Mεταμορφώσεις των αθηνών | κριτική αποτίμηση

ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝΣΧΟΛΗ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ, ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ, ΜΕΣΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥΠΜΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΜΟΥΣΕΙΟΛΟΓΙΑ

Κριτική αποτίμηση της έκθεσης“Μεταμορφώσεις των Αθηνών: Άνθρωποι - Μνήμες - Μνημεία.

Φωτογραφικό οδοιπορικό 1839-1960”στο Μουσείο Ηρακλειδών

Γκαζή Ανδρομάχη | Επίκουρη Καθηγήτρια

31 Μαΐου 2015ημερομηνία κατάθεσης

Δημάκη Αγγελική Μουστάκα Δήμητρα

| A.M. 4114003 | [email protected]| A.M. 4114023 | [email protected]

ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ

ΜΑΘΗΜΑ

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Β. ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ

Γ. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗΣ

Δ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

0 || ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Β.1 Τίτλος της έκθεσης 09Β.2 Κοινό της έκθεσης 11

1213161819

22

262627

07

Β.3 Ερμηνευτική προσέγγισηΒ.4 Δομή της έκθεσηςΒ.5 Προσανατολισμός του επισκέπτηΒ.6 Ερμηνευτικά μέσαΒ.7 Κείμενα

Δ.1 Βασική βιβλιογραφίαΔ.2 Πρόσθετη βιβλιογραφίαΔ.3 Άλλες πηγές

01 https://drive.google.com/file/d/0BwnzZPw9ydetMnpZNzJrWV94ZEk/view

02 http://herakleidon-art.gr/el/index.cfm?get=events&ItemID=464

7Κριτική αποτίμηση έκθεσης “Μεταμορφώσεις των Αθηνών: Άνθρωποι - Μνήμες - Μνημεία”

Α || ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τον Οκτώβριο του 2014 εγκαινιάζεται στο νέο παράρτημα του Μουσείου

Ηρακλειδών η έκθεση «Μεταμορφώσεις των Αθηνών. Φωτογραφικό οδοιπορικό 1839-

1960», μια έκθεση-αφιέρωμα στην πόλη της Αθήνας. Η έκθεση παρουσιάζει μια

μεγάλη συλλογή αυθεντικών φωτογραφιών που ανήκουν σε ιδιωτικές συλλογές και

που στο σύνολό τους αποτυπώνουν την εξέλιξη της πρωτεύουσας από τον 19ο στον

20ο αιώνα. Την παρουσίαση επιμελείται ο ιστορικός τέχνης Χάρης Γιακουμής01,

αναλαμβάνοντας την συγκέντρωση και έκθεση αυτού του σπάνιου αρχειακού υλικού.

Η έκθεση πραγματοποιείται με αφορμή τα 180 χρόνια από την ανακήρυξη

της Αθήνας σε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους και, δίνοντας έμφαση στο

ιστορικό κέντρο της πόλης, “επιδιώκει να αποτυπώσει την πορεία της από το

1839 και έπειτα, καθώς και να δώσει μια γεύση της παλιάς πρωτεύουσας”02.

Αξίζει να σημειωθεί πως ιδιαίτερη σημασία δίνεται στον άνθρωπο, ως κάτοικο

της πόλης και ως φορέα μνήμης και παρελθόντος. Λόγω της μεγάλης προσέλκυσης

κοινού, όπως δηλώνουν οι παράγοντες του Μουσείου, η έκθεση παρατάθηκε έως

τις 19 Ιουλίου 2015, αφού πρώτα εισήχθη στον χώρο επιπλέον υλικό, αλλά και

μια νέα θεματική (αυτή της Αθήνας του 1950-60), προκαλώντας ανακατανομή των

εκθεμάτων και επαναπροσδιορισμό της πορείας του επισκέπτη.

Σε αυτήν την νέα της μορφή με τίτλο «Μεταμορφώσεις των Αθηνών: Άνθρωποι-

Μνήμες-Μνημεία. Φωτογραφικό οδοιπορικό 1839-1960», η έκθεση περιλαμβάνει γύρω

στις 150 αυθεντικές φωτογραφίες, δύο υδατογραφίες, δυο πανοραμικές απόψεις

8 ΠΜΣ Πολιτιστική Διαχείριση 2014-15 | Μουσειολογία

των Αθηνών από διαφορετικές περιόδους σε μεγάλες εκτυπώσεις, δύο παλιές

φωτογραφικές μηχανές και επτά στερεοσκοπικά μηχανήματα, δύο εκ των οποίων

επιτρέπουν την θέαση τρισδιάστατων φωτογραφιών. Η περιήγηση του επισκέπτη

ολοκληρώνεται με την προβολή ενός βίντεο, όπου επιλεγμένες φωτογραφίες

παρουσιάζονται με μεγάλη ευκρίνεια σε υψηλή ανάλυση, επιτρέποντας μια νέα

θέαση και ερμηνεία τους. Ο εκθεσιακός χώρος περιλαμβάνει και τους δύο ορόφους

του διατηρητέου κτιρίου-παραρτήματος03 του Μουσείου Ηρακλειδών, το οποίο

μάλιστα εγκαινιάστηκε με την εν λόγω έκθεση.

Η ομάδα μας επισκέφθηκε για πρώτη φορά την έκθεση την 15η Μαΐου και

μετά από περιήγηση στον χώρο και σχετική συζήτηση για τις εντυπώσεις που

αποκομίσαμε, συμμετείχαμε σε οργανωμένη ξενάγηση από τον ιστορικό τέχνης,

εικόνα 01: Το διατηρητέο κτίριο στην οδό Αποστόλου Παύλου 37 όπου στεγάζεται το νέο παράρτημα του Μουσείου Ηρακλειδών

03 http://ap37-athens.com/floor-plans/


συλλέκτη και επιμελητή της έκθεσης κ. Χάρη Γιακουμή, κατά την οποία αποκτήσαμε

μια ευκρινέστερη εικόνα των εκθεσιακών επιλογών και στόχων της ομάδας του

Μουσείου. Στο σύνολό της, η εμπειρία ήταν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα, κυρίως για

εμάς ως κατοίκους των Αθηνών, καθώς σε κάθε φωτογραφικό στιγμιότυπο της πόλης

αναγνωρίζουμε μια ανάμνηση ή μια εμπειρία, από τα παιδικά μας χρόνια μέχρι

το πρόσφατο παρελθόν.


