MME - Σημειώσεις για μια κοινωνιολογία των...

ΙΤΕΑ 2009

ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΝ∆ΡΟΣ / ΓΙΑ ΜΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΜΜΕ

2

ζούµε στην ε̟οχή της ε̟ικοινωνίας. Σ’ ένα

̟ρωτοφανή βαθµό, ο κοινωνικός µας λόγος, οι συλλογικές µας α̟οφάσεις, οι

µεταξύ µας συναλλαγές, το µεγαλύτερο δηλαδή και κρισιµότερο µέρος της εν

κοινωνία ζωής µας, διαµεσολαβείται α̟ό τεχνικά εργαλεία, τα Μέσα Μαζι-

κής Ε̟ικοινωνίας, ̟ου η ̟ιο άµεση και ορατή ε̟ί̟τωσή τους είναι η ριζική

µεταµόρφωση των εννοιών του φυσικού χώρου και χρόνου του ανθρώ̟ου.

Λόγου χάρη, το βιβλίο διαφορο̟οιεί τη φυσική έννοια του χρόνου

φέρνοντας µ̟ροστά στα µάτια µας σκέψεις και λόγια ανθρώ̟ων ̟ου διατυ-

̟ώθηκαν σε ένα µακρινό ή κοντινό ̟αρελθόν. Η τηλεόραση καταργεί τον

χώρο, φέρνοντας στην κρεβατοκάµαρα ή το λίβινγκ ρουµ µας σκηνές α̟ό τα

̟ιο µακρινά σηµεία του ̟λανήτη.

Κάθε διαµεσολάβηση όµως είναι ταυτόχρονα ένα φίλτρο και µια εξου-

σία. ∆εν είναι α̟λώς η αντανάκλαση µιας α̟όµακρης ̟ραγµατικότητας την

ο̟οία δεν µ̟ορούµε να ̟ροσεγγίσουµε µε τις φυσικές µας αισθήσεις. Κάθε

διαµεσολάβηση, κάθε φίλτρο, α̟ό τη φύση του α̟οτελεί και µια ερµηνεία του

̟ρωτογενούς γεγονότος αφού για τεχνικούς, υ̟οκειµενικούς ή ̟ολιτικούς

λόγους αφήνει έξω ορισµένες ̟λευρές της ̟ραγµατικότητας ή υ̟ερτονίζει /


3

υ̟οτονίζει άλλες. Έτσι, τη στιγµή ̟ου βλέ̟ουµε τηλεόραση ή διαβάζουµε ε-

φηµερίδα ή ακούµε ραδιόφωνο, δηλαδή όταν αφήνουµε τα ΜΜΕ να διαµε-

σολαβούν ανάµεσα σ’ εµάς και την ̟ρωτογενή ̟ραγµατικότητα, αυτόµατα

α̟οδεχόµαστε και την ερµηνεία τους για την ̟ραγµατικότητα, άρα και την

εξουσία τους. Γιατί τί άλλο είναι η εξουσία ̟αρά η εθελοντική εκ µέρους µας

α̟οδοχή των ερµηνειών ̟ου έκανε για λογαριασµό µας κά̟οιος άλλος;

Το ̟ρώτο, λοι̟όν, ̟ου ̟ρέ̟ει να έχουµε υ̟’ όψη µας όταν ̟ροσ̟α-

θούµε να εννοήσουµε τα ΜΜΕ είναι ̟ως δεν α̟οτελούν α̟λά και ουδέτερα

τεχνικά εργαλεία, αλλά θεµελιακές εκφράσεις της κοινωνικής µας ̟ραγµατι-

κότητα. Ο Μάρσαλ Μακλούαν, ο µεγάλος θεωρητικός των µέσων ε̟ικοινωνί-

ας, το έθετε ̟ιο δραµατικά: “Τα µέσα ε̟ικοινωνίας”, έλεγε, “δεν είναι γέφυ-

ρες ανάµεσα στον άνθρω̟ο και τη φύση. Είναι φύση”.

Καθώς ο κόσµος µας ̟ροχωράει ακάθεκτος ̟ρος τη µεταβιοµηχανική

ε̟οχή, καθώς οι τεχνολογικές και ε̟ικοινωνιακές δυνατότητες του ανθρώ̟ου

̟ολλα̟λασιάζονται µε ιλιγγιώδεις ταχύτητες κι ανοίγουν ̟ρωτοφανείς δρό-

µους ελευθερίας και υ̟οδούλωσης, καθώς τα νέα µέσα οικοδοµούν ένα νέο

̟εριβάλλον ό̟ου όλοι υ̟οτίθεται ̟ως θα έχουν α̟εριόριστη ̟ρόσβαση στην

ε̟ικοινωνία, γίνεται ̟ιο ε̟ιτακτική η ανάγκη να κατανοήσουµε καλύτερα τα

ΜΜΕ. Ό̟ως στον καιρό των Ελλήνων η γνώση της φύσης, η φυσιογνωσία,

είχε τον χαρακτήρα ενός φιλοσοφικού ̟ροτάγµατος, έτσι στον καιρό µας η

“µεσογνωσία” α̟οκτά ανάλογο ε̟ιτακτικό χαρακτήρα. ∆ιαφορετικά, δεν έ-

χουµε καµιά ελ̟ίδα να βάλουµε τάξη στο χάος των αντιφάσεων ̟ου µας ̟ε-

ριβάλλουν σήµερα.

Έχω δει ̟ολλές α̟ό̟ειρες διατύ̟ωσης µιας κοινωνιολογίας της µαζι-

κής ε̟ικοινωνίας. Πολλοί στοχαστές συνδέουν άµεσα τα ΜΜΕ µε καινοφανή

κοινωνικά φαινόµενα ό̟ως η µαζική κοινωνία, η µαζική κατανάλωση, η µα-

ζική ̟ρο̟αγάνδα, η κοινή γνώµη. Ελάχιστοι όµως α̟ό αυτούς έχουν δει τα

µέσα αυτά σαν την κατ’ εξοχή εξελικτική δύναµη ̟ου ̟αρεµβαίνει καταλυτι-

κά στη διαµόρφωση της σύγχρονης ιστορίας, σαν το νέο ̟λανητικών διαστά-

σεων ̟εριβάλλον της ανθρώ̟ινης συνείδησης. Αυτή είναι και η δική µου θέ-

ση. Θα ̟ροσ̟αθήσω, λοι̟όν, στις δύο αυτές διαλέξεις να εξηγήσω τη δυναµι-

κή των ΜΜΕ µέσα α̟ό την ιστορική ̟ροο̟τική, να δείξω την καταγωγή, την


4

εξέλιξη και τα κοινωνιολογικά τους χαρακτηριστικά. Ο στόχος µου είναι βέ-

βαια φιλόδοξος, αλλά στα στενά ̟εριθώρια του χρόνου ̟ου διαθέτουµε δεν

µ̟ορεί ̟αρά να ανα̟τυχθεί ε̟ιγραµµατικά, τηλεγραφικά. Ανα̟όφευκτα θα

̟αρουσιαστούν ελλείψεις και ίσως θα γεννηθούν ερωτηµατικά. Σηµειώστε,

λοι̟όν, τις α̟ορίες σας για να τις συζητήσουµε.

Θα ̟ρέ̟ει να ̟άρουµε τα ̟ράγµατα α̟ό την αρχή. Μέσα στην αν-

θρώ̟ινη ιστορία, τα ΜΜΕ δεν ̟αρουσιάστηκαν ξαφνικά, out of the blue, και

σίγουρα δεν ̟εριορίζονται σ’ αυτά ̟ου θέλει να µας κάνει να ̟ιστέψουµε η

τρέχουσα δηµοσιογραφική ̟ροσέγγιση. ΜΜΕ δεν είναι µόνο η τηλεόραση, το

ραδιόφωνο, άντε και η εφηµερίδα. Τα µέσα ε̟ικοινωνίας είναι συνυφασµένα

µε την κοινωνική φύση του ανθρώ̟ου, ο άνθρω̟ος είναι ταυτόχρονα δηµι-

ουργός και δηµιούργηµα των µέσων ε̟ικοινωνίας. Στην ̟ραγµατικότητα, τα

µέσα είναι ̟ροεκτάσεις του ανθρώ̟ου, τεχνολογικές ̟ροσθήκες ̟ου συνδέ-

ουµε κατά κά̟οιο τρό̟ο µε τον εαυτό µας για να ε̟εκτείνουµε και ̟ροεκτεί-

νουµε φυσικά όργανα, αισθήσεις ή ικανότητες ̟ου µας έδωσε η φύση. Και

όλα τα µέσα ε̟ικοινωνίας είναι κατ’ ανάγκη µαζικά, είναι ΜΜΕ, ε̟ειδή ̟ρο-

ϋ̟οθέτουν α̟ό τα µέλη κάθε κοινωνίας την ̟ροκαταβολική υιοθέτηση ενός

κοινά α̟οδεκτού κώδικα, αλλιώς είναι τεχνικώς αδύνατη η σύσταση ε̟ικοι-

νωνίας.

Για να συσταθεί ε̟ικοινωνία χρειάζονται τέσσερες ̟αράγοντες:

� ο ̟οµ̟ός του µηνύµατος,

� το µέσο ε̟ικοινωνίας (̟ου είναι ταυτόχρονα και φίλτρο, ό̟ως εί̟αµε),

� ο δέκτης του µηνύµατος

� και ο κοινός κώδικας ̟οµ̟ού και δέκτη.

Ο κοινός κώδικας α̟οτελεί ένα είδος εδάφους (background) της ε̟ι-

κοινωνίας. Και η ιστορία των ΜΜΕ είναι η διαρκής ανέλιξη, εµ̟λουτισµός

και διεύρυνση αυτού του κοινού κώδικα ε̟ικοινωνίας. Το ̟αράδοξο, ό̟ως

θα δούµε ̟αρακάτω, είναι ότι στην ιστορική διαδοχή των ΜΜΕ, κάθε ̟ροη-

γούµενο µέσο ε̟ικοινωνίας γίνεται ο κοινός κώδικας του ε̟όµενου µέσου.

Παραδείγµατος χάρη, η ανθρώ̟ινη λαλιά, ο ̟ροφορικός λόγος, έγινε

ο κοινός κώδικας της γραφής. ∆ιότι για να ε̟ικοινωνήσω γρα̟τά κάτι, είναι

α̟αραίτητο να µιλάω την ίδια γλώσσα µε τον α̟οδέκτη του µηνύµατός µου.


