Michael Howard - Ο Α ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ

7/27/2019 Michael Howard - Ο Α ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ

http://slidepdf.com/reader/full/michael-howard- 1/77



««ΟΟιι λλααοο ί ί ττηηςς ΕΕυυρρώώππηηςς δδεενν χ χ ρρεειιάάσσττηηκκεε κκαανν νναα εεππηηρρεεαασσττοούύνν ααππόό ττηηνν εεππ ί ίσσηημμηη ππρροοππααγγάάννδδαα γγιιαα νναα

υυπποοσσττηηρρ ί ίξξοουυνν ττοονν ππόόλλεεμμοο:: σσυυμμμμεεττεε ί ίχ χ αανν μμεε εεννθθοουυσσιιαασσμμόό,, ααππόό αα ί ίσσθθηημμαα ππααττρριιωωττιικκοούύ κκααθθήήκκοοννττοοςς κκααιι

μμόόννοο..»»

Το 1914 ΟΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ήταν έτοιμες για πόλεμο. Η Γερμανία, υποκινημένη από «τοναπαρχαιωμένο μιλιταρισμό, τις φιλοδοξίες για παγκόσμια κυριαρχία και μία νευρωτικήανασφάλεια», επιτέθηκε πρώτη, πιστεύοντας ότι έτσι θα συντόμευε τον πόλεμο. Τέσσερα χρόνιααργότερα 8.000.000 ανθρώπινες ζωές είχαν χαθεί στον πιο ολέθριο πόλεμο που είχε γνωρίσει ωςτότε η υφήλιος.

Ο σερ Michael Howard, διακεκριμένος στρατιωτικός ιστορικός και συγγραφέας υποδειγματικώνέργων όπως Ο Γαλλοπρωσικός Πόλεμος και Ο ρόλος του πολέμου στη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία,

μελέτησε το ζήτημα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου επί δεκαετίες. Το αποτέλεσμα είναι ένααριστούργημα σαφήνειας, μία περιεκτική και εξαιρετικά ευανάγνωστη εξιστόρηση των γεγονότωνπου οδήγησαν, και κορυφώθηκαν, σ' εκείνη τη σύγκρουση. Με ακρίβεια και καθαρή ματιάπεριγράφει τις επιπτώσεις του πολέμου στους στρατιώτες αλλά και στους πολίτες, εξετάζοντας τουςστρατιωτικούς ελιγμούς των Συμμάχων και των αντίπαλων συμμαχιών: την απάνθρωπη χρήση τωνδηλητηριωδών αερίων στα πεδία των μαχών, την ταχεία ανάπτυξη των μηχανοκίνητων όπλων, την ίδρυση της RAF στη Βρετανία, και τις εχθροπραξίες στη θάλασσα που παρακίνησαν την Αμερική ναμπει στον πόλεμο. Εξηγεί τι ήταν εκείνο που τσάκισε αμετάκλητα το ηθικό των Γερμανών,οδηγώντας τους σε μία άνευ όρων παράδοση.

Ταπεινωμένη, χρεοκοπημένη και τελείως αποδυναμωμένη, η Γερμανία δεν έπαψε ποτέ να πιστεύειότι ο πόλεμος τής είχε επιβληθεί από τους Συμμάχους. Ήταν αυτή η αίσθηση αδικίας και ο απόηχόςτης στις επερχόμενες δεκαετίες που έμελλε να βρει τελική, ανατριχιαστική έκφραση στα χέρια του

Τρίτου Reich.



ΣΣΣ ΕΕΕ ΙΙΙ ΡΡΡ ΑΑΑ ΙΙΙ ΣΣΣ ΤΤΤ ΟΟΟ ΡΡΡ ΙΙΙ ΚΚΚ ΗΗΗ ΒΒΒ ΙΙΙ ΒΒΒ ΛΛΛ ΙΙΙ ΟΟΟ ΘΘΘ ΗΗΗ ΚΚΚ ΗΗΗ 222

Τίτλος πρωτότυπου: The First World War Oxford University Press 2002

© 2002. Michael Howard

για την ελληνική έκδοση

© 2ΟΟ4, Εκδόσεις Θύραθεν

Μετάφραση: Χρύσα Τσαλικίδου

Διορθώσεις: Γ. Αβραμίδης

Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος εκδόθηκε για πρώτη φορά στην αγγλική, το 2Ο02.



Πρόλογος

Αυτό το βιβλίο, όπως και ο τίτλος του αφήνει να εννοηθεί, σκοπεύει απλώς να συστήσει τοευρύτατο θέμα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου σ' εκείνους που γνωρίζουν λίγα ή δεν γνωρίζουντίποτα γι' αυτόν.

Όποιος επιχειρήσει να εξετάσει το θέμα σε βάθος θα ανακαλύψει ότι πίσω από κάθε φράση αυτούτου βιβλίου κρύβεται και μία ακαδημαϊκή διένεξη που ακόμη δεν έχει λυθεί· πιστεύω επίσης ότιαυτή η φαινομενικά απλή και μη αμφιλεγόμενη αφήγηση θα φανεί σε πολλούς άκρως μεροληπτική

και επιλεκτική. Είναι βέβαιο πως δεν θα συμφωνήσουν όλοι ότι, τόσο για το ξέσπασμα όσο και γιατη συνέχιση του πολέμου υπεύθυνοι ήταν οι ηγετικοί κύκλοι της Αυτοκρατορικής Γερμανίας. Όμωςμία εξιστόρηση του πολέμου που θα ικανοποιούσε τους πάντες -ακόμη και αν κάτι τέτοιο ήτανδυνατό-, δεν θα χωρούσε σε τόσο λίγες σελίδες, αλλά ακόμη και να χωρούσε, δεν θα ήταναναγνώσιμη.

Κάποιοι ίσως διαμαρτυρηθούν ότι δόθηκε υπερβολική προσοχή στον στρατιωτικό τομέα και όχιαρκετή στις κοινωνικές, οικονομικές ή ψυχολογικές διαστάσεις του θέματος. Δεν θα απολογηθώ γι'

αυτό. Τούτοι οι μη στρατιωτικοί παράγοντες είναι σίγουρα ζωτικοί για να κατανοήσει κανείς τααίτια της σύρραξης. Αλλά από τη στιγμή που ξεκίνησε ο πόλεμος, η ζωή στο εσωτερικό της κάθεχώρας καθορίστηκε αποφασιστικά από τα γεγονότα στα πεδία μαχών, γεγονότα που είχαν ωςσυνέπεια τη ριζική μεταμόρφωση ολόκληρης της δομής της ευρωπαϊκής κοινωνίας.

Οφείλω να ευχαριστήσω τον Τζορτζ Μίλερ που με ώθησε να γράψω αυτό το βιβλίο, τη ΧίλαριΓουόλφορντ και τη Ρεμπέκα Ο'Κόνορ που μετέτρεψαν τα χειρόγραφά μου σε εκδόσιμο κείμενο καιτον δρ. Γκάρι Σέφιλντ που με καθοδήγησε επιδέξια μέσα από τους σκοπέλους των ατέλειωτων

διενέξεων σχετικά με τη διεξαγωγή των επιχειρήσεων στο Δυτικό Μέτωπο.



Η Ευρώπη το 1914

Ο Μεγάλος Πόλεμος του 1914-18 εξαπλώθηκε σ' όλους τους ωκεανούς του κόσμου και οιεμπόλεμοι προέρχονταν από όλες τις ηπείρους· δίκαια, επομένως, μπορεί να ονομαστεί«παγκόσμιος πόλεμος». Σίγουρα όμως δεν ήταν ο πρώτος. Τα ευρωπαϊκά κράτη πολεμούσαν μεταξύτους σ' ολόκληρη την υφήλιο εδώ και 300 χρόνια. Όσοι συμμετείχαν στον Α' Παγκόσμιο τοναποκαλούσαν απλώς «Μεγάλο Πόλεμο». Όπως και οι προηγούμενοι, άρχισε σαν μία αμιγώςευρωπαϊκή στρατιωτική σύγκρουση, η οποία ήταν απόρροια των αντίθετων φιλοδοξιών και τωναμοιβαίων φόβων των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων. Το γεγονός ότι στην πορεία αποδείχτηκε τόσο

τρομαχτική, με συνέπειες ολέθριες, δεν οφειλόταν τόσο στην παγκόσμια κλίμακά της όσο στοσυνδυασμό της πολεμικής τεχνολογίας με την πολιτισμική παράδοση των πλευρών πουσυμμετείχαν. Ο Καρλ φον Κλάουζεβιτς, μετά την εμπειρία των ναπολεόντειων πολέμων, είχε γράψειότι ο πόλεμος είναι μία τριάδα που αποτελείται από: την κυβερνητική πολιτική, τις ενέργειες τωνστρατιωτικών και τα «πάθη των λαών». Τις τρεις αυτές συνιστώσες θα πρέπει να εξετάσουμε ανθέλουμε να καταλάβουμε γιατί έγινε ο πόλεμος αλλά και γιατί πήρε την τροπή που πήρε.

Οι Ευρωπαϊκές Δυνάμεις το 1914

Με κάποιες ασήμαντες διαφοροποιήσεις οι «Μεγάλες Δυνάμεις» της Ευρώπης (όπως ονομάζοντανακόμη) παρέμεναν λίγο-πολύ ως είχαν και τους προηγούμενους δύο αιώνες, αλλά η αναμεταξύ τουςισορροπία είχε αλλάξει ριζικά. Η ισχυρότερη απ' όλες ήταν πλέον η Γερμανική Αυτοκρατορία ηοποία είχε ιδρυθεί από το βασίλειο της Πρωσίας και ήταν το αποτέλεσμα των νικηφόρων πολέμωντου 1866 ενάντια στην Αυστριακή Αυτοκρατορία και του 1870 ενάντια στη Γαλλία. Η Γαλλία, λόγωτης ήττας της, είχε περάσει σε δεύτερη μοίρα, γεγονός που την ενοχλούσε πολύ. Η πολύγλωσσηΑυστριακή Αυτοκρατορία που τα εδάφη της είχαν ανακατανεμηθεί από το 1867, συναπαρτίζονταςπλέον τη Δυαδική Μοναρχία της Αυστροουγγαρίας, είχε αποδεχτεί την υποδεέστερη θέση τουσυμμάχου της Γερμανίας. Μολονότι η Ουγγαρία ήταν φαινομενικά αυτόνομο κράτος, η Μοναρχία



κυρίαρχη, αλλά η Βουλή των Κοινοτήτων τής είχε αφαιρέσει τα τελευταία υπολείμματα πολιτικήςεξουσίας· σ' αυτή τη Βουλή τα δύο μεγάλα κόμματα ανταγωνίζονταν για τις ψήφους όχι μόνο της

μεσαίας αλλά και της εργατικής τάξης, καθώς τα πολιτικά δικαιώματα εξαπλώνονταν ολοένα καιπερισσότερο. Τo 1906 ο φιλελεύθερος-ριζοσπαστικός συνασπισμός που ανέλαβε την εξουσίαβάλθηκε να θέσει τα θεμέλια του κοινωνικού κράτους, αλλά δεν μπορούσε να αγνοήσει τηνπαράδοξα δύσκολη θέση στην οποία η Βρετανία είχε βρεθεί στις αρχές του αιώνα. Εξακολουθούσενα είναι η πλουσιότερη δύναμη στον κόσμο και η περήφανη κτήτορας της μεγαλύτερηςαυτοκρατορίας που είχε γνωρίσει ποτέ η οικουμένη, όμως ταυτόχρονα ήταν πιο ευάλωτη από κάθεάλλη στιγμή στην ιστορία της. Στο επίκεντρο αυτής της αυτοκρατορίας βρισκόταν έναπυκνοκατοικημένο νησί του οποίου η ευημερία εξαρτιόταν από το παγκόσμιο εμπόριο και, ακόμη

πιο σημαντικό, χρειαζόταν εισαγόμενα είδη διατροφής για να θρέψει τους κατοίκους του. Η«κυριαρχία των θαλασσών» που εξασφάλιζε το Βασιλικό Ναυτικό, αφ' ενός κρατούσε ενωμένη τηναυτοκρατορία και αφ' ετέρου εξασφάλιζε τη διατροφή του βρετανικού λαού. Η απώλεια τηςναυτικής υπεροχής ήταν ένας εφιάλτης που κατέτρεχε όλες τις βρετανικές κυβερνήσεις και σκίαζετις σχέσεις τους με τις άλλες δυνάμεις. Το ιδανικό για τους Βρετανούς θα ήταν να μην αναμιχθούνστις ευρωπαϊκές διαμάχες αλλά η παραμικρότερη υπόνοια ότι οι γείτονές τους, είτε ο καθέναςμόνος είτε συλλογικά, είχαν την πρόθεση να απειλήσουν τη ναυτική τους υπεροχή ήταν τατελευταία είκοσι χρόνια ζήτημα εθνικής αγωνίας.

Γαλλία Για περισσότερο από έναν αιώνα, από το 1689 ως το 1815, ο μεγαλύτερος αντίπαλος της Βρετανίαςγια την παγκόσμια κυριαρχία ήταν η Γαλλία, και της πήρε σχεδόν άλλα εκατό χρόνια για νασυνειδητοποιήσει ότι τούτο δεν ίσχυε πια. Η Γαλλία είχε μείνει πολύ πίσω στην οικονομικήανάπτυξη που θα την καθιστούσε σοβαρό ανταγωνιστή. Η επανάσταση του 1789 είχε γκρεμίσει

τους τρεις στυλοβάτες του Ancien Regime

*

-μοναρχία, αριστοκρατία, εκκλησία- και είχε κατανείμειτη γη σε χωρικούς μικροκαλλιεργητές που ήταν πεισματικά αντίθετοι σε κάθε εξέλιξη -είτε τούτηήταν αντιδραστική είτε προοδευτική που απειλούσε να απαλλοτριώσει τις περιουσίες τους



Ρωσία Ο άλλος μεγάλος αντίπαλος της Βρετανίας το 19ο αιώνα ήταν η αχανής Ρωσική Αυτοκρατορία. Ηεπέκτασή της στα νοτιοανατολικά απειλούσε το δρόμο προς την Ινδία που περνούσε από τη ΜέσηΑνατολή (γι' αυτό και η Βρετανία υποστήριζε την ετοιμόρροπη τουρκική αυτοκρατορία), καθώς καιτα σύνορα της ίδιας της Ινδίας. Αναμφίβολα το δυναμικό της Ρωσίας ήταν (και είναι) τεράστιο, αλλάπεριοριζόταν (όπως και σήμερα) από την οπισθοδρομικότητα της κοινωνίας της και τηναναποτελεσματικότητα των κυβερνήσεών της.

Ο καπιταλισμός και η εκβιομηχάνιση άργησαν να έρθουν στη Ρωσία και όταν εμφανίστηκαν ήταν

περισσότερο αποτέλεσμα ξένων επενδύσεων και τεχνογνωσίας. Στις αρχές του 20ου αιώνα οιΤσάροι κυβερνούσαν 164 εκατομμύρια ανθρώπους που στην πλειονότητά τους ήταν χωρικοί οιοποίοι είχαν λυτρωθεί από το καθεστώς της δουλοπαροικίας μόλις μία γενιά πριν. Οι Τσάροιεξακολουθούσαν ν' ασκούν την εξουσία μ' έναν απολυταρχισμό που η δυτική Ευρώπη δεν είχεγνωρίσει ποτέ - με την υποστήριξη της Ορθόδοξης Εκκλησίας που δεν την είχε αγγίξει ποτέ ηΜεταρρύθμιση, και με τη διαμεσολάβηση μιας απέραντης και ληθαργικής γραφειοκρατίας. Ηπνευματική ελίτ της χώρας ήταν διχασμένη ανάμεσα στους «δυτικούς», που βλέποντας την Ευρώπηως πρότυπο προσπαθούσαν να καθιερώσουν ανάλογα μοντέλα οικονομικής ανάπτυξης καιαξιόπιστης διακυβέρνησης, και στους «σλαβόφιλους», οι οποίοι θεωρούσαν διεφθαρμένες αυτέςτις αντιλήψεις και ήθελαν να διατηρήσουν ανέπαφη την ιστορική σλαβική κουλτούρα. Αλλά οιαλλεπάλληλες πολεμικές ήττες -από τους Γάλλους και τους Βρετανούς το 1855-1856 και τουςΙάπωνες το 1904-1905- γι' άλλη μια φορά δίδαξαν με σκληρό τρόπο το μάθημα που είχε πάρει οΜεγάλος Πέτρος, δηλαδή ότι η στρατιωτική δύναμη στο εξωτερικό εξαρτιόταν από την πολιτική καιοικονομική ανάπτυξη στο εσωτερικό της χώρας. Η δουλοπαροικία είχε καταργηθεί μετά τονΚριμαϊκό Πόλεμο, ενώ καθιερώθηκαν κάποιοι δημοκρατικοί θεσμοί μετά την ήττα και την

αποτυχημένη επανάσταση του 1905. Η ανάπτυξη των σιδηροδρόμων στη δεκαετία του 1890 έδωσεμεγάλη ώθηση στη βιομηχανική παραγωγή, φέρνοντας τη Ρωσία, κατά την άποψη ορισμένωνοικονομολόγων στο σημείο της οικονομικής «απογείωσης» Αλλά το καθεστώς δεν έπαυε να



Αυστροουγγαρία Στη δυτική Ευρώπη -τη Βρετανία, τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ιταλία, αλλά ακόμη και στη Ρωσία - οεθνικισμός ήταν μία συνεκτική δύναμη, αν και ορισμένα «χειμαζόμενα έθνη» στο εσωτερικό τους,όπως οι Πολωνοί και οι Ιρλανδοί είχαν ήδη αρχίσει να αγωνίζονται για την ανεξαρτησία τους. Ημοναρχία των Αψβούργων, ωστόσο, απαρτιζόταν εξ ολοκλήρου από χειμαζόμενες εθνότητες. Το 18οαιώνα είχε αναπτυχθεί μία κυρίαρχη γερμανική ελίτ, αλλά ακόμη και για τους Γερμανούς υπήρχετώρα μία γειτονική πατρίδα στο βορρά: η νέα Γερμανική Αυτοκρατορία. Το 1867 η αυτοκρατορίατων Αψβούργων είχε μετατραπεί σε «Δυαδική Μοναρχία», παραχωρώντας στην ισχυρότερηχειμαζόμενη εθνότητα, τους Μαγυάρους, φαινομενική ανεξαρτησία στο βασίλειο της Ουγγαρίας, το

οποίο μοιραζόταν από κοινού με τους παντοδύναμους Γερμανούς «Αυστριακούς» μόνον ένανμονάρχη (τον Αυτοκράτορα Φραγκίσκο-Ιωσήφ που κυβερνούσε από το 1848), το στρατό, τοθησαυροφυλάκιο και το υπουργείο Εξωτερικών. Οι Μαγυάροι, όπως οι Γερμανοί (και, βεβαίως, οιΒρετανοί, τους οποίους οι Μαγυάροι θαύμαζαν απεριόριστα, έχοντας μάλιστα ανεγείρει έναπανομοιότυπο με των Άγγλων κτίριο για να στεγάσουν τη βουλή τους στη Βουδαπέστη), θεωρούσανεαυτούς ανώτερη φυλή και κυβερνούσαν τυραννικά τις δικές τους σλαβικές μειονότητες - τουςΣλοβάκους, τους Ρουμάνους, τους Κροάτες. Στο δυτικό τμήμα της Μοναρχίας οι Γερμανοί«Αυστριακοί» εξουσίαζαν όχι μόνο Σλάβους στο βορρά (Τσέχους), στα βορειοανατολικά (Πολωνούς

και Ρουθηνούς) και στο νότο (Σλοβένους και Σέρβους), αλλά και ιταλόφωνα εδάφη στις νότιεςπλαγιές των Άλπεων, τα οποία όμως εποφθαλμιούσε και το νεοσύστατο βασίλειο της Ιταλίας. Σεαντίθεση με τους άξεστους Μαγυάρους μικρογαιοκτήμονες της Βουδαπέστης, οι ορθολογιστέςγραφειοκράτες της Βιέννης προσπαθούσαν να μεταχειρίζονται τους αλλοεθνείς υπηκόους τους μεανεκτικότητα και να τους παραχωρούν ίσα δικαιώματα με τους Γερμανούς. Το αποτέλεσμα ήταν ναπαραλύσει ο κυβερνητικός μηχανισμός στη Βιέννη και να αναγκαστεί ο αυτοκράτορας να κυβερνάμε διατάγματα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το πλούσιο κράμα των πολιτισμών καθιστούσε τη Βιέννηπόλη με μοναδική, παλλόμενη πνευματική και καλλιτεχνική ζωή· αλλά η ιντελιγκέντσια της ατένιζετο μέλλον με ανησυχία και, κάπου-κάπου, με απόγνωση.



πολύ σαν υπηρέτες του, άτομα ήσσονος σημασίας, πολύ κατώτερα από τον εκάστοτε επιτελάρχητου.

Υπό αυτές τις συνθήκες, η προσωπικότητα του Kaiser είχε τεράστια σημασία, και ήταν φοβεράατυχές όχι μόνο για τη Γερμανία αλλά και για ολόκληρη την υφήλιο το γεγονός ότι στη συγκεκριμένηκρίσιμη στιγμή τον οίκο των Hohenzollern εκπροσωπούσε ο Γουλιέλμος Β', ένας άνδρας πουενσάρκωνε τρία βασικά χαρακτηριστικά της γερμανικής άρχουσας τάξης της εποχής: τοναπαρχαιωμένο μιλιταρισμό, την υπέρμετρη φιλοδοξία και τη νευρωτική ανασφάλεια.

Ο μιλιταρισμός ήταν θεσμοποιημένος μέσα από τον κυρίαρχο ρόλο που έπαιζε ο στρατός στην

κουλτούρα της παλιάς Πρωσίας την οποία εξουσίαζε και ως ένα βαθμό είχε δημιουργήσει, ακριβώςόπως οι νικηφόρες εκστρατείες του στην Αυστρία και τη Γαλλία είχαν δημιουργήσει τη νέαΓερμανική Αυτοκρατορία. Στη νέα Γερμανία ο στρατός κυριαρχούσε κοινωνικά όπως και στην παλιάΠρωσία -κυριαρχία που απλωνόταν σ' όλες τις τάξεις μια και η τριετής στρατιωτική θητεία ήτανυποχρεωτική. Οι αστοί κέρδισαν το ζηλευτό δικαίωμα να φορούν στολή αναλαμβάνοντας αξιώματαστις τάξεις της εφεδρείας, απ' όπου και μιμούνταν τα καμώματα της στρατιωτικής ελίτ. Σ' ένακατώτερο επίπεδο, οι απόστρατοι χαμηλόβαθμοι αξιωματικοί εξουσίαζαν τις τοπικές τουςκοινωνίες. Ο Kaiser εμφανιζόταν πάντα με στολή ως ο ανώτατος πολεμικός άρχων και συνοδευόταν

από στρατιωτική ακολουθία. Στο εξωτερικό αυτός ο μιλιταρισμός, με τις ατέλειωτες παρελάσεις,στολές και εορτασμούς των νικών του 1870 φάνταζε περισσότερο γελοίος παρά απειλητικός· και ίσως να ήταν, αν δεν συνδεόταν με το δεύτερο χαρακτηριστικό - τη φιλοδοξία.

Ο ίδιος ο Bismark, έχοντας θεμελιώσει τη Γερμανική Αυτοκρατορία, θα αρκούνταν απλώς να τηδιατηρήσει, αλλά η επόμενη γενιά δεν ικανοποιόταν τόσο εύκολα. Και είχε κάθε λόγο να είναιφιλόδοξη. Συνιστούσαν ένα κράτος εξήντα εκατομμυρίων με μεγαλειώδη κληρονομιά στη μουσική,

την ποίηση, τη φιλοσοφία, με επιστήμονες, τεχνικούς, λόγιους που ζήλευε ο κόσμος ολόκληρος. Οιβιομήχανοι είχαν ήδη ξεπεράσει τους Βρετανούς στην παραγωγή άνθρακα και χάλυβα και μαζί μετους επιστήμονες επαγγέλονταν μία νέα «βιομηχανική επανάσταση» βασισμένη στα χημικά και τον



Οι αντίπαλες συμμαχίες

Η Γερμανία ήδη πίστευε ότι περιβαλλόταν από εχθρούς. Όταν ο Bismark δημιούργησε τη ΓερμανικήΑυτοκρατορία το 1871, ήξερε πολύ καλά ότι η φυσική αντίδραση των γειτόνων της θα ήταν νασυσπειρωθούν εναντίον της. Θεωρούσε -και σωστά- ότι η ουσιαστική συμφιλίωση με τη Γαλλίαήταν ανέφικτη και μόνο για το λόγο ότι αυτή η χώρα είχε αναγκαστεί να παραχωρήσει τις επαρχίεςτης Alsace και Lorraine. Προσπάθησε λοιπόν να την ουδετεροποιήσει ενθαρρύνοντας τις αποικιακέςτης βλέψεις που θα την έφερναν σε ρήξη με τη Βρετανία, ενώ παράλληλα φρόντισε ώστε να μηνμπορεί να συνάψει συμμαχίες με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές δυνάμεις δεσμεύοντάς τες στο δικό τουσύστημα συμμαχιών. Η Αυστροουγγαρία δεν παρουσίαζε δυσκολίες. Μαστιζόμενη από εσωτερικά

προβλήματα προσχώρησε ευχαρίστως στη Διπλή Συμμαχία με τη Γερμανία το 1879. Ο δικός τηςφυσικός εχθρός ήταν η Ιταλία, η οποία εποφθαλμιούσε τις ιταλόφωνες περιοχές στις νότιες πλευρέςτων Άλπεων και στον μυχό της Αδριατικής που παρέμενε στα χέρια των Αυστριακών. Ο Bismark

κατάφερε να ενώσει και τις δύο αυτές δυνάμεις σε μία Τριπλή Συμμαχία, υποστηρίζοντας τιςεδαφικές διεκδικήσεις της Ιταλίας ενάντια στη Γαλλία και τις μεσογειακές της κτήσεις.

Έμεναν οι δύο πλευρικές δυνάμεις, η Ρωσία και η Βρετανία. Η Ρωσία θα ήταν σθεναρός σύμμαχος

για τους Γάλλους αν της δινόταν η ευκαιρία, μία ευκαιρία που ο Bismark ήταν αποφασισμένος ναμην της δοθεί ποτέ. Είχε φροντίσει να καλλιεργήσει τη φιλία της και την είχε συνδέσει με το«σύστημά» του μέσω μιας συμμαχίας που πραγματοποιήθηκε το 1881 και ανανεώθηκε έξι χρόνιααργότερα ως «Σύμφωνο Επανασφάλισης». Όσο για τη Βρετανία, η Ρωσία ήταν φυσικός τηςαντίπαλος, έτσι το γεγονός ότι την έλεγχε μία ισχυρή κεντρική δύναμη βόλευε πολύ τους Βρετανούς.Το μόνο που είχε να φοβάται ο Bismark ήταν ένας πόλεμος στα Βαλκάνια ανάμεσα στην Αυστρία καιτη Ρωσία που πιθανόν να ανέτρεπε την ευαίσθητη ισορροπία που με τόσο κόπο είχεαποκαταστήσει. Στο Συνέδριο του Βερολίνου το 1878 προώθησε μία συμφωνία που χώριζε τα

Βαλκάνια σε σφαίρες επιρροής μεταξύ της Ρωσίας και της Δυαδικής Μοναρχίας και παραχώρησεστη δεύτερη ως «προτεκτοράτο» τη βορειότερη και πλέον ταραχώδη από τις οθωμανικές επαρχίες,

ί βί ύ δ ό β ήθ ώ ή ί ή ή



τη στιγμή, παρά το βιομηχανικό ανταγωνισμό, οι σχέσεις της Βρετανίας με τη Γερμανία ήταν μάλλονφιλικές. Αλλά τώρα άρχιζε μία «ναυτική κούρσα» για ποσοτική και ποιοτική υπεροχή σε πλοία· κι

αυτό έμελλε ν' αλλάξει τη βρετανική κοινή γνώμη. Το 1914 η Βρετανία βρισκόταν σαφώς πιομπροστά, έστω και μόνο γιατί ήταν πρόθυμη και προετοιμασμένη να ενισχύσει περισσότερο τηναυπηγική· επίσης, σε αντίθεση με τους Γερμανούς, δεν χρειαζόταν να επωμισθεί το βάρος ενόςαγώνα δρόμου για να αναβαθμίσει τα όπλα ξηράς. Αλλά οι Βρετανοί δεν έπαυαν να ανησυχούν: όχιτόσο για το στόλο που η Γερμανία ήδη διέθετε όσο γι' αυτόν που θα μπορούσε να αποκτήσειμελλοντικά - ιδιαίτερα αν μία επιτυχής έκβαση πολέμου τής χάριζε στρατιωτική ηγεμονία επί τηςηπειρωτικής Ευρώπης.

