1

2

Λεπτομέρεια τοιχογραφίας από τo ιερό του Αγίου Ιωάννη του Νηστευτή Ασπροπύργου.

3

4

5

6

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Χαιρετίζω την έκδοση του 2ου τεύχους του περιοδικού μας σχολ. έτους

2005-06 «Θρια-Ασπρόπυργος», του οποίου το περσινό 1ο τεύχος θέλω να πιστεύω ότι σηματοδότησε το ξεκίνημα μιας συλλογικής και γόνιμης προ-σπάθειας των μαθητών μας.

Φέτος τα παιδιά μας, με την πολύτιμη συμπαράσταση των καθηγητών τους, κ.κ. Λιόση Ισιδώρας, Κεσμίρη Ηλία, Κουτσουρούμπα Νεκτάριου, Μαυράκη Ιωάννη και Σαμπάνη Ευάγγελου φιλοδόξησαν να είναι οι συνε-χιστές αυτής της προσπάθειας καταθέτοντας ειδικές δραστηριότητες και ευρύτερους προβληματισμούς της μαθητικής τους κοινότητας που άπτο-νται ποικίλων θεμάτων, τόσο επίκαιρων, όσο και ιστορικών και ευρέως πολιτισμικών, με απώτερο στόχο την ανάδειξη της ταυτότητας της περιοχής μας, ως μιας αρμονικής σύζευξης παρελθόντος και παρόντος, αλλά και θεμάτων που συνυφαίνονται με την εφηβική ηλικία και αφορούν, κατά συνέπεια, άμεσα στους μαθητές του Λυκείου.

Με ιδιαίτερη ικανοποίηση και χαρά συγχαίρω όλους όσους εντάχτηκαν στην ομάδα εργασίας του περιοδικού και εύχομαι από καρδιάς αυτό το πο-λύπλευρο πνευματικό δημιουργικό έργο να συνεχιστεί χωρίς διακοπή από τους επόμενους μαθητές του Σχολείου μας, αναδεικνύοντας το εκπαιδευ-τήριό μας ως φυτώριο καλών ενασχολήσεων και επιδόσεων και ευγενών στόχων.

Σωκράτης Μπατσιούδης Διευθυντής του Ενιαίου Λυκείου Ασπροπύργου

7

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ήταν ακριβώς κατά το προηγούμενο σχολικό έτος (2004-2005) στη διάρκεια του οποίου ομάδα μαθητών με επικεφαλής καθηγητές εργάστηκε αόκνως και οδηγήθηκε στην έκδοση περιοδικού με τίτλο «Θρια –Ασπρόπυργος» και η οποία κατά κοινή ομολογία αποτέλεσε μια άριστη και επιτυχημένη προσπάθεια και κατά συνέπεια έτυχε θερμής αποδοχής. Η διαπίστωση αυτή μας γέμισε με ενθου-σιασμό και έτσι αποφασίστηκε να συνεχιστεί η προσπάθεια και κατά τη φετινή σχολική χρονιά.

Κατά το τρέχον σχολικό έτος η ομάδα εργασίας, διαφορετική από την περ-σινή, συνεχίζει ακριβώς αυτή την πετυχημένη προσπάθεια φιλοδοξώντας ουσια-στικά να καταστήσει τη συγκεκριμένη έκδοση του περιοδικού ως την μαθητική – επιστημονική Επετηρίδα του Ενιαίου Λυκείου Ασπροπύργου, η οποία θα καλύ-πτει τόσο τις δράσεις και την δραστηριότητα της σχολικής μονάδας, όπως επίσης θα ασχολείται με θέματα ευρύτερου μαθητικού και επιστημονικού προβληματι-σμού. Η συγκεκριμένη φιλοδοξία εδράζεται στην πεποίθηση ότι η κάθε σχολική κοινότητα αποτελεί και μια μικρή επιστημονική κοινότητα, οι δραστηριότητες της οποίας είναι πολλές φορές άμεσα συνυφασμένες με την τοπική κοινωνία, αφουγκραζόμενη τόσο την παράδοσή της όσο και τους σύγχρονους προβληματι-σμούς της, θαυμαστό συνταίριασμα και γόνιμη συνάντηση του παρελθόντος με το παρόν.

Κατά την έκδοση της προηγούμενης σχολικής χρονιάς, πρώτη στον αριθμό, τα θέματα με τα οποία ασχολήθηκε η ομάδα εργασίας ήταν κυρίως η ιστορία, η εκ-παίδευση, η οικονομική ζωή, τα περιβαλλοντικά προβλήματα, τα αρχαιολογικά ευρήματα, τα ήθη, τα έθιμα και γενικότερα ο πολιτισμός της πόλης και της περιο-χής του Ασπροπύργου. Επρόκειτο για μια ουσιαστική, θέλουμε να πιστεύουμε, προσφορά του σχολείου μας στη διασάφηση της ιστορικής και πολιτισμικής ταυ-τότητας της περιοχής μας.

Κατά το τρέχον σχολικό έτος το ενδιαφέρον της ομάδας μας επικεντρώθηκε σε ειδικότερα θέματα έρευνας και προβληματισμού, έχοντας πάντα ως γνώμονα την ανάδειξη της ιστορίας και του πολιτισμού της περιοχής μας, χωρίς να λείπουν και θέματα προβληματισμού, που αφορούν τόσο τη σχολική, όσο και την τοπική κοινότητα.

Πιο συγκεκριμένα τα ζητήματα, τα οποία διαπραγματεύεται η φετινή μας έκ-δοση, διακρίνονται σε τρεις κύριες θεματικές ενότητες:

Ιστορία και πολιτισμός, Εκπαίδευση και μαθητικός – εφηβικός προβληματισμός, σχολικές εκδηλώσεις και δραστηριότητες. Όσον αφορά στο ιστορικό – πολιτιστικό μέρος της έκδοσής μας, λαμβάνοντας

υπόψη ότι η ιστορία και ο πολιτισμός ενός τόπου ενσαρκώνεται στα μνημεία, στο ήθος και στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων, προσπαθήσαμε να παρουσιά-σουμε δείγματα εξαίσιας εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής και ναοδομίας στην ευ-ρύτερη περιοχή του Ασπροπύργου, επιχειρήσαμε, για πρώτη φορά, καταγραφή

9

10

ενός μεγάλου θρησκευτικού και πολιτιστικού γεγονότος του Ασπροπύργου, της πανηγύρεως προς τιμήν της Αγίας Παρασκευής, και καταγράψαμε την μεγάλη σπουδαιότητα που είχε για τη ζωή της περιοχής του Ασπροπύργου η εκμετάλ-λευση των υδάτινων πόρων της περιοχής του Ασπροπύργου.

Ειδικότερα, εξετάζονται δυο πολύ σημαντικά εξωκλήσια της περιοχής αυτό του αγίου Ιωάννου του Νηστευτή και του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου. Εξετά-ζοντας τις συγκεκριμένες εκκλησίες αναφερόμαστε τόσο στα αρχιτεκτονικά και ιστορικά στοιχεία, όσο και στα αγιογραφικά δεδομένα, τα οποία διασώζουν αυ-τές. Επίσης προβαίνουμε σε σημαντικές, θέλουμε να πιστεύουμε, διαπιστώσεις και παρατηρήσεις, αναφορικά με τις παραδόσεις που τα ακολουθούν. Όσον αφορά στο πανηγύρι προς τιμήν της Αγίας Παρασκευής, επιχειρείται έρευνα των ιστορικών απαρχών της γένεσής του και εξετάζονται τα διάφορα πολιτιστικά στοιχεία που το συνοδεύουν. Στη θεματική αυτή ενότητα επιχειρείται μία προσπάθεια ανίχνευσης της ιστορικής συνέχειας, η οποία ενσαρκώνεται στον πο-λιτισμό και τα μνημεία αυτής της πόλης. Τέλος, παραθέτουμε μια εργασία που εντασσόταν στο περιβαλλοντικό πρόγραμμα του σχολείου μας (σχ. έτος 2004 – 2005) σχετικά με τη σημασία της εκμετάλλευσης των υδάτινων πόρων της περιο-χής.

Η δεύτερη θεματική ενότητα της έκδοσής μας αποτελεί μια προσπάθεια απο-τύπωσης του παλμού της μαθητικής κοινότητας του σχολείου μας, μέσω ενός ευ-ρύτερου μαθητικού και εφηβικού προβληματισμού. Οι μαθητές του σχολείου μας βρίσκονται στο στάδιο της εφηβικής ηλικίας, κατά την οποία παρατηρούνται εκρηκτικές αλλαγές, τόσο σε σωματικό, όσο και σε ψυχολογικό επίπεδο. Ταυ-τόχρονα φέρουν πολλούς και διαφορετικούς ρόλους μέσα στην κοινωνία, την οποία ζουν, και ένας από τους ρόλους αυτούς είναι και αυτός του μαθητή. Απο-φασίσαμε έτσι να προχωρήσουμε στην κατάρτιση ενός ερωτηματολογίου, το οποίο απευθύνεται στους μαθητές του σχολείου μας και αφορά θέματα της σχο-λικής ζωής, ώστε να προβούμε σε διαπιστώσεις και αναγκαίες επισημάνσεις. Επίσης, απευθυνθήκαμε σε διευθυντές σχολείων της περιοχής από τους οποίους πήραμε συνεντεύξεις. Τέλος, παραθέσαμε τις σκέψεις και τις δημιουργίες κά-ποιων μαθητών του σχολείου μας.