Προχωρώντας περαιτέρω στην κριτική αποτίμηση της έκθεσης, αρχικά θα

αναφερθούμε ξεχωριστά σε επτά βασικά της σημεία και στη συνέχεια θα επιδιώξουμε

να προτείνουμε γενικές λύσεις ή μικρές αλλαγές που θα μπορούσαν να βελτιώσουν

την μουσειακή εμπειρία του επισκέπτη. Πιο συγκεκριμένα:

H νέα εκδοχή της υπό μελέτη έκθεσης υιοθετεί τον τίτλο «Μεταμορφώσεις

των Αθηνών: Άνθρωποι-Μνήμες-Μνημεία» με υπότιτλο «Φωτογραφικό οδοιπορικό

1839-1960». Ο τίτλος, άκρως θελκτικός και φέρων συμβολισμούς, αποτυπώνει

αποτελεσματικά τη βασική θεματική της έκθεσης (Dean 1994: 109) που αφορά την

εξέλιξη-μεταμόρφωση της πόλης των Αθηνών και εισάγει παράλληλα την οπτική

που υιοθετήθηκε από την ομάδα επιμέλειας, αυτή των “ανθρώπων-κατοίκων” της

πόλης. Επιδιώκει, έτσι, να συνδέσει τους ανθρώπους -ως φορείς μνήμης, με

τα μνημεία -ως αποτυπώσεις του παρελθόντος, που φέρουν και στοιχειοθετούν

τις αλλαγές που επέρχονται με την πάροδο του χρόνου, άλλως τα σημάδια της

εξέλιξης.

Αντίστοιχα, ο υπότιτλος προετοιμάζει τον επισκέπτη για το εκθεσιακό

υλικό που θα συναντήσει (Dean 1994: 112) και τον τοποθετεί χρονικά στην

θεματική της έκθεσης εισάγοντας τον εκ των προτέρων στο ιστορικό πλαίσιο της

περιήγησης. Ωστόσο, η ανθρωποκεντρική προσέγγιση που εισάγεται ήδη από τον

τίτλο της έκθεσης, προϊδεάζοντας τον επισκέπτη, δεν γίνεται απολύτως κατανοητή

και εύληπτη κατά τη διάρκεια της επίσκεψης. Πέρα από φωτογραφίες-πορτραίτα

Αθηναίων (π.χ. κάρτες επισκεπτών) που προέρχονται από γνωστά φωτογραφικά

Β || ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ

Β.1 Τίτλος της έκθεσης


στούντιο της εποχής, οι κάτοικοι της πόλης μπορεί να φιγουράρουν σε κάποια

φωτογραφικά στιγμιότυπα, αλλά σίγουρα δεν αποτελούν τους πρωταγωνιστές της

έκθεσης.

Βέβαια, στοιχεία που να στηρίζουν αυτή τη διάσταση της έκθεσης μπορούν

να εντοπιστούν στον χώρο. Η προθήκη του πρώτου ορόφου, γεμάτη τυχαίες

φωτογραφίες αθηναϊκών προσώπων και άλλου είδους ενθυμήματα, αποτελεί αφιέρωμα

στην ανθρώπινη μνήμη και στον άνθρωπο ως φορέα μνήμης και συνδετικό στοιχείο

με το παρελθόν. Παράλληλα, η αίθουσα που φιλοξενεί σύγχρονα φωτογραφικά

πορτραίτα από τη μια, αλλά και ορισμένες διάσπαρτες σε όλη την έκθεση ανάλογες

φωτογραφίες από την άλλη, κάνουν μια αναφορά στον ανθρώπινο παράγοντα.

Ωστόσο, θεωρούμε πως δεν αποτελούν στοιχεία αρκετά ισχυρά, ώστε να

φέρουν τον άνθρωπο στο προσκήνιο της έκθεσης και να τον μεταβάλλουν σε

πρωταγωνιστή του οδοιπορικού. Ως εκ τούτου, η αναφορά του ανθρώπινου παράγοντα

στον τίτλο της έκθεσης και η προσπάθεια σύνδεσης της μνήμης με τα μνημεία ως

ιδεολογική προσέγγιση της θεματικής, φαίνονται κάπως άστοχες και καταλήγουν

να αποπροσανατολίζουν τον επισκέπτη δημιουργώντας προσδοκίες που εν τέλει

δεν ικανοποιούνται (Dean 1994: 109).


Δεδομένης της θεματικής και της ερμηνευτικής προσέγγισης που υιοθετήθηκε

από την ομάδα επιμέλειας, μπορούμε με ασφάλεια να υποθέσουμε πως το κοινό στο

οποίο απευθύνεται η έκθεση είναι οι κάτοικοι της Αθήνας, οι οποίοι μπορούν με

μεγάλη ευκολία να βρουν ενδιαφέρον και σημεία αναφοράς στο εκθεσιακό υλικό

(Housen 1987: 10). Παράλληλα, πάλι βάσει εκθεσιακού αντικειμένου, αλλά και

λόγω της τοποθεσίας του Μουσείου (Dean 1994: 20), η έκθεση απευθύνεται σίγουρα

και σε ένα κοινό περισσότερο τουριστικό, που πιθανώς να μην επισκέπτεται τον

χώρο λόγω της έκθεσης αυτής καθ’αυτής, αλλά συμπτωματικά. Η παράθεση των

κειμένων και στην αγγλική γλώσσα και η πρόβλεψη για πραγματοποίηση ξενάγησης

όχι μόνο στα ελληνικά αλλά και στα αγγλικά καταδεικνύει πως υπάρχει πρόβλεψη

και για το κοινό αυτό. Ούτως ή άλλως το ίδιο το εκθεσιακό υλικό, που αφορά

κυρίως το ιστορικό κέντρο της πόλης και γνωστά μνημεία ή τοπόσημα ευνοεί τον

τουρίστα της Αθήνας εξίσου.