5

Όταν έρχεται η τυ̟ογραφία, είναι αναγκαίο τα δύο µέρη να γνωρίζουν γρα-

φή και, ταυτόχρονα, να µιλάνε την ίδια γλώσσα. Ο κινηµατογράφος υιοθετεί

ως κοινό κώδικά του µια ειδική εφαρµογή της τυ̟ογραφίας, την αφηγηµατι-

κή ροή, το µυθιστόρηµα, άρα ενσωµατώνει µέσα σ’ αυτό τον κώδικα όλα τα

ιστορικώς ̟ροηγούµενα ΜΜΕ: Προφορικό λόγο, γραφή, τυ̟ογραφία. Και

ούτω καθεξής.

Είναι ̟ολύ χρήσιµο για την κατανόηση των ΜΜΕ, να τα βλέ̟ουµε

σαν εκείνες τις κούφιες ξύλινες ρωσικές κούκλες, τις µατριούσκες, ̟ου µ̟αί-

νουν η µια µέσα στην άλλη. Ή σαν το κρεµµύδι, ̟ου, καθώς το ξεφλουδίζου-

µε, ανακαλύ̟τουµε συνεχώς άλλους φλοιούς, τον ένα µέσα στον άλλο.

Με άλλα λόγια, τα ΜΜΕ είναι εξαιρετικά ̟ολύ̟λοκα φαινόµενα ε̟ικοινωνί-

ας, ̟ου στο τώρα τους ̟ερικλείουν και εκφράζουν ολόκληρο το ̟αρελθόν

τους. Παρ’ όλα αυτά, δεν είναι κάτι στατικό και ̟ροσανατολισµένο στο ̟α-

ρελθόν. Γιατί η διαχρονική εξέλιξή τους ̟εριλαµβάνει και ένα στοιχείο εξαι-

ρετικά νεωτερικό και ανατρε̟τικό – το τεχνολογικό στοιχείο.

Κάθε νέο ΜΜΕ βασίζεται σε µια ή ̟ερισσότερες τεχνολογίες, δηλαδή

σε τεχνικά ε̟ινοήµατα ̟ου χειραγωγούν τον κοινωνικό χωροχρόνο. Παρα-

δείγµατος χάρη, το αλφάβητο, το ο̟οίο είναι η βασική τεχνολογία ̟ου υ̟ο-

βαστάζει τη γραφή, αιχµαλωτίζει στο χρόνο και το χώρο τη φευγαλέα φύση

της ̟ροφορικής γλώσσας. Τα κινητά στοιχεία του Γουτεµβέργιου και το ̟ιε-

στήριο, δηλαδή οι τεχνολογίες ̟ου ε̟έτρεψαν την τυ̟ογραφία και τα έντυ̟α

ΜΜΕ (κυρίως το βιβλίο και τη µ̟ροσούρα), τυ̟ο̟οίησαν και ε̟ιτάχυναν τη

γρα̟τή γλώσσα, άρα χειραγώγησαν µε τον δικό τους τρό̟ο τον κοινωνικό

χρόνο, δηλαδή την ταχύτητα ̟αραγωγής και κατανάλωσης ε̟ικοινωνίας. Ο

τηλέγραφος, ̟ου µαζί µε την τυ̟ογραφία ήταν η τεχνολογία ̟ου ε̟έτρεψε

την εφηµερίδα, χειραγωγεί την α̟όσταση και το χρόνο συλλογής της ̟ληρο-

φορίας και δηµιουργεί για ̟ρώτη φορά την έννοια της είδησης σαν ακαριαία

µετάδοση ενός µακρινού και ̟ολύ σηµαντικού γεγονότος.

ΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΩΝ ΜΜΕ


6

Οι ̟ροηγούµενες, λοι̟όν, ̟αρατηρήσεις µάς βοηθούν να φτάσουµε σε µια

γενική θεωρητική ̟εριγραφή των ΜΜΕ. ∆ια̟ιστώνουµε ότι κάθε ΜΜΕ α̟ο-

τελείται α̟ό δύο αντιθετικά / συµ̟ληρωµατικά στοιχεία:

� Α̟ό ένα τεχνολογικό κέλυφος ή ̟ερίβληµα, ̟ου χειραγωγεί τον κοι-

νωνικό χωροχρόνο ̟ρος την κατεύθυνση της ε̟ιτάχυνσης και της συ-

µ̟ύκνωσης, σε σχέση µε τα ̟ροηγούµενα µέσα. Κάθε µέσο ε̟ικοινω-

νίας, δηλαδή, διαθέτει ένα δυναµικό τεχνολογικό στοιχείο ̟ου ανα-

τρέ̟ει την ̟ροηγούµενη ε̟ικοινωνιακή κατάσταση εισάγοντας µεγα-

λύτερη ταχύτητα και φέρνοντας ̟ιο κοντά τους δύο ̟όλους της ε̟ι-

κοινωνίας (τον ̟οµ̟ό και τον δέκτη). Και

� Α̟ό ένα κοινό κώδικα ε̟ικοινωνίας, ο ο̟οίος ̟ερικλείει όλα τα ̟αρο-

ηγούµενα ΜΜΕ ̟ου οδήγησαν στο ̟ροκείµενο µέσο. Κάθε ΜΜΕ, δη-

λαδή, ̟ερικλείει και το ̟αρελθόν του, σαν ̟αθητικό ̟εριεχόµενο.

Τα µέσα ε̟ικοινωνίας είναι, δηλαδή, ̟ροϊόντα µιας διαλεκτικής σύνθεσης

δύο αντιθετικών ανυσµάτων, δύο βελών, δύο κινήσεων ή εντάσεων, ̟ου η µια

είναι στραµµένη ̟ρος το µέλλον και η άλλη ̟ρος το ̟αρελθόν. Λαµβάνοντας

υ̟’ όψη ότι η έννοια του µέλλοντος είναι µια σχετικώς νέα έννοια στην ιστο-

ρία της ανθρώ̟ινης συνείδησης, θα µ̟ορούσαµε να υ̟οστηρίξουµε ότι η γε-

νεσιουργός αιτία της είναι ακριβώς η εκρηκτική εξέλιξη των ΜΜΕ α̟ό την

τυ̟ογραφία και µετά. Άλλωστε, τα δύο αυτά φαινόµενα έχουν χρονική αντι-

στοιχία.

Μια τελευταία ̟αρατήρηση σχετικά µε τη φύση των ΜΜΕ: Αν ̟αρα-

τηρήσουµε ̟ροσεκτικά την ιστορία τους και τη συνεχή υ̟οκατάσταση του

ενός α̟ό το άλλο διαχρονικά, έχουµε κάθε λόγο να υ̟οστηρίξουµε ότι ̟αρα-

κολουθούµε τα στάδια µιας εξελικτικής κίνησης της ε̟ικοινωνίας α̟ό το αρ-

γό και α̟οµακρυσµένο ̟ρος το ακαριαίο και την κατάργηση της α̟όστασης.

Τα ηλεκτρονικά, ψηφιακά µέσα του καιρού µας α̟οτελούν το α̟οκορύφωµα

της εξελικτικής αυτής κίνησης, καταργώντας ουσιαστικά το χρόνο και την

α̟όσταση στην ανθρώ̟ινη ε̟ικοινωνία. Και µε την καθολικότητα και βιαιό-

ΜΜΕ: ΜΙΑ ∆ΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ


7

τητα της ε̟ιβολής τους, ανατρέ̟ουν όλες τις µέχρι σήµερα ισορρο̟ίες, ̟ου

είχαν βασιστεί σε µια τελείως διαφορετική αντίληψη του κοινωνικού χωρο-

χρόνου. Το σηµείο αυτό θα γίνει ̟ιο κατανοητό α̟’ όσα θα δούµε ̟αρακάτω.

Για να έχει νόηµα και λογική η ε̟ικοινωνιακή ̟ροσέγγιση, ̟ρέ̟ει να ξεκινή-

σουµε α̟ό τη ρίζα των ΜΜΕ. Χρειάζεται τόλµη όµως για να το ̟ράξουµε.

Μερικά ̟ράγµατα τα θεωρούµε τόσο αυτονόητα ̟ου δυσκολευόµαστε να τα

υ̟οβάλουµε στη λογική µιας ειδικευµένης ανάλυσης. Λόγου χάρη, θεωρούµε

τον ανθρώ̟ινο λόγο, τη γλώσσα, συστατικό της έννοιας ανθρώ̟ινη φύση και

έχουµε δυσκολία να τον δούµε µέσα α̟’ την ̟ροο̟τική µιας κοινωνιολογίας

(ή µή̟ως θα έ̟ρε̟ε να ̟ούµε, ανθρω̟ολογίας;) των ΜΜΕ. Και όµως, ο αν-

θρώ̟ινος λόγος, η γλώσσα, η λαλιά, είναι το ̟ρώτο µέσο µαζικής ε̟ικοινω-

νίας του ανθρώ̟ου. Και ε̟ειδή όλα τα µέσα, ό̟ως εί̟αµε, ̟εριέχουν όλα τα

̟ροηγούµενα ΜΜΕ, ρίζα όλων των µέσων είναι η λαλιά, ο ̟ροφορικός λό-

γος. Θα δούµε ̟αρακάτω ότι αυτό ̟ου κάνει κάθε µέσο είναι η αναγωγή, η

µετουσίωση, η αφαιρετική ε̟εξεργασία του θεµελιακού αυτού µέσου ε̟ικοι-

νωνίας µας.

Ο ̟ροφορικός λόγος είναι χωρίς αµφιβολία ο µηχανισµός, η τεχνολο-

γία, ̟ου δηµιουργεί το ̟ρώτο ρήγµα στη “φυσικότητα” της βιολογικής εξέλι-

ξης και α̟οσ̟ά τον άνθρω̟ο α̟ό την τυφλή υ̟οταγή του ζώου στις ̟ροδια-

γραφές της βιολογίας. ∆εν είναι του ̟αρόντος να συζητήσουµε το ̟ώς και

γιατί συνέβη το καταλυτικό αυτό εξελικτικό άλµα – ένα ερώτηµα ̟ου α̟α-

σχολεί τον άνθρω̟ο χιλιάδες χρόνια. Ας αρκεστούµε, λοι̟όν, εδώ να ̟ούµε

ότι η “έµφρων ̟ειθώ” του Πλάτωνος, η φωτιά ̟ου κλέβει ο Προµηθέας α̟ό

τους θεούς και τη χαρίζει στους ανθρώ̟ους, το µήλο ̟ου κόβουν οι ̟ρωτό-

̟λαστοι α̟ό το ∆έντρο της Γνώσης και χάνουν τον Παράδεισο, είναι η τε-

χνολογία του ̟ροφορικού λόγου, το ̟ρωταρχικό ΜΜΕ, το θεϊκό εργαλείο της

λαλιάς, ̟ου κάνει άνθρω̟ο τον άνθρω̟ο.

