Η ΒΡΥΣΗ, Η ΣΤΕΡΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΗΓΑΔΙ

Το νερό είναι απαραίτητο στο χώρο της κεντρικής πλατείας και αυξάνει το γόητρο και την υπερηφάνεια της κοινότητας, προσδιορίζοντας το κοινωνικό, οικονομικό και πολιτισμικό της επίπεδο.

Phot Εκκλησοχώρι

ΤΟ "ΠΛΑΤΎ ΠΗΓΆΔΙ" ΣΤΟΝ ΠΟΛΎΛΟΦΟ ΙΩΑΝΝΊΝΩΝ

1

Τα περισσότερα χωριά διαθέτουν στον οικιστικό τους ιστό περισσότερες από μια βρύσες, στέρνες ή πηγάδια., τα οποία είναι χτισμένα από πέτρες λευκής ή φαιάς αποχρώσεως, λαξευμένες με βελόνι.

Αγία Τριάδα (Εικονίσματα)

Οι πιο πολλές διαθέτουν μια ξύλινη στέγη, επικαλυμμένη με σχιστές πέτρινες πλάκες ίδιας απόχρωσης με την τοιχοποιία τους. Πρόκειται για προστεγάσματα, οριζόντια ή θολωτά, τα οποία εξυπηρετούν πρακτικές ανάγκες, όπως η προστασία από τη βροχή ή τον ήλιο.

Συνήθως, σε μια πέτρινη πλάκα με ανάγλυφα γράμματα, αναφέρεται η ημερομηνία κτήσεώς της

2

ή μπορεί να υπάρχουν ανάγλυφες παραστάσεις με θέματα από τη γεωμετρία, τα έθιμα ή την ενδημική χλωρίδα ή πανίδα.

Τις περισσότερες φορές, η βρύση ή η στέρνα φέρει το όνομα του κτήτορά της, ή της εκκλησίας ή κάποιας οικογένειας και αποτελεί κοινωνικό τόπο συνάντησης . Βέβαια, από τα μισά του 20ου αιώνα κυρίως, μετά την κατασκευή εσωτερικού δικτύου ύδρευσης στα χωριά, η βρύση και η στέρνα έχασαν τελείως την αρχική της χρήση και λειτουργία όσο και τον κοινωνικό τους χαρακτήρα.

Στο Δεσποτικό υπάρχουν πολλές βρύσες, καθώς οι κάτοικοι παλιότερα τις χρησιμοποιούσαν, τόσο για τις ανάγκες για πόσιμο νερό στο σπίτι, όσο και σε μερικές περιπτώσεις για το πότισμα των ζώων τους.

Βρύση στο Κυπαρρίσι

Η παλαιότερη βρύση βρίσκεται στον συνοικισμό του Τζέφρου και είναι η βρύση του Καπετάν Κρεμμύδα, η οποία χτίστηκε το 1864.

3

Βρύση Καπετάν Κρεμμύδα

Επίσης υπάρχει η βρύση στο αλωνάκι που βρίσκεται στις πλαγιές του Κασιδιάρη, απ’ όπου το 1954 υδρεύτηκε για πρώτη φορά το χωριό.

Βρύση στο Αλωνάκι

ΛΟΤΖΙΑ

Γύρω από τον κορμό του πλατάνου της κεντρικής πλατειάς είναι συνήθως χτισμένη η λότζια. Πρόκειται για μια πέτρινη κατασκευή, χτισμένη από πέτρες πελεκημένες με βελόνι. Η προέλευση των λίθων είναι τοπική και η απόχρωσή τους, λευκή ή φαιά. Η λότζια έχει κυκλική, τετράγωνη ή εξαγωνική μορφή και υπερέχει από το επίπεδο της πλατείας κατά σαράντα εκατοστά. Χρησιμοποιείται για κάθισμα και φέρει στην άνω επιφάνειά της τοιχοποιίας της, ξύλινες χονδρές σανίδες, οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους με σιδερένια

4

ελάσματα. Κατασκευάζεται και σε άλλα σημεία της πλατείας και η θέση της εξυπηρετεί τη θέα και όχι απαραίτητα την αισθητική φροντίδα του πλάτανου. Ο χαρακτήρας της είναι συμβολικός και η χρήση της, αρχικά, ήταν επιτρεπτή μόνο στους σεβάσμιους γέροντες και στους έχοντες κοινωνική, οικονομική, πολιτική ή θρησκευτική θέση.

Photo Κούρεντα

Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Αράπογλου, η χρήση της κεντρικής πλατείας, της λότζιας και της στοάς του ναού, ήταν μέχρι τη δεκαετία του ’50, επιλεκτική. Η κοινωνική διαστρωμάτωση απαγόρευε στις μη κυρίαρχες κοινωνικές ομάδες ή στους οικονομικά ασθενέστερους, την ελεύθερη πρόσβαση σ΄ αυτούς τους χώρους και κυρίως τη χρήση της. Το πέρασμα από την κεντρική πλατεία ή την στοά

5

του ναού γι αυτά τα άτομα ή τις κοινωνικές ομάδες έπρεπε να είναι διακριτικό και να δηλώνει σεβασμό Στην έναρξη της τρίτης χιλιετίας, η λότζια κατέχει και πάλι σημαντική θέση στην κεντρική πλατεία του χωριού, αλλά η χρήση της επιτρέπεται πλέον σ όλους τους κατοίκους μικρούς και μεγάλους καθώς και στους επισκέπτες.