Έτσι η Βρετανία άρχισε να αποκαθιστά τις σχέσεις της με τους παραδοσιακούς της αντιπάλους. Το1904 διευθέτησε τις διαφορές της με τη Γαλλία στην Αφρική συνάπτοντας μία σχέση που έγινεγνωστή ως l' entente cordiale

*. Της έμενε πια μόνο η Ρωσική Αυτοκρατορία που, με την επέκτασή

της στα νοτιοανατολικά προς τα σύνορα της Ινδίας, στοίχειωνε με εφιάλτες τον ύπνο τωνβικτωριανών πολιτικών, και τους ώθησε τελικά να συνάψουν το 1902 την πρώτη τους εδώ και έναναιώνα επίσημη συμμαχία με την Ιαπωνία. Τρία χρόνια αργότερα η Ρωσία ηττήθηκε από την Ιαπωνία(μια ήττα που την οδήγησε στα πρόθυρα επανάστασης), οπότε το 1907 ήρθε ευχαρίστως σεσυμφωνία με τη Βρετανία για τις αμφισβητούμενες παραμεθόριες περιοχές της Περσίας και του

Αφγανιστάν, συνάπτοντας έτσι την «Τριπλή Αντάντ». Πέρα από την Ευρώπη η Βρετανία φρόντισε ναπαραμείνει φίλη με τις ΗΠΑ. Η όρεξη των Αμερικανών για ναυτική εξάπλωση είχε κορεστεί με τηνίκη τους επί της Ισπανίας το 1899 και την προσάρτηση των κτήσεων της δεύτερης στον Ειρηνικό,αλλά οι Βρετανοί πολιτικοί είχαν συνειδητοποιήσει ότι οι ανεξάντλητοι πόροι της Αμερικής τηνκαθιστούσαν τόσο ισχυρή που οποιαδήποτε αναμέτρηση μαζί της έπρεπε πάση θυσία νααποφευχθεί. Έτσι οι παλιές αντιπαλότητες παραμερίστηκαν αφ' ενός διότι η Βρετανία είχε αφεθείνα «αλωνίζει» με τα πλοία της στο δυτικό ημισφαίριο· και αφ' ετέρου γιατί και οι δύο χώρεςφρόντιζαν να καλλιεργούν επιμελώς την αρμονία μεταξύ της αμερικανικής και βρετανικής ελίτ, μίααρμονία βασισμένη στο κοινό «αγγλοσαξωνικό» αίμα, καθώς και στις κοινές πολιτικές αξίες.



αφοσιωμένη στην επέκταση της Σερβίας μέσω της απελευθέρωσης όλων των υπόδουλων σε ξένεςδυνάμεις Σέρβων -κυρίως εκείνων της Βοσνίας. Πέντε χρόνια αργότερα η Αυστρία προσάρτησε

επίσημα τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη για να διευκολύνει τον έλεγχό της σ' αυτές τις επαρχίες. Η σερβικήκυβέρνηση απάντησε με τη δημιουργία ενός ανοιχτού «απελευθερωτικού κινήματος» για τουςΒόσνιους Σέρβους, που διέθετε μία μυστική τρομοκρατική πτέρυγα που ονομαζόταν «Η ΜαύρηΧειρ». Η οργάνωση εκπαιδευόταν και υποστηριζόταν από ανθρώπους του σερβικού στρατού.

Ταυτόχρονα η Σερβία, με την ενθάρρυνση των Ρώσων, πρωτοστάτησε στο σχηματισμό της«Βαλκανικής Ένωσης» με την Ελλάδα, τη Βουλγαρία και το Μαυροβούνιο, στόχος της οποίας ήταννα διώξει οριστικά τους Τούρκους από τη χερσόνησο. Η ευκαιρία τους δόθηκε το 1912 όταν οι

Τούρκοι προσπαθούσαν να υπερασπίσουν τα εδάφη τους στη Λιβύη από μία εισβολή της Ιταλίας, ηοποία είχε τη μεγαλεπήβολη φιλοδοξία (μια γενιά πριν τον Mussolini) να αναβιώσει τη δόξα τηςρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Στον Πρώτο Βαλκανικό Πόλεμο εκείνης της χρονιάς οι Βαλκάνιοισύμμαχοι έδιωξαν τους Τούρκους απ' όλη τη χερσόνησο εκτός από ένα προγεφύρωμα στηνΑδριανούπολη. Τον επόμενο χρόνο ξέσπασε δεύτερος πόλεμος ανάμεσα στους νικητές συμμάχουςγια τη διανομή των κερδισμένων εδαφών.

Το αποτέλεσμα αυτών των δύο πολέμων ήταν να διπλασιαστούν η έκταση και ο πληθυσμός της

Σερβίας και να ενθαρρυνθούν οι φιλοδοξίες της. Όμως στη Βιέννη τα κυρίαρχα συναισθήματα ήτανο φόβος και η αποκαρδίωση: φόβος για την ορμητική προέλαση της Σερβίας, με όλη την εμψύχωσηπου τούτη πρόσφερε στους Σλάβους αντιφρονούντες και στα δύο κράτη της Μοναρχίας, καιαποκαρδίωση γιατί δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα για ν' αλλάξουν την κατάσταση. Και τότε, στις28 Ιουλίου 1914. ο κληρονόμος του θρόνου των Αψβούργων, ο Αρχιδούκας ΦραγκίσκοςΦερδινάνδος, δολοφονήθηκε στο Σαράγιεβο, πρωτεύουσα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, από τονΓαβριήλ Πρίντσιπ, έναν έφηβο τρομοκράτη εκπαιδευμένο και οπλισμένο από την οργάνωση ΜαύρηΧειρ.



Η έλευση του πολέμου

Η κρίση του 1914

Η κρίση, που επισπεύσθηκε από τη δολοφονία του Αρχιδούκα, στην αρχή δεν φαινόταν σοβαρότερηαπό τις πέντε-έξι που είχαν προηγηθεί στα Βαλκάνια από το 1908 και επιλυθεί ειρηνικά με τηνεπέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων. Αλλά οι Αυστριακοί ήταν τώρα αποφασισμένοι να συντρίψουνοριστικά τους Σέρβους εχθρούς. Εξέδωσαν ένα τελεσίγραφο που, αν γινόταν δεκτό, θα μετέτρεπε τηΣερβία σε πελατειακό κράτος της Δυαδικής Μοναρχίας. Αυτό δεν θα το ανέχονταν οι Ρώσοι - και οι

Αυστριακοί το γνώριζαν· έτσι, πριν ανακοινώσουν το τελεσίγραφό τους, φρόντισαν να αποσπάσουναυτό που έγινε γνωστό ως «λευκή επιταγή» από το Βερολίνο, εξασφαλίζοντας τη γερμανικήυποστήριξη σε περίπτωση πολέμου. Παρέχοντας αυτή την «επιταγή» η γερμανική κυβέρνησηγνώριζε πολύ καλά ότι διακινδύνευε τουλάχιστον έναν ευρωπαϊκό πόλεμο αλλά τώρα πια έναςτέτοιος πόλεμος θεωρείτο αναπόφευκτος στο Βερολίνο. Οι στρατιωτικοί ηγέτες της Γερμανίαςυπολόγισαν ότι θα ήταν καλύτερο να γίνει σύντομα, όσο ακόμη οι Ρώσοι δεν είχαν συνέλθει απότην ήττα του 1905, παρά αργότερα, όταν θα είχαν προλάβει να ολοκληρώσουν το τεράστιο,χρηματοδοτούμενο από τους Γάλλους πρόγραμμα ανάπτυξης των σιδηροδρόμων που θα τους

προβίβαζε σ' ένα εντελώς καινούργιο επίπεδο στρατιωτικής δύναμης. Η Γαλλία πάλι περνούσε μίαφάση αγωνιστικού εθνικισμού μετά την κρίση του Agadir, οπότε ήταν στρατιωτικά και ψυχολογικάέτοιμη για πόλεμο. Στη Ρωσία η πανσλαβική κοινή γνώμη ζητούσε πιεστικά τον πόλεμο, παρ' όλοπου η κυβέρνηση ήξερε πολύ καλά τις αδυναμίες όχι μόνο του στρατού αλλά και ολόκληρου τουκαθεστώτος, που είχε κλονισθεί το 1905 από μία επανάσταση της οποίας οι απόηχοι δεν είχανσιγάσει ακόμη. Όσο για τους Βρετανούς, ελάχιστα ενδιαφέρονταν για τα βαλκανικά ζητήματα,έχοντας στρέψει όλη τους την προσοχή στα δικά τους μεγάλα εσωτερικά προβλήματα· αλλά ανξεσπούσε πόλεμος στην Ευρώπη, δεν θα κάθονταν με σταυρωμένα χέρια να βλέπουν τη Γαλλία να

συντρίβεται από τη Γερμανία, μία χώρα όπου οι περισσότερες εφημερίδες υποδείκνυαν την Αγγλίαως τον κύριο εχθρό και η οποία έβλεπε μία νίκη της στην Ευρώπη απλώς σαν μία αρχή για την



αρχιστράτηγος δεν είχε παρά να κάθεται στο αρχηγείο του στα μετόπισθεν, μίλια μακριά από τηνπρώτη γραμμή, και να ελπίζει για το καλύτερο.

Τούτη η εξάπλωση του μετώπου ενισχύθηκε από το δεύτερο παράγοντα, την εξέλιξη τωνμακρύκαννων βαρέων πυροβόλων όπλων. Ο εξοπλισμός του πεζικού με οπισθογεμή τουφέκιαβελτίωσε το βεληνεκές αλλά και την ακρίβεια βολής σε βαθμό που οι μετωπικές επιθέσεις θα

αποκλείονταν, αν οι ταυτόχρονες εξελίξεις του πυροβολικού δεν παρείχαν τη δύναμη πυρός για τηνυποστήριξή τους. Ήδη από το 1871 το βεληνεκές είχε αυξηθεί θεαματικά. Τ o 1900 όλοι οιευρωπαϊκοί στρατοί ήταν εξοπλισμένοι με τουφέκια βεληνεκούς 1000m και θανατηφόραςακρίβειας στη μισή απόσταση. Τα πεδινά πυροβόλα είχαν πλέον βεληνεκές 5 μιλίων και μπορούσαν

να ρίξουν 20 βολές το λεπτό. Το βαρύ πυροβολικό, που μέχρι τώρα χρησιμοποιόταν μόνο γιαπολιορκητικούς σκοπούς, μπορούσε πια να μεταφερθεί οδικώς ή πάνω σε ράγες και ήταν σε θέσηνα σκοπεύσει στόχους σε απόσταση είκοσι πέντε μιλίων ή και περισσότερο. Έτσι οι στρατοίμπορούσαν να δεχτούν πυρά πολύ πριν αντικρίσουν καν τον εχθρό τους, πόσο μάλλον να επιτεθούνστις θέσεις του.

Σε ένα πρωτοποριακό έργο επιχειρησιακής ανάλυσης με τίτλο La guerre future* που εκδόθηκε το

1899, ο Πολωνός συγγραφέας Ιβάν Μπλοχ διατύπωσε την άποψη ότι οι επιθέσεις θα ήταν πλέον

αδύνατες σε πολέμους που διεξάγονταν με τέτοια όπλα. Οι μάχες γρήγορα θα κατέληγαν σεαιματηρά αδιέξοδα. Το κόστος συντήρησης τεράστιων στρατών στο πεδίο θα ήταν απαγορευτικό. Οιοικονομίες των εμπόλεμων δυνάμεων θα κατέρρεαν και οι δεινές επιπτώσεις αυτού του γεγονότοςστους λαούς θα οδηγούσαν στην εξέγερσή τους, ακριβώς όπως είχαν αρχίσει να φοβούνται οι τάξεις

των πλουτοκρατών παντού στην Ευρώπη. Το βιβλίο του Μπλοχ προέβλεψε με τόση ακρίβεια τηνπορεία και την έκβαση του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, που οι μεταγενέστεροι ιστορικοί έμειναννα αναρωτιούνται γιατί κανείς δεν το είχε λάβει στα σοβαρά υπ' όψη. Ωστόσο, λίγα χρόνια μετά τηνέκδοσή του ξέσπασαν δύο πόλεμοι που έδειξαν ότι -παρ' όλο που τα νέα όπλα ήταν σε θέση ναπροκαλέσουν τρομακτικές απώλειες- οι αποφασιστικές μάχες μπορούσαν ακόμη να δοθούν και νακερδηθούν Στη Νότια Αφρική το 1899 1902 παρά τη δεινότητα και τη γενναιότητα των Μπόερ



Η «κούρσα των εξοπλισμών»

Στην πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα τα μεγάλα ευρωπαϊκά κράτη είχαν μπει σε μια ανταγωνιστικήδιαδικασία εκσυγχρονισμού των ενόπλων δυνάμεών τους που κατέληξε να ονομάζεται, μάλλονλανθασμένα, «κούρσα των εξοπλισμών». Τα μαθήματα που είχε δώσει ο ρωσοϊαπωνικός πόλεμοςμελετήθηκαν με εμβρίθεια, ιδιαίτερα από τους Γερμανούς, οι οποίοι κατάλαβαν πολύ πριν τουςαντιπάλους τους τη σπουδαιότητα των χαρακωμάτων για την προστασία του πεζικού τους από τοεχθρικό πυροβολικό, καθώς και το τεράστιο πλεονέκτημα που πρόσφεραν τα κινητά βαριάπυροβόλα. Τα μυδραλιοβόλα είχαν επίσης αποδείξει την αξία τους, αλλά οι 600 βολές που έριχναντο λεπτό καθιστούσαν προβληματικό τον ανεφοδιασμό τους με πυρομαχικά. Όλοι οι στρατοί τα

είχαν στα οπλοστάσιά τους αλλά μόνον στις αμυντικές μάχες του Δυτικού μετώπου το 1915-17εκτιμήθηκε σ' όλο της το μέγεθος η προσφορά τους. Όλοι οι στρατοί εγκατέλειψαν τις ζωηρόχρωμεςστολές τους (οι Βρετανοί, συνηθισμένοι να πολεμούν στη σκόνη και στις ερήμους των αποικιακώνεκστρατειών τους, το είχαν ήδη κάνει) και ντύθηκαν στις ποικίλες αποχρώσεις της λάσπης όπου στοεξής θα έπρεπε να πολεμήσουν - εκτός από τους Γάλλους, που οι νοσταλγοί εθνικιστές πολιτικοίτους υποχρέωσαν να κρατήσουν τα χαρακτηριστικά άλικα παντελόνια τους, και το πλήρωσανπανάκριβα. Όλοι βιάστηκαν να υιοθετήσουν τις νέες τεχνολογίες του αεροπλάνου και τουαυτοκινήτου - αν και το 1914 το πρώτο είχε μόλις αρχίσει να χρησιμοποιείται ως βοηθητικό τουιππικού για αναγνώριση εδάφους, ενώ το δεύτερο εξυπηρετούσε μόνο στη μεταφορά τωνανώτατων αξιωματούχων. Όλες οι άλλες μεταφορές εξακολουθούσαν να γίνονται με άλογα, εκείόπου δεν υπήρχαν σιδηροδρομικές γραμμές. Από τη στιγμή που κατέβαιναν από το τραίνο, οιστρατιώτες δεν κινούνταν ταχύτερα από εκείνους του Ναπολέοντα - για να μην πούμε του ΙουλίουΚαίσαρα. Τέλος αναγνωρίστηκε γενικά η σπουδαιότητα των ασύρματων επικοινωνιών -και ηυποκλοπή τους- ιδιαίτερα στις ναυτικές εχθροπραξίες. Αλλά στην ξηρά, οι συσκευές ήταν πολύβαριές για να χρησιμοποιηθούν εκτός των αρχηγείων, με συνέπειες για τις μάχες της πρώτης

γραμμής που θα εξετάσουμε αργότερα.

' ό φ ύ ξ λ ό όλ ί ί ή άλλ



Η ρωσική ήττα του 1905 εφησύχασε μεν τους Γερμανούς, αλλά τρομοκράτησε τους Γάλλους. Μετάτο 1905 άρχισαν να χρηματοδοτούν αφειδώς τη Ρωσία για να ενισχύσει την οικονομική της

υποδομή (ιδίως τους σιδηροδρόμους) και να επανεξοπλίσει το στρατό της σ' ένα «ΜείζονΠρόγραμμα» στρατιωτικής αναδιοργάνωσης που θα ολοκληρωνόταν το 1917. Τώρα ήταν σειρά τωνΓερμανών να ανησυχήσουν. Δεν μπορούσαν πια να υποτιμούν τη σπουδαιότητα τηςΑυστροουγγαρίας ως συμμάχου· άλλωστε και στις δύο χώρες είχαν αρχίσει να λέγονται πολλά γιατη σλαβική απειλή και πόσο κινδύνευε απ' αυτήν ο δυτικός πολιτισμός. Οι Γερμανοί ανέστειλαν τιςπερικοπές των στρατιωτικών δαπανών και καθιέρωσαν ένα ταχύρυθμο πρόγραμμα διεύρυνσης πουκατάφερε ν' αυξήσει τον αριθμό του στρατού τους μέχρι το 1914 σε 864.000. Οι Γάλλοι αντέδρασανορίζοντας τη δική τους στρατιωτική θητεία στα τρία αντί για δύο χρόνια και αυξάνοντας έτσι το δικό

τους εν καιρώ ειρήνης στρατό σε 700.000 άντρες. Και στα δύο κράτη τα κοινοβούλια ενέκρινανχωρίς αντίρρηση τους αντίστοιχους «φουσκωμένους» στρατιωτικούς προϋπολογισμούς, μια και ταμέλη τους είχαν πειστεί ότι ο πόλεμος, όπου θα παιζόταν η τύχη τους ως έθνη, ήταν αναπόφευκτος. Όταν τελικά κηρύχτηκε ο πόλεμος το 1914, η Γαλλία και η Γερμανία κινητοποίησαν από τέσσεραεκατομμύρια άντρες η καθεμία, από τους οποίους 1,7 εκατομμύρια Γερμανοί και 2 εκατομμύριαΓάλλοι ήρθαν αντιμέτωποι στο Δυτικό Μέτωπο.

Η απόφαση για πόλεμο

Έτσι είχε η κατάσταση όταν οι Αυστριακοί επέδωσαν το τελεσίγραφό τους στη Σερβία το 1914. ΟιΑυστριακοί ήταν αποφασισμένοι να εξουδετερώσουν τους Σέρβους, με την επέμβαση του στρατούαν αυτό κρινόταν αναγκαίο, και βασίζονταν στους Γερμανούς συμμάχους τους να συγκρατήσουν στομεταξύ τους Ρώσους. Οι Γερμανοί πίστευαν ότι μπορούσαν να αποτρέψουν μία ρωσική παρέμβαση,αλλά ακόμη κι αν αυτό δεν γινόταν, προτιμούσαν να εμπλακούν στον πόλεμο όσο ο στρατός τουςβρισκόταν στο αποκορύφωμα της δύναμής του παρά να χρονοτριβούν όσο η ισορροπία των

στρατιωτικών δυνάμεων έγερνε αδυσώπητα προς όφελος των αντιπάλων τους. Το μόνο που δενσκέφτηκαν στιγμή ήταν ν' αφήσουν τους Αυστριακούς στην τύχη τους. Η Δυαδική Μοναρχία ήταν οό ύ ί ί (δ λό λ ύ λύ ά έ )



Πολεμικού Ναυτικού, Γκραφ φον Τίρπιτς, το timing του πολέμου ήταν καταστροφικό. Οποιοδήποτεβρετανικό εκστρατευτικό σώμα συμμετείχε στις εχθροπραξίες μπορούσε βέβαια να παγιδευτεί στην

ήττα των συμμάχων του, αλλά αυτό είχε συμβεί και στο παρελθόν (και έμελλε να συμβεί στομέλλον) της ευρωπαϊκής ιστορίας· ο πόλεμος, ωστόσο, θα συνεχιζόταν όπως στις μέρες τουΝαπολέοντα - ένας μακροχρόνιος πόλεμος για τον οποίο κανείς δεν ήταν προετοιμασμένος και τονοποίο κανείς δεν πίστευε ότι μπορούσε να κερδίσει.

Η γερμανική κυβέρνηση πόνταρε λοιπόν στη βρετανική ουδετερότητα και ως τον Ιούλιο του 1914 τοστοίχημα φαινόταν λογικό. Η βρετανική κυβέρνηση είχε από το 1906 να ασχοληθεί με πολύ σοβαράζητήματα: την αναταραχή στις τάξεις των βιομηχανικών εργατών και τον, κατά τα φαινόμενα,

επικείμενο εμφύλιο πόλεμο στην Ιρλανδία. Από την κρίση του Agadir και μετά οι Βρετανοίεπιτελάρχες συνομιλούσαν άτυπα μεν, ενδελεχώς δε με τους Γάλλους συναδέλφους τους για τηνπιθανή αποστολή εκστρατευτικού σώματος στην ηπειρωτική Ευρώπη, αλλά η κυβέρνηση δενθεωρούσε συνετό να αποκαλύψει αυτά τα σχέδια σ' ένα φιλειρηνικό στην πλειοψηφία τουκοινοβούλιο. Το Βασιλικό Ναυτικό είχε μεν λάβει όλα τα μέτρα για την πιθανότητα ενός πολέμου μετη Γερμανία, αλλά δεν είχε δεσμευτεί σε τίποτα. Η επεκτατική πολιτική της Γερμανίας προκαλούσεανησυχίες μα η θέση των αριστερών και των φιλελεύθερων παρέμενε σταθερά ουδετερόφιλη. Ηαντιπάθεια για το γερμανικό «μιλιταρισμό» αντισταθμιζόταν από την απέχθεια προς το δεσποτικό

ρωσικό καθεστώς που με τα πογκρόμ του εναντίον των Εβραίων και τη βίαιη καταστολή τωναντιφρονούντων πρόσβαλε εξίσου τη φιλελεύθερη βρετανική συνείδηση. Κι ήταν ακόμη πλατιάδιαδεδομένη η πεποίθηση ότι τα αποικιακά συμφέροντα της Βρετανίας απειλούνταν περισσότεροαπό τη Γαλλία και τη Ρωσία παρά από τη Γερμανία. Οι εμπορικοί και οικονομικοί δεσμοί με τηΓερμανία παρέμεναν στενοί. Έτσι ο υπουργός Εξωτερικών Sir Edward Grey, μη έχοντας με το μέροςτου την κοινή γνώμη ούτε εξασφαλισμένη την υποστήριξη του κοινοβουλίου, δεν μπορούσε ναδιαβεβαιώσει τους συμμάχους της Τριπλής Αντάντ ότι η Βρετανία θα στεκόταν στο πλευρό τους σεπερίπτωση που η κρίση εξελισσόταν σε πόλεμο. Αν η Γερμανία δεν είχε εισβάλει στο Βέλγιο, δενξέρουμε αν η Βρετανία θα διατηρούσε την ουδετερότητά της και για πόσο διάστημα. Όμως ηεισβολή έγινε και πρέπει να δούμε γιατί



Ο Κλάουζεβιτς έγραψε κάποτε ότι οι πολεμικοί σχεδιασμοί μπορεί να έχουν τη δική τουςγραμματική αλλά δεν διαθέτουν έμφυτη λογική. Και οπωσδήποτε δεν υπήρχε καμία λογική στην

απόφαση του Γερμανικού Επιτελείου να επιτεθεί στη Γαλλία -η οποία δεν συμμετείχε καν στηδιένεξη- για να υποστηρίξει τους Αυστριακούς σε μία σύγκρουσή τους με τη Ρωσία με αντικείμενοτη Σερβία, και μάλιστα να το κάνει εισβάλλοντας στο Βέλγιο, του οποίου την ουδετερότηταεγγυόταν το σύμφωνο του 1831 που είχαν υπογράψει η Βρετανία και η ίδια η Γερμανία. Ήτανενδεικτικό της κατάστασης των πραγμάτων στο Βερολίνο το γεγονός ότι ο Γερμανός ΚαγκελάριοςΤέοντορ φον Μπέτμαν Χόλβεγκ θεώρησε καθήκον του όχι να αμφισβητήσει την εισβολή, αλλά να τηδικαιολογήσει ως αναγκαία παραβίαση των διεθνών νόμων, με τον ισχυρισμό ότι ο πόλεμος ήτανδίκαιος και αμυντικός. Αλλά για να παρουσιαστεί ο πόλεμος ως δίκαιος και αμυντικός έπρεπε να

φανεί ότι η Ρωσία έκανε τις επιθετικές κινήσεις και τούτο ήταν το πρώτιστο μέλημα της γερμανικήςκυβέρνησης σ' εκείνες τις τελευταίες μέρες της κρίσης.

Η Σερβία, όπως ήταν αναμενόμενο, απέρριψε το αυστριακό τελεσίγραφο και η Αυστρία κήρυξε τονπόλεμο στις 28 Ιουλίου. Από εκεί και πέρα οι εκτιμήσεις των στρατιωτικών έπαιζαν κυρίαρχο ρόλοστη λήψη αποφάσεων σε κάθε ευρωπαϊκή πρωτεύουσα. Στις 30 Ιουλίου ο Τσάρος Νικόλαος II

διέταξε, με φοβερό δισταγμό, την κινητοποίηση των ρωσικών ενόπλων δυνάμεων. Γενικάθεωρούνταν δεδομένο ότι η κινητοποίηση αναπόφευκτα οδηγούσε σε Aufmarsch, δηλαδή

ανάπτυξη στρατευμάτων με σκοπό την εισβολή σε γειτονικές χώρες, και ότι μια τέτοια ανάπτυξηοδηγούσε εξίσου αναπόφευκτα στον πόλεμο. Έτσι η κινητοποίηση ήταν σαν να τραβούσε κανείςπιστόλι: όποιος το έκανε πρώτος είχε τεράστιο στρατηγικό πλεονέκτημα. Αλλά αν η Ρωσία δεν τοέκανε πρώτη, η διοικητική οπισθοδρομικότητά της και οι αχανείς αποστάσεις που έπρεπε ναδιανύσουν οι εφεδρείες της θα την έφερναν σε εξίσου μειονεκτική θέση σε σχέση με την πιοσυμπαγή και οργανωμένη Γερμανία. Στην πραγματικότητα, ούτε για εκείνη ούτε για τη σύμμαχό τηςΓαλλία η κινητοποίηση σήμαινε αναγκαστικά πόλεμο· αλλά για τη Γερμανία η κινητοποίησηοδήγησε κατευθείαν σε Aufmarsch και η Aufmarsch σε εισβολή στο Βέλγιο, με χρονοδιάγραμμα που

κάλυπτε ως και το τελευταίο λεπτό. Τη δικαιολογία τής την έδινε η ρωσική κινητοποίηση. Οι έσχατεςπροσπάθειες ενός πανικόβλητου Kaiser να καθυστερήσει τα πράγματα αποδείχτηκαν μάταιες Η



1914: Οι πρώτες εκστρατείες

Λαϊκές αντιδράσεις

Η κήρυξη του πολέμου χαιρετίστηκε με ενθουσιασμό σ' όλες τις μεγαλουπόλεις των εμπόλεμωνδυνάμεων, αλλά αυτός ο ενθουσιασμός των πόλεων δεν αντιπροσώπευε κατ' ανάγκη την κοινήγνώμη στο σύνολό της. Η Γαλλία ιδιαίτερα άκουσε τα νέα με στωική μοιρολατρία - κυρίως οιαγρότες που έπρεπε να πάνε να πολεμήσουν, αφήνοντας τις γυναίκες και τα παιδιά τους νακαλλιεργήσουν τη γη. Αλλά παντού οι λαοί υποστήριξαν τις κυβερνήσεις τους. Τούτος δεν ήταν ένας

«περιορισμένος πόλεμος» μεταξύ ηγεμόνων. Τώρα ο πόλεμος αποτελούσε πανεθνική υπόθεση. Εδώκαι έναν αιώνα η εθνική συνείδηση καλλιεργείτο μέσω κρατικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων πουείχαν ως στόχο τη διαμόρφωση αφοσιωμένων και πειθήνιων πολιτών. Όσο μάλιστα οι κοινωνίεςαποτίναζαν την επιρροή της Εκκλησίας και γίνονταν ολοένα και πιο κοσμικές, η έννοια του«έθνους», με όλη του τη στρατιωτική αρματωσιά και κληρονομιά, απέκτησε μία οιονεί θρησκευτικήσημασία. Η στρατιωτική θητεία βοήθησε σ' αυτή τη διαδικασία εμποτισμού με πατριωτικά ιδανικά,όχι όμως μόνο αυτή: η κοινή γνώμη στη Βρετανία, όπου η κατάταξη στο στρατό έγινε υποχρεωτικήμόλις το 1916, ήταν τόσο εθνικιστική όσο και στις υπόλοιπες χώρες της ηπειρωτικής Ευρώπης. Για

τους οπαδούς του κοινωνικού δαρβινισμού ο πόλεμος ήταν μια δοκιμασία «ανδρισμού» πουπαρόμοιά της δεν είχε να προσφέρει η μαλθακή αστική ζωή. Αυτός ο «ανδρισμός» εθεωρείτοαπαραίτητος για την «επιβίωση» των εθνών σ' ένα κόσμο όπου η πρόοδος ήταν αποτέλεσμα, όπωςπίστευαν, ανταγωνισμού και όχι συνεργασίας μεταξύ των εθνών - ακριβώς όπως συνέβαινε και

μεταξύ των ειδών του φυσικού κόσμου. Ο φιλελεύθερος φιλειρηνισμός εξακολούθησε να ασκείκάποια επιρροή στις δυτικές δημοκρατίες, όμως αντιμετωπιζόταν, ιδίως στη Γερμανία, ωςσύμπτωμα ηθικής κατάπτωσης.

