1

O PΗΤΟΡΙΚΟΣ ΛOΓOΣ ΣTON IOYΛIO KAIΣAPA TOY

WILLIAM SHAKESPEARE

του Νίκου Κόντου

Εισαγωγή

Σε τούτο το κεφάλαιο θα επιχειρήσω να περιγράψω τη ρητορική διαδικασία

υποδείχνοντας την παιδευτική της αξία µε µια ανάλυση ενός θεατρικού

αποσπάσµατος από τον Iούλιο Kαίσαρα του Shakespeare.1 O στόχος µου είναι

να παρουσιάσω µια εξονυχιστική διερεύνηση, η οποία θα δείξει πιο ανάγλυφα

τη ρητορική διεργασία ως µια πολυεπίπεδη επισώρευση ρητορικών κινήτρων

διαµέσου της πολιτικής διαπάλης στο εν λόγω έργο. Yπάρχουν, πράγµατι,

πρωτεύοντα πολιτικά κίνητρα τα οποία προϋποθέτουν την επιτέλεση µιας

καίριας επικοινωνιακής πράξης. Mια τέτοια πράξη εµφανίζεται πάντα στην

ενάσκηση της ρητορικής αντιπαλότητας· αν και η πολιτική αναµέτρηση

συντελείται συνήθως µε τη διεξαγωγή της λογοµαχίας που, ανάλογα µε την

περίσταση, ανάγεται είτε στη διαµόρφωση της πειθούς (κάτω, βέβαια, από

ευνοϊκές συνθήκες), είτε στην προβολή του φενακισµού (mystification).

Ωστόσο, ο φορέας της καίριας επικοινωνιακής πράξης στο συγκεκριµένο

απόσπασµα είναι οι δύο δηµηγορίες του Bρούτου και του Aντώνιου. Kατά

συνέπεια, θα υποδείξω εκείνα τα σηµεία που περιέχουν τα γλωσσικά στοιχεία

του προτρεπτικού λόγου, τα οποία αποτελούν την προοπτική της ρητορικής

διαδικασίας. Mέσα σ’ αυτή την προοπτική, θα δούµε δοµικά τα ρητορικά

σχήµατα, τα σχήµατα του λόγου, τα επιχειρήµατα, το ύφος, τις πράξεις λόγου,

τα είδη της ρητορικής, το σηµειωτικό τοπίο κτλ.

H ενασχόληση µε ένα λογοτεχνικό κείµενο µας παρέχει τη δυνατότητα να

αντλήσουµε καθολικά στοιχεία τα οποία είναι κυρίως αποστασιοποιηµένα.

Eντούτοις, είναι απτά - και κυρίως υποδειγµατικά - στοιχεία επικοινωνιακής

πράξης διατυπωµένα µε έναν αριστοτεχνικό τρόπο, που εν τέλει αναπαράγουν 1 Η µετάφραση στα ελληνικά είναι του Βασίλη Ρώτα και της Βούλας ∆αµιανού, Ουίλλιαµ Σαίξπηρ «Ιούλιος Καίσαρας», Αθήνα: Επικαιρότητα, 1989.

2

το κοινωνικό φαντασιακό. Όσον αφορά, δε, το κοινωνικό φαντασιακό,

συντελείται, σε γενικές γραµµές, ως φαινόµενο που ενσταλάζει στα µέλη µιας

κοινότητας µια θεσπισµένη ενόραση, δεδοµένου ότι εκπορεύεται από

συµβολοποιηµένα πρότυπα τα οποία διέπουν τον κοινωνικοπολιτικό βιόκοσµο

ως κυρίαρχα ιδεολογήµατα: όπως, π.χ., το ρητορικό ή κοινωνικό όραµα περί

δηµοκρατίας· η παραδοσιακή συσπείρωση γύρω από έναν λαοφιλή αρχηγό· η

θεωρία περί συνωµοσίας, που ως φόβητρο καραδοκεί να απειλήσει την

ακεραιότητα της κοινότητας κτλ.

Όπως θα δούµε, αποπερατώνεται τούτο το έργο µε µια περιεκτική και

συνάµα σφύζουσα µορφή, αναπαριστάνοντας τη ρητορική διεργασία είτε ως

µεγαλοπρεπές είτε ως ευτελές αποτέλεσµα. H τραγωδία του Shakespeare µας

προδιαθέτει να συναισθανθούµε την κοσµοϊστορική δράση σηµαντικών

πολιτικών προσωπικοτήτων, που αλληλοσυγκρούονται για τη νοµή της

εξουσίας. H συµβολική πράξη των χαρακτήρων εκθέτει σε κοινή θέα την

επενέργεια της ρητορικότητας (π.χ. του Bρούτου και του Aντώνιου)· µιας

ρητορικότητας που αναµοχλεύει την πολιτική διαµάχη καθώς και τα πάθη των

πολιτών/πληβείων. Mαζί µε τα σύστοιχα κίνητρα των πρωταγωνιστών (π.χ.

ιδιοτέλεια, ταύτιση, διαίρεση/διχόνοια, συνωµοσία, δολοφονία, ανατροπή κτλ.)

θα δούµε πως η ρητορικότητα - έστω σε µυθοπλαστική εκδοχή ενός ιστορικού

γεγονότος - υποδαυλίζει τη διαµάχη σε οριακές καταστάσεις.

O σκοπός της αναλυτικής προσέγγισης συνίσταται από µια κατηγοριοποίηση

των ρητορικών γνωρισµάτων, τα οποία αποτελούν µια ιεραρχική αρχή

(hierarchical principle) πλαισιώνοντας την κοινωνικοπολιτική δοµή του

κειµένου. Eστιάζοντας στα ρητορικά στοιχεία, θα µπορέσουµε να

ανακαλύψουµε τα πρότυπα (patterns) της ρητορικής συνθετότητας και της

εµφατικής διατύπωσης των πρωταγωνιστών, που λειτουργούν ως αλληλουχία

επικοινωνιακών πράξεων· δηλαδή, πράξεις που συνδέονται καθοριστικά µε τις

µακρο-δοµές του κειµένου. Eίναι αξιοσηµείωτο το πώς δηµιούργησε ο

Shakespeare µια τόσο περιεκτική (σε δράµα) µορφή της δηµηγορίας, στην

οποία και συνεχίζει να εµπεδώνει τη ρητορική παράδοση· προπάντων τις

συµβατικότητες και νόρµες της δηµόσιας ρητορείας της κλασικής εποχής. Mε

3

άλλα λόγια, χρησιµοποιώντας τις δύο δηµηγορίες για µια επισταµένη εξέταση

των επικοινωνιακών πράξεων, θα δούµε την ολική αντανάκληση των βασικών

στοιχείων της ρητορικής διαδικασίας (διαχρονικά και συγχρονικά) µέσα στη

ροή αυτού του αρχέτυπου θεατρικού λόγου.

Η θεωρία του δραµατισµού

Όσον αφορά την έννοια της ιεραρχικής αρχής (hierarchical principle) θα

ακολουθήσω τη θεωρία του δραµατισµού του Kenneth Burke.2 Σύµφωνα µε τον

Burke η ιεραρχία εντοπίζεται αρχικά στο κίνητρο της κοινωνικοπολιτικής

ευρυθµίας/ευταξίας (order), που αναφαίνεται βάσει της κοινωνικής

διαφοροποίησης και διαστρωµάτωσης. Συντελεστής αυτής της κατάστασης

είναι ο καταµερισµός της εργασίας και οι αντίστοιχες διακρίσεις όσον αφορά,

προπάντων, την κατοχή της ιδιοκτησίας (διακρίσεις, όπως λέει ο Burke, που

πραγµατοποιούνται µε τη «συµβολικότητα» των κοινωνικών συµβολαίων µαζί

µε την αρνητική εντολή του Nόµου). Eδώ βρίσκεται το κίνητρο της

αναρρίχησης της «κοινωνικής ανεµόσκαλας» (social ladder), ή κοινωνικής

πυραµίδας, περιλαµβάνοντας το ενδιαφέρον για το «ανώτερο» (“higher”) ως

στοιχείο της οργάνωσης - σε σχέση, πάντα, µε την κατοχύρωση της κοινωνικής

θέσης. Mε άλλα λόγια, εκτελείται στο έπακρο η ρητορική του επωφεληµένου

σκοπού (the rhetoric of advantage).3

Ωστόσο, στη θεωρία του Burke η έννοια της αρνητικής επιβολής (the

negative) ανάγει τον λόγο (reason) και την ηθική (πρβ. συνείδηση) στην

καθεαυτή γλώσσα (πρβ. συµβολική χρήση). Kατ’ αυτόν τον τρόπο διανοίγει το

πεδίο ως προς την ορθολογική και την ηθική ζωή του ανθρώπου σ’ αυτό που ο

Burke αποκαλεί «γλωσσική ανάλυση». O Burke πιστεύει πως τα πράγµατα που

εµείς κανονικά θεωρούµε προϊόντα του λόγου και της συνείδησης, είναι

προϊόντα της γλώσσας, επειδή δίχως γλώσσα δεν θα υπήρχε καθόλου λόγος· και 2 Ο Burke παρουσιάζει αρχικά τη θεωρία του δραµατισµού το 1945 στη µονογραφία: Kenneth Burke, A Grammar of Motives. Berkeley: University of California Press, 1969. Συνεχίζει να την επεξεργάζεται στα δύο επόµενα εµβριθή του έργα: A Rhetoric of Motives. Berkeley: University of California Press, 1969 και στο The Rhetoric of Religion: Studies in Logology. Berkeley: University of California Press, 1970. 3 A Rhetoric of Motives, σ. 60-61, 274-275.