Σε κάθε περίπτωση, αυτό

που καθίσταται σαφές είναι πως

δεν υπάρχει καμία πρόβλεψη για

επισκέπτες-παιδιά, μια ομάδα που

θα μπορούσε εύκολα να αποτελέσει εν

δυνάμει κοινό στη συγκεκριμένη έκθεση

με την κατάλληλη πρόβλεψη. Ελλιπής

είναι και η μέριμνα για τα Άτομα

Με Ειδικές Ανάγκες (ΑΜΕΑ), γεγονός

ωστόσο που μπορεί να δικαιολογηθεί

λόγω της παλαιότητας του κτιρίου και

της ακόλουθης έλλειψης ανελκυστήρα,

σε συνδυασμό με την κήρυξή του ως

Β.2 Κοινό της έκθεσης

εικόνα 02: Δεν υπάρχει πρόβλεψη για παιδιά-επισκέπτες


Β.3 Ερμηνευτική προσέγγιση

Η ερμηνευτική προσέγγιση που επέλεξε η ομάδα που επιμελήθηκε την

έκθεση, όπως αυτή παρουσιάζεται στο κείμενο του βασικού επιμελητή της κ. Χάρη

Γιακουμή στον διαδικτυακό ιστότοπο του Μουσείου04, είναι ανθρωποκεντρική. Όπως

μας ανέφερε και σε σχετική κουβέντα μετά το τέλος της ξενάγησης, ο στόχος

ήταν να δοθεί έμφαση στον άνθρωπο-κάτοικο της Αθήνας, ώστε η εξέλιξη της

πόλης να παρουσιαστεί μέσα από τα δικά του μάτια. Παράλληλα, παρουσιάζοντας

στοιχεία συμβολικά και ορόσημα της ανθρώπινης μνήμης (φωτογραφίες-πορτραίτα

από αθηναϊκά στούντιο, φωτογραφίες από σχολικές εκδρομές, φωτογραφίες-

ενθυμήματα στην προθήκη του πρώτου ορόφου) επιχειρήθηκε η σύνδεση του

ανθρώπινου στοιχείου ως φορέα μνήμης, με τα μνημεία, ορόσημα της μνήμης και

του παρελθόντος.

Ωστόσο, αυτή η ερμηνευτική προσέγγιση, τόσο ενδιαφέρουσα και πολλά

υποσχόμενη, δεν είναι εύληπτη από τον ανυποψίαστο επισκέπτη. Ο ανθρώπινος

παράγοντας είναι εμφανής στην έκθεση αλλά περισσότερο προκαλεί απορία παρά

λειτουργεί ως ερμηνευτικό εργαλείο και οπτική προσέγγισης της εκθεσιακής

λογικής. Οι ανθρώπινες φιγούρες που παρεμβάλλονται στο φωτογραφικό οδοιπορικό

μοιάζουν μνημειακές και εντάσσονται στην ατμόσφαιρα της έκθεσης, ωστόσο τα

ερμηνευτικά μέσα που παρέχονται στον επισκέπτη φαίνεται να τις αγνοούν.

Καμία αναφορά δεν γίνεται σε στοιχεία του λαϊκού πολιτισμού –τις συνήθειες

των Αθηναίων της εποχής, τις προτιμήσεις ή επιλογές τους σε σχέση με την

πόλη τους-, ως εμφατικά στοιχεία και ερμηνευτικά μέσα για την παρουσία του

ανθρώπινου παράγοντα στην έκθεση. Το ανθρώπινο στοιχείο φαίνεται να καταλήγει

τελικά σχεδόν εκτός εκθεσιακού πλαισίου.

διατηρητέο, που δεν επιτρέπει σημαντικές αλλαγές ή τροποποιήσεις στην δομή

και αρχιτεκτονική σύνθεσή του.

04 http://herakleidon-art.gr/el/index.cfm?get=events&ItemID=464


Η δομή της έκθεσης αποδεικνύεται σαφώς προβληματική. Κατά την πρώτη

περιήγησή μας, συμφωνήσαμε αρχικά πως η δομή φαίνεται να είναι θεματική και να

διαμορφώνεται ανάλογα με τον τόπο-τοπίο που αναπαρίσταται στις φωτογραφίες. Η

πρώτη αίθουσα –σύμφωνα με την πορεία της ξενάγησης, η οποία ήταν διαφορετική

από την πορεία της πρώτης περιήγησής μας, βλ. προσανατολισμό- αφορούσε στην

περιοχή του Πειραιά, η δεύτερη στην περιοχή γύρω από τις Στήλες του Ολυμπίου

Διός, στην τρίτη πρωταγωνιστούσαν τα αρχαία θέατρα, αλλά από την τέταρτη

αίθουσα και έπειτα, δηλαδή και σε ολόκληρη την πορεία του πρώτου ορόφου, η

δομή ήταν ανύπαρκτη. Σε γενικές γραμμές, η οργάνωση του χώρου δεν ήταν σαφής

ή εύκολα αντιληπτή από τον επισκέπτη.

Διαφορετικά μνημεία και τοπία μπλέκονταν στο οδοιπορικό, οι ίδιες

γειτονιές εμφανίζονταν ξανά σε διαφορετικές αίθουσες, πορτραίτα ατόμων

παρεμβάλλονταν στις φωτογραφικές απεικονίσεις τοπίων, χωρίς να παρέχεται

κάποιο κείμενο ή άλλου είδους ερμηνευτικό μέσο ως συνδετικό στοιχείο. Στο

ίδιο πλαίσιο, τελείως απούσα ήταν και οποιαδήποτε χρονολογική ταξινόμηση

των φωτογραφικών απεικονίσεων, η οποία, δεδομένης της θεματικής της έκθεσης

και της επιδίωξης να παρουσιαστεί η εξέλιξη της πόλης των Αθηνών, θα ήταν

χρήσιμη και θα εξυπηρετούσε την αφήγηση (Dean 1994: 53) και την εμπειρία

του επισκέπτη. Κατά την ξενάγηση, ο κ. Γιακουμής μας δήλωσε πως πράγματι η

επιδίωξη της ομάδας επιμέλειας ήταν να γίνει μια τοπικά θεματική παράθεση

των φωτογραφιών, αλλά πως αυτό το σκεπτικό δεν τηρήθηκε αυστηρά σε ολόκληρη

την έκθεση, τοποθετώντας εν τέλει τις φωτογραφίες και “βάσει εικαστικών

επιλογών”.

