Ρωμαϊκό θέατρο- Οι πρώτοι Ρωμαίοι δραματουργοί επηρεάστηκαν από το ελληνικό θέατρο της ΚάτωΙταλίας, αλλά και από τη θεατρική παράδοση των Ετρούσκων, τις Ατελλανές φάρσες,το μίμο και τους versus Fescennini.

- Η λέξη histrio «ηθοποιός» είναι ετρουσκικής προέλευσης (είναι ο μασκοφόροςχορευτής αποτροπαϊκών τελετών). Οι histriones αντιμετωπίζονταν υποτιμητικά σεσχέση με τους ερασιτέχνες ηθοποιούς. Οι πρώτοι Ρωμαίοι κωμικοί ποιητές είναιδούλοι ή απελεύθεροι και όχι ευυπόληπτοι πολίτες. Οι επαγγελματίες ηθοποιοίπαίζουν αρχικά χωρίς προσωπείο.

- Είναι σχεδόν σίγουρο ότι δεν υπήρχαν γυναίκες ηθοποιοί (εκτός από τον μίμο), ενώπρέπει να θεωρείται σίγουρη η χρήση μάσκας.

- Οι Ρωμαίοι ηθοποιοί ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες κατά τα πρότυπα τωνΕλλήνων συναδέλφων τους, παρά το ότι αυτά δεν είχαν την ανάλογη δύναμη.

Φάρσα των φλυάκων (φλύακες)Κατωιταλική (ελληνική) αγροτική μορφή κωμωδίας με θέματα ευτράπελες ιστορίεςγια θεούς, παρωδίες μύθων και σκηνές της καθημερινής ζωής. Αισχρότητα και χρήσηπροσωπείων.

Ατελλανή φάρσα- Πρελούδια και ιντερμέδια μάλλον οσκικής προέλευσης στο πλαίσιο κάποιωναγώνων, ίσως νεκρικών.- Είναι ένα είδος παραδοσιακής φάρσας με πρόσωπα που έμοιαζαν τους τύπους τηςπαντομίμας.- Παίζεται όχι από ηθοποιούς αλλά από πολίτες και μάλιστα με προσωπεία.- Παρουσιάζει αρκετά κοινά σημεία με τη φάρσα των φλυάκων, κυρίως τηναισχρότητά της και τη χρήση προσωπείων.- Αρκετά νωρίς αποκτά το ρόλο ενός επιλογικού θεατρικού έργου αντίστοιχου προς τοσατυρικό δράμα.- Λογοτεχνικά αυτονομείται γύρω στο 100 π.Χ.- Κύριοι εκπρόσωποι ο Πομπώνιος από την Μπολώνια και ο Νόβιος.

Versus fescennini- Fescennium =πόλη της Ετρουρίας.- Αυτοσχέδιο θέατρο. Τους τραγουδούσαν σε γάμους και γλέντια.

[2]

- Εξαιτίας του άσεμνου περιεχομένου τους ο Αύγουστος τους απαγόρεψε.

Μίμος- Γύρω στα μισά του 1ου αι. π.Χ. δόθηκε ώθηση από τον Publilius Syrus και τον DecimusLaberius. Μέχρι τότε αποτελούσε το exodium της Ατελλανής φάρσας.- Προέλευση ελληνική (Σώφρων 5ος αι., Ηρώνδας 3ος αι π.Χ.) και περιεχόμενο κωμικόκαι συνηθέστατα άσεμνο (παρωδία θρησκείας και μύθου, χυδαιότητα).- Επίσης είχε δύο ιδιομορφίες: α) δε χρησιμοποιούνταν μάσκα και β) τους γυναικείουςρόλους έπαιζαν γυναίκες.- Την εποχή του Κικέρωνα ο μίμος χρησιμεύει-στη θέση της ατελλανής κωμωδίας- ωςεπίμετρο των τραγωδιών.