Στην τρίτη θεματική ενότητα της έκδοσής μας, παρουσιάζονται οι δράσεις και οι δραστηριότητες του σχολείου μας κατά το παρόν σχολικό έτος (2005 – 2006), θέλοντας να δώσουμε στην έκδοσή μας το χαρακτήρα σχολικής επετηρίδας. Ανα-λυτικότερα, στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται οι σχολικές εκδηλώσεις (εορτές, θεατρική ομάδα, αθλητικές συναντήσεις κλπ.) και επισημαίνονται οι επιτυχίες του σχολείου μας στις εισαγωγικές εξετάσεις της προηγούμενης σχολικής χρο-νιάς. Παρουσιάζεται ακόμη το πολιτιστικό μέρος των σχολικών εκδρομών και επισκέψεων, με ιδιαίτερη βαρύτητα στην επίσκεψη που πραγματοποίησαν μαθη-τές και καθηγητές του σχολείου μας στο ερευνητικό κέντρο C.E.R.N. στην Ελβε-τία.

Ευελπιστούμε ότι και η φετινή μας έκδοση θα ικανοποιήσει τους αναγνώστες μας και θα γίνει το εφαλτήριο, ώστε η επόμενη να είναι ακόμη καλύτερη.

Η συντακτική ομάδα του περιοδικού.

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΕΞΩΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΥ

ΤΑ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΕΚΚΛΗΣΑΚΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΤΟΥ ΝΗΣΤΕΥΤΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΤΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ

1. Γενική άποψη της βόρειας πλευράς του ναού του Αγίου Ιωάννη του Νηστευτή.

2. Γενική άποψη της βόρειας πλευράς του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου.

Η περιοχή του Θριασίου πεδίου εί-ναι πλούσια σε μνημεία που καλύ-πτουν όλες τις ιστορικές περιόδους του έθνους, από την αρχαιότητα έως την περίοδο της Τουρκοκρατίας και μετέπειτα. Αυτό το οποίο επισημαίνε-ται είναι ότι δυστυχώς δεν έχει προ-σελκύσει αρκετά το ενδιαφέρον των ερευνητών η έρευνα και η παρουσί-αση των μνημείων της μεταβυζαντι-νής περιόδου χαρακτηριστικό ιστο-ρικό στοιχείο της οποίας είναι η τουρ-κική κατάκτηση1.

1 Φωτεινή εξαίρεση αποτελεί ο ερευνητής Σ. Μουζάκης, ο οποίος ασχολήθηκε με τις μεταβυζαντινές εκκλησίες της περιοχής Ασπροπύργου στα πλαίσια του Β΄ Συμποσίου Ιστορίας Λαογραφίας Αττικής το 1992, εργασία την οποία λάβαμε υπόψη. Βλ. Σ. Μουζάκης, «Οι μεταβυζαντινές εκκλησίες της περιοχής Ασπροπύργου και η σημασία τους

Σημαντικά χαρακτηριστικά αρχιτε-κτονικά στοιχεία της συγκεκριμένης περιόδου αποτελούν και εξωκλήσια τα οποία εντοπίζονται στην ευρύτερη περιοχή του Ασπροπύργου, δύο από τα οποία θα αποτελέσουν και το περι-εχόμενο της μελέτης μας κατά την φε-τινή έκδοση της επετηρίδας μας, αυτό του αγίου Ιωάννου του Νηστευτή και του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου2.

για την ιστορική έρευνα του χώρου», στο Πρακτικά Β΄ Συμποσίου Ιστορίας Λαογραφίας Αττικής, Ασπρόπυργος 1992 (Ανάτυπον). Πε-ρισσότερα για την εκκλησιαστική αρχιτε-κτονική επί Τουρκοκρατίας βλ. Α. Ορλάνδου, «Η εν Ελλάδι εκκλησιαστική αρχιτεκτονική επί Τουρκοκρατίας», στο L’ Hellenisme Con-temporain (1953), σσ. 205 – 9. 2 Σκοπός μας είναι τα υπόλοιπα εξωκκλήσια να αποτελέσουν αντικείμενο μελέτης κατά την επόμενη έκδοση της επετηρίδας μας.

11

Ο ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΝΗ-ΣΤΕΥΤΗΣ

3. Η δυτική πλευρά του ναού του Αγίου Ιωάννη του Νηστευτή Θέση – αρχιτεκτονική – χρο-νολόγηση του ναού

Η Εκκλησία του αγίου Ιωάννου του Νηστευτή είναι χτισμένη νοτιο-ανατολικά του Ασπροπύργου3, ανά-μεσα στις θέσεις Στεφάνι και Μούλκι. Η συγκεκριμένη εκκλησία αναφέρεται για πρώτη φορά από τον Ορλάνδο το 1935 στην μελέτη του «Οι σταυρεπί-στεγοι ναοί της Ελλάδος»4 και από τον Μουζάκη5

Όσον αφορά τον αρχιτεκτονικό της τύπο και ρυθμό, τόσο ο Ορλάν-δος, όσο και ο Μουζάκης την κατα-τάσσουν στις μονόχωρες δρομικές σταυρεπίστεγες εκκλησίες6 (εικόνες

γού.

3 Τα Καλύβια Χασάς μετονομάστηκαν σε Ασπρόπυργο με το ΒΔ 16.10.1899,ΦΕΚ 28/18.10.1899. 4 Στο ΑΒΜΕ 1(1935), σσ. 44. 5 Μουζάκη, Εκκλησίες Ασπροπύργου, σσ. 524 – 541. 6 Περισσότερα για τον συγκεκριμένο τύπο βλ. Μουζάκη, Εκκλησίες Ασπροπύργου, σ. 525.

1, 5, 6). Όσον αφορά τα αρχιτεκτο-νικά χαρακτηριστικά του συγκεκριμέ-νου ναού αυτό το οποίο είναι αξιο-σημείωτο είναι ότι το δάπεδο της εκ-κλησίας είναι κατά 0,85 μ. χαμηλό-τερο από τον περιβάλλοντα χώρο (ει-κόνα 4). Παράδοση, την οποία πλη-ροφορηθήκαμε από τον π. Θεοδόσιο εφημέριο του αγίου Δημητρίου, θέλει ο συγκεκριμένος τρόπος κατασκευής να εξυπηρετεί τις ανάγκες των αγωνι-στών εναντίον του τουρκικού ζυ

4. Το δάπεδο του Αγίου Ιωάννη του Νη-στευτή. Είναι εμφανής η υψομετρική δια-φορά από τον εξωτερικό χώρο.

Όσον αφορά τις εσωτερικές της διαστάσεις, η συγκεκριμένη εκκλησία έχει, χωρίς την αψίδα, 3,69 μ. μήκος και 2,30 – 2,20 μ. πλάτος. Οι εξωτε-ρικές της διαστάσεις είναι 4,82 × 3,55. Το εμβαδόν της είναι χωρίς την κόγχη 8,30 τ.μ. και έχει λόγο πλευρών 1,64.

Η είσοδος της εκκλησίας βρίσκε-ται στη δυτική πλευρά της και το δά-πεδο της εκκλησίας είναι στρωμένο με τσιμέντο και λίγες πλάκες (εικόνα 3).

12

Στη βορινή και νότια πλευρά στο τύμπανο της εγκάρσιας καμάρας υπάρχουν μικρά τετράγωνα παρά-θυρα, τα οποία έχουν διανοιχτεί κατά τους νεότερους χρόνους.

5. Η νότια πλευρά του ναού.

Όσον αφορά το εσωτερικό του ναού το δάπεδο του ιερού είναι στρω-μένο με παλιές πέτρινες πλάκες και είναι ελάχιστα ψηλότερα από το αυτό του κυρίως ναού, ενώ όσον αφορά στην Αγία Τράπεζα, είναι αυτή κτιστή και καταλαμβάνει όλο το πλάτος της τυφλής ημικυκλικής κόγχης.

Στο βορινό τοίχο του ιερού εντοπί-ζεται ορθογώνια πρόθεση και στο ση-μείο επαφής του βορινού με τον ανα-τολικό τοίχο τέταρτο σφαιρικής μορ-φής χωνευτήριο.

6. Εξωτερική άποψη της κόγχης του ιερού.

Στη βάση των τοίχων έχουν χρη-σιμοποιηθεί μεγάλες πέτρες, πιθανόν για καλύτερη θεμελίωση, όπως εκτιμά ο Μουζάκης7, για μόνωση και για αντιστήριξη, λόγω του βυθίσματος του κτιρίου στο μαλακό προσχωσιγε-νές έδαφος. Οι βυζαντινοί χρησιμο-ποιούσαν τις ιμαντώσεις, δηλαδή, μια τεχνική η οποία συνίστατο στην πα-ρεμβολή στο κτίσιμο τεμαχίων σκλη-ρών ξύλων για λόγους αντισεισμικής προστασίας.

Όσον αφορά στη χρονολόγηση της Εκκλησίας ο Μουζάκης λαμβάνοντας υπόψη τις αναλογίες κάτοψης και της τομής της και κατασκευαστικές λε-πτομέρειες, όπως την αργολιθοδομή, η απουσία ανοιγμάτων, η μεγάλη ημι-κυκλική κόγχη, τα τεμάχια των κε-ράμων, χαρακτηριστικού πάχους, το μέγεθος της και το κτιστό τέμπλο την τοποθετεί μεταξύ των μνημείων του 16ου – 17ου αι., θέτοντας ως πιθανό-τερο όριο τα μέσα του 16ου αι. ή τις αρχές του 17ου αι.8. Αγιογραφικός διάκοσμος του ναού

Η εκκλησία, κατά πάσα πιθανό-τητα, πρέπει να ήταν εξ ολοκλήρου αγιογραφημένη εσωτερικά όμως δεν διασώζονται όλες οι τοιχογραφίες, και από τις σωζόμενες λίγες είναι οι ευ-διάκριτες. Από τις υπόλοιπες διακρί-νεται μόνον ο προπλασμός, ενώ άλλες καλύπτονται από παχύ στρώμα κα-πνιάς (εικόνα 7). Την κακή κατά-σταση των σωζώμενων τοιχογραφιών επιδείνωσε ακόμη περισσότερο πρό-σφατα μια σφοδρή νεροποντή, που

7 Μουζάκη, Εκκλησίες Ασπροπύργου, σ. 527. 8 Μουζάκη, Εκκλησίες Ασπροπύργου, σ. 529.