Όλη τούτη η εξεζητημένη επιθετικότητα έκανε πολλούς διανοούμενους να καλωσορίσουν τονπόλεμο· το ίδιο ίσχυσε και για τα μέλη των παλαιών αρχουσών τάξεων, που ανέλαβαν με



Οι ΡΡΡώώώσσσοοοιιι πολεμούσαν για την προστασία των Σλάβων συγγενών και φίλων, για την προστασία τηςεθνικής τους τιμής και για να εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις τους απέναντι στη σύμμαχο Γαλλία.

Οι ΓΓΓάάάλλλλλλοοοιιι πολεμούσαν για ν' αμυνθούν ενάντια στην τελείως απρόκλητη επίθεση που δέχτηκαν απότον παραδοσιακό εχθρό τους.

Οι ΒΒΒρρρεεετττααανννοοο ί ί ί πολεμούσαν για να υπερασπίσουν το διεθνές δίκαιο και να προλάβουν τον κίνδυνο πουτους απειλούσε και που ήταν ο μεγαλύτερος που είχαν να αντιμετωπίσουν από τα χρόνια τουΝαπολέοντα.

Οι ΓΓΓεεερρρμμμααανννοοο ί ί ί πολεμούσαν στο πλευρό του ενός και μοναδικού συμμάχου που τους είχε απομείνει,και για να αποκρούσουν τη σλαβική απειλή εξ ανατολών που είχε ενώσει τις δυνάμεις της με τουςζηλόφθονους δυτικούς γείτονές τους με σκοπό να εμποδίσουν τη δίκαιη ανάδειξή τους σεΠαγκόσμια Δύναμη.

Αυτά τα επιχειρήματα πρόβαλαν οι κυβερνήσεις στους λαούς τους. Αλλά οι λαοί δεν χρειάζονταντην προπαγάνδα των κυβερνήσεών τους για να ξεσηκωθούν υπέρ του πολέμου. Κατατάχθηκαν στοστρατό και ξεκίνησαν να πολεμήσουν εμφορούμενοι απλώς από την ιδέα του πατριωτικού

καθήκοντος.

Ο Γερμανός στρατιωτικός συγγραφέας Κόλμαρ φον ντερ Γκολτζ είχε γράψει στα τέλη του 19ουαιώνα ότι σ' έναν οποιονδήποτε μελλοντικό ευρωπαϊκό πόλεμο ο κόσμος θα βίωνε την «Έξοδο τωνΕθνών» και είχε απόλυτο δίκιο. Τον Αύγουστο του 1914 οι ευρωπαϊκές στρατιωτικές αρχέςκινητοποίησαν έξι εκατομμύρια άνδρες και τους έθεσαν αντιμέτωπους με τους γείτονές τους. Ογερμανικός στρατός εισέβαλε στη Γαλλία και το Βέλγιο. Ο ρωσικός στρατός εισέβαλε στη Γερμανία.Ο αυστριακός στρατός εισέβαλε στη Σερβία και τη Ρωσία. Οι Γάλλοι επιτέθηκαν στα σύνορα καιμπήκαν στη γερμανική Alsace-Lorraine. Οι Βρετανοί έστειλαν εκστρατευτικό σώμα να βοηθήσει τουςΓάλλ ί ό θ έφ Β λί λύ έ Χ ύ Μό Ι λ ί



τα νώτα του σε περίπτωση γαλλικής εισβολής στη νότια Γερμανία και να μην υποχρεωθεί ναεισβάλει στην Ολλανδία· διότι, αν ο πόλεμος τραβούσε σε μάκρος, η ουδετερότητα της Ολλανδίας

ήταν ζωτική για τη γερμανική οικονομία. Μετά τον πόλεμο ο Μόλτκε κατηγορήθηκε ότι κατέστρεφετην ιδέα του Σλήφεν, αλλά μεταγενέστερες έρευνες έδειξαν ότι οι υποδείξεις του Σλήφεν ήτανανεφάρμοστες σε πρακτικό επίπεδο. Η εισβολή της Γερμανίας στο Βέλγιο ήταν γενικά αναμενόμενη-την πρόθεσή της πρόδιδαν οι σιδηροδρομικές εσχατιές που είχαν στηθεί κατά μήκος των συνόρωντης με το Βέλγιο- αλλά οι Βρετανοί και Γάλλοι στρατιωτικοί υπολόγιζαν ότι η έλλειψη εφοδίων καιανθρώπινου δυναμικού θα περιόριζαν τον ελιγμό αυτό στη δεξιά και μόνο όχθη του Μεύση (Μεζ).Αν τελικά ο Μόλτκε κατάφερε να υλοποιήσει τις ιδέες του Σλήφεν και να κλιμακώσει την επίθεση σεβαθμό που αιφνιδίασε εντελώς τους Συμμάχους, ήταν επειδή βασίστηκε στα δύο επιπλέον

στρατιωτικά σώματα -προϊόντα της αναβάθμισης του 1911-1912- και στην ανορθόδοξηχρησιμοποίηση των εφεδρικών μονάδων.

Οι Βέλγοι είχαν προετοιμαστεί για την περίπτωση γερμανικής εισβολής κατασκευάζοντας μεγάλαοχυρωματικά έργα στη Λιέγη. Για να τους αντιμετωπίσουν οι Γερμανοί χρησιμοποίησαν το δικό τουςμείζον «μυστικό όπλο», το κινητό πολιορκητικό πυροβολικό, ιδίως βαριά χόβιτσερ (οβιδοβόλα), ταβλήματα των οποίων διαπερνούσαν ατσάλι και μπετόν και σφυροκοπούσαν τις φρουρέςαναγκάζοντάς τες να παραδοθούν. Στις 17 Αυγούστου τα χόβιτσερ είχαν ήδη ανοίξει το δρόμο και η

γερμανική προέλαση στο Βέλγιο άρχισε. Μπροστά από τα γερμανικά στρατεύματα έτρεχαν οιπρόσφυγες που κουβαλούσαν με κάρα όσα υπάρχοντά τους είχαν προλάβει να περισώσουν. Τούτοιοι Βέλγοι πρόσφυγες ήταν οι πρώτες σταγόνες της ατέλειωτης πλημμύρας των ξεριζωμένων,εξαθλιωμένων ανθρώπων που έμελλε να γίνουν το σήμα κατατεθέν όλων των πολέμων του 20ούαιώνα. Οι κατακτητές μεταχειρίζονταν όσους έμεναν πίσω με πρωτοφανή βαναυσότητα για ναπρολάβουν το «λαϊκό πόλεμο», δηλαδή την αντίσταση με δολοφονίες και δολιοφθορές που πρώτοιοι Γάλλοι είχαν εγκαινιάσει το 1870 ενάντια στους εισβολείς τους. Βλέποντας σαμποτέρ και franc -

tireurs (ελεύθερους σκοπευτές) ακόμη κι εκεί που δεν υπήρχαν, οι Γερμανοί συνέλαβαν και

εκτέλεσαν περίπου 5.000 Βέλγους άμαχους και πυρπόλησαν αδιακρίτως κτίρια, ανάμεσά τους καιτο μεσαιωνικό πανεπιστήμιο της Λουβέν Στη Βρετανία οι θηριωδίες αυτές αποκτούσαν ακόμη



Η ιστορία της λεγόμενης «Μάχης του Μάρνη» έχει ειπωθεί αμέτρητες φορές. Όλοι όσοισυμμετείχαν διεκδίκησαν για λογαριασμό τους τη μερίδα του λέοντος. Το πιο επιτυχημένο σχόλιο

ίσως ήταν εκείνο του Joffre, ο οποίος είπε: «Δεν ξέρω ποιος κέρδισε τη μάχη αλλά ξέρω σε ποιον θαέπεφτε το φταίξιμο αν τούτη χανόταν». Εν συντομία ιδού τι συνέβη: Ο Κλουκ είχε λάβει εντολή νααναπτυχθεί στα δυτικά και νότια του Παρισιού για να περικυκλώσει τα γαλλικά στρατεύματα και ναολοκληρώσει την εξόντωσή τους. Αλλά στις 30 Αυγούστου αποφάσισε ότι, αντί να πραγματοποιήσει

αυτή την υπερβολικά φιλόδοξη επιχείρηση, θα ήταν καλύτερο να δώσει προτεραιότητα στηδιατήρηση της επαφής με τη στρατιά του στρατηγού φον Μπύλοφ στ' αριστερά του, η οποίακαθυστερούσε λόγω των γαλλικών αντεπιθέσεων. Με την έγκριση του Μόλτκε στράφηκε προς τανοτιοδυτικά του Παρισιού. Στο μεταξύ ο Joffre χρησιμοποιούσε το σιδηροδρομικό του δίκτυο για να

μεταφέρει στρατιώτες από τη δεξιά του πτέρυγα στη μείζονα περιοχή του Παρισιού, απ' όπου τώρααπειλούσαν το ακάλυπτο δεξί πλευρό του Κλουκ. Στις 4 Σεπτεμβρίου ο Joffre σταμάτησε τηνυποχώρηση του κύριου όγκου του στρατού του, εξαπολύοντάς τον ταυτόχρονα ενάντια στον Κλουκ. Όταν ο Κλουκ αναπτύχθηκε για να τον αντιμετωπίσει, δημιουργήθηκε ένα κενό ανάμεσα στο δικότου αριστερό πλευρό και το δεξί του Μπύλοφ, στο οποίο άρχισαν να διεισδύουν βρετανικές καιγαλλικές δυνάμεις. Ο φον Μόλτκε, όντας στο Λουξεμβούργο, 150 μίλια πίσω από το μέτωπο καιλαμβάνοντας αποσπασματικές μόνον αναφορές από τους στρατιωτικούς του διοικητές, άρχισε ν'ανησυχεί. Είχε ήδη αποδυναμώσει το στρατό του στέλνοντας δύο σώματα στο Ανατολικό Μέτωπο,

όπου τα πράγματα για τους Γερμανούς πήγαιναν από το κακό στο χειρότερο. Στις 8 Σεπτεμβρίουέστειλε ως πληρεξούσιό του τον αρχηγό της υπηρεσίας πληροφοριών συνταγματάρχη Χεντς, να δειτι συνέβαινε. Ο Χεντς βρήκε τα αρχηγεία και των δύο στρατιών σε κατάσταση σύγχυσης καισυμφώνησε με τους διοικητές τους ότι έπρεπε να υποχωρήσουν. Οι Γερμανοί οπισθοχώρησαν στονποταμό Αιν (στα γαλλο-βελγικά σύνορα), με τους Γάλλους και τους Βρετανούς να ακολουθούν κατάπόδας. Εκεί οι Γερμανοί κατέλαβαν θέσεις που κατάφεραν να κρατήσουν για τα επόμενα τέσσεραχρόνια.

Η Πρώτη Μάχη της Ypres



Η Πρώτη Μάχη της Ypres, όπως έγινε γνωστή, σήμανε το τέλος του παλιού βρετανικού στρατού.Επίσης σήμανε το τέλος του κινητού πολέμου στο Δυτικό Μέτωπο. Τα χαρακώματα που ανοίχτηκανβιαστικά στα λασπώδη εδάφη γύρω από την Ypres αποτέλεσαν μέρος της γραμμής που εκτεινόταναπό τη Βόρεια Θάλασσα ως τα ελβετικά σύνορα. Η γραμμή αυτή έμεινε ουσιαστικά αναλλοίωτη γιαάλλα τέσσερα τρομερά χρόνια.

Το Ανατολικό Μέτωπο το 1914

Στο Ανατολικό Μέτωπο η κατάσταση ήταν ακόμη πιο συγκεχυμένη. Θα πίστευε κανείς πως ηπολιτική λογική θα επέβαλε στους Αυστριακούς να εστιάσουν την επίθεσή τους στη Σερβία, την

«πρωταίτια» του πολέμου, και στους Ρώσους να σπεύσουν στο νότο για να σώσουν στους Σέρβους.Τα πράγματα όμως δεν έγιναν έτσι. Και οι δύο κυβερνήσεις είχαν ν' αντιμετωπίσουν σοβαράδιλήμματα. Η ρωσική κυβέρνηση δεχόταν έντονες πιέσεις να βοηθήσει τους Σέρβους, κυρίως απότους πανσλαβιστές εθνικιστές που επί πενήντα χρόνια ήταν η κινητήρια δύναμη πίσω από τηνεπέκταση της Ρωσίας στα Βαλκάνια. Όμως εξίσου έντονες ήταν οι πιέσεις να βοηθήσει τουςΓάλλους, πιέσεις που ασκούσε η φιλελεύθερη αστική τάξη, της οποίας οι δεσμοί με τη Δύση είχανπαγιωθεί μέσω των γαλλικών δανείων και επενδύσεων. Υπήρχε επίσης μία ισχυρή φιλογερμανική

φατρία, κυρίως στην αριστοκρατία της τσαρικής αυλής, που είχε προς στιγμή σωπάσει αλλά που

όλο και ενδυναμωνόταν όσο συνεχιζόταν ο πόλεμος. Το δε Γενικό Επιτελείο σπαρασσόταν απόπολιτικές και επαγγελματικές αντιζηλίες, τις οποίες ο Τσάρος προσπάθησε να αποσοβήσειδημιουργώντας δύο εντελώς ξεχωριστά στρατιωτικά σώματα υπό την εικονική ηγεσία του θείου τουΜεγάλου Δούκα Νικολάου. Αυτά τα σώματα θα συμμετείχαν σε διαφορετικούς πολέμους: το έναστα βορειοδυτικά στην Πολωνία και την ανατολική Πρωσία εναντίον της Γερμανίας, το άλλο στανότια, στη Γαλικία, εναντίον της Αυστροουγγαρίας.

Ήδη από το 1911, που άρχιζε η μεγάλη αναβάθμιση του γερμανικού στρατού, το γαλλικό ΓενικόΕπιτελείο τόνιζε στους Ρώσους τη σπουδαιότητα μιας αστραπιαίας εφόδου ώστε να αποσπαστούν



ανατολικά ενώ ο κύριος όγκος των γερμανικών δυνάμεων συγκεντρώθηκε για να αντιμετωπίσει τονΣαμσόνωφ. Η επιτυχία αυτού του ελιγμού χρωστούσε πολλά στο γεγονός ότι οι Γερμανοί είχανμάθει τα σχέδια των Ρώσων υποκλέπτοντας τα ραδιοσήματά τους, και ακόμη περισσότερα στηνπρωτοβουλία ενός Γερμανού στρατηγού, του φον Φρανσουά, ο οποίος αγνόησε τις εντολές ναπαραμείνει στη θέση του και τόλμησε να προελάσει για ν' ανακόψει την υποχώρηση του Σαμσόνωφστα νότια. Η τριήμερη μάχη του Τάνενμπεργκ (27-30 Αυγούστου) κόστισε στους Ρώσους 50.000νεκρούς στρατιώτες και 90.000 αιχμαλώτους. Ήταν μία από τις μεγαλύτερες στρατηγικές νίκες όλωντων εποχών και διδάσκεται ακόμη στις στρατιωτικές σχολές, αλλά οι επιπτώσεις της στην τελικήέκβαση του πολέμου ήταν αμελητέες. Το μόνο μακροπρόθεσμο αποτέλεσμά της ήταν νακαταγραφούν στη συνείδηση των Γερμανών οι Hindenburg και Luderndorff ως ημίθεοι. Στις

επακόλουθες μάχες των Μαζουριανών λιμνών (στη ΝΑ Πρωσία), οι Γερμανοί πήραν άλλους 30.000αιχμαλώτους αλλά έχασαν 100.000 δικούς τους άντρες.

Ακόμη νοτιότερα οι Αυστριακοί, όπως και οι Ρώσοι, αντιμετώπιζαν τα δικά τους διλήμματα. Οδιοικητής του αυστριακού Επιτελείου Κόνραντ φον Χότζεντορφ, ήθελε να τελειώνει μια για πάνταμε τους απείθαρχους Σέρβους, όμως από την άλλη είχε τέσσερις ρωσικές στρατιές συγκεντρωμένεςεναντίον του στα σύνορα της Γαλικίας και λάμβανε καθημερινά μηνύματα από το Βερολίνο νασυγκρουστεί μαζί τους για ν' ανακουφίσει την πίεση που δεχόταν ο γερμανικός στρατός. Ο φον

Χότζεντορφ τα θαλάσσωσε και στις δύο περιπτώσεις. Η βεβιασμένη επίθεση του στη Σερβίααπέτυχε. Οι Σέρβοι στάθηκαν σκληροί πολεμιστές και κατάφεραν να απωθήσουν τους Αυστριακούςπέρα από τα σύνορά τους· οι τελευταίοι μέτρησαν απώλειες 30.000 ανδρών. Η δε επίθεσή του σταβόρεια, στη ρωσική Πολωνία, είχε ως αποτέλεσμα μία σειρά αμφίρροπων, πολύνεκρων μαχών,ώσπου στο τέλος η ρωσική απειλή στο δεξί του πλευρό τον ανάγκασε να υποχωρήσει στα Καρπάθια,εγκαταλείποντας το οχυρό-κλειδί του Πρζέμισλ και χάνοντας άλλους 350.000 άντρες. Οι Γερμανοίανταποκρίθηκαν στις απελπισμένες εκκλήσεις του φον Χότζεντορφ για βοήθεια επιχειρώνταςεπίθεση στα δυτικά σύνορα της Πολωνίας, με κατεύθυνση τη Βαρσοβία. Το Νοέμβριο, και ενόσω οι

Βρετανοί πολεμούσαν στην Ypres, εκτεταμένες και ακατάληκτες μάχες πραγματοποιούνταν γύρωαπό το Λοτζ όπου η κάθε πλευρά έχασε από 100 000 άντρες Ο ασυγκράτητος φον Χότζεντορφ



Ο πόλεμος συνεχίζεται

Αν τούτος ήταν ένας «περιορισμένος πόλεμος» του στυλ του 18ου αιώνα, οι κυβερνήσεις στοσημείο αυτό θα μπορούσαν να κηρύξουν ανακωχή και να αποκαταστήσουν την ειρήνη,συμβιβάζοντας όπως-όπως τις διαφορές τους. Και αν περνούσε από το χέρι τους, αυτό ακριβώς θαέκαναν η Ρωσία και η Αυστροουγγαρία, οι δύο αρχικές πρωταγωνίστριες. Αλλά τώρα τα αρχικά αίτιαείχαν ξεχαστεί και οι επιθυμίες των δύο αυτών χωρών δεν ενδιέφεραν κανέναν. Το τιμόνικρατούσαν πλέον οι σύμμαχοί τους και δεν είχαν καμία πρόθεση να σταματήσουν. Τα γερμανικάστρατεύματα μετά από αλλεπάλληλες λαμπρές επιτυχίες εισχώρησαν βαθιά στην περιοχή τωναντιπάλων τους και πίστευαν ότι θα κατήγαγαν την τελειωτική νίκη τον ερχόμενο χρόνο. Η

γερμανική κυβέρνηση είχε ήδη καταγράψει, στο αποκαλούμενο Πρόγραμμα του Σεπτεμβρίου, τουςόρους της ειρήνης που σκόπευε να επιβάλει στους ηττημένους εχθρούς της. Στα δυτικά, το Βέλγιοθα γινόταν γερμανικό προτεκτοράτο. Η Γαλλία θα εξαναγκαζόταν να παραχωρήσει κι άλλα εδάφηκατά μήκος των ανατολικών συνόρων της, καθώς και να αποστρατικοποιήσει τις βόρειες περιοχέςτης ως τις εκβολές του Σομ. Στα ανατολικά, τα γερμανικά σύνορα θα εισχωρούσαν βαθιά μέσα στηνΠολωνία, και στα βόρεια θα εκτείνονταν παράλληλα με τις ακτές της Βαλτικής. Επίσης οι ηττημένοιΣύμμαχοι θα υποχρεώνονταν να καταβάλουν μεγάλες αποζημιώσεις, ανάλογες με τις απώλειες τηςΓερμανίας σε «αίμα και πόρους». Φυσικά για τη Γαλλία δεν μπορούσε να υπάρξει ειρήνη όσο ογερμανικός στρατός κατείχε το ένα πέμπτο της παραγωγικότερης περιοχής της. Για την κοινή γνώμητης Βρετανίας η ειρήνη ήταν αδιανόητη όσο η Γερμανία συνέχιζε να κατέχει το Βέλγιο και ναδιαπράττει εκεί τις ανήκουστες θηριωδίες της. Άλλωστε το ένα εκατομμύριο Βρετανοί που είχανκαταταγεί εθελοντικά στις αρχές του πολέμου δεν είχαν αρχίσει καλά-καλά να πολεμούν.

Εν πάση περιπτώσει και για τις δύο πλευρές, κυρίως για τη Βρετανία και τη Γερμανία, ο πόλεμος δενήταν πλέον ένας παραδοσιακός αγώνας για περισσότερη ισχύ, αλλά γινόταν ολοένα και

περισσότερο μια σύγκρουση ιδεολογιών. Αν οι συντηρητικοί στη Βρετανία έβλεπαν τον πόλεμο ωςάμυνα της Βρετανικής Αυτοκρατορίας ενάντια στην πρόκληση μιας αντίπαλης Μεγάλης Δύναμης, οι



Ο πόλεμος στη θάλασσα

Στην αρχή η βρετανική κυβέρνηση είχε κι εκείνη την ψευδαίσθηση της ηπειρωτικής Ευρώπης ότι οπόλεμος θα τελείωνε σε μερικούς μήνες - όχι λόγω μιας στρατιωτικής επιτυχίας αλλά εξαιτίας τηςκατάρρευσης του δημοσιονομικού συστήματος που επέτρεπε στις οικονομίες των εμπόλεμωνδυνάμεων να λειτουργούν. Γι' αυτό και η έκπληξη ήταν μεγάλη όταν ο υπουργός Πολέμου, οδιαπρεπέστερος εν ζωή στρατιωτικός, λόρδος Κίτσενερ προειδοποίησε τους πολίτες συναδέλφουςτου στο υπουργικό συμβούλιο να προετοιμαστούν για έναν πόλεμο που θα κρατούσε τουλάχιστοντρία χρόνια. Αλλά και το ιστορικό προηγούμενο δεν παρείχε λόγους να υποθέτει κανείς πως οπόλεμος θα τερματιζόταν συντομότερα. Ακόμη και αν η Γερμανία σημείωνε στην ξηρά τις επιτυχίες

του Ναπολέοντα, ο πόλεμος θα μακροημέρευε όπως στον καιρό του Ναπολέοντα· και όπως οΝαπολέων, η Γερμανία τελικά θα γνώριζε την ήττα από τη βρετανική υπεροχή στη θάλασσα. Ηβασική προτεραιότητα του Βασιλικού Ναυτικού ήταν να διασφαλίσει αυτήν ακριβώς την εξέλιξη.

Για τη σπουδαιότητα της εν λόγω «υπεροχής» των Βρετανών δεν αμφέβαλλε κανείς. Η ορθόδοξηάποψη του ναυτικού, τόσο στη Γερμανία όσο και στη Βρετανία, ήταν ότι ο πόλεμος θα κερδιζόταν ήθα χανόταν με μεγάλες ναυμαχίες όπως στην εποχή του Νέλσονα. Ο νικητής θα ήταν μετά σε θέσηνα φέρει στα όρια της λιμοκτονίας τον αντίπαλό του εξαναγκάζοντάς τον να παραδοθεί ή,

τουλάχιστον, να αποδιοργανώσει τόσο το εμπόριό του ώστε η οικονομία του να τιναχτεί στον αέρακαι να του είναι πια αδύνατο να συνεχίσει τον πόλεμο. Παρά το εντατικό ναυτικό πρόγραμμα του

Τίρπιτζ, ο γερμανικός Στόλος Ανοιχτής Θαλάσσης δεν ήταν ακόμη σε θέση να απειλήσει τοβρετανικό ναυτικό· αλλά οι Βρετανοί ανησυχούσαν τόσο πολύ για τις νάρκες και τις τορπίλες, πουδίσταζαν να καταδιώξουν το γερμανικό στόλο στις βάσεις του στη Βόρειο Θάλασσα ή να επιβάλουνστενό αποκλεισμό στις γερμανικές ακτές. Οι επιφυλάξεις τους δικαιώθηκαν όταν στις 22Σεπτεμβρίου 1914 ένα γερμανικό υποβρύχιο βύθισε τρία βρετανικά καταδρομικά στα Στενά τηςΜάγχης, με απώλειες 1.500 ανδρών. Έτσι τα βρετανικά πλοία παρέμεναν δεμένα στο Σκάπα Φλόου,στη βορειότερη άκρη της Σκοτίας, καραδοκώντας την έξοδο που ίσως επιχειρούσε ο γερμανικός

όλ λ ά ά λ φ ά δ ά β έθ θάλ ό ξέ



των οποίων οι αποικίες ήταν μείζων πηγή πλούτου, οι Γερμανοί είχαν επιδιώξει να αποκτήσουνυπερπόντιες κτήσεις μόνο για λόγους κύρους, για να στηρίξουν δηλαδή τον ισχυρισμό ότι η χώρατους ήταν Παγκόσμια Δύναμη· όμως αυτές οι αποικίες, αντί ν' αποφέρουν πόρους, απομυζούσαντην οικονομία τους. Τα νησιά τους στον κεντρικό Ειρηνικό -τα Μάρσαλ, οι Μαριάνες, οι Καρολίνες-

γρήγορα κατακτήθηκαν από τους Ιάπωνες συμμάχους της Βρετανίας, το ίδιο και η βάση τουςΤσινγκτάο στην ηπειρωτική Κίνα. Οι κτήσεις τους στο νότιο Ειρηνικό -η Σαμόα, η Παπούα, οι Νήσοιτου Σολομώντος, τα Bismark- πέρασαν στα χέρια των Αυστραλών και Νεοζηλανδών. Η ειρωνεία τηςιστορίας ήταν πως όλοι αυτοί οι τόποι, που στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο δεν είχαν κανδευτερεύουσα σημασία, έγιναν θέατρα απεγνωσμένων και αιματηρών μαχών στο Β' Παγκόσμιο. Στηδυτική Αφρική τα γαλλικά και βρετανικά αποικιακά στρατεύματα συνεργάστηκαν για να

ελευθερώσουν την Τογκολάνδη και τα Γερμανικά το Καμερούν. Οι Νοτιοαφρικανικές δυνάμεις,κυρίως Μπόερς που είχαν πολεμήσει εναντίον των Βρετανών δεκαπέντε χρόνια πριν, κατέλαβαν τηγερμανική νοτιοδυτική Αφρική, τη μετέπειτα Ναμίμπια, αλλά η γερμανική ανατολική Αφρική, ημετέπειτα Τανζανία, αποδείχτηκε σκληρός αντίπαλος. Ο διοικητής της φρουράς, Πάουλ φον Λέτοβ-

Βόρμπεκ, αφού απέτρεψε την απόβαση αγγλο-ινδικών στρατευμάτων στην Τάνγκα, στη συνέχειαδιέφυγε και άρχισε να παρενοχλεί το εκστρατευτικό σώμα που είχε σταλεί για να τον εξοντώσει υπότις διαταγές του Γιαν Κρίστιαν Σματς, ενός από τους αστέρες του πολέμου των Μπόερ. Οανταρτοπόλεμος του Λέτοβ-Βόρμπεκ συνεχιζόταν επιτυχώς όταν στην Ευρώπη έληξε ο πόλεμος το

1918.