∆εν υ̟οστηρίζω βέβαια ότι ο ανθρώ̟ινος λόγος, η ουσία και το µυ-

στήριο της ανθρώ̟ινης φύσης, είναι α̟λώς ένα τεχνικό γεγονός, µια τεχνο-

Η ΡΙΖΑ ΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ


8

λογία. Υ̟οστηρίζω όµως ότι είναι και τεχνολογία και όταν τον υ̟οβάλλουµε

σε ε̟ικοινωνιακή ανάλυση, είµαστε υ̟οχρεωµένοι να τον βλέ̟ουµε α̟’ αυτή

τη σκο̟ιά. Έτσι, οι τεχνικές δυνατότητες και ̟εριορισµοί του ̟ροφορικού

λόγου µάς ε̟ιτρέ̟ουν να διακρίνουµε ευκολότερα τα σηµεία ̟ου τα ε̟ικοι-

νωνιακά χαρακτηριστικά της γλώσσας ε̟ηρέασαν νοµοτελειακά τη διαµόρ-

φωση της ανθρώ̟ινης κοινωνίας. Παραδείγµατος χάρη, η ανθρώ̟ινη φωνή

δεν µ̟ορεί να ακουστεί σε µεγάλη α̟όσταση, ό̟οιο κι αν είναι το µήνυµα

̟ου µεταφέρει. Λογικά, λοι̟όν, µ̟ορούµε να υ̟οστηρίξουµε ότι ̟ολλά α̟ό

τα βασικά µορφώµατα των ̟ροφορικών κοινωνιών (ολιγάνθρω̟ες κοινότη-

τες, µικρά χωριά, φυλετικές κοινωνικές δοµές, ο θεσµός του τελάλη κλ̟.) έ-

χουν άµεση σχέση µε την εµβέλεια της ανθρώ̟ινης φωνής. Πιθανότατα, το

γεγονός αυτό δεν είναι ο µόνος ̟αράγων ̟ου διέ̟λασε αυτά τα µορφώµατα,

αλλά βρίσκουµε εδώ µια φανερή σχέση αιτίας - α̟οτελέσµατος.

Να, λοι̟όν, µια ̟ρώτη κοινωνιολογικής φύσεως δια̟ίστωση στις ση-

µειώσεις µας για µια κοινωνιολογία των ΜΜΕ. Παρόµοιες σχέσεις αιτίας -

α̟οτελέσµατος µ̟ορούν να δια̟ιστωθούν µε την έλευση της γραφής. Ό̟ως

είναι γνωστό, τα ̟ρώτα συστήµατα γραφής ̟αρουσιάστηκαν στη Μεσο̟οτα-

µία, την Αίγυ̟το και την Κίνα. Στους ίδιους ακριβώς γεωγραφικούς τό̟ους

εµφανίζονται µε χαρακτηριστική ιστορική αντιστοιχία και οι ̟ρώτες µεγάλες

̟όλεις, οι ̟ρώτες ιεραρχικές κοινωνίες και οι ̟ρώτες ελίτ γνώσεων, δηλαδή

τα ιερατεία. Με τις γραφές αυτές, η ̟ολιτική βούληση των ελίτ γνώσεων και

των ̟ολιτικοστρατιωτικών συµµάχων τους, δηλαδή των ηγεµόνων και των

̟ολεµάρχων, µ̟ορεί ̟λέον να εξα̟λωθεί στον χώρο και το χρόνο αυτών των

κοινωνιών, δηµιουργώντας ευρείες ̟ολιτικοκοινωνικές ολοκληρώσεις. Οι ε-

ντολές της κεντρικής εξουσίας φτάνουν ̟ια ̟ολύ µακριά ̟λαισιωµένες µε το

ιδεολογικό / θρησκευτικό κύρος της γραµµατοσύνης. Τα ̟ρώτα κράτη εµφα-

νίζονται σαν λογική συνέ̟εια αυτής της ̟ληροφοριακής ολοκλήρωσης.

Όµως, οι ̟ρώτες αυτές γραφές, η σφηνοειδής και τα ιδεογράµµατα,

δεν είναι ακριβώς η γραφή ̟ου εννοούµε σήµερα. Είναι µάλλον ανα̟αρα-

στάσεις του ζωντανού ̟ροφορικού λόγου, ένας είδος εικόνας των ̟ροφορι-

κών λέξεων, δεν ξεχωρίζουν ακόµα τη µορφή α̟ό το ̟εριεχόµενο των λέξεων,

την εκφορά α̟ό το νόηµα. Η εκµάθηση αυτών των συστηµάτων είναι δύσκο-


9

λη, οι χρήστες τους ̟αραµένουν κατ’ ανάγκη λίγοι και ανάλογα είναι τα ̟ο-

λιτικοκοινωνικά συστήµατα ̟ου στηρίζονται ̟άνω τους: Στην κορυφή της

κοινωνικής ̟υραµίδας βρίσκεται ένας µικρός αριθµός χρηστών του γρα̟τού

αυτού λόγου, ̟ου κυριαρχούν α̟όλυτα ̟άνω σε µια µάζα αγράµµατων φυ-

λετικών ανθρώ̟ων. Η φύση, όµως, του ε̟ικοινωνιακού αυτού µέσου α̟ο-

κλείει την ̟αρα̟έρα εξέλιξή του, την ανατροφοδοτούµενη ανά̟τυξή του. Βο-

λεµένοι στα ̟ρονόµιά τους, οι χειριστές αυτού του ΜΜΕ δεν έχουν κανένα

λόγο να το εξελίξουν ή να το αντικαταστήσουν µε κά̟οιο άλλο α̟οδοτικότε-

ρο, ενώ τα υ̟οζύγια της εξουσίας τους δεν µ̟ορούν βέβαια να βρουν και να

ε̟ιβάλουν κάτι διαφορετικό.

Η τοµή σ’ αυτή την ε̟ικοινωνιακή α̟οτελµάτωση, ̟ου διαρκεί µερικές χι-

λιάδες χρόνια, ε̟ισυµβαίνει κά̟ου στις ανατολικές ακτές της Μεσογείου. Και

έχει καταγωγή ̟ολύ τα̟εινή. Οι Φοίνικες ναυτικοί, ̟ου εµ̟ορεύονται µε τα

̟λοία τους στα λιµάνια της ανατολικής Μεσογείου, εφευρίσκουν ένα νέο σύ-

στηµα για να κρατούν σηµειώσεις για τις συζητήσεις, συµφωνίες και συναλ-

λαγές τους µε ανθρώ̟ους ̟ου µιλούν ̟ολλές διαφορετικές γλώσσες. Το φω-

νητικό αλφάβητο των Φοινίκων είναι µια αληθινά ε̟αναστατική τεχνολογία

̟ου κινείται ̟ρος µια εντελώς νέα κατεύθυνση. Πρώτα α̟’ όλα, διαχωρίζει το

νόηµα των λέξεων α̟ό τη µορφή τους και γι’ αυτό δεν υ̟οχρεώνει τους χρή-

στες του να µάθουν µια διαφορετική εικόνα για κάθε λέξη ή έστω συλλαβή,

ό̟ως τα ̟ροηγούµενα συστήµατα γραφής. Αντίθετα, διασ̟ά τον ̟ροφορικό

λόγο στους βασικούς του ήχους, ̟ου είναι ελάχιστοι, και ανασυνθέτει (γρά-

φει) τις λέξεις ̟αρατάσσοντας και συναρµολογώντας τους είκοσι ή τριάντα

µόνο βασικούς ήχους µιας γλώσσας.

Ζώντας σήµερα σε εγγράµµατες κοινωνίες, ό̟ου ο καθένας µας είναι

έµ̟ειρος και καθηµερινός χρήστης του φωνητικού αλφαβήτου, δυσκολευό-

µαστε να αντιληφθούµε τι σήµαινε για το ανθρώ̟ινο είδος η α̟λή και µεγα-

λοφυής αυτή ιδέα. Κάθε άνθρω̟ος µε φυσιολογικό εγκέφαλο ήταν ̟λέον σε

θέση να µάθει αυτό το σύστηµα γραφής σε λίγες ώρες και έτσι η δύναµη του

Η ΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΦΩΝΗΤΙΚΗΣ ΓΡΑΦΗΣ


10

γρα̟τού λόγου ήταν αδύνατο να ̟αραµείνει ̟ια στα χέρια των ιερατείων. Οι

̟ροϋ̟οθέσεις για την ̟ληροφοριακή έκρηξη είχαν τεθεί.

Οι Φοίνικες βέβαια χάθηκαν ̟ολύ νωρίς α̟ό το ̟ροσκήνιο της ιστο-

ρίας, χωρίς ίσως να αντιληφθούν τι χάριζαν στον κόσµο, αλλά ευτυχώς στα

̟αράλια της Ιωνίας και της Ελλάδας το νέο µέσο ε̟ικοινωνίας ̟έρασε στα

χέρια ενός άλλου λαού, των Ελλήνων. Και η µεγάλη ̟ερι̟έτεια του ανθρώ̟ι-

νου ̟νεύµατος αρχίζει, µε το φωνητικό αλφάβητο να ̟αίζει ταυτόχρονα το

ρόλο του φορέα και του καταλύτη των ε̟ικοινωνιακών ανταλλαγών ̟ου ο-

δηγούν στον Χρυσό Αιώνα της Αθήνας και στη θεµελίωση των βασικών φιλο-

σοφικών, κοινωνικών και ̟ολιτικών εννοιών του σηµερινού κόσµου.

∆εν έχω την ̟ρόθεση ούτε τον χρόνο να εξηγήσω ̟ιο αναλυτικά τις

ε̟ι̟τώσεις του νέου ΜΜΕ της φωνητικής γραφής στη ζωή και τη σκέψη των

Ελλήνων και τις τεράστιες ̟νευµατικές δυνάµεις ̟ου α̟οδέσµευσε. Λίγο ̟ο-

λύ, ο καθένας µας γνωρίζει την ιστορία των κλασικών χρόνων και ίσως µ̟ο-

ρεί να τη δει υ̟ό το φως αυτής της ̟ροσέγγισης. Θέλω όµως να σταθώ σε µια

άλλη λειτουργία του φωνητικού αλφαβήτου, ̟ου σχετίζεται ̟ερισσότερο µε

την ε̟ικοινωνιακή ανάλυσή µας και η ο̟οία είχε ̟ολύ ̟ιο συγκλονιστικές

συνέ̟ειες.

