Khóc ng©m song thÊt lôc b¸t Nh÷ng chÆng ® êng ph¸t triÓn ... filenh÷ng t¸c phÈm riªng...

Bé gi¸o dôc vμ ®μo t¹o

Tr−êng ®¹i häc s− ph¹m hµ néi ----------------------------- & --------------------------

§μo ThÞ Thu Thuû

Khóc ng©m song thÊt lôc b¸t – Nh÷ng chÆng ®−êng ph¸t triÓn nghÖ thuËt

Chuyªn ngµnh : V¨n häc ViÖt Nam

M· sè : 62 22 34 01

Tãm t¾t luËn ¸n tiÕn sÜ ng÷ v¨n

Hµ Néi - 2010

C«ng tr×nh ®−îc hoµn thµnh t¹i:

Tr−êng §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi

Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: PGS. TS NguyÔn §¨ng Na

Ph¶n biÖn 1: GS.TS NguyÔn Xu©n KÝnh

ViÖn Nghiªn cøu V¨n ho¸

Ph¶n biÖn 2: PGS.TS TrÇn ThÞ B¨ng Thanh

ViÖn V¨n häc

Ph¶n biÖn 3: PGS.TS TrÇn Nho Th×n

Tr−êng §¹i häc KHXH&NV - §HQG Hµ Néi

LuËn ¸n sÏ ®−îc b¶o vÖ t¹i Héi ®ång chÊm luËn ¸n cÊp Nhµ n−íc häp

t¹i Tr−êng §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi.

Vµo håi ….. giê ….. ngµy …… th¸ng ….. n¨m ……

Cã thÓ t×m ®äc LuËn ¸n t¹i:

- Th− viÖn Quèc gia Hµ Néi

- Th− viÖn Tr−êng §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi

Mét sè c«ng tr×nh cña t¸c gi¶ ®∙ c«ng bè

cã liªn quan ®Õn ®Ò tμi luËn ¸n

1. §µo ThÞ Thu Thuû (2005), “VÒ thÓ lo¹i ng©m khóc”, Nghiªn cøu V¨n

häc, sè 2, tr. 144 -148.

2. §µo ThÞ Thu Thuû (2005), “ViÖc sö dông tõ l¸y trong b¶n dÞch Chinh

phô ng©m khóc”, Ng÷ häc trÎ 2005 (DiÔn ®µn häc tËp vµ nghiªn cøu),

Hµ Néi, tr. 393 - 395.

3. §µo ThÞ Thu Thuû (2006), “NghÖ thuËt sö dông tõ l¸y trong Tù t×nh

khóc cña Cao B¸ Nh¹”, Ng÷ häc trÎ 2006 (DiÔn ®µn häc tËp vµ nghiªn

cøu), Nhµ xuÊt b¶n §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi, tr. 483 - 487.

4. §µo ThÞ Thu Thuû (2006), “Vµi suy nghÜ vÒ kh¸i niÖm ng©m khóc”,

Nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y Ng÷ v¨n, Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc, Hµ Néi, tr.

101 - 104.

5. §µo ThÞ Thu Thuû (2006), “Con ng−êi c¸ nh©n trong Cung o¸n ng©m

khóc”, Nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y Ng÷ v¨n, Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc, Hµ

Néi, tr. 105 - 112.

6. §µo ThÞ Thu Thuû (2007), “Ch÷ Th©n vµ sù thÓ hiÖn con ng−êi trong

Tù t×nh khóc”, Th«ng b¸o khoa häc, sè 6, Tr−êng §¹i häc H¶i Phßng,

H¶i Phßng, tr. 63 - 67.

7. §µo ThÞ Thu Thuû (2008), “NghÖ thuËt sö dông ®iÓn cè biÓu hiÖn t©m

tr¹ng trong ng©m khóc thÕ kû XVIII”, T¹p chÝ khoa häc, sè 6, Tr−êng

§¹i häc S− ph¹m Hµ Néi, tr 41 - 45.

1

më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi 1.1. Ng©m khóc lµ mét thÓ lo¹i lín, ®éc ®¸o, ®¹t nhiÒu thµnh tùu rùc rì

cña v¨n häc ViÖt Nam, trong ®ã cã nhiÒu t¸c phÈm ®¹t ®Õn gi¸ trÞ cæ ®iÓn, mÉu mùc. Nghiªn cøu nh÷ng s¸ng t¸c tr÷ t×nh nµy gióp chóng ta hiÓu thªm vÒ con ng−êi qu¸ khø vµ tµi n¨ng s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña cha «ng.

1.2. Tr−íc ®©y, çc c«ng tr×nh ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu ng©m khóc tõ nh÷ng t¸c phÈm riªng lÎ. GÇn ®©y, ng©m khóc ®−îc nghiªn cøu trªn b×nh diÖn thÓ lo¹i, nh−ng ch−a nhiÒu nh− ThÓ lo¹i ng©m vµ Cung o¸n ng©m cña NguyÔn Gia ThiÒu, Lôc b¸t vµ song thÊt lôc b¸t, Ng©m khóc - Qu¸ tr×nh h×nh thµnh ph¸t triÓn vµ thi ph¸p thÓ lo¹i,… H−íng nghiªn cøu thÓ lo¹i gióp çc nhµ khoa häc thÊy ®Æc ®iÓm hÖ thèng cña thÓ lo¹i. Nh−ng ®Õn nay vÉn ch−a cã c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu diÔn biÕn thÓ lo¹i ng©m khóc tõ gãc ®é nghÖ thuËt. H¬n n÷a, kh¸ nhiÒu nhµ nghiªn cøu cho r»ng ng©m khóc t¹m thêi kÕt thóc vµo kho¶ng cuèi thÕ kû XIX. Tuy nhiªn, khi kh¶o s¸t tµi liÖu, chóng t«i thÊy cã mét sè t¸c phÈm ng©m khóc cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX nh− Chinh phô d¹ tÜnh ng©m khóc, Chinh phu ng©m khóc, Hµn sÜ th¸n, Hµn nho th¸n, ViÖt TiÕn ng©m khóc,… Cho nªn, nghiªn cøu nghÖ thuËt thÓ lo¹i ng©m khóc tõ ®Çu thÕ kû XVIII ®Õn nöa ®Çu thÕ kû XX sÏ dùng l¹i diÖn m¹o thÓ lo¹i víi ®Æc tr−ng nghÖ thuËt trong tõng giai ®o¹n, gãp tiÕng nãi nhá vµo viÖc nghiªn cøu v¨n häc trung ®¹i n−íc nhµ.

1.3. Ng©m khóc hiÖn ®−îc gi¶ng d¹y trong ch−¬ng tr×nh phæ th«ng, cao ®¼ng vµ ®¹i häc. Bëi vËy, nghiªn cøu qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nghÖ thuËt ng©m khóc gãp phÇn phôc vô viÖc gi¶ng d¹y thÓ lo¹i vµ t¸c phÈm.