Η προβληματική δομή της έκθεσης γίνεται ακόμα πιο εμφανής στον πρώτο

όροφο και ειδικά στις τρεις τελευταίες αίθουσες. Χωρίς κανένα συνοδευτικό

κείμενο και χωρίς να εντοπίζεται κάποιου άλλου είδους συνδετικός κρίκος

Β.4 Δομή της έκθεσης


(Dean 1994: 119), τις φωτογραφικές απεικονίσεις της Αθήνας διαδέχεται μια

προθήκη με διάσπαρτες προσωπικές φωτογραφίες αγνώστων, που, έχουσα «εγγενή

αξία»05, φαίνεται να αποτελεί ωδή στην μνήμη. Ακολουθείται από μια αίθουσα

που αφορά στην Αθήνα του 1950-60, ιδωμένη μέσα από φωτογραφίες τύπου (που

εστιάζουν σε ιστορικά γεγονότα, σε αντίθεση με τις αναπαραστάσεις τοπίων

των προηγούμενων αιθουσών) και απεικονίσεις ιστορικών προσώπων και η οποία

οδηγεί στον τελευταίο εκθεσιακό χώρο που φιλοξενεί σύγχρονα φωτογραφικά

πορτραίτα Αθηναίων πολιτών.

Σε αυτό το σημείο, η προσπάθεια χρονικής συνέχειας της έκθεσης και η

απόπειρα σύνδεσης του παρελθόντος με το παρόν φαίνονται να έχουν αποτύχει. Ο

επισκέπτης αδυνατεί να συλλάβει την δομική συνέχεια, ενώ ειδικά η τελευταία

αίθουσα με τα σύγχρονα φωτογραφικά έργα δημιουργεί απορία και σχεδόν

αμηχανία. Η επαναφορά στο παρελθόν και στις ασπρόμαυρες φωτογραφίες τοπίων

που συντελείται στην αίθουσα προβολής βίντεο, η οποία σηματοδοτεί το τέλος

της εκθεσιακής περιήγησης, εντείνει το αίσθημα της λανθασμένης ένταξης της

τελευταίας ενότητας στην πορεία της έκθεσης.

εικόνα 03: Η αίθουσα της προβολής του βίντεο στο τέλος της διαδρομής

05 Στο τελευταίο μέρος του βιβλίου του “Museum Exhibition, Theory and Practice” ο David Dean αναφέρεται στον όρο “display” υποστηρίζοντας ότι πρόκειται για παρουσίαση αντικειμένων χωρίς ιδιαίτερη μέριμνα για την ερμηνεία τους, καθώς η όποια ερμηνεία στηρίζεται στην ίδια τους την “εγγενή αξία” (intrinsic merit). / Dean, D., Museum Exhibition. Theory and Practice, London: Routledge, 1994, σελ. 160


διάγραμμα 02: Α’ όροφος, χωροθέτηση ερμηνευτικών μέσων

διάγραμμα 01: Ισόγειο, χωροθέτηση ερμηνευτικών μέσων

στερεοσκόπια

συνοδευτικά κείμενα

στερεοσκόπια

συνοδευτικά κείμενα

εισαγωγικό κείμενο


Σύμφωνα με μια γενική θεώρηση για τον προσανατολισμό στο χώρο, από

το σημείο Α στο σημείο Ω παρεμβάλλεται μια σειρά σημείων που ο επισκέπτης

πρέπει να περάσει ώστε να ολοκληρώσει τη διαδρομή του σε ένα χώρο. Σπάνια ο

επισκέπτης μπορεί να έχει την οπτική πληροφορία του σημείου Ω από το σημείο

Α. Συνήθως, του δίνονται πληροφορίες κατά τη διάρκεια της πορείας, οι οποίες

του υποβάλλουν, ως ένα σημείο, τη διαδρομή που πρέπει να ακολουθήσει για να

φτάσει στο τέλος. Οι πληροφορίες αυτές δεν είναι ποτέ διαθέσιμες στο σύνολό

τους εξαρχής αλλά δίνονται σταδιακά και γι’ αυτό το λόγο οφείλει ο σχεδιασμός

του χώρου να διευκολύνει την “αναγνωσιμότητά” του από τον επισκέπτη (Hunter

2010).

Στην έκθεση μας δεν υπάρχει

καμία πρόνοια για τη διευκόλυνση

της πλοήγησης (Bitgood 1995:

5) του επισκέπτη και η απουσία

σχεδιαγράμματος (είτε με τη

μορφή πινακίδας στον τοίχο είτε

ως φυλλάδιο για προσωπική χρήση

του καθενός) είναι πολύ σημαντική

αστοχία της ομάδας. Εισερχόμενος

κανείς, λοιπόν, στην έκθεση

συναντά μπροστά του ένα τοίχο με

πανοραμικές φωτογραφίες της Αθήνας

και δύο ισάξιες πιθανές πορείες

στα δεξιά και στα αριστερά.

Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι κατά την επίσκεψή μας σταθήκαμε για

μερικά δευτερόλεπτα μετέωροι σε σχέση με το ποια διαδρομή να ακολουθήσουμε

Β.5 Προσανατολισμός του επισκέπτη

εικόνα 04: Οι δύο πανοραμικές φωτογραφίες της Αθήνας στην εισοδο της έκθεσης


μέχρι να μας υποδείξει η υπάλληλος πώς η έκθεση ξεκινά από τη δεξιά πτέρυγα.