ΤΑ ΚΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΠΛΑΤΕΙΑΣ

Ο ΚΕΝΤΡΙΚΟΣ ΝΑΟΣ

Το σημαντικότερο κτήριο της κεντρικής πλατεία ενός πυρηνικού οικισμού στην Ήπειρο είναι ο ορθόδοξος χριστιανικός ναός. Συνήθως τα θρησκευτικά κτήρια του χωριού, είναι περισσότερα του ενός και βρίσκονται διάσπαρτα τόσο στον οικιστικό ιστό όσο και στην κοινοτική έκταση. Αλλά η θέση του κεντρικού ναού, είναι ως επί το πλείστον, στην κεντρική πλατεία και ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα, από τις διαστάσεις, τον όγκο και το ψηλό καμπαναριό.

Photo Εκκλησοχώρι

6

Συνήθως μια προσεγμένη αγιογράφηση και ένα λεπτά σκαλισμένο ξύλινο τέμπλο κοσμούν το εσωτερικό του. Ο κεντρικός ναός, η στοά του, το καμπαναριό, το πηγάδι ή η στέρνα του, η επιστρωμένη με σχιστές πέτρινες πλάκες αυλή του, καθώς και ο πέτρινος περίβολος αποτελούν το σημαντικότερο κτηριακό σύνολο του χωριού, το οποίο υποδηλώνει την παρουσία αλλά και την σημασία της θρησκείας στην οικιστική συγκρότησή του. Τις περισσότερες φορές το καμπαναριό δεν είναι παρά σε επαφή με τον κεντρικό ναό ή άλλες φορές βρίσκεται σε κάποια απόσταση απ αυτόν. Σπανίως όμως αποτελεί οργανικό τμήμα της κατασκευής του.

Η κάτοψή του έχει σχήμα τετράγωνο, εξάγωνο ή οκτάγωνο. Οι γωνιαίοι λίθοι είναι συνήθως λαξευμένοι με βελόνι. Οι πλευρές του σχηματίζουν λεπτά τόξα, αφαιρώντας στην αίσθηση της συμπαγούς τοιχοποιίας. Τα τόξα, επιτρέποντας το πέρασμα των ανέμων μέσα από το άνοιγμά τους, καθιστούν την κατασκευή ανθεκτικότερη αλλά και αναδεικνύουν τη λεπτή αρχιτεκτονική του.

7

Μερικά από τα καμπαναριά διαθέτουν μια εσωτερική ξύλινη σκάλα, η οποία καταλήγει στο δεύτερο όροφο τους και η πρόσβαση γίνεται από μια πόρτα στο ισόγειο του καμπαναριού. Η πόρτα κατασκευασμένη από φαρδιές και χονδρές σανίδες, είναι καρφωτή με χειροποίητα μεταλλικά καρφιά. Το καμπαναριό σηματοδοτεί το χριστιανικό χωριό και υποδηλώνει τη σημασία της θρησκείας στην τοπική κοινότητα.

Photo Κούρεντα

8

Η στοά αποτελεί το χαρακτηριστικότερο σημείο του κεντρικού ναού. Πρόκειται για τοξωτή επιδρομή, η οποία διατάσσεται, κατά κανόνα, στη νότια πλευρά του. Μερικές φορές καταλαμβάνει δυο πλευρές του ναού, τη δυτική και τη νότια και άλλες φορές επεκτείνεται σε τρεις πλευρές, νότια, δυτική και βόρεια. Στην ανατολική πλευρά δεν υπάρχει στοά διότι εκεί βρίσκεται το ιερό του.

Αγιος Γεώριος Κουρέντων

Κατά κανόνα, η στοά ενός ναού, σύμφωνα πάντα με τον Αράπογλου, συγκεντρώνει τα εξής χαρακτηριστικά.

Προστατεύει τους τοίχους του ναού από τους βροχερούς νοτιάδες.

Αποτελεί μεταβατικό ανοικτό χώρο από το εσωτερικό του ναού προς την αυλή και αντιστρόφως.

Λειτουργεί ως αλεξήλιο, αλεξήνεμο και αλεξιβρόχιο για αυτούς που κάθονται στο ειδικά κατασκευασμένο παγκάκι της.

Μειώνει, αισθητά, το ύψος της πλευρικής τοιχοποιίας, καθώς και τον όγκο του ναού.

Δημιουργεί ένα στεγασμένο και σημαντικό σε επιφάνεια ελεύθερο χώρο και ελαφρύνει την αισθητική της αρχιτεκτονικής με τη λεπτή κατασκευή της.

9

ΤΟ ΑΜΕΛΙΚΟ

Κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, πολλοί πυρηνικοί οικισμοί της Ηπείρου, διαθέτουν ένα διώροφο κτήριο, το αμελικό, προορισμός του οποίου είναι η διαμονή των ξένων. Το κτήριο ανήκει στην κοινότητα. Εκεί διανυκτερεύουν έμποροι, φοροεισπράκτορες, κτίστες, οργανοπαίχτες, ξυλουργοί και άλλοι επισκέπτες του χωριού. Οι υπόγειοι χώροι δεν είναι κατοικήσιμοι. Στο υπερυψωμένο ισόγειο του κτηρίου διατάσσονται ένας μικρός χώρος εισόδου και εκατέρωθεν δυο δωμάτια, που το ένα διαθέτει εστία. Η αρχιτεκτονική του αμελικού δε διαφέρει από τα τυπικά κτίσματα του χωριού.

