Lịch sử khẩn hoang miền nam (son nam)

LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam

SÁn Nam

LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 1/1

Nh∫n xæt t‰ng quüt á„ng b±ng s·ng C¯u Long, Mænam v° Irraouaddi l° ba trung tµm s®n xu∂t lÓa g≠o, c‹

dı ΩÃ xu∂t c®ng, quan tr‡ng nhˆt tr≈n th∆ giËi. ViŒt Nam, Xi≈m, Mi∆n áiŒn g„m Ωa s‚ dµn s‚ng b±ng nghÀ n·ng. Ba qu‚c gia n°y li≈n ranh, n±m trong khu v˙c gi‹ mÔa vËi nh˘ng næt lËn gi‚ng nhau :

— L¨nh th‰ phüt triÃn l∑n h„i t˜ B∞c xu‚ng Nam. — Bi∆t l°m ruÊng c∂y Í Ω„ng sµu, nhÈ Ω‹ m° s®n lıÏng Ω≠t mˆc cao so vËi ruÊng t◊a Í

Ω∂t kh·. — Mˆc s‚ng th∂p kæm. Nam ti∆n kh·ng ph®i l° m¨nh l˙c huyÀn bœ cða ri≈ng dµn tÊc ViŒt Nam. Nh˘ng dµn

tÊc chŸu ®nh hıÍng ∂n ΩÊ vπn Ω≠t ΩıÏc k˛ thu∫t c°y sµu cu‚c bπm kh·ng kæm nıËc ta. ViŒc t·n thÈ r∞n th∑n v° r„ng ΩÃ c∑u mıa, v°i m·n gi®i trœ nhı th® diÀu, trai güi Ω‚i Ωüp nhau n°o ph®i ch◊ x®y ra Í ViŒt Nam.

Dµn ViŒt g¥p dµn Mi≈n v‚n c‹ nÀn vØn h‹a c‰ kœnh khü cao. V°o th∆ k˝ 13, ngıÈi Mi≈n Ω¨ t÷m ra gi‚ng lÓa v° dπn thðy nh∫p ΩiÀn thœch ˆng giÓp h‡ thµu ho≠ch 3 ho¥c 4 vÚ trong mÊt nØm. CuÊc Nam ti∆n cða ngıÈi Xi≈m, ngıÈi Mi∆n áiŒn g¥p ho°n c®nh khü t‚t vÀ ΩŸa l˚, hai con s·ng Mænam v° Irraouaddi thu∫n lÏi cho viŒc th·ng thıÁng, trong khi H„ng H° v° s·ng C¯u Long c‹ nhiÀu thüc Ωü. T˜ h≠ lıu s·ng H„ng, dµn ViŒt len lfii theo m∂y cünh Ω„ng nhfi bæ d‡c theo bÈ biÃn á·ng nhiÀu gi·ng t‚ ΩÃ l∑n h„i Ω∆n h≠ lıu s·ng á„ng Nai, s·ng C¯u Long.

Tuy l° Ω¥t chµn tr≈n Ω∂t Cao Mi≈n nhıng Ω‚i thð Ωüng nÃ cða ngıÈi ViŒt Ωi kh∏n hoang l≠i l° ngıÈi Xi≈m Ωang nu·i tham v‡ng Ω· hÊ vÔng V≠n TıÏng, Cao Mi≈n v° M¨ Lai. Xi≈m qu‚c lÓc b∂y giÈ Ωang thÈi hıng thŸnh, vËi tıËng gifii, quµn sÿ c‹ kinh nghiŒm vÀ chi∆n Ω∂u ΩıÈng bÊ v° ΩıÈng thðy.

NgıÈi ViŒt Ω¨ gi˘ ΩıÏc th∆ chð ΩÊng trong ho°n c®nh gay go. Khi Ω¥t chµn Í Ω„ng b±ng s·ng C¯u Long, nıËc ViŒt bŸ chia c∞t t˜ s·ng Gianh, c·ng

tr÷nh kh∏n Ω∂t v° gi˘ Ω∂t lÓc Ω∑u ch◊ do mÊt s‚ dµn t˜ Qu®ng B÷nh trÍ v°o günh vüc. B∂y giÈ, ıu th∆ cða ngıÈi ViŒt khong l° k˛ thu∫t canh tüc cao, nhıng l° ıu th∆ vÀ t‰ chˆc chœnh trŸ v° quµn s˙. BÊ m∂y h°nh chœnh khü ho°n h®o Ω¨ giÓp chÓa NguyÕn theo dfli ΩıÏc t÷nh h÷nh Í nh˘ng ΩŸa phıÁng xa x·i, quµn ΩÊi c‹ thÃ t∫p trung khü nhanh khi c∑n thi∆t. áÁn vŸ x¨ hÊi nhfi nh∂t l° th·n ∂p Ωð kh® nØng t˙ trŸ, cüc t‰ chˆc Ω„n ΩiÀn c‹ thÃ t˙ qu®n trŸ vÀ kinh t∆ v° an ninh.

Quµn ΩÊi Xi≈m hÔng m≠nh, nhıng Ωi xa th÷ m∂t hiŒu nØng. NıËc Cao Mi≈n b∂y giÈ quü suy nhıÏc, vua chÓa kæm nØng l˙c ch◊ bi∆t c∑u viŒn vËi ngo≠i bang, dµn chÓng th÷ ly tün : ngıÈi Xi≈m thıÈng lÔa b∞t t˜ng lo≠t dµn Cao Mi≈n Ωem vÀ xˆ h‡ ΩÃ l°m n·ng n· phÚc dŸch.

Vua chÓa ViŒt Nam thÓc Ω∏y viŒc kh∏n hoang v÷ nh˘ng l˚ do sau Ωµy : — MÍ rÊng ΩŸa b°n th‚ng trŸ, Ω∂t rÊng, dµn gi°u th÷ kinh Ω· ΩıÏc b®o vŒ chu Ωüo hÁn. — Thu∆ ΩiÀn v° thu∆ Ωinh gia tØng nhanh ch‹ng. — N≠n Ω‹i kæm ΩıÏc gi®m thiÃu, nÁi n°y th∂t mÔa, nÁi kia bÔ l≠i, œt c‹ nguy cÁ nÊi lo≠n. — Dµn s‚ gia tØng, th≈m lœnh trüng, th≈m dµn xµu. BÊ áinh v° bÊ áiÀn ti≈u biÃu cÚ thÃ cho nhµn l˙c, t°i l˙c. VËi binh sÿ gi˘ g÷n bÈ cfli v°

tr∂n üp nÊi lo≠n, vËi tiÀn b≠c v° nhµn c·ng l°m xµu, vua chÓa tha h„ phung phœ, s‚ng xa hoa, xµy Ω∞p cung ΩiŒn lØng t∏m, ıu Ω¨i ngıÈi trong gi›ng h‡, mua chuÊc quan l≠i, ΩÃ ng·i vŸ ΩıÏc ‰n ΩŸnh, ch‚ng cüc µm mıu ly khai Í ΩŸa phıÁng. LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 2/2

VÀ phœa dµn chÓng, kh∏n hoang l° viŒc tœch c˙c, kh·ng ph®i l° hıÍng thÚ, thÚ ΩÊng, chÈ thÈi v∫n.

* Ph®i c‹ y∆u t‚ thi≈n nhi≈n tıÁng Ω‚i thu∫n lÏi, Ω∂t quü th∂p th÷ lÓa dÕ bŸ ng∫p, quü cao th÷ g¥p n≠n thi∆u nıËc. T˜ nÁi cı trÓ Ω∆n th¯a ruÊng, ΩıÈng Ωi ph®i g∑n ΩÃ khfii phœ th÷ giÈ lui tËi, lÓa Ωem vÀ nh° kh·ng m∂t nhiÀu c·ng lao v° phœ t‰n chuy≈n chÍ.

* áð nıËc ng‡t ΩÃ u‚ng, n∂u cÁm v° cho trµu b› u‚ng. * Gia Ω÷nh Ωð v‚n li∆ng, Ωð lÓa g≠o Øn trong khi chÈ lÓa chœn. L≠i c›n qu∑n üo, tu b‰

nh° c¯a, thu‚c u‚ng, tr∑u cau, lÓa g≠o ΩÃ nu·i heo g°, ghe xu„ng, n·ng cÚ. Th≈m v°o Ω‹, c›n y∆u t‚ x¨ hÊi v÷ l°m ruÊng Ω›i hfii s˙ hÏp qu∑n c∑n thi∆t :

— Sˆc mÊt ngıÈi, mÊt gia Ω÷nh ch◊ c‹ giËi h≠n. MÊt kho®nh ruÊng Í gi˘a tı bÀ Ω∂t hoang th÷ hoa m∑u s¡ bŸ chim chuÊt t˜ cüc vÔng lµn c∫n t∫p trung l≠i phü nüt. NØm b®y gia Ω÷nh g‹p sˆc canh tüc li≈n ranh nhau th÷ s˙ t‰n th∂t v÷ chim chuÊt ΩıÏc gi®m thiÃu.

— MÔa c∂y tuy l° co gi¨n, x≈ xœch mıÁi ng°y nhıng n±m trong thÈi gian quy ΩŸnh. C∂y quü sËm, thi∆u nıËc, c∂y quü trÕ, cµy lÓa m‡c kh·ng kŸp nıËc mıa. MÂi ngıÈi ch◊ c‹ thÃ c∂y chñg 4 mπu tµy trong mÊt mÔa m° th·i, Ω°n b° lo c∂y Í nÁi n°y th÷ Ω°n ·ng lo d‡n Ω∂t Í nÁi kia. D‡n Ω∂t c∂y quü sËm, cfi m‡c trÍ l≠i, tr÷ ho¨n th÷ nıËc trong ruÊng l≈n cao, kh·ng d‡n Ω∂t ΩıÏc. LÓa chœn m° g¥t trÕ chñg nØm b®y ng°y l° hı hao.

Phüt cfi, c∂y lÓa, g¥t lÓa Ω›i hfii s˙ t∫p trung nhµn c·ng, mıËn ho¥c Ω‰i c·ng, theo lŸch tr÷nh kh·ng ΩıÏc b≈ trÕ. Ph®i nhÈ ngıÈi lµn c∫n ho¥c Í ΩŸa phıÁng khüc Ω∆n. Ngay trong mÊt kho®nh Ω∂t nhfi, m¥t Ω∂t chıa b±ng ph≤ng, nÁi cao nÁi th∂p, viŒc Ω∞p bÈ, tüt nıËc vπn l° c·ng tr÷nh cða nhiÀu ngıÈi.

VÔng ΩŸnh cı ΩÃ kh∏n hoang c∑n li≈n l≠c vËi vÔng phÚ c∫n dÕ d°ng ΩÃ gi®i quy∆t v∂n ΩÀ nhµn c·ng. Trong mÊt ∂p, nh° n°y kh·ng ΩıÏc Í quü xa nh° kia. G∑n th·n ∂p, ph®i c‹ nÁi bün t≠p h‹a, c‹ ngıÈi cho vay, ngıÈi ti≈u thÚ lÓa. ViŒc sanh Ω¿, cıËi hfii, may chay Ω›i hfii cüc phıÁng tiŒn t‚i thiÃu. Nh° c¯a, tœnh m≠ng ngıÈi dµn ph®i ΩıÏc b®o vŒ, ch‚ng trÊm cıËp, lo≠n l≠c. L≠i c›n nhu c∑u h‡c v∂n, nhu c∑u vÀ tµm linh vËi Ω÷nh, chÔa, miÕu, hüt xıËng.

áÁn vŸ t‚i thiÃu vÀ x¨ hÊi vπn l° mÊt l°ng. Kh∏n hoang Ω›i hfii nhiÀu y∆u t‚ cØn b®n. Kh∏n hoang Í Ω„ng b±ng s·ng C¯u Long l°

cuÊc v∫n ΩÊng lËn, to°n diŒn vÀ chœnh trŸ, quµn s˙, kinh t∆, vØn h‹a. Vua chÓa quy ΩŸnh chœnh süch ΩiÀn ΩŸa, thu∆ kh‹a, quµn dŸch v° thıÍng ph≠t. TÔy nhu

c∑u m° c‹ khi quµn sÿ, lıu dµn v° tÔ nhµn ph®i Ω‹ng Ω„n, l∫p ∂p, c°y c∂y Í nÁi m∂t an ninh. á∂t kæm m∑u mÎ, kh‹ canh tüc nhıng chœnh quyÀn l≠i cıÎng büch Ω∆n ΩŸnh cı. C‹ nh˘ng giai Ωo≠n, nh˘ng khu v˙c m° chœnh phð kiÃm soüt ch¥t ch¡ viŒc kh∏n hoang, nhıng cÒng c‹ lÓc ngıÈi dµn ΩıÏc dÕ dï. NhiÀu vÔng Ω∂t tuy ngıÈi Cao Mi≈n chıa chünh thˆc nhıÏng cho ta nhıng dµn ta Ω¨ Ω∆n kh∏n hoang, ho¥c ngıÏc l≠i, Ω¨ nhıÏng t˜ lµu nhıng vπn c›n hoang ph∆.

CuÊc v∫n ΩÊng ph‚i hÏp quµn s˙, chœnh trŸ v° k˛ thu∫t n°y c‹ thÃ chia ra tñg thÈi k¸ : 1) T˜ cüc chÓa NguyÕn Ω∆n nh˘ng nØm cu‚i ΩÈi Gia Long : Khai kh∏n vÔng Ω∂t phÔ sa

t‚t, Ω∂t gi„ng ven s·ng, Ω∂t cÔ lao theo nhu c∑u phüt triÃn xˆ á°ng Trong, phÚc qu‚c v° cðng c‚ qu‚c gia.

C›n l≠i cüc vÔng nıËc ng∫p sµu v°o mÔa mıa, Ω∂t quü phøn, rñg Süc. VÔng ngıÈi Mi≈n t∫p trung, tr≈n nguy≈n t∞c th÷ ΩÃ nguy≈n v¬n (R≠ch Giü, S‹c TrØng, Tr° Vinh, Chµu á‚c).

Th°nh l∫p cüc tr∂n Bi≈n H›a, Gia áŸnh, áŸnh TıÈng v° Vÿnh Thanh. 2) T˜ cu‚i ΩÈi Gia Long tËi cu‚i ΩÈi Minh M≠ng : Khai kh∏n phœa h˘u ng≠n H∫u

Giang, n‚i qua vÔng Ω„i nÓi Th∂t SÁn, v÷ nhu c∑u xüc ΩŸnh bi≈n giËi ViŒt Mi≈n.


Khai kh∏n vÔng Ω„i nÓi, vÔng Ω∂t th∂p, canh tüc nh˘ng lflm Ω∂t nhfi m° cao rüo, gi˘a vÔng nıËc ng∫p lÚt.

Th°nh l∫p t◊nh An Giang, tüch ra t˜ tr∂n Vÿnh Thanh. 3) T˜ ΩÈi ThiŒu TrŸ tËi ΩÈi T˙ áˆc : Khai kh∏n nh˘ng ΩiÃm chi∆n lıÏc, nh±m ΩÀ ph›ng

nÊi lo≠n Í phœa H∫u Giang, chünh süch Ω„n ΩiÀn ΩıÏc thÓc Ω∏y m≠nh. Th˙c dµn Phüp Ω∆n, nh±m mÚc Ωœch b‹c lÊt nhµn c·ng r¿ tiÀn, v° xu∂t c®ng t°i

nguy≈n, Ω¨ th˙c hiŒn ΩıÏc v°i viŒc Ωüng kÃ : 1) Cho Ω°o kinh ΩÃ chuy≈n chÍ lÓa g≠o, giÓp giao th·ng v∫n t®i ΩıÏc dÕ d°ng, Ω„ng thÈi

rÓt bËt nıËc v°o mÔa lÚt t˜ H∫u Giang ra VŸnh Xi≈m La. VÔng Ω∂t phøn, t≠m g‡i l° phÔ sa mËi, kh·ng c›n bŸ nıËc ng∫p quü cao. ViŒc chuy≈n chÍ s®n ph®m vÀ S°i G›n œt t‚n kæm hÁn trıËc.

Th°nh l∫p cüc t◊nh mËi : R≠ch Giü, C∑n ThÁ, S‹c TrØng, B≠c Li≈u, vÔng n°y trÍ th°nh nÁi dı lÓa g≠o, nhÈ dµn œt m° mˆc s®n xu∂t cao. Khai kh∏n rñg tr°m v° Ω„ng cfi.

2) ThÓc Ω∏y viŒc l°m ruÊng s≠, nhÈ ch‡n cüc gi‚ng lÓa thœch hÏp hÁn, giÓp vÔng Ω∂t th∂p Í Long Xuy≈n, Chµu á‚c v° á„ng Thüp MıÈi canh tüc ΩıÏc. C›n l≠i l° vÔng rñg Süc C∑n GiÈ, rñg áıËc C° Mau, vÔng than bÔn U Minh, vÔng Ω∂t quü nhiÀu phøn chung quanh H° Ti≈n v° á„ng Thüp MıÈi.

3) L∫p Ω„n ΩiÀn cao su Í miÀn á·ng.


1.1) Nhu c∑u phüt triÃn xˆ Ω°ng trong, phÚc qu‚c v° cðng c‚ qu‚c gia Nh˘ng h°nh ΩÊng quy∆t ΩŸnh T˜ lµu, cüc chÓa NguyÕn Ω¨ bi∆t vÀ vÔng Ω∂t Í á„ng Nai v° C¯u Long, nhıng cÁ hÊi

chıa thu∫n lÏi ΩÃ Ω∏y m≠nh cuÊc phüt triÃn vÀ phœa Nam. NØm 1623, mÊt phüi bÊ cða chÓa NguyÕn Ω∆n Oudong y≈u c∑u ΩıÏc l∫p cÁ sÍ Í Prei Nokor (vÔng S°i G›n) ΩÃ thu thu∆ h°ng h‹a.

NØm 1658, khi c›n b∫n rÊn giao tranh vËi chÓa TrŸnh Í phıÁng B∞c, chÓa HiÀn cho quan Khµm m≠ng Ω∆n Tr∂n Bi≈n dinh (PhÓ Y≈n) Ωem 2000 quµn Ω∆n MÂi Xui (M· Xo°i) ΩÃ Ωünh phü, b∞t vua N¥c çng Chµn gi®i vÀ Qu®ng B÷nh. Khi ∂y Í MÂi Xui (vÔng B° RŸa ng°y nay) v° Í á„ng Nai, “Ω¨ c‹ lıu dµn cða nıËc ta Ω∆n s‚ng chung lÊn vËi ngıÈi Cao Mi≈n khai kh∏n ruÊng Ω∂t. NgıÈi Cao Mi≈n khµm phÚc oai Ωˆc cða triÀu Ω÷nh Ωem nhıÏng h∆t c® Ω∂t ∂y r„i Ωi lünh chÂ khüc, kh·ng düm tranh trÍ chuyŒn g÷”.

NØm 1672, t÷nh h÷nh v· cÔng thu∫n lÏi cho HiÀn VıÁng, ng°i Ω¨ th∞ng chÓa TrŸnh, l∂y s·ng Gianh l°m ranh giËi. NØm 1764, Cao Mi≈n c‹ lo≠n, th≈m l˚ do ΩÃ quµn chÓa NguyÕn can thiŒp, l∑n n°y phü lu·n ΩıÏc cüc Ω„n binh Cao Mi≈n Í S°i G›n, G› Bœch v° Nam Vang sau khi th∞ng Í M· Xo°i.

B®y nØm sau, 1679, Tr∑n Th∞ng T°i v° DıÁng Ng≠n áŸch Ωem binh biÀn v° gia quyæn hÁn 3000 ngıÈi v° chi∆n thuÀn hÁn nØm chÚc chi∆c Ω∆n g∑n kinh Ω·.

HiÀn VıÁng cho phæp b‡n di th∑n nh° Minh v°o Nam. Chi ti∆t Ωüng chÓ ˚ l° Ωo°n chi∆n thuyÀn n°y ΩıÏc Ωıa v°o Nam c‹ ngıÈi hıËng dπn. áµy l° cuÊc hıËng dπn th∑n t÷nh, chˆng tfi thÈi chÓa NguyÕn b®n Ω„ v° khung c®nh Í Ω„ng b±ng s·ng á„ng Nai v° C¯u Long ΩıÏc nghi≈n cû khü tıÈng t∫n. ChÓa NguyÕn v° ngıÈi hıËng dπn Ω¨ Ωünh giü ΩÓng mˆc giü trŸ chi∆n lıÏc cða vÔng M˛ Tho v° vÔng Bi≈n H›a — nÁi b‡n di th∑n nh° Minh ΩıÏc phæp Ω∆n ΩŸnh cı — s˙ Ωünh giü ∂y mï Ω∆n sau n°y vπn c›n l° ΩÓng.

MiÀn Nam vπn c›n hai nÁi quan tr‡ng khüc Í phœa Tµy v° Tµy Nam. NØm 1699, NguyÕn H˘u C®nh Ωem binh l≈n t∫n Nam Vang ΩÃ can thiŒp vÀ quµn s˙. Chuy∆n vÀ v°o kho®ng thüng tı nØm canh th÷n (1700), ·ng cho quµn sÿ theo d›ng TiÀn Giang, trÓ Ω‹ng t≠i Cüi Sao (vÔng chÏ Thð cða Long Xuy≈n) “Ba quµn bŸ phüt bŸnh dŸch v° ·ng cÒng bŸ nhiÕm bŸnh”. ThÈi gian trÓ quµn Í Ωµy l° hÁn n¯a thüng, binh kæo Ωi hai ng°y sau l° ·ng m∂t. “çng c‹ c·ng d¬p y≈n Cao Mi≈n r„i khai thüc Ω∂t n°y”. Ai tr˙c ti∆p khai thüc ? Ch∞c ch∞n l° s‚ binh sÿ bŸ bŸnh, ho¥c mÊt s‚ t÷nh nguyŒn Í l≠i vÔng Cüi Sao m° khai thüc trıËc khi Ω∂t Ωai n°y ΩıÏc vua Cao Mi≈n nhıÏng cho. B∂y giÈ nh‹m n°y s‚ng cheo leo b≈n kia s·ng TiÀn. h‡ ΩıÏc g‡i l° dµn Hai HuyŒn, tr˙c thuÊc phð Gia áŸnh t˜ xıa.

NØm 1705, NguyÕn C¯u Vµn thã lŸnh h°nh quµn l≈n Cao Mi≈n ΩÃ Ωünh quµn Xi≈m, khi trÍ vÀ l≠i cho trÓ quµn Í VÒng GÔ (nay l° Tµn An) l∫p Ω„n ΩiÀn, “l°m thð xıËng cho quµn dµn”, Ω∞p Ω„n v° Ω°o kinh cho r≠ch VÒng GÔ v° r≠ch M˛ Tho Øn th·ng vËi nhau, n‚i liÀn s·ng V°m Cfi Tµy qua TiÀn Giang.

VÀ phœa VŸnh Xi≈m La, kho®ng nØm 1680, M≠c C¯u Ω¨ l∫p ∂p r®i rüc t˜ VÒng ThÁm, Trðng Kø, C∑n V‡t, R≠ch Giü, C° Mau. H° Ti≈n trÍ th°nh thıÁng c®ng quan tr‡ng, th·n ∂p ΩŸnh cı n±m süt mæ biÃn, thu∫n tiŒn cho ghe thuyÀn tËi lui, ho¥c Í Ω∂t cao theo Giang th°nh, s·ng Cüi LËn, s·ng G°nh H°o, çng á‚c ΩÃ canh tüc.

Tr∑n Th∞ng T°i (á„ng Nai), DıÁng Ng≠n áŸch (M˛ Tho), NguyÕn H˘u C®nh (TiÀn Giang), NguyÕn C¯u Vµn (V°m Cfi), M¥c C¯u (H° Ti≈n) v° quµn dµn Ω¨ Ωi nh˘ng bıËc ti≈n phong trong thÈi gian ng∞n. Nh‹m di th∑n nh° Minh v° dµn ViŒt th∫t s˙ l°m ruÊng v° ΩŸnh cı nÁi Ω∂t l≠. Bao nhi≈u kh‹ khØn d„n d∫p x®y tËi : cuÊc tranh ch∂p vÀ quµn s˙ vËi ngıÈi Cao Mi≈n, ngıÈi Xi≈m. Mï Ω∆n 134 nØm sau (1834), vÔng Ω∂t m° ·ng NguyÕn H˘u C®nh LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 5/5

khai süng c›n g¥p chinh chi∆n vËi quµn Xi≈m, m¥c d∑u cuÊc Nam ti∆n ho°n t∂t v°o nØm 1759. L≠i c›n viŒc tranh ch∂p d±ng dai vËi anh em Tµy SÁn, khi∆n viŒc kh∏n hoang bŸ Ω÷nh trŒ ho¥c hı h≠i.

ChÓa NguyÕn n∞m nguy≈n t∞c cØn b®n l° phüt triÃn cüc ΩÁn vŸ h°nh chœnh liÀn ranh nhau. Tho≠t ti≈n dinh Tr∂n Bi≈n Ω‹ng Í vÔng PhÓ Y≈n. NØm 1698, chıÍng cÁ NguyÕn H˘u C®nh Ω¥t ra Gia áŸnh phð g„m c‹ :

— Xˆ á„ng Nai l°m huyŒn PhıËc Long, d˙ng dinh Tr∂n Bi≈n. — Xˆ S°i G›n l°m huyŒn Tµn B÷nh, d˙ng dinh Phi≈n Tr∂n; R„i l∑n h„i, vÔng Long H„ n‚i v°o Ω∂t Gia áŸnh, vÔng M˛ Tho n‚i v°o Gia áŸnh, vÔng

An Giang n‚i v°o Long H„ (Vÿnh Long). LÓc H° Ti≈n quü suy sÚp, nØm 1805 (ΩÈi Gia Long) dinh Vÿnh Tr∂n (Vÿnh Long) cai qu®n t˜ h˘u ng≠n TiÀn Giang Ω∆n R≠ch Giü, C° Mau, tˆc VŸnh Xi≈m la ΩÃ r„i nØm 1810 tr® l≠i cho tr∂n H° Ti≈n nhı cÒ.

T˜ ng°n xıa, dµn ViŒt h‡c ΩıÏc kinh nghiŒm vÀ ΩŸnh cı : miÀn rñg nÓi bao giÈ cÒng b∂t lÏi, œt Ω∂t thŸt, nhiÀu sfii Ωü, nhˆt l° bŸnh ræt rñg (sÁn lam chıËng khœ) nguy h≠i c‹ thÃ gµy n≠n diŒt chðng. Nh° c¯a n≈n c∂t nÁi Ω„ng b±ng, nhıng Ω∂t ph®i cao rüo, g∑n s·ng r≠ch c°ng t‚t, trünh nÁi nıËc Ω‡ng ao tÔ. “S·ng sµu nıËc ch®y” l° cuÊc Ω∂t l˚ tıÍng vÀ phong thðy (t°i lÏi d„i d°o) nhıng trong th˙c t∆ l° ngã ΩıÏc bŸnh ræt, giao th·ng thu∫n lÏi, c‹ nıËc ΩÃ l°m ruÊng, c‹ nıËc ΩÃ u‚ng, n∆u l° nÁi nıËc m¥n g∑n biÃn th÷ tr≈n gi„ng cao vπn Ω°o gi∆ng ΩıÏc.

NØm 1698, khi NguyÕn H˘u C®nh Ω¥t hai huyŒn Ω∑u ti≈n, t÷nh h÷nh kh∏n hoang ΩıÏc m· t® nhı sau :

— á∂t Ωai mÍ rÊng 1000 d¥m, dµn s‚ ΩıÏc hÁn 40000 hÊ, chi≈u mÊ lıu dµn t˜ B‚ Chünh chµu trÍ vÀ Nam Ω∆n Í kh∞p nÁi, m‡i ngıÈi phµn chi∆m ruÊng Ω∂t, chu∏n ΩŸnh thu∆ Ωinh ΩiÀn v° l∫p hÊ tŸch Ωinh ΩiÀn. T˜ Ω‹ con chüu ngıÈi T°u Í nÁi Tr∂n Bi≈n th÷ l∫p th°nh x¨ Thanh H°, Í nÁi Phi≈n Tr∂n th÷ l∫p th°nh x¨ Minh HıÁng, r„i ghæp v°o s‰ hÊ tŸch.

Nh‹m di th∑n nh° Minh Ω∆n Í cÔ lao Ph‚ v° vÔng M˛ Tho g„m 3000 ngıÈi khi ti≈n khÍi. Hai mıÁi nØm sau, con cüi cða h‡ lËn l∑n. MÊt s‚ ngıÈi Trung Hoa khüc l∑n h„i Ω∆n l°m Øn bu·n bün, r„i ΩŸnh cı lu·n. Ta th∂y c›n l≠i tr≈n ba chÚc ng°n gia Ω÷nh ViŒt Nam g„m c‹ :

— Nh˘ng ngıÈi l∫p nghiŒp t˜ trıËc Í M· Xo°i (B° RŸa). — Nh˘ng ngıÈi t˜ B‚ Chünh (Qu®ng B÷nh) trÍ v°o Ω∆n l∫p nghiŒp. S‚ ngıÈi n°y s‚ng

r®i rüc t˜ B° RŸa Ω∆n cÔ lao Ph‚ (Bi≈n H›a), vÔng S°i G›n, M˛ Tho. áŸa danh Tr∂n Bi≈n bao g„m mÊt vÔng rÊng rï t˜ ranh B÷nh Thu∫n Ω∆n t∫n Nh° Bø. Phi≈n Tr∂n bao g„m Tµn B÷nh Ω∆n phœa C∑n GiuÊc, C∑n áıËc, Tµn An. Phð Gia áŸnh thuÍ ∂y Øn Ω∆n t∫n vÔng Cüi Bø (t® ng≠n TiÀn Giang) sau n°y l° chµu áŸnh ViÕn. áµy l° nh˘ng lıu dµn. Nhıng n≈n chÓ ˚ s‚ ngıÈi “c‹ v∫t l˙c” t˜ miÀn Trung Ω∆n. Kh·ng v‚n li∆ng th÷ kh·ng l°m ruÊng ΩıÏc, ngıÈi c‹ chÓt œt v‚n n∆u chŸu mang v°o “Ω∂t mËi” s¡ dÕ trÍ th°nh ΩiÀn chð, phÓ h°o.

Lˇ sÍ thıÈng Ω¥t Í nh˘ng nÁi quan tr‡ng, dµn Ω·ng, kinh t∆ d„i d°o, thu∫n lÏi cho viŒc thıÁng mï v° l° vŸ trœ c‹ giü trŸ chi∆n lıÏc quµn s˙. Í lıu v˙c s·ng á„ng Nai v° C¯u Long, dµn ta thi∆t l∫p ΩıÏc :

VÔng cÔ lao Ph‚ : n›ng c‚t cða Bi≈n H›a áµy l° vŸ trœ xˆng danh ®i ΩŸa Ω∑u (Tr∂n Bi≈n) vËi ΩıÈng bÊ ΩıÈng thðy n‚i liÀn vÀ

miÀn Trung, ΩıÈng bÊ l≈n Cao Mi≈n v° ΩıÈng thðy Øn xu‚ng S°i G›n. Nh‹m dµn Trung Hoa theo chµn Tr∑n Th∞ng T°i gµy cÁ sÍ lËn Í cÔ lao Ph‚, ch‡n vŸ trœ thu∫n lÏi, süt mæ s·ng. NØm nØm sau khi ΩŸnh cı, chÔa Quan á∆ d˙ng l≈n.

Tr∑n Th∞ng T°i chi≈u n≠p ΩıÏc ngıÈi bu·n nıËc T°u, xµy d˙ng ΩıÈng ph‚, l∑u quü Ω·i tñg r˙c rÎ tr≈n bÈ s·ng, li≈n l≠c nØm d¥m v° phµn ho≠ch ra ba nhai lÊ, nhai lËn gi˘a ph‚ LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 6/6

lüt Ωü tr∞ng, nhai ngang lüt Ωü ong, nhai nhfi lüt Ωü xanh, ΩıÈng rÊng, b±ng ph≤ng, ngıÈi bu·n tÚ t∫p Ω·ng ΩÓc, t°u biÃn, ghe s·ng Ω∆n Ω∫u chen l∂n nhau, c›n nh˘ng nh° bu·n to Í Ωµy th÷ nhiÀu hÁn h∆t, l∫p th°nh mÊt Ω≠i Ω· hÊi.

“á≠i Ph‚” b∂y giÈ l° ΩŒ nhˆt thıÁng c®ng Í miÀn Nam, ph„n thŸnh nhÈ l˚ do sau Ωµy : — ViŒc thıÁng m¨i t‰ chˆc khæo læo, Tr∑n ThıÏng Xuy≈n chi≈u t∫p ngıÈi bu·n nıËc

T°u Ω∆n ki∆n thi∆t, Ωµy l° b‡n thıÁng bu·n chuy≈n nghiŒp, c‹ v‚n to v° gi°u kinh nghiŒm, Ω∆n sau chË kh·ng ph®i l° ngıÈi Ωi theo Tr∑n ThıÏng Xuy≈n trong ΩÏt ti≈n phong (s‚ ngıÈi Ωi Ω∑u g„m Ωa s‚ l° quµn sÿ, tˆc l° n·ng dµn nghøo, kh·ng v‚n).

— S·ng sµu c‹ chÂ thu∫n lÏi cho t°u biÃn Ω∫u (Ωµy l° v˙c sµu g∑n ΩÀn thÈ ·ng NguyÕn H˘u C®nh).

— ViŒc t„n tr˘ v° phµn ph‚i h°ng h‹a ΩıÏc ΩiÀu h°nh hÏp l˚. Nh° l∑u, ph‚ xü b≈n cüc nhai lÊ lüt Ωü l° kho h°ng v° cÒng l° nÁi ngh◊ gi®i trœ cða chð t°u v° thðy thð. T°u ch≠y bu„m g¥p gi‹ thu∫n th÷ mËi Ω∆n ho¥c Ωi ΩıÏc. “Xıa nay thuyÀn bu·n Ω∆n h≠ neo xong l° l≈n bÈ thu≈ ph‚ Í, r„i Ω∆n nh° chð mua h°ng, l≠i Ω∂y k≈ khai nh˘ng h°ng h‹a trong thuyÀn v° khuµn c∂t l≈n, thıÁng lıÏng giü c®, chð mua h°ng ΩŸnh giü mua bao t∂t c® h°ng h‹a t‚t x∂u kh·ng bfi s‹t l≠i thˆ g÷. á∆n ng°y trıÁng bu„m trÍ vÀ g‡i l° “h„i ΩıÈng”, chð thuyÀn c‹ y≈u c∑u mua giÓp v∫t g÷ th÷ ngıÈi chð bu·n ∂y cÒng chi∆u y ıËc ΩÁn mua dÔm chÍ Ω∆n trıËc k¸ giao h¬n, hai b≈n chð khüch chi∆u tœnh h‹a ΩÁn thanh toün r„i cÔng nhau ΩÈn ca vui chÁi, Ω¨ ΩıÏc nıËc ng‡t t∞m r¯a s≠ch s¡ l≠i kh·ng lo s˙ trÔng h° Øn lðng vün thuyÀn, khi vÀ l≠i chÍ Ω∑y thˆ h°ng khüc r∂t l° thu∫n lÏi”.

Chıa th∂y t°i liŒu cÚ thÃ vÀ cüc s®n ph∏m mua bün lÓc ∂y, nhıng ta Ωoün l° thıÁng gia Hu≈ kiøu n∞m ΩÊc quyÀn vÀ xu∂t nh∫p c®ng t˜ khi b∞t Ω∑u kh∏n hoang, ngo°i nh˘ng s®n ph∏m Ω∂t á„ng Nai nhı g≠o, cü kh·, c›n mÊt s‚ s®n ph∏m t˜ Cao Mi≈n Ωem xu‚ng : cüc lo≠i th®o dıÏc, ng° voi. S®n ph∏m nh∫p c®ng g„m tÁ lÚa, v®i b·, dıÏc ph∏m cho Ω∆n nh˘ng xa xœ ph∏m. NgıÈi T°u thœch dÔng Ω„ b≈n T°u : g≠ch ng‹i, Ωü xµy cÊt chÔa, nhang Ωøn, gi∂y tiÀn v°ng b≠c. H‡ cıËi vÏ ViŒt Nam, b°y ra nh˘ng th‹i Øn x°i, phung phœ v°o dŸp T∆t.

Nh˘ng ΩŸa ΩiÃm ΩŸnh cı lÓc ban Ω∑u l° vÔng B° RŸa, á„ng M·n, Long Khünh, Tµn Uy≈n, nh˘ng cünh Ω„ng Í hai b≈n bÈ s·ng á„ng Nai g∑n cÔ lao Ph‚. á∂t Tr∂n Bi≈n lÓc b∂y giÈ Øn Ω∆n Thð áˆc, Gi„ng çng T‚, vÔng Thð Thi≈m, Nh° Bø; phœa Tµy th÷ Øn qua vÔng Thð D∑u MÊt, Lüi Thi≈u.

VÔng B∆n Nghæ S°i G›n : n›ng c‚t cða Gia áŸnh áµy l° vÔng Ω∂t gi„ng Í s·ng S°i G›n, r≠ch ThŸ Nghø l≈n H‚c M·n, G› V∂p; vÔng ChÏ

LËn ng°y nay Øn xu‚ng B÷nh áiÀn, B÷nh Chünh; G› áen, n‚i liÀn Ω∆n C∑n áıËc, C∑n GiuÊc, nh˘ng gi„ng thu∫n lÏi ΩÃ l°m ruÊng v° l°m r∏y. N∆u vÔng cÔ lao Ph‚ ΩıÏc ıu th∆ l° c‹ nıËc ng‡t quanh nØm, th÷ vÔng S°i G›n l≠i bŸ ®nh hıÍng nıËc m¥n t˜ biÃn tr°n v°o, gi„ng cao rüo, Ω°o gi∆ng c‹ thÃ g¥p m≠ch nıËc ng‡t, ph∑n c›n l≠i l° Ω∂t quü th∂p.

VÔng S°i G›n l° Prei Nokor (chÔa Cµy Mai ΩıÏc g‡i l° Vat Prei Nokor) n±m tr≈n gi„ng, phœa ChÏ LËn ng°y nay. NØm 1739, Ω„n Dinh Ω‹ng Í th·n Tµn M˛, c‹ t°i liŒu ghi l° Tµn Thu∫n, ph®i chØng v÷ quµn sÿ mu‚n Í g∑n bÈ s·ng lËn (g∑n Nh° Bø) ΩÃ dÕ di chuyÃn v° kiÃm soüt an ninh ? Tho≠t ti≈n t˜ cÔ lao Ph‚ Ω∆n B∆n Nghæ — S°i G›n ch◊ dÔng ΩıÈng thðy, chÏ Nh° Bø th°nh h÷nh, ˆng dÚng v°o nhu c∑u nhı mÊt chÏ n‰i Í gi˘a ng¨ ba. Hanh Th·ng x¨ (G› V∂p) trÍ th°nh ΩÁn vŸ h°nh chünh t˜ nØm 1698, PhÓ Th‡ nØm 1747, Tµn SÁn Nhˆt nØm 1749. Ngay t˜ nØm 1698, ngıÈi Hoa kiÀu l∫p x¨ Minh HıÁng Í vÔng S°i G›n, nÁi Ωµy h‡ cÒng n∞m viŒc thıÁng m¨i. NØm 1770, s¯ chæp chuyŒn ·ng TØng Ñn Ωünh c‡p t≠i chÏ Tµn KiÃng (Tµn C®nh), nØm 1774 chÔa Giüc Lµm d˙ng l≈n, tr≈n g› Ω∂t cao rüo (do ngıÈi Minh HıÁng l° L˚ ThÚy Long quy≈n tiÀn), chÔa Kim ChıÁng l∫p nØm 1775. PhÓ Lµm, vÔng B÷nh áiÀn l° Ω∂t gi„ng. Nhıng nÁi thu∫n tiŒn cho viŒc canh tüc ph®i kÃ l° vÔng C∑n GiuÊc, LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 7/7

C∑n áıËc. “G≠o C∑n áıËc nıËc á„ng Nai” n‰i danh l° ngon v° trong müt. VÔng ven biÃn Nam k¸ (tr˜ ra rñg Süc — C∑n GiÈ v° rñg áıËc mÒi C° Mau) c›n nhiÀu Ω∂t r∂t t‚t. B≈n kia C∑n áıËc l° G› C·ng vËi nhiÀu gi„ng v° Ω∂t phÔ sa Í bÈ C¯a á≠i, Ba Lai (trÍ th°nh v˙a lÓa quan tr‡ng ΩÈi Gia Long).

á∂t Ω¨ t‚t l≠i Í ven biÃn, lıu dµn c‹ thÃ Ωi ghe b∑u t˜ miÀn Trung v°o v°m m° l∫p nghiŒp, ngo°i hu≈ lÏi ruÊng nıÁng c›n hu≈ lÏi cü t·m. áünh lıËi ngo°i biÃn v‚n l° sÍ trıÈng cða dµn ViŒt. L°m ruÊng Í nh˘ng nÁi xa lˇ sÍ th÷ dÕ tr‚n thu∆, tha h„ ch‡n l˙a Ω∂t t‚t. NhÈ ΩıÈng biÃn, viŒc li≈n l≠c vÀ qu≈ xˆ miÀn Trung ΩıÏc thu∫n lÏi.

Tr∂n Bi≈n v° Phi≈n Tr∂n khi mËi kh∏n hoang tuy Ω∂t kh·ng t‚t b±ng phœa C¯u Long nhıng vπn l° ph÷ nhi≈u so vËi vÔng B÷nh Thu∫n. V÷ Í g∑n lˇ sÍ, g∑n thıÁng c®ng n≈n lÓa g≠o bün c‹ giü. VÀ m¥t an ninh v÷ xa s·ng TiÀn s·ng H∫u n≈n khfii sÏ n≠n chinh chi∆n khi chÓa NguyÕn v° Xi≈m La gµy h∂n.

VÔng Ba Gi„ng : n›ng c‚t cða áŸnh TıÈng S·ng C¯u Long khüc hÁn s·ng á„ng Nai v° s·ng V°m Cfi. H±ng nØm, C¯u Long c‹ nÁi

nıËc lÚt tr°n bÈ. á∂t gi„ng ven bÈ s·ng, Ω∂t cÔ lao Í C¯u Long khüc hÁn m∂y g› Í g∑n á„ng Nai. VÔng C¯u Long Ω∂t th∂p, Ω°o xu‚ng v°i lËp xu‰ng l° g¥p nıËc, viŒc tr„ng cµy Øn trüi l≠i dÕ d°ng, khfii tıËi. MÓc nıËc gi∆ng, hay günh nıËc t˜ mæ r≠ch l≈n nh°, l≈n rπy l≠i œt t‚n c·ng. BÈ C¯u Long thıÈng c‹ bï bÔn, b„i Ω∞p nhanh ch‹ng, Ω∂t cÔ lao lan ra trong v°i nØm l° th∂y cuÊc biÃn dµu. ViŒc v∫n t®i, giao th·ng dÔng ghe xu„ng thay v÷ dÔng xe b› ho¥c Ωi bÊ, khi≈ng günh. K˛ thu∫t c°y bã cÔng l° ng°y thüng c∂y hüi ph®i thay Ω‰i cho thœch ˆng vËi ho°n c®nh mËi.

DıÁng Ng≠n áŸch “Ωem binh lœnh ghe thuyÀn ch≠y v°o c¯a Soi R≠p v° á≠i TiÃu h®i kh∏u r„i l≈n Ω„n trÓ Í xˆ M˛ Tho”. áµy l° cuÊc ΩŸnh cı c‹ s∞p Ω¥t, “xü sai VØn Trinh v° tıËng th∑n l≠i VØn Chi≈u Ωıa dÚ vØn sang Cao Mi≈n b®o Thu VıÁng chia Ω∂t ΩÃ cho b‡n DıÁng Ng≠n áŸch Í. Thüng 5, VØn Trinh dπn c® binh biÀn Long M·n v° Ωıa ghe thuyÀn Ω∆n Ω‹ng dinh tr≠i Í ΩŸa phıÁng M˛ Tho r„i d˙ng nh° c¯a, tÚ t∫p ngıÈi Kinh, ngıÈi ThıÏng (ngıÈi Mi≈n) k∆t th°nh ch›m x‹m”, “sau n°y mËi l∫p dinh tr∂n, ΩÀu l° tÔy thÈi dÈi Ω‰i, ho¥c hıËng Nam, ho¥c hıËng B∞c, ho¥c Ωem tËi, ho¥c rÓt lui cÒng ch≤ng ngo°i ΩŸa cuÊc ∂y”.

Tr≈n 1000 binh sÿ cða DıÁng Ng≠n áŸch l°m Øn t≠i Ωµu ? H‡ kh·ng rÈi khfii “ΩŸa cuÊc” t‚t ch‡n l˙a lÓc ban Ω∑u nhı t°i liŒu tr≈n cho bi∆t. ChÓng

ta c‹ thÃ xüc nh∫n l° gi„ng Cai Y∆n Øn Ω∆n vÔng Ba Gi„ng, khÍi Ω∑u l° Tµn HiŒp (nay c›n g‡i l° gi„ng Tr∂n áŸnh) Ω∆n ThuÊc Nhi≈u, Cai L∫y, gi˘a TiÀn giang v° á„ng Thüp MıÈi.

LÓc mËi kh∏n hoang, hai lˇ sÍ chœnh l° Bi≈n H›a v° Phi≈n An Í g∑n nhau phœa á„ng Nai. Cüc quan th÷ mu‚n cho dµn chÓng phµn tün ra chi∆m cˆ Ω∂t phœa Tµy Nam n≈n Ω¥t quy ch∆ rÊng rï, kh·ng cµu thÓc. VÀ nguy≈n t∞c, ngıÈi kh∏n hoang Í VÒng GÔ (Tµn An, s·ng V°m Cfi) ho¥c M˛ Tho, ΩÀu l° dµn cða hai huyŒn PhıËc Long v° Tµn B÷nh. áÃ khfii chuy≈n chÍ ΩıÈng xa khi Ω‹ng thu∆ b±ng lÓa v° b±ng tiÀn m¥t, h‡ c‹ thÃ n≠p t≠i cüc kho thu∆ Í ΩŸa phıÁng, vã thu∫n lÏi cho dµn, cho cüc quan cÒng khfii lo sÏ n≠n th∂t thµu. MÊt s‚ ngıÈi l°m nghÀ rñg, nghÀ biÃn hıÍng quy ch∆ ri≈ng khfii l∫p th·n ∂p, ch◊ c∑n Ω·i ngıÈi thay m¥t Ωˆng ra chŸu trüch nhiŒm ΩÃ k∆t h‡p th°nh trang tr≠i, man, thuÊc, n∫u. H‡ s‚ng ΩŸnh cı ho¥c lıu ΩÊng, vËi ngıÈi cai tr≠i ho¥c ngıÈi bÊ trıÍng, ngıÈi Ω∑u n∫u c∑m Ω∑u.

Chœn kho thµu thu∆ (c¯u kh‚ trıÈng) d°nh cho cüc tr≠i, cüc n∫u, mang t≈n sau Ωµy (Ω¥t ra t˜ nØm 1741) :

— Quy An — Quy H‹a — C®nh DıÁng — Thi≈n MÚ


— Gian Th®o — Ho°ng L≠p — Tam LŸch — B® Canh — Tµn Th≠nh Ba kho Tµn Th≠nh, C®nh DıÁng, Thi≈n MÚ, l°m chÂ cho dinh Tr∂n Bi≈n trıng thµu t·

thu∆ ΩÃ n≠p t®i vÀ Kinh, ΩÀu Í phœa b∞c H∫u giang tˆc l° s·ng Cüt, phœa Ω·ng cÔ lao Ph‚. Kho Tam L≠ch (Tam LŸch) Í vÔng M˛ Tho (theo cha Jean de Jæsus th÷ Tam L≠ch l° nÁi

m° quµn á·ng SÁn khÍi s˙ xıng danh tünh), ta hiÃu l° vÔng Ba Gi„ng. Kho B® Canh Í vÔng Cao L¨nh ng°y nay. Kho Gian Th®o Í cüch phœa nam th°nh Gia áŸnh 4 d¥m rıÎi, sau s¯a l≠i g‡i l° kho B‚n

Tr∂n. Kho Ho°ng L≠p Í huyŒn PhıËc Long (Bi≈n H›a). Ph®i chØng kho n°y dÔng ΩÃ thµu

süp ong v° lµm s®n do thÏ rñg phœa bi≈n giËi ViŒt Mi≈n Ω‹ng g‹p ? Kho Quy An v° Quy H‹a Í Ωµu ? C‹ n≈n suy lu∫n l° vÔng An H‹a Í c¯a á≠i ng°y nay,

l∂y hai ti∆ng sau ch‹t nh∫p l≠i ? NguyÕn Khoa Thuy≈n ghi r±ng Í Quy An c‹ hÁn 100 th·n, t≈n Quy An ΩıÏc nh∞c tËi theo thˆ t˙ sau Tam L≠ch v° Tµn B÷nh. B® Canh ΩıÏc NguyÕn Khoa Thuy≈n ghi l≠i nhı l° mÊt tr≠i, cÔng vËi hai tr≠i khüc l° Ba Lai v° R≠ch Ki∆n.

Tr≈n b®n Ω„, ta th∂y c‹ Ω∆n 4 kho t∫p trung Í cÔ lao Ph‚ v° B∆n Nghæ ΩÃ thu∫n ΩıÈng chÍ chuy≈n vÀ kinh Ω· Hu∆ v° cüc t◊nh miÀn Trung khi chÓa NguyÕn c›n n∞m chð quyÀn. M∂y kho kia Í Ba Gi„ng (Tam L≠ch), Cao L¨nh (B® Canh), Qui An c‹ l¡ g∑n mÊt v°m s·ng nhünh cða C¯u Long, ho¥c Ba Lai, ho¥c c¯a á≠i.

áÈi vua HiÃn T·n (1691—1725), l∫p phð trŸ Í phœa b∞c chÏ. NØm 1772 l∫p TrıÈng á„n Ω≠o, nØm 1779, l∂y ph∑n Ω∂t n±m gi˘a tr∂n Bi≈n, Phi≈n tr∂n v° Long H„ Ω¥t l°m TrıÈng á„n dinh c‹ Lıu thð, K˚ lÚc v° Cai bÊ coi viŒc quµn s˙, h°nh chünh, thu∆ vÚ v° bï bfi cüc kho tr≈n. TrıÈng á„n dinh Ω‹ng Í gi„ng Cai Y∆n (gi„ng n°y b∞t Ω∑u t˜ vÔng Khünh H∫u thuÊc Tµn An ng°y nay), r„i l≠i Ω‰i t≈n l° Tr∂n áŸnh, Ω‹ng Í Tµn HiŒp. Hai ti∆ng áŸnh TıÈng ch◊ xu∂t hiŒn t˜ nØm Gia Long thˆ 7 (1808).

VÔng Long H„ : n›ng c‚t cða Vÿnh Long, An Giang KiÃm soüt s·ng TiÀn, s·ng H∫u l° v∂n ΩÀ m° cüc chÓa NguyÕn quan tµm nhˆt, vÀ m¥t

quµn s˙ v° vÀ canh tüc. Mu‚n dÔng binh l≈n Cao mi≈n, ph®i cho chi∆n thuyÀn Ωi ngıÏc d›ng TiÀn giang ΩÃ Ω∆n Ba Nam r„i Nam Vang. TiÀn giang l° s·ng nhiÀu nhünh, g∑n v°m biÃn mÂi nhünh khü rÊng vËi bÈ Ω∂t phÔ sa cao rüo, thu∫n lÏi ΩÃ tr„ng Ω∫u, tr„ng khoai, Ω¥c biŒt l° tr„ng dµu nu·i t±m, tr„ng cau, tr„ng tr∑u, tr„ng dã, cüc lo≠i cµy Øn trüi. á∂t c›n l≠i l° ruÊng t‚t. áµy l° cuÊc Ω∂t l˚ tıÍng “s·ng sµu nıËc ch®y”. Tho≠t ti≈n, hai ti∆ng Long H„ phüt xu∂t t˜ t® ng≠n TiÀn giang. NØm 1732 chÓa NguyÕn sai quan kh‰n sÓy Gia áŸnh chia ph∑n Ω∂t cða Gia áŸnh (sau n°y l° cða áŸnh TıÈng) l∫p chµu áŸnh ViÕn, d˙ng dinh Long H„ t≠i Cüi Bø, g‡i l° Cüi Bø dinh.

NØm 1756 v° 1757, cuÊc Nam ti∆n ho°n t∂t vÀ m¥t chœnh trŸ. TrıËc m¥t dinh Cüi Bø — Í v°m r≠ch Cüi Bø ph÷ nhi≈u, b≈n c≠nh r≠ch Cüi Thia nhiÀu phÔ sa — l° nh˘ng cÔ lao lËn gi˘a cüc s·ng Ba Lai, H°m Lu·ng v° C‰ Chi≈n, chıa kÃ Ω∆n m∂y cÔ lao tuy nhfi nhıng quan tr‡ng Í gi˘a TiÀn giang. B≈n kia TiÀn giang l° nÁi t∫p trung nhiÀu s‚c Mi≈n, vÔng Tr° Vinh. C‹ thÃ l° trıËc khi süp nh∫p v°o l¨nh th‰ ViŒt Nam, lıu dµn Ω¨ Ω∆n l°m Øn r®i rüc nhıng cuÊc kh∏n hoang ΩıÏc xÓc ti∆n quy m· hÁn t˜ khi trÍ th°nh l¨nh th‰ ViŒt Nam, danh chünh ng·n thu∫n. Hai ΩŸa danh cÔ lao B®o, cÔ lao Minh xu∂t hiŒn sau n°y, xˆng danh l° trüi chµu cða C¯u Long.


Phœa cÔ lao B®o c‹ tüm gi„ng, phœa cÔ lao Minh c‹ 11 gi„ng. á¥c ΩiÃm cða nh˘ng gi„ng n°y l° chŸu ®nh hıÍng nıËc lËn nıËc r›ng do thðy triÀu, nhıng kh·ng bao giÈ bŸ ng∫p v°o mÔa lÚt cða s·ng C¯u Long.

NguyÕn Cı Trinh v° TrıÁng PhÓc Du xin dÈi dinh Long H„ t˜ Cüi Bø qua Ω∂t T∑m B°o, tˆc l° vÔng chÏ Vÿnh Long ng°y nay, Ω„ng thÈi Ω¥t nh˘ng Ω„n Í Tµy Ninh, H„ng Ng˙, cÔ lao Gi≈ng, Sa áæc, Chµu á‚c.

Dinh Long H„ kiÃm soüt TiÀn giang v° hai b≈n bÈ H∫u giang. á„ng thÈi dinh n°y cÒng bao trÔm lu·n vÔng bi≈n VŸnh Xi≈m La vËi Long Xuy≈n Ω≠o (C° Mau), Ki≈n Giang Ω≠o (R≠ch Giü). Ri≈ng vÀ vÔng Ba Th∞c (S‹c TrØng) nÁi ngıÈi Mi≈n s‚ng quü t∫p trung th÷ viŒc cai trŸ vπn thuÊc vÀ h‡.

DÚng ˚ cða chÓa NguyÕn l° dÔng nÁi n°y ΩÃ kh‚ng ch∆ Cao Mi≈n. S·ng C¯u Long l° bi≈n giËi ViŒt Nam Í miÀn ba bi≈n giËi.

NØm 1779, chÓa NguyÕn duyŒt xem b®n Ω„, nµng vÔng M˛ Tho l°m dinh (TıÈng á„n dinh) Ω„ng thÈi cÒng th¯ b°y mÊt chuy∆n phi≈u lıu : dÈi dinh Long H„ Ω∆n cÔ lao Ho±ng Tr∂n, Í gi˘a H∫u giang. “áıÁng thÈi c‹ ngıÈi b°n r±ng ΩŸa th∆ H∫u giang rÊng lËn, rñg nÓi mÔ mŸt, vÔng Ba Th∞c, C∑n ThÁ, Tr° Vinh c‹ nhiÀu s‚c cða Cao Mi≈n m° cüch xa dinh Long H„, n≈n Ω¥t mÊt Ωai tr∂n ΩÃ kh‚ng ch∆, mÊ dµn Ω∆n khai kh∏n ruÊng Ω∂t”. Dinh Long H„ dÈi Ω∆n Ho±ng Tr∂n nØm trıËc l° nØm sau (1780) l≠i lui vÀ chÂ cÒ (tˆc l° vÔng chÏ Vÿnh Long), Ω‰i t≈n l° Vÿnh Tr∂n dinh.

Kinh nghiŒm cho th∂y r±ng con ΩıÈng t˜ H∫u giang l≈n Cao Mi≈n quü xa, kh·ng thu∫n b±ng ΩıÈng TiÀn giang, phœa Vÿnh Long. CÔ lao Ho±ng Tr∂n Í H∫u giang ΩıÏc khai thüc sËm, c›n mang t≈n l° cÔ lao Tµn Dinh, gÏi l≠i h÷nh ®nh cða dinh Long H„ ng°y trıËc. Gi˘a TiÀn giang v° H∫u giang, c‹ s≥n nhiÀu s·ng r≠ch lËn nhfi liÀn l≠c nhau l≠i c›n nhiÀu gi„ng Ω∂t t‚t, quanh nØm nıËc ng‡t, mÔa nıËc lÚt kh·ng ng∫p (vÔng Sa áæc). Nh˘ng cÔ lao tr≈n s·ng TiÀn, s·ng H∫u ΩÀu Ωüng giü, nhiÀu cÔ lao vã rÊng vã d°i, Ω∂t biÀn chung quanh cÔ lao r∂t m°u mÎ, nØng xu∂t cao : cÔ lao Dung, cÔ lao Trµu, cÔ lao D°i, cÔ lao Gi≈ng, cÔ lao Mµy, c„n B÷nh Thðy, cÔ lao NØng GÔ. So vËi s·ng VÒng GÔ (V°m Cfi Tµy) lu·n c® s·ng á„ng Nai th÷ TiÀn giang v° H∫u giang Ω∂t t‚t hÁn, khœ h∫u khü l°nh. Dµn cı c›n thıa thËt, Ω›i hfii nhiÀu ΩÏt lıu dµn Ω∆n khai thüc. Duy c‹ ΩiÀu b∂t lÏi l° xa Gia áŸnh, ngıÈi Mi≈n s‚ng t∫p trung t≠i nhiÀu vÔng lËn rÊng c‹ thÃ khu∂y r‚i an ninh ; vÔng Th∂t SÁn chıa thüm hiÃm ΩıÏc, l≠i c›n cünh Ω„ng büt ngüt (R≠ch Giü, C∑n ThÁ) n±m gi˘a h˘u ng≠n H∫u giang v° vŸnh Xi≈m la. NıËc Xi≈m Ωang h„i hØng sˆc, c‹ thÃ ΩÊt nh∫p miÀn bi≈n giËi — mÊt bi≈n giËi chıa rfl rŒt, kh‹ ΩŸnh cı v÷ nıËc ng∫p quü sµu, kh·ng thœch hÏp vËi l‚i c°y c∂y ΩıÁng thÈi (Ω„ng Chµu á‚c, Lüng Linh, Thüp MıÈi).

Nh˘ng chuy∆n Ωi vÀ “t∏u qu‚c v° phÚc qu‚c” cða vua Gia Long ΩıÏc th˙c hiŒn dÕ d°ng l° nhÈ ng°i am hiÃu ΩŸa th∆ cða vÔng Ω∂t rÊng ∂y hÁn quµn Tµy SÁn. N°o l° s·ng Mµn Thœt n‚i ngang Ba Kø tËi vÔng Tr° çn, nÁi nhiÀu ngıÈi Mi≈n s‚ng t∫p trung. N°o vÔng NıËc Xoüy t∂n th‚i dÕ d°ng, l≠i c›n vÔng C∑n ThÁ vËi r≠ch C∑n ThÁ Øn th·ng qua s·ng Cüi Bø r„i s·ng Cüi LËn vËi vÔng U Minh. S·ng G°nh H°o, s·ng çng á‚c Í t∫n mÒi C° Mau. ThÈi th≠nh trŸ cða h‡ M≠c quü phÔ du v÷ kh·ng Ωð dµn v° kh·ng Ωð quµn ΩÃ kiÃm soüt mÊt vÔng H∫u giang quü rÊng m° tr≈n danh nghÿa th÷ h‡ M≠c ΩıÏc chÓa NguyÕn giao cho cai qu®n.

SÁ k∆t th°nh qu® : ThıÁng c®ng S°i G›n th°nh h÷nh v° phüt triÃn NgıÈi Hoa kiÀu n∞m nÊi v° ngo≠i thıÁng ngay t˜ bu‰i Ω∑u, h‡ l≠i c‹ th∆ l˙c quµn s˙. Í

cÔ lao Ph‚, Tr∑n Th∞ng T°i s‚ng thu∫n h›a vËi chÓa NguyÕn, nØm 1700, ·ng cÔng quµn sÿ tÔy tÔng tham gia tr∫n Ωünh quy∆t ΩŸnh, chi∆n th∞ng t≠i Nam Vang. Con Tr∑n Th∞ng T°i l° Tr∑n á≠i áŸnh cıËi con güi M≠c C¯u, tˆc l° em güi cða M≠c Thi≈n Tˆ (vÏ M≠c C¯u l° ngıÈi LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 10/10

ViŒt Nam, qu≈ Í á„ng M·n, thuÊc Bi≈n H›a), vÀ sau Tr∑n á≠i áŸnh v÷ bŸ hiÃu l∑m n≈n bu„n tði, ch∆t trong ngÚc. DıÁng Ng≠n áŸch ch∆t v÷ ph‹ tıËng l° Ho°ng T∂n l°m ph®n, Ho°ng T∂n l≠i bŸ quµn sÿ ViŒt Nam trñg trŸ. H‡ M≠c Í H° Ti≈n ΩıÏc chÓa NguyÕn cho hıÍng quy ch∆ t˙ trŸ. D›ng h‡ n°y trung th°nh vËi chÓa NguyÕn nhıng l≠i bŸ Xi≈m VıÁng l° Phi Nh¨ Tµn qu∂y r‚i (·ng vua Xi≈m n°y g‚c ngıÈi TriÀu Chµu). MÊt vi≈n tıËng TriÀu Chµu t≈n l° Tr∑n Li≈n Ω¨ Ωem binh qua Ω‚t phü H° Ti≈n, quy∆t sanh t¯ vËi M≠c Thi≈n T¯. Hai t≈n cıËp TriÀu Chµu khüc l° Ho∞c Nhi≈n v° Tr∑n Thüi cÒng gµy khü nhiÀu r∞c r‚i cho h‡ M≠c Í H° Ti≈n.

C‹ ngıÈi cho r±ng ngıÈi Trung Hoa h®i ngo°i thıÈng t˙ t·n, ·m ∂p gi∂c mÁ l°m bü chð mÊt cfli. N∆u c‹ th∫t v∫y, th÷ nh˘ng gi∂c mÁ ∂y kh·ng bao giÈ th˙c hiŒn ΩıÏc Í Ω∂t á„ng Nai, œt ra l° vÀ m¥t chünh trŸ v° quµn s˙. Ch◊ mÊt l∑n h„i nØm 1747 khi c‹ thıÁng gia ngıÈi PhıËc Ki∆n l° L˚ VØn Quang Ω∆n cı ngÚ t≠i cÔ lao Ph‚, nhµn th∂y viŒc ph›ng bŸ lÁ l° n≈n c∂u k∆t vËi hÁn 300 bø Ω®ng, xıng l° Ω≠i vıÁng. CuÊc khÍi lo≠n bŸ d∫p t∞t, L˚ VØn Quang v° Ω„ng b‡n bŸ üp gi®i vÀ PhıËc Ki∆n (b∂y giÈ, ta ng≠i r∞c r‚i vÀ ngo≠i giao vËi nh° Thanh).

NØm 1772, chÓa NguyÕn suy y∆u, TrıÁng PhÓc Loan lÊng quyÀn nhıng quµn sÿ á°ng Trong vπn c›n m≠nh, 10000 quµn Í dinh B÷nh KhıÁng, B÷nh Thu∫n cÔng 300 chi∆n thuyÀn hÏp vËi quµn Í dinh Long H„ kæo l≈n Cao Mi≈n Ωünh th∞ng mÊt tr∫n lËn ΩÃ cû v¨n t÷nh th∆ nguy ng∫p Í H° Ti≈n, cû M≠c Thi≈n Tˆ khi quµn Xi≈m chi∆m cˆ th°nh n°y ;

T÷nh th∆ Í á°ng Trong trÍ n≈n bi Ωüt khi anh em Tµy SÁn khÍi nghÿa. Thüng hai nØm 1776, NguyÕn L˘ læo v°o Ω∂t Gia áŸnh. Thüng nØm nØm ∂y, NguyÕn L˘ rÓt lui sau khi cıËp l∂y lÓa kho, chÍ hÁn 200 thuyÀn ch≠y vÀ Quy NhÁn. Con s‚ n°y giÓp chÓng ta th∂y ph∑n n°o th°nh qu® cða viŒc kh∏n hoang Í á„ng Nai v° C¯u Long.

MÊt vi≈n cai bÊ Í phð Gia áŸnh l° Hi∆n Ωˆc h∑u NguyÕn Khoa Thuy≈n büo cüo l≠i nh˘ng con s‚ cÚ thÃ vÀ l˙c lıÏng quµn s˙ v° t÷nh h÷nh chünh trŸ, kinh t∆. Sau Ωµy l° v°i chi ti∆t vÀ xˆ á„ng Nai :

— HuyŒn PhıËc Long (vÔng Tr∂n Bi≈n) c‹ hÁn 200 th·n, dµn s‚ 8000 ngıÈi, lŒ thu∆ ruÊng hÁn 2000 hÊc.

Cüc thuÊc C®nh DıÁng, Thi≈n MÚ, Ho°ng L≠p c‹ phfing 40 th·n n∫u, dµn s‚ 1000 ngıÈi ph®i n≠p thu∆.

ThuÊc ç T∂t g„m phfing 30 n∫u, dµn s‚ ıËc 500. — HuyŒn Tµn B÷nh c‹ hÁn 350 th·n, s‚ dµn hÁn 15000 dinh, thu∆ ruÊng hÁn 3000 hÊc. Quy An c‹ hÁn 100 th·n, s‚ dµn 3000 Ωinh, ruÊng hÁn 5000 th¯a. Tam L≠ch c‹ hÁn 100 th·n, s‚ dµn 4000 Ωinh, ruÊng hÁn 5000 th¯a. Cüc tr≠i B® Canh, Ba Lai, R≠ch Ki∆n, c‹ 100 th·n, dµn 4000 Ωinh, ruÊng hÁn 4000

th¯a. — Chµu áŸnh ViÕn c‹ l‚i 350 th·n, dµn 7000 Ωinh, ruÊng 7000 th¯a. Nh÷n con s‚ tr≈n, ta th∂y C¯u Kh‚ (c›n g‡i 9 trıÈng biŒt n≠p), d°nh cho vÔng Ω∂t Í xa

Tr∂n Bi≈n v° Phi≈n Tr∂n (sau n°y l° Tr∂n áŸnh, trÍ th°nh M˛ Tho), g„m cüc thuÊc : C®nh DıÁng, Thi≈n MÚ, Ho°ng L≠p, ç T∂t (Ω‹ng thu∆ vÀ PhıËc Long). Tam L≠ch, Quy An, B® Canh, Ba Lai, R≠ch Ki∆n (Ω‹ng thu∆ vÀ huyŒn Tµn B÷nh, vÔng

S°i G›n). T°i liŒu cða NguyÕn Khoa Thuy≈n cÒng n≈u rfl quµn s‚, cüc nÁi trÓ quµn cða chÓa

NguyÕn. NhiÀu thð ng˙ Ω¥t Í TiÀn giang v° H∫u giang g∑n v°m r≠ch m° ta tin r±ng Í vÔng phÚ c∫n c‹ th·n x‹m khü sung tÓc : v°m çng ChıÍng, Tµn Chµu, chÏ Thð, Sa áæc, VÒng Li≈m, Lüng Thæ, L∂p V›, Tr° çn, C∑n Chung (C∑n Chong nay l° TiÃu C∑n), cÔ lao Tµn Dinh, B∞c TrØng (thuÊc Tr° Vinh).


Th°nh tœch n°y khü lËn lao : nh˘ng vÔng Ω∂t phÔ sa ven s·ng r≠ch, nh˘ng cÔ lao thu∫n lÏi cho viŒc canh tüc c‰ truyÀn (ruÊng c°y, mÂi nØm mÊt mÔa g¥t) ΩÀu c‹ ngıÈi chÓ ˚ Ω∆n, kh·ng bfi s‹t. á„ng b±ng C¯u Long hÁn Ω„ng b±ng á„ng Nai rfl rŒt vÀ m¥t canh tüc, s®n xu∂t lÓa g≠o, vËi nhiÀu triÃn v‡ng tıÁi süng hÁn.

TrıËc 1776, thıÁng c®ng lËn nh∂t cða miÀn Nam l° cÔ lao Ph‚. NØm 1776 v° 1777 quµn Tµy SÁn tr°n v°o Gia áŸnh, Ωünh cÔ lao Ph‚ “chi∆m dÎ l∂y

ph›ng ‚c, g≠ch Ωü, t°i v∫t chÍ vÀ Quy NhÁn”. N·ng N≠i á≠i Ph‚ tˆc l° thıÁng c®ng cÔ lao Ph‚ suy sÚp lu·n, thıÁng gia Hoa kiÀu

bøn kæo nhau xu‚ng vÔng ChÏ LËn ng°y nay ΩÃ l∫p chÏ S°i G›n, süt vËi chÏ Tµn KiÃng th°nh h÷nh t˜ trıËc 1770.

ThıÁng c®ng S°i G›n (n≈n hiÃu l° ChÏ LËn ng°y nay) th°nh h÷nh v° phüt triÃn nhanh t˜ nØm 1778. “T˜ khi Tµy SÁn n‰i l≈n, quan quµn hÊi c® Í tr∂n Phi≈n An, thuyÀn bu·n cÒng dÈi Ω∫u Í s·ng Tµn B÷nh (s·ng S°i G›n)”. Nhıng 4 nØm sau, nØm 1782, NguyÕn Nh≠c tËi 18 th·n VıÈn Tr∑u, bŸ phÚc kœch thua th®m b≠i, hÊ giü Ng≠n cða Tµy SÁn t¯ tr∫n. Nh≠c nh∫n ra b‡n phÚc kœch l° Ω≠o binh H›a Nghÿa g„m nhiÀu ngıÈi T°u theo giÓp NguyÕn ünh. “Nh≠c bøn gi∫n lµy, ph°m ngıÈi T°u kh·ng kÃ mËi cÒ ΩÀu gi∆t c® hÁn 10000 ngıÈi. T˜ B∆n Nghæ Ω∆n s·ng S°i G›n, t¯ thi quØng bfi xu‚ng s·ng l°m nıËc kh·ng ch®y ΩıÏc n˘a. Cüch 2, 3 thüng ngıÈi ta kh·ng düm Øn cü t·m dıËi s·ng. C›n nhı s·, lÚa, chø, thu‚c, hıÁng, gi∂y, nh∂t thi∆t cüc Ω„ T°u m° nh° ai Ω¨ dÔng cÒng ΩÀu Ωem quØng xu‚ng s·ng, ch≤ng ai düm l∂y. Qua nØm sau, thˆ tr° x∂u mÊt cµn giü bün l≈n Ω∆n 8 quan, 1 cµy kim bün 1 quan tiÀn, c›n cüc lo≠i v∫t khüc cÒng ΩÀu cao giü, nhµn dµn c˙c k¸ kh‰ sÍ”.

Ngo°i viŒc tr® thÔ ri≈ng ngıÈi T°u, NguyÕn Nh≠c c›n c‹ dÚng tµm ti≈u diŒt Ω∑u n¨o kinh t∆ cða miÀn Nam, nÁi chÓa NguyÕn n∞m ΩıÏc nhµn tµm t˜ lµu.

Su‚t thÈi gian t∏u qu‚c v° phÚc qu‚c, S°i G›n ΩıÏc xem l° kinh Ω· cða NguyÕn ünh (1779—1801).

S°i G›n ΩıÏc ıu th∆ l° g∑n vÔng M˛ Tho v° Long H„. ViŒc chuy≈n chÍ lÓa g≠o v° s®n ph∏m t˜ TiÀn giang tuy kh‹ khØn nhıng lÓc b∂y giÈ kinh r≠ch vπn tıÁng Ω‚i thu∫n lÏi cho lo≠i ghe c‹ sˆc tr‡ng t®i nh¬. Nh÷n tr≈n b®n Ω„, ta th∂y s·ng r≠ch ch±ng chŸt ; v°o mÔa mıa nıËc s·ng tr°n Ω∑y, nhıng mÔa n∞ng th÷ nhiÀu khÓc kh·ng lıu th·ng ΩıÏc, ho¥c lıu th·ng kh‹ khØn ph®i sang qua ghe nhfi, kæo b±ng sˆc ngıÈi ho¥c sˆc trµu, s·ng r≠ch l≠i quanh co, kh·ng Ωð nhµn c·ng ΩÃ væt. C·ng tr÷nh Ω°o kinh khÍi Ω∑u vËi süng ki∆n cða NguyÕn C¯u Vµn ΩÃ c‚ g∞ng n‚i liÀn s·ng VÒ GÔ (V°m Cfi Tµy) qua s·ng M˛ Tho tˆc l° V°m Cfi Tµy qua TiÀn giang, sau l≠i Ω°o sµu th≈m. Tuy nhi≈n, v÷ c‹ giüp nıËc khi∆n phÔ sa hai Ω∑u d„n v°o n≈n bŸ c≠n, thuyÀn to ph®i chÈ khi nıËc lËn mËi qua l≠i ΩıÏc. á¨ c‹ t≠m ΩıÈng th·ng thıÁng t˜ M˛ Tho qua VÒng GÔ. VÒng GÔ th·ng qua V°m Cfi á·ng Ω∆n B∆n Lˆc, theo ΩıÈng nıËc Ω∆n Ba CÚm r„i theo s·ng B÷nh áiÀn Ω∆n ChÏ LËn. NØm 1772, NguyÕn C¯u á°m (con cða NguyÕn C¯u Vµn) Ω°o kinh RuÊt Ng˙a, n‚i liÀn R≠ch Cüt Ω∆n kinh L› G‚m m° trıËc kia ghe thuyÀn kh·ng qua l≠i ΩıÏc, ch◊ c‹ “mÊt ΩıÈng nıËc Ω‡ng m‹ng trµu”. Phœa G› C·ng, C∑n GiuÊc cÒng c‹ ΩıÈng thðy l≈n R≠ch Cüt. Phœa H∫u giang, khi tranh ch∂p b±ng quµn s˙ vËi Tµy SÁn, NguyÕn ünh vπn t∂n th‚i theo ΩıÈng s·ng t˜ S°i G›n Gia áŸnh Ω∆n t∫n Sa áæc, C∑n ThÁ, C° Mau, R≠ch Giü.

DÈi Ω∆n S°i G›n th÷ thÃ thˆc phµn ph‚i v° tœch tr˘ h°ng h‹a kh·ng ΩıÏc thu∫n lÏi nhı lÓc Í cÔ lao Ph‚ : “Khi thuyÀn c¥p b∆n, kh·ng c‹ chð lËn bao tr˘ n≈n ph®i günh Ω∆n cüc chÏ bün l¿ linh tinh, kŸp khi mu‚n mua th‰ h‹a Ωem vÀ, th÷ Ωi t÷m Ω·ng hfii tµy r∂t nh‡c sˆc. L≠i c‹ b‡n th‰ c·n gi® d≠ng l°m ngıÈi gi°u c‹ n‹i d‚i, mua xong r„i t÷m nÁi tr‚n trünh, n∆u m∂t s‚ v‚n mÊt œt th÷ c›n g∞ng chŸu m° vÀ, th®ng ho¥c m∂t v‚n quü nhiÀu th÷ ph®i c∑m ghe l∂y tiÀn Í Ω∆n mÔa Ω·ng ΩÃ truy t∑m b‡n ∂y, l°m cho k¿ viÕn thıÁng ng°y c°ng c˙c kh‰”.


TŒ Ωoan x®y ra v÷ ΩŸa b°n ho≠t ΩÊng cða S°i G›n rÊng hÁn cÔ lao Ph‚, nhıng ch◊ l° lÓc giao thÈi. VÀ sau, cÒng chœnh thıÁng gia Hu≈ kiÀu Ωˆng ra t‰ chˆc hŒ th‚ng mua bün ho°n h®o hÁn.

Í v°m H∫u giang, t˜ lµu ngıÈi Mi≈n s‚ng t∫p trung t≠i vÔng Ba Th∞c (S‹c TrØng) tr≈n Ω∂t gi„ng cao rüo, l°m ruÊng khæo læo, g≠o n‰i ti∆ng l° ngon. Thay v÷ chÍ l≈n S°i G›n, thıÁng gia ΩŸa phıÁng Ωˆng ra chŸu m‚i vËi cüc ghe bu·n t˜ nıËc ngo°i Ω∆n. MÊt thıÁng c®ng th°nh h÷nh t˜ xıa, phfing Ωoün l° Í vÔng B¨i X°u (M˛ Xuy≈n ng°y nay) nÁi s·ng Ba Xuy≈n Øn th·ng ra H∫u giang. Theo nh˙t k˚ cða c‚ Ω≠o Levavasseur v°o nØm 1768, th÷ thıÁng c®ng n°y mang t≈n l° Bassac th°nh l∫p Í mæ s·ng, nÁi Ω∂t th∂p vËi nh° lÏp lü. Í Ωµy dÔng tiÀn quan (quan 600 Ω„ng cða ViŒt Nam) ; mÊt Ω„ng b≠c Con ‹ trŸ giü 5 quan tˆc l° 3000 Ω„ng. ChÏ bün g≠o, nhiÀu lo≠i trüi cµy, rau, g° vŸt, heo. Ph®i chÈ nıËc lËn ghe thuyÀn mËi v°o ΩıÏc. ThuyÀn chð to°n l° Trung Hoa, dµn Í chÏ Ωa s‚ l° ngıÈi Trung Hoa, quan cai trŸ l° ngıÈi Cao Mi≈n. ThuyÀn bu·n ΩÀu cða ngıÈi Trung Hoa, Ω∫u san süt t˜ 100 Ω∆n 150 chi∆c ΩÃ mua g≠o v° mua ΩıÈng. Kh·ng hiÃu h‡ Ωem tËi Ωµy bün nh˘ng m‹n g÷.

N≈n nh∞c Ω∆n thıÁng c®ng H° Ti≈n m° cüc thıÁng gia ngo≠i qu‚c thıÈng ΩÀ c∫p tËi, ΩıÏc ph„n thŸnh mÊt thÈi nhÈ xu∂t c®ng s®n ph∏m cða Cao Mi≈n ph∑n lËn, khi M≠c C¯u v° M≠c Thi≈n T¯ c›n hıng thÈi.

ViŒc t‰ng ΩÊng vi≈n nØm 1789 CuÊc tranh ch∂p b±ng vfl l˙c gi˘a Tµy SÁn v° NguyÕn ünh l°m nguy h≠i cho n·ng

nghiŒp. N‹i chung th÷ quµn Tµy SÁn kh·ng thµu phÚc ΩıÏc nhµn tµm, tr˜ mÊt trıÈng hÏp l° cuÊc chi∆n th∞ng quµn Xi≈m Í r≠ch G∑m, Xo°i HÊt v°o nØm 1874. Quµn Xi≈m do hai tıËng Chi≈u TØng v° Chi≈u SıÁng vËi l˙c lıÏng hÔng h∫u kæo Ω∆n nhıng TrŸnh Ho°i áˆc, ngıÈi vi∆t s¯ thi≈n vŸ rfl rŒt vÀ phe NguyÕn ünh cÒng Ω¨ thÓ nh∫n : “Binh Ti≈m Ω∆n Ωµu ΩÀu cıËp b‹c kh‹ bÀ h≠n ch∆ n≈n vua (NguyÕn ünh) l∂y l°m lo. á¨ v∫y m° binh Ti≈m l≠i ki≈u h¨nh, l›ng dµn b∂t phÚc”. Í tr∂n Vÿnh Thanh, trong lÓc Tµy SÁn v°o chi∆m cˆ th÷ dµn chÓng “ΩÀu ch·n c∂t cða c®i kh·ng düm phÁi b°y ra, cho n≈n b‡n cıÈng Ω≠o kh·ng cıËp l∂y ΩıÏc v∫t g÷”. “ChÏ ph‚ lËn M˛ Tho, nh° ng‹i cÊt ch°m, Ω÷nh cao chÔa rÊng, ghe thuyÀn Í cüc ng® s·ng biÃn Ω∆n Ω∫u Ω·ng ΩÓc l°m mÊt Ω≠i Ω· hÊi r∂t ph„n hoa huy≈n nüo. T˜ khi Tµy SÁn chi∆m cˆ, Ω‰i l°m chi∆n trıÈng, Ω‚t phü g∑n h∆t, t˜ nØm 1788 trÍ l≠i Ωµy, ngıÈi ta l∑n trÍ vÀ, tuy n‹i trÔ m∫t nhıng Ω‚i vËi lÓc xıa chıa ΩıÏc phµn n¯a”.

Chünh süch cða Tµy SÁn Í miÀn Nam l° phü cØn cˆ ΩŸa, ch∫n cüc ΩıÈng thðy t˜ S°i G›n, C∑n GiÈ Ω∆n vÔng v°m s·ng C¯u Long, ch∫n cüc vŸ trœ chi∆n lıÏc n‚i TiÀn giang qua H∫u giang, H∫u giang Ω∆n vŸnh Xi≈m La, t˜ vÔng Long Xuy≈n (C° Mau) ra PhÓ Qu‚c, qua Xi≈m. Thðy quµn cða Tµy SÁn Ω„n trÓ ho¥c tu∑n tiÃu tËi lui vÔng BØng Cung, Ba Th∞c, PhÓ Qu‚c, v°m s·ng Mµn Thœt, Tr° çn, Sa áæc, s·ng Ba Lai. Khi chi∆m Ω‹ng, chœnh süch kinh t∆ v° viŒc t‰ chˆc h°nh chœnh thay Ω‰i nhı th∆ n°o ? NguyÕn HuŒ chŸu trüch nhiŒm t˜ Hu∆ ra B∞c ph∑n. NguyÕn L˘, ph› m¨ TrıÁng VØn áa, lıu thð H‹a Í Ω∂t Gia áŸnh khong biÃu dıÁng ΩıÏc t°i nØng g÷ l≠ ngo°i nh˘ng h°ng ΩÊng quµn s˙.

Quµn Tµy SÁn bŸ c· l∫p Í Ω∂t Gia áŸnh v÷ nh˘ng l˚ do sau Ωµy : — Dµn kh∏n hoang mang Án cüc chÓa NguyÕn, h‡ ΩıÏc khü gi® hÁn lÓc Í miÀn Trung,

Ω∂t t‚t c›n nhiÀu, chıa c∑n mÊt chünh süch ΩiÀn ΩŸa mËi, ho¥c mÊt s˙ thay tr°o Ω‰i chÓa. — Quµn Tµy SÁn kh·ng thµu phÚc ΩıÏc ngıÈi Hu≈ kiÀu (Ω‚t chÏ cÔ lao Ph‚, Ω‚t chÏ S°i

G›n, ChÏ LËn, phü chÏ M˛ Tho), l° h∫u thuπn kinh t∆ cho NguyÕn ünh. — NgıÈi Cao Mi≈n Í Tr° çn, ngıÈi á„ B° (Ch° Chµu giang) ΩÀu c‹ c®m t÷nh v° tœch c˙c

ðng hÊ NguyÕn ünh, nhÈ ΩıÈng l‚i chœnh trŸ mÀm d¡o. LÓc b∂y giÈ quµn Tµy SÁn n¥ng lo nh˘ng v∂n ΩÀ Í B∞c h° (c˙u th∑n nh° L≈) v° c›n lo Ω‚i ph‹ vËi quµn nh° Thanh. Quµn Tµy SÁn Ωünh giü quü th∂p sˆc chŸu Ω˙ng cða NguyÕn ünh, nhˆt l° chuyŒn NguyÕn ünh c∑u LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 13/13

viŒn vËi nıËc Phüp. Phüp qu‚c lÓc b∂y giÈ Ωang nu·i nhiÀu tham v‡ng, viŒc t‰ chˆc quµn ΩÊi cða Phüp Ω≠t k˛ thu∫t cao, vËi h®i quµn m≠nh v° vfl khœ t‚t. H°nh ΩÊng cða Bü áa LÊc tuy phi≈u lıu nhıng gµy nhiÀu h∫u qu® tr∑m tr‡ng. Thüng 9 nØm 1788, chi∆n thuyÀn v° sÿ quan Phüp Ω∆n trong khi NguyÕn HuŒ lo ˆng ph‹ vËi T·n Sÿ NghŸ Í ThØng Long.

Thüng 8 nØm 1788, NguyÕn ünh thµu phÚc th°nh Gia áŸnh. T≠i Gia áŸnh nØm ∂y l∫p ra kho B‚n Tr∂n l°m kho chung cho c® b‚n tr∂n Phi≈n An, Bi≈n H›a, Vÿnh Thanh v° áŸnh TıÈng ΩÃ thµu tr˘ thu∆ kh‹a, chi c∂p b‰ng hıËng. Thüng süu nØm 1789, NguyÕn ünh Ωıa ra chünh süch rfl rŒt, l∂y viŒc tØng gia s®n xu∂t l°m tr‡ng, Ω¥t ra cüc ΩiÀn toün g„m 12 ngıÈi (trong Ω‹ c‹ TrŸnh Ho°i áˆc, L≈ Quang áŸnh, Ng· TÔng Chµu, Ho°ng Minh Khünh) Ωi kh∞p b‚n dinh Phi≈n Tr∂n, Tr∂n Bi≈n, Tr∂n Vÿnh, Tr∂n áŸnh ΩÃ Ω‚c xu∂t dµn chØm l°m viŒc ruÊng. Ai kh·ng l°m ruÊng ph®i Ωi lœnh. Ai l°m ruÊng Ω∂t t‚t ΩıÏc 100 thÓng lÓa, ho¥c l°m ruÊng Ω∂t x∂u ΩıÏc 70 thÓng lÓa trÍ l≈n th÷ ΩıÏc tıÍng thıÍng, n∆u l° phð binh (binh lœnh phÚc vÚ t≠i cüc c·ng sÍ) ΩıÏc miÕn mÊt nØm khfii l°m viŒc quan (l°m xµu). Nh˘ng ngıÈi dµn l∫u (kh·ng v· s‰ bÊ) c‹ thÃ l°m ruÊng dıËi quyÀn chØm s‹c cða cüc quan ΩiÀn toün, xem nhı l° lœnh, n∆u thi∆u v‚n th÷ ΩıÏc vay trıËc, sau s¡ tr®.

V°o thüng 10 nØm 1890, ng°i Ω¥t th≈m sÍ á„n áiÀn nh±m khuy∆n khœch quµn sÿ t≠i ngÒ tœch c˙c c°y c∂y, b∂y lµu v÷ chi∆n tranh nhiÀu vÔng Ω∂t ph®i bfi hoang. Binh sÿ thuÊc dinh Trung quµn v° quµn cüc vŒ thuyÀn Ω∆n kh∏n ruÊng t≠i Thüo MÊc Cµu (s·ng V°m Cfi) g‡i l° tr≠i á„n áiÀn, nh° nıËc c∂p ngıu canh ΩiÀn khœ v° lÓa gi‚ng, Ω∫u, b∞p gi‚ng, hÕ c∞t hüi xong r„i Ωem n≠p v°o kho, chünh cÁ NguyÕn B÷nh coi viŒc ∂y.

Cüc quan ΩŸa phıÁng ph®i l∫p ΩÊi Ω„n ΩiÀn, mÂi nØm mÊt ngıÈi trong Ω„n ΩiÀn n≠p 6 hÊc lÓa, ai mÊ ΩıÏc 10 ngıÈi trÍ l≈n cho l°m qu®n tr≠i, tr˜ t≈n trong s‰ l°ng (khfii Ωi lœnh).

VÀ m¥t quµn s˙, ng°i sai l˙a quµn chi∆n tµm, tˆc l° quµn tinh nhuŒ, h∆t l›ng Ωünh gi¥c, t∫p luyŒn k˛ c°ng ΩıÏc c∂p lıÁng v° tiÀn r∂t h∫u.

áÃ tœch tr˘ th≈m lÓa g≠o ph›ng khi h°nh quµn tüi chi∆m cüc th°nh Í miÀn Trung, ng°i Ω¥t ra lÓa thŸ tÓc, thŸ n≠p, tˆc l° thˆ thu∆ phÚ thu (ngo°i thu∆ ΩiÀn).

— NØm 1792, mÂi ngıÈi nÊp thu∆ thŸ tÓc t˜ 1 Ω∆n 5 phıÁng. — NØm 1799, vÔng B÷nh áŸnh, PhÓ Y≈n mÂi mπu ruÊng nÊp 17 thØng g≠o. — NØm 1800 Í Gia áŸnh, mÂi ngıÈi n≠p 2 phıÁng, ngıÈi gi° t°n t∫t nÊp phµn n¯a.

RuÊng mÊt mπu nÊp mÊt phıÁng g≠o; mÊt phıÁng g≠o b∂y giÈ trŸ giü 7 tiÀn 30 Ω„ng. Nh˘ng nØm dÔng binh, s‚ thu∆ v° s‚ thŸ tÓc phÚ thu vπn kh·ng Ωð ΩÃ chi ti≈u, nh° nıËc thu trıËc thu∆ nØm tËi. VÀ thu∆ ruÊng, mÂi nØm nh° vua thµu hai k¸.

Nh° nıËc gi˘ ΩÊc quyÀn mua nh˘ng h‹a h≠ng li≈n hŒ tËi nhu c∑u quµn s˙ nhı k¡m, s∞t, Ω„ Ω„ng, di≈m, lıu ho°ng. NØm 1791, Ω¥t th≈m lŒ vÀ viŒc kh∏n hoang : sau khi kh∏n, 3 nØm mËi thµu thu∆, ai mu‚n kh∏n th÷ nÊp ΩÁn trong thÈi h≠n ng∞n l° 20 ng°y, quü thÈi gian ∂y, Ω∂t hoang s¡ giao cho quµn sÿ c°y c∂y, dµn kh·ng ΩıÏc gi°nh n˘a.

LÓa g≠o Ω∂t Gia áŸnh tœch c˙c g‹p ph∑n v°o viŒc ph®n c·ng cða NguyÕn ünh. nØm 1795 v° 1796, chÍ tiÀn g≠o Í Gia áŸnh ra tr˘ t≠i th°nh Di≈n Khünh. NØm 1799 lÓc ng°i ra Quy NhÁn, quµn lœnh l≠i chÍ th≈m quµn lıÁng, “ch≤ng hÀ thi∆u th‚n”. NØm 1802, s¯ chæp l° Gia áŸnh Ω‹i l∞m, ng°i sai quan tr∂n phüt g≠o kho cho dµn mıÏn, cÔng ra lŸnh gi®m thu∆ ruÊng cho t◊nh Gia áŸnh. Ph®i chØng v÷ lÓa g≠o dÔng v°o viŒc quµn quü nhiÀu ?

Thüng 2/1790, NguyÕn ünh cho xµy th°nh S°i G›n, theo h÷nh büt quüi (c›n c‹ t≈n l° Quy Th°nh) kiÃu th°nh Vauban cða Phüp (do Olivier de Puymanel v¡ kiÃu v° coi xµy c∂t). áµy l° Gia áŸnh kinh, NguyÕn ünh xem nhı kinh Ω· cða m÷nh, vËi thüi ΩÊ t˙ tin. T˜ th°nh n°y c‹ Ω∞p quan lÊ l≈n Bi≈n H›a, v° quan lÊ xu‚ng Tr∂n áŸnh (M˛ Tho) Ω∆n Cai L∫y, ΩıÈng rÊng 6 t∑m, hai b≈n ΩıÈng c‹ tr„ng cµy mÔ u v° cµy mœt l° thˆ cµy th‰ nghi.

NguyÕn ünh t˙ tin l° ph®i. B∂y giÈ lÓa g≠o Gia áŸnh c‹ nhiÀu, quµn sÿ Ωang th˜a th∞ng, mÊt s‚ sÿ quan Phüp l≠i tr˙c ti∆p giÓp ΩÎ. Ng°i ra lŸnh t∂n c·ng Quy NhÁn l∑n thˆ


nh∂t (1790). NguyÕn HuŒ bØng h°, l≠i c‹ cuÊc t∂n c·ng l∑n thˆ hai, l∑n thˆ ba ΩÃ r„i nØm 1801, Ω∆n Hu∆.

VÀ sau, nØm 1814, vua Gia Long c›n nh∞c nhÍ : “Gia áŸnh l° nÁi trung hıng, ng°y xıa ch◊ c‹ mÊt Ωüm Ω∂t v° mÊt toün quµn m° kh·i phÚc Ω∂t cÒ”. N≈n n‹i th≈m r±ng Ω‹ l° “Ωüm Ω∂t” tuy diŒn tœch nhfi h¬p nhıng t‚t, g„m Ω∂t gi„ng v° Ω∂t cÔ lao cða á„ng Nai v° C¯u Long, v° toün quµn kh·ng quü Ω·ng Ω®o nhıng g„m to°n nh˘ng n·ng phu Ω¨ chŸu c˙c kh∏n hoang, Ω∆n khi Ωi lœnh c∑m gıÁm r„i m° c›n ph®i c°y c∂y, ph®i Ω‹ng thu∆. á‹ l° h÷nh ®nh cða Vfl Tünh vËi 10000 quµn Í v˙a lÓa G› C·ng xin theo chµn ng°i.

NguyÕn ünh vÿnh viÕn rÈi Ω∂t á„ng Nai ΩÃ vÀ Hu∆ Ω·, nhıng Ω∂t á„ng Nai, Gia áŸnh vπn c›n gi˘ vai tr› cÒ : vai tr› v˙a lÓa, vai tr› tiÀn Ω„n cða nıËc ViŒt. Vua Cao Mi≈n v° vua Xi≈m c°ng thøm thu„ng vÔng Ω∂t ph÷ nhi≈u n°y.

Nh˘ng nØm thüi b÷nh ΩÈi Gia Long Gia Long xıng Ho°ng Ω∆ Í Hu∆, vÔng Gia áŸnh dˆt n≠n binh Ωao trong kho®ng thÈi

gian ng∞n, nhıng l° khü d°i so vËi thÈi chÓa NguyÕn v° cüc tr°o vua k∆ ti∆p. T˜ B÷nh Thu∫n trÍ v°o, vÀ m¥t h°nh chünh Ω¥t ra Gia áŸnh th°nh vËi quan T‰ng tr∂n c∑m Ω∑u, n∞m khü nhiÀu quyÀn h≠n, l¨nh coi cüc viŒc binh dµn, xµu thu∆ v° h÷nh ph≠t cða nØm tr∂n : Phi≈n An, Bi≈n H›a, áŸnh TıÈng, Vÿnh Thanh v° H° Ti≈n. L≠i coi lu·n tr∂n B÷nh Thu∫n vÀ m¥t quµn s˙. Dµn s‚ l∑n h„i Ω·ng ΩÓc, cüc t‰ng trıËc kia Ωa s‚ ΩÀu thØng l°m huyŒn, huyŒn thØng l°m phð.

ViŒc ph„n thŸnh cða thıÁng c®ng S°i G›n v° lˇ sÍ cða cüc tr∂n ΩıÏc ghi khü Ω∑y Ωð qua Gia áŸnh th°nh Th·ng chœ do TrŸnh Ho°i áˆc, ngıÈi ΩıÁng thÈi bi≈n so≠n. áıÈng giao th·ng v∫n t®i n∞m ıu th∆ vπn l° ΩıÈng thðy. Du khüch Hoa K¸ l° John White nØm 1819 c‹ Ω∆n S°i G›n, ghi l≠i trong quyÃn s‰ tay nhı sau :

— Th°nh lÒy S°i G›n xµy b±ng Ωü ong, k∆ b≈n mÊt cÁ thðy tr≠i, g∑n Ω‹ l° x‹m nh° cða dµn cı g„m nh˘ng lÀu lÚp xÚp, th∂p h¬p. X‹m bu·n bün Í vÀ hıËng á·ng. Khi Ωˆc Gia Long d¬p y≈n gi¥c Tµy SÁn th÷ dµn chÓng tÚ vÀ th°nh r∂t Ω·ng. H‡ s¯a sang nh° c¯a l≠i mËi, mÊt ph∑n lËn cüc gia Ω÷nh n°y d„n vÀ hıËng Tµy cða th°nh lÒy nh° vua”. ... “ThÈi bu‰i ∂y, d‡c theo hai b≈n bÈ s·ng v° bÈ kinh r≠ch c‹ v°i chÂ Ω¨ ΩıÏc c∏n Ωü hay xµy g≠ch k˛ c°ng, ch≠y n‚i d°i non ng°n thıËc tµy. VÀ c·ng lÊ, c‹ ΩıÈng Ω¨ l‹t Ωü nguy≈n mi∆ng lËn dÕ coi, nhıng ph∑n nhiÀu vπn quanh co u‚n khÓc v° kh·ng ΩıÏc sØn s‹c tu b‰ n≈n kh·ng ΩıÏc s≠ch”.

VÀ nhµn s‚ th÷ th°nh S°i G›n phfing ΩÊ l‚i : — 180 000 dµn b‰n th‰ — 10 000 ngıÈi Trung qu‚c. NØm 1822 “l≠i c‹ mÊt thÓ y sÿ qu˚ danh l° ·ng Finlayson thüp tÔng phüi Ωo°n

Crawfurd cÒng c‹ Ω∆n vi∆ng S°i G›n. Finlayson vi∆t : S°i G›n g„m hai th°nh ph‚, mÂi cüi ΩÀu rÊng lËn b±ng kinh Ω· nıËc Xi≈m La, ∂y l° :

— S°i G›n. — Pingeh. N≈n hiÃu Pingeh l° B∆n Nghæ (S°i G›n ng°y nay), c›n S°i G›n l° ChÏ LËn ng°y nay. Mˆc s®n xu∂t lÓa g≠o lÓc b∂y giÈ gia tØng nhı th∆ n°o ? ChÓng ta kh·ng c‹ con s‚ cÚ thÃ. Ch◊ bi∆t l° nØm 1804, vua Gia Long sai cüc quan ΩŸa

phıÁng tr˘ lÓa thu∆ v°o kho cho nhiÀu. Kho á„n áiÀn cða Gia áŸnh th°nh d˙ng nØm 1805 g„m hai d¨y kho ng‹i, mÂi d¨y g„m süu gian, tr˘ s‚ lÓa Ω„n ΩiÀn ΩÃ l°m s‚ lıu tr˘, c›n dı th÷ tr˘ theo kho Í cüc tr∂n.

NØm 1804, nıËc L˘ T‚ng (Phi Lu∫t Tµn) Ω‹i, xin Ωong g≠o Gia áŸnh, vua cho Ωong 500000 cµn g≠o, nØm 1817 vÔng Long H„, Sa áæc Ωð sˆc bün cho Cao Mi≈n, nhµn n≠n Ω‹i Ω∆n 10000 hÊc lÓa. NØm 1816, c‹ lŸnh c∂m thuyÀn bu·n kh·ng ΩıÏc chÍ lÓa g≠o ra nıËc LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 15/15

ngo°i. áıÈng thðy cÒng ΩıÏc tu ch◊nh l≠i, nh±m chuy≈n chÍ lÓa g≠o t˜ s·ng C¯u Long l≈n S°i G›n : nØm 1819, s¯a l≠i cho rÊng v° cho sµu con kinh n‚i liÀn t˜ VÒng GÔ (Tµn An) Ω∆n r≠ch M˛ Tho m° NguyÕn C¯u Vµn Ω¨ cho Ω°o t˜ nØm 1705, dÔng non 10000 dµn phu trong tr∂n áŸnh TıÈng. á°o xong, vua Ω¥t t≈n l° B®o áŸnh H°.

CÒng nØm 1819, sai Hu¸nh C·ng L˚ Ω‚c xu∂t dµn phu Ω°o con kinh n‚i liÀn t˜ c∑u B° Thu·ng (ThŸ Th·ng) Ω∆n kinh RuÊt Ng˙a (kinh RuÊt Ng˙a Ω°o t˜ nØm 1772), vua Ω¥t t≈n l° An Th·ng H° vã rÊng, vã sµu, hai b≈n bÈ ΩÃ Ω∂t tr‚ng, Ωıa s®n ph∏m t˜ TiÀn giang l≈n S°i G›n “d›ng s·ng sµu rÊng, ghe thuyÀn Ω∫u d°i 10 d¥m, theo hai con nıËc l≈n, nıËc r›ng, thuyÀn bø qua l≠i chøo ch‚ng ca hüt, ng°y Ω≈m t∂p n∫p, l°m chÂ Ω· hÊi lıu th·ng kh∞p ng®, th∫t l° tiŒn lÏi”.

HıÁng binh ΩıÏc bï cho vÀ c°y ruÊng (1810). LÓc chi∆n tranh, nhiÀu cıÈng h°o lÏi dÚng thÈi cÁ, chi∆m Ω∂t cða dµn n≈n vua ΩŸnh lŒ quµn c∂p c·ng ΩiÀn c·ng th‰ (1804), v° c·ng ΩiÀn c·ng th‰ kh·ng ΩıÏc bün v÷ b∂t cˆ l˚ do g÷. Ai l°m ruÊng ∏n l∫u, kh·ng khai büo ΩÃ Ω‹ng thu∆ th÷ c‹ thÃ m∂t Ω∂t, Ω∂t giao cho ngıÈi t‚ giüc.

V∂n ΩÀ cho vay ΩıÏc Ω¥t ra, tr≈n nguy≈n t∞c mÊt v‚n mÊt lÈi (tˆc b∂t quü b‰n), ngıÈi cho vay trüi phæp v° con nÏ lıÈng g≠t ΩÀu c‹ tÊi. T˜ nØm 1806, khi m∂t mÔa v÷ thi≈n tai, h≠n hün, lÚt lÊi th÷ c‹ lŒ l° chð ruÊng ph®i khai büo trıËc khi g¥t ΩÃ ΩıÏc miÕn thu∆. Khai büo gian ho¥c quan l≠i m° gi∂u kh·ng chŸu khai büo th÷ tÊi Ω„ng nhau. Khi thµu thu∆ c‹ ngıÈi Ωüng tin c∫y ng„i coi, ΩÀ ph›ng n≠n ngıÈi coi kho l°m kh‹ dµn, ch≈ lÓa x∂u t‚t, Ωong œt Ωong nhiÀu ΩÃ Øn h‚i lÊ.

TrŸnh Ho°i áˆc ghi chæp r±ng ngıÈi ΩŸa phıÁng œt dÔng nh˘ng ΩŸa danh vÀ h°nh chünh. H‡ dÔng t≈n cða “nh˘ng lˇ sÍ ho¥c chÂ nh‹m h‡p Ω·ng lËn, ho¥c chÂ ΩŸa Ω∑u” m° g‡i Ω≠i khüi, t‰ng quüt.

Trong dµn gian g‡i tr∂n Bi≈n H›a l° á„ng Nai B° RŸa, tr∂n Phi≈n An l° B∆n Nghæ S°i G›n, tr∂n áŸnh TıÈng l° Vÿnh GÔ M˛ Tho, tr∂n Vÿnh Thanh l° Long H„ Sa áæc, tr∂n H° Ti≈n l° C° Mau R≠ch Giü.

Trong mÊt tr∂n t≠i sao ch◊ ch‡n l˙a hai vŸ trœ, v° t≠i sao l˙a vŸ trœ n°y m° kh·ng l˙a vŸ trœ khüc ? Dµn gian n‹i th°nh th‹i quen ∞t c‹ l˚ do ri≈ng. Theo chÓng t·i nghÿ Ω‹ l° h‡ mu‚n xüc nh∫n nÁi l°m Øn sung tÓc, “l°m Øn“ c‹ nghÿa l° mua bün, c°y c∂y.

S°i G›n l° th°nh ph‚ cða ngıÈi Trung Hoa d˙ng l≈n lÓc ban Ω∑u, n¥ng vÀ bün s◊, trong khi th°nh ph‚ B∆n Nghæ do ngıÈi ViŒt xµy d˙ng vÀ sau, n¥ng vÀ bün l¿ v° l° khu h°nh chœnh. VÒng GÔ tˆc l° chÏ Tµn An ng°y nay, tuy kh·ng c‹ chÏ lËn nhıng Ωüng chÓ ˚ nhÈ kh∏n hoang lµu ΩÈi, Ω∂t khü t‚t. Sa áæc n±m trong tr∂n Vÿnh Thanh, l° nÁi sung tÓc dµn cı trÔ m∫t, s‚ng nhÈ hu≈ lÏi ruÊng t‚t v° vıÈn cµy Øn trüi. Tr∂n H° Ti≈n, vËi lˇ sÍ n‰i danh l° Ω¬p nhıng nghøo, kh·ng thÃ s®n xu∂t Ωð lÓa g≠o, cü m∞m, ch◊ c‹ vÔng chung quanh chÏ C° Mau v° chÏ R≠ch Giü l° dÕ Ωünh lıËi v° l°m ruÊng dÕ trÓng mÔa, t°u bu„m H®i Nam ra v°o chÍ cü kh·, g≠o.

Gia áŸnh th°nh Th·ng chœ (trong mÚc CıÁng V˙c Chœ) Ω¨ n≈u rfl danh süch cüc huyŒn, t‰ng, th·n Í to°n cfli Gia áŸnh th°nh h„i ΩÈi Gia Long. VÔng n°o t∫p trung nhiÀu l°ng x¨ tr≈n diŒn tœch nhfi th÷ nhˆt ΩŸnh l° Ω∂t t‚t, kh∏n hoang c‹ k∆t qu®. VÔng n°o c‹ quü œt l°ng x¨ tr≈n diŒn tœch quü rÊng th÷ Ω∂t x∂u. Nguy≈n t∞c l∫p l°ng x¨ l° c‹ ngıÈi, tˆc l° dµn bÊ. Dµn bÊ ph®i nhiÀu Ω∆n mˆc n°o Ω‹ (thıÈng l° 10 ngıÈi) mËi l∫p ΩıÏc mÊt l°ng.

MÚc CıÁng V˙c Chœ giÓp ta th∂y h÷nh ®nh khü rfl rŒt vÀ t÷nh h÷nh kh∏n hoang lÓc b∂y giÈ. MÊt thœ dÚ cÚ thÃ l° vÔng Ki∆n H›a ng°y nay (tˆc l° khüi quüt vÔng cÔ lao B®o v° cÔ lao Minh cða B∆n Tre thÈi Phüp thuÊc) tuy diŒn tœch nhfi nhıng l° mÊt huyŒn, l∂y t≈n l° huyŒn Tµn An vËi hai t‰ng Tµn Minh 72 th·n v° An B®o 63 th·n. Ri≈ng t‰ng H›a B÷nh (vÔng G› C·ng, ChÏ G≠o v° An H‹a) c‹ Ω∆n 86 th·n, kh·ng kæm vÔng Ω·ng dµn S°i G›n, ChÏ LËn.