2. LÞch sö vÊn ®Ò 2.1. LÞch sö s−u tÇm, giíi thiÖu v¨n b¶n Qu¸ tr×nh phiªn ©m, xuÊt b¶n cña ng©m khóc cã ba giai ®o¹n. Tõ ®Çu

thÕ kû XX ®Õn n¨m 1954 lµ thêi kú në ré cña viÖc s−u tÇm, hiÖu ®Ýnh, chó thÝch, t¸i b¶n khóc ng©m song thÊt lôc b¸t nh− Chinh phô ng©m, Cung o¸n ng©m khóc, Thu d¹ l÷ hoµi ng©m, Tù t×nh khóc, BÇn n÷ th¸n,... Trªn v¨n ®µn, xuÊt hiÖn khóc ng©m viÕt b»ng ch÷ quèc ng÷. Mét sè t¸c phÈm cã néi dung gièng khóc ng©m nh−ng thÓ th¬ thay ®æi Ýt nhiÒu nh− Qu¸ xu©n khuª n÷ th¸n, ThiÕu n÷ hoµi xu©n,… Ng©m khóc ®· ®−îc çc häc gi¶ trong, ngoµi n−íc dÞch, giíi thiÖu víi n−íc ngoµi. Tõ n¨m 1955 ®Õn 1974, mét

2

sè khóc ng©m song thÊt lôc b¸t −u tó ®−îc t¸i b¶n. Tõ 1975 ®Õn nay, ng©m khóc liªn tiÕp ®−îc t¸i b¶n hoÆc xuÊt b¶n d−íi çc h×nh thøc ®¬n lÎ hoÆc tuyÓn tËp. Çc c«ng tr×nh tuyÓn tËp cã gi¸ trÞ khoa häc nh− Nh÷ng khóc ng©m chän läc, tËp 1, tËp 2; Tæng tËp v¨n häc, tËp 13; Tinh tuyÓn v¨n häc ViÖt Nam, tËp 5, quyÓn 1... Cïng víi viÖc s−u tÇm, giíi nghiªn cøu ®· cè g¾ng chó gi¶i, hiÖu ®Ýnh ®Ó çc v¨n b¶n cã chÊt l−îng tèt h¬n. Nh÷ng khóc ng©m xuÊt b¶n ®Çu thÕ kû XX nh− Qu¶ phô ng©m cña NguyÔn V¨n Khiªm, H¹ d¹ l÷ hoµi, Lý ThÞ väng phu ng©m... kh«ng ®−îc t¸i b¶n l¹i.

2.2. LÞch sö nghiªn cøu ng©m khóc 2.2.1. Giai ®o¹n 1 (tõ nöa cuèi thÕ kû XVIII ®Õn hÕt thÕ kû XIX) Çc häc gi¶ chñ yÕu th−ëng ngo¹n s¸ch, t×m vÎ ®Ñp cña t¸c phÈm,

nh÷ng c©u hay, tõ ®¾t... Ngay tõ thêi kú nµy, Chinh phô ng©m, Cung o¸n ng©m khóc ®· ®−îc giíi v¨n ch−¬ng ®−¬ng thêi nh− Ng« Th× SÜ, Phan Huy

Ých, Cao B¸ Qu¸t hÕt lêi ca ngîi. 2.2.2. Giai ®o¹n 2 (tõ ®Çu thÕ kû XX ®Õn n¨m 1954) Phong trµo nghiªn cøu khóc ng©m në ré. Nh×n chung, çc nhµ nghiªn

cøu, phª b×nh tËp trung ph©n tÝch tõng ng©m khóc riªng lÎ ë gãc ®é: hoÆc t×m hiÓu t¸c gi¶ nh− Vò Ho¹t, Ng« V¨n TriÖn, ThuÇn Phong, Hoµng Xu©n H·n, TrÇn Chu Ngäc, NguyÔn V¨n §Ò,... hoÆc hiÖu ®Ýnh, phª b×nh néi dung, nghÖ thuËt t¸c phÈm nh− NguyÔn §ç Môc, §inh Xu©n Héi, T«n ThÊt L−¬ng, ThuÇn Phong, Lª T©m, Hoµng Xu©n H·n, Sao Mai,... Nãi chung Chinh phô ng©m, Cung o¸n ng©m khóc, Tù t×nh khóc... ®−îc ®¸nh gi¸ cao vÒ néi dung vµ nghÖ thuËt. Cã häc gi¶ ®Ò cao Chinh phô ng©m trªn ph−¬ng diÖn lu©n lý, ®¹o ®øc… Mét vµi cuèn s¸ch gi¸o khoa ®· ®Ò cËp ®Õn kh¸i niÖm ng©m khóc, nªu lªn vµi ®Æc ®iÓm thÓ lo¹i. Nh÷ng khóc ng©m míi ra ®êi ch−a ®−îc giíi nghiªn cøu ‘‘®Ó m¾t’’ ®Õn.

2.2.3. Giai ®o¹n 3 (tõ n¨m 1955 ®Õn n¨m 1975) §Êt n−íc ta t¹m thêi chia c¾t thµnh hai miÒn, do ®ã, t×nh h×nh nghiªn

cøu v¨n häc kh«ng gièng nhau. ë miÒn B¾c: nghiªn cøu ng©m khóc kh«ng s«i næi nh− giai ®o¹n tr−íc. Xu h−íng chung lµ ph¸t hiÖn gi¸ trÞ nh©n ®¹o, hiÖn thùc néi dung, nghÖ thuËt, vÎ ®Ñp ng«n tõ cña çc khóc ng©m tiªu biÓu, ®ång thêi chØ ra mét sè h¹n chÕ cña chóng. Çc nhµ nghiªn cøu cßn quan t©m ®Õn gi¸ trÞ ph¶n chiÕn - chèng chiÕn tranh phi nghÜa cña Chinh phô ng©m. C«ng tr×nh nghiªn cøu míi tËp trung vµo tõng t¸c phÈm mµ ch−a ®i s©u t×m hiÓu trªn b×nh diÖn thÓ lo¹i.

3

Ng−îc l¹i, trong Nam, t×nh h×nh nghiªn cøu ng©m khóc kh¸ s«i næi. Phong trµo t×m diÔn gi¶ Chinh phô ng©m ®−îc tiÕp tôc trë l¹i. B×nh luËn néi dung, nghÖ thuËt tõng khóc ng©m nh− Chinh phô ng©m, Cung o¸n ng©m khóc, Ai t− v·n, Tù t×nh khóc, BÇn n÷ th¸n… Ngoµi ra, cã thÓ kÓ ®Õn, çc phÇn viÕt vÒ ng©m khóc vµ thÓ th¬ song thÊt lôc b¸t trong çc s¸ch hoÆc gi¸o tr×nh. HÇu hÕt çc t¸c gi¶ ®Òu ®¸nh gi¸ cao gi¸ trÞ cña çc khóc ng©m trªn. Nh÷ng khóc ng©m ®Çu thÕ kû XX vÉn ch−a ®−îc ®Ò cËp tíi. Nghiªn cøu khóc ng©m song thÊt lôc b¸t ë miÒn Nam giai ®o¹n nµy kh¸ phong phó vÒ sè l−îng, ®Ò cËp ®Õn nhiÒu vÊn ®Ò nh− néi dung, nghÖ thuËt, t− t−ëng, triÕt lý trong khóc ng©m, thËm chÝ cã khi so s¸nh víi v¨n häc n−íc ngoµi, b×nh gi¶ng nh÷ng ®o¹n hay... song hÇu nh− çc häc gi¶ ch−a t×m hiÓu ng©m khóc trªn b×nh diÖn thÓ lo¹i.

