ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΙΟΥΛΙΟΣ 2014 ΔΕΛΤΙΟ - Bank of GreeceYELLOW BLACK MAGENTA CYAN...

YELLOW

BLACK

MAGENTA

CYAN

ΙΟΥΛ

ΙΟΣ

20

14

ΟΙΚ

ΟΝ

ΟΜ

ΙΚΟ

ΔΕ

ΛΤ

ΙΟ Τ

ΕΥ

ΧΟ

Σ 3

9

ΙΟΥΛΙΟΣ2014

ΤΡ

ΑΠ

ΕΖ

Α Τ

ΗΣ Ε

ΛΛ

ΑΔΟ

Σ

ΕΥΡ

ΩΣΥΣ

ΤΗΜ

Α

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟΤΕΥΧΟΣ 39

ISSN: 1105 - 8544

0.ESOFYLO_OikDeltio39: 1 18-07-14 14:08 2

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ∆ΕΛΤΙΟΤΕΥΧΟΣ 39

ΙΟΥΛΙΟΣ2014


TTPPAAΠΠEEZZAA TTHHΣΣ EEΛΛΛΛAA∆∆OOΣΣEλευθ. Bενιζέλου 21102 50 Aθήνα

www.bankofgreece.gr

∆ιεύθυνση Oικονοµικής Ανάλυσης και Mελετών - ΓραµµατείαTηλ. +30 210 320 2393Fax +30 210 323 3025

Tυπώθηκε στοΊδρυµα Eκτύπωσης Tραπεζογραµµατίων και Aξιώντης Tράπεζας της Eλλάδος

ISSN 1105 - 8544


ΠΕΡ Ι ΕΧΟΜΕΝΑ Η ΧΡΗΜΑΤΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΠΡΟ ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΤΗ ∆ΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ 7∆ήµητρα ∆ηµητροπούλουΑναστασία Κουτσοµανώλη-ΦιλιππάκηΕυάγγελος ΧαραλαµπάκηςΓεώργιος Αγγέλης

Η ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΟΝ Ι∆ΙΩΤΙΚΟ ΤΟΜΕΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟ∆Ο ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ 25Κώστας Ν. Κανελλόπουλος

ΕΥPΩΠΑΪΚΗ ΤΡΑΠΕΖΙΚΗ ΕΝΩΣΗ: “ΕΞΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ” ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΠΛΕΓΜΑΤΟΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΤΩΝ ΤΡΑΠΕΖΩΝ 43Φαίδων Καλφάογλου

Η ΕΞΥΠΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ: “ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ” ΚΑΙ “∆ΗΜΙΟΥΡΓΙΚΕΣ” ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α. ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΟΥΝΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΕΞΟ∆ΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ; 83Σοφία Λαζαρέτου

Η ΣΤΕΓΑΣΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΟΣ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ 2008-2012 119Αικατερίνη Χαιρέτη

∆ΟΚΙΜΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ(Οκτώβριος 2013 - Μάιος 2014) 161

ΚΑΤAΛΟΓΟΣ AΡΘΡΩΝ ΠΟΥ ∆ΗΜΟΣΙΕYΘΗΚΑΝ ΣΕ ΠΡΟΗΓΟYΜΕΝΑ ΤΕYΧΗ ΤΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟY∆ΕΛΤIΟΥ 173


Τεύχος 39Οικονοµικό ∆ελτίοΙούλιος 20146


1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η κρίση είχε σηµαντικό αντίκτυπο στις ελλη-νικές επιχειρήσεις και επηρέασε ιδιαίτερααρνητικά την πρόσβασή τους στην εξωτερικήχρηµατοδότηση. Στην παρούσα µελέτη επι-χειρείται µια επισκόπηση της εξέλιξης της επι-χειρηµατικής χρηµατοδότησης, µε το σκεπτικόότι η οµαλή και επαρκής πρόσβαση των επι-χειρήσεων σε εξωτερικούς πόρους αποτελείαναγκαία προϋπόθεση για τη στήριξη τουσυνόλου της οικονοµίας και την επίτευξη οικο-νοµικής ανάκαµψης.

Οι συνέπειες της κρίσης στη χρηµατοδότησηπροέρχονται σε µεγάλο βαθµό από τις εξελί-ξεις στο χρηµατοπιστωτικό τοµέα. Η εξα-σθένηση της πιστοδοτικής ικανότητας τωντραπεζών (λόγω της περιορισµένης πρόσβα-σής τους στη διατραπεζική αγορά, της προ-σπάθειας εξυγίανσης των ισολογισµών τουςκαι της αύξησης των µη εξυπηρετούµενωνδανείων) οδήγησε στον περιορισµό της τρα-πεζικής χρηµατοδότησης προς τον ιδιωτικότοµέα και ειδικότερα προς τις επιχειρήσεις,µε αποτέλεσµα ένας σηµαντικός αριθµός επι-χειρήσεων να αντιµετωπίζει δυσχέρειες στηχρηµατοδότηση των δραστηριοτήτων του(Τράπεζα της Ελλάδος, 2014). Η µείωση αυτήτου τραπεζικού δανεισµού σε συνδυασµό µετη δυσκολία έκδοσης οµολόγων και µετοχών,λόγω της αρνητικής αποτίµησης των ελληνι-κών επιχειρήσεων εξαιτίας της κρίσης χρέ-ους, είχαν ως συνέπεια την ανεπάρκεια τωνχρηµατοδοτικών πόρων, η οποία αποτελεί καιένα από τα βασικότερα προβλήµατα που αντι-

µετωπίζουν οι ελληνικές εταιρίες και µία απότις πιο κρίσιµες προκλήσεις για τη βιωσιµό-τητά τους. Ωστόσο, στη µείωση της χρηµατο-δότησης που παρατηρήθηκε εν µέσω κρίσηςσυνέβαλε και ο περιορισµός των λειτουργι-κών δραστηριοτήτων των επιχειρήσεων, οιοποίες ανέβαλαν τα άµεσα επενδυτικά σχέδιάτους λόγω του αβέβαιου οικονοµικού κλίµα-τος, µε συνέπεια τη µείωση των δανειακώναναγκών τους.

Στην περίπτωση της Ελλάδος, το µοντέλο χρη-µατοδότησης των επιχειρήσεων βασίζεται σεπολύ µεγάλο βαθµό στον τραπεζικό δανεισµό(Τράπεζα της Ελλάδος, 2014). Σύµφωνα µεέκθεση της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζαςγια τη χρηµατοδότηση των επιχειρήσεων(European Central Bank, 2013α), η Ελλάδα,µαζί µε την Ιταλία και την Κύπρο, ανήκει στιςχώρες µε το µεγαλύτερο ποσοστό τραπεζικήςχρηµατοδότησης (ως προς το σύνολο της χρη-µατοδότησης) τόσο κατά την περίοδο προ τηςκρίσης όσο και στη διάρκεια της κρίσης.Συγκεκριµένα, ο µέσος όρος του ποσοστού τουτραπεζικού δανεισµού ως προς τη συνολικήχρηµατοδότηση για την περίοδο 2003-2008στην Ελλάδα ανέρχεται σε 70,6% έναντι49,1% για το σύνολο της ευρωζώνης, ενώ τοποσοστό παραµένει ιδιαίτερα υψηλό και κατάτη διάρκεια της κρίσης (την περίοδο 2009-2012), καθώς ανέρχεται σε 72,9% (έναντι

Τεύχος 39Οικονοµικό ∆ελτίο

Ιούλιος 2014 7

Η ΧΡΗΜΑΤΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝ ΙΚΩΝΕΠ ΙΧΕ Ι ΡΗΣΕΩΝ ΠΡΟ ΚΑ Ι ΚΑΤΑ ΤΗ ∆ Ι ΑΡΚΕ Ι ΑΤΗΣ ΚΡ Ι ΣΗΣ *

∆ήµητρα ∆ηµητροπούλου∆ιεύθυνση Οικονοµικής Ανάλυσης και Μελετών

Αναστασία Κουτσοµανώλη-Φιλιππάκη∆ιεύθυνση Οικονοµικής Ανάλυσης και Μελετών

Ευάγγελος Χαραλαµπάκης∆ιεύθυνση Οικονοµικής Ανάλυσης και Μελετών

Γεώργιος Αγγέλης∆ιεύθυνση Οικονοµικής Ανάλυσης και Μελετών

** Το άρθρο απηχεί τις απόψεις των συγγραφέων και όχι κατ’ ανά-γκην τις απόψεις της Τράπεζας της Ελλάδος και τυχόν λάθη ήπαραλείψεις βαρύνουν αποκλειστικά τους ίδιους. Οι συγγραφείςευχαριστούν τη Heather Gibson και τη ∆άφνη Νικολίτσα για ταπολύτιµα σχόλια και τις παρατηρήσεις τους.

1.Dimitropoulou_OikDeltio39: 1 18-07-14 14:09 7

49,9% για την ευρωζώνη). Η µεγάλη εξάρτησητης χρηµατοδότησης των επιχειρήσεων απότον τραπεζικό δανεισµό οφείλεται εν µέρεικαι στο γεγονός ότι στην πλειοψηφία τους οιελληνικές επιχειρήσεις είναι µικροµεσαίες καιλόγω του µεγέθους τους δεν έχουν εύκοληπρόσβαση σε εναλλακτικές πηγές εξωτερικήςχρηµατοδότησης. Σύµφωνα µε έκθεση τηςΕυρωπαϊκής Επιτροπής (European Commis-sion, 2012), στην Ελλάδα οι µικροµεσαίες επι-χειρήσεις συνεισφέρουν το 70,2% της οικο-νοµικής προστιθέµενης αξίας στην ελληνικήοικονοµία και το 85,2% της απασχόλησης στονιδιωτικό µη χρηµατοπιστωτικό τοµέα, ενώ τααντίστοιχα ποσοστά για την ΕυρωπαϊκήΈνωση είναι πολύ µικρότερα (58,1% τηςσυνολικής προστιθέµενης αξίας και 67,4% τηςσυνολικής απασχόλησης). Η δυσκολία πρό-σβασης των µικροµεσαίων επιχειρήσεων στοντραπεζικό δανεισµό κατά τη διάρκεια της κρί-σης, σύµφωνα τόσο µε στοιχεία της ΕΚΤ όσοκαι µε τη µελέτη της Bain & Company και τουIIF (2013), αυξήθηκε σηµαντικά και σε άλλεςχώρες της ΕΕ εκτός της Ελλάδος, ιδιαίτερα σεαυτές που εφαρµόζουν προγράµµατα οικονο-µικής προσαρµογής.

Υπό το πρίσµα της σηµασίας του τραπεζικούδανεισµού για τη χρηµατοδότηση των ελληνι-κών επιχειρήσεων, γίνεται εµφανές ότι η µεί-ωση του ρυθµού τραπεζικής χρηµατοδότησηςπου παρατηρείται τα τελευταία χρόνια ανα-µένεται να έχει σηµαντική επίπτωση στην κερ-δοφορία και τη βιωσιµότητα των επιχειρή-σεων. Συγκεκριµένα, σύµφωνα µε τα συγκε-ντρωτικά στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδος(βλ. ∆ιάγραµµα 1), ο ετήσιος ρυθµός µετα-βολής των τραπεζικών δανείων προς τις ελλη-νικές επιχειρήσεις µειώθηκε κατακόρυφαµετά το 2008, ενώ το 2011 έγινε για πρώτηφορά αρνητικός.

Στόχος της παρούσας µελέτης είναι να παρου-σιάσει την εξέλιξη της χρηµατοδότησης τωνελληνικών επιχειρήσεων την περίοδο 2003-2011 και ειδικότερα να αναλύσει την επί-δραση της κρίσης στην πρόσβαση των επιχει-ρήσεων σε εξωτερική χρηµατοδότηση. Προςτο σκοπό αυτό, χρησιµοποιούνται στοιχείαισολογισµών και αποτελεσµάτων χρήσεως γιαπάνω από 20 χιλιάδες επιχειρήσεις, όλων τωνµεγεθών και από όλους τους (µη χρηµατοπι-στωτικούς) κλάδους της οικονοµίας. Η ανά-λυσή µας προσπαθεί να δώσει απαντήσεις σταπαρακάτω ερωτήµατα: Πώς έχει επηρεάσει ηκρίση τη χρηµατοδότηση των επιχειρήσεων;Ποια είναι τα χαρακτηριστικά των επιχειρή-σεων που έχουν πληγεί περισσότερο; Πώς έχειεξελιχθεί η χρηµατοδότηση για εταιρίες δια-φορετικού µεγέθους – έχουν επηρεαστεί εξί-σου µικρές, µεσαίες και µεγάλες σε µέγεθοςεπιχειρήσεις; Ποιοι κλάδοι έχουν πληγείπερισσότερο από την κρίση όσον αφορά τηνπρόσβασή τους σε εξωτερική χρηµατοδότηση;Από την ανάλυσή µας προκύπτει ότι η κρίσηεπηρέασε σηµαντικά τη χρηµατοδότηση τωνεπιχειρήσεων, η οποία µετά το 2009 περιορί-ζεται αισθητά, ενώ αρκετοί κλάδοι της οικο-νοµίας πλήττονται ιδιαίτερα, καθώς χάνουντην πρόσβασή τους τόσο σε βραχυπρόθεσµοόσο και σε µακροπρόθεσµο δανεισµό. Η εξέ-λιξη αυτή ακολουθεί µια περίοδο έντονηςπιστωτικής επέκτασης, η οποία κορυφώθηκετο 2008 και ευνόησε κυρίως τις µεγάλες επι-χειρήσεις. Οι τελευταίες υπήρξαν επίσης καιπερισσότερο ανθεκτικές, καθώς κατάφεραν



να διατηρήσουν κάποια µορφή εξωτερικήςχρηµατοδότησης και εν µέσω της κρίσης.

Η παρούσα εργασία διαρθρώνεται ως εξής: ηπρώτη ενότητα παρουσιάζει τη βάση δεδοµέ-νων καθώς και τις βασικές µεταβλητές για τηνανάλυσή µας, ενώ η δεύτερη ενότητα παρου-σιάζει την ανάλυση της χρηµατοδότησης για τοσύνολο του δείγµατός µας, για επιχειρήσειςδιαφορετικού µεγέθους και κατά κλάδο. Στηντελευταία ενότητα συνοψίζονται τα βασικάσυµπεράσµατα της µελέτης.

2 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ∆ΕΙΓΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΟΡΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑΒΛΗΤΩΝ

Τα δεδοµένα της συγκεκριµένης µελέτης προ-έρχονται από τη βάση δεδοµένων της εταιρίαςICAP, η οποία περιλαµβάνει στοιχεία ισολο-γισµών και αποτελεσµάτων χρήσεως για περί-που 60.000 ελληνικές επιχειρήσεις. Το κύριοπλεονέκτηµα αυτής της βάσης δεδοµένωνείναι ότι περιλαµβάνει στοιχεία όχι µόνο γιαεταιρίες εισηγµένες στο Χρηµατιστήριο Αθη-νών, αλλά και για µη εισηγµένες εταιρίες πουείναι στην πλειονότητά τους µικροµεσαίες επι-χειρήσεις, οι οποίες αποτελούν τη “ραχοκο-καλιά” της ελληνικής οικονοµίας.

Το δείγµα µας καλύπτει την περίοδο 2003-2011 και περιλαµβάνει εταιρίες του µη χρη-µατοπιστωτικού τοµέα της οικονοµίας. Συγκε-κριµένα, οι τράπεζες, οι ασφαλιστικές επι-χειρήσεις, οι εταιρίες χρηµατοδοτικής µίσθω-σης, οι εταιρίες χαρτοφυλακίου και επενδύ-σεων και άλλες επιχειρήσεις που παρέχουνχρηµατοπιστωτικές υπηρεσίες έχουν εξαιρε-θεί από το δείγµα, όπως και οι επιχειρήσειςπου είναι νοµικά πρόσωπα δηµοσίου δικαίουκαι η δραστηριότητά τους δεν εµπίπτει στοαντικείµενο της συγκεκριµένης έρευνας.Μετά την εξαίρεση των επιχειρήσεων για τιςοποίες δεν υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία σεσυνεχή βάση για την υπό εξέταση περίοδο,αλλά και των επιχειρήσεων µε µηδενικέςπωλήσεις, και µετά τον αποκλεισµό των εται-ριών που παρουσιάζουν ακραίες τιµές στιςβασικές µεταβλητές που χρησιµοποιούνται

στην παρούσα ανάλυση, καταλήξαµε σε έναδείγµα 208.566 παρατηρήσεων για τηνπερίοδο 2003-2011. Γενικά παρατηρούµε ότιο συνολικός αριθµός των επιχειρήσεωναυξάνεται διαχρονικά έως το 2007 και στησυνέχεια µειώνεται σταδιακά µε όλο και ταχύ-τερους ρυθµούς, για να επιστρέψει το 2011στα επίπεδα του 2004. Η µεταβολή αυτή λαµ-βάνει χώρα µε παρόµοιους ρυθµούς σε όλουςτους κλάδους, µε αποτέλεσµα η αναλογία τωνκλάδων στο σύνολο του δείγµατος να παρα-µένει σε γενικές γραµµές σταθερή πριν καιµετά την κρίση. Ωστόσο, πρέπει να σηµειωθείότι η µεταβολή των εταιριών διαχρονικά δενοφείλεται µόνο στο κλείσιµο εταιριών ή στοάνοιγµα νέων επιχειρήσεων, αλλά και στηµεταβολή του ποσοστού κάλυψης της βάσηςδεδοµένων της ICAP.

Πέρα από την ανάλυση του συνόλου του δείγ-µατος, στόχος της παρούσας µελέτης είναι καιη κλαδική ανάλυση της χρηµατοδότησης τωνεπιχειρήσεων. Προς το σκοπό αυτό, οι επι-χειρήσεις κατηγοριοποιήθηκαν κατά κλάδοοικονοµικής δραστηριότητας µε βάση το διψή-φιο κωδικό NACE.1 Σύµφωνα µε αυτή τηνκατηγοριοποίηση, το δείγµα µας χωρίζεται σε



11 Το NACE είναι το σύστηµα στατιστικής ταξινόµησης των οικο-νοµικών δραστηριοτήτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Eurostat,2008).

2003 21.211

2004 23.323

2005 24.587

2006 24.897

2007 24.957

2008 24.712

2009 23.294

2010 22.264

2011 19.321

Έτος Αριθµός επιχειρήσεων

Πίνακας 1 Αριθµός επιχειρήσεων στοδείγµα

Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων της ICAP Database.


7 κλάδους οικονοµικής δραστηριότητας:γεωργικός τοµέας (383 επιχειρήσεις), ορυχεία(128 επιχειρήσεις), κατασκευαστικός τοµέας(2.402 επιχειρήσεις), µεταποίηση (5.864 επι-χειρήσεις), υπηρεσίες (10.846 επιχειρήσεις),εµπόριο (9.481 επιχειρήσεις) και διαχείρισηηλεκτρικού ρεύµατος, νερού και αποβλήτων(126 επιχειρήσεις). Το µεγαλύτερο ποσοστότων επιχειρήσεων ανήκει στους κλάδους τωνυπηρεσιών, του εµπορίου και της µεταποίησης.Επιπλέον, για να µελετήσουµε την επίδρασητου µεγέθους µιας επιχείρησης στη χρηµατο-δότησή της, διακρίνουµε τις επιχειρήσεις σετρεις κατηγορίες µε βάση τη λογιστική αξίατου ενεργητικού τους. Συγκεκριµένα, χωρί-ζουµε τις εταιρίες σε µικρές, µεσαίες καιµεγάλες, όπου κάθε κατηγορία αντιπροσω-πεύει το 33,3% του συνολικού δείγµατος.

Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά τουδείγµατός µας είναι ότι ένα µεγάλο ποσοστότων επιχειρήσεων, και συγκεκριµένα το 34%του συνόλου των παρατηρήσεων του δείγµα-τος, εµφανίζει µηδενικές δανειακές υποχρε-ώσεις για την υπό εξέταση περίοδο. Αυτόέχει ως αποτέλεσµα η ανάλυσή µας να επη-ρεάζεται σηµαντικά από τα χαρακτηριστικάαυτών των εταιριών µε µηδενική µόχλευσηκαι για το λόγο αυτό, χωρίζουµε το δείγµαµας σε δύο κατηγορίες (εταιρίες µε κάποιαµορφή εξωτερικού δανεισµού και εταιρίεςχωρίς δανειακές υποχρεώσεις).2 Κατά συνέ-πεια, αφού αναλύσουµε τα χαρακτηριστικάτου συνόλου των επιχειρήσεων, στη συνέχειαη µελέτη µας επικεντρώνεται στην ανάλυσητων επιχειρήσεων που έχουν κάποια µορφήεξωτερικής χρηµατοδότησης.

Η ανάλυση βασίζεται στη χρήση αριθµοδει-κτών, όπως αυτοί προκύπτουν από τις λογι-στικές καταστάσεις των επιχειρήσεων. Συγκε-κριµένα, ως εξωτερική χρηµατοδότηση ορί-ζεται το σύνολο των βραχυπρόθεσµων καιµεσοµακροπρόθεσµων δανειακών υποχρεώ-σεων της επιχείρησης, ενώ ο δείκτης χρέουςορίζεται ως το σύνολο των δανειακών υπο-χρεώσεων (βραχυπρόθεσµων και µακροπρό-θεσµων) προς το σύνολο του ενεργητικού. Γιατην ανάλυση του είδους των δανειακών υπο-

χρεώσεων µιας επιχείρησης χρησιµοποιείταιο δείκτης µακροπρόθεσµου χρέους ως προς τοσύνολο του ενεργητικού και αντίστοιχα ο δεί-κτης του βραχυπρόθεσµου χρέους ως προς τοσύνολο του ενεργητικού. Η βάση δεδοµένωνδεν παρέχει αναλυτικότερα στοιχεία για τοείδος των δανειακών υποχρεώσεων (εταιρικάοµόλογα, τραπεζικός δανεισµός κ.λπ.), αλλάδεδοµένου ότι η πλειοψηφία των επιχειρή-σεων του δείγµατος είναι µικροµεσαίες επι-χειρήσεις οι οποίες δεν έχουν πρόσβαση σεάλλες µορφές εξωτερικής χρηµατοδότησης,µπορούµε να συµπεράνουµε ότι το µεγαλύ-τερο µέρος των δανειακών οφειλών αφοράτραπεζικό δανεισµό (Hyz, 2011). Ο δείκτηςκεφαλαιακής διάρθρωσης ή δείκτης µόχλευ-σης ορίζεται ως ο λόγος των δανειακών υπο-χρεώσεων προς τα ίδια κεφάλαια µιας επι-χείρησης, ενώ ο δείκτης χρηµατοδότησηςµέσω έκδοσης µετοχών ορίζεται ως ο λόγοςτων ιδίων κεφαλαίων προς το σύνολο τουενεργητικού και ο δείκτης εσωτερικής χρη-µατοδότησης ως ο λόγος των παρακρατηθέ-ντων κερδών προς το σύνολο του ενεργητικού.Τέλος, η µελέτη περιλαµβάνει και την ανά-λυση δεικτών κερδοφορίας και παραγωγικό-τητας, οι οποίοι ορίζονται ως ο λόγος των κερ-δών προ φόρων προς το σύνολο του ενεργη-τικού και ο λόγος των λειτουργικών εξόδωνπρος το σύνολο του ενεργητικού, αντίστοιχα.

3 ∆ΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΧΡΗΜΑΤΟ∆ΟΤΗΣΗΣ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

Το ∆ιάγραµµα 2 παρουσιάζει τη διαχρονικήεξέλιξη ορισµένων βασικών αριθµοδεικτώνγια το σύνολο του δείγµατος των ελληνικώνεπιχειρήσεων την περίοδο 2003-2011. Από τοδιάγραµµα παρατηρούµε ότι το µέγεθος τηςµέσης επιχείρησης στο δείγµα µας µε βάση τοσύνολο του ενεργητικού αυξάνεται διαχρο-


22 Θεωρούµε ότι µια επιχείρηση ανήκει στην κατηγορία των επι-χειρήσεων µε κάποια µορφή εξωτερικού δανεισµού όταν έχει ετή-σιες δανειακές υποχρεώσεις για τουλάχιστον τα µισά χρόνια ζωήςτης στο δείγµα. Για παράδειγµα, µια εταιρία µε 10 χρόνια ζωήςστο δείγµα θα ανήκει στην κατηγορία των επιχειρήσεων µε κάποιαµορφή εξωτερικού δανεισµού εάν έχει δανειακές υποχρεώσεις γιατουλάχιστον 5 χρόνια. Στην αντίθετη περίπτωση, θεωρούµε ότιεµπίπτει στην κατηγορία των επιχειρήσεων χωρίς δανεισµό.


νικά, τόσο πριν από την κρίση όσο και κατά τηδιάρκειά της. Για την περίοδο προ της κρίσης,η µεταβολή αυτή οφείλεται ενδεχοµένως στηµεγέθυνση των επιχειρήσεων µέσω επενδύ-σεων λόγω της ανάπτυξης της οικονοµίας, ενώγια την περίοδο της κρίσης το κλείσιµο κυρίωςµικρών επιχειρήσεων, οι οποίες επλήγησανπερισσότερο από την ύφεση, καθώς και εξα-γορές και συγχωνεύσεις πιθανότατα οδήγη-

σαν στην αύξηση του µέσου µεγέθους των επι-χειρήσεων στο δείγµα µας. Αναφορικά µε τηναπόδοση των ελληνικών επιχειρήσεων, η κερ-δοφορία τους εµφανίζεται κατά µέσο όροθετική έως το 2010, αν και παρουσιάζει πτω-τική τάση µετά το 2008, ενώ το 2010 η µέσηκερδοφορία γίνεται αρνητική. Τα παρακρα-τηθέντα κέρδη εµφανίζονται κατά µέσο όροαρνητικά σε όλη τη διάρκεια της επισκοπού-




µενης περιόδου, εικόνα η οποία επιδεινώνε-ται ακόµη περισσότερο µετά το 2009. Ανα-φορικά µε την αποτελεσµατικότητα των ελλη-νικών επιχειρήσεων, ο δείκτης λειτουργικούκόστους ως προς το σύνολο του ενεργητικούακολουθεί πτωτική πορεία σε όλη τη διάρκειατης υπό εξέταση περιόδου. Η µείωση του λει-τουργικού κόστους εντείνεται µετά το 2008,καθώς οι επιχειρήσεις, ελλείψει ζήτησης, προ-σπαθούν να αυξήσουν την κερδοφορία τουςµέσω µείωσης του κόστους. Παράλληλα, οµέσος δείκτης µόχλευσης (χρέος προς µετο-χικό κεφάλαιο) για το σύνολο του δείγµατοςεµφανίζει αυξητική τάση µέχρι το 2007 και στησυνέχεια βαίνει µειούµενος.

Όπως αναφέρθηκε και στην Ενότητα 2, περί-που τα 2/3 των ελληνικών επιχειρήσεων στοδείγµα εµφανίζουν κάποια µορφή εξωτερικούδανεισµού την περίοδο 2003-2011. Από αυτές,περίπου το 42% είναι µεγάλες επιχειρήσεις,ενώ το 36% είναι µεσαίες και το 22% µικρές.Αντίθετα, η κατηγορία των επιχειρήσεωνχωρίς δανεισµό αποτελείται κυρίως απόµικρές επιχειρήσεις, σε ποσοστό 58%. Οι επι-χειρήσεις µε δανεισµό δραστηριοποιούνταικυρίως στο εµπόριο (34%), στις υπηρεσίες(31%) και στη µεταποίηση (26%). Ο Πίνακας2 παρουσιάζει µια σύγκριση των βασικώνχαρακτηριστικών των επιχειρήσεων πουέχουν πρόσβαση σε εξωτερικό δανεισµό καιαυτών που δεν δανείζονται. Γενικότερα, απότον πίνακα προκύπτουν σηµαντικές διαφορέςανάµεσα στις δύο κατηγορίες επιχειρήσεων.

Συγκεκριµένα, οι επιχειρήσεις που δενέχουν δανεισµό εµφανίζονται λιγότερο απο-τελεσµατικές, καθώς έχουν κατά µέσο όροχαµηλότερη κερδοφορία και υψηλότερο λόγολειτουργικού κόστους σε σχέση µε τις επιχει-ρήσεις που έχουν πρόσβαση σε εξωτερικόδανεισµό. Ταυτόχρονα, οι επιχειρήσεις πουδεν δανείζονται εµφανίζουν, κατά µέσο όρο,σχετικά µεγαλύτερη κεφαλαιοποίηση µεβάση το λόγο ιδίων κεφαλαίων προς ενεργη-τικό. Αυτό ενδεχοµένως οφείλεται στο γεγο-νός ότι οι επιχειρήσεις αυτές εξασφαλίζουν τηχρηµατοδότησή τους µέσω ιδίων κεφαλαίωνκαι όχι µέσω δανεισµού.

Στόχος της παρούσας µελέτης είναι η παρα-κολούθηση των αλλαγών στη χρηµατοδότησητων επιχειρήσεων µετά την κρίση. Για το λόγοαυτό, στη συνέχεια, η ανάλυσή µας επικε-ντρώνεται αποκλειστικά στις επιχειρήσεις πουέχουν κάποια µορφή εξωτερικού δανεισµού.Το ∆ιάγραµµα 3 παρουσιάζει τη διαχρονικήεξέλιξη της µεταβολής του συνολικού, τουβραχυπρόθεσµου και του µακροπρόθεσµουδανεισµού των επιχειρήσεων. Στο διάγραµµαείναι εµφανής η έντονη πιστωτική επέκτασηπου σηµειώθηκε στην ελληνική οικονοµία πριναπό την κρίση. Η θετική µεταβολή του συνο-λικού δανεισµού για την περίοδο προ της κρί-σης οφείλεται κυρίως στην αύξηση του µακρο-πρόθεσµου δανεισµού, ενώ ο βραχυπρόθε-σµος δανεισµός εµφανίζει σχετικά µικρότερηµεταβλητότητα διαχρονικά. Η επίπτωση τηςκρίσης στον εξωτερικό δανεισµό των επιχει-


Επιχειρήσεις µε

δανεισµό

10.300.000 0,353 0,017 -0,088 0,944 142.067

(96.200.000) (0,335) (0,191) (0,554) (0,874)

Επιχειρήσεις χωρίς

δανεισµό

2.331.933 0,509 0,021 -0,223 1,047 66.499

(11.400.000) (0,599) (0,409) (1,129) (1,170)

Ενεργητικό (σε ευρώ)

Ίδια κεφάλαια/ενεργητικό

Κέρδη προφόρων/

ενεργητικό

Παρακρατη-θέντα κέρδη/


Λειτουργικόκόστος/

ενεργητικόΑριθµός

παρατηρήσεων

Πίνακας 2 Βασικά χαρακτηριστικά των επιχειρήσεων µε δανεισµό και των επιχειρήσεωνχωρίς δανεισµό την περίοδο 2003-2011

Σηµείωση: Ο πίνακας παρουσιάζει τους µέσους όρους για την περίοδο 2003-2011. Η τυπική απόκλιση παρουσιάζεται µε πλάγια γραµµατοσειράκαι σε παρένθεση.Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων της ICAP Database.


ρήσεων γίνεται εµφανής την περίοδο από το2009, κατά την οποία, παρότι συνεχίζεται ηθετική µεταβολή του συνολικού δανεισµού τωνεπιχειρήσεων, το µέγεθός της είναι σηµαντικάµικρότερο σε σχέση µε το 2008 και αντανακλάκυρίως την αντίστοιχη µεταβολή του µακρο-πρόθεσµου χρέους. Γενικότερα, παρατηρούµεότι οι ελληνικές επιχειρήσεις συνέχισαν ναέχουν πρόσβαση σε εξωτερικό δανεισµό ταπρώτα χρόνια της κρίσης. Η κατάσταση όµωςαλλάζει δραµατικά το 2010, όπου για πρώτηφορά η µεταβολή του συνολικού δανεισµούγίνεται αρνητική και παρατηρείται επιβρά-δυνση του συνολικού δανεισµού των επιχει-ρήσεων. Η εξέλιξη αυτή οφείλεται αποκλει-στικά στη ραγδαία µείωση του µακροπρόθε-σµου δανεισµού, ενώ ο βραχυπρόθεσµοςδανεισµός, παρότι αυξάνεται σηµαντικά, δεναντισταθµίζει την αρνητική επίδραση της µεί-ωσης του µακροπρόθεσµου δανεισµού. Το2011 η πρόσβαση των επιχειρήσεων σε εξω-τερικό δανεισµό γίνεται ακόµη δυσκολότερη,

καθώς η κρίση αρχίσει να επηρεάζει και τοβραχυπρόθεσµο δανεισµό των επιχειρήσεων.Την ίδια χρονιά, η µικρή θετική µεταβολή πουπαρουσιάζει ο µακροπρόθεσµος δανεισµόςοφείλεται σχεδόν αποκλειστικά στην έκδοσηοµολογιακού δανείου από τον ΟΤΕ ύψους 1δισεκ. ευρώ, ενώ, αν αποκλείσουµε τη συγκε-κριµένη εταιρία από το δείγµα µας, παρατη-ρούµε ότι η αρνητική τάση στη µεταβολή τουσυνολικού δανεισµού συνεχίζεται και το 2011.

Από το ∆ιάγραµµα 3 προκύπτει ότι οι επιπτώ-σεις της κρίσης, εκτός από τη ραγδαία µείωσητου δανεισµού, εκδηλώνονται το 2010 και ωςυποκατάσταση του µακροπρόθεσµου δανει-σµού µε βραχυπρόθεσµο. Αυτό ενδεχοµένωςοφείλεται στην προσπάθεια των επιχειρήσεωννα καλύψουν τις δανειακές τους ανάγκεςκυρίως µε βραχυπρόθεσµο δανεισµό, εν µέσωαβεβαιότητας για τη µελλοντική πορεία τηςοικονοµίας και αναβολής των επενδυτικώντους σχεδίων. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τα




αποτελέσµατα της έρευνας που πραγµατοποιείη Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα για τη χρη-µατοδότηση των µικροµεσαίων επιχειρήσεων(European Central Bank, 2013β), σύµφωνα µετα οποία τα τελευταία χρόνια οι επιχειρήσειςέχουν πρόσβαση κυρίως σε δάνεια για κεφά-λαιο κίνησης και όχι για επενδύσεις. Η τάσηυποκατάστασης του µακροπρόθεσµου δανει-σµού µε βραχυπρόθεσµο όµως διακόπτεται το2011, όταν η κρίση αρχίζει να επηρεάζει αρνη-τικά και το βραχυπρόθεσµο δανεισµό των επι-χειρήσεων. Από το ∆ιάγραµµα 4, που παρου-σιάζει τη διαχρονική εξέλιξη του λόγου τουβραχυπρόθεσµου και του µακροπρόθεσµου

χρέους προς το σύνολο του ενεργητικού αντί-στοιχα, παρατηρούµε ότι ο λόγος του µακρο-πρόθεσµου χρέους αυξάνεται µέχρι το 2009και στη συνέχεια µειώνεται οριακά, ενώ αντί-θετα ο λόγος του βραχυπρόθεσµου δανεισµούπαρουσιάζει αρνητική τάση ήδη από το 2006,η οποία γίνεται ακόµη πιο έντονη κατά τηδιάρκεια της κρίσης.

Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει τη διαχρονική εξέ-λιξη ορισµένων βασικών χρηµατοοικονοµικώνδεικτών για το δείγµα των επιχειρήσεων πουέχουν κάποια µορφή δανεισµού. Γενικά παρα-τηρούµε ότι διαχρονικά η χρηµατοοικονοµική


20037.791.478 0,238 0,372 1,267 0,037 -0,070 1,055 14.781

(83.100.000) (0,203) (0,297) (2,120) (0,176) (0,492) (0,946)

20048.100.494 0,255 0,364 1,358 0,033 -0,071 1,058 16.168

(78.700.000) (0,208) (0,313) (2,248) (0,199) (0,473) (0,962)

20058.427.370 0,269 0,344 1,517 0,018 -0,088 0,996 17.008

(80.700.000) (0,212) (0,356) (2,451) (0,243) (0,573) (0,902)

20069.252.654 0,292 0,336 1,686 0,024 -0,080 0,970 16.896

(85.200.000) (0,215) (0,308) (2,610) (0,193) (0,547) (0,868)

200710.500.000 0,305 0,334 1,785 0,031 -0,079 0,953 16.800

(96.600.000) (0,221) (0,344) (2,715) (0,144) (0,660) (0,830)

200812.000.000 0,303 0,344 1,691 0,022 -0,073 0,933 16.519

(106.000.000) (0,226) (0,325) (2,617) (0,146) (0,474) (0,844)

200912.200.000 0,313 0,358 1,627 0,008 -0,082 0,859 15.776

(108.000.000) (0,224) (0,339) (2,550) (0,210) (0,516) (0,822)

201012.400.000 0,293 0,360 1,451 -0,009 -0,114 0,830 15.108

(109.000.000) (0,230) (0,339) (2,534) (0,185) (0,490) (0,821)

201113.000.000 0,270 0,374 1,234 -0,020 -0,145 0,813 13.011

(114.000.000) (0,236) (0,385) (2,411) (0,197) (0,724) (0,808)

2003-20089.381.476 0,278 0,348 1,557 0,027 -0,077 0,993 98,172

(89.100.000) (0,216) (0,326) (2,483) (0,187) (0,542) (0,893)

2009-201112.500.000 0,293 0,364 1,450 -0,006 -0,112 0,835 43,895

(110.000.000) (0,231) (0,353) (2,509) (0,198) (0,578) (0,818)

Ενεργητικό(σε ευρώ)

Χρέος/ ενεργητικό

Ίδια κεφάλαια/


Χρέος/ίδια κεφά-

λαια

Κέρδη προφόρων/






Αριθµόςπαρατη-ρήσεων

Πίνακας 3 Βασικά χρηµατοοικονοµικά µεγέθη των επιχειρήσεων που έχουν κάποια µορφήεξωτερικού δανεισµού

Σηµείωση: Ο πίνακας παρουσιάζει τις µέσες τιµές ανά έτος για τις επιχειρήσεις που έχουν κάποια µορφή εξωτερικού δανεισµού, ενώ η τυπικήαπόκλιση παρουσιάζεται µε πλάγια γραµµατοσειρά και σε παρένθεση.Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων της ICAP Database.


κατάσταση των επιχειρήσεων γίνεται στα-διακά δυσχερέστερη ως αποτέλεσµα της κρί-σης. Συγκεκριµένα, διαπιστώνουµε ότι η κερ-δοφορία των επιχειρήσεων, όπως απεικονί-ζεται από το δείκτη των κερδών προ φόρωνπρος το σύνολο του ενεργητικού, παρουσιάζεικαθοδική τάση από το 2007, ενώ το 2010 ηµέση κερδοφορία γίνεται για πρώτη φοράαρνητική. Η αρνητική κερδοφορία των επι-χειρήσεων ως αποτέλεσµα της οικονοµικήςκρίσης έχει ενδεχοµένως επίπτωση και στηνπρόσβασή τους σε εξωτερικό δανεισµό. Ταυ-τόχρονα παρατηρούµε ότι καθ’ όλη τη διάρ-κεια της υπό εξέταση περιόδου τα παρακρα-τηθέντα κέρδη των επιχειρήσεων είναι κατάµέσο όρο αρνητικά και παρουσιάζουν σηµα-ντική καθοδική τάση, η οποία γίνεται πολύ πιοέντονη µετά το 2009. Την ίδια περίοδο οι επι-χειρήσεις, για να αντιµετωπίσουν τη µειωµένηκερδοφορία τους, προσπαθούν να συµπιέσουντο λειτουργικό τους κόστος, το οποίο µειώνε-ται διαχρονικά, ιδιαίτερα µετά το 2008. Πρέ-πει ωστόσο να τονίσουµε ότι οι επιχειρήσειςπου κατάφεραν να διατηρήσουν θετική κερ-δοφορία κατά τη διάρκεια της κρίσης (βλ.Πίνακα 4) και οι οποίες αποτελούν περίπου το1/3 του συνολικού δείγµατος εµφανίζουνθετικό δείκτη παρακρατηθέντων κερδών προςενεργητικό τόσο κατά την προ της κρίσηςπερίοδο όσο και κατά τη διάρκεια της κρίσης.Επιπλέον, οι επιχειρήσεις αυτές, εκτός απόυψηλότερη κερδοφορία, έχουν µικρότερολόγο χρέους προς ενεργητικό και καλύτερηκεφαλαιοποίηση σε σχέση µε τις επιχειρήσεις

που δεν κατάφεραν να διατηρήσουν την κερ-δοφορία τους εν µέσω κρίσης.

Αναφορικά µε τη χρηµατοδότηση των επιχει-ρήσεων συνολικά, ο δείκτης µόχλευσης(χρέος προς ίδια κεφάλαια) εµφανίζει έντονηανοδική τάση την περίοδο της πιστωτικής επέ-κτασης και έως το 2007, ενώ στη συνέχεια ητάση αυτή αντιστρέφεται και ο µέσος δείκτηςµόχλευσης φθάνει στο κατώτερο σηµείο του το2011. Η σηµαντική µείωση του µέσου δείκτηµόχλευσης των επιχειρήσεων οφείλεται τόσοστη µείωση του συνολικού δανεισµού (όπωςφαίνεται από την πτωτική πορεία του δείκτησυνολικού δανεισµού ως προς το ενεργητικό,ο οποίος µειώνεται έντονα µετά το 2009) όσοκαι στην αύξηση της χρηµατοδότησης των επι-χειρήσεων µέσω ιδίων κεφαλαίων, όπως προ-κύπτει από την αυξητική τάση του δείκτηκεφαλαιοποίησης από το 2009 και µετά. Γενι-κότερα, παρατηρούµε ότι οι ελληνικές επι-χειρήσεις εν µέσω της κρίσης και λόγω τηςαπουσίας εξωτερικής χρηµατοδότησης στρά-φηκαν στα ίδια κεφάλαια για τη χρηµατοδό-τησή τους. Στα ∆ιαγράµµατα 5 και 6 απεικο-νίζεται η διαχρονική εξέλιξη του δανεισµούτων επιχειρήσεων ανά κατηγορία µεγέθους.∆ιαπιστώνουµε ότι η πιστωτική επέκταση πουπαρατηρήθηκε πριν από την κρίση ωφέλησεκατά κύριο λόγο τις µεγάλες επιχειρήσεις, οιοποίες εµφανίζουν τη µεγαλύτερη µεταβολήστο συνολικό χρέος τους. Αυτό επιβεβαιώνε-ται και από το σηµαντικά µεγαλύτερο δείκτηµόχλευσης που εµφανίζουν οι µεγάλες επι-



Επιχειρήσεις µε θετική κερδοφορία

0,253 0,410 1,224 0,066 0,051 0,997

(0,199) (0,236) (1,908) (0,087) (0,152) (0,854)

Επιχειρήσεις µε αρνητική κερδοφορία

0,314 0,340 1,576 -0,044 -0,197 0,750

(0,243) (0,399) (2,778) (0,227) (0,691) (0,785)

Χρέος/ ενεργητικό

Ίδια κεφάλαια/ενεργητικό

Χρέος/ ίδια κεφάλαια

Κέρδη προ φόρων/ενεργητικό





Πίνακας 4 Βασικά χαρακτηριστικά των επιχειρήσεων που είχαν θετική/αρνητική κερδοφο-ρία κατά τη διάρκεια της κρίσης την περίοδο 2009-2011

Σηµείωση: Ορίζουµε ως επιχειρήσεις µε θετική κερδοφορία τις επιχειρήσεις που είχαν θετικά κέρδη τα έτη 2009, 2010 και 2011. Ο πίνακαςπαρουσιάζει τις µέσες τιµές για την περίοδο 2009-2011, ενώ η τυπική απόκλιση παρουσιάζεται µε πλάγια γραµµατοσειρά και σε παρένθεση.Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων της ICAP Database.


χειρήσεις σε σχέση µε τις µεσαίες και τιςµικρές. Επιπλέον, ο εξωτερικός δανεισµός τωνµικρών και των µεσαίων επιχειρήσεων απο-τελείται σε µεγαλύτερο ποσοστό από βραχυ-πρόθεσµο χρέος, σε αντίθεση µε τις µεγάλεςεταιρίες οι οποίες έχουν κατά µέσο όρο σηµα-ντικά µεγαλύτερο λόγο µακροπρόθεσµουδανεισµού προς σύνολο ενεργητικού. Όπωςπροκύπτει από τα διαγράµµατα, η εξωτερικήχρηµατοδότηση δυσχεραίνεται αισθητά γιαόλες τις επιχειρήσεις στο δείγµα από το 2009,κυρίως όµως για τις µικρές και τις µεσαίες επι-χειρήσεις, των οποίων τόσο ο µακροπρόθε-σµος όσο και ο βραχυπρόθεσµος δανεισµόςεµφανίζουν αρνητική µεταβολή µετά το 2009.

Επιπλέον, σύµφωνα µε την έρευνα συγκυρίαςτης Εθνικής Τράπεζας για τις µικροµεσαίεςεπιχειρήσεις (Μυλωνάς και Τζάκου-Λαµπρο-πούλου, 2013) για το πρώτο εξάµηνο του 2013,το 1/3 του συνόλου των µικροµεσαίων επιχει-ρήσεων χρειάστηκε χρηµατοδότηση αλλά δενέλαβε τελικά (είτε γιατί δεν υπέβαλε αίτησηείτε γιατί η αίτηση απορρίφθηκε). Αντίθετα, οιµεγάλες επιχειρήσεις, όταν ο µακροπρόθε-σµος δανεισµός τους αρχίζει να µειώνεταιλόγω της κρίσης, καταφέρνουν να υποκατα-στήσουν τη µείωση αυτή µε αύξηση του βρα-χυπρόθεσµου δανεισµού τους. Εποµένως, σεαντίθεση µε τις µικρές και µεσαίες επιχειρή-σεις που φαίνεται να αποκόπτονται πλήρως



από τον εξωτερικό δανεισµό λόγω της κρίσης,οι µεγάλες επιχειρήσεις εξακολουθούν ναέχουν πρόσβαση σε κάποια µορφή χρηµατο-δότησης, καλύπτοντας έστω τις βραχυπρόθε-σµες χρηµατοδοτικές τους ανάγκες και πιθα-νότατα µεταθέτοντας τα µακροπρόθεσµα σχέ-διά τους. Αυτό ενδεχοµένως οφείλεται στο ότιοι µεγάλες εταιρίες εµφανίζουν κατά µέσο όροµεγαλύτερη κερδοφορία και µικρότερο λόγο

λειτουργικού κόστους σε σχέση µε τις µικρέςεπιχειρήσεις στο δείγµα µας, γεγονός που τιςκαθιστά ενδεχοµένως πιο ελκυστικούς υπο-ψήφιους πελάτες για τις τράπεζες. Ταυτό-χρονα, οι µεγάλες επιχειρήσεις έχουν πρό-σβαση και σε άλλες πηγές χρηµατοδότησηςπέρα από τον τραπεζικό δανεισµό, όπωςέκδοση οµολογιακών δανείων ή αύξηση µετο-χικού κεφαλαίου (βλ. ∆ιάγραµµα 7). Επι-




πλέον, σύµφωνα µε το ∆ιάγραµµα 7, παρατη-ρούµε ότι οι µεσαίες επιχειρήσεις κατά τηδιάρκεια της κρίσης προσπαθούν να υποκα-ταστήσουν τη µειωµένη πρόσβαση που έχουνσε εξωτερικό δανεισµό µέσω της αύξησης τωνιδίων κεφαλαίων τους, ενώ για τις µικρές επι-χειρήσεις, των οποίων η κερδοφορία ήταναρνητική ήδη από το 2009 και επιδεινώνεταιιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της κρίσης, ο λόγοςιδίων κεφαλαίων προς ενεργητικό εµφανίζε-ται σχεδόν αµετάβλητος µετά το 2008.

Το ∆ιάγραµµα 8 απεικονίζει τη διαχρονικήµεταβολή του συνολικού δανεισµού ανά κλάδοοικονοµικής δραστηριότητας, ενώ το ∆ιά-γραµµα 9 παρουσιάζει τη µεταβολή τουµακροπρόθεσµου και βραχυπρόθεσµου δανει-σµού. Η κλαδική ανάλυση επιβεβαιώνει σεγενικές γραµµές τα συµπεράσµατα από τηνεπισκόπηση του συνολικού δείγµατος, ενώταυτόχρονα αποκαλύπτει µια σχετική διαφο-ροποίηση στη χρηµατοδότηση των επιχειρή-σεων ανά κλάδο. Όπως είναι αναµενόµενο,την περίοδο πριν από την κρίση, οι περισσό-τεροι κλάδοι παρουσιάζουν σχετικά σταθερήπιστωτική επέκταση η οποία κλιµακώνεται το2008. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει οκλάδος της γεωργίας, όπου η αύξηση τουδανεισµού των επιχειρήσεων είναι πολύ σηµα-ντική το 2007 και το 2008, οφειλόµενη κατάκύριο λόγο στον κλάδο της ιχθυοκαλλιέργειας,ο οποίος αυξάνει σηµαντικά τις δανειακές τουυποχρεώσεις εκείνη την περίοδο. Επίσης, καιο τοµέας των κατασκευών παρουσιάζεισηµαντικές θετικές µεταβολές στο συνολικόδανεισµό του µέχρι το 2008. Μετά την έναρξητης κρίσης, οι περισσότεροι κλάδοι παρου-σιάζουν αρνητική µεταβολή κυρίως στοµακροπρόθεσµο δανεισµό τους, όπως οι κλά-δοι της µεταποίησης, των ορυχείων, των υπη-ρεσιών και των µεταφορών. Αντίθετα, οι κλά-δοι της γεωργίας και των κατασκευών εµφα-νίζουν θετική µεταβολή στο µακροπρόθεσµοδανεισµό τους το 2010. Το 2011 παρατηρούµεότι όλοι οι κλάδοι παρουσιάζουν µείωση στοµακροπρόθεσµο δανεισµό τους (µε εξαίρεσητον κλάδο των υπηρεσιών που επηρεάζεταιαπό την έκδοση εταιρικού οµολόγου από τονΟΤΕ), όµως η µείωση αυτή σε αρκετές περι-

πτώσεις έχει αντισταθµιστεί από τη θετικήµεταβολή του βραχυπρόθεσµου δανεισµού.Αντίθετα, ο κλάδος του εµπορίου παρουσιά-ζει το 2011 µείωση τόσο του βραχυπρόθεσµουόσο και του µακροπρόθεσµου δανεισµού του,γεγονός που υποδηλώνει τις σοβαρές δυσκο-λίες των επιχειρήσεων του κλάδου να χρηµα-τοδοτηθούν µε δανειακά κεφάλαια.

Το ∆ιάγραµµα 10 απεικονίζει τη διαχρονικήεξέλιξη του δείκτη µόχλευσης ανά κλάδο. Ωςσυνέπεια της ισχυρής πιστωτικής επέκτασηςσε όλους τους κλάδους, τα ποσοστά µόχλευσηςαυξάνονται διαχρονικά έως το 2007 ή και το2008, µε εξαίρεση τον κλάδο των ορυχείων,



όπου το ποσοστό µόχλευσης κορυφώνεται το2005 και παραµένει κοντά στη µονάδα. Σεόλους τους υπόλοιπους κλάδους, το ποσοστόµόχλευσης είναι κατά πολύ µεγαλύτερο από τηµονάδα το 2007, πράγµα που συνάδει µε τηνπιστωτική επέκταση που παρατηρείται σταχρόνια πριν από την κρίση. Αξιοσηµείωτηείναι η πορεία του κλάδου του εµπορίου, οοποίος εµφανίζει σηµαντική και αυξανόµενηεξάρτηση από ξένα κεφάλαια ήδη από το2003, µε ποσοστό µόχλευσης που αυξάνεταικαθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου πριν απότην κρίση και φθάνει στο 2,3% το 2007. Μετάτην κρίση, η µόχλευση του κλάδου µειώνεταισταδιακά και το 2011 επανέρχεται σε επίπεδαπαρόµοια µε αυτά του 2003.

Παρόµοια προσαρµογή παρατηρείται καιστους υπόλοιπους κλάδους από το 2009 καιέπειτα. Η χρηµατοδότηση µειώνεται στα-

διακά, ενώ τα ίδια κεφάλια αυξάνονται, µεαποτέλεσµα να µειώνεται η µόχλευση σχεδόνσε όλους τους κλάδους. Επιπλέον, συµπεραί-νουµε ότι την περίοδο πριν από την κρίση οιεπιχειρήσεις δεν χρησιµοποίησαν την κερδο-φορία τους (η οποία ήταν κατά µέσο όροθετική έως το 2009) για τη συσσώρευση απο-θεµατικού κεφαλαίου µε στόχο την αντιµετώ-πιση µελλοντικών αναγκών χρηµατοδότησης.Στο συµπέρασµα αυτό καταλήγουµε παρατη-ρώντας την εξέλιξη των παρακρατηθέντωνκερδών, τα οποία παραµένουν αρνητικά γιαόλους τους κλάδους σε όλη τη διάρκεια τηςυπό εξέταση περιόδου. Πρέπει ωστόσο νασηµειωθεί ότι δεν ισχύει το ίδιο για τις επι-χειρήσεις που κατάφεραν να διατηρήσουνθετική την κερδοφορία τους εν µέσω κρίσης,οι οποίες είχαν κατά µέσο όρο και θετικό δεί-κτη παρακρατηθέντων κερδών σε όλη τηνπερίοδο. Το µεγαλύτερο ποσοστό αυτών των




επιχειρήσεων ανήκει στον κλάδο του εµπο-ρίου, ενώ ακολουθούν οι κλάδοι της γεωργίαςκαι της µεταποίησης.

Η µεγάλη αύξηση του δείκτη µόχλευσης κατάτην προ κρίσης περίοδο ενδεχοµένως οφεί-λεται στην αναπτυξιακή πορεία της οικονο-µίας, η οποία ευνοούσε τις επενδύσεις, καθώςκαι στην πιστωτική επέκταση, σε συνδυασµόµε το χαµηλό κόστος χρηµατοδότησης πουεπέτρεπε το δανεισµό των επιχειρήσεων µεχαµηλό κόστος. Όµως, κατά την περίοδο τηςκρίσης, οπότε δυσχεραίνεται η πρόσβαση σεδανεισµό και η κερδοφορία σε αρκετές περι-πτώσεις γίνεται αρνητική, οι επιχειρήσειςκαταφεύγουν σε ίδια κεφάλαια για τη χρη-µατοδότησή τους. Ταυτόχρονα, λόγω τηςδυσµενούς οικονοµικής συγκυρίας και τωνπιέσεων που δέχονται οι ελληνικές επιχειρή-σεις, παρατηρείται µια προσπάθεια αναδιάρ-θρωσης σε όλους τους κλάδους της οικονο-µίας. Συγκεκριµένα, το ∆ιάγραµµα 11 παρου-σιάζει τη διαχρονική εξέλιξη του βαθµού

συγκέντρωσης ανά κλάδο οικονοµικής δρα-στηριότητας, όπως αυτός ορίζεται από τοάθροισµα των µεριδίων αγοράς των τριώνµεγαλύτερων επιχειρήσεων σε κάθε κλάδο.Συνολικά, παρατηρούµε τάση αύξησης τουβαθµού συγκέντρωσης σε όλους τους κλάδουςκαθ’ όλη τη διάρκεια της υπό εξέταση περιό-δου, η οποία συνεχίζεται και κατά τη διάρκειατης κρίσης. Η τάση αυτή είναι ιδιαίτερα εµφα-νής στους κλάδους της γεωργίας και των ορυ-χείων, όπου παρατηρείται η µεγαλύτερη µεί-ωση του αριθµού των επιχειρήσεων διαχρο-νικά, αλλά και η µεγαλύτερη αύξηση του βαθ-µού συγκέντρωσης. Πρέπει ωστόσο να τονι-στεί ότι, καθώς οι µεταβολές στη δοµή και τοβαθµό συγκέντρωσης µιας αγοράς απαιτούνχρόνο για να πραγµατοποιηθούν, ίσως είναιπρόωρο να µιλήσουµε για σαφή τάση αύξησηςτου βαθµού συγκέντρωσης ως αποτέλεσµα τηςκρίσης. Επιπλέον, δεδοµένου ότι οι συγχω-νεύσεις και οι εξαγορές τείνουν να εµφανί-ζουν υπερκυκλικότητα και είναι πιο συνήθειςσε περιόδους οικονοµικής ανάπτυξης κατά τις



οποίες υπάρχουν αυξηµένες χρηµατοδοτικέςδυνατότητες, δεν µπορούµε να καταλήξουµεσε ένα σαφές συµπέρασµα για το κατά πόσονη τάση αυτή θα συνεχιστεί ή και θα ενισχυθείως αποτέλεσµα της κρίσης.

4 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Τα συµπεράσµατα που συνάγουµε από τηνπαραπάνω ανάλυση είναι ότι η κρίση επέ-δρασε σηµαντικά στο δανειακό προφίλ τωνεπιχειρήσεων και οδήγησε στην αναπροσαρ-µογή του ύψους και του είδους της χρηµατο-δότησης για το σύνολο των επιχειρήσεων τουδείγµατος. Στην περίπτωση των µεγάλων επι-χειρήσεων, οι δυσχερέστερες συνθήκες χρη-µατοδότησης από το 2009 και έπειτα µετα-φράστηκαν σε αντικατάσταση του µακροπρό-θεσµου δανεισµού µε βραχυπρόθεσµο. Αντί-θετα, οι µικρές και µεσαίες επιχειρήσεις αντι-µετώπισαν µεγαλύτερες δυσκολίες εξεύρεσηςκεφαλαίων και, στο βαθµό που ήταν εφικτό,προσπάθησαν να υποκαταστήσουν την εξω-τερική χρηµατοδότηση µε ίδια κεφάλαια.Ωστόσο, εµπειρικές ενδείξεις (Αθανάσογλου,Ασηµακόπουλος και Συριόπουλος, 2006)καταδεικνύουν ότι η χρηµατοδότηση της ανά-πτυξης των ελληνικών επιχειρήσεων απο-κλειστικά µε τη χρήση εσωτερικών πόρωνείναι εξαιρετικά δύσκολη. Οι συνέπειες τηςπιστωτικής στενότητας για τη βιωσιµότητα τουελληνικού επιχειρηµατικού κλάδου είναι επο-µένως ιδιαίτερα σηµαντικές.

Συµπερασµατικά, το µέγεθος των επιχειρή-σεων, η κερδοφορία και το χαµηλό λειτουρ-γικό κόστος υπήρξαν σηµαντικοί παράγοντεςδιατήρησης της πρόσβασης σε χρηµατοδότησησε ένα περιβάλλον αυξηµένης αποφυγής κιν-δύνων και στενότητας χρηµατοδοτικών πόρων.

Όσον αφορά τη χρηµατοδότηση των επιµέ-ρους κλάδων, παρατηρούµε ότι η κρίση είχεως συνέπεια τη µείωση του δανεισµού για σχε-δόν όλους τους κλάδους, µε σηµαντικότερεςεπιπτώσεις στον κλάδο του εµπορίου, όπουτόσο ο βραχυπρόθεσµος όσο και ο µακρο-πρόθεσµος δανεισµός εµφανίζονται αρνητι-

κοί. Ταυτόχρονα, ο βαθµός µόχλευσης µειώ-νεται σταδιακά σε όλους τους κλάδους από το2009, µετά την αύξηση που είχε σηµειώσει τηνπερίοδο της πιστωτικής επέκτασης. Κατάσυνέπεια, είναι επόµενο οι κλάδοι που εµφα-νίζουν µεγάλη εξάρτηση από ξένα κεφάλαια,όπως το εµπόριο, να αντιµετωπίζουν µεγαλύ-τερα προβλήµατα επιβίωσης των επιχειρή-σεων σε σχέση µε κλάδους µε µικρότεροβαθµό µόχλευσης και υγιέστερη χρηµατοοι-κονοµική κατάσταση.

Οι εξελίξεις που προέκυψαν λόγω της κρίσηςαναφορικά µε τις δυνατότητες χρηµατοδότη-σης των επιχειρήσεων είναι πιθανόν να επι-ταχύνουν την κλαδική αναδιάρθρωση τηςοικονοµίας. Καθώς η έλλειψη χρηµατοδότη-σης και η συσσώρευση ζηµιών συµπιέζουν τιςδυνατότητες των επιχειρήσεων να υλοποιή-σουν τα επιχειρηµατικά τους σχέδια αλλά καινα αντιµετωπίσουν τις ταµειακές τους ανά-γκες, ένας αριθµός επιχειρήσεων είναι πιθα-νόν να οδηγείται σε πτώχευση. Ήδη παρατη-ρούµε στο δείγµα µας σηµαντική µείωση τουαριθµού των επιχειρήσεων και µικρή αύξησητου βαθµού συγκέντρωσης, η οποία συνεχίζε-ται και κατά τη διάρκεια της κρίσης. Αν καιείναι πρόωρο να συναχθούν σαφή συµπερά-σµατα για το κατά πόσον η κρίση οδήγησε σεαύξηση του βαθµού συγκέντρωσης των αγο-ρών, η υπό εξέλιξη αναδιάρθρωση ενδέχεταινα βοηθήσει τις επιχειρήσεις που επιβιώνουννα αποκτήσουν µεγαλύτερη πρόσβαση σε εξω-τερική χρηµατοδότηση, καθώς θα έχουν αυξή-σει το µέγεθός τους και θα έχουν βελτιώσειτην κερδοφορία τους. Επιπλέον, δεδοµένουότι βραχυπρόθεσµα οι δυνατότητες γιαπιστωτική επέκταση ενδέχεται να παραµεί-νουν περιορισµένες, οι επιχειρήσεις θα πρέ-πει να στραφούν προς άλλες µορφές χρηµα-τοδότησης (όπως οµόλογα, µετοχές, ιδιωτικέςτοποθετήσεις και άλλα χρηµατοοικονοµικάεργαλεία) για να χρηµατοδοτήσουν την ανά-πτυξή τους.

Εν κατακλείδι, η ανάλυση της εξέλιξης τηςχρηµατοδότησης των επιχειρήσεων ανά κλάδοπου πραγµατοποιήθηκε στην παρούσα µελέτηπαρέχει µια πρώτη ένδειξη σχετικά µε την




ανακατανοµή των χρηµατοδοτικών πόρων καιτις πιθανές επιδράσεις της κρίσης στην ανα-διάρθρωση της οικονοµίας. Ωστόσο, για τηνεξαγωγή πιο συγκεκριµένων συµπερασµάτωναπαιτούνται λεπτοµερέστερη κλαδική ανά-

λυση, καθώς και στοιχεία για την οικονοµικήκατάσταση των επιχειρήσεων την περίοδοµετά το 2011, οπότε και κορυφώθηκε η κρίση,τα οποία δεν ήταν διαθέσιµα κατά τη συγ-γραφή της µελέτης αυτής.





Αθανάσογλου, Π., Ι. Ασηµακόπουλος και Κ. Συριόπουλος (2006), “Εξωτερική χρηµατοδότηση,ανάπτυξη και κεφαλαιακή δοµή των επιχειρήσεων του Χρηµατιστηρίου Αθηνών”, Τράπεζατης Ελλάδος, Οικονοµικό ∆ελτίο, τεύχος 26, 67-90.

Bain & Company and Institute of International Finance (2013), Restoring financing and growthto Europe’s SMEs.

European Central Bank (2013α), “Corporate finance and economic activity in the euro area”,Occasional Paper Series, No 151.

Εuropean Central Bank (2013β), Survey on the access to finance of small and medium-sized enter-prises in the euro area.

European Commission (2012), SBA Factsheet 2012 Greece, http://ec.europa.eu/enterprise/poli-cies/sme/facts-figures-analysis/performance-review/files/countries-sheets/2012/ greece_en.pdf.

European Commission (2013), SMEs’ access to finance survey: Analytical report,http://ec.europa.eu/enterprise/policies/finance/files/2013-safe-analytical-report_en.pdf.

Eurostat (2008), NACE Rev. 2: Statistical classification of economic activities in the EuropeanCommunity, Eurostat Methodologies and Working Papers, European Commission.

Hyz, A.B. (2011), “Small and medium enterprises (SMEs) in Greece – Barriers in access to bank-ing services. An empirical investigation”, International Journal of Business and Social Science,2(2), 161-165.

Μυλωνάς, Π. και Ν. Τζάκου-Λαµπροπούλου (2013), Μικροµεσαίες Επιχειρήσεις: Έρευνασυγκυρίας – Ειδικό θέµα: Απασχόληση, Εθνική Τράπεζα, ∆ιεύθυνση Στρατηγικής και Οικο-νοµικής Ανάλυσης.

Τράπεζα της Ελλάδος (2014), Έκθεση του ∆ιοικητή για το έτος 2013, σελ. 24.

Β ΙΒΛ ΙΟ ΓΡΑΦ ΙA


1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η παρούσα εργασία έχει στόχο να εξετάσειτις εξελίξεις βασικών µεγεθών στην αγοράεργασίας στον ιδιωτικό τοµέα της ελληνικήςοικονοµίας την τελευταία δεκαετία, µε επί-κεντρο την περίοδο της τρέχουσας οικονοµι-κής κρίσης. Αξιοποιώντας κυρίως στατιστικάστοιχεία απασχόλησης και ηµεροµισθίων τουΙΚΑ, σε συνδυασµό µε τις αλλεπάλληλες νοµο-θετικές αλλαγές στο πλαίσιο λειτουργίας τηςαγοράς εργασίας που θεσπίστηκαν µετά τηνέναρξη της οικονοµικής κρίσης, στοχεύουµεαφενός να αναλύσουµε τις δραµατικές επι-πτώσεις της οικονοµικής κρίσης στην αγοράεργασίας καθώς και τις πρόσφατες ενθαρρυ-ντικές εξελίξεις και αφετέρου να αξιολογή-σουµε προκαταρκτικά τις επιδράσεις τωνθεσµικών αλλαγών σε βασικά µεγέθη της αγο-ράς εργασίας. Βασική διαπίστωση είναι ότιαπό το καλοκαίρι του 2008 οι απασχολούµε-νοι που ήσαν ασφαλισµένοι στο ΙΚΑ, καθώςκαι ο αριθµός των επιχειρήσεων µε τέτοιουςεργαζόµενους, εµφανίζουν πτωτική πορεία, ηοποία έλαβε δραµατικές διαστάσεις το 2011και 2012, ωστόσο από τον Ιανουάριο του 2013εµφανίζουν αξιόλογη ανάκαµψη. Ήδη µέχρικαι το Νοέµβριο του 2013 που είναι δηµοσι-ευµένα τα σχετικά στοιχεία παρατηρείταισαφής αύξηση στους απασχολούµενους καιστον αριθµό των επιχειρήσεων, µε την απα-σχόληση το καλοκαίρι του 2013 να υπερβαίνειτην αντίστοιχη του 2012. Οι µεταβολές αυτέςφαίνεται ότι έχουν επηρεαστεί αρκετά από τιςθεσµικές µεταρρυθµίσεις στην αγορά εργα-σίας την περίοδο της κρίσης.

Το θέµα της εργασίας είναι πολλαπλώς ενδια-φέρον. Η Ελλάδα είναι η χώρα-µέλος τηςζώνης του ευρώ η οποία από τα τέλη του 2009,όταν εµφάνισε δηµοσιονοµικό εκτροχιασµόκαι συνακόλουθα κρίση δηµόσιου χρέους, έχειυποστεί τις περισσότερες απώλειες κατά τηντρέχουσα οικονοµική κρίση σε όρους προϊό-ντος και απασχόλησης και πρωταγωνιστεί σε

ποσοστά ανεργίας. Αυτά έγιναν παρόλο πουη Ελλάδα το Μάιο του 2010 εντάχθηκε σε πρό-γραµµα οικονοµικής προσαρµογής που προέ-βλεπε τη χρηµατοδότηση της χώρας µέσωδιµερών δανείων από τα κράτη-µέλη της ζώνηςτου ευρώ και από το ∆ΝΤ στο πλαίσιο µνη-µονίων συνεργασίας µε την τρόικα ΕΕ, ΕΚΤκαι ∆ΝΤ που περιλάµβαναν θεσµικές µεταρ-ρυθµίσεις σε διάφορους τοµείς της ελληνικήςοικονοµίας, µεταξύ των οποίων ήταν και ηαγορά εργασίας, ως προαπαιτούµενα για τησυνέχιση της χρηµατοδότησης. Η κατανόησητων παραπάνω δραµατικών εξελίξεων στηναγορά εργασίας, σε µια χώρα που έχει απο-λέσει την άσκηση αυτόνοµης νοµισµατικής καισυναλλαγµατικής πολιτικής λόγω ένταξής τηςστο ευρώ και η οποία εµφάνιζε σχετικά περισ-σότερες διαρθρωτικές ακαµψίες στις αγορέςτης µεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ, δεν µπορείνα παραβλέπει το πώς αντιδρούν οι αγορέςεργασίας στις όποιες διαταραχές ή µέτραπολιτικής υφίστανται. Η ακαµψία των µισθώνλόγου χάρη θεωρείται πιθανόν να δυσχεραί-νει την προσαρµογή του κόστους των επιχει-ρήσεων στις µεταβολές της ζήτησης του παρα-γόµενου προϊόντος ή της παραγωγικότητας,οπότε οι επιχειρήσεις, επειδή δεν είναι δυνα-τόν να βοηθηθούν µε νοµισµατικά ή συναλ-λαγµατικά µέτρα ενώ υπόκεινται στον έντονοεξωτερικό ανταγωνισµό, στρέφονται σε προ-σαρµογή µέσω µεταβολών του προσωπικούτους. Επίσης, η διεθνής χρηµατοπιστωτικήκρίση επιβεβαίωσε την αλληλεξάρτηση τωνχωρών της ζώνης του ευρώ και οι χώρες πουαντιµετωπίζουν κρίση δηµόσιου χρέους, όπωςη Ελλάδα, πιέζονται για να υιοθετήσουνσυγκεκριµένες µεταρρυθµίσεις στην αγοράεργασίας µε στόχο τη βελτίωση της διεθνούςανταγωνιστικότητας, την αύξηση της απασχό-λησης και τη δικαιότερη διάχυση του κόστουςαντιµετώπισης της κρίσης στην κοινωνία.



Η ΑΓΟΡΑ ΕΡ ΓΑΣ Ι Α Σ ΣΤΟΝ Ι ∆ ΙΩΤ ΙΚΟ ΤΟΜΕΑΤΗΝ ΠΕΡ ΙΟ∆Ο ΤΗΣ ΚΡ Ι ΣΗΣ

Κώστας Ν. Κανελλόπουλος*

Ειδικός Σύµβουλος στην Τράπεζα της Ελλάδος

* Θερµές ευχαριστίες για συζητήσεις και σχόλια εκφράζονται στουςHeather Gibson, Θεόδωρο Μητράκο, ∆άφνη Νικολίτσα, ΙσαάκΣαµπεθάι και Γιώργο Συµιγιάννη. Λάθη, παραλείψεις και κρίσειςβαρύνουν αποκλειστικά τον συγγραφέα.

2.Kanellopoulou_OikDeltio39: 1 18-07-14 14:09 25

Σε αυτό το πλαίσιο, στο επόµενο τµήµαπαρουσιάζονται κριτικά οι εξελίξεις στο συνο-λικό αριθµό των ασφαλισµένων στο ΙΚΑ, πουµπορούν να θεωρηθούν ως αξιόπιστη προ-σέγγιση της απασχόλησης στον ιδιωτικό τοµέατης οικονοµίας, στα ηµεροµίσθιά τους, καθώςκαι στον αριθµό των επιχειρήσεων που έχουνασφαλισµένους στο ΙΚΑ. Η εξεταζόµενηπερίοδος είναι η τελευταία περίπου δεκαετία,οπότε καλύπτεται χρονικά τόσο το πριν όσοκαι η κρίση, καταγράφοντας έτσι την πρωτο-φανή κατάρρευση στην αγορά εργασίας. Αξί-ζει να σηµειωθεί ότι το ΙΚΑ είναι ο µόνοςοργανισµός κοινωνικής ασφάλισης που δηµο-σιεύει σε τακτικές περιόδους αρκετά στατι-στικά στοιχεία, ενώ οι υπόλοιποι, ιδιαίτεραµετά το 2009 που δηµοσιεύθηκε ο τελευταίοςΚοινωνικός Προϋπολογισµός, αποτελούνterra incognita. Ακολούθως (τµήµα 3) παρου-σιάζονται συνοπτικά οι νοµοθετικές παρεµ-βάσεις στη λειτουργία της αγοράς εργασίαςπου ανελήφθησαν ως αντίδραση στην οικο-νοµική κρίση και γίνεται µια πρώτη αποτίµησήτους. Στο τµήµα 4 εξετάζεται αν και κατάπόσον οι παρατηρούµενες εξελίξεις διαφο-ροποιούνται ανάλογα µε το µέγεθος επιχει-ρήσεων, τον κλάδο παραγωγής ή τη διεθνήεµπορευσιµότητα των παραγόµενων προϊό-ντων, ενώ στο τµήµα 5 διατυπώνονται τασυµπεράσµατα της εργασίας.

2 ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ, ΣΤΟΝ ΑΡΙΘΜΟΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΣΤΑ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ

Ο αριθµός των ασφαλισµένων στο ΙΚΑ, οοποίος µπορεί να θεωρηθεί ως προσέγγισητου συνόλου των απασχολούµενων µισθωτώνστον ιδιωτικό τοµέα, την περίοδο καλοκαίρι2002-Ιούνιος 2008 εµφάνισε ανοδική τάση καιαπό 1.680,4 χιλιάδες ανήλθε στις 2.084,3 χιλιά-δες, εµφανίζοντας αύξηση κατά 24% ή περί-που 400 χιλιάδες νέες θέσεις εργασίας. Ακο-λούθησε µείωση των ασφαλισµένων του ΙΚΑ,η οποία επιταχύνθηκε το 2011 και 2012, και οαριθµός τους έφθασε στο ελάχιστο (1.434,8χιλ.) το ∆εκέµβριο του 2012, οπότε και κατα-γράφεται µείωση της απασχόλησης κατά31,2% από το υψηλότερό της επίπεδο τον Ιού-

νιο του 2008 ή ισοδύναµα απώλεια σχεδόν 650χιλιάδων θέσεων εργασίας, αρκετά περισσό-τερες από τις πρόσθετες θέσεις εργασίας τηνπερίοδο της ανόδου. Έκτοτε η απασχόλησητου ΙΚΑ εξελίσσεται ανοδικά και από το Μάιοτου 2013 εµφανίζει θετικές µεταβολές έναντιτου αντίστοιχου προηγούµενου µήνα. ΤοΝοέµβριο του 2013 η απασχόληση του ΙΚΑείναι 1.610 χιλιάδες, η οποία είναι κατά 160,2χιλιάδες υψηλότερη από το Νοέµβριο του2012, αλλά κατά 106 χιλιάδες χαµηλότερη απότην αντίστοιχη του Νοεµβρίου του 2002 (βλ.∆ιάγραµµα 1).

Οι υφιστάµενες ενδείξεις συνηγορούν στο ότιη αυξητική εξέλιξη της απασχόλησης στο ΙΚΑθα συνεχιστεί σε ολόκληρο το 2013 και το2014. Οι αναγγελίες προσλήψεων µισθωτώνστον ΟΑΕ∆ το 2013 υπερβαίνουν τις αναγγε-λίες αποχωρήσεων κατά 133,5 χιλιάδες, ενώτα προηγούµενα έξι έτη το ισοζύγιο προσλή-ψεων-αποχωρήσεων ήταν αρνητικό, δείχνο-ντας ότι η απασχόληση των εργαζοµένων µεσχέση εργασίας ιδιωτικού δικαίου εµφανίζει



δυναµισµό που συνεχίζεται µε αυξανόµεναθετικά ισοζύγια προσλήψεων-αποχωρήσεωνκαι το πρώτο πεντάµηνο του 2014. Επίσης ηΈρευνα Εργατικού ∆υναµικού της ΕΛΣΤΑΤ,σύµφωνα µε τις νέες πληθυσµιακές εκτιµήσειςβασισµένες στην απογραφή του 2011, δείχνειότι η µείωση της συνολικής απασχόλησης σεµηνιαία βάση σταθεροποιήθηκε στα µέσα του2012 και έκτοτε µειώνεται και ήδη το Μάρτιοτου 2014 για πρώτη φορά από το 2008 παρα-τηρείται µικρή αύξηση (0,4%) της συνολικήςαπασχόλησης έναντι του Μαρτίου του 2013.

Παρόµοια εξέλιξη µε τους ασφαλισµένους στοΙΚΑ, αλλά µε εντονότερη πτώση στηνπερίοδο της καθόδου της οικονοµίας, εµφα-νίζει και ο συνολικός αριθµός των επιχειρή-σεων που ασφαλίζουν απασχολούµενούς τουςστο ΙΚΑ. Την περίοδο 2004-Ιούνιος 2008 οιεπιχειρήσεις συνολικά αυξήθηκαν κατά 30χιλιάδες περίπου, φθάνοντας στις 287 χιλιά-δες. Κατά την κάθοδο την περίοδο Ιούνιος2008-∆εκέµβριος 2012, µε ιδιαίτερα δραµα-τικούς ρυθµούς το 2011 και 2012, οι επιχει-ρήσεις του ΙΚΑ µειώθηκαν κατά 100 χιλιάδεςστις 178,7 χιλιάδες (-36%). Από τότε έως τοφθινόπωρο του 2013 ο αριθµός των επιχειρή-σεων έχει αυξηθεί κατά περίπου 30 χιλιάδεςή ειδικότερα κατά 16% σε ετήσια βάση τοΝοέµβριο του 2013 (βλ. ∆ιάγραµµα 2). Παράενδεχόµενες επιφυλάξεις για την ακρίβειααυτών των εξελίξεων του αριθµού των επι-χειρήσεων, λόγω πιθανής παραµονής κάποιωνεπιχειρήσεων εν λειτουργία χωρίς την υπο-βολή αναλυτικών περιοδικών καταστάσεωνπροσωπικού στο ΙΚΑ, οι καταγεγραµµένεςµεταβολές είναι τόσο µεγάλες και η παρατή-ρηση των κλειστών επιχειρήσεων τόσο ορατήστη χώρα ώστε δύσκολα µπορούν να αµφι-σβητηθούν οι βασικές εξελίξεις. Εξάλλου εδώπρόκειται για τις επιχειρήσεις που απλώς υπο-βάλλουν καταστάσεις ασφαλισµένου προσω-πικού στο ΙΚΑ, αλλιώς µπορεί να διωχθούνποινικά ανεξάρτητα από το αν και πότε κατα-βάλλουν και τις οφειλόµενες εισφορές. Ηαύξηση του αριθµού των επιχειρήσεων το 2013υποδηλώνει ότι παρά τη βαθιά κρίση είτε προ-ϋπάρχουσες επιχειρήσεις επαναλειτουργούνείτε ότι δηµιουργούνται αρκετές νέες.

Οι παραπάνω εξελίξεις δείχνουν εναργώς τιςδραµατικές επιπτώσεις της βαθιάς και παρα-τεταµένης οικονοµικής κρίσης ―που µπορείνα µετρηθεί µε την ταυτόχρονα παρατηρού-µενη πρωτόγνωρη µείωση του ΑΕΠ (κατά22,6% την περίοδο 2008-2013)― στην πραγ-µατική οικονοµία σε όρους απασχόλησης καιλειτουργουσών επιχειρήσεων. Επίσης δεί-χνουν την αδυναµία του θεσµικού πλαισίουλειτουργίας της αγοράς εργασίας καθώς καιτης ασκηθείσας πολιτικής να µετριάσουν καιεξουδετερώσουν σύντοµα τις παραπάνωεπώδυνες εξελίξεις. Παρ’ όλα αυτά διαφαί-νεται, όπως προαναφέρθηκε, ότι ήδη η αγοράεργασίας στον ιδιωτικό τοµέα από τις αρχέςτου 2013 εµφανίζει σαφή χαρακτηριστικάανάκαµψης, όπως εκδηλώνονται µε τηναύξηση της συνολικής απασχόλησης και τουαριθµού των επιχειρήσεων.

Αξιοσηµείωτο πάντως είναι ότι οι µέσες ηµέρεςεργασίας ή ακριβέστερα οι ηµέρες ασφάλισηςανά µήνα, παρά την αξιόλογη µείωση στηνάνοδο και αύξηση στην κάθοδο στους µερικώς




απασχολούµενους (βλ. Πίνακα 3 παρακάτω),δεν εµφάνισαν διαχρονικά αξιόλογες µετα-βολές, οπότε δεν φαίνεται γενικά να λει-τούργησαν ως παράγοντας προσαρµογής τηςαγοράς εργασίας στην οικονοµική κρίση. Γιατους άνδρες µισθωτούς οι ηµέρες εργασίαςανά µήνα από 23,5 την περίοδο της ανόδου(2002-2008) περιορίστηκαν στις 23,3 τηνπερίοδο της καθόδου (2008-2012) και σε 22,9ηµέρες το 2013. Οι µέσες ηµέρες εργασίαςανά µήνα για τις γυναίκες είναι 22,7, 22,7 και22,4 αντίστοιχα.

Η εξέλιξη των τακτικών (δηλαδή των συνολι-κών χωρίς υπερωρίες και µπόνους) ονοµα-στικών ηµεροµισθίων του ΙΚΑ υπήρξε δια-φορετική και χρονικά καθυστερηµένη. Ταηµεροµίσθια, τα οποία την περίοδο ανόδουτης οικονοµίας 2004-2008 αυξήθηκαν περισ-σότερο από ό,τι το ακαθάριστο εγχώριοπροϊόν ανά απασχολούµενο, συνέχισαν πρα-κτικά να αυξάνονται και το 2011 για να εµφα-νίσουν σηµαντική µείωση µόλις το 2012. Προ-κειµένου για άνδρες µισθωτούς ασφαλισµέ-νους στο ΙΚΑ, το µέσο ηµεροµίσθιο, µετά τηναύξηση κατά 6,7% το 2009, κατά 1,3% το 2010και κατά 0,7% το 2011, µειώθηκε κατά 4,1%το 2012 (βλ. ∆ιάγραµµα 3).

Η εξέλιξη των ονοµαστικών ηµεροµισθίων τωνγυναικών είναι παρόµοια µε αυτή των ανδρώνµε τη διαφορά ότι εµφάνισαν µεγαλύτερηαύξηση στην άνοδο (κατά 37,5% έναντι 32,5%των ανδρών την περίοδο 2004-2011) αλλά καιλίγο µικρότερη µείωση µετά τον Ιανουάριοτου 2012 (-12,8%, έναντι -13,0% την περίοδοΙανουαρίου 2012-Νοεµβρίου 2013). Πάντως τοεπίπεδο του ηµεροµισθίου των γυναικώνπαραµένει σαφώς χαµηλότερο από αυτό τωνανδρών (42,9 ευρώ, έναντι 53,5 ευρώ το Νοέµ-βριο του 2013) (βλ. ∆ιάγραµµα 4).

Εάν εξετάσουµε τα πραγµατικά ηµεροµίσθια,δηλαδή τα παραπάνω αποπληθωρισµένα µε το∆είκτη Τιµών Καταναλωτή, οι διαπιστώσειςδεν αλλάζουν ουσιωδώς. Τα πραγµατικά ηµε-ροµίσθια των ανδρών µετά την αύξηση κατά3% το 2007, το 2008 ουσιαστικά παρέµειναναµετάβλητα, για να αυξηθούν κατά 5,5% το



2009 και µόνο από το 2010 να εµφανίσουνουσιαστική µείωση (-3,2% το 2010, -2,6% το2011 και -5.5% το 2012). Εναλλακτικά, τοπραγµατικό ηµεροµίσθιο των ανδρών στονιδιωτικό τοµέα από το καλοκαίρι του 2008,που άρχισε η κάθοδος της απασχόλησης, µέχριτο ∆εκέµβριο του 2012, που µπορεί να θεω-ρηθεί ως το ελάχιστο παρατηρούµενο επίπεδότης, µειώθηκε κατά 7,3% έναντι της παρα-πάνω αναφερθείσας µείωσης της συνολικήςαπασχόλησης κατά 31,2% (βλ. ∆ιάγραµµα 5).

Η εξέλιξη των πραγµατικών ηµεροµισθίωντων γυναικών σε γενικές γραµµές είναι παρό-µοια µε αυτή των ανδρών, αλλά µε ελαφρώςηπιότερες µειώσεις, οι οποίες για τηνπερίοδο της καθόδου ανήλθαν σωρευτικά στο-6,3% έναντι -7,2% για τους άνδρες (βλ. ∆ιά-γραµµα 6).

Είναι προφανές ότι η αξιοπιστία των παρα-πάνω εξελίξεων στα ηµεροµίσθια εξαρτάταιαπό το πόσο κοντά είναι τα ηµεροµίσθια τουΙΚΑ στην πραγµατικότητα. Όπως σηµειώ-

θηκε, τα ηµεροµίσθια του ΙΚΑ εξ ορισµού δενπεριλαµβάνουν αµοιβές λόγω υπερωριών καιεπιδόµατα επίτευξης στόχων (=µπόνους). Οιυπερωρίες ωστόσο δεν φαίνεται ότι αφορούνπολλούς εργαζόµενους ούτε πριν ούτε τηνπερίοδο της κρίσης. Στην ερώτηση της ΕΕ∆“γιατί οι ώρες που εργαστήκατε την προη-γούµενη εβδοµάδα είναι περισσότερες από τιςσυνήθεις” το β’ τρίµηνο του 2007 περίπου 25χιλιάδες (0,84% των απασχολούµενων µισθω-τών) απάντησε “λόγω υπερωριών”, ενώ το β’τρίµηνο του 2013 ο αντίστοιχος αριθµός ανέρ-χεται σε 20,5 χιλιάδες (0,92% των απασχο-λούµενων µισθωτών). Επίσης και τα στοιχείατου ΣΕΠΕ, από το οποίο οι επιχειρήσεις οφεί-λουν να παίρνουν προηγούµενη έγκριση γιατην υπερωριακή εργασία, χωρίς αυτό νασηµαίνει ότι γίνονται οπωσδήποτε οι αιτη-θείσες υπερωρίες, προκύπτει ότι το 2010 ζητή-θηκαν κατά µέσο όρο 74 ώρες υπερωριών γιαεργαζόµενους που αντιστοιχούν στο 15% τωναπασχολούµενων του ΙΚΑ. Για το 2011 και2012 τα αντίστοιχα ποσοστά ανέρχονται σε13,7% και 11,2%. Εξάλλου από τις λίγες έρευ-




νες της ΕΛΣΤΑΤ για τη “∆ιάρθρωση καικατανοµή των αµοιβών στις επιχειρήσεις”προκύπτει ότι τα επιµίσθια που συνδέονται µετην ατοµική επίδοση και τη διάθεση κερδώνείναι εξαιρετικά χαµηλό ποσοστό στο σύνολοτων αποδοχών. Έτσι δεν φαίνεται η αξιοπι-στία των ηµεροµισθίων του ΙΚΑ να αµφισβη-τείται σοβαρά από την εξαίρεση των µετα-βλητών τµηµάτων των αµοιβών. Ωστόσοκάποιες επιφυλάξεις µπορεί να διατυπωθούνεπειδή τα δηλούµενα στο ΙΚΑ στοιχεία για τούψος των ηµεροµισθίων κυρίως για µικροµε-σαίες επιχειρήσεις ίσως ήταν προ της κρίσηςκοντά στα κατώτατα υποχρεωτικά ―για εξοι-κονόµηση ασφαλιστικών εισφορών― ανε-ξάρτητα από το πραγµατικό ύψος των αποδο-χών. Από την άλλη πλευρά, συγκεκριµένεςεπιπλέον αποδοχές προσωπικού την περίοδοτων παχειών αγελάδων µπορεί να εµφανίζο-νταν σαν έξοδα άλλων κατηγοριών. Εποµέ-νως, µε την έλευση της κρίσης, η µείωση τωνπράγµατι καταβαλλόµενων αποδοχών ίσωςδεν ήταν δυνατόν να αντανακλάται πλήρως σεµείωση των δηλούµενων στο ΙΚΑ.

Παρά αυτές τις επιφυλάξεις, µε βάση τιςπαραπάνω εξελίξεις των ηµεροµισθίων, τηςαπασχόλησης και των ηµερών εργασίας µπο-ρεί να υποστηριχθεί ότι η προσαρµογή τηςαγοράς εργασίας του ιδιωτικού τοµέα στηνοικονοµική κρίση έγινε κυρίως µε µείωση τουαριθµού των απασχολουµένων, δηλαδή τηςαπασχόλησης και όχι των ηµεροµισθίων ή τωνηµερών εργασίας. Αρχικά παρατηρήθηκε µεί-ωση της απασχόλησης και στη συνέχειααρκετά µικρότερη ποσοστιαία µείωση τωνµισθών ή, όπως λένε οι οικονοµολόγοι, µειώ-θηκαν κυρίως οι ποσότητες στην αγορά καιδευτερευόντως οι τιµές, υποδηλώνοντας ότιδεν πρόκειται ούτε για ανταγωνιστική ούτεγια κοινωνικά δίκαιη αγορά εργασίας. Η µεί-ωση της παραγωγής συνοδεύθηκε από υψηλήµείωση του αριθµού των απασχολουµένων καιόχι από µείωση των ηµεροµισθίων ή των ηµε-ρών ή ωρών απασχόλησης. Με αυτή τηνέννοια, η αγορά εργασίας δεν φαίνεται ναχαρακτηρίζεται από ελαστικότητα, επειδή δενξεπερνά τις κρίσεις µε το µικρότερο δυνατόκοινωνικό κόστος ή ισοδύναµα µε περιορι-

σµένες απώλειες στην ευηµερία των εργαζο-µένων για δεδοµένη µείωση της συνολικήςζήτησης. Αν και µειώσεις στην ευηµερία τωνεργαζοµένων θεωρείται ότι προξενούν αφε-νός η απώλεια της απασχόλησης και αφετέρουοι µειώσεις στο εισόδηµά τους, είναι αποδε-κτό ότι το κοινωνικό κόστος της ανεργίαςυπερβαίνει το προξενούµενο από απώλειεςεισοδήµατος, επειδή η ανεργία επηρεάζειδυσµενώς και άλλα µεγέθη όπως η αυτοεκτί-µηση, η υγεία και η εγκληµατικότητα. Έτσι, οιαγορές εργασίας που είτε προσαρµόζονταιστην κρίση κυρίως µε (προσωρινές) µειώσειςτων µισθών και ωρών εργασίας ή µε µειώσειςστον αριθµό των απασχολούµενων που είναισύντοµες και επανέρχονται γρήγορα στηνπροηγούµενη κατάσταση χαρακτηρίζονταιαπό ελαστικότητα ή αυτοεπαναφορά(resilience) και επιδεικνύουν σχετικά µικρόκοινωνικό κόστος (OECD, 2012).

Μια άλλη πηγή στοιχείων που σε γενικέςγραµµές στηρίζει τη διαπίστωση ότι η αντί-δραση στην κρίση έγινε αρχικά µε µείωση τηςαπασχόλησης και ακολούθως µε µείωση στιςαµοιβές προέρχεται από τα στοιχεία τουΣΕΠΕ. Τα απολογιστικά στοιχεία του ΣΕΠΕδείχνουν δραµατική µείωση των νέων προ-σλήψεων µε συµβάσεις πλήρους απασχόλησης(βλ. Πίνακα 1), οι οποίες µειώθηκαν κατά 161χιλιάδες το 2010, κατά 126 χιλιάδες το 2011και κατά 85 χιλιάδες το 2012 ή εναλλακτικάτην τριετία 2010-2012 οι νέες προσλήψεις πλή-ρους απασχόλησης από σχεδόν 750 χιλιάδεςµειώθηκαν στο ήµισυ. Ταυτόχρονα, σχεδόνεξαφανίστηκαν οι περίπου 35 χιλιάδες συµ-βάσεις έργου ή παροχής ανεξάρτητων υπη-ρεσιών (το 2012 περιορίστηκαν στις 3 χιλιά-δες), καθώς και η ούτως ή άλλως µικρή παρα-γωγή φασόν, η οποία ωστόσο φαίνεται ναανακάµπτει το 2012. Μικρό αντίβαρο σε αυτέςτις µειώσεις υπήρξε η αύξηση των νέων συµ-βάσεων µερικής απασχόλησης, κυρίως το 2010κατά 71 χιλιάδες και την τριετία 2010-2012κατά 84 χιλιάδες, καθώς και των συµβάσεωνεκ περιτροπής εργασίας κατά περίπου 25χιλιάδες την ίδια τριετία. Πιο περιορισµένη,αν και αυξανόµενη, υπήρξε η µετατροπή συµ-βάσεων πλήρους απασχόλησης σε µερικής ή



εκ περιτροπής απασχόληση. Την τριετία 2010-2012 έγιναν περίπου 100 χιλιάδες µετατροπέςσυµβάσεων πλήρους σε µερικής και σχεδόν 70χιλιάδες σε εκ περιτροπής. Από την άλληπλευρά, οι µειώσεις αποδοχών από επιχειρη-σιακές συµβάσεις εργασίας το 2012 αφορούν94 χιλιάδες εργαζοµένους, ενώ οι µειώσεις σεσυµβατικούς µισθούς, που επιβάλλεται ναγνωστοποιούνται στο ΣΕΠΕ και οι οποίεςπρακτικά δροµολογήθηκαν το 2012, περιορί-στηκαν σε 261,3 χιλιάδες εργαζοµένους καιµάλιστα µε µέσο όρο µείωσης 22,2% (περίπουόσο µειώθηκε και ο ελάχιστος µισθός) (Απο-λογισµός ΣΕΠΕ 2012, Πίνακας 16).

Ιδιαίτερη µνεία αξίζει να γίνει στην εξέλιξητης απασχόλησης και των ηµεροµισθίων σταοικοδοµοτεχνικά έργα του ΙΚΑ, λόγω αφενόςτης υψηλής συµµετοχής τους παλαιότερα στασυνολικά µεγέθη της οικονοµίας και αφετέρουτης διασύνδεσής τους µε άλλους κλάδουςπαραγωγής. Η απασχόληση στα οικοδοµοτε-χνικά έργα εµφάνισε υπολογίσιµη άνοδο τηςτάξεως των 20 χιλιάδων την περίοδο 2004-2006, οπότε και έφθασε στις 205 χιλιάδες. Απότο 2006 άρχισε η κάµψη της και επακολούθησεη κατάρρευση από το 2009, και πλέον το φθι-νόπωρο του 2013 έχει περιοριστεί κοντά στις40 χιλιάδες εργαζόµενους, µε τις πρώτες ενδεί-ξεις σταθεροποίησης. Από την άλλη πλευρά,τα ονοµαστικά ηµεροµίσθια στα οικοδοµικά

έργα εµφάνισαν σηµεία υποχώρησης µόνο απότις αρχές του 2011 και από την άνοιξη του 2012µειώνονται, αλλά µε υψηλότερα σχετικά ποσο-στά (-36,1% την περίοδο Μαρτίου 2012-Νοεµ-βρίου 2013 για τους άνδρες, -28,0% για τιςγυναίκες) (βλ. ∆ιάγραµµα 7). Στα οικοδοµικά



Νέες συµβάσεις για νέες προσλήψεις:

Συµβάσεις πλήρους απασχόλησης 746,9 586,3 460,7 375,8

Συµβάσεις µερικής απασχόλησης 157,7 229,0 233,6 242

Συµβάσεις εκ περιτροπής εργασίας 40,5 60,7 68,3 66,6

Συµβάσεις έργου ή παροχής ανεξάρτητων υπηρεσιών 35,5 16,5 4,3 3,0

Παραγωγή φασόν και ανά µονάδα εργασίας 2,0 0,6 0,2 0,9

Μετατροπή συµβάσεων πλήρους απασχόλησης σε:

Μερικής απασχόλησης 12,2 18,7 32,4 49,6

Εκ περιτροπής µε συµφωνία εργαζοµένου 4,1 6,5 19,1 21,5

Εκ περιτροπής µονοµερώς 0,6 1,0 7,4 13,4

2009 2010 2011 2012

Πίνακας 1 Νέες συµβάσεις εργασίας και µετατροπές υφιστάµενων συµβάσεων

(αριθµός συµβάσεων σε χιλιάδες)

Πηγή: ΣΕΠΕ, Έκθεση Πεπραγµένων 2012.


έργα εµφανίστηκε επίσης µικρή µείωση τωνηµερών εργασίας διαχρονικά και από 14,5ηµέρες την περίοδο της ανόδου µειώθηκαν σε12,9 ηµέρες στην κάθοδο και σε 12,8 ηµέρεςτους 11 πρώτους µήνες του 2013. Έτσι, χωρίςνα παραγνωρίζεται η επίδραση του πλεονά-ζοντος αποθέµατος κατοικιών στην πτώση τουκλάδου καθώς και ο συγκυριακός χαρακτή-ρας των κατασκευών, φαίνεται ότι και στιςκατασκευές η προσαρµογή των µισθών ακο-λούθησε και ίσως επέτεινε µερικώς την πτώσητης απασχόλησης.

Η συνοδεία της µείωσης της απασχόλησηςαπό µείωση των εν λειτουργία επιχειρήσεωνκαταδεικνύει ότι οι επιχειρηµατίες µάλλονδεν διέθεταν άµεσα άλλες βιώσιµες επιλογές.Από την έναρξη της καθόδου µέχρι το ∆εκέµ-βριο του 2012 οι επιχειρήσεις µε προσωπικόασφαλισµένο στο ΙΚΑ (εξαιρουµένων τωνοικοδοµικών επιχειρήσεων) µειώθηκαν κατάσχεδόν 36%, έναντι µείωσης κατά 31,2% τηςαπασχόλησής τους και κατά 7,35% του πραγ-µατικού ηµεροµισθίου. Εάν η δραµατική µεί-ωση της απασχόλησης υπέκρυπτε δόλιες απο-λύσεις εκ µέρους των επιχειρήσεων για νακερδοσκοπήσουν ή έστω να επιβιώσουν στηνκρίση, δεν θα παρατηρούνταν τόσα πολλάλουκέτα. Αυτές οι εξελίξεις καταδεικνύουνεπίσης ότι αποτελεί µύθο η θέση ότι η συµπε-ριφορά της ελληνικής εργοδοσίας είναι υπεύ-θυνη για την αύξηση της ανεργίας και τις µει-ώσεις των µισθών. Αντίθετα, φάνηκε ότι ηδυνατότητα των επιχειρήσεων να διακρατή-σουν το προσωπικό τους στην κρίση, µέσωτης λεγόµενης συσσώρευσης εργαζοµένων,παρά τη µείωση της ζήτησης και συνακό-λουθα της παραγωγής και να παραµείνουν σελειτουργία είχε καταστεί ανέφικτος στόχος,το πιθανότερο λόγω του µικροµεσαίου καιοριακού χαρακτήρα τους. Ούτε φαίνεται ναείχαν οι επιχειρήσεις κατά κανόνα την ευχέ-ρεια σύντοµης αύξησης της παραγωγικότηταςή άµεσης µείωσης άλλων στοιχείων τουκόστους παραγωγής, εκτός ίσως από τα κατα-βαλλόµενα ενοίκια. Αντίθετα, αρκετά απόαυτά, όπως το κόστος χρηµατοδότησης λόγωεκτόπισης των ελληνικών τραπεζών από τιςδιεθνείς χρηµατοπιστωτικές αγορές, µαζί µε

την αύξηση της άµεσης, της έµµεσης και τηςειδικής φορολογίας (και στην ενέργεια),κυρίως στο πλαίσιο του προγράµµατος δηµο-σιονοµικής προσαρµογής, αυξήθηκαν σηµα-ντικά, επιβαρύνοντας κέρδη, επενδύσεις καιαπασχόληση. Εάν ωστόσο οι µισθοί είχανµειωθεί ενωρίτερα ή οι ηµέρες εργασίαςεµφάνιζαν σηµαντική µείωση, η πτώση τηςαπασχόλησης και τα πολλά λουκέτα σε κλά-δους µε διεθνώς εµπορεύσιµα προϊόντα πιθα-νόν εν µέρει να είχαν αποφευχθεί, µειώνο-ντας το κόστος προσαρµογής στην κρίση καιδιαχέοντάς το σε περισσότερους εργαζόµε-νους, ακόµη και για τη δεδοµένη δέσµη τωνάλλων µέτρων της αυστηρής λιτότητας τηςτρόικας.