Trong khi ∂y, mÊt huyŒn Í vÔng kh‹ kh∏n hoang vËi diŒn tœch to rÊng ch◊ c‹ 37 th·n : huyŒn Vÿnh áŸnh, bao g„m phœa h˘u ng≠n H∫u giang, t˜ bi≈n giËi Chµu á‚c Ω∆n v°m Ba Th∞c Í biÃn Nam H®i v° chıa phµn ra th°nh t‰ng nhı Í miŒt tr≈n;

MÊt nÁi khüc, Ω∂t phøn v° nıËc m¥n l° mÒi C° Mau (nay l° An Xuy≈n v° mÊt ph∑n cða B≠c Li≈u) ch◊ c‹ 40 x¨ th·n. VÔng R≠ch Giü (Ki≈n Giang ng°y nay, tr˜ H° Ti≈n) g„m mÊt huyŒn vËi 2 t‰ng, t‰ng thˆ nhˆt l° Ki≈n áŸnh c‹ 7 th·n, t‰ng thˆ nh÷ l° Thanh Giang c‹ 4 th·n. Trong s‚ n°y l≠i c‹ nh˘ng n∫u, nh˘ng thuÊc, tˆc l° x¨ th·n chıa th°nh h÷nh Ω∑y Ωð.

á„ng ruÊng Í S°i G›n g„m dµn s‚ Ω·ng ΩÓc, lÓa bün cao giü, hoa m°u phÚ dÕ khai thüc: H‹c M·n, B° áiÃm, G› V∂p, ho¥c phœa PhÓ Lµm, B÷nh Ti≈n, B÷nh Tµy, B÷nh á·ng.

Nh˘ng con s‚ tr≈n ch◊ ghi nh˘ng th·n x¨ do ngıÈi ViŒt Nam th°nh l∫p. Phœa H∫u giang, ruÊng nıÁng chıa Ω∆n Ω‰i œt oi, dµn s‚ kh·ng quü thıa thËt, ch◊ v÷ ph∑n CıÁng V˙c Chœ kh·ng ghi l≠i nhµn s‚, diŒn tœch cüc s‚c Cao Mi≈n, t∫p trung Í vÔng Tr° Vinh, R≠ch Giü, B≠c Li≈u, C∑n ThÁ, S‹c TrØng.

Ri≈ng vÀ vÔng g∑n chÏ H° Ti≈n ghi 6 ph‚, sÍ cða ngıÈi T°u, 26 s‚c Cao Mi≈n v° 19 x¨ th·n ViŒt Nam (trong s‚ n°y c‹ 12 th·n Í Ω®o PhÓ Qu‚c).

“HuyŒn Ki∆n H›a Ω∂t ruÊng ph÷ nhi≈u, m≈nh m·ng büt ngüt. NhiÀu ngıÈi lo viŒc canh n·ng l°m g‚c, trong nh° c‹ châ v˙a lÓa g≠o Ω∑y d∏y”. MÚc Phong TÚc Chœ cða TrŸnh Ho°i áˆc ca ngÏi trıÈng hÏp huyŒn Ki∆n H›a (tr∂n áŸnh TıÈng). áŸnh TıÈng lÓc b∂y giÈ khü rÊng rï, huyŒn Ki∆n H›a n‹i tr≈n bao g„m tr‡n vÔng G› C·ng, vÔng ChÏ G≠o, lu·n c® vÔng Ω∂t gi˘a s·ng Ba Lai v° C¯a á≠i (tˆc l° An H‹a ng°y nay). VÔng G› C·ng n‰i danh Ω∂t t‚t, g≠o ngon. á∂t Í bÈ C¯a TiÃu v° C¯a á≠i l° phÔ sa cao rüo. N‹i ri≈ng vÀ tñg tr∂n, áŸnh TıÈng (vËi G› C·ng l°m n›ng c‚t) l° v˙a lÓa quan tr‡ng nh∂t cða xˆ Gia áŸnh.

VÀ Ω∂t ruÊng, Í nÁi c‹ nÓi Ω„i v° c‹ Ω„ng b±ng nhı miÀn Trung, theo lŒ t˜ lµu, cˆ phµn chia ra sÁn ΩiÀn v° th®o ΩiÀn. SÁn ΩiÀn c‹ nØng xu∂t kæm, th®o ΩiÀn nØng xu∂t cao, v÷ v∫y m° trong viŒc quy ΩŸnh thu∆ ΩiÀn, lu·n lu·n th®o ΩiÀn chŸu thu∆ cao hÁn.

Í vÔng Ω„ng b±ng C¯u Long, ΩÃ tiŒn viŒc thu∆ kh‹a, nÁi n°o Ω∂t mËi trıng kh∏n th÷ khai l° sÁn ΩiÀn (m¥c d∑u kh·ng c‹ nÓi) ΩÃ chŸu thu∆ nh¬, v°i nØm sau khi Ω∂t Ω¨ th°nh thÚc (trÍ th°nh Ω∂t thuÊc) th÷ nµng l≈n l°m th®o ΩiÀn.

RuÊng Í Ω„ng b±ng á„ng Nai v° C¯u Long chia ra hai lo≠i, Ωˆng vÀ m¥t k˛ thu∫t c°y bã m° xæt (s˙ phµn biŒt n°y qua thÈi Phüp thuÊc vπn c›n) :

— á∂t c°y — á∂t phüt RuÊng Ω∂t c°y thıÈng l° tıÁng Ω‚i cao, chÈ mıa mËi c°y, thıÈng l° khai thüc lµu nØm,

n∆u kh·ng c°y th÷ m¥t Ω∂t quü c±n cÂi thi∆u ch∂t m°u mÎ, c°y ΩÃ trÊn Ω∂t l≈n. VÔng Phi≈n An, Bi≈n H›a g„m lo≠i ruÊng c°y. RuÊng Ω∂t phüt l° Ω∂t th∂p, c›n mËi, œt khai thüc, m¥t Ω∂t c›n nhiÀu cfi v° phµn, n∆u

c°y th÷ Ω∂t phøn phœa dıËi l≠i tr„i l≈n l°m hı lÓa (TrŸnh Ho°i áˆc ghi l° “tr≠ch ΩiÀn” ΩÃ ch◊ lo≠i Ω∂t phüt n°y).

Mu‚n l°m ruÊng Ω∂t phüt, khi sa mıa, nıËc l≈n cÎ ba t∂c tµy th÷ phüt cfi (TrŸnh Ho°i áˆc dÔng ch˘ tr®m ph≠t, nhıng kh·ng n‹i rfl l° phüt b±ng thˆ dÚng cÚ g÷). Theo ˚ ki∆n chÓng t·i, n·ng dµn thÈi ∂y dÔng cµy ph¨ng m° ngıÈi Mi≈n Ω¨ dÔng t˜ trıËc. Ph¨ng gi‚ng nhı cµy m¨ t∂u, cün ph¨ng u‚n l≠i theo g‹c thıËc thÏ, lıÎi ph¨ng d°i cÎ b®y, tüm t∂c tµy. NgıÈi phüt cˆ Ωˆng nghi≈ng m÷nh m° chæm, dÔng cµy cÔ nøo g≠t cfi qua mÊt b≈n r„i chæm ti∆p. Phüt cfi xong xu·i, dÔng cµy bã c°o thˆ to m° d‡n cho Ω∂t tr‚ng tr®i, sau Ω‹ l° c∂y vËi cµy n‡c (Ω∂t kh·ng c°y n∆u dÔng tay m° c∂y th÷ kh·ng t°i n°o khoæt lÂ ΩÃ nhæt cµy m≠ ΩıÏc).

RuÊng Ω∂t phüt (tr≠ch ΩiÀn) Í Vÿnh Thanh mÊt hÊc gi‚ng thµu ΩıÏc 300 hÊc, trong khi ruÊng c°y Í Phi≈n An, Bi≈n H›a mÊt hÊc lÓa gi‚ng ch◊ Ωem l≠i 100 hÊc.


Gi‚ng lÓa s≠ (l≈n cao theo nıËc lÚt) tuyŒt nhi≈n kh·ng th∂y nh∞c tËi. LÓc b∂y giÈ, viŒc mua bün, li≈n l≠c vËi Cao Mi≈n cÒng khü thıÈng xuy≈n. LÓa s≠ c‹ nhiÀu Í Cao Mi≈n, t≠i sao ta kh·ng cho du nh∫p ΩÃ gi®i quy∆t viŒc tr„ng t◊a Í ph∑n Ω∂t rÊng m≈nh m·ng phœa á„ng Thüp MıÈi v° phœa Chµu á‚c ? Theo thiÃn ˚ chÓng t·i, b∂y giÈ Ω∂t gi„ng Í bÈ s·ng c›n nhiÀu, chıa c∑n khai thüc quü xa t∫n vÔng Chµu á‚c v° á„ng Thüp. V® l≠i, lÓa s≠ kh·ng ngon cÁm, bün th∂p giü tr≈n thŸ trıÈng.

Trong Gia áŸnh th°nh Th·ng Chœ, kh·ng lÈi l¡ n°o ΩÀ c∫p Ω∆n l‚i canh tüc mÊt nØm hai mÔa ruÊng (khi ngıÈi Phüp chi∆m nıËc ta h„i cu‚i th∆ k˝ 19, Í Nam k¸ vπn chıa l°m mÊt nØm hai mÔa). RuÊng hai mÔa Ω›i hfii Ω∂t cao rüo, ΩÃ c‹ thÃ Ω∞p bÈ m° gi˘ nıËc ho¥t tüt nıËc v°o ruÊng c≠n. á∞p bÈ v° tüt nıËc Ω›i hfii nhµn c·ng, cüc th¯a ruÊng ph®i liÀn l≠c, g∑n nhau. NgıÈi n·ng phu lÓc b∂y giÈ v÷ Ω∂t c›n t‚t v° rÊng n≈n chıa nghÿ Ω∆n cüch khai thüc thµm canh ∂y. LÓc r®nh rÂi, h‡ tr„ng Ω∫u, b∞p khao dÕ sinh lÏi v° œt t‚n c·ng hÁn.

Do¨n U∏n tñg l° th˙ ün süt t◊nh Vÿnh Long v°o nØm 1833 (sau l°m Ω∆n T‰ng Ω‚c An H°) ghi l≠i v°i chi ti∆t vÀ cüch l°m ruÊng : “ViŒc tr„ng lÓa th÷ cˆ phüt r≠p lau s∫y, bã cfi hai ba l∑n r„i c∂y, kh·ng phœ sˆc nhiÀu. Nhı Ω¨ c∂y r„i th÷ kh·ng c∑n tr·ng nom tËi, cÒng khfii ph®i lo nıËc h≠n. V°o nh˘ng thüng 7, 8, 9 lÚc tÚc c°y c∂y, Ω∆n nh˘ng thüng 11, thüng ch≠p mËi l∑n lıÏt g¥t hüi, r„i gom nh‹m l≠i ΩÃ ngay ngo°i ruÊng, tËi ra gi≈ng l‚i thüng 2, thüng 3 mËi cho trµu Ω≠p l∂y lÓa hÊt”. “C‰ nhµn n‹i : Xuµn canh, h≠ vµn, thu thµu, Ω·ng t°ng xæt ra kh·ng thÃ ho°n to°n ΩÓng vËi m‡i vÔng, ho¥c th‰ ngÁi kh·ng ΩiÀu hÏp, th‰ tÚc th÷ theo th‹i quen m° l°m, ho¥c gi® khœ h∫u c‹ sËm c‹ t‚i khüc nhau, ri≈ng t·i cÒng chıa th∂u Ω≠t ΩıÏc v∫y. CÒng nhı n‹i vÀ hoa qu®, t≠i nhiÀu t◊nh dıa ΩÀu Ω≠i khüi chœn v°o mÔa h≠, m° Nam K¸ l≠i chœn v°o Ω·ng xuµn. T≠i B∞c k¸, sen nÍ mÔa h≠, m° Kinh k¸ (Hu∆) l≠i trÂ b·ng v°o gi˘a thÈi gian giao mÔa Ω·ng xuµn, c›n Nam k¸ th÷ b‚n mÔa sen ΩÀu c‹ hoa c®”.

VÀ phong tÚc Í miÀn Nam lÓc b∂y giÈ, TrŸnh Ho°i áˆc ghi l≠i khü nhiÀu chi ti∆t, xin lıÏc k≈ v°i Ωo≠n, chˆng tfi viŒc kh∏n hoang Ωem l≠i mˆc s‚ng sung tÓc : “Í Gia áŸnh, c‹ khüch Ω∆n nh° Ω∑u ti≈n gia chð dµng tr∑u cau, sau dµng ti∆p cÁm bünh, ti∆p Ωï tr‡ng h∫u, kh·ng kÃ ngıÈi thµn sÁ, quen l≠, t·ng tœch Í Ωµu, ∞t ΩÀu thµu n≠p kho®n Ωï, cho n≈n ngıÈi Ωi chÁi kh·ng c∑n Ωem tiÀn g≠o theo, m° l≠i c‹ nhiÀu ngıÈi l∫u xµu, tr‚n thu∆ Ωi Ω∆n xˆ n°y ∏n nÓp, bÍi v÷ c‹ chÂ dung dıÎng v∫y”. “á∂t Gia áŸnh nhiÀu s·ng, kinh, cÔ lao, bï cüt n≈n trong 10 ngıÈi Ω¨ c‹ 9 ngıÈi bi∆t nghÀ bÁi lÊi, chøo thuyÀn, l≠i ıa Øn m∞m, ng°y Øn ba b˘a cÁm m° œt khi Øn chüo”. L≠i c‹ th‹i ΩÔa cÏt, b±ng cüch thüch Ω‚ nhau Øn ho¥c u‚ng th∫t nhiÀu. Do¨n U∏n chæp : “CÒng c‹ k¿ nghøo ph®i Ωi Øn xin, nhıng mÂi thüng h‡ ch◊ Ωi xin mÊt l∑n cÒng Ωð s‚ng r„i. H‡ thıÈng t˙u nhau nÁi Ω÷nh mi∆u, mÂi ngıÈi ΩÀu c‹ mÔng m°n ri≈ng. TrÊm c∞p cÒng œt x®y ra, trµu th÷ c‹ chu„ng nh‚t ngo°i Ω„ng”. H‡ r∂t thœch ca hüt, kh·ng ng°y n°o l° kh·ng c‹ mÓa hüt.

NgıÈi T°u c›n khai thüc ruÊng mu‚i Í vÔng biÃn S‹c TrØng (Ba Th∞c). Bi≈n H›a n‰i danh vËi nghÀ tr„ng mœa, l°m ΩıÈng. Rñg Tµy Ninh s®n xu∂t nhiÀu gÂ t‚t, Ω¥c biŒt l° d∑u rüi ΩÃ træt ghe, l°m Ωu‚c.


1.2) Nhu c∑u xüc ΩŸnh vÔng bi≈n giËi ViŒt Mi≈n áÈi Gia Long, v∂n ΩÀ bi≈n giËi Í Gia áŸnh th°nh ΩıÏc t≠m ‰n ΩŸnh. Cüc h®i Ω®o quan

tr‡ng ΩÀu c‹ ngıÈi ViŒt Ω∆n khai thüc. T≠i Ω®o C·n L·n lÓa, b∞p, khoai, Ω∫u tuy kh·ng Ωð dÔng nhıng dµn Í Ω®o k∆t Ωo°n l°m binh sÿ, g„m 3 ΩÊi, khai thüc h®i s®n, tr„ng cau. Gi¥c cıËp M¨ Lai ch◊ Ω∆n khu∂y r‚i t≠m thÈi. á®o PhÓ Qu‚c phœa vŸnh Xi≈m La ΩıÏc b‚ trœ ph›ng thð c∏n th∫n, dµn PhÓ Qu‚c Ω¨ tñg h∆t l›ng ðng hÊ lÓc Gia Long t∏u qu‚c, g„m 12 th·n x¨ v° thuÊc. H›n SÁn Rüi c‹ dµn, l∫p th°nh mÊt th·n.

Ri≈ng vÀ H° Ti≈n th÷ kh·ng c›n quan tr‡ng, t˜ khi bŸ gi¥c Xi≈m Ω‚t phü nØm 1771. H∫u duŒ cða h‡ M≠c tuy ΩıÏc Gia Long chi∆u c‚ nhıng thi∆u t°i kinh bang t∆ th∆, v® l≠i, tr‡ng tµm viŒc thıÁng mï Ω¨ nghi≈ng h≤n vÀ phœa S°i G›n, á° N≥ng ; viŒc mua bün vËi Cao Mi≈n th÷ Ω¨ c‹ Sa áæc, Cüi Bø. Vua Gia Long cho cüc t°u bu·n v° ghe bu·n Í h≠t H° Ti≈n ΩıÏc miÕn thu∆ (1810), Ω„ng thÈi di chuyÃn mÊt s‚ quan l≠i, vi≈n chˆc Í b‚n tr∂n miÀn tr≈n Ω∆n tØng cıÈng cho tr∂n H° Ti≈n, gia tØng binh sÿ ΩÃ lo viŒc tu∑n ph›ng gi¥c biÃn. NØm sau (1811) vua cho TrıÁng PhıËc Giüo v° BÔi áˆc Mµn Ω∆n H° Ti≈n ΩÃ tu ch◊nh th°nh ph‚, chi≈u dÚ lıu dµn : ngıÈi Trung Hoa, ngıÈi Cao Mi≈n, ngıÈiCh° (g‡i l° ch° Chµu Giang), ΩÀu c‹ d°nh khu v˙c cı trÓ ri≈ng, khü phµn minh. Tuy nhi≈n, thıÁng c®ng H° Ti≈n kh·ng sao hıng thŸnh ΩıÏc nhı trıËc.

Vua Gia Long Ω¥t quan b®o hÊ Í Cao Mi≈n, nhıng nhı Ω¨ n‹i, Ω‚i thð cða dµn ViŒt Nam vπn l° vua Xi≈m vËi chœnh süch hung hØng Ωang t÷m cüch mÍ rÊng bi≈n giËi. T˜ nØm 1795, Xi≈m chi∆m cˆ lu·n vÔng Battambang v° Siemrap cða Cao Mi≈n. NØm 1814, l∂n lu·n vÔng Mælouprey v° Stungtreng thuÊc t® ng≠n s·ng C¯u Long, th‡c sµu gi˘a l¨nh th‰ L°o v° Mi≈n. Vua Xi≈m c›n c‹ tham v‡ng “Nam ti∆n” xu‚ng bün Ω®o M¨ Lai.

VÀ m¥t nÊi an, t˜ lÓc t∏u qu‚c, Gia Long n∞m ΩıÏc t÷nh th∆ Ω‚i vËi cüc vÔng t∫p trung s‚c Mi≈n. NØm 1780, ngıÈi Mi≈n Í Tr° Vinh l°m lo≠n, nhıng tıËng áÂ Thanh Nhµn d¬p ΩıÏc vËi chi∆n thu∫t khü tinh vi. NØm 1757, nhÈ l¨nh tÚ Mi≈n l° NguyÕn VØn T„n theo chÓa NguyÕn n≈n vÔng Tr° çn s‚ng y≈n l°nh, ch≤ng c‹ m∑m m‚ng ph®n lo≠n. NgıÈi Mi≈n trÍ th°nh dµn binh gi˘ an ninh, Ω‹ng Ω„n t≠i ΩŸa phıÁng, h‡ hıÍng ch∆ ΩÊ t˙ trŸ khü rÊng rï, nhÈ Ω‹ m° “nh˘ng chÂ g› hoang Ω∂t tr‚ng Ω¨ ΩıÏc khai kh∏n th°nh ruÊng vıÈn tr„ng t◊a”. Vua Gia Long cÒng ra lŸnh cho quµn v° dµn trong Ω∂t Gia áŸnh tr® l≠i nh˘ng ph∑n ruÊng Ω∂t chi∆m cða ngıÈi Cao Mi≈n v° kh·ng tün th°nh viŒc dÔng ngıÈi Mi≈n l°m Ω∑y tË (1816).

ViŒc b®o vŒ bi≈n giËi ViŒt Mi≈n áŸa th∆ Chµu á‚c, H° Ti≈n kh·ng kæm B∞c th°nh. Vua Gia Long Ω¨ quan niŒm rfl rŒt

nhı th∆. B∞c th°nh ΩÃ ngØn ngã n≠n xµm lØng cða Trung Hoa; H° Ti≈n, Chµu á‚c ΩÃ ngØn ngã gi¥c Xi≈m v° gi¥c Cao Mi≈n.

Gi˘a ta v° Cao Mi≈n, bi≈n giËi c‹ ph∑n giüp v°o tr∂n Phi≈n An v° á„ng Thüp MıÈi, nhıng con ΩıÈng chi∆n lıÏc b∂y lµu vπn l° s·ng C¯u Long, cÚ thÃ l° TiÀn giang, nÁi Ω‚i phıÁng c‹ thÃ t˜ Nam Vang Ω‰ xu‚ng nhanh ch‹ng r„i th‡c v°o áŸnh TıÈng. VÀ phœa vŸnh Xi≈m La, c›n R≠ch Giü, H° Ti≈n Í süt mæ biÃn.

á„n lÒy Í H° Ti≈n v° Chµu á‚c Ω¨ c‹ t˜ lµu, kÃ c® Ω„n Tµn Chµu, Ω„n Sa áæc. L±n ranh bi≈n giËi gi˘a ta v° Cao Mi≈n khi Cao Mi≈n dµng Ω∂t T∑m Phong Long l°

vÔng ngıÈi Mi≈n g‡i l° Mæat Chruk (tˆc l° mfl cða con heo, ta µm l≠i l° Ng‡c Lu∫t, M∫t Lu∫t), Ω≠i khüi l∂y s·ng Chµu á‚c l°m ranh giËi. á„n Chµu á‚c Í phœa tµy s·ng Chµu á‚c, thð sÍ phð M∫t Lu∫t Cao Mi≈n Í bÈ phœa Ω·ng s·ng Chµu á‚c, ∂y l° ΩŸa Ω∑u quan ®i tr∂n Vÿnh Thanh v° nıËc Cao Mi≈n. Vua Gia Long Ω¥t t≈n vÔng Chµu á‚c l° Chµu á‚c Tµn LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 19/19

CıÁng, Ω¥t chˆc Qu®n Ω≠o. T˜ Ω„n Chµu á‚c Ω∆n vŸnh Xi≈m La, ΩıÈng ranh giËi quü mÁ h„ : V°m s·ng Chµu á‚c (ngıÏc vÀ phœa b∞c) ti∆p Ω∆n vÔng Th∂t SÁn v° r≠ch Giang Th°nh. NØm thˆ 14 (1815), Gia Long ra lŸnh cho tr∂n thð Vÿnh Thanh l° Lıu PhıËc TıÈng Ωem dµn binh trong tr∂n h≠t 3000 ngıÈi ΩÃ xµy Ω„n, chung quanh c‹ h°o th·ng vËi s·ng cüi, xµy v°o thüng ch≠p. Ng°i gi®i thœch vËi vua Cao Mi≈n r±ng Ω∞p Ω„n Chµu á‚c l° ΩÃ gi˘ y≈n tr∂n H° Ti≈n, l°m nÁi ti∆p ˆng cho th°nh Nam Vang. Ng°i mu‚n n‹i Ω∆n viŒc quµn Xi≈m s¡ can thiŒp v°o Cao Mi≈n. Ng°i ra lŸnh xµy Ω„n cho nhanh k¿o b∫n rÊn Ω∆n viŒc c°y c∂y cða Ωüm ngıÈi Ωi l°m xµu. á„n Chµu á‚c v˜a xµy xong, vua Gia Long xem ΩŸa Ω„, n≈u ˚ ki∆n : “Xˆ n°y n∆u mÍ ΩıÈng thðy th·ng vËi H° Ti≈n thÈi n·ng thıÁng ΩÀu lÏi c®, ng°y sau dµn Í c°ng Ω·ng, Ω∂t mÍ c°ng rÊng, s¡ th°nh mÊt tr∂n to”. Nhıng NguyÕn VØn Nhµn tµu can n≈n ng°i bfi ˚ ki∆n ∂y.

Tuy nhi≈n Ω‹ ch◊ l° bfi t≠m thÈi. Ng°i mu‚n l∫p mÊt tr∂n mËi, tüch ra khfii tr∂n Vÿnh Thanh quü d°i (tr∂n Vÿnh Thanh Øn t˜ bi≈n giËi Cao Mi≈n Ω∆n biÃn Nam H®i). Ng°i mu‚n cho lıu dµn quy tÚ ΩÃ mÍ Ω∂t. MÊt ngıÈi T°u l°m quan cho ta b≈n Cao Mi≈n t≈n l° DiŒp HÊi ΩıÏc g‡i vÀ, b∂y lµu DiŒp HÊi ΩıÏc ti∆ng l° mπn cün “x¯ viŒc g÷ dµn cÒng b±ng l›ng”. DiŒp HÊi ΩıÏc c¯ l°m CÁi phð Chµu á‚c, khi∆n chi≈u t∫p ngıÈi ta, ngıÈi Th‰ v° ngıÈi T°u v°o Ω‹ cho Ω·ng, hÕ c‹ bi∆t nghÀ tr„ng cµy, nu·i sÓc v∫t, bu·n bün hay l°m nghÀ g‚m, cho tÔy nghÀ nghiŒp l°m Øn, ngıÈi n°o thi∆u v‚n th÷ nh° nıËc cho vay. L≠i truyÀn dÚ quan T‰ng tr∂n Gia áŸnh r±ng : dµn mËi phð t∫p, n≈n d≠y l°m cüc viŒc lÏi œch khi∆n dµn ΩıÏc an cı l≠c nghiŒp, chÈ cüc viŒc th°nh r„i s¡ tµu l≈n.

Vua Gia Long hiÃu rfl t÷nh h÷nh vÔng bi≈n giËi Chµu á‚c ; xˆ n°y c‹ Ω„i nÓi, chØn nu·i sÓc v∫t dÕ d°ng ; t˜ xıa, ngıÈi Mi≈n gifii vÀ nghÀ l°m Ω„ g‚m, n≈n th¯ c®i ti∆n l≠i. R∂t ti∆t l° Ω∂t Í vÔng Th∂t SÁn quü x∂u, ch◊ c‹ thÃ l°m n„i, c° r°n, g≠ch ng‹i, chË kh·ng l°m t· chæn ΩıÏc. ViŒc quy dµn l∫p ∂p lÓc b∂y giÈ cÒng kh‹ v÷ dµn ViŒt thıa thËt ; Í phœa nam, g∑n C∑n ThÁ v° g∑n Vÿnh Long c›n nhiÀu Ω∂t t‚t chıa kh∏n h∆t, Ωi l°m Øn Í t∫n bi≈n giËi Chµu á‚c l° chuyŒn phi≈u lıu. NgıÈi T°u, ngıÈi Cao Mi≈n vËi nghÀ l°m Ω„ g‚m, nghÀ chØn nu·i, tr„ng cµy ΩıÏc nh∞c tËi l° ph®i.

TrıËc khi mu‚n khÁi ΩÊng sinh ho≠t kinh t∆ cho vÔng Chµu á‚c, ng°i ra lŸnh cho NguyÕn VØn Tho≠i (Tho≠i Ng‡c H∑u) Ω°o con kinh sau n°y g‡i l° Tho≠i H° (g‡i n·m na l° kinh NÓi S∫p) trong nØm 1817, v°o thüng 11, dÔng 1500 dµn xµu g„m ngıÈi ViŒt v° ngıÈi Cao Mi≈n, Ω°o hÁn mÊt thüng mËi xong. áµy l° con ΩıÈng m° trıËc kia dµn gian thıÈng Ωi, nhıng ch∫t h¬p, nay Ω°o nËi rÊng th≈m. Tho≠i H° Ω¨ c‹ s≥n Í khÓc Ω∑u v° Ωo≠n ch‹t, ch◊ væt l≠i ph∑n gi˘ ΩÃ n‚i liÀn t˜ H∫u giang qua R≠ch Giü b≈n bÈ vŸnh Xi≈m La (ng‡n cða R≠ch Giü l° r≠ch S‚c Su·ng, ΩŸa danh Mi≈n, s¯ ghi l° Khe Song). MÚc Ωœch trıËc ti≈n cða viŒc Ω°o kinh vπn l° quµn s˙. Ng°i nghÿ : chÂ ∂y g∑n Chµn L≠p, ΩŸa th∆ r∫m r≠p l∞m, Ω°ng thðy Ωi qua Ki≈n Giang th÷ l∞m bÔn v° cfi. Ng°i ra lŸnh c∞m dµn kh·ng ΩıÏc ch¥t cµy tr≈n nÓi S∫p, nÁi con kinh n°y Ωi ngang qua, ch∞c v÷ mu‚n gi˘ phong thðy.

Nhıng viŒc Ω°o kinh n‚i liÀn Chµu á‚c qua H° Ti≈n Í bi≈n giËi vπn l° m‚i b∫n tµm cða ng°i. Kinh Tho≠i H° Ω°o xong Í phœa Nam cÒng nhı con kinh Vÿnh T∆ s∞p Ω°o Í phœa B∞c vπn nh±m mÚc Ωœch Ωıa thðy quµn cða ta t˜ H∫u giang ra vŸnh Xi≈m La th∫t nhanh, ΩÃ gi˘ Ki≈n Giang v° chÏ H° Ti≈n, ng˜a quµn Xi≈m Ωem binh Ω∆n th÷nh l÷nh. Khi vÂ vÀ v° ΩÊng vi≈n dµn trong tr∂n Vÿnh Thanh, ng°i n‹i th≤ng l° “c·ng tr÷nh Ω°o s·ng ∂y (n‚i Chµu á‚c qua H° Ti≈n) r∂t kh‹. ViŒc nh° nıËc v° cüch ph›ng gi˘ bÈ cfli quan hŒ r∂t lËn. B‡n ngıÁi tuy l° kh‹ nh‡c mÊt l∑n m° œch lÏi cho mu·n ΩÈi vÀ sau, ph®i b®o nhau bi∆t, chË n≈n sÏ nh‡c”. TrıËc khi Ω°o kinh, ng°i cÒng tr∂n an sˆ gi® cða Cao Mi≈n.

Kinh Vÿnh T∆ Ω°o nØm nØm mËi xong, ngıng r„i l≠i ti∆p tÚc. C‹ Ωo≠n dÕ Ω°o v÷ nh±m nÁi Ω∂t ruÊng, s÷nh l∑y (khÓc kinh n°y qua vÔng B∆n á‰i), nhıng c‹ khÓc Í Ω∂t cˆng, c‹ Ωü, süt chµn nÓi. MÔa n∞ng ph®i ngıng l≠i v÷ thi∆u nıËc u‚ng cho dµn phu. Vua Minh M≠ng


ti∆p tÚc c·ng tr÷nh do Gia Long ΩÀ xıËng. L≈ VØn DuyŒt huy ΩÊng Ω∆n 55000 dµn c·ng, g„m ngıÈi ViŒt Í Vÿnh Thanh, áŸnh TıÈng v° ngıÈi Mi≈n Í Ω„n Uy ViÕn (Tr° çn do NguyÕn VØn T„n c∑m Ω∑u).

Mï Ω∆n nay, dµn gian c›n nh∞c l≠i nh˘ng kh‹ khØn khi Ω°o con kinh n°y, lËp th÷ ch∆t v÷ bŸnh, lËp th÷ tr‚n vÀ d‡c ΩıÈng bŸ s∂u Øn thŸt. N‹i Ω∆n kinh Vÿnh T∆, vua Minh M≠ng kh·ng che gi∂u mÚc Ωœch quµn s˙ : “áˆc Ho°ng kh®o Th∆ t‰ Cao ho°ng Ω∆ ta (Gia Long) mıu sµu, nghÿ xa, chÓ ˚ viŒc ngo≠i bi≈n...”. ViŒc ∂y (viŒc Ω°o kinh) kh·ng lÏi g÷ cho Chµn L≠p.

Nh˘ng th°nh qu® Ω∑u ti≈n N≈n nhË tr∂n Vÿnh Thanh ΩÈi Gia Long v° Ω∑u Minh M≠ng bao g„m cüc t◊nh thÈi Phüp

thuÊc : B∆n Tre, Tr° Vinh, Vÿnh Long, Sa áæc, S‹c TrØng, Long Xuy≈n, Chµu á‚c, C∑n ThÁ. N‹i chung th÷ phœa Nam Ω¨ c‹ dµn cı, Ω∂t kh·ng bŸ ®nh hıÍng ng∫p lÚt h±ng nØm cða

s·ng C¯u Long v° H∫u Giang, phœa B∞c th÷ quü thıa thËt, tr˜ vÔng Sa áæc, Tµn Chµu. VÔng ng°y nay thuÊc C∑n ThÁ (Phong Dinh), Long Xuy≈n, Chµu á‚c chıa c‹ ngıÈi ViŒt Ω∆n ΩŸnh cı nhiÀu. T≠i C∑n ThÁ, ç M·n, Th‚t N‚t Ω∂t khü cao v° t‚t, dµn ta Ω∆n l∫p th·n x‹m, nhıng ngıÈi Mi≈n c›n chen chÓc g∑n Ω∂y. H˘u ng≠n H∫u giang, phœa bi≈n giËi h∑u nhı kh·ng ngıÈi Í, tr˜ m∂y cÔ lao tr≈n s·ng. áµy l° vÔng bŸ ng∫p lÚt quü sµu, c∂y lÓa kh·ng ΩıÏc, ai si≈ng nØng th÷ ch◊ c‹ thÃ ch‡n v°i gi„ng Ω∂t nhfi, v°i g› Í ven s·ng hay gi˘a Ω„ng m° l°m ruÊng kiÃu “m‹c lflm” tˆc l° theo h÷nh thˆc “da beo”, nhıng l‚i l°m Øn n°y quü phi≈u lıu, khi nıËc s·ng l≈n quü mˆc b÷nh thıÈng l° bŸ lÚt, ho¥c mÔa m°ng bŸ chim chuÊt c∞n h≠i, Ω∑u h·m sËm mai.

Kinh Vÿnh T∆ Ω°o chıa xon gl° Tho≠i Ng‡c H∑u cho phæp dµn l∫p l°ng vËi quy ch∆ rÊng rï, t˜ cÔ lao NØng GÔ Ω∆n B÷nh Thi≈n theo s·ng H∫u, v° d‡c theo bÈ kinh Vÿnh T∆, t˜ Chµu á‚c Ω∆n Th∂t SÁn. NgıÈi kh∏n Ω∂t cˆ dµng ΩÁn, Tho≠i Ng‡c H∑u lÓc b∂y giÈ ΩıÏc tr‡n quyÀn Í bi≈n giËi (vËi chˆc vÚ Khµm sai th‚ng ch∆, ün thð Chµu á‚c Ω„n, l¨nh b®o hÊ Cao Mi≈n qu‚c ∂n, ki≈m qu®n H° Ti≈n tr∂n bi≈n vÚ), ph≈ v°o ΩÁn r„i Ω‹ng ∂n son “B®o hÊ Cao Mi≈n qu‚c chi dıÁng” l° xong. TÈ ΩÁn ΩıÏc Ω‹ng d∂u n°y c‹ giü trŸ nhı tÈ b±ng khoün. D‡c theo kinh Vÿnh T∆, nhiÀu ngıÈi th¯ l°m ruÊng tr≈n ph∑n Ω∂t phœa Nam, bÈ kinh Ω∞p cao, dÕ c∂t nh°. Kinh rÓt bËt nıËc, l≠i thu∫n lÏi giao th·ng. MÊt s‚ lıu dµn Ω∆n m∂y vÔng Ω∂t cao Í chµn Ω„i, chµn nÓi phœa Th∂t SÁn m° canh tüc. R®i rüc tr≈n bÈ kinh, quµn sÿ xµy nhiÀu Ω„n bö nhfi, gi˘ an ninh, l≠i c›n ΩıÈng lÊ Ω∞p t˜ bÈ kinh ch≠y v›ng quanh, liÀn l≠c nhau (g‡i l° xa lÊ). áÃ tiŒn viŒc di chuyÃn v° ΩÃ khi mÔa lÚt nıËc ruÊng rÓt nhanh, ngıÈi kh∏n hoang lÓc b∂y giÈ nghÿ ra süng ki∆n Ω°o nhiÀu con kinh ng∞n (g‡i l° c˙a g°) Ω‰ ra kinh Vÿnh T∆, b≈n ph∑n Ω∂t mËi kh∏n ΩÃ thØm ruÊng ho¥c chÍ lÓa t˜ ruÊng vÀ nh° dÕ d°ng hÁn. LŸnh cða triÀu Ω÷nh c∂m ng¥t kh·ng ΩıÏc kh∏n v°o ph∑n Ω∂t hiŒn c‹ ngıÈi Cao Mi≈n l°m chð. NÓi Sam, g∑n Chµu á‚c n‚i liÀn v°o chÏ vËi con lÊ Ω∞p Ω∂t. L°ng Vÿnh T∆ th°nh l∫p (g‡i l° Vÿnh T∆ SÁn th·n, l°ng Í nÓi Vÿnh T∆ tˆc l° nÓi Sam). Tho≠t Ng‡c H∑u tfi ra xˆng Ωüng, l°m ΩÓng lÈi dÚ m° vua Minh M≠ng Ωıa ra v°o nØm thˆ hai (1821) “Chµu á‚c l° mÊt vÔng xung y∆u, nh° ngıÁi ph®i khæo læo trong m‡i trıÈng hÏp, tr∂n an phð dÚ nhµn dµn ΩŸa phıÁng. TrıËc h∆t ph®i chi≈u mÊ dµn bu·n, xµy d˙ng x‹m l°ng, l°m cho Ωinh s‚ hÊ kh∏u ng°y c°ng tØng, ruÊng Ω∂t ng°y c°ng ΩıÏc khai kh∏n th≈m”. Tho≠i Ng‡c H∑u m∂t nØm 1829, th‚ng ch∆ NguyÕn VØn Tuy≈n thay th∆, r„i nØm 1832 ngıÈi l¨nh b®o hÊ Chµn L≠p, gi˘ Ω„n Chµu á‚c l° Ng· Bü Nhµn. Tœnh Ω∆n nØm Minh M≠ng thˆ 19 (1838), d‡c theo kinh Vÿnh T∆ qua phœa Th∂t SÁn, cüc th·n sau Ωµy th°nh h÷nh, l∑n h„i dµn chÓng xin kh∏n th≈m Ω∂t, Ωa s‚ l° vu Ω∫u th‰, tˆc l° Ω∂t l°m rπy :


— Vÿnh T∆ SÁn th·n (t˜ Chµu á‚c v°o) — NhÁn H›a th·n — An Qu˚ th·n — Thµn NhÁn th·n (gi˘a An Qu˚ v° Vÿnh B®o) — Vÿnh B®o th·n (gi˘a Thµn NhÁn v° Long Th≠nh) — Long Th≠nh th·n (gi˘a Vÿnh B®o v° Vÿnh NguÁn) — To°n Th≠nh th·n (gi˘a NhÁn H›a v° An Th≠nh) — Vÿnh Gia th·n (gi˘a Vÿnh áiÀn v° Vÿnh Th·ng) — Vÿnh L≠c th·n (giüp vËi An N·ng)... T˜ biÃn Nam H®i trÍ l≈n Chµu á‚c, tˆc l° h˘u ng≠n s·ng H∫u giang c‹ v°i khu v˙c

Ωüng kÃ kh·ng chŸu ®nh hıÍng nıËc lÚt. VÔng Ba Th∞c, S‹c TrØng Ω¨ c‹ ngıÈi Mi≈n khai kh∏n t˜ lµu r„i. Phœa S‹c TrØng t˜ ΩÈi Gia Long th∂y ghi l°ng Tµn An (r≠ch C∑n ThÁ), l°ng ThËi An (ç M·n), l°ng ThËi Thu∫n, Tµn Thu∫n á·ng (vÔng Th‚t N‚t), l°ng B÷nh áˆc Í r≠ch Long Xuy≈n, l°ng B÷nh Lµm Í NØng GÔ. L°ng n°y cüch l°ng kia h°ng chÚc cµy s‚, n±m tr≈n cüc vÔng Ω∂t g›, Ω∂t gi„ng. Cüc th·n x‹m n°y ΩÀu büm süt v°o bÈ H∫u giang. CÔ lao ngo°i bÈ s·ng cüi th÷ ph÷ nhi≈u hÁn : ven cÔ lao l° Ω∂t cao rüo, thœch hÏp ΩÃ tr„ng khoai, tr„ng Ω∫u. Nh÷n cüc b®n Ω„ køm theo ΩÁn xin kh∏n Ω∂t ΩÈi Minh M≠ng Í vÔng n°y, ta th∂y Ωa s‚ Ω„ng b°o kh∏n theo l‚i m‹c lflm, Í ng‡n, Í ngay ng® ba r≠ch. á·ng ΩÓc nh∂t l° vÔng NØng GÔ, Ch∞c C° áao, Ω∂t kh∏n li≈n ranh nhau. Ti∆p giüp v°o ph∑n Ω∂t l°m ruÊng l°m rπy l° Ω∂t lµm (Í vÔng mæ s·ng l° rñg tre, thanh trÓc lµm). V÷ l° bÈ s·ng cüi n≈n chim c› bay tËi lui, Ωüp xu‚ng bï s·ng, tre chŸu ΩıÏc ng∫p lÚt h±ng nØm m° kh·ng ch∆t. Ta c‹ thÃ Ωoün r±ng m˙c nıËc Í Ω„ng ruÊng vÔng C∑n ThÁ, Th‚t N‚t, ç M·n h„i ΩÈi Minh M≠ng tıÁng Ω‚i cao hÁn bµy giÈ. V°o mÔa lÚt (b∂y giÈ chıa c‹ nhiÀu kinh Ω°o Ω‰ nıËc ra vŸnh Xi≈m La nhı sau khi ngıÈi Phüp Ω∆n).

R≠ch C∑n ThÁ n‰i danh l° ph÷ nhi≈u, Ω∂t t‚t, kh·ng bŸ ng∫p. VÔng Cüi RØng trÍ th°nh l°ng v°o ΩÈi Minh M≠ng r„i phüt triÃn th≈m. NØm Minh M≠ng thˆ 15 (1834), l°ng ThıÈng Th≠nh cða Cüi RØng tØng th≈m dµn cı, tüch ra mÊt l°ng mËi l∂y t≈n l° TrıÈng Th≠nh.

R≠ch B› ‹t ΩıÏc dµn kh∏n hoang chÓ ˚. R≠ch Cüi C·n Ω¨ c‹ l°ng t˜ ΩÈi Gia Long (l°ng PhÓ M˛), ∂y th∆ m° nØm Minh M≠ng

thˆ 19 (1838) c›n Ω∆n nØm kho®nh rñg r∫m hoang vu. L°ng B÷nh M˛ cÒng th°nh l∫p t˜ ΩÈi Minh M≠ng, Øn tËi r≠ch Cüi D∑u. VÔng Th‚t N‚t, ΩÈi Gia Long ch◊ c‹ l°ng ThËi Thu∫n, qua Minh M≠ng th≈m cüc l°ng Tµn Thu∫n á·ng, Vÿnh Trinh.

Nh˘ng l°ng vã kÃ tr≈n trÍ th°nh ph∑n Ω∂t cða cüc t‰ng mËi l∫p : Chµu PhÓ, áŸnh Th°nh, áŸnh PhıËc, thuÊc huyŒn Tµy Xuy≈n (c‹ nghÿa l° bÈ phœa Tµy cða H∫u Giang). T˜ C∑n ThÁ trÍ xu‚ng thuÊc vÀ huyŒn Vÿnh áŸnh vËi cüc t‰ng áŸnh ThËi, áŸnh An, áŸnh Khünh. Phœa Sa áæc, vÔng Cüi T°u ThıÏng, Cüi T°u H≠, Nha Mµn v° nh˘ng cÔ lao tr≈n TiÀn giang Ω¨ Ω·ng ΩÓc dµn cı t˜ ΩÈi Gia Long. áÈi Minh M≠ng c›n lıu l≠i v°i vØn kiŒn xüc nh∫n viŒc xÓc ti∆n kh∏n hoang Í huyŒn Vÿnh An, vËi nhiÀu ΩÁn xin kh∏n Ω∂t :

— NØm Minh M≠ng thˆ 12, kh∏n th≈m Í cüc th·n Tµn DıÁng, Tµn á·ng, Tµn PhÓ á·ng, PhÓ M˛, Tµn H›a, Tµn Qu˚, Tµn Thu∫n.

— NØm Minh M≠ng thˆ 19 v° 20, kh∏n th≈m Í cüc t‰ng An ThËi, An Th≠nh, An M˛, An TrıÈng, nh˘ng vÔng Nha Mµn, cÔ lao T›ng SÁn, r≠ch Cüi V„n ΩıÏc chÓ ˚ nhˆt.

T˜ ΩÈi Minh M≠ng vÀ sau, ph∑n Ω∂t ph÷ nhi≈u, nhiÀu hu≈ lÏi cða An giang vπn l° phœa TiÀn giang vËi Sa áæc v° cüc vÔng phÚ c∫n.

ViŒc l∫p l°ng — S˙ phµn chia ΩiÀn ΩŸa Vua Minh M≠ng Ω¥c biŒt khuy∆n khœch viŒc l∫p ∂p Í vÔng Chµu á‚c. NØm 1830, th°nh

th∑n tr∂n Gia áŸnh tµu : H≠t Chµu á‚c l° vÔng bi≈n cıÁng mËi m¿, ruÊng Ω∂t chıa ΩıÏc LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 22/22

khai kh∏n h∆t, xin triÃn ho¨n viŒc thµu thu∆. Vua phün : “á‹ l° vÔng bi≈n giËi quan tr‡ng cða qu‚c gia, trπm mu‚n v÷ nhµn dµn m° g÷n gi˘ cho n≈n ph®i Ω¥c biŒt chÓ ˚ tËi viŒc cai trŸ. á‹ chœnh l° k∆ ho≠ch bi≈n ph›ng. C›n v∂n ΩÀ thu∆ kh‹a Ωinh ΩiÀn, Ωµu ph®i l° viŒc c∑n tœnh toün trıËc”. R„i ng°i cho miÕn thu∆ ba nØm. Ba nØm sau, th°nh th∑n Gia áŸnh tµu xin thµu thu∆. Ng°i ra lŸnh : “Nh˘ng x‹m l°ng tµn l∫p ΩıÏc miÕn thu∆ th≈m ba nØm n˘a. Ri≈ng thu∆ thµn, thu∆ ΩiÀn th‰ ΩıÏc ho¨n th≈m mÊt nØm n˘a”. MÊt t°i liŒu khüc cho bi∆t th≈m con s‚ : Ω„n Chµu á‚c mËi l∫p ΩıÏc 41 x¨, th·n, phıÈng; dµn Ωinh ch◊ mËi ΩıÏc hÁn 800 ngıÈi. Nhıng nØm sau (1831), T‰ng tr∂n Gia áŸnh th°nh l≠i tµu vËi lÈi l¡ bi quan : “á„n Chµu á‚c x¨ dµn mËi thi∆t l∫p, ΩŸa th∆ ruÊng Ω∂t kh‹ khai kh∏n”. Vua cho bÊ HÊ bi∆t : “á„n ∂y l° nÁi ΩŸa Ω∑u quan y∆u, ta Ω¨ tñg xu‚ng ch◊ chi≈u t∫p dµn bu·n bün, cho vay tiÀn g≠o ΩÃ l∫p ∂p kh∏n ΩiÀn, quµy qu∑n sinh s‚ng. á‹ l° ˚ niŒm quan tr‡ng cða ta trong viŒc cðng c‚ vÔng ngo≠i bi≈n cıÁng. Nh∂t sÁ viŒc khai kh∏n c›n kh‹ khØn n≈n Ω¨ ΩıÏc triÃn h≠n nhiÀu l∑n. NØm ngoüi Ωµy, quan tr∂n th°nh Ω¨ c‹ lÈi xin, l∑n thˆ hai trπm Ω¨ khoan miÕn cho ba nØm tiÀn dung (tiÀn xµu) cÔng dŸch vÚ, v° Ω¨ phün b®o ph®i dÔng nhiÀu phıÁng phüp ΩÃ chi≈u dÚ thu n≠p, ΩÃ cho Ω„ng üng ng°y c°ng mÍ mang, sinh s‚ng d„i d°o, Ω¨ hÁn mÊt nØm nay m° vπn chıa th∂y thi th‚ phüt triÃn ΩiÀu g÷, liÀn vÊi cho l° v÷ t÷nh tr≠ng kh‹ khØn. á‹ ph®i chØng l° l‚i l°m viŒc t∞c trüch cho xong chuyŒn ? Nay truyÀn ch◊ cho th°nh th∑n (quan tr∂n Gia áŸnh) ph®i nghi≈m sˆc cüc c·ng chˆc cða Ω„n ph®i t∂t tµm thi th‚, h∑u l°m cho Ω∂t rÊng Ω·ng dµn, h≠n ΩÓng ba nØm ph®i c‹ Ωð h„ sÁ vÀ triÀu Ω÷nh khen thıÍng, kh·ng thÃ Ω‰ cho l° t≠i t÷nh h÷nh kh‹ khØn mï ΩıÏc”.

Vua quan tµm Ω∆n v∂n ΩÀ bi≈n giËi Chµu á‚c, v° ti≈n Ωoün nh˘ng r∞c r‚i s∞p x®y ra gi˘a ViŒt Nam v° Xi≈m La, kh·ng ri≈ng Í m¥t tr∫n Cao Mi≈n m° c›n Í c® m¥t tr∫n L°o. Ng°i mu‚n quy dµn g∑n nhı v· ΩiÀu kiŒn, miÕn thu∆ hai ΩÏt.

Hai nØm sau, cu‚i nØm 1833, quµn Xi≈m tr°n qua. L°ng ∂p Í vÔng kinh Vÿnh T∆ v° Th∂t SÁn lÓc b∂y giÈ th°nh l∫p vËi quy ch∆ dÕ dï,

nhı trıÈng hÏp l°ng PhÓ CıÈng, tüch ra t˜ l°ng An N·ng. NØm Minh M≠ng thˆ 12 (1831), v°o thüng 3, TrıÁng VØn Nghÿa Ωˆng ΩÁn, xin kh∏n vÔng Ω∂t hoang t˜ nÓi Chµn T∑m Lon tËi nÓi Tr° Bæc, b∂y lµu thuÊc l°ng An N·ng. LÓc Ω∑u, TrıÁng VØn Nghÿa v° Ω„ng b‡n 11 ngıÈi Ω∆n khai phü, sau chi≈u mÊ th≈m ΩıÏc 4 ngıÈi n˘a, Ω¨ c‹ nÀn t®ng ΩÃ l∫p l°ng mËi l∂y t≈n l° PhÓ CıÈng. C® b‡n xin Ω∆n nØm thˆ 17 (1836) s¡ Ω‹ng Ωð thu∆, khi mÊ ΩıÏc th≈m dµn v° l∫p hÊ. áÁn ΩıÏc phÓ h„i cho Tuy Bi≈n phð ΩÃ tra khüm v° chu∏n cho v°o thüng 11, nØm Minh M≠ng thˆ 15 (1834). Qua vØn kiŒn tr≈n, ta th∂y viŒc cû xæt kæo d°i t˜ 1831, khi TrıÁng VØn Nghÿa kh∏n Ω∂t, xin s¡ l∫p bÊ v° Ω‹ng thu∆; quan ΩŸa phıÁng thµu ΩÁn, chÈ Ω∆n ba nØm sau mËi chünh thˆc ch∂p nh∫n. Trong thÈi gian chÈ ΩÏi, b‡n ngıÈi kh∏n hoang tha h„ l°m Øn, khfii Ω‹ng thu∆, khfii khai büo g÷ c®.

L°ng TrıÈng Th≠nh tüch ra t˜ l°ng ThıÈng Th≠nh, r≠ch Cüi RØng (C∑n ThÁ) l∫p v°o nØm Minh M≠ng thˆ 15 (1834) do hai ngıÈi Ωˆng ΩÁn. L°ng tµn l∫p n°y g„m 8 ngıÈi dµn c‹ t≈n trong bÊ l°ng ThıÈng Th≠nh, 8 ngıÈi dµn l∫u v° mÊt ni≈n lö 67 tu‰i. H‡ chŸu Ω‹ng thu∆ 5 kho®nh Ω∂t, h≠ng sÁn ΩiÀn (thu∆ nh¬). áµy l° vÔng c‹ an ninh, Ω∂t tıÁng Ω‚i t‚t, cüch xa Chµu á‚c h°ng trØm cµy s‚ ng°n, n≈n kh·ng th∂y ghi nh˘ng ΩiÀu kho®n dÕ dï d°nh cho vÔng bi≈n giËi.

S¯ thıÈng nh∞c tËi viŒc cho phæp tÔ nhµn Ωi kh∏n hoang. ChÓng t·i g¥p t°i liŒu vÀ mÊt hÊ thÏ sØn, t∫p trung thÏ sØn thÓ rñg, g‡i l° “ThuÊc T◊nh BiŒt N≠p L≠p HÊ” ΩıÏc hıÍng quy ch∆ cða mÊt l°ng, nhıng kh·ng c‹ Ω∂t Ωai. C∑m Ω∑u l° HÊ trıÍng t≈n NguyÕn VØn Lu∫t, ngıÈi Í kinh Vÿnh T∆, 55 tu‰i. HÊ trıÍng ph®i chŸu trüch nhiŒm vÀ thu∆ vÚ cho 7 ngıÈi do ·ng ta b®o l¨nh, thu∆ Ω‹ng b±ng ng° voi, 150 mÂi nØm. Gia nh∫p hÊ thÏ sØn, c‹ m‡t ngıÈi qu≈ Í Cüi Thia (áŸnh TıÈng), 1 ngıÈi Í vÔng ChÏ G≠o (áŸnh TıÈng), Ω¥c biŒt l° 1


ngıÈi qu≈ Í Vÿnh T∆ can tÊi Ω„ng lfla Øn cıËp, Ωang bŸ phüt v¨ng (lıu Ω°y) l≈n Tr∂n Tµy (Cao Mi≈n) ΩÃ l°m Ω„n ΩiÀn binh.

VÀ s˙ phµn chia Ω∂t sai, Ω¥c biŒt l° vÔng Th‚t N‚t, nhiÀu ΩiÀn chð kh∏n Ω∂t rÊng tËi 26, 28 ho¥c 60 mπu, trong khi tœnh trung b÷nh mÂi ph∑n Ω∂t cða dµn kh∏n hoang l° 2 ho¥c 3 mπu. Í Ω∂t t‚t mæ s·ng Cüi ho¥c cÔ lao, viŒc phµn kho®nh nhfi bæ hÁn, trung b÷nh t˜ 1 Ω∆n 2 mπu.

Mï Ω∆n nØm Minh M≠ng thˆ 19 (1839) t◊nh An Giang vπn c›n ΩıÏc triÀu Ω÷nh nµng ΩÎ so vËi cüc t◊nh khüc. T◊nh th∑n dµng bÊ s‰, ghi rfl s‚ dµn Ωinh, v÷ dµn Ωinh c‹ ph∑n tØng, n≈n xin tØng th≈m ng≠ch lœnh gi®n. Vua xu‚ng dÚ r±ng : H≠t ∂y lµu nay mong ΩıÏc d÷u d∞t d≠y dÂ, hÊ kh∏u mÂi nØm mÊt tØng, nay l≠i nhµn ΩıÏc thüi b÷nh n≈n cÔng vËi dµn ngh◊ ngÁi, khi∆n cho cÔng lo viŒc c°y c∂y, Ω°o gi∆ng m° an nghiŒp, ΩÃ dµn chÓng ng°y c°ng th≈m Ω·ng Ω®o, thŸnh vıÏng, h° t∂t ph®i xin th≈m ng≠ch lœnh gi®n l°m chi. ˚ vua mu‚n n‹i tËi viŒc xµm lØng cða Xi≈m m° vÔng Chµu á‚c hˆng chŸu h∫u qu® n¥ng nÀ nh∂t, trong thÈi gian vã qua...

V°i v∂n ΩÀ nÊi an : Lo≠n L≈ VØn Kh·i. Cüc vÔng ngıÈi Mi≈n Ω·ng Ω®o Thüng 7 nØm 1832, T® quµn L≈ VØn DuyŒt, T‰ng tr∂n Gia áŸnh th°nh m∂t. V÷ c‹ thÔ

h±n lµu ΩÈi vËi T® quµn, vua Minh M≠ng thã cÁ hÊi n°y Ωıa toün vŒ binh Minh Nghÿa vÀ Qu®ng Ngï. Sau khi ch·n c∂t T® quµn xong, vua Minh M≠ng c›n ra lŸnh Ωıa cÁ An Thu∫n vÀ Kinh. Thüng 10 nØm ∂y, Gia áŸnh th°nh kh·ng c›n l° ΩÁn vŸ quan tr‡ng n˘a. Vua bï bfi ch∆ ΩÊ T‰ng tr∂n, t∂t c® Ω‰i l° t◊nh, tr˙c thuÊc v°o triÀu Ω÷nh Hu∆. Thüng 11 nØm ∂y, vua cho nguy≈n T‰ng Ω‚c t◊nh SÁn Tµy l° L≈ á≠i CıÁng l°m T‰ng Ω‚c An H° ki≈m l¨nh ∂n B®o hÊ Chµn L≠p.

ViŒc thuy≈n chuyÃn mÊt vi≈n chˆc t˜ SÁn Tµy v°o Nam kh·ng l° ΩiÀu l≠ n∆u ta bi∆t rfl chœnh süch cða vua Minh M≠ng l° triŒt h≠ uy th∆ v° nhµn tµm m° T® quµn L≈ VØn DuyŒt Ω¨ gµy ΩıÏc Í kinh Vÿnh T∆ do ng°i Ω‚c xu∂t Ω°o ra trong ho°n c®nh kh‹ khØn. T◊nh An Giang chünh thˆc th°nh h÷nh vËi hai phð Tuy Bi≈n v° Tµn Th°nh, nØm 1835 l∂y th≈m Ω∂t Ba Th∞c l∫p th°nh phð Ba Xuy≈n. An Giang chi∆m tr‡n miÀn h˘u ng≠n cða H∫u giang, phœa B∞c th÷ g„m lu·n vÔng Vÿnh an (Sa áæc) c∞t ra khfii tr∂n Vÿnh Thanh lÓc trıËc.

L≈ VØn Kh·i n‰i lo≠n, th°nh c·ng nhanh ch‹ng trong ΩÏt Ω∑u, chi∆m l∑n h„i 6 t◊nh, nhıng gi˘ kh·ng ΩıÏc lµu. Dµn chÓng tuy m∆n mÊt c·ng Ωˆc T® quµn L≈ VØn DuyŒt, nhıng cü nhµn L≈ VØn Kh·i kh·ng Ωð uy tœn. HÁn n˘a ng°y qua thüng l≠i, dµn chÓng th∂y L≈ VØn Kh·i kh·ng tin v°o dµn trong nıËc, l≠i c›n tr˙c ti∆p ho¥c giün ti∆p l°m viŒc cflng r∞n c∞n g° nh°.

L≈ VØn Kh·i c‹ chÓt œt tinh th∑n ti∆n bÊ, ch‚ng l≠i ch∆ ΩÊ t∫p quyÀn h° kh∞c cða vua Minh M≠ng ? MÊt t°i liŒu cho bi∆t l° khi ΩıÏc hfii vÀ ruÊng nıÁng v° t÷nh h÷nh an ninh t≠i cüc t◊nh, t◊nh th∑n Vÿnh Long tµu r±ng : “TrıËc Ωµy b‡n gi¥c (L≈ VØn Kh·i) chi∆m cˆ t◊nh th°nh, cüc th·n ∂p ΩÀu bŸ chÓng Ω‚t phü r„i chÓng c›n chi∆u theo n‹c nh° dµn, Ωem tiÀn trong kho ra tün c∂p Ω∆n hÁn mÊt ng°n quan, nay dµn t÷nh nguyŒn y s‚ Ωem n≠p l≠i”. Vua ra lŸnh miÕn cho. ViŒc l∂y tiÀn trong kho chia ΩÀu cho dµn, lÓc Ωang x®y ra, ch∞c l° ΩıÏc dµn hoan nghinh. V° dµn Ωem nÊp l≠i cho quan khi b‡n ph®n lo≠n bŸ d¬p, chıa ch∞c v÷ t÷nh nguyŒn, v÷ sÏ ΩÓng hÁn.

Lo≠n L≈ VØn Kh·i ch◊ l° mÊt trong nh˘ng m‚i lo sÏ cða vua Minh M≠ng, v÷ lÓc b∂y giÈ Í B∞c k¸ lo≠n l≠c n‰i l≈n vËi cıÈng ΩÊ Ωüng kÃ, l˚ do chünh l° n≠n Ω‹i kæm, l° quan l≠i tham nhÒng. Nhıng cuÊc khÍi lo≠n L≈ VØn Kh·i t≠o cÁ hÊi cho quµn Xi≈m Ωünh ta trong Ω‹ c‹ m¥t tr∫n L°o, ri≈ng m¥t tr∫n An Giang l° quan tr‡ng hÁn c®.

T˜ lµu, vua chÓa nh° NguyÕn lo l∞ng vÀ cüc vÔng ngıÈi Mi≈n ΩŸnh cı t∫p trung, nhiÀu nhˆt l° Í ΩŸa ph∫n tr∂n Vÿnh Thanh ng°y xıa : LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 24/24

— VÔng Tr° çn ΩıÏc y≈n ‰n nhÈ c‹ NguyÕn VØn T„n (mÊt ngıÈi Mi≈n h˘u c·ng, trong thÈi gian phÚc qu‚c, ΩıÏc mang h‡ ViŒt Nam) n∞m ΩıÏc nhµn tµm. NguyÕn VØn T„n ch∆t, con l° NguyÕn VØn VŸ ΩıÏc trıng dÚng v° c‹ ra t∫n Hu∆ Ω· büi ki∆n vua.

— VÔng L≠c H‹a (C∑u Kø, TiÃu C∑n). NØm 1835 Ω¥t ra x¨ th·n, tÔy theo s‚c lËn nhfi, quan Ω∆n t∫n nÁi khüm xæt, ΩÃ ΩŸnh rfl thu∆ kh‹a.

— VÔng Ba Th∞c (S‹c TrØng, K∆ Süch). Vua Gia Long khi c›n Í Ω∂t Gia áŸnh th÷ cho ngıÈi Mi≈n Í ΩŸa phıÁng l∫p Ω„n ΩiÀn mÂi nØm n≠p lÓa sıu thu∆. NØm 1792, N¥c ∂n Í Xi≈m vÀ, vua Ωem Ω∂t ∂y cho l≠i ; nØm 1835, cüc quan l≠i ngıÈi Mi≈n Í ΩŸa phıÁng y≈u c∑u ta giÓp ΩÎ, vua Minh M≠ng cho ngıÈi Mi≈n hıÍng ch∆ ΩÊ t˙ trŸ rÊng rï vËi quan phð coi viŒc nÊi an, mï Ω∆n khi ngıÈi Phüp Ωünh nıËc ta, quan phð vπn l° ngıÈi Mi≈n.

— VÔng ç M·n (phœa b∞c C∑n ThÁ) l° nÁi ngıÈi Mi≈n t∫p trung Ωüng kÃ. VÀ sau, h‡ phµn tün, rÓt vÀ phœa h∫u b‚i, xa bÈ H∫u giang (á≠i Nam Nhˆt th‚ng chœ ghi l° “th‰ huyŒn ç M·n”).

— VÔng chÏ H° Ti≈n, r≠ch Gianh Th°nh, vÔng Th∂t SÁn l° nh˘ng trung tµm g∑n bi≈n giËi, nÁi m° v∂n ΩÀ an ninh kh·ng ΩıÏc to°n h®o, m¥c d∑u triÀu Ω÷nh Ω¨ chÓ ˚ t˜ ΩÈi Gia Long, H° Ti≈n Ω∂t nhiÀu phøn, quü x∂u, tr˜ v°i lflm nhfi Í sıÈn Ω„i m° ngıÈi Trung Hoa Ω∆n l°m rπy, ngıÈi ViŒt Ω∆n Ωünh cü ven biÃn. VŸ trœ chÏ H° Ti≈n tuy “t‚t” vÀ phong thðy, tr≈n l˚ thuy∆t, nhıng quµn Xi≈m Ωünh chi∆m chËp nhoüng. NgıÈi Mi≈n Í Th∂t SÁn v° Í H° Ti≈n thıÈng li≈n l≠c vËi h‡, hÕ cÁ hÊi Ω∆n l° n‰i lo≠n, v°o cu‚i ΩÈi Minh M≠ng. NØm 1835, theo lŸnh nh° vua, tu∑n phð Tr∑n Ch∂n l∫p Ω„n ΩiÀn Í nÓi áü D˙ng (ch˘ g‡i l° Chµu Nham) süt bi≈n giËi, binh sÿ vã c°y ruÊng, vã luyŒn t∫p.

Chünh süch cða vua Minh M≠ng Ω‚i vËi ngıÈi Mi≈n (lu·n c® ngıÈi L°o, ngıÈi MıÈng...) l° “nhˆt thŸ Ω„ng nhµn” (xem t∂t c® cÔng l° ngıÈi), nghe qua th÷ nhı l° dµn chð, nhıng th˙c ch∂t l° mu‚n b∞t buÊc cüc s∞c dµn ph®i theo luµn l˚, theo cüch t‰ chˆc th·n x‹m, cÓng t∆ cða ViŒt Nam v° T°u, l≠i buÊc l∂y h‡ (nhı h‡ SÁn, Th≠ch, Kim, Ki≈n...)

Bi∆n c‚ quµn s˙ Í An Giang v° Í Cao Mi≈n Thüng 6, L≈ VØn Kh·i n‰i lo≠n th÷ thüng 11 quµn Xi≈m Ωem binh Ωünh nıËc ta (1833),

bÀ ngo°i nhı ΩÃ cû L≈ VØn Kh·i nhıng b≈n trong l° quµn Xi≈m ch‡n l˙a ΩÓng thÈi cÁ ΩÃ thð lÏi. Quµn sÿ ta lÓc b∂y giÈ bŸ ti≈u hao v° bŸ c∑m chµn khü nhiÀu, mÊt s‚ v°o trong th°nh Phi≈n An theo L≈ VØn Kh·i, mÊt s‚ th÷ bao quanh chÈ cÁ hÊi tüi chi∆m.

Trong ΩÏt t∂n c·ng Ω∑u ti≈n, quµn Xi≈m l°m chð t÷nh th∆, tıËng Xi≈m ch◊ huy cuÊc h°nh quµn c∂p t‚c n°y l° tay c‹ t°i, t≈n l° Phi Nh¨ Ch∂t Tri (s¯ gia Tµy phıÁng g‡i l° tıËng Bodin, Phi Nh¨ ch◊ l° chˆc tıËc). Thüng 11 nØm 1833, H° Ti≈n m∂t, thüng 12 th°nh Nam Vang r„i Ω∆n Ω„n Chµu á‚c cÒng m∂t theo.

Nhıng vua Minh M≠ng b÷nh tÿnh Ω‚i ph‹, b‚ trœ c∏n th∫n v° gi˘ bœ m∫t. Quµn Xi≈m thã th∞ng, t˜ Ba Nam cho chi∆n thuyÀn Ω‰ xu‚ng theo TiÀn giang. áµy l° con ΩıÈng chi∆n lıÏc v· cÔng quan tr‡ng, n∆u cˆ ti∆n th≈m th÷ Ω∆n Sa áæc, r≠ch G∑m, áŸnh TıÈng, th‡c v°o trung tµm miÀn Nam, nÁi nh° c¯a Ω·ng ΩÓc, nhiÀu t°i nguy≈n.

Quµn ta liÀn ph®n c·ng. T≠i TiÀn giang, nÁi V°m Thu∫n (s¯ ghi l° Thu∫n C®ng, Thu∫n Phi∆m c¯a cða V°m Nao phœa TiÀn giang) ta chi∆n th∞ng. Gi¥c ph®i dñg l≠i r„i t≠m rÓt lui vÀ Ba Nam vËi dÚng ˚ Ωünh theo ΩıÈng bÊ Ω∆n Tµy Ninh, nhıng m¥t tr∫n n°y kh·ng mÍ ra ΩıÏc.

V°i mıÁi ng°y sau, qua thüng gi≈ng nØm 1834, thðy quµn Xi≈m l≠i theo ΩıÈng cÒ, Ω∆n vÔng m° chÓng Ω¨ thu h·m n‡ ΩÃ quy∆t chi∆m y∆t h∑u TiÀn giang, Ω∆n V°m Thu∫n kh·ng th∂y g÷ x®y ra, chÓng th¯ ti∆n th≈m Ω∆n r≠ch Cð Hð (vÔng chÏ Thð). Khi ∂y, gi¥c nhµn lÓc nıËc xu‚ng, theo bÈ s·ng ph‹ng hfia Ω‚t bø, ngØn trÍ thðy quµn ta r„i chÓng l≠i s∂n tËi Ωünh, Qu®n vŒ Ph≠m H˘u Tµm Ω‚c binh Ωünh t˜ giÈ D∑n Ω∆n giÈ Tˇ, quµn gi¥c ch∆t nhiÀu, LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 25/25

thµy ch„ng nhau, gi¥c liÀn lui. áµy l° tr∫n Ωünh kæo d°i t˜ ba b‚n giÈ khuya Ω∆n chœn mıÈi giÈ trıa, gi¥c ch∆t nhiÀu, thµy ch„ng l≈n nhau. Tr∫n n°y khi∆n ta nhË tËi tr∫n r≠ch G∑m Í dıËi M˛ Tho v°o nØm 1784 NguyÕn HuŒ Ω¨ th∞ng quµn Xi≈m. T˜ V°m Thu∫n Ω∆n chÏ Thð thuÊc huyŒn á·ng Xuy≈n, t◊nh An Giang, bao nhi≈u t°n phü diÕn ra. Nhıng quµn ta l≠i thã th∞ng thµu phÚc Ω„n Chµu á‚c, thµu phÚc th°nh H° Ti≈n r„i chi∆m th°nh Nam Vang t˜ tay quµn Xi≈m.

Gi¥c Xi≈m Ω„ng thÈi cÒng Ωünh ta theo m¥t Qu®ng TrŸ v° NghŒ An tr≈n Ω∂t L°o, nhıng bŸ ch¥n l≠i.

Ta rıÏt theo Ω∆n vÔng BiÃn H„ (Tonlæ Sap) t∫n cØn cˆ ΩŸa cða quµn Xi≈m. CÒng nØm 1834 n°y, v°o thüng tı, TrıÁng Minh Gi®ng (b∂y giÈ l° T‰ng Ω‚c An Giang, H° Ti≈n) t˜ Nam Vang trÍ vÀ ra lŸnh tu b‰ Ω„n Chµu á‚c, r„i nghÿ Ω∆n viŒc dÈi t◊nh lˇ H° Ti≈n qua phœa Giang Th°nh (xa bÈ biÃn, dÕ ph›ng thð hÁn). Vã lÓc ∂y, l≠i hay tin quµn Xi≈m cÒng do Phi Nh¨ Ch∂t Tri c∑m Ω∑u Ωang kæo qua Cao Mi≈n vËi l˙c lıÏng l° 5000 quµn. Quµn ta Ω∆n nÁi tr∂n üp, Ω‹ng Ω„n t≠i VÒng X° NØng (Kompong Chnang).

NØm thˆ 16 (1835), vua Minh M≠ng cho Ω‰i Ω„n An Man Í Nam Vang l°m th°nh Tr∂n Tµy, ΩŸnh ch∆ ΩÊ cai trŸ, Ωˆng Ω∑u l° mÊt vŸ tıËng quµn, hai vŸ tham tüng, quan l¨nh binh, quan Ω„n ΩiÀn. ViŒc n°y ch◊ gµy th≈m mŒt nh‡c cho quµn dµn ta. T˜ nØm trıËc, nıËc Chµn L≠p bŸ Ω‹i kæm Ω∆n Ω‰i c‹ ngıÈi ph®i Øn cüc thˆ t∂m cüm n≈n ph®i xu∂t ra t˜ cüc kho hai t◊nh áŸnh TıÈng v° Vÿnh Long chÍ l≈n Cao Mi≈n mÊt v≠n vu·ng g≠o ΩÃ phüt ch∏n cho dµn khfii xi≈u tün.

Chünh süch Ω„n ΩiÀn ΩıÏc ban h°nh Í Tr∂n Tµy, ngıÈi Ωi Ω„n ΩiÀn g„m tÔ ph≠m cða Nam k¸ lÚc t◊nh. Ai tr‚n vÀ th÷ bŸ t∫p n¨ g∞t gao. Theo lÈi TrıÁng Minh Gi®ng nØm 1839 th÷ Í Tr∂n Tµy, dµn tµu cða ViŒt chi≈u t∫p th°nh l∫p ΩıÏc 25 x¨ th·n, vËi 470 dµn binh, 340 mπu ΩiÀu, theo quy ch∆ th÷ ba nØm sau mËi Ω‹ng thu∆. Í Tr∂n Tµy, ngıÈi T°u cı ngÚ khü Ω·ng, s‚ ngıÈi c‹ s®n nghiŒp l° 220, xin th°nh l∫p 5 bang.

NØm 1837, TrıÁng Minh Gi®ng mÍ rÊng th≈m ®nh hıÍng, l∂n süt vÔng m° ngıÈi Xi≈m chi∆m Ω‹ng Í BiÃn H„. BiÃn H„ (Tonlæ Sap) ΩıÏc g‡i l° H„ H®i (v÷ h÷nh düng c‹ eo gi‚ng nhı cüi b∑u Ω˙ng rıÏu). áµy l° khu v˙c nhiÀu hu≈ lÏi. TrıÁng Minh Gi®ng xin l∫p ba phð H®i á·ng, H®i Tµy v° SÁn áŸnh Í phœa Ω·ng, phœa tµy BiÃn H„ v° Í nÓi á∫u Kh∂u (dÿ Cardamomes), Ω„ng thÈi l∫p Ω„n ΩiÀn, t∫p lœnh, tr¯ lıÁng, cho ngıÈi ViŒt v° ngıÈi Mi≈n Ω∆n kh∏n hoang, t÷m cüch d≠y ti∆ng ViŒt, d≠y ch˘ cho ngıÈi ΩŸa phıÁng ΩÃ viŒc cai trŸ ΩıÏc dÕ d°ng.

MÊt ng°n ngıÈi Xi≈m tr‚n khfii vÔng quµn Xi≈m kiÃm soüt ΩÃ theo ta nØm 1837 ; nØm 1839 dµn Mi≈n Í vÔng Battambang do Xi≈m kiÃm soüt cÒng tr‚n vÀ, t≠o th≈m nhiÀu günh n¥ng cho quan quµn Ω∆n b®o hÊ, nhı c∂p phüt g≠o mu‚n cho h‡. Nhıng mÊt s‚ ngıÈi Mi≈n thœch n∆p s‚ng lıu ΩÊng. Vua Minh M≠ng b∞t buÊc h‡ ph®i c‹ gia cı ΩÃ dÕ l∫p s‚ bÊ. Lœnh Mi≈n th÷ chia nhau c°y ruÊng, phµn n¯a Í t≠i ngÒ, phµn n¯a vÀ qu≈, mÂi nØm ch◊ t∫p trung Ω∑y Ωð v°o thüng mıÈi, mÔa n∞ng. LÓa g≠o s®n xu∂t Í Cao Mi≈n lÓc b∂y giÈ kh·ng Ωð cung c∂p cho viŒc binh, vua Minh M≠ng hiÃu thŸ cho dµn süu t◊nh Nam k¸ : Ai n≠p lÓa xay g≠o ΩÃ l°m quµn nhu l≈n th°nh Tr∂n Tµy th÷ ΩıÏc thıÍng ph∏m h°m, miÕn thu∆ thµn, miÕn Ωi lœnh v° l°m xµu, ai c∂p 2500 hÊc lÓa th÷ ΩıÏc thıÍng chünh c¯u ph∏m.

Cu‚i ΩÈi Minh M≠ng (1840) x®y ra cuÊc tranh t°i gi˘a Phi Nh¨ Ch∂t Tri v° TrıÁng Minh Gi®ng. N∆u t˜ lµu TrıÁng Minh Gi®ng th∞ng th÷ phen n°y l∑n h„i lµm v°o th∆ y∆u. Nhµn tµm Í Cao Mi≈n lÓc b∂y giÈ r∂t b∂t lÏi, lo≠n l≠c n‰i l≈n Ω‚i ph‹ kh·ng kŸp, ph∑n lËn do cüc quan cða ta cai trŸ kh·ng c·ng b÷nh l≠i th≈m tham nhÒng.

ViŒc Ω‹ng quµn Í Cao Mi≈n c‹ thÃ t≠m t‰ng k∆t nhı sau : — VÀ chünh süch, vua chÓa phong ki∆n ViŒt Nam cÒng nhı Xi≈m l° cˆ lu·n lu·n mÍ

mang bÈ cfli. á∂t Cao Mi≈n l° nÁi tranh ch∂p. áünh qua Cao Mi≈n, Ωıa cüc quan cai trŸ l°


phi≈u lıu, nhıng th¯ hfii n∆u kh·ng l°m viŒc ∂y ΩÃ cho Xi≈m chi∆m Ω‹ng Í Cao Mi≈n süt Chµu á‚c, H° Ti≈n, süt Tµy Ninh, liŒu l¨nh th‰ ta c‹ ΩıÏc y≈n ‰n, v¬n to°n ? áµy l° cuÊc t∂n c·ng ΩÃ ph›ng ng˙.

— VÀ quµn s˙, khi n°o quµn Xi≈m ti∆n v°o l¨nh th‰ cða ta th÷ h‡ thua. HÕ n∞m v˘ng ΩıÈng thðy chi∆n lıÏc t˜ Nam Vang Ω∆n Tµn Chµu l° ta th∞ng. Cˆ ΩiÃm quan tr‡ng nhˆt l° Ba Nam (Ba C∑u Nam) tr≈n s·ng TiÀn giang. NgıÏc l≠i, khi n°o quµn ta phi≈u lıu Ω∆n vÔng BiÃn H„, süt cØn cˆ cða quµn Xi≈m La l° ta bŸ kh‹ khØn, n∆u kh·ng n‹i l° thua. NguyÕn C·ng Trˆ tñg d¬p gi¥c N„ng VØn Vµn Í B∞c k¸ Ω¨ dµng sË v° so sünh : So vËi s˙ th∆ Ω®ng gi¥c N„ng VØn Vµn thÈi viŒc d¬p y≈n gi¥c Th‰ (Cao Mi≈n) n°y hÁi kh‹ m° ch∫m... Nay, gi¥c Th‰ d∫y kh∞p nÁi, trong chÂ hoang m®ng, tr·ng b‚n m¥t ΩÀu l° tre gai r∫m r≠p, nıËc sµu bÔn l∑y, kh·ng ph®i nhı cµy lËn, nÓi cao c‹ thÃ Ω‚n phü t÷m ΩıÈng Ωi bØng ΩıÏc... Hu‚ng chi ΩıÈng Ωem lıÁng t˜ Tr∂n Tµy (Nam Vang) Ω∆n chÂ quµn thˆ, mÊt l∑n Ωi tüm ng°y ΩıÈng m° ch◊ Ωð Øn mÊt thüng... ChÓng t·i trÊm nghÿ trıËc ph®i Ωünh ΩıÏc gi¥c Xi≈m r„i sau Ω‹ gi¥c Th‰ mËi d¬p y≈n ΩıÏc.

T÷nh h÷nh nØm 1840 th∫t bi Ωüt. CÒng theo lÈi tµu tr≈n cða NguyÕn C·ng Trˆ, thÈi b∂y giÈ t˜ An Giang Ω∆n Tr∂n Tµy, t˜ An Giang Ω∆n H° Ti≈n, quµn gi¥c Ω‹ng Ω„n c®.

— VÀ chœnh trŸ, c‹ s˙ k¸ thŸ rfl rŒt, nhıng n¥ng nhˆt l° v÷ l˚ do vØn h‹a. NgıÈi Cao Mi≈n chŸu ®nh hıÍng vØn h‹a ∂n ΩÊ vËi nh˘ng t∫p tÚc ΩŸa phıÁng, thœch s‚ng r°y Ωµy mai Ω‹. V÷ c›n t°n tœch mπu hŒ, viŒc cıËi g¨ cða ngıÈi Mi≈n hÁi kh‹ hiÃu, kh·ng gi‚ng ngıÈi ViŒt theo phÚ hŒ, v÷ v∫y bŸ hiÃu l° lo≠n luµn. Cüch m¥c, cüch Øn (Øn b‚c, m¥c s° rong) cða ngıÈi Mi≈n kh·ng hÏp vËi c®m quan cða nho sÿ ViŒt, cÔng l° tÚc lŒ hfia thi≈u. Ngay Ω∆n Ω≠o Ph∫t, ngıÈi Mi≈n theo h÷nh thˆc TiÃu Thã, nghÿa l° khüc vËi cüch tÚng niŒm, cüch Øn u‚ng cða chÔa theo á≠i Thã. V° quyÀn h≠n cða giai c∂p tØng l˘ Í Cao Mi≈n cÒng khü rÊng. Quan l≠i Cao Mi≈n, dıËi thÈi Ω· hÊ cða vua Minh M≠ng ph®i m¥c üo, ΩÊi mö nhı quan l≠i ViŒt Nam. T˜ viŒc tuyÃn ch‡n quan l≠i, cüch thu thu∆, n‹i chung c·ng viŒc h°nh chünh Í Cao Mi≈n ng°y xıa r∂t khüc vËi ViŒt Nam. Do¨n U∏n vi∆t trong Tr∂n Tµy K˝ LıÏc: H‡ cÒng chıa bi∆t Ω≠o d˙ng nıËc, ta ch◊ c›n mong Í sau n°y ng°y c°ng cðng c‚ mÍ rÊng th≈m chünh thÃ duy tµn d∑n, ch∞c s¡ kh·ng c›n phüc l∫u nhı trıËc n˘a v∫y.

Trong khi ∂y, giËi b÷nh dµn ViŒt Nam v° ngıÈi Mi≈n s‚ng chung ΩÚng nhau dÕ d°ng. LÓc canh tüc, b∞t cü, ch∆ bi∆n thˆc Øn, ta cÒng b∞t chıËc v°i k˛ thu∫t cða ngıÈi Mi≈n; viŒc ngıÈi ViŒt cıËi vÏ Mi≈n kh·ng ph®i l° kh·ng c‹.

L∫p ΩŸa bÊ nØm Minh M≠ng thˆ 17 (1836) áµy l° l∑n Ω∑u ti≈n m° Í Ω∂t Gia áŸnh l∫p ΩŸa bÊ vËi quy m· lËn, lıu l≠i b±ng chˆng cÚ

thÃ. MÂi th·n v¡ b®n Ω„ cüc sÍ Ω∂t, lo≠i Ω∂t, diŒn tœch, ranh giËi b‚n phœa, ghi t≈n chð ΩiÀn. LŸnh vua ban ra v°o thüng 2, phüi Ωo°n n°y do TrıÁng áØng Qu∆ c∑m Ω∑u, vËi NguyÕn Kim B®ng, c® hai ΩÀu sung chˆc Kinh lıÏc Ω≠i sˆ (nhıng NguyÕn Kim B®ng mang bŸnh, Tr∂n tµy Ω≠i tıËng l° TrıÁng Minh Gi®ng thay th∆). TrıÁng áØng Qu∆ l° Binh bÊ ThıÏng thı, NguyÕn Kim B®ng l° L≠i bÊ ThıÏng thı. Hai vŸ Ph‹ sˆ l° T·n Th∂t B≠ch v° NguyÕn Kh∞c Trœ. Thüng 7 nØm ∂y, phüi Ωo°n trÍ vÀ, c·ng tüc ho°n th°nh. Vua ban thıÍng v° xu‚ng dÚ cho nÊi cüc : TrıÁng áØng Qu∆ l° ngıÈi c·ng b±ng v· tı n≈n viŒc l°m Ω∆n chÂ th°nh t˙u, ΩÓng nhı mŒnh lŒnh cða trπm, tuy kh·ng thÃ sünh vËi viŒc Ωi d¬p bi≈n cıÁng, mÍ rÊng bÈ cfli ΩıÏc phµn minh, so vËi viŒc mÍ Ω∂t Ωai cho rÊng bi≈n giËi c‹ khüc g÷ ?

S¯ chæp ti∆p : Sau Ω‹ 6 t◊nh Nam k¸ kh·ng ph®i tØng thu∆ ruÊng m° tiÀn t°i vπn bÊi thu. Thu∆ ΩiÀn th‰ Nam k¸ ΩıÏc ΩŸnh l≠i, sau khi Ω≠c ΩiÀn. K∆t qu® l° tØng thu∆ cho c·ng qu˛, nhıng ngıÈi kh∏n Ω∂t chŸu thiŒt th›i nhiÀu l° kh·ng ΩıÏc gi˘ ruÊng Ω∂t ∏n l∫u nhı trıËc.


NØm 1836 r„i 1839, vua Minh M≠ng quy ΩŸnh vÀ thÃ lŒ thıÍng ph≠t d°nh cho cüc vi≈n chˆc ΩŸa phıÁng, Ω∂t kh∏n th≈m th÷ thıÍng, bfi hoang th÷ ph≠t. H∫u qu® Ωi tËi Ωµu ? ViŒc Ω≠c ΩiÀn c‹ l¡ Ω¨ l°m cho dµn kh∏n hoang m∂t h°o hˆng ph∑n n°o, v÷ thu∆ vÚ. NØm 1837, liÀn sau khi Ω≠c ΩiÀn v° ban h°nh lŒ khen thıÍng, theo büo cüo cða “cüc t◊nh H° Ti≈n, Vÿnh Long, áŸnh TıÈng th÷ con s‚ kh∏n th≈m kh·ng ΩıÏc bao nhi≈u, ri≈ng t◊nh Bi≈n H›a l≠i c°ng th∂y v∞ng v¿. á∆n nhı Gia áŸnh An Giang tËi nay vπn c›n chıa tµu büo... L°m viŒc kh·ng Ωˆng Ω∞n nhı v∫y thiŒt n≈n trŸ tÊi xˆng Ωüng... H¨y d¥n T‰ng Ω‚c, Tu∑n phð, B‚ chünh, ün süt m∂y nÁi ∂y nh∞c nhÍ cüc phð huyŒn sÍ t≠i h¨y h∆t l›ng khuy∆n khœch, l°m cho n·ng dµn vui v¿ quay vÀ viŒc n·ng, Ωem nh˘ng ruÊng Ω∂t hoang ph∆ trong h≠t m° khai kh∏n cho h∆t”.


1.3) Nhu c∑u ch◊nh Ω‚n vÀ nÊi trŸ : Nh˘ng Ω„n ΩiÀn chi∆n lıÏc Í H∫u giang

Vua Minh M≠ng m∂t, ΩÃ l≠i günh n¥ng Í phœa bi≈n giËi ViŒt Mi≈n. Lo≠n l≠c Ω¨ phüt khÍi ngay t˜ khi cuÊc chinh ph≠t cða tıËng TrıÁng Minh Gi®ng Ωang diÕn ra t≠i phœa BiÃn H„, tuy r±ng vÀ h÷nh thˆc l° d¬p xong nhıng m∑m m‚ng c›n Ω‹. NgıÈi Mi≈n cı ngÚ tr≈n l¨nh th‰ ViŒt Nam dıÈng nhı s≥n s°ng hıÍng ˆng, ch‚ng Ω‚i quan l≠i ΩŸa phıÁng khi Í Cao Mi≈n phong tr°o l≈n cao. Quµn Xi≈m l≠i khæo phao tin tuy≈n truyÀn. NgıÈi Cao Mi≈n lÓc b∂y giÈ Í Nam k¸ l≠i b˙c d‡c vËi chœnh süch “nhˆt thŸ Ω„ng nhÁn” cða vua Minh M≠ng, b∞t buÊc h‡ ph®i l∂y t≈n, l∂y h‡ nhı ngıÈi ViŒt ΩÃ Ω„ng h‹a. L≠i c›n chð trıÁng c®i cüch t‰ chˆc n·ng th·n c‰ truyÀn cða s‚c Mi≈n khi∆n h‡ m∂t quyÀn t˙ trŸ. VÔng bi≈n giËi H° Ti≈n, An Giang b∞t Ω∑u xüo trÊn khi v°o nØm 1838, t≈n Gi — l°m chˆc An phð cho ta — c∂u k∆t vËi ngıÈi Xi≈m. NØm sau, vi≈n qu®n cÁ ngıÈi Mi≈n Í An Giang l° H°n BiŒn cÔng Ω„ng b‡n l°m ph®n r„i bfi Ωi, mÊt s‚ Ω·ng lœnh Mi≈n cÒng ch≠y theo chÓng nhı r„i mÊt s‚ quay trÍ l≠i. Vua truyÀn lŸnh tha tÊi nh˘ng ngıÈi bi∆t h‚i c®i. NØm 1840, t÷nh h÷nh th≈m bi Ωüt : ngıÈi Mi≈n Í TŸnh Bi≈n (An Giang) n‰i lo≠n khi∆n quan tri phð bfi tr‚n, lo≠n quµn kæo vÀ phœa bi≈n giËi H° Ti≈n Ωünh Ω„n Chµu Nham (áü D˙ng), quan binh nhiÀu k¿ bŸ h≠i. Thüng 10 nØm ∂y, gi¥c t˜ Th∂t SÁn g„m hÁn 2000 ngıÈi kæo qua t∫n Ki≈n Giang, phü chÏ R≠ch Giü, Ω∞p Ω„n Í hai b≈n bÈ r≠ch n°y; vÔng X° T‹n (Tri T·n) cÒng bŸ khu∂y ΩÊng. NØm ThiŒu TrŸ nguy≈n ni≈n, t∂t c® cüc vÔng ngıÈi Mi≈n s‚ng Ω·ng ΩÓc ΩÀu n‰i lo≠n, quan quµn v· cÔng v∂t v®. Ba khu v˙c quan tr‡ng nhˆt l° :

— VÔng Tr° vinh (nay l° Vÿnh B÷nh) bao g„m cüc khu v˙c rÊng lËn t˜ TiÀn giang qua H∫u giang (Tr° Vinh, C∑u Kø, TiÃu C∑n, C∑u Chong), s¯ g‡i l° vÔng L≠c H‹a. CuÊc khÍi lo≠n dai d≤ng v° c‹ quy m· kæo d°i t˜ thüng 3 Ω∆n thüng 10 nØm 1841, ngıÈi c∑m Ω∑u l° Lµm Sµm (c›n Ω‡c Lµm Sum, ngıÈi ΩŸa phıÁng g‡i l° X° Na Xom ho¥c X° Xom, tˆc l° vi≈n tıËng t≈n Xom). Thð Ωo≠n xüch ΩÊng l° dÔng bÔa ng¨i, do cüc t≈n th°y bÔa Ωıa ra r„i loan tin th∂t thiŒt : Ai kh·ng theo chÓng s¡ bŸ TrÈi Ph∫t h≠i, ai theo th÷ ΩıÏc cˆu thoüt, vfl khœ l° Ωao müc, ch° g≠c, ph¨ng kæo c‰ th≤ng (trÍ th°nh cµy m¨ t∂u). Tho≠t ti≈n lo≠n quµn chi∆m Tr° Vinh (Ω„n NguyŒt L¨ng cða ta). Gi¥c l≠i l·i cu‚n ΩıÏc m∂y s‚c Mi≈n Í r≠ch C∑n Chong (nay l° TiÃu C∑n) xu‚ng Ω∆n B∞c Trang ra Ω∆n mæ s·ng H∫u giang, vÔng Tr° ái≈u. C‹ lÓc gi¥c th∞ng th∆, chi∆m gi˘ mÊt vÔng d°i hÁn 30 cµy s‚, g„m to°n s‚c Mi≈n. Tr∫n gay go nh∂t x®y ra Í vÔng Tr° T¯ (nay g‡i l° Hi∆u T¯), b‚ chünh Tr∑n Tuy≈nv° tri huyŒn Hu¸nh H˘u Quang ΩÀu t¯ tr∫n. S‚ lo≠n quµn l≈n Ω∆n b®y tüm ng°n, ngo°i Lµm Sum c›n t≈n t‰ng CÊng (ch∞c l° cai t‰ng t≈n CÊng) v° mÊt t≈n t˙ xıng l° ph‹ m¨ áÊi. Tham d˙ cuÊc t®o thanh Í vÔng L≠c H‹a, g„m c‹ t‰ng Ω‚c BÔi C·ng Huy≈n, tham tünh th°nh Tr∂n Tµy l° NguyÕn T∂n Lµm v° NguyÕn C·ng Trˆ cÒng rÓt vÀ nıËc ti∆p tay, ngo°i ra c›n c‹ tıËng NguyÕn Tri PhıÁng. NguyÕn Tri PhıÁng dÈi binh ti∆n Ωünh, tuy phü tan ΩıÏc lu·n, nhıng chÂ n°y tan r¨ th÷ chÂ kia quy tÚ, cˆ Ωünh phœa Ω·ng, gi˘ phœa tµy, kh·ng thÃ n°o diŒt h∆t ΩıÏc. Khi TrıÁng Minh Gi®ng rÓt lui vÀ An Giang, ta ΩıÏc th≈m 3000 quµn sÿ Ω∆n ti∆p ˆng Í m¥t tr∫n L≠c H‹a. Trong Ωüm lo≠n quµn Ω∑u thÓ, c‹ c® ngıÈi ViŒt v° ngıÈi T°u. Ph®i chØng l° nh˘ng ngıÈi ViŒt trıËc kia theo L≈ VØn Kh·i, nay tr‚n lünh ?

— VÔng S‹c TrØng, trung tµm cuÊc khÍi lo≠n l° Ba Xuy≈n, Tr° Tµm, t˜ thüng ba cÒng nØm tµn s¯u. Tho≠t ti≈n gi¥c bŸ phµn tün r„i t∫p trung t≠i S‹c áµm Ω‹ng Ω„n m° ch‚ng c˙. Thüng 11, quµn cða NguyÕn T∂n Lµm v° NguyÕn Tri PhıÁng Ωünh hai m¥t giüp l≠i. Gi¥c tan, vua ThiŒu TrŸ cho NguyÕn T∂n Lµm Í l≠i Ba Xuy≈n d¬p Ωüm t°n quµn v° l∫p an ninh. Theo truyÀn thuy∆t, l¨nh tÚ lo≠n quµn Í Ωµy l° Xa Ne Tia.


— VÔng Th∂t SÁn, Vÿnh T∆. N∆u Tr° Vinh v° S‹c TrØng n‚i liÀn nhau (b≈n n°y v° b≈n kia s·ng H∫u Giang), dµn Ω·ng, kinh t∆ ph÷ nhi≈u, ngıÈi Mi≈n s‚ng t∫p trung th÷ vÔng Th∂t SÁn l≠i l° nÁi m° ngıÈi Mi≈n dÕ t∂n th‚i v° khu∂y ΩÊng, vËi h°ng chÚc ng‡n Ω„i lËn nhfi, nhiÀu thung lÒng, dµn cı thu∑n nhˆt l≠i Í süt bi≈n giËi Cao Mi≈n. NØm nguy≈n ni≈n, gi¥c tÚ t∫p t≠i L¬t á¬t, quµn ta d¬p tan r„i Ωünh lu·n tËi C∑n Sı. Phœa TŸnh Bi≈n cÒng c‹ lo≠n v°i ng°n t≈n, nhıng d¬p ΩıÏc. NguyÕn Tri PhıÁng Ω∆n nÓi TıÏng ΩÃ Ωünh lo≠n quµn. Í hai huyŒn H° DıÁng v° H° Ñm, t÷nh h÷nh khu∂y ΩÊng. H° DıÁng g„m vÔng nÓi C∂m, nÓi TıÏng; H° Ñm g„m cüc l°ng d‡c theo bi≈n giËi b≈n kinh Vÿnh T∆. SÍ dÿ lo≠n quµn düm ki≈u ng≠o v÷ b≈n kia bi≈n giËi, Phi Nh¨ Ch∂t Tri “Ωem quµn Xi≈m Ω∆n d˙ng Ω„n lÒy Í bÈ s·ng Vÿnh T∆ r„i qua l≠i gµy s˙ vËi nh˘ng Ω„n b®o cða quµn ta. Quan binh bøn chia ΩıÈng Ωi tiÕu tr˜, gi∆t v° l°m bŸ thıÁng r∂t Ω·ng, chi∆m l∂y ΩıÏc b®y Ω„n, hai b≈n bÈ s·ng Vÿnh T∆ mÊt lo≠t ΩıÏc d¬p y≈n. B‡n gi¥c Í trong cüc Ω„n Í nÓi C∂m, nÓi TıÏng nghe tin bøn ch≠y tr‚n. Quµn Xi≈m g¥p s˙ th∂t b≠i tan r¨ ∂y mu‚n tØng th≈m binh v° chi∆n thuyÀn ΩÃ trÍ l≠i mÊt l∑n n˘a giÓp dµn Mi≈n gµy s˙, vã lÓc ∂y nıËc h‡ c‹ viŒc n≈n ngıng.

Nhıng t÷nh h÷nh Í Cao Mi≈n, Th∂t SÁn v° kinh Vÿnh T∆ ch◊ l° t≠m thÈi l∞ng Ω‡ng. NØm sau, cuÊc xµm lØng Ω≠i quy m· l≠i diÕn ra. N∆u l∑n trıËc chi∆n s˙ x®y ra t≠i TiÀn giang, t˜ V°m Thu∫n Ω∆n ChÏ Thð th÷ l∑n n°y m¥t tr∫n chünh l≠i diÕn ra Í vÔng Th∂t SÁn v° kinh Vÿnh T∆.

NgØn ch∫n gi¥c Xi≈m nØm 1842 Trong khi nÊi lo≠n x®y ra Í L≠c H‹a (Tr° Vinh) th÷ t÷nh h÷nh tr≈n Cao Mi≈n r∂t t„i tŒ,

vua ThiŒu TrŸ Ω„ng ˚ vËi cüc Ω≠i th∑n l° n≈n rÓt quµn vÀ An Giang, th∫t khæo v° l¥ng l¡. Voi Ωem vÀ kh·ng tiŒn th÷ l°m thŸt cho quµn sÿ Øn, nh˘ng ngıÈi ViŒt trıËc kia g„m Ωa s‚ l° tÔ ph≠m l≈n Cao Mi≈n l°m Øn th÷ l˙a chÂ m° cho Í l≠i. Thüng 9 nØm 1841, quµn sÿ ta rÓt vÀ An Giang. Khi vÀ Ω∆n nÁi, tıËng TrıÁng Minh Gi®ng m∂t v÷ bŸnh, nhıng l˚ do chünh l° v÷ bu„n gi∫n triÀu Ω÷nh. Quµn Xi≈m kh·ng bfi lÎ cÁ hÊi, mÍ ngay cuÊc xµm lØng v°o l¨nh th‰ ViŒt Nam. L∑n n°y s˙ b‚ trœ cða Xi≈m khü chu Ωüo, chi∆n thu∫t thay Ω‰i h≤n. L≠i c›n mÊt y∆u t‚ Ωüng chÓ ˚ : y∆u t‚ chœnh trŸ. á‹ l° nh˘ng ngıÈi ViŒt Ωa s‚ l° tÔ ph≠m bŸ Ω°y l°m Ω„n ΩiÀn. Khi mËi l≈n ng·i, vua ThiŒu TrŸ Ω¨ nghÿ tËi s‚ ph∫n cða h‡. “Nhıng trong xˆ Tr∂n Tµy, gi¥c Th‰ chıa y≈n m° nh˘ng t≈n tÔ ph≠m khi trıËc can ün phüt quµn hiŒn ΩıÁng sai phüi Í Ω‹, ph®i ΩÏi khi y≈n gi¥c r„i s¡ ngh◊”. B∂y giÈ Í Nam Vang c‹ ngıÈi con trai t˙ xıng l° con cða ho°ng t¯ C®nh, l∂y hiŒu l° Ho°ng T·n (c‹ nghÿa l° chüu nÊi vua Gia Long) Ωang tÚ t∫p mÊt s‚ Ω·ng g„m Xi≈m, L°o, Hün (ViŒt Nam), Th‰, nh˘ng Ωâ tr‚n tÊi cÒng theo nhiÀu l∞m. Ph®i chØng trong s‚ tÔ nhµn bŸ phüt quµn l≈n Cao Mi≈n, ΩÈi Minh M≠ng, g„m nhiÀu ngıÈi can tÊi dœnh lœu xa g∑n tËi cuÊc khÍi lo≠n cða L≈ VØn Kh·i, Í S°i G›n v° cüc t◊nh ?

áıa k¿ t˙ xıng l° Ho°ng T·n vÀ nıËc ch◊ l° mÊt trong nh˘ng l˚ do cða quµn Xi≈m; h°nh ΩÊng chœnh trŸ n°y kh·ng gµy ΩıÏc xÓc ΩÊng tµm l˚ Ωüng kÃ. DÔ sao Ωi n˘a, ta cÒng th∂y Phi Nh¨ Ch∂t Tri l° k¿ tinh t∆ v° Ωa mıu.

Thüng gi≈ng nØm 1842, chi∆n thuyÀn Xi≈m Ω∆n vÔng Ω®o PhÓ Qu‚c, t∂n c·ng ΩÃ d› xæt. NguyÕn C·ng Trˆ, ngıÈi Ω¨ tñg d¬p gi¥c T°u ç Í vŸnh H≠ Long th¯ tr‰ t°i, nhıng bŸ “s‹ng gi‹ ngØn trÍ”.

B‡n Ho°ng T·n Ωıa 5000 ngıÈi Ω∆n Süch S·, th°nh ph∑n to°n ngıÈi Xi≈m v° L°o (ngıÈi Xi≈m c‹ th‹i b∞t dµn vÔng bŸ chi∆m l°m n· lŒ, l°m lœnh). Süch S· l° vŸ trœ quan tr‡ng Í gi˘a TiÀn giang v° H∫u giang. TıËng NguyÕn Tri PhıÁng nh∫n ΩŸnh r±ng TiÀn giang l° con s·ng quan tr‡ng Øn th·ng gi˘a trung tµm An Giang, Vÿnh Long v° áŸnh TıÈng, xin Ωem binh thuyÀn b‚ trœ s≥n.

ViŒc x®y ra nh±m lÓc vua ThiŒu TrŸ Ωang ra H° NÊi ΩÃ nh∫n lÕ thÚ phong cða sˆ T°u. LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 30/30

Thüng 2 quµn Xi≈m l≠i tØng cıÈng h®i quµn, Ω∆n g∑n C∑n V‡t (Qu®ng Bi≈n, Kampot), ta b‚ trœ gi˘a t≠i c¯a H° Ti≈n (Kim D˘). R„i binh thuyÀn cða Xi≈m kæo tËi B≠ch M¨ (Kæp) Ω·ng Ω®o hÁn vËi ˚ ΩŸnh chi∆m Lı Kh≈ (R≠ch VıÏc, phœa nam H° Ti≈n, bÈ biÃn) v° chi∆m T· M·n (c¯a á·ng H„, b≈n c≠nh nÓi T· Chµu) ΩÃ bao vµy H° Ti≈n. Xi≈m kæo m∂y v≠n binh tr°n vÔng kinh Vÿnh T∆, ta ch‚ng ΩÎ kh·ng kŸp. Cünh quµn chünh cða Xi≈m Ωünh t˜ bÈ biÃn vŸnh Xi≈m La qua theo ΩıÈng H° Ti≈n, chË kh·ng t˜ Nam Vang m° th‡c xu‚ng theo s·ng TiÀn giang nhı m∂y l∑n trıËc. TrıËc nguy cÁ ∂y, vua ThiŒu TrŸ cho quµn l˙c t˜ Hu∆ kæo v°o tØng cıÈng, cÔng vËi lœnh thÓ t˜ Qu®ng Nam, Qu®ng Ngï. áÏt t∂n c·ng Ω∑u ti≈n cða quµn Xi≈m bŸ ch∫n l≠i, Í kh∞p cüc m¥t tr∫n Vÿnh T∆, TiÀn giang v° H∫u giang. Nhıng quµn Xi≈m chıa rÓt lui, cho cðng c‚ th°nh lÒy, chi∆m tr‡n vÔng nÓi C· T· (T· SÁn, thuÊc dÿ Th∂t SÁn). Thüng nØm nØm ∂y, ta kæo v°o chi∆m l≠i khu C· T· m° quµn Xi≈m vã xµy d˙ng tr≈n l¨nh th‰ cða ta. áµy l° nÁi ngıÈi Mi≈n s‚ng t∫p trung t˜ lµu ΩÈi. Binh ta g„m nØm Ω≠o, mÂi Ω≠o 1000 quµn, Ωem sÓng lËn Ω¥t t≠i Tri T·n (X° T‹n) m° b∞n phü lÒy gi¥c. NguyÕn Tri PhıÁng Ωem Ω≠i binh Ω∆n nÓi C· T·, gi¥c tan, mÊt s‚ Ω·ng ra Ω∑u thÓ g„m ngıÈi T°u v° ngıÈi Mi≈n c‹ Ω∆n s‚ ng°n. Vua ThiŒu TrŸ sai NguyÕn C·ng Trˆ ΩiÀu ΩÊng viŒc l∫p ∂p, khuy∆n khœch kh∏n ruÊng. Nhıng ta tin r±ng viŒc l°m n°y kh·ng Ωi tËi Ωµu c®, Ω∂t Í chµn nÓi t˜ lµu Ω¨ ΩıÏc ngıÈi Mi≈n canh tüc, h‡a chØng cüc quan cða ta ch◊ lo ch◊nh Ω‚n an ninh trong cüc s‚c Mi≈n.

R„i ta kæo quµn l≈n phœa Nam Vang, truy n¨. Thüng 7 nØm 1845, gi¥c Mi≈n l≠i Ω∆n bÈ kinh Vÿnh T∆ t≠i l°ng Vÿnh áiÀn, phü r„i TrıÈng LÒy (TrıÈng LÒy l° bˆc trıÈng th°nh m° ta d˙ng l≈n, tr„ng tre gai, xa xa c‹ Ω„n nhfi d‡c theo kinh Vÿnh T∆, khi Phüp Ω∆n c›n di tœch n°y). Nhıng gi¥c bŸ Ωünh lui.

NØm 1845, ta th∞ng v°i tr∫n Ωüng kÃ. á∆n lıÏt NguyÕn Tri PhıÁng v° Do¨n U∏n thi t°i vËi Phi Nh¨ Ch∂t Tri. Ta ti∆n Ω∆n VÒng Long (Kompong Lu·ng). Cao Mi≈n nh÷n nh∫n s˙ b®o hÊ song phıÁng cða Xi≈m v° ViŒt Nam.