13

είχε ως αποτέλεσμα να πλημμυρίσει το εκκλησάκι. Οπότε τώρα ο αγιο-γραφικός διάκοσμος του ναού έχει να αντιμετωπίσει εκτός από την καπνιά και την υγρασία!

Η θεώρηση του ναού από τη θεο-λογία ως μια αισθητή παράσταση της συμπαντικής πραγματικότητας έδινε στα ανώτερα επίπεδα του ναού την προοπτική του ουράνιου βασιλείου του Θεού, το οποίο αποκαλύφθηκε στον κόσμο με την ενανθρώπηση του Λόγου του Θεού, και στο δάπεδο του ναού την αίσθηση της ανακαινισμένης κτιστής πραγματικότητας, αποτέλεσε την απαραίτητη προϋπόθεση, ώστε η εικονογράφηση του ναού να ανταπο-κρίνεται σε αυτή τη θεμελιακή αντί-ληψη, γι’ αυτό και η ένταξη των θε-μάτων σε ιεραρχημένο πρόγραμμα εικονογραφήσεως του ναού έπρεπε να υπηρετεί τη βασική αυτή ιδέα. Το ει-κονογραφικό πρόγραμμα του ναού απλώνεται στις εσωτερικές επιφάνειες του ναού σε διάφορους κύκλους θε-μάτων και σε καθορισμένες θέσεις, η ιεράρχηση τους δε σύμφωνα με το θεολογικό τους συμβολισμό έγινε κα-νόνας της αγιογραφίας. Οι εικονογρα-φικοί κύκλοι είναι σχηματικώς ο δογ-ματικός, ο λειτουργικός και ο ιστορι-κός. Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού στοιχείται με αυτόν τον κα-νόνα9.

9 Περισσότερα βλ. Φειδά, Εκκλησιαστική, σ. 672εξ.

7. Γενική άποψη του εσωτερικού του ναού με μεγάλο μέρος του αγιογραφικού διάκο-σμου.

Έτσι εκατέρωθεν της κόγχης εικο-

νογραφούνται χαμηλά, ολόσωμοι διά-κονοι. Αριστερά, δίπλα από την Πρό-θεση ο Στέφανος ο Πρωτομάρτυρας και αρχιδιάκονος (εικόνα 8).

Στα δεξιά πιθανόν να είναι εικονο-γραφημένος ο διάκονος Φίλιππος (εικόνα 9), και στη βορινή επιφάνεια του τέμπλου προς το Ιερό απέναντι από τον άγιο Στέφανο ο Άγιος Λαυρέντιος (εικόνα 10).

Και οι τρεις εικονίζονται ως νέοι και φορούν λευκό ποδήρες στιχάριο, ενώ από τον αριστερό ώμο κρέμεται το σύνηθες λευκό οράριο, όπου ανα-γράφεται ο αγγελικός ύμνος «άγιος, άγιος,….». Στο δεξί χέρι ο Στέφανος κρατά θυμιατό, ενώ ο Φίλιππος και ο Λαυρέντιος κρατούν λαμπάδα αναμ-μένη.

14

8. Ο αρχιδιάκονος και Πρωτομάρτυρας Στέφανος.

9. Ο διάκονος Φίλιππος.

10. Ο Άγιος Λαυρέντιος.

Στη νότια επιφάνεια του τέμπλου και απέναντι από τον διάκονο Φί-λιππο, βρίσκεται, κατά πάσα πιθανό-τητα, ο Άγιος Σπυρίδων (εικόνα 11).

11. Ο Άγιος Σπυρίδων. Στο μέτωπο της κόγχης του ιερού

εικονίζεται ο Ευαγγελισμός της Θε-οτόκου με τους προφήτες Ησαΐα και Δαβίδ και ανάμεσά τους η παρά-σταση του Αγίου Μανδηλίου (εικόνα 12).

15

12. Λεπτομέρεια από τη σκηνή του Ευαγγε-λισμού με το Άγιο Μανδήλιο στο κέντρο.

Στο τόξο της καμάρας απεικονίζε-

ται η Ανάληψη του Κυρίου. Ο ανα-λαμβανόμενος Ιησούς βρίσκεται μέσα σε κυκλική δόξα, που τη βαστάζουν με τους ώμους και τα χέρια τους δυο γονατιστοί άγγελοι κάτω και δυο φτε-ρουγίζοντες ψηλά. Δεξιά και αρι-στερά του Χριστού οι μαθητές του κοιτάζουν ψηλά εντυπωσιασμένοι από το θαυμαστό γεγονός (εικόνες 13 – 15).

13. Λεπτομέρεια από την Ανάληψη του Κυρίου (κέντρο του τόξου).

14. Λεπτομέρεια από την Ανάληψη του Κυρίου (αριστερή πλευρά του τόξου).

15. Λεπτομέρεια από την Ανάληψη του Κυ-ρίου (δεξιά πλευρά του τόξου).

Στο βορινό τοίχο στο μέρος της

Πρόθεσης εικονίζεται το όραμα του Πέτρου Αλεξανδρείας, ο οποίος φέ-ρει αρχιερατική στολή, στιχάριο, έν-σταυρο φαιλόνιο, και επιτραχήλιο διακοσμημένο και ωμοφόριο με σταυ-ρούς. Στρέφει την κοσμημένη με φω-τοστέφανο κεφαλή του κατά ¾ δεξιά και υψώνει τα χέρια του προς το Χρι-στό και του απευθύνει την ερώτηση: «Τις τον χιτώνα σου διΰλεν», όπως αναφέρει επιγραφή (εικόνα 16).

16

Στο δεξί άκρο της παράστασης πάνω από την μικρή κόγχη της Πρό-θεσης διακρίνεται Αγία Τράπεζα που στεγάζεται με τετράστυλο κιβώριο. Μέσα εικονίζεται ο Χριστός νεαρός, με σχισμένο χιτώνα. Στρέφεται προς τον Πέτρο Αλεξανδρείας και του απα-ντά: «Άρειος ο Άφρων» (εικόνα 17).

16. Ο Άγιος Πέτρος Αλεξανδρείας. Λε-πτομέρεια από το όραμα του Αγίου Πέτρου Αλεξανδρείας.

17. Ο Χριστός με σχισμένο τον χιτώνα. Λε-πτομέρεια από το όραμα του Αγίου Πέτρου Αλεξανδρείας.

Μέσα στη μικρή κόγχη της Πρό-

θεσης εικονίζεται η Άκρα Ταπεί-νωση. Ο Χριστός εικονίζεται νεκρός, μέσα σε σαρκοφάγο σε όρθια στάση με τα χέρια παράλληλα στο κορμί (εικόνα 18).

18. Η Άκρα Ταπείνωση.

Στη νότια πλευρά του ναού εικονί-ζεται ο άγιος Νικόλαος, ο οποίος φο-ράει ένσταυρο φαιλόνιο και ωμοφόριο με σταυρούς, που διπλώνει πάνω από το αριστερό του χέρι, με το οποίο ση-κωμένο ψηλά κρατά όρθιο πολυτελώς διακοσμημένο Ευαγγέλιο. Το δεξί χέρι είναι σε στάση ευλογίας (εικόνα 19).

17

19. Ο Άγιος Νικόλαος.

Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας διακρίνεται η Πλατυτέρα των Ουρα-νών, με τα χέρια ανοικτά σε στάση δέησης. Φέρει στο στήθος το Χριστό ευλογούντα (εικόνα 20).

Κάτω από την Πλατυτέρα στον ημικύλινδρο της κόγχης εικονογρα-φούνται συλλειτουργούντες ιεράρ-χες, τέσσερις τον αριθμό. Ανάμεσά τους παριστάνεται ο Μελισμός, πα-ράσταση η οποία περιλαμβάνει τε-τράγωνη Τράπεζα όπου είναι εναπο-θετημένο το Άγιο Ποτήριο και το Δι-σκάριο, όπου επάνω του εικονίζεται ο Ιησούς ως βρέφος. Δεξιά και αρι-στερά ανά δυο τοποθετούνται οι τέσ-σερις ιεράρχες (εικόνα 21).

Αριστερά πρώτος εικονίζεται ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος (ει-κόνα 22), δίπλα του παρίσταται ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (εικόνα 21), δεξιά δίπλα στο θυσιαστήριο ει-κονίζεται ο Μέγας Βασίλειος (εικόνα 21) και δίπλα του ο Άγιος Αθανάσιος Αλεξανδρείας (εικόνα 25).

20. Η Πλατυτέρα των Ουρανών.

21. Ο Μελισμός, ανάμεσα στον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο (αριστερά) και τον Μέγα Βασίλειο (δεξιά).

Και οι τέσσερις ιεράρχες φορούν χειριδωτό στιχάριο, επιτραχήλιο, και φαιλόνιο ένσταυρο με μαύρους σταυ-ρούς και κρατούν ειλητάρια. Το ειλη-τάριο του Αγίου Γρηγορίου αναφέρει: «εξερέτος (sic) της Παναγίας αχρά-ντου υπερευλογημένης».

Το ειλητάριο του Άγιου Ιωάννη του Χρυσόστομου αναφέρει: «ο θεός ο θεός ημών ο τον ουράνιον άρτον» (εικόνα 23).

18

22. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος.

Το ειλητάριο του Μεγάλου Βασι-λείου αναφέρει: «ουδείς άξιος των συνδεδεμένων ταις σαρκικαίς επιθυ-μίαις και ηδοναίς» (εικόνα 24).

Το ειλητάριο του Αγίου Αθανα-σίου Αλεξανδρείας αναφέρει: «Δια των οικτιρμών του Μονογενούς σου Υιού». Όλες οι παραπάνω φράσεις που εντοπίζονται στα ειλητάρια των αρχιερέων είναι λειτουργικές φράσεις.