4

δίχως γλώσσα και λόγο δεν θα υπήρχε ηθική. Όπως λέει ο Burke: «Αν

αφαιρέστε τη γλώσσα από τη φύση τότε δεν µπορεί να υπάρξει ηθική

ανυπακοή».4 Mαζί µε τη γλώσσα και εξαιτίας της γλώσσας, ο άνθρωπος

υπερβαίνει κατακόρυφα τη «ζωώδικη κατάστασή του», επειδή η γλώσσα

µπορεί να δώσει λαβή στο να διεξαχθεί το ηθικό δράµα των ανθρώπινων

σχέσεων. Σύµφωνα µε τον Burke, τούτο το δράµα αποτελείται από εφτά

άρρηκτα συνδεδεµένα στιγµιότυπα, αφού το σύνολο του δράµατος προξενείται

είτε άµεσα είτε έµµεσα από τη γλώσσα και την αρνητική επιβολή. Τα κυρίαρχα

στιγµιότυπα του δράµατος είναι η Άρνηση, η Iεραρχία, η Eνοχή, η Tαπείνωση, ο

Kατατρεγµός, η Kάθαρσις, και η Λύτρωση. Τα εφτά στιγµιότυπα συσχετίζονται

το ένα µε το άλλο µε τον εξής τρόπο: το σύνολο του δράµατος πραγµατώνεται

λόγω της γλώσσας, µε την οποία εισάγει την αρνητική επιβολή στις ανθρώπινες

σχέσεις. Με τη γλώσσα και την αρνητική επιβολή ο άνθρωπος δηµιουργεί

διάφορα είδη τήρησης της ιεραρχικής ευρυθµίας/ευταξίας, όπου όλα

ανεξαιρέτως έχουν εκατοντάδες «µη», «ου» (πρβ. «ου ψευδοµαρτυρήσεις»

κτλ), «απαγορεύεται να...» κ.ο.κ. Kάθε ιεραρχία βιώνεται από τον άνθρωπο ως

ένα είδος συµβολαίου (covenant), αλλά κανένας άνθρωπος δεν είναι ικανός να

τηρήσει όλους τους όρους της σύµβασης µε αποτέλεσµα να αποτύχει ή να γίνει

ανυπάκουος. H αποτυχία και η ανυπακοή - η «έκπτωση» (“the fall”), όπως το

αποκαλεί ο Burke - δηµιουργούν την ενοχή, η οποία µε τη σειρά της κινεί τον

αναγκαίο µηχανισµό της καθάρσεως. Tα δύο κύρια µέσα της εξάγνισης είναι η

ταπείνωση και ο κατατρεγµός· και το τελικό αποτέλεσµα των δύο είναι η

λύτρωση, ή η ανακούφιση από την ενοχή.

Τα δύο αρχέτυπα-κλειδιά του δράµατος είναι η αρνητική επιβολή και η

ιεραρχία, διότι αρχικά είναι οι κύριοι παράγοντες που προκαλούν την ενοχή.

Γενικά, η ιεραρχία συνίσταται από ένα είδος ευρυθµίας/ευταξίας· αλλά πιο

συγκεκριµένα, είναι η διαβαθµισµένη - δηλαδή, φορτισµένη µε αρχές - δοµή,

µέσω της οποίας τα πράγµατα, οι λέξεις, οι άνθρωποι, τα δρώµενα, και οι ιδέες

κατατάσσονται. Oποιαδήποτε ιεραρχία είναι ταυτόχρονα και ενωτική και

διαιρετική αφού ρυθµίζει το σύνολο, κατατάσσοντάς το σύµφωνα µε κάποιο

4 The Rhetoric of Religion, σ. 187.

5

σύστηµα αρχών· και εφόσον η ίδια η κατάταξη αποτελεί µια διαίρεση σε

διαφορετικές ευρυθµίες/ευταξίες του γίγνεσθαι. Έτσι, οποιαδήποτε ιεραρχία

µπορεί να γεννά - γι’ αυτούς που συµµετέχουν σ’ αυτό το σύστηµα - το

ιεραρχικό κίνητρο: δηλαδή, οι άνθρωποι συνήθως παρακινούνται από την

επιθυµία να ανεβούν στην ιεραρχία, είτε µέσω της δράσης είτε µέσω της

ιδιοκτησίας· ενώ σε άλλες περιπτώσεις οι άνθρωποι παρακινούνται από την

απειλή ότι µπορεί να αποβληθούν από την ιεραρχία, πάλι είτε µέσω της δράσης

είτε µέσω της ιδιοκτησίας. Υπάρχει επίσης η περίπτωση οι συµµετέχοντες από

την αποτυχία να δρούν ή από την αδυναµία να αποκτούν ορισµένα

πράγµατα/αγαθά. Aπό την ιεραρχία και το ιεραρχικό κίνητρο, το οποίο είναι

σύµφυτο σ’ αυτήν, προέρχεται αυτό που ο Burke αποκαλεί ιεραρχική ψύχωση·

και που την εξηγεί ως «οποιαδήποτε ανησυχία (ή άγχος) που πηγάζει από την

κοινωνική ρύθµιση».5

Σύµφωνα µε τον Burke ο άνθρωπος κυριαρχείται απόλυτα από το ιεραρχικό

κίνητρο, που, αν και εµφανίζεται µε πολλούς τρόπους, βιώνεται µε τη

µεγαλύτερη αµεσότητα στις κοινωνικοπολιτικές εκφάνσεις· δηλαδή, σε ό,τι

αφορά την ιδιοκτησία, την κτήση υλικών αγαθών, την κοινωνική αναρρίχηση,

το status κτλ. Aσφαλώς, το κοινωνικοπολιτικό ιεραρχικό κίνητρο συνήθως

εκφράζεται άµεσα· αλλά πιο συχνά εκφράζεται έµµεσα µε κάποια

µεταµφιεσµένη κοινωνική αλληγορία µε προφανείς ή µε συγκεκαλυµµένες

µεταφορές· και φαινοµενικά µε πολλών ειδών µη ιεραρχικά σύµβολα, που

αποδεικνύονται ότι είναι κρυφές φορτισµένες «εκτιµήσεις του status». Όλα

τούτα εδραιώνονται πότε µε την ταύτιση και πότε µε την αµέριµνη αποδοχή της

κοινωνικοπολιτικής ιεραρχίας.

Το πολιτικό σκηνικό

Στο θεατρικό έργο που θα εξετάσουµε, θα δούµε ότι η κοινωνική

διαστρωµάτωση αντιπροσωπεύεται από τους πατρικίους (π.χ. ο Βρούτος, η

παράταξή του, και ο Αντώνιος) και τους πληβείους αντίστοιχα. Είναι

5 A Rhetoric of Motives, σ. 283.

6

πασίγνωστο πως η ρωµαϊκή δηµοκρατία (res publica) δεν συγκρίνεται καν µε

την άµεση δηµοκρατία της Αθήνας. Ο κυβερνών θεσµός του πολιτεύµατος

συνίστατο από ένα σώµα (π.χ. η σύγκλητος) µιας κυρίαρχης κάστας (π.χ. οι

πατρίκιοι) που συµµετείχε στη λήψη των αποφάσεων αποκλειστικά, θεωρώντας

ότι ήταν άνευ σηµασίας να λογοδοτήσουν στη µάζα των πολιτών (π.χ. οι

πληβείοι). Η σύγκλητος απευθυνόταν στους πολίτες µονάχα σε ιδιάζουσες

περιπτώσεις όταν παρουσιαζόταν ένα σηµαντικό πολιτικό γεγονός (π.χ.

πόλεµος, ανταρσία, προδοσία, παρέλαση θριάµβου κτλ.). Χωρίς να υπεισέλθω

σε ιστορικές λεπτοµέρειες, παρατηρούµε ότι το κατεστηµένο αποτελείται από

µια κλειστή ιεραρχία/ολιγαρχία (συµπεριλαµβάνοντας τις εκάστοτε φατρίες

εντός του σώµατος), η οποία κατά τον ρου των γεγονότων στο εν λόγω

θεατρικό απόσπασµα βρίσκεται σε αναβρασµό σχετικά µε την

πιθανολογούµενη διάλυση του πολιτεύµατος από το σπουδαιότερο µέλος του:

τον Ιούλιο Καίσαρα.6 Συνεπώς, υπάρχει διχόνοια µεταξύ δύο παρατάξεων: η

παράταξη των δηµοκρατικών (Βρούτος, Κάσσιος, Κάσκας, κ.α.) και οι

υποστηρικτές του Καίσαρα (Αντώνιος, Οκτάβιος, Λέπιδος, κ.α.).

H ισχύς του λόγου που, στην εξέλιξη του δράµατος, εµπεριέχει τη

σηµειοδότηση της ιεραρχικής αρχής, επισφραγίζει την επικοινωνιακή πράξη ως

συντεταγµένη µεταξύ δραστών και δράσης. O λόγος που εκφωνείται είναι

επιφορτισµένος κατά τεκµήριο µε µια εναγώνια υπαρξιακή αντιµετώπιση ως

προς την προφύλαξη του πολιτικού γίγνεσθαι· λαµβάνοντας υπόψη, µάλιστα,

την οπτική γωνία µε την οποία αντιλαµβάνονται οι δύο ξεχωριστές παρατάξεις.

∆ιακυβεύεται συγχρόνως το θεσµισµένο πολιτικό σύστηµα, εξαιτίας µιας

διαπάλης που έχει ανακύψει στην κονίστρα των µηχανορραφιών: ένας

καθοριστικός παράγοντας που απεικονίζει την πολιτική µεθόδευση και

αναρρίχηση. Tούτη η διακύβευση στην προκειµένη περίπτωση, είναι το

διακριτικό γνώρισµα της συµπλοκής· γιατί µια παράταξη (οι δηµοκρατικοί)

6 Ο Michael Parenti στο βιβλίο του The Assassination of Julius Caesar: A People’s History of Ancient Rome, The New Press, 2003, υποστηρίζει ότι ο Καίσαρας όντως επιδίωκε µεταρυθµίσεις που θα βελτίωναν τις συνθήκες επιβίωσης των πληβείων· και ότι οι λεγόµενοι ‘δηµοκρατικοί’ ήταν µια συντηρητική ολιγαρχία που αντιµάχονταν τον δήθεν δηµαγωγό γι’ αυτή την πολιτική του θέση. Επίσης, καταδεικνύει ότι οι αστοί ιστορικοί όλων των εποχών περιγράφουν τους πληβείους ως «παρασιτικό όχλο που ενδιαφερόταν µονάχα για άρτο και θέαµα».

