O CONCEITO “MORFOLOGIA”

17
O CONCEITO “MORFOLOGIA”: breve percurso historiográfico MORFOLOGIA DO PORTUGUÊS (FLC 0276) Prof. Dr. Mário Eduardo Viaro

Transcript of O CONCEITO “MORFOLOGIA”

O CONCEITO “MORFOLOGIA”:

breve percurso historiográfico

MORFOLOGIA DO PORTUGUÊS

(FLC 0276)

Prof. Dr. Mário Eduardo Viaro

A GRAMÁTICA OCIDENTAL: CLASSES DE PALAVRAS

Dionísio, o Trácio - Διονύσιος ὁ Θρᾷξ (170-90 a. C.)

Primeira gramática ocidental: Τέχνη γραμματική

Preocupações: pronúncia, figuras de linguagem, compreensão de palavras obsoletas, etimologia, estudo das analogias, julgamento crítico das obras.

ὄνομα [ónoma] - Nomenῥῆμα –[rhēma] Verbumμετοχή [metokhē] - Participiumἄρθρον – [árthron] (Articulus)ἀντωνυμία – [antōnymía] Pronomenπρόθεσις – [próthesis] Præpositioἐπίρρημα – [epírrhēma] Adverbiumσύνδεσμος – [sýndesmos] Conjunctio

Sucessores: Apollonius Dyscolus (Ἀπολλώνιος ὁ Δύσκολος, século II)

Primeiras traduções: armênio e siríaco (V-VI d.C.)

GRAMÁTICOS LATINOS

séc. II a.C. Marcus Terentio Varro (116-127 a.C.);séc. I a.C. Quintus Remnius Palæmon;séc. I d.C. Marcus Fabius Quintilianus (35-100);

Marcus Valerius Probus;séc II Velius Longus;séc IV Aelius Donatus,

Ambrosius TheodosiusMacrobius;Diomedes;Flavius Sosipater Charisius;Gaius Marius Victorinus;Maximus Victorinus; Pompeius;

séc V Flavius Magnus Aurelius Cassiodorus;Priscianus Caesariensis;

Heinrich Keil. Grammatici Latini. Hildesheim: Georg Olms, 1961.

RENASCIMENTO

Espanha

1492 Gramática de la lengua castellana - Antonio de Nebrija (1444-1552)

Portugal:

1536 Grammatica da lingoagem portuguesa - Fernão de Oliveira (c1507-1581)

1540 Grammatica da lingua portuguesa - João de Barros (1496-1570)

Do mesmo autor: 1539 Cartinha com os preceitos e mandamentos da Santa Igreja

(republicada pelo prof. Gabriel Antunes de Araújo, São Paulo: Humanitas/FFLCH, 2008)

1574 Regras que ensinam a maneira de escrever – Pero de Magalhães Gândavo (c1540-c1580)

1576 Orthographia da lingoa portuguesa - Duarte Nunes de Leão (1530-1608)

Do mesmo autor: 1606 Origem da lingoa portuguesa

A GRAMÁTICA “RACIONAL”

XVII:

1664 - Grammaire générale et raisonnée contenant les fondements de l’art de parler, expliqués d’une manière claire et naturelle, de AntoineArnaut (1612-1694) e Claude Lancelot (1615-1695).

Tradução para o português: Gramática de Port Royal. Trad. Bruno Fregni Bassetto e Henrique Graciano Murachco. 2. ed. São Paulo: Martins Fontes, 2001.

Cf. em língua portuguesa mencionam-se muitas obras nos séculos XVIII-XIX:1780 – Grammatica philosophica da língua portugueza, de João de Sousa Pinto de Magalhães. Não foi publicada.

1783 – Grammatica philosophica e orthographia racional da língua portugueza, de Bernardo de Lima e Melo Bacelar (1736-

?)

1822 - Grammatica philosophica da lingua portugueza ou principios de grammatica geral applicados à nossa linguagem, de

Jerónimo Soares Barbosa (1737-1816)

Brasil:

1829 – 1ª ed. Compendio da grammatica Portugueza, 1877 - 6ª ed: Compendio da Grammatica Philosophica da língua

portugueza, de Antônio da Costa Duarte.