Στην επιφάνεια του τέμπλου αρι-στερά προς τον κυρίως ναό, εικονίζε-ται η Θεοτόκος ένθρονος, που φέρει στα γόνατα της τον Ιησού και συνο-δεύεται από επιγραφή «Η πάντων ελ-πίς» (εικόνα 26).

23. Το ειλητάριο του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου.

24. Το ειλητάριο του Μεγάλου Βασιλείου.

19

25. Λεπτομέρεια από την παράσταση των συλλειτουργούντων ιεραρχών. Ο Άγιος Αθανάσιος Αλεξανδρείας.

26. Η Θεοτόκος ένθρονος.

27. Ο Χριστός ένθρονος.

28. Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος σεβίζων.

Τη δεξιά επιφάνεια καλύπτει η απεικόνιση επίσης του Ιησού ένθρο-νου, όπου με το αριστερό χέρι κρατά ευαγγέλιο και με το δεξί ευλογεί. Επι-γραφή αναγράφει «Ο σωτήρ» (εικόνα 27).

Δίπλα του σεβίζων, στραμμένος κατά ¾ δεξιά του εικονίζεται ο Ιωάν-νης ο Πρόδρομος χωρίς φτερά (ει-κόνα 28).

20

Στη βορινή εσοχή της εγκάρσιας καμάρας διακρίνεται ο άγιος Γεώρ-γιος έφιππος (εικόνα 29), ενώ στην αντίστοιχη εσοχή του νοτίου τοίχου μόλις και διακρίνεται ο άγιος Δημή-τριος (εικόνα 30).

29. Ο Άγιος Γεώργιος έφιππος.

30. Ο Άγιος Δημήτριος έφιππος.

Κάτω από το άλογο του αγίου Γε-ωργίου διακρίνεται επιγραφή σε τρεις στιχους «δέυση (sic) του δούλου /του θ(εο)ύ Γεωργίου Λιόση /αψα (=1701) και αντίστοιχα στον άγιο Δημήτριο «δε(η)ση του δούλου /του θ(ε)ού δη-μητρίου Λιόση)/(α)…10. 10 Η δέηση, η παράκληση, η ικεσία κάποιου με προσφορά, το κόστος κατασκευής εικόνας με ζητούμενο τη μεσιτεία προς το Θεό, είναι στοιχείο γνωστό από την παλαιοχριστιανική εποχή κάτι που απαντά σε όλες τις εκκλησίες σχεδόν της Τουρκοκρατίας Βλ. Ν. Βέη, Σύ-

Στο νότιο τοίχο εικονίζεται η πα-ράσταση της Αγίας Τριάδος. Ο Πα-τήρ και ο Υιός εικονίζονται ένθρονοι και πάνω τους το άγιο Πνεύμα «εν είδει περιστεράς». Δίπλα από τον Πα-τέρα αναγράφεται επιγραφή «Ο πα-λεώς (sic) των ημερών»11 (εικόνα 31).

31. Η Αγία Τριάδα.

νταγμα Επιγραφικών Μνημείων Μετεώρων, στο Βυζαντίς 1, Αθήνα 1909, σ. 574 και 580 – 594. 11 Όσον αφορά στη συγκεκριμένη παράσταση πρέπει να αναφέρουμε ότι φέρει έντονες επιδράσεις της δυτικής αγιογραφίας. Σύμφωνα με την ορθόδοξη θεολογία ο Παλαιός των ημερών δεν είναι ο Θεός Πατέρας, αλλά ο Υιός και Λόγος του Θεού, ο οποίος ως άσαρκος εμφανίστηκε στους Προφήτες και τους δικαίους της Π. Διαθήκης, ενώ ως έν-σαρκος κατά τους χρόνους της Καινής Διαθήκης. Βλ. Μ. Αθανασίου, Κατά Αρειανών 3,14, PG 26, 349C - 352AB: «… Ὤφθη γὰρ ἄγγελος ἐν φλογὶ πυρὸς ἐκ τῆς βάτου καὶ ἐκάλεσε Κύριος Μωϋσὴν ἐκ τῆς βάτου λέγων. Ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς τοῦ Πατρός σου, ὁ Θεὸς Ἀβραὰμ καὶ ὁ Θεὸς Ἰσαὰκ καὶ ὁ Θεὸς Ἰα-κώβ... Ὡς γὰρ ἐν στυλῳ νεφέλης ἐλάλει τῷ Μωϋσῇ ἐν τῇ σκηνῇ, οὔτω καὶ ἐν ἀγγέλοις φαίνεται λαλὼν ὁ Θεός, οὔτω καὶ τῷ τοῦ Ναυῆ δι’ ἀγγέλου ἐλάλη. Ἅ δὲ λαλεῖ ὁ Θεός, πρόδηλον, ὅτι διὰ τοῦ Λόγου λαλεῖ, καὶ οὐ δι’ ἄλλου». Βλ. Ματσούκα, Δογματική, σ. 69εξ.

21

Το ζήτημα της αφιέρωσης του ναού στον Άγιο Ιωάννη το Νη-στευτή

Ο Μουζάκης υποστηρίζει ότι η συγκεκριμένη εκκλησία είναι αφιε-ρωμένη στον άγιο Ιωάννη τον Νη-στευτή, αρχιεπίσκοπο Κωνσταντινου-πόλεως, ο οποίος επατριάρχευσε στους χρόνους των αυτοκρατόρων Τι-βερίου και Μαυρικίου (582-595 μ.Χ.)12.

Αυτή όμως η άποψη του Μουζάκη δεν συνάδει με την γενικότερη λα-τρευτική πρακτική της τοπικής εκ-κλησίας, η οποία εορτάζει και τελεί πανήγυρη στον συγκεκριμένο ναό κατά την 29η Αυγούστου, ημέρα εορ-τής της Αποτομής της Τιμίας Κεφα-λής του Προδρόμου13.

Όσον αφορά τα ονόματα που απο-δόθηκαν από το λαό στο πρόσωπο του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου είναι αυτά του «αποκεφαλιστή», «κοψο-κέφαλου», «Νηστικού», ή Νηστευτή, «θερμολόγου», «Ριγολόγου», και «κρυαδίτη»14. Κατά συνέπεια η εορτή της Αποτομής του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου είναι στη λαϊκή γλώσσα η εορτή «τ’ αϊ-Γιάννη του Αποκεφαλι-στή»15 ή του Νηστευτή.

12 Μουζάκη, Εκκλησίες Ασπροπύργου, σ. 549, υπ. 48. 13 Φαεινή και θεοχαρή ονομάζει ο Θεόδωρος Στουδίτης την μέρα εορτασμού της αποτομής του Τιμίου Προδρόμου, διότι μέσα στις ψυχές των πιστών, «τὸ ταῖς ἀκτίσι τής Θείας χάριτος ἐναστράπτειν καὶ πρὸς τὴν τοῦ δικαίου ἄθλησιν ἀναπέμπειν τὰς διανοητικάς ἡμῶν θεωρίας, ἵν’ ἐκεῖνο τὸ μακάριον πᾶθος νοερῶς πως ὀψόμενοι, ὑπόθεσιν σωφροσύνης ἑαυτοῖς ὑποστησόμεθα» Βλ. Εἰς τὴν ἀποτομήν, PG 99, 760A. 14 Λουκάτου, Τα καλοκαιρινά, σ. 141. 15 Λουκάτου, Τα καλοκαιρινά, σ. 140.

Τη γιορτή αυτής της ημέρας ο ελ-ληνικός λαός τη θεωρεί πένθιμη και γι’ αυτό με μεγάλη ευλάβεια και σε-βασμό απέναντι στο πρόσωπο του Βαπτιστή του Κυρίου νηστεύει. Αυτή η νηστεία είναι ιδιαίτερα αυστηρή και περιλαμβάνει το λάδι και το κρασί εκτός και εάν συμπέσει η εορτή το Σάββατο ή την Κυριακή οπότε και γίνεται κατάλυση σε οίνο και έλαιο16.

Αν και η νηστεία παρουσιάζεται για πρώτη φορά το 1640 στην ομολο-γία του Μητροπολίτη Κιέβου Πέτρου Μόγιλα17, όμως ο π. Ιώβ Getcha απο-δεικνύει ότι η νηστεία δεν θεσπίστηκε κατά την Τουρκοκρατία, αλλά τουλά-χιστον τον 14ο αιώνα ως αποτέλεσμα της γέννησης και εξάπλωσης του Ησυχασμού18.

Πιστεύουμε ότι μεγάλο ρόλο στην καθιέρωση της νηστείας διαδραμάτισε και. η απαγόρευση του αγίου Θεοδώ-ρου Στουδίτη να καταλύουν οι πιστοί, εάν συμπέσει να εορτάζεται η εορτή κατά την ημέρα της Τετάρτης ή την Παρασκευή. Αυτή η απαγόρευση αποτέλεσε και το θεολογικό υπόβα-θρο καθιέρωσης της νηστείας έπειτα από μερικούς αιώνες καθώς επεκτά-θηκε και στις υπόλοιπες πέντε ημέρες της εβδομάδος και έτσι καθιερώθηκε

16 Η διήγηση της Αγίας Γραφής για τον αποκεφαλισμό του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, όπως αυτή έχει αποτυπωθεί στις εικόνες της εκκλησίας συγκίνησε βαθύτατα την ψυχή του λαού μας. Όταν ανατέλλει ο ήλιος την 29η Αυγούστου πιστεύει ο λαός μας ότι ο ηλιακός δίσκος συμβολίζει αυτή την ημέρα τον δίσκο όπου απέθεσαν την κεφαλή του Προδρόμου μετά από το φοβερό ανοσιούργημα του αποκεφαλισμού του. Μέγα, Ελληνικαί εορταί, σ. 231. 17 Μεσολωρά, Συμβολική, σ. 420. 18 Getcha, La reforme, σ. 258.