7

συνωµοτεί κατά της υποχθόνιας κίνησης του Kαίσαρα να σφετεριστεί την

απόλυτη εξουσία, σκοπεύοντας (µε αµφίρροπο τρόπο όπως φαίνεται) να

διαλύσει τη ρωµαϊκή δηµοκρατία (rem publicam).7 Σύµφωνα µε την πεποίθηση

των δηµοκρατικών, ο Kαίσαρας αντιβαίνει στα συµφέροντα αυτού του

«ένδοξου καθεστώτος»· συνεπώς, σύµφωνα µε την πεποίθηση των συνωµοτών,

πρέπει ο Καίσαρας να εξοντωθεί ανυπερθέτως µε κάθε µέσο.

Η µέθοδος της ανάλυσης

Όπως προείπα, η αναλυτική µου προσέγγιση αποβλέπει κατ’ αρχήν στην

κατηγοριοποίηση ρητορικών στοιχείων και στην οριοθέτηση της ιεραρχικής

(θεµατικής) µακρο-δοµής του κειµένου. Προσδιορίζοντας τα ρητορικά σχήµατα

θα δούµε πως τα πρότυπα (patterns) αναδεικνύουν τη ρητορική έµφαση µέσω

της αλληλουχίας και συνεκτικότητας του συνεχούς λόγου (discourse), όπου

αλληλοσυνδέονται µε τις µακρο-δοµές. Στην ακόλουθη ανάπτυξη των σχολίων

παρουσιάζω πρώτα µια δέσµη στίχων από το έργο· και ύστερα το τµήµα της

ανάλυσης που διαιρείται σε παραρτήµατα εντοπισµού ρητορικών σχηµάτων

(π.χ. µε τη συντοµογραφία ΡΗΤ. ΣΧΗΜ.), κτλ.8 Υπάρχουν υποδιαιρέσεις µε

αστερίσκο (*) που συνίστανται από αναλυτικές ενότητες που πιστεύω θα

διευκολύνει την κατανόηση της ρητορικής διεργασίας. Οι µαυρισµένες λέξεις

(bold) υπογραµµίζουν τους κύριους όρους των ρητορικών σχηµάτων, πράξεις

λόγου, βασικές ρητορικές έννοιες κτλ.

7 Ο Καίσαρας είχε γίνει τόσο επιβλητικός ως ηγέτης όσο κι ένας βασιλιάς (as grand as any king), αλλά δεν επιδίωξε να αναβιώσει την αρχαία ρωµαϊκή βασιλεία, διότι αυτή θα ισοδυναµούσε µε την παραδοσιακή έννοια της τυραννίας. Επιδίωξε µονάχα τη θεσµική ιδιότητα του δικτάτορα· µιας ιδιότητας που απέκτησε µέσω διορισµού αρκετές φορές κι από το 46 π.Χ. την κατέλαβε για το επόµενο διάστηµα των 10 χρόνων. Ωστόσο, τον Φλεβάρη του 44 π.Χ. διορίστηκε δικτάτορας εφ’ όρου ζωής (PERPETVO). Τούτο το ασυνήθιστο βήµα απόλυτης εξουσίας ήταν η αρχή του τέλους του (βλέπε, The History of Rome του Michael Grant, New York: Charles Scribner’s Sons, 1978, σ.237. 8 Η επεξήγηση των όρων προέρχεται από τον Richard A. Lanham, A Handbook of Rhetorical Terms, Second Edition, Berkeley: University of California Press, 1991· και από τον George A. Kennedy, Aristotle: On Rhetoric (A Theory of Civic Discourse), New York: Oxford University Press, 1991.

8

Ιούλιος Καίσαρας – Πράξη Γ’ – Σκηνή 2 (σχόλια)

Brutus

Aρχίζει η 2η σκηνή της Γ’ πράξης του έργου µε τον Bρούτο να εµφανίζεται

µαζί µε τον Kάσσιο - τον σύντροφό του που τον µύησε αρχικά στη συνωµοσία.

Ο Bρούτος αντιµετωπίζει το πλήθος των αναστατωµένων πληβείων, οι οποίοι

µόλις έχουν αντιληφτεί την είδηση της πολιτικής δολοφονίας. Mε το να τον

προκαλούν για άµεση πληροφόρηση, τους προσφωνεί ως «φίλος»,

συµπάσχοντας έτσι µε την ανησυχία τους:

(1) (ΠOΛITEΣ): Θέλουµε ικανοποίηση: να µας ικανοποιήσετε.

(2) (BPOYTOΣ): Tότε κοντά µου, φίλοι, ελάτε να µ’ ακούσετε.

* O πρώτος στίχος που εκφωνείται εν συνόλω από τους πληβείους, αρθρώνεται

µε τρία σχήµατα του λόγου: PHT. ΣXHM. πάρισον,9 επιστροφή,10 (και σε

παραλλαγή της ελληνικής συντακτικής µορφής), πολύπτωτον11 (π.χ.

ικανοποίησ-η/ικανοποιήσ-ετε). ** Παρ’ όλο που οι πληβείοι είναι υποδεέστεροι

ως κοινωνική τάξη, απαιτούν, εντούτοις, µε επιµονή κάποια εξήγηση γι’ αυτό

που µόλις έχει συµβεί. Φαίνεται πως έχουν αντιληφτεί ότι κάποιο κοσµογονικό

9 Πάρισον (ή ισόκωλον) = φράσεις που έχουν περίπου ίση διάρκεια και αντίστοιχη δοµή. Στο Ad Herennium, IV. xx ο ορισµός έγκειται σε πιο περιορισµένα κριτήρια: οι φράσεις πρέπει να έχουν τον ίδιο αριθµό συλλαβών. 10 Επιστροφή (ή αντιστροφή) = επανάληψη µιας τελικής λέξης ή λέξεων στο τέλος µερικών (συνήθως διαδοχικών) φράσεων, προτάσεων, ή στίχων. 11 Πολύπτωτον = επανάληψη λέξεων που προέρχονται από την ίδια ρίζα αλλά µε διαφορετικές καταλήξεις.

9

συµβάν βρίσκεται εν εξελίξει και θέλουν να πληροφορηθούν για τα καθέκαστα.

H περιέργειά τους απαιτεί «ικανοποίηση» από τους δράστες και προσµένουν τη

δικαιολόγηση σχετικά µε την τετελεσµένη πράξη. Σε τούτο το σηµείο

πρόκειται να ανεβεί ο Bρούτος στο βήµα για να απευθύνει την προσχεδιασµένη

αιτιολόγησή του στο πλήθος, αφού προς το τέλος της προηγούµενης σκηνής

είπε ρητώς στον Kάσσιο και στον Aντώνιο: «θ’ ανέβω εγώ στο βήµα πρώτα, και

θα ειπώ την αιτία, που ο Kαίσαράς µας θανατώθη»· ενώ τώρα λέει

απευθυνόµενος στους πληβείους τα εξής:

(3) (ΒΡΟΥΤΟΣ): θα δώσουµε κατάφωρες αιτίες για τη θανάτωση του Kαίσαρα.

Mε βάση την αντίληψη και την πρόσληψη του συνεχούς λόγου µέσω των

µακρο-στρατηγικών, µπορεί να υποθέσουµε ότι ο αναγνώστης/θεατής θα

διαισθανθεί προκαταβολικά ότι η επικείµενη οµιλία του Bρούτου θα πλαισιωθεί

εκ των πραγµάτων από το ρητορικό είδος του δικανικού λόγου. Tούτο, βέβαια,

καθορίζεται από τη διαδοχική ανάπτυξη του µακρο-θέµατος των κύριων

συµβάντων· ήτοι η συνωµοσία κατά του Kαίσαρα και η προβλέψιµη δικαίωση

της βίαιης πράξης. Συνεπώς, ο Bρούτος µε σαφήνεια δηλώνει - προµηνύοντας

έτσι τη δικανική αιτιολόγηση για την πράξη του - ότι είναι σε θέση να πείσει

τον λαό για τις ιδιαίτερες αξίες (π.χ. δηµοκρατικές) που τον εµπνέουν. Η

δεσπόζουσα αξία θα είναι η ιεραρχική αρχή της προστασίας του υπάρχοντος

δηµοκρατικού καθεστώτος.

(4) (BPOYTOΣ): Pωµαίοι, πατριώτες, φίλοι! ακούστε µου τη δική µου αιτία·

και σωπάστε για να µπορέσετε ν’ ακούστε.

* Tα πρώτα σηµαίνοντα εκφωνούνται µε πρόθεση να κατοχυρώσουν την

αξιακή ταύτιση µεταξύ του ρήτορα και του ακροατηρίου του. Θα

παρατηρήσουµε εκ των υστέρων ότι τα πρώτα τρία σηµαίνοντα δεν είναι απλώς

µια αλυσίδα τυπικών και στερεότυπων λεξηµάτων προς εκφώνηση, αλλά

προδιαγράφουν µια σηµαίνουσα αρχή ιεραρχικά δοσµένη, η οποία

10

αποκρυσταλλώνει το πολιτικό πρόταγµα που ασπάζεται µε σύνεση ο ίδιος ο

Bρούτος. ** Tο PHT. ΣXHM. επανάληψις των λεξηµάτων «ακούστε», προωθεί

την προϊούσα έµφαση, η οποία θα εµπεδώσει την κατευναστική στρατηγική

διαµέσου του δικανικού λόγου του Bρούτου.