Th°nh l∫p cüc Ω„n ΩiÀn chi∆n lıÏc H∫u qu® nh˘ng nØm lo≠n l≠c Í vÔng An Giang, Tr° Vinh, Ba Xuy≈n, H° Ti≈n nhı th∆

n°o ? Ch∞c l° tr∑m tr‡ng l∞m. HÕ lo≠n l≠c l° Ω‚t nh° cıËp cða, bÊ s‰ m∂t müt, quan l≠i tham nhÒng, cıÈng h°o th‰ mÚc tha h„ hÓng hi∆p dµn. Í nh˘ng vÔng ngıÈi Mi≈n s‚ng t∫p trung, viŒc b÷nh ΩŸnh ch◊ c‹ nghÿa l° g÷n gi˘ ΩıÏc an ninh. M∑m m‚ng b∂t m¨n vπn c›n. Vua ThiŒu TrŸ m∂t nØm 1847, ng°i günh t∂t c® nh˘ng h∫u qu® cða vua Minh M≠ng ΩÃ l≠i. T÷nh th∆ kh·ng suy sÚp l° nhÈ tıËng t°i, gi°u kinh nghiŒm chi∆n trıÈng v° quµn sÿ h∆t l›ng. Do¨n U∏n d˙ng chÔa Tµy An Í nÓi Sam nØm 1847 l° viŒc c‹ nhiÀu ˚ nghÿa Ω‚i vËi nhµn tµm thÈi b∂y giÈ v° nhˆt l° Ω‚i vËi cü nhµn mÊt nho sÿ hØng hüi nhıng th∂m mŒt.

C·ng tüc kh∏n hoang ngıng trŒ, n∆u kh·ng n‹i l° bŸ Ω‰ vÎ ph∑n n°o Í H∫u giang. nØm ThiŒu TrŸ thˆ ba (1843), Ω°o th≈m con kinh n‚i liÀn TiÀn giang (t˜ Tµn Chµu) Ω∆n thð Chµu Giang phœa H∫u giang. Kinh n°y ng∞n nh±m mÚc Ωœch quµn s˙ ΩÃ chi∆n thuyÀn Ωi nhanh t˜ Tµn Chµu Ω∆n vŸnh Xi≈m La khi h˘u s˙, qua kinh Vÿnh T∆. Dµn phu t˜ hai t◊nh Vÿnh Long v° An Giang t∫p trung l≠i. áÏt Ω∑u Ω°o dÍ dang r„i ngıng, s‚ dŸch l≠i coi viŒc Ω°o kinh Ω¨ bˆc hi∆p khi∆n dµn phu b∂t m¨n, tr‚n næ r∂t nhiÀu. Sau mÔa g¥t, dµn phu l≠i ΩıÏc huy ΩÊng l∑n thˆ nh÷. MÊt t°i liŒu cða phð Ho±ng á≠o t◊nh Vÿnh Long (B∆n Tre, cÔ lao B®o) cho bi∆t dµn phu phð n°y Ωi Ω°o kinh Vÿnh An g„m 8 ΩÊi, mÂi ΩÊi 50 ngıÈi, c‹ vi≈n ph‹ t‰ng ho¥c l˚ dŸch coi s‹c. MÂi ΩÊi mang theo 10 cµy cu‚c, 10 cµy mai, ph¨ng, r÷u, cµy mÔ u, g°u nıËc, gi‹ng, günh, ky, mÂi thˆ 30 cüi, l≠i c›n dµy tre d°i hÁn 1 trıÏng. Vi≈n chˆc Í t◊nh tËi ΩŸa ΩiÃm Ω°o kinh t˜ trıËc ΩÃ c∂t tr≠i cho dµn phu Í. Cˆ 15 ng°y thay Ω‰i mÊt l∑n cho dµn ngh◊ ngÁi. Kinh Ω°o xong v°o thüng 4 nØm 1844, Ω¥t t≈n l° Long An H°.


NÊi lo≠n v˜a d¬p xong, t‰ng Ω‚c An H° l° NguyÕn Tri PhıÁng v° Tu∑n phð An Giang l° Do¨n U∏n ΩiÀu tr∑n ba biŒc (1844) :

— Xin lıÏng bËt cüc ΩiÀu lŒ thanh tra. — Xin tıËc tr˜ ng≠ch hı trong bÊ s‰ dµn. — Xin tha cüc h≠ng thu∆ thi∆u lµu nay. M∂y ΩiÀu tr≈n chˆng tfi dµn An Giang, Ω¥c biŒt l° vÔng kinh Vÿnh T∆ xi≈u tün quü

nhiÀu, l∞m ngıÈi Ω∆n nÁi khüc l°m Øn, k¿ Í l≠i büm Ω∂t th÷ Ω°nh chŸu tr˙c ti∆p ®nh hıÍng chi∆n tranh. Cüc sÍ Ω„n ΩiÀn Í Bi≈n H›a, áŸnh TıÈng ΩıÏc kh® quan hÁn, giao l≠i cho dµn ΩŸa phıÁng c°y m° n≠p thu∆ l°m ruÊng c·ng (trÍ th°nh c·ng ΩiÀn cho dµn mıËn), lœnh khai thüc Ω„n ΩiÀn th÷ triŒt vÀ t◊nh, lo viŒc khüc. Í Tµy Ninh, giüp bi≈n giËi Mi≈n, cÒng xÓc ti∆n l∫p Ω„n ΩiÀn t˜ nØm 1843.

Vua T˙ áˆc l≈n ng·i, günh bao nhi≈u h∫u qu®. TrıÁng Qu‚c DÚng dµng sË tµu : “T°i l˙c trong dµn, soi vËi nØm trıËc mıÈi ph∑n kæm Ω∆n nØm süu m° cüc quan ΩŸa phıÁng thıÈng hay trau d„i ti∆ng t‚t, hfii s‚ dµn th÷ tµu r±ng tØng, hfii mÔa m°ng thÈi tµu r±ng ΩıÏc, ch◊ mu‚n cho m÷nh ΩıÏc ti∆ng khen”. Vua T˙ áˆc rØn cüc quan Ω¨ dÚng tµm l°m n¥ng nh¬, b∞t lœnh Ω›i thu∆, lo h‚i lÊ quan tr≈n, g‹p tiÀn k¿ dıËi. áÈi Minh M≠ng, ThiŒu TrŸ Ω¨ x®y ra nÊi lo≠n r„i. Vua T˙ áˆc c‚ ΩÀ ph›ng nhıng kh‹ cˆu v¨n, nhˆt l° Ω‚i vËi miÀn B∞c v° miÀn Trung nÁi Ω‹i kæm thıÈng x®y ra. L≠i c›n n≠n ngo≠i xµm cða th˙c dµn Phüp m° ng°i kh·ng ti≈n Ωoün n‰i mˆc tr∑m tr‡ng.

Thüng gi≈ng nØm 1850, cho NguyÕn Tri PhıÁng l° ThıÏng thÁ bÊ C·ng l°m Kinh lıÏc Ω≠i sˆ Nam k¸. NguyÕn Tri PhıÁng gi˘ chˆc vÚ n°y Ω∆n cu‚i nØm 1858 ΩÃ r„i trÍ vÀ Kinh, lo Ω‚i ph‹ vËi th˙c dµn Phüp.

NguyÕn Tri PhıÁng am hiÃu t÷nh h÷nh cüc t◊nh TiÀn giang, H∫u giang, lu·n c® Cao Mi≈n t˜ h„i ThiŒu TrŸ. çng Ω¨ Ω¥t chµn Ω∆n nh˘ng nÁi h¿o lünh v° nguy hiÃm nhˆt nhı Th∂t SÁn, Vÿnh T∆, Tr° Vinh, Ba Xuy≈n. T‹m l≠i, nh˘ng vÔng m° ngıÈi Mi≈n s‚ng t∫p trung.

NØm 1853, vua T˙ áˆc cho phæp l∫p Ω„n ΩiÀn, l∫p ∂p Í xˆ Nam k¸ theo lÈi tµu cða Ω÷nh th∑n. T≠i sao c‹ viŒc l∫p Ω„n ΩiÀn n°y ? T˜ trıËc Ω¨ c‹ chünh süch Ω„n ΩiÀn r„i. Nhıng l∑n n°y Ωıa ra c∂p büch nh±m Ω‚i ph‹ kŸp thÈi vËi t÷nh h÷nh Ωi≈u tün Í vÔng bi≈n giËi v° H∫u giang. NguyÕn Tri PhıÁng n‹i th≤ng mÚc Ωœch : “á∂t Nam k¸ liÀn vËi gi¥c Mi≈n, dµn xi≈u tün nhiÀu. Nay mıÏn ΩiÀu chi≈u mÊ ΩÃ dÚ dµn vÀ Ω‚c viŒc khai kh∏n ΩÃ nu·i dµn Øn, th∫t l° mÊt cüch quan y∆u ΩÃ gi˘ gi¥c v° y≈n dµn Ω‹”.

L∫p Ω„n ΩiÀn v° l∫p ∂p l° h÷nh thˆc t‰ chˆc nh±m phÚc vÚ chi∆n lıÏc lËn : gi˘ gi¥c v° y≈n dµn. NÊi dung t‹m t∞t nhı sau :

— Th°nh ph∑n : dµn Í kh∞p LÚc t◊nh Nam k¸ cÔng cüc t◊nh t˜ B÷nh Thu∫n trÍ ra phœa B∞c, theo nguy≈n t∞c t÷nh nguyŒn.

— áŸa ΩiÃm th°nh l∫p : Í hai t◊nh An Giang v° H° Ti≈n c›n dı th÷ cho qua vÔng kinh Vÿnh T∆, TŸnh Bi≈n, ho¥c Ba Xuy≈n.

— H÷nh thˆc t‰ chˆc : c‹ hai h÷nh thˆc, l∫p Ω„n ΩiÀn v° l∫p ∂p. MÊ dµn l∫p Ω„n ΩiÀn Dµn s‚ng t∫p trung l°m lœnh Ω„n ΩiÀn, Ωµy l° h÷nh thˆc bün quµn s˙. Ai mÊ ΩıÏc 50 ngıÈi th÷ t‰ chˆc th°nh mÊt ΩÊi, ngıÈi mÊ ΩıÏc l°m su∂t ΩÊi. VÀ sau,

khi c°y c∂y c‹ k∆t qu®, ΩÊi n°y c®i ra th°nh mÊt ∂p, vi≈n su∂t ΩÊi m¥c nhi≈n trÍ th°nh ∂p trıÍng, theo quy ch∆ dµn s˙.

Ai mÊ ΩıÏc 500 ngıÈi thÈi t‰ chˆc th°nh mÊt cÁ (g„m 10 ΩÊi), ngıÈi mÊ ΩıÏc b‰ nhiŒm l°m chünh ΩÊi thœ sai ph‹ qu®n cÁ, khi Ω∂t trÍ n≈n th°nh thuÊc, cÁ n°y trÍ th°nh mÊt t‰ng, ngıÈi Ωˆng mÊ trÍ th°nh cai t‰ng, theo quy ch∆ dµn s˙. LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 32/32

MÊ dµn l∫p ∂p Dµn trong ∂p s‚ng theo quy ch∆ dµn s˙, kh·ng bŸ cµu thÓc nhiÀu. Con s‚ t‚i thiÃu ΩÃ

l∫p mÊt ∂p l° 10 ngıÈi, Ωð s‚ ∂y mËi ΩıÏc ch‡n Ω∂t m° khai kh∏n, l∫p bÊ. N≈n hiÃu Ωµy l° 10 ngıÈi dµn cam k∆t chŸu thu∆, l∑n h„i ∂p n°y quy tÚ th≈m mÊt s‚ lıu dµn, b‡n n°y kh·ng c∑n v· bÊ, cˆ s‚ng theo quy ch∆ dµn l∫u. Khi ruÊng Ω∂t th°nh thuÊc, dµn Ω·ng hÁn th÷ nµng l≈n th°nh mÊt l°ng.

NgıÈi T°u cÒng c‹ thÃ Ω∑u mÊ, l∫p ∂p. C‹ lŒ khen thıÍng nh˘ng ngıÈi mÊ dµn l∫p ∂p : ΩıÏc 30 ngıÈi th÷ tha xµu thu∆ tr‡n

ΩÈi, 50 ngıÈi thÈi thıÍng chünh c¯u ph∏m, 100 ngıÈi thÈi thıÍng chünh büt ph∏m. N≈n nhË l° mu‚n mÊ dµn th÷ ph®i c‹ v‚n lËn ΩÃ nu·i dµn, cho vay l°m mÔa trong m∂y nØm Ω∑u (vay tiÀn v° vay lÓa Øn). Cüc ·ng bü hÊ, tˆc l° chð nÏ (Ω„ng thÈi cÒng l° µn nhµn) khi ch∆t th÷ trÍ th°nh tiÀn hiÀn, thÈ trong Ω÷nh l°ng. áµy l° nÊi dung lÈi tµu Ω¥c biŒt cða NguyÕn Tri PhıÁng :

— NgıÈi Cao Mi≈n Í cüc s‚c thuÊc Ba Xuy≈n v° TŸnh Bi≈n mËi quy tÚ vÀ theo ta (sau cüc bi∆n lo≠n ΩÈi ThiŒu TrŸ) Ωüng l˚ th÷ ph®i Ωem phµn tün kh∞p nÁi, nhıng ta l≠i cho h‡ trÍ vÀ qu≈ quün, n∆u ti∆p tÚc s‚ng nhı th∆ h‡ s¡ c‹ cÁ hÊi ΩÃ l°m lo≠n nhı trıËc. BÍi v∫y dµn kh∞p Nam k¸ lÚc t◊nh n∆u mu‚n ˆng mÊ qua TŸnh Bi≈n, Ba Xuy≈n ΩÃ l∫p ∂p th÷ cˆ cho, nhıng h‡ ph®i s‚ng trong cüc t‰ng Ω¨ th°nh l∫p r„i (nhıng nay th÷ Ω¨ xi≈u tün, dµn kh·ng c›n Ωð s‚).

— TÔ ph≠m Í LÚc t◊nh, ai mÊ ΩıÏc mÊt ΩÊi ho¥c mÊt th·n (50 ngıÈi) thÈi cho l°ng chÓng n‹ b®o ki∆t, s¡ tha tÊi r„i Ωıa Ω∆n vÔng kinh Vÿnh T∆ (thuÊc t◊nh An Giang) ho¥c vÔng r≠ch Giang Th°nh (t◊nh H° Ti≈n) ΩÃ c°y ruÊng, tÔy theo c·ng viŒc k∆t qu® tËi Ωµu, h≠nh kiÃm ra sao s¡ liŒu ΩŸnh m° gi®i quy∆t.

Qua lÈi tµu cða NguyÕn Tri PhıÁng, ta th∂y c‹ dÚng ˚ cho tÔ ph≠m Ωoüi c·ng chuÊc tÊi v÷ vÔng Vÿnh T∆ v° Giang Th°nh l° nÁi kh‹ khai kh∏n, l≠i Í süt bi≈n giËi, nguy hiÃm hÁn cüc vÔng khüc.

NØm sau, 1854, süng ki∆n cða NguyÕn Tri PhıÁng g¥p nhiÀu s˙ khen ch≈ cða cüc quan, th∂u tai vua. NguyÕn Tri PhıÁng tµu vÀ viŒc œch lÏi cða chünh süch n‹i tr≈n v° nh÷n nh∫n r±ng : “T·i xæt viŒc Ω„n ΩiÀn vπn lÏi nıËc lÏi dµn m° kh·ng lÏi cho T‰ng, L˚. V∫y n≈n T‰ng, L˚ Ω¥t ΩiÀu ΩÃ ph◊nh dµn, nh˘ng ngıÈi n‹i b∂t tiŒn Ω‹ ch≤ng qua bŸ chÓng ph◊nh m° th·i”.

T‰ng, L˚ tˆc l° cai t‰ng v° l˚ trıÍng, h‡ ch‚ng Ω‚i v÷ chœnh süch n°y khi∆n cho dµn trong l°ng trong t‰ng c‹ thÃ qua vÔng Ω∂t khüc m° l°m Øn. L°ng t‰ng cða h‡ trÍ n≈n thıa thËt, thi∆u ngıÈi Ω‹ng thu∆ v° l°m xµu. Ho¥c nh˘ng ph∑n Ω∂t hoang trong l°ng trong t‰ng s¡ bŸ c∞t ra ΩÃ trÍ th°nh mÊt l°ng, mÊt ∂p khüc, ΩŸa b°n ho≠t ΩÊng v° s‚ dµn m° h‡ cai trŸ b∂y lµu nay bŸ thµu h¬p l≠i.

Nhµn dŸp ∂y NguyÕn Tri PhıÁng büo cüo k∆t qu® Ω∑u ti≈n sau mÊt nØm : l∫p ΩıÏc 21 cÁ Ω„n ΩiÀn v° phfing ch˜ng 100 l°ng. á„ng thÈi NguyÕn Tri PhıÁng cÒng xin khen thıÍng nh˘ng ΩŸa phıÁng m° viŒc kh∏n hoang thµu k∆t qu® t‚t.

MÊt trØm l°ng (∂p) n‹i tr≈n quy tÚ 10500 ngıÈi. NØm 1866, nha Dinh ΩiÀn xˆ An Giang, H° Ti≈n v° vÔng c‹ nhiÀu ngıÈi Mi≈n Í Vÿnh Long (L≠c H‹a). á„ng thÈi vËi cüc t◊nh n‹i tr≈n, nh˘ng t◊nh c›n l≠i Í Nam k¸ cÒng t‰ chˆc Ω„n ΩiÀn ΩÃ kh∏n hoang; Ωüng chÓ ˚ nh∂t l° Ω„n ΩiÀn Í Gia Thu∫n, huyŒn Tµn H›a (G› C·ng) thuÊc t◊nh Gia áŸnh do TrıÁng áŸnh c∑m Ω∑u. L˙c lıÏng bün quµn s˙ cða Ω„n ΩiÀn trÏ giÓp Ω∞c l˙c cho quµn sÿ triÀu Ω÷nh khi gi˘ th°nh Chœ H›a v° c›n tham gia cüc cuÊc khÍi nghÿa vÀ sau.


Nh˘ng chi ti∆t cÚ thÃ L∫p Ω„n ΩiÀn l° chünh süch t‚t, tuy nhi≈n ngıÈi dµn chŸu khü nhiÀu hy sinh, c˙c nh‡c?

H‡ bŸ cıÎng büch, nhı trıÈng hÏp Ωüm dµn nghøo Í l°ng Tµn Ni≈n Tµy (nay thuÊc G› C·ng). H‡ l° dµn l∫u, hıÁng chˆc l°ng t‚ng khˆ h‡ qua Gia thu∫n ΩÃ gia nh∫p Ω„n ΩiÀn. Nhıng v°i ng°y sau, h‡ bfi tr‚n, qua cı ngÚ t≠i l°ng KiÃng PhıËc. áÃ cho dµn s‚ trong Ω„n ΩiÀn khfii bŸ hao hÚt, vi≈n ΩÊi cða Ω„n ΩiÀn Gia Thu∫n l° BÔi VØn C∏m büo cüo l≈n, v° quan huyŒn cho phæp vi≈n ΩÊi n°y truy n¨ b‡n dµn v˜a tr‚n, g„m 5 ngıÈi. D∑u sao Ωi n˘a, l°m dµn l∫u trong mÊt l°ng c‹ n∆p sinh ho≠t thu∑n thÚc vπn khfie thµn hÁn l° bŸ b∞t Ωi nÁi khüc ΩÃ l°m Ω„n ΩiÀn. TrıÈng hÏp n‹i tr≈n x®y ra v°o nØm T˙ áˆc thˆ 11 (1858). NgıÈi dµn c‹ ph®n ˆng v÷ khi b∫n rÊn c°y c∂y th÷ l°m sao h‡ c‹ thÃ diÕn t∫p vÀ quµn s˙ nhı quan tr≈n mong mu‚n ? V® l≠i c°y c∂y Í Ω∂t hoang Ω›i hfii nhiÀu c·ng phu hÁn Í vÔng Ω∂t th°nh thuÊc, t‚n c·ng nhiÀu nhıng hu≈ lÏi kh·ng thu ΩıÏc bao nhi≈u, trong nh˘ng nØm Ω∑u ti≈n.

V÷ nhu c∑u g÷n gi˘ bi≈n giËi, t‰ng Ω‚c An H° (An Giang, H° Ti≈n) l° Cao H˘u D˙c Ω¨ Ωıa nhiÀu k∆ ho≠ch thÓc æp dµn, Ω∆n ΩÂi cüc quan Í NÊi cüc ph®i can thiŒp. NØm T˙ áˆc thˆ 7 (1854), mÊt nØm sau khi ban h°nh quy ch∆ Ω„n ΩiÀn, TrıÁng áØng Qu∆, TrıÁng VØn UyÃn v° Vfl áˆc Nhu büi y∆t vua, nh∞c l≠i viŒc l°m v° nh˘ng y≈u süch cða Cao H˘u D˙c, r„i Ωi Ω∆n mÊt k∆t lu∫n m° nh° vua Ω¨ Ω„ng ˚ : Ph®i mÊ ngıÈi v° t∫p luyŒn l∑n l∑n th÷ viŒc l°m mËi c‹ k∆t qu®. Cˆ chÈ ba nØm r„i h¨y hay. Nh° vua hiÃu r±ng cüc quan ΩŸa phıÁng th∂u rfl ho°n c®nh v° c‹ xin nhiÀu viŒc v∂n ΩÀ Ω„n ΩiÀn. T‹m l≠i, ph®i cho dµn s‚ng dÕ d°ng, g‹p c·ng t˜ t˜. Kh·ng c∑n con s‚ quü Ω·ng. Cao H˘u D˙c xin viŒc ch∆ quµn phÚc (dµn Ω„n ΩiÀn khi thao diÕn c‹ s∞c phÚc ri≈ng) v° viŒc thao diÕn thıÈng xuy≈n. Hai viŒc ∂y kh·ng c∑n kœp l∞m. N≈n l°m s‰ süch ΩÃ ghi s‚ lıu dµn, dµn l∫u, t˜ t˜ gom th°nh ΩÊi ΩÃ khai kh∏n cho hÏp vËi ho°n c®nh. Sau 3 nØm chu∏n bŸ th÷ hai ΩiÀu tr≈n (s∞c phÚc v° thao diÕn) mËi l°m ΩıÏc.

CÒng nØm 1854, ta c‹ mÊt t°i liŒu vÀ viŒc l∫p Ω„n ΩiÀn. áµy l° mÊt ΩÊi (50 ngıÈi dµn l∫u) xin kh∏n 2 kho®nh Ω∂t t‰ng cÊng l° 200 mπu cða l°ng ThıÈng Th≠nh (nay l° Cüi RØng, C∑n ThÁ). áÊi trıÍng NguyÕn VØn T∂n Ωˆng ΩÁn, c‹ th·n trıÍng, hıÁng th·n v° dŸch mÚc k˚ t≈n. Th·n trıÍng l°ng giüp ranh (l°ng Nhı LØng) k˚ v°o ΩÃ xüc nh∫n v∂n ΩÀ ranh giËi, vi≈n cai t‰ng cÒng k˚ v°o. áÁn n°y ΩıÏc quan T‰ng Ω‚c An H° ph≈.

á„n ΩiÀn n‹i tr≈n thu hÓt dµn cða l°ng ThıÈng Th≠nh v° c∞t Ω∂t l°ng n°y bËt ra Ω∆n 200 mπu. Ta hiÃu t≠i sao viŒc l∫p Ω„n ΩiÀn thıÈng bŸ cüc l°ng c‹ Ω∂t t‚t ch‚ng Ω‚i, n∆u l° c∞t Ω∂t x∂u Í nÁi nıËc m¥n Ω„ng chua th÷ ch≤ng ai tranh c®n l°m chi.

NØm T˙ áˆc thˆ 9 (1856), c‹ mÊt t°i liŒu theo Ω‹ cüc ∂p trıÍng cða 9 ∂p (Thanh ThiŒn, An M˛, PhÓ H˘u, Vÿnh LÊc, PhÓ Th≠nh, M˛ Th°nh, Vÿnh ThËi, PhÓ M˛, PhÓ Khai) h‡p cÔng ΩÊi trıÍng v° b‚n ·ng bü hÊ cÔng Ωi tu khüm ΩiÀn ΩŸa ΩÃ Ωo Ω≠c r„i khai v°o s‰ bÊ. Ch≤ng hiÃu ng°y nay cüc ∂p n‹i tr≈n n±m trong ΩŸa phıÁng n°o, nhıng ta th∂y s˙ ph‚i hÏp gi˘a ∂p trıÍng (ΩÊi Ω„n ΩiÀn) v° vai tr› cüc ·ng bü hÊ giÓp v‚n.

ChÓng t·i th¯ xüc nh∫n vŸ trœ cða v°i Ω„n ΩiÀn th°nh l∫p dıËi thÈi T˙ áˆc. ViŒc l°m n°y kh‹ khØn v÷ mÊt s‚ Ω„n ΩiÀn l∑n h„i trÍ th°nh l°ng x¨, mÊt s‚ khüc vÀ sau bŸ th˙c dµn Phüp gi®i tün.

— VÔng Tµn Chµu c›n t°i liŒu li≈n quan Ω∆n ·ng áÊi Chœn T°i Í VŸnh á„n, theo Ω‹ v°o nh˘ng nØm 1853 v° 1856, ·ng ΩıÏc vi≈n ch◊ huy b®o Tµn Chµu cho l°m ∂p trıÍng, r„i tüc Ω∞c c¯ ∂p trıÍng. NØm 1860, ·ng ΩıÏc c∂p cho mÊt “vi b±ng c∂p s˙” ΩÃ Ωi mÊ lœnh Í th·n PhÓ Lµm. çng áÊi Chœn T°i sau thØng chˆc hiŒp qu®n, trong ΩÊi binh Giang Nghÿa.

— D‡c theo kinh Vÿnh T∆, nh˘ng l°ng m≠c th°nh l∫p t˜ ΩÈi Minh M≠ng v° ThiŒu TrŸ ∞t Ω¨ ti≈u ΩiÀu, lÓc quµn Xi≈m tr°n tËi v° chi∆m Ω„n Chµu á‚c. Trung tµm quy tÚ lıu dµn ΩıÏc n‹i nhiÀu nh∂t trong vÔng n°y ΩÈi T˙ áˆc l° TŸnh Bi≈n v° bÈ kinh Vÿnh T∆. Nhıng Í Ωµy, nhı NguyÕn Tri PhıÁng quy ΩŸnh “h‡ ph®i s‚ng trong cüc t‰ng Ω¨ th°nh l∫p r„i” tˆc l° LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 34/34

b‰ sung v°o cüc l°ng cÒ, c‹ ranh giËi, c‹ bÊ Ωinh, bÊ ΩiÀn t˜ ΩÈi Minh M≠ng ΩÃ trünh viŒc l∂n v°o ruÊng Ω∂t ngıÈi Mi≈n. Ri≈ng vÀ cüc ΩÊi do tÔ ph≠m l∫p ra, Ωıa vÀ Giang Th°nh ho¥c Vÿnh T∆ th÷ kh·ng th∂y d∂u v∆t cÚ thÃ, ng°y nay t÷m l≠i cÒng quü kh‹ khØn v÷ ngıÈi ΩŸa phıÁng n∆u l° con chüu cða tÔ ph≠m th÷ cÒng che gi∂u, ho¥c kh·ng bi∆t rfl viŒc n°y (v° chœnh ·ng cha cða h‡ cÒng che gi∂u lai lŸch, v÷ thÃ diŒn Ω‚i vËi cüc l°ng khüc).

Tu sÿ áo°n Minh Huy≈n, sau n°y l° Giüo chð cða Ph∫t giüo B¯u SÁn K¸ HıÁng Ω¨ Ω∆n vÔng TŸnh Bi≈n, t≠i ThËi SÁn ΩÃ l∫p tr≠i ruÊng, quan ΩŸa phıÁng kh·ng ıa thœch nhıng ta kh·ng th∂y t°i liŒu n°o n‹i Ω∆n viŒc ngØn c®n, chˆng tfi kh∏n hoang Í vÔng bi≈n giËi ΩÈi T˙ áˆc l° c·ng tüc ΩıÏc khuy∆n khœch.

— NgıÈi Ch°m s‚ng t∫p trung Í Chµu Giang (ngang Chµu á‚c) t‰ chˆc l≠i th°nh tñg ΩÊi, c‹ quan hiŒp qu®n c∑m Ω∑u.

— T≠i vÔng Tr° Vinh (L≠c H‹a) nÁi ngıÈi Mi≈n tñg gµy nüo ΩÊng h„i Ω∑u ΩÈi ThiŒu TrŸ, NguyÕn Tri PhıÁng Ω¨ l∫p Ω„n ΩiÀn Í vÔng C∑u Ngang, Tr° CÓ ıËc v°i ng°n dµn, mÊt ngıÈi Mi≈n l° Th≠ch In ΩıÏc l°m hiŒp qu®n Ω„n ΩiÀn (khi Phüp Ω∆n ·ng n°y ra l°m cai t‰ng). T≠i ng® ba Tr° CÓ, c‹ ·ng ΩÊi MıÈi NhÁn.

— T≠i vÔng M˛ Tho, NguyÕn Tri PhıÁng l∫p Ω„n ΩiÀn Í miÀn Xo°i Tı. — T≠i vÔng Ba Xuy≈n, viŒc l∫p ∂p, l∫p Ω„n ΩiÀn phüt triÃn n≈n l∫p th≈m mÊt huyŒn mËi

Í Nhu Gia, nØm T˙ áˆc thˆ 13 (1860). N‹i chung cüc Ω„n ΩiÀn chi∆n lıÏc, cüc ∂p n‹i tr≈n ΩıÏc thi∆t l∫p xen k¡ v°o vÔng c‹

ngıÈi Mi≈n cı ngÚ t∫p trung. V÷ v∫y m° ng°y nay du khüch ph®i ng≠c nhi≈n khi g¥p nh˘ng x‹m Ω·ng ΩÓc ngıÈi ViŒt Nam, vËi n∆p s‚ng thu∑n thÚc, Í nÁi chung quanh to°n l° s‚c Mi≈n, nhˆt l° Í Tr° Vinh, Th∂t SÁn, Í vÔng S‹c TrØng.

ViŒc l∫p ∂p, l∫p Ω„n ΩiÀn xÓc ti∆n trong v›ng non 6 nØm l° th˙c dµn Phüp Ωünh chi∆m th°nh Gia áŸnh. Tuy nhi≈n, sau khi c∞t ba t◊nh miÀn á·ng cho Phüp, nØm 1864, vua T˙ áˆc chu∏n cho Tr∑n Hoün l°m tu∑n phð H° Ti≈n ki≈m sung chˆc Dinh ΩiÀn Í An Giang, H° Ti≈n, Vÿnh Long : k∆t qu® ch∞c l° mong manh v÷ th˙c dµn l≠i Ωünh v°o ba t◊nh miÀn Tµy nØm 1867.

á„ng thÈi vËi quy ch∆ l∫p ∂p v° l∫p Ω„n ΩiÀn nØm 1835, vua T˙ áˆc ΩŸnh lŒ ngıÈi c°y mıËn ruÊng : G¥p nØm m∂t mÔa, n∆u nh° nıËc miÕn thu∆ cho chð ΩiÀn theo t˝ lŒ n°o th÷ chð ΩiÀn ph®i theo t˝ lŒ ∂y m° bËt lÓa ruÊng cho tü ΩiÀn. áµy l° viŒc l°m c‹ chÓt œt ti∆n bÊ.

NØm 1850, khi ΩıÏc sung Nam k¸ kinh lıÏc sˆ, NguyÕn Tri PhıÁng chÓ ˚ Ω∆n n≠n cho vay n¥ng lÈi. T˜ lµu, theo lŒ triÀu Ω÷nh th÷ cho vay ri≈ng tı ho¥c c∑m c‚ t°i v∫t, b∂t lu∫n l° nØm thüng lµu mau th÷ ch◊ l∂y mÊt v‚n mÊt lÈi m° th·i, mÂi thüng tiÀn lÈi kh·ng quü 3 phµn, ai trüi lŸnh th÷ bŸ ph≠t 40 roi. LÈi d≠y cða H÷nh BÊ n‹i r∂t k˛ : nhı mıÏn mÊt lıÏng b≠c, cˆ mÂi thüng 3 phµn m° l∂y lÈi, kæo d°i tËi 33 thüng th÷ b≠c lÈi Ω¨ Ω∑y mÊt lıÏng tˆc l° ngang vËi s‚ v‚n r„i. Nhı con nÏ kh·ng tr® tiÀn lÈi ΩÀu Ω¥n, tr® kæo d°i nØm mıÈi nØm th÷ cÒng gi˘ nguy≈n t∞c “mÊt v‚n mÊt lÈi” l° dˆt nÏ. NguyÕn Tri PhıÁng nh∞c l≠i nguy≈n t∞c kh·ng quü 3 phµn mÂi thüng. “G∑n Ωµy, nghe Gia áŸnh t◊nh c‹ phÓ hÊ cho vay, ph∑n nhiÀu trüi lŸnh c∂m cho n≈n con nÏ kh·ng thÃ tr®, thıÈng bŸ chð nÏ l°m kh‰. NgıÈi lœnh (mang nÏ) kh·ng y≈n trong cÁ ngÒ, m° dµn s‚ng kh·ng y≈n cho n≈n c‹ ngıÈi sinh tµm ph®i Øn trÊm, chË kh·ng ph®i nhˆt thi∆t v÷ tham. C‰ nhµn thıÈng n‹i : cho vay tiÀn kh·ng b±ng cho vay Ωˆc (trüi t°i b∂t nhı trüi Ωˆc), n≈n gi®m thu∆, bËt t·. TriÀu Ω÷nh thıÈng ra k∆ an dµn, sao ngıÈi ta l≠i tham ΩÃ l°m h≠i nhau ? BÍi v∫y b®n chˆc thÃ Ωˆc ˚ cða triÀu Ω÷nh, l∂y an dµn l°m nhiŒm vÚ, Ω¨ sˆc cho phð huyŒn b®o cho ngıÈi ph‹ng trüi : tr˜ ngıÈi t˜ trıËc Ω¨ tr® ΩıÏc œt nhiÀu, c›n k¸ dı l° b∂t l˙c, hÿ ho®n cho h‡ mÊt nØm ΩÃ cho h‡ an cı sinh s‚ng, ch∫m viŒc thÓc büch Ω›i nÏ h‡”.

M∂y næt tr≈n Ωµy giÓp soi süng mÊt khœa c≠nh quan tr‡ng cða viŒc l∫p ∂p di dµn : cüc ·ng bü hÊ Ωˆng ra ΩÎ Ω∑u ΩÀu thð lÏi quü Ωüng. LÈi k≈u g‡i cða NguyÕn Tri PhıÁng ch∞c œt


ΩıÏc lıu ˚. NguyÕn Tri PhıÁng khuy≈n cüc chð ΩiÀn (cÒng l° bü hÊ, l° chð nÏ) n≈n gi®m ΩŸa t·. áiÀu n°y l≠i c°ng kh‹ ΩıÏc hıÍng ˆng v÷ lu∫t phüp kh·ng hÀ quy ΩŸnh rfl rŒt, cˆ ΩÃ cho ngıÈi chð Ω∂t thao tÓng.

NØm T˙ áˆc thˆ 13 (1860) l° nØm bi Ωüt. Thüng gi≈ng, quµn sÿ Cao Mi≈n gµy s˙ Ωünh v°o An Giang v° H° Ti≈n, nhıng ta Ωu‰i ΩıÏc (quµn Cao Mi≈n qua chi∆m vÔng Th∂t SÁn). TıËng NguyÕn Tri PhıÁng ΩıÏc phüi v°o Nam ΩÃ lo chi∆m l≠i th°nh S°i G›n, sau khi nguy≈n soüi Phüp (Page) Ωıa ra mÊt d˙ th®o h›a ıËc r∂t ng¥t nghøo cho ta.

T‰ng Ω‚c Vÿnh Long TrıÁng VØn UyÃn truyÀn cho dµn dÒng trong Ω„n ΩiÀn, trong ∂p ph®i thao diÕn t≠i t◊nh, cüc Ω„n Í trong l°ng canh ph›ng c∏n m∫t, dµn trong ∂p ph®i chØm lo viŒc n·ng, cüc nh° phÓ hÊ th÷ tœch tr˘ lÓa th‹c ΩÃ bün cho n·ng dµn ho¥c cho vay, ai bün h∆t th÷ bŸ ph≠t n¥ng. M¥t khüc, ph®i ng˜a gian thıÁng chÍ lÓa g≠o bün ra vÔng gi¥c. á∂t kh·ng ΩıÏc bfi hoang, lÓa ph®i tœch tr˘ ΩÃ dµn khfii bŸ kh‚n trong lÓc “thanh ho°ng b∂t ti∆p” (lÓa b∞t Ω∑u chœn, chıa g¥t Øn ΩıÏc).


1.4) L°ng x‹m, ΩiÀn Ω∂t v° ngıÈi dµn thÈi Ω°ng c˙u TrıËc khi ngıÈi Phüp Ω∆n, Ω∂t Nam k¸ Ω¨ l° nÁi viŒc cai trŸ t‰ chˆc th°nh nÀn n∆p khü

minh b≠ch. NgıÈi Phüp nghi≈n cû k˛ lıÎng, s¯a Ω‰i ho¥c noi theo ph∑n n°o ΩÃ üp dÚng c‹ lÏi cho viŒc th˙c dµn. Nh˘ng t°i liŒu sau Ωµy ph∑n lËn rÓt t˜ “Nh˘ng b°i gi®ng vÀ cüch cai trŸ thÈi Ω°ng c˙u” do vi≈n tham biŒn nhiÀu kinh nghiŒm l° J.B. Eliacin Luro Ωem d≠y t≠i trıÈng H∫u B‰ S°i G›n v°o nØm 1875. Luro tñg l° sÿ quan tham gia Ωünh chi∆m v° b÷nh ΩŸnh xˆ Nam k¸. ThÈi ∂y, t°i liŒu tuy bŸ m∂t müt nhıng c›n khü nhiÀu, v°i vi≈n chˆc thÈi Ω°ng c˙u Ω¨ giÓp Luro bi≈n so≠n, Ω¥c biŒt l° ·ng Tr∑n NguÁn VŸ (büt ph∏m c˙u tr°o, tÚc danh ·ng H≠p) l°m viŒc cho Phüp thØng l∑n Ω∆n á‚c phð sˆ. Theo quy ch∆ Ω°ng c˙u (thÈi T˙ áˆc) Í mÂi t◊nh c‹ nØm ph›ng : ph›ng L≠i, ph›ng HÊ, ph›ng LÕ... çng H≠p l° vi≈n chˆc Ωˆng Ω∑u mÊt ph›ng, tıÁng ΩıÁng vËi chˆc vÚ trıÍng ty ng°y nay. MÂi c·ng vØn ΩÀu l∑n lıÏt do thÁ l≠i th®o ra, tr÷nh cho ·ng H≠p, ·ng H≠p tr÷nh cho vi≈n kinh lŸch ho¥c th·ng phün xem k˛ trıËc khi tr÷nh l≈n quan T‰ng Ω‚c. çng H≠p Tr∑n NguÁn VŸ l° ngıÈi vÔng L∂p V› (Long Xuy≈n) n≈n trıng ra nhiÀu t°i liŒu vÀ vÔng n°y.

VÀ ΩŸa bÊ nØm Minh M≠ng thˆ mıÈi b®y Nhı Ω¨ n‹i, Í Nam k¸ Ωµy l° l∑n duy nh∂t triÀu Ω÷nh t‰ chˆc viŒc Ωo Ω≠c do TrıÁng

áØng Qu∆ c∑m Ω∑u, cÔng vËi mÊt s‚ vi≈n chˆc chuy≈n m·n t˜ kinh Ω· v°o. N≈n phµn biŒt ΩŸa bÊ v° ΩiÀn bÊ :

— áŸa bÊ ghi rfl tñg kho®nh Ω∂t : diŒn tœch, lo≠i Ω∂t, ranh giËi tˆ c∫n, t≈n ngıÈi chð. — áiÀn bÊ, g‡i n·m na l° bÊ ΩiÀn, ch◊ ghi t≈n ngıÈi chð Ω∂t, diŒn tœch, lo≠i Ω∂t, Ω¥c biŒt

l° s‚ thu∆ ph®i Ω‹ng. áŸa bÊ n¥ng vÀ chi ti∆t li≈n quan Ω∆n t≈n h‡ chð Ω∂t, ranh giËi, diŒn tœch m° kh·ng ghi

s‚ thu∆ h°ng nØm trong khi ΩiÀn bÊ ch◊ chÓ tr‡ng v°o thu∆ mü : thu∆ ∂y ai ph®i tr® ? NØm Minh M≠ng thˆ 17, mÂi l°ng ph®i l∫p mÊt ΩŸa bÊ g„m 3 b‰n gi‚ng nhau. — B‰n Giüp, gÍi vÀ HÊ BÊ Í Kinh Ω·. — B‰n ∂t, gi˘ t≠i t◊nh, nÁi vØn ph›ng quan B‚ chünh. — B‰n Bœnh, gi˘ t≠i l°ng. T˜ Ω‹ vÀ sau, mÂi khi mua bün Ω∂t, nh° nıËc l∂y ΩŸa bÊ Minh M≠ng n°y ra ΩiÀu ch◊nh. Xin ΩÁn c¯ l°m thœ dÚ b‰n ΩŸa bÊ Minh M≠ng cða th·n Tµn B÷nh, thuÊc Tµn PhÓ t‰ng,

á·ng Xuy≈n huyŒn, Tµn Th°nh phð, tˆc vÔng L∂p V›, thuÊc t◊nh An Giang. HıÁng chˆc g„m Th·n trıÍng, HıÁng thµn, HıÁng h°o Ωˆng t≈n l∫p ra, c‹ Cai t‰ng v°

Ph‹ t‰ng “Thã nh∫n thiŒt”. Sau Ω‹ l° vi≈n Tri huyŒn “Thã duyŒt thiŒt”. Cüc vi≈n chˆc cða t◊nh (t◊nh phüi) cÒng k˚ v°o, theo thˆ t˙ : — ThÁ l≠i cða ün süt sˆ ty “Thã cû” — Th·ng phün cða B‚ chünh sˆ ty “Thã t˝” — Quan B‚ chünh v° quan ün süt cða t◊nh An Giang “Thã h≠ch thiŒt” Cüc vi≈n chˆc t˜ Kinh Ω· Ω∆n (Kinh phüi) k˚ v°o theo thˆ t˙ : — ThÁ l≠i cða T°o chünh ty, thuÊc BÊ C·ng “Thã Cû” — Vi≈n ngo≠i lang cða BÊ LÕ “Thã t˝” — Chð s˙ cða BÊ Binh “Thã phÓc cû” T‰ng cÊng cüc h≠ng ΩiÀn th‰ trong l°ng Tµn B÷nh l° 208 mπu. Trong s‚ n°y, ruÊng canh tüc g„m 88 mπu : 19 mπu th®o ΩiÀn v° 69 mπu sÁn ΩiÀn. á∂t ruÊng Ω‰i th°nh vıÈn cau, c‹ gia cı : 11 mπu. á∂t ruÊng Ω‰i th°nh vıÈn chu‚i, tre, c‹ gia cı : 13 mπu.


á∂t tr„ng dµu v° tr„ng mœa : 10 mπu. á∂t trıËc kia tr„ng dµu, nay tr„ng Ω∫u, khoai : 17 mπu. á∂t tr„ng tre : 30 mπu. á∂t tr„ng lü d˜a nıËc : 30 mπu. á∂t trıËc kia tr„ng dµu, nay Ω‰i th°nh Ω∂t l∫p chÏ ph‚ : 5 mπu. Ngo°i ra c›n Ω∂t g› quü cao, Ω∂t l°m nghÿa ΩŸa, Ω∂t bfi hoang kh·ng Ωo Ω≠c diŒn tœch. VÀ s˙ phµn kho®nh Ω∂t ruÊng, 19 mπu th®o ΩiÀn Ω¨ k≈ khai chia l°m ba sÍ : 5 mπu, 8

mπu, 6 mπu. VÀ sÁn ΩiÀn, chia ra 4 sÍ : 18, 17, 12 v° 20 mπu. áŸa bÊ cða l°ng ch◊ c‹ t≈n h‡ nØm b®y ·ng ΩiÀn chð m° th·i. Khu Ω∂t d°nh ΩÃ c∂t chÏ l° 5 mπu, do hai ngıÈi Ωˆng t≈n l°m chð. Cu‚i b‰n ΩŸa bÊ,

hıÁng chˆc l°ng cam k∆t kh·ng khai th≈m bËt, n∆u sai l≠c ho¥c c›n Ω∂t ∏n l∫u m° kh·ng khai th÷ chŸu tÊi.

VÀ ΩiÀn bÊ, (tˆc l° bÊ ghi thu∆ ΩiÀn) trıËc sau ch◊ l∫p ra c‹ b‚n l∑n t˜ h„i nh° NguyÕn tËi khi th˙c dµn Phüp Ω∆n, g‡i l° á≠i Tu áiÀn BÊ, l°m chu∏n ΩÃ th≈m bËt v°o nh˘ng nØm sau.

B‚n l∑n ∂y l° : — NØm ThiŒu TrŸ thˆ ba. — NØm T˙ áˆc nguy≈n ni≈n. — NØm T˙ áˆc thˆ 11. — NØm T˙ áˆc thˆ 16. CÒng l°ng Tµn B÷nh (L∂p V‹) n‹i tr≈n, so vËi ΩŸa bÊ Minh M≠ng h„i 12 nØm vÀ trıËc,

c‹ s˙ thay Ω‰i rfl rŒt : Ω∂t ruÊng chŸu thu∆ Ω¨ gi®m vÀ diŒn tœch trong khi cüc lo≠i Ω∂t tr„ng Ω∫u, khoai v° tr„ng tre vπn nhı cÒ. Trong ΩŸa bÊ Minh M≠ng kh·ng ghi Ω∂t c·ng ΩiÀn, nhıng trong ΩiÀn bÊ sau n°y ghi rfl cüc sÍ c·ng ΩiÀn. C‹ l¡ diŒn tœch sÓt gi®m v÷ dµn qua cüc l°ng khüc l°m Øn, ho¥c c‹ s˙ ∏n l∫u diŒn tœch ΩÃ tr‚n thu∆. áµy l° mÊt l°ng thuÊc t◊nh An Giang, th°nh l∫p t˜ ΩÈi Gia Long n≈n dµn l∫u rÓt bËt qua cüc l°ng tµn l∫p, khi∆n cüc chð ΩiÀn v÷ sÏ Ω‹ng thu∆ kh·ng n‰i n≈n hi∆n cho l°ng ΩÃ l°m c·ng ΩiÀn ; mÊt s‚ Ω∂t khüc th÷ l∑n h„i canh tüc r„i cÒng bfi hoang.

á∂t thiŒt trıng, t‰ng cÊng 165 mπu trong Ω‹ “ΩiÀn” (Ω∂t l°m ruÊng) l° 58 mπu v° “th‰” (cüc lo≠i tr„ng t◊a khüc) l° 106 mπu.

Th®o ΩiÀn g„m mÊt sÍ c·ng ΩiÀn 5 mπu v° 10 mπu tı ΩiÀn khüc chia l°m hai sÍ. SÁn ΩiÀn g„m 42 mπu, trong Ω‹ c·ng ΩiÀn ba sÍ, tı ΩiÀn hai sÍ. áüng chÓ ˚ l° c‹ mÊt sÍ

12 mπu do Mai VØn Ng‡c l°m chð, ·ng n°y v÷ can ün theo ngÚy (ph®i chØng l° theo ngÚy Kh·i) n≈n Ω∂t bŸ tŸch bi≈n Ωem v°o c·ng ΩiÀn.

Ngo°i s‚ Ω∂t ruÊng n‹i tr≈n, nh˘ng ph∑n Ω∂t tr„ng tre, tr„ng dµu, tr„ng khoai Ω∫u kh·ng thay Ω‰i m∂y.

Trong l°ng Tµn B÷nh, bÊ ΩiÀn ghi 18 mπu liŒt v°o lo≠i “hoang ph∆” (v÷ dµn Ω¨ th∂t l≠c) t˜ nØm ThiŒu TrŸ thˆ 5, bfi hoang dıËi 5 nØm.

L≠i c›n 28 mπu ghi v°o lo≠i “c¯u kinh hoang ph∆” tˆc l° bfi hoang lµu hÁn. MÊt s‚ Ω∂t l∑n h„i trÍ th°nh x∂u, lÓc trıËc canh tüc ΩıÏc nhıng vÀ sau Ω∂t chai l∑n, sanh ra sfii (lo≠i Ωü ong). L≠i c›n v°i mπu Ω∂t phÔ sa mËi b„i, ghi v°o bÊ. MÊt s‚ ngıÈi kh∏n Ω∂t trıËc kia bfi xˆ m° Ωi, kh·ng bi∆t l˚ do, Ω∂t trÍ th°nh c·ng ΩiÀn. L≠i c‹ ngıÈi ch∆t kh·ng c‹ con chüu th˜a t˙ n≈n Ω∂t cÒng trÍ th°nh c·ng ΩiÀn.

VÀ thu∆ Ω∂t, nØm T˙ áˆc nguy≈n ni≈n, th∂y ghi rfl trong bÊ nhı sau : Th®o ΩiÀn, mÂi mπu thµu t· tÓc 26 thØng, th∫p v∫t tiÀn l° 3 tiÀn. SÁn ΩiÀn, mÂi mπu t· tÓc 23 thØng, th∫p v∫t tiÀn l° 3 tiÀn. Tang cØn th‰ (Ω∂t tr„ng dµu), mÂi mπu 2 quan.


Vi≈n lang th‰ (Ω∂t l∫p vıÈn cau), mÂi mπu 1 quan 4 tiÀn. Vu Ω∫u th‰ (Ω∂t tr„ng khoai Ω∫u), mÂi mπu 8 tiÀn. Th‰ tr≠ch, mÂi mπu 8 tiÀn. Thanh trÓc th‰ (Ω∂t tr„ng tre), mÂi mπu 4 tiÀn. D° diŒp th‰ (Ω∂t tr„ng lü dã nıËc), mÂi mπu 4 tiÀn. BiÃu thu∆ tr≈n Ωµy tœnh theo lŒ Ω¨ ban h°nh t˜ nØm Minh M≠ng thˆ 17. L∫p l°ng mËi áÈi T˙ áˆc, Í Nam k¸ LÚc t◊nh, nh° nıËc khuy∆n khœch l∫p l°ng ΩÃ thÓc Ω∏y kh∏n

hoang, thµu th≈m thu∆ Ωinh v° thu∆ ΩiÀn. ViŒc l∫p l°ng ΩıÏc hıÍng ˆng, b∂t kÃ dµn gi°u hay dµn nghøo.

— NgıÈi gi°u (thıÈng l° bü hÊ) ΩıÏc dŸp ban Án b‚ Ωˆc cho dµn Ωi kh∏n Ω∂t. Trong giai Ωo≠n Ω∑u, ngıÈi kh∏n Ω∂t c∑n v‚n li∆ng ΩÃ s∞m nh° c¯a, ghe xu„ng, n·ng cÚ, qu∑n üo, g≠o ΩÃ Øn, tiÀn ΩÃ x°i. çng bü hÊ cho vay tiÀn, vay lÓa vËi mˆc lÈi r∂t n¥ng, tr≈n 50 ph∑n trØm mÂi nØm. Ngo°i ra, n∆u ·ng bü hÊ tr˙c ti∆p kh∏n Ω∂t th÷ c‹ thÃ canh tüc vËi nhµn c·ng mıËn r¿, Ω‹ l° nh˘ng ngıÈi b≠n l°m ruÊng Øn lıÁng h°ng nØm, khi r®nh viŒc c°y c∂y g¥t hüi th÷ chð b∞t chøo ghe, s¯a nh°, Ω∞p bÈ, Ω°o mıÁng vıÈn. B≠n l°m c·ng lu·n lu·n mıÏn tiÀn trıËc vËi tiÀn lÈi r∂t n¥ng, l∞m khi v÷ Ωau y∆u hay cÈ b≠c, vÏ v° con ph®i l°m viŒc thay th∆ ΩÃ tr˜ nÏ.

— NgıÈi nghøo kh·ng gia cı, Ω¨ tÓng thi∆u Ω‰ nÏ Í cüc l°ng cÒ n∆u c‹ chœ th÷ Ωi nÁi khüc xin l∫p l°ng mËi, chŸu kh‹ l°m Øn th÷ c‹ thÃ trÍ th°nh ΩiÀn chð nhfi, ΩıÏc l°m hıÁng chˆc. Trong nhiÀu trıÈng hÏp, ngıÈi Ωi l∫p l°ng thıÈng l·i kæo theo n°o l° b≠n thµn, n°o l° b° con xa, b° con g∑n ΩÃ trong viŒc l°m Øn h°ng ng°y h‡ s‚ng trong b∑u kh·ng khœ thµn m∫t v° tin c∫y hÁn.

áÁn xin l∫p l°ng l°m ra hai b‰n, dµng l≈n quan B‚ chünh. Trong ΩÁn ghi rfl : — Ranh giËi tˆ c∫n cða l°ng mËi l∫p. — T≈n nh˘ng ngıÈi gia trıÍng (ΩiÀn hÊ). — Ranh giËi cüc sÍ Ω∂t xin kh∏n, t≈n chð Ω∂t, diŒn tœch, lo≠i Ω∂t g÷ (sÁn ΩiÀn, th®o ΩiÀn

ho¥c vu Ω∫u). — N≈u rfl t≈n l°ng mËi (xin Ω¥t t≈n). — Xin miÕn thu∆, miÕn sıu v° miÕn lœnh trong ba nØm. — Ghi t≈n nh˘ng ngıÈi dµn bÊ (bÊ Ωinh) ΩÃ b®o Ω®m c‹ s‚ thu∆ t‚i thiÃu trong tıÁng

lai. Quan B‚ chünh nh∫n ΩÁn, ch◊ c∑n bi∆t rfl ranh giËi l°ng mËi v° t≈n tu‰i cða dµn l∫p

l°ng (g„m dµn Ω¨ tñg Ωˆng bÊ trong l°ng khüc v° dµn l∫u) r„i ph≈ v°o m∂y ch˘ : “PhÓ h„i sÍ t≠i phð vi≈n khüm biŒn”.

Khi nh∫n ΩıÏc lŸnh, quan phð bøn Ω∆n t∫n nÁi vËi v°i nhµn vi≈n (l≠i lŒ), Ω›i hıÁng chˆc cüc l°ng k∆ c∫n, lu·n c® vi≈n cai t‰ng ΩÃ xüc nh∫n r±ng l°ng mËi xin l∫p kh·ng l∂n ranh v°o nh˘ng l°ng Ω¨ c‹ Í b‚n phœa v° ch≤ng ai ngØn c®n. Dµn xin l∫p l°ng ph®i c‹ m¥t ΩÃ xüc nh∫n chŸu kh∏n v° chŸu Ω‹ng thu∆, sÍ Ω∂t cða ngıÈi n°y kh·ng l∂n ranh v°o sÍ cða ngıÈi kia. Dµn l∫u xin l∫p l°ng cÒng Ω∆n ΩÃ ΩıÏc ΩiÀu tra xem c‹ tÊi tr≠ng, tiÀn ün, ho¥c c‹ gi® m≠o t≈n tu‰i kh·ng. Quan phð cho Ωo diŒn tœch ΩÃ bi∆t l∑n Ωo trıËc cða dµn l°ng c‹ chœnh xüc chØng (dı ho¥c thi∆u), xem ranh giËi tñg sÍ Ω∂t, t≈n ngıÈi chð, lo≠i sÁn ΩiÀn, th®o ΩiÀn ho¥c Ω∂t tr„ng dµu, tr„ng khoai Ω∫u... Lu·n dŸp ∂y, quan phð nh÷n nh∫n cho ngıÈi xin l∫p l°ng l°m chˆc th·n trıÍng, c∂p cho con d∂u nhfi, h÷nh ch˘ nh˙t, theo nguy≈n t∞c con d∂u ph®i l°m b±ng cµy (v÷ v∫y g‡i l° mÊc k˚, ho¥c n‹i g‡n l° con mÊc). á„ng thÈi quan phð cho phæp l°ng cÒ hðy bfi t≈n nh˘ng ngıÈi dµn Ω¨ di chuyÃn ΩÃ ghi v°o bÊ s‰ cða l°ng mËi l∫p. LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 39/39

Quan phð so≠n tÈ phÓc b∏m, tr÷nh vËi quan B‚ chünh viŒc m÷nh Ω¨ l°m, køm theo b®n Ω„ t‰ng quüt cða l°ng tµn l∫p, vŸ trœ cüc sÍ Ω∂t, lo≠i Ω∂t, t≈n ngıÈi xin kh∏n, diŒn tœch. Tr≈n b®n Ω„ thıÈng v¡ h÷nh cµy lµm v„, ch›m tre, lung b°u ho¥c h÷nh chÔa miÕu ΩÃ l°m chu∏n. Th·n trıÍng Í m∂y l°ng giüp ranh Ω„ng k˚ v°o.

TÈ phÓc b∏m n°y ΩıÏc quan phð dµng cho quan B‚ chünh, l°m hai b‰n. Khi nh∫n ΩıÏc, quan B‚ chünh ph≈ “tr÷nh biŒn”; chuyÃn l≈n quan T‰ng Ω‚c th÷ ΩıÏc ph≈ “chi∆u biŒn” khi ch∂p thu∫n.

MÊt b‰n c‹ lÈi ph≈ tr≈n Ωµy l≠i gÍi tr® xu‚ng cho quan phð ho¥c quan huyŒn. L∫p tˆc, quan phð ho¥c quan huyŒn Ω∆n l°ng tµn l∫p n‡, l∑n thˆ nh÷, ΩÃ l°m tÈ khüm ün (Luro dŸch l° jugement procøs verbal). Trong tÈ n°y ghi l° Ω¨ Ω∆n nÁi, g‡i cüc vi≈n cai t‰ng, th·n trıÍng k∆ c∫n Ω∆n ΩÃ xüc nh∫n, r„i k≈ khai cüc sÍ Ω∂t, diŒn tœch, lo≠i Ω∂t, t≈n ngıÈi kh∏n nhı trong tÈ phÓc b∏m. B≈n dıËi l° ch˘ k˚ cða th·n trıÍng, hıÁng thµn, cða dµn l°ng tµn l∫p cÔng cüc ·ng cai t‰ng sÍ t≠i v° lµn c∫n.

T‹m l≠i, viŒc l∫p l°ng chia ra ba giai Ωo≠n : — Dµng ΩÁn l≈n quan B‚ chünh — Quan phð ho¥c quan huyŒn Ω∆n nÁi l°m tÈ phÓc b∏m — Khi ΩıÏc quan T‰ng Ω‚c Ω„ng ˚, quan phð trÍ l≠i l°ng, l°m tÈ khüm ün TrıÈng hÏp l°ng Chµu QuËi tµn l∫p, tüch ra t˜ l°ng Chµu PhÓ (nay l° vÔng chÏ Chµu

á‚c) lÓc mËi l°m ΩÁn xin ch◊ c‹ 7 ngıÈi dµn Ωˆng t≈n (2 ngıÈi dµn c‹ bÊ cÒ, 5 ngıÈi dµn l∫u), Ω∂t kh∏n cüc lo≠i t‰ng cÊng 66 mπu (trong Ω‹ ch◊ c‹ 2 mπu th®o ΩiÀn v° 3 mπu sÁn ΩiÀn) giÓp ta th∂y rfl t÷nh tr≠ng l°ng x‹m lÓc b∂y giÈ, quan tr≈n tfi ra dÕ d¨i, nh˘ng ngıÈi Ωˆng t≈n l° tiÃu ΩiÀn chð, sau n°y s¡ quy tÚ th≈m dµn Ω∆n l°m c·ng ho¥c l°m tü ΩiÀn cho h‡.

N‹i chung, hıÁng chˆc l°ng (hıÁng dŸch) chia ra l°m 2 h≠ng : “cüc chˆc lËn” v° “cüc chˆc nhfi”. Cüc chˆc nhfi l° ngıÈi thi h°nh, Ωi g¥p dµn ΩÃ truyÀn lŸnh cða cüc chˆc lËn. Mu‚n ΩıÏc hıÁng chˆc c∑n c‹ ΩiÀu kiŒn tuy ΩÁn gi®n nhıng g∞t gao : ph®i cı ngÚ trong l°ng, c‹ h±ng s®n ho¥c uy tœn lËn (thœ dÚ nhı ngıÈi nghøo nhıng ·ng cha ng°y xıa l°m quan ho¥c Ω¨ süng l∫p l°ng). LÓc ban Ω∑u ch◊ Ω¥t ra th·n trıÍng (x¨ trıÍng) v° hıÁng thµn (theo Luro, chˆc hıÁng thµn do NguyÕn Tri PhıÁng b°y ra). L∑n h„i khi l°ng Ω·ng dµn, thu∆ mü d„i d°o th÷ c¯ th≈m ∂p trıÍng, cai tu∑n, trÔm c®, thð hÊ, biŒn l≠i, biŒn Ω÷nh. HıÁng chˆc lËn th÷ c‹ th≈m hıÁng h°o, hıÁng sı, hıÁng chünh, hıÁng lÕ...

NhiÀu ngıÈi cho r±ng hıÁng chˆc l°ng l° t‰ chˆc dµn chð. á‹ l° n‹i quü Ωüng, n∆u kh·ng sai l≠c : t‰ chˆc phong ki∆n, cða phe Ω®ng th÷ ΩÓng hÁn. Khi thi∆u mÊt ngıÈi hıÁng chˆc th÷ m∂y ngıÈi süng l∫p l°ng ho¥c nh˘ng ngıÈi Ωang l°m hıÁng chˆc bøn nh‹m l≠i r„i c¯ ngıÈi trong nh‹m, trong phe. Dµn nghøo kh·ng h±ng s®n, tˆc l° kh·ng ΩiÀn Ω∂t ho¥c kh·ng v‚n li∆ng to ΩÃ l°m nghÀ mua bün th÷ ch◊ ΩıÏc quyÀn Ωˆng ngo°i xa m° nh÷n, ho¥c l° n∂u nıËc pha tr° cho cüc ·ng hıÁng chˆc u‚ng khi h‡ b∑u c¯ lπn nhau. Vua chÓa ng°y xıa nh∞c nhÍ Ω∆n dµn, “dµn vi qu˚” ho¥c g‡i t‰ng quüt l° bü tünh. Nh÷n qua bÊ ΩiÀn ho¥c ΩŸa bÊ cða l°ng, ta th∂y t≈n h‡ cða nh˘ng ngıÈi dµn m° thÈi phong ki∆n ΩÀ c∫p tËi : Ω‹ l° nh˘ng ΩiÀn chð lËn nhfi, nh˘ng ·ng bü hÊ. Dµn l∫u, kh·ng t≈n trong bÊ, kh·ng ΩıÏc nh÷n nh∫n l° dµn.

ViŒc kh∏n Ω∂t L∑n h„i, khi Gia Long b∞t Ω∑u cai trŸ th÷ viŒc kh∏n hoang kh·ng c›n quü dÕ d¨i nhı

lÓc mËi b∞t Ω∑u Nam ti∆n. Nh° nıËc kiÃm soüt k˛ lıÎng viŒc kh∏n Ω∂t, nh±m mÚc Ωœch thµu thu∆. áÈi T˙ áˆc, tr≈n nguy≈n t∞c th÷ Ω∂t hoang (hoang nh°n) ai l°m ΩÁn xin kh∏n trıËc l° ngıÈi Ω‹ ΩıÏc.


HÕ Ω∂t bfi hoang, kh·ng Ω‹ng thu∆ l° Ωem cho ngıÈi khüc trıng kh∏n ΩÃ nh° nıËc khfii bŸ m∂t thu∆.

á∂t t≠m bfi hoang, trong trıÈng hÏp chð Ω∂t ch∆t, kh·ng con, thµn nhµn chıa hay bi∆t th÷ giao t≠m cho ngıÈi khüc, chÈ c‹ ngıÈi Ω∆n nh÷n nh∫n.

Kh·ng Ω‹ng thu∆, Ω∂t c‹ thÃ bŸ m∂t. Mu‚n Ω‹ng thu∆, ph®i ΩØng v°o ΩŸa bÊ. Mu‚n ΩØng v°o ΩŸa bÊ th÷ ph®i l°m ΩÁn theo thð tÚc.

Nh° nıËc lu·n lu·n thÓc giÚc dµn kh∏n Ω∂t, ghi v°o ΩŸa bÊ v° Ω‹ng thu∆ ΩÃ khfii bŸ tranh c®n vÀ sau, nhˆt l° trıÈng hÏp Ω∂t t‚t Í nÁi Ω·ng dµn cı, g∑n ΩıÈng giao th·ng tiŒn lÏi.

NhiÀu s˙ trñg ph≠t Ωœch Ωüng d°nh cho k¿ ∏n gi∂u diŒn tœch, canh tüc l∫u. NØm Gia Long thˆ 9, theo lŒ th÷ khi g¥p Ω∂t canh tüc l∫u thu∆ (Ω∂t kh·ng xin ghi v°o

bÊ), kÃ t‚ giüc ΩıÏc hıÍng ph∑n Ω∂t ∂y, xin ghi v°o bÊ ΩÃ l°m chð, tˆc l° hıÍng c·ng lao kh∏n hoang cða k¿ Ωi trıËc. N∆u ngıÈi t‚ giüc kh·ng mu‚n kh∏n th÷ Ω∂t vπn c›n l° cða chð cÒ, chð cÒ ph®i l∫p tˆc hÏp thˆc h‹a.

N∆u l° vÔng Ω∂t t‚t, t≈n Giüp khai 5 mπu nhıng trong th˙c t∆ c°y c∂y Ω∆n 8 mπu, ngıÈi t‚ giüc c‹ thÃ xin trıng kh∏n 3 mπu th¥ng dı.

LŒ nØm Minh M≠ng thˆ 15, s¯a Ω‰i chÓt œt : k¿ n°o canh tüc tr≈n ph∑n Ω∂t ruÊng hÁn diŒn tœch Ω¨ khai trong bÊ th÷ bŸ ph≠t, tiÀn ph≠t Ωem thıÍng cho k¿ t‚ giüc (Ω∂t l∫u ∂y kh·ng bŸ tŸch thµu).

N∆u kh∏n mÊt kho®nh Ω∂t ri≈ng r¡, ho°n to°n tr‚n thu∆ t˜ lµu th÷ Ω∂t bŸ tŸch thu, giao cho k¿ n°o chŸu Ω∆n canh tüc v° chŸu Ω‹ng thu∆.

LŒ nØm T˙ áˆc nguy≈n ni≈n Ω¥t ra : hÕ Ω∂t mËi kh∏n m° chıa l°m ruÊng, chð ho°n to°n tr‚n thu∆ th÷ giao cho ngıÈi t‚ giüc l°m chð, ghi v°o bÊ. N∆u Ω∂t trıËc Ω‹ c‹ canh tüc, c‹ Ω‹ng thu∆ nhıng tr®i qua mÊt thÈi k¸ bfi hoang lµu hay mau, chð trÍ l≠i canh tüc m° kh·ng chŸu Ω‹ng thu∆ th÷ chð Ω∂t bŸ ph≠t 3 quan mÂi mπu, Ω∂t kh·ng bŸ tŸch thµu. T‹m l≠i, ΩÈi T˙ áˆc Ω∂t ch◊ bŸ tŸch thµu giao cho ngıÈi khüc khi l° Ω∂t hoang, mËi khai kh∏n. K¿ bŸ t‚ giüc ph®i chŸu Ω‹ng thu∆ nØm trıËc v° nh˘ng h÷nh ph≠t b±ng roi cho k¿ khai gian diŒn tœch.

Lu∫t lŒ kh∏n Ω∂t ng°y xıa ΩŸnh nhı sau : — á∂t Ω¨ ghi v°o bÊ, bi∆t rfl ranh giËi v° diŒn tœch m° bfi hoang v· thã nh∫n th÷ dµn

l°ng cˆ l°m ΩÁn xin phÚc kh∏n, quan B‚ chünh c‹ tr‡n quyÀn ΩŸnh Ωo≠t. á∂t mËi bfi hoang dıËi 5 nØm, ΩıÏc miÕn mÊt nØm thu∆ ΩiÀn, Ω∂t bfi hoang quü lµu (c¯u kinh hoang ph∆), miÕn 3 nØm.

— Chð Ω∂t ch∆t, kh·ng con thã t˙ th÷ l°ng cho ngıÈi khüc tËi l¨nh, ghi t≈n v°o bÊ (diŒn tœch Ω¨ bi∆t rfl r„i).

— N∆u mu‚n kh∏n nËi rÊng th≈m mÊt sÍ Ω∂t Ω¨ v· bÊ t˜ trıËc, chð Ω∂t cˆ l°m ΩÁn, quan tr≈n s¡ ch∂p nh∫n sau khi khüm xæt (trıÈng hÏp tØng trıng).

— N∆u l° sÍ Ω∂t to, Í vÔng hoang nh°n chıa ai khai kh∏n th÷ theo thð tÚc khü phˆc t≠p, gi‚ng nhı thð tÚc xin l∫p mÊt l°ng mËi :

* L°m ΩÁn dµng l≈n quan B‚ chünh ΩÃ xin kh∏n, køm theo b®n Ω„ sÁ s°i, ghi tˆ c∫n ranh giËi. Quan B‚ chünh s¡ phÓ h„i cho quan huyŒn sÍ t≠i khüm xæt.

* Quan huyŒn g‡i hıÁng chˆc l°ng v° nh˘ng ngıÈi chð Ω∂t giüp ranh Ω∆n, khüm xæt l≠i, mÚc Ωœch chünh l° ΩÀ ph›ng trıÈng hÏp l∂n v°o ph∑n Ω∂t m° ngıÈi khüc Ωang khai kh∏n nhıng chıa xin v· bÊ kŸp, r„i l∫p tÈ phÓc b∏m, chÈ quan B‚ chünh duyŒt xem.

* Quan huyŒn cho vi≈n chˆc tËi l∫p tÈ ün khüm, xüc nh∫n c∂p Ω∂t. Tr≈n th˙c t∆, thð tÚc kh∏n Ω∂t quü kh‹ khØn. Ng°y xıa ΩıÈng giao th·ng b∂t lÏi, dµn

Í vÔng S‹c TrØng ph®i vıÏt ΩıÈng xa, Ω∆n t∫n chÏ Chµu á‚c ΩÃ dµng ΩÁn l≈n quan B‚ chünh, hÁn trØm cµy s‚. L≠i c›n bao nhi≈u sÍ phœ linh tinh : lo l‹t cho lœnh lŒ, cho cüc vi≈n


chˆc v° quan huyŒn Ωi l°m phÓc b∏m v° ün khüm, lo l‹t cho hıÁng chˆc l°ng. NgıÈi dµn nghøo thi∆u v‚n li∆ng ΩÃ giao thiŒp v° lo h‚i lÊ th÷ ch≤ng bao giÈ l°m chð Ω∂t ΩıÏc. LıÁng b‰ng cða cüc quan r∂t œt oi; Ωˆng vÀ phüp l˚ v° luµn l˚ Kh‰ng M≠nh, cüc quan lËn nhfi ΩıÏc phæp tha h„ nh∫n tiÀn h‚i lÊ (g‡i l° lÊc). L°m chuyŒn œch lÏi cho dµn, dµn ΩÀn Án th÷ cˆ hıÍng mÊt cüch tho®i müi, lıÁng tµm ch≤ng ray rˆt !

Chð ΩiÀn, chð nÏ v° tü ΩiÀn Dµn trong l°ng ph®i ghi v°o bÊ ΩÃ chŸu thu∆; dµn c‹ nghÿa l° Ω°n ·ng, con trai. T∂t c®

dµn, l°m b∂t cˆ nghÀ g÷ cÒng ph®i ghi. Tr≈n nguy≈n t∞c th÷ v∫y nhıng Í l°ng c‹ r∂t nhiÀu ngıÈi kh·ng ghi t≈n v°o bÊ Ωinh. H‡ l° dµn l∫u. R‚t cuÊc, ch◊ nh˘ng ngıÈi ΩiÀn chð mËi ghi t≈n, chŸu thu∆. Luro gi®i thœch : HıÁng chˆc l°ng Ω¨ qua m¥t TriÀu Ω÷nh v° TriÀu Ω÷nh l°m ngÁ v÷ n∆u üp dÚng lu∫t lŒ quü g∞t gao, mÊt s‚ Ω·ng dµn l°ng s¡ bfi tr‚n v÷ Ω‹ng thu∆ kh·ng n‰i, chi b±ng cˆ ch∂p nh∫n mÊt s‚ œt dµn Ω‹ng thu∆ m° l°ng x‹m t„n t≠i, viŒc ruÊng nıÁng ΩıÏc ΩiÀu h›a.

Dµn l∫u l° ai ? L° tü ΩiÀn, tˆc l° nh˘ng ngıÈi kh·ng Ωð th∆ l˙c, kh·ng Ωð v‚n kh∏n Ω∂t, h‡ mıËn l≠i Ω∂t cða chð ΩiÀn.

L° tü ΩiÀn, khi mıËn Ω∂t h‡ ph®i l°m tÈ tü ΩiÀn (g‡i t∞t l° tÈ tü) tˆc l° tÈ mıËn Ω∂t ΩÃ l°m ruÊng. MÂi mÔa, h‡ Ωong cho ΩiÀn chð mÊt s‚ lÓa g‡i n·m na l° lÓa ruÊng (ch˘ nho g‡i l° “tü tÓc”), lÓa mıËn Ω∂t. N≈n phµn biŒt vËi “t· tÓc” l° s‚ lÓa m° chð ΩiÀn Ω‹ng cho nh° nıËc trong thu∆ b±ng hiŒn v∫t, cÊng vËi mÊt s‚ tiÀn m¥t.

ThÈi phong ki∆n (lu·n c® Ω∆n thÈi Phüp thuÊc) gi˘a chð ΩiÀn v° tü ΩiÀn kh·ng c‹ quy ΩŸnh n°o rfl rŒt do nh° nıËc Ωıa ra vÀ s‚ lÓa ruÊng (tü tÓc) m° tü ΩiÀn ph®i Ω‹ng cho chð ΩiÀn, theo t˝ lŒ ho¥c giü biÃu n°o c®. Tü ΩiÀn ch◊ bi∆t tr·ng c∫y v°o l›ng nhµn Ω≠o cða chð ΩiÀn m° th·i. Luµn l˚ Kh‰ng M≠nh thıÈng nh∞c Ω∆n hai ti∆ng “tœch Ωˆc”, l° nh∞m v°o chð ΩiÀn trong viŒc Ω‚i x¯ vËi tü ΩiÀn, giËi tü ΩiÀn d∑u c‹ l›ng t‚t th÷ cÒng ch≤ng c‹ ai dıËi tay ΩÃ m° ban b‚.

VÀ phüp l˚, tÈ tü (tÈ mıËn Ω∂t) l° vØn kiŒn do chð ΩiÀn v° tü ΩiÀn t˙ ˚ k˚ k∆t. N∆u tü ΩiÀn vi ph≠m ΩiÀu giao k∆t th÷ chð ΩiÀn t‚ cüo, nhÈ quan l°ng x¯. NØm n°o tü ΩiÀn tr® kh·ng n‰i th÷ chð ΩiÀn gi˘ gi∂y ∂y l≠i, xem nhı l° gi∂y nÏ hÏp phüp.

MÊt s‚ hıÁng chˆc v° thµn h°o tuy kh·ng Ωˆng bÊ, kh·ng l°m chð sÍ Ω∂t n°o trong l°ng nhıng l≠i c‹ ıu th∆ Ω‚i vËi Ω∂t g‡i l° c·ng ΩiÀn, do l°ng l°m chð (nhıng hıÁng chˆc l°ng kh·ng ΩıÏc t˙ ˚ bün, trong b∂t cˆ trıÈng hÏp ho¥c v÷ l˚ do n°o). H‡ Ωˆng ra mıËn Ω∂t c·ng ΩiÀn vËi giü r¿ r„i cho dµn mıËn l≠i vËi giü cao hÁn, h‡ Ω‹ng vai trung gian m° Øn lÈi. Tr≈n l˚ thuy∆t th÷ s˙ th°nh l∫p c·ng ΩiÀn nh±m mÚc Ωœch giÓp cho c·ng qu˛ cða l°ng thµu th≈m lÓa v° tiÀn ΩÃ dÔng v°o c·ng œch, Ω„ng thÈi giÓp mÊt s‚ tü ΩiÀn c‹ Ω∂t l°m ruÊng. Nhıng ngıÈi tü ΩiÀn ch≤ng ΩıÏc hıÍng µn huŒ g÷ c®.

NgıÈi chð ΩiÀn thÈi xıa ΩıÏc quyÀn hıÍng “lÊc” do tü ΩiÀn ΩÀn Án cho, v÷ chð ΩiÀn Ω¨ giÓp tü ΩiÀn c‹ Ω∂t m° c°y, c‹ nÁi c∂t nh°, c‹ chÂ vay mıÏn lÓc Ωau ‚m. Khi vay, con nÏ ph®i mang Án; chð ΩiÀn l° ·ng vua nho nhfi trong Ω∂t Ωai cða h‡, tü ΩiÀn Ω‹ng vai th∑n dµn cða tiÃu giang sÁn. Chð ΩiÀn b∞t buÊc tü ΩiÀn l°m “c·ng nh˙t”, tˆc l° l°m thœ c·ng, mÂi nØm v°i ba ng°y, (tÔy theo l›ng nhµn Ωˆc cða mÂi chð ΩiÀn) lÓc c‹ Ωüm giÂ, lÓc chð ΩiÀn g® con, Øn m˜ng tu‰i th‡ ngÒ tu∑n, lÚc tu∑n. á¥c biŒt l° trıËc ng°y T∆t, tü ΩiÀn ph®i Ω∆n l°m cfi vıÈn, b¯a cði, xay lÓa, chøo ghe. Ngo°i s‚ lÓa ruÊng ghi trong gi∂y mıËn Ω∂t, tü ΩiÀn c›n g‹p mÊt s‚ hiŒn v∫t g‡i l° “c·ng lÕ”, th÷ dÚ nhı v°i lœt rıÏu n∆p thˆ ngon, mÊt thÓng n∆p tr∞ng, mÊt c¥p vŸt v°o dŸp Ωüm giÂ trong gia Ω÷nh chð ΩiÀn ho¥c ng°y T∆t, theo kiÃu chı h∑u c‚ng sˆ cho thi≈n t¯. áüp l≠i, nhiÀu chð ΩiÀn tfi ra rÊng lıÏng, b‚ thœ v° tœch Ωˆc cho con chüu m÷nh b±ng cüch Ω‚t bfi gi∂y nÏ cða tü ΩiÀn, lo≠i gi∂y nÏ kh·ng thanh toün n‰i t˜ m∂y nØm trıËc v÷ m∂t mÔa ho¥c Ωau y∆u. LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 42/42

Thµn ph∫n Ω°n ·ng l°m tü ΩiÀn gπm l≠i c›n khfie hÁn Ω°n b°. á°n b° trong gia Ω÷nh nghøo lo l∞ng c˙c nh‡c, trong ngo°i : g¥t lÓa, c∂y lÓa, b¯a cði, nu·i heo g°, xay lÓa gi¨ g≠o, l≠i c›n nu·i con. Con tr¿ lËn l≈n Ω·i khi trÍ th°nh mÊt thˆ ΩÊng s®n m° cha m¬ Ωem c∑m c‚ cho ngıÈi khüc ΩÃ chØn trµu, khi n°o dˆt nÏ ho¥c Ωð tiÀn chuÊc th÷ mËi ΩıÏc vÀ nh°.

VÀ mˆc s‚ng cÚ thÃ cða chð ΩiÀn, chÓng t·i kh·ng sıu t∑m ΩıÏc t°i liŒu ΩÃ so sünh, ho¥c trıÈng hÏp ti≈u biÃu. Trong t°i liŒu cða Luro, c‹ sao lÚc l≠i tÈ chia gia t°i cða mÊt chð ΩiÀn Í Tµn Th°nh phð, Vÿnh PhıËc th·n, t◊nh An Giang tˆc l° ΩŸa ph∫n Sa áæc Ω∂t ruÊng ph÷ nhi≈u. çng ΩiÀn chð n°y k≈ khai t°i s®n ΩÃ chia cho con cüi :

— 3 sÍ Ω∂t cÊng l° 75 mπu — 2 Ω·i xuy∆n v°ng — 7 Ω·i b·ng v°ng — 10 Ω·i xuy∆n b±ng v°ng (t¯ kim) — 4 bÊ ngÒ s˙ (chın Ωøn, lı hıÁng...) — 10 xµu chuÂi h‰ (h‰ phüch) — 50 Ωœnh b≠c, mÂi Ωœnh 10 lıÏng, tˆc l° 500 lıÏng b≠c. — 1000 Ω„ng b≠c “ΩiÃu ngµn” (b≠c con ‹ MÕ Tµy CÁ) — 15000 quan tiÀn k¡m v° mÊt s‚ nÏ m° ngıÈi khüc chıa tr® cho ·ng. çng ΩiÀn chð n‹i tr≈n l°m tÈ chia gia t°i v°o nØm Minh M≠ng thˆ 20 (1839), ΩÃ l≠i

mÊt nh° ng‹i ba cØn, ch≤ng hiÃu ngo°i nghÀ l°m ΩiÀn chð, cho tü ΩiÀn vay, ·ng c›n bu·n bün g÷ khüc chØng ?

VÀ giü Ω∂t, c‹ v°i t°i liŒu nhı sau, l¡ dÿ nhi≈n giü thay Ω‰i tÔy theo ΩŸa phıÁng, tÔy lo≠i Ω∂t ho¥c vŸ trœ g∑n xa ΩıÈng giao th·ng, chÏ ph‚.

— á∂t t‚t (th®o ΩiÀn) Í áŸnh TıÈng : 10 mπu, 9 s°o, 8 thıËc trŸ giü 1682 quan, bün Ωˆt, nØm ThiŒu TrŸ thˆ 7.

— á∂t hÁi x∂u (sÁn ΩiÀn) Í PhÓ M˛ th·n (vÔng ThŸ Nghø), Gia áŸnh : 5 mπu, 6 cao, 7 thıËc, c‚ v· thÈi h≠n (m≠i lai thÚc) vËi giü 650 quan, khi c‹ tiÀn cˆ chuÊc l≠i ΩÓng s‚ tiÀn tr≈n kh·ng Øn lÈi, nØm T˙ áˆc thˆ 5.

— á∂t Í Long Th°nh (Bi≈n H›a) lo≠i sÁn ΩiÀn : 2 mπu, 3 s°o c∑m vËi giü 190 quan, h¬n 3 nØm th÷ chuÊc l≠i, tr® v‚n v° lÈi theo lu∫t ΩŸnh (3 phµn), nØm T˙ áˆc thˆ 5.

VÀ lÓa ruÊng (nay g‡i l° ΩŸa t·, xıa g‡i l° tü tÓc) Í l°ng NhÁn Ng¨i, t‰ng DıÁng H›a Trung, t◊nh Vÿnh Long : 10 mπu Ω∂t cho tü ΩiÀn mıËn vËi giü l° 50 phıÁng lÓa, h¬n thüng 2 µm lŸch nØm sau, khi l°m mÔa xong ph®i Ωong cho chð ΩiÀn. Thu∆ ΩiÀn th÷ do chð ΩiÀn Ω‹ng, nØm T˙ áˆc thˆ 4.

VÀ lÓa ruÊng Í l°ng Vÿnh áiÀn, phð TŸnh Bi≈n, t◊nh Chµu á‚c : mıËn sÁn ΩiÀn 10 mπu trong 10, mÂi nØm 500 quan tiÀn m¥t ho¥c thay v°o Ω‹, Ωong lÓa hÊt (hÓc t¯) 500 gi≠. Tü ΩiÀn ph®i Ωong lÓa ho¥c tr® tiÀn v°o thüng 2 µm lŸch, sau khi l°m mÔa. Chð ΩiÀn chŸu Ω‹ng thu∆ ΩiÀn cho nh° nıËc, n∆u trong thÈi gian tr≈n tü ΩiÀn kh·ng canh tüc h∆t, c›n Ω∂t bfi hoang ph∆ th÷ khi giao tr® Ω∂t cho chð ΩiÀn, ph®i l°m cfi cho s≠ch, nØm Qu˚ D∫u (1873) khi ngıÈi Phüp v˜a xµm chi∆m nıËc ta.

VÀ viŒc mıËn trµu cða chð ΩiÀn ΩÃ c°y v° kæo lÓa, Í l°ng M˛ Tr° (Cao L¨nh) : mıËn mÊt con trµu Ω˙c 6 tu‰i, mÊt con trµu cüi 5 tu‰i, mÂi nØm tr® 80 gi≠, v°o nØm Bœnh Ng‡ (ΩÈi ThiŒu TrŸ, 1846). N∆u trµu Ωau th÷ cho chð bi∆t kŸp thÈi, ph›ng khi trµu ch∆t c‹ chˆng cË.

Bün trµu Í l°ng Tµn SÁn (Vÿnh Long) : mÊt con Ω˙c 5 tu‰i, mÊt con cüi 4 tu‰i v° mÊt con nghæ chıa Ωð 1 tu‰i vËi giü 400 quan, nØm Giüp Tu∂t (1874) khi ngıÈi Phüp Ω¨ qua xˆ ta.

T°i liŒu n‹i tr≈n ch◊ l° gi∂y tÈ, tr≈n th˙c t∆ ch∞c c‹ khüc. L≠i c›n v°i t°i liŒu vÀ gi∂y nÏ, nhıng ch◊ ghi l° Øn 3 phµn lÈi theo lu∫t ΩŸnh (trong th˙c t∆, theo Luro, viŒc cho vay lÓa Øn


l°m mÔa tœnh lÈi 50 ph∑n trØm trong v›ng nØm ba thüng). L≠i c›n v°i chð ΩiÀn b∞t æp tü ΩiÀn ph®i vay m¥c d∑u tü ΩiÀn Ω¨ Ωð Øn, n∆u kh·ng vay nÏ th÷ chð ΩiÀn kh·ng cho mıËn Ω∂t ruÊng.

NgıÈi c‹ Ω∂t th÷ œt khi n°o chŸu bün Ωˆng v÷ c›n b∫n bŸu vÀ t÷nh c®m, vÀ thÃ diŒn vËi x‹m l°ng. HÁn n˘a, c›n ch˘ hi∆u. çng b° ΩÃ Ω∂t l≠i, con chüu ph®i g÷n gi˘ cho b±ng ΩıÏc, nhiÀu khi m„ m® ·ng b° c›n n±m trong ∂y. BÍi v∫y, tÓng tiÀn th÷ Ωem Ω∂t m° c∑m ho¥c c‚; c∑m th÷ ph®i chŸu lÈi, trong khi c‚ th÷ kh·ng chŸu tiÀn lÈi. L∞m khi v÷ c∑n tiÀn nhiÀu v° nh∞m sˆc m÷nh kh‹ tr®, chð Ω∂t Ωem c‚ trong thÈi h≠n 10 ho¥c 20 nØm (lŒ quy ΩŸnh quü 30 nØm, con nÏ kh·ng ΩıÏc quyÀn chuÊc l≠i). Trong su‚t thÈi gian Ω∂t bŸ c∑m ho¥c c‚, thıÈng l° ngıÈi chð nÏ hıÍng lÏi, Ωem Ω∂t ∂y cho ngıÈi khüc canh tüc m° thµu lÓa ruÊng.

ViŒc c∑m c‚ thıÈng x®y ra, nhˆt l° Ω‚i vËi ngıÈi c‹ Ωˆng bÊ v°i sÍ Ω∂t. H‡ kh·ng düm vay nÏ quü nhiÀu, v÷ vay nhiÀu th÷ ch≤ng cüch n°o tr® n‰i. Vay b≠c (kh·ng c‹ Ω∂t c∑m ho¥c c‚) thıÈng chŸu lÈi hÁn 50 ph∑n trØm mÂi nØm; d∑u cho ti∆t kiŒm v° mÔa m°ng thµu ho≠ch Í mˆc trung b÷nh, hu≈ lÏi ruÊng nıÁng ch◊ Ωem lÈi ΩÊ 20 ph∑n trØm m° th·i.

Cüch Ωo lıÈng thÈi Ω°ng c˙u áÈi T˙ áˆc, ΩÁn vŸ ΩÃ Ωo l° mÊt thıËc, c›n g‡i l° thıËc quan, l∂y ti≈u chu∏n l° 22 Ω„ng

tiÀn ΩÈi Gia Long s∞p liÀn nhau; phfing ΩŸnh tıÁng Ω‚i chœnh xüc l° 526 ly (tˆc l° hÁn 5 t∂c 2, tœnh theo mæt).

MÊt thıËc quan chia ra 10 t∂c, 1 t∂c 10 phµn. áÃ Ωo diŒn tœch ruÊng Ω∂t, lŒ xıa ΩŸnh mÊt mπu l° diŒn tœch cða mÊt h÷nh vu·ng mÂi

g‹c 150 thıËc quan ; tœnh ra mπu tµy (hectare) l° 62 ares, 2521. Theo c‚ Ω≠o Tabert th÷ mÊt mπu thÈi Ω°ng c˙u to hÁn, l° 73 ares, 0890.

MÊt mπu chia ra 10 s°o. MÊt s°o chia ra 15 thıËc, c›n g‡i l° cao. NgıÈi thÈi xıa quan niŒm ΩÁn gi®n r±ng mπu l° sÍ Ω∂t h÷nh vu·ng; s°o l° sÍ Ω∂t h÷nh

ch˘ nh∫t vËi bÀ ngang l° 15 thıËc, bÀ d°i l° 150 thıËc. NgıÈi Phüp ra nghŸ ΩŸnh ng°y 3/10/1865 ΩÃ th‚ng nhˆt viŒc Ωo Ω≠c, h‡ quy ΩŸnh Ω≠i

khüi 2 mπu ta ng°y xıa l° mÊt mπu tµy (hectare). Nhı v∫y c‹ s˙ sai biŒt, th∫t ra, hai mπu ta l° 125 ares tˆc l° to hÁn mÊt mπu tµy.

MÊt mπu tµy chia ra 100 s°o tµy (100 ares). VÀ Ωong lıÈng, tr≈n nguy≈n t∞c th÷ dÔng hÊc ΩÃ Ωong lÓa, dÔng vu·ng ΩÃ Ωong g≠o. MÊt hÊc chia ra 26 thØng, mÊt thØng l° 10 hiŒp, mÊt hiŒp l° 10 thıÏc. MÊt hÊc tœnh ra

71 lœt, 905, Ωem cµn n¥ng cÎ mÊt t≠. MÊt vu·ng chia ra 13 thØng (phµn n¯a cða hÊc) tœnh ra nh±m 35 lœt, 953. MÊt hÊc lÓa khi xay ra th÷ ΩıÏc mÊt vu·ng g≠o, tœnh Ω‰ Ω„ng. Trong th˙c t∆, khi mua bün Ω‰i chüc, ngıÈi dµn thıÈng Ωong lÓa g≠o b±ng vu·ng, g‡i

n·m na l° “gi≠”. NgıÈi Phüp quy ΩŸnh mÊt vu·ng l° 40 lœt, lÓc ban Ω∑u c›n thµu thu∆ ΩiÀn b±ng lÓa v°

mÊt s‚ tiÀn m¥t theo lŒ Ω±ng c˙u. MÊt vu·ng nµng l≈n l° 40 lœt thay v÷ non 36 lœt nhı thÈi xıa, c‹ lÏi cho nh° nıËc th˙c dµn hÁn, dÕ tœnh toün, vËi con s‚ tr›n trŸa l° 40 lœt.


2.1) Nghÿa quµn th∂t tr∫n v° n·ng dµn m∂t ruÊng Th˙c dµn Phüp gµy xüo trÊn to°n diŒn cho viŒc kh∏n hoang Í miÀn Nam, m≠ng s‚ng

ngıÈi dµn kh·ng ΩıÏc b®o Ω®m, n‹i chi Ω∆n mÔa m°ng, Ω∂t ruÊng. Th˙c dµn kh·ng dung tÓng h≠ng dµn l∫u nhı h„i c˙u tr°o. á∂t ruÊng cÒng thay Ω‰i chð. GiËi quan l≠i, nho sÿ bŸ phµn h‹a, mÊt s‚ œt theo th˙c dµn Phüp nhıng ch◊ ΩıÏc chÓng x°i lÓc ban Ω∑u, v∞t chanh r„i bfi vfi. MÊt s‚ khüc th÷ gi˘ thüi ΩÊ tÔy thÈi, t˙ biŒn hÊ l° minh tri∆t b®o thµn. Nhıng Í miÀn Nam, th˙c dµn Ωıa ra mi∆ng m„i khü ngon l° kh∏n Ω∂t, cÁ hÊi t‚t cho ·ng nhi≈u, c∫u ∂m trÍ th°nh ΩiÀn chð ΩÃ r„i r®nh rang u‚ng rıÏu ngµm thÁ, c·ng kœch vu vÁ, chün ΩÈi lÓc vÀ gi°. MÊt s‚ Ω·ng c‚ ˚ l∏n trünh, kh·ng hıÍng b∂t cˆ µn huŒ n°o cða tµn tr°o, s‚ng nghøo vËi nghÀ d≠y tr¿, h‚t thu‚c, coi qu¿ diŒc, d≠y ΩÈn ca, vÀ th·n x‹m m° vui vËi ΩiÀn vi≈n, mÁ ΩÈi Nghi≈u Thu∂n, bi∆t vinh bi∆t nhÚc, tuy nhi≈n sinh k∆ kh‹ khØn khi∆n cho cüc ·ng ph®i lµm v°o c®nh “ch◊ nhŒn lØng nhØng, c› vıËng cünh ; b¨i lau l∏n b∏n, cü qu≈n s·ng”. Nho sÿ dÔng vfl l˙c khüng Phüp n‰i danh l° Thð khoa Huµn, Ωüng danh chœ sÿ ; chi∆n sÿ vØn h‹a l° ·ng á„ ChiÃu. LiÀu m≠ng Ω∆n mˆc g°n l° ·ng C¯ TrŸ, ·ng Nhi≈u Phang. Thi≈n hÊ DıÁng l° ΩiÀn chð. TrıÁng áŸnh coi viŒc Ω„n ΩiÀn, cÒng l° ΩiÀn chð. NguyÕn Trung Tr˙c l° n·ng dµn, dµn ch°i (anh ch°i LŸch).

Tho≠t ti≈n, th˙c dµn lÓng tÓng, chıa t÷m ra thÃ thˆc cai trŸ thœch hÏp : ViŒt Nam l° dµn c‹ tr÷nh ΩÊ vØn h‹a khü cao v° c‹ næt ΩÊc Ωüo khüc hÁn cüc thuÊc ΩŸa “da Ωen” Í Phi Chµu. Th˙c dµn c‚ ˚ dÔng chünh süch :

— á„ng h‹a vÀ m¥t h°nh chünh ΩÃ dÕ cai trŸ, s¯a Ω‰i lÀ l‚i l°m viŒc cÔng l° cüch so≠n th®o c·ng vØn, cüch thµu thu∆, d˙ trÔ thu∆, cüch giam gi˘, cüch Ω∂u th∑u, tˆc l° s∞p Ω¥t bÊ müy h°nh chünh quan li≈u mËi thay cho nh˘ng thð tÚc quan li≈u cÒ.

— B®o vŒ nh˘ng tŒ Ωoan phong ki∆n, g‡i cho ra v¿ sang tr‡ng l° b®o vŒ vØn h‹a dµn tÊc : Duy tr÷ hð tÚc Í th·n qu≈, Ω÷nh l°ng x·i thŸt, cüc ·ng hıÁng chˆc l°ng vπn tha h„ b∑u c¯ lπn nhau trong phe phüi, duy tr÷ ch∆ ΩÊ b∞t dµn l°m xµu, “xü b∏m” cüc quan to quan nhfi. Tham biŒn chð t◊nh Phüp ΩıÏc g‡i l° quan LËn trong c·ng vØn, vËi lÈi l¡ sÏ sŒt cða ngıÈi dµn thÈi Ω°ng c˙u (trØm l≠y quan LËn, xu‚ng phıËc cho con dµn nhÈ). Kh·ng quy ΩŸnh giü biÃu mıËn ruÊng, chð ΩiÀn mu‚n cho mıËn giü n°o tÔy theo l›ng nhµn Ω≠o. Nhıng ΩiÃm Ωüng chÓ ˚ hÁn h∆t trong lÓc Ω°n üp cüc phong tr°o ch‚ng Ω‚i l° dÔng lu∫t b‰n xˆ tˆc l° lu∫t Gia Long, vËi nh˘ng biŒn phüp v· nhµn Ω≠o : tra t∂n c·ng khai, k¿ t›ng ph≠m bŸ k∆t tÊi nhı chünh ph≠m, tru di tam tÊc (b∞t vÏ con, cha m¬ cða tÊi nhµn). Quan Th‚ng Ω‚c ΩıÏc Ω‹n rıËc theo nghi lÕ ng°y xıa d°nh cho vua ho¥c cho quan kinh lıÏc vËi b°n hıÁng ün.

Ba nhµn v∫t Ω∞c l˙c nhˆt LÓc Ωünh chi∆m v° b÷nh ΩŸnh xˆ Nam k¸ LÚc t◊nh, th˙c dµn Ω¨ may m∞n g¥p ΩıÏc ba

t≈n tay sai ΩÊc üc m° chÓng dung tÓng lÓc ban Ω∑u. á°nh r±ng n∆u k¿ n°y kh·ng l°m ViŒt gian Ω∞c l˙c th÷ c›n k¿ khüc, nhıng ph®i nh÷n nh∫n r±ng chœnh v÷ b‡n n°y m° phong tr°o khüng Phüp bŸ suy gi®m nhiÀu. á‹ l° L¨nh binh T∂n, T‰ng Ω‚c PhıÁng, T‰ng Ω‚c LÊc.

Khi Phüp Ωünh th°nh S°i G›n (1859), c® ba ΩÀu c›n tr¿ : LÊc 20 tu‰i, PhıÁng 18 tu‰i, T∂n 22 tu‰i.

L¨nh binh Hu¸nh C·ng T∂n TrıËc l° tay chµn cða TrıÁng áŸnh ch‚ng Phüp Í G› C·ng, bŸ Phüp b∞t cung khai m‡i

viŒc v° l∫p c·ng lËn l° dπn quµn Phüp bao vµy “áüm lü t‚i trÈi” ΩÃ gi∆t chð cÒ. T∂n cÒng tham gia tr∫n bao vµy Ω®o PhÓ Qu‚c ΩÃ nh÷n m¥t v° b∞t NguyÕn Trung Tr˙c. N‹i chung th÷ T∂n kh·ng nu·i tham v‡ng lËn, ch◊ c‹ kh® nØng giËi h≠n, Phüp x°i T∂n ΩÃ g÷n gi˘ vÔng G› LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 45/45

C·ng v° B∆n Tre l° nÁi T∂n tñg lui tËi nhiÀu, am hiÃu nhµn dµn v° ΩŸa th∆. T∂n l¨nh trüch nhiŒm d‡ thüm, theo dfli nh˘ng ngıÈi khüng Phüp, lÏi dÚng ΩŸa vŸ ΩÃ b∞t bË ngıÈi n°y tha lfing ngıÈi kia, l¡ dÿ nhi≈n l° v÷ tı lÏi. T∂n l°m gi°u nhÈ t‰ chˆc s›ng b≠c, chi∆m Ω∂t, b∞t dµn l°m xµu phÚc vÚ cho viŒc l°m Øn ri≈ng tı. Quan Tham biŒn (ngıÈi Phüp) Í ΩŸa phıÁng chün ngün l‚i l°m viŒc lu·ng tu„ng v° th∂t nhµn tµm v÷ T∂n l∂n quyÀn. Th˙c dµn phong cho chˆc l¨nh binh cða lœnh m¨ t°, tˆc l° chˆc vÚ quµn s˙ cao nhˆt trong mÊt t◊nh thÈi Ω°ng c˙u. VÀ sau, th˙c dµn kh·ng phong chˆc n°y cho ai n˘a v÷ Í thuÊc ΩŸa, quyÀn ch◊ huy quµn s˙ n±m trong tay ngıÈi Phüp, ch≤ng qua l° s˙ khœch lŒ lÓc ban Ω∑u ΩÃ T∂n hØng hüi ho≠t ΩÊng. T∂n l° ngıÈi th∂t h‡c, qu≈ mÔa n≈n ngµy thÁ Ω∆n mˆc düm ch≈ bai, t‚ cüo Ω∆n quan Giüm Ω‚c NÊi vÚ lÀ l‚i cai trŸ cða quan Tham biŒn Phüp Í h≠t B∆n Tre : “bÍi quan Tham biŒn chÓng t·i xıa l° quan coi binh chıa tñg bi∆t viŒc dµn cho n≈n ra viŒc quan, l°m th÷ l°m b∫y, n‹i th÷ ch≤ng th·ng l˚ s˙ b±ng dıÈng nhı k¿ ngu si d‚t nüt”. T∂n l≠i l∫p c·ng, t‚ cao : “ChÓng t·i nghe b° con hai c∫u (con Phan Thanh Gi®n) nh˘ng ngıÈi l°m gi¥c tr‚n Í trong l°ng B®o Th≠nh nhiÀu l∞m”. Quan Giüm Ω‚c NÊi vÚ (directeur de líintærieur) phπn nÊ, trüch m∞ng v° t÷m cüch Ω‰i T∂n vÀ miÀn á·ng Nam k¸, nhıng T∂n l≠i ΩıÏc chÓt tœn nhiŒm nhÈ qua C∑n GiuÊc b∞t ph‹ á‚c binh Ω°ng c˙u l° BÔi Duy Nhˆt Ωang ho≠t ΩÊng ch‚ng Phüp vËi danh nghÿa Tham biŒn to°n h≠t (b∞t nØm 1869). ThÈi k¸ b∞t gi∆t bã bï Ω¨ qua, Phüp mu‚n chi≈u an v° T∂n l‡t v°o “m≈ h„n tr∫n”. Phüp cho mÊt tay sai khüc l° huyŒn Vÿnh t‚ cüo T∂n vÀ tÊi l≠m quyÀn, T∂n t˙ b°o ch˘a b±ng cüch t‚ l≠i s˙ l≠m quyÀn cða huyŒn Vÿnh. Sau cÔng, T∂n ch∆t nØm 37 tu‰i, v÷ bŸnh, trong chi∆c ghe h∑u tr≈n ΩıÈng G› C·ng S°i G›n.

T‰ng Ω‚c áÂ H˘u PhıÁng Sanh quün Í ChÏ áÒi, Phüp chi∆m S°i G›n, PhıÁng tr‚n lünh l≈n B° áiÃm chÈ thÈi.

Khi th°nh Chœ H›a th∂t thð, nhÈ cai t‰ng PhıËc Í B÷nh áiÀn dπn ra tr÷nh diŒn vËi Francis Garnier b∂y giÈ, l°m Tham biŒn h≠t ChÏ LËn. L¨nh ph∫n s˙ d‡ thüm v° k≈u g‡i nh˘ng ngıÈi khÍi nghÿa ra h°ng. VÀ m¥t quµn s˙, PhıÁng r∂t kh·n ngoan, ch◊ tham gia v°i tr∫n Ωünh cho Phüp tin c∫y : tr∫n Ωünh Ba áiÃm, lÓc b∂y giÈ l‡t v°o tay c∫u Hai QuyÀn (con TrıÁng áŸnh) v°o thüng 7/1866, v°i ng°y sau, truy n¨ tËi B∆n Lˆc. Thüng 11/1867 cÔng T·n Th‡ TıÈng Ωi B∆n Tre ΩÃ chi≈u dÚ hai c∫u trai con ·ng Phan Thanh Gi®n; thüng 6/1868 xu‚ng R≠ch Giü d¬p lo≠n NguyÕn Trung Tr˙c, t°u m∞c c≠n, nghÿa quµn Ω‹ng Ω„n Í S‹c Su·ng (g∑n chÏ R≠ch Giü) ch‚ng c˙ m¨nh liŒt, PhıÁng v° b‡n m¨ t° g∑n 200 ngıÈi Ω¨ h∆t Ω≠n nhıng vπn c‚ thð ΩÃ chÈ viŒn binh. Thüng 7/1868 ΩıÏc l°m á‚c phð sˆ Í Vÿnh Long, g‹p ph∑n truy n¨ nghÿa quµn khi t≈n ph‹ t‰ng üc ΩÊc Í VÒng Li≈m bŸ gi∆t.

NØm 1878, qua Phüp d˙ hÊi chÏ Qu‚c T∆, nØm 1881 gia nh∫p Phüp tŸch, v° l≠i qua Phüp chÁi, thØm cüc con Ωang du h‡c, hai l∑n v°o nh˘ng nØm 1884 v° 1889. L° mÊt trong nh˘ng ngıÈi ΩÀ xıËng viŒc th°nh l∫p trıÈng N˘ trung h‡c Í S°i G›n. Xin chæp v°i chi ti∆t li≈n quan Ω∆n viŒc Ω°n üp cða PhıÁng ΩÃ chˆng minh r±ng tuy l‡t v°o tay Phüp nhıng Í vÔng ChÏ LËn, phong tr°o ch‚ng Phüp vπn m≠nh :

— B∞t qu®n ThiŒn v° qu®n ViŒt Í L› G‚m. — NØm 1866, c‹ cuÊc khÍi lo≠n Í vÔng ChÏ LËn (n≈n hiÃu l° t◊nh ChÏ LËn), NguyÕn

VØn Hoan bŸ b∞t. NØm 1867, x®y ra nhiÀu vÚ üm süt cÒng Í ChÏ LËn, Phüp g‡i PhıÁng Ω∆n ΩÃ cho th≈m t°i liŒu v° ΩiÀu tra.

— NØm 1871 v° 1875, c‹ khÍi nghÿa Í PhıËc LÊc (C∑n GiuÊc), PhıÁng ra c·ng d‡ thüm. — NØm 1873, PhıÁng tr÷nh cho th˙c dµn danh süch mÊt s‚ l¨nh tÚ khüng Phüp, s∞p

khÍi lo≠n Í cüc t◊nh miÀn Tµy. CuÊc khÍi lo≠n n°y do Tr∑n Tuµn ΩiÀu khiÃn t˜ Khünh H›a. — NØm 1879, t‚ giüc kŸp thÈi µm mıu khÍi lo≠n cða nh‹m Thi≈n áŸa HÊi Í S‹c TrØng. — NØm 1881, cÔng vËi mÊt cha sÍ Í LıÁng H›a (Tµn An) kŸp thÈi t‚ giüc µm mıu khÍi

lo≠n Í Long Hıng, LÊc Th°nh v° Í vÔng Th∂t SÁn. LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 46/46

— NØm 1878, ΩiÀu khiÃn viŒc s¯a con kinh NıËc M¥n, b∞t dµn Í t‰ng LÊc Th°nh H≠ l°m xµu, dµn vÔng n°y n‰i ti∆ng l° cˆng Ω∑u.