Συνήθως το αμελικό είναι χτισμένο σε επαφή ή κοντά στον κεντρικό ιερό ναό και μαζί με τη βρύση ή τη στέρνα αποτελούν ένα αρχιτεκτονικό σύνολο. Σ αυτές τις περιπτώσεις το κτηριακό συγκρότημα αποτελεί ιδιοκτησία της εκκλησίας. Στο δεύτερο μισό του 20ου αι. τα περισσότερα αμελικά κατεδαφίζονται. Όσα διατηρήθηκαν, τυχαία, μετατρέπονται κατά την δεκαετία του ’80, σε κοινοτικά καταστήματα, σε πολιτιστικά κέντρα ή ξενώνες.

ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑ

Εμπορικό, καφενείο, εστιατόριο και ταυτόχρονα όλα μαζί, δηλαδή παντοπωλείο με την κυριολεξία της λέξης, εκφράζει, την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας αλλά και στις αρχές του 21ου αι, για πολλές περιπτώσεις χωριών στην Ήπειρο, την οικονομική ζωή της κοινότητας.

Το εμπορικό κατάστημα, αποκαλούμενο και μαγαζί, σηματοδοτεί την παρουσία του εμπορίου στην κεντρική πλατεία και υποδεικνύει τον τόπο της κοινωνικής συνεύρεσης και επαφής καθώς και της νυχτερινής ψυχαγωγίας. Στη διάρκεια του 20ου αι, το εμπορικό κατάστημα λειτουργεί και ως πολιτικός χώρος.

10

Κατά την περίοδο των προεπαναστατικών χρόνων είναι συνήθως ένα αρχιτεκτονικό κτήριο, που δε διαφέρει από εκείνο των άλλων σπιτιών του οικισμού. Στο ισόγειο διαμορφώνεται ένας ενιαίος χώρος. Η κατοικία του μαγαζάτορα είναι συνήθως δίπλα στο κατάστημα ή στον όροφό του όταν το κτήριο είναι διώροφο.

Τα προϊόντα εκτίθενται αραδιασμένα πάνω σε ξύλινα ράφια. Μπροστά από τα ράφια υπάρχει ένας ξύλινος πάγκος και πάνω σ αυτόν μια ζυγαριά.

Στον ελεύθερο χώρο της αίθουσας του παντοπωλείου υπάρχουν τραπεζάκια, με τέσσερις καρέκλες το καθένα. Τόσο η πρέφα όσο και το τάβλι παίζονται κατά κανόνα με τέσσερα άτομα, δύο παίζουν και δύο βλέπουν. Πολλές φορές ο μεζές για το κρασί ή το τσίπουρο λαμβάνεται κατευθείαν από την πηγή, δηλαδή το δοχείο, με τις ελιές, τις παστές σαρδέλες ή το τουρσί.

Μια θερμάστρα για καυσόξυλα ή μασσίνα βρίσκεται στο κέντρο της αίθουσας. Οι τοίχοι κιτρινισμένοι από τον καιρό ή τους καπνούς της θερμάστρας και των τσιγάρων, κοσμούνται με ασπρόμαυρες παλιές φωτογραφίες, με διαφημιστικές αφίσες προϊόντων, με αφίσες πολιτικού περιεχομένου, με ταριχευμένα τρόπαια κυνηγιού π. χ. λαγοί, αλεπούδες, κουκουβάγιες, πέρδικες και διάφορα άλλα πουλιά, κέρατα από ζαρκάδια, δέρματα από αγριογούρουνα ή και κεφάλια.

Στις ξύλινες επιφάνειες όπως π χ. η οροφή, ο πάγκος, τα ράφια, τα παράθυρα, κυριαρχούν τα έντονα χρώματα, όπως βαθύ πράσινο, καφέ, βαθύ κόκκινο.

Γαβρισιοί Ιωαννίνων Τo παλιό καφενείο του χωριού

11

ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

Η θέση του σχολείου στην κεντρική πλατεία του πυρηνικού οικισμού δεν είναι τυχαία. Χωρίς αμφιβολία, το σχολείο και η εκπαίδευση γενικότερα είναι μια μορφή εξουσίας. Η παρουσία του σχολικού κτηρίου στην κεντρική πλατεία του χωριού, τόσο κατά την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας όσο και μετά την απελευθέρωση και την προσάρτησης της Ηπείρου στο ελληνικό κράτος, δεν εκφράζει παρά την εξουσία της εκπαίδευσης. Με άλλα λόγια τα γράμματα για την κοινότητα και η εκπαίδευση για το έθνος δεν είναι παρά ταυτόσημες έννοιες και πρακτικές, οι οποίες εκφράζονται με την ύπαρξη του σχολικού κτηρίου στην οργανική τάξη του διαμορφωμένου χώρου της κεντρικής πλατείας.