Ακόμη όμως και ετά την πρώτη αυτή καθοδήγηση, η όχι σαφής διάρθρωση των

χώρων και η απουσία σήμανσης λειτούργησαν αρνητικά για την εμπειρία του

χώρου (Cohen 1977: 9). Η αρχική μας αμηχανία ως προς την πορεία της έκθεσης

επαναλήφθηκε αρκετές φορές κατά τη διάρκεια της περιήγησης, όπως αποτυπώνεται

και στα παρακάτω διαγράμματα που χαρτογραφούν την πορεία που ακολούθησαν τα

δύο μέλη της ομάδας και την πορεία που τελικά προτάθηκε στην ξενάγηση. Αφού

μάλιστα ολοκληρώσαμε την περιήγησή μας στο ισόγειο αντιληφθήκαμε με έκπληξη

ότι υπάρχει σκάλα που οδηγεί σε επόμενο όροφο και ότι η έκθεση συνεχίζεται.

Η μόνη μέριμνα που φαίνεται να έχει γίνει από την ομάδα επιμέλειας ως

προς τη διευκόλυνση του προσανατολισμού των επισκεπτών είναι τα διαφορετικά

χρώματα στους τοίχους των επιμέρους δωματίων. Δεν είναι απόλυτα σίγουρο,

βέβαια, ότι είναι συνειδητή επιλογή που αφορά στην υποβολή της πορείας της

έκθεσης και όχι στυλιστική επιλογή. Πάντως κρίνεται ως ένα στοιχείο που

παρέχει μια στοιχειώδη βοήθεια για την ανάγνωση του χώρου.

α’ μέλος ομάδας

στάσεις

β’ μέλος ομάδας επιμελητής έκθεσης

στάσεις

διάγραμματα 03, 04: πορείες στο χώρο των μελών της ομάδας και του επιμελητή-ξεναγού της έκθεσης


Β.6 Ερμηνευτικά μέσα

Το κύριο ερμηνευτικό μέσο της έκθεσης είναι, φυσικά, οι ασπρόμαυρες

φωτογραφίες της πόλης της Αθήνας, όμως εξέχοντα ρόλο στην ερμηνεία της

έκθεσης παίζουν οι διάφορες κατηγορίες κειμένων (βλ. Κείμενα) που συνοδεύουν

τις φωτογραφίες. Τα κείμενα είναι γραμμένα σε απλή και κατανοητή γλώσσα,

αποφεύγοντας τους διδακτισμούς, ενώ είναι κατά κύριο λόγο επεξηγηματικά

και όχι ερμηνευτικά. Προσφέροντας καθαρά πληροφοριακό υλικό -πολλές φορές

βαρετό για τον επισκέπτη, δεν παρέχουν περαιτέρω εργαλεία για την κατανόηση06

της ερμηνευτικής προσέγγισης της έκθεσης (Dean 1994: 7). Ταυτόχρονα, η

όποια προσπάθεια κατανόησης της έκθεσης διακόπτεται από την ύπαρξη κειμένων

συνοδευτικού χαρακτήρα που, τυπωμένα και σε διαφορετικό ύφος από τα υπόλοιπα

κείμενα, μας παρέχουν αναφορές στην Ελλάδα και την αρχαιότητα όπως εξυμνείται

από Ευρωπαίους λογοτέχνες και περιηγητές.

Όσον αφορά στα υπόλοιπα ερμηνευτικά μέσα της έκθεσης, το μεγαλύτερο

ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα στερεοσκόπια -φωτογραφικές μηχανές που παρέχουν

τρισδιάστατες απεικονίσεις. Η τοποθέτηση τους, μάλιστα, μπροστά από κάποια

ανοικτά παράθυρα προσδίδει την αίσθηση του πραγματικού, καθώς σε βυθίζουν

στην ατμόσφαιρα της εποχής. Προβληματικό, βέβαια, κρίνεται το γεγονός ότι

παρόλο που στον όροφο προσφέρεται περισσότερο υλικό, ωστόσο δεν υπάρχει

ένδειξη ότι κανείς μπορεί να αλλάξει τις φωτογραφίες.

Η επίσκεψη στην έκθεση ολοκληρώνεται με την προβολή ενός βίντεο με

επιλεγμένες φωτογραφίες. Δυστυχώς, η άναρχη δομή της έκθεσης επαναλαμβάνεται

και στο βίντεο, καθώς δεν μπορεί να υποστηρίξει κανείς ότι υπάρχει κάποιο

σενάριο αφήγησης. Μια συνοδευτική αφήγηση -εξήγηση των φωτογραφιών, θα

μπορούσε, ίσως, να προσδώσει και έναν χαρακτήρα “κλεισίματος” της έκθεσης.

06 βλ. Dean “When study is guided by interesting and understandable labeling, learning occurs without duress or discomfort”.


Σκοπός των κειμένων στην εκάστοτε έκθεση είναι να ενισχύουν την εμπειρία

του επισκέπτη με μια κατατοπιστική, διαφωτιστική και προκλητική (Tilden 1977:

53), με την έννοια ότι προκαλεί το ενδιαφέρον και πιθανόν την περαιτέρω

προσωπική έρευνα, χροιά. Αν δεν χρησιμοποιηθούν σωστά, είτε όσον αφορά στην

ερμηνευτική τους διάσταση είτε όσον αφορά στην τοποθέτησή τους, έχουν την

ικανότητα ακόμη και να καταδικάσουν μια έκθεση. Ένας επιμελητής κάποτε είχε

δηλώσει περήφανος για την έκθεσή του λέγοντας: “Είμαι ο υπέυθυνος και των 450

πινακίδων που κρέμονται στους τοίχους”, ενώ στη θέαση αυτών των 450 πινακίδων

ένας επισκέπτης ανέφερε: “η καρδιά μου βούλιαξε όταν είδα όλες αυτές τις

ετικέτες” (Serrell 1996: 1).

Είναι εξαιρετικά σημαντικό, λοιπόν, τα κείμενα να μην καταδυναστεύουν

τα εκθέματα που συνοδεύουν, αλλά ούτε και να περνούν απαρατήρητα. Άλλωστε,

χωρίς τα κείμενα είναι ιδιαίτερα δύσκολο να παρουσιαστεί η λογική (Serrell

1996: 21) της έκθεσης. Η πρόληψη στο σχεδιασμό από την αρχή έχει και ως

αποτέλεσμα την επιτυχή ένταξη στο περιβάλλον στο τέλος.