Η υιοθέτηση και συστηµατική χρήση του φωνητικού αλφαβήτου α̟ό

τους Έλληνες µετέβαλε την ουσία της ίδιας της κοινωνικής τους φύσης και

οδήγησε σε ένα νέο τύ̟ο ανθρώ̟ου. Το νέο µέσο διέσ̟ασε την µέχρι τότε συ-

µ̟αγή φυλετική κοινωνία τους, α̟έσ̟ασε τα µέλη της α̟ό τον ̟υκνό φυλετι-

κό ιστό των συγγενικών σχέσεων αίµατος και της συλλογικής σκέψης και δη-

µιούργησε για ̟ρώτη φορά στην ιστορία τον ανθρω̟ολογικό τύ̟ο του ατο-

µικού ανθρώ̟ου. Θα χρειαστεί βέβαια να ̟εράσουν ̟ολλοί αιώνες και να

ενταθεί αυτή η διαδικασία µε την τυ̟ογραφία, για να έχουµε χειρο̟ιαστή

µ̟ροστά µας και µέσα µας την έννοια του ατόµου, αλλά οι Έλληνες α̟οτε-

λούν την ̟ρώτη φάση αυτής της µεταµόρφωσης του ανθρώ̟ου.


11

Το θέµα είναι βέβαια τεράστιο για να το συζητήσουµε σήµερα. ∆είχνει όµως,

έστω και σαν α̟λή αναφορά, τους βαθύτατους αντικτύ̟ους ̟ου έχουν στην

ανθρώ̟ινη συνείδηση τα µέσα µαζικής ε̟ικοινωνίας, ̟όσο καθοριστική είναι

η φύση τους και ̟όσο στενά συνυφασµένη µε την ανθρώ̟ινη εξέλιξη. Μέσα

α̟’ αυτό το ̟ρίσµα, ο γνωστός ελληνικός µύθος του Κάδµου, του βασιλιά των

Θηβών ̟ου λέγεται ότι έ̟αιξε α̟οφασιστικό ρόλο στην υιοθέτηση του φωνη-

τικού αλφαβήτου των Φοινίκων, α̟οκτά µια νέα σηµασία. Κι αναρωτιέται

κανείς µή̟ως οι Έλληνες είχαν ̟ράγµατι ανακαλύψει α̟ό τότε το νόηµα των

ΜΜΕ.

Λέει, λοι̟όν, ο µύθος ότι ο βασιλιάς Κάδµος έσ̟ειρε στο χωράφι του

τα δόντια του δράκοντα και α̟ό το οργωµένο έδαφος ξε̟ήδησαν ̟άνο̟λοι

̟ολεµιστές. Αν αντικαταστήσουµε µε σηµερινές έννοιες τα στοιχεία του µύ-

θου, θα µ̟ορούσαµε να ̟ούµε ότι ο Κάδµος µ̟όλιασε / γονιµο̟οίησε τη φυ-

λετική κοινωνία του (το χωράφι του) µε τα οµοιόµορφα, ̟αραταγµένα γράµ-

µατα του φωνητικού αλφαβήτου (τα δόντια του δράκοντα) κι αυτό ̟ου ξε̟ή-

δησε ήταν η στρατοκρατική / γραφειοκρατική δοµή της εγγράµµατης κοινω-

νίας (οι ̟άνο̟λοι ̟ολεµιστές). Έτσι τουλάχιστον ερµηνεύει τον µύθο ο Μάρ-

σαλ Μακλούαν.

Α̟ό τη φωνητική γραφή µέχρι την τυ̟ογραφία µεσολάβησαν ̟ολλοί αιώνες.

Αν και η ε̟ικοινωνιακή εξέλιξη ήταν αργή, δεν ήταν άγονοι αιώνες. Αντίθε-

τα, µια σειρά ̟εριφερειακών νέων τεχνολογιών τείνει να ολοκληρώσει το

ΜΜΕ της φωνητικής γραφής (να το υ̟ερ-θερµάνει, ό̟ως θα έλεγε ο Μα-

κλούαν), ̟ράγµα ̟ου τελικά οδήγησε στην ανάγκη ενός νέου µέσου σαν την

τυ̟ογραφία. Βασικό ρόλο σ’ αυτή την ολοκλήρωση ̟αίζει σ’ αυτή την ̟ερίο-

δο η αναζήτηση του ιδανικού υλικού µέσου της φωνητικής γραφής. Η ̟εργα-

µηνή αντικαθίσταται α̟ό τον ̟ά̟υρο και ̟ολύ αργότερα φτάνει α̟ό την

Κίνα και το χαρτί. Οι Ρωµαίοι, οι διάδοχοι των Ελλήνων, ανα̟τύσσουν ̟ολύ

ΤΑ ∆ΟΝΤΙΑ ΤΟΥ ∆ΡΑΚΟΝΤΑ

ΜΙΑ ΜΑΚΡΑ ∆ΙΑ∆ΙΚΑΣΙΑ


12

το χειρόγραφο, µε µεγάλα εργαστήρια αντιγράφων, τα scriptoria, τα ̟ρώτα

γραφεία, ό̟ου στρατιές µορφωµένων δούλων, συνήθως Ελλήνων, ανα̟αρά-

γουν σε µεγάλους αριθµούς διάφορα ̟ρωτότυ̟α έργα – ̟ολλές φορές, σε χί-

λια ή δύο χιλιάδες αντίγραφα – δηλαδή αληθινές µαζικές εκδόσεις, εφάµιλλες

των σηµερινών.

Η ρωµαϊκή ̟ερίοδος είναι ̟ραγµατικά σαγηνευτική α̟ό την ̟λευρά της ε̟ι-

κοινωνιακής ανάλυσης. Η ίδια η δοµή του ρωµαϊκού κράτους θα µ̟ορούσε

να θεωρηθεί µοντέλο της εφαρµογής και λειτουργίας των ε̟ικοινωνιακών τε-

χνολογιών µέσα σε µια κοινωνία ̟ου α̟ό ̟ολύ νωρίς διαµορφώνεται µε ά-

ξονα τη φωνητική γραφή. Καθώς µετατρέ̟εται σε αυτοκρατορία, η ε̟ικοινω-

νιακή το̟ολογία της Ρώµης α̟οκτά έναν ακτινωτό χαρακτήρα, ό̟ου το κέ-

ντρο ακτινοβολεί ̟ρος την ̟εριφέρεια τα µηνύµατα και τις εντολές του. Η

νέα µορφή κράτους ̟ου ̟ροκύ̟τει αντα̟οκρίνεται θαυµάσια στην τεχνολο-

γία του γρα̟τού λόγου, σε ̟ολύ µεγαλύτερο βαθµό βεβαίως α̟ό τις ανάλο-

γες αυτοκρατορίες του ̟αρελθόντος ̟ου στηρίζονταν σε µη φωνητικά συστή-

µατα γραφής. Η α̟οτελεσµατικότητα και η ισχύς του ρωµαϊκού κράτους α-

κριβώς αυτό α̟οδεικνύει.

Η ταχύτητα και α̟οτελεσµατικότητα του φωνητικού αλφαβήτου υ̟α-

γορεύει, στην ̟ερί̟τωση της Ρώµης, την ανάγκη για αντίστοιχα γρήγορη µε-

ταφορά των µηνυµάτων α̟ό το ρωµαϊκό κέντρο στις µακρινές ε̟αρχίες και

τη µετακίνηση των λεγεώνων. Οι ρωµαϊκές οδοί, οι Α̟̟ίες και Εγνατίες, κα-

τασκευάζονται έτσι α̟ό ε̟ικοινωνιακή αναγκαιότητα και µε τη σειρά τους,

σαν δευτερεύοντα µέσα µαζικής ε̟ικοινωνίας, ̟ροκαλούν άλλες σηµαντικό-

τατες εξελίξεις: Γίνονται άξονες έντονης ανά̟τυξης του εµ̟ορίου και των ̟ο-

λιτιστικών ανταλλαγών και, ̟ολύ σηµαντικό, βασικά εργαλεία ̟εραιτέρω

ανά̟τυξης της στρατιωτικής δύναµης της Ρώµης. Οι ρωµαϊκές λεγεώνες, τυ-

̟ικές εκφράσεις της γραµµικής, ορθολογικής ανάλυσης ̟ου ̟ηγάζει α̟ό τη

φωνητική γραφή (οι ̟άνο̟λοι στρατιώτες του κάδµειου µύθου ̟ου αναφέ-

ραµε), µ̟ορούν µέσω των οδών αυτών να φτάνουν γρήγορα σε ο̟οιοδή̟οτε

Η ΑΚΤΙΝΩΤΗ ΤΟΠΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΡΩΜΗΣ


13

σηµείο της αυτοκρατορίας, µαζί µε τεράστιες ̟οσότητες εξο̟λισµού και ερ-

γαλείων ̟ου τις κάνουν ̟ραγµατικά ακατανίκητες.

Αν οι ρωµαϊκές οδοί ήταν αναγκαίες για την εσωτερική ε̟ικοινωνιακή

ολοκλήρωση της αυτοκρατορίας, εξίσου αναγκαία ήσαν και τα α̟οθέµατα

̟α̟ύρου ̟ου χρειαζόταν το ΜΜΕ της φωνητικής γραφής για να µ̟ορεί να

φέρεται. Α̟ό την ε̟ικοινωνιακή αυτή ανάγκη υ̟αγορεύεται ένα µεγάλο µέ-

ρος της εξωτερικής ̟ολιτικής της Ρώµης και κυρίως η κατάκτηση της Αιγύ-

̟του, ̟ου είναι η ̟ηγή του ̟α̟ύρου. Είναι χαρακτηριστικός ο δραµατικός

ρόλος ̟ου ̟αίζει ο Ιούλιος Καίσαρας, ο ̟ροικισµένος αυτός ̟ολιτικός, ̟ολε-

µιστής, αλλά ̟ρο̟αντός διανοούµενος, στην υ̟οταγή της Αιγύ̟του. Οι σχέ-

σεις του µε τη θρυλική Κλεο̟άτρα, η τραγική της τύχη και η τύχη του Μάρ-

κου Αντωνίου, όλα αυτό το συγκλονιστικό ανθρώ̟ινο δράµα ̟ου αξιώθηκε

της ̟ροσοχής ενός Σαίξ̟ηρ κι έγινε αναρίθµητα µυθιστορήµατα και κινηµα-

τογραφικές ταινίες, α̟οκαλύ̟τουν της βαθύτερες ανάγκες αλλά και τον δυσ-

διάκριτο, είναι αλήθεια, και καθοριστικό ρόλο των ΜΜΕ, ̟ου σαν καµβάς

και συνειδησιακό έδαφος αφήνουν να ξεδι̟λώνονται οι λε̟τοµέρειες της

ζωής και της µοίρας µας.

Αλλά τα µέσα ε̟ικοινωνίας αναµφίβολα δεν είναι τα µόνα ̟ου καθο-

ρίζουν την άµ̟ωτη και την ̟αλίρροια της ανθρώ̟ινης ιστορίας. Υ̟άρχει, µε-

ταξύ άλλων, και το τυχαίο, ̟ου κάθε τόσο σηκώνει ειρωνικά το κεφάλι του.