(5) (BPOYTOΣ): πιστεύτε µε για την τιµιότητά µου, και σεβαστείτε την

τιµιότητά µου, για να µπορείτε να πειστείτε.

* Στο προοίµιο ο Bρούτος κεφαλαιοποιεί συµβολικά τη ρητορική στρατηγική

µε την οποία αναδεικνύει το ήθος12 του - το οποίο είναι εκ των προτέρων

δεδοµένο βάσει της υπόληψης που έχει ήδη αποκτήσει ως πολιτική

φυσιογνωµία της Ρώµης. ** H σηµειοδότηση του σηµαίνοντος «τιµιότητα» θα

αναπαραστήσει εξ αρχής τη λέξη-κλειδί σαν πυρήνας του παραινετικού λόγου

(βλέπε παρακάτω: π.χ. στον λόγο του Aντώνιο, θα γίνει συγκλονιστική

«σχάση» αυτού του πυρήνα της λέξης-κλειδί!). *** Έτσι, το PHT. ΣXHM.

επανάληψις της λέξης-κλειδί «τιµιότητα» δια-πλέκεται µε τα λεξήµατα

«πιστεύτε» και «να πειστείτε» (τούτα τα λεξήµατα στο πρωτότυπο είναι ένα:

‘believe’, λειτουργώντας ως πολύπτωτον στα αγγλικά) µε τρόπο ώστε να

εξασφαλίσει την επιδιωκόµενη αποτελεσµατικότητα του οµιλητή. H έµφαση

της «τιµιότητας» του Bρούτου λειτουργεί ως καταλύτης µε την προϋπόθεση ότι

θα προϊδεάσει το ακροατήριο να δεχτεί ευνοϊκά την επικείµενη αιτιολόγησή

του· και µε την επιδοκιµασία του να ασπαστεί την ιεραρχική αρχή της rei

publicae που εκπροσωπεί ο Bρούτος και η παράταξή του (απορρίπτοντας εν

αντιθέσει την ιδιάζουσα τυραννία που εκπροσωπούσε ο Kαίσαρας).

(6) (ΒΡΟΥΤΟΣ): ελέγξετέ µε µε τη σοφία σας και ξυπνήστε τη νοηµοσύνη σας,

για να µπορείτε να κρίνετε καλύτερα. 12 Ήθος = ο χαρακτήρας, προπάντων ο «ηθικός χαρακτήρας», θεωρείται ιδιότητα του προσώπου και όχι του λόγου. Όπως σηµειώνει ο Αριστοτέλης: «∆ια µεν ουν του ήθους, όταν ούτω λεχθή ο λόγος ώστε αξιόπιστον ποιήσαι τον λέγοντα· τοις γαρ επιεικέσι πιστεύοµεν µάλλον και θάττον, περί πάντων µεν απλώς, εν οις δε το ακριβές µη εστιν αλλά το αµφιδοξείν, και παντελώς. ∆ει δε και τούτο συµβαίνειν δια τον λόγον, αλλά µη δια το προδεδοξάσθαι ποιόν τινα είναι τον λέγοντα· ου γαρ ώσπερ ένιοι των τεχνολογούντων τιθέασιν εν τη τέχνη και την επιείκειαν του λέγοντος ως ουδέν συµβαλλοµένην προς το πιθανόν, αλλά σχεδόν ως ειπείν κυριωτάτην έχει πίστιν το ήθος» 1356a 4, Τέχνης Ρητορικής.

11

* H έκκληση του Bρούτου µε την προσλεκτική πράξη13 (illocutionary act)

«ελέγξετέ µε» σε προστακτική, φαίνεται να εναποθέτει στους πληβείους την

πρωτοβουλία να κρίνουν µε εξουσιοδοτηµένη ισχύ ως αυτεξούσιοι πολίτες·

αλλά, κατά πόσο εκτιµά ο ίδιος τη «σοφία» των πληβείων παραµένει

αµφίρροπη αν συλλογιστούµε τη βαρύτητα της φράσης, που µας παραπέµπει

στη διασυρµένη έννοια περί κολακείας του Σωκράτη.14 (Eξάλλου, µε την

παρακάτω συµπεριφορά των πληβείων θα αποδειχτεί η πλήρης έλλειψη

«σοφίας» εκ µέρους των!). Η προσλεκτική πράξη «ξυπνήστε» µάλλον

επιβεβαιώνει το αντίθετο της εναπόθεσης, αφού υπονοεί ότι η νοηµοσύνη τους

δεν βρίσκεται σε εγρήγορση· άρα, ο ίδιος προστάζει από καθέδρας.15 Έτσι, η

µακρο-στρατηγική που υιοθετείται αποβλέπει στη δια-πλοκή της δυνητικής -

αλλά οιονεί διαλογικής - σχέσης ανάµεσα στον ρήτορα και στο ακροατήριο.

Xρησιµοποιώντας την τροπικότητα (modality) του ρήµατος «µπορείτε», ο

Bρούτος προσκρούει (µε την αµφίρροπη στάση του) στην ικανότητα «να

κρίνουν» οι πληβείοι «καλύτερα». Κατά συνέπεια, ανατρέπει την εγκυρότητα

της δήθεν εξουσιοδοτηµένης ισχύος τους. Oι πληβείοι «πρέπει» να «κρίνουν

καλύτερα» - επισηµαίνει ο ίδιος - έτσι ώστε να εκπληρωθεί το κίνητρό του σε

ό,τι αφορά τη δικανική υπεράσπιση της ακραίας πολιτικής του πράξης.

(7) (ΒΡΟΥΤΟΣ): Aν είναι κανείς σε τούτη τη µάζωξη, ένας ακριβός φίλος του

Kαίσαρα, σ’ αυτόν λέω πως η αγάπη του Bρούτου για τον Kαίσαρα δεν ήταν

λιγότερη από τη δικιά του.

13 Βλέπε Φιλιππάκη-Warburton: «Ανάλογα µε την προσλεκτική σηµασία ή ισχύ (force) που έχει το εκφώνηµα, ως υπόσχεση, εντολή, παράκληση κ.λπ., λέµε ότι ο οµιλητής έχει κάνει την προσλεκτική ή λεκτική πράξη της υπόσχεσης, διαταγής κ.λπ.», στο Εισαγωγή στη θεωρητική γλωσσολογία, Αθήνα: Νεφέλη, 1992, σ. 301. 14 Πλάτων, Γοργίας, 465b. Βλέπε την επεξήγηση «περί κολακείας» που δίνω στο πρώτο κεφάλαιο. 15 Αλλά, όπως σηµειώνει ο Stephen Newman, «η περηφάνια της υψηλής του κοινωνικής θέσης και η αριστοκρατική του καταγωγή λειτουργεί και υπέρ και κατά της αξιοπιστίας του. Το ρωµαϊκό ακροατήριο µπορεί να σέβεται την αρχοντιά του και να δυσανασχετεί συγχρόνως γι’ αυτήν. Στην αρχή του λόγου του, πρέπει να φροντίσει να αποφύγει οποιεσδήποτε νύξεις περί συγκατάβασης, περιφρόνησης, ή αλαζονείας», στο “Rhetoric, Advocacy and Ethics: Reflections on Shakespeare’s Julius Caesar”, New York Law School Public Law and Legal Theory, Research Paper Series 04/05 # 23, Μάιος, 2005, σ. 9-10.

12

* Ο Bρούτος προεξοφλεί την περίπτωση τυχόν αµφισβήτησης από πιστούς

οπαδούς του Kαίσαρα, χρησιµοποιώντας τον στρατηγικό ελιγµό της

εγκωµιαστικής διατύπωσης περί αγάπης και φιλίας. H «αγάπη» προς τον

Kαίσαρα αναφαίνεται στη διάσταση του συµβολικού ίχνους (και

κωδικοποιείται πλέον), προδιαγράφοντας έτσι τη σηµειοδότησή του στην

ακόλουθη αντιπαράθεση µε την ιεραρχική αρχή της ρωµαϊκής δηµοκρατίας.

(8) (ΒΡΟΥΤΟΣ): Kι αν αυτός ο φίλος ρωτήσει γιατί ο Bρούτος σηκώθη κατά

του Kαίσαρα, τούτη είν’ η απάντησή µου: Όχι γιατί αγαπούσα τον Kαίσαρα

λιγότερο, παρά γιατί αγαπούσε τη Pώµη περισσότερο.

* Mε τον υποθετικό λόγο κατηγοριοποιεί την απάντηση-αιτιολόγηση ως ηθικά

φυσιολογική σε σχέση µε την οπτική γωνία, όπου η δικανική ανάπτυξη της

οµιλίας του θα εστιαστεί. O ελιγµός της οιονεί διαλογικής αλληλεπίδρασης

συνεχίζεται ενδελεχώς: «κι αν ... ρωτήσει /... τούτη είν’ η απάντηση». Με

ακλόνητη αποφασιστικότητα εκθέτει ενώπιον του ακροατηρίου το υπό

συζήτηση θέµα µε ευθύτητα και χωρίς περιστροφές.16 H επόµενη κίνηση του

Bρούτου είναι να επαληθεύσει βραχυλογικώς τη στενή φιλία του µε τον

Kαίσαρα· όµως, προβάλλει συγχρόνως τη ζωηρή αντίθεση όπου η Pώµη - ως

ιεραρχική αρχή - ανυψώνεται πέρα από τον ευγενή θεσµό της φιλίας. Έτσι, τα

αντιθετικά λεξήµατα «λιγότερο/περισσότερο» λειτουργούν µε τρόπο ώστε να

προωθήσουν την αντιπαράθεση την οποία θέτει ο Bρούτος ως µέρος του

κυρίαρχου µακρο-θέµατος: π.χ. την πολιτική διαχωριστική γραµµή µεταξύ

τυραννίας και δηµοκρατίας. H αντιθετική προβολή του µακρο-θέµατος γίνεται

η σανίδα ικριώµατος όπου οι ρητορικές πίστεις17 θα παίξουν τον ρόλο τους,

16 Βλέπε Newman: «∆εν υφίσταται ασαφής λόγος, δεν γίνεται προσπάθεια αποφυγής ή παραµερισµού του προβλήµατος, ούτε χρησιµοποιούνται λέξεις προς υπεκφυγή ή συσκοτισµού του κοινού. Οι δέκα λέξεις που ακολουθούν – ‘∆εν αγαπούσα τον Καίσαρα λιγότερο, αλλά αγαπούσα την Ρώµη περισσότερο’ - αποδίδουν στο επιχείρηµά του µία σαφή, απλή κεντρική ιδέα, που συνοψίζει τη θέση του µε αξιοµνηµόνευτο τρόπο» (σ. 11). 17 Πίστις = απόδειξη· είναι το µέσο της πειθούς. Οι κατηγορίες των πίστεων που αναπτύσσονται στη Ρητορική του Αριστοτέλους είναι η έντεχνη πίστη και η άτεχνη πίστη· ανάµεσα στις έντεχνες πίστεις είναι εκείνες που βασίζονται στην παρουσίαση του χαρακτήρα του οµιλητή, στη διέγερση των συναισθηµάτων του ακροατηρίου, και στη λογική επίδειξη.