Στη Ρώμη δεν υπήρχε μόνιμο θέατρο μέχρι το 55 π.Χ. Κατασκευάζονταν πρόχειρεςξύλινες κατασκευές στους χώρους των εορτών. Τα θέατρα αρχιτεκτονικά συνδέοντανμε ναούς και τα ίδια περιελάμβαναν επίσης και ιερά (sacella) στο ανώτερο διάζωμα τουκοίλου (λατρευτική διάσταση του ρωμαϊκού θεάτρου). Θεατρικές παραστάσειςανέβαιναν στο πλαίσιο θριάμβων, εγκαινίων ναών, κηδειών και κυρίως αγώνων.Υπήρχε καθιερωμένη μια σειρά από εορτές: Ludi Megalenses, Cereales, Florales,Apollinares, Romani, Plebeii.

Είδη ρωμαϊκής κωμωδίας και τραγωδίαςΚωμωδία- fabula togata: τύπος λατινικής κωμωδίας με οικεία ιταλικά θέματα (toga = τήβεννος)- fabula palliata: τύπος λατινικής κωμωδίας κατά τα πρότυπα της ελληνικής ΝέαςΚωμωδίας (pallium = ελλ. χιτώνας). Γνήσια ελληνική στον τόνο και το θέμα, αλλάγνήσια λατινική στη γλώσσα.

Τραγωδία- fabula crepidata: λατινική τραγωδία με υπόθεση από την ελληνική μυθολογία (crepida= κόθορνος)- fabula praetexta(ta): λατινική τραγωδία με υπόθεση από τη ρωμαϊκή ιστορία, αρχαίακαι σύγχρονη (praetexta = είδος ρωμαϊκής τηβέννου)

Διαφορές ελληνικού και ρωμαϊκού δράματος:

α) Ενώ στο ελληνικό δράμα υπάρχει σαφής διαχωρισμός μεταξύ τραγωδίας καικωμωδίας, στη Ρώμη αυτό δεν ισχύει (τα ιαμβο-τροχαϊκά μέτρα που χρησιμοποιούνταιστη Ρώμη φανερώνουν μια τάση συμβιβασμού των δύο ειδών)

[3]

β) τα ρωμαϊκά έργα είναι πιο μουσικά και «οπερατικά»

γ) δεν ισχύει στο ρωμαϊκό δράμα ο κανόνας των τριών ηθοποιών.

δ) Tο σατυρικό δράμα δεν υπάρχει στη Ρώμη (ή έχει ελάχιστη σημασία).

ΤραγωδίαΤραγωδίες συνεχίζονταν να γράφονται στη δεκαετία του 90 π.Χ., ενώ και καθ’όλη τη διάρκεια της ζωής του Κικέρωνα υπήρχαν αναβιώσεις των έργων πουθεωρούνταν κλασικά. Κύριος στόχος της τραγωδίας ήταν η εξύμνηση της virtus.Υπάρχει στενή σχέση ανάμεσα στη ρητορική και την τραγωδία.Στη Ρώμη τη μεγαλύτερη σημασία είχε ο Ευριπίδης, ο «τραγικότερος».Οι Ρωμαίοι παραλαμβάνουν την τραγωδία όχι στην κλασική της μορφή, αλλάαπό τη Μεγάλη Ελλάδα (τάσεις προς τη μεγαλοπρεπή παράσταση, μεγάλος ορόλος της μουσικής). Ρυθμική απαγγελία και χορικά καταλαμβάνουν μεγάληέκταση στο ρωμαϊκό δράμα («οπερετική» τραγωδία).Βαθμιαία οι Ρωμαίοι περικόπτουν το χορικό τραγούδι προς όφελος τηςμονωδίας.