HISTORIOGRAFIA DA LÍNGUA PORTUGUESA:

• Séc. XVII: Manuel Severim Faria (1584-1655), Amaro deRoboredo (obra: 1615-1625), Domingos de Araújo (obra: 1627),Álvaro Francisco de Vera (obra: 1631), Fructuoso Pereira (obra:1636), João Franco Barreto (1600-1674)

• Séc. XVIII: J. Contador de Argote (obra: 1725), Antônio FélixMendes (obra: 1744), Antônio José dos Reis Lobato (obra:1770), P. J. da Fonseca (obra: 1799), Luís Antônio Verney (1713-1792), Bernardo de Melo e Lima Bacelar (ou Bernardo de JesusMaria, 1736-?) e outros

HISTORIOGRAFIA DA LÍNGUA PORTUGUESA:

Séc. XIX: Jerônimo Soares Barbosa (1737-1816), Antônio de Morais Silva(1755-1824 brasileiro), Manuel Pedro Tomás Pinheiro e Aragão (1773-1836),João Crisóstomo do Couto e Melo (1775-1838), Fr. Diogo de Mello e Menezes(obra: 1835), António Camilo Xavier de Quadros (1804-1863), P. Antônio daCosta Duarte (obra: 1829, brasileiro), João Nuno de Andrade (obra: 1841), JoséAleixandre de Passos (obra: 1848), João Daniel de Sines (obra: 1849), DanielFerreira Pestana (obra: 1849), José Joaquim da Silva Pereira Caldas (obra: 1851),Manuel Pinheiro de Almeida e Azevedo (obra: 1860), Manuel Soares da SilvaBezerra (obra: 1861, brasileiro), Raimundo Câmara Bettencourt (obra: 1862,brasileiro), Aleixandre José de Melo Morais (obra: 1869, brasileiro), AntônioEpifânio da Silva Dias (1841-1916), Teófilo Braga (1843-1924), Júlio Ribeiro(1845-1890, brasileiro), Francisco Adolfo Coelho (1847-1919), e outros.

A REDESCOBERTA DO SÂNSCRITO• sir William Jones (1746-1794) – fundador da The Asiatic Society (1784)• August Schlegel (1767-1845) – tradução em 1823 do Bhagavad-gītā भगवद् गीता, (II a.C.) capítulos 23-40 do sexto livro do Mahābhārata महाभारतम (IV a.C. 200.000 versos, 10 vezes mais que Ilíada+Odisseia)• Friedrich Schlegel (1772-1829) – 1808 Über die Sprache und Weisheit der Indier• Otto Böhtlingk (1815-1904) -1839-1840 Pânini's acht Bücher grammatischer Regeln 2vol. – edição da obra de Pāṇiniपाणिनि (VI a.C.) - Aṣṭādhyāyī अष्टाध्यायी – 8 capítulos - 3959 sutras

Desenvolvimento dos estudos sobre o indo-europeu na Alemanha.

• Franz Bopp (1791-1867)• 1816 Über das Konjugationssystem der Sanskritsprache in Vergleichung mit jenem der griechischen, lateinischen, persischen und

germanischen Sprache.• 1833-1852 Veröffentlichung Vergleichende Grammatik des Sanskrit, Zend, Griechischen, Lateinischen, Litauischen, Gotischen und

Deutschen. 6 volumes. Tradução de Michel Bréal para francês em 1866.

• Raízes• Afixos• Metafonia/ apofonia• Morfema-zero• Transformações gerativasPrecursores de ideias desenvolvidas pelo estruturalismo e pelo gerativismo no século XX.

O SURGIMENTO DO TERMO “MORFOLOGIA”

Século XVIII: trabalhos importantes sobre o assunto“forma”: o experimento da teoria comparativa dosossos de que o interósseo da mandíbula superior écomum aos humanos com outros animais (1784) , atentativa de explicar a metamorfose das plantas(1790), os estudos preliminares sobre a teoria daforma e comparação dos anos 1790 a 1794, bemcomo os manuscritos sobre anatomia comparada,que visavam estabelecer um tipo de animaissuperiores (1795/1796)

25/09/1796 – Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) teria escrito em seu diário o neologismo“Morphologie”

12-13/11/1796 – Goethe discute o termo nacorrespondência com Friedrich Schiller (1759-1805)

1817 Goethe publica Zur Morphologie

c1800 também era usado pelo médico Karl Friedrich Burdach (1776-1847)

“MORFOLOGIA” NAS CIÊNCIAS HUMANAS

August Schleicher (1821-1868)

Aproximação entre a linguística histórica e as ciências naturais.

1859 - Zur Morphologie der Sprache

1863 - Die Darwinsche Theorie und die Sprachwissenschaft

MORPHOLOGIA nas gramáticas

Júlio Ribeiro (1845-1890)Adota Morphologia em sua GrammaticaPortugueza (18811, 18852), que junto com aPhonologia, formaria a Lexeologia.

§§ 116-118: A Morphologia se subdivide emTaxeonomia (que estudaria os oito grupos depalavras ou categorias), Kampenomia ouPtoseonomia (que estudaria as flexões) eEtymologia ou Lexeogenia (que estuda asformações das palavras).