22

η νηστεία σε οποιαδήποτε μέρα και εάν συμπέσει19.

Αξιοσημείωτη είναι η θέση του Ενισλείδη, ο οποίος αναφέρει τα εξής: «πρέπει να σημειωθεί ενταύθα, ότι η νηστεία της 29ης Αυγούστου διετάχθη κατόπιν υπό της Εκκλησίας όχι δια τον φόνον του Προδρόμου ή αποτο-μής της οσίας αυτού κεφαλής, διότι τότε θα έπρεπε να έχωμεν νηστείαν κάθε ημέραν και εις κάθε αποτομήν κεφαλή μάρτυρος, αλλ’ όπως λέγει το Τυπικόν του Κωνσταντίνου «προς αναίρεσιν του μισητού συμποσίου του βιοθανούς Ηρώδου». Διότι όντως το συμπόσιον εκείνο (Μαρκ. Στ΄, 21 και Ματθ.Ιδ΄,8), το πλήρες ανοσιουργή-ματος, είχεν ως αποτέλεσμα τον φό-νον του μείζονος των προφητών. Ίσως δε και δια τους κατ’ Αύγουστον επι-τεινομένους ελώδεις πυρετούς να εθεσπίσθη η νηστεία αύτη. Διότι εις τινα μέρη και εις ολόκληρον δυνά-μεθα να είπωμεν την Ελλάδα – οι χρι-στιανοί νηστεύουν δια τις «Θέρμες», και τους πάσχοντες «τάζουν εις τον άγιον Γιάννην τον Αποκεφαλιστήν, που κόβει τις Θέρμες»20.

Τα παλαιότερα χρόνια ταλαιπω-ρούσαν τους ανθρώπους πολλές και διάφορες αρρώστιες και κυρίως τη συγκεκριμένη περίοδο που εορτάζεται η εορτή της Αποτομής της Κεφαλής του Τιμίου Προδρόμου, η ελονοσία ή όπως χαρακτηριστικά ο λαός την αναφέρει «θερμές». Υπήρχε ευρέως διαδεδομένη η αντίληψη ότι αυτή η, πολλές φορές, θανατηφόρος αρρώ-στια εμφανίστηκε για πρώτη φορά μετά την ανόσιο πράξη θανάτωσης δια αποκεφαλισμού του Βαπτιστή21.

19 Διδασκαλία χρονική, PG 99, 1701. 20 Ενισλείδη, Ο Θεσμός, σσ. 150 – 151. 21 Μέγα, Ελληνικαι εορταί, σ. 231.

Έτρεμε, πιστεύει ο λαός, το ακέφαλο κορμί του Προδρόμου, σαν από ρίγος, αλλά έτρεμε και ο άνομος Ηρώδης από παροξυσμό, από τύψεις, που έβλεπε την αποκεκομμένη Αγία Κε-φαλή του Προδρόμου22.

Εξαιτίας αυτής της σύνδεσης της ασθένειας της ελονοσίας με την ανό-σια πράξη του αποκεφαλισμού του Προδρόμου από τον άνομο Ηρώδη σε πολλές περιοχές που μαστίζονταν ιδιαίτερα από την ασθένεια αυτή οι άνθρωποι τιμούσαν με ιδιαίτερο τρόπο την μνήμη του Προδρόμου23.

Ο απλός λαός, οι άνθρωποι του λαού, αν και πολλές φορές τα γράμ-ματα που γνωρίζουν είναι λιγοστά, ξεχειλίζουν από ευσέβεια και εναπο-θέτουν όλες τις ελπίδες τους προς το πρόσωπο του Θεού.

Ίσως ήταν και αυτός ο λόγος, δη-λαδή η ύπαρξη της μάστιγας ελονο-σίας στην περιοχή που οδήγησε πι-στούς να ανεγείρουν ναό για να τιμή-

22 Μέγα, Ελληνικαί εορταί, σ. 231. 23 Αυτού του είδους η νηστεία συνήθως σκοπός της είναι να ελκύσει το έλεος και την ευσπλαχνία του Θεού, είτε σε ώρες δοκιμασίας, είτε σε καιρούς μετανοίας. Στην περίπτωση της δοκιμασίας του Δαυίδ εξ αιτίας της ασθενείας του υιού του, πού γέννησε από τον παράνομο δεσμό του με την Βηρσαβεέ (2 Βασ. 12, 16-23), η νηστεία είχε ως σκοπό να τον λυπηθεί ο Θεός και να χαρίσει την υγεία στο παιδί του. Από την έκπληξη δε των υπη-ρετών του, όταν μετά τον θάνατο του παιδιού του ο Δαυίδ διέκοψε την νηστεία, φαίνεται καθαρά ότι ή νηστεία ήταν μια καθιερωμένη πράξη σε περίπτωση πένθους. Ή έλκυση της θείας ευσπλαχνίας ως σκοπός της νηστείας φαίνεται και στην περίπτωση της νηστείας μετανοίας του Αχαάβ μετά το μήνυμα του Ηλιού του Θεσβίτου προς αυτόν και την γυ-ναίκα του Ιεζάβελ για την συμπεριφορά τους, τον φόνο του Ναβουθαί καί την καταπάτηση του αμπελώνος του. Βλ. Βακάρου, Η Θε-ολογία, σ. 83.

23

σουν το γεγονός της αποτομής της τιμίας κεφαλής του Ιωάννου του Προ-δρόμου. Ο ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΠΡΟ-ΔΡΟΜΟΣ Θέση και αρχιτεκτονική του ναού

Είναι η εκκλησία του παλαιού νε-

κροταφείου στα ανατολικά του χω-ριού. Όσον αφορά την αρχιτεκτονική της ο Μουζάκης την κατατάσσει στον τύπο των μονόχωρων δρομικών. Χω-ρίς την κόγχη το μήκος της είναι 5,65 μ. και 2,96 πλάτος και 3,35 ύψος .Το εμβαδόν της 16,72 τ.μ. την κατατάσ-σει στις μεγάλες εκκλησίες του τύπου της. Η τοιχοποιία της, αργολιθόδομη μαζί με τεμάχια πλίνθων, έχει πάχος 0,55μ – 0,60 μ. (εικόνες 2, 32).

Το ιερό είναι υπερυψωμένο κατά 0,10 μ. και χωρίζεται με ξύλινο τέ-μπλο, το οποίο είναι νεότερο.

32. Γενική άποψη της νότιας πλευράς του ναού του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου.

Η Αγία Τράπεζα είναι κτιστή και

καλύπτεται από αψίδα, την οποία δια-τρυπά πολεμιστροειδες άνοιγμα, το

οποίο μαζί με την είσοδο της εκκλη-σίας αποτελούν και τα μοναδικά ανοίγματά της. Στα δεξιά της Αγίας Τράπεζας και στον ανατολικό τοίχο υπάρχει ορθογωνική κόγχη, η οποία χρησιμοποιείται ως Πρόθεση.

Εξωτερικά, στον ανατολικό τοίχο προεξέχει κατά 0,40 μ. τρίπλευρη κόγχη ύψους 2,40 μ. Στο τύμπανο, χαμηλότερα διατεταγμένα υπάρχουν οι θέσεις από τρία σκυφία, τα γνωστά πιάτα του Χριστού, όπως τα λένε στα Μεσόγεια, τα οποία όμως δυστυχώς δεν διατηρούνται (εικόνα 33).

Τέσσερις ογκώδεις αντηρίδες δια-κρίνουμε που ανά δυο βρίσκονται στις προεκτάσεις του ανατολικού και δυτικού τοίχου.

33. Εξωτερική άποψη της κόγχης του ιερού. Δυστυχώς σήμερα δεν διακρίνονται οι θέ-σεις από τα τρία σκυφία, τα οποία ή έχουν αφαιρεθεί ή έχουν καλυφθεί.

Στην αρχική εκκλησία έχει προ-

στεθεί στη δυτική πλευρά νεότερη προέκταση, η οποία φέρει μεγάλα πα-ράθυρα, και λειτουργεί ως νάρθηκας εξυπηρετώντας λατρευτικές ανάγκες των πιστών.

24

Αγιογραφικός διάκοσμος του ναού

34. Γενική άποψη του αγιογραφικού διάκο-σμου του νότιου τοίχου του ναού.

35. Γενική άποψη του αγιογραφικού διακό-σμου του βορινού τοίχου του ναού.

Η εκκλησία έχει τοιχογραφίες στον βορινό και νότιο τοίχο αντί-στοιχα (εικόνες 34, 35).

Στον νότιο τοίχο παριστάνεται με-τωπικός ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσό-στομος, νέος και ολιγογένης. Φέρει αρχιερατική αμφίεση, ποδήρες χειρι-δωτό στιχάριο και σάκκο. Πάνω από το σάκκο φέρει ωμοφόριο με μεγά-λους σταυρούς. Φέρει επίσης επιμά-νικα και στο αριστερό χέρι κρατά ευ-αγγέλιο (εικόνα 36).

Στην κάτω δεξιά γωνία διακρίνεται δίστιχη επιγραφή που αναφέρει τα εξής : «δέησις της δούλης του Θ(ε)ού

φρανγαί...» δηλαδή της γυναίκας ή της χήρας του Φράγγου (εικόνα 37).

Δίπλα του εικονίζεται ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, γέρων φαλα-κρός και μακρυγενης, στραμμένος κατά ¾ προς τα δεξιά του. Φέρει χι-τώνα και μανδύα και κρατά με το δεξί χέρι κάλαμο, ενώ με το αριστερό χέρι ευαγγέλιο, όπου αναγράφονται τα εξής: «εν αρχή ην ο λόγος και ο λόγος ήν προς τον θεόν και ο Θεός ήν ο λό-γος» και η οποία φράση είναι ο πρώ-τος στίχος του κατά Ιωάννη ευαγγε-λίου (εικόνα 38). Κάτω αριστερά υπάρχει τρίστιχη επιγραφή: «δέησις του δούλου του / θ(ε)ού γεωργού λαζά(-)ου αψ» (= 1700).

36. Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος.

25

37. Λεπτομέρεια από την παράσταση του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου με την αφιέρωση.

38. Ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος.

Μετά τον Ιωάννη εικονογραφείται ο Άγιος Μαρκος, μεσήλικας, στρογ-γυλογένης, στραμμένος δεξιά κατά ¾. Φέρει χιτώνα με σήματα και πολυτελή διακοσμημένο μανδύα, που διπλώνει

πάνω από τους ώμους του. Με τα δυο του χέρια κρατάει διάλιθο ευαγγέλιο, που ακουμπάει στο στήθος του (ει-κόνα 39). Κάτω αριστερά διατηρείται μέρος από επιγραφή, η οποία αναφέ-ρει: «δεησις του δούλου του Θ(ε)ού…».

Αμέσως μετά εικονίζεται ο Άρχων Μιχαήλ φτερωτός, σε κατενώπιον στάση. Στα μαλλιά φέρει ταινία που απολήγει σε ανεμίζοντα άκρα. Στο δεξί χέρι κρατά γυμνό ξίφος, ενώ με το αριστερό κρατά τη θήκη του. Φέρει στρατιωτική στολή και μανδύα (ει-κόνα 40).

39. Ο Άγιος Μάρκος.

Προτελευταίος εικονίζεται ο Προ-φήτης Ηλίας, γέρων και λευκογένης, φέρει χειριδωτό χιτώνα και μηλωτή που δένει στο στήθος. Με το δεξί χέρι ευλογεί, ενώ με το αριστερό κρατά ειλητάριο (εικόνα 41). Κάτω αριστερά υπάρχει επιγραφή, η οποία αναφέρει τα εξής: «δεησις του δουλου του Θ(ε)ού Ηλία».

26

Τελευταίος στο νότιο τοίχο εικονί-ζεται κατά πάσα πιθανότητα ο Από-στολος Πέτρος (η επιγραφή όμως γράφει Άγιος Μάρκος), στραμμένος κατά ¾ προς τα αριστερά του. Φέρει χιτώνα και μανδύα πολυτελή διακο-σμημένο, που διπλώνει πάνω από τους ώμους του. Με τα δυο του χέρια κρατά από πάνω και κάτω διάλιθο Ευαγγέλιο που ακουμπάει στο στήθος του (εικόνα 42). Χαμηλά αριστερά διακρίνεται τρίστιχη επιγραφή που αναφέρει τα εξής : «δέησις του δού-λου/ Του θ(ε)ού ---ζ- / του».

40. Ο Άρχων Μιχαήλ.

41. Ο Προφήτης Ηλίας.

Στο βορινό τοίχο από τα δυτικά ει-κονογραφείται ο Άγιος Σπυρίδων, γέρων λευκομάλλης, μακρυγένης, ενδεδυμένος με ένσταυρο φαιλόνιο και ωμοφόριο. Με το αριστερό χέρι κρατά διάλιθο ευαγγέλιο και κάτω δεξιά υπάρχει επιγραφή που αναφέρει τα εξής: «δέησις του δούλου / του θ(ε)ού κ(α)μ(π)όλ(η) αψ» (= 1700) (ει-κόνα 43).

42. Ο Άγιος Πέτρος (;). Στη φωτογραφία φαίνεται καθαρά η επιγραφή ΜΑΡΚΟΣ.

Δίπλα του εικονίζεται ο Άγιος Αθανάσιος, γέρων φαλακρός με πλα-

27

τειά γένια. Φέρει ιερατική στολή, με χειριδωτό πολυτελές φαιλόνιο, που δι-πλώνει μαζί με το ωμοφόριο στο αρι-στερό του χέρι που κρατά διάλιθο ευ-αγγέλιο (εικόνα 44).

Τελευταίος, δίπλα στο τέμπλο, ει-κονίζεται ο Άγιος Γεώργιος, έφιππος καλπάζων. Φορά στρατιωτική στολή με χειριδωτό χιτώνα και χλαμύδα που κουμπώνει στο στήθος. Κρατά με τα δυο του χέρια δόρυ, και το καρφώνει στο ανοικτό στόμα του φτερωτού δράκοντα στα καπούλια του λευκού αλόγου κάθεται σε πολύ μικρή κλί-μακα νεαρός που κρατά στενόλαιμο αγγείο ενώ με το αριστερό προσφέρει κύπελλο στον άγιο (εικόνα 45). Σύμ-φωνα με τον Μουζάκη η εικονογρα-φία αυτή αναφέρεται στο θαύμα της σωτηρίας του αιχμαλωτισθέντος από τους Αγαρηνούς γιου του αυτοκρά-τορα Λέοντος και της Θεοφανούς. Στη γωνία ψηλά μπροστά από το κε-φάλι του αγίου εικονίζεται θεϊκό χέρι που τον ευλογεί. Κάτω αριστερά υπάρχει επιγραφή, η οποία αναφέρει τα εξής: «δεησις του δουλου του θ(ε)ού Γεώργου σκληρού».

43. Ο Άγιος Σπυρίδων.

44. Ο Άγιος Αθανάσιος.

28

45. Ο Άγιος Γεώργιος.

Ο Μουζάκης σημειώνει τα εξής: «Κλείνοντας μήπως θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι η παρουσία στους μακρούς τοίχους των ιεραρχών Ιωάννη Χρυσοστόμου, Αγίου Αθανα-σίου, Ιωάννη Θεολόγου και Αγίου Σπυρίδωνος σημαίνει εξοβελισμό τους από τον κύλινδρο του ιερού από άλλα ισχυρότερα πρότυπα;»24.

Ασφαλώς δημιουργεί εύλογη απο-ρία το γεγονός ότι η εικονογραφική διάταξη δεν συμβαδίζει με το γενικό-τερο κανόνα της διάταξης των εικο-νογραφικών κύκλων της απεικόνισης των μορφών των ιεραρχών που θέλει να εικονίζονται στο ιερό. Δεν πιστεύ-ουμε ότι ισχυρότερα πρότυπα οδή-γησαν στον εξοβελισμό στους μα-κρούς τοίχους των ιεραρχών Ιωάννη Χρυσοστόμου, Αγίου Αθανασίου, Ιωάννη Θεολόγου και Αγίου Σπυρί-δωνος από τον κύλινδρο του ιερού από άλλα ισχυρότερα πρότυπα, αλλά ο αγιογράφος του ναού ακολουθεί μια παλιότερη εικονογραφική διάταξη που θέλει οι ιεράρχες να εικονίζονται 24Μουζάκη, Εκκλησίες Ασπροπύργου, σ. 524.

στο βορινό και νότιο τοίχο. Χαρακτη-ριστικό παράδειγμα αυτής της διά-ταξης των εικονογραφικών κύκλων είναι το καθολικό της Ιεράς Μονής Κοσμοσώτειρας στην Βυζαντινή Βήρα (σημερινές Φέρες Έβρου), όπου και εκεί οι ιεράρχες ανά έξι στον βό-ρειο και νότιο τοίχο αντίστοιχα, πε-ρισσότεροι βέβαια στον αριθμό λόγω βέβαια του μεγαλύτερου μεγέθους του καθολικού, εικονίζονται με αυτήν την διάταξη, δηλαδή έξω από το ιερό, όπως και στον άγιο Ιωάννη τον Πρό-δρομο (εικόνα 46).

46. Λεπτομέρεια από τη χορεία των έξι συλ-λειτουργούντων ιεραρχών του νοτίου τοίχου του καθολικού της ιεράς Μονής Παναγίας Κοσμοσώτειρας της βυζαντινής Βήρας (ση-μερινές Φέρες).

Τέλος, η αγιογραφική ιστόρηση του ναού περιλαμβάνει δύο πολύ ση-μαντικές παραστάσεις στο χώρο του ιερού. Η πρώτη είναι η Πλατυτέρα των Ουρανών, η οποία βρίσκεται στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης, παρά-σταση παρόμοια με αυτή στον Άγιο Ιωάννη τον Νηστευτή (εικόνα 47).

Η δεύτερη βρίσκεται στη μικρή ορθογώνιου σχήματος Πρόθεση και παριστάνει, όπως και στον Άγιο Ιωάννη τον Νηστευτή, την Άκρα Τα-πείνωση. Δυστυχώς, η παράσταση μόλις που διακρίνεται (εικόνα 48).

29

47. Η Πλατυτέρα των Ουρανών.

48. Η Άκρα Ταπείνωση. Η χρονολόγηση του ναού και το ζήτημα της αφιέρωσής του στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο

Όσον αφορά τον χρόνο ανέγερσης της εκκλησίας ο Μουζάκης λαμβάνο-ντας υπόψη την τοιχοποιΐα, το μέγε-θος της και την ύπαρξη των σκυφίων μια πρακτική που γενικεύτηκε μετά το 1570 τοποθετείται το πιθανότερο κατά τον 17ο αιώνα25.

25 Μουζάκη, Εκκλησίες Ασπροπύργου, σ. 524.

Εικάζουμε ότι ο συγκεκριμένος ναός δεν ήταν αφιερωμένος πρωταρ-χικά στον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Είναι πράγματι εύλογο απορίας το γεγονός ότι ο Μουζάκης, ενώ πολύ σωστά επισημαίνει ότι ο άγιος, στον οποίο ήταν αφιερωμένος ο ναός, εικο-νογραφείτο στο νότιο τοίχο δίπλα από το τέμπλο26, όμως στη θέση αυτή δεν βλέπουμε τον άγιο Ιωάννη τον Πρό-δρομο, αλλά τον άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, ο οποίος κατά πάσα πιθανότητα είναι και ο άγιος στον οποίο ήταν αφιερωμένος ο ναός.