[4]

ΚωμωδίαΓια τους Ρωμαίους κωμωδιογράφους δεν έχει καμιά σημασία η ΑρχαίαΚωμωδία, αλλά η Νέα (με ενδιάμεσο τη Μέση).Εγκαταλείπεται η παραμυθική φαντασία και η δυσφήμηση σύγχρονωνπολιτικώνΔιαδραματίζεται σε ελληνορωμαϊκό αστικό περιβάλλον.Έχει μια πλαστή πλοκή, αυτοτελή και δομημένη με σαφήνεια.Ο χορός υποχωρεί.Σημαντικό ρόλο παίζουν μηχανορραφίες και αναγνωρίσεις.Φαίνεται ότι οι κωμικοί ηθοποιοί στη Ρώμη ως την εποχή του Τερέντιου δεφορούσαν προσωπεία, αλλά μόνο περούκες (galeri).H γλώσσα της κωμωδίας πλησιάζει την καθομιλουμένη, ωστόσο υπάρχουνδιαφορές μεταξύ των συγγραφέων (π.χ. τα λατινικά του Πλαύτου είναιπολυχρωμότερα, άλλοτε υψηλότερα, άλλοτε τραχύτερα, από του Τερέντιου).

Σκηνικό υπόβαθροΜια civitas graecoromana, μια διεθνής, κοσμοπολίτικη πόλη. Το σκηνικό είναι γενικάενιαίο. Αριστερά βρίσκεται η έξοδος προς το λιμάνι ή την εξοχή και δεξιά προς τηνπόλη και την αγορά. Οι πύλες στο βάθος μπορούν να λειτουργούν ως είσοδοιιδιωτικών οικιών.

TυπολογίαΧαρακτηριστικοί τύποι, που διαμορφώθηκαν κατά την εξέλιξη της Μέσης Κωμωδίας:ο ερωτευμένος νεαρός, ο αυστηρός πατέρας, senex amans, ο φιλόνικος σύζυγος, οκαυχησιάρης στρατιωτικός (miles gloriosus), η άπληστη εταίρα, ο/η ασυνείδητος/ημαστροπός (leno/lena), ο πανούργος δούλος, ο παράσιτος (τυπικά ελεύθερος, αλλάπνευματικά δούλος, το αντίθετο του δούλου), ο δανειστής, ο μάγειρας, ο γιατρός.Απουσιάζει η μοιχαλίδα σύζυγος.

servus (δούλος): έξυπνος (doctus), πονηρός (callidus), πανούργος (astutus), κακός (malus).Μπορεί να επικοινωνεί εμπιστευτικά με το κοινό χωρίς να διακόπτεται η θεατρικήσύμβαση. Ανήκει και στο κοινό και στους ηθοποιούς, είναι ο μεσάζων και οσκηνοθέτης της δράσης. Στον Πλαύτο ο δολοπλόκος δούλος παίζει κεντρικό ρόλο.

[5]

Titus Macc(i)us Plautus (250 π.Χ.-184 π.Χ.)

Ζωή. Σάρσιννα της Ουμβρικής.Εγκαταστάθηκε στη Ρώμη και δούλεψε στο θέατρο. Με τα λεφτά που απέκτησε

ασχολήθηκε με το εμπόριο, αλλά καταστράφηκε και εργάστηκε στο χειρόμυλοκάποιου ψωμάδικου.

Ο maccus (παλιάτσος) είναι ένας τύπος της ατελλανής φάρσας. Δούλεψε ωςηθοποιός ατελλανής φάρσας. Και τα τρία ονόματά του παραπέμπουν στη φάρσα,οπότε δεν αποκλείεται να είναι ψευδώνυμα.

Εργογραφία. Αποδίδονταν σ’ αυτόν γύρω στα 150 έργα. Σώζονται 21 κωμωδίες τουολόκληρες και σε αποσπασματική μορφή (fabulae Varronianae). Χρονολογούνταιανάμεσα στα τελευταία χρόνια του Β΄ Καρχηδονιακού πολέμου και το θάνατό του:Amphitruo, Asinaria, Aulularia, Bacchides, Captivi, Casina, Cistellaria, Curculio, Epidicus,Menaechmi,Mercator,Miles Gloriosus,Mostellaria, Persa, Poenulus, Pseudolus, Rudens, Stichus,Trinummus Truculentus, Vidularia

ΠρότυπαΌχι η Αρχαία Κωμωδία αλλά η λιγότερο επιθετική Νέα Κωμωδία (επίσης και η Μέσηκωμωδία).