Η επικρατούσα οικονοµική εξήγηση για τηνπρος τα κάτω ακαµψία των µισθών είναι ότι οιεργοδότες αποφεύγουν µειώσεις µισθών γιαπολλούς συµπληρωµατικούς λόγους καικυρίως επειδή κάµπτουν το ηθικό των εργα-ζοµένων. Καταφεύγουν ωστόσο σε αυτές ωςέσχατο µέτρο εάν η επιχείρηση αντιµετωπίζεισοβαρά προβλήµατα (Bewley 1999). Επειδή ηοικονοµική κρίση στη χώρα µας προξένησεπροβλήµατα επιβίωσης σε πολλές ελληνικέςεπιχειρήσεις, οι οποίες ωστόσο δεν µείωσανµονοµερώς τους µισθούς, δείχνει ότι είναισφόδρα πιθανό να υπήρχε και θεσµοθετηµένηακαµψία των µισθών προς τα κάτω.

Οι παραπάνω διαπιστώσεις για τη διαχρονικήεξέλιξη της απασχόλησης και των µισθών τωνµισθωτών του ιδιωτικού τοµέα, που βασίζονταιστα διοικητικά στοιχεία του ΙΚΑ, επιβεβαιώ-νονται από τα ευρήµατα των εξαµηνιαίωνΕρευνών Οικονοµικού Κλίµατος του ΙΜΕΓΣΕΒΕΕ. Σε αυτές, το ποσοστό των µικροµε-σαίων εργοδοτών που δήλωσε ότι µείωσε τοπροσωπικό του τα πρώτα έτη της κρίσης υπερ-βαίνει σηµαντικά αυτό που µείωσε τις απο-δοχές του προσωπικού, ενώ στη συνέχεια ησχέση αντιστρέφεται (βλ. Πίνακα 2). Για τοδεύτερο εξάµηνο του 2010 σχεδόν η µία στις4 επιχειρήσεις δηλώνει ότι µείωσε το προσω-πικό της, αλλά µόνο η µία στις 13 τις αµοιβέςόλου του προσωπικού της. Μόλις από τοπρώτο εξάµηνο του 2012 και εντεύθεν το



ποσοστό των επιχειρήσεων που δήλωσε ότιµείωσε τους µισθούς υπερβαίνει το ποσοστόαυτών που µείωσαν το προσωπικό τους. Ήδητο πρώτο εξάµηνο του 2013 το ποσοστό τωνεπιχειρήσεων που δηλώνει µειώσεις στο προ-σωπικό περιορίστηκε στο 12,3%, ενώ το ποσο-στό µε µειώσεις αµοιβών σε όλο το προσωπικόέφθασε σχεδόν στο 49%.

Είναι εντυπωσιακό ότι οι επιχειρήσεις αντέ-δρασαν στην κρίση αρχικά µε µείωση του προ-σωπικού και σταδιακά στράφηκαν στη µείωσητων αµοιβών καθώς και στη µείωση των ωρώνή ηµερών εργασίας. Παρόµοια συµπεριφοράεπιχειρήσεων έχουν εξάλλου καταγράψειέρευνες ερωτηµατολογίων σε επιχειρήσεις,όπου το ποσοστό αυτών που δήλωσαν ότι θαµειώσουν τους µισθούς για να µειώσουν τοκόστος εργασίας είναι σαφώς µικρότερο απότο ποσοστό εκείνων που δήλωσαν ότι θα προ-τιµήσουν να µειώσουν το προσωπικό ή τιςώρες εργασίας (Bertola et al. 2012). Αυτή ησυµπεριφορά ωστόσο δεν είναι ούτε αναπό-φευκτη ούτε παρατηρείται σε όλες τις χώρεςσε περιόδους ύφεσης. Είναι ενδεικτικό ότι στηΓερµανία στην τελευταία κρίση, ενώ το παρα-γόµενο προϊόν µειώθηκε συνολικά πάνω από5%, η προσαρµογή των επιχειρήσεων στιςαναδουλειές έγινε µε ευρεία χρήση της µείω-σης των ωρών εργασίας ανά εργαζόµενο (µει-

ώθηκαν κατά 3,1% το 2009) και όχι µε µείωσητου αριθµού των απασχολουµένων ή ισοδύ-ναµα µε αύξηση της ανεργίας. Μέροςωστόσο της µείωσης των µηνιαίων αµοιβώντων απασχολουµένων που προήλθε από τηµείωση των ωρών εργασίας αναπληρώθηκευπό προϋποθέσεις µε πληρωµή από τον Οµο-σπονδιακό Οργανισµό Απασχόλησης (Τρά-πεζα της Ελλάδος, Έκθεση του ∆ιοικητή γιατο έτος 2008, Πλαίσιο VI.1, Caliendo andHogenacker 2012).

3 ΘΕΣΜΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΙΑΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

Οι εξελίξεις αυτές προφανώς συνδέονταιστενά και µε το εκάστοτε ισχύον θεσµικόπλαίσιο καθορισµού και µεταβολών τόσο τηςαπασχόλησης όσο και των µισθών (Babecký etal. 2010). Στο βαθµό που ο καθορισµός και ηαναπροσαρµογή των µισθών είναι αποτέλε-σµα πολύπλοκης και χρονοβόρου θεσµικήςδιαδικασίας που εµπλέκει κράτος, εργοδοτι-κές και εργατικές ενώσεις χωρίς να αφήνειπολλά περιθώρια στις δυνάµεις της αγοράς, ηπροσαρµογή των επιχειρήσεων στις συνθήκεςύφεσης καθίσταται αργή και αβέβαιη, αν όχιαδύνατη, µε αποτέλεσµα την επιπρόσθετηαύξηση της ανεργίας.



Φεβρουάριος 2010 21,1

Ιούλιος 2010 21,9 15,0 30,0

Ιανουάριος 2011 24,1 8,0 7,6 15,6 30,2

Ιούλιος 2011 20,4 7,8 11,6 19,4 32,0

Ιανουάριος 2012 20,1 13,8 14,8 28,6 37,4

Ιούλιος 2012 18,7 9,8 23,4 33,2 40,5

Ιανουάριος 2013 16,6 8,8 34,8 43,6 47,7

Ιούλιος 2013 12,3 10,2 39,1 49,3 50,5

Μήνας έρευνας

Ποσοστό επιχειρήσεων που αντέδρασε το προηγούµενο εξάµηνο στην κρίση µε:

Μείωσηπροσωπικού

Μείωσηαποδοχών

σε ορισµένους

Μείωσηαποδοχών

σε όλους

Μείωσηαποδοχώνσυνολικά

Μείωσηωρών ή ηµερών

εργασίας

Πίνακας 2 Αντιδράσεις επιχειρήσεων στην οικονοµική κρίση

Πηγή: http://www.imegsevee.gr/ereunes-gnwmis/703--2013.


Σηµειώνεται συναφώς ότι τα πρώτα νοµοθε-τικά µέτρα την άνοιξη του 2010 για την αντι-µετώπιση του δηµοσιονοµικού εκτροχιασµούκαι τη συνακόλουθη εκτόπιση της χώρας απότις διεθνείς αγορές χρήµατος και κεφαλαίωνπροέβλεπαν τη χρηµατοδοτική στήριξη απότην ΕΕ, την ΕΚΤ και το ∆ΝΤ αλλά και βίαιεςοριζόντιες περικοπές των µισθών στο δηµόσιοκαι ευρύτερο δηµόσιο τοµέα και των συντά-ξεων, ενώ οι αµοιβές στον ιδιωτικό τοµέαπαρά τις σχετικές συζητήσεις µε παρεµβάσειςτων κοινωνικών εταίρων δεν µεταβλήθηκαν. Ησυσσωρευµένη διάβρωση ωστόσο της διε-θνούς ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικο-νοµίας, όπως εκδηλωνόταν µε τα συστηµατικάυψηλά ελλείµµατα στο εξωτερικό ισοζύγιοαγαθών και υπηρεσιών, απαιτούσε και τησύντοµη µείωση του κόστους εργασίας ανάµονάδα προϊόντος, το οποίο δεν επηρεάστηκεάµεσα από την τότε αυστηρή δηµοσιονοµικήπολιτική. Ο µηχανισµός της αγοράς δεν επέ-δειξε αντίδραση στη βαθιά ύφεση µέσω προ-σαρµογής των τιµών (και µισθών), αλλά παρα-τηρήθηκε µείωση της παραγωγής και της απα-σχόλησης. Θα µπορούσε να υποστηριχθεί ότιη αγορά εργασίας δεν επέδειξε επαρκή ευε-λιξία µισθών, η οποία, όπως έχει δείξει και οΠισσαρίδης (Pissaridis 1997), αποτελεί ανα-γκαίο χαρακτηριστικό για την οµαλή λει-τουργία των οικονοµιών της ευρωζώνης απότις οποίες έχει αφαιρεθεί η νοµισµατική καιπεριοριστεί η δηµοσιονοµική πολιτική. Αυτόµπορεί να αποδοθεί στο ότι το ισχύον θεσµικόπλαίσιο καθόριζε σε µεγάλο βαθµό αυστηράτο µοναδιαίο κόστος εργασίας, ενώ η αλλαγήτου απαιτούσε συναινετικές αποφάσεις τωνκοινωνικών εταίρων και της κυβέρνησης πουδεν κατέστησαν δυνατές εγκαίρως, παρά τιςσχετικές εκκλήσεις αρµόδιων υπουργών καιτων εκπροσώπων της τρόικας.

Έτσι ακολούθησαν, κυρίως το φθινόπωρο καιτο χειµώνα του 2011, διαδοχικές µονοµερείςκρατικές θεσµικές παρεµβάσεις στην αγοράεργασίας του ιδιωτικού τοµέα που είχαν κύριοστόχο τη µείωση του κόστους εργασίας για τηβελτίωση της διεθνούς ανταγωνιστικότηταςτης χώρας ή, όπως λέγεται στη γλώσσα τωνοικονοµολόγων, για την επίτευξη εσωτερικής

υποτίµησης. Λόγω της συµµετοχής της Ελλά-δος στη ζώνη του ευρώ, δεν υπήρχε περιθώριοπροσφυγής στην εξωτερική υποτίµηση τουεθνικού νοµίσµατος, η οποία θα καθιστούσεαµέσως τα εισαγόµενα προϊόντα ακριβότερα,µειώνοντας έτσι την αγοραστική δύναµη τωνµισθών και τα πραγµατικά εισοδήµατα χωρίςωστόσο να αλλάξουν τα ονοµαστικά εισοδή-µατα. Ταυτόχρονα, µε την εξωτερική υποτί-µηση τα εµπορεύσιµα προϊόντα της χώρας θακαθίσταντο σχετικά φθηνότερα, οπότε θαενθαρρύνονταν οι εξαγωγές και η υποκατά-σταση των ακριβότερων εισαγοµένων απόεγχωρίως παραγόµενα, στοχεύοντας έτσι σεαύξηση της παραγωγής και απασχόλησης,όπως είχε επιχειρηθεί χωρίς σηµαντικές κοι-νωνικές αντιδράσεις κατ’ επανάληψη στοπαρελθόν στη χώρα. Η ανυπαρξία της δυνα-τότητας εξωτερικής υποτίµησης οδηγούσεστην αδήριτη ανάγκη άµεσης µείωσης τωνονοµαστικών στοιχείων του κόστους παρα-γωγής, µε ένα από τα σηµαντικότερα να είναιτο κόστος εργασίας, και άρα των τιµών τωνπαραγόµενων προϊόντων (εσωτερική υποτί-µηση). Έτσι, οι µειώσεις του ονοµαστικούκόστους εργασίας στην Ελλάδα, που συνεπά-γονται και αντίστοιχη µείωση του εισοδήµα-τος, θα ισοδυναµούσαν µε την εξωτερική υπο-τίµηση, µε αποτέλεσµα την ανάκτηση µέρουςτης απολεσθείσας τα έτη πριν την κρίση αντα-γωνιστικότητας. Αξίζει να σηµειωθεί ότι οιαντιδράσεις του κοινού στην αργή διαδικασίατης εσωτερικής υποτίµησης θεωρούνται εντο-νότερες, καθώς, πέρα από τη µείωση τωνπραγµατικών εισοδηµάτων που προκαλεί ηεξωτερική υποτίµηση, αυτή συνεπάγεται καιµείωση των ονοµαστικών εισοδηµάτων (καιεποµένως δεν λειτουργεί η αυταπάτη του χρή-µατος όπως στην εξωτερική υποτίµηση), καιπιθανόν να κατέστησαν τη διαδικασία προ-σαρµογής βαθύτερη από ό,τι χρειαζόταν.

Οι νοµοθετικές παρεµβάσεις στην εργατικήνοµοθεσία την περίοδο της κρίσης υπήρξανπολλές, αλλεπάλληλες και µε πολλούς στόχους(για συνοπτική παρουσίαση βλ. Τράπεζα τηςΕλλάδος, Έκθεση του ∆ιοικητή για το 2010και το 2011). Οι θεσµικές αυτές παρεµβάσειςουσιαστικά αποτέλεσαν προαπαιτούµενα για



την εκάστοτε συνέχιση της χρηµατοδότησηςτου προγράµµατος εκ µέρους της τρόικας, γι’αυτό και ίσως προξένησαν περισσότερες αντι-δράσεις από ό,τι εάν είχαν αποφασιστεί µονο-µερώς από τις αρχές της χώρας. Ορισµένεςαπό αυτές απέβλεπαν στη διεύρυνση της ευχέ-ρειας των εργοδοτών να προσαρµόζουν τοπροσωπικό τους στις ανάγκες της επιχείρησηςµέσω µείωσης του κόστους απολύσεων καιπροσλήψεων, µε στόχο αφενός να διατηρη-θούν θέσεις εργασίας που βρίσκονταν σε κίν-δυνο και αφετέρου να ενθαρρυνθούν νέεςπροσλήψεις. Εδώ εντάσσονται µέτρα όπωςαύξηση του ορίου χαρακτηρισµού των απο-λύσεων ως οµαδικών, µείωση του χρόνου προ-ειδοποίησης για απόλυση, αύξηση της δοκι-µαστικής περιόδου απασχόλησης, µείωση τωνωρών εργασίας πλήρως απασχολούµενου προ-σωπικού σε ώρες µερικώς απασχολούµενων.Άλλες νοµοθετικές παρεµβάσεις επηρέασανάµεσα το κόστος εργασίας. Εδώ εντάσσονταιοι µειώσεις κατά 20% στην αµοιβή των υπε-ρωριών, η κατάργηση των εργοδοτικών εισφο-ρών υπέρ ειδικών κοινωνικών φορέων, µεί-ωση της αποζηµίωσης λόγω απόλυσης, αλλάκυρίως η µείωση στον κατώτατο µισθό καιηµεροµίσθιο της Εθνικής Συλλογικής Σύµβα-σης Εργασίας κατά 22% (κατά 32% για νέουςµέχρι 24 ετών) από τις 14 Φεβρουαρίου 2012και µέχρι το πέρας του προγράµµατος δηµο-σιονοµικής προσαρµογής, ούτως ώστε ναισούται µε το 40% περίπου του µέσου ηµερο-µισθίου. Τέλος, υπήρξαν και διαδοχικέςπαρεµβάσεις στη διαδικασία των συλλογικώνδιαπραγµατεύσεων και στις αρµοδιότητεςεκπροσώπων εργοδοτών και εργαζοµένων µεστόχο την αποκέντρωση των συλλογικών δια-πραγµατεύσεων και την ενθάρρυνσή τους σεεπίπεδο επιχείρησης. Αρχικά εισήχθη οθεσµός της Ειδικής Επιχειρησιακής ΣύµβασηςΕργασίας (ΕΕΣΕ), η οποία µπορούσε, τηρώ-ντας κάποιες διατυπώσεις, να υστερεί σεόρους αµοιβών σε σχέση µε την αντίστοιχηκλαδική, αλλά τηρώντας οπωσδήποτε τις προ-βλέψεις της Εθνικής. Οι ΕΕΣΕ δεν προχώρη-σαν λόγω των διατυπώσεων που προέβλεπαν(υποβολή στο Συµβούλιο Κοινωνικού Ελέγχουτης Επιθεώρησης Εργασίας κοινής έκθεσηςεργοδότη και συνδικάτου αιτιολόγησης της

Ειδικής Σύµβασης), αλλά και λόγω των δυσκο-λιών σύναψης σε επιχειρήσεις χωρίς επιχει-ρησιακό συνδικάτο. Τον Οκτώβριο του 2011καταργήθηκε η ΕΕΣΕ και διευκολύνθηκε ηυπογραφή επιχειρησιακών συµβάσεων εργα-σίας από τον εργοδότη και τη νεοδηµιουργη-θείσα “ένωση προσώπων” σε επιχειρήσειςόπου δεν υπήρχε συνδικάτο, ενώ οι κλαδικέςδεν δεσµεύουν πλέον επιχειρήσεις που δενσυµµετέχουν στην κατάρτισή τους. Ταυτό-χρονα θεσπίστηκε µέγιστη διάρκεια ισχύοςτων ΣΣΕ τα τρία έτη συν τρίµηνη (από εξά-µηνη προηγουµένως) µετενέργεια, οπότε, ανδεν υπάρχει νέα ΣΣΕ, ο εργοδότης µπορεί ναεπιβάλει τους όρους της Εθνικής ΣΣΕ διατη-ρώντας τέσσερα συγκεκριµένα επιδόµατα.Ακόµη, η προσφυγή στη διαιτησία προϋποθέ-τει πλέον τη συναίνεση αµφοτέρων των πλευ-ρών της συλλογικής διαπραγµάτευσης, µε απο-τέλεσµα τη µη ανανέωση πολλών κλαδικώνκαι οµοιοεπαγγελµατικών ΣΣΕ που γινόταν µεµονοµερή προσφυγή των συνδικάτων στη διαι-τησία του Οργανισµού Μεσολάβησης και∆ιαιτησίας. Τέλος, είναι αξιοσηµείωτο ότιέγινε µεταφορά της αρµοδιότητας καθορισµούτου κατώτατου µισθού από τους φορείς τηςΕΓΣΣΕ στον Υπουργό Εργασίας, που θα τονκαθορίζει µετά από διαβούλευση µε τους κοι-νωνικούς εταίρους, όπως ισχύει σε όλες σχε-δόν τις ανεπτυγµένες χώρες στις οποίες υπάρ-χει ελάχιστος εθνικός µισθός.

Από αυτές τις καταιγιστικές παρεµβάσεις στηνεργατική νοµοθεσία, τις οποίες ακόµη καιπολλά στελέχη που καλούνται να τις εφαρµό-σουν είναι αµφίβολο αν τις γνωρίζουν λεπτο-µερώς, µεγάλη απήχηση φαίνεται ότι έχουν ηεφάπαξ µείωση του κατώτατου µισθού αλλάκυρίως η ευχέρεια των επιχειρηµατιών σε συµ-φωνία µε το συνδικαλιστικό φορέα της επι-χείρησης να συνάπτουν επιχειρησιακές συλ-λογικές συµβάσεις εργασίας, που υποβοηθούντην προσαρµογή της επιχείρησης στις τυχόνεπιδεινούµενες συνθήκες της αγοράς, ρυθµί-ζοντας είτε τις αµοιβές είτε την απασχόλησηστην επιχείρηση, θέτοντας ωστόσο ως ελάχι-στο όριο τα προβλεπόµενα από την ΕΓΣΣΕ. ΟιΕπιχειρησιακές Συλλογικές Συµβάσεις µπο-ρούν πλέον, εάν κριθεί αναγκαίο από εργο-




δότη και συνδικάτο, να αγνοούν τους ευνοϊ-κότερους ―για παράδειγµα― όρους αµοιβώντων κλαδικών ή και οµοιοεπαγγελµατικώνσυλλογικών συµβάσεων εργασίας, συµβάλλο-ντας έτσι, στη διατήρηση της απασχόλησης καιανταγωνιστικότητας της επιχείρησης. Επειδήοι κλαδικές συµβάσεις δεν αφήνουν περιθώ-ρια ρύθµισης των µισθών ανάλογα µε τις συν-θήκες που αντιµετωπίζει η επιχείρηση, επι-τρέπεται πλέον να εξαιρούνται από τις κλα-δικές ρυθµίσεις, ενώ δεν αλλάζει η αρχή τηςεπέκτασης των κλαδικών συµβάσεων σε όλεςτις επιχειρήσεις. Ουσιαστικά, η αλλαγή επι-τρέπει οι µισθοί να ευθυγραµµίζονται αρκετάµε τις συνθήκες στις τοπικές αγορές εργασίαςκαι την ανταγωνιστικότητα της επιχείρησης, ναενισχύεται η ζήτηση εργασίας και να διατη-ρούνται οι θέσεις απασχόλησης. Είναι ενδει-κτικό ότι σχετικοί διεθνείς οργανισµοί συνι-στούν τον καθορισµό των µισθών σε συµφωνίαµε την τάση της παραγωγικότητας (ILO,OECD, IMF and the World Bank 2013), ενώµε την Εθνική ΣΣΕ µπορούν να τεθούν όροιαµοιβών συµβατοί µε τη νοµισµατική σταθε-ρότητα και την προώθηση της απασχόλησης(Blanchard et al. 2013). Οι δε Dustman et al.(2014) αποδίδουν τις εξαιρετικές επιδόσειςτης γερµανικής οικονοµίας την τελευταία περί-που δεκαετία στην αποκέντρωση του προσ-διορισµού των µισθών προς το επίπεδο της επι-χείρησης. Περαιτέρω, η αποκέντρωση τωνΣΣΕ είναι πιθανόν να επηρεάσει το πεδίοδράσης και επιρροής του συνδικαλιστικούκινήµατος, καθώς ενδέχεται το κέντρο βάρουςτης αντιπροσώπευσης των συµφερόντων τωνεργαζοµένων να µετατοπιστεί πλέον στο επί-πεδο της επιχείρησης λαµβάνοντας υπόψη καιτα ιδιαίτερα παραγωγικά χαρακτηριστικά της.

Από τη θεσµοθέτηση των επιχειρησιακών συλ-λογικών συµβάσεων στα τέλη Οκτωβρίου του2011 επήλθε έκρηξη σύναψης επιχειρησιακώνσυµβάσεων εργασίας, οι οποίες προβλέπουνπάγωµα ή συνηθέστερα µείωση των αµοιβών.Ενώ το 2011 υπογράφηκαν 179 επιχειρησια-κές συµβάσεις, το 2012 υπογράφηκαν 976, οιοποίες εντοπίζονται κυρίως σε µεταποιητικέςεπιχειρήσεις (34,1%), στο εµπόριο (21,9%)και στα εστιατόρια και ξενοδοχεία (19,8%),

ενώ σχεδόν η µία στις δύο (47,8%) προβλέπειεφαρµογή των αποδοχών της Εθνικής ΣΣΕ(Ιωάννου και Παπαδηµητρίου 2013). Για το2013 οι επιχειρησιακές συµβάσεις υπολογί-ζονται πάνω από 410, µε το ΣΕΠΕ να εκτιµάτη µέση µεταβολή των αµοιβών στο -5,6%.

Η δε νοµοθετικά επιβληθείσα µείωση τωνκατώτατου ηµεροµισθίου φαίνεται εµφανώςστη διαχρονική εξέλιξη του µέσου ηµεροµι-σθίου των ασφαλισµένων στο ΙΚΑ (βλ. ∆ια-γράµµατα 3 και 4). Το υψηλότερο µέσο ηµε-ροµίσθιο ανδρών (61,45 ευρώ) παρατηρείταιτον Ιανουάριο του 2012, ενώ από το Φεβρου-άριο, στα µέσα του οποίου το ελάχιστο ηµε-ροµίσθιο µειώθηκε κατά 22%, ακολουθεί πτω-τική τάση, µε αποτέλεσµα ο µέσος ονοµαστι-κός µισθός να εµφανίσει το 2012 µείωση κατά3,6%, έναντι αύξησης 0,6% το 2011. Η συστη-µατική µείωση του µέσου ηµεροµισθίου τοπεριόρισε το Νοέµβριο του 2013 στα 53,49ευρώ, εµφανίζοντας αθροιστικά µείωση κατά13,0% έναντι του Ιανουαρίου του 2012. Απότην άλλη πλευρά, οι µειώσεις του µέσου ηµε-ροµισθίου εµφανίζονται ήδη όλο και µικρό-τερες, δείχνοντας ότι η επίδραση της µείωσηςτου ελάχιστου ηµεροµισθίου στο µέσο έχειµάλλον ολοκληρώσει τον κύκλο της, διασκε-δάζοντας έτσι τους φόβους για επικείµενοαποπληθωρισµό µισθών. Ενδεικτικό είναι ότιο µέσος µισθός ανδρών τον Αύγουστο του2013 (54,12 ευρώ) είναι ελαφρώς υψηλότεροςαπό ό,τι τον προηγούµενο µήνα (53,66 ευρώ),ενώ τους µήνες Σεπτέµβριο-Νοέµβριο παρα-µένει πρακτικά ο ίδιος, γύρω στα 53 ευρώ.

Θα µπορούσε να υποστηριχθεί ως προκαταρ-κτικό συµπέρασµα ότι οι παραπάνω αλλαγέςή κατ’ άλλους µεταρρυθµίσεις στην αγοράεργασίας, συνδυαζόµενες µε τις παρατηρού-µενες αντίστοιχες εξελίξεις στα βασικάµεγέθη της αγοράς, µε καθυστέρηση µείωσαντα µέσα ηµεροµίσθια στον ιδιωτικό τοµέα,συγκράτησαν την περαιτέρω απώλεια θέσεωνεργασίας και το κλείσιµο επιχειρήσεων καισυνέβαλαν στην ανάκαµψη της µισθωτής απα-σχόλησης του ιδιωτικού τοµέα και του αριθµούτων επιχειρήσεων στην ελληνική οικονοµίααπό τις αρχές του 2013.



4 ∆ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑ ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΚΛΑ∆Ο

Η µέχρις εδώ εξέταση αναφέρεται στοσύνολο των επιχειρήσεων και απασχολουµέ-νων του ΙΚΑ. Θεωρούµε ωστόσο ότι έχειενδιαφέρον η εξέταση των παραπάνω µεγε-θών για επιµέρους κατηγορίες επιχειρήσεωνή κλάδων. Έτσι, στον Πίνακα 3 παρουσιάζο-νται τα εξεταζόµενα µεγέθη χωριστά για τιςεπιχειρήσεις που το ΙΚΑ χαρακτηρίζει ωςµεγάλες, δηλαδή µε 10 τουλάχιστον ασφαλι-σµένους, και για τις µικρές, που έχουν λιγό-τερους από 10 ασφαλισµένους. Οι επιλεγέ-ντες µήνες είναι ο Ιούλιος του 2002, ο παλαι-ότερος µήνας για τον οποίο υπάρχουν διαθέ-σιµα στοιχεία, ο Ιούνιος του 2008, ο µήνας µετον υψηλότερο αριθµό ασφαλισµένων στοΙΚΑ, ο ∆εκέµβριος του 2012 µε την αντίστοιχηελάχιστη απασχόληση, καθώς και ο Νοέµ-βριος του 2013, ο τελευταίος διαθέσιµος κατάτη συγγραφή της εργασίας. Από τον Πίνακα3 προκύπτουν πολλές ενδιαφέρουσες διαπι-στώσεις. Ενδεικτικά σηµειώνονται:

• Φαίνεται ότι ο ρόλος των µεγάλων επι-χειρήσεων στην απασχόληση διαχρονικάαυξάνεται, καθώς συγκεντρώνουν αυξα-νόµενο µερίδιο απασχόλησης. Αυτό δενπρέπει να εκπλήσσει, εφόσον τα µέσαηµεροµίσθια στις µεγάλες εµφανίζονταιγια τους πλήρως απασχολούµενους περί-που 50% υψηλότερα από ό,τι στις µικρές,υποδηλώνοντας αντίστοιχη υπεροχή καιστην παραγωγικότητα.

• Ο αριθµός των µεγάλων επιχειρήσεων εµφα-νίζει υψηλότερη αύξηση στην άνοδο καιµικρότερη µείωση στην κάθοδο από τιςµικρές, αλλά και στην ανάκαµψη του 2013 οιµεγάλες επιχειρήσεις εµφανίζουν υψηλότεροποσοστό αύξησης (22%) από ό,τι οι µικρές(16%). Το φθινόπωρο του 2013 οι σχεδόν 32χιλιάδες µεγάλες επιχειρήσεις είναι σαφώςπερισσότερες από τις αντίστοιχες το 2002,ενώ οι περίπου 190 χιλιάδες µικρές επιχει-ρήσεις είναι κατά 5% λιγότερες από ό,τι το2002. Με αυτή την έννοια, φαίνεται ότι στηνκρίση άντεξαν περισσότερο οι µεγάλες επι-χειρήσεις από τις µικρές.

• Οι νέες θέσεις εργασίας την περίοδο τηςανόδου συγκεντρώνονται στις µεγάλες(περίπου 550 χιλιάδες, έναντι 55 χιλιάδεςστις µικρές), αλλά και οι απώλειες θέσεωνεργασίας την περίοδο της κρίσης είναι σεαυτές σχεδόν τετραπλάσιες (340 χιλιάδες,έναντι 90 στις µικρές).

• Τα ηµεροµίσθια των πλήρως απασχολού-µενων την περίοδο της ανόδου εµφάνισανσχετικά υψηλότερη αύξηση στις µεγάλεςεπιχειρήσεις, στην κάθοδο οι συγκρατηµέ-νες αυξήσεις τους παρατηρούνται στιςµεγάλες και µικρές επιχειρήσεις, ενώ οι µει-ώσεις το 2013 είναι σχετικά υψηλότερεςστις µικρές. Τα ηµεροµίσθια των µερικώςαπασχολούµενων αυξήθηκαν λιγότερο απότων πλήρως απασχολούµενων στην άνοδο(ιδιαίτερα των ανδρών στις µεγάλες), ενώη µείωσή τους επήλθε ενωρίτερα. Με αυτήτην έννοια θα µπορούσε να υποστηριχθείότι τα δηλούµενα ηµεροµίσθια των µερικώςαπασχολούµενων εµφανίζουν σχετικάµεγαλύτερη ευελιξία.

• ∆εν παρατηρούνται εντυπωσιακές µεταβο-λές στις ηµέρες εργασίας ανά µήνα για τουςπλήρως απασχολούµενους. Η ελαφρά πτω-τική τάση την περίοδο της ανόδου συνεχί-στηκε στην κάθοδο αλλά και στην ανά-καµψη του 2013, µε τις µικρές επιχειρήσειςνα εµφανίζουν υψηλότερα ποσοστά µείω-σης από τις µεγάλες. Για τους µερικώς απα-σχολούµενους οι ηµέρες εργασίας εµφανί-ζουν επίσης πτωτική τάση, µε σχετικά µεγα-λύτερη µείωση στην άνοδο, ενώ κατ’ εξαί-ρεση στην κάθοδο οι µερικώς απασχολού-µενοι στις µεγάλες επιχειρήσεις αύξησαντις ηµέρες απασχόλησης σηµαντικά.

• Η µερική απασχόληση, στην οποία το ΙΚΑεντάσσει όσους εργάζονται λιγότερες ώρεςαπό το σύνηθες ωράριο εργασίας των πλή-ρως απασχολούµενων ανεξάρτητα από τοναριθµό των ηµερών εργασίας εβδοµαδιαίως,εµφανίζει σηµαντική αύξηση στην άνοδο(υπερδιπλασιάστηκε στις µεγάλες και αυξή-θηκε περίπου κατά 25% στις µικρές). Στηνκρίση υπήρξαν µικρές απώλειες της µερικής





Μεγάλες επιχειρήσεις (10+ άτοµα)

Αριθµός επιχειρήσεων 26.854 37.717 26.011 31.735 40,4 -31,0 22,0

Απασχολούµενοι 953.672 1.402.534 1.060.771 1.180.210 47,0 -24,4 11,3

Άνδρες πλήρους 521.818 698.584 500.143 539.796 33,9 -28,4 7,9

Γυναίκες πλήρους 350.977 527.231 388.077 397.260 50,2 -26,4 2,4

Άνδρες µερικής 29.137 59.175 58.552 95.375 103,1 -1,1 62,9

Γυναίκες µερικής 51.740 117.544 113.999 147.779 127,2 -3,0 29,6

Μέσο ηµεροµίσθιο

Άνδρες πλήρους 46,68 63,06 65,57 63,76 35,1 4,0 -2,8

Γυναίκες πλήρους 37,36 51,44 54,6 53,78 37,7 6,1 -1,5

Άνδρες µερικής 35,98 37,63 34,08 29,07 4,6 -9,4 -14,7

Γυναίκες µερικής 21,96 29,4 29,33 26,73 33,9 -0,2 -8,9

Ηµέρες απασχόλησης

Άνδρες πλήρους 24,63 24,16 23,82 23,55 -1,9 -1,4 -1,1

Γυναίκες πλήρους 24,15 23,89 23,65 23,37 -1,1 -1,0 -1,2

Άνδρες µερικής 19,65 16,78 18,43 16,56 -14,6 9,8 -10,2

Γυναίκες µερικής 20,11 17,62 19,56 18,53 -12,4 11,0 -5,3

Μικρές επιχειρήσεις (10– άτοµα)


Απασχολούµενοι 510.418 553.925 361.539 440.078 8,5 -34,7 21,7

Άνδρες πλήρους 242.349 231.473 132.090 143.241 -4,5 -42,9 8,4

Γυναίκες πλήρους 181.006 200.355 106.804 114.675 10,7 -46,7 7,4

Άνδρες µερικής 37.175 44.676 50.803 80.102 20,2 13,7 57,7

Γυναίκες µερικής 49.888 77.421 71.842 102.060 55,2 -7,2 42,1

Μέσο ηµεροµίσθιο

Άνδρες πλήρους 32,77 41,40 43,27 38,67 26,3 4,5 -10,6

Γυναίκες πλήρους 28,57 37,63 39,73 35,89 31,7 5,6 -9,7

Άνδρες µερικής 19,87 24,72 24,56 21,78 24,4 -0,6 -11,3

Γυναίκες µερικής 17,82 22,81 23,08 20,73 28,0 1,2 -10,2

Ηµέρες απασχόλησης

Άνδρες πλήρους 24,76 23,38 22,6 22,17 -5,6 -3,3 -1,9

Γυναίκες πλήρους 24,97 23,39 22,7 22,07 -6,3 -2,9 -2,8

Άνδρες µερικής 19,97 18,89 18,45 17,72 -5,4 -2,3 -3,9

Γυναίκες µερικής 20,04 18,57 18,24 17,48 -7,3 -1,8 -4,2

Ιούλιος2002

Ιούνιος2008

∆εκέµβριος2012

Νοέµβριος2013

Μεταβολή2002-08

(%)


(%)


(%)

Πίνακας 3 Απασχόληση και ηµεροµίσθια σε µεγάλες και µικρές επιχειρήσεις προ και κατά τηδιάρκεια της κρίσης

Πηγή: Μηνιαία Στοιχεία Απασχόλησης ΙΚΑ-ΕΤΑΜ.


απασχόλησης στις µεγάλες επιχειρήσεις,ενώ στις µικρές οι µερικώς απασχολούµενοιάνδρες εµφάνισαν αξιοσηµείωτη αύξηση.Το 2013 η µερική απασχόληση ανέκαµψεεντυπωσιακά. Από τις σχεδόν 200 χιλιάδεςαύξηση της απασχόλησης την περίοδο∆εκέµβριος 2012-Νοέµβριος 2013, οι 130χιλιάδες είναι µερικώς απασχολούµενοι.Ήδη πάνω από ένας στους πέντε ασφαλι-σµένους στο ΙΚΑ (23,6% το Νοέµβριο του2013) εµφανίζεται ως µερικώς απασχολού-µενος, προκειµένου για γυναίκες πάνω απόµία στις τρεις (33%) και στις µικρές επιχει-ρήσεις πάνω από τέσσερις στους δέκα(41,4%). Η πρόσφατη έκρηξη της µερικήςαπασχόλησης ίσως υποκρύπτει και κάποιεςελεγκτέες µετατροπές συµβάσεων εργασίαςπλήρους απασχόλησης σε µερικής (δηλαδήπλήρους ωραρίου σε µερικό ωράριο) για τηµείωση των καταβαλλόµενων εισφορών κοι-νωνικής ασφάλισης.

• Τέλος, είναι αξιοσηµείωτο ότι η ανάκαµψητης απασχόλησης το 2013 εντοπίζεται σεσυγκεκριµένους κλάδους. Από τη µεταποί-ηση σηµειώνονται ο κλάδος των τροφίµων(5 χιλιάδες αύξηση της απασχόλησης), ηπαραγωγή χηµικών προϊόντων και η παρα-γωγή πλαστικών, κλάδοι που είχαν σχετικάλιγότερες απώλειες στην κάθοδο, αλλά καιη ένδυση και υπόδηση που κατέρρευσε στηνκάθοδο. Από τις υπηρεσίες, ανάκαµψηεµφανίζουν τα ξενοδοχεία (εντυπωσιακή),οι βοηθητικές προς τις µεταφορές δραστη-ριότητες και τα ταξιδιωτικά πρακτορεία, ηυγεία και κοινωνική µέριµνα, η διάθεσηλυµάτων και απορριµµάτων, καθώς και οικλάδοι της ενέργειας και των µεταφορών.

Μια άλλη προσέγγιση που αποκτά όλο καιπερισσότερο ενδιαφέρον είναι η εξέλιξη τωνεξεταζόµενων µεταβλητών ανάλογα µε το ανεντοπίζονται στον τοµέα που παράγει διεθνώςεµπορεύσιµα προϊόντα και υπηρεσίες ή στοντοµέα των µη εµπορεύσιµων διεθνώς. Οτοµέας των διεθνώς εµπορεύσιµων µπορεί ναπροσεγγιστεί µε τους παραγωγικούς κλάδουςτων οποίων τα παραγόµενα αγαθά ή υπηρε-σίες αγοράζονται και (µετα)πωλούνται διε-

θνώς ή θα µπορούσαν να γίνουν αντικείµενοδιεθνών εµπορικών συναλλαγών σε εύλογεςσχετικές τιµές. Στον τοµέα των εµπορεύσιµωνσυνήθως εντάσσονται οι µεταποιητικές βιο-µηχανίες και κάποιες υπηρεσίες αγοράς, όπωςεναέριες ή υδάτινες µεταφορές, ελεγκτικές ήσυµβουλευτικές υπηρεσίες, ενώ στα µη εµπο-ρεύσιµα συγκεκριµένες υπηρεσίες οι οποίεςµπορούν να παραχθούν µόνο εγχωρίως, όπωςδηµόσιες υπηρεσίες, υπηρεσίες υγείας ήεκπαίδευσης, εµπόριο, κατασκευές. Αντί-στοιχα, οι εργαζόµενοι για την παραγωγή τωνδιεθνώς εµπορεύσιµων µπορεί να δραστη-ριοποιούνται οπουδήποτε στον κόσµο, ενώ οιεργαζόµενοι για την παραγωγή των µη εµπο-ρεύσιµων κατά κανόνα πρέπει να εργάζονταιεντός της επικράτειας της χώρας. Είναιφανερό ότι οικονοµίες µε ανεπτυγµένο τοντοµέα των διεθνώς εµπορεύσιµων προϊόντωνεµφανίζουν εξωστρέφεια, ικανοποιητική διε-θνή ανταγωνιστικότητα και καλές επιδόσειςστο διεθνές εµπόριο και το ισοζύγιο πληρω-µών τους. Αυτό είναι ιδιαίτερα σηµαντικό γιαµικρές οικονοµίες όπως η ελληνική που δενµπορούν παρά να είναι και ανοικτές και υπο-κείµενες στον διεθνή ανταγωνισµό. Ιδιαίτεραστη σηµερινή συγκυρία, χωρίς την αύξηση τωνεξαγωγών ή την υποκατάσταση εισαγωγών,δηλαδή χωρίς την ενίσχυση των διεθνώς εµπο-ρεύσιµων προϊόντων, είναι δύσκολο ναυπάρξει βιώσιµη ανάκαµψη της ελληνικήςοικονοµίας. Ενδεχόµενη ενίσχυση της εγχώ-ριας ζήτησης θα οδηγούσε σύντοµα σε αύξησητων εισαγωγών, οι οποίες όµως πρέπει να χρη-µατοδοτηθούν κυρίως µε εισπράξεις απόαυξηµένες εξαγωγές, επειδή δεν είναι δυνα-τόν να συσσωρεύεται επιπλέον εξωτερικόχρέος. Τέλος, πρέπει να σηµειωθεί ότι οικαλές οικονοµικές επιδόσεις συγκεκριµένωνχωρών, όπως της Γερµανίας, συµβαδίζουν µετο ότι κλάδοι των διεθνώς εµπορεύσιµωνπροϊόντων τους αποτελούν και τους ηγέτεςστους µισθούς (Dustman et al. 2014, Blanchardet al. 2013, Jimeno and Thomas 2013), σε αντί-θεση µε την Ελλάδα όπου το κράτος µε τηνασκούµενη εισοδηµατική πολιτική του αλλάπολλές φορές και τα δικαστήρια έχουν απο-τελέσει το παράδειγµα για τις αυξήσεις τωνµισθών τις οποίες αργά ή γρήγορα ακολουθεί




αναπόφευκτα και ο ιδιωτικός τοµέας(Demekas and Kontolemis 2000, Κανελλό-πουλος και Ζερβού 2010, European CentralBank 2012, σελ. 58).

Σε αυτή την εργασία, υιοθετώντας σχετικάστενή έννοια των διεθνώς εµπορεύσιµων, ορί-ζουµε ως τοµέα εµπορεύσιµων προϊόντων τουςκλάδους των οποίων τουλάχιστον το 10% τηςτελικής παραγωγής τους, σύµφωνα µε τουςπίνακες εισροών-εκροών του 2010, εξάγεται.Το όριο αυτό επιλέχθηκε επειδή συνολικάπερίπου το 15% της τελικής παραγωγής εξά-γεται και τα συµπεράσµατα δεν αλλάζουν µεµικρές αλλαγές του 10%. Με αυτό το κριτήριο,στα εµπορεύσιµα προϊόντα εντάσσονται οπρωτογενής τοµέας (εκτός δασών) και η µετα-ποίηση (εκτός από τις εκδόσεις-εκτυπώσεις),ενώ ξεχωρίζουµε και τον τοµέα των εµπορεύ-σιµων υπηρεσιών, όπου ανήκουν υπηρεσίεςόπως οι υδάτινες και εναέριες µεταφορές, ταταχυδροµεία και τηλεπικοινωνίες και ασφα-λίσεις. Οι υπόλοιποι κλάδοι εντάσσονται σταµη εµπορεύσιµα.

Από τον Πίνακα 4 φαίνεται ότι υπάρχει υψηλήσυγκέντρωση εργαζοµένων και επιχειρήσεωνστον τοµέα των µη εµπορεύσιµων διεθνώςπροϊόντων, γεγονός που αντανακλά και τιςδιαρθρωτικές αδυναµίες της ελληνικής οικο-νοµίας. Εναλλακτικά προκύπτει ότι οι επιδό-σεις του τοµέα των εµπορεύσιµων προϊόντωνως προς την απασχόληση υστερούν σηµαντικάέναντι των άλλων δύο τοµέων. Την περίοδο τηςανόδου 2002-2008 η απασχόληση στα εµπο-ρεύσιµα αυξήθηκε κατά 8,2%, έναντι 54,8%στα µη εµπορεύσιµα. Από τις σχεδόν 450 χιλιά-δες νέες θέσεις την περίοδο της ανόδου, περί-που οι 380 χιλιάδες εντοπίζονται σε µη εµπο-ρεύσιµα, όπου δεν υπάρχει ανταγωνισµός απότο εξωτερικό αλλά ούτε και νέες (εξωτερικές)πηγές χρηµατοδότησης της ανάπτυξής τους.Αντίστοιχα στην κρίση, οι απώλειες θέσεωνεργασίας ήταν σηµαντικά υψηλότερες σταεµπορεύσιµα (-40,3%) από τα µη εµπορεύσιµα(-25,2%). Ενθαρρυντικό είναι το ότι στην ανά-καµψη του 2013 η απασχόληση στα διεθνώςεµπορεύσιµα, που ωστόσο είναι σε χαµηλό-τερο επίπεδο, αυξήθηκε κατά 22,1%, έναντι


Μεγάλες επιχειρήσεις (10+ άτοµα)

Εµπορεύσιµη βιοµηχανία


Απασχολούµενοι 254,6 275,4 164,5 200,8 8,2 -40,3 22,1

Μέσο ηµεροµίσθιο (€) 41,8 58,8 63,1 63,6 40,7 7,3 0,8

Εµπορεύσιµες υπηρεσίες


Απασχολούµενοι 109,3 158,6 141,1 136,1 45,1 -11,0 -3,6

Μέσο ηµεροµίσθιο (€) 52,9 68,8 67,8 67,6 30,1 -1,5 -0,3

Μη εµπορεύσιµοι κλάδοι


Απασχολούµενοι 501,3 776,1 580,7 629 54,8 -25,2 8,3

Μέσο ηµεροµίσθιο 41,4 56,5 58 57,2 36,5 2,7 -1,4

Ιούλιος2002

Ιούνιος2008

∆εκέµβριος2012

Νοέµβριος2013


(%)


(%)


(%)

Πίνακας 4 Απασχόληση και ηµεροµίσθια σε κλάδους εµπορεύσιµων και µη προϊόντων προκαι κατά τη διάρκεια της κρίσης

Πηγή: Μηνιαία Στοιχεία Απασχόλησης ΙΚΑ-ΕΤΑΜ.


8,3% στα µη εµπορεύσιµα. Κοντά στα µη εµπο-ρεύσιµα αγαθά είναι η εξέλιξη της απασχό-λησης στις εµπορεύσιµες υπηρεσίες, οι οποίεςφαίνεται ότι στην κρίση είχαν τις λιγότερεςσχετικά απώλειες. Παρόµοια εξέλιξη µε τηναπασχόληση εµφανίζει και ο αριθµός των επι-χειρήσεων για τις τρεις εξεταζόµενες οµάδες.

Με αυτά τα στοιχεία, πέρα από τη σχετικήαντοχή των διεθνώς εµπορεύσιµων υπηρεσιών,µπορεί να υποστηριχθεί ότι το 2013 παρατη-ρήθηκε αξιόλογη στροφή προς τα διεθνώςεµπορεύσιµα, εξέλιξη που επίσης ανιχνεύεταιγια αυτή την περίοδο µε συγκεκριµένους δεί-κτες παραγωγής και επενδύσεων (Τράπεζα τηςΕλλάδος, Έκθεση του ∆ιοικητή για το 2013,Πλαίσιο V.1). Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι οιχαµηλές επιδόσεις των εµπορεύσιµων σε απα-σχόληση και αριθµό επιχειρήσεων συµβαδί-ζουν µε τις σχετικά υψηλότερες αυξήσεις τωνηµεροµισθίων, ενώ οι ικανοποιητικές αντί-στοιχες επιδόσεις στις εµπορεύσιµες υπηρε-σίες συνδέονται µε τις µικρότερες σε αυτέςαυξήσεις ηµεροµισθίων, τα οποία ωστόσοέχουν και υψηλότερο µέσο επίπεδο. Με αυτήτην έννοια, ίσως είναι υπερβολικό να υποστη-ρίζεται ότι στη σηµερινή παγκοσµιοποιηµένηεποχή δεν έχουν σηµασία τα ηµεροµίσθια καιγενικότερα το κόστος εργασίας (=ανταγωνι-στικότητα κόστους εργασίας) για τη δηµιουρ-γία ή διαφύλαξη θέσεων εργασίας.

Βέβαια οι προηγούµενες διαπιστώσεις αγνο-ούν το γεγονός ότι κάποιες από τις οριζόµενεςως µη εµπορεύσιµες υπηρεσίες στην πράξηµπορεί να είναι ή να γίνουν διεθνώς εµπο-ρεύσιµες. Σηµαντικός λ.χ. τουρισµός αλλοδα-πών ενισχύει αρκετές θέσεις εργασίας σταξενοδοχεία, εστιατόρια, ακόµη και εµπορικάκαταστήµατα. Με τους τουρίστες υγείας ήαλλοδαπούς σπουδαστές, οι µη εµπορεύσιµοικλάδοι υγείας και εκπαίδευσης µπορούν νακαταστούν διεθνώς εµπορεύσιµοι.

5 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η εργασία εξετάζει τις δραµατικές επιπτώ-σεις της οικονοµικής κρίσης στην απασχό-ληση και στις επιχειρήσεις του ιδιωτικούτοµέα της ελληνικής οικονοµίας. Ενθαρρυ-ντική διαπίστωση είναι ότι η αγορά εργασίαςτου ιδιωτικού τοµέα, ύστερα από µια πεντα-ετία συρρίκνωσης, από τις αρχές του 2013βρίσκεται σε ανάκαµψη. Οι πρόσφατες θετι-κές εξελίξεις φαίνεται να συνδέονται µε τιςθεσµικές αλλαγές στον τρόπο διαπραγµά-τευσης και καθορισµού των µισθών. Το βάθοςκαι η διάρκεια των απωλειών απασχόλησηςίσως δεν θα ήταν τόσης έκτασης εάν η αγοράεργασίας εµφάνιζε περισσότερη ευελιξίαστον καθορισµό είτε των µισθών είτε τωνωρών ή ηµερών εργασίας.




Babecký, J., P. Du Caju, T. Kosma, M. Lawless, J. Messina and T. Rõõm (2010), “Downward Nom-inal and Real Wage Rigidity: Survey Evidence from European Firms”, Scandinavian Journalof Economics, 112(4), 643-910.

Bertola, G., A. Dabusinskas, M. Hoeberichts, M. Izquierdo, C. Kwapil, J. Montornès, and D. Rad-owski (2012), “Price, Wage and Employment Response to Shocks: Evidence from the WDNSurvey”, Labour Economics, Vol. 19(5).

Bewley, Τ. (1999), Why Wages Don’t Fall During a Recession, Harvard University Press.Blanchard, O., F. Jaumotte and P. Loungani (2013), “Labour Market Policies and IMF Advice

in Advanced Economies During The Great Recession”, IMF SDN/13/02.Caliendo, Μ. and J. Hogenacker (2012), “The German labor market after the Great Recession:

successful reforms and future challenges”, ΙZA Journal of European Labor Studies, Vol. 1(3)Demekas, D. and Z. Kontolemis (2000), “Government employment, wages and labour market

performance”, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, Vol. 62.Dustman C., B. Fitzenberger, U. Schönberg and A. Spitz-Oener (2014), “From Sick Man of

Europe to Economic Superstar: Germany’s Resurgent Economy”, The Journal of EconomicPerspectives, Vol. 28 (1).

European Central Bank (2012), Euro Area Labour Markets and the Crisis: Structural IssuesReport, October.

ILO, OECD, IMF and the World Bank (2013), Boosting jobs and living standards in G20 coun-tries: A joint report.

Ιωάννου, Χ. και Κ. Παπαδηµητρίου (2013), Οι συλλογικές διαπραγµατεύσεις στην Ελλάδα ταέτη 2011 και 2012: Τάσεις, τοµές και προοπτικές, ΟΜΕ∆.

Jimeno, J.F. and C. Thomas (2013), “Collective bargaining, firm heterogeneity and unemploy-ment”, European Economic Review, Vol. 59.

Κανελλόπουλος, K. και Φ. Ζερβού (2010), Μισθοί, συντάξιµος χρόνος και συνθήκες εργασίαςδηµόσιου και ιδιωτικού τοµέα, Εκθέσεις 64, Κέντρο Προγραµµατισµού και Οικονοµικών Ερευ-νών, Αθήνα.

Martin, J. and S. Scarpetta (2012), “Setting It Right: Employment Protection, Labour Reallo-cation and Productivity”, De Economist, Vol. 160(2), 89-116.

OECD (2012), Employment Οutlook, OECD, Paris.Pissaridis, C. (1997), “The need for labor-market flexibility in a European economic and mon-

etary union”, Swedish Economic Policy, Vol. 4.Τράπεζα της Ελλάδος, Έκθεση του ∆ιοικητή για τα έτη 2008, 2010, 2011 και 2013.Τράπεζα της Ελλάδος, Νοµισµατική Πολιτική και Ενδιάµεση Έκθεση, έτη 2010-2013.Visser, J. (2013), “Wage Bargaining Institutions – from crisis to crisis”, Economic Papers 488,

European Commission, Brussels.




1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Ο τραπεζικός τοµέας διαδραµατίζει κρίσιµορόλο στην οικονοµία, καθώς η οµαλή λει-τουργία της χρηµατοοικονοµικής διαµεσολά-βησης είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τηναπρόσκοπτη διενέργεια των συναλλαγών καιτην οικονοµική ανάπτυξη. Οι τράπεζες δρουνως χρηµατοοικονοµικοί διαµεσολαβητές οιοποίοι µετατρέπουν τα κεφάλαια των κατα-θετών (συνήθως βραχυπρόθεσµα) σε δάνεια(συνήθως µακροπρόθεσµα), µια διαδικασίαπου τις εκθέτει σε κινδύνους. Η διακοπή τηςπαροχής τραπεζικών υπηρεσιών ή η υπολει-τουργία συνιστωσών της διαµεσολάβησης οδη-γεί σε αρνητικές εξωτερικές οικονοµίες (neg-ative externalities), αφού το κόστος πουφέρουν οι µέτοχοι από την πτώχευση µιας τρά-πεζας είναι µικρότερο από το συνολικό κόστοςπου υφίσταται η κοινωνία. Επίσης, οι τράπε-ζες είναι πολύ ευάλωτες σε διαταραχές ρευ-στότητας καθώς και στην πιθανότητα µετά-δοσης µιας διαταραχής λόγω της αλληλοσύν-δεσής τους. Για να προστατευθεί ο τραπεζικόςτοµέας και να ενισχυθεί η χρηµατοπιστωτικήσταθερότητα, έχει δηµιουργηθεί ένα πλαίσιοκανόνων, ελέγχων και διαδικασιών το οποίοείναι γνωστό ως χρηµατοοικονοµικό πλέγµαασφαλείας (financial safety net). Στις περισ-σότερες περιπτώσεις το πλέγµα ασφαλείαςπεριλαµβάνει οργανισµούς που είναι επι-φορτισµένοι µε την προληπτική εποπτεία τωντραπεζών, παρέχουν υπηρεσίες διαχείρισηςκρίσεων, επιβλέπουν τα συστήµατα πληρωµώνκαι παρέχουν εγγύηση των καταθέσεων.

Στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) το πλέγµαασφαλείας εµπίπτει στην αρµοδιότητα τωνκρατών-µελών. Οι προσπάθειες εναρµόνισηςτων διαφόρων συνιστωσών του πλέγµατοςασφαλείας έχουν ξεκινήσει από τα τέλη τηςδεκαετίας του ’80, όταν εκδόθηκαν ειδικέςοδηγίες για την άρση των εµποδίων εισόδουστον τραπεζικό κλάδο, την κεφαλαιακή επάρ-κεια των τραπεζών και την προστασία των

καταθέσεων. Όµως η πλήρης µεταφορά τουπλέγµατος ασφαλείας σε ευρωπαϊκό επίπεδοδεν είχε πολιτική στήριξη και για να µην καθυ-στερήσει η δηµιουργία της Ενιαίας ΑγοράςΧρηµατοπιστωτικών Υπηρεσιών αποφασί-στηκε ένα υποκατάστατο, η υλοποίηση τουκανόνα της αµοιβαίας αναγνώρισης (mutualrecognition), που σηµαίνει ότι το πλέγµαασφαλείας παρέµεινε στην αρµοδιότητα τωνεθνικών αρχών µε την αµοιβαία αναγνώρισηεθνικών κανόνων και πρακτικών. Βεβαίως, οικανόνες αυτοί βασίζονταν σε κοινά πρότυπαπου εξειδικεύονταν σε διάφορες ευρωπαϊκέςοδηγίες. Παράλληλα καθιερώνεται η έννοιατου ελέγχου του κράτους καταγωγής (homecountry control), που σηµαίνει ότι τράπεζαπου είχε λάβει άδεια λειτουργίας σε ένα κρά-τος-µέλος µπορεί να λειτουργήσει σε οποιο-δήποτε άλλο κράτος-µέλος (κράτος υποδοχής)ως νέα τράπεζα ή ως υποκατάστηµα ή χωρίςεγκατάσταση, χωρίς το κράτος υποδοχής ναέχει το δικαίωµα να θέτει εµπόδια σε αυτή τηδιαδικασία. Εφαρµόστηκε δηλαδή η “αρχήτου κοινοτικού διαβατηρίου”, η οποία οδή-γησε σε σηµαντική διασυνοριακή επέκτασητων τραπεζών. Η χώρα υποδοχής, αν και είχετο δικαίωµα να επιβάλει αυστηρότερο πλαίσιορυθµιστικών κανόνων, δεν αναµενόταν να τοπράξει, καθώς µε αυτό τον τρόπο θα είχεανταγωνιστικό µειονέκτηµα.

Στη συνέχεια, ήλθε ο καταλύτης της εισαγω-γής του νέου νοµίσµατος, του ευρώ, που εξα-φάνισε ορισµένους “αυτόµατους διορθωτι-κούς µηχανισµούς” οι οποίοι υπάρχουν σεκάθε οικονοµία που έχει δικό της νόµισµα.Έτσι, δεν υπήρχε πλέον η δυνατότητα αυτό-µατης διόρθωσης ανισορροπιών. Όµως οιεπιπτώσεις στη χρηµατοπιστωτική αγοράήταν σηµαντικές, καθώς ενοποιήθηκε πλή-



ΕΥPΩΠΑ ΪΚΗ ΤΡΑΠΕΖ ΙΚΗ ΕΝΩΣΗ :“ΕΞΕΥΡΩΠΑ Ϊ ΣΜΟΣ” ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΟ ΙΚΟΝΟΜ ΙΚΟΥΠΛΕ ΓΜΑΤΟΣ ΑΣΦΑΛΕ Ι ΑΣ ΤΩΝ ΤΡΑΠΕΖΩΝ

Φαίδων Καλφάογλου*

∆ιεύθυνση Οικονοµικής Ανάλυσης και Μελετών

** Οι απόψεις που παρουσιάζονται στο παρόν άρθρο είναι προσω-πικές και δεν απηχούν απαραίτητα τις απόψεις της Τράπεζας τηςΕλλάδος. Ευχαριστώ τη Heather Gibson, τη Νατάσα Κουτσοµα-νώλη και συναδέλφους από τη Μονάδα Εξυγίανσης Τραπεζών γιατις χρήσιµες παρατηρήσεις τους.

3.Kalfaoglou_OikDeltio39: 1 18-07-14 14:25 43

ρως η διατραπεζική αγορά, η οποία έγινε“πανευρωπαϊκή”, ενώ αντίστοιχα φαινόµεναπλήρους ενοποίησης παρατηρούνται και στηναγορά (κρατικών) οµολόγων. Με τον τρόποαυτό, η αγορά οµολόγων απέκτησε τεράστιαρευστότητα αλλά και αυξηµένη εµπορευσι-µότητα. Επίσης, ενοποιήθηκαν σε µεγάλοβαθµό οι χρηµατοπιστωτικές υποδοµές λόγωτης δηµιουργίας συστηµάτων διατραπεζικώνπληρωµών µε την εισαγωγή του TARGET(Trans-European Automated Real-TimeGross Settlement Express Transfer System)και την εφαρµογή του ενιαίου χώρου πλη-ρωµών (SEPA). Αντίθετα, δεν παρατηρή-θηκε στον ίδιο βαθµό ενοποίηση των τραπε-ζικών πιστώσεων, όπου η αγορά παρέµεινεκυρίως εθνική.

Παρά τις ανωτέρω πολύ σηµαντικές εξελίξειςπρος την κατεύθυνση της ενοποίησης των αγο-ρών, η εποπτεία παρέµεινε σε εθνικό επίπεδο.Ακόµη και ο συντονισµός των εθνικών επο-πτικών αρχών αποδείχθηκε δύσκολος και προ-βληµατικός, καθώς παρατηρήθηκαν φαινό-µενα εθνικού προστατευτισµού. Καµία µετα-βολή δεν συντελέστηκε στο χρηµατοοικονο-µικό πλέγµα ασφαλείας, το οποίο παρέµεινεστην αρµοδιότητα των κρατών-µελών. Όταντην 1.1.1999 ξεκίνησε η Οικονοµική και Νοµι-σµατική Ένωση (ΟΝΕ), η κοινή προσπάθειαεστιάστηκε στο πλαίσιο της νοµισµατικήςπολιτικής και σε κάποιο βαθµό της δηµοσιο-νοµικής πολιτικής. Στην Ευρωπαϊκή ΚεντρικήΤράπεζα (ΕΚΤ) ανατέθηκε η ενιαία νοµι-σµατική πολιτική αλλά όχι το πλέγµα ασφα-λείας ή µέρος αυτού, π.χ. η εποπτεία των τρα-πεζών. Η Συνθήκη της Λισσαβώνας δεν έφερεαλλαγές στο συγκεκριµένο πεδίο. Από πολι-τική άποψη τα κράτη-µέλη δεν ήταν προετοι-µασµένα για πλήρη µεταφορά αρµοδιοτήτωνσε κεντρικό επίπεδο.

Ο επόµενος καταλύτης είναι η παγκόσµιαχρηµατοπιστωτική κρίση του 2007-2008 και ηκρίση χρέους της ευρωζώνης, που υποχρέω-σαν τους ιθύνοντες σε ανασχεδιασµό τηςαρχιτεκτονικής του τραπεζικού συστήµατος.Μεταξύ των µελετών και προτάσεων που υπο-βλήθηκαν, η έκθεση της οµάδας De Larosière

(De Larosière Report 2009)1 αποτελεί τονοδηγό για τις µεταβολές που συντελούνταιστην αρχιτεκτονική του ρυθµιστικού πλαισίουτων τραπεζών στην ΕΕ. Η έκθεση περιέχειπροτάσεις που παρεµβαίνουν στην καρδιάτου πλέγµατος ασφαλείας, όπως η πρότασηγια µεταφορά της εποπτείας των τραπεζώναπό τις εθνικές αρχές σε υπερεθνικό οργα-νισµό ή η πρόταση για την καθιέρωση νέαςδιάστασης στην εποπτεία, της µακροπρολη-πτικής εποπτείας. Η εξέλιξη της κρίσης µετέ-βαλε τις πολιτικές προτεραιότητες και οδή-γησε τη συζήτηση σε πιο ευρύ πεδίο, στηνευρωπαϊκή τραπεζική ένωση, που κατ’ουσίαν σηµαίνει ότι τα στοιχεία του χρηµα-τοοικονοµικού πλέγµατος ασφαλείας µετα-φέρονται από εθνικό σε πανευρωπαϊκό πλαί-σιο. Η κρίση χρησιµοποιήθηκε ως ευκαιρίαβάθυνσης της εσωτερικής αγοράς και άµβλυν-σης των αντιθέσεων για µεταφορά αρµοδιο-τήτων σε κεντρικό επίπεδο.

Στις 29.6.2012 το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο εξου-σιοδότησε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή2 να δηµι-ουργήσει οδικό χάρτη προς την τραπεζικήένωση ως σηµατοδότηση της προσήλωσης στοκοινό νόµισµα και καταλύτη για περαιτέρωοικονοµική και πολιτική ενοποίηση. Τέθηκεως άµεσος επιτακτικός στόχος η διάρρηξη τουφαύλου κύκλου3 της αλληλεξάρτησης υπερ-χρεωµένων κρατών-αδύναµων τραπεζών (sov-ereign-banking nexus). Στις 12.9.2012 δηµο-σιοποιήθηκε το σχέδιο που προέβλεπε τρειςπυλώνες, τον ενιαίο µηχανισµό εποπτείας τωντραπεζών, τον ενιαίο µηχανισµό εξυγίανσηςκαθώς και τον ενιαίο µηχανισµό εγγύησηςκαταθέσεων, µε διαδοχική υλοποίηση τουκάθε πυλώνα. Για να είναι αξιόπιστη η προ-σπάθεια, αποφασίστηκε η δηµιουργία ενόςµόνιµου µηχανισµού αντιµετώπισης των κρί-σεων, του Ευρωπαϊκού Μηχανισµού Σταθε-ρότητας (European Stability Mechanism –


11 Report of the High-Level Group on Financial Supervision in theEU chaired by Jacques de Larosière, Brussels, 25.2.2009.

22 Βλ. http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/ec/131388.pdf.

33 “… to break the vicious cycle between banks and sovereigns”. Κεφά-λαια ύψους περίπου 500 δισεκ. ευρώ έχουν αντληθεί από τις τρά-πεζες της ευρωζώνης από την αρχή της κρίσης µέχρι σήµερα, τοήµισυ από ιδιωτικά κεφάλαια και το υπόλοιπο από δηµόσιουςπόρους, που αντιστοιχεί περίπου στο 5% του ΑΕΠ της ευρωζώνης.


ESM)4, στον οποίο δόθηκε η δυνατότητα απευ-θείας ανακεφαλαιοποίησης των τραπεζώνµέχρι του ποσού των 60 δισεκ. ευρώ, και ηδηµιουργία κοινών ρυθµιστικών κανόνων λει-τουργίας και εποπτείας ώστε να εναρµονιστείτο πλαίσιο παροχής τραπεζικών υπηρεσιών.

Συνεπώς, όταν µιλάµε για υλοποίηση της τρα-πεζικής ένωσης στην ευρωζώνη, εννοούµε ότιτα κράτη-µέλη αποφάσισαν συντονισµό τωντραπεζικών τους συστηµάτων µέσω τριώνπυλώνων και δύο δράσεων. Πιο συγκεκριµένααποφάσισαν την υιοθέτηση:

11.. κοινών κανόνων λειτουργίας και εποπτείαςτων τραπεζών (single rulebook),

22.. κοινού πλαισίου εποπτείας των τραπεζών(single supervision),

33.. κοινής διαδικασίας εξυγίανσης προβληµα-τικών τραπεζών (single resolution),

44.. εναρµονισµένου συστήµατος εγγύησης κατα-θέσεων (harmonised deposit guarantee),

55.. ενιαίου ταµείου υποστήριξης (commonbackstop arrangement).

Η πρώτη και η πέµπτη δράση θεωρούνται υπο-στηρικτικές (supportive), ο δεύτερος πυλώναςπροληπτικός (preventive), ενώ οι άλλοι δύοπυλώνες διορθωτικοί (remedial). Οι υποστη-ρικτικές δράσεις έχουν στόχο να εδραιώσουντην πεποίθηση για προσήλωση στο εγχείρηµα.Ο προληπτικός πυλώνας έχει στόχο να µειώ-σει την πιθανότητα εµφάνισης και την έντασηµιας τραπεζικής κρίσης, ενώ οι διορθωτικοίπυλώνες να ορθώσουν ένα µόνιµο τείχος προ-στασίας για την ευρωζώνη και να προστατεύ-σουν τους εθνικούς προϋπολογισµούς. Αυτόυπονοεί µεγαλύτερη ευρωπαϊκή αλληλεγγύη,η οποία είναι η πολιτικά αποδεκτή πρόταση,και συνεπώς η τραπεζική ένωση έχει συνολικήλογική και συνολική δοµή υλοποίησης τωνπαραπάνω πυλώνων και δράσεων.

2 ΑΙΤΙΕΣ ∆ΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΤΡΑΠΕΖΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

Οι πολιτικές αποφάσεις για την υλοποίηση τηςτραπεζικής ένωσης έχουν ευρεία ακαδηµαϊκή

υποστήριξη. Όταν οι οικονοµολόγοι στη δεκα-ετία του ’60 ανέπτυξαν τη θεωρία της άριστηςνοµισµατικής περιοχής (optimum currencyarea), στην οποία στηρίχθηκε το εγχείρηµατου ευρώ, θεώρησαν ότι απαιτούνται τρίαβασικά στοιχεία (Mundell criteria) για να µπο-ρεί να υλοποιηθεί: (α) ελεύθερη διακίνησητων συντελεστών παραγωγής και των προϊό-ντων, (β) παρόµοιο επίπεδο οικονοµικής ολο-κλήρωσης των συµµετεχόντων κρατών και (γ)οµοιόµορφη αντίδραση των οικονοµιών σεεξωτερικές διαταραχές. Αν κάποιο από τακριτήρια δεν ικανοποιείται πλήρως, απαιτεί-ται η ύπαρξη δηµοσιονοµικών µέσων εξισορ-ρόπησης (Kenen criteria) για να αντιµετωπι-στούν οι αρνητικές εξωτερικές οικονοµίες πουενδεχοµένως δηµιουργεί η νοµισµατικήένωση, ώστε η απώλεια της δυνατότητας προ-σαρµογής των συναλλαγµατικών ισοτιµιών ναυποκατασταθεί από δηµοσιονοµικές µεταβι-βάσεις. Αυτό αναµενόταν να αµβλύνει τις επι-δράσεις µιας απρόσµενης εξωτερικής ασύµ-µετρης διαταραχής. Αν πάλι η δηµοσιονοµικήολοκλήρωση δεν µπορεί να επιτευχθεί, αυτήµπορεί ατελώς να υποκατασταθεί από µηχα-νισµό κατανοµής των κινδύνων (risk-sharingmechanism) µέσω της ολοκλήρωσης των χρη-µατοπιστωτικών αγορών. Αν και υπήρχανακαδηµαϊκές αναφορές για την ανάγκη στή-ριξης (π.χ. µε εγγύηση καταθέσεων ή δυνα-τότητα δανεισµού έσχατης ανάγκης) (βλ.Goodhart 2000)5, η τραπεζική ένωση δεν εθε-ωρείτο ως µια επιπλέον προϋπόθεση της άρι-



44 Ο Ευρωπαϊκός Μηχανισµός Σταθερότητας (ESM) είναι ένας διε-θνής οργανισµός που εδρεύει στο Λουξεµβούργο και ο οποίοςιδρύθηκε στις 27 Σεπτεµβρίου 2012, ως µόνιµο τείχος προστασίαςγια να παρέχει άµεση πρόσβαση στα προγράµµατα χρηµατοδο-τικής βοήθειας για τα κράτη-µέλη της ευρωζώνης που αντιµετω-πίζουν οικονοµικές δυσκολίες, µε µέγιστη δανειοδοτική ικανότητατα 500 δισεκ. ευρώ και µε δυνατότητα παρέµβασης στη δευτερο-γενή αγορά κρατικών οµολόγων. Αντικατέστησε δύο προηγούµεναπρογράµµατα χρηµατοδότησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τoΕυρωπαϊκό Ταµείο Χρηµατοπιστωτικής Σταθερότητας (EFSF) καιτον Ευρωπαϊκό Μηχανισµό Χρηµατοοικονοµικής Σταθεροποίη-σης (EFSM). Όλες οι νέες διασώσεις κάθε µέλους της ευρωζώ-νης θα καλύπτονται πλέον από τον ESM, ενώ το EFSF και ο EFSMθα συνεχίσουν να χειρίζονται και να παρακολουθούν τα ήδη εγκε-κριµένα προγράµµατα διάσωσης.

55 Κατά την εξέλιξη της τρέχουσας κρίσης υπήρχαν και προτάσειςγια δανειστή έσχατης ανάγκης για τα οµόλογα των κρατών-µελών(βλ. De Grauwe 2011). Αυτό εν µέρει υλοποιήθηκε µε την από-φαση της ΕΚΤ για την ενεργοποίηση ενός νέου προγράµµατοςαγοράς κρατικών οµολόγων, των Οριστικών Νοµισµατικών Συναλ-λαγών (Outright Monetary Transactions), σύµφωνα µε το οποίοµπορούν να πραγµατοποιηθούν απεριόριστες αγορές κρατικώνοµολόγων υπό ορισµένες προϋποθέσεις.


στης νοµισµατικής περιοχής (βλ. Krugman2012). Γι’ αυτό το λόγο, η οικοδόµηση τηςευρωζώνης αρχικά δεν περιλάµβανε την τρα-πεζική ένωση.

Η απουσία αναφορών σε ενιαία τραπεζικήαγορά σε µεγάλο βαθµό οφείλεται στη διάρ-θρωση των οικονοµιών στο στάδιο ανάπτυξηςτης θεωρίας, όπου η πραγµατική οικονοµίαδιαδραµάτιζε πολύ σηµαντικότερο ρόλο, ενώο χρηµατοπιστωτικός τοµέας ήταν επικουρι-κός. Η παγκόσµια κίνηση κεφαλαίων αφο-ρούσε κυρίως ροές στηριζόµενες σε πραγµα-τικά αγαθά, ενώ τα κερδοσκοπικά κεφάλαιαήταν µικρά. Στις επόµενες δεκαετίες οι ρόλοιαντιστράφηκαν και ο χρηµατοπιστωτικόςτοµέας άρχισε να διαδραµατίζει πρωτεύονταρόλο. Αντιστράφηκε και η µορφή των κεφα-λαίων που διακινούνται, αφού το σηµαντικό-τερο µέρος αφορά πλέον βραχυπρόθεσµακερδοσκοπικά κεφάλαια. Οι περισσότερεςκρίσεις προήλθαν από το χρηµατοπιστωτικότοµέα και οι αρνητικές επιπτώσεις στην πραγ-µατική οικονοµία ανέδειξαν την έννοια τηςχρηµατοοικονοµικής σταθερότητας. Παράλ-ληλα προσαρµόστηκε και η οικονοµική φιλο-σοφία, καθώς η θεωρία µετεξελίχθηκε στηνπροσέγγιση του financial trilemma (βλ.Schoenmaker 2011) κατά την οποία (α) η χρη-µατοπιστωτική σταθερότητα, (β) η χρηµατο-πιστωτική ολοκλήρωση και (γ) οι εθνικέςπολιτικές είναι ασύµβατοι στόχοι, καθώς δενµπορούν να επιτευχθούν όλοι ταυτόχρονα σεµια συνδεδεµένη αγορά. Η οικονοµική ολο-κλήρωση και οι εθνικές πολιτικές θα οδηγή-σουν σε αστάθεια, καθώς οι εθνικές πολιτικέςέχουν επιδίωξη την εθνική ευηµερία, αγνοώ-ντας ή υποβαθµίζοντας τις εξωτερικές οικο-νοµίες. Αυτό έχει ως συνέπεια το δηµόσιοαγαθό της χρηµατοπιστωτικής σταθερότηταςνα µην παρέχεται στο άριστο επίπεδο.6 Συνε-πώς, ένας από τους τρεις στόχους πρέπει ναεγκαταλειφθεί. Αν εγκαταλειφθεί το (α), τότευπάρχει ο κίνδυνος χρηµατοπιστωτικήςαστάθειας µε αρνητικές επιπτώσεις στηνοικονοµική ανάπτυξη. Αν εγκαταλειφθεί το(β), σταµατά η ενοποίηση των αγορών καιόλα τα συνεπαγόµενα πλεονεκτήµατα. ΣτηνΕυρωπαϊκή Ένωση, µε δεδοµένη την πολιτική

θέση για βάθυνση της ολοκλήρωσης, ήτανσχεδόν µονόδροµος να εγκαταλειφθεί το (γ)και οι εθνικές πολιτικές να περάσουν σε υπε-ρεθνικό επίπεδο.

Παράλληλα, αναβαθµίστηκε και η ακαδη-µαϊκή έρευνα και αναπτύχθηκαν υποδείγµαταπου δείχνουν την αναγκαιότητα της τραπεζι-κής ένωσης εντός µιας νοµισµατικής ένωσης(βλ. Bignon et al. 2013). Εξετάζοντας τοκόστος των διασυνοριακών πιστώσεων, οι σχε-τικές µελέτες καταλήγουν στο συµπέρασµα ότιτα πλεονεκτήµατα µιας νοµισµατικής ένωσηςµπορούν να µεγιστοποιηθούν όταν υπάρχειενιαία αγορά τραπεζικών πιστώσεων. Ηαγορά πρέπει να λειτουργεί οµαλά και οι επο-πτικές αρχές µπορούν να συµβάλουν απο-φεύγοντας ενέργειες που αυξάνουν το κόστοςτων διασυνοριακών πιστώσεων, διευκολύνο-ντας τη συλλογή πιστωτικών πληροφοριών καιαντιµετωπίζοντας σε ίση νοµική βάση τις δια-συνοριακές απαιτήσεις. Όλα τα παραπάνωπαραπέµπουν σε µια τραπεζική ένωση.

Εκτός από τη θεωρητική θεµελίωση της δηµι-ουργίας τραπεζικής ένωσης, υπάρχει και ηπρακτική αναγκαιότητα επίλυσης του προ-βλήµατος των τραπεζών που είναι πολύ µεγά-λες για να καταρρεύσουν (too big to fail). Τοφαινόµενο διογκώθηκε παγκοσµίως και τακράτη κλήθηκαν να αντιµετωπίσουν τα φαι-νόµενα του ηθικού κινδύνου (moral hazard)και της δυσµενούς επιλογής (adverse selection)που παρουσιάστηκαν (βλ. Valiante 2012).

Ο ηθικός κίνδυνος είναι ένα θέµα που έχειµελετηθεί εκτενώς στην τραπεζική θεωρία,αλλά η τρέχουσα κρίση ανέδειξε δραµατικάµια επιπλέον διάσταση, τις επιπτώσεις τηςαύξησης του µεγέθους των τραπεζών µέσωµόχλευσης. Η ένταση του ανταγωνισµού καιο περιορισµός των αποδόσεων οδήγησαν τιςτράπεζες σε εξεύρεση εναλλακτικού τρόπουενίσχυσης των αποδόσεων, και αυτό επιτεύ-χθηκε µέσω µόχλευσης. Η αύξηση του µεγέ-


66 Βλ. Vítor Constâncio, Vice-President of the ECB, “Banking Unionand European integration”, Speech at the OeNB EconomicsConference, Vienna, 12 May 2014.


θους µε δανειακά κεφάλαια κατ’ ουσίανσηµαίνει ανάληψη µεγαλύτερων κινδύνωνκαι µεταφορά τους σε αυτούς που παρέχουντα κεφάλαια, δηλαδή στους καταθέτες καιοµολογιούχους. Αυτό δεν θα δηµιουργούσεπρόβληµα αν οι τελευταίοι είχαν τη δυνατό-τητα και το κίνητρο να επιβάλουν πειθαρχίαστις τράπεζες σχετικά µε την ανάληψη κιν-δύνων. Αλλά η ικανότητα επιβολής πειθαρ-χίας από τους καταθέτες και οµολογιούχουςείναι αµφισβητήσιµη, καθώς έχουν περιορι-σµένη δυνατότητα κατανόησης της επικινδυ-νότητας µιας τράπεζας, καθώς και περιορι-σµένη δυνατότητα επηρεασµού των αποφά-σεων µιας τράπεζας. Επίσης δεν έχουν και τακατάλληλα κίνητρα, αφού η ύπαρξη συστή-µατος εγγύησης καταθέσεων αποστερείοποιοδήποτε κίνητρο επιβολής πειθαρχίας,τουλάχιστον από τους καταθέτες που καλύ-πτονται από το ύψος της εγγύησης. Ο µηχα-νισµός που υποκαθιστά τη δυνατότητα επι-βολής πειθαρχίας είναι η εποπτεία των τρα-πεζών από µια εποπτική αρχή, η οποία έχειτη δυνατότητα να ελέγχει και να περιορίζειτην ανάληψη κινδύνων από τις τράπεζες καικυρίως τη µετακύλισή τους σε τρίτους (riskshifting). Αυτό έχει ιδιαίτερη σηµασία για τιςδιασυνοριακές τράπεζες όπου εµπλέκονταιπολλές εποπτικές αρχές µε διαφορετικά κίνη-τρα και επιδιώξεις. Μια ενιαία εποπτικήαρχή µπορεί να είναι πιο παρεµβατική (intru-sive) και να επιβάλλει τα κίνητρα πειθαρχίαςπιο αποτελεσµατικά.

Περαιτέρω, στην Ευρώπη παρουσιάστηκε µιαάλλη διάσταση του ηθικού κινδύνου, η προε-ξόφληση της κρατικής στήριξης σε περίπτωσηπροβληµάτων, γεγονός που στρέβλωσε συµπε-ριφορές και πολλαπλασίασε τις επιπτώσειςτης κρίσης (βλ. Nikolov and Popov 2014). Οιτράπεζες εκµεταλλεύθηκαν τη φθηνή χρηµα-τοδότηση της ΕΚΤ και µετέφεραν την παρε-χόµενη ρευστότητα προς επενδύσεις σε, κατάτεκµήριο ασφαλείς, κρατικούς τίτλους (carrytrade) µε υψηλότερες αποδόσεις. Οι επενδύ-σεις αυτές αφορούσαν πρωτίστως οµόλογα τηςχώρας καταγωγής (home country bias).7

Παράλληλα, παρατηρήθηκε αποεπένδυσηαπό διασυνοριακές τοποθετήσεις, ιδιαίτερα

των τραπεζών των πιο αδύναµων χωρών,8 καιεξάλειψη των ωφελειών της διεθνούς διαφο-ροποίησης. Με αυτό τον τρόπο ενισχύθηκε ηκερδοφορία των τραπεζών και βοηθήθηκαν οικυβερνήσεις να αντλήσουν κεφάλαια, ενώ ηκρίση βρισκόταν σε εξέλιξη. Όµως καλλιερ-γήθηκε και η προσδοκία ότι οι κυβερνήσεις θαέσωζαν τις προβληµατικές τράπεζες µε οποι-οδήποτε κόστος. Λόγω του µεγάλου µεγέθουςτων τραπεζών και των αρνητικών συνεπειώνπιθανής πτώχευσης για την αγορά κρατικώνοµολόγων και την πραγµατική οικονοµία, θεω-ρείτο σχεδόν δεδοµένο9 ότι η κυβέρνηση θασπεύσει σε βοήθεια (bail-out). Έτσι οι τρά-πεζες συνέδεσαν κατ’ ουσίαν την τύχη τους µετην τύχη των χωρών και δηµιουργήθηκε έναςφαύλος κύκλος (doom loop) αλληλεξάρτησης,ο οποίος επιδείνωσε την αβεβαιότητα καθώςέκανε δυσκολότερο το διαχωρισµό του κιν-δύνου χώρας από τον κίνδυνο αντισυµβαλλο-µένου. Παρατηρήθηκε περιχαράκωση κάθεχώρας σε εθνικό επίπεδο και κατάτµηση τηςευρωζώνης σε εθνικές αγορές προς “διαφύ-λαξη” της ρευστότητας (liquidity ring fencing).Η περιχαράκωση σε πολλές περιπτώσειςπροήλθε από πολιτικές σκοπιµότητες και δενήταν αποτέλεσµα ορθολογικής οικονοµικήςεπιλογής. Έτσι, περιορίστηκε η δυνατότητατων τραπεζών για διοχέτευση διασυνοριακήςρευστότητας εντός του οµίλου και πολλές τρά-πεζες οδηγήθηκαν σε αποεπένδυση ή προ-σαρµογή του επιχειρηµατικού τους µοντέλου.Οι εθνικές εποπτικές αρχές δεν αντέδρασαν



77 Οι ευρωπαϊκές τράπεζες διακρατούν οµόλογα των χωρών κατα-γωγής αξίας περίπου 1,8 τρισεκ. ευρώ ή 6% του συνολικού ενερ-γητικού.

88 http://www.bruegel.org/nc/blog/detail/article/1194-home-sweet-home-bias-and-other-stories/.

99 Υπάρχει εκτεταµένη βιβλιογραφία που εξετάζει τη συµπεριφοράτων επενδυτών των µεγάλων τραπεζών και ιδιαίτερα τη στρέβλωσητων συµπεριφορών από τη θεώρηση ότι η τράπεζα είναι πολύµεγάλη για να καταρρεύσει (too big to fail). Η ανάλυση συνήθωςεξετάζει τα περιθώρια των τραπεζικών οµολόγων, τα περιθώριατων πιστωτικών παραγώγων, τις αποδόσεις των τραπεζικών µετο-χών, την ανάλυση των τραπεζικών ισολογισµών κ.λπ. Σε πρόσφατηµελέτη οι Afonso et al. (2014) καταλήγουν στο συµπέρασµα ότιµεγάλες και σύνθετες τράπεζες έχουν υψηλότερο βαθµό αποδο-χής του κινδύνου και ότι, όσο πιο επικίνδυνες είναι οι τράπεζες,τόσο µεγαλύτερη είναι η πιθανότητα να εκµεταλλευθούν προς όφε-λός τους την “αναµενόµενη” κρατική στήριξη. Επίσης τα συµπε-ράσµατα καταδεικνύουν ότι οι τράπεζες που αξιολογήθηκαν απόοίκους αξιολόγησης ως µεγαλύτερης πιθανότητας να λάβουν κρα-τική στήριξη αναλαµβάνουν µεγαλύτερους κινδύνους. Σηµειώνε-ται ότι ο οίκος αξιολόγησης Fitch άρχισε να δηµοσιοποιεί τη δια-βάθµιση στήριξης (support rating) απ’ όπου εξάγεται και η πιθα-νότητα στήριξης από την κυβέρνηση ή θεσµικούς επενδυτές.


στην “περιχαράκωση” σε εθνικό επίπεδο καιστην κατάτµηση της ευρωζώνης σε “εθνικέςτραπεζικές αγορές”. Μια εποπτική αρχή µεπανευρωπαϊκή στόχευση πιθανότατα θα αντι-δρούσε πιο άµεσα στον κατακερµατισµό (frag-mentation)10 και θα λάµβανε µέτρα περιορι-σµού του.

Ένα επιπλέον κίνητρο αντίδρασης στον κατα-κερµατισµό της αγοράς είναι η επαναφοράτης οµαλότητας στη λειτουργία της διατρα-πεζικής αγοράς και το πρόβληµα της ενιαίαςµετάδοσης της νοµισµατικής πολιτικής. Απότην αρχή της κρίσης παρουσιάστηκε γιαπρώτη φορά το φαινόµενο του “παγώµατος”της διατραπεζικής αγοράς. Στην περίπτωσηαυτή εφαρµόστηκε στην πράξη η θεωρία τωνυποβαθµισµένων προϊόντων (markets forlemons) λόγω ασύµµετρης πληροφόρησης. Ηαδυναµία διάκρισης µεταξύ “καλών” και“κακών” τραπεζών οδήγησε τις καλές τρά-πεζες να µην µπορούν να χρηµατοδοτηθούνµε αποδεκτά επιτόκια, γεγονός που οδήγησεσε σταδιακή κατάρρευση της διατραπεζικήςαγοράς, και η υπερβάλλουσα ρευστότητακατευθύνθηκε στην ΕΚΤ. Για να αµβλύνει ταπροβλήµατα, η ΕΚΤ µείωνε συνεχώς τα επι-τόκια της διευκόλυνσης αποδοχής καταθέ-σεων και υιοθέτησε την ιδέα των αρνητικώνεπιτοκίων, ενώ παράλληλα µετέβαλε το εύροςτου “διαδρόµου” µεταξύ των επιτοκίων διευ-κόλυνσης οριακής χρηµατοδότησης και διευ-κόλυνσης αποδοχής καταθέσεων για ναπεριορίσει τη διακύµανση των επιτοκίων ή ναδώσει κίνητρα δραστηριοποίησης στη δια-τραπεζική αγορά.

Όµως την περιχαράκωση της ρευστότητας καιτον κατακερµατισµό των αγορών ενισχύει τουπάρχον ρυθµιστικό πλαίσιο των τραπεζώνκαι ειδικότερα ο τρόπος µεταχείρισης τωνκρατικών οµολόγων και του κυβερνητικού κιν-δύνου (sovereign risk). Στις χρηµατοπιστωτι-κές αγορές για µεγάλα χρονικά διαστήµατα οκυβερνητικός κίνδυνος είναι υποτιµηµένος καιη σύγχρονη χρηµατοοικονοµική θεωρία βασί-ζεται στην υπόθεση ότι τα κρατικά οµόλογαείναι µηδενικού κινδύνου. Αυτή την κατεύ-θυνση ακολουθεί και το πλαίσιο της Βασι-

λείας, αν και στην πρόσφατη ιστορία υπάρ-χουν παραδείγµατα αθέτησης ή οιονεί αθέ-τησης υποχρεώσεων από κράτη. Η χρηµατο-πιστωτική αγορά άρχισε να µη θεωρεί τουςτίτλους αυτούς µηδενικού κινδύνου, αλλά τοκανονιστικό πλαίσιο της Βασιλείας δεν ακο-λούθησε τη µετεξέλιξη αυτή και χρησιµοποιείµεν διαφορετικούς συντελεστές στάθµισηςανάλογα µε την εξωτερική διαβάθµιση, αλλάδιατηρεί προνοµιακό καθεστώς µε συντελεστή0% για ανοίγµατα έναντι κρατικών τίτλων πουχρηµατοδοτούνται στο ίδιο νόµισµα. Παράλ-ληλα, επιτρέπει τη µόνιµη εξαίρεση των ανοιγ-µάτων έναντι κυβερνήσεων από τα εσωτερικάυποδείγµατα και τη χρησιµοποίηση του προ-νοµιακού συντελεστή, καθώς και εξαίρεσητων ανοιγµάτων αυτών από τον υπολογισµότων µεγάλων χρηµατοδοτικών ανοιγµάτων.Τέλος, το πλαίσιο της ρευστότητας δίνειέµφαση στα κρατικά οµόλογα ως στοιχείαυψηλής δυνατότητας ρευστοποίησης, τα οποίαπροτείνονται ως βασικά στοιχεία κάλυψης τωνυποχρεώσεων ρευστότητας των τραπεζών.Όλα τα παραπάνω υπονοούν ότι το κρατικόχρέος µεταξύ των χωρών της ευρωζώνης θεω-ρείται σε µεγάλο βαθµό αµοιβαιοποιηµένο καιαπαλλαγµένο από τους λοιπούς κινδύνουςχώρας. Αυτό ενισχύει το κίνητρο για έκθεσησε κυβερνητικό κίνδυνο, κυρίως στον κίνδυνοαπό τη χώρα προέλευσης,11 και δεν συµβάλλειστη διάρρηξη του δεσµού.

Τέλος, εµφανίστηκε διάρρηξη στην ενιαίαµετάδοση της νοµισµατικής πολιτικής σε ολό-κληρη την ευρωζώνη. Οι µεταβολές των επι-τοκίων είχαν επίδραση σε ορισµένες χώρες,αφού µεταφέρονταν στην πραγµατική οικο-νοµία µέσω των τραπεζών, ενώ σε άλλεςχώρες δεν είχαν καµία επίπτωση, καθώς οι


1100 Ως κατακερµατισµός της αγοράς νοείται η διακοπή των χρηµα-τοοικονοµικών ροών µεταξύ των µελών της αγοράς και η αύξησητου κόστους χρηµατοδότησης για επιχειρήσεις και νοικοκυριά.

1111 Το νέο πλαίσιο της Βασιλείας ΙΙΙ δεν αλλάζει το καθεστώς για τουςκρατικούς τίτλους του τραπεζικού χαρτοφυλακίου, αν και υπάρ-χουν συζητήσεις για την τροποποίηση των κανόνων (βλ. “Banksface new rules about risk”, The Wall Street Journal, 7 July 2014).Βεβαίως, επιβάλλει επιπλέον κεφάλαια για τους τίτλους του χαρ-τοφυλακίου συναλλαγών ώστε να καλύψει την πιστωτική συνι-στώσα του κινδύνου αγοράς (IRC – Incremental Risk Charge).Επίσης, µε την καθιέρωση δείκτη µόχλευσης πραγµατοποιείται έναπρώτο βήµα αποµάκρυνσης από το µηδενικό συντελεστή, αφού τοσύνολο του χαρτοφυλακίου κρατικών τίτλων υπολογίζεται στονπαρονοµαστή του δείκτη.


τράπεζες των χωρών αυτών αντιµετώπιζανπροβλήµατα χρηµατοδότησης και δεν µπο-ρούσαν να µεταδώσουν το στίγµα της νοµι-σµατικής πολιτικής. Έτσι, τα επιτόκια προςτον πραγµατικό τοµέα της οικονοµίας είναισηµαντικά διαφοροποιηµένα εντός τηςευρωζώνης µε διάκριση µεταξύ του βορράκαι του νότου της ευρωζώνης. Οι επιχειρή-σεις εντός της ευρωζώνης αντιµετώπιζαν καιαντιµετωπίζουν διαφορετικές συνθήκεςδανεισµού, οι οποίες επιδρούν άµεσα στηνπραγµατική οικονοµία και επιτείνουν τονκατακερµατισµό.

Η Ευρώπη και η ευρωζώνη ιδιαίτερα είναι µιαοικονοµία που βασίζεται στις τράπεζες. Οτραπεζικός δανεισµός αποτελεί τη βασικήπηγή του εξωτερικού δανεισµού των επιχει-ρήσεων, ιδιαίτερα των µικροµεσαίων επιχει-ρήσεων, και αυτό δεν αναµένεται να µετα-βληθεί δραστικά (Bijilsma and Zwart 2013).Όπως αναφέρθηκε, στην ευρωζώνη παρατη-ρήθηκε ενοποίηση των χρηµαταγορών καικεφαλαιαγορών αλλά οι τραπεζικές πιστώσειςπαρέµειναν περιχαρακωµένες σε εθνικό επί-πεδο. Υπό µια έννοια οι µεγάλες επιχειρή-σεις, που σε πολλές περιπτώσεις έχουν διέ-ξοδο προς τις κεφαλαιαγορές, επλήγησανλιγότερο από την κρίση από ό,τι οι µικροµε-σαίες επιχειρήσεις που έχουν σχεδόν µονα-δική διέξοδο την προσφυγή στις τράπεζες.Επίσης, η κρίση έπληξε τις µικροµεσαίες επι-χειρήσεις ασύµµετρα εντός της ευρωζώνης,καθώς οι επιχειρήσεις των χωρών της περι-φέρειας επλήγησαν περισσότερο από ό,τι οιεπιχειρήσεις των χωρών του κέντρου. Αυτό θαµπορούσε να ερµηνευθεί µε όρους ανταγωνι-στικότητας και επιχειρήµατα δηµιουργικήςκαταστροφής (creative destruction), αλλάοφείλεται και στην ασύµµετρη πρόσβαση σεχρηµατοδότηση, που δηµιούργησε εξωτερικέςοικονοµίες ανεξάρτητες από τον ιδιοσυγκρα-τικό κίνδυνο, και συνεπώς η πολιτική πρωτο-βουλία ήταν επιβεβληµένη. Οι κυβερνήσειςέπρεπε να διορθώσουν την αποτυχία της αγο-ράς αλλά δεν είχαν όλες οι κυβερνήσεις τηνίδια δηµοσιονοµική ικανότητα να επιβάλουνλύσεις. Συνεπώς, η προσήλωση στο εγχείρηµατου ευρώ υπαγόρευσε τη µεταφορά αρµοδιο-

τήτων σε κεντρικό επίπεδο και η πολιτική επι-λογή για προώθηση της τραπεζικής ένωσηςθεωρήθηκε η ενδεδειγµένη λύση. Άλλωστε, ηµεταβολή της χρηµατοδότησης της οικονοµίαςθα προέλθει από τη διόρθωση των προβλη-µάτων του τραπεζικού τοµέα, ώστε αυτός νααποκτήσει τα κατάλληλα κίνητρα για νακατευθύνει τα κεφάλαια σε παραγωγικέςεπενδύσεις.

Για να αντιµετωπιστούν τα προβλήµατα περι-χαράκωσης και κατακερµατισµού, έπρεπε ναδηµιουργηθούν ένας µηχανισµός διαχωρισµούτου κινδύνου χώρας από τον κίνδυνο αντι-συµβαλλοµένου αλλά και ένας µηχανισµόςσηµατοδότησης του κινδύνου αντισυµβαλλο-µένου. Ο πρώτος µηχανισµός πρέπει να αντι-µετωπίσει το πρόβληµα της συλλογικής δρά-σης (collective action problem)12 που απαιτείτην ανάληψη δράσης από έναν κοινό µηχανι-σµό στην ευρωζώνη (π.χ. ΕΚΤ). Πράγµατι, ηΕΚΤ προσπάθησε µε συµβατικά και µη συµ-βατικά µέτρα νοµισµατικής πολιτικής να εξι-σορροπήσει τις χρηµαταγορές και κεφαλαια-γορές, πράγµα που κατόρθωσε σε µεγάλοβαθµό. Με την οµαλοποίηση της αγοράς κρα-τικών οµολόγων θα είναι δυνατή η ορθή απο-τίµηση του κινδύνου χώρας και στη συνέχειαο διαχωρισµός του από τον κίνδυνο αντισυµ-βαλλοµένου. Αυτό θα εξοµαλύνει και τιςπιστωτικές συνθήκες εντός της ευρωζώνης καιθα επιτρέψει τη χρηµατοδότηση των επιχει-ρήσεων µε βάση τα χαρακτηριστικά κινδύνουκαι όχι τη χώρα καταγωγής ή τη χώρα δρα-στηριοποίησης. Με αυτό τον τρόπο οι τράπε-ζες θα σταµατήσουν να είναι τράπεζες τωνκρατών της ευρωζώνης αλλά τράπεζες τηςζώνης του ευρώ (euro area banks).13 Όσοναφορά το µηχανισµό σηµατοδότησης, πρέπεινα έχει στόχο να ενισχύσει την εµπιστοσύνηστο ευρωπαϊκό τραπεζικό σύστηµα και να



1122 Ο όρος “πρόβληµα συλλογικής δράσης” (collective actionproblem) αναφέρεται σε µια κατάσταση όπου τα µέλη µιας συλ-λογικότητας θα επωφελούνταν από µια συγκεκριµένη δράση αλλάτο κόστος ανάληψης της δράσης καθιστά απαγορευτικό για κάθεµέλος να αναλάβει τη δράση ατοµικά. Η ορθολογική επιλογήείναι να αναληφθεί συλλογική δράση και καταµερισµός τουκόστους.

1133 Βλ. Christian Noyer, “Why the economic and monetary union needsa banking union”, address at the conference “The euro dilemma:inside or outside”, Budapest 31.1.2014.


περιορίσει τις αµφιβολίες για την ευρωστίατων τραπεζών και την πραγµατική αξία τουενεργητικού τους. Οι πρωτοβουλίες για τη διε-νέργεια και τη δηµοσιοποίηση των αποτελε-σµάτων των πανευρωπαϊκών ασκήσεων προ-σοµοίωσης ακραίων καταστάσεων (stress test-ing) καθώς και της διαδικασίας ανάλυσης τηςποιότητας του ενεργητικού των τραπεζών τηςευρωζώνης (Asset Quality Review) κατατεί-νουν προς αυτή την κατεύθυνση. Με αυτό τοντρόπο ενισχύεται και η εµπιστοσύνη τωνκαταθετών για να περιοριστούν οι µετακινή-σεις καταθέσεων από µια χώρα της ευρωζώ-νης σε άλλη. Το φαινόµενο έλαβε µεγάλεςδιαστάσεις κατά την εξέλιξη της κρίσης καιοφειλόταν τόσο στην αδυναµία διάκρισης τηςευρωστίας των τραπεζών όσο και στηνέλλειψη εµπιστοσύνης στη δυνατότητα τωνκρατικών προϋπολογισµών να στηρίξουνπιθανή πτώχευση τραπεζών και να εξασφα-λίσουν την εγγύηση των καταθέσεων. Παρα-τηρήθηκε µεταφορά καταθέσεων προς χώρεςµε πιο υγιή δηµόσια οικονοµικά, αν και σεπολλές περιπτώσεις προσέφεραν αρνητικέςαποδόσεις. Σε αυτό το πλαίσιο, η εναρµόνισητων συστηµάτων προστασίας των καταθέσεωνθεωρείται ότι θα αµβλύνει τους ενδοιασµούςτων καταθετών.

Παράλληλα όµως πρέπει να καταλαγιάσουνκαι οι ενδοιασµοί των αγορών, οι οποίες κατ’ουσίαν επιζητούν ταχείες λύσεις, σχετικήβεβαιότητα για το ποιος θα υποστεί το κόστοςµιας πτώχευσης και περιορισµό του συστη-µικού κινδύνου. Πρακτικά αποδείχθηκε ότιοι αποκλίνουσες εθνικές συµπεριφορές,ειδικά για τις διασυνοριακές τράπεζες, οδη-γούν σε καθυστερήσεις στη λήψη αποφά-σεων, ενώ η αβεβαιότητα για την κατανοµήτου κόστους οδηγεί σε αύξηση του βαθµούαποστροφής προς τον κίνδυνο. Οι ενδοιασµοίµπορούν να περιοριστούν µε την υιοθέτησηενός ενιαίου και οργανωµένου τρόπου εξυ-γίανσης των προβληµατικών τραπεζών.Έτσι, τυχόν προβλήµατα σε διασυνοριακέςτράπεζες δεν θα δηµιουργούν εντάσεις εντόςΕΕ και θα µπορούν να αποκοµιστούν περαι-τέρω οφέλη από την Ενιαία Αγορά Χρηµα-τοπιστωτικών Υπηρεσιών.