2.2.4. Giai ®o¹n 4 (tõ n¨m 1975 ®Õn n¨m 2009) T¸c gi¶ diÔn N«m b¶n Chinh phô ng©m vÉn ®−îc tranh luËn nh−ng

kh«ng s«i næi b»ng nh÷ng giai ®o¹n tr−íc. MÆc dï ®· cã nhiÒu nhµ nghiªn cøu c«ng phu t×m lêi gi¶i ®¸p nh− NguyÔn V¨n D−¬ng... nh−ng ®Õn nay, giíi nghiªn cøu v¨n häc nãi chung vÉn ch−a ®i ®Õn mét kÕt luËn chÝnh thøc. Bªn c¹nh h−íng ®i cò, phÈm b×nh khóc ng©m tõ gãc ®é riªng lÎ, mét sè nhµ nghiªn cøu t×m hiÓu ng©m khóc trªn b×nh diÖn thÓ lo¹i. C«ng tr×nh nghiªn cøu thÓ lo¹i ng©m khóc ra ®êi, ch¼ng h¹n Nh÷ng khóc ng©m chän läc, tËp 1, tËp 2, ThÓ lo¹i ng©m vµ Cung o¸n ng©m cña NguyÔn Gia ThiÒu, Lôc b¸t vµ song thÊt lôc b¸t, luËn ¸n tiÕn sÜ Ng©m khóc - Qu¸ tr×nh h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ ®Æc tr−ng thÓ lo¹i, Cung o¸n ng©m khóc trªn b−íc ®−êng ph¸t triÓn cña thÓ lo¹i song thÊt lôc b¸t, Tæng tËp v¨n häc ViÖt Nam, tËp 13... Trong Lôc b¸t vµ song thÊt lôc b¸t, khi nghiªn cøu vÒ hai thÓ lo¹i lín cña v¨n häc d©n téc, t¸c gi¶ võa nªu ®iÒu kiÖn vµ thêi ®iÓm h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña thÓ th¬ song thÊt lôc b¸t (trong ®ã cã ng©m khóc) võa nªu vai trß, gi¸ trÞ cña thÓ th¬ song thÊt lôc b¸t ®èi víi viÖc thÓ hiÖn néi dung ng©m khóc. Gi¸o s− TrÇn §×nh Sö trong MÊy vÊn ®Ò thi ph¸p v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam nªu nh÷ng ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña ng©m khóc tõ gãc ®é thi ph¸p. Çc bµi viÕt, c«ng tr×nh nghiªn cøu kÓ trªn chñ yÕu ®i vµo mÊy vÊn ®Ò chÝnh: tiÕp tôc phÈm b×nh, ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ néi dung, gi¸ trÞ nh©n ®¹o, nghÖ thuËt cña thÓ lo¹i ng©m khóc, t×m hiÓu qu¸ tr×nh h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ ®Æc tr−ng cña thÓ lo¹i.

4

2.3. LÞch sö nghiªn cøu nghÖ thuËt ng©m khóc Nghiªn cøu ng©m khóc chØ riªng tõ gãc ®é nghÖ thuËt ch−a nhiÒu.

Ngoµi Ng©m khóc - Qu¸ tr×nh h×nh thµnh ph¸t triÓn vµ ®Æc tr−ng thÓ lo¹i, t×m hiÓu ®Æc tr−ng nghÖ thuËt ng©m khóc nh− kÕt cÊu, nh©n vËt tr÷ t×nh, kh«ng gian nghÖ thuËt, thêi gian nghÖ thuËt, lêi v¨n nghÖ thuËt, ta chØ gÆp l¸c ®¸c mét vµi nhËn xÐt nhá vÒ kÕt cÊu, lêi v¨n trong çc bµi phª b×nh, ®¸nh gi¸ çc t¸c phÈm ng©m khóc ®¨ng trªn çc b¸o, t¹p chÝ, ®©y ®ã ë mét vµi cuèn s¸ch...

Khóc ng©m song thÊt lôc b¸t ®· ®−îc nghiªn cøu tõ l©u, cã sè l−îng ®¸ng kÓ, ë nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau: ®i t×m diÔn gi¶ Chinh phô ng©m, gi¸ trÞ néi dung, nghÖ thuËt, t− t−ëng cña ng©m khóc c¶ trªn b×nh diÖn t¸c phÈm vµ thÓ lo¹i. Çc nhµ nghiªn cøu ®· ®Ò cËp ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò: ®iÒu kiÖn h×nh thµnh, ph¸t triÓn, ®Æc tr−ng kÕt cÊu, nh©n vËt tr÷ t×nh, lêi v¨n nghÖ thuËt cña thÓ lo¹i ng©m khóc, song míi dõng l¹i ë çc khóc ng©m cuèi thÕ kû XIX, ch−a cã c«ng tr×nh nµo t×m hiÓu riªng vÒ nghÖ thuËt cña thÓ lo¹i ng©m khóc. Cã thÓ nãi, nghiªn cøu ng©m khóc tuy ®· cã nh÷ng thµnh tùu nhÊt ®Þnh ë cÊp ®é thÓ lo¹i nh−ng vÉn cßn nhiÒu vÊn ®Ò ®Æt ra vµ cÇn ®−îc gi¶i quyÕt. Nh÷ng chÆng ®−êng nghÖ thuËt cña khóc ng©m song thÊt lôc b¸t lµ mét trong sè ®ã. V× vËy, chóng t«i chän ®Ò tµi nµy. Nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu kÓ trªn lµ nh÷ng gîi më bæ Ých cho ng−êi viÕt.

3. §èi t−îng, môc ®Ých vµ ph¹m vi nghiªn cøu 3.1. §èi t−îng nghiªn cøu §èi t−îng nghiªn cøu cña chóng t«i lµ nh÷ng t¸c phÈm thuéc thÓ ng©m

khóc cña ViÖt Nam tõ gi÷a thÕ kû XVIII ®Õn n¨m 1945, gåm 27 khóc ng©m. Nh÷ng t¸c phÈm dÞch tõ Trung Hoa kh«ng thuéc ®èi t−îng nghiªn cøu cña luËn ¸n. Ngoµi ra, chóng t«i cßn quan t©m ®Õn mét sè t¸c phÈm cã ®Æc ®iÓm c¬ b¶n gièng ng©m khóc nh−ng trong t¸c phÈm ®«i khi cã xen mét sè c©u lôc b¸t hoÆc ®iÖu sa m¹c... nh− Qu¸ xu©n khuª n÷ th¸n, ThiÕu n÷ hoµi xu©n...

3.2. Môc ®Ých vµ ph¹m vi nghiªn cøu Qua nh÷ng khóc ng©m tõ thÕ kû XVIII ®Õn nöa ®Çu thÕ kû XX dùng

l¹i diÖn m¹o cña thÓ lo¹i ng©m khóc, tr×nh bµy qu¸ tr×nh vËn ®éng thÓ lo¹i trªn bèn ph−¬ng diÖn nh©n vËt tr÷ t×nh, kÕt cÊu, nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt tr÷ t×nh, lêi v¨n nghÖ thuËt. Tõ ®ã, chóng t«i chØ ra sù ®ãng gãp cña thÓ lo¹i ng©m khóc cho v¨n häc d©n téc. Nh÷ng vÊn ®Ò kh¸c nh− t¸c gi¶, diÔn gi¶, thêi ®iÓm ra ®êi... cña mét sè v¨n b¶n ng©m khóc hiÖn ch−a cã kÕt luËn cuèi cïng, kh«ng thuéc ®èi t−îng, ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi, ng−êi viÕt tiÕp thu ý kiÕn cña çc häc gi¶ ®i tr−íc.