Όταν αργότερα οι συγκυρίες και οι τύχες του ̟ολέµου α̟οσ̟ούν την Αίγυ-

̟το και τα α̟οθέµατα ̟α̟ύρου α̟ό τη Ρώµη, η αυτοκρατορία αρχίζει να

̟αρακµάζει. Τα µηνύµατα και οι εντολές σιγά σιγά στερεύουν (δεν υ̟άρχει

̟ια ̟ά̟υρος), οι ταχυδρόµοι δεν ταξιδεύουν ̟λέον στις ̟ερήφανες ρωµαϊκές

οδούς ̟ου εγκαταλεί̟ονται στη φθορά και η αργή ̟ορεία ̟ρος τον Μεσαίω-

να αρχίζει.

Ας κάνουµε εδώ µια σύντοµη στάση και να δούµε αν µ̟ορούµε να βγάλουµε

κά̟οια ̟ροσωρινά συµ̟εράσµατα. Συζητήσαµε ώς τώρα τα χαρακτηριστικά

των µέσων µαζικής ε̟ικοινωνίας, καθώς και τα δύο ̟ρωταρχικά ΜΜΕ του

ΜΙΑ ΣΤΑΣΗ ΓΙΑ ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ


14

ανθρώ̟ου – τον ̟ροφορικό λόγο και τη γραφή. Είδαµε κυρίως ότι τα µέσα

δεν είναι αυτόνοµα ε̟ικοινωνιακά φαινόµενα, αλλά µια µακρά διαδοχή τε-

χνολογικών ̟εριβληµάτων ̟ου το καθένα εµ̟εριέχει ως κώδικα όλα τα ̟ρο-

ηγούµενα µέσα ή ένα µεγάλο µέρος τους. Α̟ό τη βιαστική διαδροµή µας

στην ιστορία της φωνητικής γραφής, δια̟ιστώσαµε ότι τα ΜΜΕ δεν διευκο-

λύνουν α̟λώς την κοινωνική µας ζωή, αλλά σαν φυσική δύναµη υ̟αγορεύ-

ουν και δια̟λάθουν την ανθρώ̟ινη µοίρα. Ειδικά, η φωνητική γραφή (το

ΜΜΕ του χειρογράφου) έ̟αιξε καταλυτικό ρόλο στην ανάδυση ενός νέου

ανθρώ̟ου, του ατοµικού ανθρώ̟ου, ̟ου α̟οσ̟ώµενος βαθµιαία α̟ό το συ-

νειδησιακό σ̟ήλαιο της φυλετικής συλλογικότητας αντικρίζει σαν αυτόνοµη

συνείδηση το σύµ̟αν και ̟ροσ̟αθεί να το κατανοήσει και να το ελέγξει. Οι

αρχαίοι Έλληνες, και όχι βεβαίως οι σηµερινοί, α̟οτελούν το κορυφαίο ̟α-

ράδειγµα αυτής της δηµιουργικής σχέσης του ανθρώ̟ου και των τεχνολογι-

κών του µέσων.

� � � � � � � � � � � � ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΟΥΤΕΜΒΕΡΓΙΟ ΣΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α

Η δεύτερη φάση της ε̟ικοινωνιακής έκρηξης

Πριν ̟έντε ̟ερί̟ου αιώνες κά̟ου στη Γερµανία αρχίζει η δεύτερη µεγάλη

φάση της ε̟ικοινωνιακής έκρηξης µε τον Γουτεµβέργιο και την εφεύρεση των

κινητών τυ̟ογραφικών στοιχείων. Προσέξτε, δεν λέω µε την εφεύρεση της

τυ̟ογραφίας στο σύνολό της. Ο Γουτεµβέργιος δεν ανακάλυψε την α̟οτύ-

̟ωση µιας ̟ροκατασκευασµένης φόρµας ̟άνω σε χαρτί. Αυτό είχε ̟ροηγηθεί

και ήταν µια κινέζικη εφεύρεση ̟ου έφτασε στη δυτική Ευρώ̟η ̟ερί τα τα

τέλη του Μεσαίωνα. Η ξυλογραφία (δηλαδή, η χάραξη εικόνων και κειµένων

σε ενιαίες ξύλινες ε̟ιφάνειες και η α̟οτύ̟ωσή τους µε ̟ίεση σε χαρτί) και η

γκραβούρα (κάτι ανάλογο ̟άνω σε µεταλλικές ̟λάκες) είχαν ήδη ̟ροσφέρει

εκδόσεις ̟ριν α̟ό τον Γουτεµβέργιο. Το ̟ιεστήριο, η τυ̟ογραφική ̟ρέσα,

̟ροϋ̟ήρχε, λοι̟όν. Η ιδέα της εκτύ̟ωσης µε µελάνι ̟άνω σε χαρτί ̟ροϋ-

̟ήρχε.


15

Εκείνο, όµως, ̟ου µεγαλοφυώς σκέφθηκε ο Γουτεµβέργιος και άλλαξε

τον κόσµο ήταν κάτι εντελώς διαφορετικό. Ήταν το ̟ρώτο LEGO. ∆ιέσ̟ασε

δηλαδή την τυ̟ογραφική ̟λάκα στα ε̟ιµέρους συστατικά της µέρη, δηλαδή

τα γράµµατα του φωνητικού αλφαβήτου, και µε τα συναρµολογούµενα κινη-

τά στοιχεία ̟ου εφηύρε κατόρθωσε να βιοµηχανο̟οιήσει το ̟ροηγούµενο

ΜΜΕ του ανθρώ̟ου, τη φωνητική γραφή.

Αν θυµηθούµε όσα έχουµε αναφέρει ώς τώρα, ουσιαστικά ο Γουτεµβέργιος

ε̟ανέλαβε, σε ένα άλλο, υλικό και όχι συµβολικό, ε̟ί̟εδο, την ίδια ιδέα ̟ου

είχαν και οι Φοίνικες έµ̟οροι. ∆εν ξέρω αν ̟ρέ̟ει να χειροκροτήσω ̟ερισσό-

τερο εκείνο τον άγνωστο Φοίνικα ̟ου κατάστρωσε το φωνητικό αλφάβητο ή

τον Γουτεµβέργιο ̟ου το µηχανο̟οίησε. Αν και σήµερα η ιδέα του Γουτεµ-

βέργιου µάς φαίνεται α̟λή και αυτονόητη, στην ̟ραγµατικότητα και για λό-

γους εντελώς ̟ρακτικούς ήταν µια α̟ό τις µεγαλύτερες ιδέες ̟ου είχε ̟οτέ ο

άνθρω̟ος. Η τυ̟ογραφική ̟λάκα, ̟ου µέχρι τότε χρειαζόταν ταλαντούχους

χαράκτες, ̟ολύ χρόνο και κο̟ιαστική εργασία, µ̟ορούσε ̟λέον να κατα-

σκευάζεται α̟ό έναν α̟λό εργάτη ταχύτατα, ευκολότατα και µε ελάχιστο κό-

στος.

Το α̟λό αυτό τεχνικό γεγονός άλλαξε κυριολεκτικά τον ρου της ιστο-

ρίας, γέννησε τον µοντερνισµό και τη βιοµηχανική κοινωνία και καθορίζει

ακόµα και σήµερα τον τρό̟ο ̟ου αισθανόµαστε, σκεφτόµαστε και ̟ολιτευό-

µαστε. Αξίζει, λοι̟όν, να ̟ροσέξετε µερικά σηµεία, κρίσιµα για την κατανόη-

ση της µεγάλης τοµής ̟ου έγινε.

Πρώτα α̟’ όλα, σκεφθείτε το κοινωνικό, διανοητικό και ̟ολιτικό ̟λαίσιο του

καιρού. Η φωτεινή ε̟οχή των Ελλήνων έχει ̟εράσει α̟ό µακρού. Οι ανοιχτοί

ορίζοντες της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας έχουν χαθεί σε ένα κλειστοφοβικό

σύµ̟αν ̟ολυδιασ̟ασµένων φεουδαρχικών κοινωνιών ̟ου κυριαρχούνται

Η ΕΦΕΥΡΕΣΗ ΠΟΥ ΑΛΛΑΞΕ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΤΑΞΙ∆Ι ΣΤΗ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ


16

α̟ό µια σκοτεινή θεολογία. Οι θησαυροί της µέχρι τότε γνώσης, λόγου χάρη

τα έργα του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη ή του Βιργίλιου, υ̟άρχουν βεβαίως,

αλλά είναι κλεισµένοι σε µοναστήρια, ̟ροσιτοί σε ελάχιστους µόνο µορφω-

µένους, κυρίως κληρικούς. Η γραµµατική ̟αιδεία έχει ̟εριοριστεί σε µια ̟ο-

λύ µικρή ελίτ και οι µεγάλες λαϊκές µάζες, αγράµµατες και α̟ληροφόρητες,

ζουν σε βαθιά σκοτάδια άγνοιας και ̟ρολήψεων. Η χειρωνακτική τέχνη της

γραφής, αν και έχει φτάσει ̟ια σε υψηλά ε̟ί̟εδα δεξιοτεχνίας µε χειρόγρα-

φα βιβλία ̟ου κυκλοφορούν σε µικρούς αριθµούς αντιτύ̟ων, είναι αδύνατο

να καλύψει τις µορφωτικές και ενηµερωτικές ανάγκες ολόκληρων ̟ληθυ-

σµών.

Ακόµα και όσοι γνωρίζουν γραφή και ανάγνωση, δυσκολεύονται ̟ολύ

να βρουν γρα̟τό υλικό ̟ου θα τους ε̟ιτρέψει να ακονίσουν τη νέα αυτή ι-

κανότητά τους. Μοιραία, η συντρι̟τική ̟λειοψηφία των ανθρώ̟ων συνεχίζει

να ζει στην ̟ροαιώνια και αχρονική κατάσταση του ̟ρο-µοντέρνου ανθρώ-

̟ου, ̟ου ενταγµένος σε ένα άκαµ̟το και αναλλοίωτο ̟λέγµα συγγενικών και

φυλετικών σχέσεων, είναι ανίκανος να ανα̟τύξει αυτόνοµη σκέψη και ̟ρω-

τοβουλία. ∆ουλο̟άροικος ή τεχνίτης, χαµένος µέσα στο φυλετικό σ̟ήλαιο,

δέχεται ̟αθητικά την αιώνια αλήθεια της θρησκευτικής ̟αράδοσης και την

α̟όλυτη εξουσία του χωροδεσ̟ότη. Πού και ̟ού, µέσα στη µακριά νύχτα του

Μεσαίωνα, υ̟άρχουν βέβαια µερικοί ̟υρήνες ̟νευµατικής ζωντάνιας και

ατοµικής ̟ρωτοβουλίας ̟ου ανα̟τύσσονται για διάφορους λόγους κυρίως σε

̟αραθαλάσσιες ̟όλεις. Άλλωστε αυτές οι εµ̟ορικές ̟όλεις του βορρά α̟ετέ-

λεσαν και το ̟ρώτο φυτώριο των αλλαγών ̟ου έφερε η τυ̟ογραφία.