3 ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΛΕΓΜΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ(FINANCIAL SAFETY NET)

3.1 ΣΥΣΤΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Η οικονοµική θεωρία προβλέπει ότι απαι-τείται κυβερνητική παρέµβαση όταν η αγοράαποτυγχάνει να παραγάγει το άριστο αποτέ-λεσµα και προσδιορίζει τρεις βασικέςαιτίες, την ύπαρξη αρνητικών εξωτερικώνοικονοµιών, την ασύµµετρη πληροφόρησηκαι την ύπαρξη συστηµικών προβληµάτων. Ηρυθµιστική παρέµβαση στην τραπεζικήαγορά µπορεί να αιτιολογηθεί από τουςπαραπάνω λόγους και συνήθως σχεδιάζεταιένα χρηµατοοικονοµικό πλέγµα ασφαλείαςπου προστατεύει τις τράπεζες από διαταρα-χές και αµβλύνει τα προβλήµατα. Ο βαθµόςάµβλυνσης των προβληµάτων εξαρτάται απότον τρόπο σχεδιασµού του πλέγµατος ασφα-λείας. Οι ακαδηµαϊκές µελέτες πριν από τηνκρίση πρότειναν το πλέγµα ασφαλείας ναπαρέχει τα κατάλληλα κίνητρα για την απο-τροπή της επέκτασης των τραπεζικών προ-βληµάτων στην υπόλοιπη οικονοµία λόγω τουπεριορισµού των πιστώσεων και της υπερα-ντίδρασης των καταθετών, ορθολογικής ή µη,που µπορεί να οδηγήσει στο φαινόµενο τωνµαζικών αναλήψεων (βλ. Calomiris 1999). Ηκρίση όµως απέδειξε ότι το παραδοσιακόπλέγµα ασφαλείας δεν ήταν επαρκές, κυρίωςως προς το σκέλος της εξυγίανσης των τρα-πεζών µε διασυνοριακή δραστηριότητα.Φάνηκε αναγκαίο να καθιερωθεί ένας εκ τωνπροτέρων µηχανισµός κατανοµής των ζηµιώνκαι άρχισαν οι πρώτες σκέψεις για συντονι-σµό των εθνικών µηχανισµών ή εισαγωγήυπερεθνικών µηχανισµών. Οι Schoenmakerand Gros (2012) προσαρµόζουν τα κριτήριαστα διδάγµατα της κρίσης και προτείνουνορισµένες βασικές αρχές σχεδιασµού ενόςχρηµατοοικονοµικού πλέγµατος ασφαλείας.Αυτές είναι:

αα)) Η αντιµετώπιση των τραπεζικών προβλη-µάτων πρέπει, κατ’ αρχήν, να γίνεται µε τηχρησιµοποίηση ιδιωτικών λύσεων (π.χ. εξυ-γίανση µε ίδια µέσα) πριν από τη χρησι-µοποίηση κρατικής στήριξης.



ββ)) Το πλέγµα ασφαλείας πρέπει να καλύπτειόλο το γεωγραφικό εύρος των δραστηριο-τήτων των τραπεζών.

γγ)) Στην εξυγίανση των προβληµατικών τρα-πεζών πρέπει να εφαρµόζεται η προσέγ-γιση του ελάχιστου κόστους τόσο για τοσύστηµα εγγύησης καταθέσεων όσο καιγια το σύστηµα εξυγίανσης.

δδ)) Οι µηχανισµοί εξυγίανσης και εγγύησηςπρέπει να χρηµατοδοτούνται εκ των προ-τέρων από τις τράπεζες τις οποίες καλύ-πτουν.

εε)) Πρέπει να υπάρχει ένα έσχατο εργαλείοστήριξης του πλέγµατος ασφαλείας, καιαυτό πρέπει να παρασχεθεί από την κυβέρ-νηση (fiscal backstop).

σσττ)) Η διαδικασία λήψης αποφάσεων εντός τουπλέγµατος ασφαλείας πρέπει να είναιταχεία και άκρως εµπιστευτική.

ζζ)) Η διαχείριση του πλέγµατος ασφαλείαςπρέπει να είναι εντός των ορίων των καθιε-ρωµένων αρµοδιοτήτων και να προβλέπε-ται λογοδοσία σε αρµόδια όργανα.

Το πλέγµα ασφαλείας που δηµιουργήθηκεστην ευρωζώνη βασίστηκε στις παραπάνωαρχές και περιλαµβάνει τρεις συνιστώσες.

1. Προληπτική εποπτεία

Οι εποπτικές αρχές λαµβάνουν προληπτικάµέτρα ώστε να διαγνώσουν όσο το δυνατόν πιοέγκαιρα τυχόν προβλήµατα στις τράπεζες.Προς τούτο έχουν σχεδιάσει σειρά κανόνωνπροληπτικής εποπτείας µε στόχο την ελαχι-στοποίηση της πιθανότητας πτώχευσης τωντραπεζών και της πιθανότητας µετάδοσης µιαςκρίσης (για περαιτέρω ανάλυση βλ. στοΠαράρτηµα Α).

2. ∆ιαχείριση κρίσεων

Οι αρχές διαχείρισης λαµβάνουν µέτρα για τηδιευκόλυνση της ρευστότητας των τραπεζών,την ενεργοποίηση του δανειστή έσχατης ανά-γκης, αν είναι αναγκαίο, και τη συντεταγµένηεξυγίανση των προβληµατικών τραπεζών (γιαπεραιτέρω ανάλυση βλ. στο Παράρτηµα Β).

3. Εγγύηση καταθέσεων

Οι αρµόδιες αρχές έχουν αναπτύξει σύστηµαεγγύησης καταθέσεων ώστε να αποτρέψουντον κίνδυνο πανικού των καταθετών και τηµετεξέλιξή του σε µαζικές αναλήψεις (γιαπεραιτέρω ανάλυση βλ. στο Παράρτηµα Γ).

Η ακαδηµαϊκή βιβλιογραφία προτείνει, µεβάση την ανάλυση κινήτρων, ότι η προληπτικήεποπτεία και η διαχείριση κρίσεων µπορεί νασυνυπάρχει κάτω από την ίδια οργανωτικήδοµή, αλλά η εγγύηση καταθέσεων πρέπει ναδιαχωριστεί. Στην ευρωζώνη εφαρµόζεται σεµεγάλο βαθµό η πρόταση, καθώς ο φορέαςπροληπτικής εποπτείας (ΕΚΤ) έχει λόγο στηνεξυγίανση των τραπεζών, κυρίως στη διαπί-στωση της ανάγκης εξυγίανσης, παρότι δηµι-ουργείται διακριτός φορέας εξυγίανσης.Επίσης προτείνεται (βλ. Schoenmaker andGros 2012) το πλέγµα ασφαλείας να δραστη-ριοποιείται υπό το “πέπλο άγνοιας” (veil ofignorance), όπου ο καθένας θα επιθυµεί τησυµµετοχή στο πλέγµα αφού δεν θα είναι γνω-στό εκ των προτέρων πού θα εµφανιστούν οιζηµίες. Αυτό όµως µε την παρούσα κατάστασητης ευρωζώνης δεν είναι εφικτό να υλοποιη-θεί, καθώς υπάρχει διαµορφωµένη άποψη γιατο πού ενδέχεται να εµφανιστούν ζηµίες.

3.2 ΕΞΥΓΙΑΝΣΗ ΟΜΙΛΩΝ (GROUP RESOLUTION)

Το πλαίσιο διαχείρισης κρίσεων στηνΕυρώπη ήταν συνάρτηση της φιλοσοφίας πουέχει αναπτυχθεί µεταπολεµικά και µπορεί νασυνοψιστεί σε δύο χαρακτηριστικά: (α) ηπτώχευση µιας τράπεζας θεωρείται πολύσηµαντικό γεγονός και η ιστορική πραγµατι-κότητα δείχνει ότι πολύ σπάνια µια τράπεζααφήνεται να πτωχεύσει και (β) το σύνολο τωνκαταθέσεων µιας τράπεζας είναι εγγυηµένο.Αυτό οδήγησε σε σταθερότητα του συστήµα-τος, αλλά διαχρονικά προκάλεσε και στρε-βλώσεις στη συµπεριφορά των τραπεζών καιτων καταθετών, καθώς εκ των προτέρων προ-εξοφλούσαν την κρατική υποστήριξη. Όµωςη ένταση της τρέχουσας κρίσης οδήγησε σεαναθεώρηση των παραπάνω στερεοτύπων καιη Ευρώπη άρχισε να αναθεωρεί τον τρόπο




αντιµετώπισης των τραπεζικών κρίσεων, καιιδιαίτερα στις περιπτώσεις των διασυνορια-κών τραπεζών. Έµφαση δόθηκε στην εξυ-γίανση των διασυνοριακών τραπεζών, καθώςέγινε προφανές ότι µια µη συντονισµένη εξυ-γίανση µπορεί να οδηγήσει σε σηµαντικήαποµείωση της αξίας των τραπεζών14 (goingconcern value) και να απειληθεί η χρηµατο-πιστωτική σταθερότητα.

Παράλληλα, έγινε προφανές ότι, µε δεδοµένητην ιδιαίτερη φύση των τραπεζικών εργασιώνκαι την πιθανότητα επέκτασης των προβλη-µάτων στο υπόλοιπο τραπεζικό σύστηµα, οιδιαδικασίες εξυγίανσης πρέπει να είναισύντοµες ώστε να προστατευθούν οι ευαί-σθητες λειτουργίες, οι καταθέτες και η εµπι-στοσύνη στο τραπεζικό σύστηµα. Οι συνήθειςδιαδικασίες πτώχευσης που προβλέπονταιστον πτωχευτικό κώδικα στις περισσότερεςπεριπτώσεις δεν µπορούν να εξασφαλίσουν ταπαραπάνω, λόγω της ειδικής φύσης των τρα-πεζικών υποχρεώσεων (βλ. Sommer 2014).Συχνά γίνεται διάκριση µεταξύ λειτουργικώνυποχρεώσεων (operational liabilities) και χρη-µατοδοτικών υποχρεώσεων (funded capital),όπου οι πρώτες χρήζουν µεγαλύτερης προ-στασίας, συµφωνηµένης εκ των προτέρων.Επίσης, οι συνήθεις διαδικασίες πτώχευσηςείναι χρονοβόρες µε αποτέλεσµα να είναιδυνατή η άσκηση περαιτέρω πιέσεων µε από-συρση των καταθέσεων και έτσι να µειώνεταιακόµη περισσότερο η πιθανότητα εξυγίανσης.Για το λόγο αυτό απαιτούνται ειδικές διαδι-κασίες (εξωδικαστικές) για την αντιµετώπισητης εξυγίανσης των τραπεζών. Όµως και αυτόδεν είναι επαρκές για τις διασυνοριακές τρά-πεζες, καθώς στις διαδικασίες εξυγίανσηςεµπλέκονται πολλές αρχές που αντιµετωπί-ζουν το δίληµµα του φυλακισµένου (prisoner’sdilemma), όπου η συλλογική δράση οδηγεί σεκαλύτερα αποτελέσµατα, η οποία όµως δενµπορεί να προεξοφληθεί. Η έλλειψη ενός κοι-νού πλαισίου οδηγεί σε µη συλλογικές ενέρ-γειες και συχνά αποκλίνουσες εθνικές λύσεις.Αυτές αντανακλούν εθνικές προτεραιότητες,οι οποίες σε πολλές περιπτώσεις ξεπερνούντις εθνικές δυνατότητες και συνολικά ενέχουνµεγαλύτερο κόστος. Αυτό παρατηρήθηκε στην

Ευρώπη κατά τη διάρκεια της κρίσης χρέουςκαι έγινε σαφές ότι απαιτείται σηµαντική προ-ετοιµασία για να υλοποιηθούν οι βέλτιστεςλύσεις (οι συµβατικές τεχνικές εξυγίανσηςπαρουσιάζονται στο Πλαίσιο 1). Καθίσταταιαναγκαία η δηµιουργία ενός πλαισίου δια-χείρισης κρίσεων, ώστε να υπάρχουν κανόνεςκαι διαδικασίες γνωστές εκ των προτέρων καινα αποτρέπεται η αβεβαιότητα και η αστά-θεια. Πρέπει να αναπτυχθούν µηχανισµοί πουεπιτρέπουν την ταχεία λήψη αποφάσεων υπόκαθεστώς µεγάλης κοινωνικής και πολιτικήςπίεσης. Ταυτόχρονα, οι µηχανισµοί αυτοί πρέ-πει να λαµβάνουν υπόψη τις ιδιαιτερότητεςτων διασυνοριακών τραπεζών και τις προ-κλήσεις της εξυγίανσης τραπεζικών οµίλων(βλ. Gleeson 2014 και Randell 2014). Η πλει-οψηφία των συστηµικά σηµαντικών τραπεζώνλειτουργεί µε πολλές νοµικές οντότητες, είτεως θυγατρικές είτε ως υποκαταστήµατα, ήακόµη και µε εξωχώριες δοµές, και σε πολλέςχώρες υποδοχής µε διαφορετικά συστήµατακαι ποιότητα εποπτείας τραπεζών (ή χωρίςκαθόλου εποπτεία). Σε περίπτωση ανάγκηςεξυγίανσης η συνηθέστερη διαδικασία περι-χαρακώνει τα εντός συνόρων περιουσιακάστοιχεία προς ικανοποίηση των εντός συνό-ρων πιστωτών15 χωρίς να λαµβάνονται υπόψητα συµφέροντα του οµίλου. Αυτή η προσέγ-γιση (territorial approach) µπορεί να οδηγή-σει σε αποµείωση της αξίας του οµίλου, καθώςαποτρέπει την ενδοοµιλική ενίσχυση και µετα-φορά περιουσιακών στοιχείων. Παράλληλα, ηπολυπλοκότητα των οργανωτικών δοµώνπεριορίζει τη ροή πληροφόρησης προς τιςεποπτικές αρχές σχετικά µε το µέρος του οµί-λου που χρειάζεται εξυγίανση, µε αποτέλεσµανα συµπαρασύρεται ολόκληρος ο όµιλος.Έτσι, διακόπτονται σηµαντικές δραστηριό-


1144 Η εξυγίανση, για να υλοποιηθεί ως µέσο πολιτικής, πρέπει να οδη-γεί σε καλύτερο αποτέλεσµα µε µικρότερη αποµείωση της αξίαςτης τράπεζας σε σχέση µε το κλείσιµο και τη ρευστοποίησή της.Γενικότερα πρέπει να ισχύει η αρχή ότι κανένας πιστωτής δεν θαείναι σε δυσµενέστερη θέση σε σχέση µε την περίπτωση ρευστο-ποίησης (no creditor worse-off than in liquidation – NCWOL). Ηεπιτυχία ενός σχήµατος εξυγίανσης εξαρτάται από το βαθµό υλο-ποίησης της αρχής αυτής. Συνεπώς, η εξυγίανση θέτει µεγαλύτε-ρες προκλήσεις από την πτώχευση µιας τράπεζας, καθώς αυτό πουπρέπει να διαφυλαχθεί είναι τα δικαιώµατα ορισµένων πιστωτώνκαι η αξία της τράπεζας.

1155 Είναι γνωστή η ρήση του ∆ιοικητή της Τράπεζας της Αγγλίας,“Global banking institutions are global in life but national indeath”.


τητες της τράπεζας που ενδεχοµένως είναικρίσιµης σηµασίας για τη χρηµατοπιστωτικήσταθερότητα. Το πρόβληµα επιτείνεται σεπερίπτωση ανάπτυξης δραστηριοτήτων “σκιώ-δους” τραπεζικής που βρίσκονται εκτός τουεύρους της εποπτείας. Το πρόβληµα επιτεί-νεται περαιτέρω όταν υπάρχουν ενδοοµιλικέςσυµφωνίες για διασυνοριακή παροχή υπηρε-σιών. Η διακοπή των λειτουργιών σε µία χώραµπορεί να επηρεάσει συστηµικές λειτουργίεςσε άλλη χώρα.

Για την επίλυση όλων αυτών των θεµάτων, τοΣυµβούλιο Χρηµατοπιστωτικής Σταθερότητας(Financial Stability Board) περιέγραψε ταβασικά χαρακτηριστικά που πρέπει να έχειένα αποτελεσµατικό σύστηµα εξυγίανσης τρα-πεζών (βλ. Financial Stability Board 2011,2012) και τα οποία πρέπει να ενσωµατωθούνσε εθνικές νοµοθεσίες. Στην Ευρώπη έχειψηφιστεί η Οδηγία για την εξυγίανση πιστω-τικών ιδρυµάτων (BRRD) που εξειδικεύειπολλά από τα παραπάνω θέµατα.



ΣΥΜΒΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΞΥΓΙΑΝΣΗΣ

(i) Αναδιάρθρωση (restructuring)Η αναδιάρθρωση υπονοεί εποπτική ανεκτικότητα (forbearance) και χρησιµοποιείται όταν η τρά-πεζα έχει σηµαντικά προβλήµατα, αλλά εκτιµάται ότι µέσω αναδιάρθρωσης µπορεί να επανέλθεισε εύρωστη κατάσταση. Η αναδιάρθρωση περιλαµβάνει ριζικές µεταβολές σε πολλά επίπεδακαι µπορεί να γίνει µε ή χωρίς το διοικητικό σχήµα της τράπεζας. Περιλαµβάνει λειτουργικήαναδιάρθρωση (π.χ. βελτίωση των συστηµάτων εσωτερικού ελέγχου), οργανωτική αναδιάρ-θρωση (π.χ. αλλαγή µετοχικής σύνθεσης) και χρηµατοοικονοµική αναδιάρθρωση (π.χ. απο-µόχλευση).

(ii) Μεταβατικό πιστωτικό ίδρυµα (bridge bank)Το µεταβατικό πιστωτικό ίδρυµα λαµβάνει άδεια να λειτουργήσει για περιορισµένο χρονικό διά-στηµα σε προσωρινή βάση. Μοναδικός στόχος του είναι να γεφυρώσει το χάσµα µεταξύ της πτώ-χευσης µιας τράπεζας και του χρόνου που απαιτείται για να βρεθεί ο κατάλληλος αγοραστής ήνα ακολουθηθεί µια εναλλακτική διαδικασία. Τα επιλεγµένα στοιχεία του ενεργητικού και τουπαθητικού της προβληµατικής τράπεζας µεταφέρονται στο προσωρινό πιστωτικό ίδρυµα. Οι τρα-πεζικές λειτουργίες δεν διακόπτονται και οι πελάτες συνεχίζουν να έχουν πρόσβαση σε τρα-πεζικές υπηρεσίες µέσω του µεταβατικού ιδρύµατος. Η προβληµατική τράπεζα τίθεται σε εκκα-θάριση διατηρώντας τα µη επιλεγµένα στοιχεία ενεργητικού, τα οποία µπορεί να ρευστοποιή-σει η ίδια ή να τα µεταφέρει σε ειδική εταιρία διαχείρισης ενεργητικού (asset management). Κατ’ουσίαν πρόκειται για διαχωρισµό (asset separation) σε καλή τράπεζα (good bank) και κακή τρά-πεζα (bad bank), µε την πρώτη να συνεχίζει τις τραπεζικές λειτουργίες υπό τη µορφή µεταβα-τικού πιστωτικού ιδρύµατος και τη δεύτερη να τίθεται υπό εκκαθάριση.

(iii) Μεταβίβαση περιουσιακών στοιχείων ενεργητικού/παθητικού (purchase and assumption)Στη διαδικασία αυτή στοιχεία ενεργητικού/παθητικού της προβληµατικής τράπεζας µεταβιβά-ζονται σε υγιή τράπεζα βάσει ανταγωνιστικών προσφορών. Η άδεια λειτουργίας της προβλη-µατικής τράπεζας ανακαλείται και στην υγιή τράπεζα µεταβιβάζονται τα επιλεγµένα στοιχείαενεργητικού και παθητικού χωρίς να µεταβιβάζεται η άδεια λειτουργίας της προβληµατικής τρά-πεζας. Τα στοιχεία που δεν µεταβιβάζονται τίθενται σε διαδικασία εκκαθάρισης ή µεταβιβά-ζονται σε εταιρία διαχείρισης ενεργητικού. Κατ’ ουσίαν διενεργείται διαχωρισµός (asset sepa-ration) υγιών και µη υγιών στοιχείων.

Πλαίσιο 1


3.3 ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΤΑΘΕΤΩΝ

Όταν µια τράπεζα πτωχεύσει και η αξία τουενεργητικού υπολείπεται της αξίας του παθη-τικού, τότε η ζηµία πρέπει να κατανεµηθείµεταξύ των πιστωτών της και οι συνήθεις δια-δικασίες πτώχευσης προβλέπουν ότι όλοι οιπιστωτές της ίδιας τάξης πρέπει να τύχουν ίσηςαντιµετώπισης. Παρ’ όλα αυτά είναι ευρέωςαποδεκτό ότι µερικοί πιστωτές (κυρίως οικαταθέτες λιανικής) πρέπει να απολαύουνµεγαλύτερης προστασίας σε καταστάσεις πτώ-χευσης (βλ. Hardy 2013). Γενικά, οι καταθέτεςµπορούν να προστατευθούν µε τρεις τρόπους:

• Άµεση εγγύηση (explicit guarantee): Οικαταθέσεις ασφαλίζονται από ειδικό οργα-νισµό και συνεπώς η ζηµία επιµερίζεταιµεταξύ αυτών που συµµετέχουν στον οργα-νισµό και καταβάλλουν εισφορά. Η κάλυψηµπορεί να είναι περιορισµένη ή απεριόριστη.

• Έµµεση εγγύηση (implicit guarantee): Οικαταθέσεις δεν είναι άµεσα ασφαλισµένες,αλλά η παρέµβαση του κράτους θεωρείταιδεδοµένη σε περίπτωση εµφάνισης προ-βληµάτων και συνεπώς η ζηµία επιµερίζεταιστο σύνολο των φορολογουµένων.

• Προνοµιακή αντιµετώπιση καταθετών(depositor preference): Οι καταθέσεις δεν

είναι άµεσα ασφαλισµένες, αλλά οι κατα-θέτες έχουν προνοµιακή αντιµετώπιση ένα-ντι των υπόλοιπων πιστωτών στα ρευστο-ποιήσιµα περιουσιακά στοιχεία και συνε-πώς η ζηµία επιµερίζεται µεταξύ των υπό-λοιπων πιστωτών της τράπεζας.

Υπάρχει διαφορά µεταξύ άµεσης και έµµεσηςεγγύησης καταθέσεων. Η άµεση εγγύηση κατα-θέσεων πηγάζει από κανονιστικό πλαίσιο πουκαθορίζει τις προϋποθέσεις εγγύησης, τις δια-δικασίες αποζηµίωσης, καθώς και άλλαθέµατα όπως τον τρόπο χρηµατοδότησης, τούψος της κάλυψης κ.λπ. Σε περίπτωση που δενυφίσταται κανονιστικό πλαίσιο, η εγγύηση είναιέµµεση, δηλαδή οι καταθέτες καλύπτονται είτεαπό την ευρωστία των τραπεζών, την οποία“εξασφαλίζει” η εποπτεία που ασκούν οι αρµό-διες ρυθµιστικές αρχές, ή από την “κοινή πεποί-θηση” ότι οι καταθέσεις είναι γενικώς καλυµ-µένες και σε κάθε περίπτωση η ζηµία αναµέ-νεται να καλυφθεί από το κράτος. Αυτή ηπεποίθηση υπήρχε (και υπάρχει) σε πολλέςχώρες, γεγονός που αποτρέπει µεν συστηµικούςκινδύνους, αλλά εισάγει στρεβλώσεις στησυµπεριφορά των τραπεζών και των πιστωτών.

Η προνοµιακή αντιµετώπιση των καταθετώνενδυναµώνει τα κίνητρα για επιβολή πειθαρ-χίας στις τράπεζες, αφού οι µη καλυµµένοικαταθέτες ενδέχεται να υποστούν ζηµία εξαι-


(iv) Βοήθεια προς την τράπεζα (open bank assistance)Πρόκειται για άµεση βοήθεια σε τράπεζα που έχει προβλήµατα και η οποία σε διαφορετική περί-πτωση θα πτώχευε µε επιπτώσεις στο χρηµατοπιστωτικό σύστηµα. Η βοήθεια µπορεί να είναιπολλών µορφών και από πολλούς εναλλακτικούς φορείς. Μπορεί να είναι κεφαλαιακή ενίσχυση,ενίσχυση ρευστότητας, διαχείριση προβληµατικού χαρτοφυλακίου, εγγυήσεις κ.λπ. Οποιαδήποτεµορφή και αν λάβει η βοήθεια, συνήθως συνοδεύεται µε σχέδια αναδιάρθρωσης.

(v) Κρατικοποίηση (nationalisation)Η τράπεζα κηρύσσεται σε πτώχευση, οι µέτοχοι χάνουν τα κεφάλαιά τους και η κυβέρνηση καθί-σταται κύριος µέτοχος και συνεχίζει την τραπεζική δραστηριότητα. Μπορεί να αποτελεί µόνιµηή προσωρινή λύση.

(vi) Εκκαθάριση (liquidation)Περιλαµβάνει αναστολή όλων των λειτουργιών της τράπεζας, η οποία τίθεται σε εκκαθάριση σύµ-φωνα µε τις διαδικασίες του πτωχευτικού κώδικα. Πωλούνται όλα τα στοιχεία ενεργητικού και µετα ανακτώµενα ποσά καλύπτονται οι υποχρεώσεις, ανάλογα µε τη σειρά κατάταξης των πιστωτών.


τίας της µόχλευσης της τράπεζας. Συνεπώς,έχουν τα κατάλληλα κίνητρα να συναλλάσσο-νται µε την τράπεζα µε τρόπο που επιβάλλειπειθαρχία (ή να µη συναλλάσσονται καθό-λου). Αντίθετα µε την άµεση ή έµµεσηεγγύηση, η επιβολή πειθαρχίας µεταφέρεταισε τρίτους που έχουν πιο περιορισµένες δυνα-τότητες παρέµβασης. Θεωρητικά η έµµεσηπροστασία και η προνοµιακή αντιµετώπισηκαταθετών είναι υποκατάστατα. Όµως η προ-νοµιακή αντιµετώπιση από µόνη της δεν είναιαποτελεσµατική, καθώς δεν εξασφαλίζει άµε-σες και γρήγορες πληρωµές προς τους κατα-θέτες για να αποτραπούν φαινόµενα µαζικώναναλήψεων. Έχει επικρατήσει ο συνδυασµόςάµεσης προστασίας και προνοµιακής αντιµε-τώπισης καταθετών, όπου ο οργανισµός ασφά-λισης καταθέσεων καλύπτει άµεσα τους ασφα-λισµένους καταθέτες και υποκαθίσταται αντ’αυτών στη σειρά κατάταξης των πιστωτών. Οιµη ασφαλισµένοι καταθέτες προηγούνται τωνλοιπών πιστωτών, αλλά έπονται του οργανι-σµού ασφάλισης.

Ειδική µνεία απαιτείται για το καθεστώς τηςπρονοµιακής αντιµετώπισης εθνικών καταθε-τών (national depositor preference), όπου οιαπαιτήσεις των καταθετών των τραπεζώνπροηγούνται των απαιτήσεων των καταστη-µάτων τραπεζών που εδρεύουν εκτός τηςχώρας, αν η τράπεζα καταστεί αφερέγγυα. Ανκαι οι προτάσεις του Συµβουλίου Χρηµατο-πιστωτικής Σταθερότητας προβλέπουν ότι οικανονιστικές ρυθµίσεις δεν πρέπει να κάνουνδιακρίσεις µε βάση την εθνικότητα, τη χώρατης κατάθεσης ή τη χώρα όπου είναι πληρω-τέα η κατάθεση, πολλές χώρες, µεταξύ τωνοποίων οι ΗΠΑ και η Αυστραλία, έχουνθεσµοθετήσει το καθεστώς της προνοµιακήςαντιµετώπισης των εθνικών καταθετών.

4 ΕΝΙΑΙΟΣ ΕΠΟΠΤΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ (SINGLE SUPERVISORY MECHANISM – SSM)

4.1 ΕΝΙΑΙΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΕΠΟΠΤΕΙΑΣ

Αν και οι βασικοί κανόνες τραπεζικού δικαίουπαράγονται σε ευρωπαϊκό επίπεδο, οι εθνικές

αρχές έχουν τη διακριτική ευχέρεια να τουςπροσαρµόζουν προς το αυστηρότερο και νατους ερµηνεύουν µε βάση εθνικές ιδιαιτερό-τητες και προτεραιότητες. Αυτό έχει δηµι-ουργήσει ένα συνονθύλευµα κανονιστικώνρυθµίσεων, που οδηγεί σε νοµική αβεβαιό-τητα, επιτρέποντας στις τράπεζες να αξιο-ποιούν ρυθµιστικά κενά, στρεβλώνοντας τονανταγωνισµό. Όσο προχωρεί η ενοποίηση τωνχρηµατοπιστωτικών αγορών, οι αποκλίσειςαυτές µπορεί να έχουν αρνητικές συνέπειες,καθώς οποιαδήποτε διαταραχή µπορεί να εξα-πλωθεί γρήγορα. Ένα από τα µέτρα ανάσχε-σης του κατακερµατισµού της αγοράς θεω-ρείται η χρησιµοποίηση ενιαίων ορισµώνκαθώς και ενιαίας µεθοδολογίας και εποπτι-κών πρακτικών. Παραδείγµατος χάριν, τακοινά πρότυπα ανάπτυξης εσωτερικών υπο-δειγµάτων για εποπτικούς σκοπούς θα αµβλύ-νουν διαφορές στον υπολογισµό του σταθµι-σµένου ενεργητικού. Την υλοποίηση των ενι-αίων κανόνων και πρακτικών εποπτείας (sin-gle rulebook) στο πλαίσιο της ΕΕ έχει ανα-λάβει η Ευρωπαϊκή Αρχή Τραπεζών (Euro-pean Banking Authority). Έχει εντολή ναδηµιουργήσει δεσµευτικά πρότυπα (bindingtechnical standards) για τη Βασιλεία ΙΙΙ (CRDIV-CRR) και άλλα εποπτικά θέµατα, τα οποίαθα έχουν νοµική ισχύ και θα αποτελούν µέροςτου εθνικού δικαίου των κρατών-µελών.

Η ολοκλήρωση του έργου αναµένεται ότι θαοδηγήσει έτσι σε έναν πιο ανθεκτικό, πιο δια-φανή και πιο αποτελεσµατικό ευρωπαϊκό τρα-πεζικό τοµέα. Η ύπαρξη ενός ενιαίου εγχει-ριδίου κανόνων θα διασφαλίσει ότι οι κανόνεςπροληπτικής εποπτείας, στο µέτρο του δυνα-τού, εφαρµόζονται σε ολόκληρη την ΕΕ και ότιη οικονοµική κατάσταση των τραπεζών είναιπιο διαφανής και συγκρίσιµη, ενώ θα περιο-ριστεί το κόστος συµµόρφωσης µε τους επο-πτικούς κανόνες για τις τράπεζες, αφού δεν θαχρειάζεται να συµµορφώνονται µε διαφορε-τικά πλαίσια κανόνων. Επίσης, ενιαία αντιµε-τώπιση των τραπεζών σε πανευρωπαϊκό επί-πεδο µπορεί να καθιερώσει κοινή εποπτικήκουλτούρα και να θέσει τα θεµέλια της ισότι-µης µεταχείρισης µε θετικές επιπτώσεις στονανταγωνισµό και περιορισµό της µεροληψίας




της χώρας καταγωγής (country bias). Έτσιαυξάνεται η αξιοπιστία του εποπτικού πλαι-σίου και µετριάζονται οι πιέσεις για επιλεκτικήαντιµετώπιση (regulatory capture). Παρ’ όλααυτά, το νέο κανονιστικό πλαίσιο θα πρέπει ναδιαµορφωθεί µε τέτοιο τρόπο ώστε να αφήσειένα ορισµένο βαθµό εθνικής ευελιξίας,καθώς ο ίδιος κίνδυνος µπορεί να εκδηλωθείµε διαφορετικό τρόπο σε διάφορες χώρες,αφού διαφέρει η οικονοµική κατάσταση κάθεχώρας. Επίσης πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι οιοικονοµικοί και πιστωτικοί κύκλοι δεν είναισυγχρονισµένοι σε ολόκληρη την ΕΕ.

4.2 ΜΙΚΡΟΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗ ΕΠΟΠΤΕΙΑ ΣΕ ΕΠΙΠΕ∆Ο ΕΕ

Για το σχεδιασµό της εποπτείας σε επίπεδοΕΕ έπρεπε να απαντηθούν πολλά ερωτήµατα.Γιατί απαιτείται ενιαίος µηχανισµός επο-πτείας; Ποιος πρέπει να είναι ο φορέας επο-πτείας σε ευρωπαϊκό επίπεδο; Ποιες τράπεζεςπρέπει να καλύπτονται; Ποια η σχέση επο-πτείας τραπεζών και νοµισµατικής πολιτικής;Ποιος ο σχεδιασµός της ενιαίας εποπτείας;Θα επιχειρήσουµε µια µικρή ανάλυση τωνπαραπάνω ερωτηµάτων καθώς και τωνλύσεων που υιοθετήθηκαν.

(i) Ενιαίος εποπτικός µηχανισµός

Ο ενιαίος εποπτικός µηχανισµός αποτελεί µιασυγκεντρωτική προσέγγιση της εποπτείας τωντραπεζών, η οποία µπορεί να λάβει τρεις µορ-φές, (α) της διευρυµένης συνεργασίας µεταξύτων εθνικών εποπτικών αρχών, (β) της ενί-σχυσης του βασικού επόπτη (lead supervisor)και (γ) της υιοθέτησης ενός υπερεθνικού οργα-νισµού εποπτείας. Τα (α) και (β) υπήρχαν στηνΕυρώπη, αλλά αποδείχθηκαν λιγότερο απο-τελεσµατικά του αναµενοµένου. Οι διασυνο-ριακές τράπεζες αναπτύσσονται µέσω υποκα-ταστηµάτων ή θυγατρικών και η εποπτεία τωνπρώτων υπάγεται στη χώρα καταγωγής ενώτων δεύτερων στη χώρα υποδοχής. Η αποτε-λεσµατική εποπτεία σε επίπεδο οµίλου απαι-τεί τη συνεργασία όλων των εµπλεκόµενωνεποπτικών αρχών. Όµως η εθελοντική συνερ-γασία είναι ένα ατελές συµβόλαιο που η ενερ-γοποίησή του δεν είναι εξασφαλισµένη. Η

εµπειρία έδειξε ότι η συνεργασία µεταξύ τωνεποπτικών αρχών είναι δύσκολη, ιδιαίτερα σεπεριόδους κρίσης, αφού εµπλέκονται θέµαταυποχρεώσεων λογοδοσίας σε εθνικές αρχέςκαι φορολογικά θέµατα. Είναι σαφές ότι ηαρχιτεκτονική που είχε υιοθετηθεί, προϊόνπολιτικού συµβιβασµού, δεν έλαβε υπόψη τιςαρνητικές εξωτερικές οικονοµίες της διασυ-νοριακής τραπεζικής, αφού η γεωγραφικήπεριφέρεια δραστηριοποίησης των τραπεζώνδεν συνέπιπτε µε την περιφέρεια εποπτείας.

Από τις τρεις εναλλακτικές επελέγη η συγκε-ντρωτική προσέγγιση της εποπτείας µε βάσηµια υπερεθνική αρχή που µειώνει τα προβλή-µατα συντονισµού µεταξύ της χώρας καταγω-γής και των χωρών υποδοχής.16 Σε θεωρητικόεπίπεδο η επιλογή της συγκεντρωτικής προ-σέγγισης µπορεί να στοιχειοθετηθεί µε ανά-πτυξη υποδείγµατος κόστους-ωφέλειας, όπουτο κόστος είναι η µεροληπτική συµπεριφοράτων εθνικών εποπτικών αρχών,17 ενώ η ωφέ-λεια η καλύτερη πληροφόρησή τους για τιςτράπεζες. Μπορεί να δειχθεί ότι η άριστηαρχιτεκτονική του συστήµατος εποπτείαςεξαρτάται από τρεις παράγοντες (βλ. Colliard2013): (α) την ένταση της σύγκρουσης συµ-φερόντων µεταξύ της υπερεθνικής αρχής καιτων εθνικών αρχών, (β) το βαθµό αδιαφάνειαςτων τραπεζών και (γ) την ιδιαιτερότητα τωνστοιχείων ενεργητικού. Όσο µεγαλύτερη είναιη ένταση στη σύγκρουση συµφερόντων ή/καιόσο µικρότερη είναι η ιδιαιτερότητα των στοι-χείων ενεργητικού, τόσο περισσότερο ενδεί-κνυται η υπερεθνική αρχή. Αντίθετα, η εθνικήαρχή ενδείκνυται όταν υφίσταται αυξηµένηαδιαφάνεια λόγω περίπλοκης δοµής ή/καιπολύπλοκων προϊόντων. Ένα επιπλέον συµπέ-ρασµα της µελέτης είναι ότι µια τράπεζα µπο-


1166 Υπήρχαν και προτάσεις που συνιστούσαν εναλλακτικές προσεγ-γίσεις των (α) και (β). Παραδείγµατος χάριν, είχε προταθεί η ενί-σχυση των εθνικών εποπτικών αρχών µε την υποχρέωση όλων τωντραπεζών να δρουν σε οποιαδήποτε χώρα µέσω θυγατρικών καινα υπόκεινται στον έλεγχο της χώρας υποδοχής. Επίσης είχε προ-ταθεί οι χώρες υποδοχής να έχουν τη δυνατότητα να εποπτεύουντις διασυνοριακές τράπεζες ανάλογα µε τις επιπτώσεις στην οικο-νοµία της χώρας υποδοχής (effect-based regulation). Οι παραπάνωλύσεις δεν υιοθετήθηκαν, καθώς θα οδηγούσαν σε ανάσχεση τηςολοκλήρωσης της εσωτερικής αγοράς στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

1177 Σε πολλές µελέτες έχει τεκµηριωθεί ότι οι εθνικοί επόπτες έχουνστρεβλωµένα κίνητρα στην απόφαση να παρέµβουν σε προβλη-µατική τράπεζα µε δραστηριότητα εκτός χώρας (βλ. Beck et al.2012).


ρεί ευκολότερα να χρηµατοδοτηθεί από πηγέςεκτός της χώρας καταγωγής όταν υπάρχει υπε-ρεθνική εποπτική αρχή.

(ii) Φορέας εποπτείας

Οι επιλογές ήταν τρεις, (α) η ΕυρωπαϊκήΚεντρική Τράπεζα (EKT), (β) η ΕυρωπαϊκήΑρχή Τραπεζών (EBA) και (γ) ένας νέοςφορέας. Για πρακτικούς λόγους απορρίφθηκεη τρίτη επιλογή και για πολιτικούς η δεύτερη,καθώς η EBA εδρεύει στο Λονδίνο. Η συµβι-βαστική λύση ήταν η ΕΚΤ να δρα ως ενιαίαεποπτική αρχή εντός του ενιαίου πλαισίουκανόνων εποπτείας (single rulebook) πουκαθορίζεται από την ΕΒΑ. Επίσης, η Οδηγία1024/2013 (η ιδρυτική οδηγία του ενιαίουφορέα εποπτείας) επιβάλλει στην ΕΚΤ τονεσωτερικό διαχωρισµό της εποπτείας από τηνοµισµατική πολιτική και καθορίζει τις σχέ-σεις της ΕΚΤ µε τις εθνικές εποπτικές αρχές.Χρησιµοποιείται ένα δισδιάστατο σύστηµα(two-tiers system) όπου η ΕΚΤ έχει την αρµο-διότητα για τα κυριότερα θέµατα της επο-πτείας, όπως η χορήγηση και η ανάκλησηάδειας λειτουργίας τραπεζών, η εξέταση εξα-γορών και συγχωνεύσεων, η συµµόρφωση µετο πλαίσιο κεφαλαιακών απαιτήσεων τηςΒασιλείας, η αποποµπή µέλους της διοίκησηςτων τραπεζών και η εποπτεία σε ενοποιηµένηβάση. Οι εθνικές εποπτικές αρχές θα συνεχί-σουν να υφίστανται, καθώς έχουν συσσωρευ-µένη εµπειρία και τεχνογνωσία. Θα συνδρά-µουν στο έργο της ΕΚΤ και θα διατηρήσουνορισµένους τοµείς εποπτείας, όπως η προ-στασία των καταναλωτών και η αποτροπήξεπλύµατος βρώµικου χρήµατος.

Βεβαίως, η επιλογή της ΕΚΤ ως φορέα επο-πτείας δεν είναι χωρίς κινδύνους. Κατ’ αρχήνσε κάθε εκχώρηση αρµοδιοτήτων υπάρχει τοπρόβληµα αντιπροσώπευσης (agency prob-lem), που προκύπτει κυρίως από τη µη ευθυ-γράµµιση των κινήτρων. Η εποπτεία της ΕΚΤµπορεί να είναι πιο παρεµβατική σε σχέση µετην ανοχή που ενδεχοµένως επιδείκνυαν οιεθνικές εποπτικές αρχές (regulatory forbear-ance), θα είναι όµως δύσκολο να αγνοηθούνπαντελώς τα εθνικά συµφέροντα. Αν τα προ-

βλήµατα της σύγκρουσης συµφερόντων απο-δειχθούν ανυπέρβλητα, το κόστος θα είναιµεγάλο και µπορεί να επισκιάσει το ρόλο τηςΕΚΤ στην άσκηση νοµισµατικής πολιτικής καινα θέσει εν αµφιβόλω την εκχώρηση των εθνι-κών αρµοδιοτήτων τόσο στη νοµισµατική πολι-τική όσο και στην εποπτεία των τραπεζών.

(iii) Τράπεζες που καλύπτονται

Στο ερώτηµα αυτό οι επιλογές ήταν δύο, (α)το σύνολο των τραπεζών που εδρεύουν στηνευρωζώνη ή (β) µόνο οι συστηµικά σηµαντικέςτράπεζες που εδρεύουν στην ευρωζώνη. Ανκαι η αρχική πρόταση συνηγορούσε υπέρ τηςπρώτης επιλογής, η πολιτική διεργασία εντόςτης ευρωζώνης οδήγησε στην υιοθέτηση τηςδεύτερης επιλογής. Τέθηκαν τα κριτήρια γιατις συστηµικά σηµαντικές τράπεζες18 και επε-λέγησαν 128 τράπεζες19 ―οι οποίες αντιπρο-σωπεύουν το 85% του συνολικού τραπεζικούενεργητικού― που θα εποπτεύονται από τηνΕΚΤ, αρχής γενοµένης από το Νοέµβριο του2014. Οι υπόλοιπες τράπεζες θα εποπτεύονταιµέσω των εθνικών αρχών εποπτείας µε βάσητα κοινά πρότυπα εποπτείας, ενώ η ΕΚΤ δια-τηρεί το δικαίωµα λήψης των περισσότερωναποφάσεων που αφορούν και σε αυτές ή τοδικαίωµα ένταξης στην άµεση εποπτεία τηςοποιασδήποτε τράπεζας.

(iv) Εποπτεία τραπεζών και νοµισµατική πολιτική

Όπως αναφέρθηκε, η ιδρυτική απόφαση τουενιαίου µηχανισµού εποπτείας επιβάλλει τοδιαχωρισµό της εποπτείας από τη νοµισµατικήπολιτική εντός της ΕΚΤ. Σε πολλές χώρες τηςΕυρώπης την τελευταία 15ετία αποφασίστηκεη δηµιουργία ανεξάρτητου φορέα εποπτείαςτου συνόλου της αγοράς εκτός εθνικής κεντρι-κής τράπεζας, η οποία διατηρούσε τον έλεγχοτης νοµισµατικής πολιτικής. Το κύριο επιχεί-



1188 Τα τέσσερα κριτήρια που υιοθετήθηκαν είναι (α) το ύψος τουενεργητικού, (β) η σηµαντικότητα για τη χώρα εγκατάστασης ή τηνΕυρωπαϊκή Ένωση στο σύνολό της, (γ) η σηµαντικότητα των δια-συνοριακών δραστηριοτήτων και (δ) η αίτηση ή η χορήγηση βοή-θειας από ευρωπαϊκούς µηχανισµούς (EFSF, ESM).

1199 Στη λίστα περιλαµβάνονται οι τέσσερις συστηµικά σηµαντικές τρά-πεζες στην Ελλάδα: Εθνική Τράπεζα, Τράπεζα Πειραιώς, AlphaBank και Eurobank.


ρηµα του διαχωρισµού ήταν η άµβλυνση θεµά-των σύγκρουσης συµφερόντων, που θα µπο-ρούσαν να ανακύψουν από την επιδίωξη δύοστόχων, της σταθερότητας των τιµών και τηςεποπτείας των τραπεζών. Γενικά όταν υπάρ-χουν δύο στόχοι απαιτούνται δύο µέσα πολι-τικής. Αν οι συνέργειες υπερισχύουν των θεµά-των σύγκρουσης συµφερόντων, οι στόχοι ανα-τίθενται σε ενιαίο φορέα, ενώ σε αντίθετηπερίπτωση σε διαφορετικούς φορείς. Ηεφαρµογή της νοµισµατικής πολιτικής απαιτείυψηλό βαθµό αξιοπιστίας και τυχόν αρνητικάγεγονότα στον τοµέα της εποπτείας θα µπο-ρούσαν να δηµιουργήσουν κίνδυνο φήµης καινα επηρεάσουν τη λειτουργία της νοµισµατικήςπολιτικής. Η ανοχή έναντι µιας προβληµατικήςτράπεζας µπορεί να είναι µεγαλύτερη στοπλαίσιο της εποπτείας παρά της νοµισµατικήςπολιτικής, π.χ. όταν απαιτείται αύξηση κεφα-λαίων σε σχέση µε την παροχή άµεσης ρευ-στότητας. Άλλωστε η αντιµετώπιση µιας κρίσηςµπορεί να απαιτεί µέτρα νοµισµατικής πολιτι-κής που ενδεχοµένως να αντιβαίνουν στοστόχο της χρηµατοπιστωτικής σταθερότητας,π.χ. η παροχή ρευστότητας µπορεί να οδηγείσε διόγκωση των τιµών των περιουσιακώνστοιχείων. Όµως υπάρχουν και αντίθετα επι-χειρήµατα. Το πιο σηµαντικό είναι η πληρο-φόρηση. Η άσκηση νοµισµατικής πολιτικήςαπαιτεί πληροφόρηση για τους αντισυµβαλ-λοµένους που είναι διαθέσιµη στην εποπτεία,π.χ. ρευστότητα έκτακτης ανάγκης (ELA) µπο-ρεί να δοθεί µόνο σε φερέγγυες τράπεζες. Ηέννοια της φερέγγυας τράπεζας µπορεί όµωςνα καθοριστεί µόνο από την εποπτική αρχή.Επίσης, η σύγχρονη οικονοµική θεωρία τεκ-µηριώνει τη στενή σχέση µεταξύ νοµισµατικήςπολιτικής και χρηµατοπιστωτικής σταθερότη-τας, καθώς ο βασικός δίαυλος µετάδοσης τηςνοµισµατικής πολιτικής προς τον πραγµατικότοµέα είναι το τραπεζικό σύστηµα. Η πληρο-φόρηση διαχέεται ευκολότερα αν η εποπτείαδεν είναι πολύ αποµακρυσµένη από τη νοµι-σµατική πολιτική. Συνεπώς, µια διαχωρισµένηαλλά όχι χωριστή εποπτεία µπορεί να βοηθή-σει στην άσκηση της νοµισµατικής πολιτικής.Αυτό το µοντέλο έχει αποφασιστεί για την ΕΕόπου εντός της ΕΚΤ έχει ιδρυθεί ΕποπτικόΣυµβούλιο (Supervisory Board), διαχωρισµένο

από τις δοµές της νοµισµατικής πολιτικής, τουοποίου οι αποφάσεις θα υποβάλλονται στο∆ιοικητικό Συµβούλιο (Governing Council) τοοποίο θα τις επικυρώνει µε τη διαδικασία τηςµη αντίρρησης (non-objection procedure).

(v) Σχεδιασµός ενιαίας εποπτείας

Πριν από την πλήρη ανάληψη καθηκόντωνεποπτείας το Νοέµβριο του 2014, υπάρχει µιαµεταβατική περίοδος κατά την οποία η ΕΚΤθα προβεί σε µια συνολική αξιολόγηση (com-prehensive assessment), η οποία αποτελεί την“ιδρυτική πράξη” του SSM. Η αξιολόγηση επι-διώκει τρεις βασικούς στόχους: (α) τη διαφά-νεια, δηλαδή την ενίσχυση της ποιότητας τηςδιαθέσιµης πληροφόρησης για την κατάστασητων τραπεζών, (β) την εξυγίανση των ισολο-γισµών, δηλαδή τον καθορισµό και την εφαρ-µογή των αναγκαίων διορθωτικών µέτρων, ανκαι όπου χρειάζονται, και (γ) οικοδόµησηεµπιστοσύνης, δηλαδή τη διαβεβαίωση όλωντων ενδιαφερόµενων µερών ότι οι τράπεζεςείναι εύρωστες και αξιόπιστες. Εφόσον δια-πιστώνεται κεφαλαιακή ανεπάρκεια, οι τρά-πεζες θα υποχρεούνται να λάβουν µέτραέγκαιρης παρέµβασης και η ΕΚΤ θα παρα-κολουθεί και θα επιβάλλει την εφαρµογή τωνµέτρων αυτών. Τέτοια µέτρα θα µπορούσαν ναπεριλαµβάνουν, για παράδειγµα, την ανακε-φαλαιοποίηση µέσω διακράτησης κερδών, τηνέκδοση µετοχικών τίτλων, τον επαναπροσ-διορισµό των πηγών χρηµατοδότησης, το δια-χωρισµό των περιουσιακών στοιχείων κ.λπ. Ανκαι οι ιθύνοντες έχουν δηλώσει ότι τα διορ-θωτικά µέτρα θα εφαρµοστούν µε αυστηρό-τητα,20 στη βιβλιογραφία διατυπώνονταιαµφιβολίες µε βάση την ανάλυση κινήτρων καιτη δυνατότητα υποστήριξης των αποφάσεων(βλ. Valiante 2014).

4.3 ΜΑΚΡΟΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗ ΕΠΟΠΤΕΙΑ ΣΕ ΕΠΙΠΕ∆Ο ΕΕ

Η κρίση στο διεθνές οικονοµικό σύστηµα καιτην ευρωζώνη οδήγησε σε µεταβολές στην


2200 Βλ. “Toward the European Banking Union: achievements andchallenges”, Speech by Danièle Nouy, Chair of the SupervisoryBoard of the Single Supervisory Mechanism, at the OeNBEconomics Conference, Vienna, 12 May 2014.


αρχιτεκτονική της εποπτείας. Το 2010 ιδρύ-θηκε το ESFS (European System of FinancialSupervisors), το οποίο δεν είναι νοµικό πρό-σωπο, αλλά απλώς σηµατοδοτεί τη δηµιουργίατων τριών νέων εποπτικών αρχών στην ΕΕ, τηςΕΒΑ (για τον τραπεζικό τοµέα – Οδηγία1093/2010), της EIOPA (για τον ασφαλιστικότοµέα – Οδηγία 1094/2010) και της ESMA(για τις κεφαλαιαγορές – Οδηγία 1095/2010).Ενώ οι τρεις παραπάνω φορείς είναι συνέχειαπροηγούµενων ανάλογων φορέων, στο ESFSγια πρώτη φορά εντάχθηκε και το ΕυρωπαϊκόΣυµβούλιο Συστηµικού Κινδύνου (EuropeanSystemic Risk Board – ESRB) υπεύθυνο για τηµακροπροληπτική εποπτεία σε επίπεδο ΕΕ(Οδηγία 1092/2010),21 ενώ µε βάση τον Κανο-νισµό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής 1096/2010ανατέθηκε στην ΕΚΤ η ειδική αποστολή τηςλειτουργίας του ESRB.

Η δηµιουργία του ESRB µετέβαλε τη µέχριτότε εποπτική φιλοσοφία (βλ. Brinkhoff et al.2012), σύµφωνα µε την οποία η ευρωστία τωνµερών του συστήµατος, δηλαδή των φορέωνχρηµατοπιστωτικής διαµεσολάβησης, είναιαρκετή για να διασφαλίσει την ευρωστία ολό-κληρου του συστήµατος. Αυτό αποδείχθηκελανθασµένο, καθώς η ατοµική ευρωστία τωντραπεζών µπορεί να οδηγήσει σε συµπεριφο-ρές που θέτουν σε κίνδυνο ολόκληρο τοσύστηµα. Παραδείγµατος χάριν, πώληση µετο-χών όταν οι τιµές ανεβαίνουν φαίνεται ορθο-λογική από τη σκοπιά µιας τράπεζας. Αν όµωςόλες οι τράπεζες προβούν στην ίδια ενέργεια,τότε οι τιµές θα καταρρεύσουν. ∆ιορθωτικέςενέργειες από τις τράπεζες µπορεί να πολλα-πλασιάσουν τις επιπτώσεις και µε βάση τησυσχέτιση των τιµών είναι πιθανόν να οδηγη-θούν και άλλες αγορές σε πτώση. Περαιτέρω,αν µία ή περισσότερες τράπεζες έχουν χαρ-τοφυλάκια συγκεντρωµένα σε ένα κλάδο,πιθανόν αυτό να µην αποτελεί πρόβληµα ανυπάρχουν τα απαιτούµενα κεφάλαια. Αν όµωςη συγκέντρωση κινδύνων αφορά όλο το τρα-πεζικό σύστηµα, µπορεί να δηµιουργηθούνανισορροπίες και αστάθεια. Συνεπώς, οιµικροπολιτικές µπορεί να έχουν αρνητικέςµακροσυνέπειες, και είναι αυτό που οι οικο-νοµολόγοι αποκαλούν “fallacy of composi-

tion”. Άρα η µακροπροληπτική επίβλεψη είναιχρήσιµη όταν µπορεί να επηρεάσει τη µικρο-προληπτική εποπτεία, η οποία δεν µπορεί ναθωρακίσει την ευρωστία των τραπεζών, αν δενλάβει υπόψη µακροοικονοµικούς παράγοντες.

Με βάση τα παραπάνω επιχειρήµατα, το ESRBεπιφορτίστηκε µε την αναγνώριση των συστη-µικών κινδύνων και της συσσώρευσης κινδύ-νων στο σύστηµα. Χρησιµοποιώντας ποιοτικάκαι ποσοτικά κριτήρια, δηλαδή την υποκειµε-νική κρίση, την ανάλυση διασυνδέσεων και τηνπροσοµοίωση ακραίων καταστάσεων, εντοπί-ζει και κατατάσσει τους συστηµικούς κινδύ-νους βάσει προτεραιότητας και εκδίδει προ-ειδοποιήσεις και συστάσεις για επανορθωτικέςενέργειες, στη βάση της συµµόρφωσης ή εξή-γησης “comply or explain”. Επίσης, συνεργά-ζεται µε τα υπόλοιπα µέλη του ESFS για τηναναγνώριση των κινδύνων στο σύστηµα καιαποτελεί ένα forum συζητήσεων για θέµαταχρηµατοπιστωτικής σταθερότητας σε επίπεδοΕΕ. Το ESRB δεν έχει την εξουσιοδότηση ναεφαρµόζει µέτρα µακροπροληπτικής επο-πτείας, καθώς η υλοποίησή τους εναπόκειταιστα κράτη-µέλη. Αυτό είναι λογικό, καθώς οιοικονοµικοί και πιστωτικοί κύκλοι στις χώρεςτης ΕΕ αλλά και η διάρθρωση των χρηµατοπι-στωτικών συστηµάτων διαφέρουν.

Όµως και ο Ενιαίος Εποπτικός Μηχανισµός(SSM) έχει εισαγάγει στοιχεία συστηµικούκινδύνου και εµπεριέχει στοιχεία µακροπρο-ληπτικής εποπτείας, καθώς η ΕΚΤ έχει τηνευθύνη των µέσων µικροπροληπτικής επο-πτείας που µπορούν να χρησιµοποιηθούν γιαµακροπροληπτικούς στόχους. Τα βασικότεραµέτρα µακροπροληπτικής εποπτείας που έχειστη διάθεσή της η ΕΚΤ είναι τα αποθέµατακεφαλαίων (capital buffers), οι επιπλέον απαι-τήσεις για τις συστηµικά σηµαντικές τράπεζεςκαι οι απαιτήσεις του Πυλώνα ΙΙ. Τα παρα-πάνω κατ’ αρχήν εµπίπτουν στη δικαιοδοσίατων εθνικών εποπτικών αρχών, αλλά η ΕΚΤµπορεί να επιβάλει αυστηρότερα όρια.



2211 Το 2010, µε το νόµο Dodd-Frank Wall Street Reform andConsumer Protection Act, δηµιουργήθηκε στις ΗΠΑ το FinancialStability Oversight Council (FSOC), που διαθέτει παρόµοιες αρµο-διότητες µε το ESRB.


5 ΕΝΙΑΙΟΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΕΞΥΓΙΑΝΣΗΣ (SINGLE RESOLUTION MECHANISM – SRM)

5.1 ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑ

Η δηµιουργία του ενιαίου µηχανισµού επο-πτείας είναι ένα σηµαντικό βήµα για τηνΕυρωπαϊκή Τραπεζική Ένωση, αλλά πρέπεινα συνοδεύεται από µία αξιόπιστη λύση για τοχειρισµό των προβληµατικών τραπεζών. Οιπροσπάθειες επικεντρώθηκαν στη δηµιουργίακοινών µηχανισµών και διαδικασιών εξυ-γίανσης των τραπεζών µέσω δύο νοµοθετικώνπρωτοβουλιών, της Οδηγίας για την ανά-καµψη και εξυγίανση πιστωτικών ιδρυµάτων(BRRD) σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης,και του Κανονισµού σχετικά µε τον ΕνιαίοΜηχανισµό Εξυγίανσης (Regulation onSRM), σε επίπεδο ευρωζώνης. Με την Οδηγίαεπιδιώκεται να διασφαλιστεί ότι οι αρµόδιεςαρχές διαθέτουν τα αναγκαία µέσα για ναπαρεµβαίνουν προληπτικά, δηλαδή πριν οιτράπεζες παρουσιάσουν προβλήµατα, καικατασταλτικά, δηλαδή όταν πρέπει να εφαρ-µοστούν µέτρα εξυγίανσης ώστε οι κρίσιµηςσηµασίας λειτουργίες της τράπεζας να µπο-ρούν να συνεχιστούν, ενώ το κόστος της εξυ-γίανσης να µη βαρύνει σε υπερβολικό βαθµότους φορολογουµένους. Σύµφωνα µε τηBRRD, η εξυγίανση των τραπεζών παραµένειεθνική αρµοδιότητα και επιχειρείται η εισα-γωγή ενιαίου πλαισίου, καθώς και συντονι-σµός ενεργειών µέσω ευρωπαϊκών “κολλε-γίων” εξυγίανσης. Με τον Κανονισµό SRMεπιδιώκεται η δηµιουργία ενιαίου µηχανισµούστην ευρωζώνη µε τη σύσταση Ενιαίου Συµ-βουλίου Εξυγίανσης και Ενιαίου ΤαµείουΕξυγίανσης.

5.2 LIVING WILL

Η καινοτοµία του νέου πλαισίου εξυγίανσηςείναι η εισαγωγή της έννοιας “living will”,που έχει χαρακτηριστεί µια από τις βασικό-τερες εποπτικές παρεµβάσεις µετά την κρίση(βλ. Avgouleas et al. 2013) και θεωρήθηκευπέρτερο άλλων εναλλακτικών λύσεων (βλ.Llewellyn 2013). Σηµατοδοτεί τη “θέληση”των τραπεζών να παραµένουν “εν ζωή”,

ενδεχοµένως µε µικρότερο µέγεθος ή/καιδιαφορετικό επιχειρηµατικό µοντέλο, και τηνπροσήλωσή τους στην υλοποίηση των ανα-γκαίων πολιτικών για να επιτευχθεί αυτό. Η“θέληση” αυτή έχει δύο συνιστώσες, τις ανα-γκαίες ενέργειες για συνέχιση της λειτουρ-γίας (going concern) και τις αναγκαίες ενέρ-γειες για εξυγίανση (gone concern), οι οποίεςπρέπει να απεικονίζονται σε ένα σχέδιο ανά-καµψης (recovery plan) και ένα σχέδιο εξυ-γίανσης (resolution plan) (βλ. Hüpkes 2014και Otto 2014). Τα εν λόγω σχέδια αναδιά-ταξης σηµατοδοτούν δύο διαφορετικέςεκφάνσεις µιας κρίσης. Μια τράπεζα µπορείνα αντιµετωπίσει δυσχέρειες και έντονες πιέ-σεις και απαιτείται ένα σχέδιο εκτάκτου ανά-γκης (contingency plan) για να ανακτήσει τηβιωσιµότητά της και την κανονική της λει-τουργία. Το σχέδιο ανάκαµψης περιγράφειτις εναλλακτικές πολιτικές µε τις οποίες αυτόµπορεί να πραγµατοποιηθεί. Αν οι πολιτικέςαυτές αποτύχουν, τότε πρέπει να ενεργοποι-ηθούν πολιτικές εξυγίανσης από τις αρµόδιεςαρχές. Το σχέδιο εξυγίανσης παρέχει όλεςτις αναγκαίες πληροφορίες στις αρµόδιεςαρχές ώστε να προχωρήσουν σε συντεταγ-µένη εξυγίανση. Κατ’ ουσίαν, το σχέδιο ανά-καµψης έχει στόχο να µειώσει την πιθανό-τητα να απαιτηθεί παρέµβαση από τις αρµό-διες αρχές, ενώ το σχέδιο εξυγίανσης να µει-ώσει το κόστος παρέµβασης αν αυτό κατα-στεί αναγκαίο. Προφανώς το σχέδιο εξυ-γίανσης ενεργοποιείται αν αποτύχει το σχέ-διο ανάκαµψης. Παράλληλα, ο στόχος τωνσχεδίων είναι να εισαγάγουν ένα βαθµό πει-θαρχίας και να ενεργοποιήσουν τη διοίκησητης τράπεζας (και τις αρµόδιες αρχές) στηναναζήτηση των βέλτιστων λύσεων σε περί-πτωση που η τράπεζα αντιµετωπίσει προ-βλήµατα. Είναι επωφελέστερο ο σχεδιασµόςαυτός να γίνει εκ των προτέρων, ιδιαίτεραγια τράπεζες µε διασυνοριακή δραστηριό-τητα, καθώς έχει παρατηρηθεί ότι η εκ τωνυστέρων διαβούλευση ενέχει προβλήµατασυντονισµού (coordination failure), καθώςυπάρχει µεροληψία (και πολιτική πίεση) γιαεθνικές στρατηγικές (βλ. Angkinand andWihlborg 2013).



Η εκ των προτέρων και αποτυπωµένη“θέληση” των τραπεζών για συντεταγµένηαναδιάταξη θεωρείται ότι µπορεί να συµβάλειστη µείωση του ηθικού κινδύνου, καθώς γίνο-νται γνωστές οι ενέργειες που απαιτούνται ανµια τράπεζα βρεθεί υπό πίεση. ∆ίνεται ηδυνατότητα να απλοποιηθεί η οργανωτική τηςδοµή και να γίνουν διαυγή τα συστατικά τηςµέρη ώστε να είναι εκ των προτέρων γνωστόποια θα χρησιµοποιηθούν σε περίπτωση ανα-διάταξης. Αυτό βοηθά στη µείωση της δια-σύνδεσης µεταξύ των τραπεζών και εν δυνά-µει στη µείωση της συστηµικής διάστασηςκάθε τράπεζας.

Τέλος, είναι ιδιαίτερα σηµαντικό το γεγονόςότι τα σχέδια ανάκαµψης και εξυγίανσης πρέ-πει να καταρτιστούν τόσο σε ατοµικό επίπεδοόσο και σε επίπεδο οµίλου. Αυτό θα δώσει τηδυνατότητα διατήρησης της αξίας του οµίλουσυνολικά και αποµόνωσης των επιπτώσεωναπό τυχόν πτώχευση ενός µέλους του οµίλου.Αναγνωρίζεται η δυνατότητα ενδοοµιλικήςστήριξης που µπορεί να παρέχεται µεταξύτων µελών ενός οµίλου (π.χ. µητρική τράπεζασε αλλοδαπό υποκατάστηµα) µε µορφήδανείου ή εγγυήσεων ή στοιχείων για εξα-σφαλίσεις. Τράπεζες που λειτουργούν εντόςοµίλου έχουν τη δυνατότητα να έρχονται σεσυµφωνία µε άλλο µέλος του οµίλου για χρη-µατοοικονοµική ενίσχυση και αυτό πρέπει νααποτελεί µέρος του σχεδίου αναδιάταξης. Γιανα συµβεί αυτό, πρέπει η ενίσχυση να είναισχετικά βεβαία (presumably certain).

(i) Σχέδια ανάκαµψης (recovery plans)

Κάθε τράπεζα πρέπει να καταρτίζει και ναεπικαιροποιεί σχέδια ανάκαµψης ώστε ναδιασφαλίζεται ότι λαµβάνει µέτρα για τηναντιµετώπιση προβληµάτων σε πρώιµο στά-διο. Τα σχέδια αυτά περιγράφουν τα µέτραπου σχεδιάζει να λάβει για την ανασυγκρό-τησή της σε περίπτωση ακραίων µακροοικο-νοµικών και χρηµατοοικονοµικών πιέσεωνκαι για την αντιµετώπιση των προβληµάτωνρευστότητας ή άντλησης κεφαλαίων. Πρέπεινα είναι λεπτοµερή και ρεαλιστικά, να βασί-ζονται στην υπόθεση της µη στήριξης από

κρατικούς πόρους και να περιγράφουν τοντρόπο χρησιµοποίησης των διευκολύνσεωνρευστότητας που παρέχονται από τις νοµι-σµατικές αρχές. Τα σχέδια ανάκαµψης δενπροβλέπουν τους παράγοντες που οδηγούν σεµια κρίση, αλλά τις εναλλακτικές πολιτικέςπου πρέπει να υλοποιηθούν αν εµφανιστούνδιαταραχές διαφόρων µορφών και εντάσεων,ιδιαίτερα διαταραχών που οδηγούν σεκεφαλαιακή ανεπάρκεια και στενότητα ρευ-στότητας. Οι εναλλακτικές πολιτικές δενείναι κοινά συµβατικά µέτρα, αλλά µέτρα πουαναφέρονται σε ιδιάζουσες συνθήκες, όπωςανακεφαλαιοποίηση από την αγορά, αποε-πένδυση µε µείωση καταστηµάτων, θυγατρι-κών κ.λπ., αναδιάρθρωση του παθητικού,αποµόχλευση ή ενίσχυση της ρευστότητας.Επίσης, η ενεργοποίηση κάθε πολιτικής δενµπορεί να είναι αυτόµατη, π.χ. µε τον καθο-ρισµό κάποιου ορίου ενεργοποίησης, αλλά ναβασίζονται σε δείκτες ανάκαµψης που ενερ-γοποιούν κάποια από τις εναλλακτικές πολι-τικές (triggers). Οι δείκτες πρέπει να χρησι-µοποιούνται ως σήµα έγκαιρου προσδιορι-σµού της καλύτερης εναλλακτικής και πρέπεινα είναι ενσωµατωµένοι στη διαδικασία δια-χείρισης κινδύνων ή/και στον προγραµµατι-σµό της κεφαλαιακής βάσης και να αναφέ-ρονται σε θέµατα φερεγγυότητας και ρευ-στότητας. Επίσης, για κάθε µία εναλλακτικήπολιτική πρέπει να προσδιοριστούν η επί-πτωση στη λειτουργία της τράπεζας, η επί-πτωση στη συνολική χρηµατοπιστωτική δια-µεσολάβηση, καθώς και οι ενδεχόµενοι κίν-δυνοι από την αδυναµία υλοποίησης κάθεεναλλακτικής. Είναι προφανές ότι τα σχέδιαανάκαµψης αποτελούν ένα επιπλέον εργα-λείο στην εργαλειοθήκη της διαχείρισης κιν-δύνων µιας τράπεζας.

(ii) Σχέδια εξυγίανσης (resolution plans)

Σύµφωνα µε την BRRD, τα σχέδια εξυγίανσηςκαταρτίζονται από τις αρχές εξυγίανσης καιπεριγράφουν τις ενέργειες στις οποίες πρέπεινα προβεί η αρχή εξυγίανσης για τη συντε-ταγµένη εξυγίανση µιας τράπεζας, αν αυτόαπαιτηθεί, ώστε να προστατευθεί η χρηµατο-πιστωτική σταθερότητα, οι καταθέτες και τα




περιουσιακά στοιχεία της τράπεζας, να ελα-χιστοποιηθεί η εξάρτηση από δηµόσια κεφά-λαια και να διατηρηθούν οι βασικές λειτουρ-γίες διαµεσολάβησης. Είναι προφανές ότι µετην ενεργοποίηση των σχεδίων εξυγίανσης ητράπεζα χάνει την αυτονοµία της και οι ανα-γκαίες ενέργειες καθορίζονται από την αρχήεξυγίανσης. Για να είναι όµως η παρέµβασηαποτελεσµατική, η αρχή εξυγίανσης πρέπει ναέχει στη διάθεσή της πλήθος πληροφοριών καιη τράπεζα είναι υποχρεωµένη να έχει εκ τωνπροτέρων συγκεντρώσει και υποβάλει τις ανα-γκαίες πληροφορίες. Με βάση τις πληροφο-ρίες αυτές καταρτίζονται οι πλέον ενδεδειγ-µένες πολιτικές. Έτσι αποφεύγεται η συγκέ-ντρωση πληροφοριών υπό την πίεση γεγονό-των και καταστάσεων. Βεβαίως, η αρχή εξυ-γίανσης δεν δεσµεύεται από το σχέδιο καιµπορεί να εφαρµόσει εναλλακτικό σχέδιοανάλογα µε τις περιστάσεις.

Βασικό σηµείο ενός σχεδίου εξυγίανσης είναιη απλοποίηση των οργανωτικών δοµών τηςτράπεζας και αυτό µπορεί να γίνει µε (α) τονκαθορισµό των κρίσιµων λειτουργιών (criti-cal services) µιας τράπεζας και της στρατη-γικής διατήρησής τους σε περίοδο διαταρα-χών, (β) τον καθορισµό κοινών λειτουργιών(shared services) στην περίπτωση οµίλου, π.χ.κοινών υποδοµών ή κοινών δραστηριοτήτων,και (γ) τον καθορισµό ενδοοµιλικών σχέσεωνσε διάφορα επίπεδα, π.χ. αµοιβαίες εγγυή-σεις ή αµοιβαία χρήση προσωπικού. Για τονκαθορισµό των κρίσιµων λειτουργιών µπορείνα ληφθούν υπόψη οι αρνητικές επιπτώσειςµιας ξαφνικής διακοπής των λειτουργιώνκαθώς και οι αιτιάσεις της αγοράς για συγκε-κριµένες λειτουργίες, κυρίως σε θέµατα υπο-κατάστασης των λειτουργιών. Στη συνέχεια,απαιτείται ο προσδιορισµός των εναλλακτι-κών δυνατοτήτων εξυγίανσης ανά νοµικόπρόσωπο/οντότητα, καθώς και ο προσδιορι-σµός των ενδεχόµενων εµποδίων για συντε-ταγµένη εξυγίανση. Μια τράπεζα είναι “εξυ-γιάνσιµη” (resolvable) αν µπορεί να εξυ-γιανθεί µε προστασία των σηµαντικών δρα-στηριοτήτων της και χωρίς να υπάρξουν επι-πτώσεις στο χρηµατοπιστωτικό σύστηµα. Ηεκτίµηση των δυνατοτήτων εξυγίανσης µπορεί

να θεωρηθεί ως µια διαδικασία δύο σταδίων.Στο πρώτο στάδιο (feasibility assessment)απαιτείται ο καθορισµός των στρατηγικώνεξυγίανσης που είναι πραγµατοποιήσιµες µεδεδοµένα τα εργαλεία εξυγίανσης και τηνικανότητα των αρχών να τα εφαρµόσουνάµεσα. Στο δεύτερο στάδιο (systemic impactassessment) κρίνεται η αξιοπιστία των πραγ-µατοποιήσιµων στρατηγικών εξυγίανσης µεβάση τις συστηµικές επιπτώσεις σε εγχώριοή/και διεθνές επίπεδο.

Τέλος, πρέπει να επισηµανθεί ότι, επειδή ταεργαλεία ενδέχεται να συνεπάγονται σηµα-ντική παρεµβολή στα δικαιώµατα ιδιοκτησίαςτων µετόχων και των πιστωτών, οι µηχανισµοίεξυγίανσης θα πρέπει να διασφαλίζουν ότι ταµέτρα εξυγίανσης λαµβάνονται µόνο εφόσονέχουν εξαντληθεί όλες οι άλλες ρεαλιστικέςεπιλογές ανάκαµψης.

5.3 Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΕΞΥΓΙΑΝΣΗΣ

Η ακαδηµαϊκή βιβλιογραφία έχει τεκµηριώσειότι η εκ των υστέρων εξυγίανση διασυνορια-κών τραπεζών φέρνει στην επιφάνεια προ-βλήµατα συντονισµού, λόγω εθνικών στρατη-γικών στη διαδικασία διαπραγµατεύσεων. Ανεξεταστεί το θέµα σε όρους θεωρίας παιγνίων,η ισορροπία µη συνεργασίας επικρατεί σε µηεπαναλαµβανόµενα παίγνια (π.χ. εξυγίανση),ενώ η ισορροπία συνεργασίας σε επαναλαµ-βανόµενα παίγνια (π.χ. εποπτεία) (βλ. Schoen-maker 2010). Συνεπώς, προτείνεται η εκ τωνπροτέρων δηµιουργία µηχανισµού εξυγίανσης,που σηµαίνει εκ των προτέρων συγκέντρωσητων πόρων (pooling of resources). Στην περί-πτωση της ευρωζώνης τα ερωτήµατα πουέπρεπε να απαντηθούν σχετικά µε το µηχανι-σµό εξυγίανσης αφορούσαν (α) το φορέα εξυ-γίανσης, (β) το µηχανισµό λήψης αποφάσεωνκαι (γ) τη χρηµατοδότηση του φορέα.

(i) Φορέας εξυγίανσης

Για να υλοποιηθεί το πλαίσιο εξυγίανσηςέπρεπε να καθιερωθεί ένας ανεξάρτητος καιενιαίος φορέας εξυγίανσης. Οι εναλλακτικέςεπιλογές ήταν πολλές. Πρώτον, η Ευρωπαϊκή



Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) ή η ΕυρωπαϊκήΑρχή Τραπεζών (ΕΒΑ), ως επέκταση τωνδυνατοτήτων προληπτικής εποπτικής παρέµ-βασης. Η επιλογή δεν έτυχε υποστήριξης, γιανα αποτραπεί µεγάλη συγκέντρωση εξουσίας,αλλά στους δύο οργανισµούς ανατέθηκε επι-κουρικός ρόλος, στην ΕΚΤ δόθηκε η δυνατό-τητα να εισηγείται ποια τράπεζα δεν είναιβιώσιµη και πρέπει να εξυγιανθεί, ενώ στηνΕΒΑ ανατέθηκε η δηµιουργία εγχειριδίουκανόνων και πρακτικών για τις διαδικασίεςαναδιάρθρωσης και εξυγίανσης. ∆εύτερον, οΕυρωπαϊκός Μηχανισµός Σταθερότητας(ESM), ο οποίος αποτελεί µίγµα πολιτικής καιτεχνοκρατικής προσέγγισης, σχεδιάστηκεγια να υποστηρίζει τα κράτη-µέλη που αντι-µετωπίζουν προβλήµατα και µπορεί να συµ-µετέχει στην ανακεφαλαιοποίηση προβληµα-τικών τραπεζών όταν απειλείται η συστηµικήσταθερότητα. Αυτό θα µπορούσε να κατα-στήσει τον ESM σηµαντικό υποψήφιο, όµωςέρχεται σε αντίθεση µε τη βασική πολιτικήαντιµετώπισης της αλληλεξάρτησης υπερχρε-ωµένων κρατών-αδύναµων τραπεζών. Ησύγκρουση συµφερόντων που ενδεχοµένως θαπροέκυπτε απέτρεψε αυτή την επιλογή. Τρί-τον, ο Μηχανισµός Εγγύησης Καταθέσεων,όπως ισχύει στις ΗΠΑ όπου το FDIC έχειεξουσίες εξυγίανσης παράλληλα µε τηνεγγύηση καταθέσεων. Οι δύο δραστηριότητεςέχουν παρόµοια χαρακτηριστικά, καθώςέχουν στόχο να προστατεύσουν τους καταθέ-τες και να αποτραπεί ο πανικός. Όµως, στηνΕυρωπαϊκή Ένωση ο µηχανισµός για τηνεγγύηση των καταθέσεων, που αποτελεί τοντρίτο πυλώνα της τραπεζικής ενοποίησης, προ-βλέπεται να παραµείνει σε εθνικό επίπεδο καιγενικά η συζήτηση δεν είναι ώριµη για το συν-δυασµό των δύο µηχανισµών. Συνεπώς, επε-λέγη µια διαφορετική εναλλακτική, προϊόνπολιτικού συµβιβασµού, η δηµιουργία ενόςνέου οιονεί Ενιαίου Φορέα Εξυγίανσης. Ηλέξη οιονεί υπονοεί ότι ο φορέας έχει µενΣυµβούλιο και Ταµείο (βλ. κατωτέρω), αλλάο εκτελεστικός βραχίονας είναι οι εθνικέςαρχές εξυγίανσης. Η λύση δεν είναι η άριστηαλλά έχει το πλεονέκτηµα ότι δηµιουργείταιένας νέος φορέας µε αποκλειστικό στόχο τηνεξυγίανση των τραπεζών και έτσι παρακά-

µπτονται όλες οι συγκρούσεις συµφερόντωντων άλλων λύσεων. Με αυτό τον τρόπο επι-τυγχάνεται αµοιβαιοποίηση των κινδύνωνκαθώς και η αναγκαία ταχύτητα, ανεξαρτησίακαι διαφάνεια στη λήψη αποφάσεων. Τοαρνητικό είναι ότι πρόκειται για ένα νέοοργανισµό, η συµπεριφορά του οποίου δενέχει δοκιµαστεί στην πράξη σχετικά µε τοντρόπο λήψης αποφάσεων. Αυτό είναι ιδιαί-τερα σηµαντικό, καθώς αναγκαστικά θα πρέ-πει να συνυπάρχει µε άλλες δοµές και σε πολ-λές περιπτώσεις η σύγκρουση συµφερόντωνείναι ενδογενής.

(ii) Μηχανισµός λήψης αποφάσεων

Επελέγη ένας πολύπλοκος µηχανισµός, ωςπροϊόν συµβιβασµού µεταξύ διατήρησης εθνι-κών πολιτικών και κοινών ευρωπαϊκών πολι-τικών. ∆ηµιουργείται Ενιαίο ΣυµβούλιοΕξυγίανσης (Single Resolution Board – SRB),το οποίο, θα αρχίσει να λαµβάνει αποφάσειςεξυγίανσης από το 201622 για τις τράπεζες πουυπάγονται στη δικαιοδοσία του, µετά απόπρωτοβουλία της ΕΚΤ ή του ίδιου του Συµ-βουλίου (υπό προϋποθέσεις). Η έναρξη τηςδιαδικασίας µπορεί να γίνει όταν συντρέχειτο σύνολο των παρακάτω προϋποθέσεων:

((αα)) µια τράπεζα έχει πτωχεύσει ή είναι πιθανόνα πτωχεύσει,

((ββ)) δεν υπάρχει εναλλακτικός τρόπος διάσω-σης, µε ιδιωτικά κεφάλαια ή εποπτικέςπαρεµβάσεις,

((γγ)) η διάσωση είναι προς το κοινό συµφέρον.

Η πιθανότητα να πτωχεύσει µια τράπεζακαθορίζεται από συγκεκριµένους δείκτες,όπως παράβαση των εποπτικών απαιτήσεων(π.χ. ελάχιστα κεφάλαια), αρνητικά ίδιακεφάλαια και ενδεχόµενο αδυναµίας απο-πληρωµής των καταθετών και οµολογιούχων.Το “κοινό συµφέρον” εξυπηρετείται αν οιπρακτικές εξυγίανσης είναι ανάλογες των στό-χων της εξυγίανσης.



2222 Η περίοδος προσαρµογής είναι αναγκαία, διότι σε διαφορετικήπερίπτωση η αµοιβαιοποίηση των κινδύνων θα συµπεριλάµβανεκαι παλαιούς κινδύνους που προϋπάρχουν του νέου µηχανισµού(legacy assets).


Όταν η διαδικασία εξυγίανσης ξεκινήσει, ητράπεζα χάνει την αυτονοµία της και ενερ-γοποιείται το Ενιαίο Ταµείο Εξυγίανσης (βλ.κατωτέρω). Η απόφαση λαµβάνεται από τοΣυµβούλιο σε περιορισµένη ή διευρυµένησύνθεση. Η εξυγίανση πρέπει να έχει ολο-κληρωθεί εντός 48 ωρών και πάντοτε το σαβ-βατοκύριακο. Η διαδικασία λήψης αποφά-σεων είναι ένα σηµαντικό θέµα, καθώς οποι-αδήποτε αστοχία µπορεί να δηµιουργήσειαστάθεια. Στις αποφάσεις του Συµβουλίουµπορεί να ασκήσει βέτο το ΣυµβούλιοECOFIN, µετά από εισήγηση της ΕυρωπαϊκήςΕπιτροπής, για λόγους δηµοσίου συµφέρο-ντος ή αν η Επιτροπή ζητήσει σηµαντική µετα-βολή της χρήσης του Ταµείου για συγκεκρι-µένη περίπτωση εξυγίανσης, γεγονός που ενµέρει πολιτικοποιεί τη διαδικασία. Οι εθνικέςαρχές εξυγίανσης είναι υποχρεωµένες ναεφαρµόσουν τις αποφάσεις του Συµβουλίου.Γενικά, η όλη διαδικασία έχει επικριθεί ωςπερίπλοκη που δεν συνάδει µε την ανάγκηλήψης γρήγορων αποφάσεων µε παράλληλητήρηση της εµπιστευτικότητας.

(iii) Χρηµατοδότηση

Αποφασίστηκε η δηµιουργία ΕνιαίουΤαµείου Εξυγίανσης (Single ResolutionFund – SRF) ώστε να συνδυαστούν οι εθνι-κοί πόροι και να µπορεί να αντιµετωπιστείαποτελεσµατικότερα µια τραπεζική κρίση. Ηχρηµατοδότηση του Ταµείου αποφασίστηκενα καλυφθεί εκ των προτέρων (ex ante fund-ing), επιλογή η οποία µπορεί να γίνει ευκο-λότερα αποδεκτή σε πολιτικό επίπεδο καιπαρέχει τα σωστά κίνητρα προς τις τράπεζεςγια να ενσωµατώσουν το κόστος στις απο-φάσεις τους. Επιπλέον, προβλέπεται και εκτων υστέρων χρηµατοδότηση (ex post fund-ing), η οποία πρέπει να χρησιµοποιείται σεεξαιρετικές περιπτώσεις, καθώς έχει υπερ-κυκλικό χαρακτήρα.

Στο Ταµείο δόθηκε 8ετής περίοδος προσαρ-µογής µε στόχο να αντληθούν περίπου 55δισεκ. ευρώ µε εισφορές των τραπεζών τωνχωρών που συµµετέχουν στο σύστηµα ώστενα είναι λειτουργικό. Στην τελική φάση των

διαπραγµατεύσεων αποφασίστηκε να επιτα-χυνθεί η αµοιβαιοποίηση23 των πόρων και το40% των κεφαλαίων να είναι διαθέσιµο απότο πρώτο έτος, το 20% από το δεύτερο και ταυπόλοιπα να κατανεµηθούν στα υπόλοιπα 6έτη. Αν στο ενδιάµεσο απαιτηθούν κεφάλαιαπου υπερβαίνουν τα σωρευµένα κεφάλαια, ηδιαφορά µπορεί να καλυφθεί από εναλλα-κτικές πηγές χρηµατοδότησης (bridge financ-ing). Βεβαίως, λαµβάνεται πρόνοια ώστε ησυµµετοχή να διαφοροποιείται ανάλογα µε τοεπιχειρηµατικό µοντέλο της τράπεζας.

Τα θέµατα που τίθενται ως προς τη χρηµα-τοδότηση αφορούν (α) το ασφάλιστρο πουπρέπει να καταβάλει η κάθε τράπεζα και (β)το ύψος της χρηµατοδότησης. Όσον αφοράσο ασφάλιστρο κάθε τράπεζας, υπάρχει θεω-ρητική τεκµηρίωση για διαφοροποίηση ανά-λογα µε τον κίνδυνο, καθώς σε διαφορετικήπερίπτωση θα επιδοτείτο η συµπεριφορά πουενέχει µεγάλο κίνδυνο. Αν και αυτό έχει απο-φασιστεί, η εφαρµογή αυτής της πολιτικήςείναι δύσκολη, καθώς ενέχει αναδιανεµητι-κές επιπτώσεις µεταξύ τραπεζών και τραπε-ζικών συστηµάτων.

Όσον αφορά το ύψος της χρηµατοδότησης, ουπολογισµός προκύπτει από τη µέγιστη δυνη-τική ζηµία που µπορεί να προκληθεί και τηχρονική περίοδο που απαιτείται για να συσ-σωρευθεί αυτό το ποσό. Επειδή αυτός ο υπο-λογισµός είναι δύσκολος, τέθηκε ως στόχοςτα κεφάλαια να καλύπτουν το 1% των καλυµ-µένων καταθέσεων, δηλαδή περίπου 55δισεκ. ευρώ. Υπάρχουν κριτικές ότι το ποσόείναι ανεπαρκές. Σηµειώνεται όµως ότι τοποσό δεν αφορά την κάλυψη ζηµιών, αλλά τηνυποστήριξη της διαδικασίας αναδιάρθρωσηςκαι ανακεφαλαιοποίησης τραπεζών πουπροέρχονται από τη διαδικασία εξυγίανσης.Με τα σηµερινά δεδοµένα, το ποσό αυτό µπο-ρεί να καλύψει προβλήµατα στο τραπεζικόσύστηµα της ευρωζώνης εκτός των πολύ µεγά-λων τραπεζών και µπορεί να αντιµετωπίσειµια κρίση σε ένα µικρό ή µεσαίου µεγέθους


2233 Η διαδικασία αµοιβαιοποίησης περιγράφεται στη ∆ιακυβερνητικήΣυµφωνία (IGA) της 21.5.2014 (βλ. δελτίο τύπου του ECOFIN).


τραπεζικό σύστηµα.24 Είναι προφανές ότι τοΕνιαίο Ταµείο Εξυγίανσης δεν µπορεί νακαλύψει συστηµική κρίση µεγάλων διαστά-σεων. Σ’ αυτή την περίπτωση, για να διατη-ρηθούν οι βασικές λειτουργίες του συστήµα-τος, π.χ. συστήµατα πληρωµών, και να συνε-χιστεί η πιστωτική ενίσχυση της οικονοµίας,χρειάζεται δηµοσιονοµική υποστήριξη (fiscalbackstop). Αυτό έχει αναγνωριστεί από τακράτη-µέλη που έχουν δεσµευθεί για εξειδί-κευση των λύσεων κατά την περίοδο προ-σαρµογής.25

5.4 ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΤΑΝΟΜΗΣ ΤΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ ΕΞΥ-ΓΙΑΝΣΗΣ

Το κόστος εξυγίανσης και η διαδικασία επι-µερισµού του κόστους είναι από τα πιοδύσκολα, πολιτικά και οικονοµικά θέµαταενός πλαισίου εξυγίανσης (βλ. Mayes 2004).Κατά την κρίση του 2008 και το σοκ από τηνκατάρρευση της Lehman Brothers, οι εθνικέςκυβερνήσεις και η ΕΚΤ ήταν ενάντια σεκάθε επιβολή ζηµίας στους πιστωτές µιαςτράπεζας, πολύ δε περισσότερο στους κατα-θέτες. Όµως η διαδικασία αποµείωσης τηςαξίας των ελληνικών οµολόγων (PSI) και ηεπιβολή ζηµιών σε µη εγγυηµένες καταθέ-σεις κυπριακών τραπεζών άλλαξαν την προ-σέγγιση αυτή. Σε επίπεδο ευρωζώνηςέπρεπε να υιοθετηθεί ένας µηχανισµός κατα-νοµής κόστους (burden sharing mechanism)α) σε διασυνοριακό επίπεδο και β) σε επί-πεδο πιστωτών µιας τράπεζας. Επιπλέον,έπρεπε να εξειδικευθούν τα συστατικά στοι-χεία αυτού του µηχανισµού.26

(i) Κατανοµή κόστους σε διασυνοριακό επίπεδο

Όσον αφορά την κατανοµή του κόστους σεδιασυνοριακό επίπεδο, υπάρχουν δύο προ-σεγγίσεις:

• Μοναδιαίο σηµείο εξυγίανσης (single pointof entry – SPOE), όπου οι τεχνικές εξυ-γίανσης εφαρµόζονται στο ανώτατο οργα-νωτικό επίπεδο µιας τράπεζας, συνήθωςαπό την αρχή εξυγίανσης της χώρας κατα-γωγής. Τα περιουσιακά στοιχεία των θυγα-

τρικών διατηρούνται µε δυνατότητα χρη-σιµοποίησής τους αν παραστεί ανάγκη(going concern) και δεν εφαρµόζονται οιτεχνικές εξυγίανσης σε χαµηλότερα οργα-νωτικά σχήµατα εντός ενός οµίλου.

• Πολλαπλό σηµείο εξυγίανσης (multiplepoint of entry – MPOE), όπου οι τεχνικέςεξυγίανσης εφαρµόζονται, συνήθως συγ-χρονισµένα, από δύο ή περισσότερες αρχέςπου είναι αρµόδιες για τα αντίστοιχα µέρηενός οµίλου. Ο διαχωρισµός µπορεί ναγίνει µε πολλούς τρόπους, σε εθνικό ήτοπικό επίπεδο, σε συγκεκριµένους τοµείςδραστηριοτήτων ή µε κάποιο συνδυασµόαυτών. Σ’ αυτή την περίπτωση, η αρχή εξυ-γίανσης της χώρας καταγωγής έχει το ρόλοτου συντονιστή. Οι διαδικασίες εξυγίανσηςδεν είναι αναγκαίο να είναι παρόµοιες σεόλα τα µέρη και µπορούν να υλοποιηθούνµε διαφορετικές τεχνικές.

Στην ευρωζώνη ακολουθείται η δεύτερη προ-σέγγιση, καθώς η εξυγίανση των τραπεζώνακολουθεί βασικά εθνικές προσεγγίσεις, καιείναι αµφίβολο κατά πόσον υλοποιείται απο-τελεσµατικά η έννοια του συντονιστή. Το νέοπλαίσιο σηµατοδοτεί τη µεταστροφή στηνπροσέγγιση του Μοναδιαίου Σηµείου Εξυ-γίανσης για να αντιµετωπιστεί η πιθανότηταη εγχώρια αρχή εξυγίανσης να περιχαρακώ-νει (ring fencing) τα εγχώρια περιουσιακά



2244 Η Ισπανία άντλησε από τον ESM 40 δισεκ. ευρώ για τις τράπεζεςκαι το πρόγραµµα ανακεφαλαιοποίησης των ελληνικών τραπεζώνέφθασε στα 50 δισεκ. ευρώ.

2255 Βλ. Vanden Bosch, Xavier (2014), “Is the EMU ready for futureshocks? An overview of available ‘backstops’”, BTTD, BankingUnion and beyond. Discussion Papers.

2266 Γενικότερα, οι Goodhart and Schoenmaker (2009) προτείνουν έναµηχανισµό κατανοµής κόστους σε δύο επίπεδα, ένα γενικό και έναειδικό. Στο γενικό επίπεδο πρέπει να συµµετέχουν όλες οι χώρες,καθώς η σταθερότητα του ευρωπαϊκού χρηµατοπιστωτικού συστή-µατος έχει τα χαρακτηριστικά δηµόσιου αγαθού και όπως σε κάθεδηµόσιο αγαθό υπάρχει ο κίνδυνος της ανέξοδης εκµετάλλευσης(free riding). Ένα επιπλέον αρνητικό σηµείο είναι ότι απαιτού-νται διασυνοριακές δηµοσιονοµικές ροές, γεγονός το οποίο δενείναι πάντα εύκολα διαχειρίσιµο από πολιτικής απόψεως. Παρά-δειγµα του παραπάνω µηχανισµού µπορεί να θεωρηθεί η δηµι-ουργία του Ευρωπαϊκού Μηχανισµού Σταθερότητας (ESM) και ηπιστωτική διευκόλυνση που παρείχε στην Ελλάδα. Στο ειδικό επί-πεδο προτείνεται να συµµετέχουν µόνο οι χώρες που θίγονταιάµεσα από τις επιπτώσεις µιας εξυγίανσης τραπεζών. Αυτός οµηχανισµός µπορεί να θεωρηθεί συµβατός µε κίνητρα, καθώςπαρέχει στη φορολογική αρχή κίνητρα ώστε να ασκήσει πίεση γιατη βέλτιστη εποπτική προσπάθεια.


στοιχεία µιας τράπεζας, µε αποτέλεσµα να µηµπορούν να χρησιµοποιηθούν για την εξυ-γίανση ενός οµίλου.27

(ii) Κατανοµή κόστους µεταξύ των πιστωτών

Όσον αφορά την κατανοµή του κόστουςµεταξύ των πιστωτών µιας τράπεζας, η επί-σηµα διακηρυγµένη πολιτική της ΕΕ είναι ότι,για να γίνει συνεισφορά κρατικών κεφαλαίωνσε µια τράπεζα ή κεφαλαίων από τον ESM(bail-out), πρέπει πρώτα να έχουν εξαντληθείόλες οι υπόλοιπες πηγές, δηλαδή τα κεφάλαιατων µετόχων και των πιστωτών µιας τράπεζαςέως το 8% των κεφαλαίων (bail-in), ενώ ησυνεισφορά και του Ταµείου Εξυγίανσης δενπρέπει να υπερβαίνει το 5% των συνολικώνυποχρεώσεων (πλέον των ιδίων κεφαλαίων).Μετά τα παραπάνω ποσοστά η ενίσχυση δενείναι υποχρεωτική και οι πιστωτές µπορεί νακληθούν να συµβάλουν περαιτέρω. Κατ’ουσίαν, ο µηχανισµός αποτελεί µια µορφήεγγύησης των πιστωτών έναντι της αφερεγ-γυότητας µιας τράπεζας, γεγονός που µπορείνα περιορίσει ή να αποτρέψει µαζικές ανα-λήψεις σε περιόδους κρίσης.

Όσον αφορά την κατανοµή µεταξύ τωνπιστωτών, το σηµαντικότερο θέµα είναι ησειρά ευθύνης των πιστωτών (pecking order).Η σειρά ευθύνης έχει προσδιοριστεί µε σαφή-νεια στo πλαίσιο και πρώτοι στη σειρά προ-τίµησης είναι οι κοινοί µέτοχοι (Common Tier1, Additional Tier 1 και Tier 2), έπονται οιοιονεί µέτοχοι (κάτοχοι τίτλων µειωµένηςεξασφάλισης) και τελευταίοι είναι οι πιστω-τές, οµολογιούχοι και καταθέτες. Από τουςκαταθέτες εξαιρούνται σαφώς αυτοί πουκαλύπτονται από το σύστηµα εγγύησηςκαταθέσεων, το οποίο και καλείται να καλύ-ψει τη ζηµία αντ’ αυτών χωρίς να απαιτείταινα συνεισφέρει περαιτέρω σε ανακεφαλαιο-ποίηση. Το πλαίσιο παρέχει ένα βαθµό ευε-λιξίας στα κράτη-µέλη, καθώς παρέχεται στιςεθνικές αρχές εξυγίανσης η δυνατότητα εκτων προτέρων εξαίρεσης ορισµένων κατηγο-ριών πιστωτών. Αυτό πιθανόν εισάγει µιαµεροληψία για ορισµένες κατηγορίες κατα-θετών και ενδεχοµένως συντελεί στην αύξηση

της αβεβαιότητας, αλλά επιτρέπει ο µηχανι-σµός να µην παρεµποδίζεται από π.χ. νοµικήςφύσεως θέµατα. Σ’ αυτή την περίπτωση τοκόστος το υφίσταται ο φορέας εξυγίανσης, οοποίος µπορεί να παρέµβει υπό προϋποθέ-σεις. Ένα γενικό πρόβληµα είναι ότι, αν ηανακεφαλαιοποίηση µε ίδια µέσα εφαρµοστείσε δύο τράπεζες, ενδέχεται να οδηγήσει σεδιαφορετική κατανοµή ζηµιών, γεγονός πουσηµαίνει ότι δεν εξασφαλίζεται ίση µεταχεί-ριση µεταξύ πιστωτών.

Πρέπει να σηµειωθεί ότι η ανακεφαλαιοποί-ηση µε ίδια µέσα (bail-in) θεωρείται εργαλείοεξυγίανσης (πιο αναλυτικά βλ. το Πλαίσιο 2και το Πλαίσιο 3) και µπορεί να εφαρµοστείµόνο όταν µια τράπεζα καλύπτει τα κριτήρια,δηλαδή (α) έχει πτωχεύσει ή είναι πιθανό ναπτωχεύσει, (β) δεν υπάρχει εναλλακτικός τρό-πος διάσωσης µε ιδιωτικά κεφάλαια ή επο-πτικές παρεµβάσεις και (γ) η εξυγίανση εξυ-πηρετεί το δηµόσιο συµφέρον. Το πρώτο κρι-τήριο καθορίζεται από την ΕΚΤ, ενώ το Συµ-βούλιο Εξυγίανσης αποφαίνεται για τα άλλαδύο. Αν συντρέχουν όλοι οι παραπάνω λόγοιτο Συµβούλιο µπορεί να εφαρµόσει την ανα-κεφαλαιοποίηση µε ίδια µέσα είτε µεµονω-µένα είτε σε συνδυασµό µε άλλες τεχνικέςεξυγίανσης, όπως η δηµιουργία µεταβατικήςτράπεζας ή η µεταβίβαση στοιχείων ενεργη-τικού/παθητικού.

Το ζήτηµα που προκάλεσε πολλές διαβου-λεύσεις ήταν ο καθορισµός της έννοιας“πιθανό να πτωχεύσει”, καθώς µπορεί ναλάβει πολλές ερµηνείες. Παραδείγµατοςχάριν, αν η τράπεζα βρίσκεται σε καθεστώςπρο-εξυγίανσης (έγκαιρης παρέµβασης) και οπρογραµµατισµός κεφαλαίων περιλαµβάνειτην ανάγκη χρησιµοποίησης κρατικών κεφα-λαίων, αυτό αποτελεί ένδειξη πιθανότηταςπτώχευσης; Η Οδηγία δίνει µια δυνατότητα


2277 Στις ΗΠΑ το FDIC καθιέρωσε την προσέγγιση του ΜοναδιαίουΣηµείου Εξυγίανσης, αλλά αντί να επικεντρώνεται στο ανώτατοοργανωτικό επίπεδο µιας τράπεζας, δηµιουργεί µια προσωρινήεπιχείρηση (bridge company) στην οποία µεταφέρει όλα τα περι-ουσιακά στοιχεία και εκδίδει µετοχές της επιχείρησης τις οποίεςενεχυράζει υπέρ αυτών που έχουν απαιτήσεις έναντι της τράπε-ζας (βλ. “Resolution of Systemically Important FinancialInstitutions: The Single Point of Entry Strategy,” 78 Fed. Reg.76614, Dec. 18, 2013).


ευελιξίας καθώς προβλέπει ότι σε ορισµένεςπεριπτώσεις η χρησιµοποίηση κρατικώνκεφαλαίων δεν σηµαίνει κατ’ ανάγκη καιένδειξη πιθανότητας πτώχευσης. Αυτό αφοράµόνο φερέγγυες τράπεζες και υπό την προϋ-πόθεση συµµόρφωσης µε τον κανονισµό τηςΕυρωπαϊκή Επιτροπής για το πλαίσιο κρατι-κής βοήθειας προς το χρηµατοπιστωτικόσύστηµα (βλ. Banking Communication 2013/C,216/01, 30 July 2013).28 Πρακτικά αυτό σηµαί-νει ότι η χρησιµοποίηση κρατικών κεφαλαίωνµπορεί να γίνει αποδεκτή αν είναι προληπτι-κού και προσωρινού χαρακτήρα και ανάλογουµεγέθους µε τις επιπτώσεις µιας σοβαρής δια-ταραχής (βλ. Micossi et al. 2014).