Στην προκειμένη έκθεση, τα κείμενα μοιάζει να μην έχουν ληφθεί σοβαρά

υπόψη στο σχεδιασμό της έκθεσης καθώς με μια πρώτη ματιά μπορεί κανείς να

παρατηρήσει ότι είναι κατανεμημένα στο χώρο σχετικά άναρχα, τοποθετημένα

κυρίως σε σημεία που “βολεύουν” με βάση τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του

κτιρίου. Είναι αλήθεια ότι ο χώρος του μουσείου είναι αρκετά δεσμευτικός

καθώς πρόκειται για ένα διατηρητέο κτίριο, όπως αναφέρεται και παραπάνω,

αλλά είναι σίγουρο ότι εάν τα κείμενα είχαν μελετηθεί σαν συστατικό της

έκθεσης και είχαν ενταχθεί οργανικά στο σχεδιασμό της το αποτέλεσμα θα ήταν

σαφώς διαφορετικό. Η λειτουργία του κειμένου τόσο σαν έκθεμα (Γκαζή 2004:

4) όσο και σαν ερμηνευτικό μέσο είναι δεδομένη στο σύγχρονο μουσείο. Αυτή η

διττή σημασία είναι που χαρακτηρίζει τη διαχείριση του συγκεκριμένου μέσου

Β.7 Κείμενα


από αυξημένη δυσκολία.

Στην έκθεσή μας εντοπίζονται τα παρακάτω είδη κειμένων:

α. εισαγωγικό κείμενο, β. επεξηγηματικά κείμενα “συνόλων”, γ. λεζάντες

και δ. συνοδευτικά κείμενα

Πιο συγκεκριμένα, το εισαγωγικό κείμενο της έκθεσης βρίσκεται στον

πρώτο όροφο του κτιρίου. Ο επισκέπτης, δηλαδή, έχει παρακολουθήσει ολόκληρο

το πρώτο τμήμα της έκθεσης που βρίσκεται στο ισόγειο χωρίς καν να έχει

πληροφορηθεί τι πρόκειται να δει. Θα περίμενε κανείς στην είσοδο της έκθεσης

να συναντήσει μία απλή κάτοψη του χώρου καθώς και μια μικρή περίληψη του

θέματος που πραγματεύεται η έκθεση, γεγονός που θα παρακινούσε τους επισκέπτες

να συνεχίσουν την περιήγηση και θα τους προετοίμαζε για το μέγεθος και τις

ενότητες του χώρου. Μορφολογικά, το εισαγωγικό κείμενο είναι αρκετά δύσκολο

στην ανάγνωση, καθώς αφενός είναι σχεδόν 350 λέξεις, αφετέρου η κάθε αράδα

περιέχει πολύ περισσότερους από 45 χαρακτήρες (Hooper-Greenhill 1994: 127).

Τέλος, η εκατέρωθεν στοίχισή δημιουργεί ανισομεγέθη διαστήματα ανάμεσα στις

λέξεις, στοιχείο που αφαιρεί από την αισθητική του διάσταση.

Ανάλογα μορφολογικά προβλήματα παρατηρούνται και στην κατηγορία των

επεξηγηματικών κείμενων των συνόλων, τα οποία, λόγω της πυκνότητας των

χαρακτήρων, δεν ευνοούν τη στάση του επισκέπτη για την ανάγνωσή τους. Τα

επεξηγηματικά, και όχι ερμηνευτικά, αυτά κείμενα (βλ. Ερμηνευτικά μέσα)

τοποθετούνται πλάι ή κάτω από την πιο χαρακτηριστική φωτογραφία, κάθε φορά,

των συνόλων δημιουργώντας εργονομικές δυσκολίες. Ο επισκέπτης αναγκάζεται

να σκύψει, να απομακρυνθεί και γενικά να υιοθετήσει άβολες στάσεις σώματος,

καθώς τα κείμενα βρίσκονται εκτός του “οπτικού [του] κώνου”07.

07 http://www.ntua.gr/arch/geometry/mbk/didactor.htm


Τέλος, όσον αφορά στα συνοδευτικά κείμενα, κρίνονται μεγάλα σε έκταση

και δύσκολα στην ανάγνωση, κυρίως λόγω της άστοχης επιλογής καλλιγραφικής

γραμματοσειράς αλλά και εξαιτίας της αχνής τους εκτύπωσης. Παράλληλα, η

τοποθέτησή τους σε αναπάντεχα σημεία του κτιρίου (όπως μπροστά από παράθυρα),

δε διευκολύνει σε καμία περίπτωση την οργανική τους ένταξη στην έκθεση.


Σε περίπτωση που αναλαμβάναμε την αναμόρφωση της έκθεσης, η βασική αλλαγή

που θα επιδιώκαμε θα αφορούσε την ερμηνευτική προσέγγιση. Πιο συγκεκριμένα,

θα επιλέγαμε μια συγκριτική παρουσίαση της πόλης των Αθηνών του τότε και

του τώρα, σύγκριση που προοικονομείται ήδη από τον τίτλο της έκθεσης και η

οποία, θεωρούμε, θα λειτουργούσε ενθαρρυντικά για την εμπλοκή του επισκέπτη

στη εκθεσιακή λογική. Ιδιαίτερη έμφαση θα δινόταν, όπως και στην τωρινή

έκθεση, στο ιστορικό κέντρο της πόλης και τα μνημεία του παρελθόντος, σε μια

προσπάθεια να αναδειχθεί ο τρόπος με τον οποίο εντάσσονται αυτά –ορόσημα

παρελθόντος και πολιτισμού- στην καθημερινότητα της πόλης και των Αθηναίων,

αλλά και το πώς αυτός ο τρόπος ένταξης μεταλλάσσεται από εποχή σε εποχή.