Επίσης:επίδραση από την τραγωδία (κυρίως όσον αφορά τη μουσική), το Ναίβιο, το μίμο, τουςφλύακες, την ατελλανή φάρσα και τους σκωπτικούς versus Fescennini.

Γενικά: δε «μετέφρασε» απλώς έργα της Νέας Κωμωδίας. Δημιούργησε καθαράρωμαϊκές κωμωδίες με τη μουσική δομή της ρωμαϊκής τραγωδίας και αξιοποίησεχιουμοριστικά στοιχεία από τη φάρσα της υπαίθρου.

Μετρική και μουσική μορφήΟι κωμωδίες αποτελούνται από:a) διαλογικά μέρη (diverbia)b) αδόμενα κομμάτια (cantica = μουσικά απαγγελλόμενοι στίχοι και μελικές λυρικέςσκηνές).

Ο Πλαύτος αύξησε τα cantica σε βάρος των diverbia. Το αντίθετο έκανε οΤερέντιος.

[6]

Στη ρωμαϊκή κωμωδία δεν υπάρχει χορός, αλλά έχουν αυξηθεί τα λυρικά μέρη(cantica).

Χαρακτηριστικά της κωμωδίας του Πλαύτου:- επαύξηση λυρικών μερών (cantica) και μείωση των απαγγελλόμενων μερών (diverbia)- επαύξηση παρεμβαλλόμενων δευτερευουσών προτάσεων- επαύξηση των ρωμαϊκών στοιχείων- καλλιτεχνική πραγμάτευση της ίντριγκας- ενίσχυση του ρόλου του έξυπνου δούλου (servus callidus)

Contaminatio (συμφυρμός)Υπάρχουν ασυμφωνίες και αντιφάσεις, αλλά αυτές μπορεί κάλλιστα να υπήρχαν καιστα ελληνικά πρότυπα των κωμωδιών του.Ίσως να έχει συνεπεξεργαστεί δύο ή και τρεις ελληνικές κωμωδίες.Πιο πιθανός είναι ο λεγόμενος μικρός συμφυρμός, δηλαδή η προσθήκη στο πρότυπότου μεμονωμένων σκηνών από ένα άλλο ελληνικό έργο.

ΔομήΟι κωμωδίες του Μενάνδρου διαιρούνται σε πέντε πράξεις και έχουν τέσσερα χορικάδιαλείμματα. Στον Πλαύτο δεν έχουμε πράξεις, αλλά διαίρεση σε «προοίμιο»,«κορύφωση» της δέσης και «λύση».

Η έναρξη της κυρίως πλοκής και το σημείο πριν την «λύση» σηματοδοτείται μεαδόμενες σκηνές

Στο προοίμιο των κωμωδιών του Πλαύτου υπάρχει ένας ομιλητής. Αυτός:α) είναι πρόσωπο του έργου και ξέρει περισσότερα στο προοίμιο απ’ ό,τι στη συνέχεια,ήβ) πλαισιώνεται από μία θεότητα που συμπληρώνει τα στοιχεία της υπόθεσης που δεγνωρίζει ο θνητός ομιλητής,ήγ) τον πρόλογο εξαρχής εκφωνεί μια θεότητα ή μια αλληγορική μορφή,ήδ) είναι ένας ανώνυμος και παντογνώστης ομιλητής.

Γενικά ο ρόλος του προλόγου είναι να πληροφορήσει το θεατή για το τι πρόκειται ναδει. Απομένει να δει το πώς θα γίνουν όλα αυτά.

[7]

ΠλοκήΗ πλοκή είναι δεδομένη και τα έργα του Πλαύτου από δραματική άποψη είναιαπλούστερα από αυτά του Μενάνδρου. Συνήθως έχουμε την εξαπάτηση μιαςανταγωνιστικής μορφής (πατέρας, στρατιώτης, μαστροπός) και τελικά την ένωσηενός ερωτευμένου ζευγαριού. Ο ρόλος του βοηθού ανατίθεται συνήθως στονπανούργο δούλο. Η μετάπτωση, η «περιπέτεια», μπορεί να συνδέεται με μίαεγκατάλειψη-απαγωγή ενός παιδιού σε χρόνο προγενέστερο της υπόθεσης, με μιααναγνώριση.