2288 Από το 2008 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υιοθέτησε σειρά αποφάσεωνγια πλαίσιο κρατικής βοήθειας προς το χρηµατοπιστωτικόσύστηµα. Η νοµική βάση των αποφάσεων ήταν η πρόβλεψη τηςΣυνθήκης (107-109 TFEU) για δυνατότητα λήψης έκτακτωνµέτρων λόγω σοβαρών διαταραχών στις οικονοµίες των κρατών-µελών. Καθώς η κρίση εξελισσόταν το πλαίσιο αναθεωρήθηκεπολλές φορές για να συµπεριλάβει τα νέα δεδοµένα. Με την ανα-κοίνωση του εγχειρήµατος της τραπεζικής ένωσης, η ΕυρωπαϊκήΕπιτροπή θεώρησε ότι απαιτείται ένα προσωρινό πλαίσιο µέχριτην ολοκλήρωση της ένωσης και προέβη στην δηµοσιοποίηση της30 Ιουλίου 2013. Η καινοτοµία του νέου πλαισίου είναι ότι προ-βλέπεται η υποχρεωτική συµµετοχή των πιστωτών µιας τράπεζαςστην ανακεφαλαιοποίηση, πριν την παροχή κρατικής βοήθειας.Πιο συγκεκριµένα προβλέπονται δύο περιπτώσεις: α) η τράπεζανα µην πληροί τις ελάχιστες κεφαλαιακές απαιτήσεις και β) η τρά-πεζα να πληροί τις ελάχιστες κεφαλαιακές απαιτήσεις αλλά ναέχει προσδιοριστεί έλλειµµα κεφαλαίων από την εποπτική αρχή.Στην πρώτη περίπτωση η συµµετοχή των πιστωτών προηγείται τηςκρατικής βοήθειας, ενώ στη δεύτερη περίπτωση, που καλύπτει π.χ.τα αποτελέσµατα µιας άσκησης προσοµοίωσης ακραίων κατα-στάσεων, η συµµετοχή µπορεί να λάβει τη µορφή µετατροπής σείδια κεφάλαια µόνο αν δεν µπορεί να καλυφθεί το έλλειµµα κεφα-λαίων µε άλλο τρόπο.

ΕΞΥΓΙΑΝΣΗ ΜΕ Ι∆ΙΑ ΜΕΣΑ (BAIL-IN)Η διάσωση µε ίδια µέσα (bail-in) αποτελεί µια διαδικασία εξυγίανσης που στόχο έχει να δια-σφαλίσει ότι το κόστος µιας ενδεχόµενης πτώχευσης φέρουν οι επενδυτές σε µια τράπεζα. Μπο-ρεί να επιτευχθεί µε δύο τρόπους: (α) την υποχρεωτική µετατροπή των πιστωτών σε µετόχους(debt conversion) ή (β) τη διαγραφή της ονοµαστικής αξίας των απαιτήσεων των πιστωτών(write-down) (βλ. IMF 2012). Για να µπορούν να εφαρµοστούν οι δύο προσεγγίσεις, πρέπεινα υπάρχουν τα χρηµατοοικονοµικά µέσα που νοούνται ως οιονεί κεφάλαια µε βάση τους επο-πτικούς κανόνες. Το πλαίσιο της Βασιλείας ΙΙΙ ορίζει επακριβώς τα µέσα και πώς αυτά µπο-ρούν να χρησιµοποιηθούν όταν η τράπεζα προσεγγίσει ένα κρίσιµο σηµείο βιωσιµότητας (pointof non-viability).

Είναι πολύ σηµαντικό να γίνει η διάκριση µεταξύ αυτόµατων µετατροπών (automatic conversions)και θεσµικών µετατροπών (contractual conversions). Η πρώτη περίπτωση αφορά χρηµατοοικο-νοµικά µέσα µε ρήτρα µετατροπής εφόσον επέλθει κάποιο καθορισµένο γεγονός κινδύνου πουενεργοποιεί τη µετατροπή (π.χ. Contingent Convertible Securities – CoCos). Σ’ αυτή την περί-πτωση, η µετατροπή σε ίδια κεφάλαια είναι αυτόµατη. Αντίθετα, στην περίπτωση των θεσµικώνµετατροπών η απόφαση δεν είναι αυτόµατη και λαµβάνεται από την αρµόδια αρχή. Και στις δύοπεριπτώσεις η κρίσιµη παράµετρος είναι το σηµείο ενεργοποίησης της µετατροπής. Στόχος είναινα παραµείνει η τράπεζα σε λειτουργία και συνεπώς πρέπει να αποφευχθεί τυχόν καθυστερη-µένη µετατροπή. Η ισχύουσα µέθοδος ανακεφαλαιοποίησης των τραπεζών έχει το πλεονέκτηµαότι προστατεύεται η αξία των στοιχείων του ενεργητικού και δίνονται στην αρµόδια αρχή περισ-σότερες ευχέρειες υλοποίησης των συµβατικών µέτρων εξυγίανσης.1 Και στις δύο πάντως περι-πτώσεις η µετατροπή οδηγεί σε αύξηση των ιδίων κεφαλαίων τη στιγµή που χρειάζονται περισ-σότερο και γι’ αυτό θεωρείται ένα κατ’ εξοχήν αντικυκλικό µέτρο.

Για να συµβεί αυτό, κάθε τράπεζα πρέπει να έχει χρηµατοοικονοµικά µέσα τα οποία δύνανταινα διαγραφούν προς απορρόφηση ζηµιών ή/και να µετατραπούν σε µετοχικό κεφάλαιο υπό συγκε-

Πλαίσιο 2

1 Βλ. οµιλία του Ben S. Bernanke στο Federal Deposit Insurance Corporation’s Forum on Mortgage Lending for Low and Moderate IncomeHouseholds, Arlington, Virginia, 8 Ιουλίου 2008 και κατάθεσή του ενώπιον της Committee on Financial Services, U.S. House ofRepresentatives, 10 Ιουλίου 2008.



κριµένες προϋποθέσεις και συνθήκες (bail-inable instruments) ώστε να υπάρχει επαρκές από-θεµα για απορρόφηση ζηµιών. Στο πλαίσιο του Ενιαίου Μηχανισµού Εξυγίανσης το Συµβούλιο,σε συνεργασία µε τις εποπτικές αρχές, µπορεί να ορίζει το ποσοστό αυτών των µέσων στη διάρ-θρωση κεφαλαίων µιας τράπεζας (Minimum Requirement of Eligible Liabilities – MREL). Ο δια-χωρισµός των χρηµατοοικονοµικών µέσων µπορεί να συµβάλει στη διαφάνεια, καθώς και στηδηµιουργία χωριστών δευτερογενών αγορών (βλ. Kenadjian 2014).

Η επέκταση της διάσωσης µε ίδια µέσα σε χρηµατοοικονοµικά µέσα που δεν θεωρούνται κεφά-λαια ή οιονεί κεφάλαια δηµιουργεί θέµατα προς επίλυση. Υπάρχουν δύο προσεγγίσεις (βλ. Huer-tas 2014): πρώτον, η προσέγγιση του καταρράκτη (waterfall approach), όπου καθορίζεται µια επι-πλέον οµάδα χρηµατοοικονοµικών µέσων που µπορούν να χρησιµοποιηθούν για ανακεφαλαι-οποίηση, και δεύτερον, η προσέγγιση της εξαίρεσης (carve-out approach), όπου τα µέσα στοσύνολό τους θεωρείται ότι µπορούν να χρησιµοποιηθούν σε περίπτωση ανακεφαλαιοποίησης,µε εξαίρεση ορισµένα συγκεκριµένα χρηµατοοικονοµικά µέσα. Κατ’ ουσίαν, και οι δύο προ-σεγγίσεις επιχειρούν κάποια µορφή διάκρισης µεταξύ των πιστωτών της τράπεζας και συνήθωςσυνδυάζονται µε την πολιτική της προτίµησης των καταθετών (depositor preference).

ΠΕΙΘΑΡΧΙΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΚΑΤΑΘΕΤΕΣ (DEPOSITOR DISCIPLINE)

Με τη νέα Οδηγία για την εξυγίανση των τραπεζών, η Ευρωπαϊκή Ένωση επιχειρεί µια στροφήστην πολιτική εξυγίανσης των τραπεζών, εισάγοντας την έννοια της πειθαρχίας από τους κατα-θέτες (depositor discipline).

Η πειθαρχία της αγοράς (market discipline) είναι µια γενικότερη έννοια και νοείται ως το σύνολοτων µέτρων που µπορούν να υιοθετήσουν οµαδικά οι παράγοντες της αγοράς σε περίπτωση υπερ-βολικής ανάληψης κινδύνων από µια τράπεζα. Η επιβολή πειθαρχίας όµως είναι συνάρτηση α)της δυνατότητας των παραγόντων να έχουν τεκµηριωµένη άποψη για την οικονοµική κατάστασητης τράπεζας και β) της ικανότητάς τους να επηρεάζουν τις αποφάσεις της τράπεζας. Στη βιβλιο-γραφία όλα τα παραπάνω κωδικοποιούνται ως επιβολή πειθαρχίας από τους καταθέτες (depos-itor discipline), µε συνιστώσες την ικανότητα παρακολούθησης (monitoring ability) και την ικα-νότητα επιρροής (influencing ability). Η πίεση που µπορούν να ασκήσουν οι παράγοντες της αγο-ράς µπορεί να εκδηλωθεί ως αποτέλεσµα τιµής (price effect), όπου απαιτούν επιπλέον ασφά-λιστρο κινδύνου, ή ως αποτέλεσµα ποσότητας (quantity effect), όπου αποσύρουν τα κεφάλαιάτους από την τράπεζα.

Η ακαδηµαϊκή βιβλιογραφία έχει µελετήσει το θέµα, αλλά τα συµπεράσµατα είναι αλληλοσυ-γκρουόµενα. Γενικά, στις πιο ανεπτυγµένες αγορές φαίνεται ότι υπάρχει δυνατότητα επιβολήςπειθαρχίας, αλλά σε λιγότερο ώριµες αγορές υπάρχουν πολλοί θεσµικοί παράγοντες που επη-ρεάζουν αρνητικά τα κίνητρα, όπως π.χ. η “κοινή πεποίθηση” ότι οι καταθέσεις είναι στο σύνολότους διασφαλισµένες από τις πολιτικές εξυγίανσης που είχαν ακολουθηθεί στο παρελθόν, όπουδιασφαλίστηκε το σύνολο των καταθέσεων. Οι Berger and Turk-Ariss (2013), σε µελέτη δείγµατοςτραπεζών από τις ΗΠΑ και την ΕΕ, εξέτασαν την επίδραση στην πειθαρχία από τους καταθέ-τες πριν και µετά την κρίση του 2007/08. Κατέληξαν στο συµπέρασµα ότι υπήρχε πειθαρχία πριναπό την κρίση, αλλά ότι ο βαθµός διαφοροποιείται µεταξύ ΗΠΑ και ΕΕ. Επίσης, ο βαθµός πει-

Πλαίσιο 3


6 ΕΝΑΡΜΟΝΙΣΜΕΝΟΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΕΓΓΥΗΣΗΣΚΑΤΑΘΕΣΕΩΝ (HARMONISED DEPOSITGUARANTEE SCHEME – HDGS)

Το πλαίσιο εγγύησης καταθέσεων στηνΕυρωπαϊκή Ένωση καθιερώθηκε το 1994 µεστόχο την ενίσχυση της λιανικής τραπεζικής µετην καθιέρωση ελάχιστων προτύπων για τηνασφάλιση των καταθέσεων. Όµως η εναρµό-νιση µεταξύ των κρατών-µελών υπήρξε πολύµικρή. Εναλλακτικά σχήµατα είχαν καθιερω-θεί σε διάφορες χώρες µε διάφορα επίπεδακάλυψης, αποδεκτούς καταθέτες, χρόνο πλη-ρωµής κ.λπ. Τα σχήµατα αυτά αποδείχθηκανανεπαρκή στην κρίση, καθώς δεν ήταν προε-τοιµασµένα να αντιµετωπίσουν κρίσειςτέτοιων διαστάσεων, µε συνέπεια την ανάγκηκυβερνητικής παρέµβασης (π.χ. ΗνωµένοΒασίλειο, Ισλανδία). Έτσι, ανελήφθη σειράνοµοθετικών πρωτοβουλιών29 (βλ. Cariboni etal. 2008, Gerhardt and Lannoo 2011), µε

τελευταία την εκ νέου αναθεώρηση της Οδη-γίας στις 16.4.2014. Οι αναθεωρήσεις αποτε-λούν µια συνεχή διαδικασία µε στόχο τηνεναρµόνιση των κανόνων και τη βελτίωση τηςπροστασίας των καταθετών. Όµως η βασικήδιάρθρωση του ευρωπαϊκού συστήµατοςεγγύησης καταθέσεων δεν µεταβάλλεταιδραστικά. Αν και υπάρχουν προτάσεις γιααλλαγή του πλαισίου (βλ. Schoenmaker andGros 2012) και παραχώρηση εποπτικών αρµο-διοτήτων ή αρµοδιοτήτων εξυγίανσης και ρευ-στοποίησης των τραπεζών κατά τα πρότυπατου FDIC, δεν υπάρχει η πολιτική βούληση γιατόσο δραστικές αλλαγές.



θαρχίας εξαρτάται από το µέγεθος της τράπεζας και από το αν είναι εισηγµένη ή όχι στο χρη-µατιστήριο. Μετά την κρίση οι καταθέτες είναι πιο ευαίσθητοι στα θεµελιώδη χαρακτηριστικάκινδύνου των τραπεζών, αλλά ο βαθµός πειθαρχίας που επιβάλλουν έχει µειωθεί ως αποτέλε-σµα των κυβερνητικών παρεµβάσεων για τη διάσωση των τραπεζών.

Παρά τα αντικρουόµενα θεωρητικά αποτελέσµατα, θεσµικά έχει οριστικοποιηθεί ότι οι κατα-θέτες που δεν καλύπτονται από το σύστηµα εγγύησης καταθέσεων, δηλαδή οι µεγάλοι καταθέ-τες, ενδέχεται να υποστούν το κόστος εξυγίανσης µιας τράπεζας. Αυτό αλλάζει τη συµπεριφοράτους, καθώς πρέπει να “δρουν ως επενδυτές”, έννοια που πρώτη φορά χρησιµοποιήθηκε µετάτις νοµοθετικές µεταβολές στις ΗΠΑ στις αρχές της δεκαετίας του ’90.1 Για να µπορέσει αυτόνα υλοποιηθεί, πρέπει να συνοδευθεί µε επιπλέον µέτρα που ενδυναµώνουν τη διαφάνεια τωντραπεζών και βελτιώνουν την ικανότητα των καταθετών να προσδιορίσουν το προφίλ κινδύνου.Η επίπτωση της επιπλέον διαφάνειας έχει µελετηθεί από τους Gick and Pausch (2012), οι οποίοιεστιάζουν την ανάλυση σε ένα πολύ συγκεκριµένο γεγονός, τη δηµοσιοποίηση της διαδικασίαςκαι των αποτελεσµάτων των ασκήσεων προσοµοίωσης ακραίων καταστάσεων που διενεργήθη-καν στις ΗΠΑ.2 Χρησιµοποιώντας το πλαίσιο της θεωρίας των παιγνίων, αναπτύσσουν ένα υπό-δειγµα πειθούς (persuasion game) µε ποµπό του µηνύµατος τις εποπτικές αρχές και αποδέκτεςτους παράγοντες της αγοράς. Οι αρχές έχουν κίνητρο άριστου σχεδιασµού της άσκησης µε παράλ-ληλη υλοποίηση ενός µηχανισµού δηµοσιοποίησης. Η δηµοσιοποίηση των µεθόδων και των απο-τελεσµάτων επηρεάζει θετικά τις αποφάσεις των αποδεκτών των πληροφοριών.

1 Βλ. Jens, William G. and David F. Scott (1992), “Banks in distress: Depositors must act like investors”, Business Forum, 17(4).2 Πριν από τη δηµοσιοποίηση των αποτελεσµάτων υπήρχε σηµαντική εσωτερική διαβούλευση στις εποπτικές αρχές για το βαθµό δηµο-

σιοποίησης των επιπτώσεων. Τελικά αποφασίστηκε η δηµοσιοποίηση µε το παρακάτω σκεπτικό: “the decision to depart from thestandard practice of keeping examination information confidential has led supervisors to take the unusual step of publically reportingthe findings of this supervisory exercise.”

2299 Η αλλαγή του συστήµατος εγγύησης καταθέσεων ήταν µεταξύ τωνπροτάσεων της οµάδας de Larosière για την αναµόρφωση της αρχι-τεκτονικής της τραπεζικής εποπτείας στην Ευρωπαϊκή Ένωση.Report of the High-Level Group on Financial Supervision in the EUchaired by Jacques de Larosière, Brussels, 25.2.2009.“Recommendation 14: Deposit Guarantee Schemes (DGS) in the EUshould be harmonized and preferably be pre-funded by the privatesector (in exceptional cases topped up by the State) and provide high,equal protection to all bank customers throughout the EU.”


Στη συνέχεια εξετάζονται τα βασικά χαρα-κτηριστικά του συστήµατος εγγύησης κατα-θέσεων στην ΕΕ και ιδιαίτερα η εξέλιξη τουκανονιστικού πλαισίου.

(i) Μορφή

Στην ΕΕ κάθε κράτος-µέλος είναι υποχρεω-µένο να έχει τουλάχιστον ένα εθνικό σύστηµαεγγύησης καταθέσεων. Η Οδηγία για τηνεγγύηση των καταθέσεων διατηρεί τα εθνικάσυστήµατα και επιδιώκει τη µεγαλύτερη εναρ-µόνισή τους. Η προσέγγιση αυτή µπορεί ναεφαρµοστεί πιο εύκολα και χωρίς πολιτικέςτριβές, αλλά δηµιουργεί προβλήµατα ανταγω-νισµού και δεν αντιµετωπίζει καίρια το πρό-βληµα της κίνησης των κεφαλαίων προς πιοεύρωστες χώρες και τράπεζες (fly to quality).Εντός της ΕΕ µια τράπεζα µπορεί να επεκτα-θεί µε την ίδρυση θυγατρικής, η οποία υπό-κειται στο σύστηµα εγγύησης καταθέσεων τηςχώρας υποδοχής, ή µε την ίδρυση καταστηµά-των, τα οποία υπόκεινται στο σύστηµα εγγύη-σης καταθέσεων της χώρας καταγωγής. Η δια-φοροποίηση των δύο συστηµάτων µπορεί ναδηµιουργήσει θέµατα ανταγωνισµού. Όσοναφορά το θέµα της κίνησης κεφαλαίων εντόςτης ευρωζώνης, αυτό έλαβε σηµαντικές δια-στάσεις κατά τη διάρκεια της κρίσης χρέους.Κεφάλαια από τις χώρες της περιφέρειαςκατευθύνθηκαν προς τις χώρες του κέντρουκαθώς η κρίση εξελισσόταν. Υπό ορισµένεςπροϋποθέσεις θα µπορούσε να είχε αποφευ-χθεί, αν προβλεπόταν η δηµιουργία ενός Ενι-αίου Οργανισµού, ο οποίος θα κάλυπτε όλεςτις καταθέσεις πανευρωπαϊκά. Όµως µιατέτοια απόφαση είναι πολιτικά δυσεφάρµοστη,καθώς οδηγεί σε πλήρη αµοιβαιοποίηση τωνκινδύνων. Η εναρµόνιση των συστηµάτων είναιµερική λύση, καθώς κάθε εθνικό σύστηµα έχειως έσχατη υποστήριξη τους εθνικούς προϋπο-λογισµούς, που σε πολλές περιπτώσεις ήταν ηαιτία της µετακίνησης κεφαλαίων. Επίσης, ηδηµιουργία Ενιαίου Οργανισµού δεν µπορείνα εξεταστεί µεµονωµένα, καθώς αποτελείµέρος του χρηµατοοικονοµικού πλέγµατοςασφαλείας και συναρτάται και µε το µηχανι-σµό εξυγίανσης, ο οποίος παραµένει σε εθνικόεπίπεδο. Στην ευρωζώνη, αν και είναι υπό

καθιέρωση ο Ενιαίος Μηχανισµός Εξυγίαν-σης, ο Ενιαίος Μηχανισµός Εγγύησης Κατα-θέσεων παραµένει µακροχρόνιος στόχος. Βρα-χυχρόνια ο πολιτικός συµβιβασµός κατέληξεστη λύση της διατήρησης των εθνικών σχηµά-των εγγύησης καταθέσεων και στην επιδίωξητης περαιτέρω εναρµόνισής τους.

(ii) Συµµετοχή

Αρχικά η συµµετοχή στα εθνικά συστήµαταεγγύησης καταθέσεων δεν ήταν υποχρεωτικήγια όλες τις τράπεζες, αν αυτές ήταν µέροςάλλων ισοδύναµων σχηµάτων. Αυτό καταρ-γήθηκε και η συµµετοχή είναι υποχρεωτική,ώστε όλοι οι καταθέτες να καλύπτονται απότην πτώχευση οποιασδήποτε τράπεζας καλύ-πτεται από το σχήµα. Με αυτόν τον τρόπο τοκόστος της πτώχευσης επιµερίζεται σε όλεςτις τράπεζες και όχι σε όσες συµµετέχουνστο σύστηµα.

(iii) Ύψος κάλυψης

Σε πανευρωπαϊκό επίπεδο η κάλυψη είχε ορι-στεί στο ελάχιστο των 20.000 ευρώ, αλλάυπήρχαν σηµαντικές διαφοροποιήσεις µεταξύτων εθνικών συστηµάτων, οι οποίες αντανα-κλούσαν ιστορικές συµπεριφορές και διαφο-ρές στο κατά κεφαλήν εισόδηµα, χωρίς ναλαµβάνεται η πολιτική απόφαση για εναρµό-νιση. Η προσέγγιση άλλαξε δραµατικά το2008, όταν το Συµβούλιο αύξησε το όριο στα50.000 ευρώ µε στόχο τα 100.000 ευρώ το 2010,ως όριο µέγιστης εναρµόνισης. Το όριο αυτόείναι σε ισχύ µέχρι σήµερα30 και το σύνολοτων εθνικών συστηµάτων έχει προσαρµοστείσε αυτό.

Το ύψος κάλυψης πρέπει να είναι µεγάλο γιαψυχολογικούς και πολιτικούς λόγους ώστε νααποτρέπει τον πανικό και να δείχνει προσή-λωση στο στόχο. Το ύψος των 100.000 ευρώκαλύπτει µεγάλο ποσοστό των καταθέσεωνστην Ευρωπαϊκή Ένωση (95%) και κατ’ουσίαν το σύστηµα έχει µετατραπεί σε οιονεί


3300 Σε ορισµένες ειδικές περιπτώσεις καλύπτονται για περιορισµένοχρονικό διάστηµα και καταθέσεις µεγαλύτερες των 100.000 ευρώ.


απεριόριστης κάλυψης. Αν επιπλέον ληφθείυπόψη ότι η κάλυψη είναι ανά καταθέτη ανάτράπεζα, προκύπτει ότι η πραγµατικήκάλυψη είναι µεγαλύτερη από το όριο πουέχει θεσπιστεί.31

Τέλος, έχει καταργηθεί και η δυνατότητα τηςσυνυπευθυνότητας (coinsurance), η οποίαόπου υπήρχε δεν εφαρµόστηκε. Παραδείγ-µατος χάριν, συνυπευθυνότητα µέχρι 10%ίσχυε στο Ηνωµένο Βασίλειο µέχρι την πτώ-χευση της Northern Rock, η οποία όµως δενεφαρµόστηκε όταν η τράπεζα πτώχευσε.

(iv) Χρηµατοδότηση

Ο µηχανισµός χρηµατοδότησης καθώς και τασυνολικά κεφάλαια είναι θέµατα που επηρε-άζουν την εµπιστοσύνη των καταθετών στοσύστηµα. Στην αρχική Οδηγία δεν υπήρχεαναφορά στα θέµατα αυτά και υπήρχαν δια-φοροποιήσεις ανά κράτος. Η Ευρωπαϊκή Επι-τροπή σε έκθεσή της το 2008 υπολόγισε ότιστις περισσότερες χώρες τα κεφάλαια δενκάλυπταν το 1% των επιλέξιµων καταθέσεωνκαι κατά µέσο όρο ήταν 0,53% για την ΕΕ-15.Επίσης, σε άσκηση προσοµοίωσης κρίσηςφάνηκε ότι το σύστηµα σε όλη την ΕΕ µπορείνα καλύψει ένα σενάριο τραπεζικής κρίσηςµικρής κλίµακας. Ορισµένες χώρες µπορούννα καλύψουν κρίση µεσαίας κλίµακας αλλάκαµία µεγάλης κλίµακας. Στην πράξη, απο-δείχθηκε ότι και το σενάριο για µεγάλης κλί-µακας κρίση (8,9 δισεκ. ευρώ ζηµία) ήτανήπιο, αφού η κρίση της Northern Rock στοΗνωµένο Βασίλειο δηµιούργησε 25 δισεκ.λίρες ζηµία, γεγονός που υποχρέωσε τηνκυβέρνηση σε παρέµβαση.

Η νέα Οδηγία θέτει ως στόχο τα εθνικάσυστήµατα εγγύησης καταθέσεων να συγκε-ντρώσουν κεφάλαια ίσα µε το 0,8% των επι-λέξιµων καταθέσεων, εντός δεκαετίας µε εκτων προτέρων εισφορές, οι οποίες υπολογί-ζονται µε ένα µικτό σύστηµα σταθερού ποσο-στού και διαφοροποιηµένου ποσοστού µεβάση τον κίνδυνο. Αν, σε περίπτωση πτώχευ-σης µιας τράπεζας, τα κεφάλαια δεν επαρ-κούν, οι τράπεζες είναι υποχρεωµένες να

παρέχουν εκ των υστέρων χρηµατοδότηση έωςτο 0,5% των επιλέξιµων καταθέσεων. Κατ’ουσίαν εισάγεται ο συνδυασµός 60%-40% εκτων προτέρων µε εκ των υστέρων χρηµατο-δότηση, καθώς η τρέχουσα κερδοφορία τωνευρωπαϊκών τραπεζών δεν είναι ιδιαίτεραισχυρή. Επίσης εισάγεται και η δυνατότηταδανεισµού κεφαλαίων µεταξύ των εθνικώνσυστηµάτων εγγύησης καταθέσεων.

(v) Επιλέξιµες καταθέσεις και χρόνος πληρωµής

Η βασική αρχή για να καταστεί ένα προϊόνεπιλέξιµο είναι η πλήρης αποπληρωµή του,δηλαδή χωρίς έκπτωση στο κεφάλαιο. Οιαπλές καταθέσεις, σε οποιοδήποτε νόµισµα,εµπίπτουν στον ορισµό, αλλά καταθέσεις µεπιο περίπλοκα χαρακτηριστικά, όπως κατα-θέσεις η αξία των οποίων εξαρτάται από έναχρηµατιστηριακό δείκτη, δεν καλύπτονται.Επίσης, σε περίπτωση πτώχευσης η πληρωµήπρέπει να πραγµατοποιηθεί εντός 20 ηµερών,προθεσµία που προβλέπεται να µειωθεί σε 7ηµέρες µέχρι το 2024. Αυτό απαιτεί σηµαντικήαπλοποίηση των διαδικασιών, καθώς µελέτητης ΕΕ έδειξε ότι σε ορισµένες χώρες η δια-δικασία περιλαµβάνει µέχρι και 21 βήµατα.32

(vi) ∆ιαφορές από το Ενιαίο Ταµείο Εξυγίανσης

Όπως αναλύθηκε, στη ευρωζώνη έχει αποφα-σιστεί η σύσταση Ενιαίου Ταµείου Εξυγίανσης.Παρόµοιο ταµείο δεν έχει αποφασιστεί για τηνεγγύηση των καταθέσεων, αν και αυτό παρα-



3311 Με την εναρµόνιση στο ποσό των 100.000 ευρώ παύει να έχεινόηµα η συµπληρωµατική κάλυψη (topping-up) που µπορούσαν ναπαρέχουν καταστήµατα τα οποία λειτουργούσαν σε χώρες υπο-δοχής µε υψηλότερη κάλυψη. Αν ένα κατάστηµα λειτουργούσε σεχώρα µε υψηλότερη κάλυψη, οι καταθέτες απολάµβαναν τηνκάλυψη της χώρας καταγωγής καθώς και την επιπλέον κάλυψη τηςχώρας υποδοχής. Αυτή η δυνατότητα είχε το πλεονέκτηµα της ίσηςµεταχείρισης των καταθετών σε µια τράπεζα, αλλά το µειονέκτηµατης άνισης µεταχείρισης των καταθετών σε µια χώρα. Επίσης, τοσύστηµα εγγύησης καταθέσεων, σε περίπτωση πτώχευσης, έπρεπενα καταβάλλει ποσά σε τράπεζα η οποία δεν τελούσε υπό τηνάµεση εποπτεία του. Ακόµη µεγαλύτερα προβλήµατα δηµιουρ-γούνταν όταν µια κατηγορία καταθετών ήταν επιλέξιµη σε µιαχώρα αλλά δεν ήταν επιλέξιµη σε άλλη.

3322 Προβλέπεται ότι σε περίπτωση πτώχευσης ο καταθέτης δεν απαι-τείται να υποβάλει αίτηση αποζηµίωσης, αλλά η διαδικασία ενερ-γοποιείται αυτόµατα. Επίσης, ο καταθέτης απευθύνεται στο εγχώ-ριο σύστηµα εγγύησης καταθέσεων (single point contact), χωρίςνα απαιτείται επαφή µε άλλα συστήµατα, για να ικανοποιήσει τιςαπαιτήσεις του. Τα συστήµατα είναι υποχρεωµένα να έχουν δηµι-ουργήσει διαύλους επικοινωνίας.


µένει µακροχρόνιος στόχος και όλες οι παρά-µετροι θα εξεταστούν εντός του τρέχοντοςέτους. Πρέπει να σηµειωθεί ότι τα δύο ταµείαδεν είναι παρόµοια, αφού έχουν (ή θα έχουν)διαφορετικό στόχο. Το µεν ταµείο εγγύησηςκαταθέσεων καλύπτει µόνο τους επιλέξιµουςκαταθέτες, ενώ το ταµείο εξυγίανσης διασφα-λίζει ότι µια τράπεζα µπορεί να ορθοποδήσεικαι καλύπτει το κόστος της εξυγίανσης.

7 ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η έκθεση των τεσσάρων προέδρων (βλ. VanRompuy, H., J.M. Barroso, J.C. Juncker, andM. Draghi (2012), “Προς µια Γνήσια (genuine)Οικονοµική και Νοµισµατική Ένωση”) περι-γράφει τα βήµατα για τη δηµιουργία µιας στα-θερής και ολοκληρωµένης αρχιτεκτονικής στοχρηµατοπιστωτικό, το δηµοσιονοµικό, τονοικονοµικό και τον πολιτικό τοµέα, προκει-µένου να διασφαλιστεί η σταθερότητα τουευρώ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης στοσύνολό της. Έχουν γίνει σηµαντικά βήµαταπρος τη δηµοσιονοµική ενοποίηση και ορι-σµένα δειλά βήµατα προς την πολιτική ενο-ποίηση, κυρίως µε τη βελτίωση της οικονοµι-κής διακυβέρνησης. Η µεγαλύτερη πρόοδοςσηµειώθηκε στην τραπεζική ενοποίηση, όπουοι εξελίξεις ήταν πολύ γοργές. Αποφασίστηκεη υλοποίηση της τραπεζικής ένωσης µε τρειςπυλώνες, που αναπτύχθηκαν διεξοδικά στηνπαρούσα µελέτη, µε στόχο τη διάρρηξη τουδεσµού µεταξύ υπερχρεωµένων κρατών-αδύ-ναµων τραπεζών, την ανάσχεση του κατα-κερµατισµού των κεφαλαιαγορών, την απο-κατάσταση της µετάδοσης της νοµισµατικήςπολιτικής και την οµαλοποίηση της χρηµατο-δότησης των επιχειρήσεων. Η νοµική προερ-γασία έχει ολοκληρωθεί και τώρα έχει αρχί-σει η φάση της υλοποίησης, που αναµένεταιδύσκολη και µακρά.

Η τραπεζική ένωση επιδιώκει να επιλύσει αυτάτα προβλήµατα ξεκινώντας µε την οµαλοποί-ηση της αγοράς κρατικών οµολόγων ώστε ναδιαχωριστεί ο κίνδυνος χώρας από τον κίνδυνο

αντισυµβαλλοµένου. Επίσης, µε τις πρωτοβου-λίες για ενιαίους κανόνες και ενιαία εποπτείαεπιχειρείται να σταλεί ένα σαφές µήνυµα γιατην ευρωστία των τραπεζών και να αρθούνόλες οι αµφιβολίες για την ποιότητα του ενερ-γητικού τους. Σε περιπτώσεις προβληµάτων, τοενιαίο πλαίσιο εξυγίανσης καθιερώνει διαδι-κασίες και αµοιβαιοποίηση των πόρων ώστε ναπεριοριστούν ενδεχόµενα συστηµικά προβλή-µατα. Το πιο σηµαντικό είναι ότι καθιερώνει εκτων προτέρων γνωστούς κανόνες κατανοµήςτων ζηµιών, όπου για πρώτη φορά προβλέπε-ται η συµµετοχή των µεγάλων καταθετών στηνεξυγίανση των τραπεζών. Αυτό είναι βέβαιο ότιθα µεταβάλει τις συµπεριφορές από την πλευράτόσο των καταθετών όσο και των τραπεζών. Γιατους µικρούς καταθέτες ο εναρµονισµός τωνσυστηµάτων εγγύησης καταθέσεων αναµένεταινα δηµιουργήσει ένα µεγαλύτερο αίσθηµαασφάλειας και να περιορίσει τις κινήσεις κατα-θέσεων εντός της ΕΕ.

Τα παραπάνω αναµένεται να οµαλοποιήσουντην τραπεζική αγορά εντός της ευρωζώνης καινα δηµιουργήσουν ένα αποτελεσµατικότεροτραπεζικό σύστηµα, το οποίο θα είναι σε θέσηνα υποστηρίζει την οικονοµική ανάπτυξη. Ηδιασυνοριακή τραπεζική θα ανακτήσει τοδυναµισµό της και οι τράπεζες θα αναστρέ-ψουν την αυξανόµενη αποστροφή προς τονκίνδυνο. Η νοµισµατική πολιτική θα µπορεί ναείναι πιο αποτελεσµατική και να µεταφέρει τοστίγµα της στην πραγµατική οικονοµία. Οισυνθήκες αυτές θα δηµιουργήσουν ευνοϊκέςπροϋποθέσεις για τη χρηµατοδότηση των επι-χειρήσεων. Τα επιτόκια θα οµαλοποιηθούνκαι δεν αναµένεται να παρατηρούνται µεγά-λες αποκλίσεις µεταξύ των κρατών-µελών.Σηµασία έχει τα επιτόκια να αντικατοπτρίζουντον ιδιοσυγκρατικό κίνδυνο και όχι τη χώρακαταγωγής ή δραστηριοποίησης. Βεβαίως, οκίνδυνος χώρας θα συνεχίζει να επηρεάζει τοασφάλιστρο κινδύνου και τα επιτόκια, όσο τορυθµιστικό πλαίσιο µεροληπτεί υπέρ των κρα-τικών οµολόγων και δεν προχωρούν τα υπό-λοιπα σκέλη της “γνήσιας” οικονοµικής καινοµισµατικής ένωσης.



Afonso, G., J. Santos and J. Traina (2014), “Do ‘Too-Big-to-Fail” Banks Take On More Risk?’,Federal Reserve Bank of New York, Economic Policy Review, Vol. 20, No 2.

Angkinand, P. and C. Wihlborg (2013), “Organization, Supervision and Resolution of Cross-border Banking”, Handbook of Safeguarding Global Financial Stability, Chapter 29, Else-vier.

Avgouleas, E., C. Goodhart and D. Schoenmaker (2013), “Bank Resolution Plans as a catalystfor global financial reform”, Journal of Financial Stability, Vol. 9, 210-218.

Babis, V. (2013), “European Bank Recovery and Resolution Directive: Recovery Proceedingsfor Cross-Border Banking Groups”, University of Cambridge Faculty of Law, Legal StudiesResearch Paper No 49.

Beck, T. (ed.) (2012), Banking Union in Europe: Risks and Challenges, Centre for EconomicPolicy Research (CEPR).

Beck, T., R. Todorov and W. Wagner (2012), “Supervising Cross-border Banks: Theory, Evidenceand Policy”, European Banking Center Discussion Paper No 2012-015.

Berger, Α.Ν. and R. Turk-Ariss (2013), “Do Depositors Discipline Banks and Did GovernmentActions During the Recent Crisis Reduce this Discipline? An International Perspective”, Work-ing Paper.

Bignon, V., R. Breton and M. Rojas Breu (2013), “Currency Union with and without BankingUnion”, Banque de France, Working Paper No 450.

Bijilsma, M.J. and G.T.J. Zwart (2013), “The changing landscape of financial markets in Europe,the United States and Japan“, Bruegel Working Paper No 2013/02.

Brinkhoff, J., S. Langfield, F. Mazzaferro, C. Salleo and O. Weeken (2012), “Risk managementthrough the lens of macroprudential policy”, Journal of Risk Management in Financial Insti-tutions, Vol. 6, No 2, 120-128.

Calomiris, C.W. (1999), “Building an incentive-compatible safety net”, Journal of Banking &Finance, 23(10), 1499-1519.

Cariboni, J., K. Vanden Branden, F. Campolongo and M. De Cesare (2008), “Deposit protec-tion in the EU: State of play and future prospects”, Journal of Banking Regulation, Vol. 9(2),82-101.

Carmassi, J., C. Di Noia and S. Micossi (2012a), “Banking Union: A federal model for the Euro-pean Union with prompt corrective action”, CEPS Policy Briefs, No 282.

Carmassi, J., C. Di Noia and S. Micossi (2012b), “Banking Union in the Eurozone and the Euro-pean Union”, CEPS Commentary.

Colliard, J.E. (2013), “Monitoring the supervisors: optimal regulatory architecture in a bankingunion”, SSRN Working Paper.

De Grauwe, P. (2011), “The governance of a fragile Eurozone”, CEPS Working Document No346.

Elliott, D.J. (2012), “Key issues on European Banking Union: Trade-offs and some recom-mendations”, Global Economy and Development at Brookings, Working Paper 52.

Financial Stability Board (2011), Key Attributes of Effective Resolution Regimes for FinancialInstitutions, Basel.

Financial Stability Board (2012), “Recovery and Resolution Planning: Making the Key Attrib-utes Requirements Operational”, Consultative document, Basel.

Ferrarini, G. and L. Chiarella (2013), “Common Banking Supervision in the Eurozone: Strengthsand Weaknesses”, ECGI, Law Working Paper No 223.

Gerhardt, M. and K. Lannoo (2011), “Options for reforming deposit protection schemes in theEU”, ECRI Policy Brief No 4.

Gick, W. and T. Pausch (2012), “Persuasion by stress testing – optimal disclosure of supervisoryinformation in the banking sector”, Deutsche Bundesbank, Discussion Paper No 32/2012.





Gleeson, S. (2014), “The importance of group resolution”, in A. Dombret and P.S. Kenadjian(eds), The Bank Recovery and Resolution Directive: Europe’s solution for “too big to fail”?,ILF Series, De Gruyter.

Goodhart, Ch. (ed.) (2000), Which Lender of Last Resort for Europe?, London: Central Bank-ing Publications.

Goodhart, C. and D. Schoenmaker (2009), “Fiscal Burden Sharing in Cross-Border BankingCrises”, International Journal of Central Banking, 5:141-165.

Gros, D. (2013), “The SRM and the dream to resolve banks without public money”, CEPS Com-mentary.

Hardy, D.C. (2013), “Bank Resolution Costs, Depositor Preference, and Asset Encumbrance”,IMF Working Paper 13/172.

Huertas, T.F. (2014), “The case for bail-ins”, in A. Dombret and P.S. Kenadjian (eds), The BankRecovery and Resolution Directive: Europe’s solution for “too big to fail”?, ILF Series, DeGruyter.

Hüpkes, E. (2014), “ ‘Living wills’ – An international perspective”, in A. Dombret and P.S. Kenad-jian (eds), The Bank Recovery and Resolution Directive: Europe’s solution for “too big to fail”?,ILF Series, De Gruyter.

Hoggarth, G., P. Jackson and E. Nier (2005), “Banking crises and the design of safety nets”, Jour-nal of Banking & Finance, 29(1), 143-159.

IMF (2012), “From Bail-out to Bail-in: Mandatory Debt Restructuring of Systemic Financial Insti-tutions”, IMF Staff Discussion Note 12/03.

IMF (2013), “A Banking Union for the Euro Area”, IMF Staff Discussion Note 13/01.Kenadjian, P.S. (2014), “CoCos and bail-ins”, in A. Dombret and P.S. Kenadjian (eds), The Bank

Recovery and Resolution Directive: Europe’s solution for “too big to fail”?, ILF Series, DeGruyter.

Krugman, P. (2012), “Revenge of the Optimum Currency Area”, NBER Macroeconomics Annual2012, Vol. 27.

Llewellyn, D.T. (2013), “Role and scope of regulation and supervision”, Handbook of Safe-guarding Global Financial Stability, Chapter 43, Elsevier.

Mayes, D.G. (2004), “Who pays for bank insolvency?”, Journal of International Money andFinance, 23, 515-551.

McAndrews, J., D.P. Morgan, J. Santos and T. Yorulmazer (2014), “What Makes Large BankFailures So Messy and What to Do about It?”, Federal Reserve Bank of New York, EconomicPolicy Review, Vol. 20, No 2.

Micossi, S., G. Bruzzone and J. Carmassi (2013), “The New European Framework for Manag-ing Bank Crises”, CEPS Policy Brief No 304.

Micossi, S., G. Bruzzone and Μ. Cassella (2014), “Bail-in Provisions in State Aid and Resolu-tion Procedures: Are they consistent with systemic stability?”, CEPS Policy Brief No 318.

Nieto, M.J. and G.G. Garcia (2012), “The insufficiency of traditional safety nets: what bank res-olution fund for Europe?“, Journal of Financial Regulation and Compliance, Vol. 20, No. 2,116-146.

Nikolov, K. and A. Popov (2014), “The sovereign-bank nexus”, ECB, Research Bulletin, No 20.Otto, M. (2014), “Living wills – The in-house perspective”, in A. Dombret and P.S. Kenadjian

(eds), The Bank Recovery and Resolution Directive: Europe’s solution for “too big to fail”?,ILF Series, De Gruyter.

Petitjean, M. (2013), “Bank failures and regulation: a critical review”, Journal of Financial Reg-ulation and Compliance, Vol. 21, No. 1, 16-38.

Pisani-Ferry, J., A. Sapir, N. Véron and G.B. Wolff (2012), “What Kind of European BankingUnion?”, Bruegel Policy Contribution, Issue 2012/12.



Randel, C., (2014), “Group resolution under the EU Resolution Directive”, in A. Dombret andP.S. Kenadjian (eds), The Bank Recovery and Resolution Directive: Europe’s solution for “toobig to fail”?, ILF Series, De Gruyter.

Schoenmaker, D. (2010), “Burden Sharing: From Theory to Practice”, Duisenberg School ofFinance, Policy Paper No. 6.

Schoenmaker, D. (2011), “The financial trilemma”, Economic Letters, 111, 57-59.Schoenmaker, D. and D. Gros (2012), “European Deposit Insurance and Resolution Fund”, CEPS

Working Document 364.Singh, D. and J. Raymond (2012), “Developing a Framework for Effective Financial Crisis Man-

agement”, OECD Journal: Financial Market Trends, Vol. 2011(2).Sommer, J.H. (2014), “Why Bail-In? And How!”, Federal Reserve Bank of New York, Economic

Policy Review, Vol. 20, No 2.Tröger, T.H. (2013), “The Single Supervisory Mechanism – Panacea or Quack Banking Regu-

lation?” SAFE Working Paper Series, No. 27.Valiante, D. (2012), “Last call for a banking union in the euro area”, Applied Economics Quar-

terly, Vol. 58, No 2, 153-170.Valiante, D. (2014), “Framing Banking Union in the Euro Area: Some empirical evidence”, CEPS

Working Document 388.Van Rompuy, H., J.M. Barroso, J.C. Juncker and M. Draghi (2012), “Towards a Genuine Eco-

nomic and Monetary Union”,http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/press-data/en/ec/134069.pdf.

Véron, N. (2013), “A realistic bridge towards a European banking union”, Bruegel Policy Con-tribution, Issue 2013/09.

Véron, N. and G.B. Wolff (2013), “From Supervision to resolution. Next steps on the road toEuropean Banking Union”, Bruegel Policy Contribution, Issue 2013/04.




ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗ ΕΠΟΠΤΕΙΑ

Ο τραπεζικός τοµέας είναι κεντρικής σηµα-σίας για το ευρωπαϊκό χρηµατοπιστωτικόσύστηµα, καθώς παρέχει τα 2/3 των συνολικώνπιστώσεων, και συνεπώς επηρεάζει τη λει-τουργία της πραγµατικής οικονοµίας. Η επο-πτεία του τραπεζικού τοµέα δεν είναι ένατεχνικό θέµα, καθώς απαιτεί σε σηµαντικόβαθµό υποκειµενική κρίση. Ένα πλήρες καιαποτελεσµατικό σύστηµα προληπτικής επο-πτείας πρέπει να εξετάζει τον τραπεζικόκλάδο µε δύο διαφορετικές προσεγγίσεις:

• Μικροπροληπτική εποπτεία• Μακροπροληπτική εποπτεία

1 ΜΙΚΡΟΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗ ΕΠΟΠΤΕΙΑ

Η µικροπροληπτική εποπτεία των τραπεζώνεξετάζει όλους εκείνους τους παράγοντες πουεπηρεάζουν την ασφάλεια και την ευρωστίατων τραπεζών, µε σκοπό την προστασία τωνκαταθετών. Ο απώτερος στόχος είναι η ελα-χιστοποίηση της πιθανότητας πτώχευσηςµιας τράπεζας και τα εργαλεία που χρησιµο-ποιούνται παρέχουν εναλλακτικά επίπεδα(layers) προστασίας.

(i) Επάρκεια κεφαλαίων

Το πρώτο επίπεδο προστασίας αναφέρεταιστα κεφάλαια της τράπεζας και ειδικότεραστο θέµα της κεφαλαιακής επάρκειας. Μιαεπαρκώς κεφαλαιοποιηµένη τράπεζα σηµαί-νει ότι αναλαµβάνει κινδύνους µε επαρκή ίδιαµέσα. Έχει διεθνώς αναγνωριστεί ότι κάθετράπεζα πρέπει να λειτουργεί µε ορισµέναελάχιστα ίδια κεφάλαια που αποτελούνεγγύηση για τους καταθέτες σε περίπτωσηπροβληµάτων.

(ii) Σύστηµα εσωτερικού ελέγχου και διαχείρισηκινδύνων

Το δεύτερο επίπεδο προστασίας αναφέρεταιστα συστήµατα εσωτερικού ελέγχου (ΣΕΕ)και ειδικότερα στα συστήµατα διαχείρισηςκινδύνων. Εξίσου σηµαντικός παράγοντας µε

την οικονοµική ευρωστία είναι και η αποτε-λεσµατική οργάνωση µιας τράπεζας, ώστε ναέχει τη δυνατότητα αποτροπής προβληµάτωνπου σχετίζονται µε συστήµατα, διαδικασίεςκαι ηθεληµένα ή µη ανθρώπινα λάθη. Με άλλαλόγια, πρέπει να υπάρχει ένα αποτελεσµατικόσύστηµα εσωτερικού ελέγχου που να δια-σφαλίζει ότι η τράπεζα λειτουργεί σύµφωναµε καταγεγραµµένους κανόνες και διαδικα-σίες, καθώς και ότι υπάρχουν συστήµατα προ-ληπτικού ελέγχου για την αποτροπή δυσλει-τουργιών και ζηµιών.

(iii) ∆ιαχείριση ρευστότητας

Το τρίτο επίπεδο προστασίας αναφέρεται στηδιαχείριση της ρευστότητας. Η τρέχουσακρίση ανέδειξε µε δραµατικό τρόπο τον κίν-δυνο ρευστότητας, ο οποίος εν µέρει είχεπαραµεληθεί, καθώς η επαρκής ρευστότηταεθεωρείτο σηµάδι ευρωστίας. Όµως δεν δια-γνώστηκε εγκαίρως ότι αυτό οδήγησε σεχαλάρωση των πιστωτικών κριτηρίων. Επίσης,τα σχήµατα τιτλοποίησης που χρησιµοποιή-θηκαν για άντληση ρευστότητας εισήγαγανµια νέα διάσταση στη ρευστότητα που δενέγινε απολύτως κατανοητή. Συνεπώς, στόχοςείναι ο προσδιορισµός του επαρκούς “επιπέ-δου” ρευστότητας.

2 ΜΑΚΡΟΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗ ΕΠΟΠΤΕΙΑ

Ως µακροπροληπτική εποπτεία νοείται ησυστηµατική παρακολούθηση των χαρακτη-ριστικών και των τάσεων που σηµειώνονταιστο χρηµατοπιστωτικό σύστηµα, στην πραγ-µατική οικονοµία και στους διαύλους πουσυνδέουν το χρηµατοπιστωτικό σύστηµα µετην υπόλοιπη οικονοµία. Η µακροπροληπτικήεποπτεία, σε αντίθεση µε τη µικροπρολη-πτική εποπτεία που εστιάζει σε επιµέρουςεποπτευόµενους φορείς (π.χ. τράπεζες,ασφαλιστικές επιχειρήσεις κ.λπ.), µελετάτους κινδύνους και αξιολογεί την ανθεκτι-κότητα σε επίπεδο συστήµατος, λαµβάνονταςυπόψη και τις αλληλεπιδράσεις µεταξύ τωνδιαφόρων µερών του συστήµατος. Τα βασικάεργαλεία µακροπροληπτικής διαχείρισηςείναι τα εξής:


ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α


(i) ∆είκτες µόχλευσης (leverage ratios)

Οι δείκτες κεφαλαιακής µόχλευσης, δηλαδή ολόγος των ιδίων κεφαλαίων προς το σύνολοτου ενεργητικού της τράπεζας, έχουν επα-νέλθει στο προσκήνιο ως µέτρο αντιµετώπισηςτης µόχλευσης. Όταν εφαρµόζονται στοσύνολο των τραπεζών, µπορούν να περιορί-σουν τη συσσώρευση µόχλευσης σε επίπεδοσυστήµατος κατά τη διάρκεια της ανοδικήςφάσης του οικονοµικού κύκλου. Επίσης, οιδείκτες µόχλευσης µπορούν να λειτουργήσουνσυµπληρωµατικά µε τους παραδοσιακούς δεί-κτες µε βάση τον κίνδυνο και να ενσωµατώ-σουν οποιαδήποτε υποεκτίµηση του κινδύνου,ανεξάρτητα από τις αιτίες που την προκαλούν(λανθασµένη υλοποίηση των εποπτικών κανό-νων, κίνδυνος λανθασµένης ειδίκευσης υπο-δειγµάτων κ.λπ.).

(ii) Περιορισµοί στη διανοµή κερδών

Ο περιορισµός στη διακριτική ευχέρεια τωντραπεζών ως προς τη διανοµή των κερδώνείναι ουσιώδους σηµασίας ιδίως σε περιόδουςκρίσης, καθώς µπορεί να βοηθήσει την τρά-πεζα να αντεπεξέλθει στα προβλήµατα και νασυνεχίσει τη λειτουργία της. Η διακριτικήευχέρεια περιλαµβάνει, µεταξύ άλλων, τη δια-νοµή µερίσµατος, την επαναγορά µετοχών, τιςέκτακτες παροχές προς το προσωπικό, πρό-σθετες ασφαλιστικές παροχές ή την ενεργο-ποίηση του δικαιώµατος αποπληρωµής υβρι-δικών τίτλων.

(iii) Αποθέµατα κεφαλαίων (capital buffers)

Οι τράπεζες πρέπει να λειτουργούν µε από-θεµα κεφαλαίου πέραν των ελάχιστων απαι-

τούµενων κεφαλαίων. Τα επιπλέον αυτάκεφάλαια στοχεύουν να καταστήσουν τις τρά-πεζες πιο ανθεκτικές σε περιόδους ύφεσης καικαλύτερα προετοιµασµένες να απορροφήσουντις επιπτώσεις διαταραχών. Αυτό επιτυγχά-νεται µε την αντιστροφή της υπερκυκλικήςσυµπεριφοράς που πολλαπλασιάζει τις επι-πτώσεις µιας κρίσης. Το πλαίσιο κεφαλαιακώναπαιτήσεων της Βασιλείας ΙΙΙ καθορίζει τρίαείδη αποθεµάτων: α) ένα απόθεµα διατήρησης(conservation buffer) ίσο µε 2,5% του σταθ-µισµένου ενεργητικού µε στόχο την αποτροπήδιανοµής κερδών αν δεν έχει αποκατασταθείη κεφαλαιακή βάση, β) ένα αντικυκλικό από-θεµα (countercyclical buffer) ίσο µε 0%-2,5%του σταθµισµένου ενεργητικού, που εξειδι-κεύεται σε εθνικό επίπεδο µε βασικό κριτήριοτην υπερβολική µεγέθυνση της πιστωτικήςεπέκτασης και µε στόχο την αποτροπή υπερ-βολικής ανάληψης κινδύνων και τέλος γ) επι-πλέον κεφαλαιακές απαιτήσεις που κλιµακώ-νονται µέχρι του 3,5% του σταθµισµένου ενερ-γητικού για τις συστηµικά σηµαντικές τράπε-ζες.

(iv) ∆υναµικές προβλέψεις

Η πολιτική προβλέψεων συνδέεται και µε τηνκερδοφορία των τραπεζών. Οι τράπεζες σεπεριόδους ευνοϊκής συγκυρίας ενδέχεται νασχηµατίζουν λιγότερες προβλέψεις από όσεςαπαιτούνται για να καλύψουν την αναµενό-µενη ζηµία, εµφανίζοντας έτσι αυξηµένη κερ-δοφορία. Με ένα σύστηµα δυναµικών προ-βλέψεων, οι τράπεζες θα ήταν υποχρεωµένεςνα προβαίνουν σε αυξηµένες προβλέψεις στιςπεριόδους ευνοϊκής συγκυρίας, ώστε να µπο-ρούν να τις χρησιµοποιήσουν στις περιόδουςδυσµενούς συγκυρίας.




∆ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΡΙΣΕΩΝ

Ο σχεδιασµός ενός αποτελεσµατικού πλαισίουδιαχείρισης κρίσεων έχει στόχο την αποτροπήεµφάνισης εγχώριας ή διεθνούς κρίσης που θαέχει αρνητικές επιπτώσεις στην πραγµατικήοικονοµία. Αυτό µπορεί να επιτευχθεί µε τηνυλοποίηση ενός πλαισίου τριών σταδίων :

• Στάδιο πρόληψης• Στάδιο πρώιµης παρέµβασης• Στάδιο εξυγίανσης.

1 ΣΤΑ∆ΙΟ ΠΡΟΛΗΨΗΣ

Το στάδιο της πρόληψης αποσκοπεί στηναύξηση των πιθανοτήτων πρώιµου εντοπισµούτων προβληµάτων, καθώς και στην ενίσχυσητης ετοιµότητας των τραπεζών σχετικά µε τηναντιµετώπιση σοβαρών δυσχερειών. Αυτό επι-τυγχάνεται µε:

(i) Ενίσχυση της τραπεζικής εποπτείας

Η ενίσχυση της τραπεζικής εποπτείας απο-τέλεσε τον κύριο κορµό των µεταβολών.Εκτός από τη βελτίωση των παραδοσιακώνµέσων εποπτείας, δύο εργαλεία απέκτησανιδιαίτερη σηµασία, η ανάλυση του επιχειρη-µατικού µοντέλου (business model) και ηάσκηση προσοµοίωσης ακραίων καταστά-σεων (stress testing).

Το επιχειρηµατικό µοντέλο µιας τράπεζαςείναι άρρηκτα συνδεδεµένο µε το κανονι-στικό πλαίσιο λειτουργίας και η αιτιώδηςσχέση είναι αµφίδροµη. Μπορούµε να δια-κρίνουµε τέσσερα µοντέλα λειτουργίας τωντραπεζών: (α) καθολικής τραπεζικής (uni-versal banking), (β) λιανικής τραπεζικής, (γ)επιχειρηµατικής τραπεζικής και (δ) επενδυ-τικής τραπεζικής, κάθε ένα από τα οποίαδηµιουργεί διαφορετικές προοπτικές και κιν-δύνους. Η ανάλυση του επιχειρηµατικούµοντέλου αναφέρεται τόσο στα σηµεία ευαι-σθησίας και τη διατηρησιµότητα του υφιστά-µενου µοντέλου, που είναι συνάρτηση τουοικονοµικού και λειτουργικού περιβάλλοντοςστο οποίο δραστηριοποιείται µια τράπεζα,

όσο και στην κουλτούρα και την επιχειρηµα-τική στρατηγική της τράπεζας. Το επιχειρη-µατικό µοντέλο µπορεί να αναλυθεί µε βάσηποσοτικούς και ποιοτικούς παράγοντες. Οιποσοτικοί παράγοντες αναφέρονται στηδυναµική της κερδοφορίας της τράπεζας, στηνεξέλιξη των βασικών µεγεθών του ισολογι-σµού, καθώς και στο βαθµό αποδοχής τωνκινδύνων. Οι ποιοτικοί παράγοντες που πρέ-πει να αναλυθούν είναι οι σχέσεις µε εξωτε-ρικούς παράγοντες, η εσωτερική δοµή τηςτράπεζας, η φήµη της, τα στοιχεία του συγκρι-τικού της πλεονεκτήµατος, η εταιρική διακυ-βέρνηση, ο εσωτερικός έλεγχος και η ικανό-τητα διαχείρισης των κινδύνων.

Η άσκηση προσοµοίωσης ακραίων κατα-στάσεων προσπαθεί να απαντήσει στο ερώ-τηµα τι µπορεί να συµβεί σε µια τράπεζα, ανκαι όταν υλοποιηθούν ορισµένοι ακραίοιαλλά αληθοφανείς κίνδυνοι. Υπάρχουν δύοµεθοδολογίες, η ανάλυση ευαισθησίας (sen-sitivity approach) και η ανάλυση σεναρίου(scenario approach). Η ανάλυση ευαισθησίαςυποθέτει µια αλλαγή σε ένα συγκεκριµένοπαράγοντα κινδύνου, π.χ. υποτίµηση τουνοµίσµατος αναφοράς, ανεξάρτητα από τουςάλλους παράγοντες κινδύνου και χωρίς ναδιευκρινίζεται η αιτία της µεταβολής. Ο στό-χος είναι να ποσοτικοποιηθούν οι επιπτώ-σεις αυτής της µεταβολής. Η ανάλυση σενα-ρίου εξετάζει πολλαπλούς παράγοντες κιν-δύνου, µε έµφαση στην ταυτόχρονη εµφάνισήτους, οι οποίοι προέρχονται είτε από ένασυγκεκριµένο χαρτοφυλάκιο, π.χ. µεταβολέςστο χαρτοφυλάκιο δανείων από ταυτόχρονηεµφάνιση πιέσεων στα επιτόκια και στιςτιµές των ακινήτων, είτε από ένα συγκεκρι-µένο γεγονός που επηρεάζει οριζόντια τηντράπεζα, π.χ. µεταβολές στα επιτόκια πουενδεχοµένως επηρεάζουν το επιχειρηµατικόχαρτοφυλάκιο, το λιανικό χαρτοφυλάκιο καιτη σχέση µεταξύ στοιχείων ενεργητικού/παθητικού.

(ii) Συνεργασία µεταξύ των εποπτικών αρχών

Στις περιπτώσεις των διασυνοριακών τραπε-ζών η χώρα καταγωγής και οι χώρες υποδοχής


ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β


πρέπει να συνεργαστούν για να προσδιορί-σουν τα πρακτικά εµπόδια στην επίτευξησυντονισµένης δράσης σε περίπτωση µιαςοικονοµικής κρίσης. Η συνεργασία αυτή καλύ-πτεται από κολλέγια εποπτών (supervisory col-leges). Γενικά, τα κολλέγια είναι µόνιµοιθεσµοί που επιτρέπουν το συντονισµό, τησυνεργασία και την ανταλλαγή πληροφοριώνµεταξύ των εποπτικών αρχών που είναι συνυ-πεύθυνες για µια τράπεζα µε διασυνοριακήδραστηριότητα. Ιδιαίτερη έµφαση δίνεταιστην ανάπτυξη µηχανισµών ανταλλαγής πλη-ροφοριών και διαύλων επικοινωνίας µεταξύτων εµπλεκοµένων, καθώς και ενός πλαισίουπου διευκολύνει τη διαχείριση κρίσεων. Προ-τείνεται η δηµιουργία οµάδων αντιµετώπισηςκρίσεων (crisis management groups) µεβασική αρµοδιότητα την ανάπτυξη σχεδίωνανάκαµψης και σχεδίων εξυγίανσης ώστε ναεξασφαλίζεται προετοιµασία για την αντιµε-τώπιση προβληµάτων.

2 ΣΤΑ∆ΙΟ ΠΡΩΙΜΗΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ

Στο δεύτερο στάδιο της πρώιµης παρέµβασης,οι µεν νοµισµατικές αρχές µπορούν να παρεµ-βαίνουν για έκτακτη χρηµατοδότηση φερέγ-γυων τραπεζών µέσω του µηχανισµού τουδανειστή έκτακτης ανάγκης (lender of lastresort), ενώ οι εποπτικές αρχές µπορούν ναπαρεµβαίνουν προληπτικά ώστε να µετρια-στούν κατά το δυνατόν οι επιπτώσεις. Και στιςδύο περιπτώσεις πρέπει να υπάρχουν οικατάλληλοι µηχανισµοί ώστε να ενεργοποιεί-ται η παρέµβαση.

(i) ∆ανειστής έσχατης ανάγκης (lender of lastresort)

Η χρηµατοδότηση των τραπεζών υπό κανονι-κές συνθήκες λαµβάνει τη µορφή συνήθουςχρηµατοδότησης µε το παρεµβατικό επιτόκιο(π.χ. διαδικασία κύριας αναχρηµατοδότησηςκαι πάγια διευκόλυνση οριακής χρηµατοδό-τησης από την ΕΚΤ). Υπό συνθήκες πίεσηςλαµβάνει τη µορφή έκτακτης χρηµατοδότησης(π.χ. διαδικασία απεριόριστης χρηµατοδότη-σης µε σταθερό επιτόκιο που εισήγαγε ηΕΚΤ) και υπό συνθήκες ακραίας πίεσης λαµ-

βάνει τη µορφή παροχής έκτακτης ρευστότη-τας (Emergency Liquidity Assistance –ELA).33 Η τελευταία παρέµβαση είναι απο-τελεσµατική όταν (α) η τράπεζα αντιµετωπί-ζει προσωρινά προβλήµατα ρευστότητας αλλάείναι φερέγγυα, (β) υπάρχουν αποδεκτές εξα-σφαλίσεις, (γ) παρέχεται µε επιτόκιο υψηλό-τερο από τα επιτόκια της αγοράς και (δ)παρέχεται απεριόριστη ρευστότητα προς τρά-πεζες που ικανοποιούν τα (α) και (β).Βεβαίως, ο ορισµός µιας φερέγγυας τράπεζαςπου αντιµετωπίζει προσωρινά προβλήµαταρευστότητας σε σχέση µε µια αφερέγγυα τρά-πεζα είναι δύσκολος και δυσδιάκριτος. Σεπολλές περιπτώσεις, προβλήµατα ρευστότη-τας µπορεί να οδηγήσουν σε αφερεγγυότητα,µε συνέπεια τον αποκλεισµό από τις αγορέςµέχρι να ληφθούν µέτρα εξυγίανσης. Από τηνάλλη πλευρά, για τις νοµισµατικές αρχές οακριβής ορισµός µπορεί να µην είναι επιθυ-µητός στο πλαίσιο της έννοιας της εποικοδο-µητικής ασάφειας (constructive ambiguity),ώστε να µετριαστούν ενδεχόµενα προβλή-µατα ηθικού κινδύνου.

Στην ευρωζώνη η παροχή έκτακτης ρευστό-τητας είναι αρµοδιότητα των εθνικών νοµι-σµατικών αρχών και οι κίνδυνοι βαρύνουναυτές, καθώς η ενέργεια δεν εντάσσεται στοπλαίσιο άσκησης της ενιαίας νοµισµατικήςπολιτικής. Αν και µέσω του Ενιαίου Εποπτι-κού Μηχανισµού η πληροφόρηση θα είναιπολύ πιο έγκαιρη και έγκυρη, η ΕΚΤ δεν φαί-νεται να επιθυµεί να αυξήσει τον κίνδυνο τουισολογισµού της αλλά ούτε και οι εθνικέςνοµισµατικές αρχές φαίνονται πρόθυµες ναπροσθέσουν έναν ακόµη µηχανισµό επιµερι-σµού των ζηµιών (loss sharing mechanism).Βεβαίως, η ΕΚΤ µπορεί να απαγορεύσει τηνπαροχή έκτακτης ρευστότητας σε περίπτωσηπου έρχεται σε αντίθεση µε τους νοµισµατι-κούς στόχους, καθώς η ίδια παραµένει η µόνηαρµόδια να παρέχει ρευστότητα στο σύνολοτου συστήµατος µέσω των εργαλείων άσκησηςνοµισµατικής πολιτικής.



3333 Βλ. Gonzales-Paramo, J.M. (2013), “Innovations in Lender of LastResort Policy in Europe”, Handbook of Safeguarding GlobalFinancial Stability, Chapter 41, Elsevier.


(ii) Μηχανισµός παρέµβασης (triggers)

Η Οδηγία CRDIV-CRR (Βασιλεία ΙΙΙ) παρέ-χει τις αναγκαίες εξουσίες πρώιµης παρέµ-βασης στις εποπτικές αρχές (Άρθρο 104) ώστενα επιβάλλουν µέτρα σε τράπεζες οι οποίεςαδυνατούν να ικανοποιήσουν κάποια από τιςαπαιτήσεις της εν λόγω Οδηγίας. Συνεπώς, οιεποπτικές αρχές µπορούν να απαιτούν:

• Ίδια κεφάλαια µεγαλύτερα των ελάχι-στων απαιτούµενων.• Βελτίωση των διαδικασιών για τον υπο-λογισµό των εσωτερικών κεφαλαίων, καθώςκαι εκπόνηση των σχεδίων ανάκαµψης καιεξυγίανσης.• Βελτίωση των διαδικασιών κανονιστι-κής συµµόρφωσης.• Συγκεκριµένη πολιτική προβλέψεων.• Περιορισµό των δραστηριοτήτων τωντραπεζών ή αποεπένδυση από δραστηριότητεςυψηλού κινδύνου.• Περιορισµό του κινδύνου που ενέχουν(inherent risk) δραστηριότητες ή προϊόντα τηςτράπεζας.• Περιορισµό του µεταβλητού τµήµατοςτων αµοιβών (bonus κ.λπ.).• Αποθεµατοποίηση κερδών για ενί-σχυση των ιδίων κεφαλαίων.

• Περιορισµό των πληρωµών, µερισµά-των ή τοκοµεριδίων, χωρίς αυτό να συνιστάαθέτηση.• Πρόσθετη ή συχνότερη πληροφόρηση.• Ειδικές απαιτήσεις ρευστότητας.

Εκτός από τα παραπάνω, η εποπτική αρχήµπορεί να παρεµβαίνει προληπτικά και νααπαιτεί την υλοποίηση ή χρονοδιάγραµµαυλοποίησης των πολιτικών που έχουν προσ-διοριστεί στα σχέδια ανάκαµψης και εξυ-γίανσης, την αλλαγή της διοίκησης της τρά-πεζας, τη σύγκληση γενικής συνέλευσης κ.λπ.Η εποπτική αρχή έχει επίσης τη δυνατότητανα τοποθετεί ειδικό διαχειριστή για περιορι-σµένο χρονικό διάστηµα.

3 ΣΤΑ∆ΙΟ ΕΞΥΓΙΑΝΣΗΣ

Το τρίτο στάδιο της εξυγίανσης ξεκινά όταν (α)η τράπεζα έχει πτωχεύσει ή είναι στα πρόθυρατης πτώχευσης, (β) δεν υπάρχει η δυνατότηταανάκαµψης µε ιδιωτικά κεφάλαια ή εποπτικέςπαρεµβάσεις και (γ) οι ενέργειες εξυγίανσηςείναι αναγκαίες για λόγους δηµόσιου συµφέ-ροντος. Αν συντρέχουν και οι τρεις παραπάνωπροϋποθέσεις, η αρχή εξυγίανσης µπορεί ναενεργοποιήσει κάποια ή κάποιες από τις συµ-βατικές τεχνικές εξυγίανσης (βλ. Πλαίσιο 1).



ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΓΓΥΗΣΗΣ ΚΑΤΑΘΕΣΕΩΝ

1 ΛΟΓΟΙ ΥΠΑΡΞΗΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΕΓΓΥΗΣΗΣ ΚΑΤΑΘΕΣΕΩΝ

Συστήµατα Εγγύησης Καταθέσεων βρίσκο-νται σε ισχύ στις περισσότερες χώρες τουκόσµου. Καθιερώθηκαν για πρώτη φορά µετάτη µεγάλη κρίση του 1929-1933 µε στόχο ναελαχιστοποιήσουν ή να εξαλείψουν τον κίν-δυνο απώλειας των καταθέσεων σε περίπτωσηπτώχευσης των τραπεζών.34 Το αίσθηµα τηςασφάλειας είναι σηµαντικό, αφού οι καταθέ-σεις για τα νοικοκυριά και τις µικρές επιχει-ρήσεις αντιπροσωπεύουν αποταµιεύσεις ήσηµαντικά κεφάλαια για τη διενέργειασυναλλαγών. Πολλές φορές η αναγκαιότηταενός συστήµατος εγγύησης καταθέσεων υπο-εκτιµάται σε περιόδους ευφορίας και ανα-δεικνύεται σε περιόδους κρίσης. Ιστορικάαποδεικνύεται ότι τέτοια συστήµατα καθιε-ρώθηκαν ή προσαρµόστηκαν µετά απόκάποια µεγάλη διαταραχή.

Γενικά, ένα σύστηµα εγγύησης καταθέσεωνπρέπει να ισορροπήσει µεταξύ δύο στόχων,την αποτροπή πανικού και την εξάλειψη τουηθικού κινδύνου. Οι καταθέτες µιας τράπεζαςδεν έχουν τα µέσα ούτε τη δυνατότητα ανά-λυσης της οικονοµικής κατάστασης της τρά-πεζας και η αβεβαιότητα µπορεί εύκολα καιγρήγορα να εξελιχθεί σε πανικό. Το πλαίσιοανάλυσης του γνωστού υποδείγµατος Dia-mond and Dybvig καταλήγει σε δύο µορφέςισορροπίας, την “καλή” και την “κακή”. Στην“καλή” ισορροπία οι µαζικές αναλήψειςπεριορίζονται στις µη εύρωστες τράπεζες,αλλά αν η απώλεια της εµπιστοσύνης επεκτα-θεί και σε εύρωστες τράπεζες, επικρατεί η“κακή” ισορροπία και γενικεύεται το πρό-βληµα του πανικού και των µαζικών αναλή-ψεων. Σ’ αυτή την περίπτωση υγιείς τράπεζεςείναι πιθανόν να πτωχεύσουν. Όµως η πλήρηςκάλυψη των καταθετών οδηγεί σε µείωση τωνκινήτρων για επιβολή πειθαρχίας. Οι κατα-θέτες, γνωρίζοντας ότι σε κάθε περίπτωση θααποζηµιωθούν, δεν έχουν κίνητρα να επιβά-λουν σύνεση στην επικινδυνότητα των επεν-δύσεων της τράπεζας.

2 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΕΓΓΥΗΣΗΣΚΑΤΑΘΕΣΕΩΝ

Τα χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν ένασύστηµα εγγύησης καταθέσεων είναι ταεξής:35

(i) Νοµική µορφή, στόχος και συµµετοχή

Οι οργανισµοί εγγύησης καταθέσεων µπορείνα είναι δηµόσιοι ή ιδιωτικοί. Η διάκριση έχεισηµασία ως προς την υπευθυνότητα και τηλογοδοσία, καθώς στην πρώτη περίπτωση οιυποχρεώσεις αφορούν την κυβέρνηση, ενώστη δεύτερη περίπτωση έναν ιδιωτικό οργα-νισµό. Όσον αφορά το στόχο, αυτός είναισυνάρτηση της ιστορικής εξέλιξης της οικο-νοµίας και του τρόπου που µια οικονοµίααντιµετωπίζει τα θέµατα καταµερισµού τουκόστους, καθώς αυτά πάντα ενέχουν σηµείασύγκρουσης συµφερόντων. Ο τρόπος επίλυσήςτους προσδιορίζει και το ρόλο ενός συστή-µατος εγγύησης καταθέσεων. Όσον αφορά τησυµµετοχή, αυτή πρέπει να ορίζεται µε τρόποώστε το σύστηµα να παραµένει εύρωστο σεσυνεχή βάση. Η συµµετοχή µπορεί να είναιυποχρεωτική ή προαιρετική. Όταν η συµµε-τοχή είναι προαιρετική, υπάρχει κίνητρο στιςπιο εύρωστες τράπεζες να µη συµµετέχουνστο σύστηµα, ενώ οι λιγότερο εύρωστες νασυµµετέχουν.

(ii) Ύψος κάλυψης

Όσον αφορά το ύψος κάλυψης, υπάρχουντρεις προσεγγίσεις: (α) απεριόριστη κάλυψη,(β) περιορισµένη κάλυψη και (γ) συνυπευθυ-νότητα. Στην περίπτωση της απεριόριστηςκάλυψης είναι ενδεχόµενο να εµφανιστεί τοφαινόµενο του ηθικού κινδύνου, ενώ στηνπεριορισµένη κάλυψη το φαινόµενο του κατα-κερµατισµού των καταθέσεων σε ποσά µέχριτο ύψος της κάλυψης. Το ύψος της κάλυψηςπρέπει να είναι τέτοιο ώστε να καλύπτει ένα



ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ

3344 Για µια ιστορική αναδροµή βλ. Bradley, Christine M. (2000), “Ahistorical perspective on deposit insurance coverage”, FDICBanking Review, 13(2).

3355 Βλ. Financial Stability Board (2012), “Thematic Review on DepositInsurance Systems”, Basel.


µεγάλο µέρος των καταθέσεων, αλλά να απο-τρέπει φαινόµενα αδιαφορίας για επιβολήπειθαρχίας. Στην περίπτωση της συνυπευθυ-νότητας, οι καταθέτες έχουν κάλυψη, αλλάείναι συνυπεύθυνοι ως ένα ποσοστό καιουσιαστικά είναι καλυµµένοι για το υπόλοιπο.Εναλλακτικά, οι µικροί καταθέτες µπορεί ναέχουν πλήρη κάλυψη και η συνυπευθυνότητανα περιορίζεται στους µεγαλύτερους καλυµ-µένους καταθέτες.

(iii) Χρηµατοδότηση

Η χρηµατοδότηση µπορεί να είναι (α) εκ τωνπροτέρων (ex ante), (β) εκ των υστέρων (expost) ή (γ) συνδυασµός των δύο. Η εκ τωνπροτέρων χρηµατοδότηση συνίσταται στηνκαταβολή τακτικών εισφορών για τη δηµι-ουργία ενός ταµείου που ενεργοποιείται ανκάποιο µέλος του συστήµατος πτωχεύσει.Στην εκ των υστέρων χρηµατοδότηση τακεφάλαια συγκεντρώνονται αν και ότανκάποιο µέλος του συστήµατος πτωχεύσει. Τοπρώτο σύστηµα έχει τα πλεονεκτήµατα τηςσυνεχούς χρηµατοδότησης από όλα τα µέλη,συµπεριλαµβανοµένων και των “προβληµα-τικών” τραπεζών, καθώς και της διατήρησηςτης σταθερότητας αν τα συσσωρευθέντακεφάλαια είναι επαρκή, αλλά και τα µειονε-κτήµατα του περιορισµού των κερδών τωντραπεζών. Το δεύτερο σύστηµα έχει το πλε-ονέκτηµα της παροχής κινήτρων παρακολού-θησης της συµπεριφοράς των τραπεζών, αλλάτο µειονέκτηµα της υπερκυκλικότητας, καθώςτα κεφάλαια που είναι αναγκαία αντλούνταισε περίοδο διαταραχών και η πτωχεύσασατράπεζα δεν συνεισφέρει.

(iv) Εισφορές

Οι δύο εναλλακτικοί τρόποι υπολογισµού τωνεισφορών είναι (α) ένα συγκεκριµένο ποσο-στό των ασφαλισµένων καταθέσεων (flat rate)

και (β) ένα ποσοστό µε βάση τον κίνδυνο(risk-based rate). Η προσέγγιση του σταθερούποσοστού, ειδικά αν συνδυαστεί µε µη υπο-χρεωτική συµµετοχή, ενδέχεται να δηµιουρ-γήσει το πρόβληµα της δυσµενούς επιλογής(adverse selection), καθώς µόνο οι λιγότεροεύρωστες τράπεζες θα έχουν κίνητρο να συµ-µετέχουν δεδοµένου ότι θα επιδοτούνται απότις πιο υγιείς τράπεζες. Η προσέγγιση της δια-φοροποίησης ανάλογα µε τον κίνδυνο υπερ-τερεί, διότι παρέχει κίνητρα παρακολούθησηςτης επικινδυνότητας των τραπεζών αλλά περι-λαµβάνει πιο περίπλοκους υπολογισµούς,καθώς πρέπει να αναπτυχθεί µια µεθοδολογίαυπολογισµού.

(v) Επιλέξιµοι καταθέτες

Η βασική αρχή για να καταστεί ένας καταθέ-της επιλέξιµος, δηλαδή να καλύπτεται από τοσύστηµα, είναι να µην έχει τη δυνατότητα νακατανοεί την ευρωστία και την οικονοµικήκατάσταση µιας τράπεζας αλλά ούτε τα µέσαγια να το επιτύχει. Με αυτό το σκεπτικό τασυστήµατα εγγύησης καταθέσεων συνήθωςκαλύπτουν καταθέτες λιανικής (φυσικά πρό-σωπα), αλλά µπορούν να καλύπτουν καινοµικά πρόσωπα, κυρίως µικροµεσαίες επι-χειρήσεις. Οι καταθέσεις της διατραπεζικήςαγοράς καθώς και οι καταθέσεις που συνδέ-ονται µε ξέπλυµα χρήµατος συνήθως εξαι-ρούνται.

(vi) Χρόνος πληρωµής

Η βασική λειτουργία ενός συστήµατος εγγύη-σης καταθέσεων είναι η ταχεία πληρωµή τωνκαταθετών σε περίπτωση πτώχευσης µιας τρά-πεζας. Συνήθως οι διαδικασίες είναι χρονο-βόρες και ο χρόνος πληρωµής εξαρτάται από(α) το χρόνο εξακρίβωσης της αδυναµίαςκαταβολής των καταθέσεων και (β) το χρονικόπρόγραµµα αποπληρωµής.



1 ΕΙΣΑΓΟΝΤΑΣ ΤΗΝ “ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ∆ΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ”

Την άνοιξη του 2014 θα επιλεγεί η νικήτριαπόλη στον πρωτότυπο διαγωνισµό της Ευρω-παϊκής Επιτροπής για την ανάδειξη της πρώ-της “Ευρωπαϊκής Πρωτεύουσας της Καινοτο-µίας”.3 Σκοπός του διαγωνισµού είναι ναπαροτρύνει τις αστικές περιοχές να αναπτύ-ξουν ένα “βιώσιµο οικοσύστηµα καινοτοµίας”(sustainable innovation ecosystem), στο οποίοσυµµετέχουν πολίτες, επιχειρήσεις, πανεπι-στήµια και ερευνητικά κέντρα, δηµόσιοιφορείς και χρηµατοπιστωτικοί οργανισµοί µεζητούµενο τη “δηµιουργία ενός κατάλληλουδικτύου πόλεων που θα ανταλλάσσουν µεταξύτους λαµπρές ιδέες για το µέλλον”.4 Η νική-τρια πόλη θα πρέπει αποδεδειγµένα να ακο-λουθεί µια συνολική στρατηγική που είναι (α)καινοτόµος (innovative) όσον αφορά τις ιδέες,τις διαδικασίες και τα εφαρµοζόµενα µέσα,(β) πηγή έµπνευσης (inspiring), προσελκύο-ντας ταλαντούχους δηµιουργούς και χρηµα-τοδοτικούς φορείς-επενδυτές, (γ) ολοκληρω-µένη (integrated), δηλαδή να επιδιώκει µιαέξυπνη, βιώσιµη και χωρίς αποκλεισµούςοικονοµική ανάπτυξη σύµφωνα µε τους στό-χους της νέας οικονοµικής στρατηγικής“Ευρώπη 2020”, και (δ) διαδραστική (inter-active), δηλαδή να δηµιουργεί κοινότητες και-νοτοµίας µέσα στην ίδια πόλη, αλλά καιµεταξύ πόλεων.

Η προκήρυξη του συγκεκριµένου διαγωνισµούαποκαλύπτει περίτρανα τη στροφή του ενδια-φέροντος και της προσοχής της ΕυρωπαϊκήςΕπιτροπής στη νέα “οικονοµία του πολιτισµού

και της δηµιουργίας” και τον κοµβικό ρόλοαυτής της νέας οικονοµίας για την οικονοµικήανάπτυξη και την ανταγωνιστικότητα των επι-χειρήσεων. Με τον τρόπο αυτό, προάγεται οτελικός στόχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής νακαταστεί η ΕΕ “ένωση της καινοτοµίας”.

Στην Ευρώπη, οι “βιοµηχανίες” ―όπως συνη-θίζεται να λέγονται, και βεβαίως δεν πρόκει-ται για την κλασική έννοια της βιοµηχανικήςπαραγωγής― που παράγουν αγαθά πολιτι-σµού και δηµιουργίας (cultural and creative



Η ΕΞΥΠΝΗ Ο ΙΚΟΝΟΜ ΙΑ : “ΠΟΛ Ι Τ Ι Σ Τ Ι ΚΕΣ” ΚΑ Ι“∆ΗΜ ΙΟΥΡ Γ ΙΚΕΣ” Β ΙΟΜΗΧΑΝ Ι Ε Σ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α .ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΟΥΝ ΠΡΟΟΠΤ ΙΚΗΕΞΟ∆ΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡ Ι ΣΗ ; 1

Σοφία Λαζαρέτου∆ιεύθυνση Οικονοµικής Ανάλυσης και Μελετών

“Αν η καλλιτεχνική έκφραση εκτιµηθεί ως ενεργειακό δυναµικό πουµπορεί να επενδυθεί και να αποδώσει καρπούς, τότε

είναι σίγουρο ότι η οικονοµική κρίση δενµπορεί να καταβάλει τον ανήσυχο

καλλιτεχνικό κόσµο”.

Αθηναϊκό Καλλιτεχνικό ∆ίκτυο (Οκτώβριος 2013)2

11 Το άρθρο αυτό αποτελεί τµήµα εκτενέστερης οµώνυµης µελέτηςπου ζητήθηκε από το Υπουργείο Πολιτισµού και Αθλητισµού καιτα βασικά συµπεράσµατά της παρουσιάστηκαν στη διηµερίδα“Χρηµατοδοτώντας τη ∆ηµιουργικότητα” (20-21 Φεβρουαρίου2014) στο πλαίσιο της Ελληνικής Προεδρίας του 2014. Θα ήθελανα ευχαριστήσω τη Λίνα Μενδώνη, τη Ζωή Καζαζάκη, τη ΜόνικαΤσιλιµπέρδη και τη Μαρία-Ξένη Γαρέζου για την πολύτιµη συν-δροµή τους σε όλη τη διάρκεια της συγγραφής. Ευχαριστίες επί-σης οφείλονται στον Γρηγόρη Καραντινάκη, στον Μύρωνα Μιχαη-λίδη και τη Μαρία Φασουλάκη για την ευγενική παραχώρηση τωνστατιστικών στοιχείων των φορέων που εκπροσωπούν. Ευχαριστώθερµά τη Μάρλεν Μούλιου και τον Γιώργο Κλήµη, καθώς και τον∆ιονύση Ποτσολάκη για την εκτενή και εποικοδοµητική συζήτησηκαι την ιδιαίτερα γόνιµη ανταλλαγή απόψεων που είχα µαζί τους.Με βοήθησαν στη σωστή κατανόηση βασικών εννοιών και στηνκαλύτερη αντίληψη της ελληνικής πραγµατικότητας. Ευχαριστώεπίσης τον ∆ηµήτρη Μαλλιαρόπουλο για τις εύστοχες παρατη-ρήσεις του και την ενθάρρυνσή του. Τέλος, µεταξύ των συναδέλ-φων µου στην Τράπεζα της Ελλάδος, είµαι υπόχρεη στον ΧρίστοΚατηφόρη για τη βοήθειά του σε ορισµένες στατιστικές του εµπο-ρίου και στην Πηνελόπη Τσαλαπόρτα για τη βοήθεια που µου προ-σέφερε στη συλλογή υλικού κατά το αρχικό στάδιο της εκπόνησηςτης µελέτης. Τυχόν λάθη ή παραλείψεις βαρύνουν αποκλειστικάτη συντάκτρια της µελέτης, ενώ οι απόψεις που εκφράζονται στηνπαρούσα δεν απηχούν κατ’ ανάγκην τις απόψεις της Τράπεζας τηςΕλλάδος.

22 Το Αθηναϊκό Καλλιτεχνικό ∆ίκτυο είναι µια οργάνωση καλλιτε-χνών που από το 2012 έχει ξεκινήσει ένα σχέδιο πολιτιστικήςπαρέµβασης στην πόλη των Αθηνών. Μορφή αυτής της παρέµβα-σης για το 2013 ήταν το “Μικρό Παρίσι των Αθηνών” (9-16 Οκτω-βρίου).

33 IP/13/808, iCapital. Αξίζει να σηµειωθεί ότι το ευρωπαϊκό πρό-γραµµα Ορίζοντας 2020 (2014-2020) θα εστιάζει περισσότεροστους τρόπους χρηµατοδότησης της καινοτοµίας σε όλα τα στάδιατης ανάπτυξής της, από την επιστηµονική ανακάλυψη µέχρι τησυνεργασία µε την αγορά.

44 Máire Geoghegan-Quinn, Επίτροπος για την Έρευνα, την Και-νοτοµία και τις Επιστήµες, 3 Σεπτεµβρίου 2013.

4.Lazaretou_OikDeltio39: 1 18-07-14 14:10 83

industries) αποτελούν τα τελευταία χρόνιαέναν από τους πιο δυναµικούς τοµείς. Θεω-ρούνται “… καταλύτης καινοτόµων εξελίξεωνστη βιοµηχανία και στον τοµέα των υπηρε-σιών…” και ως εκ τούτου “… καταλαµβάνουνσηµαντική θέση στη στρατηγική ‘Ευρώπη2020’, δεδοµένου ότι συµβάλλουν σε ένα νέοτύπο ανάπτυξης…”, ενισχύοντας τη διεθνήανταγωνιστικότητα της ΕΕ και προωθώντας τηγνωστική και πολιτισµική της πολυµορφία.5

Συνδέονται στενά µε την εκπαίδευση και τηνκατάρτιση και η δυναµική τους εξέλιξη αντα-νακλάται όχι µόνο στην οικονοµική, αλλά καιστην κοινωνική ανάπτυξη. “Ο πολιτισµός µπο-ρεί να συµβάλλει στην ανάπτυξη χωρίς απο-κλεισµούς µέσω της προώθησης του διαπολι-τισµικού διαλόγου µε πλήρη σεβασµό τηςπολιτισµικής ιδιαιτερότητας”. Αναγνωρίζεταιότι “… [οι δηµιουργικές βιοµηχανίες] δια-δραµατίζουν πλέον κεντρικό ρόλο για τηναναπτυξιακή προοπτική, την ανταγωνιστικό-τητα και το µέλλον της ΕΕ-28 και των πολιτώντης… Είναι φορείς συγκριτικού πλεονεκτή-µατος που δεν µπορεί να αντιγραφεί… είναιπαράγοντες τοπικής ανάπτυξης και πρωτο-πόροι βιοµηχανικών αλλαγών… Ενισχύουντην κοινωνική συνοχή και την κοινωνική ανά-πτυξη και επιτρέπουν σε άτοµα και κοινότη-τες να συµµετάσχουν πλήρως στα κοινωνικά,πολιτιστικά και οικονοµικά δρώµενα”.6

Οι κοινωνικές και πολιτισµικές αλλαγές, αλλάκυρίως οι τεχνολογικές εξελίξεις που σηµει-ώθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες στους τοµείςτης πληροφορίας και της επικοινωνίας,7 όπωςοι νέες µορφές ψηφιοποίησης (digitisation),το διαδίκτυο (Internet), οι µορφές διασκευής(remix), ανάµειξης (mashing) και χρήσης(sampling) διαφορετικών έργων, ενίσχυσαντη ζήτηση εκ µέρους των Eυρωπαίων πολιτώνγια πολιτιστικά αγαθά, πνευµατικές δηµι-ουργίες και νέες µορφές ψυχαγωγίας και τέρ-ψης. Εξάλλου, η δηµογραφική γήρανση τουπληθυσµού στον ανεπτυγµένο κόσµο προσ-διόρισε µια νέα οµάδα ενεργών καταναλω-τών, τα άτοµα της τρίτης ηλικίας, που διαθέ-τουν εισόδηµα αλλά και χρόνο να δαπανή-σουν για την απόλαυση εµπειριών και συγκι-νήσεων µέσω της κατανάλωσης αγαθών και

υπηρεσιών πολιτισµού και δηµιουργίας. Στοάλλο άκρο της δηµογραφικής κλίµακας, η νέαγενιά εξοικειώνεται ταχύτατα µε τη νέατεχνολογία της επικοινωνίας και πληροφο-ρίας και αναδεικνύεται σε δυναµική αγοράπου όχι µόνο καταναλώνει, αλλά µε τη δια-δραστική συµµετοχή της καθίσταται επίσηςσυµπαραγωγός και [συν]διαµορφωτής τουτελικού προϊόντος.

Οι αλλαγές αυτές προσδιόρισαν τόσο την εξέ-λιξη νέων επιχειρηµατικών προτύπων και τηνεµφάνιση νέων καινοτόµων βιοµηχανιών(όπως π.χ. η δηµιουργία παιχνιδιών για υπο-λογιστή και η σχεδίαση διαδικτυακών εφαρ-µογών) όσο και τον αναπροσανατολισµό τωνπαραδοσιακών βιοµηχανιών παραγωγής αγα-θών πολιτισµού από την εξυπηρέτηση απο-κλειστικά και µόνο των αναγκών της πνευ-µατικής και οικονοµικής ελίτ προς τη διοχέ-τευση των προϊόντων του πολιτισµού σε ευρύ-τερα κοινωνικά στρώµατα και µαζικότερηκατανάλωση. Επέβαλαν εξάλλου στις βιοµη-χανίες παραγωγής καταναλωτικών αγαθών ναεπανασχεδιάσουν και να επαναπροσδιορί-σουν τα βασικά χαρακτηριστικά των προϊό-ντων τους, τα δίκτυα παροχής και διανοµής,καθώς και τους τρόπους χρηµατοδότησης,ώστε να ικανοποιούν τις διαρκώς αυξανόµε-νες και µεταβαλλόµενες ανάγκες των πελατώντους. Έδωσαν δηλαδή στο ευρύ κοινό τηδυνατότητα ευκολότερης πρόσβασης στηντέχνη τόσο στις παραδοσιακές εκφράσεις της,όπως η ζωγραφική, η γλυπτική, η µουσική, ηαρχιτεκτονική και το θέατρο, όσο και στις πιο


55 CCMI/098, Γνωµοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονοµικής και Κοι-νωνικής Επιτροπής µε θέµα “Πρόταση κανονισµού του Ευρω-παϊκού Κοινοβουλίου για τη θέσπιση του προγράµµατος ∆ηµι-ουργική Ευρώπη”, 28 Μαρτίου 2012, σελ. 1.

66 Βλ. ΕΕ C51, 17 Φεβρουαρίου 2011, σελ. 43-49, και τα συµπερά-σµατα της συνόδου του Ευρωπαϊκού Συµβουλίου για την εκπαί-δευση και τον πολιτισµό, 19-20 Μαΐου 2011.

77 Σύµφωνα µε την τελευταία έκθεση της ∆ιεθνούς Ένωσης Τηλε-πικοινωνιών, 2,7 δισεκατοµµύρια άνθρωποι στον πλανήτη έχουνσήµερα πρόσβαση στο διαδίκτυο µέσω υπολογιστή ή κινητού τηλε-φώνου, ενώ ο αριθµός των συνδέσεων κινητής τηλεφωνίας ανέρ-χεται σε 6,8 δισεκατοµµύρια. Το 50% του πληθυσµού της γης καλύ-πτεται από το ευρυζωνικό δίκτυο 3G. Στην ΕΕ-28, το ποσοστό τωννοικοκυριών που έχουν σύνδεση µε το διαδίκτυο φθάνει το 79%(Eurostat, ∆εκέµβριος 2013). Στην Ελλάδα, το ήµισυ του συνολι-κού πληθυσµού (ηλικίας 16-74 ετών) χρησιµοποιεί ηλεκτρονικόυπολογιστή ή έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο. Το ποσοστό αυτό φθά-νει το 86% στους νέους ηλικίας µέχρι 24 ετών. Βλ. έρευνα τηςΕΛΣΤΑΤ για τη χρήση τεχνολογιών πληροφόρησης και επικοι-νωνίας από τα ελληνικά νοικοκυριά (Μάρτιος 2012).


σύγχρονες µορφές της, όπως η τηλεόραση καιο κινηµατογράφος.

Η ύπαρξη ενός καταναλωτικού κοινού πρό-θυµου να καταναλώσει πολιτιστικά αγαθά, ηδιάθεση επαρκών χρηµατικών κεφαλαίων είτεµε τη µορφή επιχορηγήσεων είτε µε τη µορφήεπενδύσεων-δανείων, το διαθέσιµο ανθρώπινοκεφάλαιο και η προσφορά δηµιουργών συνε-τέλεσαν στη “συνάντηση” της παραδοσιακήςβιοµηχανίας και εν γένει της οικονοµίας µε τονπολιτισµό και τη δηµιουργία. Με την αξιοποί-ηση της νέας τεχνολογίας και των εφαρµογώντης, η επένδυση στο χώρο του πολιτισµού καιτης δηµιουργίας δεν απαιτεί µεγάλα χρηµατικάκεφάλαια. Απαιτεί όµως ευστροφία, φαντασία,δηµιουργική αντίληψη, ποιότητα έκφρασης,εξωστρέφεια, δεξιοτεχνία, ικανοποιητικόβαθµό προσαρµοστικότητας στις µεταβαλλό-µενες συνθήκες, συνεχή εκπαίδευση και ενη-µέρωση. Η επάρκεια των προς επένδυση χρη-µατικών κεφαλαίων, το χαµηλό κόστος παρα-γωγής και η χαµηλή τιµή πώλησης δεν αποτε-λούν πλέον τους µόνους προσδιοριστικούςπαράγοντες της επίδοσης της επιχειρηµατικήςδραστηριότητας στο χώρο αυτό. Η µοναδικό-τητα και η επωνυµία, η δυνατότητα αποκόµι-σης προσωπικών εµπειριών και συγκινήσεωνείναι εξίσου σηµαντικοί προσδιοριστικοίπαράγοντες της παραγωγικότητας και τουσυγκριτικού πλεονεκτήµατος.

Η ευρωπαϊκή βιοµηχανία πολιτισµού και δηµι-ουργίας αναδεικνύεται σήµερα παγκόσµιοςηγέτης, κατέχοντας το 70% της παγκόσµιαςαγοράς.8 Έχοντας συγκριτικό πλεονέκτηµαστο εξαγωγικό εµπόριο προς τις τρίτες χώρες,αποτελεί τον καλύτερο πρεσβευτή της ευρω-παϊκής βιοµηχανίας, της κοινοτικής και εθνι-κής ταυτότητας και πολιτιστικής κληρονοµιάς.Χρησιµοποιώντας ως βασικό συντελεστήπαραγωγής τη γνώση, το συναίσθηµα, τονπολιτισµό και την καινοτοµία, διαδίδει στονυπόλοιπο κόσµο τις ευρωπαϊκές ηθικές αξίεςκαι πολιτικές αρετές.

Σύµφωνα µε τα τελευταία διαθέσιµα στοιχεία,ο τοµέας αυτός συνεισφέρει το 3% του ΑΕΠτης ΕΕ-27 ―µη συµπεριλαµβανοµένου του

χρηµατοπιστωτικού τοµέα― και απασχολείπερισσότερους από 7 εκατοµµύρια ανθρώ-πους, από τους οποίους περίπου 1 εκατοµµύ-ριο είναι αυτοαπασχολούµενοι και ελεύθεροιεπαγγελµατίες. Κατά την Πράσινη Βίβλο(Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2010), συµβάλλεικατά 2,6% στο ΑΕΠ της ΕΕ-27 και προσφέρειθέσεις εργασίας σε περισσότερους από 5 εκα-τοµµύρια ανθρώπους.9 Μεταξύ 2002 και 2011,οι εξαγωγές προϊόντων πολιτισµού και δηµι-ουργίας από την Ευρώπη προς τον υπόλοιποκόσµο αυξήθηκαν µε µέσο ετήσιο ρυθµό 6,3%.

Ο τοµέας αυτός φάνηκε µάλιστα ιδιαίτεραανθεκτικός στην παρούσα κρίση χρέους καιύφεση όσον αφορά τις προοπτικές περαιτέρωανάπτυξής του και ενίσχυσης της απασχόλη-σης, ιδιαίτερα των νέων.10

Ενώ την πρώτη δεκαετία της νέας χιλιετηρίδαςεπέδειξε ένα σταθερό βηµατισµό προς µιααναπτυξιακή τροχιά, από το 2010 και µετά οετήσιος ρυθµός ανάπτυξης ξεπέρασε το 10%και αναµένεται να παραµείνει σε αυτό τουψηλό ποσοστό τα επόµενα έτη.11 Άλλωστε,έχει στατιστικά επαληθευθεί (Power 2011) ηυψηλή συσχέτιση µεταξύ του κατά κεφαλήνεισοδήµατος και του επιπέδου απασχόλησηςστον τοµέα του πολιτισµού και της δηµιουργίαςσε δείγµα 266 περιφερειών από 30 ευρωπαϊ-κές χώρες. Βρέθηκε ότι γύρω στο 50% της δια-φοράς του κατά κεφαλήν εισοδήµατος µεταξύτων περιφερειών µπορεί να εξηγηθεί από τηνένταση απασχόλησης και το βαθµό εξειδίκευ-σης των εν λόγω περιφερειών στον τοµέα αυτό.



88 European Commission, Commission Staff Working Document onCompetitiveness of the European High-End Industries, SWD(2012)286 final, 26 Σεπτεµβρίου 2012.

99 Βλ. Frontier Economics (2012) και Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2010).Το 2004 οι απασχολούµενοι στον κλάδο αριθµούσαν 5,9 εκατ. ή3,1% του εργατικού δυναµικού στην ΕΕ-27, συµπεριλαµβανοµέ-νων των απασχολουµένων στον πολιτιστικό τουρισµό. Βλ. KEA(2006). Μεταξύ 2004 και 2007, το ποσοστό απασχόλησης παρέ-µεινε σταθερό στο 2,5% του συνόλου, µε µικρές αποκλίσεις µεταξύτων χωρών. Το 2009 εκτιµήθηκε εκ νέου σε 1,7% του συνόλου, µεβάση όµως την κατηγοριοποίηση των επαγγελµάτων ISCO-08(2011). Η καταγεγραµµένη αυτή µείωση της απασχόλησης οφεί-λεται εν πολλοίς στην αλλαγή της στατιστικής µεθοδολογίας,καθώς και στην αναθεώρηση τόσο της κατηγοριοποίησης των δρα-στηριοτήτων όσο και των επαγγελµάτων. Τα στοιχεία εποµένωςδεν είναι συγκρίσιµα διαχρονικά.