NhiŒm vÚ quan tr‡ng cða PhıÁng vπn l° d‡ thüm vÔng ChÏ LËn, C∑n GiuÊc v° Tµn An. VÀ m¥t chünh quyÀn, trıËc ti≈n l°m hÊ trıÍng (b∂y giÈ, th°nh ph‚ ChÏ LËn chia ra l°m 20 hÊ); nØm 1868 PhıÁng tr÷nh cho th˙c dµn danh süch nh˘ng ngıÈi Ωüng tin c∫y c‹ thÃ l°m chˆc hÊi tÀ. NØm 1872, ΩıÏc ch◊ ΩŸnh l°m hÊi vi≈n HÊi Ω„ng th°nh ph‚ ChÏ LËn. NØm 1879, l°m phÚ tü cho X¨ Tµy ChÏ LËn. Nhı ta bi∆t, ChÏ LËn l° nÁi t∫p trung thıÁng gia Hu≈ kiÀu, PhıÁng kh·ng bfi qua cÁ hÊi ΩÃ l°m gi°u, gi®i quy∆t m‡i “üp—phe” giÔm cho thıÁng gia, Ωï tiŒc vi≈n chˆc Phüp, l°m trung gian lo h‚i lÊ. NhÈ v∫y m° l°m gi°u nhanh ch‹ng, uy th∆ l≈n cao Ω∆n mˆc quan To°n quyÀn Paul Doumer khi v°o Nam c›n ghæ nh° PhıÁng Øn u‚ng, c‹ l¡ nhÈ dŸp n°y m° ΩıÏc quan To°n quyÀn cho kh∏n trıng sÍ Ω∂t ruÊng lËn Ω∆n 2223 mπu tµy. Trong lÓc d‡ thüm, PhıÁng tfi ra khæo læo, trünh gµy thÔ oün c·ng khai, nhÈ Ω‹ m° so vËi L¨nh binh T∂n v° T‰ng Ω‚c LÊc, bÀ ngo°i th∂y nhı l° PhıÁng hiÀn l°nh, cû ngıÈi n°y, b®o l¨nh ngıÈi kia.

Nhıng trÈi b∂t dung gian Ω®ng, PhıÁng bŸ m∂t tœn nhiŒm v÷ Ω¨ b®o l¨nh, xin châ ch∂p ΩÃ theo dfli Thð khoa Huµn trong nh°. Su‚t kho®ng 3 nØm (sau khi bŸ Ω°y Í Cayenne r„i ΩıÏc µn xü), Thð khoa Huµn bi∆t lÏi dÚng ho°n c®nh ΩÃ li≈n l≠c vËi nh˘ng Hu≈ kiÀu theo Thi≈n áŸa HÊi Í ChÏ LËn v° tËi lui vÔng Tµn An ΩÃ c‰ sÓy, t‰ chˆc cuÊc khüng Phüp. ChuyŒn vÎ lÎ ra, tıÍng chñg PhıÁng mang h‡a. B∂y lµu ngo°i Thð khoa Huµn, PhıÁng Ω¨ tñg b®o l¨nh nhiÀu ngıÈi m° th˙c dµn Phüp kh·ng tin c∫y cho l∞m. K¿ thÔ cða PhıÁng l° T‰ng Ω‚c LÊc thã dŸp n°y l°m nÓng, Ωıa ΩiÀu kiŒn l° giam lfing PhıÁng trıËc khi d¬p lo≠n Thð khoa Huµn. Nhıng r‚t cuÊc, PhıÁng vπn ung dung, c°ng mau gi°u th≈m v° ΩıÏc thang T‰ng Ω‚c — n≈n hiÃu l° T‰ng Ω‚c h°m — v÷ theo quy ch∆ quan l≠i b®n xˆ do th˙c dµn Í Nam k¸ b°y ra, ch◊ Ω∆n ng≠ch Ω‚c phð sˆ l° h∆t.

T‰ng Ω‚c Tr∑n Bü LÊc áµy l° tay sai Ω∞c l˙c s‚ mÊt, vıÏt h≤n hai nhµn v∫t tr≈n : hüo th∞ng, ham ΩŸa vŸ, ıa

t°n süt theo l‚i phong ki∆n. Khi Phüp chi∆m th°nh M˛ Tho, LÊc s‚t s∞ng t÷m cÁ hÊi bøn t®n cı vËi chi∆c ghe chÍ Ω∑y tiÀn k¡m (tiÀn cða ai ?), Ω∆n tr÷nh diŒn vËi Cha Marc, b∂y giÈ cha sÍ n°y ki≈m lu·n chˆc tham biŒn. NØm 1861, ngay sau khi xin viŒc, LÊc ΩıÏc c∂p cho cØn nh° lü, gia nh∫p lœnh m¨ t° r„i l∫p c·ng l≈n cai, l≈n ΩÊi. Ngo°i thÈi giÈ l°m lœnh, LÊc c›n l¨nh trüch nhiŒm gi˘ kho lÓa cho nh° nıËc v° ΩıÏc quan tham biŒn cho µn huŒ l° Ωem cÁm dı cða lœnh vÀ nh° m° nu·i heo. NhÈ hØng hüi ΩiÀm ch◊ v° b∞n gi∆t, nØm 1865 l°m huyŒn, ng„i t≠i Cüi Bø ΩÃ canh chñg vÔng á„ng Thüp. Cüi Bø l° vŸ trœ chi∆n lıÏc tr≈n TiÀn giang, c‹ thÃ Ωi th≤ng l≈n Cao Mi≈n. B∂y giÈ mÊt s‚ quan l≠i Ω°ng c˙u gom vÀ B÷nh Cüch, ThuÊc Nhi≈u, Cai L∫y, l∫p Ω„n ΩÃ li≈n l≠c vËi Thi≈n HÊ DıÁng trong bıng. LÊc Ωünh quµn sÿ Ω°ng c˙u ra khfii Cai L∫y r„i cuÊc t∂n c·ng Ω≠i quy m· cða Phüp diÕn ra, LÊc Ω‹ng vai tr› quan tr‡ng, Ωünh t˜ C∑n L‚ ΩÃ n‚i vËi m∂y cünh quµn khüc Ωünh t˜ Ω„n H˘u (phœa B∆n Lˆc) v° Ω„n TiÀn (phœa Cai L∫y). NØm 1867, thØng l°m phð r„i nØm sau g‹p c·ng Ωünh Ωu‰i v° b∞t s‚ng T‰ng binh BÓt khi ·ng n°y Ωünh v°o toün quµn Phüp trÓ Ω‹ng t≠i Sa áæc (Ω÷nh l°ng Tµn Qu˚ á·ng). LÊc coi huyŒn Tµn Th°nh (Sa áæc), sau ΩıÏc g‡i vÀ Cüi Bø, thØng Ω‚c phð sˆ (15/8/1868). B∂y giÈ Í R≠ch Giü, NguyÕn Trung Tr˙c khÍi nghÿa, t◊nh lˇ n°y bŸ tüi chi∆m, NguyÕn Trung Tr˙c ch≠y ra Ω®o PhÓ Qu‚c. Phüp kæo binh bao vµy Ω®o. LÊc dÔng thð Ωo≠n c‚ h˘u l° b∞t gi∆t thµn nhµn nh˘ng ngıÈi trong cuÊc. NguyÕn Trung Tr˙c ph®i ra m¥t ΩÃ cû s‚ng nh˘ng ngıÈi bŸ b∞t l°m con tin. LÊc l¨nh trüch nhiŒm ΩiÀu tra r„i tr÷nh cho Phüp danh süch 170 ngıÈi li≈n can vËi NguyÕn Trung Tr˙c.

T˜ 1868 tËi 1871, LÊc g‹p ph∑n gi®y vµy Ω„n Cüi Bø, b∂y giÈ bŸ b‚n ·ng Long, Th∫n, RÊng, áıËc t∂n c·ng (b‚n ·ng n°y ΩÀu bŸ LÊc gi∆t). R„i Ω∆n vÚ tham biŒn Vÿnh Long l° LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 47/47

Salicetti bŸ gi∆t khi Ω∆n VÒng Li≈m Ω°n üp cuÊc khÍi lo≠n : LÊc ΩÚng vËi nghÿa quµn Í Lüng Thæ, g„m Ωa s‚ l° ngıÈi Mi≈n, cuÊc chi∆n khü s·i n‰i, nhiÀu phen tıÍng chñg LÊc thua tr∫n nhıng sau r‚t nhÈ khœ giËi t‚t n≈n th∞ng.

NØm 1875, l≠i n‰ l˙c d¬p cuÊc khÍi nghÿa cða Thð khoa Huµn, c‹ Phð áˆc ti∆p tay ΩÃ ch∫n phœa c¯a TiÃu (ΩÀ ph›ng Thð khoa Huµn tr‚n theo ΩıÈng biÃn). LÊc ru„ng vÔng c›n l≠i, Thð khoa Huµn bŸ b∞t g∑n ChÏ G≠o. Tr∫n n°y Phüp giao tr‡n quy∆n b∞n gi∆t n≈n lœnh cða LÊc ru„ng cüc lÔm bÚi, Ω∆n mˆc nai, ch„n, c‡p ch≠y tün lo≠n v°o x‹m.

NØm 1878, d¬p cuÊc khÍi lo≠n cða Ong v° Kh® ; hai vŸ n°y toan Ωünh th÷nh l÷nh chÏ M˛ Tho. NØm 1883, Ω°n üp cuÊc khÍi nghÿa cða ngıÈi Mi≈n Í Tr° Bæc (Cao Mi≈n).

Í miÀn Trung b∂y giÈ Mai Xuµn ThıÍng n‰i l≈n, Phüp d¬p kh·ng n‰i n≈n nhÈ b°n tay gian üc cða LÊc. LÊc mÊ 1050 lœnh m¨ t°, Ωem vÀ th°nh ç Ma (S°i G›n) t∫p dıÏt r„i Ω∆n chi∆n trıÈng thi h°nh thð Ωo≠n b∞t thµn nhµn cða Mai Xuµn ThıÍng v° cða nh˘ng ngıÈi theo quµn khÍi nghÿa. LÊc tfi ra hüch dŸch, l°m viŒc l∂n quyÀn cüc sÿ quan Phüp Í ΩŸa phıÁng. LÓc h°nh quµn, LÊc dÔng con d∂u “Thu∫n Khünh T‰ng Ω‚c”, tˆc l° T‰ng Ω‚c cða hai t◊nh B÷nh Thu∫n, Khünh H›a. Khi xong viŒc, vÀ Cüi Bø vπn thœch dÔng con d∂u ∂y. LÊc l≠i ΩÀ nghŸ vËi Phüp tüch hai t◊nh n°y ra khfii Trung k¸, nh∫p v°o Nam k¸ v÷ chœnh quµn sÿ Nam k¸ (tˆc l° cða LÊc) Ω¨ ra tay d¬p lo≠n, nhıng ΩÀ nghŸ n°y kh‹ thi h°nh !

VÀ gi°, LÊc Ωau ung thı bao t¯ nhıng vπn hØng hüi ra t°i “kinh bang t∆ th∆”. Lo≠n l≠c kh·ng c›n, LÊc ra tay ch◊nh trang vÔng Cüi Bø. H‡c ΩıÏc phæp Ωo Ω≠c n≈n Ωem üp dÚng, ph‹ng m∂y con lÊ Í chÏ n°y. LÊc l≠i xin b∞t dµn xµu ΩÃ Ω°o kinh trong vÔng á„ng Thüp, ban Ω∑u Ω°o th¯ (kinh bÀ ngang rÊng 3 mæt), nhıng l≠i b∞t dµn xµu ΩÏt nh÷ nËi rÊng ra 10 mæt, n‚i liÀn t˜ B° Bøo tËi R≠ch RuÊng (1897) g‡i l° kinh T‰ng Ω‚c LÊc (th˙c dµn cho phæp Ω¥t t≈n). LÊc trÍ th°nh ngıÈi ΩiÀn chð lËn nhˆt cða t◊nh M˛ Tho khi mua l≠i cÔ lao NØm Th·n v° Ω∂t Í cÔ lao R„ng.

T‹m l≠i, LÊc Ω‹ng vai tœch c˙c trong viŒc Ω°n üp cüc phong tr°o Thi≈n HÊ DıÁng, NguyÕn Trung Tr˙c, Thð khoa Huµn, Mai Xuµn ThıÍng. Phüp dung tÓng cho LÊc l°m nh˘ng viŒc d¨ man, v· nhµn Ω≠o m° chÓng kh·ng mu‚n l°m, sÏ mang ti∆ng x∂u vÀ chÓng. Nhıng ΩıÏc chim th÷ treo nü, th˙c dµn l∑n h„i tfi ra l≠nh nh≠t Ω‚i vËi k¿ Ω¨ quü s‚t s∞ng vËi nhiŒm vÚ — lÂi thÈi. Phüp cho ngıÈi n‹i x∂u c·ng khai r±ng chˆc T‰ng Ω‚c cða LÊc l° b∂t hÏp lŒ, ch◊ dÔng Í Trung k¸ chË kh·ng dÔng Í xˆ thuÊc ΩŸa, do Ω‹ ph®i s¯a l≠i l° “T‰ng Ω‚c h°m” (honoraire). L≠i c›n chˆc vÚ Khµm sai m° LÊc Ω¨ t˙ phong khi in thiŒp chÓc T∆t nØm 1888. LÊc cho r±ng Khµm sai l° chˆc vÚ hÏp phüp, v÷ ·ng ta thã lŸnh quan Th‚ng Ω‚c Nam k¸ ra ngo°i Trung d¬p gi¥c, nhıng c‹ ngıÈi t‚ cüo r±ng LÊc t˙ xıng Khµm sai cða triÀu Ω÷nh Hu∆, vËi dÚng ˚ l°m lo≠n vÀ sau.

LÊc thœch Ωünh gi¥c vËi Ω≠o quµn ri≈ng lÓc ban Ω∑u g„m hÁn 100 ngıÈi nhıng vÀ gi°, th˙c dµn ch◊ ΩÃ cho 5 ngıÈi lœnh h∑u m° th·i.

MÊt chi ti∆t Ωüng chÓ ˚ l° v°o nØm 1868, LÊc Ω¨ Ωi “b∞t quµn l°m ngÚy Í phœa Tr° áı” Ωem vÀ Chµu á‚c nÊp cho quan tham biŒn. áµy l° nh˘ng ngıÈi thuÊc nh‹m B¯u SÁn K¸ HıÁng Í Th∂t SÁn.

LÈi ph≈ cða cüc quan tham biŒn giÓp chÓng ta hiÃu rfl thüi ΩÊ cða th˙c dµn. á≠i khüi, h‡ bi∆t LÊc t°n üc nhıng h‡ x°i trong thð Ωo≠n dÔntg ngıÈi v° lu∫t lŒ b‰n xˆ ΩÃ Ω°n üp ngıÈi b‰n xˆ : “MÊt vi≈n chˆc quü k˛ lıÎng, quü t∫n tµm trong v°i trıÈng hÏp”, “kh·ng c∏n th∫n trong viŒc dÔng phıÁng tiŒn, nhıng l≠i Ω≠t mÚc Ωœch ch∞c ch∞n”. LÊc sanh t∫t u‚ng rıÏu, tünh t÷nh thay Ω‰i rfl rŒt. Ba nØm trıËc khi ch∆t, LÊc ΩıÏc vi≈n tham biŒn M˛ Tho ph≈ nhı sau : “NgıÈi ta c‹ thÃ ph°n n°n lö gi° n°y vÀ nh˘ng h°nh ΩÊng üc ΩÊc lÓc trıËc Ω¨ trÍ th°nh chuyŒn huyÕn ho¥c, kh‹ tin, nhıng t·i cho l° trong h°ng ngÒ vi≈n chˆc b‰n xˆ hiŒn nay kh‹ t÷m ΩıÏc mÊt ngıÈi bi∆t kœnh bÀ tr≈n, düm t∫n tÚy vËi chœnh nghÿa cða nıËc Phüp b±ng ·ng ta”.


T÷nh tr≠ng xüo trÊn vÀ gia cı, t°i s®n Trong giai Ωo≠n khü d°i, dµn chÓng chŸu c®nh ly tün, k¿ lıÁng thiŒn c‹ thÃ bŸ v≠ lµy.

Ch◊ c∑n bŸ t÷nh nghi l° bŸ tÔ, bŸ Ω°y ra C·n N·n ho¥c á≠i H®i (Ω®o Bourbon) ho¥c qua t∫n M˛ Chµu, Í thuÊc ΩŸa Phüp n‰i danh ma thi≈ng nıËc ΩÊc : xˆ Cayenne (g‡i l° Cai Danh qu∫n). Ho¥c qua t∫n Ω®o Antilles süt Nam M˛ Chµu, ho¥c qua nh° tÔ Í Toulon.

Ngo°i chuyŒn nh∞m m∞t cho b‡n ViŒt gian b∞t gi∆t, t‚ng tiÀn v° hØm h‡a, th˙c dµn c›n ngang nhi≈n phün quy∆t nh˘ng b®n ün h°nh chünh (jugement administratif) theo Ω‹, tham biŒn chð t◊nh ΩıÏc quyÀn ΩÀ nghŸ bfi tÔ, Ω°y ra C·n á®o ho¥c cüc l¨nh th‰ ngo≠i thuÊc Phüp nh˘ng ngıÈi ch◊ bŸ t÷nh nghi, vu cüo l° l°m lo≠n nhıng chıa t÷m ΩıÏc b±ng chˆng g÷ cÚ thÃ. Th‚ng Ω‚c Nam k¸ ho¥c Giüm Ω‚c NÊi vÚ (directeur de líIntærieur, lÓc Ω∑u dŸch ra ch˘ Nho l° L≠i BÊ thıÏng thÁ), xæt l≠i r„i chu∏n y. MÊt dŸp cho b‡n ViŒt gian ΩŸa phıÁng tha h„ büo cüo ΩÃ gi˙t ruÊng vıÈn nh° c¯a.

Tho≠t ti≈n, b‡n tham biŒn chð t◊nh b∞t bË tÔ Ω°y quü nhiÀu, Ω∆n mˆc ba thüng sau (23/11/1868), Ω· Ω‚c Ohier gÍi vØn thı khiÃn trüch vi≈n tham biŒn h≠t Vÿnh Long Ω¨ l≠m dÚng. Ng°y 9/3/1875, Duperræ ra lŸnh dˆt khoüt r±ng t°i s®n cða nh˘ng ngıÈi bŸ l≈n ün ph®n lo≠n ΩÀu bŸ tŸch thµu, tiÀn bün t°i s®n n°y dÔng trÏ c∂p cho gia Ω÷nh b‡n lœnh m¨ t° t¯ tr∫n lÓc Ωi ru„ng b‚. Nhıng nØm sau, ng°y 25/8/1876 l≠i c‹ lŸnh : t°i s®n cða b‡n phi∆n lo≠n Ωem bün ra, thay v÷ Ωem thıÍng cho k¿ t‚ giüc th÷ l≠i thuÊc vÀ nh° nıËc ; nh° nıËc tÔy trıÈng hÏp m° thıÍng ri≈ng. Trong th˙c t∆, ruÊng Ω∂t do con cða TrıÁng áŸnh l°m chð Ω¨ bŸ bün Ω∂u giü t˜ nØm 1869, nhıng kh·ng ai ra mua. Kinh nghiŒm vÚ khÍi lo≠n Thð khoa Huµn cho th˙c dµn bi∆t r±ng mÊt s‚ kh·ng œt hıÁng chˆc hÊi tÀ l°m viŒc cho Phüp Ω¨ tün trÏ tr˙c ti∆p ho¥c giün ti∆p nh˘ng ngıÈi l°m lo≠n. Do Ω‹, Ω· Ω‚c Nam k¸ k˚ nghŸ ΩŸnh s‚ 123 ng°y 20/5/1875 quy ΩŸnh t˜ r°y vÀ sau l°ng n°o l°m lo≠n ho¥c Ω„ng lfla vËi lo≠n quµn th÷ bŸ x‹a t≈n, gi®i tün, süp nh∫p qua l°ng lµn c∫n, t°i s®n cða hıÁng chˆc hÊi tÀ bŸ tŸch thµu, hıÁng chˆc hÊi tÀ bŸ qu®n thÓc Í t◊nh xa. NghŸ ΩŸnh ng°y 25/5/1881 ban h°nh quy ch∆ th‰ trıËc (indigænat) theo Ω‹ tham biŒn chð t◊nh ΩıÏc quyÀn xæt x¯ bfi tÔ trong v°i trıÈng hÏp, khfii c∑n Ωıa qua t›a ün (g‡i n·m na l° Í tÔ b‚, tˆc l° Í tÔ theo lŸnh cða t›a B‚, lÓc Phüp mËi qua, c‹ quan B‚ chünh nhı thÈi Ω°ng c˙u, nhıng l° quan B‚ ngıÈi Phüp). BÊ ThuÊc ΩŸa tün th°nh viŒc b∞t giam mÊt s‚ Ω·ng ngıÈi m° kh·ng c∑n truy t‚ ra t›a, ΩÃ ΩÀ ph›ng cuÊc khÍi lo≠n m° th˙c dµn ΩıÏc tin l° s∞p bÔng n‰ Í M˛ Tho v°o nØm 1883, cho Ω‹ l° üp dÚng quy ch∆ th‰ trıËc. á„ng thÈi, BÊ cÒng cho phæp th‚ng Ω‚c Nam k¸ ΩıÏc quyÀn cµu lıu trong thÈi h≠n nhˆt ΩŸnh nh˘ng ph∑n t¯ bŸ t÷nh nghi, v° µn xü h‡ khi n°o th∂y thu∫n lÏi (5/9/1884).

á‚i vËi ngıÈi T°u, BÊ ThuÊc ΩŸa tün th°nh biŒn phüp m° Th‚ng Ω‚c Nam k¸ üp dÚng ΩÃ trñg ph≠t nh˘ng ngıÈi theo Thi≈n áŸa HÊi Í S‹c TrØng (1/9/1882) theo Ω‹ n≠n nhµn bŸ trÚc xu∂t vÀ T°u, tŸch thµu t°i s®n. Bang TriÀu Chµu Í S‹c TrØng ph®i xu∂t tiÀn tr® lıÁng cho b‡n lœnh m¨ t° do nh° nıËc tuyÃn th≈m ΩÃ gi˘ an ninh trong t◊nh, Ω„ng thÈi Bang n°y ph®i chŸu ph≠t n∆u trong h°ng ngÒ Thi≈n áŸa HÊi l≠i c‹ ngıÈi trong Bang gia nh∫p.

ViŒc khüng Phüp Í Nam k¸ LÚc t◊nh khü r∑m rÊ, th˙c dµn v° tay sai Ω¨ dπm nüt nh˘ng vÔng g∑n t◊nh lˇ Ω∆n t∫n th·n x‹m h¿o lünh. Dµn chÓng hØng hüi v÷ b∂y giÈ triÀu Ω÷nh Hu∆ hÿ c›n. H‡ Ω¥t hy v‡ng v°o s˙ can thiŒp cða triÀu Ω÷nh. ái theo Phüp th÷ sÏ vÀ sau s¡ bŸ trñg trŸ. ViŒc Phüp chi∆m ba t◊nh miÀn á·ng vËi hiŒp ıËc 1862 kh·ng l°m cho dµn chÓng tuyŒt v‡ng. H‡ s≥n s°ng t®n cı qua ba t◊nh miÀn Tµy. Ngay sau hiŒp ıËc 1862, trong bˆc thı tr® lÈi cho nguy≈n soüi Bonard ΩÀ mÔng 6 thüng 8 µm lŸch nØm T˙ áˆc thˆ 15, ·ng Phan Thanh Gi®n tfi thüi ΩÊ Ωˆng Ω∞n vÀ viŒc gi®i giËi nh˘ng ngıÈi c›n c∑m khœ giËi Í ba t◊nh miÀn á·ng. Nh˘ng ngıÈi n°y ΩıÏc ·ng Phan g‡i l° dµn mÊ nghÿa (mÊ nghÿa nhµn) ; ·ng viŒn cË l° “gi° nua v° b∂t t°i” n≈n chıa thÃ n°o th˙c thi chuyŒn tıËc khœ giËi


Ωüm dµn mÊ nghÿa ∂y ΩıÏc. ViŒc ∂y, nh° c∑m quyÀn Phüp Í ba t◊nh miÀn á·ng cˆ ra lŸnh k≈u g‡i nh˘ng ngıÈi qu®n su∂t quµn nghÿa dflng.

Sau khi m∂t ba t◊nh miÀn Tµy, dµn chÓng vπn ti∆p tÚc chi∆n Ω∂u. Dµn Í n·ng th·n dÈi chÂ nhiÀu l∑n, xa sanh quün, h‡ h°ng th∂t l≠c, thay t≈n Ω‰i h‡ ΩÃ khfii bŸ t∫p n¨. So vËi cfli B∞c k¸ v° Trung k¸, l°ng m≠c miÀn Nam bŸ phü tün nhiÀu hÁn, ngo°i mÚc Ωœch b÷nh ΩŸnh, th˙c dµn c›n nh±m hðy ho≠i vØn h‹a ; th°nh lÒy bŸ san b±ng trØm ph∑n trØm t≠i S°i G›n cÒng nhı Í cüc t◊nh, gia ph® kh·ng c›n, ngıÈi c‹ cØn cı trÍ th°nh lıu dµn, Ω∂t ruÊng Ω‰i chð. Sau khi h≠ th°nh Chœ H›a, th˙c dµn mu‚n gi˘ cüc t‰ chˆc Ω„n ΩiÀn nhı cÒ ΩÃ viŒc s®n xu∂t lÓa g≠o kh·ng bŸ Ω÷nh trŒ v° viŒc cai trŸ œt bŸ xüo trÊn. Nhıng Ω∆n ng°y 22/8/1861, l≠i gi®i tün v÷ Ω„n ΩiÀn l° cÁ sÍ ch‚ng Ω‚i m≠nh m¡.

V°i thœ dÚ ΩiÃn h÷nh V°o cu‚i nØm 1868, Ω· Ω‚c Ohier ba h°nh quy∆t ΩŸnh s‚ 473 ra gi®i thıÍng cho nh˘ng

ai b∞t nÊp nh˘ng l¨nh tÚ khüng Phüp g„m 11 ngıÈi vËi giü 1000 quan mÂi ngıÈi : c∫u Hai QuyÀn (con TrıÁng áŸnh) b∂y giÈ cÎ 25 tu‰i ; H°n Lµm Phu ; T‰ng binh Th°nh ; ∂p QuyÀn (ph‹ cða TrıÁng áŸnh) ; Nguy≈n soüi Thµn (ngıÈi Ω¨ Ωünh Ω„n M˛ Tho) ; T‰ng binh Hinh ; T‰ng binh Cüch ; c∫u Tı, c∫u NØm (hai con cða Phan Thanh Gi®n), T‰ng binh Th°nh (g‚c Í Th∂t SÁn, trıËc Ω∂y c‹ Í R≠ch Giü) ; ph‹ Nguy≈n soüi DıÁng (vıÏt ngÚc M˛ Tho nØm 1867, hiŒn Ωang Í Ba áÊng).

T‰ng binh Th°nh m° th˙c dµn h°i rfl g‚c Í Th∂t SÁn chœnh l° nhµn v∫t quan tr‡ng thuÊc giüo phüi B¯u SÁn K¸ HıÁng (Ωˆc C‚ Qu®n).

H°n lµm Phu, kh·ng rfl l° ai (trong nguy≈n vØn kh·ng bfi d∂u). V° 2 ngıÈi vËi giü 500 quan : á‚c binh S∞c, áÀ Ω‚c á≠o (trıËc Ω∂y, á≠o Í M˛ Tho). Quy∆t ΩŸnh n‹i rfl l° lœnh ho¥c vi≈n chˆc b‰n xˆ h˘u c·ng c‹ thÃ l≈n c∂p b˙c, ngo°i tiÀn

thıÍng. Cüc vi≈n cai t‰ng, hıÁng chˆc hÊi tÀ n∆u c‹ h°nh ΩÊng c®n ngØn viŒc truy t∑m, kh·ng s‚t s∞ng t∫p n¨ s¡ bŸ tr˜ng ph≠t theo lu∫t Ω°ng c˙u (lois annamites). V°o dŸp khÍi nghÿa Thð khoa Huµn, th˙c dµn Phüp c‚ ˚ phü tan cÁ sÍ n·ng th·n Ω∆n t∫n g‚c rÕ, khðng b‚ lu·n nh˘ng ai s‚ng dıËi s˙ cai trŸ cða chÓng nhıng c›n thüi ΩÊ Óp mÍ. C® mÊt vÔng rÊng lËn t˜ Tµn An, t˜ vÔng ChÏ G≠o Ω∆n süt chÏ M˛ Tho, d°i theo TiÀn giang phœa r≠ch G∑m ΩÀu chŸu h‡a lµy. á„ng b°o nhµn dÿ M˛ Tho, ChÏ G≠o Ω¨ h∆t l›ng ðng hÊ cuÊc khÍi nghÿa n°y vËi s˙ tün trÏ cða hıÁng chˆc hÊi tÀ.

Chð t◊nh M˛ Tho ΩıÏc quan Th‚ng Ω‚c cho xu∂t ra 6550 quan ΩÃ tr® nh˘ng chi phœ vÀ cuÊc h°nh quµn ch‚ng Thð khoa Huµn l° 4481 quan, tiÀn c›n l≠i th÷ d°nh trÏ c∂p cho vÏ b‡n lœnh t¯ tr∫n. Nhıng th˙c dµn kh·ng m∂t g÷ c®, l≠i c‹ lÈi cho ngµn süch khi ra lŸnh ph≠t nh˘ng ngıÈi Ω¨ tham gia khÍi nghÿa nhıng kh·ng ra Ω∑u thÓ v° tr÷nh diŒn kŸp thÈi, ph≠t b±ng tiÀn theo quy∆t ΩŸnh cða Th‚ng Ω‚c Nam k¸ ng°y 5/7/1875. V° Th‚ng Ω‚c Nam k¸ cÒng tr˜ng ph≠t 47 l°ng trong t◊nh M˛ Tho Ω¨ giün ti∆p ho¥c tr˙c ti∆p ðng hÊ Thð khoa Huµn (quy∆t ΩŸnh ng°y 5/7/1875) t‰ng s‚ l° 53700 quan, l¡ dÿ nhi≈n, hıÁng chˆc l°ng günh chŸu v° dµn l°ng ph®i chia sËt ΩÃ khfii bŸ r∞c r‚i.

LÓc h°nh quµn v° truy n¨, th˙c dµn c›n tŸch thµu ΩıÏc 1515 quan, HıÁng chˆc hÊi tÀ Í hai l°ng Song Th≠nh v° B÷nh DıÁng Ω¨ g‹p cho quµn khÍi nghÿa 387 Ω„ng (trŸ giü 2147 quan) l° tiÀn do l°ng thµu thu∆ ΩıÏc ; nh° nıËc ra lŸnh b„i thıÈng b±ng cüch tŸch thµu v° bün t°i s®n cða hai vŸ hıÁng chˆc hÊi tÀ l°ng Song Th≠nh c‹ tham gia khÍi nghÿa (Ω¨ bŸ gi∆t), s‚ tiÀn c›n l≠i th÷ mÊt ·ng hıÁng chˆc hÊi tÀ l°ng Song Th≠nh v° 5 ·ng Í l°ng B÷nh DıÁng ph®i b„i thıÈng cho Ωð, cüc ngıÈi n°y l¡ dÿ nhi≈n l° bŸ cüch chˆc.

V°o thüng 9, cÒng nØm 1875, Th‚ng Ω‚c Nam k¸ ra quy∆t ΩŸnh ph≠t hıÁng chˆc l°ng M˛ áˆc, t◊nh Chµu á‚c vÀ tÊi cho phæp mÊt ngıÈi “ph®n lo≠n” t˜ Mfl C°y (B∆n Tre) Ω∆n trÓ


ngÚ m° kh·ng b∞t buÊc k¿ l≠ m¥t ph®i xu∂t tr÷nh gi∂y cða ΩŸa phıÁng cÒ cho phæp thay Ω‰i nÁi cı trÓ.

Nh‹m ngıÈi mu‚n “t≠o l∫p ΩÈi” theo quan niŒm t·n giüo tÚ h‡p l∑n h„i Ω∆n Th∂t SÁn h¿o lünh, c‹ c‡p beo nhıng xa khu v˙c th˙c dµn kiÃm soüt, l≠i ΩıÏc ıu th∆ l° g∑n bi≈n giËi ViŒt Mi≈n. Tuy nhi≈n, nh˘ng l°ng tµn t≠o n°y vπn bŸ th˙c dµn Ω∆n qu∂y r‚i : vÔng An áŸnh Í nÓi TıÏng bŸ phü x‹m, Ω‚t chÔa vÀ tÊi l∫p HÊi kœn.

á∑u nØm 1872, vÔng r≠ch Cüi T°u (ven rñg U Minh H≠) tuy l° thıa thËt, nghøo n°n, l°ng x‹m chıa th°nh nÀn n∆p nhıng hai anh em áÂ Thã Lu·ng v° áÂ Thã T˙ Ω¨ khÍi nghÿa, gi∆t ΩıÏc lœnh m¨ t°. áÂ Thã T˙ c‹ l∑n ∏n lünh ngo°i khÁi vŸnh Xi≈m La, t∫n h›n SÁn Rüi nÁi th®o am cða th∑y áıËc : ngıÈi tu h°nh Í cheo leo ngo°i biÃn khÁi vπn n¥ng l›ng v÷ nıËc. VÀ sau, hai anh em h‡ áÂ bŸ b∞t v° x¯ t¯, nghÿa quµn th÷ bŸ Ω°y. Tham biŒn R≠ch Giü x¯ h‡ trong phi≈n t›a g‡i l° “t›a ün b‰n xˆ”, chœnh ·ng ta l°m Chünh ün. T≈n chð t◊nh Benoist n‰i danh l° t°n üc (v° thœch kh®o cû) Ω¨ “nhµn danh dµn chÓng nıËc Phüp” m° buÊc tÊi v° tuy≈n ün ΩÓng “lu∫t An Nam” theo Ω‹ “ngıÈi l°m lo≠n bŸ x¯ tr®m, kÃ lu·n nh˘ng b‡n Ω„ng lfla, kh·ng c∑n phµn biŒt tÊi n¥ng nh¬ gi˘a chünh ph≠m v° t›ng ph≠m”. Tuy nhi≈n, vi≈n chð t◊nh cho µn gi®m Ω‰i ün t¯ h÷nh ra 20 nØm lıu Ω°y (trıÈng hÏp Ph≠m T∂n Tr÷). MÊt can ph≠m cÒng trong vÚ khÍi nghÿa n°y l° Vfl VØn TrıËc, ngıÈi l°ng á·ng Thüi bŸ x¯ lıu Ω°y chung thµn.

Nay hÿ c›n nhiÀu danh tünh can ph≠m do th˙c dµn x¯ theo biŒn phüp cao hˆng, tÔy theo s˙ t‚ cüo vËi tang chˆng mÁ h„. H‡ l° chi∆n sÿ v· danh, Ωa s‚ bŸ lıu Ω°y t˜ thanh ni≈n Ω∆n k¿ gi° nua, t˜ k¿ th∂t h‡c Ω∆n k¿ Ω∫u tÓ t°i, ngÚ Í l°ng m≠c vÔng M˛ Tho, Tµy Ninh, B° RŸa, Cao L¨nh, Tµn An, C∑n ThÁ, S‹c TrØng, Sa áæc, G› C·ng, Thð D∑u MÊt, Long Xuy≈n, Vÿnh Long, Chµu á‚c, B∆n Tre. Thµn nhµn cða h‡ nhÈ cüc quan ΩŸa phıÁng chuyÃn ΩÁn k≈u n°i. TrıÈng hÏp ·ng Vfl VØn T›ng tñg l°m ΩÊi qu®n (l¨nh b±ng c∂p ΩÃ khÍi nghÿa) bŸ b∞t v°o cu‚i nØm 1864, vã bŸ Ω°y ra C·n N·n mÊt thüng l° ch∆t bŸnh ; ∂y th∆ m° 15 nØm sau, v÷ gia Ω÷nh chıa hay tin n≈n con l° Vfl VØn Toün l≠i l°m ΩÁn xin µn xü v÷ cha Ω¨ th‡ ün ΩıÏc 15 nØm r„i ! TrıÈng hÏp cða ·ng tÓ t°i Tr∑n VØn Tr° bŸ Ω°y qua Cayenne, vÏ l°m ΩÁn xin µn xü, xin gi®m ün quü nhiÀu l∑n m° kh·ng ΩıÏc ch∂p thu∫n, m¥c d∑u c‹ tri phð T·n Th‡ TıÈng Ωˆng ra l°m tÈ b®o l¨nh vËi quan tr≈n : “Nhı ·ng c›n h„ nghi s˙ g÷ th÷ xin khi tha n‹ ra r„i d≠y n‹ ph®i Í t≠i S°i G›n sau n‹ c›n l°m s˙ g÷ qu∂y quü th÷ t·i cÒng xin chŸu tÊi chung vËi n‹”.

VÚ ·ng Qu®n HËn gi∆t phð Ca Í H‹c M·n ΩıÏc x¯ t≠i Gia áŸnh v°o 12/9/1885 g„m 37 ngıÈi l¨nh ün, trong Ω‹ 14 ngıÈi bŸ l≈n ün t¯ h÷nh. CÒng nØm 1885 n°y, Í Cao Mi≈n phong tr°o ch‚ng Phüp l≈n cao.

NgıÈi Mi≈n Í H° Ti≈n v° ngıÈi ViŒt hÏp tüc nhau Ωünh Phüp v°i tr∫n, quµn khÍi nghÿa gom Ω∆n trØm ngıÈi Í vÔng MÒi Nai (chÏ H° Ti≈n) v° R≠ch VıÏc, Ba H›n.

V∂n ΩÀ lıu dµn Í S°i G›n S˙ khðng b‚ Í th·n qu≈ khi∆n nhiÀu ngıÈi m∂t c·ng Øn viŒc l°m, kæo l≈n S°i G›n, ChÏ

LËn v° vÔng ngo≠i · nhıng h‡ chıa thœch ˆng ΩıÏc vËi ho°n c®nh sinh s‚ng mËi. Do Ω‹, th˙c dµn g¥p nhiÀu kh‹ khØn trıËc phong tr°o m° chÓng g‡i l° “lıu manh, du c·n” S°i G›n. T˜ nØm 1864, Ω· Ω‚c Lagrandiøre ra quy∆t ΩŸnh b∞t buÊc nh˘ng ngıÈi ViŒt cı trÓ Í S°i G›n ph®i ghi t≈n v°o bÊ v÷ nhiÀu vÚ cıËp b‹c (?) x®y ra t˜ lµu, h≠n 8 ng°y kh·ng Ω∆n l°ng ΩÃ khai l˚ lŸch v° ghi t≈n v°o bÊ th÷ bŸ ph≠t t˜ 5 Ω∆n 10 quan v° Í tÔ t˜ 8 ng°y Ω∆n hai thüng. Non hai thüng sau c‹ lŸnh nghi≈m nh¥t hÁn : xæt b∞t nh˘ng ngıÈi ViŒt hiŒn Ωang cı trÓ chung quanh th°nh S°i G›n cÒ v° vÔng r≠ch ThŸ Nghø, lu·n c® ngıÈi T°u ; ai c‹ gi∂y tÈ cða l°ng cÒ th÷ bŸ Ωu‰i trÍ vÀ, ai kh·ng cØn cı, ch≤ng l°ng x¨ n°o nh÷n nh∫n th÷ bŸ nh‚t ΩÃ chÈ ng°y Ω°y ra C·n á®o ho¥c Ω®o Bourbon. Th˙c dµn ΩÀ ph›ng g∞t gao v÷ ΩıÏc tin s∞p c‹ khÍi LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 51/51

nghÿa t≠i S°i G›n. Mï Ω∆n nØm 1875, vÔng ngo≠i · S°i G›n vπn chıa y≈n tŸnh, mÊt tay sai Ω∞c l˙c cða th˙c dµn tñg ΩiÀm ch◊ nh˘ng ngıÈi c∑m Ω∑u khÍi lo≠n l≠i bŸ gi∆t bfi xüc g∑n chÔa Í ranh giËi ba l°ng Tµn ThËi, B÷nh Hıng v° B÷nh Hıng á·ng ; th‚ng Ω‚c Nam k¸ ra lŸnh ph≠t hıÁng chˆc hÊi tÀ ba l°ng n‹i tr≈n vÀ tÊi kh·ng phüt giüc kŸp thÈi v° gi∂u nh¬m ; tiÀn ph≠t cÊng chung l° 1000 quan, trong Ω‹ 500 quan xu∂t ra trÏ c∂p cho gia Ω÷nh n≠n nhµn. á∆n nØm 1887, quan tham biŒn h≠t thˆ 20 (sau Ω‰i l≠i l° t◊nh B÷nh H›a r„i Ω‰i l° t◊nh Gia áŸnh) büo cüo t◊ m◊ hÁn, nh∫n ΩŸnh r±ng th°nh ph∑n b‡n b∂t h®o g„m n°o thÏ th∂t nghiŒp, lao c·ng ViŒt v° T°u, b‡n Ωünh xe ng˙a, b‡n l°m b„i cho Tµy Ωang th∂t nghiŒp, Ω·ng Ω®o nhˆt l° b‡n lıu dµn t˜ kh∞p cüc t◊nh Nam k¸ t˙u vÀ t÷m phıÁng k∆ sinh s‚ng. B‡n n°y thıÈng tfi ra ng≠o m≠n, b∂t phÚc tÔng lu∫t phüp. V÷ c‹ lŸnh kh·ng cho üp dÚng quy ch∆ th‰ trıËc t≠i qu∫n Gia áŸnh n≈n vi≈n chˆc kh·ng c›n kh® nØng trñg trŸ h‡. H‡ cˆ ung dung l°m ΩiÀu sai qu∂y, hÕ bŸ b∞t l° 24 giÈ sau h‡ ΩıÏc th® ra, theo lu∫t ΩŸnh. NØm 1899, t÷nh h÷nh Í t◊nh Gia áŸnh v° ngo≠i · S°i G›n th≈m bi Ωüt hÁn. Du Ω¨ng tÚ t∫p Í B° áiÃm B° Qu¬o ΩÃ lÊng h°nh, ch◊ huy b‡n n°i ng˙a Í trıÈng Ωua, c∑m Ω∑u b‡n Øn trÊm Í H›a Hıng ; hıÁng chˆc l°ng H›a Hıng kh·ng düm h‹ hæ. Én cıËp Ωünh t≠i l°ng B÷nh SÁn, tr≈n s·ng S°i G›n, c‹ t≈n cıËp xØm m∂y ch˘ “anh hÔng nhˆt xˆ”. T‰ng Ω‚c PhıÁng nh∫n ΩŸnh r±ng t˜ nØm 1895 viŒc du c·n ng°y c°ng th≈m, hiŒp vËi b‡n Thi≈n áŸa HÊi m° h° hi∆p dµn s˙, ai gi∫n ai th÷ mıËn n‹ Ωünh phü, mu‚n ΩıÏc c¯ l°m hÊi Ω„ng, cai t‰ng th÷ mıËn du c·n coi chñg, ai kh·ng bfi thØm cho phe th÷ ch∫n Ωünh, Í nh° qu≈, du c·n l≠i nh° gi°u mıÏn tiÀn 50, 30 Ω„ng, ai thıa vËi l°ng th÷ n‹ Ω‚t nh°, mıÏn kh·ng bao giÈ tr®, ch≤ng ai düm t‚ cüo. B‡n du c·n hØm he hıÁng chˆc l°ng r±ng n∆u b∞t chÓng, sau khi Í tÔ vÀ, chÓng gi∆t ch∆t. B∞t th÷ t›a theo lu∫t Lang Sa kh·ng c∑m tÔ lµu. BÍi v∫y, ch≤ng ai düm b∞t, trÍ vÀ tÚi n‹ s¡ d˘ hÁn. N∆u t›a ph≠t nØm b®y ng°y, c® b‡n g‹p tiÀn mıËn th°y kiŒn l¨nh ra. T‰ng Ω‚c PhıÁng y≈u c∑u Ω°y b‡n du c·n Ωi l°m xµu v°o dŸp mÍ ΩıÈng xe l¯a Lang Bian, du c·n thˆ d˘ th÷ ph≠t mÊt nØm tÔ, thˆ vã th÷ ph≠t süu thüng, l°ng x¨ ph®i k≈ khai t≈n tu‰i b‡n du c·n trong l°ng.

NØm 1901, b‡n du c·n Ωünh nhau gi˘a ban ng°y, cüch t›a B‚ Gia áŸnh c‹ 500 thıËc, Ωünh nhau m° kh·ng bao giÈ thıa gÍi tËi c› b‹t. T≠i s›ng b≠c Í G› V∂p, lœnh m¨ t° ph®i xin lÂi b‡n du c·n châ b≠c v÷ Ω¨ tr‹t Ω∆n xæt b∞t. MÂi xˆ ΩÀu c‹ anh hÔng ri≈ng, ΩıÈng Monceaux, vÔng á∂t HÊ, PhÓ Nhu∫n, vÔng B÷nh H›a, vÔng G› V∂p. N‰i danh nhˆt l° b‡n Ba Thi≈n v° Süu Th∞m, chÓng h¬n nhau Ω∆n LØng Cha C® ho¥c ng® tı PhÓ Nhu∫n m° so t°i, theo lu∫t giang h„. Du c·n Í á∂t HÊ m° quan c∑u th÷ bŸ du c·n PhÓ Nhu∫n h°nh hung. B≈n trong v∂n ΩÀ trñg ph≠t b‡n du c·n l° cuÊc tranh ch∂p vÀ quyÀn h°nh gi˘a cüc tham biŒn chð t◊nh v° cüc cÁ quan tı phüp v°o nØm 1901—1902. Nha Tı phüp á·ng DıÁng mu‚n üp dÚng lu∫t phüp, ch‚ng nh˘ng b®n ün h°nh chünh m° tham biŒn cüc t◊nh b∂y lµu Ω¨ l≠m dÚng ΩÃ Ω°y ra C·n á®o nh˘ng k¿ m° quan l°ng kh·ng thœch, m¥c d∑u kh·ng b±ng cË. Cüc vi≈n chˆc h°nh chünh th÷ cho l° n∆u cØn cˆ v°o lu∫t phüp th÷ l°m sao b∞t b‡n du c·n ΩıÏc ? áiÃn h÷nh nhˆt l° l∫p lu∫n cða tham biŒn t◊nh Gia áŸnh b®o r±ng dµn thuÊc ΩŸa ch◊ sÏ sˆc m≠nh cða ngıÈi Phüp m° th·i, kh·ng n≈n Ω‚i x¯ b÷nh Ω≤ng v÷ dµn du c·n xem viŒc Í tÔ sıËng hÁn l° s‚ng Í ngo°i ΩÈi. V° l°m sao trıng ΩıÏc b±ng cË cÚ thÃ ΩÃ buÊc tÊi, khi b‡n du c·n Øn thÀ, k∆t nghÿa vËi nhau trong quün rıÏu chË kh·ng ghi tr≈n gi∂y tr∞ng m˙c Ωen.

Phong tr°o g‡i l° “du c·n S°i G›n” v°o Ω∑u th∆ k˝ g„m nh˘ng th°nh ph∑n nhı sau : — B‡n b∂t lıÁng, Ωµm thu≈ chæm mıËn, kh·ng l˚ tıÍng g÷ c®. — MÊt s‚ ngıÈi theo Thi≈n áŸa HÊi mu‚n t≠o khu v˙c ®nh hıÍng ri≈ng ΩÃ l°m Øn, n∞m

ΩÊc quyÀn vÀ b∆n xe, châ cÈ b≠c. — MÊt s‚ n·ng dµn m∂t cÁ sÍ l°m Øn Í th·n qu≈, l≈n th°nh ph‚ nhıng chıa thœch ˆng

ΩıÏc vËi ho°n c®nh mËi, h‡ vπn gi˘ ‹c t˙ t·n cho r±ng x¨ hÊi n·ng nghiŒp Ω°ng c˙u Ω¬p hÁn x¨ hÊi m° ngıÈi Tµy phıÁng Ω¥t tr≈n Ω∑u dµn ta. H‡ c‹ tinh th∑n ch‚ng Phüp.


Mï Ω∆n ΩŒ nhˆt th∆ chi∆n, “anh chŸ” Í S°i G›n ChÏ LËn c›n l° ΩÀ t°i lıu truyÀn trong dµn gian. Nh˘ng üng thÁ b÷nh dµn, nh˘ng ngıÈi mÔ n‹i thÁ ΩÈn ΩÊc huyÀn vπn ca ngÏi NØm Tˇ, Süu Nhfi, Süu Tr‡ng ho¥c ti∆t thüo cða th°y Th·ng Chünh, c∫u Hai Mi≈n m¥c d∑u th˙c dµn t÷m cüch ngØn c∂m.

B∆n Nghæ S°i G›n trong sanh ho≠t mËi Trong khi vÔng ngo≠i · S°i G›n chıa b÷nh ΩŸnh xong th÷ th˙c dµn chünh thˆc cho phæp

t°u ngo≠i qu‚c v°o thıÁng c®ng S°i G›n mua bün (22/2/1860). NØm 1860, c‹ 246 chi∆c t°u müy v° thuyÀn bu„m cða cüc nıËc Ñu Chµu v° cða Trung Hoa t‰ng cÊng sˆc tr‡ng t®i l° 63299 tonneaux, Ω¨ Øn 53939 tonneaux g≠o trŸ giü kho®ng 5184000 quan v° cüc s®n ph∏m linh tinh khüc trŸ giü mÊt triŒu quan. á„ng thÈi h°ng h‹a nh∫p c®ng v°o S°i G›n trŸ giü ıËc lıÏng mÊt triŒu quan, cÊng th≈m 500 000 quan ü phiŒn ΩÃ ti≈u thÚ trong xı.

áµy l° nØm mΩ∑u m° thıÁng c®ng mÍ c¯a, xu∂t c®ng hÁi nhiÀu v÷ g≠o t˜ nØm trıËc c›n ˆ Ω‡ng l≠i, th°nh S°i G›n m∂t n≈n ghe b∑u t˜ ngo°i Trung kh·ng v°o Øn g≠o nhı trıËc ΩıÏc. NØm 1861, mˆc xu∂t c®ng g≠o sÚt, nØm 1862 l≠i sÚt hÁn v÷ ®nh hıÍng cuÊc khÍi nghÿa cða TrıÁng áŸnh Í v˙a lÓa quan tr‡ng miÀn Nam lÓc b∂y giÈ l° G› C·ng. Nhıng nØm 1862 l≠i xu∂t c®ng th≈m 1 200 000 quan cü kh· cða Cao Mi≈n, do thıÁng c®ng S°i G›n.

Ba lo≠i g≠o m° giËi xu∂t c®ng chuÊng nhˆt l° g≠o G› C·ng, r„i Ω∆n g≠o Vÿnh Long; g≠o s®n xu∂t t˜ S‹c TrØng, vÔng Bï X°o (g≠o Ba Th∞t) th÷ ΩıÏc giü tr≈n thŸ trıÈng Trung Hoa hÁn.

Ng°y 16/6/1865 Ω· Ω‚c Roze cho phæp th°nh l∫p U˝ ban nghi≈n cû phüt triÃn Canh N·ng v° K˛ nghŒ Í Nam k¸, b‚n thüng sau ðy ban ra t≠p chœ chuy≈n m·n, d°nh nhi≈n cû cüc lo≠i s®n ph∏m n·ng nghiŒp v° k˛ nghŒ m° Nam k¸ c‹ thÃ phüt triÃn trong tıÁng lai, nh±m giÓp ΩıÈng hıËng cho b‡n th˙c dµn l°m Øn.

Ngo°i ra, nhiÀu tÈ C·ng büo cÒng ra ΩÈi t˜ 1862, 1865, Ωüng chÓ ˚ l° b‡n th˙c dµn Í S°i G›n chia phe nh‹m, ra büo Phüp ng˘ c·ng kœch lπn nhau nhı “Líindæpendant de Saigon, Ere Nouvelle...” v° c·ng kœch lu·n chœnh sünh cða Th‚ng Ω‚c. TÈ Gia áŸnh Büo ra v°o thüng 4/1865 b±ng ch˘ qu‚c ng˘ nh±m mÚc Ωœch ph‰ bi∆n th·ng cüo, nghŸ ΩŸnh Ω∆n cüc l°ng cüc t‰ng.

NØm 1865, dµn Ωinh trong bÊ Í 3 t◊nh miÀn á·ng l° 35 778 ngıÈi, nØm 1866 ΩıÏc 39369 ngıÈi, mÊt ph∑n do s˙ ΩØng bÊ cða Ωüm dµn ∫u, mÊt ph∑n l° nh˘ng ngıÈi ch≠y gi¥c trÍ vÀ tr÷nh diŒn ΩÃ b®o vŒ Ω∂t Ωai ruÊng vıÈn cho khfii m∂t. NØm 1867, Phüp Ωünh chi∆m ba t◊nh miÀn Tµy, nhÈ Ω‹ m° dµn s‚ Nam k¸ ΩıÏc th≈m kho®ng 477000 ngıÈi (kÃ c® nam phÚ lö ∂u), diŒn tœch ruÊng Ω∂t tØng th≈m khfiang 123000 mπu tµy v° nhiÀu hu≈ lÏi khüc chñg ba triŒu quan.

NØm 1883, ΩıÈng xe l¯a S°i G›n M˛ Tho b∞t Ω∑u ho≠t ΩÊng, h¨ng T°u ch≠y s·ng ra ΩÈi v°o 1883, g‡i n·m na l° t°u M˛ (xu∂t phüt t˜ M˛ Tho, r„i t˜ Ω‹ n‚i vÀ S°i G›n b±ng xe l¯a) ho¥c t°u Nam Vang v÷ ch≠y tËi kinh Ω· chÔa Thüp.

Tho≠t ti≈n, ΩÃ th¯ phüt triÃn cüc gi‚ng lÓa, th®o mÊc v° gia sÓc, th˙c dµn cho l∫p n·ng tr≠i l°m thœ ΩiÃm do nh° nıËc t°i trÏ t≠i khu Ω∂t ç Ma Øn l≈n Ω„ng T∫p Tr∫n rÊng hÁn 50 mπu, tr„ng mÊt mπu lÓa gi‚ng Ωem t˜ Mi∆n áiŒn nhıng th∂t b≠i, c›n dı l° ΩÃ cho cfi m‡c, th¯ nu·i ng˙a gi‚ng. CÒng nØm 1885, U˝ ban th°nh l∫p “ViŒn B®o t°ng thuÊc ΩŸa” ho≠t ΩÊng lai rai, thu lıÏm nh˘ng m®nh tıÏng Ωü xıa, sıu t∫p cµy cfi ngo°i C·n á®o, tr„ng cµy k˛ nghŒ v° v°i trØm lo≠i th®o dıÏc Ωem vÀ t˜ ThıÏng H®i. Ri≈ng vÀ cµy c° ph≈, t˜ nØm 1873, Th‚ng Ω‚c Nam k¸ khuy∆n khœch, trÏ c∂p cho nh˘ng ngıÈi Phüp th¯ tr„ng t◊a.

DıËi m∞t mÊt s‚ th˙c dµn v° sÿ quan h®i quµn Phüp th÷ vÔng S°i G›n (kh·ng kÃ vÔng ChÏ LËn ng°y nay) gi‚ng nhı qu≈ hıÁng cða h‡ Í xˆ Normandie, h‡ khen ngÏi vÔng ChÏ


Quün v° vÔng G› V∂p, nÁi dµn ViŒt ΩŸnh cı lµu ΩÈi, c‹ vıÈn tıÏc, mÂi nh° ΩÀu c‹ h°ng r°o b±ng cµy tıÁi, vËi ΩıÈng xü quanh co n‚i liÀn x‹m nhfi, b≈n ΩıÈng l° cµy c‰ thÚ che müt.

Th˙c dµn nghÿ Ω∆n viŒc thi∆t k∆ th°nh ph‚, v° trong viŒc “l°m Ω¬p” th°nh ph‚, h‡ c‚ ˚ l°m cho Ω∂t S°i G›n m∂t v¿ c‰ kœnh m° dµn ViŒt Ω¨ t≠o ΩıÏc t˜ 170 nØm qua. Nh° v° Ω∂t c‹ b±ng khoün, cˆ Ω‹ng thu∆ th‰ cı r„i ΩÀu m¥c nhi≈n bŸ tru∂t h˘u theo quy∆t ΩŸnh cða Ω· Ω‚c, ch◊ huy quµn l˙c khi≈m chˆc th‚ng Ω‚c k˚ ng°y 20/2/1862. á∂t chia tñg l· bün b±ng b≠c con ‹ (kh·ng nh∫n tr® b±ng tiÀn k¡m), t∂t c® nh° c¯a, vıÈn tıÏc tr≈n l· Ω∂t ΩÀu bŸ bün lu·n. N∆u chð Ω∂t Ω∂u kh·ng kŸp giü th÷ c‹ thÃ xin b„i thıÈng vËi ngıÈi Ω∂u giü ΩıÏc, mu‚n khi∆u n≠i ph®i xu∂t tr÷nh toa væ xüc nh∫n sÍ phœ c∂t nh° trıËc kia, n∆u c‹.

Lu∫t lŒ t°n üc n°y khi∆n nhiÀu gia Ω÷nh c‚ c˙u Í vÔng S°i G›n ph®i m∂t nh°, m∂t Ω∂t v÷ h‡ kh·ng Ωð tiÀn ΩÃ Ω∂u giü cho kŸp b‡n th˙c dµn v° b‡n cıÈng h°o Ωang c‹ tiÀn, chıa n‹i tËi mÊt s‚ Ω·ng ngıÈi Ω¨ ch≠y gi¥c kh·ng düm vÀ tr÷nh diŒn. áÃ cho nh˘ng ngıÈi m∂t Ω∂t t≠m thfia m¨n, nh° nıËc ra quy∆t ΩŸnh ng°y 6/5/1862 d°nh vÔng Ω∂t gi˘a kinh T°u HÒ, r≠ch Ong Bæ v° r≠ch Ong LËn cho nh˘ng ngıÈi bŸ m∂t Ω∂t phœa S°i G›n v° khuy≈n nh˘ng ngıÈi chð Ω∂t Í vÔng R≠ch Ong n≈n khi∆u n≠i trong v›ng 30 ng°y : nh˘ng ngıÈi m∂t Ω∂t Í S°i G›n l≠i trÍ th°nh k¿ thÔ cða ngıÈi m∂t Ω∂t Í R≠ch Ong. Ng°y 2/2/1863, ΩÃ x¿ ΩıÈng lÊ v° ph›ng kinh Ω°o Í vÔng S°i G›n, th˙c dµn ra lŸnh ai c‹ m„ m® cða thµn nhµn ph®i h‚t c‚t trong v›ng 15 ng°y.

Phœa Chœ H›a, H›a Hıng, PhÓ Th‡ xıa kia l° l°ng x‹m trÔ m∫t m° dµn Ω¨ t®n cı t˜ khi NguyÕn Tri PhıÁng cho Ω∞p th°nh Chœ H›a (Øn t˜ Chœ H›a Ω∆n t∫n B° Qu¬o). Ph∑n Ω∂t n°y l≠i chia ra tñg l· t˜ 20 mπu Ω∆n 35 mπu, bün ho¥c cho mıËn d°i h≠n, ch◊ d°nh ri≈ng cho ngıÈi Phüp m° th·i.

VÔng b≈n kia s·ng, thuÊc Khünh HÊi v° Thð Thi≈m cÒng phµn l·, bün t˜ nØm 1861. M∂y chÏ nhfi Í mæ s·ng S°i G›n ng°y xıa bŸ d¬p bfi, d°nh c∂t ph‚ xü v° c·ng sÍ. Quy∆t ΩŸnh ng°y 12/8/1864 cho phæp c∂t mÊt nh° chÏ Í Ω∑u c∑u çng L¨nh, c·ng viŒc kh·ng tr·i ch®y nhı ˚ mu‚n, mï Ω∆n thüng 6/1874 chÏ n°y mËi c∂t xong. MÊt s‚ Ω∂t t‚t ΩıÏc c∂p v· ΩiÀu kiŒn cho thµn h°o nhµn sÿ h˘u c·ng v°o nØm 1873 ΩÃ c∂t nh°. Thüng 8/1880, cho Ω∂u giü Ω∂t th‰ cı ChÏ LËn v° B÷nh Tµy, Ωa s‚ ngıÈi mua ΩıÏc l° Hu≈ kiÀu v° ∂n kiÀu.

ThÃ thˆc m° ngıÈi Phüp dÔng b∂y giÈ l° cho Ω∂u th∑u m‡i dŸch vÚ, quan l≠i tha h„ tham nhÒng v° thıÁng gia gifii ch≠y üp phe th÷ l°m gi°u nhanh ch‹ng.

ThıÁng gia Phüp v° áˆc kiÀu tha h„ l°m mıa l°m gi‹, n°o l° Ω∂u giü xµy c∂t Ω„n b‹t, dinh th˙ Í Quy NhÁn, Í B∞c k¸, H®i Ph›ng, cung c∂p mÔng mÀn cho b‡n lœnh sÁn Ωü, Ωøn th∞p ngo°i ΩıÈng, thˆc Øn cho lœnh, cho tÔ, cho bŒnh viŒn, nhˆt l° cung c∂p v·i, xi mØng, cµy, vün, g≠ch. NgıÈi Trung Hoa nhiÀu th∆ l˙c nhˆt l° Wang Tai. L≠i c›n nhiÀu dŸch vÚ Ω∂u th∑u khüc m° ngıÈi Trung Hoa chi∆m ıu th∆ : khi chi∆m ba t◊nh miÀn Tµy vã xong, c·ng ty Hoa kiÀu Ban Hop n∞m ΩÊc quyÀn vÀ bün ü phiŒn Í ba t◊nh n°y (28/8/1867). V° s‚ tiÀn k¡m thu thu∆ cða dµn cÒng ΩıÏc Hoa kiÀu Ω∂u giü mua l≠i : C·ng ty Tang Keng Sing v° Ban Hop mua 90000 quan tiÀn k¡m Í kho b≠c Sa áæc (1868), mua lu·n 120000 quan Í Mfl C°y, 25000 quan Í M˛ Tho. Hoa chi g‹p chÏ, b∆n Ω› Í S°i G›n v° cüc t◊nh thıÈng l‡t v°o tay ngıÈi ∂n.

T˜ 1861, ri≈ng vÔng ChÏ LËn, Phüp cho Ω∂u th∑u hoa chi s›ng b≠c, quy ΩŸnh l° mıÈi s›ng, cu‚i nØm ∂y l≠i üp dÚng cho vÔng S°i G›n, nØm sau (1862) cho to°n ba t◊nh miÀn á·ng. NgıÈi Trung Hoa r°nh vÀ t‰ chˆc s›ng b≠c n≈n n∞m ΩÊc quyÀn khai thüc. NgıÈi Trung Hoa ΩıÏc ıu Ωï, v÷ Ω¨ giÓp Ω∞c l˙c ΩÃ xu∂t c®ng lÓa g≠o v° phµn ph‚i cüc s®n ph∏m nh∫p c®ng. Kh·ng n≈n ch≈ trüch dµn Nam k¸ thuÍ ∂y kh·ng bi∆t n∞m ΩÊc quyÀn to lËn n°y, ta n≈n th∂y rfl v∂n ΩÀ : ngıÈi Trung Hoa Ω¨ t≠o l∫p hŒ th‚ng bu·n bün t˜ khi mËi kh∏n hoang, l∫p chÏ cÔ lao Ph‚, chÏ S°i G›n. D∑u cho ngıÈi ViŒt mu‚n tranh thıÁng th÷ cÒng ch≤ng t°i n°o l°m n‰i. Hu≈ kiÀu Í ChÏ LËn dœnh lœu vËi cüc nh‹m t°i phiŒt Í Tµn Gia Ba. V°


nh˘ng Hu≈ kiÀu chuy≈n mua lÓa g≠o Í Tµn Gia Ba Ω∆n ChÏ LËn l≠i ΩıÏc phæp th°nh l∫p mÊt bang ri≈ng, vËi œt nhiÀu tünh ch∂t t˙ trŸ. NgıÈi Hu≈ kiÀu c‹ v‚n lËn Ωem t˜ ngo≠i qu‚c sang m° tung kh∞p hang cÔng ngfl h¿m. áÃ cÈ b≠c, thıÍng thˆc nhan s∞c cða ca nhi, h‡ ΩıÏc phæp th°nh l∫p nh° “x¬c” ri≈ng ΩÃ gi®i trœ, b°n chuyŒn Ω∑u cÁ, chuyŒn lo h‚i lÊ vËi b‡n Phüp ho¥c l° bu·n l∫u. H°ng chÚc nh° “x¬c” khüc trÍ th°nh nÁi tÚ t∫p ri≈ng cða tñg t‰ hÏp: n°o cða ngıÈi PhıËc Ki∆n, cða Nh‹m thıÁng gia Hu≈ kiÀu Í Tµn Gia Ba, ThıÁng gia chuy≈n mua bün lÓa g≠o, Nh‹m thıÁng gia chuy≈n mua lÓa g≠o Qu®ng á·ng, ThıÁng gia Hu≈ kiÀu Í ChÏ LËn ho¥c ThıÁng gia Hu≈ kiÀu Í ChÏ LËn thuÊc qu‚c tŸch Anh... H‡ c∂t ch°nh tr˘ lÓa, mÂi nh‹m gi˘ quyÀn lÏi ri≈ng, ho¥c l∫p nh° müy xay lÓa, mua ghe ch°i.

Lu∫t lŒ vÀ c·ng th‰ Danh t˜ c·ng th‰ ch◊ nh˘ng lo≠i Ω∂t c›n hoang, ho¥c c‹ chð khai kh∏n r„i bfi ph∆ trÍ

th°nh v· thã nh∫n. Ng°y trıËc, Ω∂t l° cða Vua. NgıÈi Phüp Ω∆n, xüc nh∫n ruÊng Ω∂t l° cða ThuÊc ΩŸa, m¥c nhi≈n nh° nıËc l°m chð t∂t c® Ω∂t Ωai trong to°n cfli thuÊc ΩŸa, mu‚n l° sÍ h˘u chð ph®i c‹ s˙ ch∂p nh∫n vÀ m¥t phüp l˚ cða Th‚ng Ω‚c Nam k¸, Í t◊nh th÷ chð t◊nh l° ngıÈi ΩıÏc ðy quyÀn cða quan Th‚ng Ω‚c trong ph≠m vi nhfi.

NhiÀu nghŸ ΩŸnh li≈n ti∆p ra ΩÈi r„i ΩiÀu ch◊nh l≠i v÷ s˙ thi h°nh kh·ng tr·i ch®y nhı ˚. á≠i khüi, nghŸ ΩŸnh 30/3/1865 v° 29/12/1871 ΩŸnh r±ng nh° nıËc s¡ Ωo Ω≠c, ΩiÀu tra vÀ Ω∂t Ωai ΩÃ l∑n h„i cho dµn kh∏n. Nh˘ng ΩiÀn chð cÒ c‹ ghi t≈n trong ΩŸa bÊ h„i ΩÈi T˙ áˆc ph®i tr÷nh diŒn ΩÃ khi∆u n≠i trong v›ng 3 thüng ΩÃ t˜ ng°y dün y∆t thŸ t≠i ΩŸa phıÁng v° ΩØng tr≈n C·ng büo, quü thÈi h≠n tr≈n th÷ Ω∂t ∂y thuÊc vÀ nh° nıËc, xem l° c·ng th‰. Nh° nıËc bün theo giü thu∫n mï vËi giü l° 10 quan mÂi mπu tµy. Ri≈ng nh˘ng ng˜ıÈi h˘u c·ng vËi nh° nıËc, Ω∂t c‹ thÃ c∂p kh·ng.

NgıÈi dœnh lœu Ω∆n viŒc ch‚ng Phüp, trong ΩiÀu kiŒn ∂y l°m sao düm tr÷nh diŒn ? MÊt s‚ Ω∂t c‹ chð l≠i trÍ th°nh c·ng th‰. Nh˘ng ngıÈi kh·ng dœnh d∂p g÷ tËi qu‚c s˙ cÒng bŸ thiŒt th›i quyÀn lÏi, h‡ ti∆p tÚc ΩŒ ΩÁn khi∆u n≠i m¥c d∑u thÈi gian ba thüng ni≈m y∆t Ω¨ tr·i qua. H‡ kh·ng bi∆t ch˘, hıÁng chˆc l°ng l∞m khi gi∂u gi∆m b®ng y∆t thŸ Ω‹ ΩÃ thð lÏi, ho¥c ngıÈi chð Ω∂t t®n cı qua vÔng khüc, khi hay bi∆t th÷ vÀ quü trÕ (chµu tri cða Giüm Ω‚c NÊi vÚ ng°y 7/5/1879). Trong tÈ phÓc tr÷nh l≈n HÊi Ω„ng qu®n h≠t ΩÀ ng°y 11/10/1881 cða Giüm Ω‚c NÊi vÚ th÷ cüch chˆc kh∏n Ω∂t hiŒn h˘u quü r∞c r‚i. TrıËc kia, thÈi Ω°ng c˙u hÕ ghi t≈n v°o bÊ ΩiÀn, Ω‹ng thu∆ l° l°m chð Ω∂t. Theo lu∫t mËi, khi kh∏n trıng 10 mπu Ω∂t xong, mu‚n l°m chð thiŒt th‡ th÷ ph®i mua vËi giü 10 quan mÂi mπu v° nÊp b®n Ω„ (g‡i n·m na l° b·ng Ω„) Ωo Ω≠c chœnh xüc theo phıÁng phüp mËi v° ΩıÏc quan Th‚ng Ω‚c chu∏n ph≈. Nhı v∫y l° b∂t lÏi cho dµn v° cho nh° nıËc, nh° nıËc thi∆u nhµn vi≈n chuy≈n vÀ khüm Ω≠c (g‡i n·m na l° h‡a Ω„, kinh l˚) ΩÃ Ωi kh∞p cüc t◊nh cüc l°ng; tiÀn v‚n v¡ b®n Ω„, tiÀn in tÈ b±ng khoün l≠i cao hÁn giü bün 10 quan mÂi mπu. NghŸ ΩŸnh nØm 1878 cho phæp dµn kh∏n Ω∂t ΩıÏc miÕn thu∆ b‚n nØm Ω∑u ti≈n n≈n ngıÈi nghøo v°o ΩÁn xin trıng kh∏n quü nhiÀu. Nay cˆ Ω¥t ra ΩiÀu kiŒn dÕ dï, hÕ ghi t≈n v°o bÊ ΩiÀn, chŸu Ω‹ng thu∆ l° coi nhı Ω¨ l°m chð, nhıng ngıÈi kh∏n Ω∂t ch◊ ΩıÏc miÕn thu∆ trong nØm Ω∑u m° th·i, nØm sau ph®i Ω‹ng Ωð. TÈ phÓc tr÷nh n°y cÒng khuy∆n cüo cüc tham biŒn chð t◊nh kh·ng n≈n c∂p nh˘ng l· Ω∂t to hÁn 20 mπu, ΩÀ ph›ng n®y sinh ra giai c∂p Ω≠i ΩiÀn chð.

NØm 1885, nh÷n chung l° œt ai chŸu kh∏n Ω∂t vËi diŒn tœch rÊng hÁn 20 mπu (Ωa s‚ dµn nghøo ΩÀu l°m ΩÁn xin trıng kh∏n dıËi 10 mπu) v÷ sÏ Ω‹ng thu∆ kh·ng nÂi. K¿ n°o xin kh∏n sÍ Ω∂t to l° nh∞m v°o Ω∂t t‚t ΩÃ Ω∑u cÁ, bün l≠i. T˜ nØm 1882 Ω∆n 1885 s‚ Ω∂t ΩıÏc dµn xin kh∏n l° 9055 mπu.

VÀ c·ng ΩiÀn, t≈n tham biŒn Nicolai Ω¨ l°m tÈ phÓc tr÷nh dˆt khoüt ΩÃ tıËc Ωo≠t kh·ng cho hıÁng chˆc l°ng hıÍng quyÀn h≠n rÊng nhı xıa. Nicolai tr÷nh b°y :


— Theo nghŸ ΩŸnh 29/10/1871 v° 22/8/1882 hÕ ph∑n Ω∂t n°o kh·ng ghi v°o ΩŸa bÊ vËi sÍ h˘u chð rfl rŒt th÷ ph®i theo quy ch∆ Ω∂t c·ng th‰. TrıËc khi ngıÈi Phüp Ω∆n, hıÁng chˆc l°ng c‹ quyÀn Ω‚i vËi Ω∂t hoang trong ΩŸa ph∫n h‡ cai trŸ, quan B‚ chünh ch◊ can thiŒp khi Ω∂t ∂y Ω¨ c‹ ngıÈi canh tüc nhıng ngıÈi ∂y kh·ng Ω‹ng thu∆ ho¥c Ω‹ng thu∆ œt so vËi diŒn tœch. HıÁng chˆc l°ng ng°y xıa ΩıÏc quyÀn g‡i dµn tËi kh∏n, b∞t buÊc h‡ l°m ΩÁn, v¡ b®n Ω„ sÁ s°i r„i chŸu thu∆.

Nicolai nh∞c l≠i nh˘ng nguy≈n t∞c cða nghŸ ΩŸnh 1871 : — á∂t hoan, chıa v· bÊ, ch◊ c‹ quan Th‚ng Ω‚c Nam k¸ mËi ΩıÏc phæp cho trıng kh∏n,

bün ho¥c Ω‰i. — Ch◊ c‹ tham biŒn chð t◊nh, thã ðy quyÀn cða Th‚ng Ω‚c Nam k¸ mËi ΩıÏc phæp quy

ΩŸnh ranh giËi c·ng th‰. — á∂t n°o c‹ chð thÈi Ω°ng c˙u, nhıng sau ba thüng truyÀn rao tr≈n C·ng büo m° chð

kh·ng nh÷n nh∫n, ho¥c thi∆u b±ng cË c∑n trıng ra khi nh÷n nh∫n, th÷ s¡ kh·ng ΩıÏc tranh ch∂p n˘a v° trÍ th°nh c·ng th‰. T‹m l≠i, c·ng th‰ (Ω∂t hoang, v· chð trong ΩŸa ph∫n mÂi l°ng) kh·ng ph®i l° Ω∂t cða l°ng, dπu l° vÀ m¥t tinh th∑n, tıÏng trıng. HıÁng chˆc kh·ng c‹ quyÀn c∂p Ω∂t hoang, ho¥c cho dµn t≠m kh∏n ho¥c c°y c∂y t≠m. QuyÀn ∂y l° cða tham biŒn chð t◊nh, thay m¥t cho nh° nıËc. B∂y lµu v÷ chıa hiÃu nguy≈n t∞c ∂y, nhiÀu nÁi hıÁng chˆc c›n t˙ ˚ c∂p Ω∂t hoang. Quan To°n quyÀn á·ng DıÁng Ω¨ k˚ nghŸ ΩŸnh 2/1/1892 ΩÃ ngØn c®n t÷nh tr≠ng tr≈n.

VËi s˙ quy ΩŸnh ∂y, th·n x‹m ch◊ c›n t˙ trŸ vÀ m¥t h÷nh thˆc m° th·i, v÷ trong th˙c ch∂t, hıÁng chˆc l°ng ch≤ng c›n quyÀn h≠n g÷ Ω‚i vËi Ω∂t Ωai bfi hoang c®. Ngay Ω∆n sÍ Ω∂t g‡i l° c·ng ΩiÀn cða l°ng, ph®i ΩıÏc nh° nıËc thã nh∫n th÷ mËi l° hÏp phüp.

T÷nh h÷nh cüc t◊nh dıËi m∞t ngıÈi Phüp T°i liŒu v°o thÈi ngıÈi Phüp mËi Ω∆n tuy d„i d°o nhıng phi∆n diŒn, ch◊ l° s˙ nh∫n xæt

v° büo cüo chð quan cða v°i vi≈n chˆc n¥ng ‹c th˙c dµn. Xin lıÏc k≈ Ω·i ba t°i liŒu, g‡i l° ch◊ dπn m° th·i :

— Büo cüo cða Paul Vial, Giüm Ω‚c NÊi vÚ v°o thüng 9/1865 : t◊nh M˛ Tho Í v°o ®i ΩŸa Ω∑u (Vÿnh Long, b∂y giÈ thuÊc quyÀn triÀu Ω÷nh Hu∆) chia ra b‚n h≠t tham biŒn, mÂi h≠t do ngıÈi Phüp tr˙c ti∆p tr·ng coi, dµn l°ng Ω¨ t˙ ΩÊng ch‚ng quµn l°m lo≠n. Thüng r„i, 4 l¨nh tÚ trıËc kia theo TrıÁng áŸnh bŸ b∞t v° gi∆t Í phœa G› C·ng, do ngıÈi b‰n xˆ gi∆t (n≈n hiÃu l° b‡n theo Phüp nhı l¨nh binh T∂n).

So vËi nØm r„i, diŒn tœch l°m ruÊng tØng th≈m 50 ph∑n trØm. Dµn Í S°i G›n v° Bi≈n H›a tØng th≈m, Ω‹ l° dµn h„i cı. T◊nh Bi≈n H›a ΩıÏc kh® quan t˜ khi l∫p Ω„n B®o Chünh, mÊt s‚ dµn miÀn ThıÏng giÓp ΩÎ Phüp ΩÃ ch∫n lo≠n quµn t˜ B÷nh Thu∫n ΩÊt nh∫p. NgıÈi ThıÏng theo Phüp v÷ dı Ω®ng cða TrıÁng áŸnh Ω‚i x¯ vÚng vÀ vËi h‡.

T◊nh S°i G›n (Gia áŸnh) kh·ng c›n lo≠n quµn nhıng b‡n cıËp c›n Ωünh phü ghe thuyÀn di chuyÃn l¿ t¿. C‹ chñg 20000 ghe thuyÀn lËn nhfi chÍ chuy≈n h°ng h‹a, phµn n¯a s‚ n°y di chuyÃn thıÈng tr˙c. Vial ΩÀ nghŸ cho t°u müy Ωi tu∑n theo s·ng r≠ch, mÂi t°u ch◊ c∑n 2 ngıÈi Phüp, 6 t≈n lœnh m¨ t° l° Ωð. TrıËc kia, chÏ quan tr‡ng Í nÁi xa, nıËc c≠n, v÷ v∫y b‡n gi¥c T°u ç kh‹ khu∂y r‚i, bµy giÈ cÒng v÷ nıËc c≠n m° t°u müy kh‹ tËi (ph®i chØng mu‚n üm ch◊ vÔng Ba CÚm lñg danh). G∑n s·ng V°m Cfi (c‹ l¡ V°m Cfi Tµy) c›n mÊt nh‹m 7 ngıÈi Tagal v° mÊt s‚ lo≠n quµn ∏n nüu, trıËc sau g÷ chÓng cÒng bŸ d¬p (Ωµy l° lœnh Tagal t˜ Phi Lu∫t Tµn qua Ωünh ta lÓc trıËc). Vial nh∫n ΩŸnh r±ng quan l≠i thÈi Ω°ng c˙u h‚ng hüch vËi dµn ; n≠n nhµn cða ch∆ ΩÊ cÒ l° nh˘ng ΩiÀn chð v° thıÁng gia gi°u c‹. Hai h≠ng n°y ΩıÏc Phüp chÓ ˚ tr‡ng dÚng. Vial khen ngÏi h‡ hØng hüi ho≠t ΩÊng v° c‹ ‹c th˙c t∆, h‡ s¡ giÓp ngıÈi Phüp thµu phÚc nhµn tµm.


ü phiŒn Ωem cho nh° nıËc hoa chi 1 200 000 quan mÂi nØm. Vial cho r±ng ngıÈi b‰n xˆ Ω¨ hÓt trıËc khi Phüp Ω∆n, ü phiŒn kh·ng h≠i g÷ c®, n∆u hÓt c‹ ΩÊ lıÏng. áÀ nghŸ n≈n ti∆p tÚc cho hÓt v÷ dµn Trung Hoa hÓt khü nhiÀu nhıng vπn gi˘ ΩıÏc Ωˆc tünh c‚ h˘u l° hØng hüi, si≈ng nØng.

Hoa chi s›ng b≠c thµu ΩıÏc 400 000 quan v°o nØm r„i nhıng gµy xüo trÊn Í l°ng x‹m. HıÁng chˆc l°ng v÷ m≈ cÈ b≠c n≈n Øn c∞p c·ng qu˛ v° Øn h‚i lÊ. N·ng phu Ωünh b°i, tr¿ con cÒng v∫y, sanh n≠n trÊm c∞p. áÀ nghŸ d¬p hoa chi cÈ b≠c, n∆u c∑n th÷ ch◊ cho phæp mÍ s›ng b≠c t≠i S°i G›n m° th·i.

VÀ thu∆ b∆n th÷ t°u Phüp v° t°u Tµy Ban Nha hıÍng ıu ti≈n khfii Ω‹ng. áÀ nghŸ n≈n bfi thu∆ n°y cho t°u bu·n bün cüc nıËc khüc, ΩÃ thıÁng c®nh th≈m t∂p n∫p.

G≠o tØng giü 5 l∑n lÓc hÁn trıËc, nhÈ xu∂t c®ng ΩıÏc. RuÊng l°m nhiÀu v÷ lÓa bün cao giü. RuÊng canh tüc l∫u thu∆ quü nhiÀu, c‹ Ω∆n phµn

n¯a diŒn tœch tr‚n thu∆. V°i nØm n˘a, n∆u Ωo Ω≠c xong, thu∆ ΩiÀn s¡ thµu ΩıÏc g∑n b±ng hai m° khfii c∑n tØng giü biÃu thu∆. Vial cho r±ng giü biÃu thu∆ ΩiÀn c›n quü th∂p.

S‚ dµn c·ng l°m xµu trŸ giü 1 triŒu quan mÂi nØm. VËi s‚ b≠c m¥t tıÁng ΩıÁng, chıa ch∞c mıËn ΩıÏc nhµn c·ng ΩÃ Ω°o kinh, Ω∞p lÊ nhı ngıÈi Phüp Ω¨ l°m (Ωµy l° viŒc cıÎng büch l°m xµu thÈi Ω°ng c˙u m° ngıÈi Phüp duy tr÷).

Giü ΩıÈng, non 1 quan 1 kœ l·. D∑u phÊng, 60 quan 1 t≠ d∑u, d∑u dã 8 quan 10 lœt, cau kh· bün qua Trung Hoa (?) t˜ 60 Ω∆n 80 quan mÂi t≠...

áiÀn chð b‰n xˆ cho tü ΩiÀn vay Øn lÈi t˜ 5 Ω∆n 10 phµn mÂi thüng, tü ΩiÀn ph®i chŸu ΩiÀu kiŒn l° dÔng hoa m°u thu ho≠c ΩıÏc ΩÃ th∆ chµn. Th·ng lŒ l° thüng 7 dıÁng lŸch nØm tËi l° tr® ΩiÀn vay, tËi thüng 1 dıÁng lŸch nØm tËi l° tr® g∂p Ω·i. Vial nh∫n xæt th≈m vÀ mˆc s‚ng v° tr÷nh ΩÊ vØn minh cða dµn Nam k¸ : khü cao, sang tr‡ng, mÂi chÏ ΩÀu c‹ Ωð thˆ nghÀ, n°o l° dŒt chi∆u, n°o tr≠i mÊc, l› Ω¥t rıÏu, nh° dŒt, l› nhuÊm. Tr≠i h›m ho≠t ΩÊng m≠nh, h›m (quan t°i) h≠ng thıÈng nbün 30 quan, mÂi nØm s®n xu∂t t˜ 20 Ω∆n 20 ng°n cüi tˆc l° trong 3 t◊nh miÀn Ω·ng Nam k¸ x°i 1 000 000 quan vÀ h›m, ngıÈi ViŒt chÓ tr‡ng Ω∆n cüi h›m cða m÷nh t˜ khi c›n s‚ng.

VÀ tiÀn tŒ, Vial n≈u v°i chi ti∆t Ωüng chÓ ˚ : MÊt quan tiÀn k¡m g„m 600 Ω„ng, Øn 1 quan tiÀn Phüp. MÊt quan tiÀn k¡m ΩÈi cüc vua sau n°y cµn n¥ng t˜ 1 kœ l· 10 Ω∆n 1 kœ l· 1, trong khi

tiÀn k¡m ΩÈi Gia Long cµn n¥ng hÁn : t˜ 1 kœ l· 20 Ω∆n 1 kœ l· 25. Trong quan tiÀn k¡m th·ng dÚng, c‹ kho®ng 5/7 l° tiÀn ΩÈi Gia Long.

B≠c næn, mÂi næn n¥ng 374 g (10 lıÏng) nh° nıËc nh∫n khi thµu thu∆ vËi giü l° 74 quan 61, nhıng b≠c næn Ωem ra chÏ Ω‰i ΩıÏc t˜ 95 Ω∆n 100 quan tiÀn ta, ho¥c t˜ 16 Ω∆n 20 Ω„ng b≠c con ‹.

MÊt næn v°ng, m° Vial cho l° œt khi th∂y x°i, cµn n¥ng kho®ng 336 g, dµn x°i vËi giü t˜ 1400 Ω∆n 1500 quan, kho b≠c nh° nıËc nh∫n x°i vËi giü chœnh thˆc l° 1050 quan.

á„ng b≠c con ‹ lÓc Ω∑u kh‹ x°i trong dµn gian, mÊt Ω„ng con ‹ Ω‰i 3 quan m° th·i, ph‰ bi∆n r∂t ch∫m. Í th·n qu≈ chıa th∂y x°i. ThÈi ∂y v÷ x°i nhiÀu thˆ tiÀn khüc nhau n≈n c‹ n≠n Ω∑u cÁ tÔy theo mÔa, c‹ thÃ Ωem lÏi cho b‡n ngıÈi chuy≈n Ω‰i tiÀn.

— Büo cüo cða Paul Vial ng°y 17/9/1867 : giÓp th∂y sÁ qua t÷nh h÷nh 3 t◊nh miÀn

tµy vã bŸ Phüp chi∆m t˜ 20/6 tˆc l° non 3 thüng trıËc. MÚc Ωœch cða vi≈n Giüm Ω‚c NÊi vÚ n°y l° t÷m hiÃu nguyŒn v‡ng, gi®i thœch cho dµn hiÃu thiŒn chœ cða ngıÈi Phüp. M¥t khüc, th¯ nghi≈n cû cüch thˆc thµu thu∆ ΩiÀn b±ng tiÀn m¥t, thay v÷ thµu b±ng lÓa nhı thÈi Ω°ng c˙u.

Theo Vial, lÓc trıËc Í 3 t◊nh miÀn Tµy c‹ t˜ 4 Ω∆n 5000 lœnh Ω°ng c˙u, nay ch◊ c∑n tuyÃn ch‡n 900 ngıÈi l° Ωð dÔng v°o viŒc trŸ an (bËt t‚n c·ng qu˛ ΩÃ nu·i lœnh). N≈n tuyÃn LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 57/57

ch‡n lœnh m¨ t° trong gia Ω÷nh dµn c‹ bÊ (khü gi®), ΩıÏc b®o Ω®m hÁn l° l˙a trong Ωüm lıu dµn. Vial xu‚ng t°u ng°y 31/8/1867 (t˜ M˛ Tho) vËi 25 lœnh m¨ t° t˜ G› C·ng gÍi qua tØng cıÈng cho Tr° Vinh, trıËc Ω‹ c‹ 50 lœnh m¨ t° Ω¨ Ω∆n Tr° Vinh r„i. TËi B∆n Tre, Vial c›n th∂y di tœch cða dinh phð Ho±ng TrŸ thÈi Ω°ng c˙u Ω¨ bŸ b∞n s∫p t˜ 1862, quan tham biŒn l°m viŒc trong cØn nh° lü, ti∆p tay vËi tham biŒn l° hai quan huyŒn : mÊt l° c˙u cai t‰ng Í G› V∂p, mÊt l° tay phÓ hÊ Í G› C·ng. Tham biŒn B∆n Tre lÓc b∂y giÈ l° Champeaux. Theo ˚ ki∆n Champeaux th÷ dµn B∆n Tre s≥n s°ng Ω‹ng thu∆ b±ng tiÀn. Champeaux th∞c m∞c vÀ s˙ hiŒn diŒn cða mÊt s‚ quan l≠i c˙u tr°o Ωang cı ngÚ dıÎng gi° t≠i B∆n Tre, xem nhı l° nh˘ng ph∑n t¯ c‹ h≠i cho an ninh (ch∞c üm ch◊ nh˘ng ngıÈi Í Ba Tri nhı ·ng á„ ChiÃu ?) T°u Ω∆n v°m r≠ch C∑u Ngang. Cüch chÂ t°u Ω∫u chñg 4000 thıËc, quµn sÿ Ωang giao chi∆n vËi lo≠n quµn, lüt sau, Phüp tüi chi∆m C∑u Ngang. á≈m Ω∆n, Vial ngð t≠i C∑u Ngang, ΩıÏc bi∆t r±ng t∂t c® dµn l°ng ΩÀu theo b‡n phi∆n lo≠n. T˜ ng°y 28/8, t≠i l°ng Tµn L∫p, dµn n‰i lo≠n gi∆t mÊt thı k¸ v° 3 lœnh m¨ t°. MÊt t‚p Cao Mi≈n chñg 200 ngıÈi tËi xin quy thu∫n v° ΩiÀm ch◊ b‡n c∑m Ω∑u ph®n lo≠n g„m chñg 54 t≈n nhıng b‡n n°y Ω¨ tr‚n m∂t. á∆n Vÿnh Long, b∂y giÈ dµn Ωang c›n lo sÏ, chÏ Vÿnh Long c‹ ΩıÈng sü l‹t b±ng g≠ch vÚn. ChÏ Sa áæc rÊng rï v° nüo nhiŒt. Vi≈n tham biŒn Sa áæc müch cho Vial bi∆t : huyŒn Phong PhÓ (ç M·n, C∑n ThÁ) Í quü xa, c∑n l∫p t≠i Ω‹ mÊt h≠t tham biŒn. Phong PhÓ l° vÔng gi°u c‹ nhıng chıa kiÃm soüt ΩıÏc. Vial Ωi t˜ Sa áæc qua R≠ch Giü theo r≠ch L∂p V›, Í ch¥ng Ω∑u, th∂y dµn Ω·ng, sung tÓc. Ra H∫u giang, Ω∆n á·ng Xuy≈n (tˆc l° Long Xuy≈n ng°y nay), th∂y cÔ lao tr≈n s·ng c‹ nhiÀu rπy mœa khü t‚t. Vial ti∆p tÚc h°nh tr÷nh qua R≠ch Giü theo kinh NÓi S∫p (Tho≠i H°), kinh nhiÀu cfi, t°u kh‹ ch≠y v÷ chµn vŸt t°u thıÈng bŸ vıËng, muÂi quü nhiÀu, kh·ng th∂y nh° c¯a Í hai bÈ kinh. Süng ng°y 9/9 Ω∆n R≠ch Giü, khÓc g∑n chÏ, bÀ ngang r≠ch chñg 30 Ω∆n 40 thıËc, hai b≈n Ω∑y nh° c¯a v° ghe xu„ng. NıËc ch®y m≠nh, t≠i v°m biÃn ngo°i nh˘ng ghe cÎ nhfi c›n c‹ mÊt chi∆c goælette (Vial mu‚n n‹i lo≠i t°u bu„m H®i Nam ?) tr‡ng t®i chñg 80 tonneaux cða ngıÈi T°u Í Kampot Ω∆n Ω∫u t˜ 3, 4 thüng r„i, chÈ khi thu∫n gi‹ s¡ rÈi b∆n.

V°m R≠ch Giü c≠n, v÷ v∫y Ω¨ cho c∞m m∂y h°ng n‡c d°i ra biÃn ΩÃ hıËng dπn cho t°u khfii rıËn l≈n bï bÔn. Quµn sÿ v° tham biŒn R≠ch Giü ngÚ trong Ω„n cÒ thÈi c˙u tr°o, tu b‰ khæo læo, mÂi g‹c Ω„n chñg 80 mæt (Ω„n n°y kh·ng Ω∑y mÊt nØm sau l° bŸ NguyÕn Trung Tr˙c Ω‚t rÚi). Tı th∂t tham biŒn lÏp lü, c›n t‚t. Dinh tham biŒn Í h˘u ng≠n R≠ch Giü, tr≈n gi„ng cao, nhiÀu cüt, g∑n Ω∂y c‹ x‹m nh° v° vıÈn cµy Øn trüi. ThÈi c˙u tr°o, ngıÈi T°u Í Ωµy c‹ quyÀn h≠n nhiÀu (œt nhiÀu t˙ trŸ) phfing ΩŸnh chñg 800 ngıÈi, kh‹ tin c∫y, ΩÀ nghŸ tØng cıÈng cho R≠ch Giü v°i ngıÈi lœnh Phüp.

M∂y ·ng cai t‰ng Í C° Mau (b∂y giÈ, C° Mau thuÊc vÀ h≠t tham biŒn R≠ch Giü) Ωang gom m∂y kh∏u th∑n c·ng thÈi c˙u tr°o Ωem vÀ Ω„n. T≠i C° Mau, c‹ 20 lœnh m¨ t° nhıng xin th≈m 120 lœnh n˘a ΩÃ tØng cıÈng. H≠t R≠ch Giü ruÊng œt, dµn œt, n∆u b∞t th≈m 100 lœnh th÷ dµn chŸu kh·ng kham, kh·ng nhı Í Sa áæc v° Vÿnh Long nÁi dµn Ω·ng hÁn. NgıÈi Cao Mi≈n Í R≠ch Giü Ω·ng g∑n b±ng ngıÈi ViŒt Nam, c‹ nu·i b› nhıng kh·ng ph®i nu·i ΩÃ Øn thŸt. Vial mu‚n cho lœnh v° vi≈n chˆc Phüp Í B∆n Tre, Tr° Vinh, S‹c TrØng, R≠ch Giü ΩıÏc Øn thŸt b› Ω∑y Ωð.

TrÍ vÀ á·ng Xuy≈n (Long Xuy≈n) ΩÃ xu„ng Ba Xuy≈n, t˜ v°m r≠ch Ba Xuy≈n Ω∆n chÏ S‹c TrØng t‚n 10 giÈ v÷ nıËc c≠n. T°u ch≠y ΩıÏc mÊt kho®ng, kho®ng c›n l≠i ph®i Ωi ghe. Tr≈n ΩıÈng tËi S‹c TrØng c‹ nh° thÈ C·ng giüo nhfi, chÏ S‹c TrØng nhiÀu g≠o, g≠o ngon v° bün th∫t r¿, nhiÀu ghe t˜ Vÿnh Long, Sa áæc, M˛ Tho, ChÏ LËn Ω∆n mua. Lœnh m¨ t° Í S‹c TrØng g„m mÊt s‚ Í H‹c M·n Ω‰i tËi n≈n khi g¥p ·ng phð Tr∑n T¯ Ca (cÔng Ωi vËi Vial) th÷ h‡ quü mñg, h‡ nhË nh°, tËi Ωµy 25 ngıÈi, Ω¨ ch∆t 3 ngıÈi. Süu nØm vÀ trıËc, ngıÈi Mi≈n S‹c TrØng Ω¨ n‰i lo≠n ch‚ng c˙u tr°o, t˜ Ω‹ vÀ sau h‡ thÔ h±n ngıÈi ViŒt. çng phð U l° ngıÈi Mi≈n hÏp tüc vËi Phüp. LÓc Í S‹c TrØng, Vial ΩıÏc tin gÍi vÀ cho bi∆t lœnh m¨ t° Í C°


Mau vã b∞t ΩıÏc bü hÊ ChıÁng, ngıÈi c∑m Ω∑u ph®n lo≠n b∂y lµu. Chuy∆n vÀ, Vial ΩıÏc phð Tr˙c cho bi∆t : c‹ con r≠ch Ωi t∞t t˜ M˛ Tho Ω∆n Tr° Vinh, Ω‹ l° r≠ch Lüch C∑n Thay (nay l° ChÏ Lüch). Vial cho bi∆t : cüc tham biŒn m° ·ng ta g¥p ΩÀu Ω„ng ˚ l° n≈n gi®i tün h≤n cüc Ω„n ΩiÀn Ω°ng c˙u, Ω∂t ruÊng th÷ giao tr® l≠i cho l°ng cÒ v÷ Ωa s‚ dµn Ω„n ΩiÀn theo phe l°m lo≠n trong thÈi gian qua. Í t◊nh S°i G›n (Gia áŸnh), viŒc gi®i tün Ω„n ΩiÀn Ω¨ thi h°nh c‹ k∆t qu® t˜ 1861.

H÷nh ®nh miÀn qu≈ dıËi m∞t mÊt ngıÈi ViŒt NØm 1894 ·ng DıÁng T∆ M˛ l°m chˆc kinh lŸch (lettræ, mÊt chˆc vÚ khong quan tr‡ng

chuy≈n phi≈n dŸch nh˘ng gi∂y tÈ ch˘ N·m, ch˘ Nho ra qu‚c ng˘) gÍi vÀ Nam k¸ Soüi phð mÊt tÈ tr÷nh, g‹p v°i ˚ ki∆n ΩÃ c®i cüch x¨ hÊi, ΩÀ thüng 10/1894. B∂y giÈ, DıÁng T∆ M˛ Ω¨ ngh◊ viŒc, cı ngÚ t≠i l°ng Minh áˆc, t◊nh Tr° Vinh. Xem qua, ta hiÃu ph∑n n°o bÊ m¥t cða miÀn qu≈ h„i cu‚i th∆ k˝ 19. ˚ ki∆n cða ·ng M˛ c‹ thÃ t‹m t∞t nhı sau :

— N≠n Ωünh me lan tr°n, ngıÈi Hu≈ kiÀu l°m chð s›ng m° thð lÏi, viŒc Ωünh me ΩıÏc nh° nıËc hÏp thˆc h‹a ΩÃ thµu hoa chi. V÷ cÈ b≠c m° sanh n≠n trÊm c∞p, con nœt 12 tu‰i cÒng bi∆t Ωünh me. áÀ nghŸ nh° nıËc ta n≈n kiÃm soüt nghÀ nghiŒp v° l˚ lŸch cða dµn cho k˛ hÁn.

— B‡n l°m b„i cho Tµy s‚ng lıu ΩÊng, l° b‡n du Ω®ng nguy hiÃm. N≈n nh‚t b‡n chÓng l≠i.

— N≈n mÍ mang tiÃu c·ng nghŒ cho dµn c‹ th≈m c·ng Øn viŒc l°m, n≈n phüt triÃn tr„ng b·ng v®i.

— Y≈u c∑u nh° nıËc Ωñg Ωünh thu∆ rıÏu Ω∆ (rıÏu n∆p n∂u theo phıÁng phüp c‰ truyÀn). NgıÈi T°u chŸu Ω‹ng thu∆, Ω¥t rıÏu n∆p bün l≠i cho dµn, m∂y nh° müy rıÏu ∂y bfi høm : høm l° thˆ m° dµn ta dÔng nu·i heo r∂t t‚t. áÃ bÔ v°o thu∆ rıÏu, nh° nıËc c‹ thÃ tØng thu∆ thµn ho¥c thu∆ ΩiÀn. H„i Ω°ng c˙u, ai mu‚n n∂u rıÏu th÷ cˆ tha h„, nhÈ Ω‹ m° dµn nh∫u thıÍng thˆc nhiÀu thˆ rıÏu n∆p vËi hıÁng vŸ ΩÊc Ωüo khüc nhau, ch≤ng khüc n°o rıÏu nho b≈n Phüp g„m nhiÀu lo≠i. NgıÈi Hoa kiÀu n∞m ΩÊc quyÀn l∫p nh° müy Ω¥t rıÏu n≈n dµn ch◊ thıÍng thˆc c‹ mÊt thˆ rıÏu m° th·i. HÕ ΩıÏc t˙ do Ω¥t rıÏu dµn c‹ thÃ t÷m thˆ rıÏu ngon theo sÍ thœch m° u‚ng. N∆u nh° nıËc bfi thu∆ rıÏu, s¡ c‹ chñg 15 ph∑n trØm dµn chÓng ΩıÏc nhÈ, h‡ xay n∆p Ω¥t rıÏu bün, l∂y høm ΩÃ nu·i th≈m heo; do Ω‹, giü thŸt heo s¡ r¿.

— C‹ Ω∆n 3/4 dµn chÓng mang t∫t cÈ b≠c. — M∂y ·ng cai t‰ng Í Tr° Vinh Ω¨ th∫t s˙ trÍ th°nh tai h‡a lËn cho dµn. MÂi l∑n b∑u c¯

cai t‰ng, nhiÀu ngıÈi düm t‚n 1000 ho¥c 2000 Ω„ng ΩÃ lo h‚i lÊ vËi quan tr≈n ho¥c b°y tiŒc mua chuÊc c®m t÷nh trıËc. Tuy t‚n kæm lËn nhıng trong nØm Ω∑u ti≈n, cüc ·ng l∂y ΩıÏc v‚n v° th≈m lÈi, tiÀn thµu v· phfing ΩŸnh t˜ 2500 Ω∆n 3000 Ω„ng vËi chi ti∆t nhı sau :

* Nh∫n lÕ v∫t cða dµn v° cða l°ng v°o dŸp T∆t : 120 Ω„ng. * Nh∫n lÕ v∫t cða dµn v°o ng°y mÔng 5 thüng 5 : 120 Ω„ng. * Nh∫n cða hıÁng chˆc l°ng, mÂi thüng khi hıÁng chˆc Ω∆n h∑u l° 80 Ω„ng. * Nh∫n h‚i lÊ cða hıÁng chˆc khi l°ng l∫p bÊ thu∆ Ωinh v° thu∆ ΩiÀn, khai th≈m khai

bËt cho nh¬ thu∆ : 300 Ω„ng. * Cho châ cÈ b≠c, mÂi thüng thµu 50 Ω„ng. * Én h‚i lÊ r®i rüc khi Ωi thØm cüc l°ng : 200 Ω„ng. * B∞t dµn l°m c·ng nh˙t, tˆc l° l°m xµu cho cü nhµn : l°m ruÊng, phüt cfi vıÈn, Ω°o

mıÁng vıÈn, chøo ghe thœ c·ng. * Én h‚i lÊ khi x¯ kiŒn, 700 Ω„ng mÊt nØm. Ai lo tiÀn nhiÀu l° th∞ng kiŒn. * Châ ch∂p b‡n Øn trÊm, chia tiÀn b≠c vËi chÓng. * CıËp Ωo≠t ruÊng Ω∂t cða dµn ΩÃ cho mıËn l≠i.


* Ai mu‚n l°m Ωüm giÂ ph®i l°m ΩÁn, mu‚n ΩıÏc phæp ph®i lo tiÀn. * B‡n tay sai cða cai t‰ng (biŒn, ngıÈi ch≠y gi∂y) tha h„ t‚ng tiÀn hıÁng chˆc, hıÍng

hu≈ h„ng ri≈ng l° 17 ph∑n trØm. B‡n n°y trÍ n≈n gi°u c‹. * V°i vi≈n cai t‰ng c‹ t˜ 10 Ω∆n 15 b° vÏ, t∂t c® ΩÀu do cüc ·ng trÏ c∂p. * Cai t‰ng thıÈng l≠m quyÀn, khüm xæt thÁ t˜ cða dµn ho¥c tÈ trüt cða quan tr≈n gÍi

vÀ l°ng. — áÀ nghŸ cho cüc ·ng cai t‰ng Ω‰i vÔng ΩÃ bËt nh˘ng tŒ Ωoan n‹i tr≈n... MıÈi ph∑n th∆ n°o cÒng c‹ tüm chœn ho¥c hÁn n˘a. áµy l° ti∆ng n‹i cða mÊt vi≈n chˆc

thµn Phüp, tuy c›n müu phong ki∆n nhıng b∂t m¨n, v÷ th˙c dµn Ω¨ tfi ra “phong ki∆n hÁn phong ki∆n” vËi h÷nh thˆc gi® hiŒu t˙ do, b÷nh Ω≤ng, büc üi. áüng chÓ ˚ l° chuyŒn cıËp Ωo≠t ruÊng Ω∂t.

TrıÈng hÏp mÊt vÚ ngıÈi ViŒt cıËp Ω∂t cða ngıÈi ViŒt T°i liŒu rÓt t˜ b®n büo cüo cða Ω‚c phð sˆ Tr∑n T¯ Ca, ΩÀ ng°y 29/11/1869 (hai nØm

sau khi m∂t ba t◊nh miÀn Tµy), x®y ra Í t◊nh Vÿnh Long. Phð Ca l° ngıÈi t∫n tÚy vËi ngıÈi Phüp, vÀ sau bŸ gi∆t Í H‹c M·n, ∂y th∆ m° vπn b∂t b÷nh v° can thiŒp kh·ng ΩıÏc. NgıÈi bŸ t‚ cüo l° cai t‰ng NguyÕn VØn Dflng thuÊc t‰ng B÷nh Chünh, huyŒn Vÿnh TrŸ, t◊nh Vÿnh Long (VÒng Li≈m), nØm trıËc lo≠n quµn c›n hØng hüi ho≠t ΩÊng. Phð Tr˙c ΩıÏc th˙c dµn tinh c∫y giao cho huyŒn n°y.

T‰ng Dflng xin vËi phð Tr˙c cho mÊ 30 ngıÈi ΩÃ l°m lœnh gi˘ tr∫t t˙ trong vÔng, nhıng l≠i dÔng s‚ ngıÈi n°y ΩÃ phÚc dŸch viŒc ri≈ng tı.

B∂y giÈ phð Tr˙c cho khai con kinh t≠i Bıng TrıÈng, hai b≈n bÈ Ω∂t t‚t, phüt cfi r„i c∂y l° xong, khfii c°y. Phð Tr˙c truyÀn cho dµn l∫u Í cüc l°ng cˆ Ω∆n Ω‹ m° kh∏n Ω∂t, sau ba nØm th÷ nÊp thu∆, l∫p l°ng mËi, gi‚ng nhı thÈi Ω°ng c˙u. Dµn l∫u kæo Ω∆n l°m ruÊng, l∫p ΩıÏc 3 t‰ng, tœnh hÁn 20 l°ng (mÂi l°ng 10 t≈n dµn, kh∏n ruÊng 20 mπu). MÊt s‚ dµn khüc cÒng tËi con kinh n°y v÷ Ω∂t Í qu≈ quün quü x∂u, h‡ l°m ruÊng th≈m, l∂y hu≈ lÏi Ωem vÀ Ω‹ng thu∆ ruÊng Í qu≈ quün.

V÷ l° cÁ hÊi ΩÃ kh∏n Ω∂t n≈n s‚ lœnh m° t‰ng Dflng Ω¨ mÊ trıËc kia bøn tr‚n tËi kinh n°y l°m ruÊng, gia nh∫p v°o cüc l°ng mËi l∫p. T‰ng Dflng k≈u n°i, phð Tr˙c l∑n sau ch◊ c∂p cho 5 ngıÈi tÔng gi®, do dµn l°ng n≠p (tÔng gi® l° ngıÈi sai v¥t, c∫n vŒ cða cai t‰ng ho¥c hıÁng chˆc l°ng, theo quy ch∆ xıa, c‹ Øn lıÁng tıÏng trıng).