Photo Κούρεντα Παλιό σχολείο

12

Σύμφωνα με σχόλιο το Αράπογλου, τα περισσότερα από τα νέα κτήρια των δημοτικών σχολείων στα χωριά της Ηπείρου, χρονολογούνται την περίοδο της βασιλείας του Παύλου και της Φρειδερίκης. Η θέση τους στην κεντρική πλατεία του χωριού και οι εντοιχισμένες μαρμάρινες πλάκες στις προσόψεις τους, μαρτυρούν, συν τοις άλλοις, την παρουσία της εκπαιδευτικής ή πολιτικής ή κεντρικής ή βασιλικής εξουσίας.

Μετά την πληθυσμιακή συρρίκνωση του αγροτικού χώρου και το κλείσιμο των περισσότερων δημοτικών σχολείων, πολλά από τα κτήρια μετατράπηκαν σε κοινοτικά καταστήματα, λαογραφικά μουσεία, πολιτιστικά κέντρα, καφενεία ή ξενώνες.

13

ΤΟ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΓΡΑΦΕΙΟ

Η θέση της πολιτικής εξουσίας στην οργανική τάξη του διαμορφωμένου χώρου είναι ανάλογη της εποχής. Στη διάρκεια του 20 ου αι. αν και οι αρμοδιότητες της κοινότητας δεν έχουν διαχωριστεί επακριβώς, η μεταφορά της εξουσίας από την ελληνική ορθόδοξη χριστιανική κοινότητα της Οθωμανικής κυριαρχίας στη διοίκηση του ελληνικού κράτους είναι μια ιστορική πραγματικότητα. ¨Έτσι, το κτήριο του κοινοτικού γραφείου, εκδηλώνοντας μεταξύ των άλλων τη διοικητική και πολιτική εξουσία, καταλαμβάνει, όπως κάθε διοικητικό και πολιτικό σύστημα, τη θέση του στην οργανική τάξη του διαμορφωμένου χώρου της κεντρικής πλατείας του χωριού.

Στη διάρκεια του 20 ου αι, ελλείψει οικονομικών πόρων για την ανέγερση νέου κτηρίου, το κοινοτικό γραφείο στεγάζεται σε παλιά υφιστάμενα οικοδομήματα του χωριού. Συνήθως, το κτήριο του αμελικού, του οποίου η χρήση έχει ήδη εγκαταλειφθεί, στεγάζει το κοινοτικό γραφείο. Πολλές φορές όμως συστεγάζεται με κάποιες άλλες υπηρεσίες, όπως το αγροτικό ιατρείο, το ταχυδρομείο, το δασονομείο, η αγροφυλακή, η χωροφυλακή κ.α.

14

ΟΙ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ

Όλα τα προαναφερθέντα κτήρια, διαγράφουν μια νοητή περιφέρεια, η οποία ορίζει τον ελεύθερο χώρο της κεντρικής πλατείας ενός πυρηνικού οικισμού της Ηπείρου. Ο υπόλοιπος οικιστικός ιστός συμπληρώνεται και ολοκληρώνεται από τις κατοικίες, οι οποίες ακολουθώντας ομόκεντρες περιφέρειες, συγκροτούνται τις περισσότερες φορές σε συνοικίες.

Photo Εκκλησοχώρι

Η κατοικία της προβιομηχανικής εποχής, στον αγροτικό χώρο της Ηπείρου, είναι γεωμετρική. Η κάτοψή της σχηματίζει στο έδαφος ένα περίγραμμα τετράγωνο ή παραλληλόγραμμο. Η στέγη, η οποία είναι επικλινής στις τέσσερις πλευρές, προεξέχει από την τοιχοποιίας 15 έως 50 εκατοστά, ακολουθεί το περίγραμμα της κατοικίας.

Photo Πολύδωρο

15

Τις περισσότερες φορές, η κατοικία στον αγροτικό χώρο της Ηπείρου είναι ισόγειος. Λόγω της κλίσης του εδάφους δημιουργείται στην κατοικία ένας υπόγειος χώρος ο οποίος είναι ισόγειος από τη χαμηλή πλευρά της. Στο ισόγειο της κατοικίας διαμορφώνονται ένας χώρος εισόδου στο κέντρο της και δύο δωμάτια εκατέρωθεν.

Τα κινητά έπιπλα της κατοικίας είναι μικρά και ελάχιστα. Κατά κανόνα κιβώτια ιματισμού κατασκευασμένα από ξύλο, είναι στερεωμένες στο δάπεδο, Το οποίο αποτελείται από συμπιεσμένο χώμα. Σπανίως η στέγη διαθέτει ξύλινη οροφή. Οι καπνοί από την εστία εξέρχονται μέσα από τα ζευκτά και τις σχιστές πλάκες της στέγης.

Photo Πολύδωρο

16

Πολλές όμως είναι και οι διώροφες κατοικίες στον αγροτικό χώρο. Σ' αυτές τις περιπτώσεις, το ισόγειο έχει βοηθητικούς χώρους και ένα δωμάτιο με εστία, το οποίο χρησιμοποιείται για τα γεύματα.

Photo Eκκλησοχώρι

Ο όροφος διαθέτει ανάλογα με το μέγεθος του σπιτιού, ένα χώρο υποδοχής και δύο ή τέσσερα δωμάτια εξοπλισμένα με εστία. Ο χώρος υποδοχής του ορόφου δεν έχει εστία και χρησιμοποιείται κυρίως το καλοκαίρι. Τα δωμάτια διακρίνονται ανάλογα με τον εξοπλισμό και τη χρήση τους, σε θερινά και χειμερινά.