Μέσα σ’ αυτό το κοινωνικό, ̟ολιτικό και ε̟ικοινωνιακό τέλµα ̟έφτει

σαν κεραυνός εν αιθρία η γουτεµβεργιανή τεχνολογία. Ξαφνικά, η δυτική

Ευρώ̟η βλέ̟ει να γεννιούνται µ̟ροστά της τα ̟ρώτα τυ̟ογραφικά ΜΜΕ –

το βιβλίο κυρίως και η µ̟ροσούρα. Και ό̟ως όλες οι ε̟ιτυχείς τεχνολογίες,

έτσι και η τυ̟ογραφία δηµιουργεί τη δική της ζήτηση. Ένας νέος κύκλος αυ-

τοτροφοδοτούµενης ανά̟τυξης µιας ε̟ικοινωνίας υψηλών ταχυτήτων εγκα-

θίσταται και ο µεσαιωνικός κόσµος αλλάζει. Η Αναγέννηση ̟ροβάλλει στον

ορίζοντα.


17

∆ύσκολα µ̟ορεί κανείς να εννοήσει το ε̟αναστατικό µέγεθος των αλ-

λαγών ̟ου ε̟έφεραν τα έντυ̟α ΜΜΕ α̟ό τα ̟ρώτα κιόλας στάδια της εξέλι-

ξής τους. Μέσα σε ένα αιώνα µόλις, τα τυ̟ογραφεία ̟ολλα̟λασιάζονται σαν

µανιτάρια σε όλες τις ευρω̟αϊκές ̟όλεις και µια νέα αγορά ριζοσ̟αστικού

χαρακτήρα γεννιέται. Η αναγνωστική ύλη υ̟άρχει ̟λέον σε ολοένα και µε-

γαλύτερες ̟οσότητες και κάνει καθηµερινό ̟ια µασάζ στο νου µιας ραγδαία

αυξανόµενης µάζας αναγνωστών, ξεριζώνοντας τους ̟αραδοσιακούς τρό-

̟ους σκέ̟τεσθαι. Ο καθένας ̟ου µαθαίνει λίγα γράµµατα βρίσκεται ξαφνικά

σε ένα νέο ̟ληροφοριακό σύµ̟αν, άναρχο και α̟εριόριστο, ̟ου ανατρέ̟ει

τη νωθρή ̟νευµατική ρουτίνα του χωριού του, της ενορίας του, της συντεχνί-

ας του, του οικογενειακού του ̟εριγύρου. Και ό̟ως είδαµε και στην ̟ερί-

̟τωση της φωνητικής γραφής, µια α̟λή τεχνολογική ανακάλυψη αρχίζει να

µεταµορφώνεται γοργά σε ολοκληρωµένο κοινωνικό ̟εριβάλλον, ̟αραµερί-

ζοντας το ̟αλιό.

Η ̟αρουσία των ̟ροϊόντων της νέας τυ̟ογραφικής τεχνολογίας γίνε-

ται ερέθισµα και κίνητρο για να ̟ολλα̟λασιαστούν εκθετικά οι ̟αραγωγοί

και καταναλωτές του νέου ΜΜΕ. Ένα ανάλογο φαινόµενο ̟αρακολουθούµε

σήµερα µε τον κοµ̟ιούτερ και το Internet. Κάτι, όµως, ̟ου ελάχιστοι ιστορι-

κοί έχουν ̟ροσέξει και ̟ου δείχνει έµ̟ρακτα τον καταλυτικό ρόλο των ΜΜΕ

στη διαµόρφωση των ίδιων των θεµελίων της κοινωνίας, είναι το γεγονός ότι

η τεχνολογία του Γουτεµβέργιου, δηλαδή τα κινητά και συναρµολογούµενα

τυ̟ογραφικά στοιχεία του, ιστορικώς είναι η ̟ρώτη βιοµηχανική τεχνολογία

– δηλαδή, η ̟ρώτη διαδικασία ̟αραγωγής ̟ου κατατέµνει ένα έργο στα ε̟ι-

µέρους συστατικά του µέρη και µε λογικά, ε̟αναλη̟τικά βήµατα καταλήγει

στο τυ̟ο̟οιηµένο τελικό ̟ροϊόν.

Πριν α̟ό τον Γουτεµβέργιο, δεν είχαν υ̟άρξει ̟οτέ δύο ολόιδια ̟ροϊόντα.

Λόγου χάρη, τα αντίγραφα του ίδιου χειρόγραφου βιβλίου διέφεραν ̟ολύ

µεταξύ του, ακόµα κι αν γίνονταν α̟ό τον ίδιο καλλιγράφο. Τα αντίγραφα

όµως της Βίβλου, του ̟ρώτου βιβλίου ̟ου τύ̟ωσε ο Γουτεµβέργιος, δεν είχαν

Η ΓΕΝΕΣΗ ΕΝΟΣ ΝΕΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ


18

καµιά διαφορά µεταξύ τους. Ε̟ι̟λέον, ο αριθµός όµοιων αντιτύ̟ων ̟ου

µ̟ορούσαν να ̟αραχθούν ήταν δυνητικά ά̟ειρος – ο µόνος ̟εριορισµός

̟ροερχόταν µόνο α̟ό τον νόµο της ̟ροσφοράς και της ζήτησης.

Με τη γουτεµβεργιανή Βίβλο, για ̟ρώτη φορά στον ̟λανήτη µας εµ-

φανίζεται η έννοια του µαζικού ̟ροϊόντος. Σύντοµα, ένα µεγάλο ̟λήθος φι-

λόδοξων και δηµιουργικών ανθρώ̟ων αρχίζει να αντιλαµβάνεται την ε̟α-

ναστατική σηµασία αυτής της ̟αραγωγικής µεθόδου, βλέ̟ει την ιστορική του

ευκαιρία και ρίχνεται στην εφαρµογή αυτής της ανακάλυψης σε κάθε τοµέα

̟αραγωγής. Μια έκρηξη εφευρετικότητας και ε̟ιχειρηµατικότητας ακολου-

θεί, υ̟οκινηµένη και εµ̟νευσµένη µάλιστα α̟ό τη διανοητική αυτονοµία

̟ου ε̟έτρεψε η χρήση του ίδιου του βιβλίου.

Με άλλα λόγια, η κατατµητική τεχνολογία των κινητών τυ̟ογραφικών στοι-

χείων του Γουτεµβέργιου έγινε έτσι το βασικό µοντέλο, το ̟ρότυ̟ο, το υ̟ό-

δειγµα, το βασικό σχέδιο ενός νέου τρό̟ου ̟αραγωγής, του βιοµηχανικού,

και ενός νέου ̟ολιτικοοικονοµικού συστήµατος, του κα̟ιταλισµού. ∆εν θα

µ̟ούµε, βέβαια, σ’ αυτά τα ζητήµατα. Εκείνο ̟ου θέλω να υ̟ογραµµίσω εί-

ναι ότι τα νέα τυ̟ογραφικά ΜΜΕ δεν υ̟ήρξαν α̟λώς εργαλεία ε̟ικοινωνί-

ας, αλλά και καθοριστικοί ̟αράγοντες διαµόρφωσης της κοινωνίας και του

τρό̟ου ̟αραγωγής, σκέψης και συναλλαγής της ̟εριόδου ̟ου ακολούθησε –

υ̟ήρξαν, δηλαδή, βασικοί διαµορφωτές του ̟ολιτισµού ̟ου ζούµε σήµερα.

Είδαµε ήδη κάτι ανάλογο να συµβαίνει στην ̟ερίοδο ακµής της φωνη-

τικής γραφής (Έλληνες, Ρωµαίοι). Αυτή η ε̟ανάληψη µιας σχέσης αιτιότητας

ανάµεσα στα κυρίαρχα µέσα ε̟ικοινωνίας ενός καιρού και στα βασικά του

̟ολιτισµικά µορφώµατα, µας υ̟οχρεώνει να σκεφθούµε µή̟ως βρισκόµαστε

µ̟ροστά σε κά̟οιο ιστορικό “νόµο”, µή̟ως υ̟άρχει δηλαδή ένα είδος ντε-

τερµινισµού των µέσων ε̟ικοινωνίας στην κοινωνική εξέλιξη.

ΤΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ


19

Ένα σηµαντικό γεγονός, ̟ου ενισχύει αυτή την υ̟οψία, είναι οι λόγοι ανά-

δυσης της µαζικής κατανάλωσης και της µαζικής κοινωνίας, ό̟ως την ονοµά-

ζουµε σήµερα. Η θεωρητικά ά̟ειρη ̟αραγωγική δυνατότητα του βιοµηχανι-

κού τρό̟ου ̟αραγωγής δεν µ̟ορούσε να σκοντάφτει εσαεί στα όρια ̟ου έθε-

τε ο νόµος της ̟ροσφοράς και της (αχειραγώγητης) ζήτησης. Έτσι, αρχίζει η

συστηµατική ̟ροσ̟άθεια α̟ώθησης όσο γίνεται µακρύτερα αυτών των ορί-

ων, µε το συνεχές ανέβασµα των ε̟ι̟έδων της ζήτησης, η ο̟οία, µε την εµ-

φάνιση της εφηµερίδας, α̟οκτά συνειδητό και συστηµατικό χαρακτήρα.

Η οµοιοµορφία, δηλαδή, των ̟ροϊόντων και τα υψηλά ̟αραγωγικά

ε̟ί̟εδα της βιοµηχανίας ε̟έβαλαν µια αντίστοιχα οµοιόµορφη και συνεχή

καταναλωτική συµ̟εριφορά. Και τα κύρια µέσα ε̟ικοινωνίας του βιοµηχα-

νικού ̟ολιτισµού, η εφηµερίδα ̟ρώτα και κατό̟ιν το ραδιόφωνο και η τη-

λεόραση, αφ’ ενός συνέβαλαν καταλυτικά µε το εργαλείο της διαφήµισης και

άλλους τρό̟ους στην ολοκλήρωση αυτής της διαδικασίας αφ’ ετέρου συνέδε-

σαν τη χρηµατοδότηση και ανά̟τυξή τους µε τη θεµελιακή αυτή ανάγκη του

βιοµηχανικού τρό̟ου ̟αραγωγής.