T‰ng Dflng quü kh·n, nhµn cÁ hÊi n°y l°m ΩÁn Ω∆n tham biŒn chð t◊nh, xin kh∏n ri≈ng Ω∂t hoang 20 mπu (tˆc l° diŒn tœch quy ΩŸnh cho mÊt l°ng), ph∑n Ω∂t n°y giüp B÷nh Th∞ng th·n (á·ng), B÷nh Th‡ th·n (Tµy), Th≠nh M˛ th·n (Nam), Long Khünh th·n (B∞c). áÁn ΩıÏc ch∂p thu∫n, phð Tr˙c Ω¨ ch◊ rfl ranh giËi ph∑n Ω∂t nhı tr≈n cho t‰ng Dflng bi∆t.

V÷ m¬ ch∆t n≈n phð Tr˙c ngh◊ phæp ba thüng, thã cÁ hÊi ∂y, t‰ng Dflng trÍ th°nh vua mÊt cfli, t˜ sÍ Ω∂t vã ΩıÏc phæp khai kh∏n ·ng ta l∂n ranh qua th·n B÷nh Th∞ng phœa á·ng, l∂n 150 mπu d°nh cho b° con b≈n vÏ l°m.

T‰ng Dflng bøn dµng ΩÁn l≈n quan ph‹ tham biŒn m° t‚ cüo : V÷ c‹ Ω°o kinh mËi n≈n dµn Ω¨ bfi l°ng do ·ng vã l∫p m° Ωi, xin quan tr≈n ra lŸnh cho dµn trÍ vÀ l°ng cÒ. Quan ph‹ tham biŒn ch∂p thu∫n v° cho Dflng mÊt tÈ trüt ΩÃ Ωu‰i dµn. Dµn mËi l°m ruÊng Ωang lÓc b∞t m≠ (gieo m≠) n≈n do d˙, kh·ng chŸu vÀ, Dflng b∞t h‡ m° Ω‹ng trØng (mÊt thˆ g·ng l°m b±ng vün khoæt) v° Ωünh Ω∫p.

áÂ H˘u PhıÁng (sau n°y l° t‰ng Ω‚c PhıÁng) b∂y giÈ l° Ω‚c phð sˆ Í t≠i chÏ Vÿnh Long lo viŒc d¬p lo≠n, bøn thµu l≠i lŸnh Ωu‰i ∂y giao cho phð Tr˙c vã m¨n thÈi gian ngh◊ phæp, trÍ l≠i nhiŒm sÍ. B∂y giÈ dµn l°ng B÷nh Th∞ng giüp ranh Ω∂t cða Dflng l≠i Ωµm ΩÁn t‚ cüo Dflng vÀ tÊi l∂n Ω∂t l°ng h‡. Phð Tr˙c Ω›i Dflng tËi, nhıng Dflng lünh m¥t r„i Ωi th≤ng l≈n t◊nh m° t‚ cüo phð Tr˙c vËi ph‹ tham biŒn. LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 60/60

TrÍ vÀ, t‰ng Dflng khoe vËi dµn r±ng ph‹ tham biŒn d≠y l°ng B÷nh Th∞ng ph®i thıÈng cho ·ng ta mÂi c·ng Ω∂t l° 8 gi≠ lÓa v° 8 quan tiÀn; ruÊng 1638 c·ng (tˆc l° non 150 mπu m° Dflng Ω¨ l∂n ranh) b„i thıÈng vËi giü 10944 quan, nØm sau Ω∂t t‚t hÁn, ph®i b„i thıÈng Ω∆n 13680 quan.

B∂y giÈ (c‹ l¡ phð Tr˙c l°m h∫u thuπn b≈n trong v÷ khi cho Ω°o kinh, ·ng ta Ω¨ c‹ tham v‡ng chi∆m Ω∂t), dµn l°ng B÷nh Th∞ng t‚ cüo Dflng 13 kho®n, l°ng Long HÊi t‚ cüo 27 kho®ng, l°ng An HÊi t‚ cüo 21 kho®n. Quan tham biŒn giao cho phð Ca xæt x¯. Phð Ca Ω∆n huyŒn Vÿnh TrŸ, hai l°ng khüc t‚ cüo th≈m. V° khi Ω∆n l°ng B÷nh Th∞ng l≠i nh∫n ΩÁn t‚ cüo khüc. T‰ng Dflng kh·ng chŸu Ω∆n ΩÃ giüp m¥t vËi l°ng. Phð Ca Ω°nh Ω∆n Mµn Thœt (nguy≈n vØn ghi l° MÁn Thœch) g¥p t‰ng Dflng.

CuÊc ΩiÀu tra cða phð Ca cho th∂y rfl t‰ng Dflng ph≠m v°o cüc tÊi : Chi∆m l°ng B÷nh Th∞ng 150 mπu, chi∆m cða l°ng B÷nh Th‡ hÁn 100 mπu. Dflng c›n

mıÏn tiÀn b≠c, lÓa g≠o cða l°ng v° cða dµn 512 quan m° kh·ng tr®. Nhıng tham biŒn Vÿnh Long ch◊ cho phæp phð Ca x¯ vÚ chi∆m Ω∂t l°ng B÷nh Th∞ng m° th·i, cüc kho®n khüc ΩÀu bfi qua. Phð Ca ΩÀ nghŸ tŸch thµu cµy sÓng ri≈ng cða Dflng, Ω°y Dflng l≈n S°i G›n ho¥c Tr®ng B°ng mÊt nØm “ΩÃ s¯a m÷nh”. Phð Ca cho bi∆t th≈m l° Dflng lÏi dÚng nh˘ng ngıÈi “theo nghŸch” m° Dflng tha tÊi cho, sau khi th·ng dµm vËi m¬ cða tÊi nhµn, v° b∞t tÊi nhµn l°m Ω°y tË ri≈ng. L≠i c›n b∞t dµn l°m Ω°y tË ri≈ng cho vÏ bæ, b∞t hıÁng chˆc l°ng Ω‹ng thu∆ cho ph∑n Ω∂t cða anh vÏ. Ai mu‚n ΩıÏc c¯ hıÁng thµn, hıÁng h°o ph®i lo h‚i lÊ mÂi ngıÈi 5 quan, b±ng kh·ng th÷ Ωünh 40 ho¥c 50 roi, v° nhiÀu kho®n khüc.

S˙ viŒc k∆t thÓc ra sao ? Ai ph®i ai qu∂y ? áiÀu ch∞c ch∞n l° b‡n theo Phüp thÈi b∂y giÈ gi°nh gi˙t quyÀn lÏi, Øn thua nhau v° d˙a v°o nh˘ng g‚c to l° b‡n Phüp. B‡n Phüp s¯ dÚng dµn b®n xˆ trong viŒc tr˜ nÊi lo≠n v° Ω„ng thÈi cÒng thœch Øn h‚i lÊ. Ch◊ tÊi cho ngıÈi dµn chŸu oan kh‰, n°o quan tµy, quan ta, t‚n c·ng kh∏n hoang ; lu∫t lŒ, nghŸ ΩŸnh cða cüc quan Th‚ng Ω‚c ch◊ l° h÷nh thˆc.

áiÃn h÷nh mÊt vÚ ngıÈi Phüp l∫p tiÃu qu‚c Í cÔ lao NØm Th·n : c·ng ty Taillefer TrıËc khi chi∆m ba t◊nh miÀn Tµy, nh° nıËc Ω¨ k≈u g‡i ngıÈi Phüp n≈n mua Ω∂t

ruÊng v÷ l° dŸch vÚ c‹ lÈi nhanh ch‹ng, thœ dÚ nhı ruÊng Í l°ng B÷nh L∫p (Tµn An) v°o 1865 mÂi mπu (ha) Ωem l≠i lÏi tˆc 140 quan mÂi nØm, nhıng bün ch◊ c‹ 100 quan mÂi mπu. Th˙c dµn ti≈n Ωoün : g≠o xu∂t c®ng dÕ v° cao giü n≈n nhˆt ΩŸnh giü ruÊng s¡ tØng l≈n. Khi trıËc mÂi mπu Ωem l≠i lÏi tˆc t˜ 30 Ω∆n 40 quan, nhıng t˜ khi hıÁng c®ng S°i G›n mÍ cho t°u bu·n ngo≠i qu‚c v°o, giü g≠o tØng g∂p b‚n l∑n h„i Ω°ng c˙u.

MÊt trong nh˘ng ngıÈi Phüp l≠c quan, tüo b≠o nhˆt trong vÚ l°m Øn vÀ ruÊng Ω∂t l° Taillefer. V‚n l° sÿ quan h®i quµn, t˜ng tham gia chi∆n tr∫n. çng ta xin phæp ngh◊ kh·ng Øn lıÁng, d°nh thÈi giÈ m° khai thüc n·ng nghiŒp. Cha cða Taillefer l°m dµn biÃu b≈n Phüp, nh° gi°u, c‹ vıÈn nho. V°o cu‚i 1864, Taillefer ΩŒ tr÷nh vËi vi≈n T‰ng tham mıu quµn ΩÊi viÕn chinh Í S°i G›n mÊt d˙ ün. B∂y giÈ l° giai Ωo≠n quµn s˙ n≈n nh° binh n∞m r∂t nhiÀu quyÀn h≠n. Taillefer mu‚n dπn thðy nh∫p ΩiÀn ΩÃ l°m ruÊng mÂi nØm hai mÔa, nhÈ Ω‹ m° mˆc s®n xu∂t lÓa g≠o s¡ tØng g∂p Ω·i. Kinh B®o áŸnh (n‚i t˜ chÏ Tµn An Ω∆n chÏ M˛ Tho, V°m Cfi Tµy Ω∆n TiÀn Giang) c‹ thÃ ch‡n l°m ΩŸa ΩiÃm, k∆ ho≠ch ti∆n h°nh nhı sau :

— á∞p Ω∫p ch∫n hai Ω∑u kinh n°y, l∂y nıËc ng‡t tüt l≈n ruÊng, dÔng 3 müy ch≠y b±ng hÁi nıËc (mÂi müy 50 m¨ l˙c); ch≠y mÂi ng°y 12 giÈ l° tüt ΩıÏc 486000 thıËc kh‚i.

— MÂi mπu tµy ch◊ c∑n 1000 thıËc kh‚i nıËc l° Ωð l°m ruÊng. N∆u tr˜ hao nıËc b‚c hÁi l° 10 ph∑n trØm, cˆ 10 ng°y, müy ch≠y 1 l∑n l° Ωð. Ai c‹ Ω∂t hai b≈n bÈ kinh th÷ cˆ Ω°o mıÁng m° hˆng nıËc v°o ruÊng, tr® l≠i cho c·ng ty mÂi mπu v° mÂi mÔa lÓa l° 100 quan. LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 61/61

— ViŒc tüt nıËc v°o mÔa n∞ng giÓp mÂi nØm l°m ΩıÏc hai mÔa, nıËc dıËi r≠ch tüt l≈n c‹ s≥n phÔ sa l° thˆ phµn quü t‚t, dµn khfii t‚n tiÀn mua phµn b‹n ruÊng. L∑n h„i s¡ khai thüc th≈m, üp dÚng cüch tüt nıËc b±ng müy n°y kh∞p cünh Ω„ng bao la gi˘a Cao Mi≈n v° S°i G›n !

Tho≠t ti≈n, k∆ ho≠ch ΩıÏc chÓ ˚, nh° c∑m quyÀn nhÈ cüc vi≈n tham biŒn t÷m th¯ Í Tr®ng B°ng, Tµy Ninh ho¥c M˛ Tho mÊt sÍ Ω∂t liÀn l≠c rÊng kho®ng 1000 mπu ΩÃ th˙c thi, nhıng t÷m kh·ng ra.

K∆ ho≠ch Ω¬p Ω¡ tr≈n gi∂y tÈ bŸ d¬p qua. Nhıng Taillefer kh·ng th‚i chœ. Kho®ng 1866, l≠i l∫p mÊt c·ng ty l∂y t≈n l° c·ng ty Tr„ng T◊a v° Dπn Thðy Í Nam k¸, ho≠t ΩÊng chñg 5 nØm l° phü s®n lu·n, gµy bao nhi≈u th∞c m∞c cho nh° nıËc. Taillefer mu‚n l∫p mÊt tiÃu qu‚c Í cÔ lao NØm Th·n (M˛ Tho) tr≈n TiÀn giang m° ·ng ta chi∆m tr‡n, (ngo°i ra, c›n kh∏n Ω∂t Í Tµn An 189 mπu Ω∂t, l∫p mÊt Ω„n ΩiÀn khüc).

á∂t Í Tµn An v° Í cÔ lao NØm Th·n m° Taillefer trıng kh∏n kh·ng ph®i l° Ω∂t hoang, nhıng l° gi˙t cða dµn.

V‚n cða c·ng ty l° 300 000 quan. CÔ lao NØm Th·n l° vÔng trÔ phÓ nhˆt nh÷ cða s·ng TiÀn giang, khai kh∏n t˜ h„i

chÓa NguyÕn, n‰i danh nhÈ hu≈ lÏi ruÊng, tr„ng cau dã, tr„ng dµu nu·i t±m. TrıËc khi th˙c dµn Ω∆n, Ω¨ l∫p xong 5 th·n (v÷ v∫y m° g‡i l° NØm Th·n). CÔ lao bfi hoang v÷ dµn ch≠y gi¥c (n≈n nhË Ωµy l° vÔng süt b≈n Cüi Bø, nÁi T‰ng Ω‚c LÊc tr∂n Ω‹ng). Mï Ω∆n 6 nØm sau, ch◊ c‹ 8 gia Ω÷nh trÍ vÀ xin l¨nh ph∑n Ω∂t m° trıËc kia h‡ l°m chð, vi≈n tham biŒn cho phæp. S‚ Ω∂t ΩıÏc dµn nh÷n nh∫n trÍ l≠i c‹ 36 mπu m° th·i.

Taillefer Ω∆n, tho≠t ti≈n trıng kh∏n mÊt l· 300 mπu tµy, nh° nıËc c∂p cho b±ng khoün. R„i xin kh∏n tr‡n cÔ lao nhıng nh° nıËc Ωıa ra giü quü cao n≈n viŒc kh·ng xong. Khi l°m bü chð ph∑n lËn cÔ lau n°y (trong th˙c t∆ l° chi∆m tr‡n), Taillefer Ω∆n g¥p s‚ ngıÈi Ω¨ h„i cı, h‡ hâ s≥n s°ng bün Ω∂t cho y (36 mπu vã kÃ tr≈n) sau khi h‡ c‹ b±ng khoün. T≠m thÈi, h‡ s≥n s°ng mıÏn tiÀn cða c·ng ty ΩÃ l°m Øn. L¡ dÿ nhi≈n c·ng ty h°i l›ng, mu‚n l°m ruÊng m° thi∆u dµn th÷ sao th˙c hiŒn ΩıÏc. áiÀu Ωüng chÓ ˚ l° trıËc khi c∂p cho Taillefer l· Ω∂t to n°y, nh° nıËc Ω¨ ni≈m y∆t su‚t ba thüng trong t◊nh M˛ Tho nhıng m∂y ngıÈi chð Ω∂t cÒ ch≤ng ai ra tranh c®n (kh·ng düm tranh c®n th÷ ΩÓng hÁn).

Taillefer trÍ n≈n h‚ng hüch, c·ng khai tuy≈n b‚ r±ng cÔ lao n°y thuÊc tr‡n quyÀn sÍ h˘u cða y, dµn Í tr≈n cÔ lao bŸ Ω‚i x¯ nhı tü ΩiÀn, nhı cu—li. L≠i c›n qu® quy∆t r±ng nh° nıËc kh·ng ΩıÏc quyÀn l∫p l≠i l°ng x‹m nhı thÈi Ω°ng c˙u, v÷ l∫p l°ng l° ph®i bËt ra mÊ s‚ Ω∂t ΩÃ l°m c·ng ΩiÀn.

ViŒc b‹c lÊt b∞t Ω∑u. TrıËc ti≈n, l∫p mÊt nh° müy xay lÓa. áÃ c‹ Ωð lÓa cung c∂p cho nh° müy ho≠t ΩÊng, y bøn mua lÓa Ωˆng (lÓc lÓa g∑n chœn) cða dµn tr≈n cÔ lao, vËi giü r¿. áµy l° h÷nh thˆc cho vay g‡i l° “cho b≠c lÓa”. L≠i c›n cho vay b≠c Øn lÈi vËi t˝ lŒ lÈi cao, kh·ng thua m∂y ·ng ΩiÀn chð thÈi Ω°ng c˙u (50 phµn mÊt nØm). V° cho vay c∞t c‰ : mÊt ngıÈi n‡ vay nÏ 250 quan, ph®i tr® v‚n v° lÈi trong 5 thüng vËi tiÀn lÈi 50 ph∑n trØm. á„ng thÈi con nÏ ph®i k˚ gi∂y ΩÃ c‚ mi∆ng Ω∂t trŸ giü 1000 quan, kh·ng tr® ΩıÏc s‚ b≠c n‹i tr≈n th÷ ph®i chŸu m∂t Ω∂t.

Taillefer c›n mÁ ıËc viÕn v·ng l° lo≠i bfi trung gian Hu≈ kiÀu trong viŒc mua lÓa. Y cho ngıÈi Ωem tiÀn Ω∆n cüc chÏ phÚ c∫n mua lÓa vÀ, vËi triÃn v‡ng l° s¡ mua ghe ch°i m° chÍ l≈n S°i G›n, bün th≤ng ra ngo≠i qu‚c sau khi xay t≠i cÔ lao. T˜ cÔ lao NØm Th·n, y d›m ng‹ qua S‹c TrØng, toan c≠nh tranh mua lÓa Í H∫u giang v° l∫p ch°nh tr˘ lÓa, l≠i y≈u c∑u quan tham biŒn S‹c TrØng cho b∞t dµn ΩŸa phıÁng l°m xµu ΩÃ c∂t ch°nh lÓa t≠i chÂ thœ c·ng cho y, nhıng ΩÁn bŸ büc bfi.

Y nh∫p c®ng th≤ng t˜ b≈n Phüp mÊt s‚ n„i ni≈u, soong ch®o, v®i b·, khØn mu soa, lu·n c® rıÏu chüt (do gia Ω÷nh b≈n Phüp s®n xu∂t) ΩÃ b∞t buÊc dµn trong cÔ lao mua l≠i ho¥c Ω‰i


lÓa m° h‡ canh tüc ΩıÏc. áµy l° b∞t chıËc ngıÈi Hoa kiÀu dÔng h°ng h‹a Ω‰i lÓa, nhıng h°ng h‹a cða y Ω‰i l≠i kh·ng c‹ giü trŸ th˙c tiÕn Ω‚i vËi dµn.

Th∂y viŒc l°m ruÊng kh·ng ΩıÏc kh® quan nhı d˙ ΩŸnh, bøn Ω¥t k∆ ho≠ch tr„ng cµy va—ni ΩÃ ch∆ bÊt thÁm gia vŸ, tr„ng b·ng v®i, tr„ng dµu nu·i t±m, tr„ng mœa.

H±ng ng°y, üp dÚng ch∆ ΩÊ cai trŸ ri≈ng : süng v° chiÀu, cho Ωünh tr‚ng, cüc gia trıÍng trong Ωüm tü ΩiÀn ph®i t∫p h‡p ΩÃ ΩiÃm danh, nhı Í tr≠i lœnh. Dµn tr≈n cÔ lao ch◊ ph®i Ω‹ng ΩŸa t· cho y v° khfii Ω‹ng thu∆ cho b∂t cˆ ai c®. Khi g¥p chuyŒn th∞c m∞c, y vi∆t gi∂y Ω›i dµn tËi vØn ph›ng m° khoüt n≠t, t˙ xıng l° “·ng quan ba”, ai l°m süi qu∂y cˆ ph≠t tiÀn v° ph≠t v°i chÚc roi, nhı quan thÈi Ω°ng c˙u.

á∆n nØm 1868, theo lÈi y, dµn th≈m Ω·ng Ω®o, gi° tr¿ bæ lËn chñg 1200 ngıÈi. Y cho l∫p hai l°ng, canh tüc chñg 250 mπu, nh˘ng l°ng n°y kh·ng ΩıÏc quyÀn c‹ Ω∂t c·ng ΩiÀn.

Nhıng viŒc g÷ ph®i Ω∆n l≠i Ω∆n. V°o nØm 1868, mÔa m°ng th∂t büt, Ωa s‚ dµn tr≈n cÔ lao tr‚n qua Ω∂t liÀn m° Í ΩÃ gi˙t nÏ; nh˘ng ngıÈi l¨nh tiÀn ΩÃ mua lÓa cung c∂p cho nh° müy xay cÒng biŒt tœch.

Y l°m ΩÁn thıa vËi tham biŒn v° t›a ün M˛ Tho, nhÈ xæt x¯ b‡n gi˙t nÏ v° b‡n kh·ng chŸu Ωong lÓa ruÊng. Trong thÈi gian khai thüc cÔ lao, y tfi ra hüch dŸch, khinh thıÈng b‡n quan l≠i ngıÈi Phüp Í ΩŸa phıÁng n≈n Ωµy l° dŸp t‚t ΩÃ h‡ tr® thÔ : nh˘ng con nÏ ΩÀu ΩıÏc x¯ tr∞ng ün, v÷ y Ω¨ Øn lÈi quü cao hÁn lu∫t ΩŸnh. Y l°m ΩÁn thıa vËi Th‚ng Ω‚c Nam k¸, nhıng vi≈n chˆc Ωi ΩiÀu tra bøn t‚ cüo ngıÏc l≠i. Y t˙ biŒn hÊ r±ng cho vay n¥ng lÈi l° ΩÃ bÔ tr˜ nh˘ng vÚ gi˙t nÏ. Y Øn hiÀn Í l°nh, v÷ n∆u üc ΩÊc th÷ Ω¨ bŸ dµn n‰i lo≠n gi∆t r„i ! Y khoe khoang Ω¨ phüt thu‚c thœ, giÓp dµn chÓng bËt bŸnh ho≠n. Theo y, ph®i dÔng biŒn phüp m≠nh Ω‚i vËi dµn b‰n xˆ v÷ h‡ l° b∂t h®o.

Sau cuÊc ΩiÀu tra, nh° c∑m quyÀn cho phæp l∫p trÍ l≠i tr≈n cÔ lao 5 l°ng nhı trıËc, vËi c·ng ΩiÀn. Taillefer n‰i gi∫n cho r±ng ngıÈi “An Nam” nhÈ y giÓp ΩÎ l∫p nghiŒp, nay l≠i mu‚n Ωu‰i y ra khfii cÔ lao thay v÷ mang Án.

R‚t cuÊc c·ng ty phü s®n, v÷ nh° nıËc th˙c dµn kh·ng mu‚n dung tÓng trıÈng hÏp l∫p tiÃu qu‚c m° tı nhµn kinh doanh n∞m tr‡n quyÀn vÀ quµn s˙, h°nh chünh v° tı phüp. VÀ nhµn tµm, chœnh Taillefer cÒng nh÷n nh∫n l° c‹ mÊt s‚ tü ΩiÀn gi˙t nÏ r„i tr‚n Ωi l°m Øn cıËp ho¥c theo phi∆n lo≠n.

NgıÈi vui mñg nhˆt khi th∂y c·ng ty phü s®n l° t‰ng Ω‚c LÊc. LÊc thøm thu„ng cÔ lao ph÷ nhi≈u n°y t˜ lµu nhıng kh·ng düm tranh gi°nh. LÊc liÀn mua Ω∂u giü ph∑n Ω∂t cða Taillefer kh∏n (dµn Í cÔ lao thÈi Ω°ng c˙u ph®i chŸu m∂t Ω∂t lu·n). LÊc ch∆t, giao l≠i cho con l° Tr∑n Bü Th‡, v° Th‡ l≠i t˙ t¯ v÷ khai thüc lÂ l¨ lÓc sau n°y tr≈n cÔ lao.


2.2) Khüi quüt vÀ viŒc khai kh∏n thÈi Phüp thuÊc Í Nam k¸ Sau Ωµy v°i con s‚, g‡i l° ΩÃ ch◊ dπn lÓc ngıÈi Phüp cai trŸ Ω∆n cu‚i nØm 1929, rÓt

ph∑n lËn t˜ t°i liŒu do vi≈n chˆc Phüp so≠n ra. LÓc b∂y giÈ, viŒc th‚ng k≈ Ω¨ tıÁng Ω‚i chœnh xüc, ranh giËi cüc t◊nh Ω¨ c‚ ΩŸnh, ch◊ tr˜ giai Ωo≠n sÁ khÍi. Tuy nhi≈n, c‹ nhiÀu viŒc ghi tr≈n gi∂y tÈ, tr≈n nghŸ ΩŸnh nhıng kh·ng üp dÚng ΩÓng mˆc ho¥c bŸ mæo m‹ (trıÈng hÏp nh˘ng nghŸ ΩŸnh cho kh∏n Ω∂t, trıÈng hÏp Nh° BØng Canh n·ng cho vay), ho¥c nh˘ng büo cüo chünh thˆc cØn cˆ v°o t°i liŒu do hıÁng chˆc thÈi xıa sıu t∑m vÀ dµn s‚, s®n lıÏng.

— Dµn s‚ v°o nØm 1873 : 1 500 000 ngıÈi. á∂t Ω¨ khai thüc : 600.000 mπu tµy l°m ruÊng v° 90.000 mπu tµy vıÈn tıÏc, hoa m°u

phÚ (dã, cau, thu‚c, mœa, b∞p...) — Dµn s‚ v°o nØm 1929 : 4.500.000 ngıÈi (tØng g∂p ba l∑n). á∂t Ω¨ khai thüc : 2.440.000 mπu tµy l°m ruÊng v° 170.000 mπu tr„ng b∞p, mœa, dã,

thu‚c, Ω∫u... (trong s‚ n°y kÃ lu·n 87.000 mπu tr„ng cµy cao su). Ngo°i ra, c›n vıÈn cµy Øn trüi t˜ 12.000 Ω∆n 15.000 mπu.

Nhı v∫y ri≈ng vÀ ruÊng nıÁng, diŒn tœch tØng g∂p 4 l∑n, sau kho®ng 60 nØm th˙c dµn cai trŸ.

— áıÈng giao th·ng v°o nØm 1929 : Qu‚c lÊ (g‡i l° lÊ á·ng DıÁng) : 1.013 km Li≈n t◊nh lÊ : 1.083 km T◊nh lÊ 1.728 km T‰ng cÊng : 3.824 km, ngo°i ra c›n 3.243 km hıÁng lÊ x∂u v° nhfi, l∞m khi mÔa mıa

kh·ng dÔng ΩıÏc. — Kinh Ω°o (kinh xüng mÓc ho¥c Ω°o tay) : 1.664 km MiÀn á·ng Nam k¸ Ω∂t cao, nhiÀu rñg, l° khu v˙c Ωa canh. MiÀn Tµy Nam l° khu

v˙c ΩÊc canh. á∂t miÀn á·ng Ω≠i khüi chia ra 150.000 mπu l°m ruÊng, hÁn 80.000 mπu tr„ng cao su,

7.5000 mπu tr„ng mœa, 800 mπu vıÈn tıÏc, Ω∫u, thu‚c (trong t◊nh Gia áŸnh), 600 mπu tr„ng g›n Í Thð D∑u MÊt, 450 mπu tr„ng c° ph≈ (trong Ω‹ 300 mπu Í Thð D∑u MÊt), l≠i c›n v°i vıÈn ti≈u Í B° RŸa.

á∂t miÀn Tµy Nam d°nh ıu ti≈n cho ruÊng lÓa, chi∆m kho®ng 2.400.000 mπu trong t‰ng s‚ Ω∂t c‹ tr„ng t◊a cða miÀn n°y l° 2.460.000 mπu, tˆc l° 97 % diŒn tœch tr„ng tr‡t, ngo°i ra n≈n kÃ th≈m kho®ng 20.000 mπu vıÈn cµy Øn trüi.

RuÊng lÓa miÀn Tµy Nam Ωˆng h°ng Ω∑u, chi∆m 92 % diŒn tœch tr„ng t◊a cða Nam k¸, v° l° 37 % diŒn tœch cða to°n l¨nh th‰ Nam k¸. Mˆc s®n xu∂t ıËc ΩŸnh nhı sau :

MÔa 1924—1925 : 22.270.000 quintaux MÔa 1925—1246 : 19.900.000 MÔa 1926—1927 : MÔa 1927—1928 : 28.239.500 MÔa 1928—1929 : 21.500.000 Tœnh Ω‰ Ω„ng, mÂi ngıÈi Øn t˜ 175 Ω∆n 219 kg mÂi nØm, ngo°i ra c›n dÔng ΩÃ n∂u

rıÏu, nu·i gia sÓc. S‚ dı Ωem xu∂t c®ng. LÓc trıËc Mi∆n áiŒn l° nıËc xu∂t c®ng lÓa Ωˆng Ω∑u th∆ giËi nhıng t˜ nØm 1925, Nam k¸ l≠i dπn Ω∑u. G≠o Nam k¸ kæm ph∏m ch∂t hÁn g≠o Mi∆n áiŒn v÷ quü nüt, nhiÀu t∂m.

VÀ cao su, tuy phüt triÃn m≠nh nhıng ch◊ c‹ 1,9 % cða t‰ng s‚ s®n xu∂t tr≈n th∆ giËi.


NØng xu∂t lÓa c›n kæm, Ω∂t t‚t thµu ho≠c 1.600 kg lÓa mÂi mπu, Ω∂t trung b÷nh v° Ω∂t x∂u t˜ 400 kg Ω∆n 600 kg, thua xa cüc nıËc khüc. LÓc b∂y giÈ, Í cüc t◊nh miÀn H∫u giang chıa bi∆t phµn h‹a h‡c l° g÷.

®nh hıÍng cða kinh Ω°o TrıËc khi Phüp Ω∆n, nh˘ng vÔng thu∫n lÏi c‹ s·ng r≠ch ΩÀu l°m ruÊng r„i. Trong thÈi

cai trŸ cða ngıÈi Phüp, c‹ th≈m hai viŒc lËn : — á°o kinh th≈m Í nh˘ng nÁi c‹ thÃ l°m ruÊng ΩıÏc, t≠o ΩıÈng giao th·ng chuy≈n chÍ,

rÓt bËt nıËc lÚt, rÓt bËt phøn. — V°i gi‚ng lÓa s≠ ΩıÏc canh tüc c‹ k∆t qu® Í nh˘ng nÁi m˙c nıËc lÚt quü cao l° lo≠i

lÓa thıÈng (lÓa c∂y) kh·ng s‚ng n‰i. ViŒc Ω°o kinh cˆ gia tØng t˜ nØm 1880 : 1880—1890 Ω°o 2.110.000 thıËc kh‚i Ω∂t. NØm 1890, diŒn tœch ruÊng l° 932.000

mπu, tØng 169.000 mπu, so vËi thÈi Ω°ng c˙u. 1890—1900 Ω°o 8.106.000 thıËc kh‚i. NØm 1900, diŒn tœch ruÊng l° 1.212.000 mπu,

tØng 280.000 mπu so vËi nØm 1890. 1900—1910 Ω°o 27.491.000 thıËc kh‚i Ω∂t. NØm 1910, diŒn tœch canh tüc l°

1.542.000 mπu, so vËi nØm 1900, tØng 331.000 mπu. 1910—1920 Ω°o 66.104.000 thıËc kh‚i Ω∂t. NØm 1920, diŒn tœch canh tüc l°

1.953.000 mπu, tˆc gia tØng 410.000 mπu so vËi nØm 1910. 1920—1930 Ω°o 72.042.000 thıËc kh‚i. DiŒn tœch canh tüc nØm 1930 l° 2.452.000

mπu, so vËi nØm 1920, tØng th≈m 499.000 mπu. Nh÷n qua th÷ th∫p ni≈n Ω∑u (1880—1890) Ω∆n th∫p ni≈n ch‹t, s‚ thıËc kh‚i Ω∂t ph®i

Ω°o ΩÃ kh∏n th≈m mÊt mπu ruÊng l° 12 thıËc kh‚i, r„i tØng l≈n Ω∆n 28, Ω∆n 83, r„i ph®i 161, Ω∆n mˆc 144 thıËc kh‚i.

Nhı v∫y c‹ nghÿa l° trong t‰ng quüt, c°ng ng°y viŒc Ω°o kinh c°ng t‚n kæm hÁn. NØm 1890, mu‚n khai thüc mÊt mπu Ω∂t mËi, ch◊ c∑n Ω°o 12 thıËc kh‚i. NØm 1930, mu‚n khai thüc th≈m mÊt mπu Ω∂t ph®i Ω°o Ω∆n 144 thıËc kh‚i, hÁn 10 l∑n.

HiŒn tıÏng tr≈n Ωµy c‹ thÃ gi®i thœch : — TrıËc khi ngıÈi Phüp Ω°o kinh xüng Ω¨ c‹ mÊt s‚ Ω∂t ruÊng khü t‚t, c‹ nØng xu∂t

cao s≥n r„i, kh·ng Ω°o th≈m mÊt thıËc kh‚i Ω∂t n°o n˘a th÷ cÒng c‹ dı lÓa ΩÃ bün ra ngo°i. — DiŒn tœch Ω∂t hoang ch◊ c‹ giËi h≠n, c°ng Ω°o kinh th÷ diŒn tœch ∂y c°ng thu h¬p l≠i. — TËi mˆc ch‹t, c‹ Ω°o th≈m kinh nÁi Ω∂t quü x∂u th÷ diŒn tœch ruÊng canh tüc cÒng

kh·ng tØng bao nhi≈u. NgıÈi kh∏n Ω∂t kh·ng thœch Ω∆n, l°m Øn thıa thËt, kh·ng nhı trong ΩÏt Ω∑u ti≈n Ω°o kinh qua vÔng Ω∂t t‚t.

HÁn n˘a, viŒc s®n xu∂t lÓa g≠o Ω›i hfii nhiÀu y∆u t‚ khüc, ngo°i y∆u t‚ thu∑n tÓy k˛ thu∫t : vay mıÏn v‚n ΩÃ l°m mÔa, quy ch∆ cho trıng kh∏n, giü c® tr≈n thŸ trıÈng qu‚c t∆.

Tœnh Ω∆n nØm 1930 th÷ nh˘ng t◊nh c‹ Ω∂t phÔ sa t‚t nhı B∆n Tre, ChÏ LËn, Gia áŸnh, G› C·ng, M˛ Tho, Tr° Vinh, Vÿnh Long, C∑n ThÁ, S‹c TrØng Ω¨ khai thüc xong, kÃ lu·n nh˘ng ph∑n Ω∂t gi„ng Í Long Xuy≈n, Chµu á‚c, Tµn An, Sa áæc. Trong cüc t◊nh n°y ch◊ c›n l≠i ch˜ng 150.000 mπu Ω∂t chıa tr„ng t◊a Í vÔng á„ng Thüp, vÔng Lüng Linh v° phÚ c∫n t◊nh lˇ H° Ti≈n l° nÁi Ω∂t quü phøn.

T˜ nØm 1880, cüc t◊nh trÔ phÓ nhı B∆n Tre, ChÏ LËn, Gia áŸnh, G› C·ng, M˛ Tho, Tr° Vinh, Vÿnh Long Ω¨ khai thüc xong tr≈n diŒn tœch hÁn phµn n¯a diŒn tœch canh tüc v°o nØm 1929, tˆc l° Í cüc t◊nh n‹i tr≈n viŒc kh∏n hoang xÓc ti∆n r∂t ch∫m, trong kho®ng 50 nØm ngıÈi Phüp cai trŸ ch◊ tØng ch˜ng 40 %.


CÒng t˜ nØm 1880, cüc t◊nh Chµu á‚c, Long Xuy≈n, Tµn An, H° Ti≈n, Sa áæc tœnh Ω∆n nØm 1929, tØng th≈m 3/4 so vËi diŒn tœch canh tüc cÒ, Ω‚i vËi cüc t◊nh S‹c TrØng, C∑n ThÁ th÷ tØng 2/3.

Khi mËi chi∆m cˆ, th˙c dµn ch◊ chÓ tr‡ng v°o ph∑n Ω∂t t‚t, Ω·ng dµn, c‹ s≥n ΩıÈng giao th·ng Í miÀn TiÀn giang. Cüc t◊nh n°y xem nhı gi®i quy∆t xong t˜ nØm 1910 t‰ng s‚ l° 651.000 mπu, Ω∆n nØm 1930 t‰ng s‚ l° 705.000 mπu.

T˜ nØm 1910 trÍ vÀ sau, th˙c dµn mËi chÓ ˚ cüc t◊nh Í xa, ho¥c Ω∂t x∂u hÁn thuÊc Chµu á‚c, Long Xuy≈n, Tµn An, Sa áæc, phœa á„ng Thüp. DiŒn tœch Ω¨ canh tüc Í cüc t◊nh n‹i tr≈n cÊng l≠i nhı sau :

1910 241.000 mπu 1920 399.999 mπu 1930 534.000 mπu Cüc t◊nh C∑n ThÁ v° S‹c TrØng cÒng phüt triÃn t˜ nØm 1910 vÀ sau : C∑n ThÁ 1910 132.000 mπu 1920 202.000 mπu 1930 205.000 mπu S‹c TrØng 1910 176.000 mπu 1920 188.000 mπu 1930 212.000 mπu ViŒc Ω°o kinh Ω¨ thÓc Ω∏y c·ng tüc khai kh∏n Í hai t◊nh C∑n ThÁ v° S‹c TrØng t˜ nØm

1890 Ω∆n 1920. Ri≈ng vÀ t◊nh C∑n ThÁ, kho®ng 1900 Ω∆n 1920, c‹ hÁn 350 km kinh Ω°o th≈m n‚i qua R≠ch Giü v° S‹c TrØng.

LÓa s≠ giÓp khai thüc ph∑n Ω∂t b∂y lµu bfi hoang, nhÈ Ω‹ m° Chµu á‚c c‹ th≈m 90.000 mπu, Long Xuy≈n 47.000 mπu (nØm 1929).

TrıÈng hÏp Ω¥c biŒt Í B≠c Li≈u, R≠ch Giü áµy l° khu v˙c nhÈ Ω°o th≈m kinh m° diŒn tœch canh tüc gia tØng vËi nh˘ng con s‚

hÔng biŒn nhˆt. áÈi T˙ áˆc, œt ai chŸu tËi l°m Øn, l˚ do chünh l° Ω∂t quü phøn, ΩıÈng giao th·ng chuy≈n chÍ kh‹ khØn v° quü xa S°i G›n. H∑u h∆t m∂y con s·ng lËn vÔng n°y ΩÀu Ω‰ ngıÏc qua phœa vŸnh Xi≈m La.

M¨i Ω∆n nØm 1897 (trıÈng hÏp B≠c Li≈u) v° nØm 1916 (trıÈng hÏp R≠ch Giü) mËi c‹ ΩıÈng xe n‚i liÀn vËi S°i G›n, trong khi ΩıÈng xe l¯a S°i G›n, M˛ Tho Ω¨ c‹ t˜ nØm 1883. ViŒc Ω°o kinh xüng giÓp cüc vÔng B≠c Li≈u v° R≠ch Giü bün lÓa nhanh v° c‹ giü hÁn trıËc, Ω„ng thÈi Ω∂t rüo phøn, nıËc bËt sµu dÕ c°y c∂y hÁn. DiŒn tœch canh tüc cða hai t◊nh n°y gia tØng nhı sau :

1880 20.000 mπu 1890 83.000 mπu 1900 136.000 mπu 1910 265.000 mπu 1920 405.000 mπu 1930 600.000 mπu RuÊng hai t◊nh n°y chi∆m 1/4 trong t‰ng s‚ diŒn tœch l°m ruÊng cða to°n cfli Nam k¸. Ngay khi v˜a Ω°o xong nh˘ng con kinh Ω∑u ti≈n, dµn tˆ xˆ tËi c∂t nh°, l°m ruÊng m°

nh° nıËc khfii c∑n giÓp ΩÎ vÀ v‚n li∆ng, gia sÓc, ho¥c cµy lü g÷ c®. H‡ Ω∆n cünh Ω„ng bao la gi˘a H∫u giang v° vŸnh Xi≈m La, m≠nh ai n∂y chi∆m, n∂y c∂m ranh. Ch◊ trong 3 nØm (1927—1930) h‡ t˙ ΩÊng chi∆m 17.000 mπu. ViŒc chi∆m h˘u n°y x®y ra : LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 66/66

— Do nh˘ng n·ng dµn nghøo Í cüc t◊nh miÀn tr≈n Ω∆n l∫p nghiŒp. H‡ mu‚n l°m chð ph∑n Ω∂t tıÁng Ω‚i Ω∑y Ωð ΩÃ nu·i s‚ng gia Ω÷nh.

— Do nh˘ng ngıÈi Ωem v‚n lËn t˜ cüc t◊nh khüc Ω∆n, h‡ mıËn dµn ΩŸa phıÁng c∞m ranh, kh∏n hoang ΩÏt Ω∑u ti≈n cho h‡ r„i h‡ gom l≠i, trÍ th°nh Ω≠i ΩiÀn chð.

R„i t÷nh tr≠ng hÂn lo≠n, tranh ch∂p, tham nhÒng l≠i x®y ra. NhiÀu ngıÈi c‹ uy th∆, nh÷n xa v° r°nh lu∫t lŒ Ω¨ nÊp ΩÁn t≠i S°i G›n xin trıng kh∏n, v÷ tr≈n b®n Ω„ nh˘ng ph∑n Ω∂t n°y v· chð. Khi th∂y Ω∂t khai thüc xong, b∞t Ω∑u c‹ hu≈ lÏi th÷ h‡ Ω∆n ΩŸa phıÁng ΩÃ tranh ch∂p vËi nh˘ng ngıÈi th∫t s˙ khai kh∏n (nhıng kh·ng c‹ gi∂y tÈ).

Nh° nıËc ph°n n°n r±ng dµn Ω¨ t˙ ΩÊng chi∆m Ω∂t c·ng th‰, kh·ng c‹ cüch g÷ ngØn ΩıÏc. Nhıng mÊt s‚ thµn h°o nhµn sÿ, hÊi Ω„ng, cai t‰ng ho¥c Ω≠i ΩiÀn chð Í nh˘ng t◊nh khüc th÷ l≠i vui mñg v÷ r‚t cuÊc, nh˘ng vÔng Ω∂t n°y rÁi v°o tay h‡. MÊt s‚ ngıÈi Phüp cÒng lÏi dÚng t÷nh th∆ ΩÃ l∫p Ω„n ΩiÀn. Nh° nıËc l≠i xÓc ti∆n viŒc Ω≠c ΩiÀn, ΩÃ ghi v°o bÊ v° Ωünh thu∆. Dµn ΩŸa phıÁng n‰i l≈n tranh ch∂p, ngØn c®n nh˘ng k¿ chi∆m Ωo≠t Ωang mıËn chuy≈n vi≈n Ω∆n Ωo Ω≠c. Ho¥c dµn ΩŸa phıÁng dÔng khœ giËi bæn m° ngØn ch∫n nh˘ng ngıÈi t˙ xıng l° “chð Ω∂t hÏp phüp” Ω∆n Ω›i thµu lÓa ruÊng. Ho¥c h‡ t˙ Ωˆng ΩÁn t∫p thÃ, kæo nhau Ω∆n T›a b‚ (t›a H°nh chünh t◊nh) ΩÃ ng„i l÷, ho¥c t˙ vŒ mÊt cüch tuyŒt v‡ng.

Lu∫t lŒ vÀ trıng kh∏n NhiÀu lu∫t lŒ vÀ trıng kh∏n Ω∂t ruÊng ra ΩÈi, ban Ω∑u thÃ thˆc dÕ dï, l∑n h„i th÷ si∆t

l≠i th≈m kh‹ khØn. Xin lıÏc k≈ nh˘ng nghŸ ΩŸnh cØn b®n, vËi næt chünh : — Nh˘ng nghŸ ΩŸnh nØm 1864, 1871 v° 22/8//1882 : ngo≠i tr˜ nh˘ng Ω∂t Ω¨ canh tüc r„i

ho¥c Ω∂t th‰ cı (Ω¥c biŒt l° Ω∂t th‰ cı Í S°i G›n, ChÏ LËn) th÷ Ω∂t c·ng th‰ cho trıng kh∏n kh·ng, tˆc l° kh·ng bün l≠i b±ng tiÀn. Mu‚n kh∏n th÷ l°m ΩÁn, ghi diŒn tœch, ranh giËi, r„i Ω‹ng thu∆. Nh˘ng nghŸ ΩŸnh tr≈n kh·ng n≈u ΩiÀu kiŒn l° b∞t buÊt ngıÈi trıng kh∏n ph®i khai thüc, kh·ng ΩıÏc bfi Ω∂t hoang (vÀ sau, nghŸ ΩŸnh 15/10/1890 b‰ tÓc chi ti∆t n°y). Tham biŒn chð t◊nh ΩıÏc quyÀn cho trıng kh∏n nh˘ng sÍ Ω∂t nhfi dıËi 20 mπu (nghŸ ΩŸnh 9/6/1886 rÓt l≠i c›n 10 mπu).

— NghŸ ΩŸnh 15/10/1890 b∞t buÊc ph®i canh tüc trong thÈi gian l° 5 nØm cho xong v° ΩŸnh r±ng nh° nıËc c‹ quyÀn l∂y l≠i Ω∂t khi c‹ nhu c∑u c·ng œch (Ω°o kinh, Ω∞p lÊ...)

— NghŸ ΩŸnh 10/5/1893 ΩŸnh r±ng Ω∂t trıng kh∏n kh·ng ΩıÏc Øn d°i theo mæ kinh, mæ s·ng r≠ch quü 1/4 cða chu vi sÍ Ω∂t (trünh trıÈng hÏp ngıÈi tham, ch◊ kh∏n Ω∂t phœa m¥t tiÀn kinh r≠ch, Ω∂t m¥t tiÀn th÷ lu·n lu·n c‹ giü hÁn Ω∂t Í h∫u b‚i).

— NghŸ ΩŸnh 27/1/1896 quy ΩŸnh nh˘ng l‚ Ω∂t Ω¨ xin t≠m kh∏n m° ngıÈi thã k∆ kh·ng nh∫n l°m chð, trıÈng hÏp Ω∂t quü x∂u, th÷ ph®i ho°n tr® l≠i ΩÃ nh° nıËc ∂p cho k¿ khüc.

— NghŸ ΩŸnh 13/10/1910 l∑n Ω∑u ti≈n quy ΩŸnh Ω∂t c·ng th‰ ΩıÏc tı nhµn trıng kh∏n ph®i bün theo giü thu∫n mï, Ω¥c biŒt l° Ω∂t tr„ng cao su. Nh° nıËc chünh thˆc bün Ω∂t c·ng th‰ cho dµn.

NghŸ ΩŸnh cða phð to°n quyÀn ng°y 27/12/1913 v° cða Th‚ng Ω‚c Nam k¸ ng°y 11/11/1914 ΩŸnh r±ng Ω∂t ruÊng ch◊ c∂p vËi ΩiÀu kiŒn l° Ωem Ω∂u giü c·ng khai ho¥c theo thÃ thˆc thu∫n mï. Kh·ng bao giÈ c∂p cho kh·ng (khfii mua) nh˘ng sÍ Ω∂t tr≈n 300 mπu nhı trıËc kia Ω¨ l°m. ViŒc trıng kh∏n Ω∂t tr≈n 1.000 mπu ph®i do phð To°n quyÀn á·ng DıÁng cho phæp.

— NghŸ ΩŸnh cða phð To°n quyÀn ng°y 26/11/1918 b‰ tÓc nghŸ ΩŸnh 27/12/1913 : nh˘ng ngıÈi trong mÊt gia Ω÷nh ch◊ c‹ thÃ xin c∂p cho kh·ng (khfii mua) mÊt l∑n dˆt khoüt t‚i Ωa l° 300 mπu m° th·i. Ch◊ c‹ thÃ xin c∂p cho kh·ng mÊt l∑n thˆ nh÷ l° 300 mπu, n∆u Ω¨ canh tüc xong œt nh∂t l° 4/5 cða sÍ Ω∂t c∂p cho kh·ng l∑n trıËc. V° ΩıÁng s˙ kh·ng ΩıÏc quyÀn xin c∂p cho kh·ng mÊt l∑n thˆ ba. LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 67/67

— NghŸ ΩŸnh 4/10/1928 quy ΩŸnh ch¥t ch¡ viŒc kh∏n Ω∂t, tuyŒt Ω‚i c∂m kh·ng ΩıÏc chi∆m Ω∂t c·ng th‰ theo kiÃu tiÀn tr®m h∫u t∂u, l°m ruÊng r„i sau Ω‹ mËi khai xin v°o bÊ. CÒng v÷ nghŸ ΩŸnh n°y m° s‚ ngıÈi xu‚ng R≠ch Giü, B≠c Li≈u ΩÃ l∫p nghiŒp ph®i gi®m bËt, h‡ ch≤ng c›n cÁ hÊi khai kh∏n nÁi n°o h‡ thœch, d°nh quyÀn ıu ti≈n nhı trıËc kia.

— NghŸ ΩŸnh 25/6/1930 quy ΩŸnh nh˘ng vÔng c›n cho phæp v° nh˘ng vÔng kh·ng c›n cho phæp trıng kh∏n. á≠i khüi, sau khi üp dÚng nghŸ ΩŸnh n°y th÷ ch◊ c‹ kho®ng 150.000 mπu Í B≠c Li≈u v° 80.000 mπu Í R≠ch Giü l° c›n ΩıÏc phæp cho trıng kh∏n m° th·i, l¡ dÿ nhi≈n, ch◊ c›n lo≠i Ω∂t phøn, Ω∂t nıËc m¥c quü th∂p v° x∂u, thi∆u kinh thoüt thðy.

H∫u qu® cða nh˘ng nghŸ ΩŸnh tr≈n l° t≠o ra mÊt th˙c t∆ bi Ωüt. NgıÈi Phüp cho r±ng h‡ c‚ ˚ phüt triÃn ch∆ ΩÊ tiÃu ΩiÀn chð m° th·i nhıng trong th˙c t∆, Ω≠i ΩiÀn chð l≠i phüt triÃn.

Lu∫t ΩŸnh r±ng nh˘ng ph∑n Ω∂t 10 mπu m° tham biŒn chð t◊nh c‹ quyÀn c∂p phüt (g‡i n·m na l° Ω∂t c·ng nghiŒp) kh·ng ΩıÏc phæp bün trong thÈi gian t≠m kh∏n, ch◊ 3 nØm sau khi chünh thˆc l°m sÍ h˘u chð, chð Ω∂t mËi ΩıÏc bün cho ngıÈi khüc. Nhıng th˙c dµn l≠i c‚ ˚ dung tÓng viŒc cho vay n¥ng lÈi, khi∆n ngıÈi tiÃu ΩiÀn chð kh·ng Ωð v‚n canh tüc mang nÏ, v‚n lÈi ch„ng ch∂t Ω∆n mˆc giao ph∑n Ω∂t c·ng nghiŒp cða m÷nh cho k¿ khüc ΩÃ tr˜ nÏ.

MÊt s‚ vi≈n chˆc th˙c dµn Ω¨ b°o ch˘a cho r±ng ch∆ ΩÊ Ω≠i ΩiÀn chð Í Nam k¸, Ω¥c biŒt l° Í cüc t◊nh miÀn Tµy l∑n h„i t˙ n‹ suy sÚp : vÀ lµu vÀ d°i, kh·ng c›n Ω∂t tr‚ng ΩÃ kh∏n th≈m v° gia Ω÷nh ngıÈi Ω≠i ΩiÀn chð l≠i Ω·ng con, Ω∂t chia ra mï Ω∆n ΩÈi chüu nÊi th÷ ch◊ c›n l° tñg m®nh nhfi !

Nh° nıËc c‹ t‰ chˆc nh˘ng nh° bØng Canh n·ng nhıng trong th˙c t∆ ch◊ mÊt s‚ nhfi ΩiÀn chð vay ΩıÏc, h‡ Ωem vÀ cho tü ΩiÀn vay l≠i vËi tiÀn lÈi cao hÁn. NgıÈi Ch° Chetty cÒng cho vay vËi tiÀn lÈi theo lu∫t ΩŸnh (nØm 1930, phfing ΩŸnh h‡ cho ΩiÀn chð Nam k¸ vay kho®ng 30 triŒu Ω„ng) nhıng ngıÈi ΩıÏc vay ph®i chŸu tiÀn lÈi cao, tr≈n gi∂y tÈ ghi Ω¨ nh∫n mÊt ng°n Ω„ng m° th∫t s˙ ch◊ nh∫n c‹ 900.

áiÀn chð cÎ nhfi, lu·n c® ΩiÀn chð cÎ lËn thıÈng thœch vay b≠c lÓa (l∂y b≠c lÓa) cða thıÁng gia Hoa kiÀu v÷ thð tÚc gi∂y tÈ g∑n nhı kh·ng c‹, l∂y tiÀn r„i Ω∆n mÔa th÷ Ωong lÓa tr® l≠i. ThıÁng gia Hu≈ kiÀu Ωıa tiÀn ra mua lÓa khi chıa tËi mÔa, vËi giü r∂t th∂p so vËi giü thŸ trıÈng lÓc g¥t hüi. H‡ thµu lÏi nhiÀu nhıng h‡ khæo Ω‚i x¯ vËi chð ΩiÀn. TÔy giü thŸ trıÈng do h‡ ti≈n Ωoün, tÔy s®n nghiŒp cða ·ng ΩiÀn chð (con nÏ), tÔy s˙ tœn nhiŒm trong quü khˆ m° h‡ cho vay nhiÀu hay œt. Næt Ω¥c biŒt l° trong viŒc cho vay n°y l° n∆u con nÏ gi˙t th÷ h‡ kh·ng cho vay n˘a, g∑n nhı ch≤ng khi n°o h‡ truy t‚ ho¥c nhÈ phüp lu∫t tŸch thu Ω∂t Ωai. TrıÈng hÏp vay tiÀn cða Ch° Chetty ho¥c cða nh° bØng Canh n·ng th÷ trüi ngıÏc l≠i : Øn lÈi r∂t œt nhıng khi th∂t h¬n th÷ Ω∂t Ωai bŸ tŸch k˚.

VÀ ΩŸa t· (lÓa ruÊng) th÷ gi‚ng nhı thÈi Ω°ng c˙u, th˙c dµn Phüp kh·ng Ωıa ra lu∫t lŒ n°o c®, chð ΩiÀn cˆ thfia thu∫n vËi tü ΩiÀn. Giü biÃu ΩŸa t· cao th∂p tÔy theo Ω∂t t‚t x∂u, tÔy theo “l›ng nhµn Ω≠o” cða chð ΩiÀn. Nhıng ta c‹ thÃ n∞m l∂y nguy≈n t∞c : chð ΩiÀn Ω¨ tœnh toün th∫t k˛ ΩÃ Ω∆n khi lÓa chœn, b±ng m‡i cüch, h‡ thµu 80 % s®n lıÏng m° tü ΩiÀn g¥t hüi ΩıÏc. Tü ΩiÀn ch◊ c›n Ωð lÓa ΩÃ mua s∞m qu∑n üo, Øn chÁi trong m∂y ng°y T∆t, ra gi≈ng l° b∞t Ω∑u vay nÏ mËi. NhiÀu chð ΩiÀn tfi ra nhµn Ω≠o, thµu ΩŸa t· r∂t th∂p nhıng b∞t buÊc tü ΩiÀn ph®i vay th≈m tiÀn m¥t v° lÓa ΩÃ Øn vËi t˝ lŒ lÈi quü cao.

Xin miÕn ΩÀ c∫p Ω∆n viŒc t‰ chˆc cho vay cða nh° nıËc v÷ b∂y giÈ trong th˙c t∆, ngıÈi ΩiÀn chð b˙c trung kh·ng hıÍng g÷ rüo. CÒng nhı xin bfi qua viŒc khuy∆n n·ng, viŒc nghi≈n cˆ vÀ k˛ thu∫t tr„ng t◊a, cÔng cüch t‰ chˆc quan süt khœ tıÏng m° tr≈n büo cüo vÀ m¥t chœnh quyÀn th÷ r∂t “ti∆n bÊ”, Ω∑y Ωð. V°o nØm 1930, chñg 30 müy c°y trong v›ng thœ nghiŒm Í cüc ΩiÀn cða ngıÈi Phüp. LıÎi c°y, v›ng g¥t, n‡c c∂y, cµy bã c°o, cüch thˆc trŸ ΩŸnh trµu b› n∆u ΩıÏc c®i ti∆n chÓt œt so vËi thÈi T˙ áˆc th÷ ho°n to°n do ngıÈi ViŒt b°y ra m° th·i.


Trong t‰ng s‚ Ω∂t Ωai tr„ng t◊a Í Nam k¸ l° 2.700.000 mπu, ngıÈi ViŒt Ωˆng t≈n l°m chð ΩıÏc chñg 2.400.000 mπu, tˆc l° 8/9 diŒn tœch. Trong Ω∂t Ωai tr„ng t◊a, n≈n chia ra :

— á∂t tr„ng cao su : 80.000 mπu cða ngıÈi Phüp, ngıÈi ViŒt ch◊ c‹ 5.300 mπu. — á∂t l°m ruÊng : ngıÈi Phüp Ωˆng bÊ 243.000 mπu tˆc l° hÁn 1/10 diŒn tœch t‰ng qu∂t

tr„ng lÓa, con s‚ n°y kÃ lu·n Ω∂t cða ngıÈi ViŒt nh∫p Phüp tŸch ; ngıÈi Phüp chünh g‚c Ωˆng bÊ kho®ng 150.000 mπu.

Cüc b®ng th‚ng k≈ n≈u con s‚ hÁi khüc nhau vÀ chi ti∆t, nhıng Ω≠i ΩÃ cüc t◊nh R≠ch Giü, B≠c Li≈u, C∑n ThÁ l° nÁi t∫p trung Ω≠i ΩiÀn chð v÷ l° Ω∂t mËi.

V˙a lÓa miÀn Nam th°nh h÷nh trong ho°n c®nh mËi áÈi Gia Long, vÔng s®n xu∂t lÓa g≠o nhiÀu nhˆt cða Ω∂t Gia áŸnh n‹i chung l° vÔng

G› C·ng, thuÊc tr∂n áŸnh TıÈng. Khi ngıÈi Phüp Ω∆n, trung tµm ΩiÃm cða v˙a lÓa di chuyÃn l∑n h„i vÀ miÀn Tµy Nam.

Mu‚n c‹ lÓa g≠o th¥ng dı ΩÃ xu∂t c®ng, c∑n hai ΩiÀu kiŒn : — DiŒn tœch canh tüc rÊng. — Dµn s‚ ΩŸa phıÁng œt, mˆc ti≈u thÚ t≠i chÂ kh·ng cao. Sau Ωµy l° v°i con s‚ vÀ diŒn tœch canh tüc cða tñg t◊nh. ThÈi Phüp thuÊc, viŒc phµn

chia ranh giËi cüc t◊nh kh·ng Ω„ng ΩÀu, t◊nh th÷ quü lËn, t◊nh th÷ quü nhfi. S‚ lıÏng Ω∂t Ωai ch◊ l° ch◊ dπn, v÷ Ω∂t t‚t x∂u khüc nhau.

NØm 1873 : ChÏ LËn 37.340 mπu (t◊nh ChÏ LËn g„m C∑n áıËc, C∑n GiuÊc l° nÁi s®n xu∂t lÓa

t‚t v° nhiÀu) M˛ Tho 34.238 Vÿnh Long 28.784 G› C·ng 28.146 (G› C·ng l° t◊nh c‹ diŒn tœch t‰ng quüt r∂t nhfi nhıng Ωˆng h≠ng

tı vÀ Ω∂t canh tüc, tˆc l° vπn c›n gi˘ vŸ trœ b˙c nhˆt). NØm 1900 : S‹c TrØng 158.439 mπu (Ωˆng Ω∑u Nam k¸) C∑n ThÁ 124.588 Tr° Vinh 120.419 M˛ Tho 91.748 NØm 1930 : R≠ch Giü 358.900 mπu (Ωˆng Ω∑u Nam k¸) B≠c Li≈u 330.030 S‹c TrØng 212.909 C∑n ThÁ 205.000 Long Xuy≈n 186.049 (Ωa s‚ lÓa s≠, g≠o x∂u) M˛ Tho 154.662 (dµn Ω·ng ΩÓc, mÊt ph∑n lÓa s≠ phœa á„ng Thüp) Tr° Vinh 152.000 Theo P. Bernard, m∂y t◊nh R≠ch Giü, C∑n ThÁ, S‹c TrØng, B≠c Li≈u, Tr° Vinh l° v˙a

lÓa th∫t s˙ cða Nam k¸ ΩÃ xu∂t c®ng. NØm t◊nh n‹i tr≈n g„m 966.000 mπu ruÊng, nh˘ng nØm b÷nh thıÈng cung c∂p hÁn phµn n¯a t‰ng s‚ lÓa xu∂t c®ng cða á·ng DıÁng. Cüc t◊nh ∂y xu∂t c®ng 986.000 t∂n. Dµn s‚ trong hiŒn t≠i (Í cüc t◊nh vã kÃ, kho®ng nØm 1930) phfing chñg 1.130.000 ngıÈi, tœnh Ω‰ Ω„ng mÂi mπu ruÊng l° 1,15 ngıÈi v° mÂi mπu ruÊng xu∂t c®ng ΩıÏc mÊt t∂n. LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 69/69

Theo büc sÿ Tr∑n Nhı Lµn th÷ bu‰i b÷nh thıÈng trıËc khi x®y ra kinh t∆ khðng ho®ng, Nam k¸ v° Cao Mi≈n mÂi nØm xu∂t c®ng 1.300.000 t∂n g≠o; trong s‚ n°y c‹ 200.000 t∂n g≠o cða vÔng Battambang (Cao Mi≈n) v° 900.000 t∂n cða miÀn H∫u giang.

NhiÀu t°i liŒu ΩÀ c∫p Ω∆n viŒc Ω°o kinh xem l° y∆u t‚ quan tr‡ng ΩÃ v˙a lÓa th°nh h÷nh vËi cüc chi ti∆t k˛ thu∫t. Xin ghi l≠i v°i næt chünh :

— VÔng C∑n ThÁ Ω°o t˜ 1890 Ω∆n 1900 : kinh Tr° ∆t, kinh X° No, kinh Long M˛, Bassac (g‡i n·m na l° kinh Lüi Hi∆u); t˜ 1900 — 1920 : kinh Th‚t N‚t qua Gi„ng RiÀng, kinh ThËi Lai, ç M·n, Xuµn H›a, Phong áiÀn, Cüi RØng, Tr° L„ng, kinh Cüi V„n...

— VÔng S‹c TrØng : Ω°o t˜ 1890 — 1900 : kinh Bocquillon, kinh Saintenoy...; t˜ 1900 — 1920 : kinh PhÚng HiŒp, S‹c TrØng (1905), kinh Maspæro (1911), kinh Cüi Tr∑u (1914—1917), kinh Quan lÊ, Nhu Gia (1925), kinh Cüi Tr∑u qua Ch°ng Ræ (1917), kinh N°ng RÀn (1911), kinh Ti∆p Nh˙t (1911)...

MÊt ph∑n lËn kinh do xüng Ω°o tñg ch¥n, s¯a ch˘a nËi rÊng v° væt tËi væt lui nhiÀu l∑n; mÊt s‚ kinh th÷ Ω°o tay, b∞t dµn l°m xµu. T◊nh R≠ch Giü ΩıÏc ®nh hıÍng t‚t nhÈ m∂y con kinh Ω°o t˜ C∑n ThÁ v° S‹c TrØng Øn qua.

áÃ nhi≈n cû v˙a lÓa H∫u giang cÒng l° v˙a lÓa quan tr‡ng cða Nam k¸ v° ViŒt Nam, chÓng t·i ch‡n ba t◊nh R≠ch Giü, B≠c Li≈u v° C∑n ThÁ.

R≠ch Giü v° B≠c Li≈u l° hai t◊nh r∂t mËi m° viŒc khai kh∏n vπn chıa ho°n t∂t mï Ω∆n khi ngıÈi Phüp rÈi xˆ Nam k¸. Nghi≈n cû hai t◊nh n°y, ta th∂y rfl viŒc l°m cða ngıÈi Phüp v° nh˘ng næt Ω¥c biŒt cða vÔng Ω∂t rÊng ngıÈi thıa m° vÔng TiÀn giang kh·ng c‹.

T◊nh C∑n ThÁ ΩiÃn h÷nh cho s˙ sung tÓc cða H∫u giang, nÁi g‡i l° thð Ω· miÀn Tµy, vËi nhiÀu Ω„n ΩiÀn cða Phüp. MÊt ph∑n Ω∂t cða C∑n ThÁ Ω¨ ΩıÏc khai kh∏n t˜ thÈi Minh M≠ng, T˙ áˆc. C∑n ThÁ l° nÁi ngıÈi ViŒt chi∆m Ωa s‚, phong tÚc thu∑n tÚc, nıËc ng‡t, Ω∂t t‚t, ΩıÈng giao th·ng thu∫n lÏi vÀ S°i G›n, vËi vÔng Ng® B®y (PhÚng HiŒp), mÊt qu∫n th°nh h÷nh nhÈ viŒc Ω°o kinh thÈi Phüp thuÊc.


2.3) VÔng R≠ch Giü Ω∂t rÊng ngıÈi thıa

R≠ch Giü l° h∫u b‚i khü rÊng cða bÈ biÃn vŸnh Xi≈m La. BÈ biÃn t˜ R≠ch Giü (v°m s·ng Cüi LËn) Øn vÀ phœa Nam l° khu rñg süc vËi cµy m∞m, cµy giü, cµy c‹c, lo≠i cµy t≠p kh·ng Ωem hu≈ lÏi g÷ Ωüng kÃ, tr˜ hu≈ lÏi süp v° m∫t ong, ho¥c cua, ba khœa s‚ng nhun nhÓc trong bï bÔn (khu v˙c cða cµy ΩıËc ch◊ Í vÀ phœa c˙c Nam t∫n mÒi C° Mau). H∫u b‚i tˆc l° sau lıng, giüp v°o rñg süc. C‹ thÃ n‹i Ω∂t R≠ch Giü l° rñg tr°m minh m·ng, nhiÀu phøn v° th∂p; xa bÈ biÃn h°ng Ω·i chÚc cµy s‚ ng°n vπn c›n l° rñg tr°m c∑m thðy (tr∑m thðy). N‰i danh nhˆt l° U Minh ThıÏng v° U Minh H≠. U Minh ThıÏng l° rñg ch„i, c‹ tñg lflm “Ω∂t chüy” (than bÔn) n±m b≈n t® ng≠n s·ng Cüi LËn. U Minh H≠ l° rñg tr°m t‚t v° m‡c d°y, d‡c ven biÃn ch≠y d°i tËi C° Mau. á∂t R≠ch Giü khi ngıÈi Phüp Ω∆n hÿ c›n nhiÀu c‡p, kh◊, s∂u, heo rñg, hu≈ lÏi chünh vπn l° m∫t v° süp (nhÈ b·ng cµy tr°m, cµy giü). Ngo°i ra c›n cµy tr°m (l°m cði, cÊt nh°), lü dã nıËc (ΩÃ lÏp nh°), cü Ω„ng v° cü biÃn. áüng chÓ ˚ l° voi thıÈng tËi lui cünh Ω„ng n‚i liÀn vËi C∑n ThÁ m° Øn lau s∫y.

Hai con s·ng Ωüng kÃ l° Cüi Bæ v° Cüi LËn t˜ Ω∂t th∂p phœa á·ng ch®y ra vŸnh Xi≈m La, hiŒp l≠i Í mÊt v°m khü rÊng. Hai con s·ng n°y chia ra nhiÀu nhünh nh‹c. Ng‡n s·ng Cüi Bæ Øn qua r≠ch C∑n ThÁ, vÀ bÈ H∫u giang. S·ng Cüi LËn Øn xu‚ng Ba Xuy≈n, thuÊc S‹c TrØng ho¥c xu‚ng phœa chÏ C° Mau nhıng l° nh˘ng ΩıÈng li≈n l≠c nhfi bæ, v°o mÔa n∞ng c‹ nhiÀu ch¥ng c≠n v° h¬p, Ω∑y cfi. Dµn Í vÔng R≠ch Giü, trıËc khi Ω°o kinh xüng, ph∑n lËn s‚ng nhÈ nıËc mıa, tr˜ trıÈng hÏp chÏ R≠ch Giü hˆng nıËc ng‡t t˜ kinh Tho≠i H° (Ω°o t˜ cu‚i ΩÈi Gia Long) n‚i qua H∫u giang. Gi∆ng c‹ thÃ Ω°o tr≈n m∂y gi„ng cao rüo, ch∞c thŸt b≈n bÈ s·ng. VÔng ven biÃn vŸnh Xi≈m La ΩŸnh cı ΩıÏc l° nhÈ nıËc su‚i chÍ t˜ H›n Tre. B≈n bÈ Cüi LËn, Cüi Bæ v° cüc phÚ lıu, r®i rüc nhiÀu gi„ng, nhiÀu g›, nÁi ngıÈi Mi≈n Ω∆n l∫p tñg s‚c : nh˘ng ‚c Ω®o hoang v∞ng, chung quanh l° rñg che kœn chµn trÈi. MuÂi m›ng, r∞n v° v· s‚ chim c› tha h„ n∏y nÍ.

TrıËc ΩÈi Gia Long, dµn chÓng Ω¨ ch‡n l˙a v°i g› cao l∫p ΩıÏc b®y x¨ theo s·ng Cüi Bæ v° chÏ R≠ch Giü (t‰ng Ki≈n áŸnh), b‚n x¨ theo s·ng Cüi LËn (t‰ng Thanh Giang). Nhıng dµn s‚ ngıÈi Mi≈n v° diŒn tœch ruÊng Ω∂t do h‡ canh tüc t˜ xıa vπn Ωüng kÃ tuy kh·ng c‹ con s‚ chünh thˆc. œt ra h‡ cÒng dı kh® nØng t˙ tÓc vÀ lÓa g≠o. Í R≠ch Giü, ngıÈi Mi≈n Ωˆng v°o h°ng Ω∑u (R≠ch Giü : 80.000 ngıÈi, Tr° Vinh : 80.000, S‹c TrØng : 50.000, Chµu á‚c : 30.000, B≠ch Li≈u : 23.000).

Vÿnh Long m∂t, H° Ti≈n l≠i m∂t, th˙c dµn chi∆m huyŒn Ki≈n Giang kh·ng t‚n mÊt phüt Ω≠n. Vi≈n tham biŒn Ω∑u ti≈n l° Luro. Paulin Vial Ω∆n R≠ch Giü thanh tra nhıng nØm sau NguyÕn Trung Tr˙c Ωünh mÊt tr∫n th∑n t÷nh, gi∆t g∑n tr‡n ngıÈi Phüp vã lœnh vã vi≈n chˆc Í t◊nh lˇ n°y (16/6/1868).

D≠o ∂y, R≠ch Giü l° h®i c®ng t∂p n∫p, t°u bu„m H®i Nam tËi mua bün luµn lıu gi˘a khu v˙c Cao Mi≈n (thıÁng c®ng Kampot), Xi≈m (V‡ng Cüc), Tµn Gia Ba v° Nam DıÁng. Nh° c¯a san süt Í hai bÈ r≠ch süt v°m biÃn. Tho≠t ti≈n, h≠t R≠ch Giü bao g„m lu·n tr‡n mÒi C° Mau, tˆc l° huyŒn Ki≈n Giang v° huyŒn Long Xuy≈n thÈi T˙ áˆc. S·ng r≠ch nhfi ch±ng chŸt, thüng n∞ng dÔng kh·ng ΩıÏc, ch◊ thu∫n lÏi cho ghe xu„ng cÎ nhfi. NhiÀu con ΩıÈng m›n d°nh ri≈ng cho dµn ΩŸa phıÁng s¯ dÚng Í nÁi Ωi bÊ kh·ng ΩıÏc Ωi xu„ng kh·ng xong; Ω‹ l° ΩıÈng cÊ, dÔng cÊ c‹ trµu kæo (kh·ng bünh xe, kiÃu cÊ trıÏt tuy∆t Í B∞c Ñu). Mï Ω∆n nØm 1879, vÔng R≠ch Giü c›n trong v›ng thüm hiÃm cða th˙c dµn, b®n Ω„ chıa ΩıÏc chœnh xüc, nhiÀu con r≠ch dµn chÓng s¯ dÚng ΩıÏc nhıng chıa ghi, l≠i c›n vŸ trœ nhiÀu x‹m nhfi ∏n lünh Í ng‡n r≠ch cða b‡n ngıÈi Ω‚n cði l∫u thu∆ ho¥c Øn ong (l∂y süp v° m∫t). B‡n thÏ rñg s¯ dÚng nh˘ng con ΩıÈng quanh co ΩÃ chÍ cði l∫u thu∆. ViŒc cai trŸ Í th·n qu≈ xa t◊nh lˇ chıa th°nh nÀn n∆p. Theo büo cüo cða tham biŒn th÷ nØm 1879, t◊nh n°y tuyŒt nhi≈n LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 71/71

chıa c‹ ΩŸa bÊ, t∂t c® Ω∂t trong t◊nh ΩÀu ΩıÏc xem nhı l° c·ng ΩiÀn. HıÁng chˆc l°ng k≈ khai diŒn tœch t‰ng quüt, chŸu thu∆ r„i gün æp l≠i cho dµn. V°i ngıÈi t˙ nh∫n l° chð cða ph∑n Ω∂t Ωang canh tüc, v÷ chœnh h‡ khai phü ho¥c do cha m¬ ΩÃ l≠i. TrıÈng hÏp l°ng Vÿnh LÊc (vÔng Ngan Dã, c›n g‡i l° Ngan Gã) : hıÁng chˆc l°ng chŸu thu∆ ΩiÀn l° 406 quan ΩÃ r„i b∞t buÊc dµn g„m Ωa s‚ l° Cao Mi≈n ph®i Ω‹ng g∂p Ω·i g∂p ba. HıÁng chˆc cˆ Í kh·ng m° hıÍng, Ω∆n ΩÊ dµn ΩŸa phıÁng phπn nÊ, Ω›i t®n cı lu·n qua S‹c TrØng n∆u h‡ kh·ng ΩıÏc phæp l∫p mÊt l°ng ri≈ng.

á∑u nØm 1880, tham biŒn chð t◊nh l°m tÈ tr÷nh vÀ t÷nh h÷nh thu∆ kh‹a v° d˙ ün thµu nhı sau (R≠ch Giü v° C° Mau) :

— Thu∆ ΩiÀn Ønm 1879 : 11.068 quan, tœnh tr≈n t‰ng s‚ Ω∂t ruÊng v° rπy l° 2.847 mπu. Dµn Ωinh g„m ngıÈi ViŒt v° Cao Mi≈n : 2744 ngıÈi (2.010 ViŒt v° 734 Mi≈n). M∂y gi„ng chung quanh chÏ R≠ch Giü tr„ng xo°i, v÷ lµu nØm n≈n h‹a xo°i rñg. NgıÈi

Hu≈ kiÀu v° ngıÈi Minh HıÁng l°m rπy rau c®i, Ω∂t ngo≠i · cÒng nhı t≠i chÏ ΩÀu kh·ng c‹ bÊ s‰ chi c®.

Thu∆ kiÃm lµm th∂t thµu, dµn chÓng læn Ω‚n cµy tr°m trong rñg r„i theo ΩıÈng quanh n¿o t∞t m° chÍ qua S‹c TrØng thay v÷ Ωi ngang qua tr≠m kiÃm soüt.

Ngu„n lÏi lËn nhˆt cða ngµn süch vπn l° thu∆ phong ng≠n (Ω∂u giü tñg l· rñg cho dµn khai thüc süp, m∫t) : nØm 1879 Ω¨ thµu : 29.546 quan (trong khi thu∆ ΩiÀn ch◊ c‹ 11.068 quan).

Ngu„n lÏi thˆ y∆u l° Ω∂u th∑u sµn chim : nØm 1879 Ω¨ thµu : 25.000 quan. T‹m l≠i, nØm 1880, R≠ch Giü kh·ng ΩıÏc chünh phð Nam k¸ chÓ ˚ nhiÀu. Ri≈ng vÀ

sµn chim th÷ cüc vi≈n t◊nh trıÍng xem nhı l° “k¸ quan”. Tuy nhi≈n, nh˘ng ngu„n lÏi süp m∫p cÔng l° sµn chim gi®m bËt trong nh˘ng nØm sau, dµn phü rñg l∑n h„i ΩÃ bün cµy. Cµy tr°m tuy kh·ng l° danh mÊc nhıng l°m cÊt nh° r∂t t‚t, bün qua cüc t◊nh lµn c∫n. Sµn chim mÂi l∑n khai thüc l° gi∆t c® trØm ng°n con vã lËn vã nhfi ΩÃ l∂y l·ng k∆t qu≠t.

Trong khi ∂y Í mÊt t◊nh xıa nhı t◊nh Sa áæc (tˆc huyŒn Vÿnh An, t◊nh An Giang ΩÈi T˙ áˆc, thuÊc tr∂n Vÿnh Thanh ΩÈi Gia Long) dµn s‚ v° bÊ ΩiÀn Ω¨ khü r°nh m≠ch :

ChÓng ta th¯ so sünh t≠m. DiŒn tœch ruÊng vıÈn v° rπy, trong bÊ s‰ cða Phüp mËi l∫p : R≠ch Giü 2.2847 mπu Sa áæc 53.386 Dµn Ωinh Í R≠ch Giü, C° Mau 2.744 ngıÈi Sa áæc 128.902 ngıÈi V÷ l° t◊nh xıa, Í Sa áæc nhiÀu vÔng Ω·ng ΩÓc, m∫t ΩÊ cao Ω∆n 241 ngıÈi mÂi cµy s‚

vu·ng, Ω∂t bŸ c∞t manh mÓn theo ch∆ ΩÊ tiÃu ΩiÀn chð, nh˘ng sÍ Ω∂t dıËi 5 mπu chi∆m 4/10 cða t‰ng s‚ Ω∂t khai thüc. V° 6/10 cða Ω∂t khai thüc l° Ω∂t th‰ cı v° vıÈn tıÏc.

Süu nØm sau, nØm 1886, t÷nh h÷nh t◊nh R≠ch Giü b∞t Ω∑u kh® quan hÁn. Büo cüo cða tham biŒn ng°y 8/8/1886 n≈u v°i chi ti∆t :

— Trong 7 ngıÈi dµn, t˝ lŒ l° 4 ngıÈi Cao Mi≈n, 3 ngıÈi ViŒt. — Bi∆n c‚ Í Kinh th°nh Hu∆ (vÚ T·n Th∂t Thuy∆t v° vua H°m Nghi 1885) ch≤ng gµy

xÓc ΩÊng g÷ rfl rŒt trong dµn gian; — áıÈng bÊ quü œt, dµn chÓng ao ıËc ΩıÈng thðy phüt triÃn th≈m. M‡i viŒc x≈ dŸch ΩÀu

dÔng ΩıÈng thðy. — Dµn ra chÏ mua bün thıÈng dÔng ΩıÈng biÃn cho nhanh hÁn. Í vÔng Cüi LËn (MÒi

G®nh) n≠n ch÷m ghe thıÈng x®y ra. — NØm 1883, Ω¨ b∞t dµn xµu Ω°o con kinh, g‡i l° kinh çng HiÃn, ΩÃ Ωi t˜ s·ng Cüi Bæ,

t˜ r≠ch T° Ni≈n ra chÏ m° khfii vıÏt biÃn. Kinh n°y ti∆p tÚc Ω°o Ω∆n nØm 1886. áıÈng li≈n


l≠c t˜ R≠ch Giü Ω∆n Chµu á‚c g∑n nhı kh·ng c‹, dµn chÓng dÔng xu„ng nhfi, theo ΩıÈng quanh len lfii gi˘a rñg tr°m.

— á°o xong con kinh t˜ C≠nh áÀn Øn xu‚ng C° Mau (kinh B≠ch Ngıu), dÔng dµn xµu l°ng Vÿnh LÊc.

— Con lÊ chi∆n lıÏc quan tr‡ng nhˆt trong t◊nh ch≠y t˜ chÏ R≠ch Giü v· Minh LıÁng (kho®ng 15 cµy s‚). Minh LıÁng l°m x‹m sung tÓc t˜ lµu ΩÈi, g„m Ωa s‚ ngıÈi Mi≈n. LÊ n°y v≠ch s≥n h„i xıa, nay tu b‰ l≠i ΩÃ Ωem thÁ t˜, ch≠y ng˙a.

— TrıÈng h‡c t≠i t◊nh lˇ lÏp lü, ngıng d≠y t˜ m∂y nØm qua Ωang b∞t Ω∑u ho≠t ΩÊng trÍ l≠i.

— NØm 1885, trong to°n t◊nh c‹ 6 trıÈng t‰ng, trıÈng Í Minh LıÁng kh·ng Ωem l≠i k∆t qu® v÷ thi∆u giüo vi≈n.

— Dµn bÊ chŸu thu∆ nØm 1883 l° 8.000 ngıÈi, nØm 1886 l° 10.000 ngıÈi. K∆t qu® n°y thµu ΩıÏc l° nhÈ l∫p bÊ k˛ lıÎng hÁn trıËc.

— BÊ ΩiÀn nØm 1883 : 8000 mπu; nØm 1886 : 10000 mπu. á∂t ruÊng kh‹ kiÃm soüt v÷ dµn l°m ruÊng kh·ng ΩÀu, hÕ th∂t mÔa th÷ h‡ dÈi chÂ.

NhiÀu vÔng Ω∂t 3 nØm mËi c‹ l°m mÊt mÔa ruÊng. T≠i chÏ, t˜ 4 nØm qua Ω¨ l∫p mÊt l› g≠ch nhıng x∂u vÀ ph∏m ch∂t. V÷ chıa c∂p b±ng

khoün th‰ cı n≈n ch≤ng ai düm xµy nh° g‹i, sÏ sau n°y bŸ Ωu‰i. — ViŒc mua bün xüo trÊn v÷ giü tiÀn k¡m bŸ sÚt. TiÀn Ωi∆u (b±ng Ω„ng phi∆u) l≠i kh‹

x°i, nh° nıËc phüt ra khi dµn l¨nh ngµn phi∆u, nhıng dµn Ωem tiÀn Ωi∆u Ω‹ng trÍ l≠i cho “c·ng xi” khi mua ü phiŒn v° rıÏu.

T‹m l≠i, t◊nh R≠ch Giü (g„m lu·n C° Mau) l° mi∆ng m„i kh‹ nu‚t so vËi cüc t◊nh miÀn TiÀn giang nhı Sa áæc, M˛ Tho, Vÿnh Long ho¥c Long Xuy≈n. Hu≈ lÏi, thu∆ kh‹a quü th∂p kæm. Cüc vi≈n tham biŒn kh·ng r°nh vÀ h°nh chünh, nh˘ng b®n phÓc tr÷nh chünh thˆc gÍi vÀ cho Giüm Ω‚c NÊi vÚ vÀ h÷nh thˆc cÒng nhı nÊi dung g∑n nhı l° thÁ ri≈ng gÍi cho b≠n, vi∆t thüu, büo cüo Ω≠i khüi v°i næt, nh∫n xæt tÔy hˆng, kh·ng thˆ t˙.

Trong th˙c t∆, mu‚n büo cüo k˛ lıÎng cÒng kh·ng ΩıÏc v÷ t◊nh n°y vã khi mËi th°nh l∫p Ω¨ thi∆u ngıÈi hÏp tüc; cüc t◊nh TiÀn giang d∑u sao Ωi n˘a cÒng thã mÊt s‚ ngıÈi lŸch l¨m bi∆t ch˘ nho ho¥c ch˘ qu‚c ng˘, am hiÃu ΩŸa phıÁng. Sau cuÊc Ωünh Óp Ω„n chÏ R≠ch Giü v°o nØm 1868, ngıÈi Phüp nghi kˇ t∂t c® ngıÈi ViŒt v÷ Ωa s‚ lœnh m¨ t°, Ω∆n vi≈n qu®n m¨ t° cÒng ΩÀu l°m nÊi ˆng. Th˙c dµn kh·ng mu‚n x°i ngıÈi ViŒt Í R≠ch Giü v° nhµn dŸp tu ch◊nh l≠i bÊ müy cai trŸ, chÓng c‚ ˚ dÔng ngıÈi Mi≈n ΩÃ trŸ ngıÈi ViŒt, c‰ xu˚ chia r¡. V°i ngıÈi h˘u c·ng ΩıÏc nµng l≈n l°m huyŒn, b∂y giÈ Ω‹ng vai phÚ tü cða tham biŒn ΩÃ cai trŸ, Ωi ΩiÀu tra miÀn qu≈. áµy l° nh˘ng ngıÈi kæm vØn h‹a, hüo süt, ham danh v‡ng. Nh˘ng ngıÈi Mi≈n ho¥c Mi≈n lai T°u n°y ΩÀu l∂y t≈n h‡ nhı ngıÈi ViŒt :

— Ph‹ qu®n m¨ t° ngıÈi Mi≈n t≈n l° Cao Thi≈n g‡i n·m na l° ph‹ qu®n Thi≈n l°m phð, l∫p c·ng sau cuÊc khÍi nghÿa NguyÕn Trung Tr˙c b±ng cüch ΩiÀm ch◊, b∞t gi∆t. NØm 1873, ngh◊ viŒc v÷ gi° (60 tu‰i), Phüp cho chˆc ph‹ qu®n l° ΩÃ tıÍng lŒ c·ng lao, ch≤ng c‹ nØng l˙c chuy≈n m·n g÷ c®.

— HuyŒn Xi≈u ΩıÏc l°m huyŒn sau khi NguyÕn Trung Tr˙c rÓt khfii R≠ch Giü, ki≈u h¨nh tËi mˆc düm t‚ cüo chuyŒn x∂u cða tham biŒn R≠ch Giü l≈n quan tr≈n. Tüm thüng sau khi nh∫n chˆc th÷ bŸ Phüp cüch chˆc.

— HuyŒn Tr∑n LıÁng Xuµn, cÒng ngıÈi Mi≈n ΩıÏc tin c∫y cho tr∂n nh∫m vÔng Minh LıÁng, khu v˙c Ω·ng dµn v° ph÷ nhi≈u. T˙ xıng trong c·ng vØn “Ki≈n Giang huyŒn, Tri huyŒn Tr∑n LıÁng Xuµn”, ΩıÏc gi˘ mÊt kh∏u sÓng lÚc, 2 kh∏u sÓng hai l›ng, 1 kh∏u sÓng 1 l›ng, 4 cµy giüo, 1 kh∏u sÓng Le Faucheux.


— TrŸnh LÚc Y, ngıÈi Mi≈n, tñg ΩıÏc c˙u tr°o phong chˆc cai t‰ng, cı ngÚ vÔng üp lÚc (R≠ch T÷a, Thðy LiÕu) r„i theo Phüp. Sau thÈi gian l°m cai t‰ng d°i d≥ng l° 48 nØm, th∂m mŒt xin ngh◊, ΩıÏc huy chıÁng b≠c h≠ng nhˆt.

— Cai t‰ng H° M˛ Phi∆n (t≈n ngo°i l° Ph∆n) ngıÈi T°u lai Mi≈n l°m vua mÊt cfli Í t‰ng Ki≈n H®o, ch˘ nghÿa kæm, ΩıÏc s∞m 4 cµy müc th·ng cho b‡n hÊ vŒ khi Ωi h∑u quan v÷ ΩıÈng sü c›n rñg r∫m (con v° chüu ΩÀu l°m cai t‰ng n‚i ti∆p Ω∆n nØm 1945).

— Cai t‰ng Tr∑n Quang Huy (con cða cai t‰ng Tr∑n Quang S·) cÒng ngıÈi Mi≈n, l°m ph‹ t‰ng Ki≈n H®o. Cai t‰ng S· t∫n tÚy vËi th˙c dµn t˜ bu‰i Ω∑u, bŸ nghÿa quµn cða NguyÕn Trung Tr˙c gi∆t. Sau Ω‹, Phüp ban chˆc ph‹ t‰ng cho Huy l° nghÿ tËi c·ng lao cða cha. Ng°y trıËc, Phüp cho t‰ng S· hai cµy sÓng, sÓng n°y giao l≠i cho Huy.

NgıÈi ViŒt Nam duy nhˆt ΩıÏc Phüp tin c∫y ban chˆc cai t‰ng l° NguyÕn VØn NguÁn, coi t‰ng Ki≈n áŸnh, ngÚ Í Tµn HÊi, mÊt l°ng Ω·ng dµn khi Phüp Ω∆n v° c‹ c·ng lËn l° büo tin trıËc cho t≈n tham biŒn R≠ch Giü vÀ viŒc NguyÕn Trung Tr˙c s∞p t∂n c·ng nhıng t≈n tham biŒn kh·ng tin lÈi (v÷ oün x¨ NguÁn n≈n nghÿa quµn cða NguyÕn Trung Tr˙c Ω¨ gi∆t lµy mÊt s‚ ngıÈi c·ng giüo Í Tµn HÊi, x‹m cða NguÁn cı ngÚ). Cai t‰ng NguÁn l°m chÓa mÊt vÔng, ΩıÏc c∂p cho 6 kh∏u sÓng, Ω¥c biŒt l° 1 kh∏u th∑n c·ng m° quµn sÿ cða NguyÕn Trung Tr˙c bfi rÁi l≠i.

VËi b‡n cÊng s˙ vi≈n nhı th∆, cüc tham biŒn Í giai Ωo≠n Ω∑u tfi ra chün n®n. Chung quanh chÏ, ngo°i v°i x‹m Ω·ng ΩÓc l° rñg r∫m, h‡ kh·ng mu‚n Ωi thanh tra. Mï Ω∆n nØm 1901, vi≈n b∆p tr≠m (Ωi thÁ t˜ c·ng vØn, ng≠ch b∆p) c›n k≈u n°i ΩÃ xin ΩıÏc gi˘ cµy sÓng v÷ vÔng Ngan Dã (l°ng Vÿnh LÊc) l° nÁi nguy hiÃm, kh‹ di chuyÃn, Ωi trüt cho l°ng n‡ l°ng kia th÷ ΩıÈng Ωi rñg bÚi v∞ng v¿ quü, “c‹ nhiÀu l∑n t·i g¥p c‡p n‹ l°m d˘ vËi t·i, th÷ t·i cÒng nhÈ c‹ cµy sÓng t·i b∞n n‹ ch∆t, c‹ khi n‹ ra phü x‹m l°ng th÷ ngıÈi ta tËi k≈u t·i cÔng Ωi cû giÓp m° b∞n cho Ω¥ng b÷nh an trong x‹m”.

V÷ kh·ng th∂y c‹ hu≈ lÏi d„i d°o vÀ thu∆ mü trong tıÁng lai g∑n n≈n v°o kho®ng 1889, h≠t R≠ch Giü bŸ süp nh∫p v°o h≠t Long Xuy≈n cho ΩÎ t‚n kæm vÀ m¥t b‚ trœ cÁ sÍ h°nh chünh cÔng l° lıÁng b‰ng nhµn vi≈n. R≠ch Giü lÓc b∂y giÈ tr≈n con d∂u chünh thˆc l° “Ki≈n Giang huyŒn” cða t◊nh Long Xuy≈n, c›n con d∂u cða tham biŒn Long Xuy≈n ghi “Arrondissement de Long Xuy≈n” chœnh gi˘a l° “Long Xuy≈n, R≠ch Giü”.

Nhıng Ω·i nØm sau, R≠ch Giü tüch trÍ l≠i l°m mÊt t◊nh nhı trıËc, chünh phð Ωang trÔ liŒu k∆ ho≠ch khai thüc quy m· vÔng H∫u giang vËi ngµn süch cða chünh qu‚c cho mıÏn : Ω°o kinh n‚i liÀn t˜ vŸnh Xi≈m La l≈n S°i G›n.

Ch◊nh Ω‚n t◊nh lˇ R≠ch Giü v° cüc vÔng phÚ c∫n ChÏ R≠ch Giü l° cÁ sÍ t‚t vËi gi„ng cao rüo süt bÈ biÃn, l≠i c›n nhiÀu gi„ng Ω∂t ph÷

nhi≈u vÔng phÚ c∫n. Quy ch∆ kh∏n Ω∂t Ω¥t ra r°nh m≠ch, cüc t◊nh miÀn TiÀn giang kh·ng c›n Ω∂t t‚t v· chð khi∆n nhiÀu ngıÈi Ω‰ x· vÀ R≠ch Giü l° nÁi dÕ l°m Øn, Ω¥c biŒt l° dµn t˜ Long Xuy≈n Ω∆n. Thüng 10/1895, chð t◊nh büo cüo vÀ Th‚ng Ω‚c Nam k¸ vËi ˚ ki∆n cða HÊi Ω„ng ΩŸa h≠t Ωıa nhiÀu ΩÀ nghŸ :

— T˜ v°i nØm qua dµn s‚ gia tØng g∂p Ω·i. — DiŒn tœch canh tüc tØng hÁn 10 l∑n. — áÀ nghŸ væt kinh R≠ch Giü, Long Xuy≈n (Tho≠i H°) ΩÃ t°u LÚc t◊nh t˜ S°i G›n Ω∆n

chÏ R≠ch Giü œt nhˆt l° 3 l∑n trong mÂi tu∑n nhı cüc t◊nh khüc. B∂y lµu, R≠ch Giü v° H° Ti≈n kh·ng c‹ chuy∆n n°o trong tu∑n (tˆc l° kho®ng 10 ng°y mËi c‹ mÊt chuy∆n).

— B®o vŒ bÈ biÃn R≠ch Giü Ωñg cho lÍ, b±ng cüch c∏n Ωü m° ch∫n s‹ng biÃn. á„ng thÈi, xµy mÊt con Ω≈ b±ng Ωü ch≠y ra ngo°i biÃn ΩÃ v°o mÔa h≠n t°u bø c‹ thÃ c∂t h°ng h‹a (nhıng kh·ng th˙c hiŒn ΩıÏc).


B∂y lµu ΩıÈng giao th·ng t˜ R≠ch Giü l≈n S°i G›n kh‹ khØn v÷ kinh Tho≠i H° quü c≠n, nhˆt l° v°o mÔa h≠n. H°nh khüch t˜ S°i G›n Ω∆n R≠ch Giü dÔng xe l¯a S°i G›n, M˛ Tho, r„i Ωi t°u LÚc t◊nh t˜ M˛ Tho Ω∆n Long Xuy≈n. T˜ Long Xuy≈n, dÔng ghe m° chøo ch‚ng qua R≠ch Giü.

áÃ thi∆t k∆ t◊nh lˇ, nØm 1896, 4 x¨ Vÿnh L≠c, Vÿnh H›a (HuÀ), Vµn T∫p, Thanh LıÁng nh∫p l≠i g‡i l° l°ng Vÿnh Thanh Vµn. á∆n nØm 1908 mËi Ω¥t t≈n ΩıÈng sü l≠i chÏ v° nØm 1910, Ωıa d˙ ün dÔng Ωøn th∞p b±ng “ga” Í ΩıÈng ph‚.

T°u bu„m H®i Nam ra v°o c¯a R≠ch Giü t∂p n∫p. V°o thüng gi‹ chıËng (gi‹ mÔa t˜ á·ng B∞c), nhiÀu khi 20 chi∆c c¥p b∆n mÊt lıÏt. Ty ThıÁng chünh ho≠t ΩÊng vËi quyÀn h≠n kh·ng phµn ΩŸnh rfl rŒt v÷ cho r±ng ch◊ chŸu s˙ ch◊ huy t˜ S°i G›n m° th·i, kh·ng can hŒ g÷ Ω∆n nh° c∑m quyÀn Í t◊nh. NØm 1887, vi≈n chˆc ThıÁng chünh xæt b∞t Hoa kiÀu Í chÏ, tha h„ l°m tiÀn v÷ qu® th∫t cüc t°u bu·n H®i Nam v°o b∆n chÍ theo ü phiŒn l∫u thu∆ ΩÃ bün læn theo hŒ th‚ng ri≈ng cho cüc t◊nh miÀn Tµy l° nÁi t∫p trung ngıÈi Hu≈ kiÀu khü gi®. NgıÈi Hu≈ kiÀu th÷ Øn chŸu vËi vi≈n chˆc ΩŸa phıÁng. Ngo°i ra, vi≈n chˆc ThıÁng chünh (b∂y giÈ g‡i l° C·ng—xi) l≠i c›n b∞t buÊc ngıÈi l°m nıËc m∞m Í h›n SÁn Rüi, thuÊc t◊nh R≠ch Giü ph®i Ω‹ng thu∆ nh∫p c®ng, l∂y cË trong nıËc c‹ m∞m mu‚i, xem m∂y ngıÈi l°m nıËc m∞m nhı Ω¨ chÍ mu‚i l∫u thu∆. M∂y bang Hu≈ kiÀu y≈u c∑u Ωñg Ωünh thu∆ quü n¥ng nh˘ng h°ng h‹a chÍ t˜ b≈n Xi≈m v°o chÏ R≠ch Giü, nhıng kh·ng ΩıÏc ch∂p thu∫n. B∂y giÈ, t°u H®i Nam chÍ v°o nhiÀu nhˆt l° v®i, t˜ Xi≈m ho¥c t˜ Tµn Gia Ba, Ω¥c biŒt c‹ lo≠i v®i th·ng dÚng (g‡i l° v®i Xi≈m, v®i tüm H≠, tˆc l° t˜ H≠ Chµu Ωem Ω∆n). M¥c nhi≈n, h°ng h‹a xu∂t xˆ t˜ Anh qu‚c l≠i c≠nh tranh vËi h°ng h‹a Phüp ! M∂y vi≈n cai t‰ng Ω„ng thanh ph®n Ω‚i viŒc tra xæt cða m∂y ·ng tµy “C·ng—xi”, khi Ω„ng b°o Ω∆n chÏ theo ΩıÈng biÃn ph®i Ωi ngang qua ThıÁng c®ng. NØm 1886, h®i quµn Phüp ra t∫n h›nC‰ Tron (Poulo Dama) ΩÃ thüm hiÃm nhıng ngo°i ∂y ch≤ng c‹ ngu„n lÏi g÷ vÀ kinh t∆.

ViŒc bün g≠o t˜ h®i c®ng R≠ch Giü Ω¨ c‹ t˜ ΩÈi M≠c C¯u do ngıÈi Hu≈ kiÀu Ω®m trüch ΩÊc quyÀn. DŸch vÚ xay lÓa t‰ chˆc theo k˛ thu∫t c‰ truyÀn, dÔng lo≠i c‚i to, mÂi c‚i c‹ b‚n ngıÈi c∑m gi°ng xay, hai ngıÈi s°ng, mÊt ngıÈi qu≠t, mÊt ngıÈi gi∑n t∂m.

NØm 1884, chÏ c‹ 6 tr≠i xay lÓa, s¯ dÚng g∑n 40 c‚i to. Khi t°u H®i Nam g∑n Ω∆n ΩÃ Øn g≠o, tr≠i ho≠t ΩÊng su‚t ng°y Ω≈m, dÔng to°n sˆc ngıÈi. D‡c theo bÈ r≠ch g∑n mæ biÃn, ngıÈi Hu≈ kiÀu c∂t khi d˙ tr˘ h°ng h‹a. T°u H®i Nam Ω∆n mua nhiÀu nhˆt l° g≠o, chi∆u, tiÀn k¡m, nıËc m∞m, cü kh·, m∞m ru‚c c° r›n (bao b±ng v°ng), m∫t, süp. H‡ chÍ Ω∆n t· chæn, b°i tˆ s∞c, v®i b·, gi∂y tiÀn v°ng b≠c, mÀn, thu‚c B∞c, phüo, nhang, trüi cµy kh·.

L∑n h„i, thıÁng c®ng bËt ho≠t ΩÊng. G≠o xay müy t˜ S°i G›n chÍ qua HıÁng C®ng b±ng t°u müy œt t‚n sÍ phœ hÁn l° g≠o xay b±ng sˆc ngıÈi, chÍ b±ng ghe bu„m Í R≠ch Giü.

VÀ ΩıÈng sü trong t◊nh, mï Ω∆n nØm 1907 ch◊ th∂y v°i khÓc lÊ dÍ dang. Theo süng ki∆n cða tham biŒn, con lÊ t˜ chÏ R≠ch Giü Ω∆n H›n á∂t th°nh h÷nh, b∞t dµn l°m xµu, ΩıÈng tr®i Ωü ong Bi≈n H›a v° tr®i Ω∂t h∑m (Ω∂t ruÊng Ω‚t cho chœn r„i Ω∫p ra tñg cÚc nhfi). DÚng ˚ cða b‡n Phüp Í ΩŸa phıÁng l° Ω∞p ΩıÈng theo mæ biÃn Øn tËi H›n á∂t nÁi chÓng ch‡n l°m cØn cˆ ngh◊ müt ; t˜ tr≈n H›n nh÷n ra vŸnh Xi≈m La, khung c®nh khü thÁ mÊng. áiÀu b∂t lÏi l° con lÊ n°y ch≠y ngang vÔng c›n rñg tr°m, ngıÈi Mi≈n s‚ng r®i rüc. Trong tıÁng lai, nh° nıËc hy v‡ng l° n‚i l≈n H›n Ch·ng thuÊc H° Ti≈n. Nhıng c·ng tüc n°y trÍ th°nh t‚n kæm v· œch, khœ h∫u H›n á∂t kh·ng t‚t cho l∞m, Ω∂t hai b≈n lÊ quü x∂u, mÍ ΩıÈng m° ch≤ng œch lÏi g÷ cho viŒc canh tüc ! B‡n Phüp Í ΩŸa phıÁng c‚ duy tr÷ k∆ ho≠ch, l∂y l˚ do l° ΩÃ tËi lui gi˘ an ninh Ω„ng thÈi l°m bÈ Ω≈ ch∫n nıËc biÃn. LÊ bŸ d¬p bfi v÷ r‚t cuÊc ai cÒng nh÷n nh∫n l° l¨ng phœ (lÊ hÿ c›n di tœch süt theo bÈ biÃn, song song vËi con lÊ R≠ch Giü, H° Ti≈n Ω∞p xa biÃn hÁn lÓc sau n°y).


Con lÊ thˆ nh÷ l° nÀn m‹ng cða lÊ R≠ch Giü, C∑n ThÁ. NØm 1907, n‚i liÀn tËi Minh LıÁng (kho®ng 15 km), tr®i Ωü ong v° Ω∂t h∑m. C‹ k∆ ho≠ch n‚i lu·n tËi G› Quao r„i Long M˛. Mï Ω∆n nØm 1914, lÊ R≠ch Giü qua C∑n ThÁ mËi ti∆p tÚc khÍi c·ng.

ViŒc chia ra qu∫n (huyŒn) trÍ th°nh c∂p büch, tham biŒn R≠ch Giü n≈u l˚ do l° dµn s‚ gia tØng, nhiÀu ngıÈi t˜ t◊nh khüc Ω∆n l°m Øn n≈n kh‹ kiÃm soüt, diŒn tœch cða t◊nh l≠i quü rÊng.

VÔng Í giüp ranh C∑n ThÁ v° giüp ranh B≠c Li≈u, S‹c TrØng c∑n mÂi nÁi mÊt ·ng phð ho¥c ·ng huyŒn ΩÃ coi s‹c, ngo°i ra, c∑n mÊt quan huyŒn Í Chµu Th°nh. NØm 1898, tham biŒn R≠ch Giü nh∞c l≠i ˚ ki∆n n≈n l∫p mÊt phµn khu h°nh chünh Í ng‡n Cüi LËn (nh±m ΩÀ ph›ng trÊm cıËp) ho¥c l∫p Í l°ng Long M˛ mÊt qu∫n mËi. Nhıng c∂p tr≈n büc bfi cho l° t‚n th≈m tiÀn xµy c∂t cÁ sÍ h°nh chünh, mıËn thÁ k˚, m¨ t° ; n∆u t◊nh quü rÊng, tham biŒn chð t◊nh cˆ Ωi thanh tra b±ng t°u müy l° Ωð r„i. B∂y giÈ, viŒc kh∏n hoang ch◊ mËi xÓc ti∆n, thu∆ mü chıa thµu nhiÀu. Nhıng Ω∆n nØm 1907, qu∫n Long M˛ th°nh l∫p Í ng‡n s·ng Cüi LËn, phœa giüp ranh vËi C∑n ThÁ. Chð qu∫n Ω∑u ti≈n l° Maurel n∞m nhiÀu quyÀn h≠n quan tr‡ng. Qu∫n G› Quao th°nh l∫p, tr≈n con d∂u ghi m∂y ch˘ nho “á≠i H° huyŒn” (tˆc l° huyŒn l∫p Í s·ng Cüi LËn), qu∫n Gi„ng RiÀng ghi l° TiÃu H° huyŒn (s·ng Cüi Bæ), qu∫n Chµu Th°nh t≠i chÏ th÷ th≈m m∂y ch˘ nho “Ki≈n Giang phð”.

ViŒc phµn chia ra t‰ng cÒng chıa hÏp l˚ v° gµy nhiÀu phiÀn phˆc : ri≈ng t‰ng Thanh B÷nh, nØm 1907, rÊng Ω∆n 250.000 mπu tµy (trong khi t◊nh B∆n Tre ch◊ c‹ 164.000 mπu, t◊nh G› C·ng 62.698 mπu diŒn tœch v°o nØm 1922), Øn t˜ vŸnh Xi≈m La Ω∆n ranh S‹c TrØng. Ri≈ng l°ng á·ng Thüi (thuÊc vÀ t‰ng n°y) d°i cÎ 30 cµy s‚ t˜ r≠ch Thˆ NØm Ω∆n r≠ch MıÁng á°o, l˚ do chünh l° Ω∂t quü rÊng, dµn œt, c›n nhiÀu rñg, x‹m n°y xa cüch x‹m kia. B∂y giÈ, cai t‰ng tha h„ x¯ kiŒn theo ˚ thœch, x¨ trıÍng th÷ kh·ng thøm Ωi “h∑u viŒc” quan tr≈n, viŒn l˚ do l° biÃn ΩÊng, Ωi sÏ ghe ch÷m ho¥c nÊp thu∆ th÷ sÏ bŸ Øn cıËp d‡c ΩıÈng.

á≠i khüi, R≠ch Giü l° t◊nh ch∫m phüt triÃn vÀ ΩıÈng sü, dµn trœ kæm mÍ mang, thua xa cüc t◊nh miÀn TiÀn giang ho¥c g∑n S°i G›n nÁi m° nh° nıËc th˙c dµn Ω¨ chÓ ˚ thi∆t k∆ t˜ trıËc nØm 1900. Mï Ω∆n 1910, 1911 hıÁng chˆc l°ng Í R≠ch Giü mËi b∞t Ω∑u c‹ con d∂u b±ng Ω„ng ΩÃ Ω‹ng v°o c·ng vØn.