Στο χώρο υποδοχής διαμορφώνεται ένας κλειστός εξώστης, στη νότια συνήθως πρόσοψη του σπιτιού. Ο κλειστός εξώστης, είναι κατασκευασμένος από ξύλινο σκελετό, επιχρισμένος με λάσπη από χώμα και άχυρα και βαμμένος στις αποχρώσεις του λευκού, της ώχρας ή του βαθύ κυανού. Η επικοινωνία ανάμεσα στο ισόγειο και τον όροφο, πραγματοποιείται με μια ξύλινη σκάλα, που τα πρώτα σκαλιά της, είναι πολλές φορές πέτρινα.

17

Photo Πολύδωρο. Εξώστης (κρεβάτα) (τέλη 19ου αρχές 20ου αι)

Την κατοικία στον αγροτικό χώρο της Ηπείρου, περικλείει ένας ψηλός πέτρινος περίβολος και συμπληρώνεται και ολοκληρώνεται από την παρουσία της αυλής, στην οποία υπάρχουν πολλά και διάφορα βοηθητικά κτίσματα.

18

Ένα τμήμα της αυλής, συνήθως από την αυλόθυρα μέχρι την κεντρική θύρα, είναι επιστρωμένο με σχιστές πέτρινες πλάκες, τετραγωνισμένες ή ακανόνιστες.

Σ' ένα άλλο τμήμα, διαμορφώνεται ο λαχανόκηπος, με μερικά οπωροφόρα δέντρα. Επίσης υπάρχει το μαγειρείο, που είναι ισόγειο, διατάσσεται δίπλα στην κατοικία και επικοινωνεί μ' αυτή μέσω εσωτερικής πόρτας.

19

Πολλές φορές στην αυλή υπάρχει ένας σταύλος με χορταποθήκη, που προορίζεται για τα φορτηγά ή τα οικόσιτα ζώα της οικογένειας.

Επίσης υπάρχει και μια στέρνα, στην οποία συλλέγονται τα όμβρια ύδατα. Η κατοικία του αγροτικού χώρου δε διαθέτει πολλά και μεγάλα ανοίγματα. Τόσο ο αριθμός των παραθύρων όσο και οι διαστάσεις τους, ικανοποιούν τις απαραίτητες ανάγκες εξαερισμού και φωτισμού της κατοικίας. Η απώλεια της θέρμανσης είναι επίσης ένας σημαντικός παράγοντας που καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τα ανοίγματα της κατοικίας.

Εξάλλου η οικογένεια περνά το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας στην αυλή και το ύπαιθρο παρά μέσα στο σπίτι.

Photo Εκκλησοχώρι

20

Η αυλόθυρα και οι εξώθυρες είναι κατασκευασμένες από ξύλινες χονδρές σανίδες, καρφωμένες με χειροποίητα σιδερένια καρφιά. Μόνο οι νεότεροι τύποι των παραθύρων διαθέτουν τζάμι. Στη θέση τους οι παλιότεροι τύποι είχαν ένα χονδρό υφαντό ύφασμα. Και τα παλιά και τα καινούργια έχουν στην εσωτερική τους πλευρά εξώφυλλα από συμπαγή ξυλεία. Τέλος όλα τα ανοίγματα στον όροφο και στο ισόγειο διαθέτουν σιδεριές από σφυρήλατο σίδερο, οι οποίες διαμορφώνουν τετράγωνα σχήματα.

Photo Εκκλησοχώρι

21

Όσο η απουσία του ξύλου γίνεται αισθητή στην εξωτερική όψη, τόσο είναι έντονη στο εσωτερικό του σπιτιού. Ο σκελετός των εσωτερικών διαχωριστικών τοίχων, οι εσωτερικές πόρτες, οι δοκοί και τα σανίδια, το πλαίσιο των ορόφων, τα ράφια και οι πόρτες με τις κρεμάστρες, τα κρεβάτια και γενικά όλα τα έπιπλα είναι κατασκευασμένα από ξύλο.

Οι χώροι κύριας χρήσεως είναι επιχρισμένοι. Τα επιχρίσματα γίνονται από χώμα και ενισχύονται από άχυρο ή μαλλί. Τα χρώματα τόσο στις ξύλινες επιφάνειες όσο και στα επιχρίσματα είναι χωμάτινα.

Οι τοίχοι του χειμερινού δωματίου έχουν αναπαραστάσεις με θέματα από τη φύση ή τις περιοχές της ξενιτιάς, της φαντασίας ή του εκάστοτε ζωγράφου.

Σύμφωνα με σχόλιο του Αράπογλου, οι κατοικίες με τοιχογραφίες χρονολογούνται

στα τέλη του 19ου αι. Προφανώς το στυλ του μπαρόκ ή το κίνημα του ρομαντισμού, τα

οποία μεσουρανούσαν στην Ευρώπη εκείνη την εποχή, μεταφέρονται στην Ήπειρο από τους

22

ξενιτεμένους Ηπειρώτες και εφαρμόζονται στις κατοικίες τους αλλά με τοπικές

ιδιαιτερότητες.