Ποιος όμως ήταν ο λόγος ο οποίος ώθησε να λησμονηθεί η αρχική ονο-μασία και η εκκλησία του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου να κα-ταλήξει να ονομάζεται μάλλον αρχικά ως εκκλησία του αγίου Ιωάννου και έπειτα, εξαιτίας της λήθης, ως η εκ-κλησία του αγίου Ιωάννου του Προ-δρόμου. Πιστεύουμε ότι η αιτία θα πρέπει να αναζητηθεί στους λόγους που αναφέραμε και παραπάνω για την ανέγερση της εκκλησίας προς τιμήν του γεγονότος της αποτομής και οι οποίοι συνίστατο στην εκδήλωση της λαϊκής ευσέβειας εξαιτίας της ύπαρ-ξης ασθενειών, όπως η ελονοσία. Αλ-λιώς δεν μπορεί να ερμηνευθεί η ταυ-τόχρονη παρουσία τριών ναών, μαζί με αυτόν του Αγίου Ιωάννου ή Με-τόχι στα βορειοδυτικά του χωριού, σε σύνολο έξι στην ίδια περιοχή αφιερω-μένων στον άγιο Ιωάννη τον Πρό-δρομο.

Πολύ σημαντικό στοιχείο για τη μελέτη της ιστορίας του Ασπροπύρ-γου είναι οι αναφορές ονομάτων οι-κογενειών των Καλυβίων στις τοιχο-

26 Μουζάκη, Εκκλησίες Ασπροπύργου, σ. 522, υπ. 23.

30

31

γραφίες, οι οποίες χρονολογούνται σί-γουρα από το 1700, όπως αναφέρει η χρονολόγηση πάνω σε μερικές από αυτές, όπως είδαμε. Τα ονόματα των οικογενειών είναι αυτά του Γεωργίου και Δημητρίου Λιόση27, Σκληρού και Γεώργου Σκληρού (2 αναφορές), Φράγγου, Λαζάρου, Ηλία, Καμπόλη. Η ονομαστική αναφορά και παράθεση των ονομάτων κάθε οικογένειας απο-δεικνύουν αφενός την παλαιά εγκα-τάσταση των συγκεκριμένων οικογε-νειών στην περιοχή, η οποία συνεχίζε-ται ως σήμερα, αφετέρου την ανθηρή οικονομική κατάσταση, το δέσιμο και την κοινωνική δύναμη αυτών των οι-κογενειών, αλλά και τη βαθιά τους πί-στη και ευσέβεια28.

Αποδεικνύουν τη χρονική απαρχή δημιουργίας του οικισμού των Κα-λυβίων, τουλάχιστον κατά το 1700, υποτυπώδους οργανωμένου και όχι πλέον αγροτικού, διότι για να έχουμε ενοριακή εκκλησία πρέπει να υφί-στατο και οικισμός. Το ότι υπήρξε συγχρόνως και νεκροταφιακός αυτό δεν πρέπει να ξενίζει, διότι συνηθίζε-ται σε μικρούς οικισμούς οι ενοριακοί να είναι συγχρόνως και νεκροταφια-κοί ναοί29.

Βιβλιογραφία:

• Βακάρου, Θεολογία = Βακάρου, Δ. Πρωτοπρ., «Θεολογία της Νηστείας» στο Νηστεία και Πνευματική Ζωή (Χρονικόν, εισηγήσεις, πορίσματα Ιε-ρατικού Συνεδρίου της Ιεράς Μη-

27 Η οικογένεια των Λιόσηδων ήταν από τις πιο παλιές και πλούσιες οικογένειες του χωριού με πολλούς κλάδους στα χωριά της Αττικής και φυσικά στη Χασά. Μουζάκη, Εκκλησίες Ασπροπύργου, σ. 539. 28 Μουζάκη, Εκκλησίες Ασπροπύργου, σ. 538. 29 Μουζάκη, Εκκλησίες Ασπροπύργου, σ. 539.

τροπόλεως Δράμας, έτους 1989), Δράμα 1989. • Ενισλείδη, Ο Θεσμός = Ενισλείδη, Χ., Ο Θεσμός της νηστείας. Πίστις και βίωμα της Εκκλησίας εξ απόψεως ορ-θοδόξου, Αθήνα 1958/59. • Getcha, La reforme = Getcha, J., La reforme liturgique du metropolite Cy-prien de Kiev, L’ introduction du Typikon sabaite dans l’office divin, volume I, Paris 2003. • Λουκάτου, Τα καλοκαιρινά = Λου-κάτου Δ. Σ., Τα καλοκαιρινά, Αθήνα 1981. • Ματσούκα, Δογματική = Ματσούκα Ν., Δογματική και Συμβολική Θεολο-γία, τ. Β' Θεσσαλονίκη 1999. • Μέγα, Ελληνικαί εορταί = Μέγα Γ. Α., Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Αθήνα 1956. • Μεσολωρά, Συμβολική = Μεσο-λωρά Ι., Συμβολική της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας. Τα Συμβολικά Βιβλία, Τόμος Α΄, Αθήναι 1888. • Μουζάκη, Εκκλησίες Ασπροπύργου = Μουζάκη Σ., «Οι μεταβυζαντινές εκκλησίες της περιοχής Ασπροπύργου και η σημασία τους για την ιστορική έρευνα του χώρου», στο Πρακτικά Β΄ Συμποσίου Ιστορίας Λαογραφίας Αττι-κής, Ασπρόπυργος 1992 (Ανάτυπον). • Ορλάνδου, Α., «Η εν Ελλάδι εκ-κλησιαστική αρχιτεκτονική επί Τουρ-κοκρατίας», στο L’ Hellenisme Con-temporain (1953), σσ. 205–9. • Ορλάνδου Α., «Οι σταυρεπίστεγοι ναοί της Ελλάδος» στο Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος 1(1935), σσ. 40–50. • Φειδά, Εκκλησιαστική = Φειδά Β., Εκκλησιαστική Ιστορία, τ. Β΄, Αθήνα 1992.

ΤΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΥ

Εισαγωγικά

Η λέξη πανηγύρι ή πανήγυρις (πᾶς + ἄγυρις, αιολικός τύπος του ἀγορά) σήμαινε ήδη από την αρχαιό-τητα γενική συγκέντρωση για τη συμ-μετοχή σε δημόσια εορτή προς τιμήν ενός εθνικού θεού ή ήρωα, αλλά και γενικότερα κάθε είδους συγκέντρωση ή συνέλευση30. Με την εμφάνιση και τη βαθμιαία εξάπλωση του Χριστιανι-σμού, η ειδωλολατρική συνήθεια της πανηγύρεως, της εορταστικής συγκέ-ντρωσης προς τιμήν ενός θεού ή ήρωα, συνεχίστηκε από την Παρά-δοση της Εκκλησίας, καθώς ταίριαζε απόλυτα στην αυτοσυνειδησία της ότι αποτελεί τη σύναξη του πληρώματος των πιστών για την τέλεση του μυ-στηρίου της Θείας Ευχαριστίας.

Η σύναξη όμως των πιστών για την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας σχετίζεται άμεσα με τον εορτασμό των ιερών σωτηριωδών γεγονότων της ζωής του Χριστού ή των ιερών προσώπων των αγίων, που αντικα-θιστούν πλέον τον θεό ή ήρωα των ειδωλολατρικών εορτών. Για την Εκ-κλησία οι εορτές προς τιμήν του Χρι-στού, της Παναγίας και των αγίων δεν είναι απλή ανάμνηση, αλλά «μυστηρι-ακή επανάληψη» των εορταζομένων γεγονότων, μέσω της οποίας οι πιστοί μυούνται στο μυστήριο της σωτηρίας. Οι χριστιανικές εορτές έχουν το χαρα-κτήρα της πανηγύρεως, γιατί αποτε-λούν ευκαιρία για συγκέντρωση – συ-

30 Σταματάκου, Λεξικόν, σ. 736.

νάντηση των μελών της Εκκλησίας και ένωσή τους με σκοπό την κοινή πορεία προς την αιωνιότητα. Αποτε-λούν δηλαδή το συνεκτικό παράγοντα της χριστιανικής ζωής31.

Παράλληλα, όμως, αποτελούν το συνεκτικό παράγοντα και για την κοι-νωνική ζωή των πιστών. Είναι μία πρώτης τάξεως ευκαιρία για σύσφιξη των κοινωνικών σχέσεων μεταξύ των πιστών, καθώς επίσης για διασκέδαση και εμπόριο, συνεχίζοντας την πρα-κτική της αρχαιότητας, όπου η σχέση ανάμεσα σε θρησκευτική εορτή, αγορά και λαϊκή διασκέδαση ήταν φυσική32. Η συνύπαρξη χριστιανικής εορτής και λαϊκής διασκέδασης δεν έρχεται σε αντίθεση με την ευλάβεια στο πρόσωπο του Χριστού, της Πανα-γίας και των Aγίων, καθώς ακολουθεί την προτροπή του ψαλμωδού: «αἰνεῖτε αὐτὸν ἐν ἤχῳ σάλπιγ-γος, αἰνεῖτε αὐτὸν ἐν ψαλτηρίῳ καὶ κιθάρᾳ· αἰνεῖτε αὐτὸν ἐν τυμπάνῳ καὶ χορῷ, αἰνεῖτε αὐτὸν ἐν χορδαῖς καὶ ὀργάνῳ· αἰνεῖτε αὐτὸν ἐν κυμβάλοις εὐήχοις, αἰνεῖτε αὐτὸν ἐν κυμ-βάλοις ἀλαλαγμοῦ. Πᾶσα πνοὴ αἰνεσάτω τὸν Κύριον»33. Η χαρά που προσφέρει μία χριστιανική εορτή δεν περιορίζεται στα τελούμενα μέσα στο ναό, αλλά επεκτείνεται σε όλες τις πτυχές της ζωής του ανθρώπου και εκφράζεται με ποικίλους τρόπους,

31 Φίλια, Θεομητορικές, σ. 12. 32 Nilsson, Ιστορία, σ. 271 – 272. 33 Ψαλμ. 150, 3 – 6.