5

4. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu §Ó ®¹t môc tiªu ®· ®Ò ra, luËn ¸n sö dông chñ yÕu hai ph−¬ng ph¸p: + Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu v¨n häc sö + Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu liªn ngµnh ng«n ng÷ - v¨n häc - v¨n hãa KÕt hîp çc thao t¸c thèng kª, ph©n tÝch, tæng hîp, miªu t¶... 5. X¸c ®Þnh néi dung mét sè kh¸i niÖm cã liªn quan ®Õn ®Ò tµi - Ph¸t triÓn ®−îc hiÓu lµ qu¸ tr×nh tõ khi mét hiÖn t−îng nµo ®ã b¾t ®Çu

xuÊt hiÖn cho ®Õn khi thay thÕ. - NghÖ thuËt lµ h×nh thøc cña t¸c phÈm nghÖ thuËt bao gåm viÖc x©y

dùng h×nh t−îng nh©n vËt, kÕt cÊu t¸c phÈm, çc ph−¬ng thøc tæ chøc lêi v¨n nghÖ thuËt...

- Ng−êi viÕt quan niÖm t¸c phÈm v¨n häc ®¹t tíi gi¸ trÞ cæ ®iÓn víi ý nghÜa lµ nh÷ng t¸c phÈm −u tó trong mét thêi ®iÓm lÞch sö ®−îc kh¼ng ®Þnh qua thêi gian.

6. Nh÷ng ®ãng gãp vµ cÊu tróc cña luËn ¸n 6.1. LuËn ¸n ®∙ cã nh÷ng ®ãng gãp sau: - Bao qu¸t toµn bé qu¸ tr×nh nghiªn cøu ng©m khóc tõ khi xuÊt hiÖn

®Õn n¨m 2008. - LuËn ¸n cho thÊy ng©m khóc ra ®êi lµ kÕt tinh cña hoµn c¶nh lÞch sö

vµ sù ph¸t triÓn cña v¨n häc trªn çc lÜnh vùc ng«n ng÷, thÓ th¬ song thÊt lôc b¸t, çch thøc miªu t¶ néi t©m con ng−êi, ®Æc biÖt lµ t©m tr¹ng buån, sÇu triÒn miªn.

- Dùng l¹i mét çch t−¬ng ®èi, ®Çy ®ñ diÖn m¹o thÓ lo¹i ng©m khóc tõ nöa ®Çu thÕ kû XVIII ®Õn nöa ®Çu thÕ kû XX.

- LuËn ¸n chØ ra ®Æc ®iÓm cña thÓ lo¹i ng©m khóc trªn tiÕn tr×nh ph¸t triÓn. - Tr×nh bµy qu¸ tr×nh vËn ®éng, ph¸t triÓn nghÖ thuËt cña ng©m khóc ë

çc ph−¬ng diÖn: nh©n vËt tr÷ t×nh, nghÖ thuËt x©y dùng t©m tr¹ng nh©n vËt tr÷ t×nh, kÕt cÊu, dïng ®iÓn, −íc lÖ t−îng tr−ng, lêi v¨n nghÖ thuËt… trªn tõng“chÆng ®−êng” cña chóng, sù tiÕp biÕn, thay ®æi cña ng©m khóc trong tõng giai ®o¹n. Qua ®ã, thÊy ®−îc thµnh tùu vµ ®ãng gãp cña thÓ lo¹i víi v¨n häc d©n téc.

- §Ò tµi cung cÊp thªm t− liÖu bao gåm mét sè khóc ng©m song thÊt lôc b¸t xuÊt hiÖn vµo ®Çu thÕ kû XX ch−a ®−îc phæ biÕn réng r·i ®Ó ng−êi ®äc cã mét bøc tranh toµn c¶nh vÒ thÓ lo¹i ng©m khóc víi tÊt c¶ sù phong phó, ®a d¹ng cña nã.

6

6.2. CÊu tróc luËn ¸n Ngoµi çc phÇn Më ®Çu, KÕt luËn, Tµi liÖu tham kh¶o, luËn ¸n gåm

ba ch−¬ng: - Ch−¬ng 1: Sù h×nh thµnh khóc ng©m song thÊt lôc b¸t vµ thµnh tùu

ng©m khóc thÕ kû XVIII. - Ch−¬ng 2: Ng©m khóc thÕ kû XIX - sù ph¸t triÓn ®a chiÒu - Ch−¬ng 3: Sù thÓ hiÖn ph−¬ng thøc ng©m khóc nöa ®Çu thÕ kû XX.

NéI DUNG

Ch−¬ng 1

Sù h×nh thμnh khóc ng©m song thÊt lôc b¸t vμ thμnh tùu ng©m khóc thÕ kû XVIII

1.1. Giíi thuyÕt vÒ ng©m khóc vµ khóc ng©m song thÊt lôc b¸t §iÓm l¹i kh¸i niÖm ng©m khóc tr−íc ®©y, chóng t«i nhËn thÊy, hÇu hÕt

çc t¸c gi¶ nh− D−¬ng Qu¶ng Hµm, Hoµng Xu©n H·n, Ph¹m ThÕ Ngò, Lª TrÝ ViÔn, Hoµi Thanh, NguyÔn §×nh Chó, TrÇn §×nh Sö,… ®Òu chung quan ®iÓm ng©m khóc lµ t¸c phÈm tr÷ t×nh tr−êng thiªn, tiªu ®Ò cã ch÷ ng©m, v·n, th¸n,… néi dung béc lé t©m tr¹ng buån phiÒn, ®au xãt cña con ng−êi ®−îc viÕt b»ng thÓ th¬ song thÊt lôc b¸t vµ ng«n ng÷ d©n téc.

Trªn c¬ së tiÕp thu ý kiÕn cña çc nhµ nghiªn cøu, cã bæ sung, chóng t«i quan niÖm khóc ng©m song thÊt lôc b¸t lµ: nh÷ng t¸c phÈm tr÷ t×nh tr−êng thiªn tiªu ®Ò th−êng chøa ch÷ ng©m, ng©m khóc, v·n, th¸n... cã tÝnh chÊt tù t×nh, thÓ hiÖn nçi buån, sÇu, ®au ®ín kh¾c kho¶i triÒn miªn cña mét tnh©n vËt tr÷ t×nh (cã thÓ lµ t©m sù riªng hoÆc chung) trong mét giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh, ®−îc viÕt theo thÓ th¬ song thÊt lôc b¸t, b»ng ch÷ d©n téc (ch÷ N«m hoÆc ch÷ quèc ng÷).