Πέρα από τα σχόλια που έγιναν σε όλη την προηγούμενη ενότητα και αφορούσαν

στον καλύτερο προσανατολισμό μέσα στην έκθεση, την ευκρινέστερη δομή, την

καλύτερη χρήση των ερμηνευτικών μέσων και την πρόβλεψη για επισκέπτες-παιδιά

(παιδική διαδρομή, φωτογραφικά εργαστήρια κ.α.) υπάρχει ένα ακόμη βασικό

στοιχείο που θα αλλάζαμε κατά τον εκθεσιακό σχεδιασμό και το οποίο προκύπτει

άμεσα από την νέα ερμηνευτική προσέγγιση που υιοθετούμε. Πιο συγκεκριμένα, θα

προσθέταμε σε καίρια σημεία της έκθεσης σύγχρονες φωτογραφικές απεικονίσεις

της Αθήνας. Με τον τρόπο αυτό, θα επιτυγχάναμε την συγκριτική παρουσίαση

και την σύνδεση του παρελθόντος με το παρόν. Η συγκριτική παρουσίαση θα

λειτουργούσε και ως αυτοτελές ερμηνευτικό εργαλείο για τον επισκέπτη, που θα

είχε τη δυνατότητα να παρατηρήσει άμεσα τις αλλαγές που έχουν επέλθει στο

αστικό τοπίο της Αθήνας τα τελευταία χρόνια.

Παράλληλα, θα επιλέγαμε την προσθήκη κειμένων-εισαγωγικών της κάθε

θεματικής ενότητας, τα οποία θα αναφέρονταν σε διάφορα λαογραφικά στοιχεία,

Γ || ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗΣ


όπως τη χρήση που είχε κάθε μνημείο ανά εποχή, τους θρύλους ή μύθους που

συνδέονται με αυτό, το πως εμπλεκόταν ή εμπλέκεται στην καθημερινότητα

ενός Αθηναίου πολίτη κλπ. Η επιλογή αυτή θα απέβλεπε στην ανάδειξη ενός

ρόλου διαφορετικού από αυτόν που συνήθως τους αποδίδεται και στην αποφυγή

της μνημειοποίησής τους. Παραθέτοντας ένα παράδειγμα προς επεξήγηση των

προθέσεών μας, το κείμενο που συνοδεύει τη θεματική της Ακρόπολης08 θα το

αλλάζαμε ως εξής:

08 Παραθέτουμε το εισαγωγικό κείμενο της έκθεσης, όπως το διαβάσαμε κατά την επίσκεψή μας: “Ο Παρθενώνας, το σημαντικότερο μνημείο της κλασικής αρχαιότητας, κτίστηκε στη δεκαετία 447-438 π.Χ., με πρωτοβουλία του Ικτίνου και του συνεργάτη του Καλλικράτη. Ο γλυπτός του διάκοσμος είναι έργο του Φειδία. Μετά τον 5ο αιώνα π.Χ. μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό, αφιερωμένο στην Παναγία, και στους χαλεπούς καιρούς των Οθωμανών έγινε μουσουλμανικό τέμενος. Το 1687, τα κανόνια του Μοροζίνη προκάλεσαν τη μεγαλύτερη καταστροφή που υπέστη το μνημείο στη μακραίωνη ιστορία του. Την καταστροφή αυτή τςην ολοκλήρωσε ο Ελγίνος (1801-1806), καθαιρώντας και παίρνοντας μαζί του γενναία κομμάτια από τη ζωφόρο, τα τρίφλυφα και τα γλυπτά από τα αετώματα του ναού.”

“Ο βράχος της Ακρόπολης

θεωρείτο το ψηλότερο σημείο της πόλης των Αθηνών.

Εκεί, σύμφωνα με το μύθο,

η θεά Αθηνά μονομάχησε με τον Ποσειδώνα

και αναδείχθηκε προστάτιδα της Αθήνας

προσφέροντάς στην πόλη το δέντρο της ελιάς

που θα της παρείχε τροφή, λάδι και ξυλεία

και θα εξασφάλιζε την ευφορία της.

Προς τίμην της θεάς,

χτίστηκε στα μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα

ο ναός του Παρθενώνα,

ένα από τα αριστουργήματα της Αρχαίας Αθήνας

και χαρακτηριστικό δείγμα δωρικής αρχιτεκτονικής.

Σήμερα, ο βράχος της Ακρόπολης

αποτελεί αγαπημένο σημείο συνάντησης για νεαρές παρέες


Στο ίδιο πλαίσιο, δεδομένου ότι ένα από τα βασικά προβλήματα της έκθεσης

ήταν η χρήση των κειμένων, όπως άλλωστε επισημάνθηκε και στην προηγούμενη

ενότητα, παραθέτουμε ανάλογες προτάσεις αναμόρφωσης για άλλες δύο κατηγορίες

κειμένων που χρησιμοποιήθηκαν. Σημειώνουμε πως η προσέγγιση που επιλέγουμε

είναι περισσότερο ανάλαφρη, αλλά πάντα συνεπής στην εκθεσιακή ερμηνεία που

προτείνεται. Έτσι, ως εισαγωγικό κείμενο θα προτείναμε το εξής:

που επιθυμούν να ατενίσουν αμέριμνες την πόλη,

αλλά και αφορμή για ανταλλαγή όρκων αιώνιας αγάπης

ανάμεσα σε ερωτευμένα ζευγάρια,

καθώς η πανοραμική θέα που προσφέρει

γοητεύει και τον πιο κυνικό.

Ένας γνωστός αστικός μύθος

συμβουλεύει τους ερωτευμένους

να αποφεύγουν τον βράχο κάθε 23 του Απρίλη

για να γλυτώσουν πιθανό χωρισμό.

Όπως ορίζει η ιστορία,

το μέρος στοιχειώνεται από έναν νεαρό Αθηναίο,

που πληγωμένος από τον ανεκπλήρωτο έρωτά του,

πήδηξε από τον βράχο εκείνη την ημέρα

και επιστρέφει κάθε χρόνο

προκαλώντας καυγάδες και προβλήματα

σε όποιο ζευγάρι βρεθεί στον δρόμο του..”