Ο Λέτοβ-Βόρμπεκ έσωσε την τιμή των γερμανικών όπλων, αλλά η εκστρατεία του δεν επηρέασε στοελάχιστο την έκβαση του πολέμου. Ήταν σαφές από την αρχή ότι ο πόλεμος θα κρινόταν σταευρωπαϊκά πεδία μαχών. Αν και οι Βρετανοί σχεδίαζαν την «Άμυνα της Αυτοκρατορίας» επί τριάνταολόκληρα χρόνια, δεν τους απασχολούσε τόσο η υπεράσπιση των υπερπόντιων εδαφών τους όσο τοτι είχαν τούτα να προσφέρουν στο Βασιλικό Ναυτικό, καθώς και η ομογενοποίηση των καναδικών,αυστραλιανών και νεοζηλανδικών δυνάμεων με εκείνες του Ηνωμένου Βασιλείου. Η βρετανική

υπεροχή στις θάλασσες διευκόλυνε τη μεταφορά αυτών των δυνάμεων στην Ευρώπη· ορισμένεςμάλιστα φορές τις συνόδευαν ιαπωνικά πολεμικά πλοία Όλοι αυτοί οι στρατιώτες είχαν καταταγεί



πανικό, ιδιαίτερα από τη στιγμή που η Γερμανία το υποστήριζε με ενθουσιασμό. Το γερμανικόχρήμα έρεε αφειδώς στην Τουρκία, ιδίως για την ανάπτυξη των σιδηροδρόμων της. Γερμανοίδιπλωμάτες ασκούσαν ισχυρή επιρροή στην Κωνσταντινούπολη, κάτι που τον προηγούμενο αιώναήταν αποκλειστικό προνόμιο των Βρετανών, ενώ Γερμανοί αξιωματικοί βοηθούσαν στηνεκπαίδευση και τον επανεξοπλισμό του τουρκικού στρατού - αν και δεν πρόλαβαν να τον σώσουναπό την ταπεινωτική ήττα στον Πρώτο Βαλκανικό Πόλεμο του 1912. Σώζεται ακόμη ένα τέμενοςαφιερωμένο στους Γερμανούς συμβούλους στο Πολεμικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης.

Οι Βρετανοί αντιμετώπιζαν χαλαρά αυτές τις εξελίξεις. Από τη στιγμή που κατάφεραν να παγιώσουντη θέση τους στην Αίγυπτο τη δεκαετία του 1880, σταμάτησαν να στήνουν τους Τούρκους σαν

φράγμα απέναντι στο ρωσικό επεκτατισμό. Στην αρχή μάλιστα θεώρησαν ότι η γερμανική παρουσίαήταν ένα χρήσιμο αντίβαρο απέναντι στη Ρωσία. Όταν η Ρωσία έγινε σύμμαχος, τα Στενά πουένωναν τη Μεσόγειο με τη Μαύρη Θάλασσα, και που μέσω αυτών διακινούσε η Ρωσία το ένα τρίτοτων εξαγωγών της, απέκτησαν νέα στρατηγική σημασία, αλλά θεωρήθηκε δεδομένο ότι οαγγλογαλλικός έλεγχος στη Μεσόγειο μπορούσε να εγγυηθεί την ασφαλή διάβαση. Εξάλλου, αν οιΓερμανοί έλεγχαν τον τουρκικό στρατό ξηράς, οι Βρετανοί ασκούσαν ανάλογη επιρροή στο τουρκικόναυτικό. Δύο υπερσύγχρονα θωρηκτά είχαν κατασκευαστεί σε βρετανικά ναυπηγεία και τονΑύγουστο του 1914 ήταν έτοιμα να παραδοθούν. Αλλά όταν ξέσπασε ο πόλεμος το βρετανικό

κράτος έσπευσε να τα αγοράσει, ψυχραίνοντας έτσι τους υποστηρικτές του στηνΚωνσταντινούπολη. Η αλήθεια ήταν ότι οι Τούρκοι είχαν μόλις συνάψει σύμφωνο με τη Γερμανίαεναντίον της Ρωσίας, οπότε κανείς δεν μπορούσε να εγγυηθεί ότι τα δύο αυτά πλοία δεν θαέπεφταν στα χέρια των Γερμανών το περιστατικό ίσως να ξεχνιόταν αν δύο γερμανικά θωρηκτά, τοΓκέμπεν και το Μπρέσλαου. δεν ξέφευγαν από τους Βρετανούς διώκτες τους στη Μεσόγειο,ακριβώς πάνω στην έναρξη του πολέμου, για να αγκυροβολήσουν στα ανοιχτά τηςΚωνσταντινούπολης στις 12 Αυγούστου. Η απειλητική τους παρουσία, σε συνδυασμό με τις λαμπρέςεπιτυχίες των γερμανικών στρατευμάτων σε όλα τα μέτωπα, βοήθησε ώστε να πειστεί η τουρκική

κυβέρνηση να κηρύξει πόλεμο στη Ρωσία, και στις 29 Οκτωβρίου τα γερμανικά πλοία, τώρα υπότουρκική σημαία βομβάρδισαν την Οδησσό Ταυτόχρονα οι Τούρκοι επιτέθηκαν πρώτοι στους



μπλοκάρει τον εχθρό και η οικονομική της δύναμη για να στηρίξει τους Ευρωπαίους συμμάχους της- η στρατηγική που τόσο τους ωφέλησε στους Ναπολεόντειους Πολέμους. Τώρα τους δινόταν ηευκαιρία - ιδιαίτερα από τη στιγμή που ο στρατός ξηράς είχε αποτύχει να εξασφαλίσει μια θετικήέκβαση στο Δυτικό Μέτωπο. Ο νέος σε ηλικία Πρώτος Λόρδος του Ναυαρχείου, Winston Churchill,

με την ασύγκριτη ευφράδειά του, υποστήριξε την εκστρατεία στα Δαρδανέλια. Μαζί τουσυμφωνούσε και ο συνάδελφός του στο Υπουργείο Πολέμου, ο λόρδος Κίτσενερ, ένας στρατιώτηςτης αυτοκρατορίας που είχε περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στη Μέση Ανατολή. Κατ'αρχήν, μία τέτοια κίνηση θα αποκαθιστούσε εκ νέου την επικοινωνία με τη Ρωσία, επιτρέποντάς τηςνα εξάγει τα σιτηρά που έπαιζαν τόσο ζωτικό ρόλο στην οικονομία της. Και επίσης, έτσι θα άνοιγεμία «πίσω πόρτα» στα Βαλκάνια για να βοηθηθούν οι Σέρβοι που εξακολουθούσαν να αποκρούουν

με επιτυχία τις επιθέσεις των Αυστριακών ίσως μάλιστα να πείθονταν να συνδράμουν ξανά τηΣερβία και οι άλλες σύμμαχοι της στους Βαλκανικούς Πολέμους - η Βουλγαρία και η Ελλάδα. Για τηΒουλγαρία οι πιθανότητες να προσφέρει βοήθεια ήταν, ομολογουμένως, ελάχιστες. Έτσι κι αλλιώς,από παράδοση εχθρική προς τη Σερβία, είχε αναγκαστεί να της παραχωρήσει στο ΔεύτεροΒαλκανικό Πόλεμο τα εδάφη στη Μακεδονία που θεωρούσε δίκαιη αμοιβή της για τις προσπάθειέςτης στον Πρώτο, και επιθυμούσε διακαώς να τα πάρει πίσω. Οι Σύμμαχοι ήλπιζαν να τηναποζημιώσουν σε βάρος της Αυστροουγγαρίας, αλλά οι Κεντρικές Δυνάμεις ήταν σεπλεονεκτικότερη θέση να την πάρουν με το μέρος τους, και διπλωματικά και στρατιωτικά. Κανείς

δεν έμεινε άφωνος από έκπληξη όταν η Βουλγαρία, τον Οκτώβριο του 1915. μπήκε στον πόλεμο μετο μέρος των Κεντρικών Δυνάμεων.

Όμως η Ελλάδα ήταν άλλη ιστορία. Είχε στηρίξει τη Σερβία και στους δύο Βαλκανικούς Πολέμους. Οι Έλληνες επιχειρηματίες και έμποροι ήταν ανεπιφύλακτα αγγλόφιλοι. Ο στρατός και η βασιλική αυλήήταν εξίσου ανεπιφύλακτα γερμανόφιλοι - πράγμα αναμενόμενο, αφού ο βασιλιάς ήταν κουνιάδοςτου Kaiser (τα περισσότερα καινούρια βαλκανικά κράτη είχαν «ψωνίσει» τις βασιλικές τουςοικογένειες από τη Γερμανία). Ο Κρητικός πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος, ήταν επίσης

σθεναρός υποστηρικτής των Συμμάχων, αλλά απαιτούσε υψηλό τίμημα για να συμπαραταχθεί - τηνΚωνσταντινούπολη η οποία δυστυχώς είχε ταχθεί στους Ρώσους Παρ' όλα αυτά οι σερβικές νίκες



Χειροτερεύοντας ακόμη περισσότερο τα πράγματα, οι Κεντρικές Δυνάμεις ανέλαβαν τηνπρωτοβουλία των κινήσεων στα Βαλκάνια, με πολύ μεγαλύτερη επιτυχία. Το Νοέμβριο του 1915αυστριακές και γερμανικές δυνάμεις υπό γερμανική διοίκηση και με τη συνδρομή των Βουλγάρων,εισέβαλαν στη Σερβία από τρεις πλευρές, αποτρέποντας έτσι την προέλαση των Συμμάχων από τηΘεσσαλονίκη. Η Σερβία, αβοήθητη, συντρίφτηκε και κυριεύτηκε· τα υπολείμματα του ηττημένουστρατού της έμειναν να αγωνίζονται καταχείμωνα στο Μαυροβούνιο για να βρουν διέξοδο σταλιμάνια της Αδριατικής. Όσοι επέζησαν προσχώρησαν στη συμμαχική δύναμη της Θεσσαλονίκης, ηοποία έμενε άπρακτη εκεί, σε μία κατάσταση σχεδόν κωμικής ανικανότητας, ενώ οι Αυστριακοίμπορούσαν τώρα πια να συγκεντρώσουν την προσοχή τους στους προσφιλέστερους αντιπάλουςτους: τους Ιταλούς.

Η Ιταλία μπαίνει στον Πόλεμο

Η Ιταλία, όπως έχουμε δει, βιάστηκε να δηλώσει την ουδετερότητά της με το που ξέσπασε οπόλεμος. Δεν την ενθουσίαζε ιδιαίτερα η ιδέα της συμμετοχής της: το Δημόσιο Ταμείο της είχεαποστραγγιστεί εξαιτίας του πολέμου με τους Τούρκους, και η βιομηχανία της είχε παραλύσει απότις απεργίες. Η Εκκλησία και μεγάλο μέρος της αριστοκρατίας υποστήριζαν τον αγώνα τωνΚαθολικών Αυστριακών ενάντια στη φιλελεύθερη Δύση. Αλλά οι παραδόσεις του Risorgimento, της

προοπτικής της τελικής ενοποίησης του ιταλικού έθνους, έδιναν στους Συμμάχους το μεγάλοπλεονέκτημα της λαϊκής υποστήριξης· ένα πλεονέκτημα που οι Κεντρικές Δυνάμεις μπορούσαν νααντισταθμίσουν μόνον εκχωρώντας τα ιταλόφωνα εδάφη που βρίσκονταν ακόμη υπό αυστριακήκατοχή. Οι Γερμανοί πίεσαν φορτικά τους Αυστριακούς συμμάχους τους να το κάνουν, αλλά ηΒιέννη δικαιολογημένα δίσταζε. Στο κάτω-κάτω, ο πόλεμος δινόταν για να διατηρηθεί η μοναρχία,όχι για να αποσυντεθεί. Οι Ιταλοί ήταν γενικότερα αντιπαθείς, πέρα από το ότι ήταν και οι μόνοιαντίπαλοι τους οποίους οι Αυστριακοί πίστευαν ακράδαντα ότι μπορούσαν να νικήσουν. Παρ' όλααυτά, το Μάιο του 1915 η Βιέννη υποχώρησε διστακτικά στη γερμανική πίεση. Ήταν όμως αργά: οιΙταλοί είχαν ήδη υπογράψει το μυστικό Σύμφωνο του Λονδίνου με τους Συμμάχους, στις 26

λί ύ φ ό ό όλ λόφ έ ό Άλ



περνούσε από το χέρι του, ο Φάλκενχαϊν θα ακολουθούσε την τακτική του Σλήφεν: θα έστελνεδηλαδή όσο το δυνατόν μικρότερες δυνάμεις για να συγκρατήσουν τους Ρώσους, συγκεντρώνονταςτον κύριο όγκο του στρατού του στο Δυτικό Μέτωπο. Όμως δεν περνούσε από το χέρι του. Διότι οιμεγάλοι ήρωες του γερμανικού λαού ήταν τώρα οι νικητές του Τάνενμπεργκ: ο Hindenburg και οLuderndorff . Αυτό το φοβερό δίδυμο δεν σκόπευε να φύγει από το προσκήνιο ούτε ν' αφήσει τολαμπρό πεδίο της νίκης του να ξεχαστεί, και τώρα διέθετε την πολιτική επιρροή για να το πετύχει.Επιπλέον οι Αυστριακοί ήταν στα πρόθυρα της κατάρρευσης μετά το τέλος της καταστροφικήςχειμερινής τους εκστρατείας. Μέχρι το Δεκέμβριο μόνον του 1914 είχαν χάσει 1.250.000 άντρες.Μέχρι το Μάρτιο του 1915 έχασαν άλλους 800.000. Σ' αυτές τις απώλειες περιλαμβάνονταν οιπερισσότεροι μόνιμοι αξιωματικοί που κρατούσαν ενωμένο αυτό τον πολυεθνικό στρατό, οπότε οι

σλαβικές μονάδες -Τσέχοι, Ρουμάνοι, Ρουθηνοί- άρχισαν να λιποτακτούν μαζικά. Ο ίδιος ο Κόνραντφον Χότζεντορφ έφτασε στο σημείο να σκεφτεί μια χωριστή ειρήνη με τη Ρωσία μήπως κι έτσικατάφερνε να τα βγάλει πέρα με τους Ιταλούς.

Έτσι, με βαριά καρδιά, ο Φάλκενχαϊν το πήρε απόφαση ότι για την ώρα θα έπρεπε να συνεχίσει νααμύνεται στη δύση και να εξαπολύει σφοδρές επιθέσεις στην ανατολή, αφενός για να βοηθήσειτους Αυστριακούς συμμάχους και αφετέρου για να επιφέρει βαριά πλήγματα στους Ρώσους ώστενα ενισχύσει τους ισχυρούς εκείνους κύκλους στην Αγία Πετρούπολη που ήδη ζητούσαν ειρήνη.

Προχώρησε λοιπόν στη σύσταση μιας νέας αυστρογερμανικής στρατιάς υπό τις διαταγές τουστρατηγού Αυγούστου φον Μάκενσεν, με επιτελάρχη του τον συνταγματάρχη Χανς φον Ζέεκτ.Σκοπός αυτού του καινούριου στρατεύματος ήταν να χτυπήσει τις ρωσικές θέσεις στη Γαλικία στηνπεριοχή Γκορλίτσε-Τάρνουφ. Σ' αυτή την επίθεση χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά οι μέθοδοιπου έμελλε να χαρακτηρίσουν τα τελευταία χρόνια του πολέμου: προσεχτικά σχεδιασμένες έφοδοιτου πεζικού πίσω από ένα παραπέτασμα από παρατεταμένα και συγκεντρωμένα πυρά τουπυροβολικού. Είχε τεράστια επιτυχία: 100.000 άντρες αιχμαλωτίστηκαν και οι γραμμές των Ρώσωνυπέστησαν διείσδυση βάθους ογδόντα μιλίων. Η επιτυχία αυτή-καθαυτή δεν ήταν «καθοριστική»,

αλλά για τον Φάλκενχαϊν δεν ήταν εκεί το θέμα. Είχε αρχίσει να καταλαβαίνει την ουσία αυτού τουκαινούριου είδους διεξαγωγής πολέμου Τώρα ο στόχος δεν ήταν τόσο η νίκη στο πεδίο όσο η



χωρίς κανέναν οίκτο για τους Πολωνούς και Λιθουανούς αυτόχθονες. Ο αριθμός των προσφύγωνυπολογιζόταν σε τρία έως δέκα εκατομμύρια. Οι Γερμανοί αδιαφορούσαν ακόμη περισσότερο γιατις τύχες των πολιτών. Προέλαυναν όχι μόνον ως κατακτητές αλλά και ως αποικιστές: τούτα ήτανεδάφη που ο Luderndorff σκόπευε να προσαρτήσει (ως μέρος ενός μεγαλύτερου Reich), όπου θαέρχονταν να εγκατασταθούν και να κυριαρχήσουν Γερμανοί. Η περιοχή έγινε γνωστή απλώς ωςOberOst, παίρνοντας το όνομά της από το στρατιωτικό οργανισμό που τη διοικούσε. Οι Γερμανοίαξιωματικοί μεταχειρίζονταν τους κατοίκους σαν να επρόκειτο για βαρβάρους ιθαγενείς χωρίςδικαιώματα ή εθνική ταυτότητα. Και σ' αυτήν, όπως σε πολλές άλλες περιπτώσεις, η Γερμανία στονΑ' Παγκόσμιο Πόλεμο προδιέγραψε δυσοίωνα τη συμπεριφορά που θα επιδείκνυε στον Β'Παγκόσμιο.

Το Δυτικό Μέτωπο το 1915

Στο Δυτικό Μέτωπο οι Γερμανοί κράτησαν άμυνα σ' όλη τη διάρκεια του 1915 με την ίδια επιτυχία.Επιτέθηκαν μόνο μία φορά, τον Απρίλιο, στην Ypres, με κύριο σκοπό να δοκιμάσουν ένα νέο όπλο,τα δηλητηριώδη αέρια του χλωρίου. Στην αρχή τούτα αποδείχτηκαν πολύ αποτελεσματικά: ταΣυμμαχικά στρατεύματα εναντίον των οποίων χρησιμοποιήθηκαν αιφνιδιάστηκαν και εγκατέλειψανπροσωρινά οχτώ χιλιόμετρα πρώτης γραμμής. Αλλά οι Σύμμαχοι βρήκαν γρήγορα αντίδοτα και

συμπεριέλαβαν τα αέρια αυτά στο δικό τους οπλοστάσιο, κάνοντας έτσι τον πόλεμο ακόμη πιοολέθριο και απάνθρωπο. Καθώς αυτή η νέα «θηριωδία» προστέθηκε στο γερμανικό «φάκελο» τηςβαρβαρότητας και έγινε ένα από τα πολυτιμότερα επιχειρήματα της συμμαχικής προπαγάνδας όσοδιαρκούσε ο πόλεμος αλλά και μετά τη λήξη του, μπορούμε να πούμε ότι περισσότερα χάθηκανπαρά κερδήθηκαν απ' αυτή την καινοτομία. Κατά τ' άλλα, τα γερμανικά στρατεύματαισχυροποίησαν τις αμυντικές τους θέσεις, συνήθως σε σημεία δικής τους επιλογής - σκάβονταςχαρακώματα με βαθιά και συχνά άνετα καταφύγια, τριγυρισμένα από συρματοπλέγματα καιεφοδιασμένα όχι μόνο με κανόνια αλλά και με μυδραλιοβόλα, τα οποία τώρα κέρδιζαν όλο και

μεγαλύτερη αναγνώριση σ' ένα είδος αμυντικού πολέμου που κανένας ευρωπαϊκός στρατός δενί έ ό θ ώ



βαριά εκρηκτικά, δηλαδή βλήματα αρκετά ισχυρά ώστε να ισοπεδώνουν οχυρωματικά έργα καισυρματοπλέγματα, να κονιορτοποιούν το πεζικό του εχθρού μέσα στα χαρακώματά του, να χτυπούντις εφεδρείες καθώς θα έρχονταν προς ενίσχυση των αμυνομένων και να εξουδετερώνουν τοεχθρικό πυροβολικό. Επίσης οι έφοδοι του πεζικού έπρεπε να συντονιστούν προσεχτικά με ταμπαράζ του πυροβολικού, κάτι που απαιτούσε όχι μόνο άριστους χειριστές αλλά και αξιόπιστεςεπικοινωνίες· και οι μοναδικές διαθέσιμες επικοινωνίες από τη στιγμή που δεν υπήρχαν κινητοίασύρματοι, ήταν οι αγγελιοφόροι, τα ταχυδρομικά περιστέρια και οι τηλεφωνικές γραμμές πουσυνήθως ήταν τα πρώτα θύματα του εχθρικού πυροβολικού. Τέλος, ακόμη και αν αρχικά πετύχαινεμία έφοδος των Συμμάχων, σπάνια κατάφερνε να εισχωρήσει πέρα από την πρώτη γραμμή τουγερμανικού συστήματος χαρακωμάτων, όπου οι επιτιθέμενοι παρέμεναν ευάλωτοι στους

βομβαρδισμούς και τις πλαγιοκοπήσεις των αντεπιτιθέμενων. Η περαιτέρω προέλασή τουςκαθυστερούσε μέχρι να ξαναστοχεύσει με ακρίβεια το πυροβολικό. Σ' αυτή τη φάση, οιπυροβολητές έπρεπε πρώτα να βάλουν δοκιμαστικά για να εξασφαλίσουν την ακρίβεια και μετά ν'ανοίγουν κανονικό πυρ. Αυτό έπαιρνε χρόνο και καταργούσε το στοιχείο του αιφνιδιασμού.Αργότερα (όπως θα δούμε) επινοήθηκαν μέθοδοι «προ-ρύθμισης», οπότε οι δοκιμαστικές βολέςέπαψαν να είναι απαραίτητες. Τέλος, η δυσκολία επικοινωνίας μεταξύ των δυνάμεων εφόδου καιτων εφεδρειών που χρειάζονταν για να ολοκληρωθεί η διάσπαση των εχθρικών γραμμώνκαθιστούσαν τη διοίκηση και τον έλεγχο στο πεδίο μάχης σχεδόν ανέφικτα.

Για τους Βρετανούς το πρόβλημα ήταν ακόμη πιο πολύπλοκο διότι οι δυνάμεις τους αποτελούνταναπό σχεδόν ανεκπαίδευτους εθελοντές οι οποίοι διοικούνταν από αξιωματικούς που συχνάπροάγονταν άσχετα με τις ικανότητές τους· όμως πρέπει να σημειώσουμε ότι και οι Γάλλοι -

εκπαιδευμένοι μεν αλλά για ένα τελείως διαφορετικό είδος πολέμου- δεν τα κατάφερναν καλύτερα.Εν πάση περιπτώσει, τον Σεπτέμβριο η απελπιστική κατάσταση των Ρώσων απαιτούσε μία τεράστιακινητοποίηση στη δύση. Έτσι οι Σύμμαχοι εξαπέλυσαν μία μεγάλη κοινή επίθεση που κατά ταλεγόμενα του στρατάρχη Joffre, «θα ανάγκαζε τους Γερμανούς να υποχωρήσουν μέχρι τον Μεύση

και κατά πάσα πιθανότητα θα τερμάτιζε τον πόλεμο». Ο βρετανικός τομέας συγκεντρώθηκε στοΛόος περιοχή των ορυχείων Η επίθεση έγινε με την υποστήριξη του πυροβολικού που τώρα



Πόλεμος φθοράς

Η κατάσταση στο εσωτερικό των εμπόλεμων κρατών

Το 1915 έφθανε στο τέλος του και ο πόλεμος, που γενικά αναμενόταν να τελειώσει σε έξι μήνες,είχε διαρκέσει σχεδόν ενάμισυ χρόνο· κανείς πια δεν περίμενε σύντομο τερματισμό. Γιατί είχεκρατήσει τόσο;

Υπάρχει μία απλή απάντηση: η συνεχής υποστήριξη όλων των εμπόλεμων λαών, οι οποίοι όχι μόνουπέμεναν καρτερικά τις τεράστιες στρατιωτικές απώλειες αλλά και δέχονταν αδιαμαρτύρητα τουςαυξανόμενους περιορισμούς και τις ολοένα μεγαλύτερες ταλαιπωρίες που επέβαλε η διεξαγωγήτου πολέμου. Όλες οι κυβερνήσεις εξουσίαζαν τις ζωές των υπηκόων τους σε βαθμό που όχι μόνοδεν είχε προηγούμενο αλλά που μέχρι τότε ήταν αδιανόητο. Και εκεί που δεν ασκούσαν τον έλεγχοοι κυβερνήσεις, έπαιρναν τα πράγματα στα χέρια τους οι εθελοντικές οργανώσεις. Η οικονομικήκατάρρευση που όλοι περίμεναν στις αρχές του πολέμου δεν προέκυψε. Τα ασφάλιστρα έμεινανκαθηλωμένα, τα κρατικά δάνεια ήταν υπερκαλυμμένα, τα χαρτονομίσματα αντικατέστησαν τοχρυσό, η έλλειψη εργατικού δυναμικού ανέβασε τους μισθούς στα ύψη και τα συμβόλαια με το

κράτος απέφεραν πρωτόγνωρη ευμάρεια σε κάποιες κατηγορίες των επιχειρηματικών τάξεων. Οιπαραγωγοί γεωργικών προϊόντων είχαν να αντιμετωπίσουν το τεράστιο πρόβλημα της έλλειψηςεργατικών χεριών, όμως η ζήτηση για τα προϊόντα τους ήταν μεγαλύτερη από ποτέ. Για να πούμετην αλήθεια, μετά από ένα χρόνο πολέμου μεγάλες μερίδες του πληθυσμού σε όλες τις εμπόλεμεςχώρες βρέθηκαν σε καλύτερη οικονομική κατάσταση από ποτέ. Αλλά στα τέλη του 1915 ο αμοιβαίοςαποκλεισμός άρχισε να δείχνει τα δόντια του. Οι εξαγωγές ελαττώθηκαν δραματικά· οι τιμέςανέβηκαν· ο πληθωρισμός που προέκυψε από την πλημμύρα του χάρτινου χρήματος χτύπησε τουςμισθοσυντήρητους· οι εισαγόμενες πρώτες ύλες για τη βιομηχανία είτε σπάνιζαν είτε χάθηκαν

ολωσδιόλου. Η συνδυασμένη πίεση του αποκλεισμού και των απαιτήσεων των ενόπλων δυνάμεωνοδήγησε σε ελλείψεις τροφίμων, καυσίμων και μεταφορών και το 1916 ο άμαχος πληθυσμός άρχισε



μεγιστάνας εφοπλιστής Άλμπερτ Μπάλιν πήρε την πρωτοβουλία να δημιουργήσει έναν ΚεντρικόΑγοραστικό Οργανισμό για να σχεδιάσει ορθολογιστικά την απόκτηση των απαραίτητωνεισαγομένων ειδών. Και οι δύο αυτοί οργανισμοί διευθύνονταν από επιχειρηματίες υπό την

εποπτεία του Ράτεναου και του Μπάλιν. Η γερμανική χημική βιομηχανία, η καλύτερη στην Ευρώπη,πήρε για μία ακόμη φορά την πρωτοβουλία να αναπτύξει υποκατάστατα (ερζάτς) των μηδιαθέσιμων πρώτων υλών -πολτό ξύλου για την υφαντουργία, συνθετικά ελαστικά, νιτρικά άλαταγια λιπάσματα, καθώς και εκρηκτικά. Ακόμη κι έτσι, στα τέλη του 1915 ρούχα και τρόφιμα άρχισαννα σπανίζουν. Τα δελτία τροφίμων και οι έλεγχοι τιμών που καθιερώθηκαν τότε έγιναν γενικώςαποδεκτά ως δίκαια μέτρα· αλλά παρά τις νίκες του στρατού, ο γερμανικός λαός άρχισε νααποθαρρύνεται, να αγωνιά και, στις πόλεις, να πεινά.