Ngoµi ra, chóng t«i còng chó ý ®Õn mét sè t¸c phÈm tiªu ®Ò cã chøa ch÷ ng©m, v·n, th¸n… diÔn t¶ t©m tr¹ng c« ®¬n, bi th−¬ng cña mét nh©n vËt tr÷ t×nh viÕt b»ng ch÷ N«m, chñ yÕu theo thÓ song thÊt lôc b¸t, cã xen thÓ th¬ lôc b¸t hoÆc ®iÖu h¸t sa m¹c… nh− ThiÕu n÷ hoµi xu©n, Qu¸ xu©n khuª n÷ th¸n… vµ coi ®©y lµ nh÷ng khóc ng©m biÕn thÓ. Khóc ng©m çc chiÕn sÜ çch m¹ng s¸ng t¸c do bÞ thÊt l¹c hiÖn ch−a ®Çy ®ñ, ®−îc dïng ®Ó tham kh¶o. Çch gäi khóc ng©m song thÊt lôc b¸t nh»m khu biÖt thÓ lo¹i ng©m khóc víi thi phÈm mµ tiªu ®Ò còng chøa ch÷ ng©m, v·n, th¸n… viÕt

7

theo thÓ th¬ §−êng luËt hay lôc b¸t. Tõ ®©y, luËn ¸n dïng kh¸i niÖm ng©m khóc khi nãi tíi thÓ lo¹i vµ khóc ng©m song thÊt lôc b¸t khi nãi tíi t¸c phÈm ®¬n lÎ.

1.2. Nh÷ng tiÒn ®Ò h×nh thµnh ng©m khóc vµ diÖn m¹o ng©m khóc thÕ kû XVIII

1.2.1. TiÒn ®Ò h×nh thµnh ng©m khóc 1.2.1.1. §iÒu kiÖn lÞch sö, chÝnh trÞ, kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi X· héi ViÖt Nam thÕ kû XVIII tr¶i qua nhiÒu biÕn cè d÷ déi, chÕ ®é

phong kiÕn khñng ho¶ng bÕ t¾c, dÉn ®Õn mäi mÆt cña ®êi sèng ®Òu biÕn ®æi. Phong trµo n«ng d©n næi dËy kh¾p n¬i. Nho gi¸o ®éc t«n song kh«ng cßn thiªng liªng, lu©n th−êng ®¹o lý bÞ ®¶o lén. Kinh tÕ hµng ho¸ ph¸t triÓn ë mét sè ®« thÞ lín, theo ®ã tÇng líp thÞ d©n ph¸t triÓn, kÝch thÝch sù ph¸t triÓn ý thøc cña con ng−êi ç nh©n. Trµo l−u t− t−ëng nh©n v¨n víi néi dung chÝnh lµ ph¸t hiÖn ra con ng−êi, ®Ò cao gi¸ trÞ nh©n v¨n cña con ng−êi, nhËn thøc quyÒn tèi thiÓu vÒ con ng−êi nh− t×nh yªu ®«i løa, h¹nh phóc, ®−îc xö ¸n c«ng b»ng. Con ng−êi ç nh©n thøc tØnh, cã ý thøc vÒ b¶n th©n, vÒ gi¸ trÞ ç nh©n nh− vÎ ®Ñp, tµi n¨ng, quyÒn ®−îc yªu, h¹nh phóc... ThÕ nh−ng, kh¸t väng chÝnh ®¸ng Êy kh«ng ®−îc ®¸p øng. Cuéc ®êi tang th−¬ng d©u bÓ thay ®æi kh«ng ngõng, sè phËn con ng−êi biÕn ®æi kh«n l−êng. H«m nay ë tét ®Ønh vinh quang, ngµy mai trë thµnh kÎ tay kh«ng cè cïng. Th©n phËn con ng−êi trë nªn mong manh, nhÊt lµ ng−êi phô n÷. Con ng−êi kh«ng thÓ lý gi¶i nh÷ng ®æi thay ®Çy bÊt ngê, bÊt tr¾c cña x· héi, hä bÕ t¾c ®Õn cïng cùc. T©m tr¹ng buån ch¸n, thÊt väng bao trïm lªn toµn x· héi. Kh«ng thÓ lý gi¶i næi cuéc ®êi, con ng−êi ç nh©n c« ®¬n ®¾m ch×m trong suy t− vÒ nçi ®au mÊt m¸t, ®æ vì, cÊt lêi than o¸n hËn sè phËn, o¸n hËn cuéc ®êi. Hä cè vïng vÉy, t×m mäi çch kh¾c phôc thùc t¹i. §ã lµ c¬ së dÉn tíi sù biÕn ®æi t− duy nghÖ thuËt thêi ®¹i. V¨n häc thÕ kû XVIII t×m nh÷ng h×nh thøc míi biÓu hiÖn tiÕng nãi thêi ®¹i. Trªn v¨n ®µn xuÊt hiÖn hµng lo¹t thÓ lo¹i míi ®¸p øng yªu cÇu ®ã. Ng©m khóc xuÊt hiÖn ng©n vang ©m h−ëng trÇm buån, ghi l¹i nçi ®au khæ tét cïng cña con ng−êi, nhÊt lµ ng−êi phô n÷, trë thµnh thÓ lo¹i chuyªn biÖt biÓu ®¹t t©m tr¹ng buån, sÇu ®au ®ín triÒn miªn.

1.2.1.2. §iÒu kiÖn v¨n häc (ng«n ng÷, thÓ th¬ vµ sù ph¸t triÓn cña v¨n häc trong viÖc miªu t¶ néi t©m con ng−êi)

Ch÷ N«m ®−îc cha «ng ta dïng ®Ó s¸ng t¸c tõ thÕ kû XIII, ®Õn thÕ kû XVIII ®· cã mét bÒ dµy t−¬ng ®èi. Vµo thÕ kû XVIII, ng«n ng÷ d©n téc (ch÷ N«m) ®· trong s¸ng, trau chuèt, ®−îc sö dông mét çch nghÖ thuËt, ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó s¸ng t¸c nh÷ng t¸c phÈm dµi h¬i, diÔn t¶ mäi s¾c th¸i t©m

8

t−, t×nh c¶m, nÕp sèng v¨n ho¸ cña ng−êi ViÖt. Tuy nhiªn, ®Ó cho ng©m khóc ra ®êi, ngoµi ng«n ng÷ nãi chung, ta cßn ph¶i xÐt ®Õn nh÷ng yÕu tè kh¸c n÷a.

Ng©m khóc ra ®êi tr−íc hÕt ph¶i cã sù h×nh thµnh vµ hoµn thiÖn cña thÓ th¬ song thÊt lôc b¸t. ThÓ th¬ nµy xuÊt hiÖn sím nhÊt víi bµi NghÜ hé t¸m gi¸p gi¶i th−ëng h¸t ¶ ®µo cña Lª §øc Mao. §Õn kho¶ng cuèi thÕ kû XVI, ®Çu thÕ kû XVII, víi Tø thêi khóc vÞnh cña Hoµng SÜ Kh¶i, song thÊt lôc b¸t míi ®i vµo nh÷ng chu kú râ rÖt. Sang thÕ kû XVIII, b¶n diÔn N«m Chinh phô ng©m cho thÊy së tr−êng cña song thÊt lôc b¸t lµ diÔn t¶ nçi buån, sÇu muén cña con ng−êi. §iÒu ®ã ®−îc kh¼ng ®Þnh l¹i qua Cung o¸n ng©m khóc, Ai t− v·n. Trong mét thi phÈm, thÓ th¬ lµ h×nh thøc mang tÝnh

néi dung, gãp phÇn quan träng thÓ hiÖn “nghÜa” bµi th¬. ë ng©m khóc, h×nh thøc th¬ song thÊt lôc b¸t mang tÝnh néi dung. Sau mét qu¸ tr×nh kh¸ dµi võa tù hoµn thiÖn m×nh, võa thö nghiÖm t×m tßi, song thÊt lôc b¸t ®· t×m ra cho m×nh h−íng ®i thÝch hîp: s¸ng t¸c ng©m khóc. Ng©m khóc chÝnh thøc ®−îc “khai sinh” b»ng b¶n diÔn N«m Chinh phô ng©m cña n÷ sÜ §oµn ThÞ §iÓm.