13

προπάντων εδώ µε τον κοινό τόπο της διαβάθµισης· δηλαδή, ως παράφραση:

‘H Pώµη είναι το υπέρτατο αγαθό· άρα, υπερισχύει όταν συγκρίνεται µε τη

φιλία ενός αγαπηµένου προσώπου που έχει βάλει στόχο να ανατρέψει τούτο το

πολύτιµο αγαθό’.

(9) (ΒΡΟΥΤΟΣ): Θα προτιµούσατε να ζούσε ο Kαίσαρας και να πεθαίνατε όλοι

σκλάβοι, ή να πέθαινε ο Kαίσαρας για να ζήσετε όλοι ελεύθεροι άνθρωποι;

* ΡΗΤ. ΣΧΗΜ. ερώτησις.18 - Στη συνέχεια ο Bρούτος εκτοξεύει ένα χιαστό

ρητορικό ερώτηµα που λειτουργεί σαν ενθύµηµα.19 Kατ’ αυτόν τον τρόπο

επεκτείνει το µοτίβο της αντίθεσης στην επιχειρηµατολογία του (π.χ.

«σκλάβοι/ελεύθεροι»). Υπονοεί ο Βρούτος ότι ο Καίσαρας ήταν ένοχος της

υπονόµευσης του πολιτεύµατος, του οποίου εγγυάται την «ελευθερία»· άρα, ο

κατατρεγµός (και τελική εξόντωσή) του ήταν αναγκαίο ως κάθαρση από

αυτή την ολέθρια πολιτική βλέψη του, που ήταν ασυγχώρητη.

(10) (ΒΡΟΥΤΟΣ): Eπειδή ο Kαίσαρας µ’ αγαπούσε, τον κλαίω· επειδή ευτύχησε,

το χαίροµαι· επειδή ήταν γενναίος, τον τιµάω· αλλά επειδή ήταν φιλόδοξος,

τον σκότωσα.

* O Bρούτος εντείνει την επεξηγητική του στρατηγική ξεκινώντας µε µια σειρά

από παράλληλα PHT. ΣXHM., π.χ. ισόκωλα (σε ρηµατικές φράσεις), που

18 Ερώτησις = ένα «ρητορικό ερώτηµα» το οποίο υπονοεί µιαν απάντηση αλλά δεν τη δίνει ή δεν µας οδηγεί να την περιµένουµε. 19 Ενθύµηµα = Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη υπάρχουν δύο ειδών πίστεων: το παράδειγµα, και το ενθύµηµα, που είναι µια διαδικασία η οποία µοιάζει κάπως µε τον φιλοσοφικό συλλογισµό, και που δεν χρειάζεται στη µείζονα προκείµενη µια τεκµηριωµένη ή λογικά απρόσβλητη απόφανση. Ο Αριστοτέλης σηµειώνει τα εξής: «Επεί δε φανερόν εστιν ότι η µεν έντεχνος µέθοδος περί τας πίστεις εστίν, η δε πίστις απόδειξίς τις (τότε γαρ πιστεύοµεν µάλιστα όταν αποδεδείχθαι υπολάβωµεν), έστι δ’ απόδειξις ρητορική ενθύµηµα, και έστι τούτο ως ειπείν απλώς κυριώτατον των πίστεων, το δ’ ενθύµηµα συλλογισµός τις, περί δε συλλογισµού οµοίως άπαντος της διαλεκτικής εστίν ιδείν, ή αυτής όλης ή µέρους τινός, δήλον δ’ ότι ο µάλιστα τούτο δυνάµενος θεωρείν, εκ τίνων και πώς γίνεται συλλογισµός, ούτος και ενθυµηµατικός αν είη µάλιστα, προσλαβών περί ποιά τ’ εστί τα ενθυµήµατα και τινάς έχει διαφοράς προς τους λογικούς συλλογισµούς· το τε γαρ αληθές πεφύκασιν ικανώς και τα πλείω τυγχάνουσι της αληθείας· διό προς τα ένδοξα στοχαστικώς έχειν του οµοίως έχοντας και προς την αλήθειάν εστιν», 1355a 11.

14

κλιµακώνονται (π.χ. αύξησις20) µε ένα ταχυκίνητο ύφος έως την κορύφωση της

δραµατικής του πράξης. ** PHT. ΣXHM. επανάληψις του αιτιολογικού

συνδέσµου «επειδή» αρχικώς µε το πρώτο, δεύτερο και τρίτο κώλον· συνεπώς

απαντάται καθ’ έκαστον στη συνέχεια µε εκγώµια για τον Kαίσαρα· ενώ το

τελευταίο κώλον υποσκάπτει τον έπαινο, σηµειοδοτώντας έτσι την έσχατη

πράξη της εξόντωσης. Ύστερα από την κλιµάκωση (αύξησις) ο Bρούτος

εισάγει για πρώτη φορά τη λέξη-κλειδί που λειτουργεί ως κατακριτέο

σηµαίνον: «φιλόδοξος»· και βασικό σηµαινόµενο της ενοχής του. H ανατροπή

του «φιλόδοξου» Kαίσαρα είναι η απόλυτη δικαιολογία που δίνει ο Bρούτος για

την πράξη του. Με τούτο το επιχείρηµα ο Βρούτος αναλαµβάνει την πλήρη

ευθύνη της δολοφονίας· κι έτσι επιδεικνύει τόλµη, αυτοπεποίθηση και πολιτικό

θάρρος. Εξάλλου, η δικαιολόγησή του είναι εντελώς προσωπική, καθιστώντας

περισσότερο σηµαντική την ιδιαίτερη τιµή και την αγάπη του για την πατρίδα.

(10) (ΒΡΟΥΤΟΣ): Έχω δάκρυα για την αγάπη του· χαρά για την ευτυχία του·

τιµή για τη γενναιότητά του· και θάνατο για τη φιλοδοξία του.

* PHT. ΣXHM. ισόκωλον, ασύνδετον21 και αύξησις ** Συνεχίζει ο Bρούτος

να συσσωρεύει κλιµακωτά τις αρετές του Kαίσαρα καταλήγοντας στην τελική

αντιδιαστολή µε το µαρκαρισµένο σηµαίνον «φιλοδοξία», που είναι η καθεαυτή

αιτία που παρακίνησε τον Βρούτο και την παράταξή του στην πολιτική

δολοφονία. Yπονοεί ο Bρούτος πως οι αρετές ενός σπουδαίου ρωµαίου είχαν

υπονοµευτεί από µιαν αλαζονεία και µιαν αχαλίνωτη «φιλοδοξία» που θα

οδηγούσε αναπόφευκτα στην κατάλυση των δηµοκρατικών θεσµών του

πολιτεύµατος.

(11) (ΒΡΟΥΤΟΣ): Ποιος εδώ είναι τόσο ταπεινός που θα ’θελε να ’ναι

δούλος; Aν είναι κανείς, να µιλήσει· γιατί αυτόν αδίκησα.

20 Αύξησις = λέξεις ή φράσεις τοποθετηµένες σε µια κλιµακωτή σειρά. 21 Ασύνδετον = παράλειψη των συνδέσµων µεταξύ λέξεων, φράσεων, ή προτάσεων.

15

* PHT. ΣXHM. ερώτησις. ** H στρατηγική επινόηση του ρητορικού

ερωτήµατος αποβλέπει στην επιβεβαίωση της θεσµισµένης διάρθρωσης του

δηµοκρατικού πολιτεύµατος. Tο κίνητρο του Bρούτου είναι να στριµώξει τους

πληβείους στο πιο ακραίο σηµείο της πολιτικής υπόστασης θέτοντάς τους την

επιλογή ανάµεσα στη δουλεία και την ελευθερία. Φυσικά, τούτο το στρίµωγµα

τους αναγκάζει να διαλέξουν µονάχα την πολιτική υπόσταση µε την οποία

έχουν γαλουχηθεί να πιστέψουν· δηλαδή, ότι είναι ελεύθεροι πολίτες της

Pώµης!

(12) (ΒΡΟΥΤΟΣ): Ποιος είν’ εδώ τόσο αχρείος που δε θέλει ν’ αγαπάει την

πατρίδα του; Aν είναι κανείς, να µιλήσει· γιατί αυτόν τον αδίκησα. Περιµένω

απάντηση.

(ΠΟΛΙΤΕΣ): Kανείς, Bρούτε, κανείς.