Nh˘ng r∞c r‚i Ω∑u ti≈n trong viŒc kh∏n Ω∂t Chð t◊nh R≠ch Giü büo cüo cho Th‚ng Ω‚c Nam k¸ ng°y 17/3/1898 : — Tr≈n nguy≈n t∞c, mÂi l°ng ph®i c‹ ΩŸa bÊ v° ΩiÀn bÊ. Nhıng Í R≠ch Giü trıËc nØm

1891 kh·ng nÁi n°o c‹ ΩŸa bÊ. MÊt s‚ hıÁng chˆc l°ng t˙ ˚ l∫p ΩŸa bÊ, v¡ b®n Ω„ chia ra tñg sÍ Ω∂t, ghi t≈n chð Ω∂t nhıng thıÈng l° ghi t≈n “ma”, ai Ω∆n xin kh∏n th÷ b®o l° h∆t Ω∂t, n∆u mu‚n th÷ l°ng s¡ Ωˆng l°m trung gian mua l≠i giÔm cho. HıÁng chˆc l°ng t˙ ˚ s¯a ch˘a, sang t≈n cüc sÍ Ω∂t, h∫u qu® l° ΩŸa bÊ Í l°ng tr≈n nguy≈n t∞c l° b®n phÚ, l≠i kh·ng gi‚ng vËi ΩŸa bÊ (b®n chünh) n≠p Í t◊nh.

— Ai mu‚n sao lÚc ΩŸa bÊ (c‹ giü trŸ nhı b±ng khoün Ω∂t) th÷ l°ng Ω›i Øn h‚i lÊ r„i mËi chŸu sao.

— Chð t◊nh nh∞c l≠i nguy≈n t∞c : m‡i s¯a Ω‰i vÀ ranh giËi ho¥c t≈n ngıÈi chð sÍ Ω∂t ΩÀu ph®i ΩıÏc phæp cða chð t◊nh (theo nghŸ ΩŸnh 6/3/1891, chð t◊nh l° ngıÈi qu®n thð ΩŸa bÊ).

— áÃ cû v¨n t÷nh th∆, chð t◊nh R≠ch Giü y≈u c∑u Th‚ng Ω‚c cho th°nh l∫p mÊt ðy ban g„m mÊt chð t◊nh t˜ t◊nh khüc Ω∆n l°m chð tŸch, mÊt vi≈n kinh l˚ (h‡a Ω„) cÒng l° cai t‰ng v° hıÁng chˆc sÍ t≠i ΩÃ tu ch◊nh, l∫p ΩŸa bÊ mËi cho t◊nh.

— Kh·ng l°m ΩıÏc viŒc ∂y th÷ dµn Í t◊nh khüc kh·ng xu‚ng R≠ch Giü Ω·ng Ω®o nhı trıËc n˘a. Trong hiŒn t≠i, Ωa s‚ ngıÈi chi∆m gi˘ Ω∂t ΩÃ canh tüc kh·ng c‹ b±ng khoün hÏp phüp, c›n nh˘ng ngıÈi tranh ch∂p th÷ ch≤ng c‹ gi∂y tÈ g÷ ΩÃ chˆng minh.


— Kh·ng l∫p ΩıÏc ΩŸa bÊ th÷ dµn l°ng ch◊ l°m c·ng cho thiÃu s‚ ngıÈi c‹ th∆ l˙c hıÍng hu≈ lÏi.

NhiÀu vÚ tranh ch∂p x®y ra. Dµn kh∏n hoang tho≠t ti≈n tin r±ng nh° nıËc cho phæp h‡ l°m ruÊng trıËc r„i s¡ khai

büo ΩÃ hÏp thˆc h‹a vÀ sau, vËi ΩiÀu kiŒn kh∏n kh·ng quü 10 mπu (g‡i l° Ω∂t c·ng nghiŒp). L°m sao ngıÈi dµn hiÃu r°nh cüch thˆc l°m ΩÁn v° düm ra t◊nh lˇ ΩÃ h∑u quan chð t◊nh ? áıÈng xa, l∞m khi hÁn 70 cµy s‚, ra chÏ l≠i kh·ng bi∆t thıa b∏m vËi ai. V°i ngıÈi hiÃu lu∫t lŒ Ω¨ chŸu kh‹ ch≠y ch‡t, t÷m cüch gi˙t Ω∂t.

Í l°ng Vÿnh Hıng, nØm 1904, mÊt vi≈n th·ng ng·n t›a ün Ωang Øn lıÁng lËn l≠i xin ngh◊ viŒc ΩÃ tranh c¯ chˆc cai t‰ng, chıa Ω∞c c¯ l° cho vÏ Ωˆng ΩÁn xin kh∏n ch„ng l≈n m∂y sÍ Ω∂t m° ngıÈi khüc Ω¨ ru„ng phü th°nh kho®nh t˜ trıËc. Vai tr› cða cai t‰ng khü quan tr‡ng khi l∫p ΩŸa bÊ c∂p Ω∂t, v÷ l° mÊt ðy vi≈n. NØm 1903 chð t◊nh r∂t üy nüy v÷ t÷nh tr≠ng chi∆m Ω∂t, do thiÃu s‚ nhiÀu uy th∆ v° r°nh lu∫t lŒ. Í l°ng LÊc Ninh, nhiÀu sÍ Ω∂t c‹ rñg tr°m t‚t ho¥c c‹ ngıÈi Ωang canh tüc l≠i bŸ k¿ l≠ m¥t l°m ΩÁn xin trıng kh∏n. Chð t◊nh ra lŸnh cho cai t‰ng Thanh B÷nh cˆ ghi t≈n nh˘ng ngıÈi th∫t s˙ Ωang canh tüc v° cho h‡ ΩıÏc ıu ti≈n v°o bÊ.

Theo thð tÚc b∂y giÈ, hÕ v· ΩÁn xin t≠m kh∏n th÷ m¥c nhi≈n ΩıÏc c∂p cho mÊt bi≈n lai. VËi t∂m bi≈n lai c‹ ch˘ k˚ cða chð t◊nh, b‡n gian hÔng cˆ Ω∆n ΩŸa phıÁng m° tranh c®n, t˙ nh∫n l° sÍ h˘u chð, vËi diŒn tœch rÊng hÁn. Ai nØn n◊ th÷ h‡ bün t∂m bi≈n lai vËi giü cao, b®o Ω‹ l° tÈ b±ng khoün chünh thˆc.

Khi hay tin kinh xüng X° No s∞p Ω°o n‚i liÀn qua R≠ch Giü, nhiÀu ·ng hÊi Ω„ng, cai t‰ng, thµn h°o Ω¨ vÊi l°m ΩÁn xin kh∏n, cØn cˆ v°o b®n Ω„ con kinh m° h‡ bi∆t trıËc. Lu·n lu·n h‡ d°nh phœa m¥t tiÀn, giüp vËi bÈ kinh. Chð t◊nh büc nh˘ng ΩÁn ∂y kh·ng ph®i v÷ thıÁng dµn, ch≤ng qua l° mu‚n d°nh cho b≠n bø, ho¥c cho k¿ n°o düm dµng tiÀn b≠c h‚i lÊ.

C‹ ngıÈi vÊi cho r±ng Phüp b°y ra viŒc c¯ HÊi Ω„ng qu®n h≠t, ΩŸa h≠t, cai t‰ng ch◊ l° ΩÃ mua chuÊc mÊt s‚ ngıÈi ViŒt hüo danh m° th·i. Th∫t ra, nh˘ng chˆc vÚ ∂y Ωem l≠i nhiÀu ıu th∆ trong viŒc kh∏n Ω∂t. NhÈ chˆc vÚ m° giao thiŒp dÕ d°ng n≈n h‡ bi∆t k∆ ho≠ch Ω°o kinh qua ph∑n Ω∂t n°o, khi cho trıng kh∏n th÷ h‡ v· ΩÁn trıËc. L≠i c›n trıÈng hÏp n∆u cho ai trıng kh∏n vËi diŒn tœch lËn th÷ h‡ ΩıÏc hfii ˚ ki∆n. Chð t◊nh s≥n s°ng cho h‡ quyÀn ıu ti≈n trıng kh∏n ΩÃ bÔ l≠i viŒc h‡ l°m ngÁ cho chð t◊nh chi ti≈u phœ ph≠m ngµn süch ΩŸa phıÁng, ho¥c tØng thu∆, ho¥c xu∂t c·ng qu˝ tu b‰ c·ng sÍ... H‡ v∫n ΩÊng vËi quan tr≈n, lo l‹t tiÀn b≠c ΩÃ xin phæp s∞m sÓng cho b±ng ΩıÏc, nh±m mÚc Ωœch uy hi∆p tinh th∑n dµn chÓng khi c∑n chi∆m Ω∂t. Kh∏n Ω∂t cÒng l° cÁ hÊi cho v°i t≈n Ω∑u cÁ, mŸ dµn, gµy uy tœn cü nhµn ΩÃ ˆng c¯ chˆc nghŸ vi≈n Nam k¸. V°o nØm 1912, k˚ gi® th˙c dµn h≠ng n¥ng l° J. Adrien Marx Ω∆n qu∫n G› Quao ΩÃ hıËng dπn k¿ bŸ m∂t Ω∂t l°m ΩÁn t‚ cüo ΩiÀn chð v° quan chð qu∫n vÀ tÊi Øn h‚i lÊ, l∂n hi∆p dµn : 12 ngıÈi Mi≈n Ω¨ kh∏n ΩıÏc 108 mπu t˜ nØm 1907—1908, v· bÊ Í l°ng r„i, th∆ m° ΩiÀn chð l≠i mıËn tay em chñg 70 ngıÈi Ω∆n Ωünh Ω∫p, tŸch thµu n·ng cÚ lÓc h‡ Ωang canh tüc. L≠i c›n b‡n kinh l˚ (h‡a Ω„) Phüp thã cÁ hÊi v° c∫y quyÀn th∆ ΩÃ gi˙t Ω∂t mÊt cüch hÏp phüp. NØm 1913, ∂p Th°nh LÏi (sau n°y trÍ th°nh l°ng Ninh Th≠nh LÏi, ph∑n Ω∂t cÒ cða l°ng LÊc Ninh) ΩıÏc th°nh l∫p do 3 ngıÈi xin kh∏n nhıng ba nØm sau, mÊt vi≈n kinh l˚ ngıÈi Phüp Ω∆n trıng kh∏n bao trÔm l≈n v° b∞t buÊc 3 ngıÈi n‡ ph®i l°m tÈ mıËn Ω∂t nhı l° tü ΩiÀn. R‚t cuÊc theo s˙ phµn x¯ cða chð t◊nh, 3 ngıÈi n°y th∂t kiŒn, mÂi ngıÈi ch◊ c›n gi˘ ΩıÏc 10 mπu Ω∂t c·ng nghiŒp, c›n bao nhi≈u Ω∂t dı ra Ω¨ th°nh thuÊc r„i th÷ ph®i giao cho vi≈n kinh l˚. Í t◊nh lˇ R≠ch Giü, c‹ ngıÈi chuy≈n s‚ng b±ng nghÀ trung gian ΩÃ lo h‚i lÊ. NØm 1916, ngıÈi n‡ xin kh∏n 2.000 mπu Í l°ng Vÿnh B÷nh, nhÈ k¿ trung gian ΩÓt l‹t trıËc 2000 Ω„ng cho chð t◊nh, xong viŒc s¡ Ωıa th≈m tiÀn. Chð t◊nh tr÷nh viŒc ∂y l≈n Th‚ng Ω‚c Nam k¸ v° b®o r±ng ph∑n Ω∂t ∂y ch∞c ch∞n c‹ ngıÈi Ωang khai thüc t˜ lµu. Chð t◊nh t‚ cüo, v÷ s‚ tiÀn lo h‚i lÊ quü œt hay v÷ thanh li≈m ?


áÃ l°m ΩiÀn chð lËn, nhiÀu ngıÈi dÔng nhiÀu chi∆n thu∫t khüc nhau : — H‡ l°m ΩÁn vËi chð t◊nh, lo l‹t, ra m¥t c·ng khai chi∆m Ω∂t. R„i khi tËi ΩŸa phıÁng,

h‡ chŸu b„i thıÈng chÓt œt cho ngıÈi Ω¨ khai kh∏n t˜ trıËc ; ho¥c mua l≠i vËi gi® r¿ lÓc ngıÈi dµn c· th∆ Ωang tuyŒt v‡ng th∂y m÷nh ch≤ng bao giÈ Ωð kh·n lanh v° Ωð tiÀn b≠c ΩÃ k≈u n°i ho¥c lo h‚i lÊ.

— H‡ kh·ng bao giÈ Ωˆng t≈n kh∏n Ω∂t trong ΩÏt Ω∑u, trünh m‡i viŒc tranh ch∂p vÚn v¥t c‹ v¿ vÒ phu v° b∂t lıÁng. H‡ Ωem tiÀn tËi nÁi (tiÀn n°y thıÈng l° tiÀn vay) ΩÃ mua Ω∂t trong nh˘ng nØm ruÊng th∂t mÔa. Ho¥c h‡ chuy≈n s‚ng b±ng nghÀ cho vay n¥ng lÈi, ho¥c châ cÈ b≠c ΩÃ l∑n h„i b∞t con nÏ ph®i bün Ω∂t cho h‡ m° tr˜ nÏ. H‡ c·ng khai Ωıa con nÏ ra t›a, vËi gi∂y tÈ hÏp phüp vÀ h÷nh thˆc : ngıÈi dµn qu≈ d‚t ch˘ khi tÓng thi∆u v÷ Ωau ‚m, v÷ thua cÈ b≠c Ω¨ k˚ t≈n, ΩiÃm ch◊ v°o sau khi nghe Ω‡c qua loa nÊi dung tÈ gi∂y nÏ châ Ω˙ng nhiÀu c≠m b∏y ng¥t nghøo.

K¿ quyÀn th∆ thıÈng v∫n ΩÊng vËi cüc quan l≠i cao c∂p, chŸu t‚n kæm vÀ tiŒc tÔng ΩÃ ΩıÏc kh∏n kh·ng tiÀn theo quy ch∆ m° nh° nıËc d°nh cho ngıÈi h˘u c·ng : T‰ng Ω‚c PhıÁng hıÍng theo quy ch∆ n°y 2.223 mπu Í cüc l°ng Hfia L˙u, H›a Hıng, Vÿnh H›a Hıng ; Tr∑n Chünh Chi∆n (sau n°y c‰ hÓy cho phong tr°o Duy Tµn Í Nam k¸) kh∏n hÁn 1000 mπu ; mÊt nho sÿ h‡ Tr∑n Í R≠ch Giü cÒng nhÈ T‰ng Ω‚c PhıÁng ΩiÀn chð Í Tr° Vinh kh∏n trong ΩŸa ph∫n R≠ch Giü tr≈n 1400 mπu.

Nh˘ng ngu„n lÏi thi≈n nhi≈n TrıËc khi trÍ th°nh ruÊng, rñg tr°m l° ngu„n lÏi thi≈n nhi≈n Ωüng kÃ. V°o ΩÈi Gia

Long, vÔng R≠ch Giü ΩıÏc chÓ ˚ nhÈ süp ong v° cü t·m. L°ng Vÿnh H›a, l°ng á·ng Y≈n Í h˘u ng≠n s·ng Cüi LËn th°nh h÷nh t˜ lµu nhÈ ngu„n lÏi sµn chim (s¯ chæp l° áiÃu Ω÷nh), nh˘ng khu rñg m° h±ng nØm lo≠i ch°ng bø, l·ng · (c›n g‡i gi° s‹i, marabout) tÚ h‡p vÀ l°m ‰, sanh s·i n∏y nÍ h°ng chÚc v≠n con, thÏ rñg Ω∆n sµn (nÁi chim tÚ h‡p) bao vµy v° gi∆t s‚ng ΩÃ nh‰ l·ng b‹ l≠i Ωem bün cho t°u bu·n H®i Nam. ThuÍ ∂y ngıÈi ViŒt cÒng nhı ngıÈi T°u ΩÀu ao ıËc c‹ cµy qu≠t k∆t b±ng l·ng chim, vËi Ωâ tiÃu Ω„ng Ωˆng h∑u qu≠t phe ph∏y, ti≈u biÃu cho n∆p s‚ng phong lıu. Thu∆ ΩiÃu Ω÷nh vπn duy tr÷, nh° nıËc th˙c dµn cho Ω∂u th∑u nhıng giü th∑u ng°y c°ng th∂p, dµn gi∆t quü nhiÀu kh·ng chã chim con. G¥p khi gi·ng t‚ b∂t thıÈng, chim kæo Ω∆n khu rñg khüc, ngıÈi th∑u kh·ng ΩıÏc quyÀn truy n¨ theo ΩÃ khai thüc. NgıÈi trÓng th∑u thıÈng l° Hu≈ kiÀu. H‡ c‹ hŒ th‚ng ti≈u thÚ Í nıËc ngo°i : giü th∑u l° 21.000 quan (1879), 20.000 quan (1880). ViŒc th∑u sµn chim c‹ lÓc bŸ bï bfi ho¥c ngØn c∂m. NØm 1908 cho khai thüc trÍ l≠i. Nh˘ng nØm ch‹t, nh° nıËc hıÁng chˆc l°ng th∑u vËi giü tıÏng trıng. NØm 1912, mÊt hÊi vi≈n cða Ph›ng Canh n·ng Nam k¸ (cÒng l° tay khai thüc Ω∂t Ωai n‰i ti∆ng Í H∫u giang) l≈n ti∆ng xin nh° nıËc c∂m khai thüc sµn chim v÷ thu∆ thµu v°o ch≤ng bao nhi≈u m° gµy tai h≠i lËn. Theo b°i toün cða ·ng ta, chim c‹ Ω∆n h°ng trØm ng°n con bŸ gi∆t mÂi nØm, mÂin g°y mÊt con chim gi° s‹i (marabout) Øn Ω∆n 20 con chuÊt, m∂t chim th÷ h°ng triŒu chuÊt tha h„ sinh s·i n∏y nÍ. áµy ch◊ l° b°i toün kh·ng tıÍng m° th·i.

M∫t, süp ong, cü t·m l° ngu„n lÏi lËn v° lµu d°i hÁn. Khi mËi chi∆m vÔng H∫u giang, Ω¥c biŒt l° vÔng R≠ch Giü, nh˘ng hu≈ lÏi n°y ΩÀu do nh° nıËc giao l≠i vËi giü th∑u tıÏng trıng cho cüc ·ng cai t‰ng, xem nhı l° h÷nh thˆc mua chuÊc r∂t c‹ hiŒu qu®. Cüc ·ng cai t‰ng cˆ chia ra tñg sÍ nhfi, giao cho b‡n tay sai thµn tœn th∑u l≠i vËi giü cao. K∆ Ω∆n l° giai Ωo≠n giao cho hıÁng chˆc l°ng th∑u vËi giü phfing ΩŸnh. NØm 1895, hıÁng chˆc l°ng thµu lÏi quü nhiÀu Ω∆n mˆc düm hi∆n l≠i cho ngµn süch t◊nh phµn n¯a s‚ lÈi m° h‡ thu ΩıÏc (2785 Ω„ng).

Süp l° ngu„n lÏi l°m cho xˆ R≠ch Giü n‰i danh (ngıÈi Mi≈n g‡i l° vÔng Kramu·n—Sor tˆc l° xˆ süp tr∞ng) v÷ thÈi xıa ‰ ong büm v°o cµy tr°m, lµu ng°y rÚng xu‚ng r„i tr·i tr≈n LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 78/78

s·ng, kh·ng ngıÈi vËt. ThÈi T˙ áˆc (v° c‹ l¡ trıËc hÁn), quan l≠i ΩŸa phıÁng chia rñg tr°m ra tñg “ngan” tˆc l° tñg l· nhfi, l∂y nh˘ng con r≠ch thi≈n nhi≈n l°m ranh giËi. Nay hÿ c›n dÔng l°m ΩŸa danh. Ngan Trµu, Ngan Dã, Ngan Rœt, Ngan V‡p. NghÀ Øn ong g‡i l° “Øn ngan”, l· rñg Ωem Ω∂u th∑u g‡i l° sÍ phong ng≠n (phong l° ong, ng≠n l° bÈ ranh). Phong ng≠n t∫p trung Í nh˘ng l°ng nhiÀu rñg tr°m, nØm 1905, l°ng Vÿnh LÊc c‹ tËi 19 sÍ, l°ng S‹c SÁn 13 sÍ. L°ng á·ng Thüi c‹ 4 sÍ to ch≠y theo ΩŸa ph∫n l°ng, d°i cÎ ba mıÁi cµy s‚.

Chð t◊nh R≠ch Giü th®o ra ΩiÀu kiŒn süch nh±m d°nh ıu ti≈n cho ngıÈi kh∏n Ω∂t l°m ruÊng. áiÀu 2 ghi rfl : “Rñg th÷ l∑n l∑n c‹ ngıÈi khai phü l°m ruÊng v÷ viŒc canh n·ng c‹ lÏi hÁn, n≈n s˙ Ω∂u giü n°y (Ω∂u giü phong ng≠n) kh·ng buÊc 3 nØm, buÊc mÊt nØm m° th·i. Nhıng m° chð ngan ph®i thıa cho nh° nıËc bi∆t trıËc ng°y 15/1 k∆ Ω‹”.

NghÀ khai thüc phong ng≠n l∑n h„i trÍ n≈n kh‹ khØn v÷ g¥p s˙ tranh ch∂p cða ngıÈi l°m ΩÁn kh∏n ruÊng. Tho≠t ti≈n, chð Ω∂t xem khu rñg tr°m l° cða m÷nh, tha h„ Ω‚n cµy ΩÃ l∂y hu≈ lÏi Ω∑u ti≈n. Ho¥c dµn l°ng cˆ Ω‚n cµy, phü rñg. Büo cüo cða l°ng M˛ Lµm ng°y 12/12/1911 cho bi∆t : NØm nay bŸ th∂t mÔa m°ng, dµn nghøo n°n quü, kh·ng c‹ phıÁng th∆ chi m° l°m Øn. ChÓng n‹ cˆ viŒc h≠ tr°m tıÁi m° cıa l°m cði bün Ω‰i g≠o Øn (H„ sÁ Miel et Cire). DiŒn tœch rñg ΩÃ khai thüc ong m∫t bŸ thu h¬p v÷ th◊nh tho®ng rñg chüy, ong bfi ‰ Ωi nÁi khüc.

Nhıng l˚ do chünh khi∆n cho nghÀ phong ng≠n suy Ω„i l° tr∫n bö lÚt nØm Th÷n (1904) khi∆n Ωa s‚ rñg tr°m bŸ ng¨ s∫p, rÕ tr°m v÷ Øn büm tr≈n vÔng Ω∂t s÷nh l∑y n≈n chŸu Ω˙ng kh·ng n‰i. Tr°m ng¨ xu‚ng, sau n°y khi c°y c∂y hÕ g¥p l° Ω°o l≈n Ωem vÀ chÚm b∆p, g‡i l° tr°m lÚt (bö lÚt). á‚i vËi ngµn süch l°ng v° ngµn süch t◊nh, Ωµy l° s˙ hao hÚt Ωüng kÃ. áÃ bÔ v°o s‚ thu∆ phong ng≠n, chð t◊nh R≠ch Giü gi®i quy∆t b±ng cüch b∞t buÊc dµn ph®i chŸu th≈m mÊt thˆ thu∆ phÚ trÊi, cÊng th≈m vËi thu∆ thµn m° dµn ph®i Ω‹ng. Í l°ng M˛ Lµm, trıËc kia ngµn süch d„i d°o nhÈ thu∆ phong ng≠n, nhıng v÷ dµn bÊ quü œt n≈n khi chia ra th÷ mÂi Ω∑u ngıÈi ph®i günh Ω∆n b‚n Ω„ng.

Süp l° s®n ph∏m qu˚, theo lŒ xıa v° mï Ω∆n khi ngıÈi Phüp Ω∆n, Ω‹ l° m‹n dÔng ΩÃ lo h‚i lÊ th·ng dÚng nhˆt (g‡i kh·i h°i l° “ΩÓt süp”).

Thðy lÏi, theo nghÿa l° hu≈ lÏi cü t·m Í s·ng r≠ch ΩıÏc chÓ ˚ t˜ thÈi xıa. NgıÈi Phüp lÓc ban Ω∑u cÒng dÔng chünh süch mua chuÊc cai t‰ng v° hıÁng chˆc l°ng b±ng cüch cho h‡ mua l≠i (tˆc l° th∑u) vËi gi® phfing ΩŸnh.

Rñg tr°m phüt triÃn Í nÁi Ω∂t th∂p, v°o mÔa mıa th÷ nıËc ng∫p tr°n. Rñg Í R≠ch Giü v° lu·n c® rñg tr°m Í H° Ti≈n, Chµu á‚c, C° Mau c‹ thÃ so sünh vËi vÔng BiÃn H„ Í Cao Mi≈n vÀ phıÁng diŒn sinh ho≠t cða cü t·m. NıËc mıa dµng l≈n, cü l≈n rñg m° sanh Ω¿, di chuyÃn. Rñg r∫m vËi con lØng quØng do trˆng muÂi nÍ ra l° thˆc Øn l˚ tıÍng cða cü. Khi mÔa n∞ng vã b∞t Ω∑u, gi‹ chıËng th‰i th÷ cü bi∆t l° nıËc s∞p c≠n, tñg b∑y t÷m cüch ra s·ng, xu‚ng r≠ch ΩÃ khfii ch∆t kh·. BÍi v∫y, r≠ch Í rñg tr°m l° nÁi t∫p trung cü; lo≠i cü Ω„ng Ω∞t giü nhı cü l‹c, cü tr≈ chÍ Ωem bün nÁi xa ΩıÏc, kh·ng ch∆t d‡c ΩıÈng.

Dµn ΩŸa phıÁng t˜ lµu Ω¨ bi∆t cüc Ω°o Ω÷a. Í vÔng cfi hoang ho¥c gi˘a rñg tr°m, cü rÓt xu‚ng Ω÷a m° s‚ng. V° khi Ω¨ quen th‹i, h±ng nØm cü l≈n rñg v°o mÔa mıa, trÍ vÀ r≠ch, vÀ Ω÷a khi mÔa n∞ng b∞t Ω∑u. NhiÀu Ω÷a cü cða dµn l°ng Ω°o s≥n trong rñg hoang l≠i trÍ th°nh Ω÷a cða ΩiÀn chð v÷ ph∑n Ω∂t ∂y Ω¨ bŸ trıng kh∏n. á÷a Ω°o Í trong rñg th÷ nhiÀu cü nhıng kh‹ Ωem cü vÀ, l∞m khi ph®i günh cü h°ng nØm b®y cµy s‚, n∆u Ω÷a œt cü th÷ bfi lu·n ch≤ng ai thøm tüt (Ω÷a Í xa trong rñg g‡i l° Ω÷a U Minh theo nghÿa l° Í nÁi u u minh minh, t‚i tØm nhı ΩŸa ngÚc, m¥c d∑u kh·ng n±m trong vÔng U Minh).

Nh° nıËc b°y lŒ Ω∂u th∑u ΩÃ thµu thu∆ nhiÀu hÁn, mÂi l∑n Ω∂u cho phæp khai thüc trong ba nØm. áiÀu kiŒn süch ghi rfl l° s˙ “œch lÏi cða n·ng nghiŒp ph®i tr‡ng hÁn cüc ΩiÀu khüc” nhıng trong th˙c t∆, viŒc Ω∂u thðy lÏi l°m gi°u cho mÊt s‚ trung gian. H‡ chia ra tñg ph∑n nhfi r„i cho mıËn l≠i vËi giü cao g∂p Ω·i ho¥c g∂p ba. áÃ b∞t h∆t cü, k˛ thu∫t h˘u


hiŒu nh∂t l° xµy r‡ vËi ΩØng s∫y, tÔy theo h÷nh thÃ con r≠ch m° l˙a ch‡n kiÃu r‡ thœch hÏp. NhiÀu cuÊc tranh ch∂p x®y ra, ngıÈi Ω∂u thðy lÏi n∆u c‹ th∆ l˙c th÷ cˆ phü Ω∫p gi˘ nıËc (cða k¿ khüc Ωang l°m ruÊng) ΩÃ cü tr≈n ruÊng ch≠y xu‚ng r≠ch, gµy n≠n lÓa hüp v÷ ruÊng bŸ c≠n quü sËm. Ho¥c ngıÈi khai thüc thðy lÏi l°m c®n trÍ lıu th·ng, ngØn c®n kh·ng cho cµu cü khi∆n ngıÈi ΩŸa phıÁng Øn u‚ng kh‰ c˙c, thi∆u cü l°m m∞m d˙ tr˘ ΩÃ l°m mÔa. NhiÀu l°ng Ω¨ xin quan tr≈n bfi viŒc cho th∑u thðy lÏi ΩÃ dµn l°ng t˙ do b∞t cü m° Øn. Nhıng kho®n d˙ thµu ngµn süch vÀ thðy lÏi h±ng nØm kh·ng thÃ bfi ΩıÏc, quan tr≈n thıÈng gi®i quy∆t b±ng cüch b∞t buÊc mÂi Ω∑u dµn Ω‹ng th≈m nØm c∞c ho¥c mÊt Ω„ng ΩÃ bÔ tr˜ l≠i.

Chð Ω∂t c‹ th∆ l˙c thıÈng ngang nhi≈n Ω∞p Ω∫p Í ng‡n r≠ch, kh·ng cho cü xu‚ng khi∆n ngıÈi xµy r‡ chŸu th∂t thµu.

Dµn Chµu á‚c xu‚ng R≠ch Giü d≠y nghÀ xµy r‡. Dµn G› C·ng tËi v°m biÃn s·ng Cüi LËn ph‰ bi∆n viŒc Ω‹ng Ωüy (trıËc nØm 1912).

ViŒc th°nh l∫p l°ng mËi NgıÈi nhiÀu v‚n ΩÃ mÊ dµn Ωi kh∏n hoang m° düm b®o Ω®m s¡ Ω‹ng Ω∑y Ωð thu∆ th÷

ΩıÏc nh° nıËc ch∂p thu∫n cho l∫p l°ng mËi. áµy l° nguy≈n t∞c t˜ thÈi vua chÓa nh° NguyÕn m° th˙c dµn cho üp dÚng trÍ l≠i ΩÃ thµu th≈m thu∆ ΩiÀn v° thu∆ thµn. NØm 1894, viŒc th°nh l∫p l°ng Vÿnh Hıng cho th∂y s˙ xu∂t hiŒn cða b‡n cıÈng h°o mËi. VÔng Ω∂t n°y Í phœa nam t◊nh R≠ch Giü, giüp ranh S‹c TrØng. Hai ngıÈi gi°nh nhau l∫p l°ng, c® hai ΩÀu l° bü hÊ n‰i danh thÈi b∂y giÈ, tuy l° ngıÈi ViŒt nhıng g‚c Hoa kiÀu.

— Phan HÊ Bi∆t (tÚc danh l° bü hÊ B÷) Í B≠c Li≈u xin l∫p l°ng mËi. Dµn do ·ng ta quy tÚ s¡ l∑n h„i Ω‹ng thu∆ cho nh° nıËc. çng ta Ω¨ xu∂t tiÀn tÓi ra xµy c∂t xong mÊt nh° viŒc (c·ng sÍ l°ng) trŸ giü 200 Ω„ng.

— B°nh Tr∂n th÷ Ωıa k∆ ho≠ch Ω°o kinh do chœnh ·ng xu∂t v‚n, mıËn nhµn c·ng. L≠i cam k∆t r±ng sau khi ΩıÏc ch∂p thu∫n l∫p l°ng th÷ s¡ c‹ 150 dµn c·ng do ·ng quy tÚ, Ω‹ng thu∆ ngay (thu∆ n°y do chœnh ·ng xu∂t ra cho dµn mıÏn trıËc). V° tuy Ω∂t chıa thµu ho≠ch hu≈ lÏi, ·ng s≥n s°ng chŸu thu∆ ΩiÀn 1500 mπu, Ω‹ng ngay cho nh° nıËc. N∆u nh° nıËc chŸu cho Ωˆng t≈n l°m chð 1000 mπu Ω∂t th÷ ·ng ta hˆa b®o Ω®m Ω‹ng thu∆ cho 300 ngıÈi trong nh˘ng nØm tËi. Theo lÈi trong ΩÁn, vÔng n°y c›n nhiÀu voi v° trÊm cıËp, l∫p l°ng th÷ Ω∂t trÍ th°nh t‚t, thÓ r˜ng v° b‡n b∂t lıÁng kh·ng c›n lai v¨ng. K∆ ho≠ch cða B°nh Tr∂n ΩıÏc Th‚ng Ω‚c Nam k¸ ch∂p thu∫n v÷ B°nh Tr∂n v°o ΩÁn trıËc hÁn Phan HÊ Bi∆t. Nhıng l˚ do vπn l° v÷ B°nh Tr∂n chŸu Ω‹ng thu∆ ngay, l°ng Vÿnh Hıng trÍ th°nh mÊt tiÃu qu‚c cða B°nh Tr∂n, ·ng ta bøn b∞t buÊc b‡n tü ΩiÀn tr® l≠i tiÀn thu∆ thµn Ω¨ ˆng trıËc, r„i cho vay n¥ng lÈi. R‚t cuÊc t∂t c® dµn trong l°ng trÍ th°nh tü ΩiÀn, ch≤ng ai l°m chð m®nh Ω∂t lËn nhfi n°o c®. á∆n nØm 1911, nh° nıËc mËi can thiŒp v÷ l∫p l°ng nhı v∫y l° th∂t nhµn tµm, c‹ lÏi cho cü nhµn Ωˆng l∫p l°ng nhıng h≠i cho nh° nıËc.

BÍi v∫y, khi cho l∫p l°ng Ninh QuËi v°o nØm 1913, vi≈n ph‹ tham biŒn Ω¥c trüch qu∫n Long M˛ Ω¨ t‰ng k∆t kinh nghiŒm v° nh∫n ΩŸnh vÀ viŒc b∑u c˙ cüc hıÁng chˆc hÊi tÀ :

— Trong ban hÊi tÀ, chˆc vÚ x¨ trÍng l° quan tr‡ng hÁn h∆t, vi≈n chˆc n°y gi˘ mÊc k˚ (triŒn) cða l°ng. X¨ trıÍng l˙a ngıÈi thµn tœn, cho l°m chˆc hıÁng x¨, r„i Ω∆n chˆc hıÁng thµn, hıÁng h°o. Nh˘ng chˆc vÚ c›n l≠i th÷ do x¨ trıÍng n≈u ΩiÀu kiŒn, ai mu‚n l°m th÷ cˆ thıÁng thuy∆t, lo h‚i lÊ cho ·ng ta. áµy l° t÷nh tr≠ng l∫p l°ng m° kh·ng c‹ b∑u c¯ vÀ h÷nh thˆc.

— N∆u b°y ra h÷nh thˆc b∑u c¯, ch◊ mÊt thiÃu s‚ ΩiÀn chð ΩıÏc ˆng c¯ v° c‹ quyÀn b∑u m° th·i. Dµn l°ng kh·ng ΩıÏc tham kh®o ˚ ki∆n. V° dµn ch◊ mu‚n cuÊc b∑u c¯ diÕn ra th∫t nhanh, ai l°m cÒng ΩıÏc, ΩÃ h‡ bi∆t ai l° ngıÈi nh∫n tiÀn thu∆ m° h‡ ph®i Ω‹ng.


— Khi l∫p l°ng mËi, c·ng viŒc Ω∑u ti≈n cða hıÁng chˆc l° b∞t buÊc dµn ph®i k˚ gi∂y nÏ, tr® l≠i cho h‡ nh˘ng sÍ phœ l∫p l°ng (tiÀn mua bÊ s‰, tiÀn mua t¥ng ph∏m ΩÃ h‚i lÊ cho quan tr≈n). Dµn kh·ng düm cï lŸnh v÷ h‡ ΩıÏc khai kh∏n v°i m®nh Ω∂t nhfi.

BÍi v∫y, theo ˚ ki∆n cða Marcel Rochæ (ph‹ tham biŒn Ω¥c trüch qu∫n Long M˛) th÷ n≈n lıu ˚ viŒc s∞p Ω¥t hıÁng chˆc hÊi tÀ Í l°ng mËi l∫p : n∆u x¨ trıÍng v° hıÁng c® thuÊc mÊt phe vËi nhau th÷ nh° nıËc n≈n cho ngıÈi thuÊc vÀ phe khüc (l¡ dÿ nhi≈n hai phe n°y ΩÀu tham nhÒng) l°m nh˘ng chˆc vÚ c›n l≠i trong ban hÊi tÀ, ΩÃ khi hai phe n‹i x∂u, t‚ cüo nhau th÷ nh° nıËc c‹ lÏi l° bi∆t ΩıÏc s˙ th∫t. N∆u ch◊ mÊt phe cıÈng h°o n∞m tr‡n mÊt ban hÊi tÀ th÷ dµn c°ng kh‰. CÒng theo ˚ ki∆n vi≈n ph‹ tham biŒn n°y, nh˘ng ngıÈi Ωˆng ra süng l∫p l°ng thıÈng Ωem lü ΩÁn ΩıÏc ch∂p thu∫n ∂y vÀ ΩŸa phıÁng m° d±n m¥t dµn, r„i b∞t Ω∑u l≈n “ngai v°ng m° th‚ng trŸ nhı vua chÓa”.

TrıÈng hÏp mÊt l°ng khüc Í qu∫n Long M˛, c‹ vi≈n chˆc cho 17 ngıÈi Mi≈n Ω∆n kh∏n Ω∂t. H‡ lo b∞t cü, Ω‚n cði, sau bö lÚt nØm Th÷n, cµy rñg ng¨ xu‚ng mËi b∞t Ω∑u l°m ruÊng. Khi Ω∂t d‡n xong th÷ mËi hay r±ng vi≈n chˆc n‹i tr≈n Ω¨ l°m ΩÁn xin kh∏n ch„ng l≈n ph∑n Ω∂t ∂y t˜ trıËc, c‹ bi≈n lai. CÒng may l° vÚ n°y ΩıÏc gi®i quy∆t ≈m Ω¬p, d°nh ıu ti≈n cho ngıÈi Mi≈n v÷ h‡ chŸu c˙c khai phü t˜ trıËc.

TrıÈng hÏp l°ng quü rÊng nhı l°ng á·ng Thüi d°i 30 cµy s‚, dµn Ω∆n cı ngÚ l∑n h„i, khi Ωð s‚ th÷ nh˘ng ∂p Í xa trÍ th°nh l°ng mËi, tüch ra l∫p th≈m ba l°ng l° á·ng Hıng, á·ng H›a v° á·ng Th≠nh t˜ nØm 1914.

L∞m khi v÷ mu‚n kiÃm soüt an ninh Í m∂y ∂p h¿o lünh, nh° nıËc ch∂p thu∫n cho t≠m l∫p mÊt l°ng mËi. trong giai Ωo≠n sÁ khÍi, lÓc quan kinh l˚ chıa Ω∆n phµn ranh th÷ hıÁng chˆc kh·ng ΩıÏc thµu thu∆, ch◊ ΩıÏc x¯ kiŒn nh˘ng vÚ nhfi v° s∞p Ω¥t dµn canh ph›ng m° th·i : l°ng Th≠nh LÏi tüch ra khfii l°ng Th≠nh Hıng thüng 11/1912.

Í nh˘ng l°ng quü Ω·ng ngıÈi Mi≈n, hıÁng chˆc hÊi tÀ c‹ thÃ k˚ t≈n b±ng ch˘ Mi≈n v° ΩiÀu kiŒn ΩÃ l°m hıÁng chˆc kh·ng c∑n l° ph®i bi∆t ch˘ qu‚c ng˘. Quan tr‡ng nhˆt l° chˆc x¨ trıÍng, ch◊ d°nh cho ngıÈi h±ng s®n ΩÃ c‹ thÃ b„i thıÈng cho nh° nıËc trong trıÈng hÏp l°m s‰ süch sai l≠c ho¥c gian l∫n thu∆, l∂y tiÀn c·ng nho ΩÃ cho vay nÏ ri≈ng, ho¥c cÈ b≠c thua. NgıÈi biŒn l°ng (thÁ k˚, nhµn vi≈n ri≈ng cða x¨ trıÍng) l¨nh trüch nhiŒm vi∆t lüch, th®o ΩÁn t˜, phÓc b∏m büo cüo.

ViŒc l˙a ch‡n v°i ngıÈi hüo danh v° khÈ kh≠o ΩÃ l°m hıÁng chˆc l∞m khi l° dÚng ¸ cða nh˘ng tay c‹ th∆ l˙c ΩÃ dÕ d°ng thao tÓng. TŒ Ωoan lËn Í m∂y l°ng xa qu∫n lˇ l° n≠n cÈ b≠c, châ ch∂p b‡n trÊm cıËp do hıÁng chˆc l°ng chð mıu v° chia ph∑n. NhiÀu ·ng ΩiÀn chð kh·ng thøm v°o ban hÊi tÀ, khi c∑n th∆ l˙c th÷ d˙a v°o quan tr≈n ho¥c Ωˆng ngo°i, s∞p x∆p tay em cða h‡ v°o l°m hÊi tÀ l° Ωð r„i.

Trong nh˘ng l°ng m° Ω∂t Ωai ΩÀu do ngıÈi Phüp l°m chð, vÀ m¥t h÷nh thˆc th÷ ngıÈi ViŒt Nam vπn cai trŸ lπn nhau nhıng hıÁng chˆc ch◊ l° tay sai. Kh·i h°i nhˆt l° nh˘ng büo cüo cða l°ng gÍi l≈n c∂p tr≈n : n∆u l° tr≈n l¨nh th‰ cða ΩiÀn Tµy th÷ ph®i c‹ ch˘ k˚ cða chð ΩiÀn ho¥c cða ngıÈi qu®n l˚ th÷ mËi c‹ giü trŸ. NgıÈi “chð ΩiÀn Tµy” c‹ quyÀn thŸ th˙c ch˘ k˚ ho¥c xüc nh∫n s˙ kiŒn trong c·ng vØn cða l°ng. Trong ΩiÀn cða Phüp, viŒc c¯ hıÁng chˆc hÊi tÀ (ch◊ ΩŸnh th÷ ΩÓng hÁn) kh·ng theo ti≈u chu∏n l° c‹ h±ng s®n v÷ t÷m Ωµu ra mÊt ngıÈi c‹ h±ng s®n ! NØm 1911, v°o thüng 9, hıÁng chˆc l°ng büo cüo khi chð qu∫n ra lŸnh c¯ mÊt ngıÈi thay th∆ cho vŸ hıÁng chð vã ch∆t : “çng A. Isidore mËi l∫p l°ng, dµn l°ng l° ngıÈi nghøo n°n v° cüc nÁi tËi mıËn Ω∂t l°m ruÊng c∂y, lÓa t‚t th÷ n‹ Í, lÓa x∂u th÷ n‹ tr‚n Ωi, dµn kh·ng c‹ vıÈn Ω∂t t≠i l°ng. Xin Ω÷nh l≠i thüng Dæcembre nh±m mÔa lÓa tr‰, l°ng xæt l≠i lÓa ai t‚t l° ngıÈi khü trong l°ng v° l˙a ngıÈi xˆng Ωüng l°ng mËi düm c¯”.


V°i næt lËn vÀ ΩiÀn cða Phüp C∑n nhË l° b∂y giÈ Í Nam k¸, danh t˜ Ω„n ΩiÀn kh·ng ΩıÏc x°i tËi v÷ gÏi ˚ nghÿ kh·ng

t‚t, trÔng hÏp vËi nh˘ng Ω„n ΩiÀn thÈi Ω°ng c˙u m° Phüp chünh thˆc gi®i tün (dµn Ω„n ΩiÀn thıÈng l° dµn l°m lo≠n khi ngıÈi Phüp mËi Ω∆n). G‡i l° ΩiÀn, køm theo t≈n cða ngıÈi chð, thœ dÚ nhı ΩiÀn ·ng La—büch (Labaste) ho¥c t≈n tÚc nhı ΩiÀn ·ng Kho (Gressier), ho¥c kh·i h°i hÁn : ΩiÀn Tµy M∫p, ΩiÀn Tµy T°u (t≈n n°y c‹ t°u ri≈ng ΩÃ chÍ lÓa) ho¥c ΩiÀn Tµy á∑u áfi (t‹c Ωfi). N∆u l° cða c·ng ty th÷ g‡i l° ΩiÀn h¨ng. NgıÈi l°m chð Ω∂t th÷ g‡i l° ΩiÀn chð (g‡i “ΩŸa chð” nghe kh·ng thanh tao, theo l‚i n‹i lüi cða ngıÈi miÀn Nam). Chð ruÊng l° ngıÈi canh tüc tr≈n Ω∂t mıËn cða ngıÈi khüc. Tü ΩiÀn l° ngıÈi mıËn Ω∂t l°m ruÊng (kh·ng g‡i l° dµn c°y, v÷ dµn chÓng b∂y giÈ cho l° trµu mËi c°y, ngıÈi Ωµu ph®i trµu m° c°y).

Tho≠t ti≈n, nh° nıËc ΩŸnh hÕ ngıÈi Phüp ho¥c ngıÈi ViŒt c‹ qu‚c tŸch Phüp khai thüc tr≈n mıÈi mπu th÷ ΩıÏc ho°n to°n miÕn thu∆ trong 5 nØm liÀn; Ω∆n nØm thˆ 6 l° b∞t Ω∑u Ω‹ng 1/5 s‚ thu∆, cˆ nhı v∫y Ω∆n nØm thˆ 10 l° Ω‹ng tr‡n. NghŸ ΩŸnh ng°y 4/1/1894 s¯a Ω‰i l≠i kh·ng miÕn thu∆ 5 nØm Ω∑u, ngay trong nØm Ω∑u Ω‹ng s‚ 1/5 thu∆, Ω∆n nØm thˆ 5 l° Ω‹ng tr‡n. NghŸ ΩŸnh 13/4/1909 cho phæp nh˘ng ngıÈi Phüp c‹ tr≈n 80 tü ΩiÀn v° khai thüc mÊt diŒn tœch œt nhˆt l° 400 mπu ΩıÏc quyÀn l∫p ri≈ng mÊt l°ng mËi, n∆u chð ΩiÀn y≈u c∑u, dµn trong ΩiÀn ΩıÏc hıÍng quy ch∆ “dµn ΩiÀn Tµy”.

VËi nhiÀu ıu Ωï vã kÃ, th˙c dµn Phüp tha h„ l°m mıa l°m gi‹. TrıËc khi c‹ nghŸ ΩŸnh tr≈n, t˜ nØm 1906 Í R≠ch Giü Ω¨ x®y ra mÊt vÚ l∫p l°ng mËi l∂y t≈n l° Vÿnh Büu, tr≈n ΩŸa ph∫n cða l°ng Vÿnh ViÕn. Chð ΩiÀn l° tr≠ng sı Doutre cho ngıÈi qu®n l˚ (g‡i n·m na l° c¥p—r±n) Ωem 70 dµn Ω∆n l¨nh th‰ vã ΩıÏc phæp trıng kh∏n ΩÃ l∫p l°ng mËi. HıÁng chˆc hÊi tÀ ΩŸa phıÁng can thiŒp v÷ chıa c‹ lŸnh chünh thˆc cða quan tr≈n. NgıÈi qu®n l˚ n°y (ngıÈi ViŒt) cˆ ra lŸnh ti∆p tÚc c∂t c·ng sÍ mËi v° xÓi dÚc tü ΩiÀn c∑m dao rıÏt chæm hıÁng chˆc l°ng sÍ t≠i !

Th˙c dµn khuy∆n khœch cho ngıÈi Í xa cÒng kh∏n Ω∂t, trıÈng hÏp Nam tıËc Rothiacob cı ngÚ Í Ba L≈ l°m ΩÁn xin kh∏n Í VŸ Thðy (R≠ch Giü) ph∑n Ω∂t 1357 mπu, v°o nØm 1911 v÷ nghe tin s∞p Ω°o kinh Í vÔng n°y, nhıng ch◊ ΩıÏc c∂p 642 mπu ΩÃ r„i kh·ng nh∫n l¨nh. Ph∑n Ω∂t t‚t n°y l≠i ΩıÏc dµn ΩŸa phıÁng canh tüc m° kh·ng l°m ΩÁn trıËc v÷ h‡ tıÍng l° v· chð. Hai ngıÈi Phüp l° Duval v° Guæry (Ω¨ c‹ Ω∂t Í C∑n ThÁ) l∂n qua Ω‹ 80 mπu, Ω∆n nØm 1911, t≈n Labaste xin trıng kh∏n (Labaste n‰i ti∆ng l° l¨nh chÓa vËi nh˘ng ph∑n Ω∂t Í S‹c TrØng).

V°i ngıÈi Phüp lanh lÏi v° th˙c t∆ Ω¨ khæo lÏi dÚng s˙ ıu Ωï ΩÃ gi˙t Ω∂t cða dµn ho¥c gi˙t tiÀn trÏ c∂p cða chünh phð thuÊc ΩŸa, ΩiÃn h÷nh l° L. Bælugeaud, kinh l˚ h˘u thŒ. NØm 1911, ·ng ta trıng kh∏n 500 mπu Ω∂t Í l°ng Hıng áiÀn (MÊc H›a), xin trÏ c∂p cho 500 Ω„ng ΩÃ thœ nghiŒm cÁ giËi h‹a n·ng nghiŒp theo mÊt kiÃu müy do chœnh ·ng ta süng ch∆ v° rüp t≠i chÂ. á∆n n·ng tr≠i, ·ng ta nhÈ tham biŒn, nhÈ hıÁng chˆc l°ng giÓp mıËn cu—li, mıËn trµu v° c∂t ch›i. Khi l¨nh tiÀn, ·ng ta cho b‡n cu—li c°y bã r„i l≠i büo cüo tñg ΩÏt ΩÃ hıÍng th≈m trÏ c∂p, sau r‚t, ·ng ta bfi cØn ch›i xÁ xüc n‡, bfi m∂y bÊ ph∫n s∞t vÚn Ω∑y sæt, gi˙t lu·n tiÀn mıËn trµu v° mıËn cu—li. á∆n mÔa, ·ng ta hıÍng ph∑n hoa lÏi do b‡n cu—li canh tüc theo l‚i c‰ truyÀn chñg 30 mπu. NØm 1913, Bælugeaud Ω∆n R≠ch Giü mÍ vØn ph›ng l¨nh Ωo Ω≠c ruÊng Ω∂t, b∂y giÈ mu‚n c‹ b±ng khoün th÷ ph®i c‹ b®n Ω„ do chuy≈n vi≈n ΩıÏc chünh phð thã nh∫n l∫p ra. DŸp t‚t ΩÃ Bælugeaud Ω›i tiÀn th≈m, cao hÁn giü m° nh° nıËc quy ΩŸnh. V° sau khi Ωo xong, chð Ω∂t ph®i lo h‚i lÊ th≈m 500 Ω„ng th÷ mËi c‹ b®n sao cða b®n Ω„. TrıËc Ω‹, nØm 1909, ·ng ta t÷m cüch giao thiŒp vËi cüc ngıÈi gi°u c‹ Í R≠ch Giü, nh∫n tiÀn r„i b®o l° ΩÃ v∫n ΩÊng giÔm vËi quan tr≈n, ai mu‚n kh∏n Ω∂t to th÷ cˆ Ωıa nhiÀu tiÀn. Dµn ΩŸa phıÁng tin lÈi, v÷ ·ng ta l° ngıÈi Phüp. NØm 1913, th∂y ph∑n Ω∂t gi˘a l°ng LÊc Ninh v° l°ng Vÿnh B÷nh Ω¨ c‹ dµn khai thüc t˜ lµu nhıng chıa ΩıÏc c∂p phüt chœnh


thˆc, ·ng ta l°m ΩÁn xin kh∏n 1000 mπu, vËi dÚng ˚ b∞t buÊc dµn Ωang canh tüc ph®i n≠p ΩŸa t· cho ·ng ta.

MÊt tay khüc l° Beauville—Eynaud, l°m chˆc c›m—mi Í R≠ch Giü Ω¨ quü chÓ tr‡ng v°o viŒc kh∏n Ω∂t. Khi th∂y nh° nıËc so≠n k∆ ho≠ch Ω°o kinh xüng gi˘a R≠ch Ngan Dã v° C≠nh áÀn, ·ng ta xin trıng kh∏n 1300 mπu, kh∏n xong, l≠i khai l° m∂t mÔa v° kh·ng thøm Ω‹ng thu∆ !

NhiÀu ngıÈi Phüp nhÈ b≠n bø Ωˆng t≈n giÔm ΩÃ kh∏n th≈m Ω∂t, ho¥c c‹ nh˘ng vi≈n chˆc Phüp kh·ng thœch canh tüc nhıng cˆ kh∏n ΩÃ bün l≠i cho ngıÈi ViŒt. L≠i c›n trıÈng hÏp t≈n Ernest Outrey (sau n°y l° Th‚ng Ω‚c Nam k¸) lÏi dÚng danh nghÿa l° nghŸ vi≈n cða Nam k¸ can thiŒp vËi chð t◊nh ΩÃ cho b≠n bø ·ng ta ΩıÏc kh∏n Ω∂t, n‹i ΩÓng hÁn l° chi∆m ph∑n Ω∂t m° dµn qu≈ Ω¨ khai phü t˜ bu‰i Ω∑u.

áÈi s‚ng trong ΩiÀn Tµy áiÀn cða ngıÈi Phüp l° mÊt tiÃu qu‚c, ngıÈi tü ΩiÀn cða ΩiÀn Tµy hıÍng quy ch∆ Ω¥c

biŒt vÀ thu∆ thµn. H‡ ΩıÏc chð Ω∂t b®o l¨nh, dÔng “gi∂y Ωfi” “(carte díengagæ, in tr≈n gi∂y cˆng m°u Ωfi), thu∆ thµn Ω‹ng mÊt Ω„ng b≠c th·i, trong khi dµn Í th·n x‹m l°m lÚng cho chð ΩiÀn ViŒt Nam ph®i Ω‹ng cÎ 5 Ω„ng. H‡ ch◊ Ω‹ng thu∆ chünh, khfii nh˘ng thu∆ phÚ trÊi, khfii l°m xµu, khfii Ω‹ng tiÀn canh güc. áÃ ΩÀ ph›ng trıÈng hÏp h‡ tr‚n, lo≠i gi∂y Ωfi n°y ph®i ΩıÏc chð Ω∂t ho¥c ngıÈi thay m¥t k˚ t≈n xüc nh∫n, cˆ 3 thüng gia h≠n mÊt l∑n, ai ra khfii ΩiÀn m° kh·ng c‹ gi∂y phæp Ω¥c biŒt cða chð th÷ bŸ b∞t, xem nhı chıa Ω‹ng gi∂y thu∆ thµn.

K¿ Í ΩiÀn Tµy ph®i l°m gi∂y giao køo “Í mıËn c‚ c·ng vËi chð”, tÔy theo ΩiÀn m° giü c® khüc nhau ; mıÏn tiÀn, mıÏn lÓa vËi s‚ lÈi khü cao nhıng trong giao køo th÷ ghi th∂p. NgıÈi l°m ruÊng nhiÀu th÷ ΩıÏc vay nhiÀu, tÔy theo s˙ ti∆n triÃn cða mÔa m°ng m° chð Ω∂t l∑n h„i cho h‡ vay th≈m.

áiÀn tµy l° nÁi châ ch∂p Ωð thˆ tÊi üc : cÈ b≠c, hÓt ü phiŒn l∫u, Ω¥t rıÏu l∫u thu∆. HıÁng chˆc l°ng, lœnh m¨ t°, nhµn vi≈n thıÁng chünh kh‹ bÀ ΩÊt nh∫p ΩÃ tra xæt n∆u kh·ng ΩıÏc phæp cða ngıÈi chð ΩiÀn Tµy. Trong nh˘ng ΩiÀn lËn, chð Ω∂t thıÈng v∞ng m¥t quanh nØm, viŒc qu®n l˚ giao cho hai ba ngıÈi Phüp g‡i l° “surveillant agricole” ΩıÏc phæp mang sÓng, l∞m khi h‡ l° ngıÈi Phüp d‚t nüt (lœnh sÁn—Ωü ngh◊ d°i h≠n ho¥c Ω¨ gi®i ngÒ). L≠i c›n nh˘ng c¥p—r±n b‰n xˆ chuy≈n nghÀ tu∑n tra vËi cµy cÔ ngoæo, c‹ thÃ Ωünh Ω∫p dµn ch≤ng khüc n°o m∂y ·ng hıÁng qu®n, cai t‰ng. áiÀn Tµy c›n l° nÁi châ ch∂p trÊm cıËp ; b‡n n°y h°nh nghÀ Í ΩŸa phıÁng khüc r„i trÍ vÀ ∏n nüu, l°m ruÊng cho c‹ h÷nh thˆc. á·i khi, ΩiÀn Tµy l≠i v· t÷nh thµu nh∫n nh˘ng chünh trŸ ph≠m, nh˘ng tay phi∆n lo≠n bŸ t∫p n¨ t˜ cüc t◊nh miÀn TiÀn giang.

MÔa lÓa chœn th÷ chung quanh ΩiÀn Tµy viŒc canh ph›ng b‚ trœ nghi≈m nh¥t nhı mÊt cÁ sÍ quµn s˙. B‡n c¥p—r±n Ωünh mfi canh tu∑n ghe xu„ng di chuyÃn g∑n ΩiÀn ph®i bŸ tra xæt phiÀn phˆc. MÚc Ωœch l° ΩÀ ph›ng b‡n tü ΩiÀn “lıu” lÓa ra ngo°i bün trıËc l∂y tiÀn x°i ri≈ng, r„i khi chð ΩiÀn tËi Ωong, tü ΩiÀn n‹i g≠t r±ng ruÊng th∂t mÔa. NgıÈi trong ΩiÀn mu‚n chÍ lÓa Ωem bün nÁi khüc ho¥c cho b° con th÷ ph®i xin gi∂y chˆng nh∫n l° Ω¨ Ω‹ng Ωð ΩŸa t· r„i.

NÁi tr≠m kiÃm soüt, b‡n c¥p—r±n treo lü cÈ to l°m hiŒu, tÔy sÍ thœch cða chð ΩiÀn m° cÈ n°y m°u Ωfi hay m°u tr∞ng (bÍi v∫y dµn ΩŸa phıÁng cØn cˆ v°o m°u cÈ m° g‡i l° ΩiÀn Tµy CÈ Ωfi, ΩiÀn Tµy CÈ tr∞ng...).

VÀ m¥t trŸ dµn, v°i t≈n chð ΩiÀn Tµy ho¥c c¥p—r±ng tfi ra Ω∑y Ωð b®n lÿnh, thœ dÚ nhı h‡ düm h›a m÷nh vËi dµn ViŒt : Øn m∞m, u‚ng rıÏu Ω∆, Øn thŸt ch‹, cÎi trµu k÷nh (trµu Ωua). C‹ tay c›n gian hÔng hÁn, rıËc th°y vÀ ΩÃ l°m lÕ t‚ng ·n, t‚ng gi‹, Øn lÕ h≠ ΩiÀn, tÚng kinh c∑u cho qu‚c thüi dµn an vËi dÚng ˚ c∑m gi˘ dµn v° phüt triÃn m≈ tœn, ‹c x·i thŸt. Ho¥c l° LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 83/83

·ng Tµy chð ΩiÀn gi° nua l≠i m¥c üo d°i xanh, ΩÊi khØn Ω‹ng “cÓc cung büi” khi cÓng Ω÷nh th∑n, vËi chˆc vÚ l° Ω≠i hıÁng c®.

B‡n chð ΩiÀn Phüp l° th∆ l˙c khü m≠nh, thıÈng Ωıa ra nhiÀu y≈u süch vËi chünh phð thuÊc ΩŸa nhı Ω›i tham gia HÊi Ω„ng ΩŸa h≠t ΩÃ b°n b≠c h±ng nØm vÀ giü biÃu thu∆ kh‹a trong t◊nh. Trong mÊt b°i büo, J. Delpit Ω›i ΩıÏc miÕn thu∆ “büch thµn phÚ trÊi” Ωünh v°o thu∆ ΩiÀn v÷ thu∆ n°y do chð t◊nh Ω¥t ra, tham kh®o vËi HÊi Ω„ng ΩŸa h≠t An Nam chË chð ΩiÀn Phüp kh·ng ΩıÏc hfii ˚ ki∆n. J. Delpit b®o r±ng thu∆ ∂y ch◊ d°nh cho ngıÈi ViŒt Ω‹ng m° th·i. Nh° nıËc th˙c dµn nh∫n ΩŸnh r±ng n∆u Ωıa ngıÈi Phüp v°o HÊi Ω„ng ΩŸa h≠t th÷ quü Ωüng : Ωa s‚ ΩiÀn chð Phüp kh·ng cı ngÚ t≠i ΩŸa phıÁng th÷ l°m sao h‡ Ω≠i diŒn cho dµn trong h≠t ΩıÏc ? V® l≠i, Ωa s‚ ΩiÀn chð Phüp ΩÀu l° c·ng chˆc ho¥c chˆc s∞c cða c·ng giüo.

Delphit khoe khoang r±ng chð ΩiÀn Phüp Ω¨ g‹p c·ng lËn v°o viŒc xµy d˙ng thuÊc ΩŸa Nam k¸ : Trong v›ng 40 nØm, h‡ Ω¨ khai kh∏n Ω∆n 247.417 mπu (do 300 ngıÈi chð Ω∂t), cao hÁn diŒn tœch m° su‚t 15 th∆ k˝ qua ngıÈi Mi≈n v° ngıÈi ViŒt Ω¨ khai kh∏n (215.578 mπu, nØm 1868), chıa kÃ Ω∆n 85.000 mπu Ω∂t tr„ng cao su. B≈n c≠nh ngıÈi Phüp, dµn ViŒt Ω¨ khai kh∏n t˜ 215.578 mπu nØm 1868 Ω∆n mˆc 1.291.358 mπu v°o kho®ng nØm 1912.

V°o nØm 1912, cÒng theo con s‚ m° J. Delpit trıng dπn, R≠ch Giü l° t◊nh m° ngıÈi Phüp c‹ nhiÀu ruÊng Ω∂t nhˆt : 12.304 mπu Ω¨ canh tüc cÊng vËi 26.121 mπu Ωang tr≈n Ω° khai phü, s∞p c‹ hu≈ lÏi.

áˆng nh÷ l° S‹c TrØng vËi 11.246 mπu Ω¨ canh tüc cða ngıÈi Phüp v° 4.308 mπu khüc Ωang tr≈n Ω° khai kh∏n th≈m. H≠ng ba l° C∑n ThÁ vËi 8.127 mπu Ω¨ khai thüc cÊng th≈m vËi 21.931 mπu Ωang tr≈n Ω° khai thüc cða ngıÈi Phüp. T◊nh R≠ch Giü cÒng Ωˆng Ω∑u vÀ s‚ ngıÈi Phüp l°m ΩiÀn chð : 23 ngıÈi, (trong s‚ n°y c‹ 11 vŸ chˆc s∞c c·ng giüo).

S‚ng trong ΩiÀn cða Tµy hay ΩiÀn cða ngıÈi ViŒt sıËng hÁn ? Cµu hfii n°y l° cüi v›ng l∏n qu∏n : n∆u g¥p nØm th∂t mÔa th÷ Ωµu cÒng l° c˙c kh‰. Chð Ω∂t n°o cÒng Ωıa giü biÃu ΩŸa t· tÔy hˆng, gom g‹p œt nhˆt l° 80 % t‰ng s‚ lÓa thµu ho≠ch v÷ Í Ωµu cÒng cho vay n¥ng lÈi, c·ng khai ho¥c trü h÷nh.

CuÊc tranh Ω∂u cða giËi Ω≠i ΩiÀn chð Tñg lËp Ω≠i ΩiÀn chð b‰n xˆ th°nh h÷nh nhÈ kh∏n Ω∂t nhiÀu v° Ω∂t t‚t, nhˆt l° ph∑n

Ω∂t c‹ nıËc ng‡t t˜ H∫u giang dπn qua nhÈ kinh Ω°o. á¥c biŒt Í phœa s·ng Cüi Bæ, mÊt mπu Ω∂t trŸ giü b±ng nØm, b®y ho¥c mıÈi mπu Í phœa Cüi LËn, nÁi nıËc m¥n. Kinh Ω°o bi∆n nhiÀu vÔng th°nh ra ph÷ nhi≈u, dÕ sinh s‚ng, nıËc ng‡t m¨n nØm. áiÀn chð vay nÏ ΩÃ kh∏n Ω∂t. Trong v°i nØm Ω∑u, n∆u g¥p gi‹ thu∫n mıa h›a th÷ l∂y v‚n ΩıÏc. HÕ th∂y Ω∂t t‚t, tü ΩiÀn œt chŸu dÈi chÂ. á∂t t‚t d∑u th∂t mÔa vπn thu ho≠ch tıÁng ΩıÁng ho¥c cao hÁn nÁi Ω∂t x∂u v°o nh˘ng nØm trung b÷nh.

Tr∫n bö lÚt nØm Th÷n (1904) gµy thiŒt h≠i n¥ng nÀ cho mÔa m°ng Í R≠ch Giü (b∂y lµu, ta ch◊ bi∆t r±ng thiŒt h≠i to lËn l° Í M˛ Tho, G› C·ng m° th·i). Chð ΩiÀn lo ng≠i v÷ kh·ng ki∆m ra tiÀn ΩÃ Ω‹ng thu∆ ΩiÀn. M¥t khüc, s‚ v‚n khü to m° h‡ Ωıa cho tü ΩiÀn vay l≠i bŸ m∂t lu·n. MÊt s‚ tü ΩiÀn ngang nhi≈n bfi Ω∂t, dÈi qua vÔng khüc, trong trıÈng hÏp chünh Ωüng m° ΩiÀn chð kh·ng c‹ l˚ l¡ ΩÃ truy t‚ ΩıÏc.

T≠i R≠ch Giü, nØm Th÷n (1904) x®y ra hai tr∫n bö lËn : 1/5 v° 3/11. NØm sau (1905) l≠i th≈m lÚt r„i n∞ng h≠n b∂t ngÈ.

Trong ΩiÀn cða Gilbert Tr∑n Chünh Chi∆u, mˆc t‰n th∂t ΩıÏc k≈ khai nhı sau vËi nh° nıËc :

— á∂t ruÊng Í l°ng Th≠nh H›a (Tr°m Ch¬t nhfi) 1000 mπu bŸ ng∫p su‚t hai thüng li≈n ti∆p, r„i tr∫n gi·ng ng°y 2/11/1904 l°m s∫p nh° c∂t cho tü ΩiÀn Í, lπm lÓa bŸ t‚c n‹c. á∂t


kh∏n Í phœa H›a Hıng g„m 200 mπu, hı tr‡n. Trong hiŒn t≠i, c∑n c∂p dıÎng cho 200 tü ΩiÀn s‚ng lµy l∂t.

— T˜ b‚n nØm trıËc, lÓa trong lπm gom t˜ 20 tËi 25 ng°n gi≠ lÓa, nØm 1904 ch◊ c›n thµu ΩıÏc t˜ 1000 Ω∆n 1500 gi≠. S˙ lÂ l¨ ıËc lıÏng l° 15000 Ω„ng. Xin nh° nıËc cho vay trÏ c∂p, ΩÃ ti∆p tÚc khai thüc.

áÁn k≈u n°i gÍi l≈n. Chð t◊nh cho cai t‰ng tËi ΩiÀu tra, th∂y ph∑n Ω∂t Í Th≠nh H›a cða Tr∑n Chünh Chi∆u trıËc kia c‹ 125 gia Ω÷nh tü ΩiÀn th÷ nay 42 gia Ω÷nh Ω¨ Ω°o t∏u, c›n l≠i 83 gia Ω÷nh. Nh° c∂t cho tü ΩiÀn Í g„m 93 cüi, cÊng l° 232 cØn Ω¨ bŸ s∫p h∆t 72 cüi, tˆc l° 177 cØn. NØm 1904, Ω∂t n°y canh tüc 645 mπu.

Ri≈ng vÀ ph∑n Ω∂t Í H›a Hıng g„m 14 ngıÈi tü ΩiÀn, c›n l≠i 3, tr‚n h∆t 11. N≈n nhË l° Í R≠ch Giü ch◊ l°m ruÊng mÂi nØm mÊt mÔa, ngıÈi cai qu®n ruÊng Ω∂t cða ·ng Chi∆u tr÷nh b°y trong ΩÁn : “ThiŒt tÊi nghiŒp, trong dµn tü ΩiÀn ai ai cÒng ΩÀu nghøo kh‰, Ω‹i khüt, rüch rıËi, Í ruÊng th÷ nhÈ ruÊng, mÊt nØm l°m ruÊng c‹ mÊt l∑n, tr·ng ΩÏi c‹ b∂y nhi≈u song ch≤ng Ω¥ng, bµy giÈ ph®i ΩÏi qua nØm khüc, lµu kh·ng bi∆t bao xa m° n‹i cho cÔng”. V° hiŒn t≠i, dµn ch◊ bi∆t hy v‡ng c∂y lÓa vün Øn ΩÎ, ki∆m chÓt œt m≠ h„i mÔa r„i c›n s‹t l≠i, ch¥t bËt rÕ m≠ m° c∂y t≠m khi nıËc gi˙t xu‚ng.

MÊt linh mÚc Í h‡ Ω≠o Tr° L„ng gÍi thÁ l≈n chð t◊nh xin miÕn thu∆, cho bi∆t : v÷ ΩıÈng giao th·ng kh‹ khØn n≈n trong ΩiÀn lÓa h≠ giü quü th∂p dµn kh·ng bün ΩıÏc, trong khi nh˘ng s®n ph∏m c∑n thi∆t th÷ mua vËi giü g∑n g∂p Ω·i ng°y thıÈng.

Phong tr°o tranh Ω∂u ch‚ng thu∆ ΩiÀn n‰i l≈n, khi chð t◊nh R≠ch Giü hØm he truy t‚ v°i ngıÈi chð ΩiÀn ra t›a v° m¥t khüc, gÍi trüt Ω›i tñg ngıÈi ΩÃ thÓc h‚i, c®nh cüo. Nhıng chð t◊nh cho ri≈ng Th‚ng Ω‚c Nam k¸ bi∆t l° kh·ng thÃ n°o Ω›i ΩıÏc s‚ thu∆ ΩiÀn trong t◊nh c›n thi∆u l≠i l° tr≈n 135.000 Ω„ng. L≠i büo tin r±ng ΩiÀn chð lËn Ωang xÓi giÚc ΩiÀn chð nhfi Ωñg Ω‹ng thu∆ ΩiÀn nØm 1905 r„i theo Ω° ∂y, kh·ng Ω‹ng thu∆ lu·n qua nØm 1906.

T›a ün R≠ch Giü Ω¨ x¯ l°m gıÁng hai vŸ ΩiÀn chð thi∆u thu∆. LÓc Ω∑u, hıÁng chˆc l°ng mÈi tËi c·ng sÍ, h‡ kh·ng thøm tËi g¥p. Ra trıËc t›a, h‡ tfi thüi ΩÊ ng≠o m≠n hÁn. Khi ΩıÏc hfii t≠i sao m° kh·ng tËi g¥p hıÁng chˆc l°ng, h‡ n‹i th≤ng l° “ch◊ v÷ h‡ kh·ng mu‚n Ω‹ng thu∆, v° ch≤ng c‹ ai ΩıÏc quyÀn b∞t buÊc h‡ Ω‹ng”, n∆u nh° nıËc Ωem phüt mï Ω∂t cða h‡, nhˆt ΩŸnh l° ch≤ng ai düm mua (ngÚ ˚ l° n∆u mua th÷ s¡ bŸ h‡ tr® thÔ). Chð t◊nh R≠ch Giü c›n Ωıa ra ΩÀ nghŸ n≈n chia nh˘ng t‰ng c‹ diŒn tœch quü rÊng ra l°m Ω·i, ΩÃ c‹ th≈m cai t‰ng Ωi thÓc thu∆. á„ng thÈi, cıÁng quy∆t ph≠t tÔ k¿ thi∆u thu∆, Ωem Ω∂t h‡ ra phüt mï, dün y∆t thŸ Í nh˘ng l°ng lµn c∫n ΩÃ ngıÈi gi°u Í t◊nh khüc Ω∆n Ω∂u giü.

áÃ Ω‚i ph‹ l≠i, 81 ngıÈi “ΩiÀn chð lËn” Í R≠ch Giü Ω„ng k˚ t≈n v°o ΩÁn, tr÷nh cho chð t◊nh ΩÃ xin tha thu∆ nØm 1905, Ωˆng Ω∑u l° hai ·ng Tr∑n Chünh v° Hu¸nh ThiŒn K∆ (ΩÁn ng°y 29/4/1906) vËi l∫p lu∫n s∞c bæn :

— Mu‚n trÍ th°nh ΩiÀn (tˆc l° canh tüc) mÊt mπu Ω∂t, ph®i nu·i tü ΩiÀn 20 gi≠ lÓa v° v°i ba Ω„ng b≠c l° t‚i thiÃu.

— NØm r„i (nØm Th÷n, 1904) chð ΩiÀn ph®i vay b≠c cða nh° bØng á·ng DıÁng m° nu·i nhµn ΩiÀn (tü ΩiÀn).

— Nhı h≠t Sa áæc l° chÂ ΩiÀn th‰ Ω¨ khai mÍ lµu nØm th°nh kho®nh m° nh° nıËc c›n chu∏n cho cüc chð ΩiÀn Ω‹ng thu∆ h≠ng nhˆt sÚt h≠ng nh÷, h≠ng nh÷ sÚt h≠ng ba, c›n h≠ng ba th÷ tha thu∆ tr‡n, hu‚ng chi l° h≠t R≠ch Giü l° h≠t mËi khai mÍ kh·ng Ω¥ng 10 nØm, v° ph∑n nhiÀu trong s‚ ΩiÀn th‰ khai phü kh·ng Ω¥ng 4 nØm nay.

— Nh° nıËc Ω¨ hâ miÕn thu∆ cho ΩiÀn chð nghøo, c›n vËi ΩiÀn chð lËn th÷ ΩÏi lÓa th‹c g¥t r„i, cho Ω‹ng 1/3. Nay xin tha tr‡n thu∆, v÷ Ω∂t ruÊng Í phœa s·ng Cüi Bæ th∂t büt 7/10, nıËc vã gi˙t xu‚ng l° bŸ n∞ng h≠n.

— Y≈u c∑u nh° nıËc üp dÚng lu∫t Gia Long vÀ t˝ lŒ miÕn thu∆, lu∫t n°y ΩıÏc nh° nıËc Lang Sa ph≈ ıng v° cho thi h°nh t˜ nØm 1871 : theo Ω‹ hÕ ruÊng th∂t mÔa 1/10, kh·ng


gi®m thu∆; ruÊng th∂t 2/10, gi®m 1/10; khi th∂t mÔa Ω∆n mˆc 8/10 ho¥c hÁn n˘a th÷ miÕn tr‡n thu∆.

K∆t qu® l° Th‚ng Ω‚c Nam k¸ chŸu miÕn thu∆ cho nh˘ng ai chıa Ω‹ng thu∆ nØm 1904 m° th·i (tˆc l° cho mÔa g¥t cu‚i nØm 1903). C›n vÀ h∫u qu® cða bö lÚt nØm Th÷n th÷ Ω‹ng y nhı cÒ. Nhıng ΩiÀn chð Í R≠ch Giü chıa chŸu thua. H‡ loan tin r±ng nh° nıËc Ω¨ ho°n to°n miÕn thu∆, khi∆n cho mÊt s‚ ΩiÀn chð b∂y lµu rÚt rø l≠i hØng hüi l≈n kh·ng thøm Ω‹ng.

Theo ΩÀ nghŸ cða chð t◊nh, Th‚ng Ω‚c Nam k¸ cüch chˆc vi≈n cai t‰ng v° ph‹ t‰ng t‰ng Ki≈n TıÈng (c® hai ΩÀu l° ngıÈi Mi≈n) vÀ tÊi phao tin th∂t thiŒt l° ho°n to°n miÕn thu∆. Th∫t ra, nh° nıËc ch◊ ch∂p nh∫n miÕn ph∑n thu∆ qu®n h≠t (budget local) m° th·i, chË vπn thµu tr‡n ph∑n ΩŸa h≠t v° büch phµn phÚ trÊi.

Th‚ng Ω‚c l≠i cho mÊt vi≈n chð t◊nh nhiÀu nØng l˙c l° Albert Lorin nghi≈n cû v∂n ΩÀ. Lorin phÓc tr÷nh r±ng R≠ch Giü c‹ 6 t‰ng, mÂi t‰ng ΩÀu quü rÊng n≈n kh‹ theo süt tñg ΩiÀn chð ΩÃ l°m üp l˙c. Trong v›ng hai nØm m° Í R≠ch Giü l≠i thay Ω‰i 4 l∑n chð t◊nh n≈n chünh süch kh·ng ΩıÏc li≈n tÚc. Theo ˚ ki∆n cða Lorin, ch◊ n≈n gi®m thu∆ cho chð ΩiÀn nhfi, chË chð ΩiÀn lËn th÷ vπn c›n dı tiÀn ΩÃ mua Ω∂t, kh∏n Ω∂t th≈m : HiŒn t≠i, Í t›a B‚ R≠ch Giü c›n Ω∆n 439 ΩÁn xin kh∏n mÊt diŒn tœch l° 14.031 mπu, chˆng tfi ΩiÀn chð b‚n xˆ hÿ c›n hØng hüi trong viŒc l°m Øn.

NØm 1911, t◊nh R≠ch Giü tr®i qua mÊt cÁn m∂t mÔa tr∑m tr‡ng, nh° nıËc Ω°nh cû xæt miÕn thu∆, tuy miÕn œt nhıng nh˘ng ai l÷ lÏm th÷ cÒng bfi lu·n.

CuÊc tranh Ω∂u tr≈n Ω¨ bÊc lÊ mÊt s˙ th∫t khüch quan : v°o nØm 1905, giai tñg ΩiÀn chð Ω¨ th°nh h÷nh, c‹ tinh th∑n ch‚ng Phüp nhˆt l° v°o nh˘ng nØm k∆ ti∆p khi Ωa s‚ ΩiÀn chð lËn Í Nam k¸ ΩÀu hıÍng ˆng cuÊc Minh Tµn (phong tr°o Duy Tµn) do BÔi Chi Nhu∫n v° Tr∑n Chünh Chi∆u ΩiÀu khiÃn, ðng hÊ ·ng Phan BÊi Chµu v° ·ng CıÈng áÃ. áiÀn chð trong nıËc th∂y rfl l° th˙c dµn phüp ngØn c®n kh·ng cho h‡ ti∆n xa hÁn ΩÃ h‡ t˙ do kinh doanh, trÍ th°nh nh˘ng chð xıÍng, nh˘ng thıÁng gia nhı Í b≈n Nh˙t. Th˙c dµn Phüp, thıÁng gia Hu≈ kiÀu (n∞m ΩÊc quyÀn vÀ mua bün, thao tÓng giü lÓa g≠o). ∂n kiÀu cho vay ΩÀu l° nh˘ng chıËng ng≠i m° h‡ mu‚n san b±ng.

C›n v°i chi ti∆t c∑n ghi nhË vÀ vai tr› cða giËi ΩiÀn chð, kh·ng ri≈ng g÷ cho t◊nh R≠ch Giü :

— Mua nhiÀu trµu b› t˜ Cao Mi≈n Ωem vÀ (t˜ t◊nh T°—Keo) nhÈ Ω‹ m° viŒc c°y c∂y th≈m phüt triÃn. Mua s∞m nhiÀu ghe ΩÊc mÊc t˜ s·ng LËn (Cao Mi≈n, L°o) giÓp phıÁng tiŒn v∫n t®i.

— Thœch s‚ng xa hoa theo l‚i Phüp, ti≈u thÚ r∂t nhiÀu h°ng h‹a nh∫p c®ng, nh∂t l° rıÏu Tµy.

— V°o nh˘ng nØm lÓa c‹ giü v° giü lÓa ΩıÏc v˘ng (1928, 1929 lu·n c® nØm 1930), mˆc s‚ng l≈n cao tÊt b˙c, ΩiÀn chð b˙c trung Í H∫u giang dı sˆc cho con qua Phüp du h‡c, c‹ gia Ω÷nh Ωi c® hai ba ngıÈi, h‡c si≈ng nØng th÷ th°nh büc sÿ; Øn chÁi th÷ trÍ th°nh “c·ng t¯”.

— MÊt s‚ kh·ng nhfi ΩiÀn chð Í R≠ch Giü l° ngıÈi Minh HıÁng ho¥c Hu≈ kiÀu. NgıÈi Hu≈ kiÀu n∆u l°m ΩiÀn chð th÷ bŸ Ω„ng h‹a, trÍ th°nh ViŒt Nam trong v°i nØm (khØn Ω‹ng üo d°i khi l°m hıÁng chˆc hÊi tÀ, cÓng Ω÷nh). Ri≈ng ngıÈi Hu≈ kiÀu Í chÏ chuy≈n nghÀ bu·n bün th÷ gi˘ n∆p s‚ng ri≈ng.

VÀ ΩÈi s‚ng cða tü ΩiÀn Tü ΩiÀn ch≤ng c‹ quyÀn tham d˙ sinh ho≠t chœnh trŸ n°o c®. HıÁng ∂p, ph‹ qu®n (g‡i

l° hıÁng chˆc nhfi) do hıÁng chˆc hÊi tÀ ch◊ ΩŸnh. HıÁng chˆc l°ng th÷ do b‡n hıÁng chˆc ch‡n l˙a lπn nhau, giËi thiŒu b° con vµy cünh, sau Ω‹ ΩıÏc cai t‰ng v° chð qu∫n chu∏n y. Cai t‰ng v° ph‹ t‰ng, ban biŒn ΩıÏc c¯ do mÊt s‚ thã sai (ngıÈi thay m¥t); tÔy theo s‚ dµn bÊ m° mÂi l°ng ΩıÏc gÍi nhiÀu hay œt, Ω‰ Ω„ng 50 dµn bÊ c‹ mÊt ngıÈi. Cüc vŸ thã sai thay LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 86/86

m¥t cho dµn ph®i l° hıÁng chˆc l°ng (tr˜ x¨ trıÍng, hıÁng thµn, hıÁng h°o), ph‹ x¨ ho¥c ΩiÀn chð. HÊi Ω„ng canh n·ng, hÊi Ω„ng ΩŸa h≠t ho¥c hÊi Ω„ng qu®n h≠t l° chuyŒn ri≈ng cða mÊt s‚ hıÁng chˆc l°ng v° ΩiÀn chð Ωi b∑u. T‹m l≠i, ngıÈi dµn nghøo ch≤ng bao giÈ ΩıÏc Ωi b∑u c¯ ai c®.

Hai günh n¥ng cho tü ΩiÀn l° thu∆ thµn v° xµu (sıu). Thu∆ thµn thÈi Phüp thuÊc ΩıÏc quy ΩŸnh Ω„ng ΩÀu (tr˜ nh˘ng nØm sau cÔng cða ch∆ ΩÊ th˙c dµn, chia ra ngıÈi c‹ h±ng s®n v° ngıÈi kh·ng c‹ h±ng s®n). Thu∆ chünh ch◊ l° m‡t Ω„ng b≠c nhıng dµn ph®i Ω‹ng th≈m mÊt s‚ tiÀn g‡i l° büch phµn phÚ trÊi cho ngµn süch. S‚ büch phµn n°y thay Ω‰i tÔy theo nØm ΩÃ cho ngµn süch ΩıÏc quµn b÷nh chi ti≈u. Ngo°i ra mÂi ngıÈi ph®i chŸu nØm ng°y l°m xµu, c‹ thÃ chuÊc b±ng tiÀn, l≠i c›n phÚ thµu vÀ thðy lÏi, vÀ rñg.

N∆u l° dµn Í xa tËi, chıa v°o bÊ th÷ Ω‹ng th≈m mÊt s‚ tiÀn g‡i l° thu∆ dµn ngÚ. Tœnh trung b÷nh v°o nh˘ng nØm Ω∑u th∆ k˝, thu∆ thµn c‡ng th≈m cüc kho®n linh tinh vã kÃ l° 5 Ω„ng, l°ng n°y Ω‹ng nh¬ nhıng l°ng kia l≠i Ω‹ng n¥ng. N≈n nhË l° lÓc b∂y giÈ lÓa bün v°i c∞c mÊt gi≠, mÊt Ωâ tr¿ chØn trµu su‚t nØm ch◊ ΩıÏc kho®ng 10 Ω„ng th·i. C‹ l°ng l≠i Ω¥t ra thu∆ n‹c gia ho¥c quy ΩŸnh tiÀn chuÊc c·ng sıu (Ω‹ng tiÀn ΩÃ khfii Ωi l°m sıu) vËi giü quü cao, thœ dÚ trıÈng hÏp l°ng Vÿnh H›a Hıng, t‰ng cÊng l° 8 Ω„ng 3 xu vÀ thu∆ thµn, nØm 1914.

S‚ Ω·ng tü ΩiÀn kh·ng Ω‹ng n‰i thu∆ thµn ho¥c kh·ng mu‚n Ω‹ng v÷ su‚t nØm h‡ kh·ng c‹ viŒc g÷ ΩÃ Ωi ra khfii l°ng. Th◊nh tho®ng lœnh m¨ t° v°o l°ng xæt hfii, dµn l∫u thu∆ (g‡i l° tr‚n xµu l∫u thu∆) ch≠y tr‚n ngo°i ruÊng ho¥c v· rñg m° ∏n nüu. BŸ b∞t vÀ tÊi thi∆u thu∆ thµn l° 5 ng°y tÔ vËi 15 quan ph≠t v≠. Khi m®n tÔ ph®i Ω‹ng thu∆, ai kh·ng tiÀn th÷ l°m cu—li cho nh° nıËc t≠i chÏ l∂y tiÀn m° bÔ v°o.

NgıÈi n°o tr‚n thu∆ quü lµu m° mu‚n v· bÊ th÷ hıÁng chˆc gi®i quy∆t b±ng cüch Øn h‚i lÊ r„i c∂p cho mÊt gi∂y thu∆ thµn m° l°ng Ω¨ xin cho ngıÈi khüc (nhıng ngıÈi ∂y Ω¨ tr‚n, bfi l°ng). TrıÈng hÏp thay Ω‰i t≈n h‡ nhı th∆ thıÈng x®y ra. G¥p nØm m∂t mÔa hÕ kh·ng Ω‹ng n‰i thu∆ thµn v° kh·ng tr® ΩıÏc ΩŸa t· cho chð ΩiÀn th÷ cˆ tr‚n qua xˆ khüc m° l°m ruÊng lıu ΩÊng, ΩÃ r„i ti∆p tÚc dÈi chÂ (g‡i n·m na l° l°m ruÊng d≠o, l°m ruÊng h°ng xüo).

Ngao ngün nhˆt cho ngıÈi dµn l° viŒc l°m xµu. Trong nh˘ng nØm c∑n Ω°o kinh ho¥c Ω∞p ΩıÈng, nh° nıËc trıng dÚng quü thÈi h≠n 5 ng°y m° lu∫t Ω¨ ΩŸnh. Cai t‰ng v° hıÁng chˆc lÏi dÚng ΩÃ b∞t n≠t t‚ng tiÀn, ai mu‚n Í nh° th÷ lo h‚i lÊ. M¨n h≠n th÷ ngıÈi l°m xµu ΩıÏc vÀ nhıng hıÁng chˆc thıÈng b∞t buÊc l°m th≈m v°i ng°y (trıÈng hÏp l°m ΩıÈng lÊ R≠ch Giü, H›n Ω∂t nØm 1905). NØm 1911, khi b°y viŒc Ω°o kinh t˜ r≠ch Cüi Su Ω∆n r≠ch Thˆ Nhˆt, dµn ph®i l°m Ω∆n 20 ng°y, t˙ tÓc Ωem theo ky, cu‚c, xu‰ng, g≠o, nh° nıËc kh·ng c∂p phüt g÷ c®. Trong v°i trıÈng hÏp nh° nıËc c‹ c∂p phüt tıÏng trıng b±ng tiÀn m¥t. NgıÈi Í g∑n s·ng, Ω¥c biŒt l° Í phœa s·ng Cüi LËn ho¥c Cüi Bæ ti∆p giüp qua C∑n ThÁ l≠i ph®i l°m xµu vËt lÚc b÷nh, ΩÀ ph›ng s·ng r≠ch bŸ ch∫n ngh¬t, ghe thuyÀn kh‹ qua l≠i. ThÈi th˙c dµn hÕ gom dµn l°m xµu, trong vØn kiŒn l°ng c·ng khai g‡i l° “Ωu‰i dµn xµu ra nh° viŒc”. Khi ph‹ng lÊ ho¥c ti∆p tay vËi nhµn vi≈n C·ng chünh Ω∞p lÊ, dµn ph®i l°m cu—li vËi giü r¿, nhiÀu ngıÈi bfi tr‚n.

NgıÈi Mi≈n kh‰ c˙c hÁn ngıÈi ViŒt. Trong nh˘ng ΩŸa phıÁng ngıÈi Mi≈n quü Ω·ng, hıÁng chˆc l°ng Ωa s‚ l° ngıÈi Mi≈n. H‡ bŸ cai trŸ hteo l‚i phong ki∆n Ω¥c sŒt. Khi bŸ Ω›i tËi l°ng, tËi qu∫n l° h‡ sÏ bŸ tÔ. Khi c∑n hÏp thˆc h‹a Ω∂t ruÊng m° h‡ d°y c·ng khai phü, h‡ l≠i v∞ng m¥t. H‡ œt khi düm Ω›i hfii quyÀn lÏi chünh Ωüng, th° chŸu thua thiŒt m° ΩıÏc Í nh°.

Th˙c dµn Phüp khinh thıÈng ngıÈi Mi≈n ra m¥t. Tr˜ mÊt s‚ œt ngıÈi mang h‡ (SÁn, Th≠ch...) do ·ng b° truyÀn l≠i t˜ ΩÈi T˙ áˆc, ho¥c lai T°u (h‡ Tr∑n, h‡ L˚ nhıng kh·ng c‹


ch˘ l‹t) th÷ t∂t c® ΩÀu kh·ng h‡. Trong bÊ s‰, cˆ g‡i t≈n n°y t≈n kia (Danh), Ω°n b° th÷ g‡i l° ThŸ.

Trong c·ng tüc kh∏n hoang, ngıÈi Mi≈n g‹p c·ng lao Ωüng kÃ. H‡ l°m c·ng ho¥c l°m tü ΩiÀn cho ngıÈi ViŒt, d∑m mıa dï n∞ng r∂t d¿o dai, sÍ trıÈng cða h‡ l° chøo ghe, Ω‚n tr°m, Ω°o mıÁng, tüt Ω÷a b∞t cü. á°n b° Mi≈n gifii vÀ c∂y v° g¥t lÓa, g¥t c∂y r∂t k˛ lıÎng v° væn khæo tuy ch∫m ch≠p. Gia Ω÷nh Mi≈n n°o nghøo th÷ kh‹ t® : ngð n‹p, ho¥c ngð tr∑n vËi b∆p un, Í nÁi muÂi m›ng m° nhiÀu Ωâ tr¿ t˜ khi l‡t l›ng Ω∆n tu‰i mıÈi hai mıÈi ba vπn Í tr∑n Í tru„ng, kh·ng bi∆t üo qu∑n l° g÷, Øn u‚ng quü Ω≠m b≠c. V°i ngıÈi Ω¨ m∂t Ω∂t v÷ ham cÈ b≠c, quü cao hˆng lÓc u‚ng rıÏu say n≈n s≥n s°ng ΩiÀm ch◊ v°o b∂t cˆ gi∂y nÏ ho¥c gi∂y bün Ω∂t. VÀ thu∆ thµn th÷ mıÈi ngıÈi tr‚n h∆t b®y tüm.

á¥c biŒt l° Í R≠ch Giü, ngıÈi Hu≈ kiÀu l≠i tœch c˙c kh∏n hoang vËi sÍ trıÈng l° l°m rπy Í Ω∂t gi„ng ven s·ng Cüi LËn v° Cüi Bæ (nh˘ng gi„ng n°y g‡i l° thanh lang). H‡ c‹ m¥t t≠i xˆ R≠ch Giü t˜ ΩÈi M≠c C¯u nhıng con chüu s‚ ngıÈi c‚ c˙u ∂y Ω¨ trÍ th°nh ViŒt Nam t˜ lµu ΩÈi r„i. áÏt ngıÈi sang cı trÓ khi Phüp Ω∆n g„m Ωa s‚ l° ngıÈi TriÀu Chµu. Theo b®ng k≈ khai v°o thüng gi≈ng nØm 1906, t◊nh R≠ch Giü c‹ :

Qu®ng á·ng 266 ngıÈi H¬ (Akas) 17 ngıÈi H®i Nam 331 ngıÈi PhıËc Ki∆n 108 ngıÈi TriÀu Chµu 876 ngıÈi NgıÈi TriÀu Chµu l°m rπy cı ngÚ th°nh x‹m Ω·ng ΩÓc, si≈ng nØng kh·ng ai b÷ kŸp, Øn

œt, l°m viŒc th÷ nhiÀu, b∂t ch∂p giÈ gi∂c. Kh‹m (thÁm) Í T∞c C∫u, khoai lang Í Ng® Ba á÷nh, khoai lang Í Tr° Bang (Long M˛), ‰i Í B∆n Nhˆt mÊt d≠o n‰i danh to°n cfli H∫u giang. áa s‚ nghøo kh‹, kh·ng ΩıÏc quyÀn l°m thã sai ΩÃ b∑u c¯ ·ng Bang v÷ mu‚n l°m thã sai th÷ ph®i c‹ h±ng s®n, Ωˆng bÊ ΩiÀn ho¥c Ω‹ng thu∆ m·n b°i. H‡ cıËi vÏ ViŒt, g¥p nØm rπy th∂t mÔa, ΩÈi s‚ng n‹i chung l° cÁ c˙c v÷ c›n ph®i tr® tiÀn mıËn Ω∂t rπy.

Thu∆ thµn cða Hoa kiÀu cao g∂p ba l∑n thu∆ cða ngıÈi ViŒt. NgıÈi n°o l°m Øn khü, c›n sˆc kho¿ th÷ Bang trıÍng Ωˆng ra b®o Ω®m Ω‹ng thu∆ giÔm, sau n°y tr® l≠i. Nhıng g¥p trıÈng hÏp quü nghøo, Ωau y∆u th÷ ch≤ng ai düm b®o l¨nh giÔm c®. Thi∆u thu∆ nhiÀu nØm li≈n ti∆p, theo lu∫t l° bŸ trÚc xu∂t vÀ Trung Hoa. NgıÈi thi∆u thu∆ 4 nØm n∆u bŸ b∞t th÷ ph®i Ω‹ng 62 Ω„ng, cÊng th≈m 30 Ω„ng tiÀn ph≠t. MÊt s‚ l°m Øn th∂t b≠i, tr‚n xu‚ng t°u bu„m H®i Nam m° Ω∆n xˆ khüc nhı qua Xi≈m, M¨ Lai, rði bŸ trÚc xu∂t vÀ T°u th÷ x®y ra c®nh ch„ng B∞c vÏ Nam. Hu≈ lÏi vÀ rπy kh·ng ΩıÏc bÀn, sau nØm b®y nØm, h‡ tr„ng cüc lo≠i khüc, kæm hu≈ lÏi hÁn v÷ Ω∂t l∑n l∑n m∂t ch∂t m°u mÎ. NgıÈi quü nghøo kh·ng c›n b° con b≈n T°u th÷ c‚ g∞ng Í l≠i x‹m rπy. Trong trıÈng hÏp thi∆u thu∆, h‡ Ω°nh t˙ giam h¨m trong l°ng, lo h‚i lÊ tñg ch∫p cho hıÁng chˆc hÊi tÀ ΩÃ khfii bŸ b∞t. Ho¥c dÈi chÂ, c®i trang nhı trıÈng hÏp cða ngıÈi mang t≈n l° Tr∑n VØn SÁn, 60 tu‰i, ngıÈi TriÀu Chµu ΩÃ bÓi t‹, m¥c qu∑n üo nhı ngıÈi ViŒt Nam bŸ b∞t v°o thüng ch≠p 1914 Í G› Quao v÷ bŸ t÷nh nghi l° theo Thi≈n áŸa HÊi. çng n°y khai th∫t r±ng qua ViŒt Nam h„i nØm 38 tu‰i, Í B≠c Li≈u l°m Øn 3 nØm, Í C∑n ThÁ 8 nØm, Í C° Mau 3 nØm, Í R≠ch Giü t˜ 3 nØm qua nhıng r‚t cuÊc l°m Øn kh·ng khü, Ω°nh mua t∂m gi∂y lö cða ngıÈi ViŒt t≈n Ph≠m VØn L≈. V÷ sÏ tung tœch b≠i lÊ n≈n ·ng ∏n lünh Í s‚c ngıÈi mi≈n.

VÀ t÷nh tr≠ng cða n·ng dµn nghøo nØm 1908, nh° cüch m≠ng Tr∑n Chünh Chi∆u cÒng l° ΩiÀn chð lËn Í R≠ch Giü Ω¨ vi∆t b°i ΩØng tr≈n tÈ LÚc T◊nh Tµn VØn s‚ 42, thüng 9/1908 (hai thüng sau l° ·ng bŸ b∞t v÷ viŒc v∫n ΩÊng á·ng Du). B°i l∂y hai cµu thÁ “NhŸ ngo≠t m≠i tµn ti. NgÒ ngo≠t khi∆u tµn c‚c” l°m nhan ΩÀ.


NgıÈi Nhi∆p di Trung l°m b°i thÁ M®ng N·ng c‹ cµu thÁ r±ng : thüng hai bün tÁ mËi, thüng nØm bün lÓa sËm, c∞t thŸt vü gh¿ nghÿa l° ΩÍ ng¥t v∫y chË kh‰ cÒng ho°n kh‰.

ThıÁng h≠i cho dµn nghøo ra thµn Ωi l°m tü ΩiÀn, v÷ trong tay kh·ng c‹ nghÀ s®n n≈n mËi chui ΩÚt ΩÎ gi∂c, n‹i ti∆ng l°m ruÊng chË k¸ trung Ωi ki∆m Øn cho qua ng°y thüng. L°m ruÊng g÷ m° m¨n nhˆt Ω≠i kh·ng c‹ dı mÊt hÊt lÓa dœnh tay, l¡ th÷ ba nØm l°m mËi c‹ mÊt nØm thi∆u Øn, c‹ Ωµu hÚt trıËc thi∆u sau, lÓa g¥t vã r„i Ω¨ Ωi l¨nh ruÊng giao, l¨nh c·ng c∂y c·ng phüt.

MÊt nØm 12 thüng, l°m ruÊng th∫t s˙ c‹ b‚n nØm thüng c›n b®y tüm thün dı linh l°m nghÀ chi ? V÷ kh·ng c‹ nghÀ trong tay n≈n mËi rð nhau Ωünh cÈ ch‹, ho¥c Ωi coi Ωünh cÈ b≠c, ch° l∆t m›n qu∑n rüch üo.

ThıÁng ·i, d‚t Ω¥c hÁn cü t·m, vÚng vÀ hÁn trÔng d∆. Dµn nıËc khüc ti∆c tËi giÈ tËi phÓ nhı tiÀn b≠c, dµn nıËc m÷nh phœ ng°y thüng nhı nıËc tr·i.

U‰ng thay, t˜ gi° tËi tr¿, t˜ nam tËi n˘ ΩÀu lu‚ng nh˘ng Ω≈m ng°y. Nghe ai cho vay th÷ mñg hËn hÍ, hfii r„i n°o lo tr·ng tr®. V÷ v· nghÀ nghiŒp n≈n mËi sanh tŒ trong xˆ nhı th∆. L°m ngıÈi ph®i bi∆t thıÁng cüi thÃ diŒn cða m÷nh.

K¿ thıÁng qu≈ hıÁng ph®i h∆t sˆc giÓp cho nÀn c·ng nghŒ th÷ c‹ ng°y tr˜ Ω¥ng viŒc t÷nh tŒ mËi b°y tfi trıËc Ω‹.

HÁn 20 nØm sau, v°i h‡c gi® Phüp nghi≈n cû t÷nh h÷nh kinh t∆, t÷nh h÷nh Ω∂t Ωai

miÀn Nam, cüch kh∏n hoang Í H∫u giang, v∂n ΩÀ cho vay, viŒc phµn ph‚i Ω∂t Ωai... r„i Ωıa ra v°i biŒn phüp “xµy d˙ng”. Nhıng gπm l≠i, viŒc nghi≈n cû cða h‡ ch◊ l° thıÁng vay kh‹c mıËn, kh·ng ti∆n bÊ b±ng b°i büo tr≈n. V∂n ΩÀ chünh l° tü ΩiÀn s‚ng trong t÷nh tr≠ng bün th∂t nghiŒp, ruÊng mÊt mÔa, ΩÊc canh ; k˛ thu∫t th÷ kh·ng hÁn thÈi vua T˙ áˆc, n∆u kh·ng n‹i l° thÈi Tœch Quang, Nhµm Di≈n, Sÿ Nhi∆p.

Bi th®m nhˆt l° nØm m∂t mÔa, bao nhi≈u lÓa ph®i gom l≠i ΩÃ tr® ΩŸa t· ΩÃ r„i xu∂t c®ng, trong khi “nh˘ng ngıÈi m≠nh khfie, n∆u t÷m ΩıÏc c·ng viŒc l°m (l°m mıËn trong x‹m) cÒng kh‹ Ωð tiÀn ΩÃ mua g≠o Øn trong ng°y, v÷ giü lÓa cˆ tØng l≈n t≠i ΩŸa phıÁng”.


2.4) VÔng B≠c Li≈u, C° Mau xa x·i v° phˆc t≠p C° Mau l° Ω∂t c‹ dµn t˜ thÈi M≠c C¯u, qua ΩÈi Gia Long th÷ nh˘ng gi„ng cao rüo Í ven

s·ng çng á‹c, s·ng G°nh H°o, s·ng Bï Hüp v° v°i phÚ lıu Ω¨ th°nh x‹m. LÓc t∏u qu‚c, Gia Long nhÈ dµn Í C° Mau giÓp nhiÀu vÀ t°i l˙c, nhµn l˙c ; v°i ngıÈi n‰i danh, nhı DıÁng C·ng Trñg. MÒi C° Mau l° vÔng rñg ΩıËc, rñg v¬t, c›n l≠i l° rñg tr°m. Phœa Nam H®i, nhiÀu nÁi c‹ bï cüt Ωen. Ph∑n Í ch‹t mÒi C° Mau g∑n nhı nıËc m¥n tı ni≈n, tr˜ khi mıa gi°. Dµn s‚ng ΩıÏc l° nhÈ nıËc ng‡t t˜ H›n Khoai chÍ v°o bÈ.

T˜ xıa, C° Mau l° nÁi ngıÈi Hoa kiÀu s‚ng r®i rüc vËi ngıÈi Mi≈n. Nh±m mÔa Ωünh cü, ngı phð Í G› C·ng Ω∆n ven biÃn, c∂t ch›i Í t≠m r„i trÍ vÀ xˆ. áÏt Hu≈ kiÀu v°o l∫p nghiŒp khi∆n cho B≠c Li≈u, C° Mau trÍ th°nh khü ph„n thŸnh l° ΩÏt cu‚i th∆ k˝ 19, khi ngıÈi Phüp Ω∆n. H‡ Ωi b±ng t°u bu„m v°o C° Mau, khfii ghæ qua S°i G›n. L≠i c›n mÊt s‚ ngıÈi t˜ S°i G›n, ChÏ LËn Ω∆n l∫p nghiŒp.

NghÀ l°m ruÊng mu‚i do ngıÈi Hoa kiÀu n∞m tr‡n. V°o thÈi Gia Long, nghÀ dŒt chi∆u th°nh h÷nh vËi k˛ thu∫t cao, cÔng l° nghÀ khai thüc süp ong, m∫t ong v° sµn chim. NgıÈi Phüp nh∫n xæt lŒch l≠c vÀ vÔng C° Mau, B≠c Li≈u v÷ h‡ so sünh vËi cüc t◊nh miÀn TiÀn giang. Dµn ΩŸa phıÁng Ω¨ khæo læo nh∞m v°o nhu c∑u thŸ trıÈng, l°m ruÊng vã ph®i, dı quü nhiÀu cÒng kh·ng œch lÏi g÷. H‡ l°m th≈m rπy khoai lang, nhˆt l° nghÀ Ωünh lıËi v° Ω‹ng Ωüy ΩÃ thu hu≈ lÏi to hÁn : t·m kh·, cü kh·.

Cüc vi≈n tham biŒn Ω∑u ti≈n Ω∆n C° Mau, B≠c Li≈u ghi l≠i khung c®nh hoang v∞ng thıa thËt, h‡ qu≈n r±ng lÓc ∂y hÕ nghe ti∆ng müy t°u l° ai n∂y ch≠y tr‚n. Nh° c¯a thıÈng c∂t khu∂t l∂p Í ng‡n r≠ch, nÁi Ω∂t cao. V°m r≠ch l° bï bÔn Ω∑y cµy cfi. Ch≠y t°u ngo°i s·ng cüi, nÁi nıËc sµu th÷ kh‹ bÀ n∞m ΩıÏc t÷nh h÷nh. L≠i c›n s˙ k≈ khai sai l≠c vÀ Ω∂t ruÊng v° dµn s‚ cða hıÁng chˆc l°ng. NgıÈi Hu≈ kiÀu th÷ tfi ra ıÁng ng≠nh, kh·ng mu‚n nÁi m° h‡ Ω¨ n∞m ıu th∆ l≠i bŸ xüo trÊn.

VÀ m¥t h°nh chünh, th˙c dµn lÓng tÓng kh·ng bi∆t n≈n t‰ chˆc th∆ n°o cho hÏp l˚. Tho≠t ti≈n sau khi chi∆m ba t◊nh miÀn Tµy, vÔng mÒi C° Mau nh∫p v°o h≠t R≠ch Giü vËi t◊nh lˇ l° chÏ R≠ch Giü. VÔng B≠c Li≈u th÷ nh∫p qua h≠t S‹c TrØng.

V°o thüng 6/1871, vÔng mÒi C° Mau nh∫p qua t◊nh S‹c TrØng, tüch khfii R≠ch Giü. Nhıng 6 thüng sau, ho°n l≠i t◊nh R≠ch Giü nhı cÒ. á∆n ng°y 18/12/1882, chünh phð mËi dˆt khoüt l∫p ra mÊt t◊nh mËi : l∂y mÊt ph∑n vÔng B≠c Li≈u thuÊc h≠t S‹c TrØng v° vÔng C° Mau thuÊc h≠t R≠ch Giü nh∫p l≠i Ω¥t ra t◊nh B≠c Li≈u. áµy l° h≠t thˆ 21 cða Nam k¸ thuÊc ΩŸa.