“Πώς θα ήταν η Αθήνα

αν μπορούσες να ανέβεις στην κορυφή του Παρθενώνα;


Πώς θα ήταν να μπορούσες να δεις

από το Θησείο στον Εθνικό Κήπο;

Πώς θα ήταν να έχεις μια χρονομηχανή

και να ταξιδεύεις στην Αθήνα του πρηγούμενου αιώνα;

Η έκθεση “Μεταμορφώσεις των Αθηνών”

σου επιτρέπει να κρυφοκοιτάξεις την παλιά Αθήνα,

εκείνη των μικρών γειτονιών και των πλακόστρωτων δρόμων.

Μέσα από μια μεγάλη και σπάνια συλλογή φωτογραφιών

του ιστορικού κέντρου της πόλης,

των μνημείων και τοποσημών της,

επιδιώκεται η σύνδεση με το παρόν και την Αθήνα,

ως σύγχρονη και ζωντανή πρωτεύουσα.

Μην διστάζεις άλλο!

Δες με τα στερεοσκόπια έξω από το παράθυρο

και ετοιμάσου για μια βουτιά στο παρελθόν!

Θα εκπλαγείς...”

Αντιστοίχως, μια χαρακτηριστική λεζάντα09 της έκθεσης θα ήταν η ακόλουθη:

“Απόγευμα στο Φάληρο, την πιο “in” παραλία για τις αθηναϊκές

παρέες. (Φάληρο, 1926)”

09 Η λεζάντα που διαβάζουμε στην έκθεση αναφέρει: “Ένας άντρας, δύο γυναίκες και δύο σκύλοι στην παραλία το 1926”.


εικόνα 05: Φωτογραφία της έκθεσης στην οποία αναφέρεται η παραπάνω λεζάντα.

Με τις παραπάνω αλλαγές, θεωρούμε πως η έκθεση θα αποκτούσε έναν

πιο διαδραστικό χαρακτήρα, που θα λειτουργούσε ενθαρρυντικά ως προς την

εμπλοκή του επισκέπτη στη μουσειακή διαδικασία και την αποκόμιση μιας

συνολικά ευχάριστης και ενδιαφέρουσας εμπειρίας. Η επιλογή της συγκριτικής

παρουσίασης της παλιάς και νέας Αθήνας και η έμπρακτη έμφαση στο στοιχείο

της «καθημερινότητας» των μνημείων, μαζί με τις χωροταξικές και οργανωτικές

αλλαγές που επιβάλλονται, θα συντελούσαν στην πραγματοποίηση μιας έκθεσης-

ορόσημο της πόλης των Αθηνών, που θα αφορούσε και θα ενέπλεκε άμεσα το κοινό

της, δηλαδή Αθηναίους πολίτες και τουρίστες-λάτρεις της παλιάς Αθήνας.


Δ || ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Γκαζή, Α., Νικηφορίδου, Α., “Κείμενα για μουσεία και εκθέσεις: Προβληματισμός, μεθοδολογία, μελέτη περίπτωσης”, Museology, Vol. 2, 2004, p. 2-50

• Bitgood, S., Lankford, S., “Museum orientation and circulation”, Visitor Behavior, Vol. X/2, 1995, p. 4-6

• Cohen, M., Winkel, G., Olsen, R., “Orientation in a Museum - An experimental visitor study”, Curator, Vol. 20/2, 1997, p. 85-97

• Dean, D., Museum Exhibition. Theory and Practice, London: Routledge, 1994

• Hooper-Greenhill, E., Museums and Their Visitors, London: Routledge, 1994

• Housen, Α., “Three Methods for Understanding Museum Audiences”, Museum Studies Journal, Spring-Summer 1987

• Hunter, S., “Architectural wayfinding”, Design Resources, Center for Inclusive Design and Environ-mental Access, 2010

• Serrell, Β., Exhibit labels: an interpretive approach, Maryland: Altamira Press, 1996

• Tilden, F., Interpreting Our Heritage, Chapel Hill: The University of North Carolina Press, 1977

• Γκαζή, Α., Νικηφορίδου, Α. και Μουσούρη Θ., “Μια έκθεση για τα αρχαία ελληνικά μαθηματικά. Πλαίσιο ανάπτυξης και μουσειολογικός σχεδιασμός”, Μουσειολογία, 1, 2004

• Δασκαλάκης, Στ., Ζαννός, Στ. και Χαραλαμπίδου, Σ., Συνέντευξη με θέμα τον εκθεσιακό σχεδιασμό, Τετράδια Μουσειολογίας, 3, 24-34, 2006

• Κατσανίκα-Στεφάνου, Λ., “Για ένα πρόγραμμα διαχείρισης μουσειακής έκθεσης”, ILISSIA, 4, 56-65, 2009

• Νικηφορίδου, Α., “Άνθρωποι και Εργαλεία: η ερμηνευτική προσέγγιση της έκθεσης της νέας έκθεσης του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης”, Τετράδια Μουσειολογίας, 2, 43-50, 2005

• Σκαλτσά, Μ., Η Μουσειολογία στον 21ο αιώνα. Θεωρία και Πράξη, Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου, Θεσ/νίκη, Νοέμβριος 1997, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Εντευκτηρίου, 2001

Δ.1 Βασική Βιβλιογραφία

Δ.2 Πρόσθετη Βιβλιογραφία


• Χουρμουζιάδης, Γ., Το Ελληνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Ο εκθέτης, το έκθεμα, ο επισκέπτης, Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Βάνιας, 2006

• Bedno, J. and Bedno, E., “Museum Exhibitions: Past imperfect, future tense”, Museum News, Sept/Oct 1999

• Gazi, A., “Exhibition ethics - an outline of basic issues”, Journal of Conservation and Museum Stud-ies, 12(1):4, 1-10, 2014

• Lord, D. και Dexter-Lord, G., The Manual of Museum Exhibitions, Walnut Creek: Altamira Press, 2002

• http://www.ntua.gr/arch/geometry/mbk/didactor.htm

• http://herakleidon-art.gr/el/

• http://ap37-athens.com

Δ.3 Άλλες πηγές

Mεταμορφώσεις των αθηνών | κριτική αποτίμηση

Education

Transcript of Mεταμορφώσεις των αθηνών | κριτική αποτίμηση