* PHT.ΣXHM. ερώτησις. - Προσπαθεί κατεξοχήν ο Bρούτος - θέτοντας στους

πληβείους τα ρητορικά του ερωτήµατα - να τους οδηγήσει στο να ζυγίσουν και

να κρίνουν µε τις αποφάνσεις τους σαν κριτές του ρητορικού λόγου. Όµως, εκ

των πραγµάτων δεν τους δίνει καθόλου την ευκαιρία να ακολουθήσουν τις

συµβουλές του. Tους λέει να επιλέξουν µονοµιάς· αλλά κατόπιν τους

παρουσιάζει το ζήτηµα µε έναν τρόπο που δεν τους αφήνει περιθώριο επιλογής.

Eκείνοι οι οποίοι αγαπούν τη Pώµη, λέει, πρέπει να παραδεχτούν πως ο

Kαίσαρας έπρεπε να δολοφονηθεί. Eκείνοι οι οποίοι δεν αγαπούν τη Pώµη,

πρέπει να διαφωνήσουν. Eάν υπάρχουν εκείνοι οι οποίοι δεν αγαπούν τη Pώµη,

ας πλησιάσουν διαµαρτυρόµενοι. Όµως κανείς δεν κουνιέται - άρα, η

δολοφονία εγκρίνεται! ** H επαναφορά του PHT.ΣXHM. επανάληψις «γιατί

αυτόν τον αδίκησα» ενέχει τη λεπτή ρητορική επίδραση που έχει ο Bρούτος

πάνω στους πληβείους, αφού εξασφαλίζει την εύνοια µε την οποία έχει

αποκοµίσει από αυτούς τη στιγµή που θίγει το ευαίσθητο σηµείο του

πατριωτικού τους φρονήµατος.

16

(13) (ΒΡΟΥΤΟΣ): Τότε κανέναν δεν αδίκησα. ∆εν έκαµα στον Καίσαρα

τίποτα περισσότερο απ’ ό,τι εσείς θα κάνατε στον Βρούτο. Το ζήτηµα του

θανάτου του είναι καταχωρηµένο στο Καπιτόλιο, η δόξα του δεν εµειώθη

εκεί που την άξιζε, ούτε τ’ αδικήµατά του παραφουσκώθηκαν, για τα οποία

εθανατώθη.

* Η αίσθηση της αδικίας µειώνεται εν ριπή οφθαλµού από τον ρητορικό

εξαναγκασµό µε τον οποίο ο Βρούτος ασκεί πάνω στους ακροατές του. Το δε

ρητορικό στρατήγηµα του Βρούτου µε το να αντιπαραθέτει τον εαυτό του µε

την έκβαση της µοίρας του Καίσαρα, αποτελεί κατά βάθος την επαναφορά του

αρχικού ήθους του ίδιου: δηλαδή, ότι σέβεται απόλυτα την ιεραρχική αρχή της

δηµοκρατίας και είναι σε θέση να θυσιαστεί για το καλό της Ρώµης.

(Προδιαγράφει εδώ αυτό που θα πει λίγο παρακάτω σχετικά µε το να πάρει την

ίδια του τη ζωή µε το συνηθισµένο τρόπο αυτοχειρίας του τίµιου πρατικίου).

Με άλλα λόγια, θέτει τον εαυτό του στην ίδια µοίρα µε όποιον έχει την ύβρι και

τη φιλοδοξία να υπερβεί την ιεραρχική αρχή (δηλ. της διατήρησης στην

προκειµένη περίπτωση) της δηµοκρατίας. Εξάλλου, δεν αµφισβητεί το αρχικό

ήθος και τη «δόξα» τού Καίσαρα, αφού κέρδισε την εκτίµηση του λαού προτού

ξεστρατίσει µε την έκπτωσή του, η οποία φάνηκε - εξαιτίας της ακραίας

πρωτοβουλίας του Βρούτου - µοιραίο για τον ίδιο.

(14) (ΒΡΟΥΤΟΣ): (µπαίνει ο Αντώνιος και άλλοι, µε το πτώµα του

Καίσαρα) Να, έρχεται το λείψανό του, µε πένθιµη συνοδεία του τον Μάρκο

Αντώνιο: που αν και δεν συνέργησε στη θανάτωσή του, θα’χει το όφελος απ’

τον θάνατό του, µια θέση στην πολιτεία· και ποιος από σας δε θα την έχει;

* Στην παρούσα στιγµή της «πένθιµης συνοδείας», εντείνεται η δραµατική

σηµειοδότηση της ειδεχθούς πράξης: Με τη δηµόσια εµφάνηση του πτώµατος

του Καίσαρα, δείχνει εκ των πραγµάτων το ειδικό βάρος του αποτελέσµατος

της πολιτικής δολοφονίας. Παρ’ όλα αυτά, ο Βρούτος δεν υποτιµά τη θεσµική

παράδοση που απαιτεί την πρέπουσα «πένθιµη συνοδεία» για ένα τόσο

17

σηµαντικό πρόσωπο της Ρώµης. Εξάλλου, είναι η κορύφωση της

δικαιολόγησής του ως απτή ένδειξη µιας καίριας πολιτικής πράξης µε την

οποία σίγουρα προκαλεί στους παραβρισκόµενους ένα τροµακτικό δέος. Η

κρίσιµη καµπή που ανατρέπει εξ ολοκλήρου την πολιτική σκοπιµότητα του

Βρούτου στη δικανική επεξήγηση της πράξης του, είναι ότι πληροφορεί το

ακροατήριο για τη µη συµµετοχή του Αντώνιου στη συνωµοσία κατά του

Καίσαρα. Εδώ προκύπτει το επικείµενο τραγικό λάθος του Βρούτου (βλέπε

µόλις παρακάτω) και φανερώνει την αφέλεια που τον κυριεύει όταν δηλώνει ότι

ο Αντώνιος «θα’χει το όφελος απ’ τον θάνατό του, µια θέση στην πολιτεία».

Ωστόσο, υπάρχει µια συνεκτικότητα σε τούτη τη δήλωση: αποδεικνύει ότι ο

Βρούτος είναι συνεπής σε ό,τι αφορά το νόηµα και την αξία της δηµοκρατικής

αρχής που προβλέπει την ενσωµάτωση όλων ανεξαιρέτως των ρωµαίων στη

rem publicam. ** ΡΗΤ. ΣΧΗΜ. ερώτησις («και ποιος από σας δε θα την

έχει;»). - Απευθύνοντας στους απλούς πολίτες τούτο το ρητορικό ερώτηµα,

ενισχύει την αξία εγκυρότητας της προηγούµενης αρχής που αποβλέπει στην

πλήρη δηµοκρατική ενσωµάτωση όλων των ρωµαίων.

(15) (ΒΡΟΥΤΟΥΣ): Με τούτο αποχωρώ: όπως σκότωσα τον καλύτερο φίλο

µου για το καλό της Ρώµης, κρατάω το ίδιο µαχαίρι για τον εαυτό µου, όταν

ευαρεστηθεί η πατρίδα µου να χρειαστεί τον θάνατό µου.

* Αποκρυσταλλώνεται το ήθος του Βρούτου διαµέσου µιας εµφατικής

συλλογιστικής που αναλογεί µε την ιεραρχική αρχή περί προστασίας της

ρωµαϊκής δηµοκρατίας. Η εκφορά της συλλογιστικής γίνεται διασταλτική µε

την απροσχηµάτιστη δήλωση του Βρούτου ότι θα πάρει τη ζωή του µε το «ίδιο

µαχαίρι» που ήδη κραδαίνει ως σηµείο-ένδειξη της θυσίας (ως αµετάκλητο

καθήκον) για χάρη της ιεραρχικής αρχής. (Παρεµπιπτόντως, η αναφορά του για

το καθήκον της τίµιας αφαίρεσης της ζωής του για χάρη της αρχής, προµηνύει

αυτό που θα συµβεί στο πεδίο της µάχης των Φιλλίπων ύστερα, αφού ο ίδιος,

µαζί µε τους άλλους συνωµότες, θα ηττηθούν από τον Οκτάβιο).

18

(16) (ΠΟΛΙΤΕΣ): Ζήτω ο Βρούτος! Ζήτω! Ζήτω!

(Α’ ΠΟΛ.): Να τον πάµε µε θρίαµβο ως το σπίτι του.

(Β’ ΠΟΛ.): Να του κάνουµε άγαλµα µαζί µε τους προγόνους του.

(Γ’ ΠΟΛ.): Να τον κάνουµε Καίσαρα.

(∆’ ΠΟΛ.): Τα πιο καλά χαρίσµατα του Καίσαρα να τιµηθούν µε το στεφάνωµα

του Βρούτου.

(Α’ ΠΟΛ.): Να τον πάµε στο σπίτι του µε ζητωκραυγές κι αλαλαγµούς.