Trong v¨n häc d©n téc, t¶ néi t©m nh©n vËt ®· cã mÆt kh¸ sím ë nh÷ng bµi th¬ Tù thuËt, ThuËt høng cña NguyÔn Tr·i. TruyÒn kú m¹n lôc cña NguyÔn D÷ dïng tõ khóc miªu t¶ t©m tr¹ng. Sang thÕ kû XVII, miªu t¶ néi t©m nh©n vËt ph¸t triÓn. KÕ thõa thµnh c«ng ®ã, ng©m khóc miªu t¶ xuÊt s¾c chuçi t©m tr¹ng c« ®¬n, sÇu muén, bi ai víi nhiÒu cung bËc t×nh c¶m cña con ng−êi.

Vµo thÕ kû XVIII, v¨n häc ph¸t triÓn trªn çc ph−¬ng diÖn ng«n ng÷, thÓ lo¹i, çch thøc thÓ hiÖn thÕ giíi néi t©m con ng−êi. §©y lµ ®iÒu kiÖn lµm nªn nhiÒu t¸c phÈm nh©n ®¹o thêi kú nµy, ®ång thêi còng lµ c¬ së h×nh thµnh thÓ lo¹i ng©m khóc.

1.2.2. DiÖn m¹o ng©m khóc thÕ kû XVIII Ng©m khóc võa ra ®êi, ®· ®−îc tiÕng vang lín trªn v¨n ®µn. So víi

truyÖn N«m, sè l−îng ng©m khóc ch−a nhiÒu, nh−ng víi gi¸ trÞ ®éc ®¸o vÒ néi dung vµ nghÖ thuËt, chóng ®· trë thµnh mét thÓ lo¹i lín. T¸c gi¶ khóc ng©m song thÊt lôc b¸t chñ yÕu lµ nh÷ng ng−êi cã häc vÊn uyªn th©m nh− §oµn ThÞ §iÓm, NguyÔn Gia ThiÒu... Çc t¸c phÈm th«ng qua ®Ò tµi phô n÷, biÓu hiÖn bi kÞch t©m tr¹ng ng−êi phô n÷ trong hoµn c¶nh Ðo le. Ng«n ng÷ th¬ trau chuèt, m−ît mµ, trang nh· ®−a ng©m khóc lªn ®Þa vÞ mét thÓ lo¹i cao quý cña v¨n häc d©n téc.

9

1.3. Nh©n vËt tr÷ t×nh trong ng©m khóc thÕ kû XVIII Khóc ng©m song thÊt lôc b¸t thÕ kû XVIII xuÊt hiÖn víi nh©n vËt

ng−êi phô n÷ - h×nh t−îng trung t©m cña v¨n häc giai ®o¹n nµy. Nh©n vËt tr÷ t×nh thuéc tÇng líp trªn trong x· héi - tÇng líp quý téc. Hä cïng cÊt lêi than dµi tiÕc th−¬ng cho h¹nh phóc ®· mÊt, vµ mong −íc qu¸ khø ®Ñp ®Ï trë l¹i. Qua mçi nh©n vËt, gi¸ trÞ ph¶n ¸nh d−êng nh− l¹i réng thªm.

1.3.1. Nh©n vËt tr÷ t×nh trong Chinh phô ng©m T¸c phÈm lµ lêi than dµi cña ng−êi chinh phô cã chång ra trËn l©u ngµy

ch−a vÒ. Trong xa çch, chinh phô kÓ l¹i bao nçi niÒm th−¬ng nhí, nçi cay ®¾ng, xãt xa, c« ®¬n, sÇu muén. Nµng khao kh¸t h¹nh phóc løa ®«i, h¹nh phóc ¸i ©n nh−ng ph¶i chÞu c¶nh ®¬n chiÕc lÎ loi. H×nh t−îng nh©n vËt tr÷ t×nh nhÊt qu¸n tõ ®Çu ®Õn cuèi. §ã lµ con ng−êi tr¨n trë ®i t×m lêi ®¸p cho c©u hái h¹nh phóc ®Ých thùc cña con ng−êi lµ g×? C«ng danh hay h¹nh phóc løa ®«i? C©u tr¶ lêi ®iÒu con ng−êi cÇn lµ “h¹nh phóc løa ®«i” ®−îc rót ra mét çch thuyÕt phôc qua t©m tr¹ng ®au khæ chê ®îi mái mßn cña ng−êi vî suèt ba n¨m ®»ng ®½ng chê chång.

1.3.2. Nh©n vËt tr÷ t×nh trong Cung o¸n ng©m khóc Nh©n vËt tr÷ t×nh tõ Chinh phô ng©m ®Õn Cung o¸n ng©m khóc cã

nh÷ng thay ®æi nhÊt ®Þnh. Tõ kh«ng ý thøc vÒ gi¸ trÞ, tµi n¨ng tíi cã ý thøc vÒ gi¸ trÞ, tµi n¨ng; tõ nh©n vËt tr÷ t×nh “nãi hé” tíi nh©n vËt tr÷ t×nh ph©n th©n, võa “nãi hé” võa nãi cho m×nh. Cung n÷ ®au ®ín v« cïng v× kh«ng cßn ®−îc nhµ vua sñng ¸i. Nµng ®Ò cao h¹nh phóc, mÊt h¹nh phóc lµ mÊt ®i mäi gi¸ trÞ cuéc sèng. §iÒu nµy ®−îc rót ra tõ nh÷ng tr¶i nghiÖm ®Çy cay ®¾ng cña nh©n vËt tr÷ t×nh. Cung n÷ kh«ng chØ than cho m×nh mµ cho c¶ kiÕp ng−êi bÊt h¹nh nãi chung. Sau h×nh t−îng ng−êi cung n÷, t¸c gi¶ cÊt lêi than cho b¶n th©n - mét viªn quan tr−íc ®· tõng ®−îc vua sñng ¸i nh−ng sau kh«ng ®−îc nhµ vua träng dông.

1.3.3. Nh©n vËt tr÷ t×nh trong Ai t− v∙n §Õn Ai t− v·n, nh÷ng lêi ®au th−¬ng trong khóc ng©m “kh«ng cßn ph¶i

lµ nh÷ng lêi th¸c ngô cña mét nhµ th¬ nam giíi nh− trong Chinh phô ng©m hay Cung o¸n ng©m khóc mµ chÝnh lµ cña mét t¸c gi¶ n÷ l−u ®· biÕt m−în thÓ song thÊt lôc b¸t ®Ó bµy tá nçi lßng cña m×nh”. Mçi lêi th¬ cÊt lªn nh− tiÕng lßng Ngäc H©n ®ang thæn thøc, ®Çy xãt xa cay ®¾ng. Thi phÈm chØ lµ tiÕng lßng c«ng chóa khãc chång nh−ng h×nh t−îng nh©n vËt tr÷ t×nh cã tÝnh kh¸i qu¸t, ®iÓn h×nh cho t©m tr¹ng cña bao phô n÷ bÊt h¹nh.