Ούτε οι Βρετανοί ήταν προετοιμασμένοι για ένα μακροχρόνιο πόλεμο, αλλά το κράτος είχεπρολάβει να λάβει κάποια στρατιωτικά και πολιτικά μέτρα. Είχε ήδη συνταχθεί ένα "ΒιβλίοΠολέμου" που όριζε ποιος θα ασκούσε τον έλεγχο σε λιμάνια, σιδηροδρόμους, ναυτιλία,ασφάλιστρα· και το κοινοβούλιο είχε ψηφίσει ομόφωνα ένα διάταγμα περί Άμυνας του Βασιλείουτο οποίο έδινε στην κυβέρνηση απεριόριστες εξουσίες. Η ίδια η κυβέρνηση, φιλελεύθερη καιειρηνόφιλη υπό τη χαλαρή ηγεσία του Χέρμπερτ Άσκουιθ, άφησε αρχικά τη διεξαγωγή του πολέμουστα χέρια του Κίτσενερ. Όπως τόσοι και τόσοι Βρετανοί στρατιωτικοί ηγέτες, ο Κίτσενερ είχε

περάσει το μεγαλύτερο μέρος της σταδιοδρομίας του στο εξωτερικό και τώρα βρισκόταν έξω από τανερά του· αλλά, αντίθετα με τους συγχρόνους του, είχε συνειδητοποιήσει ότι ο πόλεμος θα ήτανμακροχρόνιος, και ότι εκτός από μεγάλο ναυτικό θα απαιτούσε και μεγάλο στρατό ξηράς. Σχεδίαζενα αυξήσει τις μεραρχίες του Εκστρατευτικού Σώματος από έξι σε εβδομήντα, και κάλεσε εθελοντέςγια το σκοπό αυτό. Η ανταπόκριση ήταν άμεση. Μέχρι το τέλος του 1914 είχαν καταταγεί έναεκατομμύριο άνδρες, πολύ περισσότεροι από όσοι ήταν δυνατόν να εξοπλιστούν. Όμως τούτοι δενκάλυπταν ούτε το ένα τέταρτο του αριθμού που θα χρειαζόταν τελικά, και το καλοκαίρι του 1915 ηπροσφορά σε εθελοντές είχε στερέψει. Η επιστράτευση ήταν σχεδόν ύβρις για τη φιλελεύθερη

κυβέρνηση, οπότε δοκίμασε να πάρει μία σειρά ημίμετρων ώσπου το Μάιο του 1916 καθιέρωσε μεμεγάλο δισταγμό την υποχρεωτική θητεία για όλους τους άντρες από 18 μέχρι 41 χρόνων



αγαθών με δελτία, που είχαν προκύψει από την αυξανόμενη πίεση του αποκλεισμού. Κατάσυνέπεια, αν και το 1918 μεγάλο μέρος του πληθυσμού υποσιτιζόταν, οι Βρετανοί δεν γνώρισανποτέ τη λιμοκτονία και τη στέρηση που μάστιζαν τους εχθρούς τους μέχρι το τέλος του πολέμου.

Η Γαλλία είχε χάσει το 40% των αποθεμάτων της σε άνθρακα και το 90% των σιδηρούχωνμεταλλευμάτων της λόγω της γερμανικής κατοχής· αλλά εξακολουθούσε να είναι βασικά μίαγεωργική χώρα και, παρ' ότι η πολιτική της ηγεσία ήταν περιβόητη για την αστάθειά της, ηδιακυβέρνηση ουσιαστικά βρισκόταν στα χέρια της εκπληκτικά αποτελεσματικής γραφειοκρατίαςπου είχε δημιουργήσει ο Ναπολέων. Ακόμη πιο σημαντικό, κράτησε τις προσβάσεις της στααποθέματα του δυτικού ημισφαιρίου, οπότε η άριστη πολεμική βιομηχανία της δεν επλήγη. Ηκυβέρνησή της, ένας ευρύς συνασπισμός κέντρου και αριστεράς όπως της Βρετανίας, ανέθεσε στηναρχή τα ζητήματα πολέμου στο στρατάρχη Joffre, τον ήρωα του Μάρνη. Στο τέλος του 1915 ογαλλικός στρατός είχε υποστεί τόσο βαριές απώλειες και είχε να επιδείξει τόσο λίγες νίκες πουάρχισαν να εκφράζονται αμφιβολίες για τις ικανότητες του Joffre - αμφιβολίες που επιβεβαιώθηκανόταν δεν μπόρεσε να προβλέψει τη γερμανική επίθεση στο Βερντέν την επόμενη άνοιξη. Αλλά δενυπήρχε ακόμη καμία διάθεση για ειρήνη. Ο παραδοσιακός πατριωτισμός της δεξιάς, πουενσαρκωνόταν στο πρόσωπο του προέδρου Raymond Puancare, συναντούσε τον ακραίοριζοσπαστισμό του δριμύτερου επικριτή του, του Georges Clemenceau, στην αποφασιστικότητα να

κερδίσουν τον πόλεμο και να αφαιρέσουν μια για πάντα από τη Γερμανία τη δυνατότητα ν' αρχίσεικαινούριο.

Η κατάσταση στη Ρωσική Αυτοκρατορία ήταν τελείως διαφορετική. Παρά το αστείρευτο ανθρώπινοδυναμικό της και την εκβιομηχάνιση της οικονομίας της, η Ρωσία υπέφερε από δύο μεγάλα καιεντέλει ολέθρια δεινά: τη γεωγραφική απομόνωση και τη διοικητική ανικανότητα. Το πρώτοπαρέλυε την οικονομία της, το δεύτερο την καθιστούσε ανίκανη να την αποκαταστήσει. Όταν άρχισεο πόλεμος, οι εισαγωγές σταμάτησαν και οι εξαγωγές της -κυρίως σιτηρά από τη νότια Ρωσία,

αποκλεισμένα τώρα στα Δαρδανέλια- έπεσαν κατά 70%. Η εγχώρια παραγωγή δεν μπορούσε νακαλύψει το κενό αν και οι ντόπιοι μεσάζοντες αποκόμιζαν τεράστια κέρδη Τα ρωσικά



Επιτελείο είχε αναδιοργανωθεί και βελτιωθεί κατά πολύ, όπως απέδειξε η θεαματική επιτυχία τουστρατηγού Μπρουσίλοφ το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς. Αλλά στο εσωτερικό της χώραςεπικρατούσε χάος. Το οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο δεν μπορούσε να αντεπεξέλθει στην

αυξημένη κυκλοφορία, γεγονός που οδήγησε στη διακοπή της προμήθειας καυσίμων και, ακόμησοβαρότερο, τα τρόφιμα σταμάτησαν να εισρέουν στις πόλεις. Το χειμώνα του 1915-1916 οικάτοικοι όλων των ρωσικών πόλεων λιμοκτονούσαν, τα πράγματα όμως ήταν πιο τραγικά στηνπρωτεύουσα, το Πέτρογκραντ (όπως πατριωτικά ξαναβαφτίστηκε η Αγία Πετρούπολη το 1914). To

1916 η κατάσταση επιδεινώθηκε· απεργίες και διαδηλώσεις ξεσπούσαν στα αστικά κέντρα, και στηνύπαιθρο οι άντρες έκαναν ό,τι μπορούσαν για ν' αποφύγουν τη στράτευση. Στα τέλη του 1916 ηΡωσία έδινε την εικόνα ακυβέρνητης χώρας.

Η μόνη παρηγοριά για τους Συμμάχους ήταν ότι η Αυστροουγγαρία βρισκόταν πάνω-κάτω στο ίδιοχάλι. Το μοναδικό πλεονέκτημα της Μοναρχίας -και δεν θεωρείτο πάντα πλεονέκτημα- ήταν ότι οιΓερμανοί μπορούσαν να της προσφέρουν άμεσα βοήθεια· αλλιώς οι Αυστριακοί μπορεί νακατέρρεαν πιο γρήγορα και από τους Ρώσους. Η εθνική -ή, μάλλον, πολυεθνική- αλληλεγγύη πουείχε παρατηρηθεί στην έναρξη του πολέμου δεν κράτησε για πολύ. Την άνοιξη του 1915, μετά τηνκαταστροφική χειμερινή εκστρατεία του Κόνραντ, ο αυστριακός στρατός μετρούσε απώλειες δύοεκατομμυρίων ανδρών, ανάμεσά τους και οι περισσότεροι μόνιμοι αξιωματικοί που κρατούσαν

ενωμένη αυτή τη δύναμη της οποίας οι στρατιώτες μιλούσαν μια ντουζίνα διαφορετικές γλώσσες.Μόνον με τις συνεχείς ενέσεις Γερμανών «συμβούλων» και αξιωματούχων στεκόταν ακόμη αυτό τοστράτευμα στα πόδια του. Όσο για τους Ούγγρους, τραβούσαν το δικό τους δρόμο σ' ό,τι αφορούσεστα εσωτερικά τους ζητήματα και, όντας αυτάρκεις σε τρόφιμα, δεν υπέφεραν ιδιαίτερα από τηνπαράταση του πολέμου. Οι Αυστριακοί δεν είχαν αυτό το πλεονέκτημα. Για τη διατροφή τουςεξαρτώνταν από τους Ούγγρους, οι οποίοι δεν φαίνονταν καθόλου πρόθυμοι να βοηθήσουν. Ηαυστριακή οικονομία υπέφερε όσο και η γερμανική από τον αποκλεισμό των Συμμάχων, αλλά ηανίκανη γραφειοκρατία, που φοβόταν μήπως εξανεμιστεί έστω και αυτή η αμφίβολη πατριωτική

αφοσίωση του πληθυσμού, δεν προσπάθησε να επιβάλει μέτρα λιτότητας ή να καθιερώσει τοσύστημα των δελτίων Η Βιέννη άρχισε να πεινά πριν ακόμη και από το Πέτρογκραντ



έπρεπε να αναγκαστούν να επιτεθούν για να επανακτήσουν έδαφος που δεν είχαν τα περιθώρια ναχάσουν, και το έδαφος στη συγκεκριμένη περίπτωση ήταν το οχυρό του Βερντέν. Το ίδιο το Βερντένδεν είχε στρατηγική σημασία αλλά βρισκόταν στο άκρο μιας ευάλωτης αιχμής, και ήταν ιστορική

τοποθεσία συνδεδεμένη με όλες τις μεγάλες στρατιωτικές δόξες της Γαλλίας. Ο Φάλκενχαϊν ήτανσίγουρος ότι ο Joffre δεν θα είχε την πολυτέλεια να μην το υπερασπιστεί - ή να αποτύχει να τοξανακερδίσει αν το έχανε. Τα γερμανικά στρατεύματα θα είχαν, αναπόφευκτα, τις δικές τουςαπώλειες, αλλά τούτες, πίστευε ο Φάλκενχαϊν, θα ελαχιστοποιούνταν με την αποτελεσματική χρήσητων τεχνικών που είχαν εφαρμοστεί με τόση επιτυχία στο Γκορλίτσε-Τάρνουφ: τον αιφνιδιασμό, τηνκαλή οργάνωση και πάνω απ' όλα την υπεροχή στο πυροβολικό. Έτσι στις 21 Φεβρουαρίου του1916, μετά από εννιάωρο βομβαρδισμό με 1.000 πυροβόλα, η επίθεση άρχισε.

Ο Φάλκενχαϊν είχε δίκιο. Ο Joffre θεωρούσε το Βερντέν στρατηγικά ασήμαντο και δεν το είχεθωρακίσει, αλλά οι πολιτικές πιέσεις δεν του επέτρεπαν να το εγκαταλείψει. Υπό τις διαταγές τουστρατηγού Φιλίπ Πετέν, του οποίου η εμμονή με την άμυνα είχε μέχρι τότε εμποδίσει την προαγωγήτου από τους προϊσταμένους του που θεωρούσαν καλύτερο όπλο την επίθεση, τα γαλλικάστρατεύματα υπάκουσαν στις εντολές να υπερασπιστούν κάθε σπιθαμή εδάφους και νααντεπιτεθούν για να το ξανακερδίσουν αν το έχαναν.

Η «φθορά» ήταν δίκοπο μαχαίρι: οι Γάλλοι ανταπέδιδαν τα ίσα. Υπέστησαν βαριές απώλειες αλλάπροκάλεσαν άλλες τόσες. Ο Πετέν έκανε ό,τι μπορούσε για να ανακουφίσει τα στρατεύματά τουεναλλάσσοντάς τα, αλλά ο Φάλκενχαϊν ήταν αναγκασμένος να ρίχνει όλο και περισσότερους άντρεςστη μάχη με ολοένα μεγαλύτερη απόγνωση. Στο πεδίο της μάχης κυριάρχησαν τα πυροβόλα: στοτέλος του Ιουνίου, όταν οι γερμανικές επιθέσεις τελικά σταμάτησαν, το πυροβολικό και των δύοπλευρών είχε δημιουργήσει ένα εφιαλτικό τοπίο που παρόμοιό του δεν είχε ξαναδεί η οικουμένη.Και σ' αυτή τη φρίκη είχε προστεθεί ο όλεθρος των αερίων και των φλογοβόλων στις μάχες σώμα μεσώμα. Πεντακόσιες χιλιάδες άντρες χάθηκαν και ίσως δεν μάθουμε ποτέ πόσοι ακόμη είναι

θαμμένοι σ' εκείνον τον απέραντο αγρό του αίματος. Το Βερντέν έμεινε στα γαλλικά χέρια. Για τουςΓάλλους ήταν μια περίλαμπρη νίκη αλλά μία νίκη που κόντεψε να διαλύσει το στρατό τους Για τους



Τα πράγματα, όμως, δεν έγιναν έτσι. Ένα μεγάλο ποσοστό των οβίδων, βιαστικά κατασκευασμένωναπό ανειδίκευτους εργάτες, δεν έσκασαν. Εκείνες που εξερράγησαν δεν κατάφεραν νακαταστρέψουν ορύγματα σκαμμένα βαθιά στο λόφο από ασβεστόλιθο απ' όπου ξεπετάγονταν

άνδρες με μυδραλιοβόλα για να θερίσουν, σχεδόν εξ επαφής, τους βαρυφορτωμένους στρατιώτεςπου τους πλησίαζαν αργοπερπατώντας στις γυμνές πλαγιές. Από τη στιγμή που άρχισε η μάχη, ησυνεργασία πεζικού και πυροβολικού από την οποία τόσα εξαρτώνταν χάθηκε στην αντάρα τουπολέμου. Στο τέλος της μέρας 21.000 άντρες ήταν νεκροί ή αγνοούμενοι.

Αν στεφόταν με θεαματική επιτυχία η μάχη, το τίμημα των απωλειών αυτών -που δεν ήτανβαρύτερες απ' όσες είχαν επανειλημμένα υποστεί οι Γάλλοι ή οι Ρώσοι τα προηγούμενα δύοχρόνια- ίσως να γινόταν αποδεκτό. Όμως τέτοια επιτυχία δεν ήρθε· και οι απώλειες έμειναν στησυλλογική βρετανική μνήμη ως η επιτομή της διοικητικής ανικανότητας και της ανώφελης θυσίας.Οι έφοδοι συνεχίστηκαν για άλλους τέσσερις μήνες. Οι Σύμμαχοι είχαν μέχρι τότε προελάσειπερίπου δέκα μίλια, το πεδίο της μάχης του Σομ είχε μετατραπεί -όπως εκείνο του Βερντέν- σεσεληνιακό τοπίο, και οι Σύμμαχοι είχαν χάσει 600.000 άνδρες. Οι απώλειες των Γερμανών έγινανθέμα λυσσαλέας αντιπαράθεσης - πάντως πρέπει να ήταν ελάχιστα λιγότερες από εκείνες τωνΣυμμάχων. Τα δε μαρτύρια των στρατιωτών που έζησαν μήνες κάτω από τους συνεχείςβομβαρδισμούς του πυροβολικού είναι ανείπωτα. Απ' τη στιγμή που ο σκοπός της επίθεσης δεν

έγινε ποτέ σαφής -τις προσδοκίες του Χέιγκ για μια αποφασιστική διάσπαση των εχθρικών γραμμώνδεν τις συμμερίστηκαν ποτέ οι υφιστάμενοι διοικητές του- οι Σύμμαχοι διεκδίκησαν τη νίκη σεόρους φθοράς. Πράγματι, στο τέλος πια του χρόνου και εκείνοι, όπως και οι Γερμανοί αντίπαλοίτους, δεν έβλεπαν άλλον τρόπο για να κερδίσουν τον πόλεμο.

Η επίθεση του Μπρουσίλοφ

Παραδόξως, εκείνοι που κατάφεραν τη μεγαλύτερη επιτυχία στη συνδυασμένη Συμμαχική επίθεση

του 1916 ήταν οι Ρώσοι, οι ξεγραμμένοι απ' όλους. Είχαν επιτεθεί το Μάρτιο στο βορειότερο τμήμα



Οι ΗΠΑ μπαίνουν στον πόλεμο

Εσωτερικές πιέσεις στις αρχές του 1917

Οι αρχικοί πρωταγωνιστές του πολέμου, Ρώσοι και Αυστριακοί, ήταν τώρα κάτι παραπάνω απόέτοιμοι για ειρήνη. Οι πιέσεις στο εσωτερικό τους είχαν γίνει σχεδόν ανυπόφορες. Παντού υπήρχανελλείψεις τροφίμων, καυσίμων και πρώτων υλών - όχι τόσο πολύ ως αποτέλεσμα του συμμαχικούαποκλεισμού όσο λόγω των αδιάκοπων, ακόρεστων απαιτήσεων του στρατιωτικού τομέα. Οανεξέλεγκτος πληθωρισμός έστελνε τα καταναλωτικά αγαθά κατευθείαν στη μαύρη αγορά.Ωφελημένοι έβγαιναν οι κερδοσκόποι της πολεμικής βιομηχανίας, οι οποίοι επιδείκνυαν

ξεδιάντροπα τα νεοαποκτηθέντα τους πλούτη προκαλώντας το κοινό αίσθημα και δημιουργώνταςεπικίνδυνες κοινωνικές εντάσεις. Οι αγρότες είχαν ακόμη τη δυνατότητα να αποθηκεύουν ταπροϊόντα τους και να καταφεύγουν στην οικονομία της ανταλλαγής, κι έτσι εκείνοι που υπέφερανπερισσότερο ήταν οι εργάτες και οι μικροαστοί στις πόλεις, οι οποίοι έπρεπε να περιμένουν στιςουρές με τις ώρες, συχνά κάτω από άθλιες καιρικές συνθήκες, για να εξασφαλίσουν τα απολύτωςαπαραίτητα προς το ζην. Απεργίες και διαδηλώσεις ξεσπούσαν συνεχώς σ' ολόκληρη την κεντρικήκαι ανατολική Ευρώπη. Οι απίστευτες ταλαιπωρίες της καθημερινής ζωής, συνδυασμένες με τιςβαριές στρατιωτικές απώλειες, άφηναν ελάχιστα περιθώρια για το πατριωτικό αίσθημα και τηναφοσίωση που συντηρούσαν τα καθεστώτα του Τσάρου και των Αψβούργων τα δύο προηγούμεναχρόνια. Στο τέλος του 1916 είχε γίνει πλέον φανερό ότι οι δύο αυτοκρατορίες βάδιζαν ολοταχώςπρος την καταστροφή. Ο θάνατος του 86χρονου αυτοκράτορα Φραγκίσκου Ιωσήφ το Νοέμβριοθεωρήθηκε από πολλούς ως προάγγελος του τέλους της ίδιας της αυτοκρατορίας. Ο διάδοχος του, ονεαρός αυτοκράτορας Κάρολος, άνοιξε αμέσως «ανεπίσημους διαύλους» επικοινωνίας με τη Γαλλίαγια να συζητήσει τους όρους της ειρήνης. Και η μεν γερμανική επιρροή εξακολουθούσε να είναιαρκετά ισχυρή ώστε να στηρίζει την πολεμική προσπάθεια της Αυστρίας και να καταπνίγει την

επιθυμία της για ειρήνη· αλλά οι δυτικοί σύμμαχοι του Τσάρου Νικόλαου Β' δεν μπόρεσαν να τονβοηθήσουν όταν οι διαδηλώσεις για ψωμί στο Πέτρογκραντ ξέφυγαν από κάθε έλεγχο και έριξαν το



Ακριβώς αυτή ήταν και η διάθεση των στρατιωτικών αρχηγών της Γερμανίας. Ενώ στη Γαλλία και τηΒρετανία οι πολεμικές αποτυχίες είχαν οδηγήσει στη δυναμική διεκδίκηση της ηγεσίας από τουςπολίτες, στη Γερμανία οι στρατιωτικές νίκες, ιδίως στο Ανατολικό Μέτωπο, είχαν τόσο ανυψώσει

τους Hindenburg και Luderndorff που όταν αντικατέστησαν τον Φάλκενχαϊν τον Αύγουστο του 1916,εκτός από την αρχηγία του στρατού πήραν στα χέρια τους και τον έλεγχο του κράτους. Αλλάμολονότι ο Φάλκενχαϊν έχασε το πόστο του, οι ιδέες του θριάμβευσαν. Οι εμπειρίες του Βερντέν καιτου Σομ έπεισαν τους διαδόχους του ότι η φύση του πολέμου είχε αλλάξει εκ βαθέων. Δεν ήτανπλέον μία σύγκρουση που η έκβαση της θα αποφασιζόταν στο πεδίο της μάχης με όπλα τηνανώτερη στρατιωτική ικανότητα και το ηθικό, αλλά ένας αγώνας αντοχής μεταξύ βιομηχανικώνκοινωνιών όπου ο έλεγχος των ενόπλων δυνάμεων έδενε απόλυτα με τον έλεγχο της παραγωγής καιτην κατανομή των διαθέσιμων πόρων. Οι πολίτες ενέχονταν στον πόλεμο όσο και οι στρατιωτικοί,οπότε λογικά θα έπρεπε να βρίσκονται υπό τον έλεγχο των στρατιωτικών. Έτσι το Γενικό Επιτελείο ίδρυσε ένα Ανώτατο Γραφείο Πολέμου, ένα Oberstekriegsamt, για να εποπτεύει τους τομείς τηςβιομηχανίας και της εργασίας, και πέρασε ένα Νόμο Βοηθητικής Θητείας, το Helfdienstgesetz, πουκαθιστούσε τη στράτευση δυνάμει υποχρεωτική για ολόκληρο τον πληθυσμό. Ουσιαστικά οιστρατιωτικοί δημιούργησαν μία σκιώδη γραφειοκρατία που εκινείτο παράλληλα με την πολιτική καιτην ανταγωνιζόταν για τη διακυβέρνηση της χώρας. Οι στρατιώτες έγιναν γραφειοκράτες. Έγινανεπίσης πολιτικοί. Το επιτελείο του Luderndorff υποκίνησε μία εκστρατεία ζητώντας τη στήριξη των

μεγαλεπήβολων πολεμικών στόχων που πρωτοπαρουσιάστηκαν στο πρόγραμμα του Σεπτεμβρίου1914 - δηλαδή τη μόνιμη κατοχή του Βελγίου και της βόρειας Γαλλίας, καθώς και εκτεταμένεςπροσαρτήσεις εδαφών στην Πολωνία και την Όμπεροστ.

Με αυτή τους την κίνηση επιδείνωσαν τις εντάσεις που είχαν αρχίσει τώρα να σπαράσσουν τηγερμανική κοινωνία. Οι σοσιαλδημοκράτες, που τους ψήφιζαν μαζικά οι εργάτες στα αστικά κέντρα,ήταν το δυνατότερο κόμμα στο Reichstag, το οποίο είχε ακόμη το δικαίωμα να εγκρίνει ή όχι ταπολεμικά κονδύλια. Το 1914 είχαν πειστεί να υποστηρίξουν αυτό που τους είχε παρουσιαστεί ως

αμυντικός πόλεμος εναντίον της ρωσικής επιθετικότητας. Τώρα οι Ρώσοι είχαν ολοσχερώς ηττηθεί.Η συνοχή και αλληλεγγύη της εργατικής τάξης είχε διαρρηχθεί λόγω της ευφυούς τακτικής του



«καταδυόμενα» -εξαιρετικά ευάλωτα στην επιφάνεια της θάλασσας και με πολύ περιορισμένεςδυνατότητες κάτω από το νερό. Η δυνάμει φονικότητά τους φάνηκε λίγες μόλις εβδομάδες πριν τονπόλεμο όταν, όπως έχουμε ήδη πει, ένα γερμανικό υποβρύχιο βύθισε τρία ανυποψίαστα βρετανικά

καταδρομικά στα Στενά της Μάγχης. Και ναι μεν τα πολεμικά πλοία ήταν θεμιτός στόχος, όχι όμωςκαι τα άοπλα πλοία του εμπορικού ναυτικού. Επί τρεις αιώνες οι ναυτικές δυνάμεις της Ευρώπηςανέπτυσσαν περίπλοκους κανόνες για τη μεταχείριση των εμπορικών πλοίων σε καιρό πολέμου. Οιεμπόλεμες πλευρές είχαν το δικαίωμα να σταματούν και να τα ψάχνουν για «λαθραίαεμπορεύματα», δηλαδή για πολεμικό υλικό. Αν ανακαλυπτόταν κάτι τέτοιο, το πλοίο έπρεπε νασυνοδευτεί ως το κοντινότερο λιμάνι όπου ένα «συλοδικείο» θα έκρινε αν το φορτίο ήταν λαθραίοή όχι, και αν ήταν, θα το κάτεσχε. Αν για οποιοδήποτε λόγο τούτο δεν ήταν δυνατόν, το πλοίο ίσωςκαταστρεφόταν, αλλά μόνον αφού επιβάτες και πλήρωμα είχαν μεταφερθεί σε ασφαλές μέρος. Μετα υποβρύχια δεν μπορούσε να γίνει τίποτα απ' αυτά. Δεν είχαν το χώρο ούτε για κάποιο εφεδρικόπλήρωμα που θα επάνδρωνε τα «ύποπτα» πλοία ούτε για να παράσχουν κατάλυμα στουςαιχμαλώτους τους. Αν έβγαιναν στην επιφάνεια για να προειδοποιήσουν για την επίθεσή τους,κινδύνευαν ν' αποκαλύψουν τη θέση τους ή να βρεθούν στο έλεος των όπλων που πιθανό ναδιέθετε το θύμα τους· αλλά το να βυθιστεί ένα πλοίο χωρίς προειδοποίηση και χωρίς να διασωθείτο πλήρωμά του ήταν, προπολεμικά, κάτι το «αδιανόητο».

Βέβαια ο ναυτικός αποκλεισμός ήταν ανέκαθεν κεντρικό στοιχείο της διεξαγωγής του πολέμου, καιμε την εκβιομηχάνιση απέκτησε τη μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Στους πολέμους μεταξύ αγροτικώνκοινωνιών, ο αποκλεισμός κατέστρεφε μόνο το εμπόριο και μαζί τον πλούτο που έδινε τηδυνατότητα στα κράτη να διεξάγουν τον πόλεμο. Οι πληθυσμοί εξακολουθούσαν να έχουνεξασφαλισμένη τη διατροφή τους. Όμως ο αποκλεισμός των βιομηχανικών κοινωνιών, ιδιαίτερα τωναστικοποιημένων όπως η Βρετανία και η Γερμανία, δεν θα έπληττε μόνο το εμπόριο προκαλώντας(κατά γενική πεποίθηση) δημοσιονομικό χάος, αλλά θα κατέστρεφε και τις βιομηχανίες στερώνταςτις από τις πρώτες ύλες· το αποκορύφωμα θα ήταν η λιμοκτονία των αστικών πληθυσμών καθώς θα

σταματούσαν οι εισαγωγές ειδών διατροφής. Αυτός ήταν ο εφιάλτης των προπολεμικών Βρετανώνοικονομολόγων και δημοσιολόγων όταν σκέφτονταν τις επιπτώσεις που θα είχε η απώλεια της



οποίες σκόπευαν να βυθίζουν όλα τα εχθρικά εμπορικά πλοία, «δίχως ουδεμία εγγύηση για τηνασφάλεια των πληρωμάτων και των φορτίων τους». Τρεις μήνες αργότερα οι Βρετανοί κλιμάκωσαντην κατάσταση ανακοινώνοντας την πρόθεσή τους να κατάσχουν όσα προϊόντα υποψιάζονταν ότι

προορίζονταν για τη Γερμανία, όποιος κι αν ήταν ο κάτοχός τους ή ο υποτιθέμενος προορισμός τους- επιβάλλοντας έτσι καθολικό αποκλεισμό σε κάθε εμπορική συναλλαγή της Γερμανίας, ασχέτως μετα δικαιώματα των ουδετέρων και το νομικό ορισμό του λαθρεμπορίου. Αυτό προκάλεσε κύμαδιαμαρτυριών στις ΗΠΑ, οι οποίες είχαν πολεμήσει εκατό χρόνια νωρίτερα με τη Βρετανία για τον ίδιο ακριβώς λόγο. Αλλά πριν προλάβει να πάρει διαστάσεις αυτή η δυσαρέσκεια, ένα γερμανικόυποβρύχιο βύθισε στις 6 Μαΐου 1915 στα νότια των ιρλανδικών ακτών το κρουαζιερόπλοιοΛουζιτάνια που ερχόταν από τη Νέα Υόρκη. Το πλοίο όντως κουβαλούσε εκρηκτικά και μάλιστα οΓερμανός πρόξενος στη Νέα Υόρκη είχε προειδοποιήσει τους Αμερικανούς επιβάτες ότι ταξίδευανυπ' ευθύνη τους. Εκατόν είκοσι οχτώ άτομα ανέλαβαν αυτή την ευθύνη και οι περισσότεροι έχασαντη ζωή τους μαζί με περισσότερους από 1.000 συνεπιβάτες τους.