Το ελληνικό παραδοσιακό σπίτι χτίζεται κατά κανόνα με ΝΑ προσανατολισμό,

προκειμένου να αξιοποιεί τον ήλιο. Έτσι, το καλοκαίρι παραμένει δροσερό και το χειμώνα,

που ο ήλιος είναι χαμηλότερα, θερμαίνεται. Η διάταξη των επιμέρους όγκων του κτιρίου

είναι τέτοια, ώστε να δημιουργεί σκιερές γωνιές (προστασία τους καλοκαιρινούς μήνες).

Οι πέτρινοι τοίχοι έχουν πάχος 0.60 - 0.80μ., γεγονός το οποίο εξασφαλίζει τη

μόνωση του κτιρίου. Η πέτρινη τοιχοποιία κατασκευάζεται συνήθως από ξερολιθιά (πέτρα

χωρίς συνδετικό κονίαμα). Ωστόσο, οι λαϊκοί τεχνίτες επιμελούνται σε τέτοιο βαθμό την

κατασκευή των αρμών ώστε το εσωτερικό του κτιρίου να προστατεύεται από τον άνεμο και

τη βροχή. Οι διαχωριστικοί τοίχοι των κτιρίων (και οι εξωτερικοί στον όροφο, όταν το

ισόγειο είναι πέτρινο ή σε ολόκληρο το κτίριο) κατασκευάζονται με ξύλινα πηχάκια,

επιχρισμένα με ασβεστογυψοσοβά (τσατμάς). Ο τρόπος αυτός κατασκευής εξασφαλίζει

ευλυγισία στο κτίριο και το κάνει ανθεκτικό στους σεισμούς. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι

εξωτερικοί τοίχοι επενδύονται εσωτερικά με ξύλο, όπως ξύλινα είναι τα δάπεδα και οι

οροφές. Αυτό συμβάλει στη γρήγορη θέρμανση του εσωτερικού χώρου - συνήθως δε,

23

χρησιμοποιούνται σκουρόχρωμα σανίδια για τη μεγαλύτερη απορρόφηση της ηλιακής

ακτινοβολίας.

Η στέγαση των κτιρίων γίνεται είτε με επικλινείς στέγες . Οι κλίσεις των στεγών

είναι ήπιες ενώ περιμετρικά του κτιρίου καταλήγουν σε γείσο, το οποίο προστατεύει από τη

βροχή και τον ήλιο. Επιπλέον, το γείσο προστατεύει την εξωτερική τοιχοποιία του κτιρίου

από τη βροχή (αποφυγή υγρασίας). Επίσης, όταν αντικρινά γείσα βρίσκονται πολύ κοντά το

ένα με το άλλο, προστατεύουν και το δρόμο από τη βροχή και από την έντονη ηλιακή

ακτινοβολία το καλοκαίρι. Τα επίπεδα δώματα χρησιμοποιούνται για τη συλλογή του

βρόχινου νερού (από το δώμα, το νερό οδηγείται στα λούκια και από εκεί στις στέρνες, όπου

αποθηκεύεται).

Τα μικρά παράθυρα τα οποία ανοίγονται στη βορινή πλευρά των κτιρίων

εξασφαλίζουν επαρκή φωτισμό και αερισμό, ενώ ταυτόχρονα λειτουργούν θερμομονωτικά.

Στο παραδοσιακό σπίτι κατασκευάζονται χειμερινοί και θερινοί χώροι διαμονής, για

την καλύτερη αντιμετώπιση των κλιματικών συνθηκών. Οι θερινοί χώροι κατασκευάζονται

συνήθως στον όροφο και η εξωτερική τους τοιχοποιία γίνεται από τσατμά. Σε αυτή

24

τοποθετούνται μεγάλα ανοίγματα τα οποία εξασφαλίζουν επαρκή αερισμό (κυρίως το

καλοκαίρι). Επιπλέον, στη βορινή πλευρά του κτιρίου τοποθετούνται χρήσεις όπως το

μαγεριό και οι αποθήκες και μόνο ένα δωμάτιο ή μια αυλή στο οποίο διαμένουν κατά την

καλοκαιρινή περίοδο. Συνήθως στα αγροτικά σπίτια, στη βορινή πλευρά τοποθετείται η

αποθήκη ή ο στάβλος, έτσι ώστε να δημιουργείται ένας χώρος ανάσχεσης σε επαφή με τον

κύριο χώρο κατοικίας.

Στην πρόσοψη του κτιρίου τοποθετούνται κρεβατίνες, στεγάδια, πέργκολες, εξώστες,

με τρόπο ώστε να εμποδίζουν την υπερθέρμανση των τοίχων. Το χαγιάτι είναι μία ακόμη

κατασκευή η οποία συναντάται πολύ συχνά (στεγασμένος ημιυπαίθριος χώρος) ο οποίος

αποτελεί ένα δροσερό και πολύ ευχάριστο χώρο διαμονής, τους καλοκαιρινούς μήνες.

Στον περιβάλλοντα χώρο του κτιρίου φυτεύονται δέντρα σε κατάλληλες θέσεις τα

οποία προφυλάσσουν το κτίριο από τη ζέστη το καλοκαίρι με το φύλλωμά τους, ενώ το

χειμώνα χάνουν τα φύλλα τους και επιτρέπουν στις ακτίνες του ήλιου να θερμαίνουν το

κτίριο (φυλλοβόλα δέντρα).