32

ανάμεσα στους οποίους και η διασκέ-δαση. Έτσι, λοιπόν, η κοσμική διασκέδαση μετουσιώνεται σε μέσο έκφρασης της υπερκόσμιας χαράς που προσφέρουν οι εορτές της Εκκλησίας!

Στα πλαίσια αυτά της χριστιανικής πανήγυρης κινείται και το πανηγύρι που γίνεται προς τιμήν της Αγίας Πα-ρασκευής στην περιοχή του Ασπρο-πύργου. Προέλευση του πανηγυριού

Το πανηγύρι της Αγίας Παρα-σκευής του Ασπροπύργου θεωρείται ότι ξεκίνησε τον 19ο αιώνα από τους ντόπιους τσοπάνηδες που έφερναν τα κοπάδια τους στη θάλασσα για να τα κουρέψουν και να πλύνουν το μαλλί και είχαν για στέκι τα πεύκα γύρω από την εκκλησία της Αγίας Παρα-σκευής. Θα πρέπει να πούμε ότι η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, κτί-σθηκε, κατά πάσα πιθανότητα, γύρω στα 1858, αν και ο Σ. Μουζάκης, ερευνητής των μεταβυζαντινών εκκλησιών της περιοχής, τοποθετεί το κτίσιμό της στον 20ο αιώνα34. Το «πα-ράδοξο» στην όλη υπόθεση του πα-νηγυριού είναι ότι δίπλα στο ναό της Αγίας Παρασκευής προϋπήρχε το με-ταβυζαντινής προέλευσης εκκλησάκι (πιθανόν του 18ου αιώνα)35, που είναι αφιερωμένο στον Άγιο Παντελεή-μονα, ο οποίος εορτάζει την ίδια χρο-νική περίοδο (27 Ιουλίου). Μη γνωρί-ζοντας με ακρίβεια το χρόνο καθιέ-ρωσης του πανηγυριού, αν ήταν δη-λαδή πριν ή μετά το 1858, δεν μπο-ρούμε να πούμε με σιγουριά, αν το

34 Μουζάκη, Εκκλησίες, σ. 519. 35 Μουζάκη, Εκκλησίες, σ. 537.

πανηγύρι ήταν ευθύς εξαρχής αφιε-ρωμένο στην Αγία Παρασκευή ή στον Άγιο Παντελεήμονα και κάποιο γεγο-νός, άγνωστο στους νεότερους, οδή-γησε στη μετατροπή του και στην ανάγκη δημιουργίας ναού προς τιμήν της Αγίας Παρασκευής. Εξάλλου, υπάρχει και μία άλλη παράμετρος, η οποία θα πρέπει να εξετασθεί: ίσως ο ναός να μην ήταν αφιερωμένος ευθύς εξαρχής στον Άγιο Παντελεήμονα. Με βάση την άποψη αυτή θα μπο-ρούσε να διατυπωθεί η γνώμη ότι ίσως το εκκλησάκι του Αγίου Παντε-λεήμονα να ήταν αρχικά αφιερωμένο στην Αγία Παρασκευή. Η καθιέρωση όμως του πανηγυριού δημιούργησε λατρευτικές ανάγκες που δεν θα μπο-ρούσαν να καλυφθούν από το μικρό μεταβυζαντινό εκκλησάκι και έτσι κτίσθηκε η νέα εκκλησία της Αγίας Παρασκευής. Όσο για το εκκλησάκι, ίσως, για να μην ατονήσει τελείως η χρήση του, να μετονομάσθηκε σε Άγιο Παντλεήμονα, ο οποίος γιορτά-ζει την τελευταία ημέρα του πανη-γυριού (27 Ιουλίου), δίνοντας έτσι τη δυνατότητα στο τριήμερο πανηγύρι να τελειώνει, όπως άρχισε, με εκκλη-σιαστική πανήγυρη. Απάντηση στο ερώτημα αυτό θα δοθεί μόνον αν αποκαλυφθούν όλες οι τοιχογραφίες του ναού.

Ένα άλλο «παράδοξο» αναφορικά με το πανηγύρι, έχει να κάνει με το γεγονός ότι, ενώ ο Ασπρόπυργος έχει δύο μεγάλες ενορίες, τον Άγιο Δημή-τριο και τον Ευαγγελισμό της Θεο-τόκου, με τον Άγιο Δημήτριο μάλιστα να χρονολογείται, μάλλον στο α΄ μισό του 19ου αιώνα, δεν καθιερώθηκε επί-σημη πανήγυρη γι’ αυτές. Ο λόγος είναι απλός. Ο μεν Άγιος Δημήτριος εορτάζει στα τέλη Οκτωβρίου, οπότε

33

ο καιρός είναι αρκετά κρύος για να γίνει πανηγύρι διασκέδασης, ο δε Ευ-αγγελισμός της Θεοτόκου συμπίπτει πάντοτε με την περίοδο της Μεγάλης Σαρακοστής, περίοδο πνευματικής προετοιμασίας για το Πάσχα, κατά την οποία δεν είναι δυνατό να γίνει ένα πανηγύρι διασκέδασης. Είναι γε-νική διαπίστωση ότι σε όλα τα χωριά της Ελλάδας, όπου υπάρχει η συνή-θεια να γίνονται πανηγύρια διασκέ-δασης κατά τη διάρκεια θρησκευτι-κών εορτών, αυτά γίνονται κατά τους καλοκαιρινούς μήνες!

Προετοιμασίες για το πανηγύρι – η κοινωνική του σημασία

Το πανηγύρι διαρκούσε τρεις ημέ-ρες (25 – 27 Ιουλίου) και ήταν φημι-σμένο σε ολόκληρη την περιοχή, γι’ αυτό το επισκέπτονταν και κάτοικοι των γειτονικών χωριών (Χασιά, Λιό-σια, Μενίδι, Δερβενοχώρια κ.ά.). Δεν επρόκειτο για εμποροπανήγυρη, αλλά για πανηγύρι διασκέδασης και χορού. Υπήρχαν βέβαια μικροπραγματευτά-δες που έτρεχαν δεξιά – αριστερά και πουλούσαν την πραμάτεια τους, όμως αυτά δεν ήταν δυνατόν να δημιουργή-σουν εντύπωση εμποροπανήγυρης.

Επιστροφή από την εκκλησία.

Για τους Ασπροπυργιώτες το πα-νηγύρι αποτελούσε το γεγονός της χρονιάς. Οι προετοιμασίες άρχιζαν μήνες πριν. Αποταμίευαν χρήματα, έραβαν ρούχα, καθάριζαν και άσπρι-ζαν τα σπίτια, γιατί θα φιλοξενούσαν συγγενείς και φίλους από τα γύρω χωριά. Επίσης κουβαλούσαν τις κο-πριές του στάβλου έξω από το χωριό, στα χωράφια. Έτσι το χωριό «φο-ρούσε τα γιορτινά του».

Το τριήμερο του πανηγυριού πα-ρουσίαζε μεγάλη σπουδαιότητα από κοινωνική άποψη, καθώς ήταν η μο-ναδική περίοδος του χρόνου κατά την οποία έβγαινε στην «αγορά» ολό-κληρη η οικογένεια, και κυρίως οι γυ-ναίκες, οι οποίες όλο τον υπόλοιπο χρόνο απαγορευόταν ακόμη και να περάσουν από εκεί. Αποτελούσε δη-λαδή την μοναδική δυνατότητα δημό-σιας εμφάνισης των γυναικών, γι’ αυτό και ήταν μία πρώτης τάξεως ευ-καιρία για προξενιά. Ο δημόσιος χορός των γυναικών

Το απόγευμα της 25ης Ιουλίου, πα-ραμονή της Αγίας Παρασκευής, γινό-ταν ο Μεγάλος Εσπερινός και εν συνεχεία η λιτάνευση της εικόνας. Το ίδιο βράδυ ξεκινούσε το πανηγύρι, αλλά στα «όργανα» (κομπανίες οργα-νοπαικτών) ξενυχτούσαν κυρίως οι άνδρες. Τις δύο επόμενες ημέρες του πανηγυριού, το πρωί τελούνταν η Θεία Λειτουργία για την Αγία Παρα-σκευή (στις 26 Ιουλίου) και για τον Άγιο Παντελεήμονα (στις 27 Ιου-λίου), ενώ το απόγευμα των ιδίων ημερών την παράσταση «έκλεβαν» οι γυναίκες στήνοντας δημόσιο χορό. Άνδρες και γυναίκες δεν χόρευαν

34

Στο δημόσιο χορό λάμβαναν μέρος γυναίκες αρραβωνιασμένες, νιόπα-ντρες, αλλά και παντρεμένες, ενώ από δίστιχα που έχουν διασωθεί, φαίνεται ότι παλιά χόρευαν και οι ελεύθερες, της «πρόβας», δηλαδή αυτές που μπο-ρούσαν να δεχθούν προξενιά. Τον 19ο αιώνα και μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα (τις δύο πρώτες δεκαετίες) οι γυναίκες χόρευαν μόνο με τραγούδι χωρίς τη συνοδεία οργανοπαιχτών.

ποτέ μαζί. Ο χορός διεξαγόταν πα-λαιότερα στο χώρο μπροστά από την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου και αργότερα στην πλατεία του «κάτω σχολείου» (1ου Δημοτικού Σχολείου), τη σημερινή πλατεία Ηρώων, όπου ο χώρος ήταν μεγαλύτερος, διότι ο πλη-θυσμός αυξανόταν ραγδαία και κατά συνέπεια οι θεατές και οι χορευτές γίνονταν, χρόνο με το χρόνο, περισ-σότεροι.

Από τη σύγχρονη αναβίωση των πλεκτών χορών. Το χορευτικό σχήμα ήταν ο ανοι-