1100 Βλ. Πρωτοβουλία για την εργασία των νέων, Σύνοδος Κορυφήςτου Ευρωπαϊκού Συµβουλίου, 7-8 Φεβρουαρίου 2013.

1111 Για το 2012 εκτιµάται ότι ο ρυθµός ανάπτυξης κυµάνθηκε µεταξύ7% και 9%. Βλ. Altagamma Monitor Update (2012).


1.1 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ∆ΗΜΙ-ΟΥΡΓΙΑ

Η σηµασία της ανάπτυξης του νέου αυτούτοµέα για την ελληνική οικονοµία είναι πολύµεγάλη. Η δοµή της ελληνικής οικονοµίας καικοινωνίας παρουσιάζει µια σειρά από ιδιαι-τερότητες που παρέχουν συγκριτικό πλεονέ-κτηµα στις ελληνικές επιχειρήσεις που δρα-στηριοποιούνται στον τοµέα, όπως:

((ii)) το µεσαίο έως πολύ µικρό µέγεθος τωνεπιχειρήσεων,

((iiii)) ο υψηλός βαθµός έντασης εργασίας,

((iiiiii)) η προσωπική ταυτότητα της δηµιουρ-γίας,

((iivv)) η παραγωγική ή “δηµιουργική” φαντα-σία, µε την έννοια της ικανότητας επεξερ-γασίας νέων χρήσιµων εικόνων καιεννοιών,

((vv)) η ελευθεριότητα σκέψης και νόησης καιη διάθεση κριτικής,

((vvii)) η ευκολία προσαρµογής στο διαρκώςµεταβαλλόµενο περιβάλλον,

((vviiii)) η αισθητική και η ποιότητα έκφρασης,

((vviiiiii)) η έµφαση στην καινοτοµία,

((iixx)) η πλεονεκτική γεωγραφική θέση τηςχώρας και οι ευνοϊκές καιρικές συνθήκες,

((xx)) η µοναδικότητα της γλώσσας,

((xxii)) το απόθεµα τεχνογνωσίας και εξειδι-κευµένου ανθρώπινου δυναµικού.

Αν και τα στατιστικά στοιχεία για την πορείατου τοµέα στην Ελλάδα είναι από ελλιπή έωςανύπαρκτα, σύµφωνα µε πρόσφατη µελέτη τηςΕυρωπαϊκής Επιτροπής (Power 2011), η περι-φέρεια της Αττικής συγκαταλέγεται για το2007 µεταξύ των καλύτερων 25 περιφερειών µεκριτήριο την επίδοση στην απασχόληση από

ένα σύνολο 266 περιφερειών 30 χωρών τηςΕυρώπης.12 Συγκεκριµένα, συγκαταλέγεταιµεταξύ των 10 περιφερειών µε την καλύτερηεπίδοση στο πεδίο των µέσων ενηµέρωσης καιστις 20 καλύτερες περιφέρειες στο πεδίο τωνεκδόσεων.13 Σε εθνικό επίπεδο, η Ελλάδακατέχει τη 18η θέση σε σύνολο 30 χωρών µεκριτήριο την απασχόληση (4,1%). Γίνεται επο-µένως εύκολα αντιληπτό ότι όχι µόνο η προο-πτική ανάπτυξης του τοµέα αυτού στηνΕλλάδα, που αριθµεί πολλούς και διαφορετι-κούς κλάδους δραστηριότητας, είναι ιδιαίτερακαλή, αλλά και η συνεισφορά του ως εργα-λείου οικονοµικής ανάπτυξης σε τοπικό καιεθνικό επίπεδο είναι σηµαντική, αφού διαχέεισηµαντικά οφέλη σε πολλούς άλλους τοµείς τηςεθνικής οικονοµίας. Και τούτο γιατί η µέχριτώρα ευρωπαϊκή εµπειρία έχει δείξει ότι:

Πρώτον, το επιχειρηµατικό µοντέλο που χρη-σιµοποιείται στον τοµέα του πολιτισµού καιτης δηµιουργίας κρίνεται ιδιαίτερα επιτυχη-µένο.14 Βασίζεται σε µεγάλο βαθµό στη σηµα-σία της επωνυµίας προέλευσης και του εµπο-ρικού σήµατος και στη συµβολική ή εσωτερικήαξία (intrinsic value) του παρεχόµενου προϊ-όντος, επιτρέποντας την επιβολή υψηλότερηςτιµής σε σχέση µε τα µη επώνυµα και τυπο-ποιηµένα προϊόντα. Η υψηλότερη αυτή τιµήαποκρυσταλλώνει την “εκφραστική αξία” τουπροϊόντος (expressive value), τις υψηλές προ-διαγραφές κατασκευής, όπως τα αυστηρά κρι-τήρια επιλογής των πρώτων υλών και ελέγχουτης ποιότητας του τελικού παραγόµενου προϊ-όντος, την πρωτοτυπία στη σύλληψη της ιδέαςκαι τη µοναδικότητα στο σχεδιασµό, την ιδι-αίτερη φυσιογνωµία του δηµιουργού, τηναρµονική συνύπαρξη της παραδοσιακήςτεχνοτροπίας µε τη νέα τεχνολογία και τηνευκολία προσαρµογής του προϊόντος στιςαπαιτήσεις του κάθε καταναλωτή χωριστά,ώστε το προϊόν να θεωρείται µοναδικό, προσ-διορίζοντας µε αυτό τον τρόπο µια σχετικά


1122 Κατέχει την 9η καλύτερη θέση, αν και θεωρείται η 25η πολυπλη-θέστερη περιφέρεια.

1133 Κατέχει τη 10η και 6η καλύτερη θέση αντίστοιχα. 1144 Η ευρεία αντίληψη ότι ο πολιτισµός αποτελεί εργαλείο οικονο-

µικής ανάπτυξης ενσωµατώθηκε στην εθνική οικονοµική πολιτικήτης Μεγάλης Βρετανίας από τα µέσα της δεκαετίας του 1990, µεάριστες οικονοµικές επιδόσεις, όπως θα δούµε παρακάτω.


ανελαστική ζήτηση στις µεταβολές της τιµής.Τούτο σηµαίνει ότι η παραγωγικότητα τουτοµέα του πολιτισµού και της δηµιουργίας δενεξαρτάται τόσο από το κόστος παραγωγής όσοαπό τη δεξιοτεχνία, την έµπνευση και τηφαντασία, καθώς και από την ένταση των προ-σωπικών συγκινήσεων που η κατανάλωσή τουπροσφέρει στο άτοµο.

∆εύτερον, η δεξιοτεχνία και το ατοµικό ταλέ-ντο αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για νακαταστεί το προϊόν µοναδικό, πρωτότυπο καιεπώνυµο. Συνεπώς, ο τοµέας αυτός ενθαρρύ-νει την υψηλή εξειδίκευση, τη διαρκή εκµά-θηση και εκπαίδευση και την προστασία τηςγνώσης της παραδοσιακής τεχνοτροπίας.Παράλληλα, η διαρκής ανάγκη σχεδιασµούνέων προϊόντων ενθαρρύνει την καινοτοµίατόσο στον τρόπο παραγωγής όσο και στη χρη-σιµοποίηση νέων πρώτων υλών.

Τρίτον, η παραγωγή, η παροχή και η διανοµήτων προϊόντων και των υπηρεσιών πολιτισµούαπαιτούν ένα πλέγµα πολλών επιχειρήσεων,προµηθευτών, παρόχων και διανοµέων, συνή-θως µικρού ή µεσαίου µεγέθους, και πολλώνεπαγγελµατιών (είτε χειρωνακτών είτε πνευ-µατικών δηµιουργών-καλλιτεχνών), εγκατε-στηµένων συχνά σε µικρότερα αστικά κέντραή οικονοµικά φτωχότερες περιοχές. Η ανά-πτυξη εποµένως του πολιτισµού και της δηµι-ουργίας συνεισφέρει στη συνολική ανάπτυξητης τοπικής οικονοµίας και τη δηµιουργίανέων θέσεων εργασίας στην περιοχή.

Τέταρτον, επειδή εξ ορισµού στηρίζεται στηναξιοποίηση των δυνατοτήτων που προσφέρειη καινοτοµία, είτε αυτή συνδυάζεται µε νέεςτεχνολογίες είτε µε νέες επιστηµονικές ανα-καλύψεις ή µε την αισθητική και την καλλιτε-χνική δηµιουργία, ο πολιτισµός και η δηµι-ουργία ως οικονοµικές δραστηριότητες προ-άγουν την ευρεσιτεχνία σε ολόκληρη την οικο-νοµία και συνεισφέρουν ενεργά στην υιοθέ-τηση και εφαρµογή τρόπων προστασίας τωνδικαιωµάτων πνευµατικής ιδιοκτησίας.15

Τις τελευταίες δεκαετίες, η εθνική προσπά-θεια για την ανάδειξη της χώρας σε κορυφαίο

πόλο έλξης ξένων επισκεπτών και κατ’ επέ-κταση την ευρεία γνωστοποίηση των πολιτι-στικών αξιών και του τρόπου ζωής της βασί-στηκε εξ ολοκλήρου στο παραδοσιακό τρί-πτυχο “ήλιος, θάλασσα, αρχαιότητες”, πουσυνδύαζε την απόλαυση του ελεύθερου χρό-νου, την ψυχαγωγία και την άνετη διαµονή µετο φυσικό τοπίο και την ιστορία. Αν και το τρί-πτυχο αυτό λειτούργησε, θα έλεγε κανείς, ικα-νοποιητικά έως τώρα, όπως αυτό αποδει-κνύεται από την εκτίναξη του αριθµού τωνξένων επισκεπτών και των τουριστικών εσό-δων µετά από µια περίοδο παρατεταµένηςβαθµιαίας πτώσης, θεωρείται σήµερα µάλλονξεπερασµένο στο υπό διαµόρφωση νέοπαγκόσµιο οικονοµικό περιβάλλον.

Ήδη από τη δεκαετία του 1990 το παγκόσµιοβιοµηχανικό παραγωγικό υπόδειγµα άλλαξεµε την ενσωµάτωση της νέας οικονοµίας τηςγνώσης και της πληροφορίας. Στην πρώτηδεκαετία της νέας χιλιετηρίδας, η νέα οικο-νοµία αλλάζει εκ νέου µε την ενσωµάτωση τηςδηµιουργίας και του πολιτισµού ως παραγό-ντων παραγωγής πλούτου. Αφού ξεπεράστηκεη ταύτισή του αποκλειστικά µε την πολιτιστικήκληρονοµιά και τις καλές τέχνες, ο πολιτισµόςέλαβε µια πιο ευρεία ερµηνεία, αυτή του τρό-που ζωής και του συνόλου των κοινών αξιώνκαι εµπειριών. Σε συνδυασµό δε µε τη διε-θνοποίηση των τηλεπικοινωνιών και τηνψηφιακή τεχνολογία, η πολιτιστική δηµιουρ-γική έκφραση και ανταλλαγή έλαβε νέες µορ-φές. Από τη µια πλευρά, ο καταναλωτήςάλλαξε συµπεριφορά και από παθητικόςδέκτης πληροφοριών έγινε ενεργός [συν]δια-µορφωτής του περιεχοµένου του προϊόντοςπου ζητά να καταναλώσει. Από την άλλη, οιβιοµηχανίες έστρεψαν το ενδιαφέρον τουςαπό την απλή αναπαραγωγή προς την παρα-γωγή και διανοµή σε στοχευόµενες αγορέςκαταναλωτικών αγαθών όπου η αισθητική, τοντιζάιν και ο νεωτερισµός έχουν πρωτεύονταρόλο. Περαιτέρω υπάρχει ανάγκη σύνδεσηςτων πολιτιστικών και δηµιουργικών βιοµηχα-νιών µε τον πολιτιστικό τουρισµό που συνιστά



1155 Για το πώς η καινοτοµία, η έρευνα και η τεχνολογία µπορούν νασυνεισφέρουν στην έξοδο της χώρας από την παρούσα δυσοίωνησυγκυρία, βλ. Herrmann and Kritikos (2013).


ασφαλές εργαλείο ανάδειξης των πολιτιστι-κών και δηµιουργικών δυνάµεων που προσ-διορίζουν την αναπτυξιακή προοπτική κάθεπεριοχής.16

Τρεις εποµένως είναι οι κινητήριες δυνάµειςτης αναπτυξιακής πορείας της οικονοµίας τουπολιτισµού και της δηµιουργίας: η τεχνολο-γία,17 η έντονη επιθυµία για απόκτηση εµπει-ριών και συγκινήσεων18 και ο τουρισµός.19

Με δεδοµένο το νέο διεθνές αναπτυξιακόυπόδειγµα στο οποίο η οικονοµία της γνώσηςκαι της τεχνολογίας συγκεράζεται µε την οικο-νοµία του πολιτισµού και της δηµιουργίας, ηελληνική πολιτεία, κατά την αναζήτηση ενόςνέου βιώσιµου αναπτυξιακού παραδείγµατος,θα πρέπει να εστιάσει την προσοχή της στααντιληπτά πλέον οφέλη της έξυπνης οικονο-µίας, η οποία αναγνωρίζεται σήµερα ευρέωςως η επόµενη ατµοµηχανή ανάπτυξης. Κατάσυνέπεια, υπό το φως αυτών των εξελίξεων, ηπρόκληση για την ελληνική κοινωνία και οικο-νοµία σήµερα δεν είναι µόνο η προστασία καισυντήρηση της υφιστάµενης εθνικής πολιτι-στικής κληρονοµιάς και του ιστορικού παρελ-θόντος, αλλά και η δηµιουργία νέων µορφώνπολιτισµού, που ενθαρρύνουν όλους τουςπολίτες να συµµετάσχουν στη διαδικασίαπαραγωγής γνώσης και νέων ιδεών, προάγο-ντας την πρωτοτυπία, την προσωπική έκφρασηκαι την καινοτοµία και εν τέλει τον πολιτισµόαυτόν καθαυτόν. Με άλλα λόγια, η πρόκλησηπου αντιµετωπίζει σήµερα η τρέχουσα πολι-τική πολιτιστικής διαχείρισης είναι η µετα-στροφή της από τη στατική προσέγγιση (κλη-ροδότηση) του πολιτισµού προς τη δυναµικήτου θεώρηση (παραγωγή νέων µορφών). Ηεµµονή στη στατική προσέγγιση µετατρέπειτην κοινωνία σε παθητικό καταναλωτή προϊ-όντων πολιτισµού, που κατά κανόνα εισάγο-νται. Αντίθετα, η στροφή της στη δυναµικήπροσέγγιση την καθιστά κοινωνία δηµιουρ-γική, µε θετικές συνέπειες για το σύνολο τηςοικονοµίας.20

Η στροφή αυτή συνιστά και το βασικό στόχοτης παρούσας µελέτης. Πέραν του ότι αποτε-λεί µια πρώτη πειραµατική προσπάθεια ποσο-

τικής καταγραφής των ελληνικών επιδόσεωνστο νέο αυτό τοµέα οικονοµικής δραστηριό-τητας, αφού τα ισχνά στατιστικά στοιχεία δενµας επιτρέπουν ακόµη µια ασφαλή καιευκρινή απεικόνισή του, η παρούσα µελέτηαποσκοπεί κυρίως στην πληροφόρηση τωνενδιαφεροµένων (που είναι οικονοµικοί καικοινωνικοί φορείς, ιδιωτικοί και δηµόσιοιφορείς, υπεύθυνοι χάραξης οικονοµικήςπολιτικής, κοινή γνώµη) σχετικά µε το ότιαυτός ο τοµέας είναι ανάγκη να συµπεριλη-φθεί στις τρέχουσες συζητήσεις για το υπόδιαµόρφωση νέο παραγωγικό µοντέλο τηςχώρας, που θα είναι καλύτερα προσαρµο-σµένο στις απαιτήσεις και ανάγκες της σύγ-χρονης διεθνοποιηµένης ελληνικής οικονο-µίας και κοινωνίας. Τονίζεται δηλαδή η ανά-γκη για µια ολιστική θεώρηση της νέας ανα-πτυξιακής στρατηγικής, η οποία θα δίνειέµφαση στον εντοπισµό και την καλλιέργειατης ιδιαίτερης πολιτιστικής φυσιογνωµίας τηςχώρας, που µπορεί να αποτελέσει ένα ασφα-λές συστατικό του συγκριτικού πλεονεκτήµα-τός της. Μια τέτοια θεώρηση θα πρέπει ναεκµεταλλεύεται το πλέγµα σχέσεων (creativenexus) που συνδέουν τον πολιτισµό και τηδηµιουργία µε την ανάπτυξη και την τεχνολο-γία, την ενθάρρυνση των επενδύσεων και τηδιεύρυνση των διεθνών εµπορικών συναλλα-γών, µε τελικό αποτέλεσµα την αύξηση τηςαπασχόλησης και την καταπολέµηση ιδιαίτερατης ανεργίας των νέων και του κοινωνικούτους αποκλεισµού.


1166 Για τη σηµασία του πολιτιστικού τουρισµού, βλ. Khouanova-Rubi-condo (2011) και ΥΠΠΟ (2010).

1177 Η ψηφιακή τεχνολογία έχει επιφέρει τεράστια ανάπτυξη τωνµέσων µε τα οποία µεταφέρεται το περιεχόµενο ενός προϊόντοςστον καταναλωτή, όπως η καλωδιακή, δορυφορική και ψηφιακήτηλεόραση, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, οι εφαρµογές µετάδοσης,αποθήκευσης και αναµετάδοσης οποιουδήποτε ηχητικού υλικού(podcasting, streaming).

1188 Η αύξηση του παγκόσµιου πληθυσµού σε 9 δισεκατοµµύρια µέχριτο 2050, η επέκταση του προσδόκιµου ορίου ζωής και η µείωση τηςτιµής λόγω της βελτίωσης της τεχνολογίας είναι παράγοντες πουαυξάνουν τη ζήτηση για αγαθά πολιτισµού και δηµιουργίας.

1199 Αν και η τρέχουσα παγκόσµια χρηµατοοικονοµική κρίση έπληξεόλους τους τοµείς παραγωγής, ο τουρισµός ανέκαµψε διεθνώςταχύτερα. Κατά τον Παγκόσµιο Οργανισµό Τουρισµού (UNWTO2009), εκτιµάται ότι ο αριθµός των αφίξεων διεθνώς θα αυξάνε-ται κατά 4% ετησίως, προσεγγίζοντας τα 1,6 δισεκατοµµύρια µέχριτο 2020.

2200 Εµφανείς είναι οι διασυνδέσεις µεταξύ πολιτισµού και τουρισµού,“δηµιουργικών” και “συµβατικών” παραγωγικών τοµέων, περι-φερειακής και τοπικής οικονοµίας. Βλ.http://www./ceanet.eu/report/BISC creative industries.pdf καιhttp://www.europe-innova.eu/creative.


Οι σκέψεις αυτές κρίνονται επίκαιρες και ιδι-αίτερα χρήσιµες στην παρούσα δυσµενή ελλη-νική συγκυρία. Ευελπιστούµε ότι η πρώτηαυτή προσπάθεια ενασχόλησης µε την οικο-νοµική του πολιτισµού και της δηµιουργίας θαδώσει το εναρκτήριο λάκτισµα αφενός για τησυστηµατική καταγραφή, τη µελέτη των ιδι-αιτεροτήτων και την παρακολούθηση των επι-δόσεων της “νέας οικονοµίας”, που παραµέ-νει εν πολλοίς αχαρτογράφητη, και αφετέρουγια την ανάληψη συγκεκριµένων πρωτοβου-λιών στο πεδίο της οικονοµικής πολιτικής γιατην ενίσχυσή της.

Ειδικότερα, επιχειρούµε έναν πρώτο απολο-γισµό της ελληνικής εµπειρίας µέχρι σήµερακαι µια ακτινογραφία της αναπτυξιακής προ-οπτικής και των προκλήσεων που αντιµετω-πίζει. Ερωτήµατα που θα µας απασχολήσουνείναι: Πρώτον, µπορεί να καταστεί µοχλόςανάπτυξης της ελληνικής οικονοµίας; ∆εύτε-ρον, µπορεί να συνεισφέρει στον αναπροσα-νατολισµό του χαρακτήρα του εθνικού οικο-νοµικού υποδείγµατος από µια εσωστρεφήκαταναλωτική οικονοµία, που βασίζεταικυρίως στο λιανικό εµπόριο και τις κατα-σκευές, σε µια “έξυπνη” και εξωστρεφή οικο-νοµία, µε έµφαση στην απόκτηση ισχυρούσυγκριτικού πλεονεκτήµατος στη δεξιοτεχνία,τεχνολογία και καινοτοµία; Τρίτον, ποιεςείναι οι προκλήσεις που αντιµετωπίζει οτοµέας του πολιτισµού και της δηµιουργίαςλειτουργώντας σε ένα εγχώριο περιβάλλονβαθιάς και παρατεταµένης ύφεσης, υπερβάλ-λουσας και φθηνής πλέον προσφοράς εργα-σίας, οικονοµικής αβεβαιότητας και πιστωτι-κής στενότητας, αλλά και σε ένα διεθνές περι-βάλλον στασιµότητας, αποπληθωρισµού καιέντονου ανταγωνισµού;

Το υπόλοιπο άρθρο αποτελείται από ταπαρακάτω τµήµατα. Στο τµήµα 2 διατυπώ-νουµε έναν ορισµό της “οικονοµίας του πολι-τισµού και της δηµιουργίας”, αναφέρουµε ταπροαπαιτούµενα για την ανάπτυξή της καιπαρουσιάζουµε την πολύπλευρη διάστασήτης. Στο τµήµα 3 επιχειρούµε για πρώτη φοράµια παρουσίαση του προφίλ της Ελλάδος στοντοµέα αυτό. Αξιολογούµε τις επιδόσεις της

χώρας κατά την τελευταία δεκαετία, δίνονταςέµφαση στις προκλήσεις που καλείται νααντιµετωπίσει ως αναπόσπαστο µέλος τηςπαγκοσµιοποιηµένης οικονοµίας. Αναλυτι-κότερα, πειραµατιζόµαστε µε τον ορισµό, τηµέτρηση και την ταξινόµηση του πολιτισµούκαι της δηµιουργίας σε ένα εννοιολογικόπλαίσιο χρήσιµο για το στατιστικό εντοπισµότης έξυπνης οικονοµίας. Ορίζουµε εκείνες τιςστατιστικές που είναι αναγκαίες για τηνπαρακολούθηση, αξιολόγηση και αποτίµησητων επιδόσεών της και επιχειρούµε τηνπαρουσίαση του πολιτισµού και της δηµι-ουργίας σε αριθµούς. Στο τµήµα 4 καταγρά-φουµε τις ιδιαιτερότητες του τοµέα πολιτι-σµού και δηµιουργίας στην Ελλάδα και προ-τείνουµε έντεκα πρακτικές προτάσεις εργα-σίας που βοηθούν στην εµφάνιση ενός νέουενάρετου κύκλου πολιτισµού-δηµιουργίας-οικονοµίας.

2 ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ: ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΟΡΙΣΜΟ

Στην παραδοσιακή θεωρία και πολιτική τηςβιοµηχανικής οργάνωσης, οι όροι “πολιτιστι-κές βιοµηχανίες” (cultural industries) και“δηµιουργικές βιοµηχανίες” (creative indus-tries) συχνά αναφέρονται σε παραγωγικούςτοµείς που βρίσκονται στην περιφέρεια τουενδιαφέροντος της οικονοµικής και βιοµηχα-νικής ανάλυσης και συνήθως καλύπτουν τοχώρο του πολιτισµού, του θεάµατος και τωντεχνών.21 Ο αρµονικός συγκερασµός τηςέννοιας του πολιτισµού και της καλλιτεχνικήςκαι πνευµατικής δηµιουργίας µε την έννοιατης οικονοµίας της αγοράς δηµιούργησε ένανέο τοµέα, τον “τοµέα του πολιτισµού και τηςδηµιουργίας”, και ανέδειξε ένα νέο πεδίοενδιαφέροντος για την οικονοµική επιστήµη,



2211 Μόλις πριν από 15 έτη, ο όρος “πολιτιστικές και δηµιουργικέςοικονοµίες ή βιοµηχανίες” ήταν παντελώς άγνωστος στους οικο-νοµολόγους, κοινωνιολόγους, στατιστικολόγους και διαχειριστέςτου πολιτισµού. Το βρετανικό παράδειγµα, που χρονολογείταιαπό τα µέσα της δεκαετίας του 1990, εισήγαγε τον όρο για ναπεριγράψει, να εντοπίσει, να απεικονίσει και να µετρήσει τοσυγκεκριµένο τοµέα της βρετανικής οικονοµίας. Συναφείς όροιείναι “δηµιουργική οικονοµία”, “δηµιουργική κοινωνία”,“δηµιουργική τάξη”, “δηµιουργικοί εργαζόµενοι”. Βλ. BritishCouncil (2010).


τα “οικονοµικά του πολιτισµού”22 και τη “δηµι-ουργική οικονοµία”.23

Η γρήγορη άλλωστε ανάπτυξη που σηµείωσεο τοµέας τα τελευταία χρόνια διεθνώς οδή-γησε στην αναγνώρισή του ως αυτοτελούςκλάδου της οικονοµίας, που περιλαµβάνειπολλές και σηµαντικές δραστηριότητες παρα-γωγικού ενδιαφέροντος, όπως η διαφήµιση, ηαρχιτεκτονική, το σχέδιο, τα µέσα µαζικήςενηµέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης, οκινηµατογράφος, τα εικαστικά, η λογοτεχνίακαι το θέατρο, το λογισµικό, η µουσική, ηφωτογραφία, οι βιβλιοθήκες και τα αρχεία, ταµουσεία και οι αρχαιολογικοί χώροι, και γενι-κότερα µορφές πολιτισµικής και λαογραφικήςκληρονοµιάς, οι εκδόσεις και οι αίθουσεςτέχνης. Καλύπτει δηλαδή ένα ευρύ και ετε-ρόκλητο φάσµα δραστηριοτήτων συναφών µετον πολιτισµό γενικότερα. Ωστόσο, όπως φαί-νεται από το Σχήµα 1, έντονες είναι οι οµοι-ότητες, οι αλληλεξαρτήσεις και οι αλληλεπι-δράσεις µεταξύ πολιτιστικής, οικονοµικής,επιστηµονικής και τεχνολογικής δηµιουργίας.Πολιτιστική δηµιουργία είναι η ικανότητα τηςσύλληψης µιας πρωτότυπης εκφραστικής ιδέαςή ενός διαφορετικού τρόπου αισθητικής ερµη-νείας του κόσµου γύρω µας. Επιστηµονικήδηµιουργία είναι η επιθυµία για µελέτη καιπειραµατισµό µε στόχο την απόκτηση συστη-µατικής γνώσης και την εξεύρεση νέων τρό-πων επίλυσης προβληµάτων. Οικονοµική δηµι-ουργία είναι η ικανότητα αξιοποίησης του

συγκριτικού πλεονεκτήµατος προς όφελος τηςοικονοµικής ανάπτυξης, της απασχόλησης καιτης ενισχυµένης συµµετοχής της χώρας στοδιεθνές εµπόριο. Τεχνολογική δηµιουργία,τέλος, είναι η δυνατότητα υιοθέτησης νέωντρόπων παραγωγής, διανοµής και διάδοσης.

Οι “δηµιουργικοί επιχειρηµατίες” καλούνταινα καλύψουν το κενό µεταξύ των καλλιτεχνών-δηµιουργών και του ακροατηρίου-καταναλω-τών. Σε όλο το φάσµα της δηµιουργίας, από τιςεκδόσεις και την επικοινωνία, τους µουσικούςπαραγωγούς έως τους κινηµατογραφικούςπαραγωγούς, τους προγραµµατιστές διαδρα-στικών παιχνιδιών και τη χειροτεχνία, οι“δηµιουργικοί επιχειρηµατίες” προσδιορίζουντο είδος του πολιτισµού που καταναλώνουµεκαι πώς τον καταναλώνουµε, φροντίζονταςόµως παράλληλα η επιχείρησή τους να είναιβιώσιµη µε χρηµατοοικονοµικά κριτήρια.

Ο όρος “δηµιουργικές βιοµηχανίες” (Mato2009, Miller 2009, UNCTAD 2010, Throsby2001) περιλαµβάνει όλες τις επιχειρήσεις πουέχουν ως πυρήνα της δραστηριότητάς τους την


2222 Κατά το έγκριτο διεθνές περιοδικό Journal of Cultural Economics,η οικονοµική του πολιτισµού αποτελεί “πεδίο εφαρµογής της οικο-νοµικής θεωρίας και ανάλυσης στις τέχνες του θεάµατος και στονπολιτισµό. Ασχολείται µε την οικονοµική και επιχειρηµατικήοργάνωση του τοµέα του πολιτισµού και τη συµπεριφορά τωνπαραγωγών-δηµιουργών, καταναλωτών και κυβερνητικών φορέωνσε θέµατα πολιτισµού”. http://www.springer.com/economics/microeconomics/journal/10824.

2233 Κατά τον Howkins (2005), ο όρος περιγράφει τη σύνδεση της ικα-νότητας για δηµιουργία µε τα οικονοµικά της παραγωγής πλούτου.


“ικανότητα για δηµιουργία” (creation), µε τηνέννοια της διανοητικής και κοινωνικής διερ-γασίας για την παραγωγή νέων ιδεών,εννοιών, σχεδίων, συνδέσµων, διαδικασιώνκαι clusters.24 Η νέα ιδέα πρέπει να είναι πρω-τότυπη, προσωπική, µε περιεχόµενο, και ναείναι χρήσιµη (Howkins 2005) και ικανή ναοδηγήσει σε ένα συγκριτικό οικονοµικό πλε-ονέκτηµα (Florida 2002, 2005). Εναλλακτικά,κατά το βρετανικό παράδειγµα (βλ. DCMS2001), στην προσπάθεια ποσοτικοποίησης τηςπροστιθέµενης αξίας του τοµέα των τεχνώνκαι του πολιτισµού (arts and culture), που ήτανέως και τα µέσα της δεκαετίας του 1990 άµεσαοικονοµικά εξαρτώµενος από την κρατική επι-χορήγηση, ως “δηµιουργικές βιοµηχανίες ορί-ζονται αυτές που έχουν ως κέντρο αναφοράςτην ατοµική δεξιοτεχνία, το ταλέντο και τηδηµιουργικότητα και έχουν δυνατότητεςπαραγωγής πλούτου και δηµιουργίας νέωνβιώσιµων θέσεων εργασίας µέσω της οικονο-µικής εκµετάλλευσης της πνευµατικής ιδιο-κτησίας” (σελ. 4). Με άλλα λόγια, έµφασηδίνεται στη γνώση και στο ταλέντο ως βασικήεισροή παραγωγής και λιγότερο στο τελικόπροϊόν αυτό καθαυτό, το οποίο ενδιαφέρειπρωτίστως την πολιτιστική βιοµηχανία (Power2009). Οι δηµιουργικές βιοµηχανίες δηλαδήκαλύπτουν ένα ευρύτερο πεδίο από ό,τι οιπολιτιστικές βιοµηχανίες, κατά τρόπο ώστε νααναδεικνύονται νέες δυναµικές που δεν είχανγίνει άµεσα και ευρέως αντιληπτές στο χώροτης πολιτικής για τον πολιτισµό, την απασχό-ληση και την εκπαίδευση.

Την τελευταία δεκαετία, η ακαδηµαϊκή οικο-νοµική και καλλιτεχνική φιλολογία έχει κατα-κλυστεί από διάφορους όρους και έννοιεςπου προσπαθούν να περιγράψουν την “οικο-νοµία του πολιτισµού και της δηµιουργίας”.Ποικίλες έννοιες και ιδέες εναλλάσσονταιγύρω από όρους όπως “πολιτιστικές βιοµη-χανίες”, “δηµιουργικές βιοµηχανίες”, “οικο-νοµία της δηµιουργίας”, “οικονοµία τωναισθήσεων, συγκινήσεων και εµπειριών”.25

Ζωηρή επίσης είναι η συζήτηση για το αναποτελεί τοµέα (sector) ή βιοµηχανία (indus-try) ή δραστηριότητα (activity), αλλά και ανθα πρέπει να χρησιµοποιείται ένας αµιγώς

οικονοµικός όρος όπως αυτός της “οικονο-µίας της αγοράς”, που παραπέµπει άµεσα σεδραστηριότητες εµπορευµατικού χαρακτήρα(for-profit), για να περιγράψει εν πολλοίςδράσεις µη κερδοσκοπικού χαρακτήρα (notfor-profit).

Αν και στην ακαδηµαϊκή βιβλιογραφία η δια-τύπωση απλών και λειτουργικών ορισµώνχαρακτηρίστηκε από έντονη αντιπαράθεση26

εξαιτίας της δυσδιάκριτης διαφοράς των ενλόγω κλάδων, στην πράξη λόγω της µεγάληςεπικάλυψης της παραγωγικής τους δραστη-ριότητας έχει επικρατήσει η από κοινού θεώ-ρηση των πολιτιστικών και δηµιουργικών βιο-µηχανιών (Jeffcutt and Pratt 2009, Power andScott 2004) και η εναλλακτική χρήση των δύοόρων για την περιγραφή εκείνων των επιχει-ρήσεων σύλληψης, παραγωγής, διάδοσης καιδιανοµής εµπορεύσιµων αγαθών και υπηρε-σιών που χρησιµοποιούν εκτενώς τη γνώση,την καινοτοµία, τη δηµιουργία και τον πολι-τισµό ως βασική εισροή παραγωγής. Προ-σεγγίζοντας το παράδειγµα των ΗΠΑ,27 κρί-σιµο στοιχείο για τη συµπερίληψη µιας επι-χείρησης στον τοµέα αυτό αποτελεί ο προσα-νατολισµός της στην αγορά έτσι ώστε να έχειτη δυνατότητα αυτοχρηµατοδότησης και ναείναι σε θέση να καταβάλλει φόρους κύκλουεργασιών (Söndermann et al. 2009). Συνεπώς,βασικά στοιχεία του τελικού προϊόντος πρέπεινα είναι:

((ii)) το στοιχείο της καινοτοµίας που εµπε-ριέχει,

((iiii)) ο συµβολισµός,



2244 Ορίζονται ως ένα γεωγραφικά συγκεντρωµένο, σύνθετο σύνολοισχυρά αλληλεξαρτώµενων εταιριών, προµηθευτών, παρόχων καισχετιζόµενων θεσµών που προωθούν την καινοτόµο σκέψη και τονανταγωνισµό (Porter 2005).

2255 Με αυτό τον όρο (experience economy) υιοθετείται η άποψη ότιο καταναλωτής είναι διατεθειµένος να δαπανήσει ένα ολοέναµεγαλύτερο τµήµα του διαθέσιµου εισοδήµατός του για την από-κτηση συναισθηµατικών εµπειριών και συγκινήσεων, µε αποτέ-λεσµα την ενίσχυση της ζήτησης για πολιτιστικά και δηµιουργικάπροϊόντα (Pine and Gilmore 1999).

2266 Βλ. για παράδειγµα Kroeber and Kluckhohn (1952), που κατέ-γραψαν περισσότερους από 150 ορισµούς για τον πολιτισµό. Βλ.επίσης Flew and Cunningham (2010).

2277 Το παράδειγµα των ΗΠΑ αναφέρεται στη συγκρότηση ενός τοµέαπολιτισµού-δηµιουργίας ελάχιστα εξαρτώµενου από την κρατικήεπιχορήγηση µε σαφή προσανατολισµό στην αγορά και επιδίωξηκερδοφορίας και άνετης αυτοχρηµατοδότησης.


((iiiiii)) η κατοχύρωση της ονοµασίας προέ-λευσης και επωνυµίας,

((iivv)) ο πειραµατισµός και η πρωτοτυπία και

((vv)) η υψηλή αξία χρήσης, δηλαδή πρέπει τοπροϊόν να καλύπτει συγκεκριµένες ατοµι-κές ανάγκες και να αποκτά έτσι ανταλλα-κτική αξία σε όρους αγοράς.

Η Πράσινη Βίβλος, ωστόσο, υιοθετεί έναν πιοευέλικτο ορισµό, προσπαθώντας να συνδυάσειδραστηριότητες τόσο µε εµπορικό όσο και µεκοινωνικό χαρακτήρα. Συγκεκριµένα, στοάρθρο 2 της πρότασης του προγράµµατος-πλαισίου “∆ηµιουργική Ευρώπη”, ως πολιτι-στικός και δηµιουργικός τοµέας ορίζεται κάθετοµέας του οποίου οι δραστηριότητες “…βασίζονται σε πολιτιστικές αξίες και/ή απο-τελούν προϊόν καλλιτεχνικής και δηµιουργικήςέκφρασης ανεξάρτητα από το αν αυτές οι δρα-στηριότητες έχουν ή όχι ως γνώµονα τηναγορά και ανεξάρτητα από το είδος της δοµής

που τις ασκεί” (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2011).28

Ο ορισµός αυτός βασίζεται στο “υπόδειγµατων οµόκεντρων κύκλων” (Throsby 2001, KEA2006, ESSnet-Culture 2012): όσο πιο έντονοείναι το περιεχόµενο της καλλιτεχνικής, πολι-τιστικής και δηµιουργικής έκφρασης ενόςπροϊόντος, τόσο περισσότερο νοµιµοποιείταινα συµπεριληφθεί στο σκληρό πυρήνα τηςπολιτιστικής και δηµιουργικής οικονοµίας (βλ.Σχήµα 2). Γίνεται άµεσα αντιληπτό ότι οι βιο-µηχανίες που δραστηριοποιούνται στον ευρύ-τερο χώρο του πολιτισµού και της δηµιουργίαςσυνιστούν ένα ποικιλόµορφο σύνολο δραστη-ριοτήτων. Έχουν εντούτοις ένα κοινό χαρα-κτηριστικό. Αντλούν έσοδα και παράγουνκέρδη πρώτον, από την εκµετάλλευση τηςδηµιουργικής έµπνευσης του εργατικού δυνα-


2288 Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή χαρακτηρίζει ως επιχειρήσεις πολιτισµούκαι δηµιουργίας µε προσανατολισµό στην αγορά ή µε εµπορικόχαρακτήρα εκείνες τις επιχειρήσεις που για µια σειρά ετών ταέσοδα από την πώληση του προϊόντος τους αναλογούν σε ποσο-στό όχι µικρότερο από το 50% των συνολικών εσόδων (πωλήσεις,επιχορηγήσεις, χορηγίες, δωρεές). Βλ. ESSnet-Culture (2012, σελ.172).


µικού τους και δεύτερον, από την αποκλει-στική οικονοµική διαχείριση των πνευµατικώνδικαιωµάτων. Η ύπαρξη αυτή καθαυτή τηςπροστασίας των δικαιωµάτων του δηµιουργούείναι σηµαντική, γιατί µετασχηµατίζει τοπροϊόν από απλή ερασιτεχνική ασχολία ήµεµονωµένη παραγωγική δραστηριότητα σεβιοµηχανία.

2.1 ΠΡΟΑΠΑΙΤΟΥΜΕΝΑ ΚΑΙ ΑΛΛΗΛΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Πέντε είναι τα προαπαιτούµενα για την ανά-πτυξη της οικονοµίας του πολιτισµού και τηςδηµιουργίας, γνωστά στη βιβλιογραφία ως ηπροσέγγιση των τεσσάρων “t” συν ένα(Florida 2002, British Council 2010, Levick-aité 2011):

((ii)) η τεχνολογία (technology), δηλαδή ηεφαρµοσµένη ανθρώπινη γνώση,

((iiii)) το ταλέντο (talent) και η ιδιαίτερη ταυ-τότητα, δηλαδή το ανθρώπινο κεφάλαιο,

((iiiiii)) η ανεκτικότητα (tolerance), δηλαδή ηάρση κάθε φυσικού ή άλλου εµποδίουµεταξύ κοινοτήτων, πόλεων και περιφε-ρειών που περιορίζει ή αποθαρρύνει τηνπρόσβαση και τη συµµετοχή του πολίτηστην κοινωνία της γνώσης, της πληροφο-ρίας και της καινοτοµίας,

((iivv)) η επιλογή του χώρου εγκατάστασης(territory) και

((vv)) ο πειραµατισµός (experimentation),δηλαδή η εµπειρία από τη διαρκή εισαγωγήνέων ιδεών, προϊόντων και διαδικασιώνπαραγωγής.

Ένα άλλο σηµαντικό προαπαιτούµενο είναι οι“δηµιουργικοί εργαζόµενοι”, που χαρακτηρί-ζονται από (i) διαφοροποίηση, εξειδίκευση,ανεξάρτητη σκέψη, ποιοτική εκπαίδευση29 καιδιά βίου κατάρτιση, (ii) υψηλή κινητικότηταµεταξύ επαγγελµάτων και γεωγραφικώνπεριοχών, (iii) πολλαπλή απασχόληση και ταύ-τιση ρόλων εργαζοµένου-δηµιουργού-παραγωγού-επιχειρηµατία, (iv) αποδυνά-

µωση των συλλογικών-συντεχνιακών σχηµα-τισµών και ενώσεων στην αγορά εργασίας και(v) µείωση της εξάρτησης από παραδοσιακάχαρακτηριστικά όπως η κοινωνική τάξη και ηκαταγωγή (McRobbie 2005).

Θα πρέπει να σηµειωθεί εξάλλου ότι οι προ-κλήσεις που αντιµετωπίζουν στην επιχειρη-µατική σφαίρα οι εκφραστές πολιτισµού καιπρωτότυπων ιδεών είναι πολλές.30 Πρώτον, σεαντίθεση µε τις παραδοσιακές βιοµηχανίες, οι“δηµιουργικές επιχειρήσεις” δεν µπορούνεύκολα να εξηγήσουν στο καταναλωτικό κοινόκαι να πείσουν για την αξία του προϊόντος πουπαράγουν, αφού η αναπαραγωγή της ιδέαςδεν συνιστά απλή επανάληψη, αλλά νέα παρα-γωγή που το αποτέλεσµα και η απόδοσή τηςδεν είναι γνωστά εκ των προτέρων.

∆εύτερον, η παραγωγή γνώσης και νέων ιδεώνσυνήθως ευδοκιµεί στο πλαίσιο δικτύων ελεύ-θερων επαγγελµατιών-δηµιουργών µικρούµεγέθους µε χαλαρούς κανόνες λειτουργίαςκαι σπανιότερα σε µεγάλους και δυσκίνητουςοργανισµούς.

Τρίτον, που συνδέεται µε το προηγούµενο, τοµικρό µέγεθος της επιχείρησης31 και η ανά-πτυξη διαύλων επικοινωνίας µεταξύ πολλών,µικρών και διαφορετικών µερών δυσκολεύειτην εκµετάλλευση οικονοµιών κλίµακας, τηνπρόσβαση σε χρηµατοδότηση, την προστασίατων δικαιωµάτων ιδιοκτησίας, τη διείσδυση σεξένες αγορές, το συντονισµό δράσεων και τηδιασύνδεση µε άλλους παραγωγικούς τοµείςκαθώς και την κινητικότητα των καλλιτεχνών-δηµιουργών τόσο µεταξύ γεωγραφικών περιο-χών όσο και εντός και εκτός του πολιτιστικούκαι δηµιουργικού χώρου. Από την άλλη, ο ολι-γοπωλιακός χαρακτήρας κάποιων δηµιουργι-



2299 Προϋπόθεση για την επίτευξη της ποιοτικής εκπαίδευσης είναι ηαλλαγή του χαρακτήρα της βασικής εκπαίδευσης ώστε να στρα-φεί από τη µιµητική και στείρα µάθηση στην καλλιέργεια της δια-νοητικής, δηµιουργικής ελευθερίας και επιδεξιότητας.

3300 Βλ. Ευρωπαϊκή Οικονοµική και Κοινωνική Επιτροπή 2013. 3311 Ισχυρή είναι η παρουσία πολύ µικρών, µικρών και µεσαίου µεγέ-

θους επιχειρήσεων, που αποτελούν σχεδόν το 80% του συνόλου.Βλ. Γνωµοδότηση 2011/C 51/09 της Ευρωπαϊκής Οικονοµικής καιΚοινωνικής Επιτροπής µε θέµα “Πράσινη Βίβλος – Απελευθέρωσητου δυναµικού των κλάδων του πολιτισµού και της δηµιουργικό-τητας” COM(2010) 183 τελικό (17 Φεβρουαρίου 2011).


κών κλάδων όπως τα µέσα επικοινωνίας και ηδιαφήµιση περιορίζει τον ανταγωνισµό.

Τέταρτον, µε κύριο χαρακτηριστικό την ελεύ-θερη σκέψη και έκφραση, η δηµιουργία και οπολιτισµός πολλές φορές έρχονται σε αντί-θεση µε την καθεστηκυία κοινωνική και οικο-νοµική τάξη.

Πέµπτον, η ιδιαίτερα κατακερµατισµένηευρωπαϊκή αγορά, η απουσία ενός κοινά απο-δεκτού ορισµού των βιοµηχανιών πολιτισµούκαι δηµιουργίας που θα διευκόλυνε τον εντο-πισµό τους σε τοπικό, εθνικό και περιφερει-ακό επίπεδο και η ανεπάρκεια ασφαλώνποσοτικών δεδοµένων όσον αφορά τη συµ-βολή τους στην εθνική και ευρωπαϊκή ανα-πτυξιακή διαδικασία εγείρουν σηµαντικάεµπόδια στη δηµιουργία ενός φορέα στρατη-γικού σχεδιασµού και συντονισµού δράσεων.

Έκτον, η γρήγορη διάδοση των νέων τεχνο-λογιών στις διαδικασίες παραγωγής και δια-νοµής επιφέρουν την ταχεία απαξίωση τωνδεξιοτήτων και καθιστούν επιτακτική την ανά-γκη τόσο για άµεση συνέργεια των ανθρώπωντου πολιτισµού και της δηµιουργίας µε τη νέατεχνολογία όσο και για σύµπραξη της εκπαί-δευσης και της επαγγελµατικής κατάρτισης µετον επιχειρηµατικό κόσµο.

Έβδοµον, οι εγγενείς δυσκολίες, η ανεπαρ-κής εξοικείωση ή ακόµη και η επιφυλακτικό-τητα των χρηµατοπιστωτικών ιδρυµάτων σεό,τι αφορά την αξιολόγηση των επιχειρήσεωνπου βασίζονται σε άυλα κεφάλαια και συνε-πώς η αδυναµία τους να διαβαθµίσουν τονπιστωτικό κίνδυνο που αυτές εµπεριέχουν,αλλά και η αβεβαιότητα για τη ζήτηση τωνπροϊόντων τους, είχαν ως αποτέλεσµα τηδύσκολη πρόσβαση ή ακόµη και τον απο-κλεισµό τους από την αγορά δανειακών κεφα-λαίων και την πλήρη εξάρτησή τους από τηνκρατική επιχορήγηση.

2.2 Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΑΙ Η ∆ΙΕΘΝΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Παρ’ όλη την προεργασία που έχει γίνει µέχρισήµερα στην ΕΕ, η οριοθέτηση των επαγγελ-

µατικών πεδίων που καλύπτει ο τοµέας τουπολιτισµού και της δηµιουργίας παραµένει ενπολλοίς ασαφής, µε αποτέλεσµα την αδυνα-µία να εκτιµηθεί επακριβώς η συµβολή τουστο εθνικό προϊόν και τη συνολική απασχό-ληση, αλλά και να διαµορφωθεί ένα κοινοτικόκανονιστικό/ρυθµιστικό πλαίσιο που θα ανα-γνωρίζει και θα αντιµετωπίζει τις ιδιαιτερό-τητές του.32

Ωστόσο, για την πορεία και τη συµβολή τουτοµέα στο διεθνές εµπόριο έχουµε σαφέστερηεικόνα. Αν και το 2009, το πρώτο έτος µετά τοξέσπασµα της κρίσης, ο όγκος του συνολικούπαγκόσµιου εµπορίου συρρικνώθηκε απότοµακατά 10,6%,33 το παγκόσµιο εξαγωγικό εµπό-ριο αγαθών και υπηρεσιών πολιτισµού καιδηµιουργίας συνέχισε να αυξάνεται, µε ρυθµό14,4% κατά µέσο όρο ετησίως την περίοδο2002-2008. Το 2008 οι εξαγωγές αγαθών καιυπηρεσιών του τοµέα αποτελούσαν το 2,7% και4,8% αντίστοιχα του παγκόσµιου όγκου εξα-γωγικού εµπορίου. Στην περίοδο της κρίσης2007-2011, σύµφωνα µε τα τελευταία διαθέσιµαστατιστικά στοιχεία,34 οι εξαγωγές αγαθών τουτοµέα συνέχισαν την ανοδική τους πορεία,καταγράφοντας µέσο ετήσιο ρυθµό 3,7%, ενώοι αντίστοιχες εισαγωγές παρουσίασαν µικρήσυρρίκνωση κατά -0,08%.

Το ∆ιάγραµµα 1 παρουσιάζει τις εξελίξεις.Κατά την περίοδο 2002-2011 το παγκόσµιοεµπόριο προϊόντων πολιτισµού και δηµιουρ-γίας σηµείωσε ραγδαία ανάπτυξη. Ο µέσοςετήσιος ρυθµός ανόδου των παγκόσµιων εξα-γωγών ήταν 8,8% και των εισαγωγών 7%. ΗΕΕ-27 παρουσίασε αύξηση κατά 6,2% και 7%αντίστοιχα. Στα χρόνια της κρίσης, ωστόσο, τοεµπόριο στην ΕΕ-27 και στον ανεπτυγµένοκόσµο είτε παρέµεινε στάσιµο είτε συρρι-κνώθηκε ελαφρά. Αν και ο ρυθµός αύξησηςτου εξαγωγών σε παγκόσµιο επίπεδο έπεσεστο µισό, παρέµεινε θετικός και ισχυρός,κυρίως εξαιτίας της αύξησης των εξαγωγών


3322 Μόλις πρόσφατα η ΕΕ συµπεριέλαβε στον τοµέα του πολιτισµούκαι της δηµιουργίας τα µουσεία και τη µόδα (υψηλή ραπτική). Βλ.Ευρωπαϊκή Οικονοµική και Κοινωνική Επιτροπή 2013.

3333 Βλ. IMF, World Economic Outlook, Οκτώβριος 2013. 3344 http://unctadstat.unctad.org/ReportFolders/reportFolders.aspx.


από την Κίνα και την Ινδία. Οι κλάδοι πουσηµείωσαν τη µεγαλύτερη άνοδο σε όλη τηδεκαετία 2002-2011 και τη µικρότερη πτώσηστα χρόνια της κρίσης ήταν τα έργα τέχνης, τοσχέδιο (µόδα, έπιπλο) και τα νέα µέσα εγγρα-φής ήχου και ηλεκτρονικών παιχνιδιών (βλ.∆ιάγραµµα 2). Αντίθετα, οι εκδόσεις και ταοπτικοακουστικά µέσα (κινηµατογράφος)κατέγραψαν τη µεγαλύτερη πτώση.

Όσον αφορά τις υπηρεσίες (βλ. ∆ιάγραµµα3), οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές και η πληρο-φορική, καθώς και η διαφήµιση και τα δικαι-ώµατα εκµετάλλευσης και άδειας χαρακτηρί-ζονται ως οι πλέον δυναµικοί κλάδοι παγκο-σµίως. Η αξία εξάλλου των εισαγωγών καιεξαγωγών προϊόντων πολιτισµού και δηµι-ουργίας ήταν από 1,5 έως 2 φορές µεγαλύτερητο 2011 σε σχέση µε το 2002, ενώ για τις ανα-πτυσσόµενες χώρες ήταν σχεδόν 3 φορέςµεγαλύτερη (βλ. ∆ιαγράµµατα 4α και 4β).Περισσότερο από το 1/3 της αξίας του παγκό-σµιου εµπορίου αναλογεί στην ΕΕ-27 (∆ια-γράµµατα 3, 4α, 4β, 5).




3 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ: ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΚΑΙΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ

Η Ελλάδα στις αρχές του 21ου αιώνα, ωςαναπόσπαστο µέλος της παγκοσµιοποιηµένηςοικονοµίας και κοινωνίας, καλείται να αντι-µετωπίσει σύνθετες προκλήσεις που πηγά-ζουν από την παρατεταµένη παγκόσµια υφε-σιακή διαταραχή, την αναδίπλωση τηςπαγκόσµιας κοινωνίας σε ανώφελους εθνι-κισµούς και τη διεύρυνση της ανισότηταςτόσο µεταξύ των κοινωνικών οµάδων στοεσωτερικό µιας χώρας όσο και µεταξύχωρών. Υπεύθυνη η ίδια για την εθνική ολι-γωρία της, τη διαµόρφωση δηλαδή και τη δια-τήρηση ενός µη βιώσιµου οικονοµικού υπο-δείγµατος που αρνήθηκε να προσαρµοστείστις απαιτήσεις της διεθνούς οικονοµίας,καλείται σήµερα να αναλάβει την πρωτο-βουλία της εθνικής οικονοµικής ανασυγκρό-τησης στο νέο παγκόσµιο οικονοµικό σκηνικόπου αναδύεται µετά την κρίση.



Στη νέα αυτή εθνική αναπτυξιακή προοπτική,ο τοµέας του πολιτισµού και της δηµιουργίαςαποτελεί το συνδετικό κρίκο (creative nexus)µεταξύ του πολιτισµού, της οικονοµίας και τηςτεχνολογίας. Ο σύγχρονος κόσµος είναι γεµά-τος από εικόνες, ήχους, χρώµατα, σύµβολα καιιδέες που δηµιουργούν απασχόληση, εισό-δηµα και πλούτο, αλλά και νέες µορφές πολι-τισµού που είναι εµπορεύσιµες. Στις µέρεςµας, κανείς δεν µπορεί να ισχυριστεί ότι κατέ-χει το αποκλειστικό προνόµιο της γνώσης, τηςπληροφορίας και της δηµιουργικής έκφρασης,καθώς οι δηµιουργοί της πνευµατικής και καλ-λιτεχνικής έκφρασης αλλάζουν διαρκώς τοντρόπο µε τον οποίο παράγουµε και ανταλ-λάσσουµε µεταξύ µας αγαθά, υπηρεσίες καιγνώσεις, και γενικότερα τον τρόπο ζωής καιεπικοινωνίας.

Τρία είναι τα προαπαιτούµενα για την επι-τυχή και αξιόπιστη διαµόρφωση µιας εθνικήςαναπτυξιακής στρατηγικής για τον τοµέααυτό:

Πρώτον, η αναγνώριση της θεσµικής µορφής,της δοµής και των οργανωτικών ιδιαιτεροτή-των του τοµέα του πολιτισµού και της δηµι-ουργίας: ποια είναι τα ενδιαφερόµενα µέρη;πώς σχετίζονται µεταξύ τους; ποια είναι η επί-δρασή του στους άλλους τοµείς της οικονοµίας;

∆εύτερον, η συστηµατική ανάλυση της λει-τουργίας του τοµέα και του πώς επηρεάζειβασικά εθνικά οικονοµικά και κοινωνικάµεγέθη και

Τρίτον, η συλλογή και επεξεργασία περιεκτι-κών στατιστικών σειρών για την ποσοτικήµέτρηση της επίδρασής του στο προϊόν, τηναπασχόληση και το εµπόριο.

3.1 ΟΡΙΣΜΟΣ, ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΡΗΣΗ

Ο ορισµός, η µέτρηση και η ταξινόµηση τουπολιτισµού και της δηµιουργίας σε ένα εννοι-ολογικό πλαίσιο χρήσιµο για το στατιστικόεντοπισµό του συνιστούν εξαιρετικά δύσκο-λες διαδικασίες. Και τούτο διότι πρώτον, οπολιτισµός και η δηµιουργία δεν είναι το

τελικό αποτέλεσµα ενός µόνο συγκεκριµένουκλάδου ενός τοµέα παραγωγής ή διανοµήςενός προϊόντος. ∆εν χαρακτηρίζονται από τονίδιο βαθµό συνοχής που χαρακτηρίζει τους“κλασικούς” παραγωγικούς τοµείς τόσο ωςπρος τη διάρθρωση όσο και ως προς την ταυ-τότητα του παραγόµενου προϊόντος. Αντί-θετα, ο τοµέας αυτός χαρακτηρίζεται από ετε-ρογενείς δράσεις που διαχέονται ή είναι καλάκρυµµένες σε πολλούς άλλους τοµείς, όπως οτοµέας της µεταποίησης ή ο τοµέας των υπη-ρεσιών, οι κλάδοι της επικοινωνίας ή τουεµπορίου. ∆εύτερον, ο πολιτισµός περιλαµ-βάνει ποικίλες εκφάνσεις της κοινωνικήςζωής που δεν εµπεριέχονται σε µία µόνο κοι-νωνική οµάδα. Αντιπροσωπεύει ατοµικέςαξίες, µορφές αισθητικής και ηθικής, πνευ-µατικές αξίες, συµπεριφορές και αντιλήψεις,συνήθειες και πρακτικές που καθορίζουν τηνταυτότητα κάθε ατόµου.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή µόλις πρόσφατα (βλ.ESSnet-Culture 2012)35 διατύπωσε τέσσεραβασικά κριτήρια που πρέπει να ικανοποιεί οορισµός του πολιτισµού και της δηµιουργίας:(i) διαβάθµιση της έντασης του πολιτισµού καιτης δηµιουργίας (culture-based feature),δηλαδή της ικανότητας δηµιουργίας, εφεύρε-σης και πρωτοτυπίας, (ii) διασφάλιση τουδικαιώµατος ιδιοκτησίας (εµπορικό σήµα,πνευµατικά δικαιώµατα), (iii) µέθοδος παρα-γωγής (κόστος, δυνατότητα και ευκολία ανα-παραγωγής, εκµετάλλευση οικονοµιών κλί-µακας) και (iv) χρηστική αξία, δηλαδή ποιαείναι η συµβολική ή εσωτερική αξία που έχειτο προϊόν για τον κάθε καταναλωτή χωριστά.36

Με βάση αυτά τα κριτήρια, η ΕΕ παρουσίασεένα γενικό πλαίσιο οριοθέτησης του τοµέα τουπολιτισµού και της δηµιουργίας που προσαρ-µόζεται στα ιδιαίτερα εθνολογικά, θρησκευ-τικά και ηλικιακά χαρακτηριστικά κάθε



3355 Η ΕΕ ξεκίνησε την προσπάθεια οριοθέτησης και στατιστικής απει-κόνισης µε πρωτοβουλία της Γαλλίας το 1997. Η προσπάθειασυστηµατοποιήθηκε το 2000 (Leadership Group LEG-Culture1997-2000) και εντάθηκε το 2009 µε τη σύσταση ειδικής επιτρο-πής µελέτης στο πλαίσιο της στρατηγικής Ευρώπη 2020 (ESSnet-Culture 2009-2011). Η τελική προς διαβούλευση πρόταση παρου-σιάστηκε το Μάιο του 2012. Βλ. επίσης WIFO (2010).

3366 Κερδοσκοπικού (market sector) και µη κερδοσκοπικού χαρακτήραεπιχειρήσεις (non-market, social, third, non-profit sector).


χώρας-µέλους (βλ. Σχήµα 3). Καλύπτει 10πεδία οικονοµικής δραστηριότητας που βασί-ζονται σε 6 διαδοχικές οικονοµικές λειτουρ-γίες37 οι οποίες συνθέτουν την “αλυσίδααξίας” (value chain) του τοµέα, και εµπεριέ-χει, σε µια πρώτη προσπάθεια ποσοτικής απει-κόνισής του, 4 οικονοµικές και κοινωνικέςστατιστικές και 4 γενικές κατηγορίες δεικτώνοικονοµικής επίδοσης και διάχυσης της επί-δρασης στο σύνολο της οικονοµίας.38

Σήµερα, στην Ελλάδα της κρίσης ξέρουµε ελά-χιστα για τον τοµέα του πολιτισµού και τηςδηµιουργίας:39 ποια είναι η οριοθέτησή τουτόσο στο χώρο της οικονοµίας όσο και στογεωγραφικό χώρο, ποιο είναι το µέγεθός του,ποιες είναι οι µορφές απασχόλησης, ποιαείναι η συνεισφορά του στο εθνικό προϊόν καιστο εξαγωγικό εµπόριο της χώρας. Ακόµηλιγότερα ξέρουµε για τις ιδιαιτερότητές τουκαι τις ανάγκες του.

Πρώτο βήµα στη διαδικασία της χαρτογρά-φησης είναι η πιστοποίηση των επαγγελµάτωνκαι η κατηγοριοποίησή τους µε ευκρινή δια-χωρισµό τους από άλλες κατηγορίες πουχαρακτηρίζονται από µικρότερη ένταση πολι-τιστικής και δηµιουργικής έκφρασης. Συγκε-κριµένα, θα πρέπει να ληφθεί απόφαση σεδιοικητικό και πρακτικό επίπεδο σχετικά µετην ταυτότητα και την τελική επιλογή εκείνωντων µονάδων παραγωγής που δυνητικά θααποτελέσουν τον τοµέα πολιτισµού και δηµι-ουργίας. Είναι εποµένως εµφανής η ανάγκηδιατύπωσης και υιοθέτησης ενός ευέλικτουαλλά συνάµα ευδιάκριτου ορισµού, ο οποίοςθα πρέπει:

((ii)) να είναι συµβατός µε τις ιδιαιτερότητεςκαι τις ανάγκες της χώρας,

((iiii)) να δίνει έµφαση στην πολιτιστική, πνευ-µατική και καλλιτεχνική δηµιουργία αυτήκαθαυτή,

((iiiiii)) να εξαιρεί δραστηριότητες και επαγ-γέλµατα που σχετίζονται περισσότερο µε τολιανικό εµπόριο και λιγότερο µε την παρα-γωγή και

((iivv)) να καταγράφει µορφές πολιτιστικής καιδηµιουργικής παραγωγής που βρίσκονταικρυµµένες σε άλλους “παραδοσιακούς” και“µη δηµιουργικούς” τοµείς παραγωγής.

∆εύτερο βήµα είναι η σύνταξη της έκθεσηςχαρτογράφησης του τοµέα (mapping reportdocument). Αναλυτικότερα, µε βάση τον ορι-σµό που έχει διατυπωθεί στο πρώτο βήµα, θαπρέπει να καταγραφούν όλες οι επιχειρήσεις,οι κατηγορίες επαγγελµάτων και οι µορφέςαπασχόλησης που δραστηριοποιούνται πλήρωςή µερικώς στο συγκεκριµένο τοµέα. Στο στά-διο αυτό, η άµεση επαφή µε όλα τα ενδιαφε-ρόµενα µέρη µέσω ερωτηµατολογίου αποτελείασφαλή διαδικασία για την άντληση πλήρουςκαι αξιόπιστης πληροφόρησης. Η έκθεση χαρ-τογράφησης βοηθά να διαµορφωθεί µια ασφα-λής και ακριβής εικόνα του µεγέθους και τουκύκλου εργασιών του αναδυόµενου τοµέα σεµετρήσιµους όρους. Περαιτέρω, µε τη χαρτο-γράφηση όλων των µορφών οικονοµικής δρα-στηριότητας και απασχόλησης στον τοµέα απο-καλύπτεται το ανάγλυφο της αγοράς των προϊ-όντων και υπηρεσιών πολιτισµού και δηµι-ουργίας, όπως για παράδειγµα (i) η συνύ-παρξη ενός ιδιαίτερα µεγάλου αριθµού παρα-γωγικών µονάδων πολύ µικρού µεγέθους µεέναν απασχολούµενο, που είναι συγχρόνωςκαι ο δηµιουργός, και ενός ελάχιστου αριθµούεθνικών ή πολυεθνικών εταιριών ιδιαίτεραµεγάλου µεγέθους, (ii) η τοποθεσία (αστικά ήηµιαστικά κέντρα), (iii) οι µορφές απασχόλη-σης (ελεύθεροι επαγγελµατίες, επιχειρηµα-τίες-παραγωγοί, µισθωτοί, ερασιτέχνες, µερι-κώς απασχολούµενοι), (iv) το είδος συµµετο-χής (επιχειρηµατικότητα νέων και γυναικών),


3377 Είναι εν πολλοίς διαφορετικές από τις δυνάµεις της προσφοράςκαι της ζήτησης που καθορίζουν τη λειτουργία της αγοράς των“κλασικών” αγαθών και υπηρεσιών.

3388 Στο βρετανικό παράδειγµα, ως πολιτιστική ή δηµιουργική επι-χείρηση ταξινοµείται εκείνη η µονάδα παραγωγής ή διάθεσης,µικρού ή µεγάλου µεγέθους, που απασχολεί ένα σηµαντικό αριθµό“δηµιουργικών” εργαζοµένων στο σύνολο των εργαζοµένων τηςεπιχείρησης. Ο αριθµός αυτός σε κάθε µορφή απασχόλησης καιδραστηριότητας δεν µπορεί να είναι µικρότερος από το 30% τουσυνόλου των εργαζοµένων στην απασχόληση αυτή. Με βάση τοκριτήριο της έντασης, οι εργαζόµενοι στον τοµέα του πολιτισµούκαι της δηµιουργίας στη Μεγάλη Βρετανία υπολογίστηκαν το 2012σε πάνω από 2 εκατ. άτοµα, αντιπροσωπεύοντας το 5,1% της συνο-λικής απασχόλησης (DCMS 2013).

3399 Ανύπαρκτη είναι και η εκπόνηση εµπεριστατωµένης µελέτης γιατην ελληνική περίπτωση. Μόνες αναφορές είναι: Λουρή (2007),Κυριαζίδης (2007) και Καραµπάτσου-Παχάκη (2000).


(v) τα πρότυπα καταναλωτικής συµπεριφοράς,(vi) το ύψος της δηµόσιας δαπάνης σε επεν-δύσεις πολιτισµού και (vii) το ύψος της ιδιω-τικής δαπάνης, επιχειρηµατικής και κατανα-λωτικής. Τα στοιχεία αυτά αποτυπώνουν τιςπρακτικές συµµετοχής της κοινωνίας στονπολιτισµό, είτε µε την ιδιότητα του δηµιουρ-γού-παραγωγού- επιχειρηµατία είτε µε αυτήντου καταναλωτή.

Τρίτο βήµα, στο πλαίσιο της ανάγκης γιαχάραξη πολιτικής βάσει καταγεγραµµένωνστοιχείων (evidence-based policy), είναι ηεκπόνηση µιας περιοδικής απολογιστικήςέκθεσης (ενδεικτικά ανά τριετία), που όχιµόνο θα παρακολουθεί, θα καταγράφει και θααξιολογεί την επίδοση του τοµέα, αλλά και θαεκτιµά ποσοτικά τη διάχυση της επίδρασής τουστην εθνική οικονοµία και κοινωνία χρησι-µοποιώντας οικονοµικές και κοινωνικές στα-τιστικές. Εκτός των οικονοµικών στατιστικών(όπως το εθνικό προϊόν ή η ακαθάριστη προ-στιθέµενη αξία, το ποσοστό ανεργίας ή απα-σχόλησης και ο όγκος του εξαγωγικού εµπο-ρίου) κρίσιµες στατιστικές είναι η συχνότητατων φαινοµένων βίας και τα ποσοστά εγκλη-µατικότητας, οι µαθησιακές επιδόσεις, ταποσοστά πρόωρης εγκατάλειψης του σχολείουκαι οι κοινωνικοί δείκτες ανισότητας, φτώ-χειας και κοινωνικής συνοχής.40

3.2 ΣΥΛΛΟΓΗ ΚΑΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΩΝ ∆Ε∆ΟΜΕΝΩΝ

Ο τοµέας του πολιτισµού στην Ελλάδα δενυποβλήθηκε ποτέ σε διαδικασία παρακολού-θησης, αξιολόγησης και αποτίµησης. Οι δρά-σεις σπανίως επιλέγονταν µε βάση τησύγκριση κόστους-οφέλους σε οικονοµικούςόρους και σχεδόν ποτέ δεν είχε επιχειρηθεί ηαποτίµηση της απόδοσης. Ο πολιτισµός θεω-ρούνταν ως κοινωνική αξία που ένα κράτοςευηµερίας και πρόνοιας υποχρεούται να χρη-µατοδοτεί και να προασπίζει. Βεβαίως, τούψος αυτό καθαυτό της δηµόσιας δαπάνης γιατον πολιτισµό και τις τέχνες σε ένα συγκε-κριµένο έτος ή για µια σειρά ετών δεν προσ-διορίζει σε καµία περίπτωση από µόνο του τοµέγεθος και την ποιότητα του παραγόµενου

προϊόντος. Ο σχεδιασµός, η προοπτική, ησωστή οργάνωση και εφαρµογή, η διαρκήςαναζήτηση τρόπων που να καθιστούν πραγ-µατικά χρήσιµους τους φορείς του πολιτισµούκαι της δηµιουργίας και να δικαιολογούν τηνύπαρξή τους, η γνώση και η προσαρµογή στιςανάγκες της εποχής, ο δυναµισµός και η εξω-στρέφεια είναι παράγοντες που, εκτός τωνχρηµατοδοτικών, προσδιορίζουν εξίσου τηνυγιή και βιώσιµη δραστηριότητα.41

Κρίσιµα ερωτήµατα που τίθενται είναι:

Πρώτον, κατά πόσον η ιδιωτική χρηµατοδό-τηση είναι θεµιτή, δεδοµένου ότι ο τοµέας τουπολιτισµού και της δηµιουργίας παράγει πολι-τιστικά προϊόντα που προάγουν την κουλ-τούρα του τόπου και συµβάλλουν στην κοι-νωνική ανάπτυξη και γι’ αυτό το λόγο έχουνέντονο χαρακτήρα δηµόσιου αγαθού.

∆εύτερον, πώς θα επιτευχθεί η ποσοτικήµέτρηση της πολιτιστικής και κοινωνικής ανά-πτυξης;

Τρίτον, πώς θα απεικονιστεί στατιστικά µιαδραστηριότητα όπως ο τοµέας του πολιτισµούκαι της δηµιουργίας που διαρκώς αλλάζειµορφές και σχήµατα παραγωγής παρακολου-θώντας τις συνεχείς αλλαγές της τεχνολογίας;

Για να απαντήσουµε στα ερωτήµατα αυτάαπαραίτητη προϋπόθεση είναι η ύπαρξηευκρινών στατιστικών στοιχείων όσον αφοράκρίσιµα µεγέθη, όπως η δαπάνη, δηµόσια και


4400 Σύµφωνα µε την τελευταία µελέτη του ΟΟΣΑ (OECD 2013) γιατην εκπαίδευση, οι µαθησιακές επιδόσεις των Ελλήνων µαθητώνχειροτέρευσαν την τελευταία τριετία, αυξήθηκε το ποσοστό των“κακών” µαθητών, καθώς και το ποσοστό πρόωρης εγκατάλειψηςτης υποχρεωτικής εγκύκλιας εκπαίδευσης. Εξάλλου, τα πρό-σφατα δηµοσιευµένα στοιχεία της Eurostat για τη φτώχεια στηνΕλλάδα (∆εκέµβριος 2013) αποκαλύπτουν το φάσµα της φτώ-χειας και του κοινωνικού αποκλεισµού που βιώνει περισσότεροαπό το 30% του πληθυσµού της χώρας (3,8 εκατ. άτοµα). Έναςστους τρεις Έλληνες µε βάση τα στοιχεία του 2012 αντιµετωπί-ζει µία από τις ακόλουθες τρεις συνθήκες: (α) το διαθέσιµο εισό-δηµα του νοικοκυριού στο οποίο ζει είναι κάτω από το όριο τηςφτώχειας, (β) έχει σοβαρή έλλειψη βασικών πόρων διαβίωσηςκαι (γ) ζει σε οικογένειες όπου δεν υπάρχει εργαζόµενος πλή-ρους απασχόλησης.

4411 Βλ. ACE (2010). Τρανταχτή απόδειξη αποτελεί το πρόσφατοπαράδειγµα της δυναµικής επιστροφής της Εθνικής Λυρικής Σκη-νής, η Biennale της Αθήνας (Οκτώβριος-Νοέµβριος 2013) και τηςΘεσσαλονίκης (∆εκέµβριος 2013) και το νέο υπό κατασκευήκέντρο πολιτισµού στο Φαληρικό ∆έλτα.


ιδιωτική, η απασχόληση, η παραγωγικότητακαι η κερδοφορία. Η συλλογή και επεξεργα-σία αυτών των στατιστικών στοιχείων θα επι-τρέψει την ποσοτική µέτρηση της επίδρασηςτου τοµέα στην υπόλοιπη οικονοµία, η γνώσητης οποίας είναι αναγκαία όχι µόνο για τουςεπιχειρηµατίες-επενδυτές, αλλά και για τουςυπεύθυνους χάραξης της οικονοµικής πολιτι-κής. Επιµέρους ερωτήµατα που πρέπει νααπαντηθούν µε τη χρήση αυτής της στατιστικήςβάσης είναι:

((ii)) Ποια είναι η συµµετοχή του τοµέα στησυνολική απασχόληση και ποια τα ποιοτικάχαρακτηριστικά των απασχολουµένωνστον τοµέα, όπως είδος απασχόλησης,φύλο, µορφωτικό επίπεδο και επίπεδοεπαγγελµατικής εκπαίδευσης;

((iiii)) Ποια είναι η συµβολή του στη µείωσητου ποσοστού των νέων που εγκαταλείπουνπρόωρα το σχολείο και στην αύξηση τουποσοστού των συµµετεχόντων στη διά βίουεκπαίδευση και κατάρτιση;

((iiiiii)) Ποια είναι η συµβολή του στη βελτίωσητης διεθνούς ανταγωνιστικότητας τηςχώρας µέσω της προώθησης της έρευναςκαι της τεχνολογίας;

((iivv)) Ποια είναι η συµβολή του στη µείωσητων ποσοστών φτώχειας και κοινωνικούαποκλεισµού, της µακροχρόνιας ανεργίας,και στην επιτυχή επανένταξη µειονεκτικώνκαι φθινουσών οικονοµικά και κοινωνικάπεριοχών και οµάδων;42

Στην προσπάθεια καταγραφής της ελληνικήςεµπειρίας παρουσιάζονται µια σειρά απόσηµαντικά προβλήµατα:

Πρώτον, η έλλειψη ενός κοινά αποδεκτού ορι-σµού του τοµέα του πολιτισµού και της δηµι-ουργίας.

∆εύτερον, η έλλειψη µιας στατιστικής βάσηςδεδοµένων που περιέχει ποσοτικά στοιχείατουλάχιστον για τις βασικές οικονοµικές καικοινωνικές στατιστικές, όπως κύκλος εργα-

σιών και προστιθέµενη αξία, αριθµός και µέγε-θος επιχειρήσεων, αριθµός απασχολουµένων,αξία και όγκος εξαγωγικού εµπορίου, δαπάνη(δηµόσια και ιδιωτική, καταναλωτική και επεν-δυτική), καταναλωτικές πρακτικές (ποσοστόσυµµετοχής και χρόνος χρήσης του προϊόντος).

Τρίτον, ακόµη και αν καταβληθεί προσπάθειαυιοθέτησης της προτεινόµενης από τηνΕυρωπαϊκή Επιτροπή µεθοδολογίας (βλ.Σχήµα 3), δεν είναι δυνατή η λήψη µιας ακρι-βούς ποσοτικής µέτρησης και στατιστικήςαπεικόνισης του τοµέα, αφού στην Ελλάδαακολουθείται η τριψήφια κατηγοριοποίησηδραστηριοτήτων (NACE Rev. 2) και επαγ-γελµάτων (ISCO-08),43 µε αποτέλεσµα να µηνείναι δυνατή η διάκριση µεταξύ µορφών δρα-στηριότητας ―πλήρης και αµιγής δραστηριό-τητα, µερικώς ασκούµενη και συνδεδεµένεςδραστηριότητες― και επαγγελµάτων διαφο-ρετικής έντασης πολιτισµού και δηµιουργίας.Επιβάλλεται συνεπώς ο επιµερισµός και ηανάλυση των συνιστωσών των κατηγοριών τωνδραστηριοτήτων και των επαγγελµάτων µε τηχρήση της τετραψήφιας κατηγοριοποίησης,αφού στην αντίθετη περίπτωση αλλού υπερε-κτιµάται και αλλού υποεκτιµάται το µέγεθοςκαι η σηµασία τους.

Τέταρτον, στα χρόνια πριν από την κρίση οπολιτισµός στην Ελλάδα χρηµατοδοτούνταν σεπολύ µεγάλο βαθµό σε κεντρικό, περιφερειακόή αυτοδιοικητικό επίπεδο µε χρήµατα τωνφορολογουµένων. Η επιλογή των σχεδίωνπρος χρηµατοδότηση γινόταν µε κριτήρια πουπολύ µικρή σχέση είχαν µε την αποδοτικότητακαι αποτελεσµατικότητά τους στην τοπική και



4422 Όπως έδειξε η προσπάθεια ποσοτικοποίησης του νέου αναπτυ-ξιακού τοµέα στη Βρετανία που ξεκίνησε στις αρχές της πρώτηςδεκαετίας του νέου αιώνα, ο αντίκτυπος όχι µόνο σε οικονοµικόαλλά και σε κοινωνικό-πολιτιστικό επίπεδο ήταν θετικός και αυξα-νόµενος. Θετική ήταν η αποτίµηση της σύνδεσης του πολιτιστικούτοµέα µε άλλες δηµόσιες πολιτικές, όπως η αστική αναβάθµιση,η καταπολέµηση της εγκληµατικότητας, ο τρόπος επίλυσης διε-νέξεων και η προώθηση της πολυπολιτισµικότητας. Άµεσο επα-κόλουθο ήταν η µεταφορά δηµόσιων επενδυτικών πόρων απόπερισσότερο παραδοσιακούς τοµείς της βρετανικής οικονοµίαςστον ευρύτερο τοµέα των τεχνών και του πολιτισµού. Βλ.Pembroke (2013), DCMS (2011), ACE (2011) και McMaster(2008).

4433 Κατηγορίες δραστηριοτήτων που έχουν σχέση µε τον πολιτισµό,τις τέχνες και τη δηµιουργία: 591, 592, 601, 601, 602, 741, 900.Κατηγορίες επαγγελµάτων: 216, 235, 262, 264, 265, 343, 352, 731.


εθνική οικονοµία και κοινωνία. Ο εκ των υστέ-ρων έλεγχος και η αποτίµηση του παραγόµε-νου προϊόντος ήταν διαδικασίες ανύπαρκτες.Τα αυστηρά µέτρα λιτότητας που εφαρµόστη-καν κατά τη διάρκεια της κρίσης περιλάµβα-ναν σηµαντικές περικοπές της δηµόσιας δαπά-νης και στον τοµέα του πολιτισµού. Το σηµα-ντικότερο όµως είναι ότι η περιορισµένη δηµό-σια χρηµατοδότηση ανέδειξε την αδήριτη ανά-γκη επιλογής των δράσεων προς δηµόσια χρη-µατοδότηση µε κυρίαρχο πλέον κριτήριο τηναποτίµηση (evidence-based argument) τωνδράσεων σε όρους κοινωνικής και οικονοµικήςαποτελεσµατικότητας.

3.3 ΤΟ ΠΡΟΦΙΛ ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΟΣ

Αν και τα διαθέσιµα στατιστικά στοιχεία πουαφορούν τη νέα οικονοµία του πολιτισµού καιτης δηµιουργίας στην Ελλάδα είναι εξαιρετικάπεριορισµένα και ελλιπή, στο τµήµα αυτό θαεπιχειρήσουµε µια πρώτη προσπάθεια παρου-σίασης του προφίλ της χώρας.

Εµπορικές επιδόσεις

Αξιοποιώντας τις στατιστικές σειρές του διε-θνούς εµπορίου, που εν πολλοίς είναι οι µόνεςπλήρεις και συγκρίσιµες,44 συµπεραίνουµε ότι,αν και µεταξύ των ετών 2002 και 2011 η αξίατου διεθνούς εµπορίου της Ελλάδος σε προϊ-όντα και υπηρεσίες πολιτισµού και δηµιουρ-γίας αυξήθηκε ραγδαία, το ισοζύγιο παρέµεινεαρνητικό, όπως αυτό φαίνεται από τον Πίνακα1 και το ∆ιάγραµµα 6, που παρουσιάζουν τιςεµπορικές επιδόσεις της χώρας τόσο στο σκέ-λος των εξαγωγών όσο και στο σκέλος των

εισαγωγών. Η ελλειµµατική θέση προσδιορί-ζεται από το εµπορικό έλλειµµα στην κατηγο-ρία των προϊόντων, ενώ το µικρό ―αν καιαυξανόµενο διαχρονικά― πλεόνασµα στοσκέλος των υπηρεσιών δεν είναι αρκετό γιατην ανατροπή του αρνητικού ισοζυγίου.

Τα ∆ιαγράµµατα 7-10 απεικονίζουν τιςεµπορικές επιδόσεις της χώρας ανά κατηγο-


4444 Ακολουθείται η κατηγοριοποίηση της UNCTAD (2010, σελ. 283-284).

Όλες οι κατηγορίες 836 1.517 -681 1.646 2.348 -702

Προϊόντα 413 1.146 -733 875 1.712 -837

Υπηρεσίες 423 371 52 771 636 135

2002 2011

Εξαγωγές Εισαγωγές Ισοζύγιο Εξαγωγές Εισαγωγές Ισοζύγιο

Πίνακας 1 Ο τοµέας πολιτισµού και δηµιουργίας στην Ελλάδα: εµπορικές επιδόσεις

(αξία σε εκατ. δολάρια)

Σηµείωση: Το αρνητικό πρόσηµο δηλώνει έλλειµµα. Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων από UNCTAD Database, Ιούνιος 2013.


ρία προϊόντων και υπηρεσιών µεταξύ τωνετών 2002 και 2011. Όλες οι κατηγορίες προϊ-όντων και υπηρεσιών σηµείωσαν ραγδαίαανάπτυξη. Περισσότερο εξωστρεφείς ήταν οιδραστηριότητες του σχεδίου (µόδα και έπι-πλο), οι εκδόσεις βιβλίων, τα ηλεκτρονικάπαιχνίδια, η διαφήµιση και η έρευνα αγοράς.Όπως φαίνεται από τον Πίνακα 2, το 76,8%του συνόλου των εξαγόµενων προϊόντων πολι-τισµού και δηµιουργίας για το έτος 2011 αφο-ρούσε προϊόντα σχεδίου, κυρίως µόδας καιεπίπλου. Το ποσοστό των εισαγωγών για ταίδια προϊόντα είναι το υψηλότερο (66%). Οιλιγότερο εξωστρεφείς κλάδοι ήταν αυτοί τωνοπτικοακουστικών µέσων και των εικαστικών

τεχνών. Ο Πίνακας 3 αποτυπώνει την ίδιαεικόνα για τον κλάδο των υπηρεσιών. Ο πιοεξωστρεφής κλάδος ήταν της διαφήµισης,έρευνας αγοράς και δηµοσκοπήσεων, ενώαυτός των υπηρεσιών έρευνας και τεχνολογίαςπαρέµενε ο περισσότερο εσωστρεφής.

Περαιτέρω, το µερίδιο της Ελλάδος στη συνο-λική αξία του παγκόσµιου εµπορίου των προϊ-όντων πολιτισµού και δηµιουργίας, καθώς καιτου εµπορίου της ΕΕ-27 είναι µικρό, χωρίςεµφανή σηµάδια µεγαλύτερης διείσδυσης τόσοστη διεθνή όσο και στην ευρωπαϊκή αγορά (βλ.Πίνακες 4 και 5 και ∆ιαγράµµατα 11α και 11β).Οι ελληνικές εισαγωγές αντιπροσωπεύουν το


Όλες οι κατηγορίες 100,0 100,0 100,0 100,0

Έργα τέχνης 13,32 8,42 9,68 6,30

Οπτικοακουστικά µέσα 0,14 0,11 0,12 0,05

Σχέδιο 65,31 66,83 70,98 76,79

Νέα µέσα εγγραφής ήχου και ηλεκτρονικά παιχνίδια

5,09 7,40 6,36 5,51

Εκδόσεις 12,65 13,09 9,07 9,62

Εικαστικές τέχνες 2,81 4,14 2,11 1,70

Εισαγωγές (%) Εξαγωγές (%)

2002 2011 2002 2011

Πίνακας 2 Εξαγωγές και εισαγωγές προϊόντων πολιτισµού και δηµιουργίας: µερίδιο συµµετοχής ανά κατηγορία (2002 και 2011)

Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων από UNCTAD Database, Ιούνιος 2013.

∆ιαφήµιση, έρευνα αγοράς και δηµοσκοπήσεις

17,79 19,81 21,04 31,26

Υπηρεσίες παραγωγής οπτικοακουστικών έργων και συναφείς υπηρεσίες

16,98 19,65 18,91 21,92

Προσωπικές, πολιτιστικές και υπηρεσίες αναψυχής

49,06 39,15 45,86 28,02

Έρευνα και ανάπτυξη 16,17 21,38 14,18 18,81

Εισαγωγές (%) Εξαγωγές (%)

2002 2011 2002 2011

Πίνακας 3 Εξαγωγές και εισαγωγές υπηρεσιών πολιτισµού και δηµιουργίας: µερίδιο συµµετοχής ανά κατηγορία (2002 και 2011)



0,86% του συνόλου των εισαγωγών και οι εξα-γωγές µόλις το 0,4% του συνόλου των εξαγω-γών της ΕΕ-27 (αστάθµητες όσον αφορά τοµέγεθος της χώρας). Σταθµίζοντας µε τον πλη-θυσµό της χώρας, η κατά κεφαλήν αξία τωνεξαγωγών είναι τέσσερις φορές µικρότερη απότην κατά κεφαλήν αξία του συνόλου των εξα-

γωγών της ΕΕ-27. Η επίδοση αυτή είναι ητέταρτη χειρότερη επίδοση µετά τη Ρουµανία,τη Βουλγαρία και την Κύπρο και κατατάσσειτη χώρα τέσσερις θέσεις χαµηλότερα από τηνΠορτογαλία. Οµοίως, η κατά κεφαλήν αξίατων εισαγωγών είναι δύο φορές µικρότερη απότην κεφαλήν αξία των εισαγωγών της ΕΕ-27.



Εισαγωγές Εξαγωγές

2002 2011 2002 2011

Πίνακας 4 Η θέση της Ελλάδος στο παγκόσµιο εµπόριο προϊόντων πολιτισµού και δηµιουργίας (2002 και 2011)

(% της συνολικής αξίας)



Έργα τέχνης 0,751 0,495 0,228 0,161


Σχέδιο 0,579 0,424 0,256 0,223


0,292 0,271 0,150 0,110

Εκδόσεις 0,489 0,523 0,125 0,195



Απασχόληση

Αν και δεν έχει ολοκληρωθεί η διαδικασίαδιαβούλευσης και εφαρµογής µιας συγκρίσι-µης σε ενωσιακό επίπεδο µεθοδολογίας γιατην κατάρτιση πλήρων στατιστικών σειρώναπασχόλησης στον τοµέα του πολιτισµού καιτης δηµιουργίας, είναι χρήσιµη η παρουσίαση,

αν και ατελής, της στατιστικής απεικόνισηςτου τοµέα αυτού στην Ελλάδα όσον αφορά τηναπασχόληση. Με βάση τα διαθέσιµα στοιχείατης Eurostat για το έτος 2009, που είναι και ταπλέον πρόσφατα (Cultural Statistics 2011), τοποσοστό απασχόλησης σε πέντε συγκρίσιµεςεπαγγελµατικές κατηγορίες του τοµέα πολι-τισµού και δηµιουργίας ανήλθε σε 1,2% της


Εισαγωγές Εξαγωγές

2002 2011 2002 2011

Πίνακας 5 Η θέση της Ελλάδος στο εµπόριο προϊόντων πολιτισµού και δηµιουργίας της ΕΕ-27 (2002 και 2011)

(% της συνολικής αξίας)



Έργα τέχνης 1,61 0,81 0,55 0,57


Σχέδιο 1,26 1,01 0,31 0,49


0,64 0,66 0,23 0,23

Εκδόσεις 0,69 0,98 0,20 0,32



συνολικής απασχόλησης στη χώρα µας, έναντι1,7% στην ΕΕ-27. Το ποσοστό αυτό αντιστοι-χούσε σε 52,6 χιλιάδες εργαζοµένους στιςκατηγορίες αυτές το 2009.

Όπως φαίνεται από τον Πίνακα 6, που αποτυ-πώνει την εικόνα της απασχόλησης για τοσυγκεκριµένο έτος στην Ελλάδα και στην ΕΕ-27, στην Ελλάδα ο κλάδος των εκδόσεωνσυγκεντρώνει το µεγαλύτερο ποσοστό απα-σχόλησης (30,6%). Εξάλλου, η απασχόλησητων γυναικών προσεγγίζει το 40% της συνολι-κής απασχόλησης στον τοµέα και ο αριθµόςτων απασχολουµένων τριτοβάθµιας εκπαίδευ-σης είναι 1,5 φορά και πλέον µεγαλύτερος απότο συνολικό αριθµό των απασχολουµένων τρι-τοβάθµιας εκπαίδευσης στην εθνική οικονοµία.Ποσοστό κοντά στο 30% ήταν αυτοαπασχο-λούµενοι ή εργάζονταν σε οικογενειακή επι-χείρηση, πάνω από 10% απασχολούνταν ευκαι-ριακά ή µερικώς και πάνω από 20% εργάζο-νταν κατ’ οίκον. Συµπερασµατικά, η εικόνα τηςαπασχόλησης στην Ελλάδα προσοµοίαζε σεµεγάλο βαθµό µε την αντίστοιχη στην ΕΕ-27.

∆είκτης κύκλου εργασιών

Το ∆ιάγραµµα 12 παριστάνει τη διαχρονικήεξέλιξη του δείκτη κύκλου εργασιών σε τρεις

κλάδους του τοµέα πολιτισµού και δηµιουρ-γίας για την περίοδο 2001-2012. Όλοι οι κλά-δοι σηµείωσαν σηµαντική και γρήγορη ανά-



Όλες οι κατηγορίες 52,6 1,2 3.638,5 1,7

Εκδόσεις 16,1 30,6 1.251,7 34,4

Κινηµατογράφος, τηλεόραση, εγγραφή µουσικής

5,4 10,3 402,3 11,1

Προγραµµατισµός και ραδιοτηλεοπτικέςεκποµπές

11,7 22,2 348,6 9,6

∆ηµιουργικές τέχνες και διασκέδαση 9,1 17,3 1.045,6 28,7

Βιβλιοθήκες, µουσεία, αρχεία 10,2 19,4 590,3 16,2

Γυναίκες 36,1 43,9

Τριτοβάθµιας εκπαίδευσης 49,8 68,6

Αυτοαπασχολούµενοι 28,5 42,2

Εργαζόµενοι κατ’ οίκον 20,1 45,9

Ελλάδα ΕΕ-27

αριθµός σε χιλ. άτοµα %

αριθµός σε χιλ. άτοµα %

Πίνακας 6 Απασχόληση (2009)

Σηµείωση: Επαγγελµατικές κατηγορίες και κλάδοι µε βάση την ταξινόµηση NACE Rev. 2 (58, 59, 60, 90, 91) και ISCO-88 (243, 245). Πηγή: Eurostat pocketbooks, Cultural Statistics, 2011.


πτυξη µεταξύ των ετών 2004 και 2008, µε προ-εξέχοντα αυτόν των εκδόσεων. Από το 2009,ωστόσο, ο δείκτης ακολουθεί µια πορείακατακόρυφης πτώσης λόγω της δυσµενούςεθνικής και διεθνούς συγκυρίας. Το 2012, οδείκτης έχει µειωθεί σχεδόν στο µισό σε σχέσηµε την τιµή που είχε το 2008.

Συµµετοχή καταναλωτών

∆είκτη της συµµετοχής των καταναλωτών στονπολιτισµό αποτελεί η δαπάνη των νοικοκυριώνσε αγαθά και υπηρεσίες πολιτισµού. Όπωςφαίνεται από το ∆ιάγραµµα 13, η ποσοστιαίασυµµετοχή της µέσης µηνιαίας δαπάνης τωνελληνικών νοικοκυριών για αγαθά και υπηρε-σίες πολιτισµού και αναψυχής παρέµεινε σχε-δόν σταθερή τα χρόνια της κρίσης, σε αντίθεσηµε τη µεγάλη µείωση της ποσοστιαίας δαπάνηςγια ένδυση και υπόδηση. Άλλος δείκτης είναιο συνολικός αριθµός των εισιτηρίων από ελλη-νικές αίθουσες κινηµατογράφου: από 9,7 εκατ.το 2008 αυξήθηκε σε 12,5 εκατ. το 2009, 11,7εκατ. το 2010, 10,9 εκατ. το 2011, για να µειω-θεί στα επίπεδα του 2008 (9,9) το 2012.45

4 ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Κάθε χώρα είναι διαφορετική, κάθε αγοράείναι ιδιαίτερη και κάθε προϊόν πολιτιστικούκαι δηµιουργικού χαρακτήρα προσφέρειξεχωριστό άγγιγµα και µοναδική αίγλη στονκαταναλωτή. Κάθε χώρα εποµένως θα πρέπεινα προσδιορίσει τα ιδιαίτερα εκείνα χαρα-κτηριστικά της πολιτιστικής και δηµιουργικήςικανότητας των πολιτών της και να αναπτύξειπρωτοβουλίες για τη διαµόρφωση µιας στρα-τηγικής για την προώθηση της οικονοµίας τουπολιτισµού και της δηµιουργίας αξιοποιώνταςτα συγκριτικά της πλεονεκτήµατα και ξεπερ-νώντας τις αδυναµίες της.

Ιστορικά και παραδοσιακά στην Ελλάδα,όπως και σε άλλες ανεπτυγµένες χώρες, ηπολιτική πολιτισµού εξαντλούνταν σε θέµαταεπιχορήγησης, φορολογικών απαλλαγών ήελαφρύνσεων και εκπαίδευσης στο χώρο τουθεάµατος και των καλών τεχνών. Με την ανά-

δυση όµως µιας νέας οικονοµίας διατοµεακούκαι πολυδιάστατου χαρακτήρα όπως είναι ηοικονοµία του πολιτισµού και της δηµιουρ-γίας, επιτακτική κρίνεται η ανάγκη αλλαγήςπροσανατολισµού της τρέχουσας πολιτικής γιατον πολιτισµό προς µια ενιαία εθνική στρα-τηγική αναπτυξιακού χαρακτήρα.

Ειδικότερα, εξαιτίας της πολύπλευρης επί-δρασης της στρατηγικής αυτής στην πολιτι-στική, οικονοµική, τουριστική και εκπαιδευ-τική ανάπτυξη της χώρας, είναι λογικό ηευθύνη να είναι διαθεµατική σε πολιτικό καιδιοικητικό επίπεδο, αλλά και να υπάρχει µιαανάλογη πολλαπλότητα των φορέων που συµ-µετέχουν.46 Ο αναπόφευκτος κατακερµατι-σµός της στρατηγικής και η αποσπασµατική


4455 Τα στοιχεία παραχωρήθηκαν από το Ελληνικό Κέντρο Κινηµα-τογράφου (ΕΚΚ), Νοέµβριος 2013.

4466 Ετερόκλητο σύνολο από δηµόσιους φορείς, µη κερδοσκοπικούςφορείς (κάποιοι από τους οποίους λαµβάνουν δηµόσια επιχορή-γηση), ιδιωτικούς φορείς κερδοσκοπικού χαρακτήρα, φορείς τηςκοινωνίας των πολιτών, ιδρύµατα, ακαδηµίες, επαγγελµατικές καικαλλιτεχνικές ενώσεις και σωµατεία.


εφαρµογή µέτρων ώθησης της νέας αυτήςοικονοµίας κάνει ορατό τον κίνδυνο τηςσυχνής αυτοαναίρεσης των µέτρων πολιτικής,το δισταγµό και τις αδικαιολόγητες καθυστε-ρήσεις (Caves 2000). Απαιτείται εποµένως σεκεντρικό επίπεδο η υιοθέτηση µιας ολιστικήςθεώρησης του τοµέα και των επιπτώσεών του,καθώς και η χάραξη ενιαίας και ολοκληρω-µένης αναπτυξιακής πολιτικής. Εν όψει τηςανάγκης αυτής, απαιτείται η λειτουργία ενόςαποτελεσµατικού θεσµικού φορέα για τοσυντονισµό των επιµέρους δράσεων όλων τωνφορέων και η θέσπιση ενός καλά σχεδιασµέ-νου, οργανωµένου και ευκρινούς ρυθµιστι-κού/κανονιστικού πλαισίου.

Συγκεκριµένα, προτείνεται:

− ΚΚρράάττοοςς κκααιι υυπποοδδοοµµέέςς. Το κράτος θα πρέ-πει να συνεχίσει να παρέχει τις αναγκαίεςυποδοµές (εγκατάστασης, µεταφοράς, δια-νοµής, πρόσβασης στην τεχνολογία και επι-κοινωνίας) που είναι απαραίτητες για τηλειτουργία του τοµέα. Περαιτέρω, µέσωτων δηµόσιων επενδύσεων θα πρέπει ναπροστατεύει και να διατηρεί το πολιτιστικόκεφάλαιο που αποτελεί τη βασική εισροήπαραγωγής των προϊόντων πολιτισµού.

− ∆∆ιιυυπποουυρργγιικκόό ΠΠααρρααττηηρρηηττήήρριιοο γγιιαα ττοονν πποολλιι--ττιισσµµόό κκααιι ττηη δδηηµµιιοουυρργγίίαα. Ο νέος αυτόςθεσµικός φορέας θα έχει γνωµοδοτικό,εκτελεστικό και εποπτικό ρόλο. Θα εστιά-ζει πρώτον, στη χάραξη µιας συνολικήςεθνικής στρατηγικής για τον πολιτισµό µεµεσοπρόθεσµο και µακροπρόθεσµο ορί-ζοντα. ∆εύτερον, στην έναρξη και διατή-ρηση ενός οργανωµένου διαλόγου (βλ.παρακάτω αναλυτικά) που θα διεξάγεταιπεριοδικά µεταξύ όλων των ενδιαφερόµε-νων µερών. Ο διάλογος θα ενισχύεται µετη σύνταξη περιοδικής απολογιστικήςέκθεσης των δράσεων. Και τρίτον, στηνπρωτοβουλία για τη λειτουργία µιας ηλε-κτρονικής πλατφόρµας, ενός κέντρουελεύθερης και απρόσκοπτης πρόσβασηςόλων στην επικοινωνία και στην πληρο-φόρηση. Το τελευταίο έχει ιδιαίτερη σηµα-σία στις µειονεκτικές γεωγραφικές περιο-

χές ή σε περιοχές ή οµάδες πολιτών µεχαµηλό εισόδηµα.

4.1 Ι∆ΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ

Ο τοµέας του πολιτισµού και της δηµιουργίαςστην Ελλάδα εµφανίζει λίγο ως πολύ τις ίδιεςιδιαιτερότητες που εµφανίζει και παγκοσµίως:

− ΑΑιισσθθηηττήή έέλλλλεειιψψηη ττοουυ ““µµεεσσααίίοουυ µµεεγγέέθθοουυςς””σσττηηνν ππααρρααγγωωγγιικκήή δδιιααδδιικκαασσίίαα. Η αγοράκυριαρχείται από τη συνύπαρξη ενός πολύµικρού αριθµού πολύ µεγάλων επιχειρή-σεων, συνήθως πολυεθνικού χαρακτήρα,και πολυάριθµων πολύ µικρών µονάδωντοπικού ή περιφερειακού χαρακτήρα, πουτις περισσότερες φορές εκπροσωπούνταιαπό ένα µόνο άτοµο και λειτουργούν µε τοπρότυπο της κάθετης παραγωγής.47

− ΚΚαατταακκεερρµµααττιισσµµόόςς ττηηςς εεθθννιικκήήςς ααγγοορράάςς µεέντονη την ατοµική δηµιουργική συµβολή,την έλλειψη επαγγελµατισµού και τουςπεριορισµένους οικονοµικούς πόρους. Ηαγορά συνήθως οργανώνεται γύρω απόκαλλιτέχνες και δηµιουργούς που θεωρού-νται ευπώλητοι. Και αυτό γιατί η χρήση τηςτεχνολογίας επιτρέπει τη µαζική παραγωγήτου προϊόντος και την απευθείας διάθεσήτου µε ελαχιστοποίηση του κόστους ανα-παραγωγής και διανοµής και ταχεία από-σβεση της αρχικής επένδυσης. Οι µεγάλεςεταιρίες αποκοµίζουν µεγάλα κέρδη, ενώοι µικροί παραγωγοί και µεµονωµένοι καλ-λιτέχνες είναι σε θέση απλώς και µόνο νακαλύψουν το κόστος της επένδυσης.