Το σοκ που υπέστη η παγκόσμια κοινή γνώμη μπορούσε να συγκριθεί μόνο με εκείνο του ναυάγιουτου Τιτανικού τρία χρόνια νωρίτερα, και η βρετανική προπαγάνδα το εκμεταλλεύτηκε στο έπακρο,ως ένα ακόμη παράδειγμα της γερμανικής «κτηνωδίας». Ήταν πια σαφές ποιος θα κέρδιζε με τομέρος του την αμερικανική κοινή γνώμη. Η Γερμανία είχε το μειονέκτημα: ο δικός της αποκλεισμός

είχε κοστίσει στους Αμερικανούς ανθρώπινες ζωές ενώ ο βρετανικός μόνο χρήματα. Όταν βυθίστηκεκαι άλλο ένα επιβατικό πλοίο, το Αράμπικ, τον επόμενο Αύγουστο, και μολονότι έχασαν τη ζωή τουςμόνο δύο υπήκοοι των ΗΠΑ, οι αμερικανικές διαμαρτυρίες εκφράστηκαν με τέτοια ένταση που τογερμανικό ναυτικό απαγόρευσε στους διοικητές των υποβρυχίων του να καταβυθίζουν πλοία άματη εμφανίσει και τα απέσυρε εντελώς από τον Ατλαντικό και τη Μάγχη. Αυτό σήμαινε ότι ταγερμανικά υποβρύχια ήταν τώρα υποχρεωμένα να δρουν σύμφωνα με τους κανόνες του ναυτικούπολέμου, δηλαδή να ανεβαίνουν στην επιφάνεια για να εξακριβώνουν την ταυτότητα των ύποπτωνπλοίων (που συχνά ήταν αρματωμένα ή βρετανικά πολεμικά μεταμφιεσμένα σε άοπλα ουδέτερα)

και να βεβαιώνονται ότι πλήρωμα και επιβάτες βρίσκονταν ασφαλείς στις σωσίβιες λέμβους πρινβυθίσουν το πλοίο δίνοντας έτσι το χρόνο στα θύματά τους να εκπέμψουν το σήμα τους καθώς και



όροι ειρήνης που το γερμανικό Γενικό Επιτελείο ήταν διατεθειμένο να συζητήσει ήταν όροι που οιΣύμμαχοι δεν θα αποδέχονταν ποτέ.

Η αποτυχία των ειρηνευτικών προσπαθειών

Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Woodrow Wilson προσπαθούσε να πείσει τους εμπολέμους να κάνουν ειρήνηαπό την αρχή ήδη της σύρραξης. Σε ιδεολογικό επίπεδο η αμερικανική κοινή γνώμη έγερνε προςτους Συμμάχους ενισχυμένη από τους δεσμούς μεταξύ των «Wasp» (Λευκοί-Αγγλοσάξωνες-

Προτεστάντες) της ανατολικής ακτής και της βρετανικής άρχουσας τάξης. Ο πρώην πρόεδροςTheodore Roosevelt ήταν επικεφαλής της μερίδας που ασκούσε μεγάλη πίεση για άμεση επέμβαση

στο πλευρό των δημοκρατιών. Ελάχιστη ήταν η συμπάθεια για τις Κεντρικές Δυνάμεις· και η εικόνατης Γερμανίας ως μιλιταριστικού τέρατος, όπως διαμορφώθηκε ύστερα από τη συμπεριφορά τηςστο Βέλγιο, τη χρήση δηλητηριωδών αερίων και την αδίστακτη στάση της στο ναυτικό πόλεμο -όλαμεγεθυσμένα από τη συμμαχική προπαγάνδα- δεν βοηθούσε καθόλου. Όμως ούτε οι Βρετανοί ήτανιδιαίτερα δημοφιλείς στις ΗΠΑ. Εκτός από τους Ιρλανδούς ψηφοφόρους στις πόλεις των ανατολικώνΗνωμένων Πολιτειών και τις γερμανόφωνες κοινότητες δυτικότερα, υπήρχαν κι άλλοι, πολλοί, πουδεν έβλεπαν τη Βρετανία ως φυσική σύμμαχο αλλά ως ιστορικό εχθρό, εναντίον του οποίου οι ΗΠΑείχαν ήδη πολεμήσει δύο φορές και ίσως έπρεπε να το κάνουν για τρίτη, αν κατάφερνε να

ισχυροποιηθεί ως Παγκόσμια Δύναμη. Και εν πάση περιπτώσει, η μεγάλη πλειοψηφία τωνΑμερικανών προτιμούσε να μην εμπλακεί σ' έναν πόλεμο που δεν τους αφορούσε καθόλου. Κιόμως, όσο ο πόλεμος συνεχιζόταν ένα μεγάλο μέρος των αμερικανικών επιχειρηματικώνδραστηριοτήτων αφορούσε στην προμήθεια πολεμικών υλών στους Συμμάχους - όχι αναγκαστικάλόγω ιδεολογικής συμπάθειας αλλά γιατί δεν μπορούσαν να τα στείλουν στους Γερμανούς. Αν αυτότο εμπόριο συναντούσε εμπόδια, τότε ο πόλεμος θα γινόταν και δική τους υπόθεση, είτε το ήθελανείτε όχι.

Μέχρι το τέλος του 1916 το πρώτο μέλημα του προέδρου Woodrow Wilson ήταν να κρατήσει τις

http://p29.jpg/

http://p29.jpg/

http://p29.jpg/

http://p29.jpg/



κυριαρχία (το γεγονός ότι οι Σύμμαχοι είχαν τάξει στην Ιταλία εκτεταμένα σλαβικά εδάφη με τοΣύμφωνο του Λονδίνου αποσιωπούνταν). Η Πολωνία θα κέρδιζε την ανεξαρτησία της -μίαπαραχώρηση που ο Τσάρος, υπό την πίεση των Συμμάχων, είχε ήδη δεχτεί για τα πολωνικά εδάφη

που κρατούσε. Τέλος, η Οθωμανική Αυτοκρατορία έπρεπε να διαμελιστεί - αν και ο τρόπος δενδηλωνόταν με σαφήνεια.

Από την άλλη πλευρά, οι όροι που έθετε το γερμανικό Γενικό Επιτελείο ήταν τόσο ακραίοι που οΚαγκελάριος Χόλβεγκ δεν τόλμησε να τους δημοσιοποιήσει, από φόβο για τον αντίκτυπο που θαείχαν, όχι μόνο στους Αμερικανούς αλλά και στο ίδιο το Reichstag. Έστειλε εμπιστευτικά στον Wilson

μία μετριοπαθέστερη εκδοχή, εξηγώντας πως ήταν ό,τι καλύτερο μπορούσε να κάνει και ο μόνοςτρόπος για να γίνουν αποδεκτοί από τους συναδέλφους του. Η προσάρτηση του Βελγίου δεν θαήταν άμεση, αλλά η ανεξαρτησία του θα εξαρτιόταν από πολιτικές, οικονομικές και στρατιωτικέςεγγυήσεις που στην ουσία θα το καθιστούσαν γερμανικό προτεκτοράτο. Όχι μόνον η Alsace και ηLorraine θα παρέμεναν στα γερμανικά χέρια, αλλά η Γαλλία θα έπρεπε να παραδώσει και τηγειτονική περιοχή γύρω από το Μπραι. Στα ανατολικά, η Πολωνία και οι επαρχίες της Βαλτικής θαμετατρέπονταν σε γερμανικά προτεκτοράτα, γεγονός που θα εξασφάλιζε την περαιτέρωγερμανοποίησή τους. Η αυστριακή κυριαρχία έπρεπε να αποκατασταθεί στα Βαλκάνια και ναπαραδοθούν κάποια αποικιακά εδάφη στην Αφρική. Αν οι Γερμανοί κέρδιζαν τον πόλεμο, αυτοί

ήταν προφανώς οι καλύτεροι όροι που είχαν να περιμένουν οι Σύμμαχοι. Το ίδιο ίσχυε και για τουςΣυμμαχικούς όρους: μόνο σε μια ηττημένη Γερμανία θα μπορούσαν να επιβληθούν. Όμως καμίαπλευρά δεν είχε ακόμη νικηθεί. Παρά την κόπωση του πολέμου, οι κυβερνήσεις προτιμούσαν νασυνεχίσουν να μάχονται παρά να κάνουν ειρήνη με τους όρους που προτείνονταν.

Για να κατευνάσει το Reichstag η γερμανική κυβέρνηση εξέδωσε ένα «Υπόμνημα Ειρήνης» στις 12Δεκεμβρίου. Ενώ δήλωνε γενικά την προθυμία της για ειρήνη, δεν ανακοίνωνε συγκεκριμένουςπολεμικούς στόχους και ο τόνος του ήταν τόσο επιθετικός που οι Σύμμαχοι το απέρριψαν χωρίς τον

παραμικρό δισταγμό. Αυτή η απόρριψη έδωσε στο γερμανικό Γενικό Επιτελείο τη δικαιολογία πουχρειαζόταν Η απόφαση ελήφθη στις 9 Ιανουαρίου αλλά ο Γερμανός πρεσβευτής στην Washington



σταυροφορία «για τη δημοκρατία, για το δικαίωμα εκείνων που υπόκεινται στην εξουσία να έχουντη δική τους φωνή στις κυβερνήσεις τους, για τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των μικρών εθνών,για την παγκόσμια κυριαρχία του δικαίου με ομοφωνία των ελεύθερων λαών ώστε να επέλθει η

ειρήνη και η ασφάλεια σε όλα τα έθνη και να απελευθερωθεί η οικουμένη». Όσο αξιοθαύμαστες κιαν ήταν αυτές οι προθέσεις, διέφεραν κατά πολύ από εκείνες που είχαν οι ευρωπαϊκοί λαοί ότανξεκινούσαν τον πόλεμο πριν τρία χρόνια.



1917: Η κρίσιμη χρονιά

Τακτικές εξελίξεις στο Δυτικό Μέτωπο

Το ερώτημα αν η είσοδος των ΗΠΑ στον πόλεμο μπορούσε να αποτρέψει την ήττα των Συμμάχωνπαρέμενε ανοιχτό. Καθώς προχωρούσε το 1917 κάτι τέτοιο έδειχνε όλο και πιο αμφίβολο.

Ο Luderndorff δεν σκόπευε να χαραμίσει κι άλλους στρατιώτες. Τώρα σχεδίαζε να κρατήσει άμυναστη δύση έως ότου οι επιθέσεις με τα υποβρύχια έφερναν τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Ηεπίσκεψή του στα πεδία μαχών του Σομ τον είχε συγκλονίσει. Η τακτική του Φάλκενχαϊν ήταν να

κρατά κάθε σπιθαμή γης με οποιοδήποτε τίμημα. Έτσι τα μαρτύρια των Γερμανών στρατιωτών στοΒερντέν και το Σομ ήταν εξίσου φριχτά με εκείνα των αντιπάλων τους. Δεδομένου ότι το γερμανικόμέτωπο βρισκόταν σε γαλλικό έδαφος, μία σχετική ελαστικότητα στην άμυνα φαινόταν αρκετάδικαιολογημένη. Έτσι ο Luderndorff διέταξε γενική υποχώρηση από την αιχμή Αρράς-Σουασόν,εγκαταλείποντας όλα τα πεδία μαχών του Σομ που με τέτοια αυταπάρνηση είχαν υπερασπιστεί οιάντρες του, και προτιμώντας μία βραχύτερη και πιο ενισχυμένη γραμμή άμυνας, τη «γραμμήHindenburg» (όπως την ονόμασαν οι Βρετανοί) είκοσι πέντε περίπου μίλια στα μετόπισθεν. Καθώςτα γερμανικά στρατεύματα οπισθοχωρούσαν, κατέστρεφαν και έκαιγαν όλα τα σπίτια, έσφαζαν τα

κοπάδια και δηλητηρίαζαν τα πηγάδια - πράγματα συνηθισμένα στο Ανατολικό Μέτωπο αλλά πουτώρα επιβεβαίωναν τη βάρβαρη εικόνα της Γερμανίας στη δύση.

Τα νέα αμυντικά έργα βασίστηκαν σε νέες αρχές. Τώρα πια οι στρατιώτες δεν στριμώχνονταν σταχαρακώματα της πρώτης γραμμής προσφέροντας εύκολους στόχους στο πυροβολικό του εχθρού. Οισειρές των χαρακωμάτων αντικαταστάθηκαν από ζώνες άμυνας, οι οποίες αποτελούνταν απότσιμεντένια πολυβολεία τοποθετημένα κατά αραιά διαστήματα, προστατευμένα με συρματόπλεγμα

και υπό την κάλυψη βαρέων πυροβόλων. Ο κύριος όγκος του πεζικού κρατιόταν πίσω, έξω από τηνεμβέλεια του εχθρικού πυροβολικού, έτοιμος να αντεπιτεθεί. Πίσω από αυτές τις προκεχωρημένες



αεροφωτογραφίες και τη μετεωρολογική ανάλυση έδιναν τη δυνατότητα στους πυροβολητές νασκοπεύουν τους στόχους συμβουλευόμενοι τους χάρτες και χωρίς να χάνουν το πλεονέκτημα τουαιφνιδιασμού με δοκιμαστικές βολές. Οι πυροσωλήνες άμεσης ανάφλεξης και οι οβίδες αερίων ή

καπνού επέτρεπαν φονικά μπαράζ που δεν καθιστούσαν το έδαφος απροσπέλαστο για τοεπιτιθέμενο πεζικό τους. Τέλος, οι Βρετανοί πυροβολητές είχαν τελειοποιήσει το «κινητό φράγμαπυρός» - μία προελαύνουσα γραμμή πυρός, πίσω από την οποία το πεζικό μπορούσε να ξεκινήσειτην επίθεση στις εχθρικές θέσεις έχοντας να καλύψει λίγα μόνο μέτρα.

Το πρόβλημα ήταν ότι όλα τούτα απαιτούσαν τον ακριβέστερο συγχρονισμό και τέλεια οργάνωση.Οι πεζικάριοι μάθαιναν να ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις του πολέμου των χαρακωμάτων μεελαφρά μυδραλιοβόλα, χειροβομβίδες και όλμους που συμπλήρωναν -αν δεν αντικαθιστούσαν- τα

τουφέκια ως βασικό οπλισμό τους· αλλά η δράση τους εξακολουθούσε να περιορίζεται μέσα σ' ένααυστηρό και άκαμπτο πλαίσιο, καθορισμένο από το πυροβολικό, με το οποίο η επικοινωνία ήτανακόμη πρωτόγονη και συνήθως χανόταν μόλις άρχιζε η μάχη. Επιπλέον, από τη στιγμή που οιαρχικοί στόχοι επιτυγχάνονταν, τα κανόνια έπρεπε να επαναστοιχιστούν, αν όχι να μεταφερθούνπρος τα εμπρός με τα χέρια, για να ξανασκοπεύσουν σε παραπέρα στόχους. Για να παρακάμψειαυτό το πρόβλημα το βρετανικό Γενικό Επιτελείο ανέπτυξε μία τεχνική που έμεινε γνωστή ως «bite

and hold» (δάγκωσε και βάστα): προσεκτικά μελετημένες έφοδοι εναντίον περιορισμένων στόχων,οι οποίοι στη συνέχεια οχυρώνονταν και κρατιόνταν όσο γίνονταν οι προετοιμασίες για την επόμενηφάση της επίθεσης. Η τεχνική αυτή ήταν επιτυχημένη -πάντα μέσα σε συγκεκριμένα όρια- όμως όχι

μόνο δεν πέτυχε τη «διάσπαση» που ονειρευόταν ο Χέιγκ αλλά αποθάρρυνε την ανάληψηπρωτοβουλιών από κατώτερους αξιωματικούς· σε αντίθεση με τους Γερμανούς ομοιόβαθμούς τουςγια τους οποίους οι πρωτοβουλίες ήταν ό,τι πιο συνηθισμένο.

Οι Συμμαχικές επιθέσεις την άνοιξη του 1917

Χρησιμοποιώντας τις τακτικές που περιγράψαμε, το Συμμαχικό Γενικό Επιτελείο ήλπιζε ότι οι



Οι Βρετανοί τα πήγαν καλύτερα - στην αρχή τουλάχιστον. Μία εβδομάδα πριν την έναρξη τηςγαλλικής επίθεσης στον Αιν, είχαν επιτεθεί ακόμη πιο ανατολικά, στο Αρράς. Η πρώτη φάση τηςεπιχείρησης ήταν απολύτως επιτυχημένη, με τα καναδικά τάγματα να καταλαμβάνουν την

υπερκείμενη κορυφογραμμή Βιμί. Η ελπίδα του Χέιγκ ότι αυτή τη φορά θα κατόρθωνε να διασπάσειτις εχθρικές γραμμές αναπτερώθηκε, όμως οι νέες γερμανικές άμυνες τον μπέρδεψαν. Για μίαακόμη φορά η βρετανική επίθεση βαθμιαία επιβραδύνθηκε έως ότου ανακόπηκε στα τέλη Μαΐουμε απώλειες άλλων 130.000 ανδρών. Αλλά του Χέιγκ δεν του πέρασε στιγμή από το μυαλό νααναστείλει τις επιθέσεις του. Τώρα πια όχι μόνον οι Ρώσοι αλλά και οι Γάλλοι ήταν hors de combat

(εκτός μάχης)· η βοήθεια από τις ΗΠΑ θα αργούσε έναν ακόμη χρόνο· και το χειρότερο απ' όλα, ταγερμανικά υποβρύχια έδειχναν να πετυχαίνουν απολύτως τους στόχους τους. Όπως το έθεσε έναςευφυολόγος της εποχής: «Το θέμα είναι αν μπορεί ο Βρετανικός Στρατός να κερδίσει τον πόλεμο

πριν τον χάσει το Ναυτικό».

Εχθροπραξίες από θαλάσσης και αέρος

Στην αρχή οι επιθέσεις κατά πάντων με υποβρύχια έδειξαν ότι θα είχαν τα επιθυμητάαποτελέσματα για τους Γερμανούς. Ο στόχος τους ήταν να καταβυθίζουν 600.000 τόνους το μήνα,διπλασιάζοντας την προηγούμενη απόδοσή τους. Τα κατάφεραν το Μάρτιο. Τον δε Απρίλιο βύθισαν

869.000 τόνους. Κι αυτό ήταν το ρεκόρ τους. Οι καταβυθίσεις κυμαίνονταν περί τους 600.000τόνους όλο το καλοκαίρι, μειώθηκαν στους 500.000 τον Αύγουστο και στο τέλος της χρονιάς έπεσανστους 300.000 τόνους. Γιατί;

Ο πιο εμφανής λόγος ήταν η καθιέρωση των νηοπομπών, ένα σύστημα που το βρετανικό ναυαρχείοθεωρούσε μέχρι τότε ανεφάρμοστο μια και, μεταξύ άλλων, πίστευε ότι δεν είχε τα αντιτορπιλικάπου χρειάζονταν για να συνοδεύουν όλα τα πλοία που έβγαιναν στη θάλασσα. Όμως έκανε λάθοςγιατί συμπεριλάμβανε και τα ακτοπλοϊκά σκάφη στους υπολογισμούς του. Έτσι όταν, με την

επιμονή του Lloyd George, οι νηοπομπές καθιερώθηκαν στις αρχές Απριλίου, η επιτυχία τους ήταν



Οι «στρατηγικοί βομβαρδισμοί», δηλαδή οι επιθέσεις με στόχους πολίτες ή βιομηχανικές μονάδες,άργησαν να αναπτυχθούν. Τα γερμανικά πηδαλιοχούμενα αερόστατα που είχαν πάρει το όνομάτους από τον εφευρέτη και βασικό χρηματοδότη τους κόμη φον Ζέπελιν, είχαν επιτεθεί στην

Αντβέρπη τον Αύγουστο του 1914 (τα βρετανικά αεροσκάφη ανταπέδωσαν βομβαρδίζοντας ταεργοστάσια κατασκευής των ζέπελιν στο Ντύσελντορφ τον Οκτώβριο) και άρχισαν τις νυχτερινέςεπιδρομές στο Ηνωμένο Βασίλειο τον Ιανουάριο της επόμενης χρονιάς. Αλλά η πλοήγησή τους ήτανπολύ ανακριβής και η καταστροφική τους δύναμη πολύ μικρή ώστε αυτές οι επιδρομές ναπροκαλούν κάτι περισσότερο από έντονη ενόχληση· πάντως προσέθεσαν άλλο ένα βέλος στηφαρέτρα των προπαγανδιστών της γερμανικής «θηριωδίας». Το 1917 είχαν πλέον κατασκευαστείπιο αξιόπιστα αεροσκάφη και εκείνο το καλοκαίρι τα γερμανικά βομβαρδιστικά Γκότα άρχισαν ναεπιτίθενται μέρα μεσημέρι στο Λονδίνο. Οι ζημιές και τα θύματα ήταν ελάχιστα αλλά η επίπτωση

στο ηθικό του κόσμου τεράστια. Παρά τη θέληση των στρατιωτικών, που χρειάζονταν όσεςεφεδρείες μπορούσαν να συγκεντρώσουν για τον πόλεμο στη Γαλλία, δημιουργήθηκε μίαΑνεξάρτητη Αεροπορική Δύναμη, με βάση την ανατολική Γαλλία και με σκοπό να ανταποδίδει ταχτυπήματα σε γερμανικό έδαφος. Καθώς οι μοναδικοί στόχοι στην ακτίνα εμβέλειάς της ήταν οικωμοπόλεις του άνω Ρήνου, ο άμεσος αντίκτυπος αυτών των επιθέσεων ήταν αμελητέος, αλλάμακροπρόθεσμα οι συνέπειες αποδείχτηκαν σημαντικές. Πάνω στις ανεπαρκέστατες ενδείξεις τηςεπιτυχίας της η νεοσύστατη Βασιλική Αεροπορία (RAF) έμελλε να χτίσει το δόγμα του στρατηγικούβομβαρδισμού που θα κυριαρχούσε στη σκέψη των Βρετανών και Αμερικανών στρατιωτικώνσχεδιαστών για το υπόλοιπο του 20ου αιώνα.

Η κατάρρευση του Ανατολικού Μετώπου

Στο μεταξύ το Ανατολικό Μέτωπο πήγαινε από το κακό στο χειρότερο. Τον Ιανουάριο υπήρχε ακόμηη ελπίδα ότι ο ρωσικός στρατός, επαρκέστατα εφοδιασμένος τώρα με όπλα και πυρομαχικά, θαμπορούσε να παίξει το ρόλο του σε μία κοινή εαρινή επίθεση. Αλλά το Φεβρουάριο οι διοικητές του

ομολόγησαν ότι το ηθικό των ανδρών ήταν τόσο χαμηλό και η λιποταξίες τόσο μαζικές που δενύ β ί ύ ά θ ό ύ λώ λ ύ



Νοέμβριο ο Λένιν επέσπευσε ένα δεύτερο πραξικόπημα. Τούτο δεν δημιούργησε κενό εξουσίαςόπως είχε γίνει το Μάρτιο, αλλά γέννησε μία στυγνή δικτατορία που οι άμεσοι στόχοι της -αν όχι ηιδεολογία και το πρόγραμμά της- κέρδισαν την υποστήριξη του Ρωσικού λαού. Ο Λένιν ήρθε αμέσως

σε επαφή με το Γερμανικό Γενικό Επιτελείο ζητώντας ανακωχή και το Δεκέμβριο οι δύο πλευρέςσυναντήθηκαν στο Μπρεστ-Λιτόβσκ για να συζητήσουν τους όρους της ειρήνης.

Πασαντέλ (Φλάνδρα)

Μολονότι οι Σύμμαχοι δεν είχαν προβλέψει το καλοκαίρι του 1917 πανωλεθρία των Ρώσων σε τόσοκαταστροφική κλίμακα, δεν έτρεφαν ψευδαισθήσεις για την κατάσταση του ρωσικού στρατού. Ίσα-

ίσα που η αδυναμία του ήταν ένα από τα ισχυρότερα επιχειρήματα υπέρ της συνεχούς πίεσης στοΔυτικό Μέτωπο και κατά της τακτικής -ολοένα και πιο ελκυστικής για το Γαλλικό Γενικό Επιτελείο-

του να εμμείνουν στην άμυνα και να περιμένουν την άφιξη των Αμερικανών το 1918. Μέχρι τότε οιΡώσοι μπορεί και να αποσύρονταν τελείως από τον πόλεμο, δίνοντας την ευκαιρία στους Γερμανούςνα συγκεντρώσουν όλες τους τις δυνάμεις εναντίον των Δυτικών Συμμάχων. Όμως οι Γάλλοι δενείχαν πια το πάνω χέρι, και η αποδυνάμωσή τους έφερε για πρώτη φορά το Βρετανικό ΓενικόΕπιτελείο σε θέση να καθορίζει τη δική του επιχειρησιακή στρατηγική.

Ο σερ Ντάγκλας Χέιγκ έβλεπε τώρα -και ως ένα βαθμό δικαιολογημένα- ότι η έκβαση του πολέμουεξαρτιόταν απ' αυτόν και τα στρατεύματα της Βρετανικής Αυτοκρατορίας που διοικούσε. Δεν ήλπιζεότι οι Αμερικανοί θα έφταναν εγκαίρως και σε τόσο μεγάλους αριθμούς ώστε να προλάβουν τηνκαταστροφή. Κατά τη γνώμη του η μόνη ελπίδα για τη νίκη ήταν να συνεχίσει να πιέζει εντατικά τογερμανικό λαό μέσω της φθοράς του στρατού του. Τούτο έπρεπε να γίνει τώρα στη Φλάνδρα, σταπαλιά πεδία μαχών γύρω από την Ypres, όπου ο βρετανικός στρατός θα πολεμούσε μόνος καιανεμπόδιστος από τους συμμάχους του, και όπου μία γερή προέλαση ίσως οδηγούσε στηνκατάληψη των βελγικών λιμανιών που τα γερμανικά υποβρύχια χρησιμοποιούσαν ως βάσεις τους -

μια ιδέα που όπως ήταν φυσικό υποστήριζε με ενθουσιασμό το Βασιλικό Ναυτικό. Ο Χέιγκ πίστευε



Οι επικριτές του Χέιγκ θεώρησαν ότι δικαιώθηκαν όταν, στις 20 Νοεμβρίου, εξαπέλυσε δεύτερηεπίθεση στο Καμπρέ. Σκόπευε, μεταξύ άλλων, να δοκιμάσει σε μεγάλη κλίμακα τις νέες τεχνικές πουείχε αναπτύξει ο βρετανικός στρατός, με τη στενή συνεργασία των τριών όπλων: πεζικού, αρμάτων

μάχης και πυροβολικού. Ο αιφνιδιασμός ήταν απόλυτος: η γερμανική άμυνα υπέστη διείσδυση σεβάθος τεσσάρων μιλίων και στην Αγγλία χτύπησαν χαρμόσυνες καμπάνες για να γιορτάσουν τηνίκη. Βιάστηκαν όμως. Δέκα μέρες μετά οι Γερμανοί αντεπιτέθηκαν και ανακατέλαβαν όλο τοέδαφος που είχαν χάσει. Αποτέλεσμα: ο Χέιγκ έχασε και το τελευταίο ίχνος εμπιστοσύνης που τουείχαν οι πολιτικοί αρχηγοί, και ο Lloyd George ανέλαβε αυτοπροσώπως τη στρατηγική τηςδιεξαγωγής του πολέμου.