* ΡΗΤ. ΣΧΗΜ. ισόκωλον, αναφορά.22 - ** Τούτη η αποκορύφωση µε ένα

κρεσέντο εκδηλώσεων από ορισµένους «πολίτες» του ακροατηρίου, φαίνεται

πως επισφραγίζει την (µέχρι στιγµής) απόλυτη ρητορική επιβολή του Βρούτου,

αφού κατάφερε µε την µακρο-στρατηγική του να επιτύχει την

πίστη/προσήλωση (adherence)23 του ακροατηρίου στο να ταυτιστεί µε την

υποτιθέµενη ιεραρχική αρχή, η οποία επεδίωκε να εδραιωθεί µέσω της

δικαιολόγησής του.24 *** ΡΗΤ. ΣΧΗΜ. ειρωνεία - Ωστόσο, παρατηρούµε

(σαν τρίτοι) ότι υπάρχει µια διαστρέβλωση του νοήµατος της ιεραρχικής αρχής

που προσκρούει στην προαίρεση25 του Βρούτου. Πώς είναι δυνατόν οι πολίτες

να «κάνουν Καίσαρα» τον Βρούτο όταν ο ίδιος ανέλαβε την ευθύνη να

εξουδετερώσει τον άνθρωπο που προσπαθούσε δολίως να καταργήσει τους

δηµοκρατικούς θεσµούς;

(17) (ΒΡΟΥΤΟΣ): Πατριώτες – 22 Αναφορά = επανάληψη της ίδιας λέξης στην αρχική θέση των διαδοχικών προτάσεων ή στίχων. 23 Η προσήλωση (adherence) είναι µια από της σηµαντικότερες θεωρητικές έννοιες του Chaim Perelman: “The aim of argumentation is not to deduce consequences from given premises; it is rather to elicit or increase the adherence of the members of an audience to theses that are presented for their consent. Such adherence never comes out of thin air; it presupposes a meeting of minds between speaker and audience” («Η επαγωγή των συνεπειών, που απορρέουν από δεδοµένες υποσχέσεις, δεν αποτελεί στόχο της επιχειρηµατολογίας. Αντιθέτως, στόχος είναι η εκµαίευση ή η αύξηση της προσκόλλησης των µελών ενός ακροατηρίου στις θέσεις, οι οποίες παρουσιάζονται προκειµένου να εκφράσουν την συγκατάθεσή τους. Τέτοιου είδους προσκόλληση δεν προκύπτει ποτέ από το πουθενά˙ προϋποθέτει την ταυτότητα αντιλήψεων µεταξύ οµιλητή και ακροατηρίου»), στο The Realm of Rhetoric, Notre Dame: University of Notre Dame Press, 1982, σ. 9-10. 24 Ωστόσο, πρέπει να επισηµάνω ότι ο Βρούτος παραλείπει να εκθέσει σε βάθος και τα γεγονότα και τα απτά παραδείγµατα τα οποία θα µπορούσαν να υποστηρίξουν πιο αποτελεσµατικά τη δικαιολόγησή του, που τυχαίνει, εκ των πραηµάτων, να είναι το αδύνατο σηµείο της επιχειρηµατολογίας του. 25 Προαίρεση = σκόπιµη επιλογή ή ηθικός σκοπός· µια απόφαση η οποία λαµβάνεται βάσει του χαρακτήρα.

19

(Β’ ΠΟΛ.): Σιωπή, ησυχία! Μιλάει ο Βρούτος.

(Α’ ΠΟΛ.): Ησυχία, ε!

(18) (ΒΡΟΥΤΟΣ): Καλοί πατριώτες, άστε µε να φύγω µόνος, και, για χάρη µου,

µείντε εδώ µε τον Αντώνιο.

* ΡΗΤ. ΣΧΗΜ. δραµατική ειρωνεία - Η ειρωνεία επεκτείνεται, αφού

φαίνεται ότι ο Βρούτος δεν άκουσε τις παράλογες εκδηλώσεις των πολιτών περί

‘Καισαροποίησης’. ** Μήπως τις άκουσε, αλλά παριστάνει τον αδιάφορο;

Απεναντίας, δεν φαίνεται να υπάρχουν ενδείξεις για µια τέτοια ερµηνεία, διότι

θα ανατρεπόταν όλο το ηθικο-πολιτικό οικοδόµηµα το οποίο προσπαθούσε ο

Βρούτος να στεριώσει µε τη µακρο-στρατηγική του (δικανική) ρητορική.

Μάλλον φαίνεται πως ο Βρούτος δεν εκτίµησε σωστά την αντίδραση του

ακροατηρίου· κι έτσι έχασε εν τέλει (βλέπε παρακάτω) την ευκαιρία να

κερδίσει την επιδοκιµασία του λαού περί δηµοκρατικής διακυβέρνησης της

Ρώµης.26 Εξάλλου, η τραγική ειρωνεία - και η τραγική αµαρτία του Βρούτου

- έγκειται εξ ολοκλήρου στο σφάλµα (από µιαν ακατάληπτη αφέλεια) του να

επιτρέψει τον Αντώνιο να δρα ανενόχλητος µε τους αντιπερασπισµούς του, που

µέχρι τώρα υπέβοσκαν στο παρασκήνιο. *** Επιπλέον, προκύπτει σ’ αυτό το

σηµείο η πρώτη απεικόνιση του ακροατηρίου ως µια µάζα ανεύθυνων και

επιπόλαιων ατόµων. Θα διαπιστώσουµε (βλέπε παρακάτω) ότι το ακροατήριο

των πληβείων - ως αποδέκτες του προσφωνηµένου ρητορικού λόγου του

Βρούτου, που απέβλεπε στο να πείθει εκείνους για τη σπουδαιότητα της

ιεραρχικής αρχής - επαµφοτερίζει ασυστόλως από τη µια στιγµή στην άλλη

χωρίς ενδοιασµούς (βλέπε επίσης παρακάτω για το πως εξελίσσεται η εν λόγω

αστάθεια του ακροατηρίου ακούγοντας τον λόγο του Αντώνιου!).

(19) (ΒΡΟΥΤΟΣ): ∆είχτε σέβας στου Καίσαρα το λείψανο, και σέβας στον λόγο

που θα ειπεί του Καίσαρα την δόξα, που θα τον βγάλει ο Μάρκος Αντώνιος µ’

26 Βλέπε Newman: «Ο Βρούτος δεν διατύπωσε µε αρκετή σαφήνεια την πολιτική του άποψη στους εν λόγω Ρωµαίους σχετικά µε την απειλή του Καίσαρα κατά της ρεπουµπλικανικής δηµοκρατίας, µε αποτέλεσµα να αναζητούν αντικαταστάτη του Καίσαρα µετά την ακρόαση του Βρούτου» (σ. 18).

20

έγκρισή µας. Παρακαλώ, κανένας να µη φύγει, έξω από µένα µόνον, ως να

τελειώσει ο Αντώνιος τον λόγο του.

* ΡΗΤ. ΣΧΗΜ. επανάληψις («σέβας»). - Με την προσλεκτική πράξη στην

προστακτική ο Βρούτος καθοδηγεί τους πολίτες να αναστοχαστούν τα κλέη του

Καίσαρα µέσω της πολιτικής αρετής (σέβας = civic virtue). ** Παγιώνεται η

επικείµενη και - όπως θα φανεί λίαν συντόµως - ολέθρια στρατηγική του

Βρούτου στο να «εγκρίνει» τον Αντώνιο να απευθύνει έναν (υποτίθεται)

αναµενόµενο επιδεικτικό λόγο ως επικήδειο. Ο Βρούτος φαίνεται να πιστεύει

ότι ο Αντώνιος απλώς θα αποτίσει φόρο τιµής στον αποθανώντα· κι έτσι µε

µιαν αδικαιολόγητη παραδροµή, «παρακαλεί» τους πολίτες να ακούσουν τον

λόγο του Αντώνιου, ενώ ο ίδιος προτιµάει να φύγει!

(20) (Α’ ΠΟΛ.): Σταθείτε, ε! Ν’ ακούσουµε τον Μάρκο Αντώνιο.

(Γ’ ΠΟΛ.): Στο βήµα ν’ ανεβεί· θα το ακούσουµε.

Γενναίε Αντώνιε, ανέβα.

(ΑΝΤΩΝ.): Για χάρη του Βρούτου, έχω υποχρέωση σε σας.

(∆’ ΠΟΛ.): Τι λέει για τον Βρούτο;

(Γ’ ΠΟΛ.): Λέει, για χάρη του Βρούτου, έχει υποχρέωση σε όλους µας.

(∆’ ΠΟΛ.): Καλά θα κάνει εδώ να µη µιλήσει άσκηµα για τον Βρούτο.

(Α’ ΠΟΛ.): Αυτός ο Καίσαρας ήταν τύραννος.

(Γ’ ΠΟΛ.): Ούτε λόγος: είν’ ευλογία για µας που η Ρώµη

γλίτωσε από δαύτον.

(Β’ ΠΟΛ.): Ησυχία! Ν’ ακούσουµε τι θα µας πει ο Αντώνιος.

* Με την εµφάνιση του «λείψανου» παρατηρείται µιαν αναστάτωση στο

πλήθος. Πρόκειται να απευθύνει ο Αντώνιος τον λόγο του στο ακροατήριο· και

οι πληβείοι υπακούουν στην επίκληση του Βρούτου να τείνει ο καθένας τους

ευήκοον ούς σε ό,τι εκφέρει ο οµιλητής. ** Ωστόσο, οι πληβείοι βρίσκονται

ακόµη υπό την επήρεια της - όπως φαίνεται µέχρι τώρα - ρητορικά εύστοχης

επιχειρηµατολογίας του Βρούτου, που µαλλόν έγκειται εν τέλει στον

21

κατευνασµό τους. Υπάρχει, τουλάχιστον, η ένδειξη ότι «ταυτίζονται» µε το

ρητορικό φαντασιακό έτσι όπως το προδιέγραψε ο Βρούτος (π.χ. όσον αφορά

δε την ιεραρχική αρχή). Επίσης, υπάρχει η ανησυχία µήπως ο Αντώνιος θα

µιλήσει µε αµετροέπεια κατά του Βρούτου («καλά θα κάνει εδώ να µη µιλήσει

άσκηµα για τον Βρούτο»). Ο Α’ πολίτης αναφωνεί πως έχει πειστεί πλήρως ότι

«ο Καίσαρας ήταν τύραννος»· ενώ ο Γ’ πολίτης θεωρεί πως «είν’ ευλογία για

µας (π.χ. συλλογικά!) που η Ρώµη γλίτωσε από δαύτον». Συνεπώς, µπορεί

κανείς να συµπεράνει ότι ο λόγος της δικαιολόγησης του Βρούτου βρήκε τον

στόχο του. Αλλά, έπεται η συνέχεια. Η οποία, όπως θα δούµε, επιφυλάσσει την

πλήρη ανατροπή των πάντων όταν ο Αντώνιος θα ανεβεί στο βήµα.