Τα υλικά δόμησης στην ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική είναι τα υλικά του

ίδιου του τόπου, στον οποίο δημιουργείται το κτίριο. Η πέτρα και το ξύλο αποτελούν τα

βασικά δομικά υλικά, τα οποία ποικίλουν σε είδος και τρόπο χρήσης, ανάλογα με τις

συνθήκες κάθε περιοχής..

Ο τρόπος οργάνωσης των παραδοσιακών οικισμών, δηλαδή η δομή τους, ακολουθεί,

στο σύνολο της λαϊκής αρχιτεκτονικής, ορισμένους βασικούς κανόνες. Η διάταξη των

25

κτιρίων αλλά και των δρόμων και των μονοπατιών ακολουθεί τις φυσικές κλίσεις του

εδάφους. Με τον τρόπο αυτό αφενός τα κτίσματα και οι χαράξεις εντάσσονται ομαλά στο

φυσικό τοπίο, αφετέρου γίνεται η βέλτιστη αξιοποίηση του χώρου ενώ επιτυγχάνεται

οικονομία κινήσεων.

Η διάταξη των κτισμάτων είναι τέτοια που επιτρέπει την .ανεμπόδιστη είσοδο του αέρα και του φυσικού φωτός σε κάθε κτίριο

,Ειδικά στις περιοχές όπου οι κλίσεις του εδάφους είναι ιδιαίτερα έντονες , ,τα κτίσματα διατάσσονται στο χώρο με τρόπο ώστε να εξασφαλίζεται η

, . σχεδόν ανεμπόδιστη θέα σε κάθε ένα από αυτά Το σύνολο του οικισμού ,χτίζεται με γνώμονα την όσο το δυνατό ισορροπημένη κατανομή στο χώρο

, των πηγών νερού για τη βέλτιστη εξυπηρέτηση όλων των επιμέρους , ( , , , ,γειτονιών ενώ οι δημόσιες λειτουργίες πλατεία καφενείο αγορά σχολείο

, . . .) εκκλησία κ λ π βρίσκονται συγκεντρωμένες είτε σε ένα κέντρο είτε σε , , περισσότερα του ενός σε κεντρικά σημεία του οικισμού έτσι ώστε να

.εξασφαλίζεται η πρόσβαση και η εξυπηρέτηση όλων των κατοίκων

26

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ

Η σύγχρονη κατοικία εμφανίζεται ουσιαστικά στο χώρο της Ηπείρου μετά τη δεκαετία του 1960. Η διαφορά της από την προγενέστερη είναι στα δομικά υλικά και στον τρόπο κατασκευής της και δεν παύει να εκφράζει τη κοινωνία, την οικονομία και τον σύγχρονο τρόπο ζωή της εποχής. Το ενδιαφέρον της οικιστικής γεωγραφίας για την σύγχρονη κατοικία στον αγροτικό χώρο της Ηπείρου εστιάζεται στη σχέση της με το χώρο και τον τρόπο παραγωγής της.

Στην συνέχεια θα δούμε τους τύπους με τους οποίους εμφανίζεται στον αγροτικό χώρο της Ηπείρου.

Είναι διώροφη και ένας πρόβολος πλάτους περίπου ενός μέτρου περιβάλει την τελευταία πλάκα από οπλισμένο σκυρόδεμα. Η έλλειψη επικλινούς στέγης με κεραμίδια δηλώνει την δυνατότητα προσθήκης δεύτερου ή τρίτου ορόφου και την επιθυμία αποκατάστασης των απογόνων της οικογένειας. Η κάτοψη είναι τετράγωνη ή παραλληλόγραμμη και το ισόγειο κατοικείται σπάνια. Οι κατοικήσιμοι χώροι είναι στον όροφο και η διάταξή τους ακολουθεί ένα συγκεκριμένο σχήμα. Η κουζίνα δίπλα στο χώρο υποδοχής και το μπάνιο ανάμεσα από τα υπνοδωμάτια. Στο ισόγειο διαμορφώνεται ένας χώρος εισόδου, όπου υπάρχει η σκάλα για τον όροφο.

27

Ένα άλλο σχήμα διάταξης των χώρων, εμφανίζεται στα τέλη του 20ου με αρχές 21ου αι. υποδηλώνοντας επιβολή ξένης αντίληψης. Η είσοδος, η κουζίνα, ο χώρος υποδοχής με την εστία του και το μπάνιο για τους επισκέπτες, διατάσσονται πλέον στο ισόγειο. Μια εσωτερική σκάλα οδηγεί στον όροφο όπου υπάρχουν τα υπνοδωμάτια και ο κατ εξοχήν χώρος υγιεινής. Είναι ο τύπος της μεζονέτας.