1.4. NghÖ thuËt tù t×nh trong ng©m khóc thÕ kû XVIII Nh©n vËt tr÷ t×nh tù béc lé t©m tr¹ng cña m×nh b»ng çch kÓ l¹i nh÷ng

g× nh×n thÊy, nghe thÊy, nghÜ ®Õn... vµ ph−¬ng thøc liªn t−ëng c¶nh vËt -

10

t©m tr¹ng, hiÖn t¹i - qu¸ khø, hiÖn t¹i - t−¬ng lai. Nhê vËy, mçi s¾c th¸i t©m tr¹ng, b−íc chuyÓn biÕn t©m tr¹ng, dï lµ rÊt nhá cña nh©n vËt tr÷ t×nh ®−îc hiÖn lªn sinh ®éng.

1.4.1. KÓ trùc tiÕp t©m tr¹ng nh©n vËt tr÷ t×nh T¸c gi¶ th−êng kÓ trùc tiÕp t©m tr¹ng ®Ó t¶ sinh ®éng vµ s¾c nÐt t©m

tr¹ng. Nhµ th¬ dïng nhiÒu tõ ng÷ thuéc tr−êng nghÜa “buån” ®Ó miªu t¶ t©m tr¹ng ®au, buån, sÇu muén. Cã khi, nh÷ng tõ ng÷ ®ã tr¶i trªn nhiÒu c©u th¬ liªn tiÕp lµm næi bËt t©m tr¹ng khæ ®au. ë ba khóc ng©m, sè dßng th¬ miªu t¶ t©m tr¹ng t¨ng dÇn. Qua nh÷ng dßng th¬ trùc tiÕp bµy tá nçi lßng, ta thÊy hiÖn lªn nh÷ng con ng−êi lÎ loi ®¬n chiÕc −íc m¬ tha thiÕt vÒ h¹nh phóc løa ®«i, h¹nh phóc ¸i ©n.

1.4.2. Miªu t¶ néi t©m nh©n vËt tr÷ t×nh 1.4.2.1. Miªu t¶ néi t©m nh©n vËt tr÷ t×nh qua h×nh d¸ng, cö chØ,

hµnh ®éng… Nhµ th¬ dïng biÖn ph¸p t¶ hµnh ®éng, h×nh d¸ng nh©n vËt kÕt hîp t¶

trùc tiÕp nh©n vËt tr÷ t×nh, kh¾c ho¹ néi t©m nh©n vËt ë nhiÒu vÎ, tr¹ng th¸i kh¸c nhau võa ch©n thËt võa sinh ®éng vµ tinh tÕ. Çc t¸c phÈm ®Òu ch¾t läc, chän t¶ d¸ng vÎ, cö chØ, hµnh ®éng tËp trung thÓ hiÖn s¾c th¸i néi t©m nh©n vËt tr÷ t×nh. Miªu t¶ nh©n vËt tr÷ t×nh nh− mét kh¸ch thÓ t¹o cho ng−êi ®äc nh÷ng xóc ®éng m¹nh mÏ.

1.4.2.2. Miªu t¶ néi t©m nh©n vËt tr÷ t×nh qua thiªn nhiªn Thiªn nhiªn lµ mét c«ng cô ®¾c lùc ®Ó nhµ th¬ miªu t¶ t©m tr¹ng ng−êi

phô n÷ ë nhiÒu tr¹ng th¸i t©m lÝ, t×nh c¶m kh¸c nhau. Ph−¬ng thøc nghÖ thuËt nµy ®−îc sö dông kÕt hîp víi hai ph−¬ng thøc x©y dùng nh©n vËt tr÷ t×nh trªn nh»m x©y dùng nh©n vËt tr÷ t×nh sèng ®éng, ch©n thùc víi t©m tr¹ng phong phó, phøc t¹p.

1.5. KÕt cÊu vµ mét sè ph−¬ng thøc biÓu hiÖn trong ng©m khóc thÕ kû XVIII

1.5.1. KÕt cÊu ng©m khóc thÕ kû XVIII KÕt cÊu lµ “toµn bé tæ chøc phøc t¹p vµ sinh ®éng cña t¸c phÈm”. Trªn

c¬ së tiÕp nhËn ý kiÕn cña çc nhµ nghiªn cøu, cã bæ sung, chóng t«i quan niÖm ng©m khóc cã kÕt cÊu t©m lÝ. T¸c phÈm b¾t ®Çu tõ ®iÓm nh×n bªn trong cña nh©n vËt tr÷ t×nh, cho phÐp con ng−êi cã thÓ tù béc lé m×nh ë chiÒu s©u suy t− vµ t©m tr¹ng. Nã ®−îc triÓn khai theo h−íng, lÊy t©m tr¹ng buån, sÇu, ®au ®ín cña nh©n vËt tr÷ t×nh lµm trung t©m vµ më réng dÇn çc s¾c th¸i nçi buån theo vßng xo¸y tr«n èc. §Ó kÕt nèi, kh¾c s©u s¾c th¸i t©m tr¹ng nh©n vËt tr÷ t×nh, nhµ th¬ sö dông kÕt hîp víi çch kÕt cÊu

11

liªn t−ëng, kÕt cÊu trïng ®iÖp. Tõ ®ã, t©m tr¹ng nh©n vËt dÔ dµng ®−îc béc lé nh−ng ng−êi ta khã ph©n ®Þnh çc ®o¹n trong khóc ng©m, bëi hÇu nh− chØ thÊy nh©n vËt miªn man trong nçi buån sÇu, o¸n, tr¸ch... KÕt cÊu cña Chinh phô ng©m ®iÓn h×nh nhÊt cho kiÓu kÕt cÊu nµy.

Ngoµi çch kÕt cÊu chung võa nªu, Chinh phô ng©m cã nÐt riªng. Nh©n vËt tr÷ t×nh trong t¸c phÈm thèng nhÊt tõ ®Çu ®Õn cuèi nªn kÕt cÊu t¸c phÈm t−¬ng ®èi chÆt chÏ. Thi phÈm kÕt cÊu trïng ®iÖp ë nhiÒu ®o¹n th¬, khæ th¬, c©u th¬, tõ, trong ®ã, ®o¹n “tr«ng bèn bÒ” ®«ng, t©y, nam, b¾c kh¸ næi bËt, nh»m kh¾c s©u h¬n t©m tr¹ng ®îi chê, ®au ®ín ®Õn mái mßn cña ng−êi chinh phô.