Marc Antony

(21) (ΑΝΤΩΝ.): Ευγενικοί Ρωµαίοι –

(ΠΟΛΙΤΕΣ): Ε, ησυχία! Αφήστε µας ν’ ακούσουµε.

(ΑΝΤΩΝ.): Φίλοι, Ρωµαίοι, πατριώτες, δανείστε µου τ’ αφτιά σας·

έρχοµαι να κηδέψω εδώ τον Καίσαρα και όχι

να τον παινέψω.

* Ο Αντώνιος ξεκινάει να εδραιώνει το ήθος του µε µια προσφώνηση που

σαφώς κολακεύει το ακροατήριο («ευγενικοί Ρωµαίοι»). Εξαρχής ο Αντώνιος

απευθύνεται στους πληβείους µε την επιχειρηµατική τεχνική γνωστή ως

22

argumentum ad populum.27 Ωστόσο, πρέπει να τονίσω ότι, όπως µε τον

Βρούτο, και ο Αντώνιος κατέχει µια περίοπτη κοινωνικοπολιτική θέση· κι έτσι

το ήθος του ήδη αναδίνει κύρος, το οποίο χαίρει καλής φήµης από το ρωµαϊκό

κοινό. Όµως, κατά πόσο πιστεύει ο οµιλητής ότι οι πληβείοι είναι «ευγενικοί»

θα το δούµε στην πορεία! ** ΡΗΤ. ΣΧΗΜ. απόφασις. – Εδώ ανακύπτει

αυτοστιγµεί η εκκολαπτόµενη (δόλια, όπως θα δούµε) µακρο-στρατηγική του

Αντώνιου, που βασίζεται σε τούτο το ρητορικό σχήµα· δηλαδή, αυτό που

δηλώνει εξαρχής: «έρχοµαι να κηδέψω τον Καίσαρα [...] όχι να τον παινέψω»,

θα καταστεί σε λίγο ένα συγκεκαλυµµένο ψεύδος, αφού η απόφασις σηµαίνει

να δηλώσει κανείς κάτι που είναι εκ διαµέτρου αντίθετο από αυτό που εννοεί

(ενώ θα πάρει άλλες επιχειρηµατολογικές διαστάσεις, καθώς ο λόγος

εξελίσσεται προς άλλες κατευθύνσεις, όπου ο απώτερος σκοπός θα είναι να

κατατροπώσει - ανελέητα στην προκειµένη περίπτωση - τον αντίπαλο). ***

ΡΗΤ. ΣΧΗΜ. µεταφορά. – «∆ανείστε [µου τ’ αυτιά σας]» είναι µια µεταφορά

παρµένη από οικονοµικές συναλλαγές που προϋποθέτει µια µελλοντική

ανταπόδοση (δάνειο = αποπληρωµή). Το εν λόγω σχήµα προϊδεάζει ότι ο

Αντώνιος, ως «φερέγγυος» προσκείµενος του Καίσαρα, θα «ανταποδώσει» τους

πληβείους µε ένα ρητορικό αντίκτυπο που αποβλέπει στην εσκεµµένη

ανατροπή του Βρούτου µαζί και µε τους υπόλοιπους συνωµότες.

(22) (ΑΝΤΩΝ.): Το κακό που κάνουν οι άνθρωποι

ζει και µετά απ’ τους ίδιους, το καλό συχνά

θάβεται µε τα κόκαλά τους· έτσι ας γίνει

και µε τον Καίσαρα.

* ΡΗΤ. ΣΧΗΜ. αντίθεσις («κακό/καλό»). - Συνεχίζει ο Αντώνιος µε έναν

διφορούµενο συλλογισµό σε ύφος αποφθέγµατος όπου υπονοεί ότι ο Καίσαρας

τιµωρήθηκε κατ’ αξίαν. Τούτη η δήλωση είναι ουσιαστικά ένα τετµηµένο

ενθύµηµα κατασκευασµένο από πιθανή γνώση. Αλλά εδώ αρχίζει ο Αντώνιος

να µηχανεύεται µια λεπτή απεµπλοκή από την (σχεδόν) άρτια ρητορικά

27 Απευθύνοντας έκκληση σε ένα πλήθος.

23

αναπτυγµένη δικαιολόγηση του Βρούτου. Ήδη υφέρπει στον λόγο του

Αντώνιου η ενδεχόµενη καθυπόταξη των πληβείων, καθώς αποποιείται

ανεπαίσθητα τον επιδεικτικό λόγο και απερίσπαστα προχωρεί βήµα προς βήµα

να διαπλάσει την επικείµενη προτρεπτική του ρητορική επιτήδευση. Εδώ

βρίσκεται η αφετηρία µιας επιδέξιας επεξεργασίας του λόγου που προλειαίνει

το έδαφος για µιαν αυταπόδεικτη προτρεπτική ρητορική (π.χ. εν αντιθέσει

προς την επιδεικτική ρητορική), η οποία αναπτύσσεται χωρίς άλλη

χρονοτριβή.

(23) (ΑΝΤΩΝ.): Ο ευγενής ο Βρούτος

σας είπε πως ο Καίσαρας ήταν φιλόδοξος·

αν ήταν, ήταν σφάλµα του βαρύ και λόγο

βαρύν έδωσε ο Καίσαρας γι’ αυτό.

* ΡΗΤ. ΣΧΗΜ. επιστροφή («ήταν, ήταν») και επανάληψις («βαρύ/βαρύν»). -

** Ο Αντώνιος επιχειρεί µε την υποθετική φράση «αν ήταν», που υποδηλώνει

το πρώτο ρήγµα αµφισβήτησης του κυρίαρχου σηµαίνοντος/σηµαινοµένου

«φιλοδοξία» - (τη σηµαντικότερη λέξη-κλειδί που χρησιµοποιούσε ο Βρούτος

όταν επισήµανε τη γενεσιουργό αιτία της εξόντωσης του Καίσαρα χάριν της

ιεραρχικής αρχής) -, να διατείνεται ότι «ίσως» ο Καίσαρας δεν µπορούσε να

αποφύγει το απευκταίο (δηλ. «φιλοδοξία» = «σφάλµα» = «έκπτωση»): «και

λόγο βαρύν έδωσε ο Καίσαρας γι’ αυτό». Έχουµε εδώ ένα απτό παράδειγµα

ενθυµήµατος όπως το περιέγραψε ο Αριστοτέλης:

Η φιλοδοξία είναι ένα βαρύ σφάλµα (µείζων προκειµένη)

Ο Καίσαρας είχε φιλοδοξία (έλασσων προκειµένη)

Ο Καίσαρας έπραξε βαρύ σφάλµα (συµπέρασµα).

Φυσικά ο Αντώνιος δεν παραδέχεται oύτε την ελάσσονα προκειµένη ούτε το

συµπέρασµα αυτού του επιχειρήµατος· αλλά, αφού το ακροατήριο συµφωνούσε

µε τον Βρούτο, ήταν αναγκαίο να τους παρέχει επαρκή απόδειξη για να δείξει

24

ότι πρόκειται για σόφισµα που ήταν συµφυές στον συλλογισµό του Βρούτου.

Επέλεξε να κάνει τούτο αναπτύσσοντας έναν αντι-συλλογισµό όπου

προβάλλονται βαρύγδουπα σηµεία (δες παρακάτω στο [26], [27], [28]).

(24) (ΑΝΤΩΝ): Εδώ, µε άδεια του Βρούτου και των άλλων, -

γιατί ο Βρούτος είν’ αξιότιµος άνθρωπος· έτσι είν’ όλοι τους,

όλοι αξιότιµοι άνθρωποι, - έρχοµαι να ειπώ

τον επικήδειο του Καίσαρα.

* ΡΗΤ. ΣΧΗΜ. επανάληψις («αξιότιµος/αξιότιµοι», «όλοι τους/ όλοι») και

ειρωνεία. - Το σηµαίνον «αξιότιµος» ανάγεται σε εννοιολογικό επίπεδο κατά

το οποίο υπόρρητα υποσκάπτει το ήθος του Βρούτου· και επίσης «των άλλων».

Συνεπώς, αρχίζει η µεθοδευµένη διαστρέβλωση της έννοιας «αξιότιµος» µε

ειρωνική απήχηση (π.χ. λειτουργεί τούτη η ρητορική τακτική ως µια υποχθόνια

επίθεση ad hominem).28 ** Τονίζει εξ αρχής ο Αντώνιος ότι έχει «άδεια» να

απευθύνει τον «επικήδειο» λόγο· κατ’ αυτόν τον τρόπο υπονοεί πως δεν έχει

άµεση δοσοληψία µε τους πολιτικούς δολοφόνους, η οποία αίρει οποιοδήποτε

ίχνος πολιτικής απρέπειας· κι έτσι του δίνει την κατάλληλη αποστασιοποίηση

στο να διεκπεραιώσει τον ρητορικό του σκοπό. *** ΡΗΤ. ΣΧΗΜ. απόφασις

(«έρχοµαι να ειπώ τον επικήδειο λόγο»). Με αυτό το σχήµα πρόκειται αµέσως

παρακάτω να µεταµορφώσει τον δήθεν «επικήδειο λόγο» σε προτρεπτικό και

οιονεί συµβουλευτικό λόγο. (Επιπλεόν, πρόκειται να στραφεί κατά του

Βρούτου και των συνεργών του δραµατιστικά, µεθοδεύοντας την ταπείνωση

και τον κατατρεγµό, ώσπου να φέρει εις πέρας την τελική κάθαρση και

λύτρωση.)

(25) (ΑΝΤΩΝ.): Ήταν φίλος µου,

πιστός κι αληθινός σε µένα: όµως ο Βρούτος λέει

28 1) Υβρεολόγιο κατά του χαρακτήρα του αντιπάλου. 2) Βασίζοντας το επιχείρηµα πάνω σε ό,τι γνωρίζει κανείς για τον χαρατήρα του αντιπάλου.

25

ήταν φ