− ΗΗ ππιιθθααννόόττηητταα ααπποοττυυχχίίααςς σσεε οοιικκοοννοοµµιικκοούύςςόόρροουυςς εείίννααιι πποολλύύ µµεεγγάάλληη. Η χρονική στιγµήεµφάνισης και διάδοσης του προϊόντοςστην αγορά πρέπει να συµπέσει µε τη χρο-νική στιγµή εκδήλωσης της επιθυµίας απότην πλευρά του καταναλωτή, µε αποτέλε-σµα ο κύκλος παραγωγής να είναι ασταθήςκαι ασαφής. Η πρόωρη ή αργοπορηµένηεµφάνιση προσδιορίζει το µέγεθος της



4477 Αυτή η µορφή οργάνωσης απαντάται τόσο στις ανεπτυγµένες όσοκαι στις αναπτυσσόµενες οικονοµίες, αν και τα απόλυτα µεγέθηδιαφέρουν µεταξύ χωρών (βλ. KEA 2006, Higgs et al. 2007).


εµπορικής αποτυχίας ανεξαρτήτως ποιό-τητας. Επιπλέον, η αβεβαιότητα της ζήτη-σης48 για το προϊόν είναι µεγάλη, αφού οιαντιδράσεις των καταναλωτών στην πρώτηεµφάνιση ενός προϊόντος δεν είναι γνωστέςεκ των προτέρων, ούτε µπορούν να εκτι-µηθούν ή να ερµηνευθούν µε ασφάλεια.

− ΑΑπποουυσσίίαα ααυυσσττηηρρώώνν ττυυππιικκώώνν µµοορρφφώώνν σσχχέέ--σσεεωωνν εερργγαασσίίααςς. Η πιο συνηθισµένη µορφήείναι αυτή του “project”, δηλαδή ο σχηµα-τισµός µιας οµάδας εργασίας ή ενόςδικτύου ορισµένου χρόνου για την εκπό-νηση ενός συγκεκριµένου έργου. Τα µέλητης οµάδας ή του δικτύου στη συντριπτικήτους πλειοψηφία λειτουργούν ως ελεύθε-ροι επαγγελµατίες (freelancers) ή ως αυτο-απασχολούµενοι (self-employed). Με τηνολοκλήρωση του έργου, η οµάδα ή τοδίκτυο διαλύεται. Μεγάλη προσοχή επο-µένως απαιτείται στη µελέτη της ιδιόµορ-φης αυτής αγοράς εργασίας και στο σχε-διασµό και την εφαρµογή πρωτοβουλιώνπολιτικής.

− ΟΟµµααδδοοπποοίίηησσηη ((cclluusstteerriinngg)) κκααιι σσυυσσττέέγγαασσηη((ccoo--llooccaattiioonn)). Απόρροια των ιδιαιτεροτήτωντου τοµέα είναι η οµαδοποίηση, συγκέ-ντρωση και συστέγαση σε συγκεκριµένογεωγραφικό χώρο µε σκοπό την εκµετάλ-λευση των ωφελειών που προκύπτουν απότη συνύπαρξη, συνεργασία, αλληλεξάρ-τηση, εξειδίκευση και ανταγωνισµό µεταξύτων δηµιουργών-παραγωγών, καθώς καιαπό το γεωγραφικό προσδιορισµό µιαςδεξαµενής “δηµιουργικών” εργαζοµένωνκαι ενός καταναλωτικού κέντρου. Με άλλαλόγια, τα clusters λειτουργούν ως τόποςσυνάντησης µεταξύ δηµιουργών, καλλιτε-χνών, παραγωγών, επιχειρηµατιών, “δηµι-ουργικών” εργαζοµένων και καταναλωτώνκαι ως τόπος ανταλλαγής εµπειριών, συναι-σθηµάτων και τεχνογνωσίας. Χαρακτηρι-στικό παράδειγµα αποτελεί η Αθήνα.

− ΗΗ χχρρήήσσηη ττωωνν εερργγααλλεείίωωνν κκοοιιννωωννιικκήήςς δδιικκττύύωω--σσηηςς αποτελεί βασικό προσδιοριστικό παρά-γοντα της ανάπτυξης και µεγέθυνσης τουτοµέα, αφού φέρνει σε επαφή τον καλλιτέ-

χνη-δηµιουργό µε τον επιχειρηµατία καιτον καταναλωτή, ενηµερώνει, προβάλλεικαι καθιερώνει το εµπορικό σήµα.

4.2 ΣΥΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Λαµβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, προτεί-νουµε ένα ελάχιστο πλαίσιο πρακτικών προ-τάσεων εργασίας που βοηθούν στην εµφάνισηενός νέου ενάρετου κύκλου πολιτισµού-δηµι-ουργίας-οικονοµίας, όπως περιγράφεται στοΣχήµα 4. Αυτός ο ενάρετος κύκλος αποτυπώ-νει τις εξωτερικές οικονοµίες στην ιδιωτικήεπενδυτική πρωτοβουλία, στη γνώση, την και-νοτοµία και την τεχνολογία, στην καλλιέργειατης επιχειρηµατικότητας και στον εξωστρεφήπροσανατολισµό της εθνικής οικονοµίας µεποσοτικό αντίκτυπο στο προϊόν, την απασχό-ληση και το εµπόριο. Ο ρόλος του κράτουςαναπροσανατολίζεται προς την πρωτοβουλίαανάληψης συντονισµένης δράσης στο πλαίσιοτου ∆ιυπουργικού Παρατηρητηρίου σε τέσ-σερις βασικούς τοµείς:

Πρώτον, στην παροχή ισχυρών κινήτρωνγια την προσέλκυση επενδυτικών κεφα-λαίων.

∆εύτερον, στην παροχή επαρκούς υποδο-µής για την αξιοποίηση των πλεονεκτηµά-των της ψηφιακής τεχνολογίας και τωνεφαρµογών της.

Τρίτον, στην παροχή κινήτρων για την ανά-δειξη του επιχειρηµατικού ταλέντου µέσωτης εκπαίδευσης και της κοινωνικής ανα-γνώρισης του “επιχειρείν”.

Τέταρτον, στη χάραξη πολιτικής µε γνώ-µονα την εξωστρέφεια της οικονοµίας,δίνοντας έµφαση στον εκσυγχρονισµό καιτην απλοποίηση της πολιτικής για την προ-ώθηση των εξαγωγών.

Πέµπτον, στη θέσπιση και αξιόπιστη εφαρ-µογή του ρυθµιστικού/κανονιστικού πλαι-σίου λειτουργίας της νέας οικονοµίας


4488 Γνωστή ως υπόθεση “nobody knows”.


(νοµική προστασία των πνευµατικών δικαι-ωµάτων, ίση φορολογική µεταχείριση, ρύθ-µιση των σχέσεων εργασίας, ενίσχυση τουανταγωνισµού).

Ενδεικτικά, προτείνουµε έέννττεεκκαα δδρράάσσεειιςςπποολλιιττιικκήήςς:

11.. ΦΦοορροολλοογγιικκήή µµεεττααχχεείίρριισσηη. Μπορεί ηφορολογική πολιτική να προάγει την οικο-νοµική και κοινωνική ανάπτυξη; Εάν ηαπάντηση στο ερώτηµα είναι καταφατική,τότε οι φόροι αποτελούν εργαλείο προώ-θησης του πολιτισµού και της δηµιουρ-γίας. Συνήθης, αν και εσφαλµένη, είναι ηάποψη ότι τα προϊόντα πολιτισµού καιδηµιουργίας αποτελούν αγαθά πολυτε-λείας και ως τέτοια θα πρέπει να φορο-λογούνται µε υψηλούς συντελεστές. Ησηµερινή διάρθρωση των συντελεστών τουΦΠΑ θα πρέπει να επανεξεταστεί µεβάση την αρχή ότι παρόµοια αγαθά θαπρέπει να υπόκεινται στον ίδιο φορολο-γικό συντελεστή.49 Άλλο ένα θέµα είναι ηεπιβάρυνση από τη διπλή φορολόγηση σεπροϊόντα διεθνούς συµπαραγωγής, καθώςκαι το θέµα των φορολογικών εκπτώσεων(tax rebates). Κρίσιµης σηµασίας επίσηςζήτηµα είναι η εισφορά 1,5% επί των ετή-σιων διαφηµιστικών εσόδων όλων των

ιδιωτικών εταιριών τηλεοπτικών σταθµώνγια την παραγωγή ή τη συµπαραγωγήελληνικών κινηµατογραφικών έργων (βλ.ν. 1866/89 και ν. 3905/2010).50

22.. ΕΕκκππααίίδδεευυσσηη. Άµεση είναι η ανάγκη επα-ναπροσδιορισµού της εκπαίδευσης τόσοστο σκέλος της διά βίου µάθησης καικατάρτισης όσο και στο σκέλος της εγκύ-κλιας βασικής εκπαίδευσης. Και τούτοδιότι: (i) η σύνδεση της εκπαίδευσης καιτων επιχειρήσεων είναι ατελής έως ανύ-παρκτη, µε αποτέλεσµα την ατελή καλ-λιέργεια της “δηµιουργικής επιχειρηµατι-



4499 Αναφέρουµε ως παράδειγµα τη διαφορετική φορολογική µετα-χείριση του θεάτρου και της µουσικής. Το θέατρο υπόκειται στοµειωµένο συντελεστή ΦΠΑ 6,5% επί του εισιτηρίου, ενώ η µου-σική στο συντελεστή 13%. Εάν σε αυτόν προσθέσουµε το φόρο 7%υπέρ της ΑΕΠΙ, της εταιρίας δηλαδή που διαχειρίζεται τα πνευ-µατικά δικαιώµατα των µουσικών καλλιτεχνών, καθώς και τονειδικό φόρο επί των θεαµάτων µε συντελεστή 5% επί του µικτούκέρδους κάθε συναυλίας στην περιφέρεια της Αττικής και Θεσ-σαλονίκης (γνωστού ως φόρου του 1950 για τις άπορες κορασί-δες), το µουσικό προϊόν επιβαρύνεται δυσανάλογα µε συνολικόσυντελεστή 25% σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη και 20% στην επαρ-χία. Εάν προσθέσουµε και το φόρο 15% επί του κύκλου εργασιώνγια τη χρήση αθλητικών εγκαταστάσεων, τότε η συνολική φορο-λογική επιβάρυνση για τα µουσικά προϊόντα ανέρχεται σε 35%ή 40%.

5500 Η δηµόσια τηλεόραση, οι εταιρίες συνδροµητικής τηλεόρασης καιοι εταιρίες παροχής τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών και νέωντεχνολογιών υποχρεούνται να συνεισφέρουν το 1,5% του ετήσιουκύκλου εργασιών τους. Τα έσοδα από τον ειδικό φόρο διατίθενταικατά 80% στο ΕΚΚ και κατά 20% στο Υπουργείο Πολιτισµού καιΑθλητισµού. Μέχρι το µισό του συνολικού ποσού της εισφοράςαπό τη δηµόσια και ιδιωτική τηλεόραση µπορεί να διατεθεί στοΕΚΚ ως διαφηµιστικός χρόνος προβολής των ελληνικών ταινιών.


κότητας”, (ii) η εγκύκλια πρωτοβάθµια καιδευτεροβάθµια εκπαίδευση είναι αποξε-νωµένη από την καλλιέργεια των δηµιουρ-γικών κλίσεων και των ταλέντων τουµαθητή, (iii) η διδασκαλία αντικειµένωνπου εµπεριέχονται στους κλάδους τουπολιτισµού και της δηµιουργίας είναιεµφανώς απούσα από τα σχολικά προ-γράµµατα, (iv) η ανάπτυξη των γνώσεωνπληροφορικής και τεχνολογίας είναι ατε-λής όχι µόνο στην εγκύκλια εκπαίδευση,αλλά και στους σπουδαστές καλών τεχνώνκαι σχεδίου, (v) η πρακτική εξάσκησηµέσω του θεσµού της µαθητείας και η διε-νέργεια σεµιναρίων είναι είτε απούσα είτεατελής, (vi) η πρωτοβουλία διοργάνωσηςδιαγωνισµών και θέσπισης βραβείων αρι-στείας (awards of excellence) για νέα ταλέ-ντα και νέους επιχειρηµατίες είναι µικρήςκλίµακας και εξαιρετικά περιορισµένη51

και (vii) η πρωτοβουλία για την εξοικείωσητων καλλιτεχνών και δηµιουργών µεθέµατα επιχειρηµατικότητας και τεχνολο-γίας είναι επίσης ελλιπής.

33.. ΈΈννααρρξξηη εεννόόςς ““δδιιααρρθθρρωωµµέέννοουυ”” δδιιααλλόόγγοουυσσττοο ππλλααίίσσιιοο ττοουυ ∆∆ιιυυπποουυρργγιικκοούύ ΠΠααρρααττηηρρηηττηη--ρρίίοουυ µµεε όόλλοουυςς ττοουυςς εεµµππλλεεκκόόµµεεννοουυςς φφοορρεείίςς(κρατικούς, ιδιωτικούς, οργανώσεις τηςκοινωνίας των πολιτών, τοπικούς φορείςκαι οργανισµούς τοπικής αυτοδιοίκησης,εµπορικούς συλλόγους και επαγγελµατικέςενώσεις) για τη δηµιουργία ενός δικτύουεδραίωσης σχέσεων επικοινωνίας, προ-γραµµατισµού και συντονισµού δράσεων.Η αποστολή και η επεξεργασία ερωτηµα-τολογίου και οι συνοµιλίες µε τους φορείςθα µπορούσαν να αποτελέσουν την πρα-κτική διαδικασία για το σχηµατισµό αυτούτου δικτύου. Η δηµόσια πρωτοβουλία θαπρέπει εποµένως να αναπτυχθεί απόανθρώπους µε εµπειρία στον τοµέα και µεκριτήριο τη διαφάνεια στην επιλογή. Οσυνεργατικός αυτός σχηµατισµός θα πρέπεινα αναλάβει την πρωτοβουλία του σχεδια-σµού µιας ολοκληρωµένης και συγκροτη-µένης στρατηγικής για την ανάπτυξη τουτοµέα του πολιτισµού και της δηµιουργίας.Για την επίτευξη του πρωταρχικού αυτού

σκοπού θα πρέπει να προχωρήσει, µε βάσητην εµπειρία άλλων χωρών, προσαρµο-σµένη όµως στις ανάγκες και τα ιδιαίτεραχαρακτηριστικά της ελληνικής οικονοµίας,πρώτον, στην εκπόνηση µιας άσκησης χαρ-τογράφησης και παρακολούθησης τουτοµέα (mapping exercise). Η άσκηση αυτή,που θα αναθεωρείται σε τακτά χρονικάδιαστήµατα, θα πρέπει να αξιοποιεί τη δια-θέσιµη εµπειρία των ανθρώπων που δρα-στηριοποιούνται επιχειρηµατικά στοντοµέα (evidence-based argument). ∆εύτε-ρον, στη συλλογή και επεξεργασία κάθεείδους πληροφόρησης και στην κατάρτισηµιας αξιόπιστης στατιστικής βάσης ποσο-τικών δεδοµένων για το προφίλ, το µέγεθοςκαι τη συµβολή του τοµέα. Η διαδικασίααυτή θα πρέπει να είναι συνεχής. Και τούτογιατί η διαρκής αναθεώρηση της στατιστι-κής βάσης και η περιοδική δηµοσίευσή τηςσυµβάλλουν στην καλύτερη γνωριµία τηςοικονοµικής και πολιτικής ηγεσίας µε τοντοµέα αυτό, ώστε να καταστεί ευδιάκριτηη σηµασία του για την οικονοµική και κοι-νωνική ανάπτυξη. Τρίτον, στη θέσπισηευκρινών και αξιοκρατικών κριτηρίων τόσοστην κατάρτιση του προγράµµατος τωνδράσεων των φορέων όσο και στη σύνταξητων προϋπολογισµών των δράσεων αυτών.Αν και τα ιδιωτικοοικονοµικά κριτήριακυριαρχούν, δεν θα πρέπει οι προϋπολο-γισµοί να εστιάζουν αυστηρά και µόνο στοεπιχειρηµατικό κέρδος, αλλά και στη χρη-σιµότητα για το κοινωνικό σύνολο. Μεάλλα λόγια, κυρίαρχο κριτήριο θα πρέπεινα είναι ο συνδυασµός της εµπορικότηταςκαι της ποιότητας. Τέταρτον, στην επιβολήτης υποχρέωσης οικονοµικού ελέγχου καισύνταξης απολογιστικής έκθεσης όλων τωνδράσεων. Ο εκ των υστέρων έλεγχος καιαπολογισµός (ex post performance) απο-τελούν ικανές και αναγκαίες προϋποθέσειςγια την επιτυχή διενέργεια της άσκησης τηςστατιστικής απεικόνισης.


5511 Αναφέρονται ενδεικτικά η πρόσφατη συνεργασία Google και ΣΕΒγια την υποστήριξη της νεανικής επιχειρηµατικότητας µε τηνπαροχή τεχνογνωσίας, καθώς και του Υπουργείου Ανάπτυξης καιτης Eurobank µε την καθιέρωση του θεσµού των βραβείων και-νοτοµίας.


44.. ΑΑγγοορράά εερργγαασσίίααςς. Απαραίτητη είναι η ανα-γνώριση των επαγγελµατικών κατηγοριώνµε τη δηµιουργία ενός µητρώου δηµιουρ-γών και µε τη θέσπιση κατάλληλης νοµο-θεσίας για τη ρύθµιση των σχέσεων εργα-ζοµένου-εργοδότη. Η απουσία ειδικής ανα-γνώρισης των επαγγελµατικών κατηγοριώνκαι οι άτυπες και χαλαρές σχέσεις εργα-σίας, µε τη µορφή κυρίως βραχυπρόθεσµωνσυµβάσεων έργου, η απουσία ενός πλέγ-µατος κοινωνικής ασφάλισης και η ατελήςπροστασία των πολύ βραχυπρόθεσµων συµ-βάσεων οδηγούν σε υψηλό ποσοστό ανερ-γίας και µεγάλη διάρκεια αναζήτησης νέαςαπασχόλησης. Έµφαση θα πρέπει να δοθείεπίσης στην άρση των εµποδίων τόσο στηδιατοµεακή και διεθνή κινητικότητα τωνκαλλιτεχνών-δηµιουργών όσο και στηνείσοδο νέων δηµιουργών. Η εθνική όσο καιη διεθνής αγορά εργασίας παραµένουνκλειστές και συντεχνιακές, και χαρακτηρί-ζονται από διοικητικά εµπόδια που συνδέ-ονται µε τη διαφορετική νοµοθεσία µεταξύτων κρατών, αλλά και µεταξύ των τοµέωνστην ίδια χώρα.

55.. ΡΡυυθθµµιισσττιικκόό//κκααννοοννιισσττιικκόό ππλλααίίσσιιοο. Βελ-τίωση, ενίσχυση και εκσυγχρονισµός τηςυφιστάµενης νοµοθεσίας για µια ρεαλι-στική προστασία των δηµιουργικών δρα-στηριοτήτων µε τη µορφή του δικαιώµατοςευρεσιτεχνίας (patent), του βιοµηχανικούσχεδίου (industrial design), της ονοµασίαςπροέλευσης (appellation of origin) ή τουεµπορικού σήµατος (trademark). Κρίσιµαζητήµατα άµεσα συνυφασµένα µε την εισα-γωγή ενός κανονιστικού πλαισίου είναι ηαποτίµηση της αξίας της πνευµατικής ιδιο-κτησίας σε οικονοµικούς (χρηµατικούς)όρους, η διανοµή κερδών και η αντιµετώ-πιση της πειρατείας.52

66.. ΆΆρρσσηη ττοουυ ππεερριιοορριισσττιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ γγιιαα ττηηννααννάάππττυυξξηη δδιιεεθθννώώνν σσυυµµππρράάξξεεωωνν--σσυυµµππααρραα--γγωωγγώώνν. Ανάληψη πρωτοβουλίας διοργάνω-σης περιοδικών εκδηλώσεων για τηνπαρουσίαση των ελληνικών προϊόντωνπολιτισµού και δηµιουργίας στο εξωτερικό.Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και η διαδι-

κτυακή τους παρουσίαση. Ενδεικτικά ανα-φέρεται η επιτυχηµένη και µόνιµη πλέονετήσια παρουσία του ελληνικού κινηµατο-γράφου στο Λονδίνο.53

77.. ΜΜέέττρραα εεννίίσσχχυυσσηηςς ττοουυ ααννττααγγωωννιισσµµοούύ, ιδι-αίτερα σε εκείνους τους κλάδους τουτοµέα που χαρακτηρίζονται από ολιγο-πωλιακή διάρθρωση.

88.. ∆∆ηηµµιιοουυρργγίίαα φφυυσσιικκώώνν χχώώρρωωνν ππααρρααγγωωγγήήςςκκααιι έέκκθθεεσσηηςς. Οι πολλοί, µικροί και γεω-γραφικά διασκορπισµένοι δηµιουργοί-παραγωγοί ωφελούνται από τη φυσική τουςεγκατάσταση σε µεγάλο χώρο εργασίαςστον οποίο συγκεντρώνεται µεγάλος αριθ-µός παραγωγών και αγοραστών.54 Εγκα-ταλελειµµένα βιοµηχανικά κτίρια ή εγκα-ταλελειµµένοι δηµόσιοι χώροι και παρηκ-µασµένες υποδοµές θα µπορούσαν να ανα-δειχθούν σε δυναµικούς χώρους έκφρασηςνέων ιδεών, παραγωγής νέων προϊόντων,αλλά και εκπαίδευσης και επαγγελµατικήςκατάρτισης. Τα αποτελέσµατα διάχυσηςτων ευεργετικών επιδράσεων αυτών τωνεδαφικών συγκεντρώσεων στον τουρισµό,στην οικονοµική ανάπτυξη µειονεκτικώνκαι φτωχών περιοχών, στην ανάπτυξη τωναστικών κέντρων αλλά και των περιφε-ρειών είναι πολλά και ευδιάκριτα. Αναφέ-ρουµε ενδεικτικά ως παράδειγµα τοΓκάζι, µια πρώην βιοµηχανική περιοχή στοκέντρο της Αθήνας που τα τελευταία χρό-νια, κατόπιν κατάλληλης παρέµβασης,αξιοποιήθηκε ως χώρος µεγάλης πολιτι-στικής και ψυχαγωγικής δραστηριότητας.55

99.. ΜΜοορρφφέέςς κκααιι ττρρόόπποοιι χχρρηηµµααττοοδδόόττηησσηηςς. Ταχρηµατοπιστωτικά ιδρύµατα δεν είναιεξοικειωµένα να αξιολογούν “πειραµα-τικά”, “πρωτότυπα”, “έξυπνα” και “δηµι-



5522 Έχει υπολογιστεί (TERA 2010) ότι µόνο το 2008 η πειρα-τεία/αποµίµηση προϊόντων του τοµέα πολιτισµού και δηµιουργίας(λογισµικό, κινηµατογράφος, µουσική, τηλεοπτικές παραγωγές)επέφερε στην ΕΕ απώλειες φορολογικών εσόδων 10 δισεκ. ευρώκαι 185 χιλ. θέσεων εργασίας.

5533 6ο Ετήσιο Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηµατογράφου, WestbourneStudios, Λονδίνο, 7-18 Οκτωβρίου 2013.

5544 Virtual Reality and Multimedia Parks, Computer Media Centres,Business Centers.

5555 Βλ. Γκόνη και ∆έφνερ (2011).


ουργικά” επενδυτικά σχέδια που ζητούνχρηµατοδότηση. Υπολογίζεται (EuropeanCommission 2013) ότι τα επόµενα επτά έτητο χρηµατοδοτικό κενό από τη µη εύκοληπρόσβαση στον τραπεζικό δανεισµό θαανέλθει στην ΕΕ-28 σε 13,4 δισεκ. ευρώ.Από την άλλη πλευρά όµως, ούτε και οιδηµιουργοί-παραγωγοί ή οι καλλιτέχνες,που στην πλειονότητά τους είναι µεµονω-µένες και πολύ µικρές οικονοµικές µονάδες,διαθέτουν την κατάλληλη τεχνογνωσία γιατην κατάρτιση οικονοµικά βιώσιµων επεν-δυτικών-επιχειρηµατικών σχεδίων. Ανα-σταλτικά λειτουργεί το γεγονός ότι δενυπάρχει η αντίληψη της “δηµιουργικής” επι-χειρηµατικότητας, ενώ επίσης ελλείπουντόσο οι ειδικοί που θα συντάξουν ή θα αξιο-λογήσουν τέτοια σχέδια όσο και σαφείςκατευθυντήριες οδηγίες που θα διέπουν τηνκατάρτιση αυτών των σχεδίων καθώς και τηδιακρίβωση της οικονοµικής τους σκοπιµό-τητας. Η εκπαίδευση αξιολογητών και οκαθορισµός σαφών οδηγιών σύνταξης επι-χειρηµατικών σχεδίων αποτελεί ικανή καιαναγκαία συνθήκη για την άντληση ιδιωτι-κής χρηµατοδότησης. Το τέλος της επιδο-µατικής πολιτικής και των πάσης φύσεωςκρατικών επιχορηγήσεων, αλλά και ηέλλειψη χρηµατοδότησης από τις τράπεζεςοδήγησαν τα τελευταία χρόνια στην ανα-ζήτηση νέων χρηµατοδοτικών σχηµάτωνπου βασίζονται στην έννοια της επιχειρη-µατικότητας, όπως είναι (i) ο θεσµός τηςιδιωτικής πολιτιστικής χορηγίας,56 (ii) τοπρόγραµµα “∆ηµιουργική Ευρώπη 2014-2020” µε το υποπρόγραµµα “Πολιτισµός”και “Media”,57 (iii) οι εταιρίες επιχειρηµα-τικών συµµετοχών και κεφαλαίων (venturecapital) και οι εταιρίες ιδιωτικών επενδυ-τικών κεφαλαίων (private equity funds),58

(iv) η χρηµατοδότηση από το κοινό (crowd-funding)59 και ο “συγγενής” θεσµός Peer-to-Peer Lending60 και (v) το νέο ΕΣΠΑ (2014-2020) µε έµφαση στην τεχνολογία, την και-νοτοµία και τη νεανική επιχειρηµατικότητα.

1100.. ΑΑννααππρροοσσδδιιοορριισσµµόόςς ττηηςς εεξξααγγωωγγιικκήήςς πποολλιι--ττιικκήήςς. Η διεθνής αλλά και η ελληνική έωςτώρα εµπειρία επιβεβαιώνουν τον εξω-

στρεφή χαρακτήρα της οικονοµίας τουπολιτισµού και της δηµιουργίας. ∆εδοµέ-νου του πολύ µικρού µεγέθους της εγχώ-ριας αγοράς και των θετικών επιδράσεώντης στο εξαγωγικό εµπόριο και στην προ-σέλκυση ξένων επιχειρηµατικών κεφα-λαίων, η εθνική εξαγωγική στρατηγική θαπρέπει να αναπροσανατολιστεί ώστε να


5566 Η πολιτιστική χορηγία (βλ. ν. 3525/07) είναι ένας θεσµός της ελλη-νικής πολιτείας που αποσκοπεί στη χρηµατοδότηση πολιτιστικώνδράσεων δηµόσιων και ιδιωτικών φορέων από πόρους που προ-έρχονται αποκλειστικά από τον ιδιωτικό τοµέα. Πρόκειται γιαέκφραση αυτού που ονοµάζουµε εταιρική κοινωνική ευθύνη.Μέσω της χορηγίας οι επιχειρήσεις αποσκοπούν στην ανάδειξηκαι αντιµετώπιση κοινωνικών, περιβαλλοντικών και πολιτιστικώνθεµάτων, καθώς και στην προβολή της εικόνας τους. Ωστόσο, οθεσµός αυτός δεν προχώρησε στην πράξη. Το κυριότερο µειονέ-κτηµα είναι η αδυναµία του νοµοθετικού πλαισίου να ορίσει µεευκρίνεια τα ανταποδοτικά οφέλη του χορηγού που θα προσδιο-ρίσουν ισχυρά κίνητρα για χορηγίες.

5577 Με προϋπολογισµό αυξηµένο κατά 9% (1,46 δισεκ. ευρώ), το νέοπρόγραµµα, που τίθεται σε ισχύ από τον Ιανουάριο του 2014 ωςσυνέχεια του προγράµµατος “Πολιτισµός 2007-2013”, θα χρηµα-τοδοτήσει τουλάχιστον 250 χιλιάδες καλλιτέχνες και επαγγελµα-τίες του πολιτιστικού χώρου, 2.000 κινηµατογραφικές αίθουσες, 800ταινίες και 4.500 µεταφράσεις βιβλίων. Θα δηµιουργήσει επίσηςένα νέο χρηµατοδοτικό µηχανισµό έως και 750 εκατ. ευρώ, που θαδώσει τη δυνατότητα σε µικρές επιχειρήσεις του τοµέα πολιτισµούκαι δηµιουργίας να έχουν πρόσβαση σε τραπεζικό δανεισµόhttps://www.facebook.com/CreativeEuropeEU/info?ref=ts.

5588 Οι εταιρίες αυτές, καταβάλλοντας ένα σηµαντικό χρηµατικό κεφά-λαιο για την υλοποίηση µιας καλλιτεχνικής και δηµιουργικήςιδέας, αναλαµβάνουν ταυτόχρονα όλους τους κινδύνους της επέν-δυσης και εποµένως µπορούν να λειτουργήσουν ως ενδιάµεσοικρίκοι κινητοποίησης κεφαλαίων και επενδυτών και προώθησηςτης καλλιτεχνικής και δηµιουργικής επιχειρηµατικότητας.

5599 Βλ. Röthler and Wenzlaff (2011). Αποτελεί µια από τις πιο επι-τυχηµένες και ταχύτατα ανερχόµενες µεθόδους χρηµατοδότησηςνέων ιδεών παγκοσµίως σύµφωνα µε την οποία ο δηµιουργόςαπευθύνεται άµεσα στον κόσµο για τη χρηµατοδότηση της ιδέαςτου. Τα οφέλη είναι πολλαπλά. Ο δηµιουργός δεν εξασφαλίζειαπλώς χρήµατα, αλλά και σχηµατίζεται µια κοινωνία ανθρώπωνπου µέσω της χρηµατοδότησης µοιράζονται έναν κοινό στόχο καιγίνονται ενεργοί συνδηµιουργοί και όχι παθητικοί δέκτες τουέργου τέχνης. Η διαδικτυακή πλατφόρµα αυτοχρηµατοδότησηςµπορεί να γίνει ένα χρήσιµο εργαλείο έρευνας αγοράς για τοσυγκεκριµένο έργο τέχνης. Βλ. The Economist, “Equity crowd-funding: Cream of Devon” (2 Νοεµβρίου 2013), και FinancialTimes, “Investors rush to be a part of the crowd” (1 Σεπτεµβρίου2013). Στην Ελλάδα, αν και αυτός ο τρόπος χρηµατοδότησης δενείναι ακόµη ιδιαίτερα γνωστός, λειτουργεί µε επιτυχία η πρώτηελληνική διαδικτυακή πλατφόρµα αυτοχρηµατοδότησηςhttp://www.groopio.com/.

6600 Ο θεσµός Peer-to-Peer Lending (P2P Lending) αποτελεί µια νέαµορφή χρηµατοδότησης και ηλεκτρονικής τραπεζικής που σηµει-ώνει µεγάλη ανάπτυξη στις ΗΠΑ και τη Βόρεια Ευρώπη. ΣτηνΕλλάδα είναι παντελώς άγνωστη, µε εξαίρεση την ιδιωτική εται-ρία PROFILE, που ειδικεύεται στην ανάπτυξη χρηµατοοικονο-µικού λογισµικού. Λειτουργεί µέσω µιας εποπτευόµενης από τιςκανονιστικές αρχές διαδικτυακής πλατφόρµας, όπου η ζήτησησυναντά την προσφορά. Άτοµα και επιχειρήσεις εξασφαλίζουνέντοκο δανεισµό απευθυνόµενοι απευθείας σε άλλους ιδιώτες,αποταµιευτές και επενδυτές µέσω της πλατφόρµας, η οποία λει-τουργεί συµπληρωµατικά προς τα παραδοσιακά τραπεζικά σχή-µατα. Τα οφέλη είναι πολλαπλά. Ο επενδυτής εξασφαλίζει µεγα-λύτερη απόδοση σε σχέση µε την απόδοση ενός προθεσµιακούκαταθετικού λογαριασµού και ο δανειζόµενος βρίσκει κεφάλαια,πολλές φορές µάλιστα µε χαµηλότερο επιτόκιο, τα οποία δεν θαήταν δυνατόν να βρει εξαιτίας της αποµόχλευσης των εµπορικώντραπεζών, οι οποίες περιορίζουν σηµαντικά τη χρηµατοδότηση τωνµικροµεσαίων επιχειρήσεων.


συµπεριλάβει τη νέα αυτή οικονοµία µεάξονες πρώτον, την προτεραιότητα που θαπρέπει να δοθεί στην κατοχύρωση της ονο-µασίας προέλευσης και του εµπορικούσήµατος και την τήρηση προδιαγραφώνυψηλής ποιότητας. Ως παράδειγµα ανα-φέρουµε την ανάδυση της ξεχασµένης επω-νυµίας “Ελληνικός Κινηµατογράφος”, την“Καµεράτα–Ορχήστρα των Φίλων τηςΜουσικής”, γνωστή στο εξωτερικό ωςArmonia Atenea,61 την “Εθνική ΛυρικήΣκηνή”, γνωστή ως National Greek Opera,καθώς και το “Κέντρο Πολιτισµού Ιδρύ-µατος Σταύρος Νιάρχος”.62 ∆εύτερον, τηδιευκόλυνση των εξαγωγέων µε την απλο-ποίηση της εξαγωγικής διαδικασίας σεθέµατα καθηµερινής δραστηριότητας όπωςεκτελωνισµός, επιθεώρηση, γραφειοκρα-τία. Και τρίτον, την καταβολή προσπάθειαςώστε µια µεγάλη πόλη να αναγνωριστεί ωςδιεθνής ή περιφερειακός κόµβος πολιτι-σµού και δηµιουργίας, αξιοποιώντας τηγεωγραφική και πολιτιστική εγγύτητα τηςχώρας µε την Ευρώπη.

1111.. ΣΣύύννδδεεσσηη ττοουυ πποολλιιττιισσµµοούύ κκααιι ττηηςς δδηηµµιιοουυρρ--γγίίααςς µµεε ττοο ττοουυρριισσττιικκόό ππρροοϊϊόόνν µε στόχο τονκαλύτερο συντονισµό των εµπλεκόµενων

φορέων και την έγκαιρη ανακοίνωση τωνπολιτιστικών δράσεων της προσεχούς του-ριστικής περιόδου. Μέχρι σήµερα, η ανα-κοίνωση των πολιτιστικών προγραµµάτων(θέατρο, µουσική, χορός, εικαστικά κ.λπ.)γίνεται κατά κανόνα τόσο αργά ώστε οι του-ριστικοί πράκτορες δεν µπορούν να τα προ-σφέρουν στα πακέτα διακοπών που περι-λαµβάνουν πολιτιστικά προγράµµατα (π.χ.Φεστιβάλ Επιδαύρου). Η ανακοίνωσήτους αρκετούς µήνες νωρίτερα από τηνέναρξή τους θα έδινε τη δυνατότητα στουςτουριστικούς πράκτορες να παρέχουνεγκαίρως στους πελάτες τους όλες τις πλη-ροφορίες που έχουν σχέση µε τα πολιτι-στικά δρώµενα της προσεχούς τουριστικήςπεριόδου, µε τελικό αποτέλεσµα την ανά-δειξη του πολιτιστικού τουρισµού σε σηµα-ντική συνιστώσα του γενικού τουρισµού.



6611 Ένδειξη του εξωστρεφούς χαρακτήρα του ελληνικού πολιτισµούείναι η πρόσφατη διεθνής αναγνώριση της ελληνικής παραγωγήςτης όπερας Alessandro από την Καµεράτα. Κέρδισε το βραβείο γιατο καλύτερο CD όπερας στα Opera Awards 2013 και αναδείχθηκεπρώτη στην ψηφοφορία του διεθνούς εµβέλειας µουσικού κανα-λιού Mezzo (∆εκέµβριος 2013).

6622 Τόσο η Εθνική Λυρική Σκηνή όσο και το Ίδρυµα Σταύρος Νιάρ-χος συγκαταλέγονται στα 11 σχήµατα από όλο τον κόσµο που δια-κρίθηκαν στο διαγωνισµό 46th Canadian Architect 2013 Awardsof Excellence για την προσφορά τους σε µια προσεκτική και ρεα-λιστική παρέµβαση στην αστική και περιφερειακή ανάπτυξη.


ACE (2010), Achieving Great Art for Everyone. A Strategic Framework for the Arts, Arts Coun-cil England, November.

Altagamma Monitor Update (2012), May. Βλαντού, A. (2011), “Ευρώπη 2020: Ο Πολιτισµός ως Παράγων Στήριξης της Κοινής Ευρωπαϊκής

Πορείας”, Νόµος και Φύση, Ιανουάριος.British Council (2010), “Mapping the Creative Industries: A Toolkit”, Creative and Cultural Econ-

omy Series/2. Caves, R. (2000), Creative Industries – Contracts between Art and Commerce, Harvard University

Press, Cambridge, MA. Γκόνη, Κλ. και Α. ∆έφνερ (2011), “Η µετατροπή πρώην βιοµηχανικών περιοχών του κέντρου

σε πολιτιστικές και ψυχαγωγικές περιοχές: Η περίπτωση του Γκαζιού στην Αθήνα”, εισήγησηστο 9ο Συνέδριο του Greek Section-RSAI, Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας, Μάιος.

DCMS (2001), Creative Industries Mapping Document, Second Edition, Department of Culture,Media and Sport, London, UK, April.

DCMS (2011), Creative Industries Economic Estimates, Full Statistical Release, Departmentof Culture, Media and Sport, London, UK, December.

DCMS (2013), Classifying and Measuring the Creative Industries Consultation and ProposedChange, Department of Culture, Media and Sport, London, UK, April.

ESSnet-Culture, European Statistical System Network on Culture (2012), Final Report, Lux-embourg, May.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2010), Πράσινη Βίβλος. Απελευθέρωση του δυναµικού των κλάδων τουπολιτισµού και της δηµιουργικότητας, COM(2010) 183 τελικό, 27 Απριλίου.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2011), Πρόταση Κανονισµού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµ-βουλίου για τη θέσπιση του προγράµµατος “∆ηµιουργική Ευρώπη”, COM(2011) 785 τελικό,23 Νοεµβρίου.

Ευρωπαϊκή Οικονοµική και Κοινωνική Επιτροπή (2010), Γνωµοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικο-νοµικής και Κοινωνικής Επιτροπής µε θέµα “Πράσινη Βίβλος – Απελευθέρωση του δυναµι-κού των κλάδων του πολιτισµού και της δηµιουργικότητας”, CCMI/074, 21 Οκτωβρίου.

Ευρωπαϊκή Οικονοµική και Κοινωνική Επιτροπή (2013), Γνωµοδότηση της Συµβουλευτικής Επι-τροπής Βιοµηχανικών Μεταλλαγών (CCMI) µε θέµα: Ανακοίνωση της Επιτροπής στο Ευρω-παϊκό Κοινοβούλιο, το Συµβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονοµική και Κοινωνική Επιτροπή καιτην Επιτροπή των Περιφερειών “Ώθηση στους τοµείς του πολιτισµού και της δηµιουργίας γιατην οικονοµική µεγέθυνση και την απασχόληση στην ΕΕ”, CCMI/107, 17 Απριλίου.

European Commission (2012α), Attitudes of Europeans towards Tourism, Flash Eurobarome-ter 334, Brussels, March.

European Commission (2012β), Commission Staff Working Document on Competitiveness ofthe European High-End Industries, SWD(2012) 286 final, 26 September.

European Commission (2013), Survey on Access to Finance for Cultural and Creative Sectors,Brussels, October.

Flew, T. and S. Cunningham (2010), “Creative Industries after the First Decade of Debate”, TheInformation Society, Vol. 26 No 2, 113-123.

Florida, R. (2002), The Rise of the Creative Class, Basic Books, New York. Florida, R. (2005), “The Experiential Life” in Hartley, J. (ed.), Creative Industries, Blackwell

Publishing, Malden, MA and Oxford, 133-145. Frontier Economics (2012), The Value of the Cultural and Creative Industries to the European

Economy, June.Herrmann, B. and A. Kritikos (2013), “Growing Out of the Crisis: Hidden Assets to Greece’s

Transition to an Innovative Economy”, IZA Discussion Paper No 7606, September.




Higgs, P., Cunningham, S. and J. Pagan (2007), Australia’s Creative Economy: Basic Evidenceon Size, Growth, Income and Employment. Technical Report, ARC Centre of Excellence forCreative Industries & Innovation, Brisbane, http://eprints.qut.edu.au/archive/0008241/.

Howkins, J. (2005), “The Mayor’s Commission on the Creative Industries” in Hartley, J. (ed.),Creative Industries, Blackwell Publishing, Malden, MA and Oxford, 117-125.

Jeffcutt, P. and A.C. Pratt (eds) (2009), Creativity and Innovation in the Cultural Economy, Rout-ledge, London.

Καραµπάτσου-Παχάκη, Κ. (2000), Ο Πολιτισµός ως Κλάδος Οικονοµικής ∆ραστηριότητας,ΚΕΠΕ, Αθήνα.

KEA (2006), The Economy of Culture in Europe, A Study prepared for the European Com-mission Directorate-General for Education and Culture, KEA European Affairs, Brussels, Octo-ber.

KEA (2010), Promoting Investment in the Cultural and Creative Sectors: Financing Needs,Trends and Opportunities, Report prepared for ECCE Innovation – Nantes Métropole, KEAEuropean Affairs, Brussels, June.

Khovanova-Rubicondo, K. (ed.) (2011), Impact of European Cultural Routes on SMEs’ Inno-vation and Competitiveness, Council of Europe Publishing, 10/2011, Strasbourg.

Κουράκης, N. (2010), “Η προσέγγιση της Ρυθµιστικής Αρχής (ΕΣΡ) στο Ζήτηµα της Χρηµα-τοδότησης του Κινηµατογράφου από τους Τηλεοπτικούς Σταθµούς”, ∆ίκαιο Μέσων Ενηµέ-ρωσης και Επικοινωνίας (∆ΙΜΕΕ), 4, Οκτώβριος-Νοέµβριος-∆εκέµβριος.

Kroeber, A. and C. Kluckhohn (1952), Culture: A Critical Review of Concepts and Definitions,Vintage Books, New York.

Κυριαζίδης, Θ. (2007), “Επαναξιολόγηση του πολιτιστικού κεφαλαίου ως µέσου ανάπτυξης”,Τετράδια Πολιτισµού, 1, 99-116, Μάρτιος.

Lee, N. (2010), Growth Sector, Creative Spillovers or Urban Amenity? The Creative Industriesand Urban Economic Growth in the UK (mimeo).

LEG-Culture (2000), “Cultural Statistics in the EU: Final Report”, Eurostat Working Paper no3/2000/E/No 1, Luxembourg.

Levickaité, R. (2011), “Four Approaches to the Creative Economy: General Overview”, Busi-ness, Management and Education, Vol. 9 No 1, 81-92.

Λουρή-∆ενδρινού, Ε. (2007), “Ο Πολιτισµός στη Στρατηγική της Λισσαβόνας”, Τετράδια Πολι-τισµού, 1, 89-98, Μάρτιος.

Mato, D. (2009), “All Industries are Cultural”, Cultural Studies, Vol. 23 No 1, 70-87.McMaster, Sir B. (2008), Supporting Excellence in the Arts. From Measurement to Judgement,

Department for Culture, Media and Sport (DCMS), London, January.McRobbie, A. (2005), “Clubs to Companies” in Hartley, J. (ed.), Creative Industries, Blackwell

Publishing, Malden, MA and Oxford, 375-390.Miller, T. (2009), “From Creative to Cultural Industries”, Cultural Studies, Vol. 23 No 1, 88-99.OECD (2013), Education at a glance 2013, Greece country note and key fact table. Interactive

country profile, http://www.oecd.org/greece/educationataglance2013-countrynotesandkey-facttables.htm.

Pembroke, B. (2013), Creative Economy Programme 2013, http://creativeeconomy.british-council.org [April].

Pine, B.J. II and J.H. Gilmore (1999), The Experience Economy, Harvard Business School Press,Boston, MA.

Porter, M. (2005), “Local Clusters in a Global Economy” in Hartley, J. (ed.) Creative Industries,Blackwell Publishing, Malden, MA and Oxford, 259-267.

Power, D. (2009), “Culture, Creativity and Experience in Nordic and Scandinavian Cultural Pol-icy”, International Journal of Cultural Policy, Vol. 15 No 4, 445-460.




Power, D. (2011), “Priority Sector Report: Creative and Cultural Industries”, Europa InnovaPaper no 16, European Cluster Observatory, Stockholm, European Commission - Enterpriseand Industry, April.

Power, D. and T. Nielsen (2010), “Priority Sector Report: Creative and Cultural Industries”,Europa Innova Deliverable D9-1, European Cluster Observatory Stockholm, European Com-mission - Enterprise and Industry, March.

Power, D. and A. Scott (eds) (2004), Cultural Industries and the Production of Culture, Rout-ledge, London.

Reever, M. (2002), Measuring the Economic and Social Impact of the arts: A Review, UK, ArtsCouncil England.

Robinson, K. (2011), Άλλη Λογική: Για µια Επανάσταση ∆ηµιουργικότητας, Εκδόσεις Εν Πλω,Αθήνα.

Röthler, D. and K. Wenzlaff (2011), Crowdfunding Schemes in Europe, European Expert Net-work on Culture (EENC) Report, September.

Söndermann, M., C. Backes, O. Arndt and D. Brünick (2009), Final Report: Culture and Cre-ative Industries in Germany. Defining the Common Characteristics of the Heterogeneous CoreBranches of the “Cultural Industries” from a Macro-economic Perspective, Research ReportNo 577, Federal Ministry of Economics and Technology, Berlin.

TERA Consultants (2010), Building a Digital Economy: The Importance of Saving Jobs in theEU’s Creative Industries, Paris, March.

Throsby, D. (2001), Economics and Culture, Cambridge University Press, Cambridge.ΥΠΠΟ (2010), 2o Forum ∆ελφών, Πολιτιστικές ∆ιαδροµές του Συµβουλίου της Ευρώπης, µε

θέµα: “Οι Ευρωπαϊκές Πολιτιστικές ∆ιαδροµές ως Εργαλεία Προσέγγισης Πολιτισµών, ∆ια-πολιτισµικού ∆ιαλόγου, Αειφόρου Ανάπτυξης, Πολιτιστικού Τουρισµού και Ευρωπαϊκής Ολο-κλήρωσης”, ∆ελφοί, 17-18 Απριλίου.

UNCTAD (2010), Creative Economy Report 2010. A Feasible Development Option, UnitedNations.

UNWTO (2009), The Travel and Tourism Competitiveness Report.WIFO (2010), European Competitiveness Report, European Commission – DG Enterprise and

Industry, Chapter 5, “Innovation and Competitiveness of the Creative Industries in the EU”,163-191.



ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η παρούσα µελέτη έχει στόχο να καταδείξειτις τάσεις που επικρατούν στον τοµέα της στε-γαστικής κατάστασης των κατοίκων της Ελλά-δος στα χρόνια της οικονοµικής κρίσης, απότην άποψη τόσο της ποιότητας των στεγαστι-κών συνθηκών όσο και της δυνατότητας δια-τήρησής τους.

Εξετάζεται το χρονικό διάστηµα 2008-2012(το 2012 είναι το τελευταίο έτος για το οποίουπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία) και παράλληλατα στοιχεία συγκρίνονται µε εκείνα της αµέ-σως προηγούµενης πενταετίας, καθώς και µεεκείνα επιλεγµένων χωρών της ΕυρωπαϊκήςΈνωσης (ΕΕ) και της ευρωζώνης και µε τασυνολικά δεδοµένα των δύο αυτών χωρικώνενοτήτων.

Η µελέτη βασίζεται σε στοιχεία των ΕρευνώνΟικογενειακών Προϋπολογισµών της Ελλη-νικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛΣΤΑΤ) και τωνΕρευνών Εισοδήµατος και ∆ιαβίωσης (Sur-veys on Income and Living Conditions –SILC)της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Όπως αναφέρεται στις σχετικές µεθοδολογι-κές σηµειώσεις, και οι δύο έρευνες βασίζονταισε δισταδιακή στρωµατοποιηµένη δειγµατο-ληψία, µε δείγµα κυλιόµενο η πρώτη και µερι-κώς επικαλυπτόµενο η δεύτερη, που προέρ-χεται από το µόνιµο πληθυσµό της Απογραφής2001. Κριτήρια στρωµάτωσης του ερευνώµε-νου πληθυσµού είναι η γεωγραφική διαίρεσητης χώρας και ο βαθµός αστικότητας, ενώτελική δειγµατοληπτική µονάδα είναι το νοι-κοκυριό και µέθοδος συλλογής των στοιχείωντο ερωτηµατολόγιο.

Η µελέτη χωρίζεται σε δύο µέρη. Στο πρώτοµέρος παρουσιάζεται ο συνολικός υπολογιζό-µενος πληθυσµός της χώρας ανά έτος, καθώςκαι η φυσική και µεταναστευτική κίνηση Ελλή-νων και µη Ελλήνων υπηκόων, δεδοµένου ότι

οι συγκεκριµένες µεταβλητές, ενώ δεν σχετί-ζονται άµεσα µε τη στεγαστική κατάσταση τωννοικοκυριών, αντανακλούν ωστόσο µεταβολέςστις στεγαστικές τους ανάγκες. Παράλληλααπεικονίζονται οι ίδιες µεταβλητές και σε επί-πεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης των 27 (ΕΕ-27) καιευρωζώνης των 17 (δηλαδή των κρατών-µελώντων δύο αυτών χωρικών ενοτήτων κατά τοτελευταίο έτος της περιόδου αναφοράς),καθώς και σε επίπεδο µεµονωµένων χωρών(εκ των οποίων τέσσερις ―Γερµανία, Ιταλία,Ισπανία και Πορτογαλία― ανήκουν στηνευρωζώνη και δύο ―Σουηδία και ΗνωµένοΒασίλειο― έχουν επιλέξει τη µη ένταξη στηζώνη του ευρώ), µε σκοπό τη σύγκριση τωνδεδοµένων µε εκείνα της Ελλάδος, ενώ παρα-τίθενται και στοιχεία της προηγούµενης πεντα-ετίας, όπου αυτό είναι δυνατόν.

Επίσης, εξετάζεται η δοµή των νοικοκυριών,ως προς τον τύπο οικογένειας στον οποίοεντάσσονται, καθώς η δοµή των νοικοκυριώνσυνδέεται µε τη γενικότερη οικονοµική κατά-σταση που επικρατεί.

Τα δεδοµένα συγκρίνονται µε εκείνα της ΕΕ-27, της ευρωζώνης και των επιλεγµένωνχωρών, σε επίπεδο κατανοµών, για τα έτη2005, 2008 και 2012.

Στο δεύτερο µέρος εξετάζεται η στεγαστικήκατάσταση των νοικοκυριών σε επίπεδο αριθ-µού δωµατίων, εµβαδού, έτους κατασκευής,τύπου κτιρίου και µορφής κατοχής πρώτηςκατοικίας, καθώς και σε επίπεδο µορφής καιχρήσης δεύτερης κατοικίας. Επίσης, απεικο-νίζεται η σχέση µεταξύ αριθµού δωµατίωνπρώτης κατοικίας και αριθµού µελών νοικο-κυριού και υπολογίζονται οι συντελεστές



H ΣΤΕ ΓΑΣΤ ΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΚΑΤΟ ΙΚΩΝ ΤΗΣΕΛΛΑ∆ΟΣ ΣΤΑ ΧΡΟΝ ΙΑ ΤΗΣ ΚΡ Ι ΣΗΣ 2008 - 2012 *

Αικατερίνη Χαιρέτη∆ιεύθυνση Οικονοµικής Ανάλυσης και Μελετών

** Η συγγραφέας απευθύνει θερµές ευχαριστίες στη ∆ιευθύντρια καιΠροϊσταµένη του Τµήµατος Ειδικών Μελετών της Τράπεζας τηςΕλλάδος κυρία Heather Gibson, καθώς και στην ΑναπληρώτριαΠροϊσταµένη του Τµήµατος Ειδικών Μελετών κα Χιόνα Μπαλ-φούσια για τις χρήσιµες υποδείξεις τους. Το άρθρο απηχεί τις από-ψεις της συγγραφέως και όχι κατ’ ανάγκην της Τράπεζας τηςΕλλάδος. Πιθανά λάθη βαρύνουν αποκλειστικά τη συγγραφέα.

5.New_Haireti_OikDeltio39: 1 25-07-14 13:04 119


ΕΕ-27 497.896.605 499.100.105 500.700.753 500.306.522 501.403.599

Ευρωζώνη-17 329.239.731 330.091.818 331.004.021 330.300.357 331.090.429

Γερµανία 82.002.356 81.802.257 81.751.602 80.327.900 80.523.746

Ελλάδα 11.190.654 11.183.516 11.123.392 11.123.034 11.062.508

Ισπανία 46.239.273 46.486.619 46.667.174 46.818.219 46.727.890

Ιταλία 59.000.586 59.190.143 59.364.690 59.394.207 59.685.227

Πορτογαλία 10.563.014 10.573.479 10.572.721 10.542.398 10.487.289

Σουηδία 9.256.347 9.340.682 9.415.570 9.482.855 9.555.893

Ηνωµένο Βασίλειο 62.042.343 62.510.197 63.022.532 63.495.303 63.896.071

2003 2004 2005 2006 2007

ΕΕ-27 488.403.575 490.463.738 492.320.886 494.095.017 496.116.956

Ευρωζώνη-17 320.735.945 322.640.305 324.274.626 325.853.528 327.824.250

Γερµανία 82.531.671 82.500.849 82.437.995 82.314.906 82.217.837

Ελλάδα 11.037.745 11.073.713 11.112.113 11.143.780 11.182.224

Ισπανία 42.547.451 43.296.338 44.009.971 44.784.666 45.668.939

Ιταλία 57.495.900 57.874.753 58.064.214 58.223.744 58.652.875

Πορτογαλία 10.473.050 10.494.672 10.511.988 10.532.588 10.553.339

Σουηδία 8.975.670 9.011.392 9.047.752 9.113.257 9.182.927

Ηνωµένο Βασίλειο 59.793.759 60.182.050 60.620.361 61.073.279 61.571.647

Ποσοστό ατόµων ηλικίας 65 ετών και άνω στο σύνολο του πληθυσµού

2008 2009 2010 2011 2012

ΕΕ-27 17,3 17,4 17,6 17,9 18,2

Ευρωζώνη-17 18,1 18,3 18,4 18,7 19,0

Γερµανία 20,4 20,7 20,6 20,6 20,7

Ελλάδα 18,7 18,9 19,3 19,7 20,1

Ισπανία 16,6 16,8 17,1 17,4 17,7

Ιταλία 20,3 20,4 20,5 20,8 21,2

Πορτογαλία 18,0 18,3 18,7 19,0 19,4

Σουηδία 17,8 18,1 18,5 18,8 19,1

Ηνωµένο Βασίλειο 16,1 16,3 16,4 16,8 17,2

2003 2004 2005 2006 2007

ΕΕ-27 16,4 16,6 16,8 17,0 17,1

Ευρωζώνη-17 17,1 17,3 17,6 17,8 17,9

Γερµανία 18,0 18,6 19,3 19,8 20,1

Ελλάδα 18,0 18,3 18,5 18,6 18,6

Ισπανία 16,8 16,6 16,6 16,5 16,4

Ιταλία 19,2 19,5 19,9 20,1 20,2

Πορτογαλία 16,9 17,2 17,4 17,5 17,7

Σουηδία 17,2 17,2 17,3 17,4 17,5

Ηνωµένο Βασίλειο 15,9 15,9 15,9 15,9 15,9

Σύνολο πληθυσµού

2008 2009 2010 2011 2012

Πίνακας 1 Πληθυσµός και ποσοστό ατόµων 65 ετών και άνω στο σύνολο του πληθυσµού:ΕΕ-27, ευρωζώνη-17, Γερµανία, Ελλάδα, Ισπανία, Ιταλία, Πορτογαλία, Σουηδία και ΗνωµένοΒασίλειο

Πηγές: Επεξεργασία πρωτογενών στοιχείων Eurostat και ΕΛΣΤΑΤ.


συσχέτισης και παλινδρόµησης. Στη συνέχειαεξετάζεται το εισοδηµατικό επίπεδο των νοι-κοκυριών κατά κλιµάκια εισοδήµατος και ανάαριθµό µελών νοικοκυριού, ο βαθµός ανισο-κατανοµής των εισοδηµάτων, καθώς και τοµέσο και διάµεσο εισόδηµα.

Στόχος της εργασίας, όπως επισηµαίνεται καιστην πρώτη παράγραφο, είναι να καταγραφούνοι τάσεις που υπάρχουν στον τοµέα της στέγα-σης κατά το υπό εξέταση χρονικό διάστηµα,από την άποψη της ποιότητας των στεγαστικώνσυνθηκών, αλλά και από την άποψη της δυνα-τότητας διατήρησης των υφιστάµενων στεγα-στικών συνθηκών, δεδοµένων των µεταβολώνστο εισοδηµατικό επίπεδο των νοικοκυριών.

Σύµφωνα µε τα ευρήµατα, σηµαντικός αριθµόςνοικοκυριών έχει υποστεί αρνητική µεταβολήστη στεγαστική του κατάσταση, ενώ ένας επί-σης σηµαντικός αριθµός νοικοκυριών τελείδυνητικά υπό καθεστώς επισφάλειας ως προςτη δυνατότητα διατήρησης της στεγαστικής τουκατάστασης, είτε λόγω των οικονοµικώνβαρών επί των ιδιόκτητων κατοικιών του είτεγιατί διαβιοί σε παραχωρηµένες κατοικίες τωνοποίων η παραχώρηση δύναται να σταµατήσεινα υφίσταται. Όλα τα νοικοκυριά έχουν υπο-στεί µείωση εισοδηµάτων, όµως τα νοικοκυριάπου έχουν µεταφερθεί στο χαµηλότερο εισο-δηµατικό κλιµάκιο είναι αισθητά περισσότερααπό εκείνα που έχουν εγκαταλείψει το υψη-λότερο εισοδηµατικό κλιµάκιο.

ΜΕΡΟΣ Α': ΚΙΝΗΣΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ – ΣΥΝΘΕΣΗ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΩΝ

Α.1 Σύνολο πληθυσµού

Όπως φαίνεται από το ∆ιάγραµµα 1, κατά τουπό εξέταση χρονικό διάστηµα ο πληθυσµόςτης Ελλάδος κινήθηκε καθοδικά, µε µέσο ετή-σιο ρυθµό µεταβολής -0,3%, ενώ κατά τηνπροηγούµενη πενταετία είχε κινηθεί ανοδικάµε αντίστοιχο ρυθµό 0,3%.

Ο ρυθµός µεταβολής του πληθυσµού κινήθηκεκαθοδικά και σε επίπεδο µέσου όρου ΕΕ και

ευρωζώνης, χωρίς ωστόσο ο µέσος ρυθµόςµεταβολής να αποκτήσει αρνητικό πρόσηµο(0,2% και 0,1% αντίστοιχα, έναντι 0,4% και0,5% της προηγούµενης πενταετίας).

Σε επίπεδο µεµονωµένων χωρών, αισθητήπτώση παρατηρείται στη Γερµανία (µέσοςρυθµός µεταβολής -0,5%, έναντι -0,1% τηνπροηγούµενη πενταετία), ενώ στην Ισπανία οαντίστοιχος ρυθµός από 1,8% το διάστηµα2003-2007 έπεσε στο 0,3% κατά το υπό εξέ-ταση διάστηµα. Αισθητή πτώση παρατηρείταικαι στην Πορτογαλία (-0,2%, έναντι 0,2% τηνπροηγούµενη πενταετία), ενώ στην Ιταλία οανοδικός ρυθµός έπεσε από το 0,5% στο 0,3%.

Σταθερός ρυθµός µεταβολής παρατηρείταιστο Ηνωµένο Βασίλειο, 0,7% και κατά τις δύοπενταετίες, ενώ η Σουηδία είναι η µόνη από τοεξεταζόµενο πάνελ χωρών που παρουσιάζειάνοδο του ρυθµού µεταβολής, 0,8% έναντι0,6% την προηγούµενη πενταετία.




Σε ό,τι αφορά τη σύνθεση του πληθυσµού,παρατηρείται αύξηση του ποσοστού των ηλι-κιωµένων (65 ετών και άνω) σε όλες ανεξαι-ρέτως τις εξεταζόµενες χώρες, τόσο κατά τουπό εξέταση χρονικό διάστηµα όσο και κατάτο αµέσως προηγούµενο (µε εξαίρεση το Ηνω-µένο Βασίλειο, όπου ένα σταθερό ποσοστό15,9% ισχύει για όλα τα έτη της περιόδου2003-2007).

Η Ελλάδα κατέχει ένα αρκετά υψηλό ποσοστότο 2012 (20,1%) και είναι στην τρίτη θέση µετάτην Ιταλία (21,2%) και τη Γερµανία (20,7%).Το χαµηλότερο ποσοστό παρατηρείται στοΗνωµένο Βασίλειο (17,2%).

Α.2 Φυσική κίνηση πληθυσµού

ΓΓεεννννήήσσεειιςς:: ο µέσος ετήσιος ρυθµός µεταβολήςγια την Ελλάδα είναι -4,0%, (βλ. ∆ιάγραµµα2), έναντι 1,8% της προηγούµενης πενταε-τίας. Πτώση παρατηρείται και σε επίπεδο ΕΕκαι ευρωζώνης, -1,1% και -1,2%, έναντι 1,2%και 0,6%, αντίστοιχα, της προηγούµενηςπενταετίας.

Σε επίπεδο µεµονωµένων χωρών, ο αµέσωςεπόµενος υψηλότερος ρυθµός αφορά την Πορ-τογαλία, -3,7% έναντι -2,3% της προηγούµε-νης πενταετίας, και ακολουθεί η Ισπανία µε -3,3% έναντι 2,8% της περιόδου 2003-2007.

ΓΓάάµµοοιι:: ο µέσος ετήσιος ρυθµός µεταβολής γιατην Ελλάδα είναι -1,8%, όταν την αµέσωςπροηγούµενη πενταετία ήταν οριακά ανοδι-κός, 0,1%. Ο αισθητά χαµηλός αριθµόςγάµων κατά τα έτη 2004, 2008 και 2012 κατάπάσα πιθανότητα οφείλεται σε εθιµικέςσυµπεριφορές, καθώς ένα τµήµα του πληθυ-σµού αποφεύγει τις γαµήλιες τελετές κατά ταδίσεκτα έτη.

Οι υψηλότεροι αρνητικοί ρυθµοί µεταβολήςπαρατηρούνται στην Πορτογαλία, την Ιταλίακαι την Ισπανία, -5,5%, -4,1% και 4,0% αντί-στοιχα, έναντι -3,6%, -1,3% και -1,3% τηςπροηγούµενης πενταετίας, ενώ οι υψηλότεροιθετικοί ρυθµοί παρατηρούνται στο ΗνωµένοΒασίλειο και τη Γερµανία, 0,9% και 0,7%

αντίστοιχα, έναντι -2,9% και -0,9% του προη-γούµενου διαστήµατος.





Γεννήσεις

ΕΕ-27 5.425.681 5.367.995 5.367.768 5.224.965 5.189.406 10,9 10,8 10,7 10,4 10,4

Ευρωζώνη-17 3.468.196 3.413.240 3.422.488 3.345.102 3.299.660 10,6 10,4 10,4 10,1 10,0

Γερµανία 682.514 665.126 677.947 662.685 673.544 8,3 8,1 8,3 8,1 8,4

Ελλάδα 118.302 117.933 114.766 106.428 100.371 10,6 10,5 10,3 9,6 9,0

Ισπανία 518.503 493.717 485.252 470.553 453.348 11,3 10,6 10,4 10,1 9,7

Ιταλία 576.659 568.857 561.944 546.585 534.186 9,8 9,6 9,5 9,2 9,0

Πορτογαλία 104.594 99.491 101.381 96.855 89.841 9,9 9,4 9,6 9,2 8,5

Σουηδία 109.301 111.801 115.641 111.770 113.177 11,9 12,0 12,3 11,8 11,9

Ηνωµένο Βασίλειο 794.383 790.204 807.271 807.776 812.970 12,9 12,7 12,9 12,8 12,8

Γάµοι

ΕΕ-27 2.360.356 - - - - 4,7 - - - -

Ευρωζώνη-17 1.437.769 1.383.699 1.366.516 - - 4,4 4,2 4,1 - -

Γερµανία 377.055 378.439 382.047 377.816 387.423 4,6 4,6 4,7 4,6 4,8

Ελλάδα 53.500 59.212 56.338 55.099 49.710 4,8 5,3 5,1 5,0 4,5

Ισπανία 192.123 172.357 165.641 158.220 163.173 4,2 3,7 3,6 3,4 3,5

Ιταλία 246.613 230.613 217.700 204.830 208.947 4,2 3,9 3,7 3,4 3,5

Πορτογαλία 43.228 40.391 39.993 36.035 34.423 4,1 3,8 3,8 3,4 3,3

Σουηδία 50.332 47.259 50.028 46.922 50.044 5,5 5,1 5,3 5,0 5,3

Ηνωµένο Βασίλειο 270.403 - - - 280.444 4,4 - - - 4,4

Θάνατοι

ΕΕ-27 4.839.783 4.849.599 4.854.217 4.820.020 4.958.323 9,7 9,7 9,7 9,6 9,9

Ευρωζώνη-17 3.061.109 3.085.045 3.089.870 3.084.916 3.187.836 9,3 9,4 9,3 9,3 9,6

Γερµανία 844.439 854.544 858.768 852.328 869.582 10,3 10,4 10,5 10,4 10,8

Ελλάδα 107.979 108.316 109.084 111.099 116.668 9,7 9,7 9,8 10,0 10,5

Ισπανία 384.198 383.209 380.234 386.017 401.122 8,4 8,3 8,2 8,3 8,6

Ιταλία 585.126 591.663 587.488 593.417 612.883 9,9 10,0 9,9 10,0 10,3

Πορτογαλία 104.280 104.434 105.953 102.845 107.612 9,9 9,9 10,0 9,7 10,2

Σουηδία 91.449 90.080 90.487 89.938 91.938 9,9 9,7 9,6 9,5 9,7


Απόλυτοι αριθµοί Επί 1.000 κατοίκων

2008 2009 2010 2011 2012 2008 2009 2010 2011 2012

Πίνακας 2α Φυσική κίνηση πληθυσµού σε ΕΕ-27, ευρωζώνη-17, Γερµανία, Ελλάδα, Ισπανία,Ιταλία, Πορτογαλία, Σουηδία και Ηνωµένο Βασίλειο: έτη 2008-2012

Πηγή: Επεξεργασία πρωτογενών στοιχείων Eurostat και ΕΛΣΤΑΤ. Σηµείωση: Οι παύλες δηλώνουν έλλειψη στοιχείων.



Γεννήσεις

ΕΕ-27 5.040.797 5.116.866 5.134.358 5.222.654 5.281.515 10,3 10,5 10,4 10,6 10,7

Ευρωζώνη-17 3.311.059 3.349.934 3.338.607 3.377.310 3.393.594 10,4 10,4 10,3 10,4 10,4

Γερµανία 706.721 705.622 685.795 672.724 684.862 8,6 8,6 8,3 8,2 8,3

Ελλάδα 104.420 105.655 107.545 112.042 111.926 9,5 9,6 9,7 10,1 10,0

Ισπανία 440.531 453.172 464.811 481.295 491.138 10,4 10,6 10,6 10,8 10,9

Ιταλία 544.063 562.599 554.022 560.010 563.933 9,5 9,8 9,6 9,6 9,7

Πορτογαλία 112.515 109.298 109.399 105.449 102.492 10,8 10,4 10,4 10,0 9,7

Σουηδία 99.157 100.928 101.346 105.913 107.421 11,1 11,2 11,2 11,7 11,7


Γάµοι

ΕΕ-27 2.371.663 - - - 2.419.543 4,9 - - - 4,9

Ευρωζώνη-17 1.507.609 1.493.005 1.487.902 1.453.197 1.457.017 4,7 4,6 4,6 4,5 4,5

Γερµανία 382.911 395.992 388.451 373.681 368.922 4,6 4,8 4,7 4,5 4,5

Ελλάδα 61.081 51.377 61.043 57.802 61.377 5,5 4,6 5,5 5,2 5,5

Ισπανία 210.477 214.309 206.432 201.566 199.660 5,0 5,0 4,7 4,5 4,4

Ιταλία 264.097 248.969 247.740 245.992 250.360 4,6 4,3 4,3 4,2 4,3

Πορτογαλία 53.735 49.178 48.671 47.857 46.329 5,1 4,7 4,6 4,5 4,4

Σουηδία 39.041 43.088 44.381 45.551 47.898 4,4 4,8 4,9 5,0 5,2

Ηνωµένο Βασίλειο 308.623 - - - 273.920 5,2 - - - 4,5

Θάνατοι

ΕΕ-27 4.932.260 4.724.246 4.819.541 4.746.176 4.794.056 10,1 9,7 9,8 9,6 9,7

Ευρωζώνη-17 3.106.270 2.949.271 3.026.200 2.972.125 3.013.601 9,7 9,2 9,4 9,1 9,2

Γερµανία 853.946 818.271 830.227 821.627 827.155 10,3 9,9 10,1 10,0 10,1

Ελλάδα 105.529 104.942 105.091 105.476 109.895 9,6 9,5 9,5 9,5 9,8

Ισπανία 382.455 369.564 385.056 369.391 383.249 9,1 8,6 8,8 8,3 8,5

Ιταλία 586.468 546.658 567.304 557.892 570.801 10,2 9,5 9,8 9,6 9,8

Πορτογαλία 108.795 102.012 107.464 101.990 103.512 10,4 9,7 10,2 9,7 9,8

Σουηδία 92.961 90.532 91.710 91.177 91.729 10,4 10,1 10,2 10,0 10,0


Απόλυτοι αριθµοί Επί 1.000 κατοίκων

2003 2004 2005 2006 2007 2003 2004 2005 2006 2007

Πίνακας 2β Φυσική κίνηση πληθυσµού σε ΕΕ-27, ευρωζώνη-17, Γερµανία, Ελλάδα, Ισπανία,Ιταλία, Πορτογαλία, Σουηδία και Ηνωµένο Βασίλειο: έτη 2003-2007

Πηγή: Επεξεργασία πρωτογενών στοιχείων Eurostat και ΕΛΣΤΑΤ. Σηµείωση: Οι παύλες δηλώνουν έλλειψη στοιχείων.


Οριακά αρνητικός ρυθµός, -0,1%, παρατη-ρείται στη Σουηδία, έναντι 5,2% την πενταε-τία 2003-2007.

ΘΘάάννααττοοιι:: υψηλός θετικός µέσος ετήσιος ρυθ-µός µεταβολής για την Ελλάδα, 2,0%, έναντι1,0% της προηγούµενης πενταετίας, ο υψηλό-τερος µεταξύ όλων των χωρών και κατά τα δύοχρονικά διαστήµατα. Ακολουθούν η Ιταλία, ηΙσπανία και η Πορτογαλία µε 1,2%, 1,1% και0,8%, έναντι -0,7%, 0,1% και -1,2% αντί-στοιχα κατά το διάστηµα 2003-2007.

Ανάσχεση της καθοδικής τάσης παρατηρείταιστο Ηνωµένο Βασίλειο, -0,5% έναντι -1,5% τοδιάστηµα 2003-2007, ενώ οι αρνητικοί ετήσιοιµέσοι ρυθµοί της προηγούµενης πενταετίας σεεπίπεδο ΕΕ και ευρωζώνης, -0,7% και -0,8%,έχουν µετατραπεί σε θετικούς, 0,6% και 1,0%αντίστοιχα. Οριακά θετικός ρυθµός, 0,1%,παρατηρείται στη Σουηδία (-0,3% το διάστηµα2003-2007).

Σε ό,τι αφορά ειδικότερα την Ελλάδα, ηοποία, όπως ήδη αναφέρθηκε, κατέχει τηνπρώτη θέση, παρατηρείται ότι οι γεννήσειςκατά το υπό εξέταση διάστηµα είναι 557.800,ενώ οι θάνατοι 553.146, δηλαδή τα δύο µεγέθηείναι περίπου στο ίδιο ύψος.

Όπως έχει καταδειχθεί από πληθώρα µελε-τών,1 ο µη σηµαντικά µεγαλύτερος αριθµόςγεννήσεων από εκείνον των θανάτων, σε συν-δυασµό µε την αύξηση του προσδόκιµου ζωήςπου έχει παρατηρηθεί, είναι δείκτης υπογεν-νητικότητας και γήρανσης του πληθυσµού.Τούτο συµβαίνει γιατί ο αριθµός των ατόµωνηλικίας 65 ετών και άνω αυξάνεται ταχύτερααπό τον αριθµό των γεννήσεων µε αποτέλε-σµα, προϊόντος του χρόνου, το ποσοστό τωνηλικιωµένων να αυξάνεται και αντίστοιχα µει-ώνεται το ποσοστό των νέων ανθρώπων.

Α.3 Μεταναστευτική κίνηση πληθυσµού

Όπως παρατηρείται στον Πίνακα 3, τηνπενταετία 2008-2012 η Ελλάδα είχε την τρίτηκαλύτερη επίδοση στην είσοδο µεταναστών,44,8 µετανάστες ανά 1.000 κατοίκους, µετά τη

Σουηδία, 53,3, και το Ηνωµένο Βασίλειο, 44,6.Στην έξοδο όµως µεταναστών είχε την πρώτηθέση, µε 46,0 αναχωρούντες ανά 1.000 κατοί-κους και µε την Ισπανία να ακολουθεί µε 41,4(ακολουθεί την Ελλάδα και στους εισερχόµε-νους µετανάστες µε 43,5 ανά 1.000 κατοίκους).

Στο ∆ιάγραµµα 3 απεικονίζονται οι καθαρέςροές για το πάνελ χωρών που συνεξετάζονταιµε την Ελλάδα: η Ελλάδα και η Πορτογαλίαείναι οι µόνες χώρες όπου η έξοδος µετανα-στών υπερέχει της εισόδου µε 1,2 και 3,1 µετα-νάστες αντίστοιχα λιγότερους ανά 1.000κατοίκους.

Η υψηλότερη καθαρή είσοδος µεταναστώνπαρουσιάζεται στην Ιταλία, 29,4. Ακολουθούνη Σουηδία µε 28,2, το Ηνωµένο Βασίλειο µε16,0, η Γερµανία µε 9,2 και η Ισπανία µε 2,2.



11 Βλ. Παράρτηµα, στοιχεία 1α-1στ, για µια συνοπτική επισκόπησητης σχετικής βιβλιογραφίας.



Γερµανία 682.146 346.216 404.055 489.422 592.175 2.514.014 30,9

Ελλάδα 74.724 84.193 119.070 110.823 110.139 498.949 44,8

Ισπανία 599.075 392.962 360.705 371.331 304.053 2.028.126 43,5

Ιταλία 534.712 442.940 458.856 385.793 350.772 2.173.073 36,6

Πορτογαλία 29.718 32.307 27.575 19.667 14.606 123.873 11,7

Σουηδία 101.171 102.280 98.801 96.467 103.059 501.778 53,3

Ηνωµένο Βασίλειο 590.242 566.514 590.950 566.044 498.040 2.811.790 44,6

2003 2004 2005 2006 2007 2003-2007 2003-2007

Γερµανία 768.975 780.175 707.352 661.855 680.766 3.599.123 43,7

Ελλάδα - - - - - - -

Ισπανία 672.266 684.561 719.284 840.844 958.266 3.875.221 88,0

Ιταλία 470.491 444.566 325.673 297.640 558.019 2.096.389 36,1

Πορτογαλία 72.400 57.920 49.200 38.800 46.300 264.620 25,2

Σουηδία 63.795 62.028 65.229 95.750 99.485 386.287 42,6


Εξερχόµενοι µετανάστεςΕπί 1.000κατοίκων

2008 2009 2010 2011 2012 2008-2012 2008-2012

Γερµανία 737.889 286.582 252.456 249.045 240.001 1.765.973 21,7

Ελλάδα 51.489 60.362 119.985 125.984 154.435 512.255 46,0

Ισπανία 288.432 380.121 403.377 409.034 446.606 1.927.570 41,4

Ιταλία 80.947 80.597 78.771 82.461 106.216 428.992 7,2

Πορτογαλία 20.357 16.899 23.760 43.998 51.958 156.972 14,9

Σουηδία 45.294 39.240 48.853 51.179 51.747 236.313 25,1


2003 2004 2005 2006 2007 2003-2007 2003-2007

Γερµανία 626.330 697.632 628.399 639.064 636.854 3.228.279 39,2

Ελλάδα - - - - - - -

Ισπανία 64.298 55.092 68.011 142.296 227.065 556.762 12,6

Ιταλία 62.970 64.849 65.029 75.230 65.196 333.274 5,7

Πορτογαλία 8.900 10.680 10.800 12.700 26.800 69.880 6,6

Σουηδία 35.023 36.586 38.118 44.908 45.418 200.053 22,1


Εισερχόµενοι µετανάστεςΕπί 1.000κατοίκων

2008 2009 2010 2011 2012 2008-2012 2008-2012

Πίνακας 3 Είσοδος/έξοδος µεταναστών σε ΕΕ-27, ευρωζώνη-17, Γερµανία, Ελλάδα, Ισπανία,Ιταλία, Πορτογαλία, Σουηδία και Ηνωµένο Βασίλειο

Πηγή: Επεξεργασία πρωτογενών στοιχείων Eurostat και ΕΛΣΤΑΤ. Σηµειώσεις: Τα ποσοστιαία σύνολα των ετών 2008-2012 και 2003-2007 έχουν υπολογιστεί επί του µέσου πληθυσµού των ετών αναφοράς.Οι παύλες δηλώνουν έλλειψη στοιχείων.


Σε σύγκριση µε την προηγούµενη πενταετίαπαρατηρείται ότι η καθαρή είσοδος έχει αυξη-θεί στη Σουηδία (7,7), στη Γερµανία (4,7) καιστο Ηνωµένο Βασίλειο (1,8), ενώ στην Ιταλίαέχει µειωθεί οριακά (κατά 1 άτοµο ανά 1.000κατοίκους).

Η χώρα που παρουσιάζει τη µεγαλύτερη καιεξαιρετικά υψηλή διαρροή είναι η Ισπανία, ηοποία από καθαρή είσοδο 75,3 µεταναστώνανά 1.000 κατοίκους την πενταετία 2003-2007έφθασε τους 2,2 το διάστηµα 2008-2012. Προ-φανέστατα, αυτό οφείλεται στη ραγδαίαπτώση της κατασκευαστικής δραστηριότηταςστον τοµέα των οικιστικών ακινήτων, η οποίαείχε υπεραναπτυχθεί κατά το χρονικό διά-στηµα 2003-2007.2 Η πτώση της κατασκευα-στικής δραστηριότητας, προφανώς, είναι ηβασική αιτία εξόδου των µη Ελλήνων υπη-κόων µεταναστών και στην περίπτωση τηςΕλλάδος καθώς οι µισοί και πλέον άνδρεςαλλοδαποί εργαζόµενοι απασχολήθηκανστον κλάδο των κατασκευών τα χρόνια τηςακµής της ελληνικής αγοράς ακινήτων.3

Σύµφωνα µε σχετικές µελέτες,4 η είσοδοςµεταναστών σε µια χώρα κατά κανόνα συν-δέεται µε ανάπτυξη, ενώ αντίθετα η έξοδοςσυχνά σηµατοδοτεί οικονοµική υποβάθµιση.Τούτο συµβαίνει γιατί η οικονοµική ανά-πτυξη αυξάνει την παραγωγή και συνακό-λουθα τη ζήτηση εργασίας µε συνέπεια τηνπροσέλκυση µεταναστών, ενώ αντίθετα ηοικονοµική υποβάθµιση οδηγεί σε µείωση τηςπαραγωγής και της ζήτησης για εργατικάχέρια, µε αποτέλεσµα οι µετανάστες είτε ναµην ενθαρρύνονται να εισέλθουν στη χώραπου έχει οικονοµικά προβλήµατα είτε να οδη-γούνται στην έξοδο από τη χώρα, στην οποίαέζησαν και εργάστηκαν τα χρόνια της οικο-νοµικής ανάπτυξης.

Α.4 Η σύνθεση των νοικοκυριών

Στον Πίνακα 4α απεικονίζεται η σύνθεση τωννοικοκυριών στην Ελλάδα κατά το υπό εξέ-ταση χρονικό διάστηµα. Τα νοικοκυριά κατα-τάσσονται σε εννέα κατηγορίες, εκ τωνοποίων οι έξι πρώτες αντιστοιχούν σε συγκε-

κριµένο αριθµό µελών, ενώ στις τρεις τελευ-ταίες είναι ανοικτό το άνω όριο.

Παρατηρούµε ότι η κατηγορία των µονοµελώννοικοκυριών µε µέλος άτοµο ηλικίας κάτω των65 ετών έχει µειωθεί µε ετήσιο ρυθµό µετα-βολής -1,3%, ενώ αντίθετα εκείνη µε µέλοςάτοµο άνω των 65 ετών έχει αυξηθεί µε αντί-στοιχο ρυθµό 3,2%. ∆εδοµένου ότι το όριο των65 ετών είναι συµβατικό (πρόκειται για τησυνήθη ηλικία συνταξιοδότησης), και οι δύοκατηγορίες εµπεριέχουν άτοµα άγαµα, δια-ζευγµένα και εν χηρεία, αλλά στη δεύτερηκατηγορία απεικονίζεται περισσότερο οαυξηµένος αριθµός των ατόµων τρίτης ηλικίας.

Η κατηγορία “ζευγάρι µόνο του” παρουσιάζειεπίσης σχετικά υψηλό ετήσιο ρυθµό µεταβο-λής 2,0%. Εδώ απεικονίζονται ο χαµηλόςαριθµός γεννήσεων, που έχει συνέπεια τηναύξηση του αριθµού των ζευγαριών χωρίς παι-διά, των συµβιώσεων εκτός γάµου, αλλά καιτων ζευγαριών που τα παιδιά τους έχουν επι-λέξει να ζήσουν σε άλλη κατοικία σε σχετικάνεαρή ηλικία, χωρίς απαραίτητα να έχουνπαντρευτεί. Σηµαντική αύξηση παρουσιάζει ηκατηγορία των ζευγαριών µε ένα παιδί έωςκαι 16 ετών, 6,7%, µικρότερη εκείνη των ζευ-γαριών µε δύο παιδιά έως και 16 ετών, 1,9%,ενώ η κατηγορία “ζευγάρι µε 3 παιδιά έως και16 ετών” παρουσιάζει µεγάλη µείωση (-8,4%).Είναι προφανές ότι η µείωση της κατηγορίαςτων ζευγαριών µε 3 παιδιά έως και 16 ετώνέχει µεταφερθεί στις δύο προηγούµενες κατη-γορίες και αντανακλά την επιλογή των ζευ-γαριών για γέννηση µικρότερου αριθµού παι-διών ή και καθόλου. Οι µονογονεϊκές οικο-γένειες µε παιδιά έως και 16 ετών έχουν επί-σης αυξηθεί σηµαντικά, µε µέσο ετήσιο ρυθµό22,6%. Σύµφωνα µε µελέτες,5 οι µονογονεϊκέςοικογένειες προκύπτουν όχι µόνο για κοινω-νικούς, αλλά και για οικονοµικούς λόγους,καθώς γάµοι ή ελεύθερες συµβιώσεις, συνή-θως µετά από µη προγραµµατισµένες εγκυ-µοσύνες, αναβάλλονται ή µαταιώνονται ορι-



22 Βλ. Παράρτηµα, στοιχεία 2α-2β.33 Βλ. Παράρτηµα, στοιχεία 3α-3β.44 Βλ. Παράρτηµα, στοιχεία 4α-4γ.55 Βλ. Παράρτηµα, στοιχεία 5α-5β.


στικά, λόγω οικονοµικών δυσκολιών του ζευ-γαριού, ενώ υπάρχουν και οι περιπτώσεις πουη συµβίωση (στο πλαίσιο γάµου ή ελεύθερη)διασπάται, καθώς ο ένας γονέας, συνήθως οπατέρας, µετακινείται σε άλλη πόλη ή σε άλληχώρα για να εργαστεί για µεγάλο χρονικό διά-στηµα. Έτσι µπορεί βάσιµα να πιθανολογηθείότι ο υψηλός ρυθµός αύξησης στη συγκεκρι-µένη κατηγορία νοικοκυριού οφείλεταικυρίως στην οικονοµική κρίση.

Η κατηγορία “ζευγάρι ή ένας γονέας µε παι-διά άνω των 16 ετών” έχει επίσης µειωθεί µεµέσο ετήσιο ρυθµό µεταβολής -0,5%, γεγονόςπου οφείλεται στο ότι αυξάνεται ο αριθµός

των νέων που επιλέγουν την αυτονόµηση απότην γονική οικογένεια. Αξίζει ωστόσο να επι-σηµανθεί ότι η µείωση είναι µικρή και δυσα-νάλογη των τάσεων ελευθερίας που επικρα-τούν στη νεολαία, γεγονός που επίσης οφεί-λεται στις οικονοµικές δυσκολίες οι οποίεςεµποδίζουν τους νέους ανθρώπους να απο-µακρυνθούν από τη γονική στέγη.6 Τέλος, ητελευταία κατηγορία, “άλλο είδος νοικοκυ-ριού”, παρουσιάζει σηµαντική µείωση, µε ετή-σιο ρυθµό µεταβολής που φθάνει στο -5,2%.Προφανώς πρόκειται κυρίως για τα νοικοκυ-ριά όπου συγκατοικούν δύο ή τρεις γενεές


Άτοµο µόνο ηλικίας κάτω των 65 ετών 436.614 400.356 420.515 382.785 414.627

Άτοµο µόνο ηλικίας 65 ετών και άνω 382.851 430.661 418.706 457.333 434.406

Ζευγάρι µόνο του 831.644 873.610 874.030 898.827 901.538

Ζευγάρι µε 1 παιδί έως και 16 ετών 229.450 338.107 322.584 324.340 297.348

Ζευγάρι µε 2 παιδιά έως και 16 ετών 540.448 508.230 520.499 529.356 583.364

Ζευγάρι µε 3 παιδιά και άνω έως και 16 ετών 39.676 30.908 30.987 26.876 27.929

Ένας γονέας µε 1 παιδί ή περισσότερα έως και 16 ετών

21.035 39.466 37.148 60.501 47.470

Ζευγάρι ή ένας γονέας µε παιδιά άνω των 16 ετών 1.003.441 941.078 951.148 947.520 982.780

Άλλο είδος νοικοκυριού 587.016 551.735 555.648 521.323 473.775

Σύνολο 4.072.175 4.114.151 4.131.265 4.148.861 4.163.237

Σύνθεση νοικοκυριού

Μεταβολές (%)

2009/2008 2010/2009 2011/2010 2012/2011

Άτοµο µόνο ηλικίας κάτω των 65 ετών - -8,3 5,0 -9,0 8,3

Άτοµο µόνο ηλικίας 65 ετών και άνω - 12,5 -2,8 9,2 -5,0

Ζευγάρι µόνο του - 5,0 0,0 2,8 0,3

Ζευγάρι µε 1 παιδί έως και 16 ετών - 47,4 -4,6 0,5 -8,3

Ζευγάρι µε 2 παιδιά έως και 16 ετών - -6,0 2,4 1,7 10,2

Ζευγάρι µε 3 παιδιά και άνω έως και 16 ετών - -22,1 0,3 -13,3 3,9

Ένας γονέας µε 1 παιδί ή περισσότερα έως και 16 ετών

- 87,6 -5,9 62,9 -21,5

Ζευγάρι ή ένας γονέας µε παιδιά άνω των 16 ετών - -6,2 1,1 -0,4 3,7

Άλλο είδος νοικοκυριού - -6,0 0,7 -6,2 -9,1

Σύνολο - 1,0 0,4 0,4 0,3


2008 2009 2010 2011 2012

Απόλυτοι αριθµοί

Πίνακας 4α Κατανοµή των νοικοκυριών ανάλογα µε τη σύνθεση του νοικοκυριού: Ελλάδα

(σύνολο χώρας, έτη 2008-2012)

Πηγή: Επεξεργασία πρωτογενών στοιχείων ΕΛΣΤΑΤ.

66 Βλ. Παράρτηµα, στοιχεία 6α-6β.


µαζί, δηλαδή ζευγάρια µε γονείς, καθώς καιζευγάρια µε παιδιά και γονείς.

Στον Πίνακα 4β απεικονίζεται η σύνθεση τωννοικοκυριών σε επίπεδο ΕΕ και ευρωζώνης,καθώς και σε επίπεδο των µεµονωµένωνχωρών που έχουν επιλεγεί, για τα έτη 2005,2008 και 2012. Όπως παρατηρείται, η σύνθεσητων νοικοκυριών βάσει της Έρευνας Εισο-δήµατος και Συνθηκών ∆ιαβίωσης παρουσιά-ζει κάποιες διαφορές σε σχέση µε τη σύνθεσητων νοικοκυριών βάσει της Έρευνας Οικο-γενειακών Προϋπολογισµών, καθώς ο ευρω-παϊκός στατιστικός φορέας λαµβάνει υπόψητου όλες τις µορφές συµβιώσεων. Έτσι, στηθέση των “γονέας/γονείς” της ΕΟΠ παρατί-θενται τα “ενήλικας/ενήλικες”, ενώ η κατη-γορία “άλλο είδος νοικοκυριού” διαχέεταιστις άλλες κατηγορίες και δεν υπάρχει ωςαυτοτελής οµάδα. Ωστόσο, κρίθηκε σκόπιµονα απεικονιστούν και οι δύο κατηγοριοποιή-σεις, καθώς τα στοιχεία της SILC δηµοσιεύο-νται µόνο σε επίπεδο κατανοµών, όχι και από-

λυτων αριθµών, µε συνέπεια να υπάρχει αδυ-ναµία υπολογισµού των µεταβολών.

Όπως εξόφθαλµα παρατηρείται, στην κατη-γορία “άτοµο µόνο ηλικίας κάτω των 65 ετών”η Ελλάδα κατέχει ποσοστό αισθητά µικρότεροτων µέσων όρων ΕΕ και ευρωζώνης, 8,9%,10,8% και 10,7% αντίστοιχα, για τα τρία έτη,και βρίσκεται στην προτελευταία θέση, µετελευταία την Πορτογαλία και κατά τις τρειςχρονικές ενότητες, µε 6,0%, 6,5% και 7,6%αντίστοιχα. Η Ισπανία καταγράφει 11,1%,12,2% και 13,4% αντίστοιχα, ενώ η Ιταλία14,1%, 15,1% και 16,1%. Το υψηλότερο ποσο-στό για το έτος 2005 αφορά τη Σουηδία,26,7%, και ακολουθεί η Γερµανία µε 23,3%,ενώ στην τρίτη θέση, µε αισθητή διαφορά, βρί-σκεται το Ηνωµένο Βασίλειο µε 18,4%. Τοεπόµενο εξεταζόµενο έτος, το 2008, το ποσο-στό της Γερµανίας εµφανίζεται αυξηµένο,26,1%, ενώ εκείνα της Σουηδίας και του Ηνω-µένου Βασιλείου παρουσιάζουν πτώση, στο23,5% και στο 16,3% αντίστοιχα. Κατά το έτος2012, το ποσοστό εµφανίζεται ενισχυµένο στηΓερµανία, 27,5%, οριακά ενισχυµένο στη Σου-ηδία, 23,6%, ενώ στο Ηνωµένο Βασίλειοεµφανίζεται οριακά µειωµένο, 16,1%.

Το χάσµα µεταξύ βόρειων και µεσογειακώνχωρών είναι εµφανές και σαφώς οφείλεταιστο ότι οι νέοι της δεύτερης οµάδας χωρώνεγκαταλείπουν δυσκολότερα την οικογενει-ακή στέγη για να ζήσουν µόνοι τους. Το γεγο-νός ωστόσο ότι η τάση στις νότιες χώρες εµφα-νίζεται αυξητική καταδεικνύει ότι η διάθεσηαυτονόµησης από τη γονική οικογένεια κερ-δίζει έδαφος και εκεί.

Στην επόµενη κατηγορία, του ενός ατόµου ηλι-κίας 65 ετών και άνω, οι διαφοροποιήσειςµεταξύ των χωρών είναι αισθητές, αλλά όχιτόσο κραυγαλέες όσο στην προηγούµενηκατηγορία νοικοκυριών. Το 2005 οι τρεις απότις τέσσερις µεσογειακές χώρες, Ελλάδα,Ισπανία και Πορτογαλία, βρίσκονται περίπουστο ίδιο επίπεδο, στο 10,9% η πρώτη και στο10,6% οι δύο επόµενες, ενώ στις χώρες τηςΒορειοδυτικής Ευρώπης προηγείται η Σουη-δία, µε 15,0% και ακολουθούν η Γερµανία και





Πηγή: Eurostat, Έρευνες Εισοδήµατος και Συνθηκών ∆ιαβίωσης (Surveys on Income and Living Conditions – SILC).(*) Η κατηγοριοποίηση της Eurostat διαφέρει από εκείνη της ΕΛΣΤΑΤ και κατά πάσα πιθανότητα αυτό οφείλεται στο ότι ο ευρωπαϊκός στα-τιστικός φορέας λαµβάνει υπόψη του και συµβιώσεις, τις οποίες η ΕΛΣΤΑΤ έχει εντάξει στην κατηγορία "Άλλο είδος νοικοκυριού".

2005

Άτοµο µόνο ηλικίας κάτω των 65 ετών 16,4 17,3 23,3 8,9 11,1 14,1 6,0 26,7 18,4

Άτοµο µόνο ηλικίας 65 ετών και άνω 12,6 12,9 13,8 10,9 10,6 14,1 10,6 15,0 13,6

Ένας ενήλικας µε εξαρτώµενα παιδιά 4,1 3,9 5,1 1,8 1,8 2,5 3,0 6,3 6,7

∆ύο ενήλικες 28,1 28,4 31,0 27,4 25,9 25,6 26,0 27,6 32,1

∆ύο ενήλικες µε 1 εξαρτώµενο παιδί 9,9 9,9 9,1 10,1 10,8 10,3 15,8 7,2 7,8

∆ύο ενήλικες µε 2 εξαρτώµενα παιδιά 10,6 10,8 8,7 17,2 10,6 11,2 11,1 9,7 8,8

∆ύο ενήλικες µε 3 ή περισσότερα εξαρτώµενα παιδιά 3,4 3,3 2,9 0,9 3,0 2,5 2,2 4,4 3,4

Τρεις ή περισσότεροι ενήλικες 8,9 8,8 3,9 17,1 16,6 13,4 15,0 1,5 6,2

Τρεις ή περισσότεροι ενήλικες µε εξαρτώµενα παιδιά 5,9 4,8 2,1 5,7 9,7 6,3 10,3 1,5 3,0

Σύνολο 100 100 100 100 100 100 100 100 100

2008




∆ύο ενήλικες 28,1 28,4 31,1 27,3 27,1 25,1 27,9 30,9 31,8






Σύνολο 100 100 100 100 100 100 100 100 100

2012




∆ύο ενήλικες 28,8 28,9 31,5 27,6 28,4 25,0 28,9 30,0 32,5






Σύνολο 100 100 100 100 100 100 100 100 100


Κατανοµές (%)

EE-27Ευρω-

ζώνη-17 Γερµανία Ελλάδα Ισπανία ΙταλίαΠορτο-

γαλία ΣουηδίαΗν.

Βασίλειο

Πίνακας 4β Κατανοµή των νοικοκυριών ανάλογα µε τη σύνθεση του νοικοκυριού: ΕΕ-27,ευρωζώνη-17, Γερµανία, Ελλάδα, Ισπανία, Ιταλία, Πορτογαλία, Σουηδία και Ηνωµένο Βασίλειο

(έτη 2005, 2008 και 2012)


το Ηνωµένο Βασίλειο, µε 13,8% και 13,6%. Ηβόρεια και µεσογειακή ταυτόχρονα Ιταλίαακολουθεί τη Σουηδία µε 14,1%.

Το επόµενο εξεταζόµενο έτος, το 2008, τοποσοστό για την Ελλάδα είναι ελαφρά µειω-µένο, 9,3%, το ίδιο και για την Ισπανία, 10,0%,ενώ η Πορτογαλία καταγράφει κάπως υψη-λότερο ποσοστό, 11,1%. Ελαφρά µειωµένοποσοστό παρατηρείται και στη Σουηδία,14,2%, στο Ηνωµένο Βασίλειο παρατηρείταιαύξηση, 14,8%, ενώ στη Γερµανία το ποσοστόείναι ελαφρά µειωµένο, 13,0%.

Τέλος το 2012, σε σχέση µε το προηγούµενοεξεταζόµενο έτος, τα ποσοστά εµφανίζονταιαυξηµένα στη Σουηδία, 15,2%, την Πορτογα-λία, 11,7%, την Ιταλία, 15,0% και την Ελλάδα,9,9%, ενώ στο Ηνωµένο Βασίλειο, την Ισπα-νία και τη Γερµανία παρατηρείται πτώση καιτα ποσοστά διαµορφώνονται σε 12,8%, 9,7%και 12,8% αντίστοιχα.

Παρατηρείται ότι τα ποσοστά είναι γενικώςυψηλότερα στις βόρειες χώρες και αυτό εξη-γείται από το ότι η τάση των ηλικιωµένωνατόµων να παραµένουν στο χώρο τους και ναµην εγκαθίστανται στις οικογένειες των παι-διών τους είναι ισχυρότερη από ό,τι στιςνότιες χώρες.7

Ακολουθεί η κατηγορία “ένας ενήλικας µεεξαρτώµενα παιδιά”, όπου η Ελλάδα κατα-γράφει µόλις 1,8% το 2005, 1,3% το 2008 και1,4% το 2012 και βρίσκεται στην τελευταίαθέση και κατά τα τρία έτη. Σχετικά κοντά βρί-σκεται και η Ισπανία µε 1,8%, 1,8% και 2,8%αντίστοιχα, ενώ η Ιταλία έχει ποσοστά 2,5%,3,0% και 3,2% αντίστοιχα. Η Πορτογαλίαξεκινά από 3,0% το 2005, κατεβαίνει στο 2,9%το 2008, ενώ το 2012 εκτινάσσεται στο 4,1%.

Σε αντίθεση µε τις µεσογειακές, οι χώρες τηςΒορειοδυτικής Ευρώπης παρουσιάζουν αντί-στροφη πορεία: η Γερµανία από 5,1% το 2005κατεβαίνει στο 4,6% και διατηρεί το ίδιοποσοστό και το 2012. Η Σουηδία από 6,3% το2005 κατεβαίνει στο 5,5% το 2008 και στο5,0% το 2012, ενώ το Ηνωµένο Βασίλειο

ξεκινά από 6,7% το 2005, πέφτει στο 5,5% το2008 και ανεβαίνει στο 6,4% το 2012.

Όπως έχει ήδη επισηµανθεί στην ανάλυση τουΠίνακα 4α, η κατηγορία των µονογονεϊκώννοικοκυριών, πέραν των περιπτώσεων διαζυ-γίου ή χηρείας, εµπεριέχει τόσο άτοµα πουέχουν επιλέξει την εκτός γάµου ή συµβίωσηςτεκνοποίηση, κυρίως γυναίκες, όσο και άτοµαπου έχουν εξαναγκαστεί να µεγαλώνουν παι-διά µόνα τους, για οικονοµικούς λόγους, είτεγιατί µια µη προγραµµατισµένη γέννηση παι-διού δεν ακολουθήθηκε από γάµο ή συµβίωσηείτε γιατί ο ένας από τους δύο γονείς, συνήθωςο πατέρας, υποχρεώθηκε να εργαστεί σε άλληπόλη ή σε άλλη χώρα.