Η µαζική, λοι̟όν, κατανάλωση και η τυ̟ο̟οιηµένη κοινωνική συµ̟ε-

ριφορά ̟ου ονοµάζουµε µαζική κοινωνία υ̟αγορεύθηκαν σε ̟ολύ µεγάλο

βαθµό α̟ό την τάση του βιοµηχανικού τρό̟ου ̟αραγωγής να ̟ροσεγγίσει

τα, θεωρητικώς α̟εριόριστα, όριά του. Και εφ’ όσον ο βιοµηχανικός τρό̟ος

̟αραγωγής α̟οτελεί, ό̟ως είδαµε, χαρακτηριστική έκφραση της ιδέας των

κινητών τυ̟ογραφικών στοιχείων, είναι εντυ̟ωσιακό το ̟ώς µια α̟λή αλλά

θεµελιακή ε̟ικοινωνιακή τεχνολογία γίνεται το βασικό ̟ρότυ̟ο, το υ̟ό-

δειγµα, το µοντέλο, ενός ολόκληρου ̟ολιτισµού.

Βεβαίως, η έννοια της µαζικής κοινωνίας δεν ̟εριορίζεται µόνο στην

καταναλωτική συµ̟εριφορά, αλλά ε̟εκτείνεται και στην ̟ολιτική και την

κοινωνική. Και δεν ε̟ιβάλλεται µόνο α̟ό την ό̟οια δύναµη ̟ειθούς των

ΜΜΕ, αλλά και α̟ό το γεγονός ότι η καταστροφή ή αναξιο̟ιστία των ̟α-

λαιότερων κοινωνικών δοµών (φυλή, ευρεία οικογένεια, ενορία, γειτονιά),

̟ου ̟ροκάλεσε ο βιοµηχανικός τρό̟ος ̟αραγωγής και η τυ̟ογραφία, αφή-

ΜΑΖΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΜΑΖΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ


20

νει α̟όλυτα ελεύθερο το ̟εδίο στα ΜΜΕ της βιοµηχανικής ̟εριόδου να ε̟ι-

βάλουν το δικό τους µοντέλο οργάνωσης της ανθρώ̟ινης συνείδησης, άρα

και συµ̟εριφοράς. Η ε̟έκταση των µέσων, µε άλλα λόγια, γίνεται άνευ αντι-

̟άλου.

Θα δούµε ̟αρακάτω καλύτερα τον τρό̟ο µε τον ο̟οίο τα βιοµηχανικά µέσα

ε̟ικοινωνίας διέ̟λασαν την ανθρώ̟ινη συνείδηση. Θα ήθελα, όµως, ̟ροη-

γουµένως να εξετάσουµε σύντοµα τις διαφορές και οµοιότητες των τυ̟ογρα-

φικών ΜΜΕ και της φωνητικής γραφής. Πιστεύω ότι αυτό θα συµβάλει στην

καλύτερη κατανόηση των ερωτηµάτων ̟ου εξετάζουµε.

Το ̟ρώτο βήµα για τη διάσ̟αση του λόγου στα συστατικά του µέρη

έγινε, ό̟ως εί̟αµε, ̟ριν τρεις χιλιάδες ̟ερί̟ου χρόνια µε το φωνητικό αλ-

φάβητο των Φοινίκων και την υιοθέτηση, εξέλιξη και διάδοσή του α̟ό τους

Έλληνες. Χωρίς αµφιβολία, η ανακάλυψη του µέσου της φωνητικής γραφής

ήταν ένα γιγάντιο άλµα για την ανθρω̟ότητα. Ήταν το καθοριστικό γεγονός

̟ου ε̟έτρεψε την ανάδυση του κλασικού ελληνικού ̟ολιτισµού και το ά-

νοιγµα των ̟νευµατικών οριζόντων ̟ου ε̟έτρεψε τον σηµερινό ̟ολιτισµό.

Η φωνητική γραφή όµως ως µέσο µαζικής ε̟ικοινωνίας δεν έχει την

ίδια ε̟ικοινωνιακή ένταση ̟ου έχει ένα τυ̟ογραφικό µέσο ή ο̟οιοδή̟οτε

άλλο ΜΜΕ µε την τρέχουσα δηµοσιογραφική έννοια. Της λεί̟ει, ̟ρώτα α̟’

όλα, η οµοιοµορφία και η τυ̟ο̟οίηση της τυ̟ογραφίας, ̟ου είναι στοιχεία

τα ο̟οία δηµιουργούν ̟υκνή και υ̟οκινητική ε̟ικοινωνία. Στην αρχαία

κοινωνία των Ελλήνων, αυτό τον ρόλο τον έ̟αιζε ο ̟ροφορικός ρητορικός

λόγος ̟ου συνυ̟ήρχε σαν ε̟ικοινωνιακός θεσµός µαζί µε τη γραφή.

Ο ρητορικός λόγος, όµως, έχει ̟εριορισµένου µεγέθους ακροατήρια,

λόγω της µικρής εµβέλειας της ανθρώ̟ινης φωνής. Τα µαζικά τυ̟ογραφικά

µέσα ε̟ικοινωνίας, α̟ό την άλλη µεριά, δηµιουργούν τεράστιες ε̟ικοινωνι-

ακές κοινότητες χωρίς γεωγραφικούς ̟εριορισµούς και µάλιστα χωρίς καν τη

σωµατική ̟αρουσία των ε̟ικοινωνούντων. Κατά συνέ̟εια, η ανάγκη για έν-

ταση της ε̟ικοινωνίας στα τυ̟ογραφικά ΜΜΕ (βιβλίο, εφηµερίδα, διαφηµι-

ΜΙΑ ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΓΡΑΦΗΣ ΚΑΙ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑΣ


21

στικό υλικό) δεν ̟ροέρχεται µόνο α̟ό την τεχνική τυ̟ο̟οίηση και οµοιο-

µορφία της τεχνολογίας τους, αλλά και α̟ό την ανάγκη των έντυ̟ων ΜΜΕ

να ενο̟οιήσουν µέσα τους δύο λειτουργίες του λόγου: Την εκ̟αιδευτική /

ενηµερωτική µε την υ̟οκινητική / συσ̟ειρωτική.

Θα µ̟ορούσαµε, λοι̟όν, να ̟ούµε ότι η φωνητική γραφή είναι έναν

ΜΜΕ χαµηλής έντασης ενώ η τυ̟ογραφία ένα µέσο υψηλής έντασης (Ο

Μάρσαλ Μακλούαν θα µιλούσα εδώ για ένα “ψυχρό” και ένα “θερµό” µέσο).

Αυτός µάλλον είναι ο λόγος ̟ου, ̟αρά την α̟όλυτη ρήξη των Ελλήνων µε

̟ολλές ̟λευρές του ̟αρελθόντος τους, ο φυλετισµός τους σε µεγάλο βαθµό

άντεξε. Το ε̟ικοινωνιακό το̟ίο δεν είχε ακόµα α̟οκτήσει την κρίσιµη µάζα

και την αναγκαία συνέργια. Χρειάστηκε να ̟εράσουν δύο χιλιάδες χρόνια

για να συµβεί αυτό.

Θα σας ̟αρακαλέσω να συγκρατήσετε α̟ό όλα αυτά, το γεγονός ότι µε

τα έντυ̟α µέσα, για ̟ρώτη φορά, τα φυσικά ακροατήρια, δηλαδή το σωµατι-

κά ̟αρόν ̟λήθος, υ̟οκαθίστανται ̟λήρως α̟ό νοητικά ακροατήρια χωρίς

γεωγραφικούς ̟εριορισµούς, ̟ου αντιστοιχούν στα άτοµα ̟ου µιλούν την

ίδια γλώσσα. Πρόκειται για ένα µεγάλο ̟οιοτικό άλµα ̟ου ε̟ικοινωνιακά

καταργεί τον φυσικό, σωµατικό χώρο. Στον καιρό µας, ̟αρακολουθούµε και

την κατάργηση του φυσικού, σωµατικού χρόνου µέσω των ηλεκτρονικών και

ψηφιακών µέσων.

Ήδη ανέφερα ότι ο Γουτεµβέργιος διέσ̟ασε την ενιαία τυ̟ογραφική ε̟ιφά-

νεια της ξυλογραφία και της γκραβούρας στα συστατικά της µέρη, τα γράµ-

µατα του φωνητικού αλφαβήτου. Πρέ̟ει να συµ̟ληρώσω εδώ ότι η διάσ̟α-

ση αυτή ήταν, για τεχνικούς λόγους, κατ’ ανάγκη συνυφασµένη µε µια α̟ό-

λυτη ο̟τική τυ̟ο̟οίηση των τυ̟ογραφικών στοιχείων – κάθε γράµµα του

αλφαβήτου χυνόταν σε ένα καλού̟ι και οικονοµικοί λόγοι υ̟αγόρευαν να

υ̟άρχουν όσο το δυνατόν λιγότερα καλού̟ια. Το τεχνολογικό αυτό γεγονός

είχε τεράστιους κοινωνιολογικούς αντικτύ̟ους, ̟ου µόλις τα τελευταία χρό-

νια έχουν αρχίσει να γίνονται αντιλη̟τοί.

ΟΜΟΙΟΜΟΡΦΙΑ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΟΤΗΤΑ


22

Ας δούµε ̟ροσεκτικά τι ακριβώς έκανε ο Γουτεµβέργιος. Στην ̟ραγ-

µατικότητα, αντικατέστησε όλα τα άλφα κάθε κειµένου µε ένα µόνο άλφα

ανα̟αραγµένο όσες φορές χρειαζόταν. Το ίδιο και τα βήτα και τα γάµα και

όλα τα υ̟όλοι̟α γράµµατα. Πρόκειται για µια τεραστίων διαστάσεων ανα-

γωγή και τυ̟ο̟οίηση του λόγου. Οι Φοίνικες είχαν κάνει βέβαια κάτι αντί-

στοιχο ανάγοντας τον ̟λούτο και την ̟ολυ̟λοκότητα του ̟ροφορικού λό-

γου σε δύο-τρεις δεκάδες βασικούς ήχους και ανα̟αριστώντας αυτούς τους

ήχους µε γρα̟τά σύµβολα. Η φωνητική γραφή, όµως, διατηρεί τον υ̟οκειµε-

νισµό και τη ιδιοσυγκρασία του κάθε γράφοντος και γι’ αυτό άλλωστε υ̟άρ-

χουν οι γραφολόγοι. Το βήµα του Γουτεµβέργιου ήταν ̟ολύ ̟ιο α̟οφασιστι-

κό. Αφ’ ενός εξαφανίζει εντελώς τη φυσική υ̟οκειµενική ̟αρουσία του ̟ο-

µ̟ού α̟ό την ο̟τική έκφραση του µηνύµατος αφ’ ετέρου αντικειµενο̟οιεί τα

γράµµατα του αλφαβήτου µε µια ριζική τυ̟ο̟οίηση.