Καπορέτο

Οι απώλειες του Σομ το 1916 είχαν κάνει τον Lloyd George να αμφιβάλει πολύ, κατά πόσο ήτανσοφό να συνεχιστούν οι επιθέσεις στο Δυτικό Μέτωπο, και σε όλη τη διάρκεια του 1917 προέτρεπετο Γενικό Επιτελείο να ψάξει για πιο πρόσφορες τοποθεσίες. Τα πιο υποσχόμενα θέατρα πολέμουήταν δύο: η Ιταλία και η Μέση Ανατολή.

Το ιταλικό μέτωπο ήταν ενεργό ολόκληρο το 1916. Για τους Αυστριακούς, όπως έχουμε δει, η Ιταλία

ήταν πάντα η προτιμώμενη αντίπαλος. Το Μάιο, και παρά τις αντιρρήσεις των Γερμανών συμμάχωντης οι οποίοι, δεν έβλεπαν κανένα στρατηγικό πλεονέκτημα σ' εκείνη την ενέργεια, ο Κόνραντεξαπέλυσε μεγάλη επίθεση στα βουνά του Τρεντίνο. Μετά από μία αρχική επιτυχία τα πράγματαπαρέλυσαν. Ομολογουμένως ο Κόνραντ ήταν σε θέση να διεκδικήσει μείζονα νίκη -οι Ιταλοί έχασαν280.000 άνδρες εκ των οποίων οι 45.000 αιχμάλωτοι πολέμου- αλλά η κύρια στρατηγική συνέπειαήταν να βρει ο Μπρουσίλοφ μειωμένες αυστριακές δυνάμεις όταν επιτέθηκε τον επόμενο μήνα. Στομεταξύ, ο κύριος όγκος των ιταλικών στρατευμάτων υπό το στρατηγό Λουίτζι Καντόρνα εξαπέλυεεπιθέσεις εναντίον της ισχυρής αυστριακής άμυνας σαράντα μίλια ανατολικότερα στον ποταμό

Ιζόντσο. Συνέχισαν μέχρι το Νοέμβριο σε μια παρατεταμένη μάχη φθοράς στο βραχώδες υψίπεδο



αποδυναμώθηκε κι άλλο με την αντικατάσταση των ανώτερων αξιωματικών του επιτελείου του καιμε την απομάκρυνση του πιστότερου συμμάχου του στο Ουάιτχολ, του αρχηγού τουαυτοκρατορικού Γενικού Επιτελείου σερ Ουίλιαμ Ρόμπερτσον προς όφελος του προστατευόμενου

του Lloyd George, στρατηγού σερ Χένρι Wilson. Και στη Γαλλία και στη Βρετανία η διεξαγωγή τουπολέμου ελεγχόταν τώρα πλήρως από τους πολιτικούς.

Μέσα σ' ένα μήνα από τη σύσταση του Ανώτατου Πολεμικού Συμβουλίου, ο Lloyd George έλαβεακόμη καλύτερα νέα. Στις 11 Δεκεμβρίου ο βρετανικός στρατός μπήκε στην Ιερουσαλήμ.

Η Μέση Ανατολή

Οι Τούρκοι είχαν αποδειχτεί αφοσιωμένοι σύμμαχοι των Κεντρικών Δυνάμεων. Το στρατό τουςαποτελούσαν σκληροτράχηλοι αν και αγράμματοι χωρικοί που μπορεί να μη διέθεταν σύγχρονοοπλισμό, αλλά αντιστάθμιζαν την έλλειψή του με το ακλόνητο θάρρος τους και με την καθοδήγησηνεαρών, δραστήριων αξιωματικών εκπαιδευμένων από έμπειρους Γερμανούς ειδήμονες. Το κύριομέτωπό τους ήταν ο Καύκασος, όπου είχαν δεχτεί βαριά πλήγματα -πρώτα με την απώθηση τηςαπερίσκεπτης εφόδου τους το χειμώνα του 1914 -1915, και στη συνέχεια με την επίθεση των Ρώσωνυπό την ικανότατη ηγεσία του στρατηγού Νικολάι Γιουντένιτς, το καλοκαίρι του 1916. Στη διάρκεια

εκείνης της εκστρατείας η τουρκική κυβέρνηση εφάρμοσε ένα πρόγραμμα μαζικών απελάσεων καισφαγών των αυτοχθόνων Αρμενίων, τόσο κτηνώδες που άγγιζε τα όρια της γενοκτονίας.

Ταυτόχρονα, αποικιακά στρατεύματα της Βρετανικής Αυτοκρατορίας είχαν εισβάλει σε τουρκικόέδαφος -όχι μόνο από την Αίγυπτο αλλά και από τη βάση που είχαν εγκαταστήσει το Νοέμβριο του1914 στην Βασόρα, στο μυχό του Περσικού Κόλπου, για να διασφαλίσουν τις πετρελαιοπηγές και ναενθαρρύνουν την εξέγερση των ντόπιων. Από εκεί προχώρησαν το 1915 ανεβαίνοντας τις κοιλάδεςτου Τίγρη και του Ευφράτη, στην αρχή για να περιφρουρήσουν τη βάση τους αλλά αργότερα με την

ελπίδα να καταλάβουν τη Βαγδάτη. Διοικητικά η εκστρατεία ήταν σκέτη συμφορά, με τους Ινδούς



εξοπλισμού. Στα τέλη Οκτωβρίου ο Άλενμπι εξαπέλυσε επίθεση, έδιωξε τους Τούρκους από τη Γάζακαι συνέχισε για την Ιερουσαλήμ, θέλοντας να προσφέρει στο βρετανικό λαό, όπως του είχε ζητήσειο Lloyd George, «ένα χριστουγεννιάτικο δώρο» - ένα δώρο που θα ήταν ακόμη πιο ευπρόσδεκτο

μετά την τετράμηνη φρίκη της Φλάνδρας.

Τον επόμενο Σεπτέμβριο -1918- ο Άλενμπι ολοκλήρωσε την κατάκτηση της Παλαιστίνης με τησαρωτική νίκη στη Μεγιδδώ -μία μάχη όπου για τελευταία φορά στη δυτική στρατιωτική ιστορία οιέφιππες δυνάμεις έπαιξαν κυρίαρχο ρόλο. Πιέζοντας προς τα βόρεια, τα στρατεύματα του Άλενμπικατάφεραν τον Οκτώβριο να καταλάβουν τη Συρία με ταχεία προέλαση, και τότε οι Τούρκοι ζήτησανανακωχή. Στην πορεία του Άλενμπι κατά μήκος της ακτής φιλικές αραβικές δυνάμεις, που είχανστρατολογηθεί και οδηγούνταν από το νεαρό αρχαιολόγο Τ. Ε. Λόρενς, προστάτευαν το πλευρό του

από το μέρος της ξηράς και ανατίναζαν τις σιδηροδρομικές γραμμές των Τούρκων. Τα κατορθώματατου Λόρενς της Αραβίας, όπως έγινε γνωστός, ήταν ήσσονος σπουδαιότητας στα πλαίσια μιαςεκστρατείας ήσσονος σπουδαιότητας· παρ' όλα αυτά, του χάρισαν μια δόξα που η λάμψη τηςέδειχνε ακόμη πιο έντονη κόντρα στο θλιβερό φόντο του Δυτικού Μετώπου.

Οι νίκες του Άλενμπι εδραίωσαν μια σύντομη βρετανική ηγεμονία στη Μέση Ανατολή. Μεταξύάλλων έκαναν εφικτή την πραγματοποίηση της υπόσχεσης που είχε δώσει τον Οκτώβριο του 1917 οΒρετανός υπουργός Εξωτερικών, Άρθουρ Μπάλφουρ, ότι «οι Εβραίοι θα αποκτούσαν πατρίδα στηνΠαλαιστίνη». Δυστυχώς ο Μπάλφουρ έδωσε την υπόσχεση χωρίς να έχει πρώτα συμβουλευτεί τονεντόπιο πληθυσμό ή κάποιους από τους Άραβες ηγέτες στους οποίους επίσης είχε δοθεί ηυπόσχεση ότι αυτά τα εδάφη θα γίνονταν δικά τους σε αντάλλαγμα για τη στρατιωτική τουςυποστήριξη. Ούτε τους ενημέρωσε κανείς για τη συνεννόηση που έγινε το 1916 μεταξύ τουβρετανικού και του γαλλικού υπουργείου Εξωτερικών (το Σύμφωνο Σάικς-Πικό) να χωρίσουν τηνπεριοχή σε δύο σφαίρες επιρροής. Η προσπάθεια να συμβιβαστούν όλες αυτές οι ασυμβίβαστεςδεσμεύσεις κράτησε τους Βρετανούς αξιωματούχους σε επιφυλακή και την περιοχή σε αναβρασμό

μέχρι το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, και δημιούργησε οδυνηρά προβλήματα που παραμένουν άλυτα ωςσήμερα στις αρχές του 21ου αιώνα



1918: Η χρονιά των αποφάσεων

Οι φόβοι των Συμμάχων τον Ιανουάριο του 1918

Πολύ καλές οι νίκες του Άλενμπι, αλλά στα τέλη του 1917 η προοπτική για τους Συμμάχουςεξακολουθούσε να είναι ζοφερή. Το ευχάριστο ήταν ότι ο πόλεμος των υποβρυχίων είχε κερδηθείκαι τα εφόδια από την Αμερική περνούσαν τον ωκεανό ανενόχλητα. Αλλά οι Σύμμαχοι δενχρειάζονταν μόνον προμήθειες, χρειάζονταν και άντρες, επειγόντως μάλιστα, και αυτούς οιΑμερικανοί δεν βιάζονταν καθόλου να τους στείλουν. Όταν οι ΗΠΑ μπήκαν στον πόλεμο τονΑπρίλιο, ο στρατός τους αριθμούσε 6.000 αξιωματικούς και 100.000 στρατιώτες. Ο στρατηγός Τζον

Τζ. Πέρσινγκ έλαβε εντολές να μεταφέρει την Πρώτη Μεραρχία των ΗΠΑ στη Γαλλία, αλλά ακόμηκαι αυτή η μονάδα υπήρχε μόνο στα χαρτιά. Καταστρώνονταν σχέδια ώστε ο στρατός να διευρυνθείσε είκοσι τέσσερις μεραρχίες έως το καλοκαίρι του 1918, όμως δεν ήταν καθόλου σίγουρο αν οιΣύμμαχοι θα μπορούσαν ν' αντέξουν μέχρι τότε. Αν το κατάφερναν, τα βάσανά τους θα έπαιρναντέλος. Το 1919 η υπεροχή τους σε αριθμό ανδρών και σε υλικό έφτασε τελικά να είναι ασύγκριταμεγαλύτερη, και τα Συμμαχικά επιτελεία είχαν αρχίσει να σχεδιάζουν μεγάλη επίθεση για εκείνη τηχρονιά. Όμως στο μεταξύ ο εφιάλτης που τους στοίχειωνε τα προηγούμενα τρία χρόνια είχε τώραβγει αληθινός. Η Ρωσία είχε αποσυρθεί από τον πόλεμο, αφήνοντας τον Luderndorff ελεύθερο να

συγκεντρώσει όλες του τις δυνάμεις στο Δυτικό Μέτωπο.

Όμως η ήττα της Ρωσίας επιφύλασσε επικίνδυνες επιπλοκές και για τη Βρετανική Αυτοκρατορία. ΗΤουρκία δεν χρειαζόταν πια να υπερασπίζεται τα σύνορά της στον Καύκασο. Οι δυνάμεις της είχανβέβαια εκδιωχθεί από την Αραβική χερσόνησο, αλλά τούτο απλώς την άφηνε ελεύθερη ναεπεκταθεί ανατολικά και να εγκαθιδρύσει μία παντουρκική ηγεμονία που θα έφτανε ως τα σύνοραμε την Ινδία -μία ηγεμονία ενισχυμένη από τη γερμανική στρατιωτική τεχνογνωσία και εμπνευσμένηαπό τη τζιχάντ (ιερό πόλεμο) που θα μπορούσε να υπονομεύσει κι άλλο την ήδη επισφαλή θέση τηςΒρετανίας στα ινδικά εδάφη. Το περιεχόμενο της επιστολής που έστειλε στην πατρίδα του ο



Όμως δεν ήταν τόσο οι απειλές από τα δυτικά που ανησυχούσαν τώρα το γερμανικό ΓενικόΕπιτελείο. Πιο επικίνδυνες φάνταζαν οι εξελίξεις μέσα στην ίδια τη Γερμανία.

Το 1917, όπως είδαμε, ο γερμανικός στρατός ανέλαβε τη διαχείριση της οικονομίας. Αλλάεξακολουθούσε να μην ελέγχει το Reichstag και το Reichstag αποφάσιζε πού θα πάνε τα λεφτά: ποιαπολεμικά κονδύλια θα ψήφιζε και ποια θα απέρριπτε - και χωρίς λεφτά πόλεμος δεν μπορούσε ναγίνει. Επί τρία χρόνια ο πατριωτισμός κρατούσε ενωμένο όχι μόνο το Reichstag αλλά και την ίδια τηχώρα, αν εξαιρέσουμε μία μικρή μειοψηφία σοσιαλιστών αντιφρονούντων. Όμως το χειμώνα του1917 αυτή η ενότητα κρεμόταν από μία κλωστή. Είχε διατηρηθεί μετά κόπων και βασάνων κατά τοπρώτο μισό εκείνης της χρονιάς, με την ελπίδα ότι οι επιθέσεις των υποβρυχίων θα είχαν επιτυχία,αλλά προς το τέλος του καλοκαιριού έγινε σαφές ότι τούτη η επιτυχία δεν θα ερχόταν. Το έθνος είχε

αντέξει τέσσερις χειμώνες πολέμου και η προοπτική ενός πέμπτου φαινόταν κάτι παραπάνω απόδυσβάστακτη. Οι συμπλοκές στις ουρές για το ψωμί άρχισαν να παίρνουν διαστάσεις μικρώνεξεγέρσεων και οι εξεγέρσεις κλιμακώνονταν σε μαζικές απεργίες. Τον Αύγουστο του 1917 ταπληρώματα των πολεμικών πλοίων στο Βίλχελμσχάφεν, που εκτός από την πείνα είχαν ναπαλέψουν και με την ανία της απραξίας, προχώρησαν σε κανονική ανταρσία. Τον Ιανουάριο του1918 μεγάλες και παρατεταμένες απεργίες ξέσπασαν στο Κίελο και το Βερολίνο, και οι αρχέςαναγκάστηκαν να κηρύξουν στρατιωτικό νόμο στο Αμβούργο και το Βραδεμβούργο. Η ρωσικήεμπειρία αποδεικνυόταν μεταδοτική, και οι οικονομικές ταλαιπωρίες όξυναν ακόμη περισσότεροτην απαίτηση για ειρήνη.

Την απαίτηση δεν ενδυνάμωνε μόνο η ένδεια αλλά και η πολιτική ιδεολογία. Η δεσποτική ΤσαρικήΑυτοκρατορία, που οι Γερμανοί φιλελεύθεροι και σοσιαλιστές έβλεπαν ανέκαθεν ως φυσικό τουςεχθρό, είχε καταστραφεί, ενώ το νέο σοσιαλδημοκρατικό καθεστώς στη Ρωσία φαινόταν ως φυσικόςτους σύμμαχος. Η ανάμιξη των ΗΠΑ είχε ενισχύσει τη σύμπνοια των δημοκρατικών δυνάμεωνεναντίον μιας Γερμανίας που είχε απογοητεύσει τους σοσιαλιστές και φιλελεύθερους πολίτες της με

τις ηγεμονικές της φιλοδοξίες και την απάνθρωπη διαγωγή της στον πόλεμο. Τις πράξεις αυτής τηςΓερμανίας δεν μπορούσαν πια να τις υπερασπιστούν Στη Διεθνή Σοσιαλιστική Συνδιάσκεψη που



μέλη - ίσως το πρώτο αυθεντικά λαϊκό δεξιό κίνημα του 20ου

Η Επίθεση Luderndorff, Μάρτιος 1918

αιώνα και προάγγελος μελλοντικώνεξελίξεων.

Έτσι ο χαρακτήρας της ειρήνης θα καθόριζε όχι μόνον τη θέση της Γερμανίας στην Ευρώπη, αλλά καιτη φυσιογνωμία της ως κράτους. Στα μάτια του Γενικού Επιτελείου και των πολιτών οπαδών του, τονα υποχωρήσουν στις απαιτήσεις του Reichstag για μια ειρήνη χωρίς προσαρτήσεις ή αποζημιώσειςθα ήταν σαν να έχαναν τον πόλεμο - έναν πόλεμο όχι πια μόνον εναντίον των εξωτερικών εχθρώντης Γερμανίας αλλά και κατά των εσωτερικών εκείνων δυνάμεων που προφανώς απεργάζονταν τοναφανισμό όλων των παραδοσιακών γερμανικών αξιών. Ο Luderndorff θεωρούσε ότι ο μόνος τρόποςνα κατατροπωθούν αυτές οι δυνάμεις ήταν με νίκη στο Δυτικό Μέτωπο, μία νίκη κερδισμένη μ' ένατόσο αποφασιστικό χτύπημα που οι Σύμμαχοι θα αποκαρδιώνονταν και θα αναγκάζονταν να

δεχτούν τους γερμανικούς όρους για ειρήνη. Αυτό πράγματι θα ήταν το τελευταίο χαρτί τηςΓερμανίας.

Τη μεγάλη νίκη ο Luderndorff είχε αρχίσει να την σχεδιάζει από το Νοέμβριο του 1917. Στα χαρτιάείχε τώρα παραπάνω από αρκετά στρατεύματα για να σπάσει τις γραμμές του Δυτικού Μετώπου, κι

αυτό το ήξεραν πολύ καλά οι Σύμμαχοι. Η ανάγκη να διατηρηθεί η τάξη μέσα στις χαοτικέςσυνθήκες των απέραντων νέων κατακτημένων εδαφών εξακολουθούσε να δεσμεύει το μεγαλύτερομέρος των γερμανικών δυνάμεων στην ανατολή, παρ' όλα αυτά ο Luderndorff κατάφερε ναμεταφέρει 44 μεραρχίες στη δύση, με αποτέλεσμα το Μάρτιο του 1918 να έχουν συγκεντρωθεί 199μεραρχίες στο Δυτικό Μέτωπο. Οι Γάλλοι είχαν να αντιπαρατάξουν περίπου 100, μερικές αμφίβοληςποιότητας, και οι Βρετανοί 58, η δύναμη των οποίων, όπως αργότερα παραπονέθηκαν οιστρατιωτικές αρχές, είχε μειωθεί ακόμη περισσότερο εξαιτίας της τακτικής του Lloyd George νακρατά τις εφεδρείες της πρώτης γραμμής στο Ηνωμένο Βασίλειο ώστε να μη μπορεί ο Χέιγκ να τις

χρησιμοποιήσει σε περαιτέρω επιθέσεις. Οι Αμερικανοί για την ώρα δεν είχαν στείλει ούτε μία



μπορούσαν. Οι μονάδες του πεζικού που ακολουθούσαν ξεχύνονταν στα κενά που άνοιγαν οιομάδες εφόδου, με τις εφεδρείες να σπεύδουν να εκμεταλλευτούν την κάθε επιτυχία - ένα θέαμαπου ο Βρετανός σχολιαστής Λίντελ Χαρτ περιέγραψε αργότερα ως «αφρισμένο ποτάμι που

πλημμυρίζει». Ο συνδυασμός αποδείχτηκε ολέθριος για τα βρετανικά στρατεύματα, που όχι μόνοδεν ήταν προετοιμασμένα να τον αντιμετωπίσουν με αμυντικά έργα σε βάθος, αλλά δεν είχαν κανσυνειδητοποιήσει πόσο αναγκαία ήταν τούτα. Η πυκνή ομίχλη το πρωινό της 21ης Μαρτίουβοήθησε τους Γερμανούς να διασπάσουν τις βρετανικές γραμμές. Μέσα σε τέσσερις μέρεςκατάφεραν να εισχωρήσουν σε βάθος σαράντα μιλίων και απειλούσαν να διασπάσουν πέρα γιαπέρα τις γραμμές των Συμμάχων.

Η επίθεση ήταν πολύ πιο επιτυχημένη απ' ό,τι περίμενε και ο ίδιος ο Luderndorff . Τώρα απειλούσε

να χωρίσει τα βρετανικά από τα γαλλικά στρατεύματα. Αν γινόταν αυτό, οι Βρετανοί θα έπρεπε νατραβηχτούν βόρεια ενώ οι Γάλλοι θα υποχωρούσαν προς νότο για να καλύψουν το Παρίσι,αφήνοντας ανοιχτό το δρόμο για την προέλαση των Γερμανών στην ακτή - κάτι που όντως έκανανείκοσι δύο χρόνια αργότερα. Τώρα όλα εξαρτώνταν από τη διατήρηση της επαφής μεταξύ τωνβρετανικών και γαλλικών στρατευμάτων. Μέχρι εκείνη τη στιγμή και ο Χέιγκ και ο Πετέναντιστέκονταν στις προσπάθειες του Ανωτάτου Συμβουλίου Πολέμου να επιβάλει μία διασυμμαχικήδιοίκηση και αρνούνταν να θέσουν εφεδρείες στη διάθεση του Συμβουλίου για να μην τουεπιτρέψουν να επηρεάσει την πορεία των επιχειρήσεων. Η αμοιβαία συνεργασία, ισχυρίζονταν, θα

έλυνε όποια προβλήματα προέκυπταν. Όμως δεν τα έλυσε. Όταν ο Χέιγκ ζήτησε βοήθεια, ο Πετέναρνήθηκε να του την προσφέρει από φόβο μην αφήσει ακάλυπτο το Παρίσι. Ο Χέιγκ κατάπιε τηνπερηφάνια του και προσέφυγε στους πολιτικούς προϊσταμένους του. Οι Σύμμαχοι συγκάλεσανδιάσκεψη στο Ντουλέν, κοντά στην Αμιένη, στις 26 Μαρτίου. Εκεί η αποφασιστική στάση του Foch,

αρχηγού τώρα του γαλλικού επιτελείου, εντυπωσίασε τον Χέιγκ αρκετά ώστε να αποδεχτεί τηνανάδειξη του Foch σε «συντονιστή» των συμμαχικών στρατευμάτων - μια αρμοδιότητα που λίγεςμέρες αργότερα διευρύνθηκε και περιέλαβε και τη «διοίκηση των επιχειρήσεων». Στο εξής και γιατο υπόλοιπο του πολέμου οι Σύμμαχοι θα υπάγονταν σε μία μοναδική γενική διοίκηση υπό τοστρατηγό Foch Στο μεταξύ η γερμανική προέλαση είχε αρχίσει να επιβραδύνεται Οι επικοινωνίες



χρησιμοποιώντας τις συνήθεις τεχνικές -τα κανόνια του Μπρούχμιλερ έριξαν δύο εκατομμύριαοβίδες μέσα σε τεσσεράμισι ώρες- συνέτριψαν τη 16η Γαλλική Στρατιά, οι διοικητές της οποίαςεξακολουθούσαν να απορρίπτουν την άμυνα σε βάθος, προτιμώντας να υπερασπίζονται κάθε

σπιθαμή του εδάφους τους. Οι Γερμανοί συνέλαβαν 50.000 αιχμαλώτους, διείσδυσαν τριάντα μίλιακαι κατέλαβαν το Σουασόν. Το πυροβολικό τους άρχισε να βομβαρδίζει το ίδιο το Παρίσι, όπου ηκυβέρνηση ετοιμαζόταν για άλλη μία φορά, όπως το Σεπτέμβριο του 1914, να μεταφερθεί στοΜπορντό. Αλλά στο μεταξύ οι Γερμανοί είχαν χάσει άλλους 130.000 άνδρες· και το σημαντικότερο,μερικούς απ' αυτούς τους είχαν σκοτώσει Αμερικανοί.

Οι Αμερικανοί στο μέτωπο

Ο Luderndorff έχει επικριθεί, τόσο από συμπατριώτες όσο και από εχθρούς, για το ότι δεν στάθηκεποτέ ικανός να ορίσει ένα μείζονα στόχο επίθεσης και να εμμείνει σ' αυτόν. Όμως ακόμη και ανκαταλάμβανε τα λιμάνια της Μάγχης, ο πόλεμος θα συνεχιζόταν - όπως έγινε το 1940. Ακόμη κι ανέπαιρνε το Παρίσι, Αμερικανοί και Βρετανοί θα συνέχιζαν να πολεμούν. Σκοπός του Luderndorff,

όπως και του Φάλκενχαϊν δύο χρόνια νωρίτερα, δεν ήταν τόσο να εξοντώσει τα Συμμαχικάστρατεύματα όσο τη βούληση των Συμμαχικών κυβερνήσεων να συνεχίσουν τον πόλεμο και να τιςεξαναγκάσει να δεχτούν συμβιβασμό. Ίσως να το πετύχαινε με τους Γάλλους. Και μετά από ένα

χρόνο πιθανόν να υπέκυπταν και οι Βρετανοί. Αλλά δεν υπήρχε περίπτωση να γίνει κάτι τέτοιο μετις ΗΠΑ.

Στις αρχές του 1918 υπήρχαν ήδη ένα εκατομμύριο Αμερικανοί στρατιώτες στη Γαλλία, μολονότι δενείχαν ακόμη οργανωθεί σε σχηματισμούς μάχης. Ο Πέρσινγκ επέμενε εξ αρχής ότι έπρεπε ναεπιχειρούν σαν ξεχωριστός στρατός. Τους είχε ήδη παραχωρηθεί το δικό τους μέτωπο στα δεξιά τηςΣυμμαχικής γραμμής, στο ανενεργό ακόμη θέατρο της Λορένης. Αλλά μολονότι οι ΗΠΑ μπορούσαννα κινητοποιήσουν άνδρες με εκπληκτική ταχύτητα -η υποχρεωτική θητεία είχε θεσπιστεί το Μάιο

του 1917- χρειαζόταν περισσότερος χρόνος για ν' αρχίσουν να παράγουν οι βιομηχανίες τους βαρύ



έτοιμοι. Γερμανοί λιποτάκτες -που ο αριθμός τους και μόνον έδειχνε την ηττοπάθεια του στρατού-

είχαν ειδοποιήσει για την επίθεση, οπότε οι Γάλλοι μπόρεσαν να προλάβουν το γερμανικόβομβαρδισμό με ένα δικό τους μπαράζ. Και επιτέλους, είχαν εμπεδώσει το μάθημα της ελαστικής

άμυνας. Άφησαν τους Γερμανούς να βομβαρδίσουν και να καταλάβουν μία πρώτη γραμμή όπου δενβρήκαν παρά συρματοπλέγματα, νάρκες και λίγα πολυβολεία - και στη συνέχεια τους αποδεκάτισανπλαγιοκοπώντας τους με πολυβόλα. Δύο μέρες αργότερα ο ορμητικός στρατηγός Μανζέν εξαπέλυσεαντεπίθεση εναντίον της δυτικής πλευράς της σφήνας με στρατό που τώρα περιλάμβανεαμερικανικές μεραρχίες. Μέχρι τις 5 Αυγούστου μία μικτή δύναμη Γάλλων, Βρετανών καιΑμερικανών είχε ανακαταλάβει ολόκληρη την εξέχουσα και είχε συλλάβει 30.000 αιχμαλώτους. ΟLuderndorff ανακάλεσε τις εντολές για τη μεγάλη τελική επίθεση που σχεδίαζε στο βορρά. Είχε ρίξεικαι το τελευταίο του βέλος: η φαρέτρα του ήταν πλέον αδειανή.