Σε κάθε περίπτωση, το γενικά υψηλότεροποσοστό των βόρειων χωρών, έναντι εκείνουτων νότιων, αντανακλά τη συνειδητή επιλογήµεγαλύτερου αριθµού γυναικών των πρώτωνχωρών, σε σχέση µε τις δεύτερες, να τεκνο-ποιήσουν εκτός γάµου ή συµβίωσης.8

Στην κατηγορία “δύο ενήλικες” η Ελλάδα δια-τηρεί το ίδιο περίπου ποσοστό και κατά τατρία έτη, 27,4%, 27,3% και 27,6% αντίστοιχα.Τις δύο πρώτες θέσεις, και για τα τρία έτη,κατέχουν το Ηνωµένο Βασίλειο, µε 32,1%,31,8% και 32,5%, και η Γερµανία, µε 31,0%,31,1% και 31,5%, και ακολουθούν η Σουηδία,µε 27,6%, 30,9% και 30,0%, η Πορτογαλία, µε26,0%, 27,9% και 28,9%, η Ιταλία, µε 25,6%,25,1%, και 25,0%, και η Ισπανία µε 25,9%,27,1% και 28,4%.

∆εδοµένου ότι πρόκειται για µια πολύ γενικήκατηγορία που συµπεριλαµβάνει πολλών µορ-φών συµβιώσεις (ετερόφυλα και οµόφυλα ζευ-γάρια, παντρεµένα ή σε ελεύθερη συµβίωση,φίλους/ες, γονέα µε ενήλικο παιδί) είναιδύσκολη η εξαγωγή συµπερασµάτων, το γεγο-νός ωστόσο ότι και εδώ τα υψηλότερα ποσο-στά αφορούν στις βόρειες χώρες καταδεικνύει



77 Βλ. Παράρτηµα, στοιχεία 7α-7γ.88 ∆ιευκρινίζεται ότι, σύµφωνα µε τις επεξηγήσεις της Eurostat, ως

εξαρτώµενα παιδιά θεωρούνται τα παιδιά µέχρι 18 ετών, καθώςκαι οι οικονοµικά ανενεργοί νέοι µεταξύ 18 και 24 ετών που συµ-βιούν µε έναν τουλάχιστον γονέα τους.


ότι η τάση αποφυγής απόκτησης παιδιών είναιισχυρότερη σε αυτές τις χώρες και λιγότεροισχυρή στις µεσογειακές.

Στην επόµενη κατηγορία, “δύο ενήλικες µεένα εξαρτώµενο παιδί”, εµφανίζεται να έχειτην πρώτη θέση η Πορτογαλία και κατά τατρία έτη, µε 15,8%, 14,3% και 13,2% αντί-στοιχα, ενώ στην τελευταία θέση βρίσκεται ηΣουηδία µε 7,2%, 7,9% και 7,5%. Η Ελλάδακαταγράφει 10,1%, 8,6% και 8,4%, η Ιταλία10,3%, 10,7% και 10,4%, η Ισπανία 10,8%,11,1% και 11,4%, ενώ η Γερµανία ακολουθείµε 9,1%, 8,1% και 7,9% και το Ηνωµένο Βασί-λειο µε 7,8%, 8,3% και 8,7%.

Στην αµέσως επόµενη κατηγορία, “δύο ενή-λικες µε δύο εξαρτώµενα παιδιά”, παρατη-ρούνται αισθητά υψηλά, τα υψηλότερα όλωνκαι για τα τρία έτη, ποσοστά στην Ελλάδα,17,2%, 16,7% και 18,2% αντίστοιχα, και ακο-λουθούν µε µεγάλη διαφορά η Ιταλία µε11,2%, 10,9% και 10,4%, η Πορτογαλία µε11,1%, 11,2% και 10,5%, η Ισπανία µε 10,6%,11,0% και 11,5%, το Ηνωµένο Βασίλειο µε8,8%, 9,4% και 8,7% και η Γερµανία µε 8,7%,7,9% και 7,2%.

Ακολουθεί η κατηγορία “δύο ενήλικες µε τρίαή περισσότερα εξαρτώµενα παιδιά”, όπου ηΕλλάδα, σε αντίθεση µε την προηγούµενηκατηγορία, βρίσκεται στην τελευταία θέση καικατά τα τρία εξεταζόµενα έτη, µε 0,9%, 1,3%και 0,7% αντίστοιχα, ενώ η Σουηδία βρίσκεταιστην πρώτη σειρά µε 4,4%, 4,1% και 3,7%αντίστοιχα. Ακολουθούν το Ηνωµένο Βασίλειοµε 3,4%, 3,6% και 3,4%, η Ισπανία µε 3,0%,2,4% και 2,2%, η Γερµανία µε 2,9%, 2,6% και2,3%, η Ιταλία µε 2,5%, 2,3% και 2,2% και ηΠορτογαλία µε 2,2%, 2,0% και 1,3%.

Οι τρεις προηγούµενες κατηγορίες πρέπει νασυνεκτιµηθούν, καθώς έχουν κοινό σηµείο ανα-φοράς τα παιδιά και προφανώς εµπεριέχουνανακατατάξεις. Τα ποσοστά τόσο σε επίπεδοΕΕ και ευρωζώνης όσο και σε επίπεδο µεµο-νωµένων χωρών καταδεικνύουν µια γενικήτάση ενίσχυσης της µορφής νοικοκυριού µε δύοπαιδιά, µε εξαίρεση την Πορτογαλία και την

Ισπανία, όπου τα νοικοκυριά µε δύο παιδιάείναι αισθητά λιγότερα στην πρώτη και ελαφράλιγότερα στη δεύτερη, ενώ στην Ελλάδα αυτήη τάση εµφανίζεται ιδιαίτερα ισχυρή.

Η οµάδα των νοικοκυριών µε τρία παιδιά καιάνω υπολείπεται αισθητά της αµέσως προη-γούµενης, σε όλες τις εξεταζόµενες χώρες,καθώς και στους µέσους όρους ΕΕ και ευρω-ζώνης. Είναι προφανές ότι στις χώρες όπου οιεισερχόµενοι µετανάστες αφορούν σηµαντικόποσοστό του πληθυσµού, οι µορφές νοικοκυ-ριού που προκύπτουν έχουν λιγότερο εθνικάκαι περισσότερο µικτά χαρακτηριστικά, ενώστις χώρες όπου οι αλλοδαποί είναι σχετικάλίγοι, τα χαρακτηριστικά των νοικοκυριώνείναι περισσότερο εθνικά και οι µορφές νοι-κοκυριού αναδεικνύουν ευκολότερα τιςσυµπεριφορές των ηµεδαπών. Το γεγονός ότιη Ιταλία και η Σουηδία είναι οι χώρες µε τουψηλότερο ποσοστό καθαρής εισόδου µετα-ναστών (µέσος όρος περιόδου 2008-2012: 29,4και 28,2 αλλοδαποί ανά 1.000 κατοίκους, ένα-ντι 30,4 και 20,5 της πενταετίας 2003-2007)δίνει πιθανόν την εξήγηση για το ότι τα νοι-κοκυριά µε τρία και άνω εξαρτώµενα παιδιάείναι αισθητά περισσότερα από τα αντίστοιχατων χωρών µε χαµηλή είσοδο ή έξοδο µετα-ναστών, καθώς, όπως είναι ευρέως γνωστό, οιµετανάστες που προέρχονται από χώρες τηςΑφρικής και της Ασίας έχουν τάση απόκτησηςσχετικά µεγάλου αριθµού παιδιών. Ειδικό-τερα σε ό,τι αφορά τη Σουηδία, είναι επίσηςγνωστό και θα πρέπει να συνεκτιµηθεί τογεγονός ότι στη χώρα αυτή υπάρχει έναισχυρό σύστηµα κοινωνικής πρόνοιας.

Στην κατηγορία “νοικοκυριά µε τρεις ή περισ-σότερους ενήλικες”, η Ελλάδα βρίσκεται στηνπρώτη θέση και τα τρία έτη, και µάλιστα µεανοδική πορεία, πιθανότατα λόγω της οικο-νοµικής κρίσης, 17,1%, 18,7% και 18,6% αντί-στοιχα, µε την Ισπανία και την Πορτογαλία νατην ακολουθούν µε 16,6%, 15,6% και 13,5% ηπρώτη και 15,0%, 15,1% και 15,1% η δεύτερη.Έπονται η Ιταλία µε 13,4%, 12,6% και 12,4%,το Ηνωµένο Βασίλειο µε 6,2%, 6,6% και 7,4%,ενώ στην τελευταία θέση βρίσκεται η Γερµα-νία µε 3,9%, 4,6% και 4,3% αντίστοιχα.



Και σε αυτή την κατηγορία νοικοκυριώνπαρατηρείται ένα αισθητό χάσµα µεταξύ τωνβόρειων και νότιων χωρών της ∆υτικής Ευρώ-πης, που αντανακλά την υψηλότερη τάση αυτο-νόµησης των νέων από τη γονική οικογένειαστις πρώτες, αλλά και την ανάσχεση της τάσηςαυτονόµησης των νέων στις δεύτερες, λόγωτης οικονοµικής κρίσης.

Στην κατηγορία “τρεις η περισσότεροι ενήλικεςµε εξαρτώµενα παιδιά”, παρατηρούνται για µιαακόµη φορά ενισχυµένα ποσοστά στις χώρεςτου νότου έναντι εκείνων του βορρά, µε τηνΠορτογαλία να προπορεύεται αισθητά µε10,3%, 9,1% και 7,6% για τα τρία εξεταζόµεναέτη αντίστοιχα, την Ισπανία να ακολουθεί µε9,7%, 8,9% και 7,0% και µε αµέσως επόµενητην Ιταλία µε 6,3%, 5,6% και 5,4%. Ακολουθείη Ελλάδα µε 5,7%, 5,9% και 4,6%, ενώ το Ηνω-µένο Βασίλειο βρίσκεται στην τρίτη θέση απότο τέλος (3,0%, 3,7% και 3,8%), µε προτελευ-ταία τη Γερµανία (2,1%, 2,1% και 2,0%) καιτελευταία τη Σουηδία (1,5%, 2,3% και 2,0%).

Η συγκεκριµένη µορφή νοικοκυριού αφοράκυρίως συνύπαρξη τριών γενεών, µια µορφήνοικοκυριού που παραδοσιακά απαντάταισυχνότερα στις χώρες της Νότιας Ευρώπης.9

Στο ∆ιάγραµµα 5 απεικονίζεται το µέσο µέγε-θος νοικοκυριού. Παρατηρείται, όπως είναιφυσικό, αφού έχει καταδειχθεί από την προη-γούµενη ανάλυση, ότι ο µέσος αριθµός µελώννοικοκυριού είναι αισθητά υψηλότερος στιςχώρες της Νότιας Ευρώπης.

Η Ελλάδα έχει κατά µέσο όρο 2,7 µέλη ανάνοικοκυριό από το 2004 µέχρι και το 2010, ενώαπό το 2011 και µετά ο µέσος όρος κατεβαί-νει στα 2,6 µέλη. Η Πορτογαλία έχει 2,8 µέλητο 2004, διατηρεί αυτό τον αριθµό έως και το2007, από το 2008 έως και το 2010 κατεβαίνειστα 2,7 µέλη και τα δύο τελευταία εξεταζό-µενα έτη µειώνεται ακόµη περισσότερο στα2,6 µέλη. Η Ισπανία ξεκινά από τα 2,7 µέλη το2004, ανεβαίνει στα 2,8 το 2005, το 2006 επα-νέρχεται στα 2,7, διατηρεί αυτό τον αριθµόµέχρι και το 2009 και το 2010 µειώνεται καιπαραµένει στα 2,6 µέλη µέχρι και το 2012.

Οι χαµηλότεροι µέσοι όροι παρατηρούνταιστη Σουηδία και τη Γερµανία, 2,1 για όλα σχε-δόν τα έτη η πρώτη µε εξαίρεση το 2009 όπουκατεβαίνει στα 2,0 µέλη, και 2,1-2,0 µέλη ηδεύτερη.

Σύνοψη Α' Μέρους

Παρατηρείται καθοδικός ρυθµός µεταβολήςτου συνολικού πληθυσµού της χώρας και ταυ-τόχρονα αύξηση του ποσοστού των ηλικιωµέ-νων ατόµων (65 ετών και άνω). Οι εξεταζό-µενες πληθυσµιακές µεταβλητές παρουσιά-ζουν την ίδια, αν και όχι τόσο έντονη, τάση καισε επίπεδο ΕΕ και ευρωζώνης. Σε επίπεδοµεµονωµένων χωρών των δύο χωρικών ενο-τήτων, η καθοδική τάση παρουσιάζεται ιδιαί-τερα έντονη στην Ισπανία και κάπως λιγότεροέντονη στην Πορτογαλία.



99 Βλ. Παράρτηµα, στοιχείο 8.


Η Ελλάδα, όπως και η Ισπανία και η Πορτο-γαλία, µετατράπηκε την τελευταία πενταετίααπό χώρα υποδοχής σε χώρα αποστολής µετα-ναστών, εις βάρος τόσο των πληθυσµιακώνµεγεθών, όσο και των οικονοµιών αυτών τωνχωρών.

Σε ό,τι αφορά τη δοµή των νοικοκυριών, παρα-τηρείται ιδιαίτερα έντονος θετικός ρυθµόςµεταβολής στα µονογονεϊκά νοικοκυριά καιαισθητός, αλλά λιγότερο έντονος του προη-γουµένου στα νοικοκυριά που αποτελούνταιαπό ζευγάρι και ένα παιδί έως 16 ετών.

Σε επίπεδο µέσων όρων ΕΕ και ευρωζώνης(στοιχεία σε επίπεδο κατανοµών) παρατη-ρείται σχετικά υψηλό ποσοστό µονογονεϊκώννοικοκυριών στις χώρες της ΒορειοδυτικήςΕυρώπης (κυρίως Σουηδία, Γερµανία καιΗνωµένο Βασίλειο), ενώ ιδιαίτερα ενισχυ-µένα εµφανίζονται στις ίδιες χώρες και τα νοι-κοκυριά µε δύο ενήλικες χωρίς παιδιά, καθώςκαι εκείνα µε ένα µέλος κάτω των 65 ετών.

ΜΕΡΟΣ Β': ΤΑ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣΑΥΤΩΝ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ∆ΥΟ −ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΑ ΚΑΤΑ ΚΛΙΜΑΚΙΟ ΕΙΣΟ∆ΗΜΑΤΟΣ

Β.1 Νοικοκυριά κατά µέγεθος και οι κατοικίεςαυτών κατά αριθµό δωµατίων, τύπο κτιρίου,µορφή κατοχής και έτος κατασκευής

ΑΑρριιθθµµόόςς δδωωµµααττίίωωνν ννοοιικκοοκκυυρριιώώνν:: Όπως φαίνε-ται από το ∆ιάγραµµα 6, ο ετήσιος ρυθµόςµεταβολής για τις τρεις πρώτες κατηγορίεςκατοικιών µε κριτήριο τον αριθµό δωµατίωνείναι 3,8%, 3,7% και 2,6% αντίστοιχα, ενώ γιατις τρεις τελευταίες κατηγορίες (τεσσάρων,πέντε και έξι δωµατίων) οι αντίστοιχοι ρυθµοίµεταβολής είναι -3,7%, -5,1% και -10,1%.

Είναι προφανές ότι δεν µπορούν να αντι-στοιχιστούν οι ίδιοι αριθµοί µελών νοικοκυ-ριού και αριθµού δωµατίων, αλλά το ότι οιρυθµοί µεταβολής των µικρών κατοικιών είναιαισθητά εντονότεροι από εκείνους τωνµικρών νοικοκυριών είναι ο πρώτος δείκτηςαπό τον οποίο καταδεικνύεται ότι η στεγα-

στική κατάσταση των νοικοκυριών έχει µετα-βληθεί επί τα χείρω.

ΈΈττοοςς κκαατταασσκκεευυήήςς10 ττηηςς κκααττοοιικκίίααςς:: Παρατηρεί-ται (∆ιάγραµµα 7) αρνητικός ρυθµός µετα-βολής (-1,9%) για τις προ του 1946 κατα-σκευασµένες κατοικίες και ιδιαίτερα υψηλόςθετικός ρυθµός (6,1%), για τις κατασκευα-σµένες µεταξύ 1946 και 1960. Οι κατοικίες τηςεικοσαετίας 1961-1980 έχουν αυξηθεί µε ετή-σιο ρυθµό 1,2%, ενώ εκείνες της δεκαπεντα-ετίας που ακολουθεί, 1981-1995, έχουν µειω-θεί µε αρκετά υψηλό ρυθµό, -5,5%. Ακολου-θούν οι κατηγορίες 1996-2000, 2001-2006 καιεκείνες που κατασκευάστηκαν από το 2007και µετά, µε ετήσιους ρυθµούς µεταβολής3,8%, 2,6% και 21,6% αντίστοιχα. Αν παρα-τηρήσουµε την κατανοµή ανά κατηγορία (βλ.Πίνακα 5), οι κατοικίες που κατασκευάστηκανµέχρι το 1946 κυµαίνονται από 4,5% µέχρι5,6% του συνόλου, οι µεταξύ του 1946 και


1100 Σηµειώνεται ότι, λόγω της υψηλής σεισµικότητας του ελλαδικούχώρου, ισχύει αντισεισµικός κανονισµός οικοδοµικών έργων, οοποίος επικαιροποιείται τακτικά, ορίζοντας ολοένα αυστηρότε-ρες προδιαγραφές ασφαλείας. Ως αποτέλεσµα, τα παλαιά κτί-σµατα υστερούν σηµαντικά σε σχέση µε τα πιο σύγχρονα, σε ό,τιαφορά το βαθµό αντισεισµικής προστασίας που προσφέρουν.





Αριθµός δωµατίων που χρησιµοποιεί το νοικοκυριό

1 δωµάτιο 152.200 129.091 164.186 157.411 177.001

2 δωµάτια 742.937 808.461 850.762 808.772 858.596

3 δωµάτια 1.738.959 1762.475 1.801.586 1.873.212 1.923.331

4 δωµάτια 1.082.847 1089.023 1.017.510 993.589 930.727

5 δωµάτια 262.527 256.608 244.376 262.428 212.952

6 δωµάτια και άνω 92.703 68.493 52.844 53.448 60.629

Σύνολο 4.072.173 4.114.151 4.131.264 4148860 4163.236

Έτος κατασκευής

Πριν το 1946 229.438 186.881 191.257 215.384 212.789

1946-1960 402.799 495.301 532.336 483.173 510.134

1961-1980 1.681.199 1788.622 1.824.107 1.760.046 1.763.631

1981-1995 1.080.974 1008.219 960.153 871.592 862.573

1996-2000 304.884 295.495 267.178 332.198 354.129

2001-2006 329.720 291.271 326.057 414.549 365.755

2007 και µετά 43.161 48.362 30.177 71.918 94.225

Σύνολο 4072.175 4114151 4131265 4.148.860 4.163.236


Αριθµός δωµατίων που χρησιµοποιεί το νοικοκυριό

1 δωµάτιο 3,7 3,1 4,0 3,8 4,3

2 δωµάτια 18,2 19,7 20,6 19,5 20,6

3 δωµάτια 42,7 42,8 43,6 45,2 46,2

4 δωµάτια 26,6 26,5 24,6 23,9 22,4

5 δωµάτια 6,4 6,2 5,9 6,3 5,1

6 δωµάτια και άνω 2,3 1,7 1,3 1,3 1,5

Σύνολο 100 100 100 100 100

Έτος κατασκευής της κατοικίας

Πριν το 1946 5,6 4,5 4,6 5,2 5,1

1946-1960 9,9 12,0 12,9 11,6 12,3

1961-1980 41,3 43,5 44,2 42,4 42,4

1981-1995 26,5 24,5 23,2 21,0 20,7

1996-2000 7,5 7,2 6,5 8,0 8,5

2001-2006 8,1 7,1 7,9 10,0 8,8

2007 και µετά 1,1 1,2 0,7 1,7 2,3

Σύνολο 100 100 100 100 100

Σύνθεση νοικοκυριού 2008 2009 2010 2011 2012

Πίνακας 5 Κατοικίες νοικοκυριών κατά αριθµό δωµατίων και έτος κατασκευής: Ελλάδα


Πηγή: Επεξεργασία πρωτογενών στοιχείων από Έρευνες Οικογενειακών Προϋπολογισµών της ΕΛΣΤΑΤ.


1960 από 9,9% µέχρι 12,9%, οι µεταξύ του1961 και του 1980, οι περισσότερες, κυµαίνο-νται ανάµεσα στο 41,3% και το 44,2% τουσυνόλου, ενώ η αµέσως επόµενη κατηγορία, οικατοικίες του χρονικού διαστήµατος 1981-1995, κυµαίνονται µεταξύ 20,7% και 26,5%του συνόλου των κατοικιών. Οι κατοικίες τουχρονικού διαστήµατος 1996-2000 κυµαίνονταιµεταξύ 6,5% και 8,5%, οι του χρονικού δια-στήµατος 2001-2006 µεταξύ 7,1% και 10,0%,ενώ εκείνες που κατασκευάστηκαν από το2007 και µετά ξεκινούν από το 0,7% και φθά-νουν στο 2,3%.

∆εδοµένου ότι η κινητικότητα των νοικοκυ-ριών µεταξύ των διαφόρων κατηγοριών συνυ-πάρχει µε την πρόσθεση νέων κατοικιών στοήδη υφιστάµενο απόθεµα ανά έτος, δεν είναιεύκολο να κατανοήσουµε σε τι ποσοστό οιαρνητικοί ρυθµοί µεταβολής αφορούν κατοι-κίες που τη συγκεκριµένη χρονική στιγµήείναι κενές προς πώληση ή ενοικίαση ή έχουνκατεδαφιστεί και σε τι ποσοστό κατοικούνταιτην ίδια χρονική στιγµή. Μπορούµε όµωςγενικά να λάβουµε υπόψη ότι ο νόµος 3427

του 2005 που τέθηκε σε ισχύ την 1.1.2006(σήµερα έχει καταργηθεί) και καθιέρωνεφόρο αυτόµατου υπερτιµήµατος για πωλήσειςκατοικιών, από τον οποίο όµως απαλλάσσο-νταν οι µεταβιβαζόµενες κατοικίες αν είχανµείνει στην ιδιοκτησία του πωλητή για πάνωαπό 25 χρόνια, κατά πάσα πιθανότητα είχεσυνέπεια κάποιο αριθµό µεταβιβάσεωνπαλαιών κατοικιών από τα πλουσιότερα σταφτωχότερα κοινωνικά στρώµατα και αγορέςνεόδµητων κατοικιών. Το υψηλό ποσοστόαύξησης των νοικοκυριών που στεγάζονταισε κατοικίες µε έτος κατασκευής µέχρι το1960 είναι ο δεύτερος δείκτης που καταδει-κνύει αρνητική µεταβολή στις στεγαστικέςσυνθήκες των νοικοκυριών σε επίπεδο πα-λαιότητας κατοικιών.

Παράλληλα, το ότι οι µετά το 2000 κατα-σκευασµένες κατοικίες κατοικούνται από ένασχετικά µικρό ποσοστό νοικοκυριών, περίπου10% του συνόλου, τη στιγµή που το σύνολοτων κατασκευασµένων κατοικιών την ίδιαπερίοδο ξεπερνά το ένα εκατοµµύριο (στοι-χεία οικοδοµικών αδειών ΕΛΣΤΑΤ), είναι οτρίτος δείκτης που καταδεικνύει σχετικήκαθήλωση σε αρνητικές στεγαστικές συνθήκεςαπό την άποψη της παλαιότητας. Αν υπολογί-σουµε τους µέσους ετήσιους ρυθµούς µετα-βολής των προ και µετά το 2000 κατασκευα-σµένων κατοικιών, θα παρατηρήσουµε σχεδόνµηδενικό ρυθµό στις πρώτες και 5,4% στιςδεύτερες, ποσοστό που µε πρώτη µατιά κατα-δεικνύει θετικά µηνύµατα για την άνοδο τουποσοστού των νοικοκυριών που στεγάζεται σεκαινούργιες κατοικίες. Όµως το γεγονός ότιαυτά τα ποσοστά συνυπάρχουν µε το 6,1% τωνµεταξύ 1946 και 1960 οικοδοµηµένων κατοι-κιών, δηλαδή κατοικιών πολύ µεγάλης παλαι-ότητας από 52 µέχρι και 67 έτη, σαφώς υπερ-καλύπτει τις θετικές τάσεις.

ΤΤύύπποοςς κκττιιρρίίοουυ κκααττοοιικκίίααςς:: Απεικονίζονταιτρεις κατηγορίες (βλ. Πίνακα 6α): µονοκα-τοικία, διαµέρισµα και άλλο είδος. Στηνπρώτη κατηγορία παρατηρούµε ελαφράαρνητικό ρυθµό µεταβολής, -0,2%, στη δεύ-τερη 1,0%, ενώ στην τρίτη έναν εξαιρετικάυψηλό θετικό ρυθµό µεταβολής που φθάνει



στο 14,4% (βλ. ∆ιάγραµµα 8). ∆εδοµένου ότιτο “άλλο είδος”, σύµφωνα µε τις επεξηγήσειςτης ΕΛΣΤΑΤ που παρέχει τα πρωτογενή στοι-χεία, αφορά παράγκες, καλύβες και κατα-στήµατα, το θετικό ποσοστό µεταβολής είναιο τέταρτος δείκτης αρνητικής µεταβολής τωνστεγαστικών συνθηκών των νοικοκυριών,καθώς καταδεικνύει ότι ένας αυξανόµενοςαριθµός εξ αυτών χρησιµοποιεί ως στέγη ιδι-αίτερα χαµηλής ποιότητας κατασκευές καιένας άλλος αριθµός νοικοκυριών στεγάζεταιστα καταστήµατά του.

ΜΜοορρφφήή κκααττοοχχήήςς κκααττοοιικκίίααςς:: Απεικονίζονταιτέσσερις κατηγορίες (βλ. Πίνακα 6α): ιδιό-κτητη χωρίς οικονοµικά βάρη, ιδιόκτητη µεοικονοµικά βάρη, παραχωρηµένη και ενοι-κιασµένη. Στην πρώτη κατηγορία, που αφοράτο 60% περίπου των νοικοκυριών, παρατη-ρούµε έναν ελαφρά θετικό ρυθµό µεταβολής,0,2%, ενώ στη δεύτερη ο θετικός ρυθµός µετα-βολής φθάνει στο 3,0%, αρκετά υψηλός (βλ.∆ιάγραµµα 9). ∆εδοµένου ότι κατά το ίδιοχρονικό διάστηµα δεν παρατηρείται αύξηση,αλλά αντίθετα µείωση του αριθµού των στε-γαστικών δανείων (στοιχεία Τµήµατος Ανά-λυσης Αγοράς Ακινήτων της Τράπεζας τηςΕλλάδος), συνάγεται ότι ο υψηλός θετικόςρυθµός µεταβολής αφορά παλαιά στεγαστικάδάνεια, των οποίων η αποπληρωµή είτε έχειπαραταθεί είτε οι κατοικίες προστατεύονταιαπό το νοµοθετικό πλαίσιο προστασίας πρώ-της κατοικίας και εξ αυτού του λόγου δενέχουν τεθεί σε διαδικασία πλειστηριασµού.Αισθητά θετικός ρυθµός µεταβολής παρατη-ρείται και στις παραχωρηµένες κατοικίες,2,5%, ενώ ο ρυθµός µεταβολής των ενοικια-σµένων κατοικιών είναι ελαφρά αρνητικόςστο -0,5% (βλ. ∆ιάγραµµα 9).

Οι θετικοί ρυθµοί µεταβολής τόσο των ιδιό-κτητων κατοικιών µε οικονοµικά βάρη όσο καιτων παραχωρηµένων δεν καταδεικνύουν µεναρνητική µεταβολή στις στεγαστικές συνθήκεςτων νοικοκυριών και δεν προσµετρούνταιστους δείκτες αρνητικής µεταβολής της στε-γαστικής κατάστασης των νοικοκυριών, κατα-δεικνύουν όµως δυνητική επισφάλεια ως προςτη διατήρηση της υπάρχουσας στεγαστικής




κατάστασης, καθώς το πλαίσιο προστασίαςτης πρώτης κατοικίας µπορεί να αρθεί, η δεπαραχώρηση στέγης µπορεί επίσης να στα-µατήσει να υφίσταται.

Αξίζει να σηµειωθεί ωστόσο ότι το ποσοστότων ιδιόκτητων κατοικιών χωρίς οικονοµικάβάρη στην Ελλάδα παραµένει αισθητά υψη-λότερο των µέσων όρων ΕΕ και ευρωζώνης,αλλά και των ποσοστών των υπόλοιπων εξε-ταζόµενων χωρών (βλ. Πίνακα 6β). Το αντί-θετο ακριβώς συµβαίνει µε τις ιδιόκτητεςκατοικίες µε οικονοµικά βάρη, όπου η Ελλάδαβρίσκεται στην τελευταία θέση µε ποσοστά

που κυµαίνονται από 11,8% έως και 17,5%,όταν οι µέσοι όροι ΕΕ και ευρωζώνης κινού-νται µεταξύ 26,9% και 27,8% ο πρώτος καιµεταξύ 25,9% και 28,3% ο δεύτερος.

Τα υψηλότερα ποσοστά στις ιδιόκτητεςκατοικίες µε οικονοµικά βάρη παρατηρού-νται στη Σουηδία, από 54,4% το 2007 έως68,0% το 2010.

ΧΧρρήήσσηη κκααιι µµοορρφφήή κκααττοοχχήήςς δδεεύύττεερρηηςς κκααττοοιικκίίααςς::Το ποσοστό ιδιόκτητων κατοικιών είναι πολύυψηλό, γύρω στο 90,0%, για τα έτη 2008, 2009,2011 και 2012, ενώ το έτος 2010 φθάνει το



Τύπος κτιρίου κατοικίας

Μονοκατοικία 1.802.356 1.696.052 1.629.721 1.736.582 1.785.882

∆ιαµέρισµα 2.253.869 2.413.658 2.473.215 2.392.649 2.350.026

Άλλο είδος 15.951 4.440 28.327 19.629 27.329

Σύνολο 4.072.176 4.114.150 4.131.263 4.148.860 4.163.237

Μορφή κατοχής κατοικίας

Ιδιόκτητη χωρίς οικονοµικά βάρη 2.524.107 2.500.802 2.427.845 2.511.276 2.548.231

Ιδιόκτητη µε οικονοµικά βάρη 457.339 491.502 483.101 513.479 514.365

Παραχωρηµένη 257.244 257.857 251.952 258.416 283.498

Ενοικιασµένη 833.485 863.989 968.367 865.689 817.143

Σύνολο 4.072.175 4.114.150 4.131.265 4.148.860 4.163.237


2009/2008 2010/2009 2011/2010 2012/2011 2012/2008

Τύπος κτιρίου κατοικίας

Μονοκατοικία -5,9 -3,9 6,6 2,8 -0,9

∆ιαµέρισµα 7,1 2,5 -3,3 -1,8 4,3

Άλλο είδος -72,2 538,0 -30,7 39,2 71,3

Σύνολο 1,0 0,4 0,4 0,3 2,2

Μορφή κατοχής κατοικίας

Ιδιόκτητη χωρίς οικονοµικά βάρη -0,9 -2,9 3,4 1,5 1,0

Ιδιόκτητη µε οικονοµικά βάρη 7,5 -1,7 6,3 0,2 12,5

Παραχωρηµένη 0,2 -2,3 2,6 9,7 10,2

Ενοικιασµένη 3,7 12,1 -10,6 -5,6 -2,0

Σύνολο 1,0 0,4 0,4 0,3 2,2

Χαρακτηριστικά κατοικιών 2008 2009 2010 2011 2012

Πίνακας 6α Κατοικίες νοικοκυριών κατά τύπο κτιρίου και µορφή κατοχής: Ελλάδα






Πηγή: Eurostat, Έρευνες Εισοδήµατος και Συνθηκών ∆ιαβίωσης (Surveys on Income and Living Conditions – SILC).Σηµείωση: Οι παύλες δηλώνουν έλλειψη στοιχείων.

2005

Ιδιόκτητη χωρίς οικονοµικά βάρη 41,1 37,7 24,0 - - 60,0 44,6 13,2 26,0

Ιδιόκτητη µε οικονοµικά βάρη 26,9 25,9 29,4 - - 12,9 29,8 54,9 44,0

Παραχωρηµένη ή µε συµβολικό ενοίκιο 11,9 12,6 9,9 - - 14,8 15,0 0,1 14,1

Ενοικιασµένη σε τιµές αγοράς 20,1 23,8 36,8 - - 12,3 10,7 31,7 15,9

Σύνολο 100 100 100 0 0 100 100 100 100

2006

Ιδιόκτητη χωρίς οικονοµικά βάρη - - - - - 59,7 49,4 15,4 25,7

Ιδιόκτητη µε οικονοµικά βάρη - - - - - 13,2 26,1 53,4 45,7

Παραχωρηµένη ή µε συµβολικό ενοίκιο - - - - - 14,7 15,2 1,1 19,1

Ενοικιασµένη σε τιµές αγοράς - - - - - 12,4 9,3 30,2 9,5

Σύνολο 0 0 0 0 0 100 100 100 100

2007

Ιδιόκτητη χωρίς οικονοµικά βάρη 47,1 44,5 - 63,9 48,6 59,0 49,9 15,1 26,4

Ιδιόκτητη µε οικονοµικά βάρη 25,7 26,4 - 11,8 32,0 13,8 24,3 54,4 46,9

Παραχωρηµένη ή µε συµβολικό ενοίκιο 14,6 12,7 - 6,5 8,6 14,5 16,0 2,0 18,4

Ενοικιασµένη σε τιµές αγοράς 12,7 16,3 - 17,9 10,7 12,8 9,8 28,5 8,3

Σύνολο 100 100 0 100 100 100 100 100 100

2008





Σύνολο 100 100 0 100 100 100 100 100 100

2009





Σύνολο 100 100 0 100 100 100 100 100 100

2010

Ιδιόκτητη χωρίς οικονοµικά βάρη 42,7 38,0 25,4 59,8 45,5 56,4 42,4 2,8 26,0

Ιδιόκτητη µε οικονοµικά βάρη 27,8 28,3 27,8 17,5 34,4 15,4 32,5 68,0 43,9

Παραχωρηµένη ή µε συµβολικό ενοίκιο 12,0 11,7 7,1 4,6 8,3 14,1 12,3 0,5 18,1

Ενοικιασµένη σε τιµές αγοράς 17,5 21,9 39,7 18,2 11,9 14,0 12,7 28,7 11,9

Σύνολο 100 100 100 100 100 100 100 100 100

2011





Σύνολο 100 100 100 100 100 100 100 100 100

2012





Σύνολο 100 100 100 100 100 100 100 100 100



EE-27Ευρω-

ζώνη-17 Γερµανία Ελλάδα Ισπανία ΙταλίαΠορτο-

γαλία ΣουηδίαΗν.

Βασίλειο

Πίνακας 6β Κατανοµή νοικοκυριών κατά µορφή κατοχής κατοικίας: ΕΕ-27, ευρωζώνη-17,Γερµανία, Ελλάδα, Ισπανία, Ιταλία, Πορτογαλία, Σουηδία και Ηνωµένο Βασίλειο

(έτη 2005-2012)


95,6% και η αύξηση έναντι του προηγούµενουέτους το 9,1%. Η µεταβολή του 2011 έναντιτου 2010, έτους που ισχύει ο Φόρος ΑκίνητηςΠεριουσίας (νόµος 3842/2010), είναι -7,3%.Οι δωρεάν παραχωρηµένες και οι ενοικια-σµένες δεύτερες κατοικίες παρουσιάζουναντίθετα αισθητή αύξηση το έτος 2011, 29,9%και 113,9% αντίστοιχα, ενώ οι µέσοι ετήσιοιρυθµοί µεταβολής και για τις τρεις κατηγο-ρίες µορφής κατοχής δεύτερης κατοικίαςείναι -0,4% (ιδιόκτητες), -6,3% (παραχωρη-µένες) και -0,2% (νοικιασµένες). Ο αντί-στοιχος ρυθµός για το σύνολο των τριών κατη-γοριών είναι -0,8%.

Ο αρνητικός ρυθµός µεταβολής στη χρήσηκατοχής δεύτερης κατοικίας δεν είναι δείκτηςπου καταδεικνύει αρνητική µεταβολή στις στε-γαστικές συνθήκες των νοικοκυριών, καθώςαφορά δευτερεύουσες ή εξοχικές κατοικίες,είναι όµως ενδεχοµένως ένδειξη της δυσµε-νούς εξέλιξης στα εισοδήµατα των νοικοκυ-ριών κατά το υπό εξέταση διάστηµα.



Ιδιόκτητη 650.251 662.215 722.226 669.749 640.551

Παραχωρηµένη δωρεάν 52.571 40.382 22.299 28.963 40.545

Ενοικιασµένη 20.562 30.768 10.610 22.690 20.376

Σύνολο 723.384 733.365 755.135 721.402 701.472


Ιδιόκτητη 89,9 90,3 95,6 92,8 91,3

Παραχωρηµένη δωρεάν 7,3 5,5 3,0 4,0 5,8

Ενοικιασµένη 2,8 4,2 1,4 3,1 2,9

Σύνολο 100 100 100 100 100


2009/2008 2010/2009 2011/2010 2012/2011 2012/2008

Ιδιόκτητη 1,8 9,1 -7,3 -4,4 -1,5

Παραχωρηµένη δωρεάν -23,2 -44,8 29,9 40,0 -22,9

Ενοικιασµένη 49,6 -65,5 113,9 -10,2 -0,9

Σύνολο 1,4 3,0 -4,5 -2,8 -3,0

Χρήση και µορφή κατοχής δεύτερης κατοικίας 2008 2009 2010 2011 2012

Πίνακας 7 Νοικοκυριά κατά µορφή και χρήση δεύτερης κατοικίας: Ελλάδα




Β.2 Κατανοµή νοικοκυριών κατά εµβαδόν κατοικίας

Ο Πίνακας 8 δίνει πολύ σηµαντικές πληρο-φορίες για τις µικρές κατοικίες, αλλά πολύασαφείς για τις µεγάλες, καθώς το εύροςκατηγοριοποίησης για τις δεύτερες είναι πολύµεγάλο, 61-100 τετραγωνικά µέτρα και από101 τετραγωνικά µέτρα και άνω.

Στον πίνακα απεικονίζεται η κατανοµή τωννοικοκυριών στο σύνολο και ανά αριθµό µελώναυτών κατά κατηγορία εµβαδού κατοικίας.

ΣΣύύννοολλοο ννοοιικκοοκκυυρριιώώνν:: Σε επίπεδο µέσου ετήσιουρυθµού µεταβολής (βλ. ∆ιάγραµµα 11), παρα-τηρούµε αισθητή αύξηση στα κατοικούντα σεπολύ µικρές κατοικίες µέχρι 40 τ.µ. νοικοκυριάπου φθάνει στο 7,3%, µικρότερη στα κατοι-κούντα σε µικρές, 40-60 τ.µ., 3,3%, αισθητάµικρότερη στα κατοικούντα σε µεγάλες, 61-100τ.µ., 1,1% και αισθητή πτώση, -3,6%, σε όσαστεγάζονται σε πολύ µεγάλες κατοικίες, από100 τ.µ. και άνω. Παρατηρούµε δηλαδή ότι τοσύνολο των νοικοκυριών µετακινούνται σεµικρότερες κατοικίες και η µετακίνηση αυτήείναι ιδιαίτερα αισθητή κατά το έτος 2010,όπου το ποσοστό των κατοικούντων σε πολύµικρές κατοικίες αυξάνεται από 4,4% σε 5,7%,δηλαδή αυξάνεται κατά 30,5%, των αµέσωςµεγαλύτερων από 15,8% σε 18,6%, αύξησηκατά 17,7%, ενώ τα ποσοστά των κατοικού-ντων σε µεγάλες κατοικίες µειώνονται από53,3% σε 51,9% και από 26,5% σε 23,9% αντί-στοιχα, δηλαδή µεταβάλλονται αρνητικά κατά-2,2% και κατά -9,6% αντίστοιχα.

ΝΝοοιικκοοκκυυρριιάά εεννόόςς µµέέλλοουυςς:: Σε επίπεδο µέσουετήσιου ρυθµού µεταβολής, παρατηρούµε επί-σης αισθητή αύξηση στα µονοµελή νοικοκυριάπου κατοικούν σε πολύ µικρές κατοικίες,4,5%, σε µικρές κατοικίες, αισθητά µικρότερη,1,3%, ενώ στις µεγάλες και πολύ µεγάλεςκατοικίες οι ρυθµοί µεταβολής είναι -0,7% και0,8% αντίστοιχα. Παρατηρούµε και εδώαισθητή µετακίνηση από µεγαλύτερες σεµικρότερες κατοικίες το έτος 2010, όπου τοποσοστό των κατοικούντων σε πολύ µικρέςκατοικίες αυξάνεται έναντι του προηγούµενουέτους από 14,1% σε 16,9%, αύξηση 21,1%,

εκείνων που στεγάζονται σε µικρές, 40 έως 60τ.µ., κατοικίες αυξάνεται από 28,8% σε 31,1%,αύξηση 9,1%, εκείνων που στεγάζονται σεµεγάλες κατοικίες µειώνεται από 47,2% σε41,4%, σηµαντική µείωση, -11,3%, ενώ εκεί-νων που κατοικούν σε πολύ µεγάλες κατοικίεςαυξάνεται από 9,9% σε 10,5%, δηλαδή αυξά-νεται κατά 7,3%.

Επισηµαίνεται εδώ ότι κατά πάσα πιθανότηταη θετική µεταβολή σε αυτή την κατηγορίασηµατοδοτεί ποιοτικές µεταβολές στη ζωή τωννοικοκυριών, δηλαδή µετακίνηση νεότερωνµελών του νοικοκυριού σε άλλη κατοικία,γάµους παιδιών, διαζύγια και χηρείες.

ΝΝοοιικκοοκκυυρριιάά δδύύοο µµεελλώώνν:: Εδώ οι µεταβολέςείναι εντονότερες. Ο µέσος ετήσιος ρυθµόςµεταβολής των διµελών νοικοκυριών, κατάκανόνα ζευγαριών και µονογoνεϊκών οικογε-νειών µε ένα παιδί, που κατοικούν σε πολύµικρές κατοικίες είναι 6,8%, σε αµέσως µεγα-λύτερες 3,4%, σε µεγάλες 0,5% και σε πολύ





Πηγή: Επεξεργασία πρωτογενών στοιχείων από Έρευνες Οικογενειακών Προϋπολογισµών της ΕΛΣΤΑΤ.Σηµείωση: Οι παύλες δηλώνουν έλλειψη στοιχείων.

Απόλυτοι αριθµοί2008Μέχρι 40 τ.µ. 185.717 122.828 54.702 7.138 - 550 49941-60 τ.µ. 635.025 249.818 184.594 98.578 90.806 7.192 4.03761-100 τ.µ. 2.137.307 367.766 639.969 476.543 585.383 48.042 19.605101 τ.µ. και άνω 1.114.125 79.053 268.869 276.736 434.352 38.534 16.580Σύνολο 4.072.174 819.465 1.148.134 858.995 1.110.541 94.318 40.7212009Μέχρι 40 τ.µ. 179.407 117.134 44.080 14.085 3.513 595 -41-60 τ.µ. 651.856 239.478 190.393 91.816 123.019 5.140 2.01061-100 τ.µ. 2.193.087 391.919 650.280 499.500 592.616 41.503 17.268101 τ.µ. και άνω 1.089.801 82.486 276.161 262.684 432.644 26.467 9.358Σύνολο 4.114.151 831.017 1.160.914 868.085 1.151.792 73.705 28.6362010Μέχρι 40 τ.µ. 234.208 141.882 57.382 25.721 9.222 - -41-60 τ.µ. 767.255 261.213 232.368 123.220 143.676 5.452 1.32661-100 τ.µ. 2.144.322 347.618 631.841 487.180 619.974 45.201 12.507101 τ.µ. και άνω 985.479 88.507 243.471 235.806 379.765 27.406 10.523Σύνολο 4.131.264 839.220 1.165.062 871.927 1.152.637 78.059 24.3562011Μέχρι 40 τ.µ. 220.263 137.028 60.375 13.276 9.583 - -41-60 τ.µ. 699.356 256.872 209.805 107.127 120.503 4.033 1.01761-100 τ.µ. 2.228.542 355.001 658.186 489.273 674.631 38.646 12.806101 τ.µ. και άνω 1.000.700 91.217 235.682 259.381 383.884 19.305 11.231Σύνολο 4.148.861 840.118 1.164.048 869.057 1.188.601 61.984 25.0542012Μέχρι 40 τ.µ. 245.727 146.260 71.042 14.554 13.542 - 32841-60 τ.µ. 721.783 263.264 211.248 98.919 140.212 6.922 1.21961-100 τ.µ. 2.235.027 357.829 653.654 528.100 651.400 31.791 12.254101 τ.µ. και άνω 960.699 81.679 239.766 236.151 372.375 19.048 11.679Σύνολο 4.163.236 849.032 1.175.710 877.724 1.177.529 57.761 25.480

Κατανοµές (%)2008Μέχρι 40 τ.µ. 4,6 15,0 4,8 0,8 - 0,6 1,241-60 τ.µ. 15,6 30,5 16,1 11,5 8,2 7,6 9,961-100 τ.µ. 52,5 44,9 55,7 55,5 52,7 50,9 48,1101 τ.µ. και άνω 27,4 9,6 23,4 32,2 39,1 40,9 40,7Σύνολο 100 20,1 28,2 21,1 27,3 2,3 1,02009Μέχρι 40 τ.µ. 4,4 14,1 3,8 1,6 0,3 0,8 -41-60 τ.µ. 15,8 28,8 16,4 10,6 10,7 7,0 7,061-100 τ.µ. 53,3 47,2 56,0 57,5 51,5 56,3 60,3101 τ.µ. και άνω 26,5 9,9 23,8 30,3 37,6 35,9 32,7Σύνολο 100 20,2 28,2 21,1 28,0 1,8 0,72010Μέχρι 40 τ.µ. 5,7 16,9 4,9 2,9 0,8 - -41-60 τ.µ. 18,6 31,1 19,9 14,1 12,5 7,0 5,461-100 τ.µ. 51,9 41,4 54,2 55,9 53,8 57,9 51,4101 τ.µ. και άνω 23,9 10,5 20,9 27,0 32,9 35,1 43,2Σύνολο 100 20,3 28,2 21,1 27,9 1,9 0,62011Μέχρι 40 τ.µ. 5,3 16,3 5,2 1,5 0,8 - -41-60 τ.µ. 16,9 30,6 18,0 12,3 10,1 6,5 4,161-100 τ.µ. 53,7 42,3 56,5 56,3 56,8 62,3 51,1101 τ.µ. και άνω 24,1 10,9 20,2 29,8 32,3 31,1 44,8Σύνολο 100 20,2 28,1 20,9 28,6 1,5 0,62012Μέχρι 40 τ.µ. 5,9 17,2 6,0 1,7 1,2 - 1,341-60 τ.µ. 17,3 31,0 18,0 11,3 11,9 12,0 4,861-100 τ.µ. 53,7 42,1 55,6 60,2 55,3 55,0 48,1101 τ.µ. και άνω 23,1 9,6 20,4 26,9 31,6 33,0 45,8Σύνολο 100 20,4 28,2 21,1 28,3 1,4 0,6

Εµβαδόν δωµατίων που χρησιµοποιεί το νοικοκυριό

Όλα τα νοικοκυριά

Νοικοκυριά µε

1 µέλος 2 µέλη 3 µέλη 4 µέλη 5 µέλη6 µέλη

και άνω

Πίνακας 8 Κατανοµή νοικοκυριών κατά εµβαδόν κατοικίας: Ελλάδα



µεγάλες -2,8%. Παρατηρούµε µια ακόµη φοράότι σηµείο καµπής αποτελεί το έτος 2010, όπουτο ποσοστό των κατοικούντων σε πολύ µικρέςκατοικίες αυξάνεται από 16,4% σε 19,9%,δηλαδή αυξάνεται κατά 30,2%, των κατοι-κούντων σε µικρές κατοικίες µειώνεται από56,0% σε 54,2% και εκείνο των κατοικούντωνσε πολύ µεγάλες κατοικίες µειώνεται από23,8% σε 20,9%, δηλαδή µεταβάλλεται κατά-2,8%. Επισηµαίνεται για µια ακόµη φορά ότιοι µεταβολές στις πολύ µεγάλες κατοικίεςοφείλονται και σε µετακινήσεις µελών σεάλλες κατοικίες, ενώ οι µεταβολές στην κατη-γορία των κατοικιών µεταξύ 60 και 100 τ.µ.συγκαλύπτουν την κινητικότητα εντός τηςίδιας κατηγορίας κατοικιών, καθώς το εύροςτων τετραγωνικών είναι πολύ µεγάλο.

ΝΝοοιικκοοκκυυρριιάά ττρριιώώνν µµεελλώώνν:: Παρατηρούµε ότι εδώοι µεταβολές είναι ακόµη εντονότερες καιαυτό εξηγείται από το ότι τα τριµελή νοικοκυ-ριά αποτελούνται κυρίως από ζευγάρια µε έναπαιδί ή µονογονεϊκές οικογένειες µε δύο παι-διά, δηλαδή νοικοκυριά µε αυξηµένες οικο-νοµικές υποχρεώσεις και νοικοκυριά σταοποία η κρίση επέδρασε πολύ εντονότερα απόόσο σε εκείνα του ενός και των δύο µελών.Έτσι έχουµε ένα µέσο ρυθµό µεταβολής 19,5%στη στέγαση στις πολύ µικρές κατοικίες, αµε-λητέο, 0,1%, στις αµέσως επόµενες, 2,6% στιςµεγάλες και αρνητικό ρυθµό µεταβολής -3,9%στις πολύ µεγάλες. Εδώ το έτος καµπής γιατους κατοικούντες στις πολύ µικρές κατοικίεςείναι το έτος 2009, όπου το ποσοστό αυξάνε-ται από 0,8% σε 1,6%, δηλαδή σχεδόν διπλα-σιάζεται, ενώ το αµέσως επόµενο έτος, το 2010,αυξάνεται σε 2,9%, δηλαδή αυξάνεται επι-πλέον κατά 82,6%. Το 2011 το ποσοστό µειώ-νεται σε 1,5%, αλλά το 2012 αυξάνεται καιπάλι σε 1,7%. Οι κατοικούντες σε µικρέςκατοικίες µειώνονται από 11,5% σε 10,6% το2009, αυξάνονται από 10,6% σε 14,1% τουσυνόλου των νοικοκυριών, δηλαδή κατά 34,2%,το 2010, ενώ τα επόµενα δύο έτη τα ποσοστάδιαµορφώνονται σε 12,3% και 11,3%. Τοποσοστό στις µεγάλες κατοικίες αυξάνεται από55,5% σε 57,5% το 2009, µειώνεται σε 55,9%το 2010, αυξάνεται όµως κατά τα επόµενα δύοέτη σε 56,3% και σε 60,2% αντίστοιχα.

ΝΝοοιικκοοκκυυρριιάά ττεεσσσσάάρρωωνν µµεελλώώνν:: Όπως έχει ήδηεπισηµανθεί, πρόκειται για την πολυπληθέ-στερη οµάδα νοικοκυριών, όπου το έτος 2008δεν καταγράφονται στοιχεία για την πρώτηκατηγορία κατοικιών, καταγράφεται όµως γιατα τρία επόµενα έτη ένας απόλυτος αριθµόςπου ξεκινά από τα 3.513 νοικοκυριά το 2009,φθάνει τα 9.222 το 2010, τα 9.583 το 2011 καιτα 13.542 το 2012. Στις µικρές κατοικίεςέχουµε ετήσιο ρυθµό µεταβολής που φθάνειστο 11,5% και αύξηση µεταξύ 2008 και 2009που φθάνει στο 35,5%, καθώς το ποσοστόαυξάνεται από 10,7% σε 12,5%, ενώ το 2010η αντίστοιχη αύξηση είναι 16,8%. Το 2010προκύπτει µείωση, -16,1%, η οποία όµως ακο-λουθείται από σχεδόν ισόποση αύξηση,16,4%, το 2012. Στην αµέσως επόµενη κατη-γορία εµβαδού παρατηρούµε αύξηση τουποσοστού από 51,5% σε 53,8% το 2010, σε56,8% το 2011, ενώ το 2012 πτώση σε 55,3%.Τέλος, στις κατοικίες µε εµβαδόν από 100 τ.µ.και άνω παρατηρούµε ετήσιο ρυθµό µεταβο-λής -3,8%, που αντανακλά µια σταδιακή µεί-ωση του ποσοστού των κατοικούντων σε αυτέςαπό έτος σε έτος.

ΝΝοοιικκοοκκυυρριιάά ππέέννττεε µµεελλώώνν:: Παρατηρείται στα-διακή µείωση του όλου αριθµού των νοικοκυ-ριών, ιδιαίτερα έντονη το 2009 (ακολουθεί µιαµικρή αύξηση το 2010), και µια αντίστοιχησταδιακή µείωση και των κατοικιών των τριώντελευταίων κατηγοριών (µε µια µικρή επίσηςαύξηση το 2010). Κατά πάσα πιθανότητα εδώαπεικονίζονται κυρίως η συρρίκνωση και ηδιάσπαση των µεγάλων νοικοκυριών, λόγωσταδιακής µείωσης των γεννήσεων και επι-λογής των νεότερων µελών των οικογενειώννα αυτονοµηθούν από τη γονεϊκή οικογένεια.

ΝΝοοιικκοοκκυυρριιάά έέξξιι µµεελλώώνν:: ισχύουν όσα αναφέρο-νται για τα νοικοκυριά των πέντε µελών.

Ο Πίνακας 8 δίνει µια εικόνα της µετακίνησηςνοικοκυριών από µεγαλύτερες σε µικρότερεςκατοικίες, παρά το ότι η κατηγορία των κατοι-κιών µεταξύ 60 και 100 τ.µ., λόγω µεγάλουεύρους, δεν µας επιτρέπει να παρατηρήσουµετην κινητικότητα εντός αυτής της κατηγορίαςνοικοκυριών που είναι και η πολυπληθέστερη,




αντιπροσωπεύοντας πάνω από 50,0% τουσυνόλου και κατά τα πέντε έτη. Για λόγουςοικονοµίας της ανάλυσης θεωρούµε ως δείκτηαρνητικής µεταβολής της στεγαστικής κατά-στασης των νοικοκυριών εκείνον που αφοράτο σύνολο των νοικοκυριών και τους επιµέ-ρους δείκτες, µε κριτήριο τον αριθµό τωνµελών των νοικοκυριών, ως περαιτέρω ανά-λυση του ίδιου δείκτη που εξειδικεύουν τηβασική τάση.

Β.3 Κατοικούµενες κανονικές κατοικίες κατ’αριθµό µελών και κατ’ αριθµό δωµατίων καιη σχέση µεταξύ των δύο µεγεθών

ΑΑρριιθθµµόόςς µµεελλώώνν ννοοιικκοοκκυυρριιοούύ:: Όπως φαίνεταιαπό τον Πίνακα 9, ο ετήσιος ρυθµός µεταβο-λής του αριθµού των νοικοκυριών για τις τρειςπρώτες κατηγορίες αριθµού µελών (ενός, δύοκαι τριών µελών) ήταν 0,9%, 0,6% και 0,5%αντίστοιχα, ενώ εκείνος για τις τρεις τελευ-ταίες κατηγορίες (τεσσάρων, πέντε και έξηκαι άνω µελών) ήταν 1,5%, -11,5% και -11,1%αντίστοιχα. Τα νοικοκυριά µε πέντε, καθώςκαι έξι και άνω µέλη, ξεπερνούν τις 135.000 τοέτος 2008, ενώ τα επόµενα τέσσερα έτη κυµαί-νονται µεταξύ 80.000 και 102.000, και οι µει-ώσεις αυτές έχουν σηµασία, καθώς πιθανό-τατα σηµατοδοτούν όχι µόνο ποσοτικές, αλλάκαι ποιοτικές µεταβολές στη σύνθεση των νοι-κοκυριών, που προφανώς οφείλονται στηδιαρκώς αυξανόµενη τάση συρρίκνωσης τωνµεγάλων νοικοκυριών, είτε λόγω χαµηλότερουαριθµού γεννήσεων παιδιών είτε λόγω του ότιβαίνει συνεχώς µειούµενος ο αριθµός των νοι-κοκυριών όπου συγκατοικούν δύο και τρειςγενεές (παιδιά-γονείς-παππούδες), γεγονόςπου διαπιστώθηκε και από τον Πίνακα 4.

Αν παρατηρήσουµε τους απόλυτους αριθµούςτου Πίνακα 9, διαπιστώνουµε ότι οι δύο πολυ-πληθέστερες κατηγορίες νοικοκυριών µε κρι-τήριο τον αριθµό των µελών είναι εκείνες τωνδύο και των τεσσάρων ατόµων. Ο αριθµός τωννοικοκυριών µε δύο µέλη είναι 1.148.135 καιφθάνει το 1.175.709 το 2012, ενώ ο αριθµόςτων νοικοκυριών µε τέσσερα µέλη είναι1.110.541 το 2008 και φθάνει το 1.177.529 τοέτος 2012. Η κατηγορία των τετραµελών νοι-

κοκυριών είναι και η ταχύτερα αυξανόµενηκατηγορία, µε 1,5% ετήσιο ρυθµό µεταβολήςκαι 6,0% µεταβολή το 2012 έναντι του 2008.Τα νοικοκυριά στο σύνολό τους, ανεξαρτήτωςατόµων που εµπεριέχουν, αυξήθηκαν µεταξύ2008 και 2012 κατά 91.061, εκ των οποίωνπάνω από τα 2/3, 66.988, αφορούν τετραµελήνοικοκυριά.

Αν συγκρίνουµε τα στοιχεία των µελών νοι-κοκυριού του Πίνακα 9 µε τα στοιχεία σύν-θεσης του νοικοκυριού του Πίνακα 4, προκύ-πτει µια διαφορά που χρειάζεται ανίχνευση.Ο αριθµός των τετραµελών νοικοκυριών κατάτα πέντε εξεταζόµενα έτη είναι περίπου έναεκατοµµύριο, ενώ ο αριθµός των ζευγαριών µεδύο παιδιά µέχρι 16 ετών (η µόνη µορφήτετραµελούς νοικοκυριού που απεικονίζεταικαθαρά ως τέτοια στον Πίνακα 4) είναι περί-που πεντακόσιες χιλιάδες. Πού “κρύβονται” οιυπόλοιπες πεντακόσιες χιλιάδες; Κατά πάσαπιθανότητα “κρύβονται” στην κατηγορία “ζευ-γάρι ή ένας γονέας µε παιδιά άνω των 16ετών”, καθώς και εκεί οι απόλυτοι αριθµοίείναι ιδιαίτερα υψηλοί, επίσης γύρω στο έναεκατοµµύριο, καθώς και στην κατηγορία“άλλο είδος νοικοκυριού”, κατηγορία πουγενικά και τα πέντε έτη αριθµεί γύρω στο µισόεκατοµµύριο. Ωστόσο, παρά τη σηµαντικότητάτης, η κατηγορία των τετραµελών νοικοκυριώνδεν µπορεί να εξεταστεί αυτόνοµα ως προςτην ποιότητα της στεγαστικής της κατάστασηςαπό τα στοιχεία του Πίνακα 5, καθώς δενείναι εύκολο να γίνει άµεση αντιστοίχισηµελών νοικοκυριού και αριθµού δωµατίωνκατοικιών.

Ο Πίνακας 9 µας δίνει επίσης µια εξειδικευ-µένη και συγκεκριµένη εικόνα της σχέσηςµεταξύ αριθµού µελών νοικοκυριού και αριθ-µού δωµατίων κατοικιών ανεξαρτήτως τουεµβαδού των δωµατίων. Η σχέση ατόµων καιδωµατίων έχει σηµασία, καθώς καταδεικνύειτη στεγαστική κατάσταση των νοικοκυριών όχιως προς τη συνολική χωρητικότητα των κατοι-κιών, αλλά ως προς το βαθµό δυνατότηταςαυτόνοµης λειτουργίας κάθε µέλους από ταυπόλοιπα µέλη της οικογένειας εντός της κοι-νής κατοικίας. Ο πίνακας παρουσιάζει µια





Πηγή: Επεξεργασία πρωτογενών στοιχείων από Έρευνες Οικογενειακών Προϋπολογισµών της ΕΛΣΤΑΤ.(*) Για να υπολογιστούν οι συντελεστές παλινδρόµησης και συσχέτισης, θεωρούµε ως άνω όριο µελών νοικοκυριού τα 6 µέλη και ως άνω όριοαριθµού δωµατίων τα 6 δωµάτια και εξ αυτού του λόγου τα σύνολα δωµατίων και ατόµων είναι υποεκτιµηµένα.

2008 4.072.175 13.055.205 10.850.800 1,20 3,21

3,50 3,37 0,24 0,94

1 άτοµο 819.465 2.070.813 819.465 2,53 2,53

2 άτοµα 1.148.135 3.624.714 2.296.270 1,58 3,16

3 » 858.995 2.939.107 2.576.985 1,14 3,42

4 » 1.110.541 3.912.758 4.442.164 0,88 3,52

5 » 94.318 351.779 471.590 0,75 3,73

6 και άνω 40.721 156.034 244.326 0,64 3,83

2009 4.114.150 13.083.519 10.904.613 1,20 3,18

3,50 3,33 0,22 0,96

1 άτοµο 831.017 2.164.195 831.017 2,60 2,60

2 άτοµα 1.160.914 3.633.127 2.321.828 1,56 3,13

3 » 868.085 2.924.952 2.604.255 1,12 3,37

4 » 1.151.793 3.988.173 4.607.172 0,87 3,46

5 » 73.705 262.662 368.525 0,71 3,56

6 και άνω 28.636 110.410 171.816 0,64 3,86

2010 4.131.264 12.879.453 10.932.116 1,18 3,12

3,50 3,29 0,23 0,97

1 άτοµο 839.220 2.157.876 839.220 2,57 2,57

2 άτοµα 1.165.063 3.597.812 2.330.126 1,54 3,09

3 » 871.927 2.845.233 2.615.781 1,09 3,26

4 » 1.152.638 3.908.463 4.610.552 0,85 3,39

5 » 78.059 275.429 390.295 0,71 3,53

6 και άνω 24.357 94.640 146.142 0,65 3,89

2011 4.148.860 12.997.413 10.990.025 1,18 3,13

3,50 3,26 0,18 0,90

1 άτοµο 840.118 2.177.277 840.118 2,59 2,59

2 άτοµα 1.164.048 3.547.074 2.328.096 1,52 3,05

3 » 869.056 2.906.152 2.607.168 1,11 3,34

4 » 1.188.601 4.053.245 4.754.404 0,85 3,41

5 » 61.983 225.741 309.915 0,73 3,64

6 και άνω 25.054 87.924 150.324 0,58 3,51

2012 4.163.237 12.813.477 10.985.425 1,17 3,08

3,50 3,24 0,23 0,95

1 άτοµο 849.034 2.084.247 849.034 2,45 2,45

2 άτοµα 1.175.709 3.524.771 2.351.418 1,50 3,00

3 » 877.724 2.889.903 2.633.172 1,10 3,29

4 » 1.177.529 4.017.002 4.710.116 0,85 3,41

5 » 57.761 201.173 288.805 0,70 3,48

6 και άνω 25.480 96.381 152.880 0,63 3,78

Aριθµόςατόµων(µελών) ανάκατοικία

Σύνολοκατοικούµε-

νων κανονικώνκατοικιών

Σύνολοδωµατίων

Σύνολο ατόµων

Μέσοςαριθµός

δωµατίωνανά άτοµο

Μέσοςαριθµός

δωµατίωνανά

κατοικία

Μέσοςαριθµητικός

αριθµούµελών

νοικοκυριού

Μέσοςαριθµητικός

αριθµούδωµατίων

ανά κατοικία

Συντελε-στής παλιν-

δρόµησης

Συντελεστήςσυσχέτισης

αριθµούµελών και

αριθµούδωµατίων

Πίνακας 9 Κατοικούµενες κανονικές κατοικίες κατ' αριθµό µελών και κατ' αριθµό δωµατίων:Συντελεστής παλινδρόµησης και συντελεστής συσχέτισης



µικρή αδυναµία. Το σύνολο µελών του συνόλουτων νοικοκυριών έχει προκύψει µε πολλαπλα-σιασµό των επιµέρους κατηγοριών µε κριτήριοτον αριθµό µελών επί την ποσότητα των µελών.∆εδοµένου ότι το άνω όριο της κατηγορίας νοι-κοκυριών µε έξι µέλη και άνω είναι ανοικτό, ηκατηγορία αυτή και κατά συνέπεια το σύνολοέχουν σχετικά υποεκτιµηθεί.

Ένα πρώτο βασικό στοιχείο που παρατη-ρούµε στον πίνακα είναι µια σταδιακή πτώσητου µέσου αριθµού δωµατίων και µια αντί-στοιχη ελαφρά µείωση του µέσου αριθµούδωµατίων ανά άτοµο τα έτη 2010 και 2012. Τηνίδια εικόνα αποκοµίζουµε και όταν παρατη-ρούµε την εξέλιξη των αριθµητικών µέσωνόρων των δύο µεγεθών. Με σταθερό τον αριθ-µητικό µέσο όρο του αριθµού µελών του νοι-κοκυριού, παρατηρούµε σταδιακή µείωση τουαριθµητικού µέσου όρου του αριθµού τωνδωµατίων.

Ο συντελεστής συσχέτισης κινείται µεταξύ0,90 και 0,97 στο σύνολο της πενταετίας καικαταδεικνύει θετική και ισχυρή συσχέτισηµεταξύ των δύο µεγεθών, αφού όσο αυξάνεταιο αριθµός των µελών του νοικοκυριού, αυξά-νεται και ο αριθµός των δωµατίων.

Ο συντελεστής παλινδρόµησης, δηλαδή οσυντελεστής που καταδεικνύει πόσο αυξάνε-ται ο αριθµός των δωµατίων όταν τα µέλη τουνοικοκυριού αυξάνονται κατά ένα, παρου-σιάζει επίσης µικρή µείωση το έτος 2009 ένα-ντι του 2008, αυξάνεται λίγο το 2010, µειώνε-ται αισθητά το 2011 και το 2012 επανέρχεταιστο επίπεδο του 2010. Στο σύνολο της πεντα-ετίας κινείται µεταξύ 0,24 και 0,18 (µε µέσοτετραγωνικό σφάλµα µεταξύ 0,01 και 0,02 καιγια τα πέντε έτη), κρίνεται ως χαµηλός καικατά συνέπεια αποτελεί δείκτη χαµηλού βαθ-µού δυνατότητας αυτόνοµης λειτουργίαςκάθε µέλους από τα υπόλοιπα µέλη της οικο-γένειας εντός της ίδιας κατοικίας. Ο δείκτηςδεν παρουσιάζει ιδιαίτερες µεταβολές απόέτος σε έτος, µε εξαίρεση το έτος 2011, επο-µένως δεν µπορούµε να αναφερθούµε γενικάσε αρνητική µεταβολή, αλλά σε καθήλωσηστην ίδια αρνητική κατάσταση.

Ο δείκτης αξιολογείται ως χαµηλός, καθώς,βάσει των επεξηγηµατικών σηµειώσεων πουαφορούν την Έρευνα Εισοδήµατος και Συν-θηκών ∆ιαβίωσης, ένα µέλος θεωρείται ότιέχει στενότητα χώρου, εάν το νοικοκυριό δενέχει στη διάθεσή του: ένα δωµάτιο για το νοι-κοκυριό, ένα δωµάτιο για κάθε ζευγάρι, έναδωµάτιο για κάθε άγαµο µέλος ηλικίας 18ετών και άνω, ένα δωµάτιο για δύο άγαµαµέλη του νοικοκυριού του ίδιου φύλου ηλικίας12 έως 17 ετών, ένα δωµάτιο για κάθε άγαµοµέλος διαφορετικού φύλου ηλικίας 12 έως 17ετών, ένα δωµάτιο για κάθε δύο µέλη ηλικίαςκάτω των 12 ετών.

∆εδοµένου ότι από την επεξεργασία των πρω-τογενών στοιχείων προκύπτουν νοικοκυριάκατ’ αριθµό µελών και όχι κατά τύπο νοικο-κυριού, θεωρούµε ότι στα τετραµελή, πεντα-µελή και εξαµελή νοικοκυριά συµπεριλαµβά-νονται δύο παιδιά, τρία παιδιά και τέσσερα



παιδιά, αντίστοιχα, 18 ετών και άνω. Αυτόσηµαίνει ότι, βάσει των προδιαγραφών τηςΕΕ, ένα τετραµελές νοικοκυριό χρειάζεταιτουλάχιστον 4 δωµάτια, ένα πενταµελές 5δωµάτια και ένα εξαµελές 6 δωµάτια. Για ναείναι επαρκής ο χώρος και για τα εξαµελή νοι-κοκυριά, πρέπει ο συντελεστής παλινδρόµη-σης να είναι, µε στρογγυλοποίηση στο έναδεκαδικό ψηφίο, 0,7 για όλα τα έτη.

Σε ό,τι αφορά το µέσο αριθµό δωµατίων ανάάτοµο, όπως φαίνεται στο ∆ιάγραµµα 12, οιµέσοι αριθµοί δωµατίων ανά άτοµο στην ΕΕ-27 είναι 1,5 για το έτος 2005 και 1,6 για ταεπόµενα εξεταζόµενα έτη 2008 και 2012, ενώστην ευρωζώνη των 17 είναι 1,6 για το 2005και 1,7 για τα έτη 2008 και 2012.

Η Ελλάδα βρίσκεται στην τελευταία θέση, µεµέσο αριθµό δωµατίων ανά άτοµο 1,2 για όλατα εξεταζόµενα έτη (υπάρχουν µικροδιαφορές,αλλά µε τη στρογγυλοποίηση των αριθµών σεένα δεκαδικό ψηφίο δεν διακρίνονται), µε τηνΠορτογαλία στην αµέσως προηγούµενη θέση,µε 1,4, 1,4 και 1,6, και την Ιταλία στην τρίτηαπό το τέλος θέση µε 1,4 και για τα τρία έτη.

Στις πρώτες θέσεις βρίσκονται το ΗνωµένοΒασίλειο, µε 1,8, 1,8 και 1,9 αντίστοιχα, ηΙσπανία µε 1,7, 1,9 και 1,9 και ακολουθούν ηΓερµανία µε 1,7, 1,7 και 1,8 και η Σουηδία µε1,7 και για τα τρία έτη.

Β.4 Νοικοκυριά κατά µέγεθος εισοδήµατος

Στον Πίνακα 10 απεικονίζονται οκτώ εισο-δηµατικά µεγέθη (κλιµάκια) σε επίπεδο συνό-λου και ανά αριθµό µελών νοικοκυριού. Βάσειτων επεξηγήσεων της ΕΛΣΤΑΤ, πρόκειται γιατα εισοδήµατα που προκύπτουν µετά τηναφαίρεση των άµεσων φόρων και των εισφο-ρών στα ταµεία κοινωνικής ασφάλισης,δηλαδή πρόκειται για το διαθέσιµο εισόδηµατων νοικοκυριών.

ΣΣύύννοολλοο ννοοιικκοοκκυυρριιώώνν:: Παρατηρούµε ότι το 2008το µεγαλύτερο ποσοστό νοικοκυριών, 22,3%,εντάσσεται στο υψηλότερο εισοδηµατικό κλι-µάκιο, από 3.501 ευρώ και άνω, ενώ το µικρό-

τερο, 4,8%, στο χαµηλότερο, από 0 έως 750ευρώ. Το 2012 τα πλέον εύπορα νοικοκυριάέχουν πέσει στο 12,2%, ενώ τα φτωχότεραέχουν ανέβει στο 10,6%. Το 2012 το µεγαλύ-τερο ποσοστό των νοικοκυριών, 15,4%,εντάσσεται στο εισοδηµατικό κλιµάκιο από751 έως και 1.100 ευρώ. Στα ενδιάµεσα έτηπαρατηρούµε αλµατώδη αύξηση των φτωχό-τερων νοικοκυριών από το 4,8% το 2008 στο8,6% το 2009 και στο 20,5% το 2010, ενώ το2011 το ποσοστό πέφτει στο 16,0%. Αντίθετα,τα πλέον εύπορα νοικοκυριά έχουν πέσει απότο 22,3% του 2008 στο 15,5% το 2009, στο13,0% το 2010, ενώ το 2011 αποτελούν µόλιςτο 11,8% του συνόλου των νοικοκυριών. Γενι-κότερα, παρατηρούµε σταδιακή αύξηση τωννοικοκυριών που εντάσσονται στα χαµηλότεραεισοδηµατικά κλιµάκια και σταδιακή µείωσηεκείνων που εντάσσονται στα υψηλότερα, ενώστα δύο µεσαία εισοδηµατικά µεγέθη τα ποσο-στά µεταβάλλονται κάπως πιο συγκρατηµένατο πρώτο και οριακά το µεγαλύτερο, κάτι πουφαίνεται και από τους µέσους ετήσιους ρυθ-µούς µεταβολής, 5,8% και 0,7% αντίστοιχα.

ΝΝοοιικκοοκκυυρριιάά µµεε έένναα µµέέλλοοςς:: Παρατηρούµε ότι το2008 το µεγαλύτερο ποσοστό των µονοµελώννοικοκυριών, 32,3%, εντασσόταν στο δεύτεροεισοδηµατικό κλιµάκιο. Το 2012 το ποσοστόέχει πέσει στο 27,0% και πλειοψηφούν πλέον,µε 34,2%, τα µονοµελή νοικοκυριά µε εισό-δηµα από 0 έως και 750 ευρώ. Τα ποσοστά τωννοικοκυριών του χαµηλότερου κλιµακίου ξεκι-νούν από 19,3% το 2008, φθάνουν το 33,4% το2009, βρίσκονται στο 32,0% το 2010, ενώ το2011 φθάνουν το 40,5%.

ΝΝοοιικκοοκκυυρριιάά µµεε δδύύοο µµέέλληη:: Σε αντίθεση µε ταµονοµελή νοικοκυριά, παρατηρούµε ότι το2008 η κατανοµή των διµελών νοικοκυριώνστα εισοδηµατικά κλιµάκια είναι κάπως πιο“συµµετρική”, τα ποσοστά των εντασσοµένωνσε αυτά κυµαίνονται από 10,2% έως 17,7%, µεεξαίρεση το χαµηλότερο κλιµάκιο που αφοράµόλις το 2,3% του συνόλου των διµελών νοι-κοκυριών. Κατά τα επόµενα έτη αυτή η σχε-τική συµµετρία ανατρέπεται, καθώς αυξάνο-νται αισθητά οι εντασσόµενοι στα χαµηλάεισοδηµατικά κλιµάκια, ενώ τα πλέον εύπορα





Από 0 έως 750 4,8 19,3 2,3 0,7 0,2 1,3 0,9

Από 751 έως 1.100 10,7 32,3 10,2 3,1 1,8 2,4 4,7

Από 1.101 έως 1.450 11,5 20,7 14,8 6,1 6,2 4,4 7,2

Από 1.451 έως 1.800 10,9 9,2 16,5 9,1 8,6 4,7 1,2

Από 1.801 έως 2.200 13,0 6,7 17,7 13,2 13,6 7,8 5,3

Από 2.201 έως 2.800 14,1 5,4 14,2 19,8 15,3 23,1 15,2

Από 2.801 έως 3.500 12,8 2,8 10,4 19,4 16,8 20,4 16,7

Από 3.501 και άνω 22,3 3,6 14,0 28,6 37,6 36,0 48,8

Σύνολο 2008 100 20,1 28,2 21,1 27,3 2,3 1,0

Από 0 έως 750 8,6 33,4 4,9 1,6 0,2 1,4 -

Από 751 έως 1.100 15,4 35,5 18,6 7,8 4,3 5,1 -

Από 1.101 έως 1.450 13,7 12,5 19,8 9,1 12,4 8,4 9,8

Από 1.451 έως 1.800 12,1 6,7 17,4 12,6 10,5 8,9 14,5

Από 1.801 έως 2.200 10,7 4,3 12,2 13,2 11,8 15,3 5,5

Από 2.201 έως 2.800 12,8 3,4 11,9 19,5 15,1 16,9 12,7

Από 2.801 έως 3.500 11,3 2,4 6,1 17,0 17,7 19,9 24,3

Από 3.501 και άνω 15,5 1,8 9,1 19,2 27,9 24,0 33,3

Σύνολο 2009 100 20,2 28,2 21,1 28,0 1,8 0,7

Από 0 έως 750 20,5 32,0 13,0 19,3 21,0 18,7 14,8

Από 751 έως 1.100 15,9 28,3 13,4 11,9 12,7 12,5 8,0

Από 1.101 έως 1.450 15,2 15,6 20,4 11,5 12,7 11,3 9,4

Από 1.451 έως 1.800 11,2 9,6 14,6 9,2 10,5 9,2 12,9

Από 1.801 έως .2.200 8,4 5,1 11,9 8,5 7,2 9,3 8,3

Από 2.201 έως 2.800 9,7 4,5 10,6 13,8 9,3 11,3 10,1

Από 2.801 έως 3.500 6,1 1,8 6,7 8,5 6,7 9,1 13,9

Από 3.501 και άνω 13,0 3,2 9,4 17,3 19,9 18,6 22,7

Σύνολο 2010 100 20,3 28,2 21,1 27,9 1,9 0,6

Από 0 έως 750 16,0 40,5 12,7 7,1 9,2 4,9 6,9

Από 751 έως 1.100 16,5 29,3 18,3 10,0 10,9 11,2 11,1

Από 1.101 έως 1.450 14,5 15,1 20,9 11,4 10,7 7,7 11,5

Από 1.451 έως 1800 12,4 6,6 14,6 15,9 12,0 9,1 4,7

Από 1.801 έως 2.200 9,5 2,8 10,1 13,4 10,7 11,0 6,5

Από 2.201 έως 2.800 10,1 2,8 10,3 14,1 11,6 18,5 14,0

Από 2.801 έως 3.500 9,1 0,9 7,5 13,2 13,1 15,0 17,1

Από 3.501 και άνω 11,8 1,8 5,6 14,8 21,9 22,6 28,2

Σύνολο 2011 100 20,2 28,1 20,9 28,6 1,5 0,6

Από 0 έως 750 10,6 34,2 9,9 2,0 1,5 0,5 2,6

Από 751 έως 1.100 15,4 27,0 21,4 10,2 5,9 4,9 2,2

Από 1101 έως 1.450 15,2 14,4 21,8 11,9 12,1 6,2 9,3

Από 1.451 έως 1.800 13,3 8,6 15,9 16,1 12,1 12,6 13,4

Από 1.801 έως 2.200 13,1 7,0 12,1 18,1 14,3 17,8 22,8

Από 2.201 έως 2.800 11,7 4,6 8,7 14,8 17,2 19,8 13,0

Από 2.801 έως 3.500 8,4 1,7 5,0 9,3 15,6 12,2 13,4

Από 3.501 και άνω 12,2 2,5 5,2 17,6 21,3 26,0 23,3

Σύνολο 2012 100 20,5 28,3 21,2 28,4 1,4 0,6

Κλιµάκια εισοδήµατος (σε ευρώ)

Όλα τα νοικοκυριά

Νοικοκυριά µε

1 µέλος 2 µέλη 3 µέλη 4 µέλη 5 µέλη6 µέλη

και άνω

Πίνακας 10 Νοικοκυριά κατά µέγεθος εισοδήµατος ανά αριθµό µελών νοικοκυριού


Πηγή: Επεξεργασία πρωτογενών στοιχείων από Έρευνες Οικογενειακών Προϋπολογισµών της ΕΛΣΤΑΤ.Σηµείωση: Οι παύλες δηλώνουν έλλειψη στοιχείων.


νοικοκυριά µειώνονται µεν, αλλά λιγότερο.Ειδικότερα, οι εντασσόµενοι στο πρώτο εισο-δηµατικό κλιµάκιο αυξάνονται από 2,3% το2008 σε 4,9% το 2009, σε 13,0% το 2010, ενώµειώνονται λίγο το 2011, στο 12,7%, και ακόµηπερισσότερο το 2012, σε 9,9%.

ΝΝοοιικκοοκκυυρριιάά µµεε ττρρίίαα µµέέλληη:: Παρατηρείται ιδιαί-τερη άνοδος στο χαµηλότερο εισοδηµατικό κλι-µάκιο κατά το έτος του πρώτου µνηµονίου, το2010. Από 0,7% και 1,6% του συνόλου των τρι-µελών οικογενειών τα έτη 2008 και 2009 αντί-στοιχα, τα φτωχότερα τριµελή νοικοκυριά φθά-νουν στο 19,3%, ενώ στη συνέχεια µειώνονταιστο 7,1% και στο 2% κατά τα έτη 2011 και 2012αντίστοιχα. Αισθητή µείωση παρατηρείται καιστο ποσοστό των πλέον ευπόρων που από28,6% το 2008 µειώνονται σε 19,2% το 2009, σε17,3% το 2010, σε 14,8% το 2011, ενώ το 2012αυξάνονται και φθάνουν στο 17,6%. Αισθητήπτώση παρατηρείται και στην αµέσως επόµενηκατηγορία επίσης κατά το έτος 2010, καθώςαπό 17,0% το 2009 µειώνονται σε 8,5%, ενώ ταέτη 2011 και 2012 τα ποσοστά διαµορφώνονταισε 13,2% και 9,3% αντίστοιχα.

ΝΝοοιικκοοκκυυρριιάά µµεε ττέέσσσσεερραα µµέέλληη:: Οι εντασσόµενοιστο χαµηλότερο κλιµάκιο αυξάνονται ραγδαίατο 2010, καθώς από το 0,2% του συνόλου τωντετραµελών νοικοκυριών κατά τα έτη 2008 και2009 φθάνουν το 21,0%, ενώ κατά τα επόµεναδύο έτη µειώνονται σε 9,2% και 1,5% αντί-στοιχα. Τα πλέον εύπορα νοικοκυριά µειώ-νονται επίσης, αλλά λιγότερο, τα έτη 2009 και2010, ενώ τα έτη 2011 και 2012 τα ποσοστάτους αυξάνονται.

ΝΝοοιικκοοκκυυρριιάά µµεε ππέέννττεε µµέέλληη:: Η εικόνα είναι ανά-λογη µε εκείνη των τετραµελών νοικοκυριών,η βαρύτητά της ωστόσο είναι πολύ µικρότερη,καθώς τα πενταµελή νοικοκυριά κυµαίνονταιαπό 57.760 έως και 94.317 και ο αριθµός βαί-νει συνεχώς µειούµενος, ενώ εκείνα µε τέσ-σερα µέλη υπερβαίνουν το ένα εκατοµµύριοκαι κατά τα πέντε έτη του εξεταζόµενου χρο-νικού διαστήµατος.

ΝΝοοιικκοοκκυυρριιάά µµεε έέξξιι µµέέλληη κκααιι άάννωω:: Παρατηρούµεκαι εδώ εξαιρετικά υψηλή ενίσχυση του ποσο-

στού των εντασσοµένων στο χαµηλότερο εισο-δηµατικό κλιµάκιο το έτος 2010, ενώ µεγάληµείωση παρατηρείται και στο κλιµάκιο των




πλέον ευπόρων, καθώς από το 48,8% τουσυνόλου των εξαµελών νοικοκυριών τοποσοστό µειώνεται στο 23,3% το έτος 2012.Επισηµαίνεται και εδώ ότι τα εξαµελή νοικο-κυριά αφορούν µόλις το 1% του συνόλου τωννοικοκυριών το 2008, ενώ το 2012 το ποσοστότους επί του συνόλου είναι 0,6%.

Ο Πίνακας 10 καταδεικνύει αισθητή µείωσητων εισοδηµάτων τόσο σε επίπεδο συνόλουτων νοικοκυριών όσο και σε επίπεδο αριθµούµελών, καθώς παρατηρείται αύξηση των νοι-κοκυριών που εντάσσονται στα χαµηλότεραεισοδηµατικά κλιµάκια, ενώ αντίθετα παρα-τηρείται µείωση εκείνων που εντάσσονται σταυψηλότερα. Για λόγους οικονοµίας της ανά-λυσης θεωρούµε ως δείκτη αρνητικής µετα-βολής της οικονοµικής κατάστασης των νοι-κοκυριών τον πέµπτο κατά σειρά, εκείνον πουαφορά το σύνολο των νοικοκυριών, και τουςεπιµέρους δείκτες, µε κριτήριο τον αριθµό τωνµελών των νοικοκυριών, ως περαιτέρω ανά-λυση του ίδιου δείκτη, δηλαδή ως δείκτες πουεξειδικεύουν τη βασική τάση. Η αρνητικήµεταβολή της οικονοµικής κατάστασης τωννοικοκυριών σαφώς συνδέεται τόσο µε τηναρνητική µεταβολή της στεγαστικής τουςκατάστασης όσο και µε την αυξηµένη επι-σφάλεια που δυνητικά αντιµετωπίζουν ωςπρος τη διατήρηση της υπάρχουσας στεγαστι-κής κατάστασης.

B.5 Βαθµός ανισοκατανοµής εισοδηµάτων - Μέσοκαι διάµεσο ισοδύναµο διαθέσιµο εισόδηµα

Στο ∆ιάγραµµα 14 απεικονίζεται ο βαθµός ανι-σοκατανοµής εισοδηµάτων, διά του συντελεστήGini, σε επίπεδο ΕΕ, ευρωζώνης και επιλεγ-µένων χωρών για τα έτη 2005, 2008 και 2012.

Όπως εξόφθαλµα παρατηρείται, η Ελλάδαβρίσκεται στις πρώτες θέσεις και κατά τα τρίαεξεταζόµενα έτη, ενώ κατά το έτος 2012 η ανι-σοκατανοµή εµφανίζεται αισθητά υψηλότερητων προηγουµένων, καθώς έχει εξελιχθεί από33,2 το 2008 σε 34,3. Αρνητική εξέλιξη παρα-τηρείται και στην Ισπανία, καθώς ο συντελε-στής από 32,2 εξελίσσεται σε 31,9 το 2008,αλλά εκτινάσσεται στο 35,0 το 2012, ενώ στην

Πορτογαλία ο ιδιαίτερα υψηλός βαθµός ανι-σοκατανοµής, 38,1 το 2005, κινείται καθοδικάκαι φθάνει το 35,8 το 2008 και το 34,5 το 2012.

Σχετικά υψηλός βαθµός ανισοκατανοµής µεαυξητική πορεία µετά το 2008 παρατηρείταικαι στην Ιταλία, 32,8 το 2005, 31,0 το 2008 και31,9 το 2012, ενώ σχετικά υψηλός είναι οσυντελεστής, αλλά µε αντίστροφη, πτωτικήπορεία, και στο Ηνωµένο Βασίλειο µε 34,6 το2005, 33,9 το 2008 και 32,8 το 2012. Στη Γερ-µανία η ανισότητα εισοδήµατος ξεκινά µε 26,1το 2005, εξελίσσεται σε 30,2 το 2008 και περιο-ρίζεται στο 28,3 το 2012, ενώ στη Σουηδία, πουπαρουσιάζει τη µικρότερη ανισότητα, ο συντε-λεστής βρίσκεται στο 23,4 το 2005, ανέρχεταιστο 24,0 το 2008 και ακόµη περισσότερο, στο24,8, το 2012.



Σε επίπεδο ΕΕ ο συντελεστής ξεκινά από 30,6το 2005, ανεβαίνει στο 30,9 το 2008 και κατε-βαίνει λίγο, στο 30,6, το 2012, ενώ σε επίπεδοευρωζώνης τα αντίστοιχα επίπεδα είναι 29,3,30,3 και 30,4, παρατηρείται δηλαδή µια ελα-φρά ανοδική πορεία.

Θα πρέπει και εδώ να επισηµανθεί ότι η ανι-σοκατανοµή εισοδήµατος είναι αισθητά υψη-λότερη στις χώρες της Νότιας Ευρώπης.

Στον Πίνακα 11 απεικονίζονται το µέσο και τοδιάµεσο ισοδύναµο εισόδηµα, αντίστοιχα σεεπίπεδο ΕΕ, ευρωζώνης και των επιλεγµένωνχωρών των δύο χωρικών ενοτήτων. Όπωςαναφέρεται στις σχετικές σηµειώσεις της

Eurostat, για να συνυπολογίζονται οι διαφο-ρές στο µέγεθος και τη σύνθεση του νοικοκυ-ριού, το διαθέσιµο εισόδηµα σταθµίζεται µεκριτήριο την ηλικία και τον αριθµό των µελώντου νοικοκυριού µε κλίµακα ισοδυναµίας,βάσει της οποίας το πρώτο άτοµο ηλικίας από14 ετών και άνω σταθµίζεται µε 1, τα υπόλοιπαάτοµα από 14 ετών και άνω µε 0,5, ενώ ταάτοµα ηλικίας 0-13 ετών σταθµίζονται µεσυντελεστή 0,3.

Όπως εξόφθαλµα παρατηρείται, το µέσο ισο-δύναµο διαθέσιµο εισόδηµα για την Ελλάδαείναι το δεύτερο χαµηλότερο, µετά από εκείνοτης Πορτογαλίας, ενώ η Ισπανία βρίσκεταιστην τρίτη από το τέλος θέση.



ΕΕ-27 - - 14.541 14.694 15.889 16.763 16.774 16.908 17.098 17.598

Ευρωζώνη-17 - - 16.351 16.321 17.464 18.870 19.254 19.417 19.412 19.676

Γερµανία - - 18.214 17.283 20.270 21.086 21.223 21.470 21.549 22.022

Ελλάδα 9.675 10.199 11.149 11.666 12.130 12.766 13.505 13.974 12.626 10.676

Ισπανία - 11.621 12.008 12.643 13.266 14.214 14.483 14.369 13.907 13.885

Ιταλία - 15.834 16.671 16.648 17.213 17.734 17.963 18.136 18.056 18.204

Πορτογαλία - 8.867 9.392 9.554 9.929 10.288 10.393 10.540 10.405 10.227

Σουηδία - 18.452 18.996 18.997 20.205 21.825 22.643 20.932 23.887 26.340

Ηνωµένο Βασίλειο - - 22.528 22.780 24.822 22.807 19.393 20.518 20.788 22.691

Β. ∆ιάµεσο ισοδύναµο διαθέσιµο εισόδηµα

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

ΕΕ-27 - - 12.657 12.950 13.898 14.480 14.584 14.714 14.853 15.325

Ευρωζώνη-17 - - 14.384 14.459 15.343 16.378 16.777 16.961 16.959 17.202

Γερµανία - - 16.393 15.663 17.777 18.309 18.586 18.797 19.043 19.595

Ελλάδα 8.206 8.844 9.417 9.850 10.200 10.800 11.496 11.963 10.985 9.513

Ισπανία - 10.327 10.453 11.138 11.645 12.628 12.856 12.667 12.120 11.970

Ιταλία - 13.552 14.352 14.524 15.005 15.639 15.637 15.937 15.972 16.029

Πορτογαλία - 6.916 7.195 7.311 7.573 8.143 8.282 8.678 8.408 8.323

Σουηδία - 17.396 17.513 17.993 18.860 20.601 21.251 19.729 22.524 24.753

Ηνωµένο Βασίλειο - - 18.546 19.495 21.143 18.923 16.262 17.101 17.136 19.007

Α. Μέσο ισοδύναµο διαθέσιµο εισόδηµα

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Πίνακας 11 Μέσο και διάµεσο ισοδύναµο διαθέσιµο εισόδηµα σε ΕΕ-27, ευρωζώνη-17, Γερµανία, Ελλάδα, Ισπανία, Ιταλία, Πορτογαλία, Σουηδία και Ηνωµένο Βασίλειο

Πηγή: Eurostat, Έρευνες Εισοδήµατος και Συνθηκών ∆ιαβίωσης (Surveys on Income and Living Conditions-SILC).Σηµείωση: Το ισοδύναµο διαθέσιµο εισόδηµα έχει σταθµιστεί ως εξής για κάθε νοικοκυριό: το πρώτο άτοµο από 14 ετών και άνω έχει συντε-λεστή βαρύτητας 1, τα υπόλοιπα άτοµα από 14 ετών και άνω 0,5, ενώ τα άτοµα ηλικίας 0-13 ετών 0,3.Οι παύλες δηλώνουν έλλειψη στοιχείων.


Όπως παρατηρείται στο ∆ιάγραµµα 15.Α, τοµέσο ισοδύναµο εισόδηµα στην Ελλάδα αυξή-θηκε κατά την τριετία 2005-2007 (για να είναιδυνατή η σύγκριση µε τις άλλες χώρες ελή-φθησαν υπόψη µόνο τα έτη που υπάρχουνστοιχεία για όλο το πάνελ χωρών) µε µέσοετήσιο ρυθµό µεταβολής 4,3%, ευρισκόµενοπολύ κοντά στο µέσο όρο της ΕΕ που ήταν4,5% και κατά µία µονάδα πάνω από το µέσοόρο της ευρωζώνης (3,3%). Οι αντίστοιχοιµέσοι ρυθµοί µεταβολής ήταν για τη Γερµανία5,5%, την Ισπανία 5,1%, το Ηνωµένο Βασίλειο5,0%, τη Σουηδία 3,1%, την Πορτογαλία 2,8%και για την Ιταλία 1,6%.

Κατά την πενταετία 2008-2012 οι θετικοί ρυθ-µοί είτε ακολουθούν καθοδική πορεία είτεµετατρέπονται σε αρνητικούς, µε εξαίρεση τηΣουηδία, όπου παρατηρείται ρυθµός αύξησης4,8%, αισθητά υψηλότερος εκείνου της τριε-τίας 2005-2007, και τη Γερµανία, όπου ο ρυθ-µός αύξησης είναι 1,1% που είναι και ο µέσοςτης ευρωζώνης, κατά τι χαµηλότερος εκείνουτης ΕΕ (1,2%).

Η Ελλάδα κατέχει την πρώτη θέση στην αρνη-τική µεταβολή, µε µέσο ρυθµό -4,4%, µε αµέ-σως επόµενη, και µε µεγάλη διαφορά, τηνΙσπανία που παρουσιάζει αρνητικό ρυθµό -0,6%. Ακολουθούν το Ηνωµένο Βασίλειο καιη Πορτογαλία µε -0,1%.

Ανάλογη εικόνα παρουσιάζεται, όπως είναιφυσικό, και κατά την ανάλυση των δεδοµένωνγια το διάµεσο ισοδύναµο εισόδηµα (βλ. ∆ιά-γραµµα 15.Β).

Εδώ παρατηρείται εξαιρετικά υψηλός ρυθµόςαύξησης στο Ηνωµένο Βασίλειο την τριετία2005-2007, 6,8%, που υποχωρεί στο οριακό0,1% την πενταετία 2008-2012, και επίσηςεντυπωσιακός ρυθµός στην Ισπανία, 5,5%,που εξελίσσεται σε -1,3% τα χρόνια της κρί-σης. Αντίθετα, στη Σουηδία παρατηρείται ανο-δική τάση του ρυθµού, από 3,8% σε 4,7%.

Ο µέσος ετήσιος ρυθµός µεταβολής του διά-µεσου ισοδύναµου εισοδήµατος στην Ελλάδααπό 4,1% (στο ίδιο επίπεδο µε τη Γερµανία)



τα έτη 2005-2007 εξελίσσεται σε -3,1% (οπλέον αρνητικός) τα χρόνια της κρίσης, ενώστην Πορτογαλία ο θετικός ρυθµός του 2,6%κατεβαίνει στο 0,5%. Στη Γερµανία ο ρυθµόςκατεβαίνει στο 1,7%, ενώ τα µέσα επίπεδα ΕΕκαι ευρωζώνης από 4,8% και 3,3% αντίστοιχακατεβαίνουν σε 1,4% και 1,2%.

Σύνοψη ευρηµάτων

Κατά το υπό εξέταση χρονικό διάστηµα,παρατηρείται µείωση του πληθυσµού τηςχώρας, τόσο σε επίπεδο Ελλήνων όσο και σεεπίπεδο ξένων υπηκόων.

Η Ελλάδα, από χώρα υποδοχής µεταναστώναπό άλλες χώρες, µετατρέπεται σε χώρα απο-στολής µεταναστών σε άλλες χώρες, ενώ παράλ-ληλα παρατηρείται αισθητή µείωση των γεννή-σεων και των γάµων και υψηλή άνοδος τωνθανάτων. Όπως έχει καταδειχθεί από πολλέςµελέτες και έχει ήδη επισηµανθεί, µικρότεροςή όχι σηµαντικά µεγαλύτερος αριθµός γεννή-σεων από τον αντίστοιχο αριθµό των θανάτωνείναι σαφής δείκτης υπογεννητικότητας και, σεσυνδυασµό µε την αύξηση του προσδόκιµουζωής, δείκτης γήρανσης του πληθυσµού.

Η καθοδική εξέλιξη του πληθυσµού, τόσο ωςπρος τη φυσική του κίνηση όσο και ως προς τηµεταναστευτική του διάσταση, αποτελείένδειξη ότι η χώρα βρίσκεται σε διαδικασίαδηµογραφικής υποβάθµισης.

Η εικόνα αυτής της υποβάθµισης ενισχύεταικαι από την εικόνα που δίνεται από την εξέ-λιξη της σύνθεσης των νοικοκυριών, όπουπαρατηρείται αύξηση τόσο των ζευγαριώνχωρίς παιδιά όσο και εκείνων µε ένα µόνοπαιδί, µε τα δεύτερα να αυξάνονται µε αλµα-τώδη ρυθµό, ενώ αντίθετα παρατηρείταιέντονη µείωση στα ζευγάρια µε τρία παιδιάκαι άνω µέχρι 16 ετών που µειώνονται µε επί-σης αλµατώδη αρνητικό ρυθµό µεταβολής.Έντονος, αλλά όχι αλµατώδης ρυθµός µετα-βολής παρατηρείται και στα ζευγάρια µε δύοπαιδιά µέχρι 16 ετών, ρυθµός που δίνει προ-βάδισµα σε απόλυτους αριθµούς στα τετρα-µελή νοικοκυριά στην Ελλάδα.

Σε ό,τι αφορά τις στεγαστικές συνθήκες, κατάτο υπό εξέταση διάστηµα, τόσο οι στεγαστικέςσυνθήκες των νοικοκυριών της χώρας όσο καιοι δυνατότητες διατήρησης των υφισταµένωνστεγαστικών συνθηκών µεταβλήθηκαν επί ταχείρω, όπως καταδεικνύεται από µια σειράδείκτες:

• Αυξήθηκε ο αριθµός των νοικοκυριών πουδιαβιούν σε µη κανονικές κατοικίες, όπωςκαλύβες, παράγκες και καταστήµατα.

• Αυξήθηκε επίσης ο αριθµός των νοικοκυ-ριών που διαβιούν σε κατοικίες ενός, δύοκαι τριών δωµατίων, ενώ αντίθετα µειώθη-καν τα νοικοκυριά που διαβιούν σε κατοι-κίες τεσσάρων δωµατίων και άνω. Η µετα-κίνηση των νοικοκυριών σε µικρότερεςκατοικίες ερµηνεύεται µόνο εν µέρει απότις µεταβολές στη σύνθεση των νοικοκυριών(αύξηση ολιγοµελών νοικοκυριών λόγω διά-σπασης συµβίωσης νοικοκυριών δύο καιτριών γενεών, αύξησης ζευγαριών µε λιγό-τερα παιδιά, διαζευγµένων, µονογονεϊκώνοικογενειών), κατά το υπόλοιπο αποδίδεταισε οικονοµικούς λόγους.11

• Αυξήθηκαν τα νοικοκυριά που κατοικούνσε κατοικίες µε υψηλό συντελεστή παλαιό-τητας.

• Αυξήθηκαν επίσης τα νοικοκυριά µε ιδιό-κτητες κατοικίες που φέρουν οικονοµικάβάρη και εκείνα που διαβιούν σε κατοικίεςπου τους έχουν παραχωρηθεί.

• Παρατηρήθηκε µετακίνηση των νοικοκυ-ριών σε κατοικίες µικρότερου εµβαδού.

• Παρατηρήθηκε αρκετά ισχυρή συσχέτισηµεταξύ ανόδου αριθµού µελών νοικοκυριούκαι ανόδου αριθµού δωµατίων των κατοι-



1111 Επισηµαίνεται ότι, σύµφωνα µε τις επεξηγήσεις της ΕΛΣΤΑΤ γιατη δοµή της Έρευνας Οικογενειακών Προϋπολογισµών και τηςΈρευνας Εισοδήµατος και Συνθηκών ∆ιαβίωσης της ΕυρωπαϊκήςΈνωσης, ως κανονικό δωµάτιο θεωρείται κάθε δωµάτιο µε επι-φάνεια τουλάχιστον τέσσερα τετραγωνικά µέτρα, ύψος δύο µέτρα,παράθυρο, στο οποίο χωρά ένα κρεβάτι. Αυτό σηµαίνει ότι οπραγµατικός αριθµός δωµατίων, όπως έχουµε συνηθίσει να ταεννοούµε και όχι βάσει των προδιαγραφών της Ελληνικής Στατι-στικής Αρχής, είναι µικρότερος.