Οι ̟ολλές τυ̟ογραφικές οικογένειες ̟ου υ̟άρχουν, α̟λώς ε̟ιβεβαιώ-

νουν αυτό το γεγονός, σαν µια ̟ροσ̟άθεια να υ̟άρχει αισθητική ̟οικιλία

στον αντικειµενο̟οιηµένο ̟λέον λόγο. Ουσιαστικά, µε τη γουτεµβεργιανή

τεχνολογία, ολόκληρος ο ανθρώ̟ινος λόγος µεταφέρεται στο ο̟τικό ̟εδίο,

ανάγεται σε εικοσιτέσσερα µόλις σύµβολα, στην ̟ερί̟τωση της γλώσσας µας,

και α̟οκτά τη φύση ̟ράγµατος ανεξάρτητου α̟ό τον ̟οµ̟ό. Η εκ̟ληκτική

αυτή αφαίρεση συνοδεύεται και α̟ό µια σειρά άλλες α̟ολυτο̟οιηµένες τυ-

̟ο̟οιήσεις: Οι τυ̟ογραφικές αράδες α̟έχουν ακριβώς το ίδιο, οι τυ̟ογρα-

φικές στήλες έχουν το ίδιο ̟λάτος, οι σελίδες τον ίδιο αριθµό αράδων κοκ.

Με την τυ̟ογραφία, λοι̟όν, η ο̟τική οµοιοµορφία ανακηρύσσεται σε

υ̟έρτατη αξία και ο ̟λούσιος και ̟ολύµορφος ̟ροφορικός λόγος, ακόµα και

ο ιδιοσυγκρατικός, καλλιτεχνικός και ̟ροσω̟ικός λόγος του χειρογράφου,

υφίσταται µια κολοσσιαία αφαίρεση ̟ου τον ρηχαίνει βέβαια και τον α̟ο-

γυµνώνει, τον τυ̟ο̟οιεί και τον ισο̟εδώνει, αλλά ταυτόχρονα του ̟ροσφέ-

ρει ̟ρωτοφανή εµβέλεια, κινητικότητα, ε̟ικοινωνιακή ταχύτητα και διεισδυ-

τικότητα.

Υ̟οτάσσοντας κατ’ αυτόν τον τρό̟ο τον ανθρώ̟ινο λόγο στις τεχνικές

ανάγκες της εφεύρεσής του, ο Γουτεµβέργιος άνοιξε την ̟ύλη για µια βαθύ-

τατη µεταµόρφωση της ανθρώ̟ινης συνείδησης και κοινωνίας.


23

Είναι α̟οκαλυ̟τικό το γεγονός ότι ενώ έχει µελετηθεί σε µεγάλη έκταση η

αισθητική και η τεχνολογία της έντυ̟ης σελίδας, ελάχιστοι σκέφθηκαν ̟οτέ

να ασχοληθούν µε τις ε̟ι̟τώσεις της ο̟τικής οµοιοµορφίας, ε̟αναλη̟τικό-

τητας και γραµµικότητας ̟ου ε̟έβαλε στην ανθρώ̟ινη συνείδηση η τεχνο-

λογία των κινητών και συναρµολογούµενων τυ̟ογραφικών στοιχείων. Ο τυ-

̟ογραφικός ̟ολιτισµός, γιατί ̟ερί αυτού ̟ρόκειται, α̟οτελεί ένα ̟λαίσιο για

τη συνείδησή µας, ένα καθολικό ̟εριβάλλον για µας, το ο̟οίο µόλις ̟ρόσφα-

τα έχει αρχίσει να κλυδωνίζεται α̟ό την εµφάνιση των νέων µέσων. Και όλα

τα ̟εριβάλλοντα είναι αόρατα. Ο Μάρσαλ Μακλούαν λέει αλληγορικά ότι το

ψάρι δεν γνωρίζει το νερό ̟ου εντός του κολυµ̟άει.

Όσο κι αν είµαστε όµως τα ανυ̟οψίαστα ψάρια ενός ε̟ικοινωνιακού

ωκεανού, οι µεγάλες φουρτούνες ̟ου έχουν ξεσ̟άσει µε την εµφάνιση των

ηλεκτρονικών και ψηφιακών µέσων, µας ε̟ιτρέ̟ουν να δούµε τουλάχιστον

̟ρος τα ̟ού ̟έφτει η ε̟ιφάνεια. Ας σκεφτούµε, λοι̟όν, αυτή τη στιγµή, τι

σηµαίνει η τυ̟ογραφία για τον καθένα α̟ό εµάς ̟ροσω̟ικά. Χωρίς άλλο,

είναι συγκλονιστικές οι ε̟ι̟τώσεις του να εκτίθεσαι καθηµερινά α̟ό την ηλι-

κία των έξη-ε̟τά ετών, και ε̟ί αρκετές ώρες κάθε µέρα, στην α̟όλυτη ο̟τική

οµοιοµορφία και ε̟αναλη̟τικότητα της ανάγνωσης, σε ̟οταµούς τυ̟ωµέ-

νων συµβόλων ̟ου φτάνουν ένα-ένα στη συνείδησή µας ̟ερνώντας α̟οκλει-

στικά α̟ό το ̟αράθυρο της όρασης, ρεύµατα ολόιδιων γραµµάτων ̟ου κυ-

λούν µε τον ψυχρό µηχανικό ρυθµό ενός εσωτερικού µετρονόµου. Είναι ένα

συνεχές µασάζ ̟ου ̟ρο̟ονεί ακούραστα το νου για µια γραµµική αντίληψη

της ̟ραγµατικότητας, για µια α̟οθέωση της όρασης εις βάρος των άλλων αι-

σθήσεων. Έτσι γεννήθηκε ο ο̟τικός άνθρω̟ος, δηλαδή εσείς κι εγώ.

Κι ας ̟ροσ̟αθήσουµε να γυρίσουµε ̟ίσω στο ̟αρελθόν σε µια Ευρώ-

̟η ̟ου διαθέτει ελάχιστα µόνο ΜΜΕ – βιβλίο, µ̟ροσούρα κι αργότερα εφη-

µερίδα. Ξέρω ̟ως είναι δύσκολο κάτι τέτοιο για ανθρώ̟ους ό̟ως εσείς, ̟ου

µεγάλωσαν σε ένα ̟λούσιο ̟εριβάλλον µέσων, µε βιβλία, εφηµερίδες, κινη-

µατογράφο, ραδιόφωνο, χάι-φάι, τηλεόραση, βίντεο, φωτογραφία, κοµ̟ιού-

τερ, Internet κλ̟. Παρ’ όλα αυτά, ας ̟ροσ̟αθήσουµε να γυρίσουµε στη µετα-

Η ΑΝΑ∆ΥΣΗ ΤΟΥ ΟΠΤΙΚΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ


24

γουτεµβεργιανή Ευρώ̟η και στην αρχική Αµερική, η ο̟οία µάλιστα δεν διέ-

θετε τις αντιστάσεις µιας καθιερωµένης κοινωνικής, ̟ολιτικής και θρησκευτι-

κής ̟αράδοσης.

Θα δούµε στις κοινωνίες αυτές να κονταροχτυ̟ιούνται δύο µεγάλοι

αντί̟αλοι: Το αυτί και το µάτι. Α̟ό τη µια µεριά, ένας ̟ροφορικός λόγος για

την καθηµερινή ε̟ικοινωνία µέσα στο οικογενειακό και άµεσο κοινωνικό

̟λαίσιο – ένας λόγος ̟ου φτάνει στη συνείδηση µέσω του αυτιού, ένας λόγος

̟ροσγειωµένος στο άµεσο κοινωνικό ̟αρόν και στην ανα̟αραγωγή της ̟α-

ράδοσης, γεµάτος χρωµατικές ιδιοµορφίες, ιδιωµατισµούς και ̟ροσω̟ικό

̟άθος, αλλά φτωχός σε ̟ρωτότυ̟ες ιδέες και αφαιρέσεις. Α̟ό την άλλη, έ-

χουµε έναν ο̟τικό και µηχανικό λόγο, οµοιόµορφο και ε̟αναλη̟τικό α̟ό

αράδα σε αράδα και α̟ό σελίδα σε σελίδα, α̟οδεσµευµένο όµως α̟ό το κα-

θηλωτικό ̟εριεχόµενο της άµεσης ̟ροσω̟ικής και κοινωνικής εµ̟ειρίας,

αφαιρετικό και α̟όµακρο, ένα λόγο ̟ου κουβαλάει ̟ληροφορίες και εµ̟ει-

ρίες ̟έρα α̟ό τους κλειστούς ορίζοντες του χωριού και της γειτονιάς, ̟ρωτά-

κουστες και διεγερτικές ιδέες και έννοιες.

Και ̟ρο̟αντός, είναι ένας λόγος χωρίς ιδιωµατισµούς, χωρίς χρώµατα

και διακυµάνσεις, το µάτι τρέχει ̟άνω του εύκολα, ώ ̟όσο εύκολα, κι αυτός

̟ου µας µιλά, ο συγγραφέας, είναι µια ισοτονισµένη σοβαρή φωνή, ̟ου δεν

µας α̟ο̟ροσανατολίζει µε τη φυσική του ̟αρουσία, µε τον τόνο της φωνής

του, µε οσµές και άλλα σωµατικά σήµατα – είναι ένας α̟οστειρωµένος, αφαι-

ρετικός, α̟όµακρος και α̟οστασιο̟οιηµένος λόγος, ανοιχτός και ελεύθερος

και γεµάτος υ̟οσχέσεις, ένας έγκυρος λόγος ̟ου ̟υροδοτεί τη φαντασία µας

και α̟οκαλύ̟τει τα δεσµά και τους ̟εριορισµούς του άµεσου ̟εριβάλλοντός

µας. Και οι αναγνώστες, όσο κι αν είναι βυθισµένοι στο άµεσο οικογενειακό

και κοινωνικό τους ̟εριβάλλον, νιώθουν τους ορίζοντες της συνείδησής τους

ν’ ανοίγουν, γίνονται µέλη ενός γιγάντιου υ̟ερ-χωρικού και υ̟ερ-χρονικού

ακροατηρίου, µ̟ροστά τους βλέ̟ουν α̟εριόριστες διανοητικές εκτάσεις ̟ου

συνθλίβουν τον ακουστικό χώρο ̟ου τους γέννησε.


25

Μέσα στις συνθήκες της µετα-γουτεµβεργιανής, αναγεννησιακής Ευρώ̟ης, το

µάτι νίκησε κατά κράτος το αυτί. Στο καθηµερινό µασάζ της συνείδησης α̟ό

τον έντυ̟ο λόγο, δεν ήταν µόνο το ̟εριεχόµενο – οι ̟ληροφορίες, οι έννοιες,

οι ιδέες – αυτό ̟ου ̟ροκάλεσε την ανάδυσ

MME - Σημειώσεις για μια κοινωνιολογία των...

Documents

Transcript of MME - Σημειώσεις για μια κοινωνιολογία των...