Η αντεπίθεση των Συμμάχων, Ιούλιος 1918

Τώρα ήταν σειρά των Συμμάχων να περάσουν στην επίθεση, και στις 26 Ιουλίου ο στρατηγός Foch

έδωσε εντολή για γενική προέλαση σε όλα τα μέτωπα. Ο Foch δεν ήταν ιδιοφυία στη στρατηγικήαλλά πίστευε βαθιά στο αξίωμα του Ναπολέοντα ότι στον πόλεμο η αναλογία του ηθικού προς τιςφυσικές δυνάμεις είναι τρία προς ένα. Ο μεταδοτικός του ενθουσιασμός στη μάχη του Μάρνη, το

1914, είχε συντελέσει πολύ στην αναχαίτιση της προέλασης των Γερμανών. Από τότε, ηαποφασιστικότητά του να επιτίθεται κάτω από οποιεσδήποτε περιστάσεις, συχνά είχε ολέθριααποτελέσματα· αλλά τώρα τα Συμμαχικά στρατεύματα είχαν το μέγεθος και, κυρίως, τις ικανότητεςγια να πετύχουν τους στόχους τους. Ο Πέρσινγκ διέθετε σαράντα δύο αμερικανικές μεραρχίες, ηκάθε μία διπλάσια από την αντίστοιχη ευρωπαϊκή, και κατάφερε να τις ανασυντάξει σ' έναμοναδικό στρατό -που αργότερα χωρίστηκε στα δύο- στα δεξιά της συμμαχικής γραμμής. Ανεφορμούσε βόρεια μέσα από το δάσος της Αργκόν, θα απειλούσε άμεσα την κύρια σιδηροδρομικήγραμμή από το Μετς ως την Αντβέρπη, η οποία τροφοδοτούσε τα γερμανικά στρατεύματα. Στ'

αριστερά της γραμμής οι Βρετανοί θα εξαπέλυαν συγκλίνουσα επίθεση ενώ ο γαλλικός στρατόςψ έ ό δύ ό ύ έ ό θ δ ύ ί



σε τέσσερα χρόνια πολέμου· ο ίδιος ο Luderndorff τη χαρακτήρισε «Μαύρη Μέρα» του γερμανικούστρατού.

Οι Γερμανοί άρχισαν τώρα να οπισθοχωρούν μαχόμενοι προς τη γραμμή Hindenburg που είχεδημιουργηθεί στις αρχές του 1917. Το ηθικό τους δεν είχε σπάσει ακόμη - κάθε άλλο: ώσπου ναφτάσουν στη γραμμή Hindenburg στις αρχές Σεπτεμβρίου είχαν καταφέρει να προκαλέσουν 150.000απώλειες στους Βρετανούς και 100.000 στους Γάλλους- η βρετανική κυβέρνηση άρχισε πάλι νααγωνιά. Παρ' όλα αυτά στις 3 Σεπτεμβρίου ο Foch έδωσε εντολές για καινούργια επίθεση σ' όλο τομήκος της γραμμής: tout le monde a la bataille! (όλοι στη μάχη!). Ο Πέρσινγκ επέμεινε να πάρουν οιάντρες του το βάπτισμα του πυρός εξαπολύοντας μία περιορισμένη επίθεση στην αιχμή του ΣαινΜιέλ (κοντά στο Βερντέν), στον ήσυχο τομέα της Λορένης. Η μάχη κράτησε δύο μέρες,

ολοκληρώθηκε με νίκη των Αμερικανών στις 14 Σεπτεμβρίου, και στη συνέχεια ο Πέρσινγκ έστρεψετο στρατό του βόρεια για να πάρει μέρος στη γενική επίθεση της 26ης Σεπτεμβρίου. Την επόμενημέρα βρετανικές και γαλλικές δυνάμεις επιτέθηκαν στην κύρια γραμμή Hindenburg, εξαπολύονταςένα εκατομμύριο οβίδες μέσα σ' ένα εικοσιτετράωρο. Και αυτό ήταν που έσπασε τελικά το ηθικότου Luderndorff . Στις 29 Σεπτεμβρίου ενημέρωσε τον Kaiser ότι δεν υπήρχε πια πιθανότητα νίκης.Για να αποφευχθούν οι μεγαλύτερες συμφορές έπρεπε να κηρυχτεί ανακωχή όσο το δυνατόνσυντομότερα.

Η κατάρρευση των Κεντρικών Δυνάμεων

Από τις αρχές του Αυγούστου οι Γερμανοί είχαν χάσει άλλους 228.000 άνδρες, οι μισοί από τουςοποίους είχαν λιποτακτήσει. Το Γενικό Επιτελείο θεωρούσε ότι λιγότερες από πενήντα μεραρχίεςήταν ετοιμοπόλεμες. Οι στρατιώτες, αποθαρρυμένοι από τα άσχημα νέα και ευάλωτοι στηνκομμουνιστική προπαγάνδα, ταλαντεύονταν στο χείλος των απεργιών, αν όχι της ανοιχτήςανταρσίας. Αλλά ακόμη χειρότερη ήταν η κατάσταση στην Αυστροουγγαρία: τα απεγνωσμένα

διαβήματα για ειρήνη του αυτοκράτορά της προς τους Γάλλους είχαν κυνικά κοινοποιηθεί από τον



Στη Γερμανία χρειάστηκε να περάσουν έξι εβδομάδες πριν εισακουστεί η πρόταση του Luderndorff

για ανακωχή. Για εκείνον ανακωχή σήμαινε ακριβώς αυτό: μία αναστολή των επιχειρήσεων μέχρι ν'ανασυντάξει τις δυνάμεις του, και διαπραγματεύσεις για κοινώς αποδεκτή ειρήνη. Επέμεινε δε πως

έπρεπε να καταστεί σαφές «ότι είμαστε αποφασισμένοι να συνεχίσουμε τον πόλεμο αν ο εχθρόςδεν δεχτεί την ειρήνη ή θελήσει να επιβάλει μια ατιμωτική ειρήνη». Στο τέλος αποδέχτηκε τογεγονός ότι η Γερμανία έπρεπε να παραδώσει το Βέλγιο, ακόμη και τις Alsace-Lorraine, αλλάεξακολουθούσε να ελπίζει ότι οι Σύμμαχοι θα επέτρεπαν στη Γερμανία να κρατήσει τις ανατολικέςτης κτήσεις ως προμαχώνες ενάντια στον «μπολσεβικισμό». Επιπρόσθετα, αναγνώρισε ότι εφ' όσονοι Σύμμαχοι είχαν ορκιστεί να μη συζητήσουν με το παρόν καθεστώς του Βερολίνου, έπρεπε νατοποθετηθεί νέα κυβέρνηση που θα επωμιζόταν την ευθύνη -και την κατακραυγή που σίγουρα θαακολουθούσε- των διαπραγματεύσεων. Έτσι στις 3 Οκτωβρίου ο Kaiser ανέθεσε καθήκοντα

Καγκελάριου στον πρίγκιπα Max von Μπάντεν, ένα σώφρονα και μετριοπαθή πολιτικό τον οποίο οΑμερικανός πρώην πρεσβευτής στο Βερολίνο είχε περιγράψει ως «έναν από τους ελάχιστους υψηλάιστάμενους Γερμανούς που μπορεί να σκεφτεί σαν άνθρωπος», και τον διέταξε να ζητήσει από τονπρόεδρο Wilson άμεση ανακωχή. Όταν ο Max πρόβαλε αντιρρήσεις, ο Kaiser τού είπε κοφτά ότι «τοΓενικό Επιτελείο το θεωρεί αναγκαίο και εσάς δεν σας φέραμε εδώ για να δημιουργήσετεπροβλήματα στο Γενικό Επιτελείο». Συμμορφούμενος, ο Max κάλεσε την επόμενη κιόλας μέρα τον

πρόεδρο Wilson -τον πλέον προσιτό ή, έστω, λιγότερο απρόσιτο- από τους εχθρούς της Γερμανίας,να λάβει μέτρα για την αποκατάσταση της ειρήνης «στη βάση του μετριοπαθούς προγράμματος που

είχε διατυπώσει στις 8 Ιανουαρίου»- τα Δεκατέσσερα Σημεία» (βλ. Παράρτημα Ι).

Αλλά ο Wilson του Ιανουαρίου δεν είχε καμία σχέση με τον Wilson του Οκτωβρίου. Τότε έβλεπε τονεαυτό του, όπως τον έβλεπαν και οι άλλοι, ως μία προσωπικότητα υπεράνω της διαμάχης. Δεν είχεσυμβουλευτεί κανέναν για τα Δεκατέσσερα Σημεία - και οπωσδήποτε όχι τους συνεμπολέμους του,τους οποίους εξακολουθούσε να μη θεωρεί «συμμάχους». (Από τη στιγμή που δεν υπήρχε επίσημησυμμαχία, οι Ηνωμένες Πολιτείες αναφέρονταν στους συνεμπολέμους τους ως «συνεργάτιδεςδυνάμεις»). Αλλά οι Γερμανοί ήδη είχαν δείξει πώς αντιλαμβάνονταν τους όρους ειρήνης, ότανεπέβαλαν στους Ρώσους το Σύμφωνο του Μπρεστ Λιτόβσκ Κι ακόμη πιο σημαντικό οι Ηνωμένες



αιώνα. Μέχρι τα τέλη Οκτωβρίου το Reichstag είχε αναδειχτεί σε κυρίαρχο σώμα, στο οποίο ήσανυπόλογοι όλοι οι υπουργοί (ακόμα και ο Υπουργός Πολέμου), ένα σώμα εκλεγμένο με μυστική,καθολική ψηφοφορία. Ο Γουλιέλμος Β', ο ανώτατος άρχων πολέμου, υποβιβάστηκε σε

συνταγματικό μονάρχη, ανίσχυρο όσο και ο εξάδελφός του στην Αγγλία. Ξεθαρρεύοντας, ο Maxαπαίτησε και την απομάκρυνση του Luderndorff , κάτι στο οποίο ο Kaiser συμφώνησε μεικανοποίηση που δεν μπόρεσε να κρύψει. Ο Hindenburg παρέμεινε ως συμβολική φιγούρα, ενώ οLuderndorff αντικαταστάθηκε από τον εξίσου πληβείο στρατηγό Wilhelm Groener, ο οποίος ωςαρχηγός του Oberstekriegsamt, ήταν εξοικειωμένος με τα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματατης χώρας.

Αλλά ήταν ήδη πολύ αργά. Ο γερμανικός λαός είχε αντέξει τις σχεδόν αβάσταχτες κακουχίες επειδή

πίστευε ότι ο στρατός του ήταν, και θα εξακολουθούσε να είναι, νικητής παντού. Όταναποκαλύφθηκε ότι βρισκόταν στα πρόθυρα της κατάρρευσης, κάθε εμπιστοσύνη στο καθεστώςχάθηκε. Στις 29 Οκτωβρίου τα πληρώματα των πλοίων προτίμησαν να κάνουν ανταρσία παρά νασυμμετάσχουν στην «Επιδρομή Θανάτου» που είχαν σχεδιάσει οι ναύαρχοι για να σώσουν την τιμήτου ναυτικού. Μέσα σε μία μόλις εβδομάδα η ανταρσία εξελίχθηκε σε επανάσταση σε όλες τιςμεγάλες γερμανικές πόλεις. Συμβούλια εργατών και στρατιωτών πήραν με τη βία την εξουσία,βαδίζοντας στα χνάρια των ρωσικών Σοβιέτ. Η Βαυαρία αυτοανακηρύχτηκε ανεξάρτητη δημοκρατία.Τα χαμηλότερα κλιμάκια του στρατού εξεγέρθηκαν και κατέλαβαν τα περάσματα πάνω από το Ρήνο.

Στο αρχηγείο κάποιοι θερμοκέφαλοι πρότειναν να επιστρέψουν όλα τα στρατεύματα στην πατρίδαγια να «αποκαταστήσουν την τάξη», αλλά ο Groener ήξερε πολύ καλά ότι το εργαλείο θα έσπαγεστα χέρια του. Συνειδητοποίησε ότι η επανάσταση ήταν αναπόφευκτη, εκτός κι αν εκπληρώνονταντρεις όροι:

• Ο αυτοκράτορας έπρεπε να παραιτηθεί,

• ο στρατός να στηρίξει το κόμμα της πλειοψηφίας στο Reichstag , τους Σοσιαλδημοκράτες, τους

μόνους ανθρώπους που μπορούσαν να τα βγάλουν πέρα σ' αυτή την πολιτική καταιγίδα,ή ί έ δή ί



όμως ο στρατηγός Foch, ως επικεφαλής της Συμμαχικής αντιπροσωπείας, στάθηκε ανυποχώρητος.Οι Γερμανοί δεν είχαν άλλη επιλογή από το να υπογράψουν αυτά που -ευλόγως- πίστευαν ότι ήτανοι θανατικές τους καταδίκες. Και για έναν αντιπρόσωπο, τον Ματίας Έρτσμπεργκερ, όντως ήταν.

Δύο χρόνια αργότερα τον σκότωσαν δεξιοί εξτρεμιστές.

Έτσι στις 11 Νοεμβρίου στις 11 π.μ., την ενδέκατη ώρα της ενδέκατης ημέρας του ενδέκατου μήνα,τα όπλα στο Δυτικό Μέτωπο επιτέλους σίγησαν, αφήνοντας και τις δύο πλευρές να θρηνήσουν τουςνεκρούς τους.



Ο διακανονισμός

Οι πολιτικοί αρχηγοί των Συμμάχων που συναντήθηκαν στο Παρίσι τον Ιανουάριο του 1919 για την

ειρηνευτική συμφωνία βρίσκονταν σε πολύ διαφορετική θέση από εκείνη των προκατόχων τους στηΒιέννη το 1814. Δεν είχαν το ελεύθερο να αναδιαμορφώσουν την υφήλιο σύμφωνα με τους κανόνεςτης τάξης και του δικαίου ή του εθνικού αυτοπροσδιορισμού ή ακόμη και της παραδοσιακήςισορροπίας δυνάμεων. Ήταν υπόλογοι σε εκλογικά σώματα που ψήνονταν ακόμη στον πολεμικόπυρετό και που είχαν προκαταλήψεις και πάθη τα οποία δεν μπορούσαν να αγνοηθούν. Εν πάσηπεριπτώσει, το χάος στην κεντρική Ευρώπη μετά την κατάρρευση της Ρωσικής, της Αυστριακής καιτης αυτοκρατορίας των Hohenzollern καθιστούσε εξαιρετικά αμφίβολο το αν υπήρχε έστω και ένασταθερό καθεστώς ανατολικά του Ρήνου με το οποίο θα μπορούσε να συναφθεί ειρήνη.

Γερμανία

Η ίδια η συνδιάσκεψη στρεφόταν γύρω από μία σιωπηρή μονομαχία μεταξύ του προέδρου Wilson,

ο οποίος μάλλον απερίσκεπτα παρευρισκόταν αυτοπροσώπως, και του Γάλλου πρωθυπουργούGeorges Clemenceau. Ο καθένας τους είχε διαφορετικές προτεραιότητες. Ο Wilson ήθελε ναδημιουργήσει έναν καινούριο κόσμο υπό την αιγίδα μιας Κοινωνίας των Εθνών. Για τη σύστασή της

κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια, μόνο και μόνο για να δει το έργο του να καταστρέφεται όταν τοΚογκρέσο των ΗΠΑ αρνήθηκε να συμμετάσχει στην Κοινωνία με τους όρους που εκείνος ζητούσε. Ηπροτεραιότητα του Clemenceau, με την ολόψυχη υποστήριξη των συμπατριωτών και αρχικά και τωνΒρετανών συμμάχων του, ήταν να αναδομήσει την Ευρώπη έτσι ώστε η Γερμανία να μην καταφέρειποτέ ξανά να απειλήσει τη σταθερότητά της. Όπως έχουμε δει, η Γαλλία με πληθυσμό που τώραμετά βίας έφτανε τα σαράντα εκατομμύρια αντιμετώπιζε μια Γερμανία εξήντα πέντε εκατομμυρίωνανθρώπων, με βιομηχανική ανάπτυξη και δύναμη πολύ μεγαλύτερη απ' όση θα μπορούσε ποτέ ναεπιτύχει η ίδια. Το αντίβαρο στο οποίο υπολόγιζε η Γαλλία πριν το 1914, η Ρωσική Αυτοκρατορία,

είχε βουλιάξει παίρνοντας μαζί της δισεκατομμύρια φράγκα γαλλικών επενδύσεων Κατά συνέπεια



δεν ήταν πλέον σε θέση να αμφισβητήσουν την ανεξαρτησία του ή εκείνη των πρώην βαλτικώνεπαρχιών τους (Φιλανδία, Εσθονία, Λετονία και Λιθουανία), όπως και οι Αυστριακοί δεν ήταν σεθέση να κρατήσουν τα πολωνικά τους εδάφη στη Γαλικία. Αλλά οι πολωνικές επαρχίες της

Γερμανίας, η Σιλεσία, η Ποσνανία και η Ανατολική Πρωσία, ήταν άλλη υπόθεση. Τις κατοικούσανΓερμανοί - γενεές επί γενεών. Ακόμη χειρότερα, η νέα Πολωνία είχε λάβει την υπόσχεση ότι θα τηςπαρεχόταν πρόσβαση στη θάλασσα, κάτι που μπορούσε να γίνει μόνο αν της παραχωρούνταν ηκοιλάδα του κάτω Βιστούλα, με πληθυσμό ανάμικτο, και το λιμάνι Ντάντσιχ (το μετέπειτα Γκντανσκ)που είχε πληθυσμό σχεδόν αμιγώς γερμανικό. Κάτι τέτοιο σήμαινε το διαχωρισμό της Γερμανίαςαπό την Ανατολική Πρωσία, η οποία θεωρείτο ως ιστορικό της λίκνο. Ο διακανονισμός ήταν ίσως οκαλύτερος που θα μπορούσε να επιτευχθεί χωρίς τη μαζική εθνοκάθαρση που έγινε τελικά σεβάρος των Γερμανών το 1945· αλλά οι Γερμανοί δεν έκρυψαν ποτέ την πρόθεσή τους να τον

ανατρέψουν με την πρώτη ευκαιρία.

Εκτός από την αποδοχή της απώλειας αυτών των εδαφών, η Γερμανία όφειλε επίσης να αφοπλιστεί,να παραδώσει τις υπερπόντιες αποικίες της και να πληρώσει βαριές επανορθώσεις στουςνικηφόρους εχθρούς της. Ο στρατός της μειώθηκε σε 100.000 άνδρες και του αφαιρέθηκαν τα«επιθετικά όπλα» όπως τα άρματα μάχης. Το Γενικό της Επιτελείο, δαιμονοποιημένο από τηΣυμμαχική προπαγάνδα, διαλύθηκε· η πολεμική αεροπορία της καταργήθηκε· ο στόλος τηςπεριορίστηκε σε πλοία με εκτόπισμα μικρότερο των 100.000 τόνων.

Οι νικητές ισχυρίστηκαν ότι αυτό «ήταν μια καλή αρχή για τον περιορισμό των εξοπλισμών όλωντων κρατών». Φυσικά κάτι τέτοιο δεν συνέβη· και οι Γερμανοί ακριβώς αυτό επικαλέστηκανδεκαπέντε χρόνια αργότερα, όταν κατήγγειλαν αυτούς τους περιορισμούς και άρχισαν ναεπανεξοπλίζονται.

Η Γερμανία έχασε βέβαια τις αποικίες της, όμως καθώς οι Σύμμαχοι, υπό την ηγεσία του Wilson,

είχαν αποκηρύξει την ιδέα της «προσάρτησής» τους, οι δυνάμεις που τις απέκτησαν (κυρίως ηΒρετανία και τα άλλα κράτη της κοινοπολιτείας της) το έκαναν ως «εντολοδόχοι» της Κοινωνίας των



δέχτηκαν «πισώπλατη μαχαιριά» από τους Reichsfeinde (εχθρούς του Reich), σοσιαλιστές καιΕβραίους, που εκμεταλλεύτηκαν τις δυσκολίες της στιγμής για ν' αρπάξουν την εξουσία. Ακόμη καιγια εκείνους που δεν δέχονταν αυτόν τον μύθο της πισώπλατης μαχαιριάς (Dolchstoss), η

νομιμότητα οποιασδήποτε γερμανικής κυβέρνησης εξαρτιόταν από την ικανότητά της νατροποποιήσει -αν όχι να καταργήσει εντελώς- τις κυρώσεις που επέβαλλε η συνθήκη. Και αν ο Adolf

Hitler κέρδισε τόσο πλατιά υποστήριξη ήταν επειδή κατάφερε ακριβώς αυτό.

Αυστρία-Ουγγαρία

Η διάλυση της μοναρχίας των Αψβούργων (Hapsburg) άφησε μια εξίσου πικρή κληρονομιά. Τοαυστριακό ήμισυ της μοναρχίας έχασε στο βορρά τους Τσέχους που ενώθηκαν με τους Σλοβάκους

εξαδέλφους τους από την Ουγγαρία, σε μία τσεχοσλοβάκικη δημοκρατία η οποία περιλάμβανε, στηΣουδητία των δυτικών συνόρων της, μία ανησυχητική μειονότητα Γερμανών. Στο νότο έχασε τουςΣλοβένους, οι οποίοι μαζί με τους Κροάτες εξαδέλφους τους από την Ουγγαρία ένωσαν τις τύχεςτους με τους Σέρβους στο «Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων» (μια, όντως, αδέξιαονομασία), που αργότερα μετονομάστηκε σε Γιουγκοσλαβία (νότια Σλαβία). Οι Αυστριακοί έχασανεπίσης τα ιταλικά τους εδάφη νοτίως των Άλπεων, μαζί με την Τεργέστη, το κυριότερο λιμάνι τουςστην Αδριατική. Όμως τα εδάφη που είχαν ταχθεί στους Ιταλούς στις ανατολικές ακτές τηςΑδριατικής βρίσκονταν τώρα υπό την κατοχή των «απελευθερωμένων» Γιουγκοσλάβων, οι οποίοιεπίσης διεκδικούσαν την Τεργέστη και την ενδοχώρα της. Το γερμανόφωνο υπόλοιπο, που ήταν τομόνο που είχε απομείνει από την Αυστρία, προσπάθησε αρχικά να ενταχθεί στη νέα γερμανικήδημοκρατία στο βορρά, αλλά σκόνταψε στη ρητή απαγόρευση των Συμμάχων. Έτσι η Αυστρίαπαρέμεινε ανεξάρτητη για άλλα είκοσι χρόνια, ως το 1938, οπότε και πραγματοποιήθηκε τολεγόμενο Άνσλους*, με καθολική λαϊκή αποδοχή (κατόρθωμα ενός πρώην Αυστριακού πολίτη, τουAdolf Hitler). Οι Ούγγροι δεν έχασαν μόνο τους Σλοβάκους στο βορρά και τους Κροάτες στο νότο,αλλά και την επαρχία της Τρανσυλβανίας στα ανατολικά, προς όφελος της κατά πολύ διευρυμένης

Ρουμανίας Στην πορεία οι Ούγγροι γνώρισαν έναν μικρό όσο και απεχθή εμφύλιο πόλεμο· ο δεξιόςδ ά δ ί έ ό ύ ύ ό ήθ δ ί

ύ ώ ά έ ύ ά ί ί ί



Σμύρνης διώχτηκε βάναυσα, και οι έριδες μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας για το Αιγαίο συνεχίστηκανμέχρι το τέλος του 20ού αιώνα και πέρα απ' αυτόν.

* * *

Η Συνθήκη των Βερσαλλιών δέχτηκε πολλά πυρά από τον τύπο, αλλά οι περισσότεροι όροι άντεξανστη δοκιμασία του χρόνου. Τα νέα κράτη που δημιούργησε επιβίωσαν, ακόμη και μέσα σεκυμαινόμενα σύνορα, μέχρι την τελευταία δεκαετία του αιώνα, οπόταν οι Τσέχοι και οι Σλοβάκοιχώρισαν ειρηνικά και η Γιουγκοσλαβία, ανέκαθεν ασταθής και απρόβλεπτη, διαλύθηκε μέσα απόμια πορεία πολεμικών συγκρούσεων. Τα γαλλογερμανικά σύνορα σταθεροποιήθηκαν. Το"Ανατολικό Ζήτημα", που προέκυπτε από την τουρκική παρουσία στην Ευρώπη, διευθετήθηκε

οριστικά.

Όμως το "Γερμανικό Ζήτημα" παρέμεινε άλυτο. Παρά την ήττα της, η Γερμανία εξακολουθούσε ναείναι το ισχυρότερο κράτος στην Ευρώπη και αποφασισμένη να ανατρέψει τη Συνθήκη τωνΒερσαλλιών, τουλάχιστον σ' ό,τι αφορούσε στα ανατολικά της σύνορα. Η απόπειρα της Γαλλίας νααποκαταστήσει κάποια ισορροπία ήταν καταδικασμένη λόγω ιδεολογικής καχυποψίας προς τηΣοβιετική Ένωση, λόγω της αδυναμίας των συμμάχων της στην ανατολική Ευρώπη αλλά και τηςβαθύτατης απροθυμίας του γαλλικού λαού να υποστεί κι άλλες δοκιμασίες. Οι Βρετανοί ήταν εξίσουαπρόθυμοι: τα προβλήματα της Βρετανικής Αυτοκρατορίας αλλά και τα εσωτερικά τουςπροβλήματα, συνδυασμένα με το αποτρόπαιο φάσμα του πολέμου που στοίχειωνε τη λαϊκήφαντασία, οδηγούσαν τη μία κυβέρνηση μετά την άλλη να αναζητά λύσεις περισσότερο στονμετριασμό των γερμανικών απαιτήσεων παρά στην απόρριψή τους. Τέλος, οι Αμερικανοίθεωρούσαν την επέμβασή τους στην Ευρώπη μέγα λάθος που δεν έπρεπε να επαναληφθεί ποτέξανά.

Όταν ανακοινώθηκαν οι όροι της συνθήκης ένας διορατικός Αμερικανός σκιτσογράφος απεικόνισε



ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι

Δεκατέσσερα Σημεία του Προέδρου Wilson

Ο Wilson κατέθεσε τα «Δεκατέσσερα Σημεία» του στο Κογκρέσσο στις 8 Ιανουαρίου 1918. Ήταν ταακόλουθα.

I. Ανοιχτά σύμφωνα ειρήνης με ανοιχτές διαδικασίες... II. Απόλυτη ελευθερία ναυσιπλοΐας σε όλες τις θάλασσες, εκτός χωρικών υδάτων, και στον

πόλεμο και στην ειρήνη...

III.

Άρση, όσο τούτο είναι δυνατό, όλων των οικονομικών δασμών και καθιέρωση ισότητας στιςεμπορικές συναλλαγές όσων κρατών συναινούν στην ειρήνη... IV. ...[Ο]ι εξοπλισμοί του κάθε κράτους να περιοριστούν στο χαμηλότερο δυνατό επίπεδο,

πάντα λαμβάνοντας υπόψη τη δημόσια ασφάλεια. V. ...[Α]μερόληπτη διευθέτηση όλων των αποικιακών διεκδικήσεων.

VI. Εκκένωση όλων των ρωσικών εδαφών... VII. Το Βέλγιο ... πρέπει να εκκενωθεί και να αποκατασταθεί, χωρίς καμία προσπάθεια

οροθέτησης της εθνικής κυριαρχίας που απολαμβάνει από κοινού με τα άλλα ελεύθερα

κράτη. VIII. Όλα τα γαλλικά εδάφη πρέπει να απελευθερωθούν, οι υπό κατοχή επαρχίες να

επιστραφούν και να επανορθωθεί η αδικία που υπέστη η Γαλλία από την Πρωσία το 1871

στο ζήτημα της Alsace και της Λορένης... IX. Τα σύνορα της Ιταλίας πρέπει να αναπροσαρμοστούν σύμφωνα με αναγνωρίσιμες γραμμές

εθνικότητας. X. Πρέπει να παραχωρηθεί κάθε ευκαιρία στους λαούς της Αυστρίας και Ουγγαρίας για

αυτόνομη ανάπτυξη.

XI Η Ρουμανία η Σερβία και το Μαυροβούνιο πρέπει να εκκενωθούν τα κατεχόμενα εδάφη να

Α Α Η Α II



ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ II

Συνολικές Απώλειες του Πολέμου

Πληθυσμός Κινητοποίηση σε άνδρες Νεκροί Κεντρικές Δυνάμεις

Αυστρία-Ουγγαρία 52 εκ. 7,8 εκ. 1.200.000

Γερμανία 67 εκ. 11 εκ. 1.800.000

Τουρκία 2,8 εκ. 320.000

Βουλγαρία 1,2 εκ. 90.000

Σύμμαχοι

Γαλλία 36,5 εκ. 8,4 εκ. 1.400.000 Βρετανία 46 εκ. 6,2 εκ. 740.000

Βρετανική Αυτοκρατορία 2,7 εκ. 170.000

Ρωσία 164 εκ. 12 εκ. 1.700.000

Ιταλία 37 εκ. 5,6 εκ. 460.000

ΗΠΑ 93 εκ. 4,3 εκ. 150.000

Michael Howard - Ο Α ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ

Documents

Transcript of Michael Howard - Ο Α ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