κιών στις οποίες διαµένουν, όµως ο συντε-λεστής παλινδρόµησης καταδεικνύει ότι ηάνοδος του αριθµού δωµατίων είναι πολύµικρότερη από την άνοδο του αριθµού τωνµελών του νοικοκυριού.

• Μειώθηκαν τα εισοδήµατα του συνόλου τωννοικοκυριών. Αυξήθηκαν τα νοικοκυριάπου εντάσσονται στα χαµηλά εισοδηµατικάκλιµάκια και µειώθηκαν τα περισσότεροεύπορα νοικοκυριά.



Ambert, Α.-Μ. (2006), One Parent Families: Characteristics, causes, consequences, and issues,The Vanier Institute of the Family.

Bennett, J. and M. Dixon (2006), Single Person Households and Social Policy: Looking Forwards,Joseph Rowntree Foundation.

Cincotta, R.P. and R. Engelman (1997), “Economics and Rapid Change: The Influence of Pop-ulation Growth”, Population Action International, Occasional Paper No 3, Washington DC.

Czischke, D. and A. Pittini (2008), “Ageing and Housing in the European Union”, CECODHASEuropean Social Housing Observatory Research Briefing, Year 1/Special Issue, April.

De Haas, H. (2008), “Migration and Development: A theoretical perspective”, IMI WorkingPaper No 9, International Migration Institute, University of Oxford.

Economic Commission For Europe (2009), The Relationship between Population and Housing(Housing and Demographic Changes), United Nations Geneva.

Eurostat (2009α), “European demography: 5.4 million children born in EU27 in 2008. EU27 pop-ulation reaches 500 million”, news release STAT/09/113, 3 August.

Eurostat (2009β), “Youth in Europe, A Statistical Portrait”, Eurostat Statistical Books, Publi-cations Office of the European Union, Luxembourg.

Eurostat (2010), “Demographic outlook”, Eurostat Methodologies and Working Papers, Euro-stat, Luxembourg.

Eurostat (2013), “European demography: EU28 population 505.7 million at 1 January 2013. Morethan 5 million babies born in the EU28 in 2012”, news release STAT/13/173, 20 November.

Iacovou, M. and A.J. Skew (2010), “Household Structure in the EU”, Eurostat Methodologiesand Working Papers, Eurostat, Luxembourg.

ΙΝΕ ΓΣΕΕ-Α∆Ε∆Υ (2009), Η ελληνική οικονοµία και η απασχόληση. Ετήσια Έκθεση 2009. Jimeno, J.F. (2011), “The employment crisis in Spain”, paper prepared for presentation at the

United Nations expert Meeting “The Challenge of Building Employment for a SustainableRecovery”, Geneva, 23-24 June.

Κικίλιας, H., O. Παπαλιού και Ε. Φαγαδάκη (2008), ∆ιαστάσεις του Κοινωνικού Αποκλεισµούτων Μονογονεϊκών Οικογενειών στην Ελλάδα, Ινστιτούτο Κοινωνικής Πολιτικής, ΕθνικόΚέντρο Κοινωνικών Ερευνών.

Mattila-Wiro, Päivi (1999), “Economic Theories of the Household: A Critical Review”, Work-ing Paper No 159, UNU/World Institute for Development Economic Research, April.

McNicoll, G. (2003), “Population and Development: An Introductory View”, Population Coun-cil, Policy Research Division Working Paper No 174, New York.

Πανελλήνιος Σύνδεσµος Τεχνικών Εταιρειών (2012), Ο Ελληνικός Κατασκευαστικός Κλάδος,Εξαµηνιαία Έκθεση Εξελίξεων, Α/2012, Αρ. Τεύχους 7, Οκτώβριος.

Παπαδάκης Μ., Μ. Κογεβίνας και ∆. Τριχόπουλος (2012), “Ο Πληθυσµός της Ελλάδας: Θεω-ρήσεις-Προοπτικές-Προσανατολισµοί”, Αθήνα.

Pittini, A. (2012), “Housing Affordability in the EU. Current situation and recent trends”,CECOD-HAS Housing Europe’s Observatory Research Briefing, Year 5, No 1, January.

Prskawetz, A. and T. Lindh (eds) (2007), “The Relationship between Demographic Change andEconomic Growth in the EU”, Institut für Demographie, Österreichische Akademie der Wis-senschaften, Research Report 32, Vienna.

Randall, C. (2011), “Housing”, in Beaumont, J. (ed.), Social Trends 41, Office for National Sta-tistics, London.

Rybkowska, A. and M. Schneider (2011), “Housing conditions in Europe in 2009”, Statistics infocus, 4/2011, Eurostat.

Skeldon, R. (2008), “Migration, Urbanization and Development”, Migration and Development:Future Directions for Research and Policy, SSRC Migration & Development Conference PaperNo 23, Social Science Research Council, Νew York.





Stawinska, A. (2010), “The EU-27 construction sector: from boom to gloom”, Statistics in Focus,7/2010, Eurostat.

Stula, S. (2012), “Living in Old Age in Europe – Current Developments and Challenges”, Obser-vatory for Sociopolitical Developments in Europe, Working Paper No 7.

Zlotnik, H. (2008), “Migration, Mobility, Urbanization, and Development”, Migration and Devel-opment: Future Directions for Research and Policy, SSRC Migration & Development Con-ference Paper No 22, Social Science Research Council, Νew York.

Πηγές δεδοµένων

ΕΛΣΤΑΤ, Στατιστικά Θέµατα: Πληθυσµός, Υπολογιζόµενος πληθυσµός στο µέσον του έτους,Φυσική Κίνηση Πληθυσµού, Μεταναστευτική Κίνηση Πληθυσµού.

EΛΣΤΑΤ, Στατιστικά Θέµατα: Εισόδηµα-∆απάνες Νοικοκυριών, Οικογενειακοί Προϋπολο-γισµοί.

Eurostat, Database by themes: Population.

Eurostat, Database: Income and Living Conditions.



1α. Παπαδάκης κ.ά. (2012). Οι συγγραφείς αναλύουν πρωτογενή στοιχεία πληθυσµού και προ-βλέπουν ότι ο δείκτης εξάρτησης (αναλογία µη παραγωγικών ατόµων σε 100 παραγωγικά) από50% το 2010 θα αναρριχηθεί στο 82% το 2050, γεγονός που εκτιµούν ότι µεταξύ άλλων θα επη-ρεάσει αρνητικά την παραγωγική διαδικασία.

1β. Prskawetz and Lindh (eds) (2007). Συνδυάζοντας τις οικονοµετρικές τους εκτιµήσεις µε τιςπληθυσµιακές προβολές της Eurostat, οι ερευνητές θεωρούν αναπόφευκτη την πτώση του ΑEΠ,κυρίως στις χώρες όπου προβλέπεται µείωση του ποσοστού του πληθυσµού εργάσιµης ηλικίας.

1γ. McNicoll (2003). Ο συγγραφέας θεωρεί ότι η µετάβαση από υψηλά σε χαµηλά ποσοστά θανά-των επιδρά θετικά στη διαδικασία της οικονοµικής ανάπτυξης, ενώ δεν διαβλέπει θετικό αντί-κτυπο από τη µετάβαση από υψηλό σε χαµηλό επίπεδο γονιµότητας, παρά το γεγονός ότι µιαπτώση του δείκτη γονιµότητας από αρχικά υψηλά επίπεδα συνδέεται µε βελτίωση των συνθη-κών ιατρικής φροντίδας και εκπαίδευσης σε αναπτυσσόµενες οικονοµίες.

1δ. Cincotta and Engelman (1997). Οι συγγραφείς καταλήγουν στο συµπέρασµα ότι η ανοδικήπορεία του ΑEΠ µπορεί να ανασχεθεί, όταν η ταχεία άνοδος του πληθυσµού αυξάνει το ποσο-στό των ατόµων µη εργάσιµης ηλικίας εις βάρος του ποσοστού των ατόµων εργάσιµης ηλικίας.

1ε. Eurostat (2009α). Στατιστικοί πίνακες µε ανάλυση των πληθυσµιακών µεγεθών για το σύνολοτων χωρών της ΕΕ για τα έτη 2000, 2007 και 2008.

1στ. Eurostat (2013). Στατιστικοί πίνακες µε ανάλυση των πληθυσµιακών µεγεθών για το σύνολοτων χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τα έτη 2011 και 2012.

2α. Jimeno (2011). Συνοπτική παρουσίαση της ισπανικής οικονοµίας, στην οποία διαπιστώνε-ται η έντονη πτώση της παραγωγής και της απασχόλησης στον κατασκευαστικό κλάδο.

2β. Stawinska (2010). Στατιστικά στοιχεία από τον κλάδο των κατασκευών στις χώρες της ΕΕ.

3α. Πανελλήνιος Σύνδεσµος Τεχνικών Εταιρειών (2012). Παρουσίαση στατιστικών στοιχείων,στην οποία διαπιστώνεται η έντονη ύφεση στον ελληνικό κατασκευαστικό κλάδο.

3β. ΙΝΕ ΓΣΕΕ-Α∆Ε∆Υ (2009). Αναλυτική παρουσίαση των οικονοµικών µεγεθών και της απα-σχόλησης της χώρας, στην οποία παρατίθενται στοιχεία που καταδεικνύουν ότι οι µισοί και πλέοναλλοδαποί εργαζόµενοι απασχολήθηκαν στον κατασκευαστικό κλάδο τα χρόνια της ακµής του.

4α. Zlotnik (2008). Η (δηµογράφος) συγγραφέας αναλύει τα στάδια της δηµογραφικής µετά-βασης και επισηµαίνει τη θετική επίδραση της πτώσης της θνησιµότητας (πρώτο στάδιο δηµο-γραφικής µετάβασης) στη µέση ηλικία του πληθυσµού, καθώς αφορά κυρίως τα παιδιά και κατάσυνέπεια συµβάλλει στην αύξηση του ποσοστού των νέων ατόµων ως προς το συνολικό πληθυ-σµό. Στη συνέχεια επισηµαίνει την αρνητική επίδραση της πτώσης της γονιµότητας (δεύτερο στά-διο δηµογραφικής µετάβασης) στη µέση ηλικία του πληθυσµού, καθώς ο µειωµένος αριθµός γεν-νήσεων αυξάνει το ποσοστό των ηλικιωµένων ατόµων ως προς το συνολικό πληθυσµό.

4β. Skeldon (2008). Ο συγγραφέας επισηµαίνει ότι η αύξηση του πληθυσµού των αστικών περιο-χών, από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 και µετά, έχει προκύψει κυρίως λόγω της µετανά-στευσης και όχι λόγω της αύξησης των γεννήσεων, χωρίς, τονίζει, αυτό να σηµαίνει ότι η µετα-νάστευση µπορεί επ’ αόριστον να εξισορροπεί το χαµηλό δείκτη γονιµότητας.

4γ. De Haas (2008). Ο ερευνητής θεωρεί τη µετανάστευση ως ενδογενή µεταβλητή και µέροςµιας ευρύτερης διαδικασίας ενσωµατωµένης στη έννοια “ανάπτυξη”, που όµως παράλληλα έχεικαι τη δική της δυναµική, και καταλήγει στο συµπέρασµα ότι µετανάστευση και ανάπτυξη είναιαλληλοτροφοδοτούµενες διαδικασίες και θεωρεί τη θέση ότι η µετανάστευση επιδρά στην οικο-νοµική ανάπτυξη µονοµερώς.



ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ :ΕΠ Ι ΣΚΟΠΗΣΗ Β Ι ΒΛ ΙΟ ΓΡΑΦ ΙΑΣ


5α. Κικίλιας κ.ά. (2008). Ανάλυση της οικονοµικής και κοινωνικής κατάστασης των µονογο-νεϊκών νοικοκυριών στην Ελλάδα και την Ευρώπη.

5β. Ambert (2006). Αναλυτική παρουσίαση της µονογονεϊκής οικογένειας στην οικονοµική καικοινωνική της διάσταση.

6α. Eurostat (2009β). Στατιστικό πορτραίτο της νεολαίας της Ευρώπης σε επίπεδο δηµογραφίας,συνθηκών διαβίωσης, υγείας, µόρφωσης, απασχόλησης, επικοινωνίας, καθώς και πολιτιστικήςκαι κοινωνικής δραστηριότητας.

6β. Mattila-Wiro (1999). Η ερευνήτρια εξετάζει τη συµπεριφορά του νοικοκυριού και το βαθµόσυνοχής που το χαρακτηρίζει και καταλήγει στο συµπέρασµα ότι η οικογένεια δεν είναι πάντοτεένα σύνολο ανθρώπων που συµβιούν αρµονικά, καθώς, όπως διαπιστώνει, συχνά τα ισχυρότεραοικονοµικά και κοινωνικά µέλη αδιαφορούν για τα υπόλοιπα άτοµα του νοικοκυριού που θεω-ρητικά προστατεύουν, µε συνέπεια τα αδικούµενα µέλη να έχουν την τάση να αυτονοµηθούν.

7α. Czischke and Pittini (2008). Οι ερευνήτριες παραθέτουν στατιστικά στοιχεία και καταλή-γουν στο συµπέρασµα ότι τα ηλικιωµένα άτοµα αυξάνονται και ταυτόχρονα αυξάνεται ο αριθ-µός όσων επιθυµούν να έχουν το δικό τους αυτόνοµο χώρο.

7β. Bennett and Dixon (2006). Μελέτη για τα προβλήµατα των ηλικιωµένων ανθρώπων, στηνοποία διαπιστώνεται, ότι το ποσοστό των ατόµων τρίτης ηλικίας που επιθυµούν να ζήσουν µόνατους αυξάνεται και ότι τα κράτη πρέπει να λάβουν µέτρα για να καλύψουν τις στεγαστικές τουςανάγκες.

7γ. Stula (2012). Ανίχνευση των προβληµάτων των ηλικιωµένων στην Ευρώπη κυρίως στον τοµέατης στέγης µε στοιχεία επιλεγµένων χωρών.

8. Eurostat (2010). Παρουσίαση και σχολιασµός στατιστικών στοιχείων σχετικά µε τη δοµή τωννοικοκυριών στις χώρες της ΕΕ.

9. Randall (2011). Μελέτη για τη στεγαστική κατάσταση των νοικοκυριών στο Ηνωµένο Βασί-λειο για τα έτη 2007-2010. Εξετάζεται η εξέλιξη της κατασκευαστικής δραστηριότητας στον τοµέατων οικιστικών ακινήτων σε σχέση µε την αύξηση του πληθυσµού, ο τύπος κτιρίου και η µορφήκατοχής κατοικίας, τα οικονοµικά βάρη των νοικοκυριών σε ό,τι αφορά τη στέγαση, η ενεργειακήκατάσταση των κατοικιών και προβλήµατα όπως η απώλεια στέγης.

11. Pittini (2012). Μελέτη για το στεγαστικό κόστος των νοικοκυριών στις χώρες της ΕΕ για τοέτος 2010, από την οποία προκύπτει ότι το στεγαστικό κόστος είναι ιδιαίτερα υψηλό, 41,0% τουεισοδήµατός τους, για τα φτωχά νοικοκυριά, ενώ η στεγαστική κατάσταση για τα φτωχά νοι-κοκυριά είναι δυσµενέστερη στη ∆ανία, την Ελλάδα και το Ηνωµένο Βασίλειο.

12. Rybkowska and Schneider (2011). Χαρτογράφηση των στεγαστικών συνθηκών στις χώρεςτης EE µε έµφαση στη στέρηση στέγης για το έτος 2009, στην οποία διαπιστώνεται ότι 30 εκα-τοµµύρια άνθρωποι της συγκεκριµένης χωρικής ενότητας υπέφεραν από έλλειψη χώρου καιέλλειψη ανέσεων στους χώρους στέγασής τους.

13. Economic Commission For Europe (2009). Στη µελέτη ανιχνεύεται η αλληλοτροφοδοτού-µενη επίδραση πληθυσµού και κατοικιών, καθώς, κατά την εκτίµηση της συγγραφέως, η αύξησητου πληθυσµού τροφοδοτεί την αύξηση της ζήτησης για κατοικίες, ενώ αντίθετα η καθοδικήπορεία επιδρά αρνητικά, ιδιαίτερα σε περιοχές όπου η ποιότητα των οικιστικών ακινήτων είναιχαµηλή.



116633.. Linkages between the Eurozone and thesouth-eastern European countries: aglobal VAR analysisMinoas Koukouritakis, Athanasios P.Papadopoulos and Andreas Yannopoulos

116644.. On the prediction of corporate financialdistress in the light of the financial crisis:empirical evidence from Greek listed firmsEvangelos C. Charalambakis

116655.. The credit crunch and firm growth in theeuro area: 2005-2011. A quantile panelanalysisSophia Dimelis, Ioannis Giotopoulos andHelen Louri

116666.. Return dispersion, stock market liquidityand aggregate economic activityStavros Degiannakis, Andreas Andriko-poulos, Timotheos Angelidis and ChristosFloros

116677.. The output effects of systematic and non-systematic fiscal policy changes in GreeceAthanasios O. Tagkalakis

116688.. Putting the EMU integration into a newperspective: the case of capital marketholdingsGeorge T. Palaiodimos

116699.. Discretionary fiscal policy and economicactivity in GreeceAthanasios O. Tagkalakis

117700.. Oil price shocks and volatility do predictstock market regimesStavros Degiannakis, Timotheos Ange-lidis and George Filis

117711.. Assessing the variability of indirect taxelasticity in GreeceAthanasios O. Tagkalakis

117722.. Transmission effects in the presence ofstructural breaks: evidence from south-eastern European countriesMinoas Koukouritakis, Athanasios P.Papadopoulos and Andreas Yannopoulos

117733.. Why firms avoid cutting wages: survey evi-dence from European firmsPhilip Du Caju, Theodora Kosma, Mar-tina Lawless, Julián Messina and TairiRõõm

117744.. Inequality, poverty and social welfare inGreece: distributional effects of austerityTheodore Mitrakos

117755.. Η έξυπνη οικονοµία: “πολιτιστικές” και“δηµιουργικές” βιοµηχανίες στην Ελλάδα.Μπορούν να αποτελέσουν προοπτικήεξόδου από την κρίση;Σοφία Λαζαρέτου

117766.. Déjà vu? The Greek crisis experience, the2010s versus the 1930s. Lessons from his-toryGeorge Chouliarakis and Sophia Lazare-tou

117777.. In old Chicago: Simons, Friedman andthe development of monetary-policy rulesGeorge S. Tavlas

117788.. Financing exports of goods: a constrainton Greek economic growthIoanna C. Bardakas

117799.. Financial stability indicators and publicdebt developmentsAthanasios O. Tagkalakis

118800.. Does fairness matter for the success of fis-cal consolidation?Georgia Kaplanoglou, Vassilis T. Rapanosand Ioanna C. Bardakas

118811.. The determinants of VAT revenue effi-ciency: recent evidence from GreeceAthanasios O. Tagkalakis

118822.. BoGGEM: A Dynamic Stochastic Gen-eral Equilibrium Model for Policy Simu-lationsDimitris Papageorgiou

118833.. On Modeling Banking RiskE.G. Tsionas

Το κεφάλαιο αυτό περιέχει περιλήψεις ∆οκιµίων Εργασίας που συγγράφονται από στελέχη ή/καιεξωτερικούς συνεργάτες της Τράπεζας της Ελλάδος και εκδίδονται από την Τράπεζα. Τα πλήρηκείµενα, υπό το γενικό τίτλο “Working Papers” είναι διαθέσιµα στην πρωτότυπη γλώσσα, κατάκανόνα αγγλικά (βλ. www.bankofgreece.gr).

ΠΕΡΙΕΧOΜΕΝΑ

∆ΟΚ IΜ Ι Α ΕΡ ΓΑΣ I Α Σ(ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2013 - ΜΑΪΟΣ 2014)



6.New_DOKIMIA ERGASIAS_OikDeltio39 : 1 25-07-14 13:06 159

Η µελέτη διερευνά τις επιδράσεις της οικο-νοµικής πολιτικής της ευρωζώνης σε συγκε-κριµένες χώρες της Νοτιοανατολικής Ευρώ-πης, όπως η Βουλγαρία, η Ελλάδα, η Κροα-τία, η Κύπρος, η Ρουµανία, η Σλοβενία καιη Τουρκία. Λόγω του ότι οι χώρες αυτέςείναι συνδεδεµένες είτε µε την ΕΕ ή µε τηνευρωζώνη και η οικονοµική αλληλεξάρτησηµεταξύ τους συνεχώς µεγαλώνει, χρησιµο-ποιήθηκε το υπόδειγµα Global VAR. Τααποτελέσµατα της ανάλυσης έδειξαν ότι

όλες οι χώρες του δείγµατος, µε εξαίρεσητην Τουρκία, αντιδρούν µε παρόµοιο τρόποσε µεταβολές (α) της µακροοικονοµικήςπολιτικής της ευρωζώνης και (β) της ονοµα-στικής συναλλαγµατικής ισοτιµίας του ευρώσε σχέση µε το δολάριο. Προκύπτουν επο-µένως οικονοµικοί δεσµοί µεταξύ τωνχωρών-µελών της ΕΕ ή της ευρωζώνης στηΝοτιανατολική Ευρώπη, καθώς και µεταξύκαθεµιάς από τις χώρες αυτές και της ευρω-ζώνης.

On the prediction of corporate financial distress in the light of the financial crisis: empirical evidencefrom Greek listed firms

(Πρόβλεψη της χρεοκοπίας υπό το φως της χρηµατοπιστωτικής κρίσης: εµπειρικά στοιχεία απόελληνικές εισηγµένες επιχειρήσεις)

∆οκίµιο εργασίας Νο. 164Evangelos C. Charalambakis

Η µελέτη αξιολογεί την επίδραση πληροφο-ριών από τις οικονοµικές καταστάσεις καιαπό δεδοµένα της αγοράς στην πρόβλεψηχρεοκοπίας των ελληνικών επιχειρήσεωνχρησιµοποιώντας την τεχνική του discretehazard. Τα αποτελέσµατα της έρευνας δεί-χνουν ότι ένα υπόδειγµα που περιλαµβάνειτρεις χρηµατοοικονοµικούς αριθµοδείκτεςκαι τρεις µεταβλητές της αγοράς είναι το πιοκατάλληλο υπόδειγµα για την εκτίµηση τηςπιθανότητας χρεοκοπίας των ελληνικών επι-χειρήσεων. Αυτό το υπόδειγµα υπερτερείέναντι του υποδείγµατος που περιλαµβάνειτη µεταβλητή EDF βασισµένη στο υπόδειγµα

του Merton, ενός πολυπαραγοντικού υπο-δείγµατος που βασίζεται αποκλειστικά σεµεταβλητές από λογιστικές καταστάσεις,ενός υποδείγµατος που συνδυάζει το EDF µεχρηµατοοικονοµικά µεγέθη και ενός πολυ-παραγοντικού υποδείγµατος που χρησιµο-ποιεί µόνο δεδοµένα της αγοράς. Οι έλεγχοιπροβλεπτικής ικανότητας εντός δείγµατοςεπιβεβαιώνουν τα κύρια αποτελέσµατα. Οιεµπειρικές αποδείξεις εκτός δείγµατος δεί-χνουν ότι το υπόδειγµα έχει την υψηλότερηπροβλεπτική ικανότητα κατά τη διάρκεια τηςκρίσης, όταν χρησιµοποιούµε δεδοµένα πριναπό την κρίση.


Linkages between the Eurozone and the south-eastern European countries: a global VAR analysis(∆εσµοί µεταξύ της ευρωζώνης και των χωρών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης: ανάλυση µε το υπό-

δειγµα global VAR)

∆οκίµιο εργασίας Νο. 163Minoas Koukouritakis, Athanasios P. Papadopoulos, Andreas Yannopoulos

160


H µελέτη εξετάζει τις επιδράσεις της πιστω-τικής επέκτασης (του τραπεζικού δανεισµού)στη µεγέθυνση των επιχειρήσεων πριν καιµετά την εκδήλωση της πρόσφατης χρηµατο-πιστωτικής κρίσης, λαµβάνοντας υπόψη ταδιαρθρωτικά χαρακτηριστικά του τραπεζικούτοµέα και της εγχώριας οικονοµίας κάθεχώρας. Η οικονοµετρική µέθοδος των ‘panelquantiles’ εφαρµόζεται σε ένα µεγάλοδείγµα 2.075 επιχειρήσεων που δραστηριο-ποιούνται στην ευρωζώνη (17 χώρες) κατάτην περίοδο 2005-2011. Τα κύρια ευρήµατατης µελέτης υποδηλώνουν ότι πριν από τηνκρίση η µεγέθυνση των επιχειρήσεων εξαρ-τάται σηµαντικά από την πιστωτική επέκταση.Ωστόσο, µετά το 2008 η πιστωτική στενότηταφαίνεται ότι επηρεάζει σηµαντικά µόνο τιςλιγότερο δυναµικές επιχειρήσεις και κυρίωςεκείνες που δραστηριοποιούνται σε αγορέςπου κυριαρχούνται από εγχώριες τράπεζες.Επιπρόσθετα, η οµαδοποίηση των επιχειρή-

σεων βάσει του µεγέθους τους οδηγεί σεενδιαφέροντα συµπεράσµατα: η πιστωτικήστενότητα επηρεάζει σηµαντικά µόνο τιςµικρές επιχειρήσεις. Χωριστές εκτιµήσεις γιαοικονοµίες µε περισσότερο και λιγότερο ανε-πτυγµένο χρηµατοπιστωτικό τοµέα αντί-στοιχα δείχνουν ότι η πιστωτική στενότηταέχει σηµαντική επίδραση κυρίως σε χώρες µεχαµηλότερο βαθµό χρηµατοπιστωτικής ανά-πτυξης. Επιπλέον, τα ευρήµατα της µελέτηςαποκαλύπτουν ότι ο βαθµός συγκέντρωσηςτου τραπεζικού τοµέα επηρεάζει αρνητικά τηµεγέθυνση των επιχειρήσεων σύµφωνα µε τιςπερισσότερες εκτιµήσεις. Τέλος, ο κίνδυνοςκαι η χρηµατοπιστωτική σταθερότητα επη-ρεάζουν τη µεγέθυνση των επιχειρήσεωντόσο στο συνολικό δείγµα όσο και στις οικο-νοµίες όπου κυριαρχούν οι εγχώριες τράπε-ζες, ενώ γενικά δεν παίζουν κάποιο ρόλοόταν στις εθνικές αγορές κυριαρχούν οι ξένεςτράπεζες.

Return dispersion, stock market liquidity and aggregate economic activity(∆ιασπορά αποδόσεων, ρευστότητα χρηµατιστηριακής αγοράς και συνολική οικονοµική δραστηριότητα)

∆οκίµιο εργασίας Νο. 166Stavros Degiannakis, Andreas Andrikopoulos, Timotheos Angelidis, Christos Floros

Η µελέτη εξετάζει πώς η διασπορά των απο-δόσεων επηρεάζει τη ρευστότητα, τις απο-δόσεις και τον κίνδυνο στη χρηµατιστη-ριακή αγορά. Επιπλέον, επιβεβαιώνει τηνπροβλεπτική ικανότητα της διασποράς τωναποδόσεων ως δείκτη της εξέλιξης τηςσυνολικής οικονοµικής δραστηριότηταςστο πλαίσιο ενός υποδείγµατος αλλαγήςκαθεστώτος που συµπεριλαµβάνει τις δια-κυµάνσεις της χρηµατιστηριακής αγοράς

και τη σύνδεσή τους µε την κατάσταση τηςοικονοµίας. ∆ιαπιστώνουµε ότι υπάρχειαµφίδροµη σχέση αιτιότητας κατά Grangerµεταξύ έλλειψης ρευστότητας και διασπο-ράς αποδόσεων στη χρηµατιστηριακή αγοράτων ΗΠΑ. Η µελέτη καταλήγει στο συµπέ-ρασµα ότι υπάρχει σηµαντική σχέση µεταξύοικονοµικών συνθηκών και δεικτών κινδύ-νου όπως η διασπορά αποδόσεων και ηµεταβλητότητα.


Ιούλιος 2014

The credit crunch and firm growth in the euro area: 2005-2011. A quantile panel analysis(Η πιστωτική στενότητα και η µεγέθυνση των επιχειρήσεων στη ζώνη του ευρώ: 2005-2011. Ανάλυση

µε τη µέθοδο των panel quantiles)

∆οκίµιο εργασίας Νο. 165Sophia Dimelis, Ioannis Giotopoulos, Helen Louri

161


Putting the EMU integration into a new perspective: the case of capital market holdings(Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση των αγορών υπό νέα προοπτική: η περίπτωση των αγορών κεφαλαίου)

∆οκίµιο εργασίας Νο. 168George T. Palaiodimos

Η µελέτη, βασιζόµενη στο επαυξηµένο υπό-δειγµα βαρύτητας, διερευνά την επίδραση της Οικονοµικής και Νοµισµατικής Ένωσης(ΟΝΕ) στην ολοκλήρωση των αγορών κεφα-λαίων, όπως αυτή εκφράζεται από την επεν-δυτική διακράτηση οµολόγων και µετοχών.

Συνεισφέρουµε στην αντίστοιχη βιβλιογραφίαοικονοµικής ολοκλήρωσης, ακολουθώντας µιαευρύτερη προσέγγιση των διεθνών ροών-απο-θεµάτων κεφαλαίου (αγορές µετοχών καικρατικών οµολόγων) που διερευνά τηνύπαρξη επιδράσεων από την ολοκλήρωση


Η µελέτη, βασιζόµενη στη βιβλιογραφία περίδηµοσιονοµικών κανόνων (βλ. Gali andPerotti 2003), εξετάζει την επίδραση τηςσυστηµατικής δηµοσιονοµικής πολιτικής(που στοχεύει στη µείωση του δηµοσιονοµι-κού ελλείµµατος και του δηµόσιου χρέους)και της µη συστηµατικής (ή εξωγενούς) δηµο-σιονοµικής πολιτικής στο ρυθµό οικονοµικήςµεγέθυνσης. Η ανάλυση συνδέεται µε τιςµελέτες των Chung et al. (2007) και Taylor(2011), που εξετάζουν την ταλάντευση τωνασκούντων τη δηµοσιονοµική πολιτική στιςΗΠΑ µεταξύ της άσκησης δηµοσιονοµικήςπολιτικής κατά διακριτική ευχέρεια ή µεβάση δηµοσιονοµικούς κανόνες. Όπως επι-σηµαίνεται στην µελέτη του Taylor (2011), ηάσκηση δηµοσιονοµικής πολιτικής µε βάσηδηµοσιονοµικούς κανόνες έχει θετικές επι-δράσεις στην οικονοµία.

Η ανάλυση των οικονοµικών επιδράσεων τηςσυστηµατικής δηµοσιονοµικής πολιτικής έχειιδιαίτερη σηµασία και για την Ελλάδα, καθώς

σηµαντικό µέρος των πρόσφατων δηµοσιο-νοµικών παρεµβάσεων (στο πλαίσιο του Προ-γράµµατος Οικονοµικής Προσαρµογής καικατά τη ∆ιαδικασία Υπερβολικού Ελλείµµα-τος) αποσκοπεί στη µείωση του δηµοσιονο-µικού ελλείµµατος και του δηµόσιου χρέους.

Τα βασικά ευρήµατα της µελέτης είναι ότι ηεξωγενής ή µη συστηµατική δηµοσιονοµικήπολιτική έχει κεϋνσιανές επιδράσεις (µε εξαί-ρεση τις παρεµβάσεις που αφορούν τις καθα-ρές µεταβιβάσεις και τον ΦΠΑ). Οι περικοπέςτων δηµόσιων δαπανών µε στόχο τη βελτίωσητης δηµοσιονοµικής κατάστασης (συστηµατικήδηµοσιονοµική πολιτική) βραχυχρόνια έχουνκεϋνσιανές επιδράσεις στο ρυθµό οικονοµικήςµεγέθυνσης, ωστόσο µεσοµακροχρόνια η επί-δρασή τους µετατρέπεται σε µη κεϋνσιανή,οδηγώντας σε αύξηση του ρυθµού οικονοµικήςµεγέθυνσης. Το ίδιο ισχύει και για τις αυξή-σεις των άµεσων φόρων που αποφασίζονταιµε κριτήριο τη διόρθωση των δηµοσιονοµικώνανισορροπιών.

The output effects of systematic and non-systematic fiscal policy changes in Greece(Η επίδραση της συστηµατικής και της µη συστηµατικής δηµοσιονοµικής πολιτικής στο ρυθµό

οικονοµικής µεγέθυνσης)

∆οκίµιο εργασίας Νο. 167Athanasios O. Tagkalakis


λόγω της ΟΝΕ, καθώς και την επίπτωση τηςπρόσφατης χρηµατοπιστωτικής κρίσης. Σύµ-φωνα µε τα ευρήµατα της µελέτης, σηµαντικέςεπιδράσεις ολοκλήρωσης (µεταξύ των χωρών-µελών της ΟΝΕ) παρατηρούνται καθ’ όλη τηνπερίοδο πριν και µετά από την εγκαθίδρυσητης ΟΝΕ (δηλαδή τα έτη 1997, 2001 και 2002)και στις δύο αγορές. Ειδικότερα, παρατηρεί-ται αύξηση της διακράτησης οµολόγων καιµετοχών εντός της ΟΝΕ κατά 50% και 18%αντίστοιχα. Οι επιδράσεις αυτές συνοδεύονταιεπίσης από αύξηση της διακράτησης οµολό-γων και µετοχών χωρών της ΟΝΕ από επεν-δυτές εκτός ΟΝΕ.

Παρότι οι αγορές κινήθηκαν προς την ίδιακατεύθυνση λόγω του σχηµατισµού της ΟΝΕ,χρονικά διαφοροποιούνται, καθώς σύµφωνα

µε τα αποτελέσµατα των εκτιµήσεών µας αυτήη διαρθρωτική βελτίωση στην περίπτωση τηςαγοράς οµολόγων παρατηρείται κυρίως µετάτα πρώτα στάδια του σχηµατισµού της ΟΝΕ(1997), ενώ στην περίπτωση της αγοράς µετο-χών αποτελεί κυρίως µια εξέλιξη που ακο-λουθεί την τελική φάση της ΟΝΕ (εντοπίζεταιχρονικά στο 2001). Τέλος, οι ανωτέρω επι-δράσεις φαίνεται να εξασθενούν σηµαντικάµετά το 2007, εξέλιξη που µπορεί να αποδο-θεί στη διεθνή χρηµατοπιστωτική κρίση. Τααποτελέσµατα αυτά είναι ενδεικτικά τουυπάρχοντος χαµηλού βαθµού ολοκλήρωσηςτων αγορών κεφαλαίων, τόσο εντός όσο καιεκτός ΟΝΕ, γεγονός που υπογραµµίζει τηνανάγκη επιτάχυνσης των µεταρρυθµίσεων πουσχετίζονται µε τη χρηµατοπιστωτική ολοκλή-ρωση και την εποπτεία εντός της ΟΝΕ.



Discretionary fiscal policy and economic activity in Greece(∆ιακριτική δηµοσιονοµική πολιτική και οικονοµική δραστηριότητα στην Ελλάδα)


Η µελέτη εξετάζει την επίδραση της διακριτι-κής δηµοσιονοµικής πολιτικής στην οικονοµικήδραστηριότητα και στις επιµέρους συνιστώσεςτης (ιδιωτική κατανάλωση, ιδιωτικές επενδύ-σεις και καθαρές εξαγωγές) στην Ελλάδα τηνπερίοδο 2000-2011. Η οικονοµετρική ανάλυσηπου χρησιµοποιείται προκειµένου να εξαχθείη συνιστώσα που αφορά τις εξωγενείς δια-κριτικές δηµοσιονοµικές µεταβολές βασίζεταιστη βιβλιογραφία περί δηµοσιονοµικών κανό-νων (βλ. Bohn (1998), Gali and Perotti (2003)).Ακολουθώντας τους Gali and Perotti (2003),θεωρούµε τα κατάλοιπα που προκύπτουν απότην οικονοµετρική εκτίµηση των δηµοσιονο-µικών κανόνων ως την εξωγενή ή διακριτικήσυνιστώσα της δηµοσιονοµικής µεταβολής.Αντίστοιχη µεθοδολογία έχει χρησιµοποιηθείσε προηγούµενες µελέτες, π.χ. Perotti (1999),Fatas and Mihov (2003, 2006), Tagkalakis(2008) και Afonso et al. (2010).

Σύµφωνα µε τα ευρήµατά µας, οι δηµόσιεςδαπάνες και οι καθαροί φόροι έχουν κεϋν-σιανού τύπου επιδράσεις στην οικονοµικήδραστηριότητα. Η αύξηση της δηµόσιαςκατανάλωσης οδηγεί σε σηµαντική αύξησητου πραγµατικού ΑΕΠ, της ιδιωτικής κατα-νάλωσης και των ιδιωτικών επιχειρηµατικώνεπενδύσεων. Περικοπές στο πρόγραµµαδηµοσίων επενδύσεων οδηγούν σε αποτέλε-σµα υποκατάστασης υπέρ των ιδιωτικώνεπενδύσεων, αλλά συσχετίζονται αρνητικάµε τις καθαρές εξαγωγές. Οι αυξήσεις τωνέµµεσων και άµεσων φόρων περιορίζουν τηνιδιωτική κατανάλωση, τις ιδιωτικές επενδύ-σεις και το ρυθµό οικονοµικής µεγέθυνσης.Επιπλέον, οι υψηλότεροι άµεσοι φόροιπεριορίζουν το διαθέσιµο εισόδηµα, µειώ-νοντας έτσι τη ζήτηση εισαγόµενων αγαθών,µε αποτέλεσµα τη βελτίωση του εµπορικούισοζυγίου.


Assessing the variability of indirect tax elasticity in Greece(Αξιολόγηση της µεταβλητότητας της ελαστικότητας των έµµεσων φόρων στην Ελλάδα)


Στην παρούσα µελέτη, βασιζόµενοι σταευρήµατα των Poghosyan (2011), Brondolo(2009) και Sansak et al. (2010), εξετάζουµε τηδιαχρονική µεταβλητότητα της ελαστικότηταςτων έµµεσων φόρων ως προς την οικονοµικήδραστηριότητα. Σύµφωνα µε τα ευρήµατα τωνπροαναφερθεισών µελετών, η ελαστικότητατων έµµεσων φόρων ως προς την οικονοµικήδραστηριότητα αυξάνεται σε περιόδουςοικονοµικής κρίσης. Συνεπώς, η ελαστικότητατων έµµεσων φόρων ενδέχεται να αυξάνεταισε περιόδους συνεχιζόµενης κάµψης τηςοικονοµικής δραστηριότητας (όπως στηνΕλλάδα την περίοδο 2009-2012), γεγονός πουµπορεί να οδηγήσει σε διαρκείς αποκλίσειςστους δηµοσιονοµικούς στόχους των εσόδων.

Θα πρέπει να επισηµανθεί ότι µε βάσηπαλαιότερη µελέτη του ΟΟΣΑ (Girouard andAndré, 2005) η ελαστικότητα των έµµεσωνφόρων ως προς την οικονοµική δραστηριότηταστην Ελλάδα εθεωρείτο ότι ήταν µοναδιαία

(δηλαδή σταθερή ανεξάρτητα από τη φάσητου οικονοµικού κύκλου).

Ωστόσο, τα ευρήµατα της µελέτης µαςυποδηλώνουν ότι η ελαστικότητα των έµµεσωνφόρων ως προς το πραγµατικό ΑΕΠ έχειαυξηθεί κατά τη διάρκεια της οικονοµικήςκρίσης, µε αποτέλεσµα να διαµορφωθείµεταξύ 1,23 και 1,84 τα τελευταία τρίµηνα.Αυτό αποδίδεται τόσο στην αυξηµένηµεταβλητότητα της φορολογικής βάσης ως προςτο ΑΕΠ όσο και στην αυξηµένη µεταβλητότητατων φορολογικών εσόδων ως προς τηφορολογική βάση. Με βάση τις εκτιµήσεις µας,υπολογίζουµε ότι µια µείωση του ΑΕΠ κατά1% θα συνέβαλλε σε αύξηση του ελλείµµατοςκατά 0,15-0,23% του ΑΕΠ µέσω τηςυποχώρησης των έµµεσων φόρων. Η εκτίµησηαυτή είναι σηµαντικά υψηλότερη αυτής πουπροκύπτει βάσει της υπόθεσης της µοναδιαίαςελαστικότητας των έµµεσων φόρων ως προς τοΑΕΠ (0,11-0,12% του ΑΕΠ).


Η εργασία µελετά κατά πόσον οι διαταραχέςτων τιµών του πετρελαίου και η µεταβλητότητάτους παρέχουν προγνωστικές πληροφορίες γιατην κατάσταση των χρηµατιστηριακών απο-δόσεων (ανοδική/καθοδική αγορά) και τηµεταβλητότητα (υψηλή/χαµηλή) του χρηµατι-στηρίου των ΗΠΑ. Τα αποτελέσµατα δείχνουνότι οι µεταβολές των τιµών του πετρελαίου καιη µεταβλητότητά τους έχουν προβλεπτική ικα-νότητα όσον αφορά την κατάσταση των απο-δόσεων και της µεταβλητότητας του χρηµατι-στηρίου. Η πλήρης επίδραση των αποδόσεων

των τιµών του πετρελαίου αποκαλύπτεταιµόνο όταν οι διαταραχές (κρίσεις) στις τιµέςτου πετρελαίου διαχωριστούν ανάλογα µε τηνπροέλευσή τους (από την πλευρά της προ-σφοράς ή της ζήτησης αντίστοιχα) και ως εκτούτου η µελέτη των διαταραχών των τιµώντου πετρελαίου ανάλογα µε την προέλευσήτους αυξάνει την ακρίβεια της πρόβλεψης τηςκατάστασης της χρηµατιστηριακής αγοράς. Ταευρήµατα είναι ενδιαφέροντα για τους ερευ-νητές και επενδυτές που ασχολούνται µε τιςαγορές µετοχών και παραγώγων.

164

Oil price shocks and volatility do predict stock market regimes(Οι διαταραχές και η µεταβλητότητα των τιµών του πετρελαίου προβλέπουν την κατάσταση των χρη-

µατιστηριακών αποδόσεων)

∆οκίµιο εργασίας Νο. 170Stavros Degiannakis, Timotheos Angelidis, George Filis


Transmission effects in the presence of structural breaks: evidence from south-eastern European countries (Η µετάδοση της νοµισµατικής πολιτικής υπό συνθήκες διαρθρωτικών αλλαγών: στοιχεία από χώρες

της Νοτιοανατολικής Ευρώπης)

∆οκίµιο εργασίας Νο. 172Minoas Koukouritakis, Athanasios P. Papadopoulos, Andreas Yannopoulos

Η µελέτη διερευνά το µηχανισµό µετάδοσηςτης νοµισµατικής πολιτικής διαµέσου των επι-τοκίων και της πραγµατικής σταθµισµένηςσυναλλαγµατικής ισοτιµίας, για πέντε χώρεςτης Νοτιοανατολικής Ευρώπης: Βουλγαρία,Ελλάδα, Κροατία, Ρουµανία και Τουρκία.Στην ανάλυση χρησιµοποιήθηκαν πρόσφατεςτεχνικές ελέγχου µοναδιαίων ριζών και συνο-λοκλήρωσης, οι οποίες υποθέτουν την ύπαρξηδιαρθρωτικών αλλαγών (structural breaks) στα

στατιστικά στοιχεία. Τα εµπειρικά αποτελέ-σµατα επιβεβαιώνουν την ύπαρξη µιας µακρο-χρόνιας οικονοµικής σχέσης, µε σταθερότηταπαραµέτρων, για καθεµία από τις πέντε χώρεςτου δείγµατος. Επιπλέον, οι εκτιµηµένεςσυναρτήσεις αιφνίδιων αντιδράσεων (impulseresponse functions) για τις νοµισµατικές µετα-βλητές και την πραγµατική συναλλαγµατικήισοτιµία συγκλίνουν και ακολουθούν έναλογικό µοτίβο σε όλες τις περιπτώσεις.

Why firms avoid cutting wages: survey evidence from European firms(Γιατί οι επιχειρήσεις αποφεύγουν να µειώσουν τους µισθούς: αποτελέσµατα µε βάση έρευνα πεδίου σε

ευρωπαϊκές επιχειρήσεις)

∆οκίµιο εργασίας Νο. 173Philip Du Caju, Theodora Kosma, Martina Lawless, Julián Messina, Tairi Rõõm

Το γεγονός ότι οι επιχειρήσεις σπάνια µειώ-νουν τους ονοµαστικούς µισθούς είναι έναφαινόµενο που παρατηρείται συχνά, ακόµηκαι στην περίπτωση σηµαντικών αρνητικώνοικονοµικών διαταραχών. Η παρούσα εργα-σία χρησιµοποιεί µια µοναδική έρευναπεδίου που διεξήχθη σε δεκατέσσερις ευρω-παϊκές χώρες και ζήτησε απευθείας από τιςεπιχειρήσεις να αναφέρουν τη συχνότητα τηςµείωσης µισθών και να εκτιµήσουν τη σηµασίαµιας σειράς λόγων που πιθανόν να αποτρέ-πουν τις επιχειρήσεις από το να καταφεύγουνσε µειώσεις µισθών. Λίγο περισσότερο από το2% των επιχειρήσεων είχαν µειώσει µισθούςτα πέντε τελευταία χρόνια πριν από τη διε-ξαγωγή της έρευνας. Η ανησυχία αναφορικάµε τη διατήρηση του παραγωγικού προσωπι-κού, η µείωση της προσπάθειας και η πτώσητου ηθικού παρουσιάζονται ως βασικοί λόγοιγια την ακαµψία των µισθών σε όλες τις χώρεςκαι σε όλους τους τύπους επιχειρήσεων. Οι

περιορισµοί που απορρέουν από τις συλλογι-κές διαπραγµατεύσεις αποτελούν σηµαντικόπαράγοντα για τις επιχειρήσεις στην ευρω-ζώνη, αλλά έρχονται πολύ χαµηλά στην κατά-ταξη των λόγων που εµποδίζουν τη µείωση τωνµισθών στις χώρες που δεν ανήκουν στηνευρωζώνη. Η εργασία εξετάζει επίσης πώς ταχαρακτηριστικά των επιχειρήσεων και τοθεσµικό πλαίσιο των συλλογικών διαπραγµα-τεύσεων επηρεάζουν τη σηµασία που αποδί-δεται σε καθέναν από τους λόγους που προ-βάλλονται συνήθως για να εξηγήσουν τηχαµηλή συχνότητα της µείωσης των µισθών.Για παράδειγµα, οι επιχειρήσεις που απα-σχολούν µεγαλύτερο ποσοστό εργατών καιανειδίκευτων υπαλλήλων κατατάσσουν σευψηλή θέση την εργατική νοµοθεσία, αλλάαποδίδουν µικρότερη σηµασία στην ανησυχίαότι θα χάσουν τους καλύτερους εργαζοµένουςτους ή στο πιθανό κόστος µελλοντικών προ-σλήψεων και εκπαίδευσης προσωπικού.




Inequality, poverty and social welfare in Greece: distributional effects of austerity(Ανισότητα, φτώχεια και κοινωνική πρόνοια στην Ελλάδα: αναδιανεµητικές επιδράσεις των µέτρων

λιτότητας)

∆οκίµιο εργασίας Νο. 174Theodore Mitrakos

Η έξυπνη οικονοµία: “πολιτιστικές” και “δηµιουργικές” βιοµηχανίες στην Ελλάδα. Μπορούν να αποτε-λέσουν προοπτική εξόδου από την κρίση;

∆οκίµιο εργασίας Νο. 175Sophia Lazaretou


Η µελέτη παρουσιάζει τις πιο πρόσφατες εξε-λίξεις και τα χαρακτηριστικά των κοινωνικώνδεικτών της ανισότητας και της φτώχειας στηνΕλλάδα, δίνοντας έµφαση στις αναδιανεµη-τικές επιπτώσεις των µέτρων λιτότητας πουεφαρµόστηκαν κατά τη διάρκεια της τρέχου-σας οικονοµικής κρίσης. Επιπλέον, εξετάζε-ται η δοµή της ανισότητας και η συµβολή τωνδιαφόρων πηγών εισοδήµατος στη διαµόρ-φωση της συνολικής ανισότητας, ενώ συζη-τούνται τα κύρια χαρακτηριστικά του ελληνι-κού συστήµατος κοινωνικής αλληλεγγύης καιη περιορισµένη αναδιανεµητική επίδραση τωνκοινωνικών παροχών. Προς το σκοπό αυτό,αξιοποιούνται δεδοµένα από τις πιο πρό-σφατες έρευνες νοικοκυριών (Έρευνα Οικο-γενειακών Προϋπολογισµών και ΈρευναΕισοδήµατος και Συνθηκών ∆ιαβίωσης τωνΝοικοκυριών). Τα διαθέσιµα στοιχεία δεί-χνουν ότι η εισοδηµατική ανισότητα και η σχε-τική φτώχεια έχουν αυξηθεί, αλλά όχι δρα-µατικά, κατά τα πρώτα έτη της τρέχουσας κρί-σης, αν και η σύνθεση του φτωχού πληθυσµού

άλλαξε σηµαντικά. Ωστόσο, η απότοµη µεί-ωση του διαθέσιµου εισοδήµατος των νοικο-κυριών και η δραµατική αύξηση της ανεργίαςοδήγησαν σε σηµαντική επιδείνωση του επι-πέδου ευηµερίας και της φτώχειας σε απόλυ-τους όρους, δηλαδή όταν το κατώφλι της φτώ-χειας σε πραγµατικούς όρους παραµένει στα-θερό στα επίπεδα προ της κρίσης. Ως εκ τού-του, υπάρχει επιτακτική ανάγκη να ενισχυθείτο δίχτυ κοινωνικής προστασίας στη χώραµας, ώστε να δοθεί βοήθεια σε όσους πλήτ-τονται περισσότερο από την τρέχουσα κρίση.Η ανάγκη για µια πολιτική προώθησης τηςανάπτυξης και της απασχόλησης είναι πλέονπερισσότερο από προφανής, ενώ ο επανα-προσδιορισµός των βασικών παραµέτρων τηςκοινωνικής πολιτικής προβάλλει ως επιτα-κτικά αναγκαίος κατά την τρέχουσα κρίση. Ηύπαρξη ενός ελάχιστου εγγυηµένου εισοδή-µατος που θα λειτουργήσει ως ανάχωµα στοι-χειώδους κοινωνικής προστασίας από κατα-στάσεις ακραίας ένδειας και φτώχειας παρα-µένει πλέον το βασικό ζητούµενο.

Η οικονοµία του πολιτισµού και της δηµιουρ-γίας αποτελεί επίκαιρο θέµα µελέτης στη διε-θνή οικονοµική την τελευταία δεκαετία καικυριαρχεί στις συζητήσεις για τη χάραξη ανα-πτυξιακής στρατηγικής τόσο στις ανεπτυγµένες(µεταβιοµηχανικές) όσο και στις αναδυόµενεςοικονοµίες. Ο τοµέας αυτός φάνηκε ιδιαίτεραανθεκτικός στην παρούσα συγκυρία της κρίσηςχρέους και ύφεσης. Με δεδοµένο το νέο διε-θνές αναπτυξιακό υπόδειγµα, στο οποίο ηοικονοµία της γνώσης και τεχνολογίας συγκε-

ράζεται µε την οικονοµία του πολιτισµού καιτης δηµιουργίας, η ελληνική πολιτεία, κατά τηναναζήτηση ενός νέου βιώσιµου αναπτυξιακούπαραδείγµατος, θα πρέπει να εστιάσει τηνπροσοχή της στα αντιληπτά πλέον οφέλη τηςέξυπνης οικονοµίας. Η πρόκληση εποµένωςείναι να µεταστραφεί η τρέχουσα πολιτικήπολιτιστικής διαχείρισης από τη στατική (κλη-ροδότηση) στη δυναµική προσέγγιση (παρα-γωγή νέων µορφών). Βασικός στόχος τηςπαρούσας µελέτης είναι να βοηθήσει αυτή τη

166


στροφή. Σε αυτό το πλαίσιο, η µελέτη, πρώτον,αποτελεί µια πρώτη πειραµατική προσπάθειαδιατύπωσης ενός ορισµού, χαρτογράφησης καιποσοτικής καταγραφής των ελληνικών επιδό-σεων στο νέο αυτό τοµέα δραστηριότητας, δεύ-

τερον, καταγράφει τις ιδιαιτερότητες του τοµέαστην Ελλάδα και, τρίτον, παρουσιάζει έντεκαπρακτικές προτάσεις εργασίας που βοηθούνστην εµφάνιση ενός νέου ενάρετου κύκλουπολιτισµού-δηµιουργίας-οικονοµίας.



Déjà vu? The Greek crisis experience, the 2010s versus the 1930s. Lessons from history(Déjà vu; Η εµπειρία κρίσεων στην Ελλάδα τις δεκαετίες του 1930 και του 2010: διδάγµατα από το παρελθόν)

∆οκίµιο εργασίας Νο. 176George Chouliarakis and Sophia Lazaretou

Η εµπειρία προηγούµενων κρίσεων στηνΕλλάδα είναι λίγο-πολύ terra incognita. Σε όλεςτις διεθνείς εµπειρικές µελέτες η Ελλάδα είτεαγνοείται συστηµατικά είτε περιλαµβάνεταιπεριπτωσιακά και µόνο στο δείγµα των υπόεξέταση χωρών. Στην ελληνική βιβλιογραφίαεξάλλου οι αναφορές στο θέµα είναι επίσηςλιγοστές. Στην παρούσα µελέτη εστιάζουµεστην εµπειρία της Μεγάλης Ύφεσης της δεκα-ετίας του 1930 στην Ελλάδα και τη χρησιµο-ποιούµε ως βάση για να αξιολογήσουµε τις επι-λογές πολιτικής και τους περιορισµούς πουαντιµετωπίζει σήµερα η χώρα, µε σκοπό νααντλήσουµε διδάγµατα πολιτικής από το παρελ-θόν και να επισηµάνουµε την ανάγκη να απο-φευχθούν παρόµοιες καταστάσεις στο µέλλον.Ειδικότερα, στη βάση στατιστικής ανάλυσηςαντιπαραβάλλουµε την κρίση της δεκαετίας του1930 µε τη σηµερινή, επιχειρούµε να εντοπί-

σουµε οµοιότητες και διαφορές, συζητούµε τιςδράσεις πολιτικής και αξιολογούµε την επί-δραση της ασκηθείσας πολιτικής στα βασικάµεγέθη της οικονοµίας. Εξ όσων γνωρίζουµε, ηπαρούσα µελέτη αποτελεί την πρώτη ενδελεχήσυγκριτική µελέτη της ελληνικής εµπειρίας τωνκρίσεων σε δύο διαφορετικές ιστορικές περιό-δους, “τότε” και “τώρα”. Η σύγκριση µε τηνπερίοδο του Μεσοπολέµου δείχνει ότι η τρέ-χουσα κρίση της ελληνικής οικονοµίας θα πρέ-πει να χαρακτηριστεί ως βαθιά και παρατετα-µένη οικονοµική δυσπραγία και όχι ως υφε-σιακό επεισόδιο (depression versus recession).Περαιτέρω, τα εµπειρικά ευρήµατα δείχνουνεπίσης ότι η αδυναµία των εθνικών αρχών ναασκήσουν πολιτικές συµβατές µε την υποχρέ-ωση αξιόπιστης εφαρµογής µιας “νοµισµατικήςάγκυρας” αποτέλεσε ένα από τα γενεσιουργάαίτια της αποτυχίας της χώρας.

In old Chicago: Simons, Friedman and the development of monetary-policy rules(Η παλαιά σχολή του Σικάγου: o Simons, ο Friedman και η ανάπτυξη κανόνων νοµισµατικής πολιτικής)

∆οκίµιο εργασίας Νο. 177George S. Tavlas

Η µελέτη εξετάζει τους διάφορους κανόνεςπολιτικής που πρότειναν ο Henry Simons, οοποίος από τα µέσα της δεκαετίας του 1930υποστήριζε τον κανόνα σταθεροποίησης τωντιµών, και ο Milton Friedman, ο οποίος από τοτέλος της δεκαετίας του 1950 υποστήριζε τονκανόνα της διατήρησης σταθερού ρυθµούαύξησης της προσφοράς χρήµατος. Παρότι καιοι δύο κανόνες αποσκοπούν στην εξάλειψη

της αβεβαιότητας που πηγάζει από τηνάσκηση πολιτικής κατά διακριτική ευχέρεια,διαφέρουν λόγω της διάστασης απόψεωνµεταξύ Simons και Friedman σχετικά µε τησταθερότητα των µακροχρόνιων σχέσεων. Οκανόνας του Simons είναι πλησιέστερος προςτους σύγχρονους κανόνες, που υπογραµµίζουνότι η επιδίωξη της σταθερότητας των τιµώναποτελεί τη βέλτιστη νοµισµατική πολιτική.


Η µελέτη αξιολογεί την επίδραση των συνθη-κών χρηµατοδότησης των επιχειρήσεων στιςελληνικές εξαγωγές αγαθών κατά την τελευ-ταία δεκαετία. Λαµβάνοντας υπόψη τηνύπαρξη αντίστροφης αιτιότητας, µε βάση τηντεχνική της πολυµεταβλητής συνολοκλήρωσηςτου Johansen (1988), εκτιµούµε µια ανηγµένηµορφή των εξαγωγών, η οποία δείχνει τηνύπαρξη σχέσης µεταξύ της πρόσβασης των επι-χειρήσεων στην τραπεζική χρηµατοδότηση καιτων εξαγωγών αγαθών τόσο σε µακροχρόνιοόσο και σε βραχυχρόνιο ορίζοντα. Η ισχύς τωναποτελεσµάτων εξασφαλίζεται µε την εκτίµησηεναλλακτικών εξειδικεύσεων που παράγουνσυγκρίσιµα αποτελέσµατα χρησιµοποιώνταςαπόλυτες ή σχετικές τιµές και λαµβάνοντας

υπόψη τις επιδράσεις του οικονοµικού κύκλου.Πιο συγκεκριµένα, δείχνουµε ότι κατά τη διάρ-κεια µιας οικονοµικής κρίσης (κατά την οποία,όπως και για µεγάλο µέρος του δείγµατος, ηχρηµατοδότηση µειώνεται) µια πτώση 10% στηχρηµατοδότηση των επιχειρήσεων οδηγεί σεεπιβράδυνση του ρυθµού αύξησης των εξαγω-γών κατά 6-9% σε βραχυχρόνια βάση και κατά2-4% σε µακροχρόνια βάση. Επιπλέον, µιαπαρόµοια αύξηση στην τραπεζική χρηµατοδό-τηση των επιχειρήσεων κατά τη διάρκεια µιαςοικονοµικής ανάκαµψης αναµένεται να οδη-γήσει σε αύξηση των εξαγωγών κατά 6-9%, ηοποία µε τη σειρά της θα οδηγήσει σε αύξησηπερίπου 1-2% του τρέχοντος ΑΕΠ και αντί-στοιχη επιτάχυνση της οικονοµικής ανάπτυξης.


Financing exports of goods: a constraint on Greek economic growth(Η χρηµατοδότηση των εξαγωγών αγαθών: ανασταλτικός παράγοντας της ανάπτυξης της ελληνικής

οικονοµίας)

∆οκίµιο εργασίας Νο. 178Ioanna C. Bardakas

Financial stability indicators and public debt developments(∆είκτες χρηµατοπιστωτικής ευστάθειας και εξελίξεις στο δηµόσιο χρέος)


Στην παρούσα µελέτη εξετάζεται η αλληλεπί-δραση µεταξύ χρηµατοπιστωτικής σταθερό-τητας και δηµοσιονοµικής πολιτικής. Ακο-λουθώντας προηγούµενες µελέτες των Cihakand Schaeck (2007, 2010) και Furceri andZdizienicka (2012a) διερευνάται η επίδρασηεπιλεγµένων δεικτών χρηµατοπιστωτικήςευστάθειας στην πιθανότητα µελλοντικής χει-ροτέρευσης του δηµόσιου χρέους, λαµβάνο-ντας υπόψη ποικίλες µακροοικονοµικές µετα-βλητές. Εξετάζονται τόσο οι άµεσες επιπτώ-σεις (κόστος ανακεφαλαιοποίησης τραπεζικούσυστήµατος κ.ά.) όσο και οι έµµεσες επιπτώ-σεις (πτώση του ΑΕΠ λόγω κατάρρευσης τουχρηµατοπιστωτικού τοµέα) στο δηµόσιοχρέος. Η εξέλιξη των δεικτών χρηµατοπιστω-τικής ευστάθειας παρέχει τη δυνατότητα πρό-βλεψης όσον αφορά τις µελλοντικές επιδόσεις

του τραπεζικού συστήµατος και κατ’ επέκτασηµπορεί να προειδοποιήσει τις αρµόδιες αρχέςγια τους ενδεχόµενους δηµοσιονοµικούς κιν-δύνους σε περίπτωση αστάθειας του χρηµα-τοπιστωτικού συστήµατος.

Χρησιµοποιώντας κατάλληλες οικονοµετρικέςµεθόδους και εξετάζοντας 20 χώρες τουΟΟΣΑ για την περίοδο 1997-2010, τα αποτε-λέσµατα της µελέτης δείχνουν ότι έναεύθραυστο τραπεζικό σύστηµα µπορεί να επη-ρεάσει αρνητικά τα δηµόσια οικονοµικά. Ειδι-κότερα, χαµηλή κερδοφορία, αδύναµη κεφα-λαιακή βάση και χαµηλής ποιότητας στοιχείαενεργητικού είναι συνώνυµα ενός αδύναµουτραπεζικού συστήµατος, το οποίο µπορεί νααυξήσει την πιθανότητα µελλοντικών δηµο-σιονοµικών κινδύνων.


Έχει σηµασία για την επιτυχία των προ-γραµµάτων δηµοσιονοµικής προσαρµογής ηδίκαιη κατανοµή του βάρους της προσαρ-µογής; Αυτό το ερώτηµα δεν έχει αναλυθείποτέ εµπειρικά, παρά τη σπουδαιότητά του,δεδοµένου µάλιστα ότι πολλές ανεπτυγµένεςχώρες έχουν εφαρµόσει προγράµµατα δηµο-σιονοµικής εξυγίανσης, τα οποία σε πολλέςπεριπτώσεις έχουν οδηγήσει σε σηµαντικήαύξηση της ανεργίας και της φτώχειας καιέχουν προκαλέσει δυσαρέσκεια των πολι-τών. Χρησιµοποιώντας στοιχεία για 29χώρες του ΟΟΣΑ κατά την περίοδο 1971-2009, υποστηρίζουµε ότι η δίκαιη κατανοµήτων βαρών έχει σηµασία και ειδικότερα ότιη καλύτερη στόχευση των κοινωνικώνµεταβιβάσεων και η βελτίωση της αποτελε-σµατικότητάς τους όσον αφορά την κατα-πολέµηση της φτώχειας, η αύξηση των δηµό-σιων δαπανών για την παιδεία και η ενί-σχυση των ενεργητικών πολιτικών απασχό-

λησης καθώς και προγράµµατα όπως η κοι-νωνική στέγαση που απευθύνονται στουςφτωχούς, ακόµη και η µείωση του συντελε-στή ΦΠΑ στα είδη πρώτης ανάγκης, αυξά-νουν τις πιθανότητες επιτυχίας των προ-σπαθειών δηµοσιονοµικής προσαρµογής. Ταευρήµατα αυτά αµφισβητούν την κρατούσαάποψη ότι επιτυχείς δηµοσιονοµικές προ-σαρµογές είναι εκείνες που βασίζονται σεπερικοπές των δαπανών και όχι σε αύξησητων φόρων. Τα αποτελέσµατα της εργασίαςπαρέχουν εµπειρικά στοιχεία που δείχνουνότι η άµβλυνση των κοινωνικών επιπτώσεωντης προσαρµογής, µε την υποστήριξη των πιοαδύναµων τµηµάτων της κοινωνίας, είναιζωτικής σηµασίας για την επιτυχία της.Έτσι, η “δίκαιη δηµοσιονοµική προσαρ-µογή” µπορεί να αποφέρει διττό όφελος,καθώς πέρα από την ενίσχυση της κοινωνι-κής συνοχής, συντελεί και στην επιτυχία τηςίδιας της προσαρµογής.



Does fairness matter for the success of fiscal consolidation?(Επηρεάζει την επιτυχία της δηµοσιονοµικής προσαρµογής η πιο δίκαιη κατανοµή του βάρους της;)

∆οκίµιο εργασίας Νο. 180Georgia Kaplanoglou, Vassilis T. Rapanos and Ioanna C. Bardakas

The determinants of VAT revenue efficiency: recent evidence from Greece(Προσδιοριστικοί παράγοντες της φορολογικής αποδοτικότητας του ΦΠΑ: πρόσφατα στοιχεία από την

Ελλάδα)


Στην παρούσα µελέτη διερευνώνται οιπροσδιοριστικοί παράγοντες της φορολογι-κής αποδοτικότητας του ΦΠΑ στην Ελλάδα.Αφορµή για την εξέταση του εν λόγω θέµα-τος ήταν το γεγονός ότι οι διαδοχικές αυξή-σεις του ΦΠΑ από την αρχή της εφαρµο-γής του Προγράµµατος Οικονοµικής Προ-σαρµογής δεν οδήγησαν σε υψηλότερο λό-γο εσόδων ΦΠΑ προς το ΑΕΠ (βλ. IMF,2012, 2013).

Ακολουθώντας αντίστοιχες εµπειρικές µελέτες(βλ. Poghosyan 2011, Brondolo 2009, Sansac et

al. 2010), εξετάζουµε οικονοµετρικά τη σχέσηµεταξύ φορολογικής αποδοτικότητας του ΦΠΑκαι ρυθµού µεταβολής του πραγµατικού ΑΕΠ.Ταυτόχρονα, λαµβάνουµε υπόψη τη δυνατό-τητα των φορολογικών αρχών να περιορίσουντη φοροδιαφυγή, καθώς και την επίδραση τηςµεταβολής των καταναλωτικών προτύπων µεστροφή προς αγαθά πρώτης ανάγκης, τα οποίασυνήθως επιβαρύνονται µε χαµηλότερο συντε-λεστή ΦΠΑ.

Τα ευρήµατα της µελέτης υποδηλώνουν ότιµια υποχώρηση (επιτάχυνση) του ρυθµού


Η µελέτη αναπτύσσει νέους δείκτες χρηµατο-πιστωτικής σταθερότητας και βασίζεται σε έναπαραµετρικό υπόδειγµα της αναµενόµενηςµεγιστοποίησης της χρησιµότητας από τα χρη-µατοπιστωτικά ιδρύµατα, υπό τους περιορι-σµούς της τεχνολογίας βάσει της νεοκλασικήςθεωρίας της παραγωγής. Το υπόδειγµα µπο-ρεί να εκτιµηθεί µε τη χρήση τυποποιηµένωνοικονοµετρικών τεχνικών, όπως η µέθοδοςGMM για τα δυναµικά δεδοµένα και η ανά-λυση παραγόντων για την εκτίµηση των πινά-κων συνδιασποράς. Μια λειτουργική µορφήγια τη συνάρτηση χρησιµότητας δεν είναι ανα-

γκαία και αποδεικνύεται πώς µε βάση το υπό-δειγµα µπορούν να υπολογιστούν δείκτες απο-στροφής προς τον κίνδυνο και σύνεσης. Τουπόδειγµα εκτιµάται µε τη χρήση δεδοµένωνγια τις χώρες της ευρωζώνης και επικεντρώ-νεται (i) στη χρήση του ως προσέγγισης ενός“µηχανισµού έγκαιρης προειδοποίησης”, (ii)σε συγκεκριµένες ανά τράπεζα και χώρα εκτι-µήσεις της αποστροφής προς τον κίνδυνο καιτης σύνεσης και (iii) στην παραγωγή ενός γενι-κευµένου δείκτη κινδύνου που στηρίζεται στηναβεβαιότητα σχετικά µε το κόστος των τρα-πεζικών δανείων.

Η µελέτη παρουσιάζει ένα ∆υναµικό Στοχα-στικό Υπόδειγµα Γενικής Ισορροπίας, τοοποίο σχεδιάστηκε για τη διενέργεια ποσοτι-κής και ποιοτικής ανάλυσης εναλλακτικώνσεναρίων οικονοµικής πολιτικής. Η δοµή τηςείναι η ακόλουθη. Αρχικά παρουσιάζονται τοθεωρητικό υπόβαθρο και τα δοµικά χαρακτη-ριστικά του υποδείγµατος. Στη συνέχεια, γίνε-ται διαµέτρηση και προσοµοίωση του υπο-δείγµατος για την ελληνική οικονοµία και διε-ρευνώνται οι δυναµικές του ιδιότητες. Πιοσυγκεκριµένα, εξετάζονται οι ροπές δεύτερης

τάξης των βασικών µακροοικονοµικών µετα-βλητών που αναπαράγονται από το υπόδειγµα,καθώς και η συµβολή εξωγενών διαταραχώνστη µεταβλητότητα βασικών µεγεθών χρησι-µοποιώντας συναρτήσεις αιφνίδιων αντιδρά-σεων και ανάλυση της διακύµανσης. Τα απο-τελέσµατα δείχνουν ότι το υπόδειγµα αναπα-ράγει σε ικανοποιητικό βαθµό τα βασικάχαρακτηριστικά των οικονοµικών κύκλων τηςελληνικής οικονοµίας και συνεπώς µπορεί νααποτελέσει ένα χρήσιµο εργαλείο για τη διε-νέργεια πειραµάτων οικονοµικής πολιτικής.


ανάπτυξης κατά 1% αυξάνει (µειώνει) τηφορολογική αποδοτικότητα του ΦΠΑ κατά0,63 της εκατοστιαίας µονάδας. Επιπλέον, ηφορολογική αποδοτικότητα του ΦΠΑ τείνεινα είναι χαµηλότερη κατά µέσο όρο σε περιό-δους οικονοµικής κρίσης. Η αδυναµία αντι-µετώπισης της φοροδιαφυγής (η οποία επι-

τείνεται σε περιόδους οικονοµικής κρίσης)µειώνει τη φορολογική αποδοτικότητα τουΦΠΑ. Αντίστοιχη αρνητική επίπτωση προκύ-πτει και από τη στροφή των καταναλωτικώνπροτύπων προς αγαθά πρώτης ανάγκης (ηοποία συνήθως παρατηρείται σε περιόδουςπαρατεταµένης οικονοµικής κρίσης).

BoGGEM: A Dynamic Stochastic General Equilibrium Model for Policy Simulations(BoGGEM: ένα δυναµικό στοχαστικό υπόδειγµα γενικής ισορροπίας για προσοµοιώσεις οικονοµικής

πολιτικής)

∆οκίµιο εργασίας Νο. 182Dimitris Papageorgiou

On Modeling Banking Risk(Εκτίµηση του τραπεζικού κινδύνου µέσω υποδείγµατος)

∆οκίµιο εργασίας Νο. 183E.G. Tsionas




Μπούτος Γιάννης, “Οικονοµική σταθεροποίηση και αναπτυξιακές προοπτικές”, τεύχος 3,Φεβρουάριος 1994.

Παπαδήµος Λουκάς, “Ανάπτυξη µε σταθερότητα: ο ρόλος της νοµισµατικής πολιτικής”, τεύχος5, Μάρτιος 1995.

Βορίδης Ηρακλής, “Η ειδική φύση των τραπεζών και ο µηχανισµός µετάδοσης της νοµισµατι-κής πολιτικής: Επισκόπηση της πρόσφατης βιβλιογραφίας”, τεύχος 5, Μάρτιος 1995.

Κυριακόπουλος Παναγιώτης, Μόσχος ∆ηµήτριος και Φιλιππίδης Αναστάσιος, “Μέσα άσκησηςνοµισµατικής πολιτικής από την Τράπεζα της Ελλάδος”, τεύχος 6, Νοέµβριος 1995.

Παπαγεωργίου Γιώργος, Χαραλαµπίδης Μιχάλης και Χαρδούβελης Γκίκας, “Μετάβαση στο ενι-αίο νόµισµα: Προκλήσεις και προοπτικές για τα πιστωτικά ιδρύµατα”, τεύχος 6, Νοέµβριος1995.

Καράµπαλης Νίκος, “Η εναρµόνιση των ∆εικτών Τιµών Καταναλωτή των χωρών της ΕυρωπαϊκήςΈνωσης”, τεύχος 7, Μάρτιος 1996.

∆ιεύθυνση Εργασιών ∆ηµοσίου, Γραφείο Μελέτης, Σχεδιασµού και Ανάπτυξης Εργασιών, “Αγο-ρές κρατικών χρεογράφων”, τεύχος 7, Μάρτιος 1996.

Saccomanni Fabrizio, “Ευκαιρίες και προκλήσεις κατά την πορεία προς την ευρωπαϊκή νοµι-σµατική ενοποίηση”, τεύχος 7, Μάρτιος 1996.

Παπαδήµος Λουκάς, “Προκλήσεις για τη νοµισµατική πολιτική κατά την πορεία προς την ΟΝΕ”,τεύχος 8, Νοέµβριος 1996.

∆ιεύθυνση Πληροφορικής και Οργάνωσης, “Εξελίξεις στα συστήµατα πληρωµών στην Ευρω-παϊκή Ένωση: Το διευρωπαϊκό σύστηµα πληρωµών TARGET και το ελληνικό σύστηµαΕΡΜΗΣ”, τεύχος 8, Νοέµβριος 1996.

Gibson Heather και Μπρισίµης Σοφοκλής, “Νοµισµατική πολιτική, εισροές κεφαλαίων και απο-κλιµάκωση του πληθωρισµού στην Ελλάδα”, τεύχος 9, Μάρτιος 1997.

Σαµπεθάι Ισαάκ, “Από τις συµβατικές αποδοχές στο κόστος εργασίας: Εισοδηµατική πολιτική,συλλογικές διαπραγµατεύσεις και πληθωρισµός (1991-96)”, τεύχος 9, Μάρτιος 1997.

Ζόνζηλος Νίκος και Hall S. G., “∆υνητική παραγωγή, τρέχουσα παραγωγή και πληθωρισµόςστην Ελλάδα”, τεύχος 9, Μάρτιος 1997.

Παντελίδης Ευάγγελος, “Η νέα µεθοδολογία κατάρτισης του ισοζυγίου πληρωµών της Τράπε-ζας της Ελλάδος”, τεύχος 9, Μάρτιος 1997.

Παπαδήµος Λουκάς, “Η παγκοσµιοποίηση των χρηµατοπιστωτικών αγορών και η άσκηση τηςοικονοµικής και νοµισµατικής πολιτικής”, τεύχος 10, ∆εκέµβριος 1997.

Καστρισιανάκης Ευστράτιος και Μπρισίµης Σοφοκλής, “Λειτουργεί ο µηχανισµός µετάδοσηςτης νοµισµατικής πολιτικής µέσω των πιστώσεων στην ελληνική οικονοµία;”, τεύχος 10, ∆εκέµ-βριος 1997.

Gibson Heather, “Η σχέση του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος µε την πραγµατική οικονοµία”,τεύχος 10, ∆εκέµβριος 1997.

Παπαπέτρου Ευαγγελία και Χονδρογιάννης Γιώργος, “H αιτιώδης σχέση τιµών καταναλωτή καιτιµών χονδρικής πώλησης στην Ελλάδα”, τεύχος 10, ∆εκέµβριος 1997.

Hardy Daniel και Συµιγιάννης Γιώργος, “Ανταγωνισµός και αποτελεσµατικότητα στο ελληνικότραπεζικό σύστηµα”, τεύχος 11, Ιούνιος 1998.

Gibson Heather και Μπρισίµης Σοφοκλής, “Παρέχει η καµπύλη αποδόσεων πληροφόρηση γιατον πληθωρισµό;”, τεύχος 11, Ιούνιος 1998.

Πανταζίδης Στέλιος, “Πληθωρισµός, επενδύσεις και οικονοµική µεγέθυνση στην Ελλάδα”, τεύ-χος 11, Ιούνιος 1998.

Μητράκος Θεόδωρος, “Η συµβολή των επιµέρους εισοδηµάτων στη διαµόρφωση της συνολι-κής ανισότητας”, τεύχος 11, Ιούνιος 1998.

Γκαργκάνας Χ. Νικόλαος, “Ελλάδα και ΟΝΕ: προοπτικές και προκλήσεις”, τεύχος 12, ∆εκέµ-βριος 1998.

ΚΑΤA ΛΟΓΟΣ AΡΘΡΩΝ ΠΟΥ ∆ΗΜΟΣ Ι ΕYΘΗΚΑΝΣΕ ΠΡΟΗΓΟYΜΕΝΑ ΤΕYΧΗ ΤΟΥ Ο ΙΚΟΝΟΜ ΙΚΟY∆ΕΛΤ I ΟΥ

7.New_KATALOGOS ARTHON_OikDeltio39: 1 25-07-14 13:07 171

Βουµβάκη Φραγκίσκα, Μπρισίµης Σοφοκλής και Σιδέρης ∆ηµήτρης, “Η ισοτιµία των αγορα-στικών δυνάµεων ως µακροχρόνια σχέση: εµπειρική διερεύνηση για την Ελλάδα”, τεύχος 12,∆εκέµβριος 1998.

Μανασσάκη Άννα , “Οι εισροές κοινοτικών πόρων στην Ελλάδα: ιστορική αναδροµή και προ-οπτικές”, τεύχος 12, ∆εκέµβριος 1998.

Λαζαρέτου Σοφία, “Η δραχµή στα µεταλλικά νοµισµατικά καθεστώτα: διδάγµατα από το παρελ-θόν”, τεύχος 13, Ιούλιος 1999.

Χονδρογιάννης Γιώργος, “Η αιτιώδης σχέση δηµόσιων δαπανών και δηµόσιων εσόδων στηνΕλλάδα”, τεύχος 13, Ιούλιος 1999.

Μητράκος Θεόδωρος και Τσακλόγλου Πάνος, “Η αναδιανεµητική επίδραση των ειδικών φόρωνκατανάλωσης”, τεύχος 13, Ιούλιος 1999.

Ντέλλας Χάρης, “Η στρατηγική νοµισµατικής πολιτικής της ΕΚΤ και η µεταβλητότητα τωνµακροοικονοµικών µεγεθών στην Ελλάδα”, τεύχος 13, Ιούλιος 1999.

Παπάζογλου Χρήστος, “Πραγµατική συναλλαγµατική ισοτιµία και οικονοµική δραστηριότητα:είναι απαραίτητα συσταλτική η πολιτική της περιορισµένης διολίσθησης της δραχµής;”, τεύ-χος 14, ∆εκέµβριος 1999.

Gibson Heather και Λαζαρέτου Σοφία, “Πρόδροµοι δείκτες του πληθωρισµού στην Ελλάδα καιαξιολόγηση της προβλεπτικής τους ικανότητας”, τεύχος 14, ∆εκέµβριος 1999.

Καραπαππάς Ανδρέας και Μηλιώνης Αλέξανδρος, “Εκτίµηση και ανάλυση του εξωτερικού χρέ-ους του ιδιωτικού τοµέα”, τεύχος 14, ∆εκέµβριος 1999.

Παπαδήµος Λουκάς, “Από τη δραχµή στο ευρώ”, τεύχος 15, Ιούλιος 2000.Ζόνζηλος Νίκος, “Η καµπύλη Phillips της ελληνικής οικονοµίας και το διαχρονικά µεταβαλ-

λόµενο ΝΑΙRU”, τεύχος 15, Ιούλιος 2000.Πανταζίδης Στέλιος, “H διατηρησιµότητα του ελλείµµατος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλ-

λαγών”, τεύχος 15, Ιούλιος 2000.Χονδρογιάννης Γιώργος, “∆ιερεύνηση της αιτιώδους σχέσης µεταξύ τιµών και µισθών στην

Ελλάδα”, τεύχος 15, Ιούλιος 2000.Σαµπεθάι Ισαάκ, “Η ελληνική αγορά εργασίας: χαρακτηριστικά, προβλήµατα και πολιτικές (µε

έµφαση στην ευελιξία της αγοράς εργασίας και στην καταπολέµηση της ανεργίας σε συνθή-κες µη πληθωριστικής ανάπτυξης)”, τεύχος 16, ∆εκέµβριος 2000.

Μπρισίµη ∆ήµητρα και Μπρισίµης Σοφοκλής, “Το πρόβληµα της ανεργίας στην ΕυρωπαϊκήΈνωση”, τεύχος 16, ∆εκέµβριος 2000.

Μπαρδάκα Ιωάννα, “Χρηµατοπιστωτική απελευθέρωση, περιορισµοί ρευστότητας και ιδιωτικήκατανάλωση στην Ελλάδα”, τεύχος 16, ∆εκέµβριος 2000.

Λαζαρέτου Σοφία και Μπρισίµης Σοφοκλής, “∆ηµοσιονοµικοί κανόνες και σταθεροποιητικήπολιτική στη ζώνη του ευρώ”, τεύχος 17, Ιούλιος 2001.

Λώλος Σαράντης-Ευάγγελος, “Ευρωπαϊκοί διαρθρωτικοί πόροι: ο ρόλος τους στην ανάπτυξητης ελληνικής οικονοµίας”, τεύχος 17, Ιούλιος 2001.

Παπάζογλου Χρήστος, “Περιφερειακή οικονοµική ενοποίηση και εισροή ξένων άµεσων επεν-δύσεων: η ευρωπαϊκή εµπειρία”, τεύχος 17, Ιούλιος 2001.

Γκαργκάνας Χ. Νικόλαος, “Το µέλλον της Ευρώπης και η ΟΝΕ”, τεύχος 18, ∆εκέµβριος 2001.Μπρισίµης Σοφοκλής και Παπαδοπούλου ∆άφνη-Μαρίνα, “Η εισαγωγή του ευρώ σε φυσική

µορφή στην Ελλάδα”, τεύχος 18, ∆εκέµβριος 2001.Ζόνζηλος Νίκος, “Ο µηχανισµός µετάδοσης της νοµισµατικής πολιτικής: τα αποτελέσµατα πει-

ράµατος της ΕΚΤ για την Ελλάδα”, τεύχος 18, ∆εκέµβριος 2001.Καµπέρογλου Νίκος, Μπρισίµης Σοφοκλής και Συµιγιάννης Γιώργος, “∆ιαφορές ως προς τα

χαρακτηριστικά των τραπεζών και η σηµασία τους για τη µετάδοση της νοµισµατικής πολιτι-κής”, τεύχος 18, ∆εκέµβριος 2001.



Τσαβέας Νίκος, “Συναλλαγµατικά καθεστώτα και συναλλαγµατική πολιτική στη Νοτιοανατο-λική Ευρώπη”, τεύχος 18, ∆εκέµβριος 2001.

Gibson Heather και ∆εµέναγας Νίκος, “Ο ανταγωνισµός στο ελληνικό τραπεζικό σύστηµα:εµπειρική µελέτη για την περίοδο 1993-1999”, τεύχος 19, Ιούλιος 2002.

Χονδρογιάννης Γιώργος, “Ιδιωτική αποταµίευση στην Ελλάδα: οικονοµικοί και δηµογραφικοίπροσδιοριστικοί παράγοντες”, τεύχος 19, Ιούλιος 2002.

Γκατζώνας Ευθύµιος και Νόνικα Καλλιόπη, “Χαρακτηριστικά αποδεκτών τίτλων και διαχείρισηενεχύρου στο πλαίσιο της χρηµατοδότησης των πιστωτικών ιδρυµάτων από τις κεντρικές τρά-πεζες”, τεύχος 19, Ιούλιος 2002.

Βορίδης Ηρακλής, Αγγελοπούλου Ελένη και Σκοτίδα Ιφιγένεια, “Η νοµισµατική πολιτική µέσααπό τα κείµενα της Τράπεζας της Ελλάδος 1990-2000”, τεύχος 20, Ιανουάριος 2003.

Καπλάνογλου Γεωργία και Newbery David, “Οι αναδιανεµητικές επιδράσεις της έµµεσης φορο-λογίας στην Ελλάδα”, τεύχος 21, Ιούλιος 2003.

Παπαπέτρου Ευαγγελία, “Μισθολογικές διαφορές µεταξύ δηµόσιου και ιδιωτικού τοµέα στηνΕλλάδα”, τεύχος 21, Ιούλιος 2003.

Αθανάσογλου Παναγιώτης και Μπρισίµης Σοφοκλής, “Η επίδραση των συγχωνεύσεων και εξα-γορών στην αποτελεσµατικότητα των τραπεζών στην Ελλάδα”, τεύχος 22, Ιανουάριος 2004.

Λαζαρέτου Σοφία, “Νοµισµατικό σύστηµα και µακροοικονοµική πολιτική στην Ελλάδα: 1833-2003”, τεύχος 22, Ιανουάριος 2004.

Καράµπαλης Νικόλαος και Κοντέλης Ευριπίδης, “Εναλλακτικοί τρόποι µέτρησης του πληθω-ρισµού”, τεύχος 22, Ιανουάριος 2004.

Παπασπύρου Θεόδωρος, “Τα νέα κράτη-µέλη της ΕΕ και στρατηγικές για την ΟΝΕ: ο ρόλοςτου Μηχανισµού Συναλλαγµατικών Ισοτιµιών ΙΙ (ΜΣΙ ΙΙ)”, τεύχος 23, Ιούλιος 2004.

Μητράκος Θεόδωρος, “Εκπαίδευση και οικονοµικές ανισότητες”, τεύχος 23, Ιούλιος 2004.Παπαπέτρου Ευαγγελία, “Μισθολογικές διαφορές µεταξύ ανδρών και γυναικών στην Ελλάδα”,

τεύχος 23, Ιούλιος 2004.Gibson Heather, “Η κερδοφορία των ελληνικών τραπεζών: πρόσφατες εξελίξεις”, τεύχος 24,

Ιανουάριος 2005.Αθανάσογλου Παναγιώτης, Ασηµακόπουλος Ιωάννης και Γεωργίου Ευαγγελία, “Η επίδραση

των ανακοινώσεων συγχωνεύσεων και εξαγορών στις αποδόσεις των µετοχών των τραπεζώνστην Ελλάδα”, τεύχος 24, Ιανουάριος 2005.

Ζωγραφάκης Σταύρος και Μητράκος Θεόδωρος, “Η αναδιανεµητική επίδραση του πληθωρι-σµού στην Ελλάδα”, τεύχος 24, Ιανουάριος 2005.

Θεοδοσίου Iωάννης και Πουλιάκας Κωνσταντίνος, “Κοινωνικοοικονοµικές διαφορές ως προςτην εργασιακή ικανοποίηση των υψηλά και των χαµηλά αµειβόµενων εργαζοµένων στηνΕλλάδα”, τεύχος 24, Ιανουάριος 2005.

Γκαργκάνας Χ. Νικόλαος, “H προσαρµογή στην ενιαία νοµισµατική πολιτική της ΕΚΤ”, τεύ-χος 25, Αύγουστος 2005.

Μητράκος Θεόδωρος, Συµιγιάννης Γεώργιος και Τζαµουράνη Παναγιώτα, “Το χρέος των ελλη-νικών νοικοκυριών: ενδείξεις από µία δειγµατοληπτική έρευνα”, τεύχος 25, Αύγουστος 2005.

Νικολίτσα ∆άφνη, “Κατά κεφαλήν εισόδηµα, παραγωγικότητα και συµµετοχή στην αγορά εργα-σίας: οι εξελίξεις στην ελληνική οικονοµία”, τεύχος 25, Αύγουστος 2005.

Νικολίτσα ∆άφνη, “Η συµµετοχή των γυναικών στην ελληνική αγορά εργασίας: εξελίξεις καιπροσδιοριστικοί παράγοντες”, τεύχος 26, Ιανουάριος 2006.

Ζόνζηλος Νίκος και Μητράκος Θεόδωρος, “∆ιερεύνηση των επιδράσεων των εξωγενών δια-ταραχών στην εµµονή και τη δυναµική του πληθωρισµού: µια µακροοικονοµική προσέγγισηγια την Ελλάδα”, τεύχος 26, Ιανουάριος 2006.




Αθανάσογλου Παναγιώτης, Ασηµακόπουλος Ιωάννης και Συριόπουλος Κωνσταντίνος, “Εξω-τερική χρηµατοδότηση, ανάπτυξη και κεφαλαιακή δοµή των επιχειρήσεων του Χρηµατιστη-ρίου Αθηνών”, τεύχος 26, Ιανουάριος 2006.

Μητράκος Θεόδωρος και Νικολίτσα ∆άφνη, “Η διάρκεια της ανεργίας στην Ελλάδα: εξελίξειςκαι χαρακτηριστικά”, τεύχος 27, Ιούλιος 2006.

Καλφάογλου Φαίδων, “Άσκηση προσοµοίωσης ακραίων καταστάσεων για το ελληνικό τραπε-ζικό σύστηµα”, τεύχος 27, Ιούλιος 2006.

Παντελίδης Θ. Ευάγγελος και Κουβατσέας Α. Γεώργιος, “Έρευνα συνόρων για την ταξιδιω-τική δαπάνη: µεθοδολογία – παρουσίαση και αξιολόγηση αποτελεσµάτων 2003-2005”, τεύχος27, Ιούλιος 2006.

Βλασόπουλος Θωµάς και Μπρισίµης Σοφοκλής, “Προσδιοριστικοί παράγοντες των τραπεζικώνεπιτοκίων και συγκρίσεις µεταξύ Ελλάδος και ζώνης του ευρώ”, τεύχος 28, Φεβρουάριος 2007.

Συµιγιάννης Γεώργιος και Τζαµουράνη Παναγιώτα, “∆ανεισµός και κοινωνικοοικονοµικά χαρα-κτηριστικά των νοικοκυριών: αποτελέσµατα από τις δειγµατοληπτικές έρευνες της Τράπεζαςτης Ελλάδος”, τεύχος 28, Φεβρουάριος 2007.

Παπαπέτρου Ευαγγελία, “Εκπαίδευση, αγορά εργασίας και µισθολογικές διαφορές στηνΕλλάδα”, τεύχος 28, Φεβρουάριος 2007.

Χριστοδουλάκης Γεώργιος, “Η εξέλιξη των πιστωτικών κινδύνων: φαινόµενα, µέθοδοι και δια-χείριση”, τεύχος 28, Φεβρουάριος 2007.

Καράµπαλης Νικόλαος και Κοντέλης Ευριπίδης, “Η µέτρηση του πληθωρισµού στην Ελλάδα”,τεύχος 28, Φεβρουάριος 2007.

Καπόπουλος Παναγιώτης και Λαζαρέτου Σοφία, “Η παρουσία και ο ρόλος των ξένων τραπε-ζών: η εµπειρία των χωρών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης στην περίοδο µετάβασης”, τεύχος29, Oκτώβριος 2007.

Νικολίτσα ∆άφνη , “Η συµµετοχή των νέων στην ελληνική αγορά εργασίας: εξελίξεις και προ-σκόµµατα”, τεύχος 29, Oκτώβριος 2007.

Αλµπάνη Κ. Μαρία, Ζόνζηλος Γ. Νίκος και Μπραγουδάκης Γ. Ζαχαρίας, “Ένα λειτουργικόπλαίσιο για τη βραχυχρόνια πρόβλεψη του πληθωρισµού”, τεύχος 29, Oκτώβριος 2007.

Ασηµακόπουλος Γ. Ιωάννης, Μπρισίµης Ν. Σοφοκλής και Ντελής ∆. Μάνθος, “Η αποτελε-σµατικότητα του ελληνικού τραπεζικού συστήµατος και οι προσδιοριστικοί της παράγοντες”,τεύχος 30, Μάιος 2008.

Μπαλφούσια Χιόνα, “Χρηµατοπιστωτική ολοκλήρωση: το Χρηµατιστήριο Αθηνών στην ευρω-παϊκή χρηµατοπιστωτική αγορά”, τεύχος 30, Μάιος 2008.

Μητράκος Θεόδωρος, “Παιδική φτώχεια: πρόσφατες εξελίξεις και προσδιοριστικοί παράγο-ντες”, τεύχος 30, Μάιος 2008.

Ασηµακόπουλος Ιωάννης, Λαλούντας ∆ιονύσης και Συριόπουλος Κωνσταντίνος, “Οι προσ-διοριστικοί παράγοντες της επιβίωσης των επιχειρήσεων στο Χρηµατιστήριο Αθηνών”, τεύ-χος 31, Νοέµβριος 2008.

Πέτρουλας Παύλος, “Ξένες άµεσες επενδύσεις στην Ελλάδα”, τεύχος 31, Νοέµβριος 2008.Αναστασάτος Τάσος και Μάνου Κωνσταντίνα, “Κερδοσκοπικές επιθέσεις στη δραχµή και η

µετάβαση στο ευρώ”, τεύχος 31, Νοέµβριος 2008.Μητράκος Θεόδωρος και Συµιγιάννης Γεώργιος, “Προσδιοριστικοί παράγοντες του δανεισµού

και της χρηµατοοικονοµικής πίεσης των νοικοκυριών στην Ελλάδα”, τεύχος 32, Μάιος 2009.Παπάζογλου Χρήστος, “Είναι πράγµατι χαµηλή η εξαγωγική επίδοση της Ελλάδος;”, τεύχος 32,

Μάιος 2009.Ζόνζηλος Νίκος, Μπραγουδάκης Ζαχαρίας και Παύλου Γεωργία, “Ανάλυση των αναθεωρήσεων

των προκαταρκτικών (flash) εκτιµήσεων των τριµηνιαίων εθνικών λογαριασµών”, τεύχος 32,Μάιος 2009.



Ράπανος Βασίλης και Καπλάνογλου Γεωργία , “Ανεξάρτητα δηµοσιονοµικά συµβούλια και οπιθανός ρόλος τους στην Ελλάδα”, τεύχος 33, Μάιος 2010.

Μητράκος Θεόδωρος, Τσακλόγλου Πάνος και Χολέζας Ιωάννης, “Προσδιοριστικοί παράγο-ντες της πιθανότητας ανεργίας των νέων στην Ελλάδα, µε έµφαση στους αποφοίτους τριτο-βάθµιας εκπαίδευσης”, τεύχος 33, Μάιος 2010.

Gibson Heather και Μπαλφούσια Χιόνα, “Πληθωρισµός και ονοµαστική αβεβαιότητα: η περί-πτωση της Ελλάδος”, τεύχος 33, Μάιος 2010.

Μηγιάκης Πέτρος, “Προσδιοριστικοί παράγοντες της συσχέτισης µετοχών-οµολόγων στηνΕλλάδα”, τεύχος 33, Μάιος 2010.

Μητράκος Θεόδωρος, Τσακλόγλου Πάνος και Χολέζας Ιωάννης , “Προσδιοριστικοί παράγο-ντες του ύψους των µισθών στην Ελλάδα, µε έµφαση στους µισθούς των αποφοίτων τριτο-βάθµιας εκπαίδευσης”, τεύχος 34, Σεπτέµβριος 2010.

Μπραγουδάκης Ζαχαρίας και Παναγιώτου Στέλιος, “Προσδιοριστικοί παράγοντες των εισπρά-ξεων από θαλάσσιες µεταφορές: η περίπτωση της Ελλάδος”, τεύχος 34, Σεπτέµβριος 2010.

Gibson Heather και Μπαλφούσια Χιόνα, “Επιδράσεις της ονοµαστικής και της πραγµατικής αβε-βαιότητας στα βασικά µακροοικονοµικά µεγέθη στην Ελλάδα”, τεύχος 34, Σεπτέµβριος 2010.

Μανεσιώτης Βασίλειος, “Αριθµητικοί δηµοσιονοµικοί κανόνες στην πράξη”, τεύχος 35, Ιούνιος2011.

Βασαρδάνη Μελίνα, “Φοροδιαφυγή στην Ελλάδα: µια γενική επισκόπηση”, τεύχος 35, Ιούνιος2011.

Καλφάογλου Φαίδων, “Η χρησιµότητα των ασκήσεων προσοµοίωσης ακραίων καταστάσεων(stress tests) για την ανάλυση της ευρωστίας των τραπεζών”, τεύχος 35, Ιούνιος 2011.

Νικολίτσα ∆άφνη, “Η ενδοεπιχειρησιακή κατάρτιση στην Ελλάδα: µια συνοπτική εικόνα”, τεύ-χος 35, Ιούνιος 2011.

Παπασπύρου Θεόδωρος, “Η βιωσιµότητα της οικονοµικής και νοµισµατικής ένωσης και οι προ-οπτικές των οικονοµιών της περιφέρειας”, τεύχος 36, Απρίλιος 2012.

Κανελλόπουλος Κώστας, “Απασχόληση και ροές εργαζοµένων στη διάρκεια της οικονοµικήςκρίσης”, τεύχος 36, Απρίλιος 2012.

Καλφάογλου Φαίδων, “Το πλαίσιο της κεφαλαιακής επάρκειας των τραπεζών”, τεύχος 36, Απρί-λιος 2012.

Μπραγουδάκης Ζαχαρίας και Σιδέρης ∆ηµήτρης, “Είναι συµµετρική η προσαρµογή της λιανι-κής τιµής της βενζίνης στις µεταβολές της διεθνούς τιµής του πετρελαίου; Η περίπτωση της ελλη-νικής αγοράς καυσίµων”, τεύχος 37, ∆εκέµβριος 2012.

Κανελλόπουλος Ν. Κώστας, “Μέγεθος και διάρθρωση της ανασφάλιστης εργασίας”, τεύχος 37,∆εκέµβριος 2012.

Μηγιάκης Μ. Πέτρος, “Επισκόπηση των προτάσεων για κοινές οµολογιακές εκδόσεις από τακράτη-µέλη της ζώνης του ευρώ υπό µακροχρόνια οπτική γωνία”, τεύχος 37, ∆εκέµβριος 2012.

Καράµπαλης Νικόλαος και Κοντέλης Ευριπίδης, “Οι αυξήσεις των έµµεσων φόρων και η επί-πτωσή τους στον πληθωρισµό κατά την περίοδο 2010-2012”, τεύχος 38, Νοέµβριος 2013.

Βουρβαχάκη Ευαγγελία, “∆ιαρθρωτική µεταρρύθµιση στις οδικές εµπορευµατικές µεταφορές”,τεύχος 38, Νοέµβριος 2013.

Κανελλόπουλος Νικόλαος Κ., Μητράκος Θεόδωρος, Τσακλόγλου Πάνος και Χολέζας Ιωάννης,“Οι επιπτώσεις της τρέχουσας κρίσης στις ιδιωτικές αποδόσεις της εκπαίδευσης στην Ελλάδα”,τεύχος 38, Νοέµβριος 2013.

Παπαπέτρου Ευαγγελία και Μπάκας ∆ηµήτριος, “Η ελληνική αγορά εργασίας στα χρόνια τηςκρίσης: ανεργία, απασχόληση και συµµετοχή στην αγορά εργασίας”, τεύχος 38, Νοέµβριος 2013.

Τζαµουράνη Παναγιώτα, “Η έρευνα για την οικονοµική κατάσταση των νοικοκυριών: περιγραφήτης έρευνας του 2009 και κύρια αποτελέσµατα για το εισόδηµα, τον πλούτο και τη δανειακήεπιβάρυνση των νοικοκυριών στην Ελλάδα”, τεύχος 38, Νοέµβριος 2013.




YELLOW

BLACK

MAGENTA

CYAN

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟΤΕΥΧΟΣ 35

ISSN: 1105 - 8544

ΙΟΥ

ΝΙΟ

Σ 2

01

1Ο

ΙΚΟ

ΝΟ

ΜΙΚ

Ο Δ

ΕΛ

ΤΙΟ

ΤΕ

ΥΧ

ΟΣ

35

ΙΟΥΝΙΟΣ2011

ΤΡ

ΑΠ

ΕΖ

Α Τ

ΗΣ Ε

ΛΛ

ΑΔΟ

Σ

ΕΥΡ

ΩΣΥΣ

ΤΗΜ

Α

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΙΟΥΛΙΟΣ 2014 ΔΕΛΤΙΟ - Bank of GreeceYELLOW BLACK MAGENTA CYAN...

Documents

Transcript of ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΙΟΥΛΙΟΣ 2014 ΔΕΛΤΙΟ - Bank of GreeceYELLOW BLACK MAGENTA CYAN...