§ 268: “Bem como as especies organicas quepovôam o mundo, as línguas, verdadeirosorganismos sociologicos, estão sujeitas á grandelei da lucta pela existencia, á lei da selecção”

E NO SÉCULO XX, MORFOLOGIA MIGROU PARA AS GRAMÁTICAS

Eduardo Carlos Pereira (1855-1923)

em sua

Grammatica historica (19192)

adota morphologia, que, junto comphonologia e syntaxe, seriam as trêspartes da gramática histórica.

A morfologia estudaria a estrutura daspalavras “em sua formação e evolução”e o desenvolvimento do léxico (pelaadoção dos estrangeirismos).

GRAMÁTICAS DO SÉCULO XX

Eduardo Carlos Pereira (1855-1923), Manoel de Said Ali (1861-1953),Mário Barreto (1879-1931), José Marques da Cruz (1888-1958),Francisco da Silveira Bueno (1898-1989), Napoleão Mendes de Almeida(1911-1998), Carlos Henrique da Rocha Lima (1915-1991), Celso Cunha(1917-1989), Lindley Cintra (1925-1991), Celso Pedro Luft (1921-1995),Evanildo Bechara (1928 - ), Maria Helena Mira Mateus (1931-2020),Maria Helena de Moura Neves (? -), Ataliba Castilho (1936-), MárioAlberto Perini (1943-), Marcos Bagno (1961-) e outros

MORFOLOGIA COMO CIÊNCIA INDEPENDENTE PERDE TERRENO

“A parte central da gramática pura é a morfossintaxe, também commenos rigor estudada como dois domínios relativamente autônomos: amorfologia (estudo das palavras e suas ‘formas’) e a sintaxe (estudo dascombinações materiais ou funções sintáticas). Ocorre que, a rigor, tudona língua se refere sempre a combinações de ‘formas’ (...) assim, todaessa pura gramática é na realidade sintaxe, já que a própria oração nãodeixa de ser uma ‘forma’ (...)”

Evanildo Bechara. Moderna Gramática Portuguesa. 37ª ed. Rio deJaneiro: Lucerna, 2003.

MARCOS DAS DISCUSSÕES SOBRE MORFOLOGIA

Morfologia discutida juntamente com a Fonologia, Antropologia e Teoria da Tradução:

estruturalistas americanos: Leonard Bloomfield (1887-1949), Kenneth L. Pike (1912-2000), Eugene Nida (1914-2011), Charles F. Hockett (1916-2000). No Brasil: Aryon Dalligna Rodrigues (1925-2014)

Morfofonologia no Brasil: Joaquim Mattoso Câmara Jr (1904-1970)Para o Estudo da Fonêmica Portuguesa. Rio de Janeiro: Organização Simões, 1953.

Problemas de Lingüística Descritiva. Petrópolis: Vozes, 1969.

Estrutura da Língua Portuguesa. Petrópolis: Vozes, 1970.

Morfologia discutida pela Sintaxe/ Morfossintaxe:

Estudos seminais:Noam Chomsky (1928-): Remarks on nominalization. In: R. Jacobs and P. Rosenbaum (eds.) Reading in English TransformationalGrammar. Waltham: Ginn, 1970, p. 184-221.

Mark Aronoff (1949- ): Word formation in Generative Grammar. Boston, MIT Press, 1976.

WFR = “word formation rules” (em português RFP)

DIVERSIDADE DAS PERSPECTIVAS MORFOLÓGICAS EM LÍNGUA PORTUGUESA:

José Lemos Monteiro (UNIFOR)

Antônio José Sandmann (2017† - UFPR)

Maria Nazaré de Laroca (UFJF)

Egon Ricardo Massing; Lauro João Dick; Sebald Back (UNISINOS – São Leopoldo/RS)

Flávia de Barros Carone (FFLCH-USP)

Walter Kehdi (FFLCH-USP)

Margarida Maria de Paula Basilio (UFRJ)

Luís Carlos de Assis Rocha (UFMG)

Ieda Maria Alves (FFLCH-USP, Projeto TermNeo)

Graça Maria Rio Torto (Universidade de Coimbra)

Alina Villalva (Universidade de Lisboa)

Mário Eduardo Viaro (FFLCH-USP): https://www.usp.br/gmhp

Juliana Soledade (UnB/UFBA) https://www.prohpor.org/morfologia-lexico-historicos

Ana Paula Scher (DL-USP): http://gremd.fflch.usp.br/

Carlos Alexandre Gonçalves (UFRJ): https://www.nemp-rj.com/

Próximo encontro: Dêixis (pronomes, artigos e

advérbios de lugar)