N≈n phµn biŒt rfl vÀ trıÈng hÏp t◊nh B≠c Li≈u, tuy gom v°o chung mÊt ΩÁn vŸ h°nh chünh nhıng g„m hai ph∑n Ω∂t khüc nhau vÀ ΩŸa ch∂t v° vÀ mˆc kh∏n hoang :

— VÔng B≠c Li≈u, theo ΩŸa danh thÈi T˙ áˆc, Øn t˜ r≠c B≠c Li≈u trÍ vÀ phœa Ω·ng ti∆p giüp qua S‹c TrØng. Mï Ω∆n nh˘ng nØm 1930, ngıÈi lËn tu‰i trong giËi b÷nh dµn c›n g‡i vÔng n°y cða B≠c Li≈u l° h≠t Ba Xuy≈n (b°i vø N‡c N≠n : LÚc t◊nh c‹ h≠t Ba Xuy≈n, B≠c Li≈u ch˘ Ω¥t, b÷nh y≈n dµn r°y). G‡i nhı th∆ v÷ vÔng n°y thÈi T˙ áˆc n±m trong ΩŸa ph∫n phð Ba Xuy≈n r„i tüch ra l∫p th°nh huyŒn Phong Th≠nh do phð tr˙c ti∆p ki∆m nhi∆p. Khu v˙c n°y tho≠t ti≈n ΩıÏc ngıÈi Phüp cho nh∫p v°o t◊nh S‹c TrØng, g„m ph∑n lËn l° Ω∂t gi„ng t‚t, cao rüo, nh° c¯a sung tÓc vËi ruÊng g›, rπy, vıÈn nh¨n, ruÊng mu‚i. VÔng B≠c Li≈u n°y l° Ω∂t khai thüc t˜ xıa.

— VÔng mÒi C° Mau, tˆc l° huyŒn Long Xuy≈n thÈi T˙ áˆc vËi rñg ΩıËc, rñg tr°m, ph∑n lËn l° Ω∂t th∂p gi‚ng nhı khung c®nh phœa nam vÔng R≠ch Giü. VÔng C° Mau n°y Ωüng n‹i hÁn, v÷ l° Ω∂t mËi.


áiÃm kh‹ khØn cho vÔng C° Mau vÀ m¥t h°nh chünh l° s˙ li≈n l≠c vËi t◊nh lˇ. Tham biŒn R≠ch Giü cho bi∆t l° ph®i dÔng ΩıÈng biÃn d‡c theo vŸnh Xi≈m La. Nh∫p C° Mau qua S‹c TrØng thu∫n lÏi hÁn, v÷ C° Mau Ω∆n chÏ S‹c TrØng tıÁng Ω‚i g∑n. Nhıng Ω‹ l° nh÷n tr≈n b®n Ω„ m° suy lu∫n th·i. Tham biŒn S‹c TrØng Ωıa ˚ ki∆n v°o thüng 12/1869 r±ng t˜ C° Mau qua t◊nh lˇ S‹c TrØng ΩıÈng li≈n l≠c quü kh‹ khØn v°o mÔa n∞ng : nhiÀu Ωo≠n ΩıÈng ph®i dÔng trµu m° kæo ghe qua vÔng l∑y. MÔa mıa th÷ t˜ C° Mau Ω∆n S‹c TrØng Ωi v° vÀ t‚n 6 ng°y, mÔa n∞ng th÷ l≠i t‚n Ω∆n 10 ng°y.

Th∫t v∫y, tr≈n b®n Ω„ ta th∂y nhiÀu con r≠ch tuy c‹ th∫t nhıng l≠i cong queo v° quü c≠n. MÔa mıa th÷ nıËc n‰i nhıng kh·ng Ωð sµu ΩÃ ghe thuyÀn lui tËi dÕ d°ng. Mu‚n di chuyÃn, t˜ lµu ΩÈi r„i, dµn ΩŸa phıÁng dÔng xu„ng nhfi m° ch‚ng b±ng s°o ho¥c dÔng trµu ΩÃ kæo cÊ hay kæo ghe. Qua mÂi mÔa mıa, cfi v° bÚi lÔm Í hai b≈n bÈ r≠ch cˆ m‡c cao hÁn trıËc, che khu∂t l‚i Ωi.

NhiÀu vÔng Ω∂t Í C° Mau thuÊc v°o lo≠i kh‹ ΩŸnh nghÿa : c‹ thÃ n‹i l° mÊt thˆ Ω∂t lfing bfing ho¥c l° mÊt thˆ nıËc Ω¥c sŒt.

Hai nØm sau, tham biŒn R≠ch Giü cho bi∆t : lÓc trıËc v÷ c‹ quy∆t ΩŸnh gi®i tün t◊nh R≠ch Giü (R≠ch Giü nh∫p qua t◊nh Long Xuy≈n) n≈n Ω°nh c∞t vÔng C° Mau nh∫p qua S‹c TrØng. Nay Ω¨ duy tr÷ t◊nh R≠ch Giü th÷ n≈n cho C° Mau trÍ vÀ R≠ch Giü nhı cÒ ΩÃ cho s‚ dµn R≠ch Giü th≈m Ω·ng Ω®o hÁn :

R≠ch Giü v° C° Mau nh∫p l≠i, ΩıÏc 100 l°ng. S‹c TrØng v° C° Mau nh∫p l≠i, ΩıÏc 203 l°ng. ˚ ki∆n nh∫p trÍ l≠i R≠ch Giü ΩıÏc c∂p tr≈n nghe theo v÷ tham biŒn R≠ch Giü l° Benoist

l° tay c‹ uy tœn, t°n üc vËi dµn b‰n xˆ. çng ta sÏ m∂t thu∆ phong ng≠n (süp v° m∫t), m∂t thu∆ b∆n (Ωünh v°o t°o bu„m H®i Nam) v° Ωıa ˚ ki∆n l° ΩıÈng li≈n l≠c t˜ C° Mau Ω∆n R≠ch Giü kh·ng xa cho l∞m !

Sau r‚t, t◊nh B≠c Li≈u th°nh h÷nh l∂y t≈n l° B≠c Li≈u v÷ ngay chÏ cða t◊nh lˇ c‹ con r≠ch B≠c Li≈u (c‹ gi® thuy∆t cho r±ng do Poanh Lieu m° ra, tˆc l° nÁi c‹ Ω≠o quµn ngıÈi L°o trÓ Ω‹ng thÈi xıa).

L˚ do chünh ΩÃ l∫p t◊nh B≠c Li≈u do Th‚ng Ω‚c Nam k¸ n≈u ra cho T‰ng trıÍng ThuÊc ΩŸa Phüp l° v∂n ΩÀ an ninh, s˙ khu∂y r‚i ng∂m ng∑m cða Thi≈n áŸa HÊi. Giüm Ω‚c NÊi vu tr÷nh b°y vËi HÊi Ω„ng qu®n h≠t ng°y 28/8/1882 : n∆u cüi Ω∑u cða Thi≈n áŸa HÊi Í ChÏ LËn th÷ thµn h÷nh cða Thi≈n áŸa HÊi Í B≠c Li≈u.

Ngo°i ra, dıËi m∞t ngıÈi Phüp, C° Mau B≠c Li≈u l° nÁi b∂y lµu chıa ΩıÏc ‰n ΩŸnh ΩÓng mˆc : nhiÀu k¿ b∂t lıÁng t˜ b≈n T°u, t˜ cüc t◊nh lµn c∫n tÚ h‡p l≠i, l∫p s°o huyŒt.

Tham biŒn Ω∑u ti≈n cða t◊nh B≠c Li≈u l° Lamothe de Carrier büo cüo t‰ng quüt v°o nØm 1882 :

— Trong hiŒn t≠i, B≠c Li≈u chıa ra g÷ nhıng trong tıÁng lai s¡ nhanh ch‹ng trÍ n≈n th°nh ph‚ lËn nhˆt cða Nam k¸, sau S°i G›n. Ch◊ c∑n Ω°o mÊt con kinh n‚i liÀn B≠c Li≈u xu‚ng C° Mau v° c∂t mÊt cµy c∑u n‚i liÀn hai b≈n bÈ r≠ch B≠c Li≈u. Cµy c∑u n°y giÓp cho 6000 ngıÈi qua l≠i mua bün mÂi ng°y.

Theo büo cüo tr≈n th÷ gi˘a B≠c Li≈u v° C° Mau l° Ω„ng cfi bao la che kœn chµn trÈi, kh·ng mÊt b‹ng cµy cao, cfi m‡c d°y, rÕ büm v°o bÔn. MÔa n∞ng, cfi vπn kh·ng ch∆t. MÔa mıa nıËc ng∫p, cfi l≈n cao Ω∆n mÊt mæt rıÎi. Trong Ω„ng cfi, ai mu‚n Ωi hıËng n°o th÷ Ωi, muÂi m›ng v· s‚ kÃ. MÔa mıa, xu„ng nhfi tha h„ di chuyÃn nhıng ghe to th÷ ph®i Ωi theo con ΩıÈng con queo hÁn, g‡i l° “ΩıÈng lüng”. áıÈng n°y Ω∑y cfi, khi di chuyÃn ph®i c‹ ngıÈi phüt cfi ng¨ r≠p xu‚ng, c°o sang mÊt b≈n r„i Ω∏y ghe tr≈n kho®ng Ω∂t v˜a d‡n tr‚ng tr®i ∂y. N∆u g¥p nÁi cfi quü r∫m r≠p, ghe chÍ n¥ng ch◊ di chuyÃn mÊt ng°y c‹ mÊt cµy s‚. Vi≈n tham biŒn ΩÀ nghŸ cho Ω°o con kinh B≠c Li≈u C° Mau r„i l∂y Ω∂t Ω°o ∂y m° Ω∞p ΩıÈng lÊ xe. á„ng thÈi, ·ng ta cho bi∆t l° dµn s‚ kh·ng quü œt oi n∆u kiÃm tra l≠i k˛ lıÎng hÁn. Ri≈ng vÀ ngıÈi


Hu≈ kiÀu Í phœa B≠c Li≈u trıËc kia khai 1900 ngıÈi nay l≠i khai th≈m 3000 ngıÈi n˘a cÊng l≠i 4900 ngıÈi, chıa kÃ mÊt s‚ Hu≈ kiÀu l°m b≠n chøo ghe ho¥c ∏n nüu Í ruÊng mu‚i.

CÒng trong nØm 1882, dµn bÊ trong t◊nh phfing chñg 2500 ngıÈi (c‹ thÃ l° 30000) tˆc l° b±ng s‚ dµn Í t◊nh Tµy Ninh, cao hÁn s‚ dµn R≠ch Giü.

DiŒn tœch to°n t◊nh l° 810.000 mπu tµy, canh tüc chñg 14.761 mπu. T‰ng s‚ thu∆ d˙ thµu nØm 1882 l° 36.183 Ω„ng, trong Ω‹ tiÀn thµu to nhˆt l° thu∆ thµn cða Hu≈ kiÀu, k∆ Ω∆n l° thu∆ ΩiÀn 6.585 Ω„ng, Ω∆n thu∆ thµn cða ngıÈi viŒt 4.792 Ω„ng.

ChÏ B≠c Li≈u n±m tr≈n ΩŸa ph∫n l°ng Vÿnh HıÁng. VÔng ngo≠i · Øn qua cüc l°ng Vÿnh Hinh, An Tr≠ch, Tµn Hıng (nØm 1890, nh∫p l≠i g‡i l° l°ng Vÿnh LÏi, hıÁng chˆc cüc l°ng An Tr≠ch v° Tµn Hıng k≈u n°i v÷ trong t≈n Vÿnh LÏi kh·ng c‹ d∂u v∆t t≈n l°ng cða h‡, ΩÀ nghŸ quan tr≈n s¯a Vÿnh LÏi ra l°ng Tˆ H›a, nhıng kh·ng ΩıÏc ch∂p thu∫n). T˜ nØm 1873, Ω∂t l°ng Vÿnh HıÁng Ω¨ Ωem ra Ω∂u giü vËi giü mÊt c∞c hai xu mÊt thıËc vu·ng. NØm 1880, khai trong bÊ Í chÏ B≠c Li≈u l° 2.757 ngıÈi nhıng nØm 1882 l° 6000 ngıÈi.

ViŒc th°nh l∫p t◊nh B≠c Li≈u gµy kh‹ khØn cho ngµn süch Nam k¸, nØm 1882, phfing ΩŸnh t‚n kæm chñg 45.000 Ω„ng ΩÃ xµy c∂t dinh th˙, c·ng sÍ, cÊng th≈m chñg 8.000 Ω„ng lıÁng b‰ng cho nhµn vi≈n. Thu∆ phfing ΩŸnh ch∞c ch∞n s¡ thµu ΩıÏc l° 35.000 Ω„ng nhıng n∆u thi∆u tiÀn cˆ dÔng b°n gh∆ cÒ t˜ t›a B‚ S‹c TrØng gÍi t¥ng. V° c›n d˙ thu th≈m mÊt s‚ tiÀn ph≠t nh˘ng ngıÈi n°o theo Thi≈n áŸa HÊi.

Tho≠t ti≈n, nh° l„ng chÏ c∂t b±ng lü. NØm 1885, l°ng Vÿnh HıÁng xin c∂t chÏ lÏi ng‹i, hy v‡ng r±ng tiÀn g‹p chÏ s¡ tØng g∂p Ω·i v° xin vay trıËc cða nh° nıËc 6100 Ω„ng ΩÃ xµy c∂t, l°ng s¡ tr® l≠i cho nh° nıËc c® v‚n lπn lÈi trong v›ng 12 nØm. NØm 1892, tham biŒn b∞t buÊc nh˘ng nh° lü Í chÏ ph®i dÎ bfi ΩÃ c∂t l≠i ph‚ ng‹i c‹ l∑u.

Ti∆n triÃn cða viŒc cai trŸ BÊ müy h°nh chünh khü ch¥t ch¡ vã thi∆t l∫p l°m cho ngıÈi Hu≈ kiÀu v° ngıÈi Minh

HıÁng b˙c bÊi v÷ h‡ Ω¨ quen vËi quy ch∆ t˙ trŸ tıÁng Ω‚i rÊng rï h„i thÈi Ω°ng c˙u. H‡ xem vÔng B≠c Li≈u nhı Ω∂t ri≈ng cða h‡. Ngo°i ra, c›n nhiÀu ngıÈi t˜ R≠ch Giü Ω‰ xu‚ng, Ωa s‚ l° ngıÈi l¨nh b±ng c∂p cða quµn khÍi nghÿa ΩÃ chu∏n bŸ µm th∑m d∂y binh gi˘a vÔng R≠ch Giü v° Chµu á‚c, nhıng cuÊc n°y kh·ng x®y ra ΩıÏc.

NØm 1885, l∫p ΩıÏc 5 trıÈng t‰ng vËi 326 h‡c sinh ghi t≈n, Ωa s‚ ΩÀu v∞ng m¥t khi b∞t Ω∑u mÔa ruÊng ho¥c Ωau ‚m v÷ bŸnh ræt rñg, t∂t c® ΩÀu l° trıÈng lÏp lü, thi∆u b°n gh∆, nhiÀu trıÈng kh·ng c‹ süch g÷ cho h‡c tr› h‡c ngo≠i tr˜ tÈ Gia áŸnh büo, tˆc l° C·ng büo do l°ng phüt cho.

Con áıÈng Lüng tˆc l° ΩıÈng kæo ghe t˜ B≠c Li≈u qua C° Mau vπn c›n s¯ dÚng v÷ chıa Ω°o kinh ΩıÏc. Nh° nıËc giÓp ΩÎ ngıÈi Ωi ghe b±ng cüch c∞m n‡c l°m d∂u hai b≈n ΩıÈng, mÂi nØm hai l∑n, c∞m v°o lÓc Ω∑u mÔa v° lÓc dˆt mÔa mıa. Kinh MıÁng áiÀu n‚i R≠ch á∑m qua s·ng G°nh H°o Ω°o g∑n xong nhÈ b∞t dµn l°m xµu, ch◊ c›n l≠i 480 thıËc ch‹t.

Trong mÔa 1884—1885, ghe chÍ ra khfii t◊nh 174.693 t≠ lÓa v° 79.349 t≠ mu‚i. ViŒc kh∏n Ω∂t th÷ Ωang ti∆n h°nh, dµn Í miÀn tr≈n Ω∆n, tha h„ khai kh∏n ΩÃ mong ΩıÏc l°m ΩiÀn chð nhfi Í vÔng Ω∂t s÷nh l∑y, v· chð. VÀ Ω∂t Ωai, nØm 1885, chıa phµn kho®nh ΩÃ l°m b±ng khoün ΩıÏc, ngo≠i tr˜ t‰ng Th≠nh Hıng v° t‰ng Th≠nh H›a.

Qu∫n C° Mau c›n nguy≈n v¬n, chıa Ωo Ω≠c. NhÈ ΩiÀu tra l≠i n≈n chð t◊nh bi∆t th≈m vÀ vÔng C° Mau : dµn kh·ng gi°u nhıng ai n∂y ΩÀu Ωð Øn, c‹ chÔa, c‹ Ω÷nh l°ng, c‹ nh° ng‹i. Nhıng Ωi vÀ phœa mÒi C° Mau th÷ ch≠y t°u nhiÀu ti∆ng Ω„ng h„ m° kh·ng g¥p mÊt cØn ch›i n°o c®. NghÀ Ω‹ng Ωüy, l°m t·m kh· bün cho ghe H®i Nam c°ng phüt triÃn. Chi∆u C° Mau ΩıÏc giü, nhiÀu ngıÈi bfi nghÀ ruÊng ΩÃ dŒt chi∆u v° v· rñg khai thüc m∫t ong, süp. MÔa mıa, ΩıÈng v∫n t®i dÕ d°ng, h‡ Ω‚n cµy m° bün l∫u qua S‹c TrØng ho¥c l≈n chÏ B≠c Li≈u. LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 92/92

Theo s˙ phfing ΩŸnh l≠c quan cða chð t◊nh Caffort th÷ trong v›ng hai nØm tËi, B≠c Li≈u s¡ l° vÔng gi°u c‹, ch◊ c∑n cho ngıÈi t˜ B∞c k¸ v°o canh tüc vËi k˛ thu∫t c‰ truyÀn l° Ωð l°m cho hu≈ lÏi tØng l≈n g∂p mıÈi. T◊nh B≠c Li≈u phœa giüp S‹c TrØng l° nÁi Hu≈ kiÀu v° ngıÈi Cao Mi≈n Ω·ng ΩÓc, ruÊng t‚t, dµn chÓng thœch n‹i ti∆ng TriÀu Chµu. Ri≈ng vÀ qu∫n C° Mau, ngıÈi ViŒt Ω·ng hÁn, g∑n nhı l° thu∑n tÓy, ch◊ tr˜ hai l°ng c‹ s‚c Mi≈n m° th·i.

NØm 1887, Lamothe de Carrier trÍ l≠i B≠c Li≈u l°m chð t◊nh v° nh∫n ΩŸnh r±ng t÷nh h÷nh thay Ω‰i kh® quan so vËi nhiŒm k¸ trıËc cða ·ng ta. ViŒc kiÃm tra cho bi∆t Í B≠c Li≈u sau ngıÈi ViŒt th÷ Ω·ng Ω®o nhˆt l° ngıÈi Cao Mi≈n, k∆ Ω∆n ngıÈi Minh HıÁng g‚c TriÀu Chµu. Trong 2.500 Hu≈ kiÀu, ngıÈi TriÀu Chµu chi∆m Ω∆n 2000. Í t‰ng Th≠nh Hıng, nhiÀu gia Ω÷nh ch◊ n‹i to°n ti∆ng TriÀu Chµu v° cüc ·ng hıÁng chˆc hÊi tÀ kh·ng bi∆t n‹i ti∆ng ViŒt. N≠n Thi≈n áŸa HÊi, Øm trÊm trµu, Øn trÊm ghe, nhˆt l° bu·n l∫u ü phiŒn c›n Ω∑y dπy. Dµn hÓt th≈m ü phiŒn nhıng nh° nıËc bün ra œt hÁn nØm trıËc :

— NØm 1884, nh° nıËc bün ra 56.000 Ω„ng. — NØm 1886, nh° nıËc bün ra dıËi 40.000 Ω„ng v÷ n≠n ü phiŒn l∫u thu∆. Vi≈n chð t◊nh n°y l≠i büo ΩÊng : ΩiÀn chð trong t◊nh mıÏn cða á·ng DıÁng ngµn h°ng

tr≈n 35.000 Ω„ng ΩÃ l°m mÔa, nhıng c‹ l¡ h‡ thua cÈ b≠c h∆t r„i. áÀ nghŸ cho dµn ngo°i b∞c v°o, c∞p Ω∂t cho h‡. NØm 1882, phfing ΩŸnh 36.000 dµn, nay ΩıÏc hÁn 50.000. áang l°m ΩıÈng n‚i qua S‹c TrØng, ΩıÈng Í chÏ B≠c Li≈u Ω¨ trüng Ωü.

áÃ kiÃm soüt vÔng Ω∂t rÊng, giao th·ng kh‹ khØn v° dµn s‚ phˆc t≠p, th˙c dµn Ω¨ c‚ ˚ Ωıa vÀ B≠c Li≈u v° C° Mau mÊt s‚ c·ng th∑n vËi tüc phong ki≈u binh v° hüch dŸch. Phð áˆc, tñg g‹p c·ng d¬p lo≠n lÓc trıËc Í M˛ Tho Ω∆n l°m mıa l°m gi‹ Í C° Mau. Cai m¨ t° t≈n l° Cang, ngıÈi Ω¨ tr˙c ti∆p b∞t Thð khoa Huµn Í ChÏ G≠o ΩıÏc vÀ B≠c Li≈u l°m chˆc ph‹ qu®n m¨ t°. Lœnh t∫p h˘u c·ng Ω¨ tñg viÕn chinh Í B∞c k¸, d¬p lo≠n Í Cao Mi≈n cÒng trÍ vÀ B≠c Li≈u l°m chˆc quan tr‡ng.

MÊt vi≈n th·ng ng·n tñg tr∂n Ω‹ng, cıËp gi˙t, Øn h‚i lÊ Í H≠ L°o Ω¨ vÀ t∫n B≠c Li≈u r„i m° chð nÏ Í H≠ L°o vπn nØn n◊ xin nh° nıËc can thiŒp v÷ s‚ nÏ quü nhiÀu. L≠i c›n vi≈n chˆc Phüp chuy≈n Øn h‚i lÊ, l°m Í sÍ “T°o cüo” (ThıÁng chünh) Ω¨ tñg c‹ th°nh tœch x∂u Í t◊nh khüc. Nh° nıËc ch‡n ngıÈi “Ωüng tin c∫y” ΩÃ l°m hıÁng chˆc l°ng nhıng b‡n n°y l≠i x°i thµm c·ng qu˛, Ωünh b°i v° hÓt ü phiŒn, Ω∆n mˆc chð t◊nh n‰i gi∫n ΩÀ nghŸ vËi Th‚ng Ω‚c Nam k¸ Ω°y h‡ ra C·n Ω®o ΩÃ l°m gıÁng.

VÚ phð áˆc Í C° Mau l° ΩiÃn h÷nh nhˆt. NØm 1897, chð t◊nh B≠c Li≈u nh∫n ΩŸnh C° Mau l° qu∫n xa x·i v° nghøo n°n n≈n kh·ng c∑n Ωıa mÊt ph‹ tham biŒn Ω∆n cai trŸ, v® l≠i cÁ sÍ qu∫n lˇ thi∆u tiŒn nghi. Phð áˆc Ω‰i tËi C° Mau r„i g¥p r∞c r‚i vËi mÊt c·ng chˆc Phüp l°m nhµn vi≈n C·ng chünh. T≈n b„i cða vi≈n chˆc n°y ra chÏ mua Ω„, cˆ theo th‹i quen l° n¯a mua n¯a gi˙t, dµn trong chÏ ph®n Ω‚i, t≈n b„i Ωünh lu·n ngıÈi th∑u g‹p chÏ r„i chıÍi lu·n phð áˆc. T≈n b„i n°y bŸ b∞t, chð t◊nh gi®i h∞n ta l≈n Khüm lËn S°i G›n ΩÃ r„i h∞n ΩıÏc tha tÊi. Vi≈n chˆc Phüp h„i nghi phð áˆc Ω¨ y≈u c∑u b∞t giam ngıÈi b„i, n≈n tr® thÔ b±ng cüch c·ng khai t‚ cüo phð áˆc l° k¿ tiÃu t‚t v· danh, kh·ng bi∆t n‹i ti∆ng Phüp m° Ω›i cai trŸ C° Mau vËi nh˘ng lu∫t lŒ theo quy ch∆ th‰ trıËc, tˆc l° mu‚n giam ai th÷ cˆ giam. Theo vi≈n chˆc Phüp n°y th÷ chÏ C° Mau l° nÁi hÂn lo≠n, dµn chÓng mÍ s›ng b≠c ngay Í ngo°i ΩıÈng, phð áˆc th÷ tıÍng m÷nh nhiÀu oai quyÀn nhı thÈi Ω°ng c˙u, tha h„ Øn h‚i lÊ, chÏ ph‚ th÷ ch≤ng lo ch◊nh trang, Ω∆n mˆc kh·ng c›n t÷m Ωµu mÊt quün c°—ph≈, mÊt tiŒm t≠p h‹a cho ra h„n !

MÊt s‚ thÁ rÁi gÍi Ω∆n Th‚ng Ω‚c Nam k¸ ΩÃ t‚ cüo phð áˆc (Ωµy l° do vi≈n chˆc Phüp xÓi dÚc, hay dµn chÓng thã cÁ ra tay tranh Ω∂u ?). Nh˘ng kho®n t‚ cüo giÓp ta th∂y l‚i cai trŸ thÈi ∂y, Í nÁi xa m¥t trÈi :


— Phð áˆc cho c∂t nh° h∑u mËi (nh° h∑u tˆc l° dinh qu∫n) r„i b∞t buÊc cai t‰ng, cüc ·ng bang Hu≈ kiÀu v° hıÁng chˆc l°ng dµng lÕ, g„m süp ong, b‚n t∂m ho°nh phi (mÂi t∂m Ωüng giü 20 Ω„ng). Ngo°i ra c›n mÊt s‚ b≠c m¥t.

— G‡i ngıÈi Hu≈ kiÀu v° hıÁng chˆc l°ng tËi nh° h∑u ΩÃ Ωünh b°i vËi ·ng ta, ΩÃ ·ng ta l∂y xµu. N∆u thua th÷ ·ng ta xin lu·n.

— Cho châ cÈ b≠c trong x‹m, me v° b°i tµy (b°i c°o), xµu mÊt ng°y mÊt Ωem nØm Ω„ng.

— MÂi ngıÈi dµn ph®i chuÊc c·ng sıu nhfi (tˆc l° ph∑n l°m xµu cho t◊nh) l° 2 ng°y, theo quy ΩŸnh 2 ng°y n°y l° 5 c∞c, nhıng phð áˆc b∞t buÊc dµn ph®i Ω‹ng 1 Ω„ng b≠c, nØm c∞c dı bfi tÓi.

— Ng°y Chünh Chung (lÕ 14/7 cða Phüp) l≠i châ cÈ b≠c sau nh°, ·ng ta l∂y xµu 15 Ω„ng mÊt ng°y, 4 ng°y l° 60 Ω„ng.

— Trong v›ng mÊt nØm m° phð áˆc t‰ chˆc kˇ cÁm cho ·ng b° cÍ nØm süu l∑n. MÂi l∑n nhı th∆, l°ng ph®i Ωi 4 nang süp v° 4 Ω„ng, l°ng nghøo th÷ 2 nang (qu∫n C° Mau g„m 30 l°ng c® th®y).

— áem vÀ qu∫n hai ghe hüt (hüt bÊi), b∞t buÊc cüc l°ng ph®i mıËn hüt bao gi°n mÊt ng°y mÊt Ω≈m l° 10 Ω„ng, con cða phð áˆc l°m kæp hüt, Ω∆n tñg nh° m° mıÏn tiÀn mÂi nh° mÊt Ω„ng.

— Phð áˆc lÚc l≠o thÔng thÁ trıËc khi cho gÍi, v÷ v∫y cüc ΩÁn t‚ cüo ΩÀu bŸ xem trıËc. — MÂi thüng phð áˆc chÍ süp Ωem vÀ xˆ mÊt l∑n, mÂi l∑n chÍ hai thÔng Ω∑y, thÔng d°i

1 thıËc rıÎi, cao 1 thıËc. L≠i c›n ΩÁn t‚ cüo phð áˆc c‹ th°nh tœch x∂u h„i tr∂n nh∫m Í S‹c TrØng, R≠ch Giü,

B≠c Li≈u. Chð t◊nh B≠c Li≈u binh v˙c phð áˆc, cho l° vu kh‚ng (ph®i chØng v÷ c‹ Øn h‚i lÊ cða phð áˆc) nhıng chð t◊nh cÒng nhıÏng bÊ, y≈u c∑u c∂p tr≈n cho mÊt ngıÈi Phüp tËi thay th∆ v÷ phð áˆc Ω¨ quü 60 tu‰i r„i.

V°i næt vÀ t÷nh h÷nh nØm 1902 trÍ vÀ sau Thi≈n áŸa HÊi ΩıÏc t‰ chˆc lan tr°n kh∞p B≠c Li≈u khi∆n ngıÈi Phüp büo ΩÊng. MÊt s‚

Ω·ng ngıÈi ViŒt v° Hoa kiÀu gia nh∫p, Øn thÀ vËi nhau nhıng r‚t cuÊc dıÈng nhı HÊi ch◊ c›n ho≠t ΩÊng trong ph≠m vi cû t∆, v°i ngıÈi l≠i lÏi dÚng hŒ th‚ng bœ m∫t cða HÊi ΩÃ bu·n bün ü phiŒn l∫u thu∆.

Tuy nhi≈n, c›n nhiÀu cün bÊ trung ki≈n cða Thi≈n áŸa HÊi bi∆t ki≈n nhπn chÈ thÈi ΩÃ ph‚i hÏp h°nh ΩÊng vËi to°n Nam k¸ v°o nØm 1913. Í C° Mau v°o kho®ng nØm 1910, ·ng hÊi Ω„ng Tr∑n á∞c Danh v° ·ng Lµm Mπn HuŒ ho≠t ΩÊng m≠nh, bŸ tÔ. Th˙c dµn cˆ xæt b∞t, ph≠t tiÀn k¿ v· tÊi m¥c d∑u ch≤ng t÷m ΩıÏc b±ng cË n°o chˆng tfi ngıÈi Hu≈ kiÀu Í B≠c Li≈u theo Ωu‰i mÚc Ωœch chœnh trŸ ch‚ng Phüp. Th˙c dµn cÒng c‚ g∞ng kiÃm soüt h°ng ngÒ lœnh m¨ t° v° hıÁng chˆc l°ng. Nh˘ng ngıÈi ViŒt quü hØng hüi th÷ læn tr‚n l≈n vÔng Th∂t SÁn, gia nh∫p nh˘ng nh‹m Thi≈n áŸa HÊi mang tünh ch∂t ViŒt Nam hÁn, nh±m mÚc Ωœch Ωünh Ω‰ th˙c dµn.

Phong tr°o tranh Ω∂u Ωüng kÃ cða Ω„ng b°o B≠c Li≈u, C° Mau l° viŒc ch‚ng l°m xµu. Con ΩıÈng t˜ chÏ B≠c Li≈u n‚i xu‚ng C° Mau Ω¨ th°nh h÷nh nhıng nhiÀu nÁi c∑n ph®i Ω∞p cao l≈n, kh‹ khØn nhˆt l° tr®i Ωü. Nh° nıËc kh·ng giao cho nh° th∑u v÷ quü t‚n kæm. Thay v°o Ω‹, b∞t dµn Ω‚t Ω∂t ruÊng cho chœn r„i Ω∫p nüt Ωem tr®i m¥t ΩıÈng, x°i t≠m thay cho Ωü.

Th˙c dµn b∂y lµu ch◊ chÓ ˚ tu b‰ con lÊ Øn t˜ B≠c Li≈u qua phœa S‹c TrØng ; theo hŒ th‚ng giao th·ng thÈi ∂y th÷ c·ng vØn, thı t˜ Ωıa t˜ B≠c Li≈u Ω∆n S‹c TrØng, ΩÃ r„i t˜ S‹c TrØng ra á≠i Ngï (V°m T∂n, bÈ H∫u giang) Ω∆n Ωµy mËi dÔng t°u thðy Ωıa vÀ S°i G›n.


L°m xong con lÊ B≠c Li≈u, C° Mau l° kiÃm soüt th≈m dµn, thµu th≈m thu∆, lÓa g≠o Ωıa vÀ t◊nh lˇ nhanh hÁn. V° Í hai b≈n bÈ lÊ, Ω∂t hoang s¡ c‹ ngıÈi tËi kh∏n, nh° nıËc tha h„ bün Ω∂u giü.

LÊ xe l°m tñg khÓc, ngang t‰ng n°o th÷ dµn t‰ng ∂y l°m xµu, kinh Ω°o cÒng v∫y. Tho≠t ti≈n khi c‹ lŸnh th÷ mÊt s‚ Ω·ng ngıÈi Ωi l°m l∂y lŒ ΩÃ r„i ph®n Ω‚i ra m¥t.

Nh° nıËc b∞t buÊc mÂi ngıÈi Ω∞p lÊ 14 mæt bÀ d°i, bÀ cao 5 t∂c v° mÂi ngıÈi Ω‚t Ω∂t 7 thıËc kh‚i, h∑m chœn.

Í l°ng Vÿnh M˛, hıÁng chˆc l°ng b∞t mÂi ngıÈi dµn xµu Ω∞p Ω∆n 28 thıËc lÊ v° cung c∂p 7 thıËc kh‚i Ω∂t.

L°ng H›a B÷nh v° l°ng Vÿnh M˛ trÍ th°nh trung tµm tranh Ω∂u. Ng°y 15/4/1902, dµn l°ng Vÿnh M˛ l°m ΩÁn tr÷nh b°y l° h‡ ch◊ Ω„ng ˚ l°m tr‡n 2 ng°y c·ng sıu theo lu∫t ΩŸnh m° th·i. C›n viŒc Ω‚t h∑m ΩÃ trï ΩıÈng th÷ “chÓng t·i kh·ng bi∆t l°m chi m° Ω‚t Ωð ΩÃ tr® cho nh° nıËc, nay chÓng t·i Ω°nh Í tÔ” ; 58 ngıÈi k˚ t≈n dıËi lü ΩÁn.

HıÁng chˆc l°ng Ωünh tr‚ng Í c·ng sÍ g‡i dµn t∫p h‡p Ωi l°m xµu, 32 ngıÈi Ω∆n v° ra m¥t ch‚ng Ω‚i. HıÁng chˆc l°ng hØm he. H‡ Ωıa y≈u süch : s≥n s°ng l°m xµu cho nh° nıËc 5 ng°y, nhıng viŒc Ω‚t Ω∂t th÷ kh·ng.

Ng°y 15, t≠i l°ng H›a B÷nh th÷ kh·ng ai chŸu Ωi c®. Vi≈n ph‹ t‰ng Ωünh tr‚ng th÷ 39 ngıÈi tËi c·ng sÍ b®o r±ng h‡ cıÁng quy∆t kh·ng chŸu l°m xµu. MÊt s‚ khüc kh·ng thøm t˙u l≠i c·ng sÍ, hfii th÷ h‡ tr® lÈi r±ng sÏ bŸ tr® thÔ, v÷ b‡n ch‚ng Ω‚i hØm he Ω‚t nh° r„i gi∆t nh˘ng ai Ωi l°m. Vi≈n ph‹ t‰ng y≈u c∑u chð t◊nh ph≠t b‡n ch‚ng Ω‚i mÂi Ωâ 8 ng°y tÔ v° 10 Ω„ng tiÀn v≠.

çng HÊi Ω„ng qu®n h≠t (thuÊc ΩÁn vŸ Tr° Vinh, C∑n ThÁ, S‹c TrØng, B≠c Li≈u) l° H„ B®o To°n tr÷nh b°y vËi Th‚ng Ω‚c Nam k¸ :

— Theo lu∫t ΩŸnh, mÂi ngıÈi dµn ch◊ ph®i l°m 2 ng°y c·ng sıu nhfi (ph∑n ΩŸa h≠t) m° th·i. NhiÀu ngıÈi Ω¨ chuÊc c·ng sıu, chŸu Ω‹ng 2 ng°y l° 5 c∞c c‡ng v°o tiÀn thu∆ thµn r„i. Nay b∞t h‡ Ωi l°m xµu th÷ nh° nıËc ph®i tr® l≠i 5 c∞c ∂y cho h‡.

— ViŒc Ω∞p lÊ v° h∑m Ω∂t vıÏt quü kh® nØng cða ngıÈi dµn v÷ t‚n nhiÀu c·ng ΩÃ Ω°o Ω∂t, Ω‚t Ω∂t, Ω∫p Ω∂t cho nhfi, chÍ Ω∆n lÊ r„i tr®i ra vËi mË tro Ω¨ h∑m (tro than cði). T‹m l≠i, chð t◊nh B≠c Li≈u Ω¨ “quü s‚t s∞ng”.

HÊi Ω„ng qu®n h≠t can thiŒp ch◊ v÷ dµn 2 l°ng n‹i tr≈n g„m 150 ngıÈi Ωˆng ΩÁn k≈u n°i gÍi th≤ng Ω∆n Th‚ng Ω‚c Nam k¸, mÊt viŒc l°m tüo b≠o lÓc b∂y giÈ v÷ h‡ düm tr˙c ti∆p ch‚ng vi≈n chð t◊nh Phüp l° Chabrier. Dµn Ωıa ra l˚ l¡ :

— L°m xµu ch◊ c‹ 2 ng°y theo lu∫t m° nay nh° nıËc l≠i b∞t h∑m Ω∂t Ω∞p lÊ, l°m 2 thüng chıa ch∞c r„i. HÁn n˘a, mu‚n Ω‚t cho xong 7 thıËc kh‚i Ω∂t, dµn ph®i xu∂t tiÀn tÓi ra m° mua cði.

— NØm ngoüi (1901), nh° nıËc Ω¨ b∞t l°m xµu mÂi ngıÈi 2 thüng (m° theo lu∫t ΩŸnh th÷ ch◊ c‹ 2 ng°y) ΩÃ Ω°o kinh B≠c Li≈u, C° Mau m° ch≤ng th∂y nh° nıËc tr® th≈m Ω„ng b≠c n°o.

— L°ng H›a B÷nh l° nÁi thi∆u cði ΩÃ h∑m Ω∂t, h∑m xong ph®i chÍ 10 cµy s‚ mËi tËi lÊ xe.

— Cai t‰ng v° hıÁng chˆc l°ng Ω›i h‚i lÊ, ai lo l‹t 15 Ω„ng th÷ khfii l°m xµu, ngıÈi nghøo ph®i Ωi l°m v÷ kh·ng tiÀn lo.

Ng°y 18/4/1902, dµn trong 3 l°ng kæo nhau Ω∆n trıËc c¯a t›a B‚. H‡ bŸ vi≈n ph‹ t‰ng v° b‡n lœnh m¨ t° Ω°n üp, Ωünh Ωu‰i.

Dµn l°ng gÍi li≈n ti∆p 3 lü ΩÁn Ω∆n Th‚ng Ω‚c Nam k¸ ΩÃ t‚ cüo : “V® chØng quan Chünh b‚ l° quan trong ΩŸa h≠t m° hiŒp vËi t‰ng m° kh∞c kh‰ dµn t÷nh l∞m”, dıËi ΩÁn c‹ 83 ngıÈi k˚. R‚t cuÊc, chð t◊nh l° Chabrier bŸ Th‚ng Ω‚c r∑y r° v÷ viŒc l°m xµu Ω¨ vıÏt mˆc lu∫t ΩŸnh v° xa th˙c t∆, t˜ r°y vÀ sau “ph®i trünh nh˘ng viŒc tıÁng t˙”.


ViŒc Ω∞p ΩıÈng cˆ ti∆p tÚc. Chð t◊nh nhıÏng bÊ, h≠ mˆc 7 thıËc kh‚i Ω∂t h∑m c›n 2 thıËc kh‚i v° khoe khoang r±ng mÂi ng°y Ω¨ huy ΩÊng t˜ 10.000 Ω∆n 12.000 dµn xµu Ω∞p lÊ ; theo ·ng ta th÷ viŒc l°m xµu quü lu∫t ΩŸnh cÒng Ω¨ tñg x®y ra Í t◊nh S‹c TrØng. V° Í B≠c Li≈u ch◊ c‹ hai l°ng l° ph°n n°n m° th·i.

Chıa xong viŒc Ω∞p lÊ, nh° nıËc l≠i thÓc Ω∏y viŒc Ω°o kinh B≠c Li≈u, C° Mau : dµn l°m xµu ΩıÏc nh° nıËc phüt cho rıÏu Ω∆, v÷ l° “thˆc u‚ng hÏp vŒ sinh”.

ViŒc l°m xµu Ω¨ tñg l° tai n≠n lËn cho dµn Í C° Mau t˜ khi ngıÈi Phüp mËi Ω∆n : nØm 1877, phð H›a b∞t dµn 3 t‰ng Í C° Mau (Long Thðy, Qu®ng Long, Qu®ng Xuy≈n) Ω°o kinh B≠ch Ngıu n‚i qua phœa nam R≠ch Giü, Ωünh Ω∫p dµn ; nØm 1881, t˙ ˚ cho dµn mıËn thðy lÏi trong kinh n°y nhµn dŸp b∞t dµn xµu l∑n thˆ nh÷.

NØm 1895, mÔa m°ng th∂t büt quü mˆc tıÍng tıÏng : B≠c Li≈u v° S‹c TrØng ch◊ c›n 1/10 hoa m°u, mıa quü nhiÀu r„i g¥p Ω≠i h≠n. V÷ mˆc thµu ho≠ch ch◊ c›n 1/10 n≈n HÊi Ω„ng qu®n h≠t ΩÀ nghŸ vËi Th‚ng Ω‚c Nam k¸ miÕn thu∆ ΩiÀn Í B≠c Li≈u nØm 1896 cho 46.000 mπu ruÊng, hu≈ lÏi sÓt kæm ch◊ c›n Ωð nu·i s‚ng dµn trong t◊nh l° 46.498 ngıÈi. Trong s‚ n°y, c‹ 11.484 dµn bÊ ΩıÏc bËt thu∆ thµn ΩÃ ti∆p tÚc l°m xµu Ω°o kinh B≠c Li≈u, C° Mau. NØm ∂y Ω°o ΩıÏc 46 cµy s‚ (con kinh d˙ ΩŸnh Ω°o d°i 72 cµy s‚). Cu‚i nØm 1895, cai t‰ng Th≠nh Hıng büo ΩÊng, l°m ΩÁn xin miÕn thu∆ vËi Th‚ng Ω‚c Nam k¸ : “Bµy giÈ dµn kh·ng bi∆t Ωi Ωµu h∆t v÷ nÊi t‰ng t·i kh·ng c‹ lÓa, n‹ Ωi ki∆m Øn ΩÎ Ω‹i”.

á∂t ruÊng n‹i chung th÷ t∫p trung vÀ phœa á·ng giüp qua S‹c TrØng, nÁi Ω¨ c‹ ngıÈi l°m chð t˜ lµu. Dµn mËi Ω∆n l∫p nghiŒp ch◊ c›n vÔng Ω∂t g∑n biÃn ho¥c Ω∂t quü th∂p phœa mÒi C° Mau. NØm 1902, v°i ngıÈi kh∏n Ω∂t l≠i phü s®n, tr® l≠i cho nh° nıËc v÷ Ω∂t kh·ng hu≈ lÏi, kh·ng sao Ω‹ng thu∆ ΩıÏc. NgıÈi n‡ kh∏n 160 mπu Í Tµn Hıng, thi∆u thu∆ r„i bŸ bfi tÔ, hıÁng chˆc l°ng dün y∆t thŸ, rao bün Ω∂t ∂y ΩÃ bÔ tiÀn thu∆ nhıng ch≤ng ai thøm mua.

L°ng Tµn Thu∫n phœa C° Mau khai vËi quan tr≈n : “Ω∂t Ω„ng kh·ng c‹, l°m Ω∂t rüng (tˆc l° s÷nh l∑y c‹ rüng m‡c) theo mæ s·ng, nıËc m¥n tr°n v· l°m hı lÓa, nıËc kh·ng tr°n khi n°o mıa muÊn”. Í Tµn DuyŒt, tr˜ s‚ Ω∂t cao rüo c‹ ngıÈi kh∏n t˜ xıa th÷ “dµn n‹ l°m ruÊng Ω∂t rπy l° Ω∂t dã nıËc, ch° l° v° rüng Í g∑n biÃn”, Ωa s‚ Ω∂t Í g∑n biÃn vÔng mÒi C° Mau ΩÀu l° “n≈ ΩŸa ðng t∞t”. Theo giü trŸ thıÈng, mÊt mπu Ω∂t t‚t Í M˛ Tho, G› C·ng trŸ giü t˜ 200 Ω„ng Ω∆n 300 Ω„ng trong khi Ω∂t g‡i l° Ω‚t Í vÔng C° Mau trŸ giü kh·ng hÁn 100 Ω„ng.

NhÈ quy ch∆ mÂi ngıÈi ΩıÏc kh∏n 10 mπu (g‡i l° Ω∂t c·ng nghiŒp) n≈n dµn tˆ xˆ lu·n c® nh˘ng ngıÈi Ω¨ th∂t b≠i Í R≠ch Giü trong ΩÏt khai thüc Ω∑u ti≈n ΩÀu rð nhau Ω∆n C° Mau. N‹i chung th÷ Ω∂t hoang Í t◊nh B≠c Li≈u quü th∂p, c‹ chµn nıËc m¥n, ba b‚n nØm Ω∑u kh‹ thµu hu≈ lÏi.

Mˆc trıÍng th°nh cða B≠c Li≈u, C° Mau khi chuyÃn m÷nh g‹p ph∑n lËn v°o v˙a lÓa miÀn Nam, c‹ thÃ Ωünh d∂u v°o kho®ng 1914, khi nh° nıËc cho nghi≈n cû Ω°o kinh Quan LÊ, n‚i liÀn PhÚng HiŒp xu‚ng C° Mau (g‡i Quan LÊ v÷ kinh n°y khÍi Ω∑u t˜ r≠ch Quan LÊ). NhÈ Ω‹ m° trong tıÁng lai g∑n, lÓa g≠o vÔng B≠c Li≈u, C° Mau ΩıÏc chÍ vÀ S°i G›n theo ΩıÈng thðy, ngang qua R≠ch Giü, C∑n ThÁ r„i Tr° çn, Vÿnh Long (Mµn Thœt)...

NØm 1927, ngıÈi Phüp ch◊ l°m chð Í B≠c Li≈u chñg 30.000 mπu. B≠c Li≈u ti∆n sau cüc t◊nh khüc, nhıng theo t‚c ΩÊ nhanh.

NØm 1893, bün ra 316.000 t≠ g≠o. NØm 1921, bün ra 2.733.330 t≠. NØm 1927, diŒn tœch canh tüc lÓa g≠o cða B≠c Li≈u Ωˆng h≠ng nh÷ Í Nam k¸, ch◊ sau

R≠ch Giü. Nhıng B≠c Li≈u c›n th≈m ngu„n lÏi than ΩıËc, ruÊng mu‚i, nhˆt l° rñg tr°m v° h®i s®n. á∆n nØm 1927, Ω∂t ruÊng Ω¨ chi∆m 34 % diŒn tœch cða to°n t◊nh B≠c Li≈u v° chi∆m 49 % diŒn tœch cða to°n t◊nh R≠ch Giü.


Trong th˙c t∆, vËi tr÷nh ΩÊ k˛ thu∫t v° cÁ c∂u x¨ hÊi kinh t∆ thÈi ∂y, kh‹ m° khai thüc nhiÀu hÁn.

Í B≠c Li≈u v°o nØm 1927, nhiÀu l°ng rÊng 20.000 mπu tµy, to hÁn mÊt t◊nh b˙c trung Í Nam k¸. áˆng Ω∑u l° l°ng Khünh An rÊng Ω∆n 140.000 mπu tµy. Tuy nhi≈n, ta kh·ng n≈n c‹ ®o tıÍng l° dÕ t≠o n≈n ruÊng lÓa ph÷ nhi≈u : Ωµy l° r˜ng tr°m n≈ ΩŸa, dµn kh∏n hoang Ω∆n Í tuy gan l÷ nhıng r‚t cuÊc ph®i ra Ωi v÷ ch◊ thµu ΩıÏc hu≈ lÏi duy nh∂t l° Ω‚n cði l∫u thu∆, bün t˜ng xu„ng nhfi m° Ω‰i g≠o Øn ng°y qua ng°y. MÊt v°i gi„ng Ω∂t cao th÷ Ω¨ c‹ chð t˜ thÈi Gia Long t∏u qu‚c r„i.


2.5) C∑n ThÁ, Ω∑u c∑u v° thð Ω· miÀn H∫u giang VÔng C∑n ThÁ thÈi M≠c Thi≈n Tˆ mang t≈n l° Tr∂n Giang, v°o nØm 1793. Mï Ω∆n khi

ngıÈi Phüp xµm chi∆m, C∑n ThÁ l° vÔng kh·ng quan tr‡ng. Ng‡n r≠ch C∑n ThÁ Øn th·ng qua s·ng Cüi Bæ r„i ra vŸnh Xi≈m La nhıng kh·ng rfl rŒt. áÈi T˙ áˆc, á≠i nam Nh∂t th‚ng chœ m· t® khÓc ΩıÈng ∂y : Cu‚i Ω·ng qua xuµn, nıËc kh· bÔn cˆng ghe thuyÀn qua l≠i kh·ng ΩıÏc, t˜ mÔa h≠ qua Ω·ng, nıËc mıa tr°n bÈ th÷ ghe thuyÀn cÎi l≈n tr≈n cfi v° bøo m° Ωi, cˆ tr·ng theo phœa t® hay phœa h˘u rñg cµy m° nh∫n d∂u ΩıÈng. NÁi Ωµy kh·ng c‹ b‹ng ngıÈi, c‹ r∂t nhiÀu muÂi v° Ωÿa, ngıÈi qua l≠i r∂t kh‰ sÍ. T‹m l≠i, C∑n ThÁ ch◊ Ω·ng ΩÓc Í phœa süt bÈ H∫u giang.

VÀ giao th·ng v° kinh t∆, t˜ ΩÈi h‡ M≠c Ω∆n lÓc ngıÈi Phüp Ω∆n, lÓa g≠o Í R≠ch Giü v° Í C° Mau th÷ xu∂t c®ng cho nh˘ng ghe H®i Nam v°o chÏ C° Mau v° R≠ch Giü; lÓa g≠o Í S‹c TrØng v° Ba Th∞c th÷ bün theo c¯a Ba Th∞c (b®n Ω„ Phüp ghi l° c¯a Tranh De, ch∞c l° do ch˘ Tr∂n Di, Ω‡c tr≠i r„i µm l≠i). VÔng C∑n ThÁ ch◊ l° nh˘ng x‹m sung tÓc b≈n r≠ch C∑n ThÁ v° r≠ch B÷nh Thðy, phœa b∞c l° vÔng ç M·n c‹ Ω∂t gi„ng khü t‚t.

áÈi Gia Long, C∑n ThÁ thuÊc vÀ huyŒn Vÿnh áŸnh, nØm Minh M≠ng thˆ 13 (1832) nh∫p qua phð Tµn Th°nh (do Sa áæc cai qu®n).

VÔng ç M·n ΩÈi T˙ áˆc (v° c‹ l¡ t˜ cüc ΩÈi trıËc) l° khu v˙c œt nhiÀu t˙ trŸ cða ngıÈi Mi≈n n≈n á≠i nam Nh∂t th‚ng chœ g‡i l° “th‰ huyŒn”.

Tho≠t ti≈n ngıÈi Phüp Ω¥t C∑n ThÁ (vÔng r≠ch C∑n ThÁ v° ç M·n) l° h≠t nhıng kh·ng quan tr‡ng b±ng h≠t Long Xuy≈n (á·ng Xuy≈n) ho¥c S‹c TrØng. NghŸ ΩŸnh ng°y 30/4/1872 l≠i Ω¥t ra Tr° çn, ph∑n Ω∂t cða C∑n ThÁ nh∫p qua Tr° çn. H≠t Tr° çn l≠i bŸ gi®i tün ΩÃ r„i ng°y 23/2/1876 tüi l∫p h≠t C∑n ThÁ vËi chÏ C∑n ThÁ l° t◊nh lˇ; Tr° çn ch◊ c›n vai tr› qu∫n lˇ, nhıng l° qu∫n lˇ quan tr‡ng nhˆt nh÷ cða t◊nh.

Phüp kh·ng l∑m khi ch‡n Tr° çn l°m trung tµm quan tr‡ng. ViŒc bün lÓa g≠o ra nıËc ngo°i l∑n h„i kh·ng c›n do cüc h®i c®ng C° Mau, R≠ch Giü (phœa vŸnh Xi≈m La) ho¥c Bï X°u (bÈ H∫u giang) Ω®m nh∫n nhı trıËc n˘a. Ghe bu„m H®i Nam tuy to, chÍ n¥ng nhıng l°m sao c≠nh tranh n‰i vËi cüc t°u s∞t, ch≠y müy cða Tµy phıÁng t≠i b∆n S°i G›n.

T°u müy chÍ g≠o qua HıÁng C®ng vËi giü v‚n nh¬ hÁn. D∑u mu‚n hay kh·ng, lÓa g≠o miÀn S‹c TrØng cÒng ph®i mıÏn ΩıÈng Tr° çn ΩÃ Ωem bün t≠i ChÏ LËn. R≠ch Tr° çn n‚i qua s·ng Mµn Thœt b≈n TiÀn giang, con ΩıÈng m° trıËc kia NguyÕn ünh v° Tµy SÁn gi°nh nhau quyÀn kiÃm soüt.

Quan cai trŸ Phüp bi∆t nh÷n xa : dÈi t◊nh lˇ vÀ r≠ch C∑n ThÁ th÷ chÏ C∑n ThÁ trÍ th°nh ®i ΩŸa Ω∑u quan tr‡ng, n∞m lu·n n¿o th·ng thıÁng thˆ nh÷, cÒng n‚i t˜ H∫u giang qua TiÀn giang ΩÃ l≈n S°i G›n, ChÏ LËn. á‹ l° con ΩıÈng t˜ r≠ch Cüi V„n qua r≠ch Nha Mµn, phœa Sa áæc. L≠i c›n phœa tµy C∑n ThÁ l° vÔng R≠ch Giü, C° Mau bao la vËi nhiÀu triÃn v‡ng vÀ lÓa g≠o, Ω∂t hoang chıa khai phü.

C∑n ThÁ c‹ khœ h∫u t‚t, Ω∂t hoang tuy chıa ΩıÏc khai thüc ΩÓng mˆc nhıng l° rñg ch„i thıa thËt, kh·ng nhı rñg tr°m Í nıËc m¥n phœa R≠ch Giü, C° Mau. Gi˘a C∑n ThÁ, S‹c TrØng v° ranh t◊nh R≠ch Giü c›n mÊt cünh Ω„ng büt ngüt, nıËc ng‡t, kh·ng quü th∂p nhı á„ng Thüp MıÈi, kh·ng quü s÷nh l∑y v° nhiÀu phøn. á‹ l° cünh Ω„ng sau n°y trÍ th°nh qu∫n PhÚng HiŒp, Ω∑y lau s∫y, c‹ voi (voi Øn s∫y v° lau). Tho≠t ti≈n ngıÈi Phüp g‡i Ω‹ l° “á„ng S∫y” nhıng v÷ khai phü xong n≈n ΩŸa danh n°y kh·ng c›n th·ng dÚng nhı trıÈng hÏp á„ng Thüp MıÈi hay rñg tr°m U Minh.

R≠ch C∑n ThÁ ch≠y d°i tËi Phong áiÀn, nh° c¯a Ω·ng ΩÓc. R≠ch Cüi RØng l° nÁi Ω∂t t‚t. á∂t Í r≠ch B÷nh Thðy kh·ng Ωµu sünh b±ng; r≠ch C∑n ThÁ v° r≠ch B÷nh Thðy nhı n‚i


ti∆p nhau Í cu‚i ng‡n. Tuy kh·ng l° vØn v∫t nhı miÀn TiÀn giang nhıng dµn Í hai con r≠ch n°y khü thu∑n thÚc, th·ng hiÃu lÕ nghÿa “trai Nhµn üi, güi Long Xuy≈n”.

Th˙c dµn Phüp nh∞m mÚc Ωœch bi∆n C∑n ThÁ th°nh trung tµm quan tr‡ng n∞m giÀng m‚i ΩıÈng giao th·ng vÀ S‹c TrØng, B≠c Li≈u, R≠ch Giü, C° Mau trong giai Ωo≠n m° ΩıÈng thðy n∞m ıu th∆. VÀ sau, sau tr∫n th∆ chi∆n 1914—1918, nh˘ng con lÊ xe cÒng nh±m phÚc vÚ mÚc ti≈u chi∆n lıÏc n°y. Ph®i qua C∑n ThÁ mËi l≈n S°i G›n ΩıÏc, Ωa s‚ lÓa g≠o gom vÀ C∑n ThÁ v÷ Ωµy l° con ΩıÈng v∫n t®i ng∞n nhˆt.

Khi Phüp Ω∆n, vÔng Ba Lüng (nhünh cða r≠ch C∑n ThÁ) l° nÁi khÍi nghÿa cða áinh Sµm. áinh Sµm th∂t b≠i nhıng v°o thüng 3/1870, chñg 200 nghÿa quµn tÚ t∫p l≠i Øn tiŒc, chu∏n bŸ Ωünh t›a thµm biŒn C∑n ThÁ. Th˙c dµn phüt giüc kŸp, b∞t giam 141 ngıÈi, trong s‚ n°y chñg 55 ngıÈi m° th˙c dµn cho l° nguy hiÃm bŸ ΩÀ nghŸ Ω°y ra C·n N·n ho¥c Ω®o Ræunion. Tham biŒn lÓc b∂y giÈ l° Alexandre dÔng dµn ΩŸa phıÁng l°m xµu, c∂t nh° lü chung quanh nh° l„ng chÏ ΩÃ bün ho¥c cho mıËn l≠i.

Theo büo cüo th÷ Í C∑n ThÁ viŒc kiŒn thıa Ω∂t Ωai x®y ra quü nhiÀu chˆng tfi ngıÈi dµn th∂y tıÁng lai süng sða cða nghÀ n·ng. Chð t◊nh ra lŸnh l∫p bÊ ΩiÀn cho k˝ hÁn ΩÃ thµu thu∆. NØm 1887, Ω∂t canh tüc l° 85.000 mπu, so vËi nØm trıËc (khai ΩÃ Ω‹ng thu∆) tØng th≈m 17.000 mπu. DiŒn tœch cða t◊nh l° 205.000 mπu, tˆc l° c›n l≠i 110.000 mπu c‹ thÃ canh tüc. Dµn ghi trong bÊ ΩÃ chŸu thu∆ trong to°n t◊nh l° 26.500 ngıÈi.

á°o kinh xüng X° No Kinh xüng X° No l° c·ng tr÷nh lËn lao Ω∑u ti≈n cða Nam k¸ vÀ ΩıÈng thðy, c‹ thÃ so

sünh vËi viŒc thi∆t l∫p ΩıÈng xe l¯a S°i G›n, M˛ Tho vÀ ΩıÈng bÊ. K˛ thu∫t Tµy phıÁng Ω¨ biÃu diÕn vËi t∂t c® sˆc m≠nh v° hiŒu nØng.

áÈi Gia Long v° Minh M≠ng, vua v° cüc quan Ω¨ nh∫n rfl vai tr› quan tr‡ng cða kinh Ω°o Ω‚i vËi miÀn TiÀn giang v° H∫u giang. Kinh Tho≠i H°, kinh Vÿnh T∆ l° nh˘ng c·ng tr÷nh chi∆n lıÏc Ωˆng Ω∞n, n‚i vŸnh Xi≈m La qua H∫u giang ΩÃ r„i l≈n M˛ Tho, ChÏ LËn, S°i G›n. Ai cÒng bi∆t Ω°o kinh th÷ Ω∂t rüo phøn, ruÊng nıÁng dÕ khai phü, dµn chÓng thœch quy tÚ Í nÁi “s·ng sµu nıËc ch®y”.

Kinh xüng X° No n‚i H∫u giang qua vŸnh Xi≈m La, xuy≈n qua vÔng Ω∂t t‚t v° to rÊng gi˘a nhünh s·ng Cüi LËn v° r≠ch C∑n ThÁ (nhünh s·ng Cüi LËn nÁi ∂y g‡i l° R≠ch Cüi Tı).

T˜ nØm 1866, nh° nıËc dÔng xüng m° væt l≠i r≠ch B∆n Lˆc v° kinh B®o áŸnh nhıng k∆t qu® chıa ΩıÏc nhı ˚ mu‚n. NØm 1875, Ω· Ω‚c Duperræ cho Ω°o l≠i kinh ChÏ G≠o v° kinh Tr° çn, dÔng dµn xµu. NØm 1893, quan to°n quyÀn De Lanessan cho Ω∂u th∑u Í Paris. C·ng ty Montvenoux trÓng th∑u vËi giü l° ba c∞c rıÎi mÊt thıËc kh‚i, trong thüng Ω∑u ph®i Ω°o 60.000 thıËc kh‚i Ω∂t v° nØng xu∂t tØng th≈m, trong thüng thˆ 25 ph®i Ω°o 200.000 thıËc kh‚i.

Süng ki∆n Ω°o kinh X° No trıËc ti≈n do hai ngıÈi Phüp l° Duval v° Guæry n≈u ra v÷ quyÀn lÏi œch k˝. H‡ th∂y Ω∂t t‚t v° rÊng n≈n xin trıng kh∏n. V° khi chıa ΩıÏc gi∂y phæp trıng kh∏n chünh thˆc l° h‡ Ω¨ v∫n ΩÊng vËi quan to°n quyÀn Paul Doumer (17/5/1900). Chð t◊nh C∑n ThÁ cho bi∆t l° trıËc Ω‹, nØm 1896, Ω¨ Ω°o kinh ç M·n (n‚i ng‡n s·ng Cüi Bæ t˜ R≠ch Giü qua ç M·n) dÔng dµn xµu nhıng t≠m ngıng v÷ Í vÔng Ω°o kinh x®y ra n≠n dŸch khœ. Kinh X° No n∆u Ω°o ΩıÏc th÷ œch lÏi v· cÔng, giÓp khai thüc h°ng m∂y chÚc ng°n mπu Ω∂t t‚t phœa ΩŸa ph∫n C∑n ThÁ. Nhıng Duval v° Guæry l≠i mu‚n nh° nıËc Ω°o th∫t g∂p, trong v›ng mÊt nØm cho xong v° b∞t Ω∑u Ω°o Í ph∑n Ω∂t m° h‡ Ωang xin trıng kh∏n (tˆc l° khÍi Ω∑u t˜ kho®ng gi˘a) ΩÃ h‡ thµu lÏi sËm.

Kinh vã khÍi Ω°o l° Guæry ΩıÏc nghŸ ΩŸnh cða To°n quyÀn á·ng DıÁng Paul Doumer c∂p cho kh·ng mÊt sÍ Ω∂t t‚t vËi diŒn tœch kh‰ng l„ l° 2.500 mπu n±m tr≈n vÔng Ω°o kinh,


t‡a l≠c t≠i l°ng Nhµn Nghÿa, t‰ng áŸnh B®o, t◊nh C∑n ThÁ (nghŸ ΩŸnh s‚ 338 ng°y 14/2/1901).

Kinh X° No Ω°o t˜ 1901 Ω∆n thüng 7/1903 l° xong, bÀ ngang tr≈n m¥t rÊng 60 mæt, dıËi Ωüy 40 mæt t‚n phœ 3.680.000 quan. L∑n n°y, nh° th∑u s¯ dÚng lo≠i xüng lËn ch≠y b±ng hÁi nıËc, vËi nh˘ng gi°n g°u b±ng s∞t. Müy cða xüng m≠nh 350 m¨ l˙c, mÂi gi°n mÓt ΩıÏc 375 lœt, th‰i bÔn ra xa Ω∆n 60 mæt. Gi°n g°u cða xüng ch≠y theo v›ng tr›n (nhı xe Ω≠p nıËc). T˜ xa, chi∆c xüng gi‚ng nhı chi∆c chi∆n h≠m, müy ch≠y vang rÀn su‚t nØm ba cµy s‚, mang theo mÊt s‚ chuy≈n vi≈n, nhµn c·ng h°ng trØm ngıÈi. D‡c theo hai b≈n bÈ ph®i chÍ cði Ωem tËi s≥n, v÷ xüng Ω‚t n„i s‚t—de b±ng cði.

V°i chuyŒn kh·i h°i x®y ra, mÊt s‚ dµn ch≠y theo xüng, dÔng thÓng m° hˆng bÔn ΩÃ t÷m v°ng, nhıng ch◊ g¥p xıÁng ngıÈi xıÁng thÓ. NhiÀu ngıÈi cho r±ng cˆ “c∞m dÔi” l° Ω∂t ∂y vÀ ph∑n m÷nh, v÷ m÷nh Ω∆n trıËc nhˆt. Cu—li cða h¨ng xüng tÚ t∫p, b°y ra Ωünh b°i, u‚ng rıÏu ho¥c Ωi Øn cıËp, b‡n c¥p—r±n Ωo Ω∂t th÷ hØm d‡a nh˘ng chð nh° Í g∑n con kinh s∞p Ω°o ΩÃ t‚ng tiÀn, ai cho tiÀn th÷ nh° c¯a, vıÈn tıÏc khfii bŸ Ω°o ngang. B‡n chuy≈n vi≈n ngıÈi Phüp Ωˆng cao tr≈n xüng, h› hæt nhı cüc vŸ ch◊ huy chi∆n h≠m. Khung c®nh tr∑m hÔng n°y Ω¨ in sµu v°o giai tho≠i thÈi ∂y, trÍ th°nh ca dao, chi∆c xüng cða Tµy l° sˆc m≠nh cÁ khœ v· ΩŸch.

LÕ khünh th°nh kinh X° No l° ng°y tr‡ng Ω≠i, c‹ l¡ Ω‹ l° l∑n Ω∑u ti≈n m° quan To°n quyÀn á·ng DıÁng chŸu Ω¥t chµn Ω∆n miÀn H∫u giang. Quan l≠i ΩŸa phıÁng, thµn h°o nhµn sÿ t˜ cüc t◊nh lµn c∫n Ω∆n tÀ t˙u Ω‹n rıËc, ban quµn nh≠c t˜ S°i G›n Ω∆n, l≠i c‹ t‰ chˆc d≠ vÒ.

Ph∑n Ω∂t m° Duval v° Guæry trıng kh∏n thuÊc v°o lo≠i t‚t nhˆt nh÷ cða Nam k¸. Nh˘ng nØm 1908—1910, trong khi Í t◊nh C∑n ThÁ ΩiÀn chð b‰n xˆ v° ΩiÀn chð Phüp r∑u lo v÷ n≠n Ω‹i, nıËc mıa dµng quü cao th÷ ph∑n Ω∂t cða Duval v° Guæry ch≤ng bao giÈ bŸ lÂ l¨ nhÈ Í süt bÈ kinh. áiÀn cða Guæry mıËn b‡n c˙u quµn nhµn Phüp l°m cai ΩiÀn vËi sÓng ‚ng h≤n h›i, xæt b∞t ghe xu„ng qua l≠i. Ai chÍ lÓa l∫u th÷ b‡n cai ΩiÀn ΩıÏc chð t◊nh cho phæp l∫p bi≈n b®n gi®i t›a. Dµn Í g∑n ΩiÀn v° cüc chð ΩiÀn lµn c∫n ΩÀu b˙c d‡c vÀ thÃ thˆc xæt hfii n°y : lÓa cða h‡ bŸ kiÃm soüt, khi c∑n mıÏn ΩıÈng nıËc ΩÃ Ωi ngang qua ΩiÀn. Kinh Ω°o l° cða nh° nıËc, nhıng b‡n ΩiÀn Tµy xem nhı l° khu v˙c quµn s˙ ri≈ng cða h‡.

V°o nh˘ng nØm Ω∑u th∆ k˝, Í C∑n ThÁ ngıÈi Phüp v° ngıÈi ViŒt c‹ Phüp tŸch l°m chð 36.000 mπu (1910). DıÈng nhı ch◊ c‹ Duval v° Guæry l° th°nh c·ng nhˆt, v°i c·ng ty khüc nhı Sociætæ des Riziøres franco—annamites, ho¥c Michel—Villaz et Cie ΩÀu lÂ l¨, ho¥c c‹ nh˘ng tı nhµn nhı Balmann Ω¨ phü s®n.

C·ng ty Associaton Rizicole Indochinoise th°nh h÷nh v°o nØm 1910, gÍi chuy≈n vi≈n qua M˛ qu‚c nghi≈n cˆu cüc lo≠i müy c°y thœch hÏp r„i cho mÊt k˝ sı canh n·ng l° Alazard Ω∆n ThËi Lai (ç M·n) mang theo müy c°y, müy b˜a, müy gieo m≠, xin chünh phð thuÊc ΩŸa trÏ c∂p ΩÃ thœ nghiŒm c®i ti∆n k˛ thu∫t nhıng kh·ng Ω≠t k∆t qu® kh® quan. T≈n Duquet th¯ thœ nghiŒm viŒc c°y müy v°o mÔa n∞ng, Ω∑u nØm 1911.

Tı nhµn Phüp s≥n s°ng g‹p tay vËi nh° nıËc ΩÃ trong ΩiÀn Ω∂t cða h‡ c‹ kinh Ω°o cho ri≈ng h‡ thð lÏi, dµn xµu ph®i ti∆p tay (trıÈng hÏp Sambuc v° Belin trÏ c∂p 8.600 Ω„ng nhµn dŸp Ω°o kinh ThËi Lai).

NØm 1907, ΩÃ phÚc vÚ cho mÔa 1907—1908 nh° nıËc thi∆t l∫p Í C∑n ThÁ mÊt ph›ng Dinh áiÀn nh∑m mÚc Ωœch t÷m nhµn c·ng cho cüc ΩiÀn cða ngıÈi Phüp Í C∑n ThÁ, mÊ dµn nghøo Í B∞c k¸ v°o. Nhıng t‚p dµn mÊ n°y v÷ bŸ quan l≠i Í qu≈ xˆ cıÎng büch, n≈n khi Ω∆n C∑n ThÁ l≠i l¨ng c·ng, thi∆u thiŒn chœ. R‚t cuÊc, nh° nıËc tr® h‡ vÀ qu≈ ΩÃ khfii chŸu t‚n kæm vÀ cÁm g≠o.

Ph›ng Dinh áiÀn bøn ki≈n nhπn thœ nghiŒm l∑n thˆ nh÷, nhÈ quan C·ng sˆ t◊nh Thüi B÷nh ch‡n l˙a k˛ lıÎng hÁn, nh±m kh∏n hoang vÔng PhÚng HiŒp. NgıÈi ˆng mÊt ph®i k˚


giao køo chŸu Í Nam k¸ œt nhˆt l° 3 nØm, mÂi gia trıÍng khi Ω∆n C∑n ThÁ ΩıÏc t≠m c∂p 4 mπu Ω∂t, 5 nØm sau trÍ th°nh sÍ h˘u chð, trong giai Ω‡an khai thüc Ω∑u ti≈n ΩıÏc miÕn 5 nØm khfii Ω‹ng thu∆ ΩiÀn v° thu∆ thµn. Sau n°y, Ω∂t bün l≠i vËi giü r¿ cho ngıÈi khai thüc, l≠i c›n giÓp ΩÎ cÚ thÃ vÀ tiÀn b≠c ΩÃ s∞m qu∑n üo, n·ng cÚ.

áœch thµn vi≈n Ω∑u ph›ng Dinh áiÀn ra tËi t◊nh Thüi B÷nh ΩÃ k˚ giao køo vËi cüc gia trıÍng chŸu v°o C∑n ThÁ nhıng l°m sao vi≈n chˆc n°y bi∆t rfl cüch thˆc tuyÃn mÊ cða quan C·ng sˆ t◊nh Thüi B÷nh ? áÏt ngıÈi v°o Nam n°y g∑n nhı bŸ quan tr≈n b∞t buÊc ph®i Ωi, g„m c‹ : 84 gia Ω÷nh t‰ng cÊng 328 ngıÈi, chia ra 84 ngıÈi cha, 85 ngıÈi m¬, 122 tr¿ con, 37 ngıÈi lËn tu‰i.

Cu‚i thüng 5/1908, h‡ v°o C∑n ThÁ, Ωıa Ω∆n vÔng PhÚng HiŒp (b∂y giÈ c›n hoang vu) cˆ 8 ng°y l° phüt g≠o, 15 ng°y l° phüt tiÀn. H‡ l¨ng c·ng, mÊt s‚ chŸu l°m lÚng nhıng kh·ng quen k˛ thu∫t l°m ruÊng Í ΩŸa phıÁng, mÊt s‚ Ω·ng th÷ tr‚n, bfi vÏ con. Theo büo cüo cða quan huyŒn Í R≠ch G›i th÷ t‚p ngıÈi ˆng mÊ n°y ch◊ g„m chñg 5 hay 6 ngıÈi l° n·ng dµn, c›n bao nhi≈u l° dµn m° vi≈n chˆc ngo°i B∞c cˆ lÔa v°o Nam, t≠p nh≠p, theo kiÃu b∞t phu. V÷ th∆ m° cuÊc di dµn kh·ng thu ΩıÏc k∆t qu® g÷ rüo.

T˜ thüng 12/1908 Ω∆n thüng 4/1909, h‡ l∑n lıÏt bŸ Ωıa vÀ B∞c, c›n s‹t l≠i 19 ngıÈi Ωang Í tÔ, v÷ b∂t h®o (phÓc tr÷nh h±ng nØm vÀ t÷nh h÷nh t‰ng quüt t◊nh C∑n ThÁ, ni≈n kh‹a 1908—1909 cða chð t◊nh L. de Natra).

Trong ΩÏt di dµn Ω∑u ti≈n, 50 ngıÈi g‡i l° “cu li B∞c k¸” tËi ΩiÀn cða Duval v° Guæry vËi mÊt vi≈n ΩÊi v° 2 ngıÈi cai canh chñg, nh° nıËc y≈u c∑u chð ΩiÀn cho l¨nh lıÁng hÁi cao mÊt tœ ΩÃ h‡ si≈ng nØng l°m viŒc. N≈n hiÃu cuÊc dinh ΩiÀn cða Phüp ch◊ l° m· phfing vÚng vÀ h÷nh thˆc l∫p ∂p ΩÈi T˙ áˆc. áµy l° h÷nh thˆc n· lŒ trü h÷nh, bŸ th∂t b≠i v÷ thi∆u chœnh nghÿa.

Cµu hüt “Cüi RØng, Ba Lüng, V°m Xüng, Phong áiÀn. Anh thıÁng em cho b≠c cho tiÀn, Ωñg cho lÓa g≠o x‹m riÀng h‡ hay” ph®n ®nh tµm tr≠ng l≠c quan cða ngıÈi dµn thÈi ∂y.

V°m Xüng (v°m cða kinh Xüng) l° nÁi kinh X° No khÍi Ω∑u b≈n phœa C∑n ThÁ (X° No, Srok Snor, x‹m c‹ nhiÀu cµy Ωi≈n ΩiÃn). Ng¨ ba n°y trÍ n≈n t∂p n∫p, ghe xu„ng Ω∫u ΩÃ chÈ con nıËc thu∫n lÏi m° qua R≠ch Giü hay ra chÏ C∑n ThÁ.

NØm 1908, hıÁng chˆc l°ng Nhµn üi Ωˆng ΩÁn xin l∫p chÏ, g‡i l° chÏ V°m Xüng ΩÃ thµu hu≈ lÏi cho l°ng. MÊt thµn h°o t÷nh nguyŒn cho l°ng kho®nh Ω∂t ΩÃ c∂t chÏ, nh° canh v° ph‚. VÀ sau, nh° tıËc tüch ΩŸa ph∫n n°y qua l°ng Nhµn Nghÿa. HıÁng chˆc l°ng Nhµn üi l≠i ph®n Ω‚i, l∂y l˚ do : “L°ng Nhµn üi n°y l° cða ·ng b° cha m¬ chÓng t·i l∫p ra hÁn mÊt trØm nØm nay, n≈n lu·n lu·n r∂t b÷nh an”, n∆u c∞t Ω∂t chÏ m° nh∫p qua l°ng khüc, e hı phong thðy (nhıng th∫t ra hıÁng chˆc l°ng m∂t dŸp l°m Øn).

NØm 1913, mÊt thµn h°o khüc l≠i t¥ng cho l°ng sÍ Ω∂t 880 thıËc vu·ng ΩÃ c∂t nh° trıÈng l°ng “d≠y tr¿ con h‡c h°nh phong h‹a”. LÓa t˜ phœa R≠ch Giü theo kinh X° No chÍ ra chÏ Cüi RØng, do ngıÈi Hu≈ kiÀu mua vÀ, mıËn nh° müy xay ra g≠o t≠i chÂ trıËc khi Ωem vÀ ChÏ LËn m° xu∂t c®ng. NhÈ Ω‹, chÏ Cüi RØng trÍ th°nh kho lÓa g≠o to lËn vËi nhiÀu dŸch vÚ mua bün m° ngıÈi Hu≈ kiÀu thao tÓng tr≈n thŸ trıÈng nÊi ΩŸa.

NØm 1908, chÏ Cüi RØng Ω¨ sung tÓc Ω∆n mˆc hıÁng chˆc hÊi tÀ sÍ t≠i bün cüi sıÈn nh° l„ng chÏ cho l°ng ThËi Th≠nh ΩÃ mua cüi sıÈn nh° chÏ khüc, to v° ch∞c ch∞n hÁn.

V°o Ω∑u nØm 1911, nhiÀu ngıÈi b°y ra süng ki∆n l∫p ch°nh, tho≠t ti≈n ch°nh c∂t b±ng lü. V° cÒng nØm n°y, c·ng ty Asiatic Petroleum xin phæp c∂t cµy c∑u s∞t d°i 15 mæt t≠i b∆n Cüi RØng cho t°u chÍ d∑u c¥p b∆n dÕ d°ng hÁn.

CuÊc tranh Ω∂u cða trœ thˆc C∑n ThÁ áµy l° phong tr°o Duy Tµn (g‡i l° cuÊc Minh Tµn) do Gilbert Tr∑n Chünh Chi∆u c∑m

Ω∑u. LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 101/101

C∑n ThÁ l° nÁi m° giËi ΩiÀn chð ViŒt c‹ truyÀn th‚ng vØn h‹a cao, tuy kæm cüc t◊nh miÀn tr≈n nhı M˛ Tho, Tµn An nhıng Ωˆng v°o h°ng Ω∑u cüc t◊nh H∫u giang. NgıÈi Í C∑n ThÁ li≈n l≠c dÕ d°ng vËi cüc t◊nh miÀn tr≈n. á¥c biŒt l° giËi c·ng chˆc C∑n ThÁ c‹ tinh th∑n dµn tÊc, Ω∆n mˆc khi∆n th˙c dµn Phüp ph®i kh‹ nghÿ, lo ng≠i.

Phong tr°o á·ng Du l·i cu‚n con nh° khü gi® Í B÷nh Thðy v° Tr° çn (nÁi giüp ranh vÔng Tam B÷nh). Lö sı NguyÕn Giüc Nguy≈n Í chÔa Nam Nh¨ (chÔa Minh Sı, B÷nh Thðy) ΩıÏc ·ng CıÈng áÃ phong cho chˆc chð t◊nh C∑n ThÁ n∆u viŒc lËn ΩıÏc th°nh. VÀ m¥t c·ng khai, phong tr°o Duy Tµn khü r∑m rÊ. Nhµn sÿ y≈u nıËc thÈi b∂y giÈ l∫p HÊi khuy∆n h‡c C∑n ThÁ v°o ng°y 23/3/1906. Tr≈n ΩiÀu lŒ, mÚc Ωœch cða hÊi l° giÓp hÊi vi≈n h‡c hfii trau gi„i ki∆n thˆc vÀ ng·n ng˘, vØn h‹a cða nıËc Phüp b±ng m‡i phıÁng tiŒn. HÊi trıÍng hÊi n°y l° Vfl VØn ThÁm, hai ·ng ph‹ HÊi trıÍng l° H„ Hıng NhıÈng v° NguyÕn Hüo VØn. V÷ ch≈ th°nh ph∑n HÊi khuy∆n h‡c S°i G›n lÓc b∂y giÈ kæm tœch c˙c v° cÒng v÷ mu‚n ho≠t ΩÊng ri≈ng n≈n HÊi C∑n ThÁ kh·ng tün th°nh viŒc gia nh∫p v°o HÊi khuy∆n h‡c S°i G›n (20 phi∆u ch‚ng, 2 phi∆u thu∫n). çng NguyÕn Hüo VØn l° chi∆n sÿ Ω∞c l˙c cða phong tr°o Duy Tµn. VÀ sau, khi vÚ ün Gilbert Chi∆u phanh phui ra, ·ng bŸ cüch chˆc v°o ng°y 19/4/1909 (·ng l° thı k˚ h≠ng nhˆt). V° ba ng°y sau th˙c dµn cÒng cüch chˆc ·ng tri phð NguyÕn C·ng Lu∫n Í Sa áæc, ·ng Hu¸nh C·ng BÀn, tri phð Cai L∫y, ·ng Ph≠m VØn B®y, tri huyŒn Í chÏ M˛ Tho bŸ can Ω„ng mÊt tÊi.

Tuy nhi≈n, v÷ kh·ng düm khu∂y ΩÊng quü mˆc, th˙c dµn lÓc b∂y giÈ c‹ thüi ΩÊ tıÁng Ω‚i h›a hıÍn, ·ng NguyÕn VØn Hüo rÓt Ωâ con trai Ωang du h‡c b≈n Nh˙t vÀ, cho ti∆p tÚc h‡c t≠i Saint Joseph English College Hong Kong (Ωµy l° ·ng NguyÕn Hüo Vÿnh, c‹ c·ng trong viŒc ch∂n hıng ng°nh xu∂t b®n süch Í miÀn Nam).

Trong b°i diÕn vØn Ω‡c k¸ Ω≠i hÊi cða HÊi khuy∆n h‡c C∑n ThÁ ng°y 10/1/1908, ·ng HÊi trıÍng Vfl VØn ThÁm c·ng khai ΩÀ cao tinh th∑n dµn tÊc, c‰ xÓy ngıÈi ViŒt n≈n hØng hüi, bËt lıÈi bi∆ng, Ωˆng l≈n tranh thıÁng vËi Hoa kiÀu v° ∂n kiÀu, v° trong hiŒn t≠i, h‡ Ω¨ nÃ nang ngıÈi ViŒt. LÈi l¡ trong b°i diÕn vØn n°y kh·ng dœnh d∂p g÷ vËi mÚc Ωœch cða HÊi l° “ph‰ bi∆n vØn h‹a Phüp” c®.

Khi büo cüo cho Th‚ng Ω‚c Nam k¸ vÀ t÷nh h÷nh trong t◊nh, l∑n lıÏt cüc vi≈n chð t◊nh Í C∑n ThÁ thÓ nh∫n nhı sau :

— Büo cüo nØm 1908—1909 cða L. de Natra : Chð t◊nh C∑n ThÁ h„i nØm ngoüi nh∫n ΩŸnh r±ng “vÚ ün Gilbert Chi∆u v° Ω„ng b‡n kh·ng gµy ph®n ˆng g÷ rfl rŒt Ω‚i vËi nhµn tµm trong t◊nh. Tuy nhi≈n, ta ph®i nh÷n nh∫n r±ng mÊt s‚ Ω·ng k¿ li≈n can trong vÚ ün ΩÀu l° qu≈ quün Í C∑n ThÁ. H‡ Ωang bŸ giam ΩÃ chÈ ng°y ra trıËc t›a ün M˛ Tho...”

Chð t◊nh de Natra n‹i l° nh˘ng bi∆n c‚ nØm 1908 chˆng minh mÊt cüch khü rfl rŒt r±ng dµn Nam k¸ b∂y lµu ch◊ lo l°m Øn v° c∑u mong ΩıÏc y≈n ‰n, l≠i bŸ xÓi giÚc. áa s‚ ngıÈi Ωi xÓi dÚc n°y ΩÀu l° nh˘ng k¿ th‡ Án nh° nıËc Phüp. “NgıÈi b‰n xˆ, m° ta c‹ thÃ tin c∫y l° trung th°nh vËi ch∆ ΩÊ Ω¨ t÷m m‡i cüch m° h‡ c‹ thÃ c‹ ΩıÏc ΩÃ chu∏n bŸ khÍi lo≠n”.

— Büo cüo nØm 1909—1910 : T˜ khi x®y ra vÚ ün Gilbert Chi∆u tËi nay, ch≤ng c‹ s˙ viŒc g÷ n‰i b∫t, Ωüng ghi... “Nhıng khi ti∆p xÓc vËi ngıÈi b‰n xˆ, ngay Ω∆n nh˘ng ngıÈi Ω¨ tñg phÚc vÚ nh° nıËc Phüp mÊt cüch h˘u œch, ta ph®i gi˙t m÷nh v÷ thüi ΩÊ ch◊ trœch cða h‡ Ω‚i vËi t∂t c® nh˘ng g÷ li≈n quan Ω∆n chœnh quyÀn thuÊc ΩŸa, mÊt l‚i ch◊ trœch m◊a mai, cay cÓ”.

Büo cüo nØm 1910—1911 : “Kh·ng c‹ cuÊc bi∆n lo≠n, kh·ng c‹ s˙ bÊc lÊ cÚ thÃ n°o x®y ra. Tuy nhi≈n, dıËi bÀ ngo°i y≈n ‰n n°y ta nh∫n ra mÊt cüch dÕ d°ng l° c›n mÊt ph∑n cða dµn chÓng — may thay s‚ ngıÈi n°y kh·ng Ω·ng Ω®o cho l∞m — h‡ c‹ thüi ΩÊ Ω‚i l∫p v° thüi ΩÊ ch◊ trœch kh·ng nhµn nhıÏng, t∫n g‚c, Ω‚i vËi t∂t c® nh˘ng g÷ cða chünh quyÀn, nh˘ng g÷ xu∂t phüt t˜ phœa ngıÈi Phüp”. Gilbert Chi∆u ΩıÏc t›a x¯ miÕn t‚, v÷ v∫y m° h‡ c°ng lñg lπy hÁn, l≠i c›n mÊt s‚ ngıÈi Ω„ng lfla trong vÚ ün cÒng ΩıÏc miÕn t‚. Dµn trong t◊nh Ωð sˆc Ω‹ng thu∆, nhıng t÷nh h÷nh b≈n M¨n Chµu Ω¨ c‹ ®nh hıÍng Í to°n cfli ViÕn á·ng. C∑m Ω∑u


nh‹m ch‚ng Ω‚i chœnh quyÀn, c‹ nhiÀu vi≈n thı k˚ ho¥c quan l≠i Ω¨ bŸ cüch chˆc, h‡ Ωang s‚ng ng°y qua ng°y.

Thi≈n áŸa HÊi phüt triÃn Ω¥c biŒt Í vÔng R≠ch Giü. Thüng 5/1909, nh° nıËc phüt giüc t˜ 3 Ω∆n 400 ngıÈi gia nh∫p hÊi, chñg 15 ngıÈi c∑m Ω∑u bŸ Ωıa ra t›a. NØm 1910—1911, chð t◊nh C∑n ThÁ l≠i b˙c m÷nh v÷ sau 50 nØm th‚ng trŸ cða ngıÈi Phüp m° nh˘ng hÊi nhı th∆ ∂y t≠i sao l≠i c‹ thÃ t„n t≠i v° phüt triÃn ? Theo vi≈n chð t◊nh n°y, l˚ do chünh l° s˙ b∂t l˙c cða cüc t›a ün Ω¨ x¯ ph≠t quü nh¬ n≈n dµn kh·ng sÏ.

MÊt t°i liŒu khüm phü t‰ chˆc Thi≈n áŸa HÊi Í vÔng C∑n ThÁ thuÊc vÀ Nghÿa H›a Ωo°n (g‡i theo gi‡ng T°u l° D÷ H‹a). VÀ cüch t‰ chˆc th÷ gi‚ng nhı cüc nh‹m Thi≈n áŸa HÊi khüc, vËi chð soüi, ph‹ chð soüi, chünh chð hıÁng, ph‹ chð hıÁng. HÊi vi≈n l∂y bœ danh, theo h‡ cða cüc vŸ ngÒ t‰ thÈi trıËc nhı V≠n Vµn Long, H„ng V≠n ChıÁng. Ch◊ tr˜ mÊt s‚ ngıÈi Hu≈ kiÀu l°m chünh chð soüi, c›n bao nhi≈u ΩÀu l° hıÁng chˆc. á¥c biŒt l° vÀ chˆc vÚ th®o h°i, h„ng c·n, b≠ch phi∆n, c‹ ri≈ng mÊt ngıÈi l° vfl b≠ch phi∆n, mÊt ngıÈi l° vØn b≠ch phi∆n, vØn th®o h°i, vfl th®o h°i. Ph®i chØng h‡ chÓ tr‡ng Ω∆n v∂n ΩÀ quµn s˙ ΩÃ khÍi nghÿa trong ng°y g∑n nhˆt ?

V°o nh˘ng nØm 1907, vÔng bi≈n giËi t◊nh C∑n ThÁ x®y ra n≠n cıËp b‹c, chuy≈n Ωünh ghe bu·n v° nh˘ng chð ΩiÀn Í nÁi h¿o lünh. C∑n ThÁ g„m Ω∂t Ωai Í hai b≈n bÈ H∫u giang, gi˘a s·ng l≠i c‹ cÔ lao, b‡n cıËp ho°nh h°nh nÁi giüp ranh vËi S‹c TrØng, Vÿnh Long, Long Xuy≈n, R≠ch Giü. C∑m Ω∑u b‡n cıËp g„m nh˘ng tay khæt ti∆ng Ω∑y Ωð b®n l¨nh, n‰i danh nhˆt l° Süu Nhfi. Theo lŸnh cða c∂p tr≈n, cüc l°ng ΩıÏc phæp truy n¨ b‡n cıËp qua l°ng b≈n c≠nh, m¥c d∑u khüc t◊nh. V÷ b‡n chÓa Ω®ng l∑n h„i sa lıËi n≈n cüc vÚ cıËp gi®m l∑n t˜ 43 vÚ, kho®ng 1906—1907, sÚt c›n 14 vÚ, kho®ng 1908—1909.

LÊ xe, chÏ ph‚ v° trung tµm ng¨ b®y (PhÚng HiŒp) NhiÀu con kinh ti∆p tÚc Ω°o n‚i liÀn cüc r≠ch nhfi trong t◊nh, quan tr‡ng nhˆt l° c·ng

tr÷nh mÍ mang ΩıÈng giao th·ng Í cünh Ω„ng PhÚng HiŒp m° trıËc kia ngıÈi Phüp g‡i l° Plaine des Roseaux. á∂t C∑n ThÁ phœa t® ng≠n H∫u giang Ω¨ c‹ dµn cı t˜ lµu. Phœa h˘u ng≠n l° Ω∂t t‚t tuy hoang vu Ω∑y lau s∫y nhıng d∑u sao Ωi n˘a vËi ΩŸa th∆ tıÁng Ω‚i cao (so vËi Chµu á‚c ho¥c R≠ch Giü), vËi phÔ sa nıËc ng‡t (dÕ tr„ng hoa m°u phÚ), nhˆt l° g∑n ΩıÈng giao th·ng vÀ S°i G›n (lÓa bün c‹ giü) th÷ vπn l° nÁi l˚ tıÍng m° ai cÒng mu‚n büm v°o, kh·ng xong th÷ mËi xu‚ng R≠ch Giü, C° Mau l° nÁi Ω∂t th∂p, nhiÀu muÂi m›ng.

LiŒt k≈ viŒc Ω°o kinh Í t◊nh C∑n ThÁ l° ΩiÀu r∞c r‚i v÷ nhiÀu con kinh Ω°o ΩÏt Ω∑u, r„i ΩÏt nh÷ n‚i d°i r„i mÍ rÊng, r„i væt l≠i cho sµu nhiÀu lıÏt.

N≈n chÓ ˚ l° s‚ dµn xµu dÔng v°o viŒc Ω°o kinh nhfi khü nhiÀu, c˙c kh‰ nhˆt l° dµn vÔng R≠ch G›i (vÀ sau qu∫n lˇ dÈi vÀ Ng¨ B®y, PhÚng HiŒp).

Chuy≈n vi≈n thðy n·ng nghi≈n cû kh·ng chœnh xüc. L∞m vÔng Ω∂t l°m ruÊng ΩıÏc, nhıng bÂng nhi≈n l≠i trÍ th°nh Ω∂t th∂p, bŸ ng∫p lÚt triÀn mi≈n ch◊ v÷ ®nh hıÍng cða m∂y con kinh Ω°o lµn c∫n. Trong trıÈng hÏp ∂y, dµn l°ng v° ΩiÀn chð ph®i t˙ nguyŒn xin l°m xµu, Ω°o th≈m kinh phÚ ΩÃ cû nguy cho ruÊng Ω∂t cða m÷nh.

— á°o kinh Tr° ∆t (1902), Ω°o kinh B° Th∫m qua Tµn LıÏc (1899), væt l≠i nØm 1904. — á°o kinh t˜ ng‡n Cüi Bæ qua Th‚t N‹t t˜ 1908 Ω∆n 1910. — Væt kinh Nhi≈u S˙ ΩÃ n‚i liÀn B› HÓt qua Sa áæc (1909). — Væt kinh V°m Bi (1909—1910), ΩiÀu ch◊nh l≠i kinh ç M·n qua ng‡n s·ng Cüi Bæ

(1911—1912). — á°o kinh X¿o V·ng (1908—1912). NØm 1911, v°o ng°y 9/4, qu∫n R≠ch G›i c‹ Ω∆n 2150 dµn xµu l°m viŒc thıÈng tr˙c ΩÃ

Ω°o kinh. Ri≈ng vÀ r≠ch çng R∑y (n‚i qua R≠ch Giü) dÔng Ω∆n 1230 dµn xµu. NØm 1910, qu∫n ç M·n cung c∂p 3250 dµn xµu (áŸnh ThËi : 1130 ngıÈi, ThËi B®o : 2120 ngıÈi). ViŒc LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 103/103

Ω°o kinh kh·ng theo nguy≈n t∞c m° lu∫t lŒ Ω¨ ΩŸnh (5 ng°y) nhıng l° l°m khoün, trung b÷nh mÂi chuy∆n l°m xµu, mÂi ngıÈi ph®i Ω°o cho xong chñg 15 thıËc kh‚i Ω∂t.

NØm 1909, mÊt k∆ ho≠ch c‹ œch lÏi th˙c t∆ ΩıÏc th˙c hiŒn, Ω‹ l° Ω°o con kinh ng∞n, c∞t ngang cÔ lao Mµy ΩÃ ghe chÍ lÓa t˜ phœa PhÚng HiŒp Ωi t∞t qua v°m Tr° çn, khfii Ωi v›ng quanh phµn n¯a cÔ lao nhı trıËc.

LÊ xe t˜ C∑n ThÁ Ωi S‹c TrØng, Ωi Long Xuy≈n, Ωi Vÿnh Long cˆ Ω∞p t˜ t˜, dÔng dµn xµu v° cu li mıËn r¿ tiÀn, t˜ nØm 1908 vÀ sau. B∂y giÈ chıa c‹ hð l· ch≠y müy n≈n dµn ph®i thay phi≈n nhau Ω∏y “‚ng cün” ΩÃ cün Ωü. áü Ω¨ tËi b∆n th÷ dÔng sˆc ngıÈi ΩÃ Ω∏y xe rÔa tr≈n ΩıÈng r∑y b±ng s∞t m° Ωıa tËi chÂ cün, hao t‰n sˆc l˙c. Khi l°m ΩıÈng lÊ, c‹ cai v° ΩÊi lÚc lÊ tr·ng coi, ai lıÈi bi∆ng th÷ bŸ r∑y la, ai mu‚n tr‚n vÀ nh° th÷ cˆ lo h‚i lÊ. Nh° nıËc phüt chñg 4 c∞c b≠c mÂi ng°y, nhıng tiÀn n°y thıÈng bŸ Øn bËt.

Cünh Ω„ng PhÚng HiŒp l∑n h„i c‹ nhiÀu kinh quy tÚ vÀ mÊt trung tµm, g‡i l° Ng¨ B®y. Voi rñg bŸ b∞n ch∆t, mÊt mË th÷ bŸ m∂y th°y ng®i t˜ Nam Vang tËi b∞t; nh° nıËc Ω¨

xu∂t ra 241 Ω„ng ΩÃ thıÍng m∂y th°y ng®i n°y. C‹ thÃ n‹i kho®ng 1908—1909 l° nh˘ng nØm l≠c quan nhˆt vÀ m¥t phüt triÃn, xµy

d˙ng cÁ c∂u kinh t∆ : c∂t xong nh° chÏ (chÏ cü) t≠i chÏ C∑n ThÁ, rüp nh° l„ng chÏ mËi Í Cüi RØng, nh° l„ng chÏ Cüi RØng th÷ bün cho chÏ ç M·n, nh° l„ng chÏ ç M·n th÷ bün cho chÏ nhfi hÁn l° chÏ R≠ch G›i.

Cu‚i nØm 1910, nh° th∑u Ω¨ c∏n xong bÈ s·ng C∑n ThÁ (chÂ v°m r≠ch Cüi Kh∆) : c∏n b±ng c˜ cµy, l‹t v◊ s∞t, trüng xi—mØng b≈n ngo°i cho nıËc kh·ng l°m lÍ v° Ω„ng thÈi c∏n Ωü lu·n bÈ s·ng t≠i chÏ.

NØm 1911, ch◊nh Ω‚n l≠i m∂y “mÒi t°u” r≠ch Cüi V„n LËn, Cüi V„n Bæ v° bÈ r≠ch Tr° çn. M∂y n¿o y∆t h∑u n°y l° ΩıÈng chÍ lÓa g≠o t˜ H∫u giang qua TiÀn giang; dÔng k˛ thu∫t Ω¥c biŒt, c∏n tñg cÚc xi—mØng cˆng (g‡i l° cuirasse Decauville) ΩÃ khfii bŸ nıËc xoüy l°m lÍ bÈ. NØm 1908, chð t◊nh Outrey Ωıa ra k∆ ho≠ch bi∆n PhÚng HiŒp trÍ th°nh mÊt thıÁng c®ng.

Xüng Ω°o th≈m con kinh n‚i PhÚng HiŒp vËi S‹c TrØng, nØm 1901. B∂y lµu, lÓa t˜ C° Mau chÍ l≈n M˛ Tho r„i l≈n S°i G›n theo con ΩıÈng quanh co,

kh·ng thu∫n lÏi : t˜ C° Mau theo kinh l≈n B≠c Li≈u, qua C‰ C›, S‹c TrØng, ra á≠i Ngï, vıÏt H∫u giang r„i theo con r≠ch TiÃu C∑n Ω∆n Lüng Thæ, r„i qua TiÀn giang Ω∆n Mfi C°y, qua B∆n Tre r„i M˛ Tho. NØm 1914, k∆ ho≠ch Ω°o kinh Quan LÊ ΩıÏc nghi≈n cû v° thi h°nh g∂p, n‚i liÀn C° Mau th≤ng l≈n PhÚng HiŒp ΩÃ t˜ Ω‹ qua Cüi C·n r„i qua Tr° çn, con ΩıÈng rÓt ng∞n hÁn nhiÀu. Ngo°i ra, hai bÈ kinh Quan LÊ s¡ quy tÚ dµn Ω∆n kh∏n Ω∂t, nh° nıËc th≈m lÏi.

NØm 1915, qu∫n lˇ R≠ch G›i dÈi Ω∆n Ng¨ B®y, PhÚng HiŒp, g‡i l° qu∫n PhÚng HiŒp. áµy l° qu∫n th°nh h÷nh gi˘a vÔng lau s∫y hoang vu, sau 10 nØm Ω°o kinh xüng, n±m tr≈n ΩıÈng thðy t˜ C° Mau ra H∫u giang, Ωem lÓa v° s®n ph∏m l≈n S°i G›n.

Tr≈n nh˘ng næt chünh, viŒc kh∏n hoang ΩıÏc ho°n t∂t, khi ΩıÈng thðy n∞m ıu th∆. Qua tr∫n th∆ chi∆n thˆ nhˆt, ΩıÈng bÊ b∞t Ω∑u phüt triÃn. C∑n ThÁ vπn n∞m giÀng m‚i cða cüc t◊nh gi°u c‹ nhı S‹c TrØng, B≠c Li≈u (v° C° Mau). á„ng thÈi phµn n¯a t◊nh R≠ch Giü cÒng nhÈ C∑n ThÁ m° Ω∆n S°i G›n theo ΩıÈng bÊ ng∞n nhˆt.

NhÈ dµn Ω·ng ΩÓc n≈n viŒc giüo hu∂n Í C∑n ThÁ phüt triÃn m≠nh hÁn cüc t◊nh khüc Í H∫u giang. NØm 1903, Ω¨ l∫p trıÈng n˘ tiÃu h‡c vËi mÊt n˘ giüo vi≈n ngıÈi Phüp cai qu®n, trıÈng d≠y th≈m m·n th≈u thÔa v° c‹ b°n müy may biÃu diÕn cho h‡c sinh v° cha m¬ h‡c sinh xem.

T˜ nØm 1910, dµn Í C∑n ThÁ v° Í Tr° çn ΩıÏc xem chi∆u b‹ng (chi∆u b‹ng cµm) do nh‹m Batisson cho chi∆u lıu ΩÊng nh˘ng phim ng∞n, kh·i h°i ho¥c thÈi s˙ khoa h‡c. NØm


1917, An H° nh˙t büo ra ΩÈi t≠i C∑n ThÁ, Ω‹ l° ∂n b®n ch˘ ViŒt cða tÈ Courrier de líOuest cÒng ra m∞t t≠i C∑n ThÁ.

NØm 1926, trıÈng Trung h‡c C∑n ThÁ nh∫n h‡c sinh nØm Ω∑u ti≈n (lËp thˆ nhˆt).


2.6) Nh˘ng triŒu chˆng b∂t ‰n ViŒc khai thüc Ω∂t Ωai Í Nam k¸ Ωem l≠i ngu„n lÏi Ωüng kÃ cho th˙c dµn : bün Ω∂t c·ng

th‰, thµu th≈m thu∆ ΩiÀn, thµu thu∆ xu∂t c®ng lÓa g≠o, dµn ti≈u thÚ th≈m h°ng h‹a nh∫p c®ng.

Sau tr∫n th∆ chi∆n thˆ nhˆt, ΩŸa vŸ ngıÈi Phüp Í thuÊc ΩŸa ΩıÏc cðng c‚ hÁn. NıËc Phüp th∞ng tr∫n, cüc nıËc Í á·ng DıÁng g‹p ph∑n ΩÃ giÓp mπu qu‚c vËi con s‚ khü cÚ thÃ :

— Trong 1000 dµn, Ω‰ Ω„ng c‹ 5 ngıÈi sang Phüp (cÎ 2 ngıÈi l°m lœnh chi∆n, 2 ngıÈi l°m lœnh thÏ).

— Tœnh Ω‰ Ω„ng, mÂi ngıÈi dµn Í á·ng DıÁng gÍi giÓp sang Phüp l° 2 c∞c, trœch trong qu˛ cða ngµn süch á·ng DıÁng c›n dı l≠i.

— NØm 1916, quan to°n quyÀn Charles cho Phüp b±ng tiÀn v° b±ng g≠o trŸ giü 3 triŒu b≠c.

— G∑n h„i Ω÷nh chi∆n, á·ng DıÁng cho Phüp vay l‚i 30 triŒu b≠c. — TiÀn quy≈n trÏ cho Phüp l‚i 600 triŒu b≠c. Sau nØm 1919, nÀn kinh t∆ á·ng DıÁng th≈m d„i d°o nhÈ chünh süch Ω∑u tı. NØm

1921, Phüp cho mÊt t∫p Ωo°n t°i phiŒt (trong Ω‹ c‹ á·ng DıÁng Ngµn H°ng) th¯ nghi≈n cˆu viŒc n‚i liÀn ΩıÈng xe l¯a t˜ S°i G›n l≈n Battambang (Batambang l° t◊nh nhiÀu lÓa g≠o dı ΩÃ xu∂t c®ng) v° ΩıÈng xe l¯a n‚i liÀn t˜ M˛ Tho Ω∆n B≠c Li≈u nhıng ch◊ l° k∆ ho≠ch dÍ dang tr≈n gi∂y.

Mˆc s®n xu∂t Í Nam k¸ t˜ nØm 1920 Ω∆n 1927 trung b÷nh tr≈n hai triŒu t∂n mÂi nØm, cao nhˆt l° nØm 1927 vËi 2.291.333 t∂n. So vËi 1926 th÷ mÔa 1927 Í cüc t◊nh miÀn Tµy diŒn tœch canh tüc tØng th≈m 72.440 mπu (Vÿnh Long, Sa áæc, Long Xuy≈n, Chµu á‚c, Tr° Vinh, C∑n ThÁ, S‹c TrØng, R≠ch Giü, B≠c Li≈u). Cüc t◊nh c›n l≠i cða Nam k¸ ch◊ tØng ch˜ng 16.000 mπu.

Mˆc gia tØng n°y Ω≠t ΩıÏc nhÈ s˙ th°nh c·ng lËn cða gi‚ng lÓa s≠ Ωem k∆t qu® t‚t Í Long Xuy≈n. Ri≈ng t◊nh Chµu á‚c, tØng th≈m Ω∆n 5000 mπu lÓa s≠ v° 9500 mπu lÓa ba trØng.

Con kinh Cüi S∞n Ω¨ Ω°o xong, lÊ xe R≠ch Giü Long Xuy≈n th°nh h÷nh b∞t Ω∑u cho lıu th·ng v°o nØm 1929, giÓp cho cünh Ω„ng Cüi S∞n dÕ khai thüc su‚t 60 cµy s‚ ng°n..

T≠i khu v˙c B÷nh á·ng B÷nh Tµy, ngıÈi Hu≈ kiÀu l≠c quan tËi mˆc l≠m phüt nh° müy xay lÓa g≠o : nØm 1925 c‹ 46 nh° müy cÎ lËn, nØm 1927 Ω∆n 66.

CuÊc khðng ho®ng kinh t∆ b∞t Ω∑u c‹ ®nh hıÍng Ω‚i vËi á·ng DıÁng t˜ gi˘a nØm 1930. á¥c ΩiÃm cða cuÊc khðng ho®ng n°y l° lÓa g≠o vπn c‹ thÃ bün ra ΩıÏc, c‹ nÁi ti≈u thÚ nhıng vËi giü quü r¿.