Ονοματολογία: ο Πλαύτος σπάνια δανείζεται ονόματα από τη Νέα Κωμωδία καισπάνια επαναλαμβάνει ονόματα από έργο σε έργο. Τα ονόματα των χαρακτήρων τουπαρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία (σε αντίθεση με την Ατελλανή φάρσα). Ωστόσο παράτη φαινομενική εξατομίκευση με ονόματα ιδιόρρυθμα και φανταστικά, σε κάθε έργοεμφανίζεται η Ατελλανού τύπου κομπανία.

Σχέση με πρότυπαΟ Πλαύτος αποδιοργανώνει τα ελληνικά του πρότυπα και τα χειρίζεται με μεγάληελευθερία. Τα έργα του δεν αποτελούν «μεταφράσεις» με τη στενή έννοια του όρου.

ΓλώσσαΔεν είναι πολύ χυδαία και ενίοτε διανθίζεται με ελληνικά δάνεια.Χαρακτηρίζεται από μεγάλη ποικιλία (αινίγματα-αστεία, λογοπαίγνια, νομικοί όροικαι θέματα, συγκεκριμένα υποκοριστικά, αρχαϊσμοί, ελληνικές και άλλες ξένεςλέξεις, ομιλούντα ονόματα κλπ.). Βρίσκεται κοντά στην προφορική γλώσσα τωνμορφωμένων.

Publius Terentius AferΖωή: Κατάγεται από τη Βόρεια Αφρική (πιθανόν λιβυκής καταγωγής) και γεννήθηκεστην Καρχηδόνα το 195 ή το 185 π.Χ. Πέθανε το 159 π.Χ. Έχασε την ελευθερία του καιβρέθηκε στη Ρώμη δούλος του Terentius Lucanus, ο οποίος του χάρισε την ελευθερίατου λόγω των ικανοτήτων του και της ιδιαίτερης ομορφιάς του.Συνδέθηκε με το Σκιπίωνα τον Αφρικανό και το φίλο του Γ. Λαίλιο (επίσης: Γ.Λουκίλιος, ο φιλόσοφος Παναίτιος και ο ιστορικός Πολύβιος).Ταξιδεύει στην Ελλάδα και τη Μικρά Ασία για σπουδές και δε γυρίζει πίσω. Είναι ομόνος αρχαϊκός Λατίνος ποιητής για τον οποίο διαθέτουμε μια vita.Ο Tερέντιος αργότερα πέρασε στα σχολεία και έγινε ο πρόδρομος της Κωμωδίας τωνΗθών.

[8]

Έργο: Σώζονται ακέραιες έξι κωμωδίες του: Andria (166 π.Χ.). Διπλή ερωτική υπόθεση. Κωμωδία αναγνώρισης με

σύγκρουση πατέρα-γιου. Πρότυπο το ομώνυμο έργο του Μένανδρου.

Hecyra (165 π.Χ.) Πρότυπο το ομώνυμο έργο του Απολλόδωρου

Heautontimorumenos (163 π.Χ.). Θέμα η σωστή αγωγή των παιδιών και η σωστήσυμπεριφορά των γονέων.

Eunuchus (161 π.Χ.). Κωμωδία ίντριγκας και αναγνώρισης. Πρότυπο το ομώνυμοέργο του Μένανδρου, αλλά εμπλουτίζεται με δύο πρόσωπα από τον Κόλακατου Μένανδρου, το στρατιώτη Θράσωνα και τον παράσιτο Γνάθωνα. Ηcontaminatio είναι ξεκάθαρη, ευρείας κλίμακας και ομολογημένη.

Phormio (161 π.Χ.). Το κλασικό υπόδειγμα μιας κωμωδίας ίντριγκας. Πρότυπο τοέργο Επιδικαζόμενος του Απολλόδωρου.