Η αποκαλούμενη και εκτός σχεδίου σύγχρονη κατοικία στον αγροτικό χώρο της Ηπείρου διαφοροποιείται ως προς το ισόγειο, το οποίο στερείται οποιασδήποτε τοιχοποιίας, εσωτερικής ή εξωτερικής. Στον στεγασμένο χώρο του ισογείου αποθηκεύονται οι ζωοτροφές, τα γεωργικά μηχανήματα και εργαλεία και ότι άλλο είναι απαραίτητο στη γεωργική ζωή. Μια εσωτερική σκάλα οδηγεί στον όροφο, στον οποίο αναπτύσσεται η κατοικία. Η διάταξη της κουζίνας, του χώρου υποδοχής, των υπνοδωματίων και το μπάνιο, στερείται τυπικού σχήματος.

Πολλές φορές στην όψη της σύγχρονης κατοικίας εμφανίζονται δυο κλιμακοστάσια, τα οποία δηλώνουν συγγενική σχέση ανάμεσα στους χρήστες. Παραπέμπουν στο καθεστώς ιδιοκτησίας της γης, στο εθιμικό και νομικό δίκαιο, αλλά και στην ανάγκη διατήρησης της οικονομικής ευρωστίας της οικογένειας. Η κατάτμηση ή η διανομή της έγγειας

28

ιδιοκτησίας, καθιστά αδύναμη την οικογένεια και θέτει σε κίνδυνο το μέλλον της.

Δυο ακόμη τύποι σύγχρονης κατοικίας παρουσιάζονται στα τέλη του 20ου αι. στον αγροτικό ηπειρωτικό χώρο. Είναι οι κατοικίες τις οποίες οικοδομούν οι επαναπατριζόμενοι στα χωριά τους, αγοράζοντας ένα οικόπεδο ή ένα παλιό σπίτι σε κάποιο χωριό. Η διαφορά τους εντοπίζεται στη χρήση τους καθώς χρησιμοποιούνται σαν δεύτερη κατοικία ή τόπος διακοπών οπότε ικανοποιούν τελείως διαφορετικές ανάγκες. Οι χώροι τους οργανώνονται κατά τις συνήθειες ή τα πρότυπα των χωρών στις οποίες έζησαν οι επαναπατριζόμενοι μετανάστες. Ο εξοπλισμός ακολουθεί τους ίδιους κανόνες. Η κεντρική θέρμανση, ο κλιματισμός και σε μερικές περιπτώσεις η πισίνα, δίνουν ένα χαρακτήρα ο οποίος δεν έχει καμιά σχέση με τον γεωγραφικό χώρο και την τοπική κοινωνία και τις συνήθειές της.

29

Τα σύγχρονα δομικά υλικά έχουν βέβαια τη συμμετοχή τους στη διαμόρφωση της εικόνας του οικιστικού και αρχιτεκτονικού τοπίου ιδίως όταν πρόκειται για έναν ιστορικό οικισμό ή τον αγροτικό ορεινό χώρο.

Παρ όλα αυτά ο τρόπος κατασκευής της κατοικίας, παλιάς ή νέας, στον αγροτικό χώρο της Ηπείρου είναι ο βασικός συντελεστής διαμόρφωσης τη σύγχρονης οικιστικής και αρχιτεκτονικής εικόνας. Η πλαστικότητα μιας νέας κατοικίας δεν εξαρτάται από τα δομικά υλικά όσο από τον τρόπο κατασκευής της. ¨Όταν οι πέτρες δομούνται όπως οι κεραμικές πλάκες τότε ασφαλώς η πλαστικότητα της νέας ή ανακατασκευασμένης τοιχοποιίας είναι διαφορετική από τη παλιά. Επίσης όταν στη νέα ή ανακατασκευασμένη πέτρινη τοιχοποιία απουσιάζουν οι γωνιαίοι λίθοι, τότε η αισθητική τους διαφέρει τελείως από την παλιά.

30

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

“Οικιστική Γεωγραφία της Ηπείρου” (2005) Μ. Αράπογλου Τεχνικό Επιμελητήριο της Ελλάδας Τμήμα Ηπείρου

“Σύγχρονη Πολιτισμική Γεωγραφία” (1998) Β. Νιτσιάκος, Μ. Αράπογλου, Κ.Καρανάτσης. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων

ΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ

http :// www . petrinagefiria . uoi . gr / listn . php ? b =6& j =129& id =1

http://www.epirushotels.gr/index.php/historic-bridges

http://www.monumenta.org/article.php?IssueID=3&lang=gr&CategoryID=6&Article

ID=152

http://kalamas.blogspot.gr/2009_02_01_archive.html

www.zitsa.gov.gr/visit/pusiko-periballon-6/10-gepuri-brosinas photoioannina.blogspot.gr/2012/12/blog-post_787.html

http://www.ntua.gr/MIRC/db/epirus_db/ARXITEKTONIKH/Hpeiros.htm

`http://www.geografi.nu/region.php?var1=grekland_28_2_253348_Sp%C3%BDlaion_0_20.6719444_39.6500000_0.05

http://petrinagefiria.com/category/%CE%B3%CE%B5%CF%89%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%B9%CE%BA%CE%AC-%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CE%BC%CE%B5%CF%81%CE%AF%CF%83%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1/%CE%AE%CF%80%CE%B5%CE%B9%CF%81%CE%BF%CF%82/%CE%B9%CF%89%CE%B1%CE%BD%CE%BD%CE%AF%CE%BD%CF%89%CE%BD/%CE%B4%CE%AE%CE%BC%CE%BF%CF%82-%CE%B6%CE%AF%CF%84%CF%83%CE%B1%CF%82

31