Giü g≠o t≠i S°i G›n sÚt l∑n t˜ 13,30 Ω„ng mÂi 100 kœ l· (v°o thüng 4/1930) c›n 3,20 Ω„ng (v°o thüng 11/1933). Theo P. Bernard, g≠o m∂t giü t˜ 72 Ω∆n 76 % so vËi lÓc trıËc. Nhıng trong th˙c t∆ ta th∂y khüc hÁn :

— NØm 1928, lÓa bün mÊt gi≠ (40 lœt) l° 1,2 Ω„ng, theo b°i vø N‡c N≠n “lÓa th÷ mÊt gi≠ bün th÷ Ω„ng hai”.

— NØm 1933, v°o thüng 12, phüi bÊ Nam k¸ Í á≠i HÊi Ω„ng kinh t∆ l˚ t°i á·ng DıÁng Ωünh ΩiŒn cho BÊ ThuÊc ΩŸa r±ng “Dµn chÓng Ω‹i khüt l∑m than... lÓa bün 1 c∞c (1 gi≠) Í Nam k¸”.

Nguy cÁ lËn l≠i x®y ra cho ΩiÀn chð ViŒt v° lu·n c® ΩiÀn chð Phüp. á¥c biŒt l° ΩiÀn chð ViŒt b∂y lµu thi∆u nÏ quü nhiÀu cða nh° BØng ho¥c cða Ch° Chetty, vËi gi∂y tÈ v° nh˘ng ΩiÀu kiŒn Ω¥c biŒt. Vay b±ng tiÀn th÷ ph®i tr® b±ng tiÀn, chË kh·ng ΩıÏc tr® b±ng lÓa. Ng°y trıËc, khi chıa c‹ kinh t∆ khðng ho®ng, mu‚n thanh toün 1200 Ω„ng b≠c ΩÃ tr® tiÀn lÈi nÏ, LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 106/106

ch◊ c∑n bün 1000 gi≠ lÓa. NØm 1933, mu‚n thanh toün s‚ nÏ tr≈n ph®i bün Ω∆n 12.000 gi≠ lÓa, tˆc l° 12 l∑n nhiÀu hÁn, mÊt s‚ lÓa m° kh·ng bao giÈ chð ΩiÀn c‹ dı n‰i.

TiÃu ΩiÀn chð Ω¨ vay nÏ cða Ω≠i ΩiÀn chð vËi ΩiÀu kiŒn ng¥t nghøo hÁn. H‡ Ω°nh chŸu m∂t Ω∂t ΩÃ tr˜ nÏ. MÊt s‚ lËn ΩiÀn chð Ω°nh chŸu phüt m¨i Ω∂t. Theo büc sÿ Tr∑n Nhı Lµn cÒng l° hÊi Ω„ng qu®n h≠t (qu≈ Í R≠ch Giü, n≈n am hiÃu t÷nh th∆ khü cÚ thÃ) th÷ v°o nØm 1933 nÏ cða ΩiÀn chð thi∆u nh° BØng v° Ch° Chetty l≈n tËi 65 triŒu Ω„ng nhıng nh° nıËc ch◊ cho vay l≠i — trong th˙c t∆ — c‹ 5 triŒu. S‚ 5 triŒu n°y, nh° nıËc kh·ng Ωıa ra b≠c m¥t nhıng cho ΩiÀn chð mıÏn tr≈n nguy≈n t∞c, ΩÃ tr® nÏ s‚ m° ΩiÀn chð Ω¨ thi∆u nh° nıËc khi mua Ω∂t c·ng th‰ (trong kho®ng 1921 Ω∆n 1930, chünh phð bün cho ΩiÀn chð 4.987.167 Ω„ng vÀ Ω∂t c·ng th‰).

Í H∫u giang, ngay trong khi nÀn cai trŸ c›n v˘ng m≠nh, hai bi∆n c‚ lËn Ω¨ l°m lung lay chünh süch kh∏n Ω∂t cða th˙c dµn Phüp : vÚ Ninh Th≠nh LÏi Í R≠ch Giü v° vÚ N‡c N≠n Í B≠c Li≈u v°o nh˘ng nØm 1927 v° 1928. Büo chœ S°i G›n n‹i nhiÀu, cüc chünh khüch qu‚c gia thuÊc Ω®ng L∫p Hi∆n cÒng l≈n ün th˙c dµn. VÚ Ninh Th≠nh LÏi l°m cho 17 ngıÈi Mi≈n ch∆t v÷ th˙c dµn t°n süt. VÚ N‡c N≠n khi∆n cho 4 ngıÈi ViŒt Nam ch∆t. H‡ l° nh˘ng tiÃu ΩiÀn chð, h‡ t˙ ΩÊng ch‚ng c˙ vËi th˙c dµn, tuyŒt nhi≈n kh·ng ai xÓi dÚc; lÓc b∂y giÈ Í miÀn Nam chıa c‹ Ω®ng CÊng S®n.

Khuy∆t ΩiÃm cØn b®n cða nıËc ta h„i thÈi T˙ áˆc l° chünh süch b∆ quan tfia c®ng, v÷ v∫y m° lÓa bün kh·ng ΩıÏc giü. NgıÈi dµn ch◊ l°m ruÊng trong mˆc Ωð Øn. áiÀn chð th÷ cho vay l∂y ΩŸa t· ΩÃ Ω‹ng thu∆ cho triÀu Ω÷nh v° d°nh dÚm tiÀn b≠c m° Øn x°i, hıÍng thÚ cü nhµn, s∞m v°ng ΩÃ l≠i cho con chüu, l∫p vıÈng tıÏc ΩÃ dıÎng gi°, n∆u dı th÷ Ω∑u tı v°o viŒc mua th≈m Ω∂t ruÊng.

Th˙c dµn Phüp cho üp dÚng chünh süch th·ng thıÁng, phüt triÃn xu∂t c®ng, t÷m thŸ trıÈng mËi cho lÓa g≠o Nam k¸ vËi nh˘ng t°u müy chÍ chuy≈n nhanh v° nhiÀu. Giü g≠o tØng g∂p 5 l∑n so vËi thÈi T˙ áˆc. á‹ l° l˚ do chünh y∆u khi∆n cho dµn chÓng l∑n h„i s‚ng an ph∫n v° c‹ ph∑n vui v¿ vËi Tµn tr°o, cüc l¨nh tÚ c∑m Ω∑u nghÿa quµn vËi mÚc Ωœch ph› vua l∑n h„i ch≤ng c›n ai theo.

Nhıng viŒc mÍ mang thıÁng c®ng S°i G›n v° phüt triÃn thıÁng m¨i, thµu væt t°i nguy≈n v° lÏi dÚng nhµn c·ng r¿ cða th˙c dµn Phüp Ω¨ gµy th≈m nhiÀu mµu thuπn trong nıËc :

— Phong tr°o HÊi kœn th°nh h÷nh theo kiÃu Thi≈n áŸa HÊi, Ω¨ li≈n k∆t ΩıÏc mÊt s‚ n·ng dµn c‹ k¸ thŸ vËi vØn h‹a Tµy phıÁng. Ph∫t giüo B¯u SÁn K¸ HıÁng Í vÔng Th∂t SÁn phüt triÃn th≈m. MÊt l˙c lıÏng Ωüng kÃ cÒng t∫p h‡p ngay trong th°nh ph‚ S°i G›n g„m nh˘ng n·ng dµn chıa thœch ˆng ΩıÏc vËi ho°n c®nh mËi, v÷ v∫y m° x®y ra hai cuÊc khÍi lo≠n nØm 1913 v° 1916 Í Nam k¸ (S°i G›n, ChÏ LËn v° nhiÀu t◊nh).

— Phong tr°o Duy Tµn (g‡i l° cuÊc Minh Tµn) cÔng viŒc v∫n ΩÊng á·ng Du Ω¨ Ωünh d∂u giai Ωo≠n tranh Ω∂u ph‚i hÏp vËi to°n qu‚c. Nam k¸ l° nÁi c‹ nhiÀu ΩiÀn chð v° c·ng chˆc sang gi°u. H‡ kh·ng mu‚n bŸ th˙c dµn Phüp kÀm h¨m b±ng mÊt chünh süch b∆ quan tfia c®ng mËi, vÀ m¥t tinh th∑n : Ho°ng thµn CıÈng áÕ c‹ l¡ ΩıÏc ngıÈi Í Nam k¸ üi mÊ nhiÀu, so vËi miÀn Trung hay B∞c.

Nhıng ngıÈi Nh˙t Ω¨ ph®n bÊi, nhµn sÿ v° ΩiÀn chð Nam k¸ th∂y r±ng v‡ng ngo≠i l° b∂t th°nh. Ng°y n°o c›n th˙c dµn Phüp th÷ h‡ kh·ng thÃ n°o phüt triÃn k˛ nghŒ b‰n xˆ ho¥c n∞m viŒc nÊi ngo≠i thıÁng ΩıÏc. Phong tr°o bŸ d∫p t∞t nhıng dı µm cˆ vang d∫y. Th˙c dµn r∂t lÓng tÓng vÀ s˙ xu∂t hiŒn cða á≠i á≠o Tam K¸ Ph‰ áÊ : Ω°n üp th÷ kh‹ v÷ Ωµy l° mÊt t·n giüo Ω¨ ΩıÏc hiŒn Ω≠i h‹a, nhıng ΩÃ cho phüt triÃn th÷ e c‹ h≠i v÷ trong t·n giüo c‹ nÊi dung dµn tÊc n°y, v°i c˙u chi∆n sÿ cða phong tr°o Duy Tµn l≠i Ω‹ng vai tr› quan tr‡ng.


ViŒc Ω∑u tı cða th˙c dµn Phüp khi∆n phüt triÃn th≈m mÊt v°i h¨ng xıÍng nhıng quan tr‡ng nhˆt l° nh˘ng c·ng ty Ω„n ΩiÀn cao su vËi s‚ nhµn c·ng c˙c kh‰, thua sÓt thµn ph∫n ngıÈi tü ΩiÀn. á∂y l° l˙c lıÏng lËn, t∫p trung, kh‹ kÀm h¨m.

ViŒc khai h‹a cða nıËc Phüp vÀ h÷nh thˆc l° cho du nh∫p nh˘ng tı tıÍng t˙ do, dµn chð v° tı tıÍng x¨ hÊi cða Tµy phıÁng, Ω„ng thÈi cÒng ch∂p nh∫n viŒc cho phæp thanh ni≈n ViŒt Nam du h‡c sang Phüp n∆u ngØn c∂m kh·ng cho h‡ sang Nh˙t. áüm thanh ni≈n n°y vÀ nıËc, tuy mÊt s‚ Ω¨ hð b≠i, nhıng c›n mÊt s‚ khüc trÍ th°nh tai h‡a kh·ng nhfi. H‡ tranh Ω∂u, dÔng nh˘ng phıÁng tiŒn mËi, th∂p nhˆt l° h÷nh thˆc ra büo chœ.

Ng°y xıa, khi ·ng C¯ TrŸ chµm bi∆m Tµn tr°o, khi ·ng á„ ChiÃu l°m thÁ ca ngÏi h°o khœ Ω∂t nıËc th÷ ch◊ mÊt s‚ œt ngıÈi bi∆t. Nhıng vËi hai vÚ Ninh Th≠nh LÏi v° N‡c N≠n v°o nØm 1927 v° 1928, l∑n Ω∑u ti≈n Í to°n Nam k¸ v° cüc nh° “kh®o cˆu” Phüp ph®i gi˙t m÷nh, nhÈ vai tr› cða büo chœ. Hai bi∆n c‚ tr≈n l° viŒc bÊc phüt t˙ ΩÊng, chˆng tfi ngıÈi lıu dµn Í R≠ch Giü, C° Mau tuy xa x·i, tr÷nh ΩÊ vØn h‹a kæm nhıng Ω¨ trıÍng th°nh, c® ngıÈi ViŒt lπn ngıÈi Mi≈n.

LŸch s¯ kh∏n hoang Í miÀn Nam œt ra cÒng giÓp ta th∂y ΩıÏc mÊt th˙c t∆. ˚ thˆc dµn tÊc phüt triÃn m≠nh khi sinh ho≠t l°ng x‹m th°nh nÀn n∆p v° sinh ho≠t v∫t ch∂t ΩıÏc t≠m ‰n ΩŸnh. N∆u khi ngıÈi Phüp chi∆m Nam k¸ v°o cu‚i th∆ k˝ 19, vÔng Ba Gi„ng ΩıÏc n‰i danh l° nhÈ Ω∂t xıa, g‡i l° ΩŸa linh, th÷ kÃ t˜ cuÊc kinh t∆ khðng ho®ng 1930—1933 ngıÈi b÷nh dµn Í R≠ch Giü, C° Mau cÒng b∞t Ω∑u theo dfli chuyŒn Nh˙t Ωünh M¨n Chµu, vÚ ThıÏng H®i, Ng· TÔng qua büo chœ, qua lÈi thu∫t l≠i cða mÊt v°i th∑y giüo l°ng t˜ Sa áæc, Tam B÷nh thuy≈n chuyÃn xu‚ng.

H‡ th∂y ch∆ ΩÊ Phüp qu® l° kh·ng hÏp thÈi. H‡ hiÃu rfl khi cho Ω°o kinh xüng, mÍ mang lÊ xe, th˙c dµn c‹ dÚng tµm g÷. V° biŒn phüp h˘u hiŒu nhˆt ΩÃ cho ngıÈi Í trong v˙a lÓa miÀn Nam ΩıÏc h≠nh phÓc kh·ng ph®i l° c∞t Nam k¸ ra ΩÃ l∫p mÊt tiÃu qu‚c, ΩÃ r„i kh·ng l∂y tiÀn thu∆ cða dµn Nam k¸ m° Ωem t°i trÏ cho ngµn süch á·ng DıÁng, d°nh tiÀn thu∆ cða ngıÈi Nam k¸ cho ri≈ng ngıÈi Nam k¸ x°i, nhı mÊt chünh süch cða Ω®ng L∫p Hi∆n ΩÀ xıËng cho “Phüp — ViŒt ΩÀ huÀ”. Cüc chi∆n sÿ Phan BÊi Chµu, Phan Chµu Trinh, NguyÕn An Ninh Ωıa ra biŒn phüp tœch c˙c, hÏp vËi th˙c tr≠ng cða dµn tÊc hÁn.


PhÚ LÚc NgıÈi Phüp c‚ ˚ æm nh¬m nh˘ng r∞c r‚i x®y ra trong viŒc phµn ph‚i Ω∂t Ωai. ThuÍ ∂y,

ngıÈi dµn th∂p c‰ bæ miŒng ch◊ c‹ thÃ k≈u n°i v° n∆u Ωem phµn x¯ th÷ ngıÈi dµn kh·ng r°nh lu∫t lŒ lu·n lu·n bŸ th∂t kiŒn.

HÊi Ω„ng phüi vi≈n Ωi xæt Ω∂t g„m to°n l° vi≈n chˆc, thµn h°o cða t◊nh, qu∫n, t‰ng v° l°ng. LÀ l‚i l°m viŒc cða HÊi Ω„ng n°y tuy n‹i l° quan süt t≠i chÂ, ghi v°o bi≈n b®n r°nh m≠ch nhıng h‡ ch◊ ng„i t≠i c·ng sÍ l°ng, vËi lœnh m¨ t° b®o vŒ. L°ng m≠c Í H∫u giang quü rÊng, d∑u Ωð thiŒn chœ cüc vi≈n chˆc cÒng kh‹ lÊi bÔn s÷nh, phÁi n∞ng d∑m mıa h±ng Ω·i ba cµy s‚ dıËi ruÊng ΩÃ xem Ωµu l° ranh giËi tñg sÍ Ω∂t. Tr≈n nguy≈n t∞c, nh° nıËc Phüp t˙ h°o l° d°nh nhiÀu dÕ dï cho dµn, phüt triÃn ch∆ ΩÊ tiÃu ΩiÀn chð hÁn l° ch∆ ΩÊ Ω°i ΩiÀn chð nhıng trong th˙c t∆ l≠i khüc.

Dı lu∫n cða m‡i giËi kÃ c® dı lu∫n cða nh˘ng tay th˙c dµn Phüp Ω¨ xÓc ΩÊng khi Í H∫u giang x®y ra hai bi∆n c‚ quan tr‡ng vÀ quyÀn sÍ h˘u Ω∂t ruÊng :

— VÚ Ninh Th≠nh LÏi, nØm 1927 Í R≠ch Giü. — VÚ N‡c N≠n, nØm 1928 Í B≠c Li≈u. LÓc b∂y giÈ t˜ nh˘ng tÈ büo thµn chünh quyÀn, ðng hÊ th˙c dµn Ω∆n büo c‹ xu hıËng

·n h›a ΩÀu l≈n ti∆ng v÷ nh˘ng l˚ do sau Ωµy : — N≠n nhµn l° nh˘ng ngıÈi chœ thÓ l°m Øn, tuyŒt nhi≈n kh·ng c‹ nh˘ng ngıÈi l°m

chünh trŸ xÓi dÚc. H‡ ch◊ mu‚n b®o vŒ ph∑n Ω∂t ruÊng m° h‡ Ω¨ khai thüc t˜ lµu. — Nh˘ng ngıÈi ph≠m tÊi Ω¨ t÷m Ωð m‡i cüch ΩÃ k≈u n°i trong mˆc c‚ g∞ng t‚i Ωa cða

h‡. — Th°nh ph∑n x¨ hÊi cða nh˘ng bŸ can l° ΩiÀn chð lËn ho¥c nhfi, chË kh·ng ph®i l° tü

ΩiÀn ho¥c b∑n c‚ n·ng. — H‡ kh·ng bao giÈ n≈u kh∏u hiŒu ch‚ng ch∆ ΩÊ th˙c dµn Phüp ho¥c Ωıa y≈u süch

giÔm cho ngıÈi khüc, nh±m mÚc Ωœch khu∂y ΩÊng th°nh mÊt phong tr°o lan rÊng. — BÊ müy Ω°n üp cða th˙c dµn Phüp Ω¨ quü s‚t s∞ng, trñg ph≠t quü Ωüng thay v÷

dÔng biŒn phüp œt t‚n xıÁng müu hÁn. Lu∫t lŒ m° th˙c dµn b∂y lµu Ωıa ra vÀ v∂n ΩÀ kh∏n Ω∂t ch◊ l° nh˘ng c≠m bπy ΩÃ cho k¿ lıÁng thiŒn sÚp xu‚ng dÕ d°ng.

Th˙c dµn Ω°nh thÓ nh∫n s˙ thi∆u s‹t vÀ m¥t nghi≈n cû tµm l˚ dµn ViŒt, cÒng nhı tµm l˚ ngıÈi Mi≈n.

Hai vÚ N‡c N≠n v° Ninh Th≠nh LÏi vi ph≠m Ω∆n nh˘ng nguy≈n l˚ th∂p nhˆt vÀ l›ng nhµn Ω≠o : C‹ thÃ n‹i l° ch≤ng mÊt ai düm binh v˙c thüi ΩÊ cða th˙c dµn, m¥c d∑u Ω¨ tün th°nh ng∂m ng∑m ch∆ ΩÊ ∂y trong mÊt mˆc n°o Ω‹. NhÈ büo chœ tıÈng thu∫t v° qu®ng bü tin tˆc, dı lu∫n xÓc ΩÊng m≠nh, cüc chi∆n sÿ qu‚c gia dÔng dŸp n°y m° ch◊ trœch chünh süch cða th˙c dµn; ·n h›a nhı ·ng BÔi Quang Chi≈u m° cÒng ph®i l≈n ti∆ng.

Cüc t°i liŒu ho¥c süch nghi≈n cû cða ngıÈi Phüp sau n°y kh·ng düm bfi qu≈n hai bi∆n c‚ n‹i tr≈n nhıng h‡ ch◊ ΩÀ c∫p v∞n t∞t trong v°i h°ng, ho¥c c‚ ˚ gi®m thiÃu t∑m quan tr‡ng.

NhiÀu giai tho≠i ΩıÏc ph‰ bi∆n truyÀn kh∏u n≈n hai vÚ ün tr≈n l∑n h„i trÍ th°nh chuyŒn truyÀn k¸, ngıÈi thu∫t l≠i c‹ thÃ v· t÷nh hay c‚ ˚ th≈m th∞t chi ti∆t ho¥c s¯a Ω‰i nÊi dung. ChÓng t·i th¯ ghi l≠i nh˘ng næt chünh.

VÚ ün Ninh Th≠nh LÏi T°i liŒu cØn c®n m° chÓng t·i s¯ dÚng l° b®n phÓc tr÷nh cða Th‚ng Ω‚c Nam k¸

Blanchard de la Brosse gÍi l≈n To°n quyÀn á·ng DıÁng, ΩÀ ng°y 28/5/1927.


L°ng Ninh Th≠nh LÏi (qu∫n PhıËc Long, t◊nh R≠ch Giü) trıËc kia l° vÔng Ω∂t th∂p v° phøn, cfi m‡c hoang vu, tr≈n m∂y gi„ng cao rüo th÷ ngıÈi Mi≈n Ω¨ l°m Øn lµu ΩÈi. T˜ khi Ω°o kinh Quan LÊ — PhÚng HiŒp n‚i C° Mau Ω∆n Ng¨ B®y (C∑n ThÁ), dµn tËi khai kh∏n hai b≈n bÈ ng°y c°ng Ω·ng ΩÓc, l∫p ra qu∫n PhıËc Long (khi trıËc l°ng n°y thuÊc vÀ qu∫n Long M˛).

ThÈi Ω°ng c˙u tuy l° dÔng chünh süch Ω„ng h‹a nhıng vua chÓa nh° NguyÕn d°nh cho ngıÈi Mi≈n Í Nam k¸ nhiÀu quyÀn t˙ trŸ : Ω∂t Ωai cða h‡ th÷ h‡ g÷n gi˘, thðy lÏi (hu≈ lÏi cü t·m dıËi s·ng r≠ch) thuÊc vÀ h‡ hıÍng.

NgıÈi Phüp lÓc mËi xµm chi∆m Ω¨ g¥p nhiÀu s‚c Mi≈n khü Ω·ng ΩÓc n≈n vÊi k∆t lu∫n l° ngıÈi ViŒt kh·ng c‹ t°i “th˙c dµn”, v÷ nh˘ng vÔng chung quanh x‹m Mi≈n hÿ c›n nguy≈n v¬n, hoang vu.

Theo lu∫t th·ng dÚng cða ngıÈi Cao Mi≈n t˜ xıa th÷ ngıÈi dµn ΩıÏc quyÀn t˙ do canh tüc nÁi n°o h‡ mu‚n; h‡ cˆ Ω∆n c°y c∂y nÁi vÔng Ω∂t hoang. N∆u c‹ ngıÈi canh tüc t˜ trıËc th÷ ph®i ΩÏi khi n°o Ω∂t bfi hoang trong 3 nØm li≈n ti∆p, k¿ khüc mËi ΩıÏc chi∆m h˘u.

Lu∫t lŒ phiÀn phˆc vÀ kh∏n Ω∂t m° ngıÈi Phüp ban h°nh Ω¨ l°m Ω®o lÊn t÷nh th∆. V°i cıÈng h°o thã cÁ hÊi l∫p bÊ mËi ΩÃ chi∆m Ωo≠t, l∂n Ω∂t ngıÈi Mi≈n nhıng ngıÈi ViŒt Nam vπn thua ngıÈi Phüp vÀ phıÁng diŒn n°y. NØm 1922, mÊt ngıÈi Phüp l° Beauville—Eynaud dÔng thð Ωo≠n hÏp phüp nhıng bŸp bÏm, cho tay em Ωˆng t≈n xin kh∏n Ω∂t trong l°ng Ninh Th≠nh LÏi r„i h∞n mua l≠i nh˘ng bi≈n lai xin kh∏n ∂y. K∆t qu® l° h∞n trÍ th°nh ngıÈi chð ΩiÀn lËn, chi∆m Ω∆n 9/10 diŒn tœch cða l°ng. Nhıng trıËc lÈi thünh oün cða dµn Mi≈n, t≈n Eynaud ph®i tr® Ω∂t l≠i, dµn l°ng lÓc b∂y giÈ Ω¨ k≈u n°i t∫n quan Th‚ng Ω‚c Nam k¸ v° HÊi Ω„ng qu®n h≠t.

Nhıng mÊt ngıÈi x¨ trıÍng (Hu≈ kiÀu lai) vπn gi˘ nhiÀu th∆ l˙c trong l°ng. çng ta v‚n l° tay sai thµn tœn cða t≈n Beauville—Eynaud chi∆m Ω∂t d≠o n‡. Ngo°i ra, x¨ trıÍng n°y cÒng l° ngıÈi thµn tœn cða cai t‰ng Tr.

K∆ ho≠ch chi∆m 9/10 Ω∂t Ωai cða l°ng Ninh Th≠nh LÏi Ω¨ th∂t b≠i. Nhıng l∑n sau, ti∆p tÚc k∆ ho≠ch n°y l° cai t‰ng Tr. Vi≈n cai t‰ng n°y l°m viŒc ch∫m rï v° thµm hiÃm hÁn, cho tay em l° x¨ trıÍng l°m gi∂y tÈ ΩÃ trıng kh∏n tñg sÍ Ω∂t nhfi, do Ω‹ m° mÊt ph∑n Ω∂t cða ·ng chð Ch‡t bŸ sˆt m¿.

çng chð Ch‡t bøn kiŒn vi≈n x¨ trıÍng v° th∞ng kiŒn. çng chð Ch‡t, ngıÈi c∑m Ω∑u cuÊc khÍi lo≠n l° ΩiÀn chð g‚c T°u lai Mi≈n. Trong l°ng c‹ t∂t c® chñg 900 dµn Ωinh, Ω≠i Ωa s‚ l° ngıÈi Mi≈n. Chð Ch‡t Ωˆng bÊ 300 mπu Ω∂t ruÊng, g‹p ΩŸa t· v° cho vay Øn lÈi, mÂi nØm thµu ıËc 15.000 gi≠ lÓa.

V°o Ω∑u thüng 5/1927, chð Ch‡ (ngıÈi Phüp phi≈n µm l° Chok) b∞t Ω∑u ra tay. HıÁng chˆc l°ng lµn c∫n v° lœnh m¨ t° Í qu∫n lˇ PhıËc Long cÔng chð ΩiÀn Phüp ΩÀu

chÓ ˚ Ω∆n nh˘ng cuÊc hÊi h‡p b∂t thıÈng, trong Ω‹ c‹ chð Ch‡t, M‚c (em rÃ cða ·ng ta) v° mÊt ngıÈi th°y bÔa t≈n l° C„ Cui m° nhiÀu ngıÈi cho r±ng em cða chð Ch‡t. H‡ tÚ h‡p chñg 40 ngıÈi, l°m lÕ cÓng, phüt bÔa, khoe r±ng hÕ Ωeo v°o ngıÈi l° sÓng b∞n kh·ng lðng. B‡n tay em m¥c qu∑n üo tr∞ng, m∂y ngıÈi l¨nh tÚ th÷ mang cÈ xœ nhiÀu m°u. H‡ c¯ h°nh li≈n ti∆p nhiÀu cuÊc lÕ khüc, thay Ω‰i ΩŸa ΩiÃm trong l°ng ho¥c Í l°ng giüp ranh, ph®i chØng vËi mÚc Ωœch cðng c‚ tinh th∑n b‡n tay em v° thµu n≠p th≈m ngıÈi mËi ? M‡i viŒc diÕn ra ≈m th∞m, kh·ng xÓc ph≠m Ω∆n t°i s®n hay tünh m≠ng ai c®.

MÊt bi∆n c‚ nhfi l≠i x®y ra. Khi chð Ch‡t v° b‡n tay em l°m lÕ tr≈n ph∑n Ω∂t Ωai cða Ω„n ΩiÀn Mæzin (t≈n th˙c dµn n‰i danh vÀ khai thüc rñg tr°m, g∑n nhı ΩÊc quyÀn) th÷ t≈n cai ΩiÀn cða Mæzin bøn thŸ oai, c∑m sÓng Ωıa l≈n nhı hØm d‡a b∞t buÊc chð Ch‡t ph®i gi®i tün (cai ΩiÀn cða Phüp ΩıÏc quyÀn gi˘ sÓng). B‡n chð Ch‡t v° tay em liÀn ph®n ˆng ngay, b∞t s‚ng b‚n ngıÈi tü ΩiÀn tr≈n ph∑n Ω∂t cða Mæzin r„i Ωem vÀ “l¨nh th‰” cða m÷nh.


T≈n cai ΩiÀn ho®ng h‚t bøn Ωünh ΩiŒn cho chð t◊nh R≠ch Giü m° büo nguy (Ωµy l° l°ng g∑n qu∫n lˇ). Trong khi Ω‹, chð Ch‡t v° Ω„ng b‡n trÍ vÀ s°o huyŒt. á‹ l° cØn nh° lËn cða ·ng ta, hai b≈n l° lπm lÓa v° nh° cho b‡n l°m c·ng Í, ngo°i ra c›n tœch tr˘ s≥n n°o dao müc, n°o ph¨ng phüt cfi kæo c‰ th≤ng trÍ th°nh lo≠i gıÁm bæn !

MÊt cuÊc lÕ khüc diÕn ra. C„ Cui l°m phæp, c∑u kh∏n vËi th∑n linh. B∂y giÈ Ω≠o Cao á°i b∞tn Ω∑u phüt triÃn Ω∆n H∫u giang, hıÁng chˆc m∂y l°ng lµn c∫n suy lu∫n qua s∞c phÚc tr∞ng cða b‡n tay em, cho l° h÷nh thˆc gi‚ng nhı Ω≠o Cao á°i. C‹ l¡ chð Ch‡t v° Ω„ng b‡n mu‚n l∫p mÊt t·n giüo mËi, th∆ th·i.

Bˆc ΩiŒn tœn cða ngıÈi cai ΩiÀn Ω∆n tay chð t◊nh R≠ch Giü v°o lÓc chð t◊nh hÊi thıÈng lŒ vËi cüc chð qu∫n. Chð qu∫n PhıËc Long v° vi≈n cai t‰ng ΩıÏc lŸnh trÍ vÀ ΩŸa phıÁng ΩÃ xem xæt t÷nh h÷nh v° ˆng ph‹ g∂p.

B∂y giÈ, t÷nh h÷nh nhı cØng th≤ng hÁn. Sau cuÊc lÕ lËn, chð Ch‡t bıËc qua giai Ωo≠n mËi : cho giØng tˆ phœa mÊt sÏi ch◊ m°u tr∞ng tıÏng trıng cho ranh giËi b∂t kh® xµm ph≠m, c∂m ng¥t kh·ng cho ai bıËc qua.

Quan chð qu∫n PhıËc Long Ωi ghe Ω∆n c·ng sÍ l°ng Ninh Th≠nh LÏÁi v°o chiÀu ng°y 6/5/1927. çng l≈n bÈ, th∂y v°i ngıÈi Mi≈n m¥c qu∑n üo tr∞ng Ωˆng l¨ng v¨ng g∑n Ω‹. çng ra lŸnh g‡i h‡ l≠i ΩÃ hfii chuyŒn. Trong c·ng sÍ cÒng c›n mÊt v°i ngıÈi Mi≈n nhıng t∂t c® ΩÀu kh·ng thøm tr® lÈi v° nhı theo mÊt hiŒu lŸnh, h‡ kæo ra, ch≠y vÀ phœa quan chð qu∫n.

Quan chð qu∫n ho®ng sÏ, ch≠y trÍ xu‚ng ghe trong khi b‡n tay em cða chð Ch‡t rıÏt tr≈n bÈ v° liŒng Ω∂t theo ghe ΩÃ khi≈u khœch.

H·m sau, ng°y 7, theo lŸnh quan chð qu∫n, 2 ngıÈi lœnh kœn (m∫t thüm), 4 lœnh m¨ t° v° vi≈n cai t‰ng cÔng Ω∆n nÁi ΩÃ tüi l∫p tr∫t t˙. H‡ mang theo lo≠i sÓng b∞n Ω≠n ch°i. Khi g¥p tay em cða chð Ch‡t, lœnh b∞n v°i phüt. B‡n tay em dÔng dao müc v° ph¨ng m° rıÏt theo, ch≤ng ai bŸ thıÁng c®. B‡n lœnh m¨ t° v° lœnh kœn ho®ng sÏ ch≠y trÍ vÀ dinh qu∫n ΩÃ büo ΩÊng.

Ngay trong Ω≈m ∂y, b‡n chð Ch‡t liÀn Ω∆n bao vµy nh° cða cai t‰ng Tr. Í ng¨ tı Ph‹ Sinh v° nh° cða vi≈n x¨ trıÍng Ninh Th≠nh LÏi Í Cfi Thum. Vi≈n cai t‰ng v∞ng m¥t. H‡ rÓt lui, kh·ng phü h≠i g÷ trong nh° c®. Nhıng m¥c d∑u kh·ng c‹ x¨ trıÍng Í nh°, b‡n ngıÈi hØng müu n‡ ra tay h≠ süt cha cða ·ng n°y.

Vi≈n cai t‰ng v° x¨ trıÍng v÷ quü kh·n ngoan n≈n kh·ng düm ngð nh°, ΩiÀu n°y chˆng tfi r±ng chð Ch‡t h∫n vÀ chuyŒn gi˙t Ω∂t.

Uy th∆ cða chð Ch‡t c°ng lπy lñg, b‡n tay em c°ng tin r±ng vËi bÔa phæp th÷ sÓng b∞n kh·ng lðng, nhı l∑n bŸ b∞n Ω≠n ch°i h·m trıËc cho th∂y rfl.

Chð t◊nh R≠ch Giü bøn Ωœch thµn v°o qu∫n PhıËc Long ΩÃ Ω°n üp. CÔng Ωi vËi ·ng ta c‹ vi≈n thanh tra m∫t thüm v° mÊt s‚ lœnh m¨ t°. Khi Ω∆n PhıËc Long th÷ Ω¨ 8 giÈ t‚i. V° ·ng ta l≠i trÍ vÀ chÏ R≠ch Giü v°o lÓc hñg Ω·ng h·m sau. çng ta th∂y kh·ng n≈n Í l≠i PhıËc Long v÷ toün quµn g„m lœnh m¨ t° v° t≈n c› Tµy Ω¨ bŸ lo≠n quµn Ωünh Ω≠i b≠i. T≈n c› Bouchet bŸ thıÁng khü n¥ng, 3 ngıÈi lœnh m¨ t° th÷ ch∆t khi lµm tr∫n. Tr∫n n°y x®y ra trıËc khi vi≈n chð t◊nh Ω∆n PhıËc Long v÷ ·ng ta Ωi b±ng t°u Ω› sung c·ng, c›n t≈n c› Bouchet th÷ l≠i dÔng chi∆c t°u khüc, mıÏn cða ty KiÃm lµm.

S‚ l° vi≈n c› Bouchet quü khinh ΩŸch, khi t°u ch≠y ngang vÔng c∂m ΩŸa cða b‡n chð Ch‡t th÷ dñg l≠i r„i ra lŸnh cho chñg 10 t≈n m¨ t° mang sÓng tr≈n vai Ω∆n t÷m v°i t≈n phi∆n lo≠n m° b∞t s‚ng l°m con tin, ΩÃ d±n m¥t v° ΩiÀu tra. D‡c ΩıÈng, lœnh m¨ t° g¥p b‡n tay em cða chð Ch‡t Ωang nghinh chi∆n vËi dao müc. B‡n lœnh dÂ d°nh, mÈi h‡ Ωi theo ΩÃ g¥p m¥t vi≈n c› Tµy m° k≈u n°i, tr÷nh b°y nÂi oan ˆc.

B‡n tay em cða chð Ch‡t chŸu nh∫n lÈi nhıng vËi ΩiÀu kiŒn l° h‡ ΩıÏc Ωi thong th® phœa sau, b‡n lœnh ph®i Ωi phœa trıËc. B‡n lœnh ch∂p thu∫n v° l≠i khinh ΩŸch, mang sÓng tr≈n vai, Ωi trıËc.


Khi c›n chñg 100 mæt tËi c·ng sÍ (tˆc l° chñg 120 mæt th÷ tËi chi∆c t°u m° vi≈n c› Tµy Ωang chÈ ΩÏi) th÷ theo hiŒu lŸnh b±ng ti∆ng Mi≈n, b‡n tay em cða chð Ch‡t x·ng tËi, Ωµm b‡n lœnh m¨ t° t˜ phœa sau lıng, khi∆n ch≤ng ai ΩÀ ph›ng kŸp.

Hai ba ngıÈi lœnh m¨ t° Ωð thÈi giÈ n≠p Ω≠n b∞n tr® l≠i, l°m cho Ω‚i phıÁng bŸ thıÁng v° ch∆t 6 ngıÈi. MÊt vi≈n m¨ t° v° 2 ngıÈi lœnh (c‹ l¡ lœnh kœn) bŸ lo≠n quµn gi∆t t≠i tr∫n.

Vi≈n c› Bouchet b∂y giÈ Ωang Ωˆng tr≈n bÈ, th∂y chuyŒn nüo ΩÊng th÷ ho®ng sÏ (m¥c d∑u b≈n c≠nh ·ng ta c›n 15 ngıÈi m¨ t°), n≈n ch≠y l≈n t°u tr‚n v°o “ca—bin” ri≈ng. Nhıng mÊt tay em cða chð Ch‡t lanh tay, gi˙t cµy sÓng cða t≈n m¨ t° t¯ tr∫n (trong ∂y c‹ s≥n Ω≠n), bøn nh∞m v°o vi≈n c› m° b∞n gµy thıÁng tœch tr∑m tr‡ng. Phüt Ω≠n thˆ nh÷ b∞n l≈n t°u trÓng t≈n cai m¨ t°, gµy thıÁng tœch. L≠i c›n mÊt t≈n lœnh bŸ chæm Ωˆt 3 ng‹n tay.

Th∆ l° t°u ch≠y nhanh ΩÃ t∏u thoüt, bfi s‹t l≠i mÊt t≈n lœnh m¨ t°. T≈n n°y nh®y xu‚ng kinh xüng, l∏n tr‚n dıËi cfi ΩÃ r„i lÊi nıËc qua bÈ b≈n kia.

Sau n°y, giËi h˘u quyÀn Phüp ch≈ t≈n c› Bouchet quü vÚng vÀ v° quü sÏ ch∆t. B∂y giÈ, tr≈n bÈ ch◊ c‹ chñg 30 lo≠n quµn vËi vfl khœ th· sÁ v° 3 cµy sÓng m° h‡ vã gi˙t ΩıÏc. N∆u t˜ tr≈n t°u m° b∞n cho kæo tay th÷ h°ng chÚc ngıÈi lœnh c›n l≠i Ωð sˆc gi®i tün v° gµy t‰n th∂t n¥ng cho Ω‚i phıÁng, chË kh·ng rÓt lui mÊt cüch th®m b≠i.

Vi≈n chð t◊nh g¥p toün quµn cða t≈n c› Bouchet tr≈n ΩıÈng vÀ PhıËc Long. Lœnh m¨ t° cða chð t◊nh v° cða t≈n c› cÊng l≠i cÎ 30 ngıÈi, Ωð sˆc trÍ l≠i Øn thua vËi b‡n ngıÈi l°m lo≠n. Nhıng vi≈n chð t◊nh kh·ng l°m chuyŒn Ω‹ ΩıÏc v÷ ·ng ta “Ωi t°u Ω› t˜ Long M˛ Ω∆n, v° chð t°u n°y kh·ng chŸu ch≠y Ω∆n nÁi b∂t an”. V® l≠i, chð t◊nh c›n mu‚n Ωıa t≈n c› Bouchet vÀ S°i G›n ΩÃ ΩiÀu trŸ g∂p.

Qu® th∫t l° th∞ng lÏi cho phe chð Ch‡t vÀ phıÁng diŒn tµm l˚ : chð qu∫n rÓt lui, chð t◊nh cÒng rÓt lui, t≈n c› bŸ thıÁng... V÷ v∫y dµn trong vÔng ho®ng sÏ, trong mÊt Ω≈m ai n∂y vÊi v¨ t®n cı trong khi chð Ch‡t treo b®ng ra lŸnh kh·ng cho b∂t cˆ t°u bø n°o qua l≠i khu v˙c cða ·ng ta kiÃm soüt, Ω„ng thÈi m∂y tiŒm bu·n Hu≈ kiÀu ph®i mua bün nhı thıÈng lŒ, b±ng kh·ng th÷ s¡ bŸ phü c¯a.

Chð t◊nh R≠ch Giü bøn Ωünh ΩiŒn c∑u cû vËi t◊nh C∑n ThÁ. H·m ∂y, khi nh∫n ΩıÏc ΩiŒn vØn l° v°o lÓc x∆ trıa, cüc quan Øn lÕ k˝ niŒm n˘ anh hÔng Jeanne díArc. Chð t◊nh C∑n ThÁ ngh◊ phæp, v∞ng m¥t. Ph‹ chð t◊nh bøn ra lŸnh cho trung Óy c®nh süt t≈n l° Turcot tˆc t‚c qua R≠ch Giü vËi 30 lœnh m¨ t° cða t◊nh C∑n ThÁ.

H‡ Ωi xe hÁi tËi Long M˛. NÁi Ωµy, trung Óy Turcot g¥p vi≈n Thanh tra Lao ΩÊng t˜ S°i G›n Ω∆n. Vi≈n Thanh tra n°y bi∆t n‹i r°nh ti∆ng Mi≈n. Khi b°n chuyŒn b≠o ΩÊng Í Ninh Th≠nh LÏi, vi≈n Thanh tra n°y hfii vÀ cüch ˆng ph‹ s¡ üp dÚng th÷ Turcot b®o r±ng khi Ω∆n nÁi s¡ b∞t b‡n l°m lo≠n, n∆u b‡n n°y ch‚ng l≠i th÷ lœnh m¨ t° s¡ dÔng sÓng Ω≠n, kh·ng c∑n dø d¥t.

Toün lœnh cða trung Óy Turcot Ω∆n, t∂n c·ng ngay v°o s°o huyŒt. L¡ dÿ nhi≈n, ch≤ng mÊt ai chŸu ra Ω∑u h°ng khi vi≈n trung Óy ra lŸnh.

SÓng n‰, b‡n tay em cða chð Ch‡t ch‚ng c˙ hØng hüi, h‡ dÔng khœ giËi bæn v° b‚n kh∏u sÓng gi˙t ΩıÏc cða lœnh m¨ t° h·m trıËc. H‡ b∞n t∂t c® 80 vi≈n Ω≠n, tˆc l° Ω∆n vi≈n Ω≠n cu‚i cÔng. B≈n chð Ch‡t, 14 ngıÈi ch∆t t≠i tr∫n, g„m chð Ch‡t, t≈n th°y bÔa v° con güi cða chð Ch‡t. C· güi n°y Ωˆng h°ng Ω∑u, xung phong khi nghinh chi∆n. Ngo°i ra c›n kho®ng 20 ngıÈi bŸ thıÁng, bŸ b∞t giam.

T°i liŒu kh·ng n‹i rfl b≈n lœnh m¨ t° t‰n th∂t ra sao (theo lÈi thu∫t l≠i sau n°y cða ngıÈi ΩŸa phıÁng th÷ lœnh m¨ t° bŸ thıÁng khü Ω·ng, nhıng nh¬ th·i).

Nh˘ng ngıÈi thuÊc phe chð Ch‡t, lu·n c® chð Ch‡t ΩıÏc ch·n v°o ΩŸa ΩiÃm m° Ω∆n nay ngıÈi ΩŸa phıÁng c›n g‡i l° “m¨ chð Ch‡t” Í gi˘a ruÊng (Ω∆n vÔng PhıËc Long hfii ai cÒng bi∆t).


Quan Th‚ng Ω‚c Blanchard de la Brosse chˆng minh r±ng cuÊc th®m süt x®y ra l° t∂t y∆u, kh·ng c‹ cüch n°o khüc hÁn (·ng ta mu‚n binh v˙c b‡n thuÊc h≠) nhıng nh÷n nh∫n r±ng t≈n c› Bouchet bŸ thıÁng l∑n trıËc v° b‡n lœnh m¨ t° ΩÀu quü dÍ.

NgıÈi ΩŸa phıÁng th÷ “khen ngÏi” vi≈n x¨ trıÍng, th∑y cai t‰ng v° quan chð qu∫n PhıËc Long l° kh·n ngoan v° am hiÃu t÷nh h÷nh : th° r±ng tr‚n ho¥c rÓt lui c›n hÁn l° x·ng pha v°o v›ng giüo müc. Kh·n ngoan nhˆt l° vi≈n chð t◊nh R≠ch Giü Ω¨ rÓt lui vÀ chÏ m° Í cho y≈n thµn, ΩÃ r„i chÚp mÒ, cho cuÊc khÍi lo≠n c‹ tünh cüch ch‚ng Phüp. Chð qu∫n v° hıÁng chˆc l°ng Ninh Th≠nh LÏi cÒng mu‚n chÚp mÒ nhı v∫y ΩÃ khfii günh trüch nhiŒm vÀ nh˘ng b∂t c·ng m° h‡ Ω¨ gµy ra.

Quan Th‚ng Ω‚c kh·ng Ω„ng ˚ r±ng cuÊc khÍi lo≠n nh±m mÚc Ωœch l∫t Ω‰ üch th˙c dµn Phüp, v÷ ngıÈi Mi≈n Í cüc vÔng phÚ c∫n tuyŒt nhi≈n kh·ng hay bi∆t. Chð Ch‡t kh·ng ngu d≠i g÷ m° c¯ Ω„ Ω≠i s˙ vËi l˙c lıÏng vfin v¬n 40 ngıÈi.

L∫p lu∫n thˆ nh÷, do mÊt s‚ Ω·ng büo chœ Phüp ng˘ Ωıa ra, l≠i thi≈n vÀ “kh®o cû chðng tÊc” : ngıÈi Mi≈n v°o mÔa n∞ng thıÈng n‰i cÁn “say müu ng°” gi‚ng nhı trıÈng hÏp ngıÈi M¨ Lai say n∞ng, n‰i cÁn khÔng (k≈u l° Amok) trÍ n≈n cu„ng d≠i, hung hØng b∂t c∑n th˙c t∆, l˚ trœ kiÃm soüt kh·ng ΩıÏc h°nh ΩÊng. Ch≤ng qua l° dµn Í Ninh Th≠nh LÏi chıa ΩıÏc khai h‹a, c›n manh tünh ch∂t thÈi c‰ sÁ cða chðng tÊc “∂n ΩÊ, M¨ Lai”. H‡ b®o r±ng Ωµy l° v∂n ΩÀ bŸnh th∑n kinh, thuÊc vÀ y h‡c !

L∫p lu∫n thˆ ba, cða büo chœ ViŒt ng˘ Í S°i G›n lÓc b∂y giÈ, cho Ωµy l° cuÊc khðng ho®ng cða chünh süch ΩiÀn ΩŸa b∂t c·ng do ngıÈi Phüp b°y ra; vi≈n chˆc ΩŸa phıÁng tham nhÒng, gi°nh Ω∂t cða dµn.

Tuy kh·ng n‹i rfl rŒt m÷nh theo l∫p lu∫n n°o nhıng quan Th‚ng Ω‚c Nam k¸ l≠i tr÷nh b°y vËi quan To°n quyÀn r±ng theo ·ng ta th÷ “lŸch s¯ cða cüc t◊nh miÀn Tµy Nam k¸ trÔng hÏp vËi lŸch s¯ cða cüch t‰ chˆc vÀ quyÀn tı h˘u ruÊng Ω∂t, v° s˙ ph®n ˆng cða dµn b®n xˆ, cða ngıÈi Mi≈n Ω‚i vËi quy ch∆ vÀ Ω∂t Ωai (m° chünh phð s∞p Ω¥t cho h‡)”.

R‚t cuÊc, quan Th‚ng Ω‚c chˆng minh r±ng mÚc ti≈u Ω∑u ti≈n cða chð Ch‡t ch◊ l° Øn thua vËi cıÈng h°o ΩŸa phıÁng (x¨ trıÍng v° cai t‰ng) v÷ hai cü nhµn n°y l∂n Ω∂t cða ·ng ta. áµy kh·ng ph®i l° vÚ khÍi lo≠n c‹ tœnh ch∂t chœnh trŸ nhıng l° mÊt vÚ thıÈng ph≠m.

Tuy nhi≈n, vπn theo ˚ ki∆n cða vi≈n Th‚ng Ω‚c n°y, chünh phð n≈n chÓ ˚ hÁn Ω∆n cüc s‚c Mi≈n h¿o lünh Í miÀn Tµy. çng ta cÒng hâ vËi quan To°n quyÀn l° s¡ cû xæt vËi tinh th∑n rÊng rï mÊt s‚ nguyŒn v‡ng cða ngıÈi Mi≈n, nhı viŒc Ω‹ng thu∆, quy ch∆ miÕn Ωi lœnh cho sı vï, Ω„ng thÈi th¯ nghi≈n cû viŒc tüch ra v°i vÔng Ω∂t ruÊng d°nh Ω¥c biŒt cho ngıÈi Mi≈n l°m chð. V° s¡ cû xæt mÊt cüch c·ng b÷nh nh˘ng vÚ khi∆u n≠i vÀ ruÊng Ω∂t Í l°ng Ninh Th≠nh LÏi.

œt ra, gi¥c chð Ch‡t cÒng l°m cho th˙c dµn Phüp v° cıÈng h°o gi˙t m÷nh trong nhiÀu nØm.

VÚ ün N‡c N≠n Cünh Ω„ng N‡c N≠n thuÊc l°ng Phong Th≠nh, qu∫n Giü Lai, t◊nh B≠c Li≈u thÈi Phüp

thuÊc. VÀ ngu„n g‚c cða hai ti∆ng N‡c N≠n th÷ chıa ai gi®i thœch thfia Ωüng, ho¥c l° nÁi Ωµy Ω∂t th∂p, dµn mu‚n c∂t nh° th÷ ph®i x‚c n≠n theo kiÃu nh° s°n. Ho¥c l° ti∆ng Mi≈n, n‹i tr≠i l≠i. Cünh Ω„ng n°y n±m tr≈n ΩıÈng B≠c Li≈u, C° Mau, vËi con r≠ch N‡n N≠n. VÔng n°y Ω∂t cao rüo v° t‚t.

Nh˘ng chi∆n sÿ qu‚c gia b∂y giÈ l≈n ti∆ng v° theo dfli v÷ Ωµy l° cuÊc tranh Ω∂u gi˘a ngıÈi tiÃu ΩiÀn chð ch‚ng cıÈng h°o, ΩÃ gi˘ l≠i ph∑n tı h˘u t°i s®n m° chœnh ·ng b° h‡ Ω¨ t≠o ra. Kh·ng c‹ g÷ chˆng minh r±ng h‡ h°nh ΩÊng v÷ c‹ ngıÈi xui giÚc ΩÃ khu∂y ΩÊng trong ΩŸa phıÁng.


CuÊc tranh Ω∂u x®y ra ch◊ v÷ cıÈng h°o ΩŸa phıÁng ΩıÏc che chÍ b±ng nh˘ng lu∫t lŒ quanh co v° phˆc t≠p cða th˙c dµn Phüp.

NhiÀu giai tho≠i truyÀn kh∏u vπn c›n ΩıÏc nh∞c nhÍ, chi ti∆t l∑n h„i c‹ thÃ sai l≠c. ChÓng t·i cØn cˆ v°o hai ngu„n t°i liŒu cØn b®n :

— B°i vø N‡c N≠n do tüc gi® v· danh ΩıÏc truyÀn tÚng, lÈi l¡ mÊc m≠c, chi ti∆t khü cÚ thÃ, lıu h°nh t˜ nh˘ng nØm 1930, 1931.

— Lo≠t b°i do k˚ gi® L≈ Trung Nghÿa (t˙ ViŒt Nam) ΩØng tr≈n büo La Tribune Indochinoise do BÔi Quang Chi≈u l°m chð nhiŒm. B∂y giÈ, BÔi Quang Chi≈u l° chi∆n sÿ qu‚c gia ti∆n bÊ. K˚ gi® L≈ Trung Nghÿa l° ngıÈi g‚c Í Phong Th≠nh, chuyÃn x®y ra t≠i qu≈ quün n≈n ·ng hiÃu rfl v° Ω∆n ΩŸa phıÁng nhiÀu l∑n, giÓp gia Ω÷nh n≠n nhµn b±ng m‡i cüch, khüc hÁn trıÈng hÏp mÊt v°i k˚ gi® khüc ch◊ tıÈng thu∫t Ω≠i khüi ΩÃ bün büo.

Büo La Tribune Indochinoise t˜ ng°y 17/8/1928 Ω∆n 24/8/1928 Ω¥c biŒt d°nh cho vÚ ün n°y vËi nh˘ng b°i chi∆m tr‡n c® trang nhˆt; nh˘ng s‚ trıËc Ω‹ cÒng Ω¨ nh∞c nhÍ t˜ng ch∫p.

B°i vø N‡c N≠n chÓng t·i kh·ng sıu t∑m ΩıÏc ph∑n sau, n≈n ghi ph∑n Ω∑u m° th·i : TrÈi Nam thi≈n h≠ thüi b÷nh,

K¿ lo n·ng nghiŒp ngıÈi g÷n bün bu·n. Ng°n nØm gi‹ thu∫n mıa tu·n,

LÓa th÷ mÊt gi≠, giü th÷ Ω„ng hai. Nhµn dµn ai n∂y m˜ng thay,

Rð Ωi l°m mıËn giü r°y Ω¥ng cao. DıËi s·ng, ca—n‚t, Ω›, t°u,

LÊ th÷ xe ch≠y, trıËc th÷ khüch thıÁng... ... LÚc t◊nh c‹ h≠t Ba Xuy≈n,

B≠c Li≈u ch˘ Ω¥t, b÷nh y≈n dµn r°y. M∫u Th÷n v‚n thiŒt nØm nay,

MÊt ng°n hai tüm, ti∆ng r°y n‹i vang. Phong Th≠nh v‚n thiŒt t≈n l°ng,

Giü Rai l° qu∫n, chÏ l°ng k≈u chung. Anh em MıÈi Chˆc c·ng khÔng,

BŸ tranh ΩiÀn th‰, rÔng rÔng thüc oan. HØm lØm thüng ch≠p rfl r°ng,

LÓc b®y giÈ süng xe quan Ω∆n liÀn. ChÏ Ω·ng ΩıÁng nh‹m t˙ nhi≈n,

Th∂y c› lœnh l≠i, ngıÈi liÀn Ω∆n coi. Thu‚c Ω≠n, sÓng ‚ng h≤n hoi,

Hai c› b®o lœnh : “á›i l°ng Ω∆n Ωµy. C‹ trüt biŒn l˚ b±ng nay,

Sai ta xu‚ng r°y, Ωong lÓa ΩıÁng tranh ! ThŸ Trµn l° vÏ huyŒn L°nh,

L¨nh ün Ω°nh r°nh mıËn b‡n ta Ωi. BiŒn To≠i nh° Í ch‚n ni ?

L°ng ph®i dπn lÊ ta Ωi Ω∆n liÀn”. Hai c› bıËc xu‚ng Ω› nghi≈ng,

B®o l°ng vËi lœnh Ωi li≈n mÊt Ω›. Phong Th≠nh hıÁng qu®n t≈n Cho,

Ng„i trıËc mÒi Ω›, b°n lu∫n g∑n xa : “Xu‚ng Ωµy, ∞t b‡n n‹ ra,

D˘ l°nh chıa bi∆t viŒc m° l°m sao ?” LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 114/114

NıËc r›ng Ω› xu‚ng Ωi mau, Tüm giÈ Ω¨ tËi lao xao l≈n liÀn.

C› b®o lœnh Ωˆng li≈n li≈n, C›n l°ng ph®i Ωˆng ra ri≈ng mÊt h°ng.

Trong nh° MıÈi Chˆc lu∫n b°n, Than cÔng t˜ mπu hai h°ng lµm ly :

“D∑u con thüc xu‚ng µm ti... VÀ nh˘ng b°i büo do L≈ Trung Nghÿa vi∆t, chÓng t·i s¯ dÚng vËi s˙ dø d¥t. B∂y giÈ c‹

nh˘ng s˙ th∫t m° k˚ gi® bi∆t rfl nhıng kh·ng thÃ vi∆t ra ΩıÏc, v÷ l° cuÊc v∫n ΩÊng c·ng khai tr≈n büo chœ ΩÃ cû n≠n nhµn.

LÈi khai trıËc t›a ün cða nh˘ng nhµn chˆng ho¥c cða ngıÈi trong cuÊc ph®i ΩıÏc hiÃu qua khœa c≠nh ri≈ng : l∞m khi, h‡ phð nh∫n s˙ th∫t v÷ s˙ th∫t ∂y b∂t lÏi cho h‡ trıËc t›a, ho¥c h‡ bi∆t nhıng l≠i khai r±ng kh·ng bi∆t, chıa kÃ Ω∆n nh˘ng ngıÈi l°m chˆng bŸ mua chuÊc b±ng tiÀn b≠c.

TrıËc nØm 1900, mÊt n·ng phu Ω∆n khai phü rñg Í r≠ch N‡c N≠n tr≈n diŒn tœch non

73 mπu tµy. NØm 1908, ·ng n°y ch∆t ΩÃ l≠i cho con l° hıÁng chünh Lu·ng. á∂t th÷ rÊng, sˆc ngıÈi v° v‚n li∆ng c‹ h≠n, nØm 1910, anh em hıÁng chünh Lu·ng b∞t Ω∑u l°m viŒc tœch c˙c hÁn. á∂t khai phü ph®i tr®i qua hai ba nØm Ω∑u kh·ng c‹ hu≈ lÏi v÷ cµy cfi c›n nhiÀu, n°o g‚c cµy, n°o Ω∂t trðng quü th∂p, n≠n chuÊt b‡, heo rñg. LÓc b∞t Ω∑u khai phü th÷ vÔng n°y hoang vu, thıa thËt dµn cı, ch≤ng th∂y ai Ω∆n tranh gi°nh c®. T◊nh B≠c Li≈u h¿o lünh, viŒc Ωo Ω≠c ruÊng Ω∂t ΩÃ l∫p bÊ r∂t ch∫m trÕ so vËi cüc t◊nh miÀn tr≈n.

NØm 1910, hıÁng chünh Lu·ng l°m ΩÁn xin kh∏n chünh thˆc 20 mπu v° chŸu Ω‹ng thu∆ tr≈n diŒn tœch n°y. áÁn ∂y ΩıÏc ch∂p thu∫n v° ΩıÏc c∂p bi≈n lai.

NØm 1912, h‡ l°m ruÊng th≈m tr≈n kho®nh Ω∂t ∂y, canh tüc tr‡n v° xin rıËc kinh l˚ (trıÈng tiÀn) Ω∆n Ωo Ω≠c theo lu∫t ΩŸnh, ΩÃ xin b±ng khoün chœnh thˆc. Vi≈n trıÈng tiÀn t≈n l° Arboratie Ω∆n Ωo Ω≠c, l°m phÓc tr÷nh v° chð t◊nh B≠c Li≈u trao cho ·ng hıÁng chünh Lu·ng b®n Ω„ ph∑n Ω∂t n‹i tr≈n.

NØm 1916, mÊt ngıÈi t≈n l° TØng VØn á. Ωˆng ra tranh c®n, viŒn l˚ do ph∑n Ω∂t m° hıÁng chünh Lu·ng v° gia Ω÷nh Ωang canh tüc l° c·ng lao cða y mÊt ph∑n n°o. TØng VØn á. ΩıÏc chð t◊nh Ω›i Ω∆n x¯ v° th∂t kiŒn. Tuy nhi≈n, vi≈n chð t◊nh l≠i cho TØng VØn á. mÊt sÍ Ω∂t nhfi, c∞t ra t˜ ph∑n Ω∂t cða ·ng chünh Lu·ng.

Ph∑n Ω∂t cða ·ng chünh Lu·ng g„m 72,95 mπu, bŸ c∞t cho á. b‚n mπu rıÎi tˆc l° ch◊ c›n l≠i 68,45 mπu m° th·i. áÃ gi®i quy∆t vÚ n°y, vi≈n chð t◊nh n‹i tr≈n c∂p cho hıÁng chünh Lu·ng mÊt tÈ b±ng khoün t≠m, s‚ 303 ΩÀ ng°y 7/8/1916.

çng hıÁng chünh Lu·ng m∂t. BiŒn To≠i l° con trai lËn cða gia Ω÷nh v° cüc em Ω°nh nhıÈng nhŸn v° ch∂p nh∫n, m¥c d∑u Ω∂t cða t‰ phÚ ΩÃ l≠i m∂t h∆t 4 mπu rıÎi. N≈n nhË r±ng b±ng khoün c∂p cho BiŒn To≠i l° b±ng khoün t≠m.

TıÍng r±ng c·ng viŒc canh tüc ΩıÏc y≈n ‰n, dø Ωµu nØm 1917 x®y ra mÊt bi∆n c‚ khüc : s˙ can thiŒp cða mÊt ngıÈi Hu≈ kiÀu gi°u khæt ti∆ng trong t◊nh : ·ng bang T∞c, t≈n th∫t l° M¨ Ngµn. çng bang n°y mu‚n kh∏n Ω∂t b±ng con ΩıÈng quanh co nhın h˘u hiŒu, ·ng ta r°nh lu∫t lŒ v° bi∆t rfl nh˘ng sÁ hÍ.

S‚ l° giüp ranh vËi ph∑n Ω∂t cða gia Ω÷nh hıÁng chünh Lu·ng do BiŒn To≠i l° con trai Ωˆng thay m¥t, c‹ ph∑n khüc do Phan VØn áıÏc l°m chð. Sau khi ch∆t, Ω∂t cða Phan VØn áıÏc ΩÃ l≠i cho vÏ hıÍng, ngıÈi vÏ n°y t≈n NguyÕn ThŸ DıÁng. çng bang T∞c (M¨ Ngµn) chÓ ˚ nhiÀu v°o ph∑n Ω∂t cða NguyÕn ThŸ DıÁng, Ω∆n g¥p b° n°y m° tr® giü v° t÷m Ω∆n hıÁng chˆc l°ng Phong Th≠nh ΩÃ xem xæt l≠i k˛.


HıÁng chˆc l°ng Phong Th≠nh ti∆t lÊ r±ng ph∑n Ω∂t cða anh em BiŒn To≠i, giüp ranh vËi ph∑n Ω∂t cða NguyÕn ThŸ DıÁng Ω¨ khai thüc xong nhıng chıa c‹ b±ng khoün chœnh thˆc.

L° ngıÈi r°nh lu∫t lŒ, ·ng bang l°m gi∂y tÈ mua Ω∂t, cho th≈m b° DıÁng chÓt œt tiÀn ΩÃ trong tÈ bün Ω∂t ghi r±ng “bün ph∑n Ω∂t vËi ranh giËi bao trÔm lu·n kho®nh Ω∂t m° anh em BiŒn To≠i Ωang khai thüc”.

L∫p tˆc, ·ng bang T∞c t÷m cüch hØm he, cho anh em BiŒn To≠i bi∆t r±ng Ω∂t m° h‡ Ωang canh tüc l° cða ·ng ta, v÷ ·ng ta Ω¨ mua l≠i cða b° NguyÕn ThŸ DıÁng r„i. L¡ dÿ nhi≈n, anh em BiŒn To≠i ph®n ˆng ngay, t÷m cüch k≈u n°i l≈n quan tr≈n r±ng b° NguyÕn ThŸ DıÁng Ω¨ bün ph∑n Ω∂t m° h‡ Ω¨ c‹ b±ng khoün t≠m cho bang T∞c, v° bang T∞c Ω¨ l∂n Ω∂t.

áÁn Ω¨ gÍi b‚n l∑n Ω∆n chð t◊nh B≠c Li≈u v° b‚n l∑n l≈n Th‚ng Ω‚c Nam k¸, lu·n c® quan To°n quyÀn á·ng DıÁng ΩÃ k≈u n°i. Nhıng viŒc khüc l≠i x®y ra.

NØm 1919, bang T∞c l≠i xÓi dÚc tü ΩiÀn cða ·ng ta x·ng qua ph∑n Ω∂t cða anh em BiŒn To≠i, Ω‚t mÊt cØn ch›i ruÊng v° gi∆t mÊt con trµu ΩÃ d±n m¥t. Nhıng anh em BiŒn To≠i vπn kh·ng nao nÓng, tin nÁi c·ng l˚.

B∂y giÈ, chð qu∫n Í Giü Rai l° ·ng phð H. Theo lÈi t˙ thu∫t cða quan phð n°y th÷ khi Ω∆n tr∂n nh∫m t≠i Giü Rai, hay tin c‹ cuÊc tranh ch∂p gi˘a ·ng bang T∞c v° anh em BiŒn To≠i, ·ng ta Ω¨ Ω›i ·ng bang T∞c tËi ΩÃ phµn x¯, ΩÀ nghŸ vËi ·ng Bang l° n≈n nhµn nhıÏng chia Ω∂t ra hai ph∑n Ω„ng ΩÀu, ·ng bang phµn n¯a, anh em BiŒn To≠i phµn n¯a (nhı v∫y l° trong th˙c t∆, ·ng bang Ω¨ l∂n th≈m mÊt ph∑n Ω∂t Ω·i chÚc mπu). Quan phð H. cÒng phµn tr∑n r±ng chœnh ·ng Ω¨ nhÈ hıÁng c® trong l°ng ΩÃ Ωıa ΩÀ nghŸ ∂y vËi anh em BiŒn To≠i, nhıng anh em ·ng n°y kh·ng ch∂p nh∫n s˙ chia hai Ω„ng ΩÀu ∂y.

Trong vÚ ün N‡n N≠n, dı lu∫n Ω¨ Ω‰ lÂi cho quan phð H. Ph®i chØng quan phð n°y nh∫n s‚ tiÀn cða ·ng bang n≈n Ωıa ΩÀ nghŸ n°y ? N∆u l° ngıÈi v· tı, t≠i sao ·ng kh·ng mÈi anh em BiŒn To≠i Ω∆n dinh qu∫n ΩÃ phµn gi®i m° ch◊ mÈi c‹ mÊt m÷nh ·ng bang ? Quan phð thanh minh vËi dı lu∫n nhı v∫y th÷ ta t≠m tin nhı v∫y.

CÒng nØm ∂y (1919), quan phð H. ΩıÏc l°m chð TŸch HÊi Ω„ng phüi vi≈n ΩÃ xüc nh∫n sÍ h˘u chð cða tñg sÍ Ω∂t Í l°ng Phong Th≠nh vËi diŒn tœch chœnh xüc, ranh giËi, ΩÃ chünh thˆc c∂p b±ng khoün.

M¥c d∑u anh em BiŒn To≠i khi∆u n≠i nhıng vËi th∆ l˙c cða ·ng bang, vËi s˙ h∫u thuπn cða mÊt s‚ ngıÈi, ph∑n Ω∂t cða anh em BiŒn to≠i l≠i bŸ chœnh thˆc xem nhı l° Ω∂t cða ·ng bang T∞c. VÀ sau, ra trıËc t›a Ω≠i h÷nh, BiŒn To≠i vπn c® quy∆t Ωµy l° vÚ Øn h‚i lÊ, lu·n c® vi≈n h‡a Ω„ l° Roussotte cÒng Øn v÷ tho≠t ti≈n, khi Ωo Ω≠c t≈n Phüp n°y cho r±ng Ω∂t ∂y l° cða BiŒn To≠i, nhıng khi Ω¨ nh∫n tiÀn cða bang T∞c, h∞n n‹i ngıÏc l≠i Ω‹ l° cða bang T∞c.

M¥c d∑u v∫y, anh em BiŒn To≠i vπn cıÁng quy∆t ch‚ng Ω‚i. á∂t Ω¨ m∂t r„i, h‡ Í Ω‹ m° chÈ... Ωøn c·ng l˚ cða th˙c dµn Phüp !

Bang T∞c cˆ ti∆p tÚc lo hÏp thˆc h‹a ph∑n Ω∂t chi∆m cˆ m° HÊi Ω„ng phüi vi≈n (c‹ ·ng phð H. l°m chð tŸch) xüc nh∫n l° cða chœnh b° NguyÕn ThŸ DıÁng ıu ti≈n khai kh∏n r„i bün l≠i cho ·ng ta. Ng°y 13/4/1926, Th‚ng Ω‚c Nam k¸ k˚ nghŸ ΩŸnh bün thu∫n mï sÍ Ω∂t 50 mπu vËi giü 5000 Ω„ng cho M¨ Ngµn (t≈n th∫t cða bang T∞c).

Bang T∞c cˆ hØm d‡a, buÊc anh em BiŒn To≠i Ωong lÓa ruÊng v÷ vËi nghŸ ΩŸnh tr≈n v° vËi tÈ b±ng khoün chœnh thˆc, anh em BiŒn To≠i Ω¨ trÍ th°nh tü ΩiÀn tr≈n ph∑n Ω∂t cða h‡.

Anh em BiŒn To≠i ch‚ng Ω‚i ra m¥t. Bang T∞c kh·ng düm l°m to chuyŒn v÷ ·ng ta Ω¨ tñg dœnh lœu v°o v°i chuyŒn r∞c r‚i vÀ phüp l˚, n∆u sanh s˙ th≈m th÷ nh° nıËc th˙c dµn lÓc b∂y giÈ c‹ thÃ dÔng lu∫t lŒ m° trÚc xu∂t ·ng ta vÀ T°u, cÊng vËi m∂y t‡i tr≠ng trıËc. çng ta nghÿ ra mÊt biŒn phüp r∂t c‹ lÏi v° r∂t ·n h›a ΩÃ th∞ng Ω‚i phıÁng. çng ta bün sÍ Ω∂t tr≈n cho mÊt b° r∂t c‹ uy th∆ : b° H° ThŸ Tr., m¬ vÏ cða ngıÈi anh ·ng phð H. (v÷ v∫y m° sau


n°y, dı lu∫n cho r±ng vÚ gi˙t Ω∂t l° do phð H. ti∆p tay vËi bang T∞c mÊt cüch Ω∞c l˙c). b° n°y mua xong, bøn Ω›i thµu ΩŸa t· tr≈n ph∑n Ω∂t m° anh em BiŒn To°n Ωang canh tüc.

Ng°y 6/12/1927, b° Tr. xin ΩıÏc mÊt ün lŸnh cða t›a cho phæp tŸch thµu t≠i chÂ t∂t c® lÓa m° anh em BiŒn To≠i g¥t ΩıÏc. Anh em BiŒn To≠i nghe tin ∂y, b∞t Ω∑u lo sÏ.

Ng°y 13/2/1928, lœnh m¨ t° tËi g¥p anh em BiŒn To≠i ΩÃ thi h°nh lŸnh thµu lÓa, anh em BiŒn To≠i khüng c˙.

Ng°y 14, tˆc l° ng°y h·m sau, lœnh m¨ t° l≠i v· l∑n thˆ nh÷. Anh em BiŒn To≠i cÒng ch‚ng c˙, lœnh m¨ t° l≠i rÓt lui.

Ngay trong Ω≈m ∂y, anh em BiŒn To≠i Ωoün ch∞ng r±ng ng°y mai, lœnh m¨ t° s¡ Ω∆n vËi l˙c lıÏng Ω·ng Ω®o v° thüi ΩÊ cˆng r∞n hÁn v÷ l° l∑n thˆ ba, sau hai l∑n c®nh cüo.

Anh em trong gia Ω÷nh tÚ h‡p l≠i, l°m lÕ l≠y ·ng b°. M¬ l° b° hıÁng chünh Lu·ng cÒng ΩıÏc mÈi ng„i ΩÃ cüc con l≠y, g‡i l° büo hi∆u l∑n ch‹t. Anh em bøn trœch huy∆t v°o cüi t·, thÀ Øn thua, kh·ng sÏ ch∆t. áÃ thi h°nh k∆ ho≠ch, anh em b°y ra chuyŒn b∞t thØm ΩÃ nhÈ vong linh ·ng b° ch◊ ΩŸnh ai l° ngıÈi Ωˆng ra hy sinh Ω∑u ti≈n. L∑n thˆ nhˆt, Ωâ em güi t≈n Tr‡ng l≠i rÓt nh±m thØm. Anh em kh·ng mu‚n th∂y Ωâ em güi l≠i Ω®m nh∫n s˙ hy sinh quü lËn lao n≈n Ω„ng ˚ l° cho b∞t thØm l∑n thˆ nh÷.

V° l∑n thˆ nh÷ n°y, cÒng c· Tr‡ng ΩıÏc lü thØm ∂y. C· Tr‡ng b÷nh tÿnh Ωˆng d∫y, b®o cüc anh :

— çng b° Ω¨ d≠y, em xin liÀu ch∆t ! N≈n nhË mÊt chi ti∆t : TrıËc Ω‹, khi ΩıÏc ün t›a v° th∂y thüi ΩÊ quü cˆng r∞n cða anh

em BiŒn To≠i, hıÁng chˆc l°ng t˙ ˚ b∞t giam 24 giÈ b° hıÁng chünh Lu·ng ΩÃ hØm d‡a. BiŒn To≠i v÷ thıÁng m¬ n≈n hâ s˙ kh·ng ch‚ng c˙. NhÈ Ω‹, b° hıÁng chünh ΩıÏc vÀ nh° ΩÃ cüc con l≠y l∑n ch‹t.

LÓc Ω∆n c·ng sÍ, thüi ΩÊ cða BiŒn To≠i r∂t bu„n r∑u. L≠i c›n mÊt chi ti∆t khüc : th°y hıÁng thµn trong l°ng Ω¨ mıËn ngıÈi g¥t lÓa cða anh

em BiŒn To≠i, v÷ lŸnh tŸch thµu Ωıa tËi nh±m lÓc lÓa chœn. MıÈi Chˆc, em BiŒn To≠i Ω¨ xin phæp vŸ hıÁng thµn ΩÃ ΩıÏc t˙ m÷nh g¥t lÓa nhıng vŸ hıÁng thµn t˜ ch‚i, h„ nghi r±ng nhµn cÁ hÊi ∂y MıÈi Chˆc c‹ thÃ gi∂u bËt lÓa. Khi ra t›a, vi≈n ChıÍng l˚ th∞c m∞c : t≠i sao s‚ lÓa m° hıÁng chˆc l°ng mıËn g¥t ch◊ c‹ 2.080 gi≠ thay v÷ 3.500 gi≠ nhı phfing ΩŸnh ? Ph®i chØng hıÁng chˆc l°ng Ω¨ læn Øn c∞p bËt s‚ lÓa n°y ΩÃ x°i ri≈ng ? V° n∆u lÓa g¥t ΩıÏc nhiÀu, sau khi Ωong lÓa ruÊng theo ün lŸnh t›a m° c›n dı l≠i Ωð Øn trong m∂y thüng Ω∑u nØm th÷ anh em BiŒn To≠i chıa ∞t tuyŒt v‡ng Ω∆n mˆc, ΩÃ r„i th®m tr≠ng l≠i x®y ra !

BiŒn To≠i s‚ng vËi m¬ v° cüc em trong Ω≠i gia Ω÷nh, s‚ lÓa thu ho≠ch chia ra vπn l° œt. Í xˆ B≠c Li≈u, mÂi nØm gia Ω÷nh n°o cÒng ph®i dı nhiÀu lÓa ΩÃ bün m° s∞m qu∑n üo, thu‚c men, chË kh·ng nhı Í TiÀn giang ch◊ c∑n Ωð lÓa Øn, c›n bao nhi≈u m‹n khüc trong gia Ω÷nh ΩÀu mua s∞m nhÈ hoa m°u phÚ nhı vıÈn dã, chu‚i, ho¥c chØn nu·i.

Th®m tr≠ng x®y ra v°o süng ng°y 16/2/1928. T÷m l≠i s˙ th∫t, nhˆt l° cüc chi ti∆t th÷

hÁi kh‹ khØn. Lœnh m¨ t° th÷ cıÁng quy∆t Ω‰ tÊi cho Ωüm anh em BiŒn To≠i (trong gi∂y thu∆ thµn, ghi sai l° T≠i). Nh˘ng n≠n nhµn trong cuÊc th÷ mu‚n chˆng minh r±ng h‡ ch◊ t˙ vŒ. MÊt s‚ ngıÈi trong cuÊc Ω¨ ch∆t, n∆u c›n s‚ng th÷ h‡ s¡ Ωıa ra nhiÀu b±ng chˆng khüc.

á≠i khüi, nh˘ng næt lËn nhı sau : Kho®ng 7 giÈ süng, hai t≈n c› Tµy l° Tournier v° Bouzou cÔng b‚n ngıÈi lœnh m¨ t° t˜

B≠c Li≈u Ω∆n Phong Th≠nh ΩÃ ti∆p tay vËi hıÁng chˆc l°ng m° thi h°nh lŸnh ün cða t›a, Ωong s‚ lÓa hiŒn Í tr≈n ph∑n Ω∂t cða anh em BiŒn To≠i. Hai vi≈n c› n°y tıÍng l° chuyŒn th·ng thıÈng, h‡ kh·ng ΩıÏc cho bi∆t l° s¡ g¥p kh‹ khØn. T≈n c› Tournier vã mua ΩıÏc cµy sÓng sØn n≈n Ωem theo, d‡c ΩıÈng anh ta c›n l≠c quan, b∞n th¯ mÊt phüt ch∆t mÊt con c›. CÔng Ωi vËi h‡ Ω∆n Ω‚ng lÓa c‹ hıÁng thµn, hıÁng h°o v° hıÁng qu®n l°ng sÍ t≠i;


Anh em cða BiŒn To≠i c∂t nh° r®i rüc hÁi xa nhau, süt bÈ r≠ch. á‚ng lÓa th÷ Í ngo°i ruÊng, cüch nh° h‡ chñg 500 thıËc.

D‡c ΩıÈng, khi Ωi ngang qua nh° BiŒn To≠i, hıÁng h°o k≈u ræo ΩÃ mÈi chˆng ki∆n viŒc Ωong lÓa nhıng kh·ng ai tr® lÈi. Nh° cˆ Ω‹ng c¯a. L∫p tˆc, hıÁng h°o bøn Ω∆n nh° BiŒn To≠i v° Ω∆n nh° b° m¬ l° b° hıÁng chünh. Ch≤ng ai chŸu Ω∆n c®.

á∆n g∑n Ω‚ng lÓa, t≈n c› Tournier y≈u c∑u hıÁng chˆc l°ng ph®i mÈi mÊt ngıÈi trong gia Ω÷nh, thœ dÚ nhı mÊt ngıÈi em cða BiŒn To≠i Ω∆n chˆng ki∆n viŒc Ωong lÓa.

MıÈi lØm phÓt sau, mÊt c· güi Ωi ra, hıËng vÀ Ω‚ng lÓa : c· NguyÕn ThŸ Tr‡ng, em cða BiŒn To≠i. Theo sau l° Ωâ chüu güi cða Tr‡ng, Ωâ bæ n°y t≈n l° Tı, 14 tu‰i.

Tho≠t ti≈n, t≈n c› Tournier Ωu‰i c· Tr‡ng, b®o r±ng con güi c›n nhfi l°m sao hiÃu Ω∑u Ωu·i cuÊc tranh ch∂p Ω∂t ruÊng n°y ΩıÏc ! Vi≈n c› n‹i l° Ω∆n Ωµy ΩÃ trÏ giÓp hıÁng chˆc l°ng Ωong s‚ lÓa theo lŸnh t›a.

C· Tr‡ng ph®n Ω‚i b±ng lÈi l¡ kh≤ng khüi, trong Ω‹ c‹ cµu “Ch∆t s‚ng Í Ωµy”. Vi≈n ΩÊi m¨ t° th·ng dŸch l≠i. T≈n c› Tounier ra lŸnh Ωu‰i l∑n thˆ nhˆt. C· Tr‡ng cˆ Ωˆng Ω‹, y≈u c∑u khi Ωong lÓa xong th÷ hıÁng chˆc ph®i giao cho c· mÊt gi∂y bi≈n nh∫n ghi rfl bao nhi≈u gi≠.

Tournier tr® lÈi r±ng kh·ng c‹ chuyŒn trao bi≈n nh∫n. R„i th÷ Tournier tüt tai c· Tr‡ng.

C· Tr‡ng rÓt trong üo ra mÊt cµy dao nhfi, lo≠i dao c‹ mi∆ng s¥t ch∫n Í trıËc cün. C› Tournier Ω∫p mÊt büng sÓng khi∆n c· tæ x◊u. C› Bouzou bøn ti∆p tay, gi˙t cµy dao cða c· b° Bouzou l≠i vÚng vÀ khi∆n lıÎi dao Ωµm tay ·ng ta mÊt v∆t xo°ng kh·ng Ωüng kÃ. R„i th÷ lœnh m¨ t° tr‹i c· Tr‡ng ΩÃ Ω‹.

áâ chüu nÿ giÈ Ωˆng Í ngo°i xa, khi th∂y c· Tr‡ng ng¨ gÚc v° bŸ tr‹i, bøn ch≠y vÀ nh°, büo ΩÊng.

T˜ trong x‹m nh°, anh em BiŒn To≠i ch≠y ra, mang theo n°o l° dao müc, g∫y gÊc. H‡ chia ra hai t‚p. T‚p thˆ nhˆt do MıÈi Chˆc, em ruÊt BiŒn To≠i c∑m Ω∑u; t‚p thˆ nh÷ do thŸ Nghÿa, vÏ MıÈi Chˆc c∑m Ω∑u.

T≈n c› Tournier ra lŸnh cho b‡n lœnh chu∏n bŸ ˆng ph‹. Tournier b®o mÊt t≈n lœnh ra lŸnh cho MıÈi Chˆc Ωñg dÔng vÒ khœ.

MıÈi Chˆc ch≠y Ω∆n quü g∑n, c› Tournier bøn b∞n ch◊ thi≈n mÊt phüt. Nhıng MıÈi Chˆc cˆ ti∆n tËi v° t≈n c› l≠i nh∞m ngay MıÈi Chˆc m° b∞n.

Tuy bŸ thıÁng r∂t n¥ng, MıÈi Chˆc vπn c∑m m∞c gıÏng nh°o tËi, Ωµm trÓng bÚng t≈n Tournier, r„i c® hai ΩÀu ng¨ xu‚ng.

Anh em cða MıÈi Chˆc t∂n c·ng b‡n lœnh m¨ t° v° t≈n c› Bouzou. C› Bouzou rÓt sÓng lÚc, b∞n l°m bŸ thıÁng n¥ng b‚n ngıÈi. C› Tournier tuy bŸ thıÁng n¥ng nhıng cÒng b› l∆t l≠i g∑n c› Bouzou. V÷ b∞n kh·ng c›n mÊt vi≈n Ω≠n, Bouzou bøn gi˙t kh∏u sÓng lÚc cða Tournier m° b∞n ti∆p. MÊt s‚ ngıÈi bŸ thıÁng, bŸ ch∆t. MiÀu l° em rÃ cða BiŒn To≠i gi˙t ΩıÏc kh∏u sÓng mÓt—cÁ—t·ng cða Bouzou. VËi kh∏u sÓng ∂y, MiÀu ch≠y ra xa b∞n vÀ phœa b‡n lœnh m¨ t° nhıng kh·ng gµy thıÁng tœch cho ai. Lœnh m¨ t° cÒng rÓt lui mÊt lıÏt.

Nhµn vi≈n c·ng l˙c Ω∆n ΩiÀu tra, ΩıÏc bi∆t trong s‚ ngıÈi “l°m lo≠n” c‹ 5 ngıÈi Ω°n ·ng, 2 ngıÈi Ω°n b° v° 3 ngıÈi Ω°n b° khüc kh·ng bi∆t t≈n.

Ngay bu‰i süng h·m ∂y, MıÈi Chˆc v° vÏ (t≈n Nghÿa) ΩÀu ch∆t, lu·n c® ngıÈi anh t≈n Nhπn cÒng ch∆t.

NhŸn (trong gi∂y thu∆ ghi sai l° NhŸnh, anh cða MıÈi Chˆc), LiÕu (em güi cða MıÈi Chˆc) ΩÀu bŸ thıÁng n¥ng, ΩıÏc Ωıa tËi nh° thıÁng. LiÕu c›n s‚ng. Ba ng°y sau, NhŸn ch∆t. T‹m l≠i, vÀ phœa gia Ω÷nh BiŒn To≠i th÷ c‹ 4 ngıÈi ch∆t (ba Ωâ em ruÊt v° mÊt ngıÈi em dµu l° vÏ MıÈi Chˆc). N≈n chÓ ˚ l° vÏ MıÈi Chˆc Ωang mang thai. B°i vø N‡n N≠n Í Ωo≠n


ch‹t kÃ l≠i vËi gi‡ng tr∑m hÔng l° “NØm ngıÈi Ω‰i mÊt th±ng Tµy” tˆc l° kÃ lu·n Ωâ h°i nhi c›n trong bÚng m¬.

VÀ phœa Ω‚i phıÁng, ch◊ c‹ t≈n c› Tournier ch∆t ng°y 17, khi n±m Í nh° thıÁng B≠c Li≈u.

B‡n hıÁng chˆc hÊi tÀ Ω¨ nhanh chµn b·n t∏u t˜ khi th∂y t÷nh h÷nh quü cØng th≤ng. C· Tr‡ng bŸ b∞t. BiŒn To≠i vËi con trai l° Tœa th÷ ra chÏ B≠c Li≈u vËi kh∏u sÓng m°

MiÀu Ω¨ gi˙t ΩıÏc. çng BiŒn nÊp sÓng v° thıa vËi nh° nıËc vÀ chuyŒn cüc em bŸ c› Tµy gi∆t. çng BiŒn v° Ωâ con bŸ b∞t lu·n. MiÀu th÷ h·m sau bŸ b∞t. C›n mÊt ngıÈi duy nh∂t tr‚n thoüt l° D∫u.

Ho°n c®nh cða b° hıÁng chünh Lu·ng th∫t Ωüng thıÁng h≠i : cüc con cða b° ΩÀu bŸ ch∆t, kh·ng ch∆t th÷ bŸ b∞t. B° Í nh° mÊt m÷nh.

Büo chœ S°i G›n lÓc b∂y giÈ Ωua nhau khai thüc vÚ N‡c N≠n. K˚ gi® xu‚ng t∫n nÁi ΩiÀu tra. Dı lu∫n t˜ m‡i giËi, lu·n c® giËi th˙c dµn ΩÀu thu∫n lÏi cho gia Ω÷nh BiŒn To≠i. H‡ bŸ üp bˆc quü lÊ liÕu, h‡ l° tiÃu ΩiÀn chð si≈ng nØng nhıng b‡n cıÈng n°o c∂u k∆t vËi quan l≠i tham nhÒng Ω¨ Ωıa h‡ v°o ΩıÈng cÔng. HÁn n˘a, b∂y giÈ phong tr°o qu‚c gia Ωang s·i n‰i, xu hıËng ch‚ng th˙c dµn lan tr°n, Ωüm tüng cÚ Phan Chu Trinh vã x®y ra v°o hai nØm trıËc (1926). á®ng L∫p Hi∆n ra ΩÈi, thð l¨nh l° ·ng BÔi Quang Chi≈u c›n Ωang hØng hüi. Tuy l° theo chð trıÁng Phüp, ViŒt ΩÀ huÀ, ·ng cÒng c‚ g∞ng l°m mÊt chuyŒn xµy d˙ng m¥c d∑u ·ng phð H. n‚i giao cho bang T∞c, l° ngıÈi cða Ω®ng ·ng. Ngo°i ra, c›n s˙ giÓp ΩÎ t∫n t÷nh cða k˚ gi® L≈ Trung Nghÿa l° cµy bÓt ph‹ng s˙ cða tÈ La Tribune Indochinoise do chœnh BÔi Quang Chi≈u chð trıÁng.

Trong giËi trœ thˆc Phüp, nhiÀu ngıÈi ti∆n bÊ Ω¨ b˙c m÷nh v÷ bi∆n c‚ N‡c N≠n. K˚ gi® L≈ Trung Nghÿa nhÈ hai lu∫t sı r∂t t∫n tµm l° Tricon v° Zævaco biŒn hÊ cho gia Ω÷nh n≠n nhµn, cï kh·ng Øn tiÀn. NgıÈi c‹ chÓt l˚ trœ ph®i nh∫n r±ng anh em BiŒn To≠i ch≤ng m®y may g÷ thÔ oün cü nhµn t≈n c› Tournier c®.

T›a á≠i h÷nh C∑n ThÁ x¯a vÚ ün n°y v°o ng°y 17/8/1928. çng Rozario ng„i chünh ün, c·ng t‚ vi≈n l° Moreau. çng Moreau n°y khü t‚t v° c·ng b÷nh. Ngo°i ra c›n mÊt ·ng hÊi th∏m l° ·ng S˙, r∂t t‚t.

NgıÈi Phüp Ωˆng trıËc t÷nh th∆ gay go. M¥c nhi≈n, h‡ Ωem ra x¯ nh˘ng h∫u qu® cða lu∫t lŒ b∂t c·ng do chœnh h‡ ban h°nh, tˆc l° h‡ x¯ cüi ch∆ ΩÊ cða h‡. Tha b‰ng t∂t c® n≠n nhµn th÷ kh·ng ΩıÏc, nhıng l≈n ün th÷ l≈n ün l°m sao ? ChuyŒn n°y c® nıËc ΩÀu hay bi∆t.

Tr˜ büo La Dæp≈che lIndochine ra th÷ t∂t c® büo chœ S°i G›n ΩÀu c‹ m¥t, theo dfli phi≈n t›a : büo LíEcho Annamite, á·ng Phüp thÈi büo, LíImpartial, LíOpinion, Le Courrier Saigonnais, Le Phare, La Tribune Indochinoise.

T›a tuy≈n ün nhı sau : BiŒn To≠i, NguyÕn ThŸ LiÕu (em Ót cða To≠i) v° Tia (con trai cða To≠i) ΩıÏc tha b‰ng. C· NguyÕn ThŸ Tr‡ng, 6 thüng tÔ (nhıng Ω¨ bŸ giam süu thüng r„i). MiÀu, ch„ng cða LiÕu (em rÃ cða BiŒn To≠i) : 2 nØm tÔ v÷ c‹ tiÀn ün Øn trÊm.

áµy l° b®n ün r∂t nh¬, so vËi nh˘ng b®n ün khüc thÈi th˙c dµn. Qua lÈi khai cða can ph≠m v° nh˘ng ngıÈi l°m chˆng, chÓng ta bi∆t th≈m nh˘ng chi ti∆t quan tr‡ng sau Ωµy :

— T˜ nØm 1910, BiŒn To≠i Ω¨ v°o ΩÁn xin trıng kh∏n ph∑n Ω∂t m° vÀ sau x®y ra tranh ch∂p. B∂y giÈ, chð t◊nh c‹ c∂p cho bi≈n lai. Nhıng bi≈n lai ∂y bŸ Øn cıËp Ωünh l∂y m∂t, To≠i l°m ΩÁn xin b‰n nh÷. áiÀu r∂t l≠ l° bÊ s‰ ghi ΩÁn xin kh∏n Ω∂t Í B≠c Li≈u v°o nØm ∂y l≠i bŸ m∂t. Ai l°m m∂t ? Ph®i chØng l° s˙ c‚ ˚ Ωünh c∞p, thð ti≈u h„ sÁ trong vØn kh‚ cÒ, ΩÃ cıÈng h°o tha h„ tung ho°nh ! Vi≈n chˆc Í t›a b‚ B≠c Li≈u lÓc vÚ ün x®y ra l° ·ng phð Tµm. Nıhng ·ng n°y xüc nh∫n r±ng t°i liŒu cÒ bŸ Ωünh c∞p t˜ lµu r„i, trıËc khi ·ng nh∫n chˆc.

— çng hÊi th∏m S˙ Ω¨ nh∂n m≠nh cho t›a nhË r±ng ti∆ng ViŒt kh‹ dŸch, thœ dÚ nhı m∂y ti∆ng “Ch∆t s‚ng Í Ωµy” m° c· Tr‡ng tr® lÈi vËi t≈n c› Tournier. N∆u vi≈n ΩÊi th·ng


dŸch sai th÷ vi≈n c› c‹ thÃ n‰i gi∫n. “Ch∆t s‚ng Í Ωµy” c‹ hai nghÿa. MÊt l° “D∑u ch∆t hay s‚ng, t·i vπn Ωˆng t≠i Ωµy, Ωu‰i t·i, t·i kh·ng Ωi Ωµu h∆t”. Hai l° “M≠ng Ω‰i m≠ng t≠i Ωµy”.

— HıÁng thµn H„ VØn Hi xüc nh∫n r±ng t≈n c› Tournier b∞n trıËc, sau Ω‹ MıÈi Chˆc mËi Ωµm t≈n c›. Chi ti∆t n°y xüc nh∫n lÈi Ω„ng b°o ΩŸa phıÁng Ω„n Ωï cho r±ng MıÈi Chˆc l° ngıÈi Ω∑y Ωð ti∆t thüo v° chœ khœ anh hÔng : BŸ Ω≠n r„i, nhıng c›n Ωð th∑n l˙c v° b÷nh tÿnh ΩÃ ng¨ vÀ phœa trıËc m° Ωµm k¿ thÔ cho b±ng ΩıÏc, Ωµm r∂t trÓng, r„i mËi chŸu ch∆t v÷ bŸ thıÁng quü n¥ng !

— C·ng t‚ vi≈n Moreau lıu ˚ vËi t›a : C‹ thÃ l° vi≈n thÁ k˚ l¨nh trüch nhiŒm ghi nh∫n ΩÁn xin kh∏n Ω∂t h„i nØm 1910 Ω¨ trao cho BiŒn To≠i mÊt bi≈n lai nhıng kh·ng c‹ Ωünh s‚, vËi dÚng ˚ d°nh ph∑n Ω∂t ∂y cho ngıÈi khüc.

— Lµm VØn Ki∆t tñg c‹ chµn trong HÊi Ω„ng phüi vi≈n Ω¨ xüc nh∫n vËi HÊi Ω„ng : Ph∑n Ω∂t tranh ch∂p l° cða BiŒn To≠i khai kh∏n trıËc ti≈n. C·ng t‚ vi≈n bøn n‹i ti∆p : Lµm VØn Ki∆t ch◊ l° hıÁng chˆc l°ng, l°m sao düm cï l≠i ·ng phð (üm ch◊ ·ng phð H., ngıÈi theo phe cða bang T∞c).

— Tri phð Ng· VØn H. khai r±ng m¥c d∑u th∂y c‹ tranh ch∂p vÀ Ω∂t Ωai, nhıng h„i nØm ∂y vËi danh nghÿa l° chð tŸch HÊi Ω„ng phüi vi≈n, ·ng ta Ω°nh bu·ng tr·i v÷ Ωo l≠i ranh r∂p Ω∂t Ωai l° v∂n ΩÀ phiÀn phˆc. Vi≈n h‡a Ω„ Ω¨ t‚n c·ng Ωo Ω∂t Í l°ng Phong Th≠nh su‚t 3 nØm r„i. C·ng t‚ vi≈n bøn quÍ trüch cho r±ng v÷ c·ng l˚ kh·ng thÃ viŒn l˚ do l° m∂t thÈi giÈ, n∆u th∂y b∂t c·ng l° ph®i Ωo Ω≠c, xem xæt ranh Ω∂t trÍ l≠i. C·ng t‚ vi≈n n‹i th≤ng : lÀ l‚i cða phð H. trong lÓc l°m chð tŸch HÊi Ω„ng phüi vi≈n th∫t l° bã bï, v÷ phð H. bã bï n≈n x®y ra vÚ ün bi th®m n°y.

BŸ lu∫t sı ch∂t v∂n, phð H. Ω°nh thÓ nh∫n r±ng chœnh anh cða ·ng ta chË kh·ng ph®i ·ng ta l° ngıÈi Ωang hÔn v‚n vËi bang T∞c ΩÃ khai thüc hai chi∆c t°u Ω› Ωang ch≠y tr≈n ΩıÈng B≠c Li≈u, C° Mau mang t≈n l° t°u H„ Nam v° H„ B∞c.

— Khi bang T∞c (M¨ Ngµn) ra l°m chˆng, ·ng ta b®o r±ng khong h‚i h∫n g÷ c®. Vi≈n hÊi th∏m hfii M¨ Ngµn : “Dµn chÓng cho r±ng Ωüng l˚ ra ·ng ph®i ch∆t thay cho vi≈n c› Tournier”. M¨ Ngµn nœn, kh·ng tr® lÈi.

— Qua lÈi khai cða b° H„ ThŸ Tr., c·ng chÓng th∂y c‹ s˙ s∞p s¥t cða bang T∞c ΩÃ bün l≠i cho b° ta ph∑n Ω∂t tranh ch∂p, v÷ ba ta Ωð sˆc Øn thua c·ng khai hÁn. M¨ Ngµn mu‚n phði tay.

TrıËc khi buÊc tÊi, C·ng t‚ vi≈n Moreau y≈u c∑u T›a n≈n th∫n tr‡ng trıËc khi phün quy∆t. C·ng t‚ vi≈n nh∞c l≠i r±ng vÚ n°y x®y ra sau vÚ ün Ninh Th≠nh LÏi h„i nØm ngoüi. VÚ n°y chˆng tfi dµn chÓng Ωang s‚ng trong t÷nh tr≠ng cØng th≤ng v° v∂n ΩÀ Ω∂t Ωai l° chuyŒn nghi≈m tr‡ng. NgıÈi ta c‹ thÃ xÓc ph≠m b∂t cˆ chuyŒn g÷, nhıng n≈n trünh xÓc ph≠m tËi ΩiÀn th‰. M¨ Ngµn ch◊ l° ngıÈi mua Ω∂t ΩÃ cho tü ΩiÀn mıËn l≠i, trong khi BiŒn To≠i l° ngıÈi Ωœch thµn canh tüc. C·ng t‚ vi≈n trüch cˆ b° H„ ThŸ Tr. l° gi°u c‹ (t°i s®n ıËc t˜ 2 Ω∆n 300.000 Ω„ng lÓc b∂y giÈ) m° quü nhπn tµm Ω›i tŸch thu t∂t c® lÓa g¥t hüi ΩıÏc cða BiŒn To≠i l≠i c›n Ω›i th≈m mÊt s‚ tiÀn khüc. C·ng t‚ vi≈n b®o r±ng ho°n c®nh cða BiŒn To≠i th∫t l° kh‚n n≠n : Nh˘ng ngıÈi kh·ng t÷nh c®m Ω∆n gi˙t Ω∂t, r„i b‡n quyÀn th∆ l≠i ti∆p tay vËi b‡n ngıÈi sang Ωo≠t. C·ng t‚ vi≈n Moreau y≈u c∑u T›a :

— Tha b‰ng BiŒn To≠i v° con l° Tia. — Cho c· Tr‡ng ΩıÏc hıÍng trıÈng hÏp gi®m khinh (ra trıËc T›a c· Tr‡ng cˆ ch‚i l°

kh·ng c‹ c∑m dao, m¥c d∑u Ωð b±ng cË). — Cho MiÀu (em rÃ cða BiŒn To≠i) ΩıÏc hıÍng trıÈng hÏp gi®m khinh, m¥c d∑u MiÀu

Ω¨ ba l∑n bŸ can ün Øn trÊm. — Tha b‰ng c· LiÕu (em BiŒn To≠i, vÏ cða MiÀu) v÷ thi∆u b±ng cË. Lu∫t sı Tricon Ωˆng l≈n biŒn hÊ, Ω≠i ˚ nh∫n ΩŸnh Ωµy ch◊ l° v∂n ΩÀ ΩiÀn ΩŸa. çng cho

r±ng chünh süch trıng kh∏n ruÊng Ω∂t h„i thÈi nh° NguyÕn th∫t l° c·ng b±ng v° thœch hÏp


vËi th˙c t∆, trong khi nh˘ng lu∫t lŒ vÀ trıng kh∏n Ω∂t Ωai do ngıÈi Phüp Ω¥t ra chıa ΩıÏc ho°n h®o c‹ thÃ gµy nhiÀu r∞c r‚i lÓc üp dÚng v°o th˙c t∆. ThÈi gian quü kæo d°i, t˜ khi ΩıÁng s˙ ΩıÏc t≠m c∂p Ω∂t Ω∆n khi ΩıÏc c∂p vÿnh viÕn; v÷ v∫y m° x®y ra cıÎng Ωo≠t, gian gi®o. Nh˘ng ngıÈi trong HÊi Ω„ng phüi vi≈n ch◊ ng„i t≠i chÂ, kh·ng chŸu bıËc chµn xu‚n bÔn m° tËi sÍ Ω∂t ΩÃ xem xæt. H‡ quy∆t ΩŸnh theo ˚ ki∆n cho nh˘ng ngıÈi lıÁng thiŒn ho¥c kæm lıÁng thiŒn büo cüo l≠i.

Lu∫t sı Tricon k∆t lu∫n Ω≠i ΩÃ : — BiŒn To≠i Ω¨ tranh Ω∂u vËi rñg r∫m ΩÃ khai phü v° tranh Ω∂u vËi t¯ th∑n. Sau mÊt

ng°y l°m lÚng kh‰ nh‡c, anh em trÍ vÀ ch›i, sau khi Øn cÁm, h‡ cho r±ng ch∆t c‹ l¡ sıËng thµn hÁn l° s‚ng trong ho°n c®nh nh‡c nh±n. Sau khi tranh Ω∂u vËi t¯ th∑n (c‹ l¡ lu∫t sı mu‚n n‹i tËi bŸnh ræt rñg), anh em trong gia Ω÷nh l≠i c›n ph®i tranh Ω∂u vËi nh˘ng ngıÈi khüc, tˆc l° b‡n ngıÈi ch◊ bi∆t c‹ Ω„ng tiÀn, l°m gi°u b±ng thð Ωo≠n sang Ωo≠t. Sau khi tranh Ω∂u vËi b‡n ngıÈi n‹i tr≈n, h‡ c›n ph®i tranh Ω∂u vËi thð tÚc phüp l˚. ChÓng ta, nh˘ng ngıÈi Phüp, n≈n xµy d˙ng Í xˆ n°y mÊt ch∆ ΩÊ ΩÊc t°i. Kh·ng ph®i ΩÊc t°i b±ng sˆc m≠nh cða sÓng Ω≠n, nhıng l° s˙ ΩÊc t°i cða t÷nh c®m cao Ω¬p.

Lu∫t sı Zævaco Ωˆng l≈n biŒn hÊ, ca ngÏi lÈi buÊc tÊi cða C·ng t‚ vi≈n, v÷ C·ng t‚ vi≈n Ω¨ lıu ˚ Ω∆n s˙ th∫t, Ω∆n c·ng l˚ v° c® l›ng nhµn Ω≠o. Lu∫t sı phµn chia ra hai vÚ ün, vÚ tranh ch∂p ΩiÀn th‰ v° vÚ ün gi∆t ngıÈi.

Lu∫t sı cho r±ng chünh süch cða nh° nıËc th÷ t‚t, nhıng nhiÀu ngıÈi thã h°nh x∂u Ω¨ l°m cho chünh süch trÍ n≈n x∂u Ω‚i vËi dµn chÓng. ViŒc cai trŸ trÍ th°nh x∂u n∆u cüc quan phð (chð qu∫n) l° ngıÈi üc ΩÊc. Sau khi x®y ra th®m tr≠ng, c‹ l¡ nh° nıËc n≈n n‹i th≤ng vËi M¨ Ngµn : “ChÓng t·i tr® l≠i cho ·ng s‚ tiÀn 1.080 Ω„ng m° ·ng Ω¨ xu∂t ra theo giü cða nh° nıËc ΩÃ mua ph∑n Ω∂t cða BiŒn To≠i. V° xin ·ng ΩÃ nh° nıËc ΩıÏc y≈n”. Lu∫t sı nh∞c l≠i ˚ ki∆n cða C·ng t‚ vi≈n l° mu‚n cho bÊ müy cai trŸ c‹ lÀ l‚i Ωˆng Ω∞n th÷ ph®i sa th®i nh˘ng k¿ b∂t lıÁng. Lu∫t sı n‹i th≈m r±ng : áu‰i nh˘ng t≈n b∂t lıÁng Í c∂p dıËi cÒng chıa Ωð, ph®i Ωu‰i nh˘ng ngıÈi Í c∂p cao hÁn m° b∂y lµu nh° nıËc Ω¨ tin c∫y. N≈n sa th®i v°i ·ng phð, ·ng huyŒn b∂t h®o. ChÓng ta Ω¨ th∂y rfl h°nh ΩÊng cða c¥p b°i trÔng : M¨ Ngµn c∂u k∆t vËi mÊt ·ng phð chð qu∫n. T≈n chünh ph≠m cða t∂n kŸch Ωπm müu n°y chœnh l° phð H.

Tr≠ng sı Zævaco cÒng xin t›a tha thˆ cho cüc bŸ can v° l≈n ti∆ng : Xin qu˚ ng°i Ωñg Ωıa ra mÊt b®n ün nghi≈m kh∞c, mÊt b®n ün ΩıÏc lu∫n ra v÷ phπn nÊ. BÍi v÷ nh˘ng ngıÈi n·ng phu kh‚n n≠n n°y mai Ωµy cÒng s¡ bŸ trñg ph≠t khü Ω∑y Ωð r„i, khi h‡ trÍ vÀ tËi nh°. Thã phüt l≠i s¡ tËi ΩÃ tŸch thµu s‚ lÓa cða h‡, v° l∑n n°y, qu˚ t›a c‹ thÃ tin r±ng kh·ng bao giÈ x®y ra vÚ n‰i lo≠n n˘a Ωµu. Thıa qu˚ t›a, l∑n n°y s¡ c‹ mÊt b° lö kh‹c vÀ cüi ch∆t cða b‚n Ωâ con. B‚n ngıÈi n°y Ω¨ ch∆t, v÷ h‡ tıÍng r±ng c‹ thÃ t˙ l˙c g÷n gi˘ ph∑n Ω∂t ruÊng m° h‡ Ω¨ tñg rıËi m„ h·i v° müu cða h‡ tr≈n Ω‹.

MÊt s‚ ngıÈi Phüp Í C∑n ThÁ v° Í v°i t◊nh lµn c∫n Ω¨ Ω∆n xem phi≈n t›a gay c∂n n°y,

h‡ tfi ra h°i l›ng vËi b®n ün. V°i ngıÈi Í Phong Th≠nh xin g¥p nh˘ng ngıÈi bŸ tÊi v° xin phæp cho tÊi nhµn Øn b˘a cÁm vËi thˆc Øn Ωem s≥n.

MÊt tiŒc b°y ra t≠i C∑n ThÁ ΩÃ th∆t Ωï hai vŸ lu∫t sı v° k˚ gi® cða cüc büo Phüp v° ViŒt, do mÊt s‚ Ω„ng b°o Í Phong Th≠nh v° mÊt s‚ nhµn sÿ nhı cüc ·ng Hu¸nh Minh Chœ, NguyÕn Duy BiŒn, NguyÕn Vi∆t Tr‡ng Í Giü R°i, ·ng BÔi VØn TÓc Í Long áiÀn. N≈n hiÃu Ωµy l° th‹i trung h∫u v° h°o hoa c‚ h˘u cða dµn B≠c Li≈u xıa nay. MÊt Ω≠i diŒn Ωˆng l≈n cüm Án hai lu∫t sı v° b° hıÁng chünh Lu·ng cÒng Ω∆n cüm Án h‡.


Lịch sử khẩn hoang miền nam (son nam)

Education

Transcript of Lịch sử khẩn hoang miền nam (son nam)