Adelphoe (161 π.Χ.). Θέμα η ανατροφή των παιδιών (επιείκεια vs. αυστηρότητα).Πρότυπο το ομώνυμο έργο του Μένανδρου. Το έργο ανέβηκε ξανά δύο φορές το160 π.Χ. μετά την παταγώδη αποτυχία της πρώτης παράστασης, η οποίαξέμεινε από θεατές, οι οποίοι προτίμησαν τις παραστάσεις ενός θιάσουακροβατών. Τη δεύτερη φορά οι θεατές προτίμησαν ξιφομαχίες και μόνο τηντρίτη φορά η παράσταση ήταν επιτυχής.

Σχέση με πρότυπα. Ο Τερέντιος «μετέφρασε» πιο πιστά τα έργα του Μενάνδρου καιτου Απολλόδωρου σε σχέση με τις ελεύθερες διασκευές του Πλαύτου, ωστόσο δεδίστασε να «νοθεύσει» τα ελληνικά πρωτότυπά του (contaminatio = συμφυρμός).

Τρόποι της contaminatio: τροποποίηση χαρακτήρων του πρωτοτύπου, αλλαγήπεριεχομένου κάποιων σκηνών, δανεισμός σκηνών από άλλα έργα. Ομολογεί ότιεφαρμόζει την τεχνική του συμφυρμού.

Τα έργα του Τερέντιου βρίσκονται κοντά σε τόνο και ύφος με το Μένανδρο.Είναι έργα υπερπολιτισμένα, γι’ αυτό και στην εποχή τους δε βρήκαν πλατιάαπήχηση στη μισοβάρβαρη Ρώμη. Είναι γνήσια ελληνικά στον τόνο και γνήσιαλατινικά στη γλώσσα.

Ο τερεντιανός πρόλογος

[9]

Ο Τερέντιος αντικαθιστά τον τύπο του «θεϊκού προλόγου» με μανιφέστα ποιητικήςπρακτικής, όπου βασικά αντεπιτίθεται στις κριτικές του Λούσκιου Λανουβίνου.Οι προκαταρκτικές για την κατανόηση πληροφορίες μετατοπίζονται καιενσωματώνονται στις πρώτες σκηνές του έργου (εκθεσιακή τεχνική).Ο πρόλογος αναλαμβάνει μια λειτουργία που μπορεί να συγκριθεί με τηλειτουργία της αριστοφανικής «παράβασης».Καινοφανές κείμενο θεωρίας της λογοτεχνίας, στο οποίο ο ποιητής μιλά για τηνποίησή του.

Εντός του έργου ο Τ. αρνείται να έρθει άμεσα σε επαφή με το κοινό (σε αντίθεση μετον Πλαύτο).

Ο Τερέντιος θεωρεί απαράδεκτη τη χρήση λατινικών προτύπων ή ελληνικών πουείχαν ήδη μεταφραστεί.

Είναι νεωτερικός συγγραφέας που συνδιαλέγεται με την παλιά σχολή.

Απορρίπτει τη σχολαστικότητα (diligentia) που απαιτεί να μην αγγίζουν τα ελληνικάέργα, αλλά να τα μεταφράζουν επακριβώς χωρίς προσμείξεις με άλλα δράματα.

Ο Τερέντιος είναι συνεχιστής, όχι μεταφραστής του Μένανδρου και βρίσκει ανάμεσαστην αυθαιρεσία και την εξάρτηση μια κλασική μεσότητα.

Γλώσσα-ΎφοςΚαθαρολόγος, ορθά λατινικά, κομψή γλώσσα χωρίς χοντροκοπιές. Ενώ ο

Πλαύτος συσσωρεύει υβριστικές λέξεις, ο Τερέντιος αποφεύγει ονόματα ζώων καισεξουαλικές ύβρεις. Προτιμά τη λεπτή ειρωνεία.

Λιτό ύφος, μείωσε τα μουσικά μέρη (cantica) σε αντίθεση με τον Πλαύτο. Ηhumanitas αποτελεί βασικό στοιχείο του.