Cung o¸n ng©m khóc còng kÕt cÊu t©m lÝ, theo vßng xo¸y tr«n èc, liªn t−ëng vµ trïng lÆp. Nh−ng h×nh t−îng ng−êi cung n÷ trong t¸c phÈm kh«ng thËt nhÊt qu¸n, dÉn ®Õn kÕt cÊu khóc ng©m cã phÇn “láng lÎo”. ViÖc t¸c gi¶ quªn “nh©n vËt h− cÊu”, tù thÓ hiÖn t− t−ëng cña m×nh ®· lµm ¶nh h−ëng tíi kÕt cÊu t¸c phÈm, gi¶m gi¸ trÞ cña nã. Tuy nhiªn, trong sù ph¸t triÓn cña v¨n häc, kÕt cÊu ®ã cho thÊy b−íc chuyÓn h−íng t− duy nghÖ thuËt cña v¨n häc. Nhµ th¬ ®ang t×m mét con ®−êng bµy tá trùc tiÕp t©m t− t×nh c¶m cña m×nh, kh«ng qua h×nh t−îng trung gian. T¸c phÈm kÕt thóc b»ng hy väng ë t−¬ng lai, song t−¬ng lai ®ã kh«ng xa l¹ mµ chÝnh lµ dÜ v·ng t−¬i ®Ñp ®· qua. Lèi kÕt thóc cã hËu võa cho thÊy kh¸t khao h¹nh phóc løa ®«i, h¹nh phóc ¸i ©n ch¸y báng cña ng−êi cung n÷, võa cho thÊy sù ®¸ng th−¬ng, téi nghiÖp cña nµng

Ai t− v·n kÕt cÊu chÆt chÏ, thµnh mét khèi thèng nhÊt, bµy tá nçi ®au ®ín tét cïng cña ng−êi vî trÎ mÊt chång. NhiÒu nhµ nghiªn cøu ®· nãi ®Õn sù ¶nh h−ëng cña Chinh phô ng©m tíi ¸ng th¬ nµy nh− m« h×nh kÕt cÊu “tr«ng bèn bÒ”... C¶nh bèn bÒ ë ®©y nhµ th¬ miªu t¶ Ýt h¬n song cã sù ch©n thùc, phôc vô kh¸ tèt cho viÖc miªu t¶ t©m tr¹ng. Kh¸c hai khóc ng©m trªn, ë phÇn kÕt thóc, nh©n vËt tr÷ t×nh kh«ng thÓ mong ®−îc trë vÒ víi qu¸ khø, mµ ph¶i chÊp nhËn hiÖn t¹i, mong trêi ®Êt hiÓu cho nçi ®au v« h¹n cña m×nh. KÕt cÊu Ai t− v·n cã kÕ thõa vµ s¸ng t¹o gãp phÇn biÓu hiÖn s©u s¾c néi dung.

1.5.2. −íc lÖ, t−îng tr−ng trong ng©m khóc thÕ kû XVIII TÝnh chÊt −íc lÖ, t−îng tr−ng trong ng©m khóc thÕ kû XVIII thÓ hiÖn ë

nhiÒu yÕu tè, ch¼ng h¹n ®Þa danh, c¶nh vËt, con ng−êi, thiªn nhiªn, çch miªu t¶ con ng−êi, thiªn nhiªn, çc ®iÓn tÝch, ®iÓn cè (®iÓn tÝch ®iÓn cè ®−îc nãi râ h¬n trong môc 2.5.2)... Ngay trong Ai t− v·n, t¸c gi¶ trùc tiÕp t¶ t©m tr¹ng ®au buån cña c«ng chóa Ngäc H©n, nhµ th¬ vÉn sö dông biÖn

12

ph¸p nghÖ thuËt −íc lÖ t−îng tr−ng nh»m diÔn t¶ s©u s¾c nçi buån l¹nh gi¸, c« ®¬n cña ng−êi vî trÎ. MÆc dï cã h¹n chÕ song çch viÕt −íc lÖ, t−îng tr−ng trong çc khóc ng©m ®· cã ®ãng gãp kh«ng nhá vµo viÖc kh¾c häa néi t©m nh©n vËt tr÷ t×nh, gãp phÇn lµm nªn thµnh c«ng cho t¸c phÈm.

1.5.3. ThÓ thøc trong ng©m khóc thÕ kû XVIII Chóng t«i tiÕp thu thµnh qu¶ cña Phan DiÔm Ph−¬ng - ng−êi ®i s©u t×m

hiÓu vÒ thÓ th¬ lôc b¸t vµ song thÊt lôc b¸t trong c«ng tr×nh “Lôc b¸t vµ song thÊt lôc b¸t”, coi m« h×nh song thÊt lôc b¸t t¸c gi¶ ®−a ra lµm mÉu mùc ®Ó xÐt thÓ thøc cña çc khóc ng©m ra ®êi sau. Ng©m khóc thÕ kû XVIII, ®Æc biÖt hai khóc ng©m ®Çu tiªn ®· trë thµnh mÉu vÒ vÇn, nhÞp, çch phèi ®iÖu cho thÓ lo¹i.

1.5.4. Lêi v¨n nghÖ thuËt trong ng©m khóc thÕ kû XVIII Lêi v¨n lµ “h×nh thøc nghÖ thuËt ng«n tõ cña t¸c phÈm v¨n häc”.

Trong khu«n khæ cã h¹n cña ®Ò tµi, chóng t«i kh«ng ®i vµo tÊt c¶ çc lÜnh vùc cña lêi v¨n nghÖ thuËt cña thÓ lo¹i ng©m khóc, mµ chØ ®i s©u t×m hiÓu çc ph−¬ng tiÖn ng«n tõ nghÖ thuËt ®−îc t¸c gi¶ thÓ lo¹i sö dông kh¾c ho¹ con ng−êi, nhÊt lµ kh¾c ho¹ thÕ giíi néi t©m con ng−êi. Cô thÓ bao gåm c©u hái tu tõ vµ c©u c¶m th¸n, ®iÖp c©u, ®iÖp tõ, dông ®iÓn lÊy ý, sö dông thµnh ng÷, tõ l¸y.

1.5.4.1. C©u nghi vÊn, c©u c¶m th¸n Khóc ng©m thÕ kû XVIII xuÊt hiÖn kh¸ nhiÒu c©u hái vµ c©u c¶m th¸n.

KÕt qu¶ kh¶o s¸t ba khóc ng©m cho thÊy, tØ lÖ sè c©u nghi vÊn hÇu nh− kh«ng ®æi ë Chinh phô ng©m vµ Cung o¸n ng©m khóc nh−ng l¹i t¨ng lªn ®ét biÕn ë Ai t− v·n. C©u hái tu tõ ®· tËn dông ®−îc çc ®iÓm m¹nh cña nã, h−íng tíi biÓu ®¹t nçi sÇu. Môc ®Ých chñ yÕu cña c©u nghi vÊn lµ ®Ó than

vµ t×m c¨n nguyªn nçi khæ. ë Chinh phô ng©m, trong sè m−êi chÝn c©u nghi vÊn cã b¶y c©u dïng ®Ó diÔn t¶ nh÷ng lêi b¨n kho¨n than tr¸ch sè phËn, h−íng ®Õn t×m hiÓu nguyªn nh©n nçi khæ.

Sè l−îng c©u c¶m th¸n t¨ng ®Òu ë çc ¸ng th¬ kÕ tiÕp. T¸c gi¶ khóc ng©m ®· vËn dông “søc m¹nh” biÓu c¶m cña c©u c¶m th¸n, ®Æt chóng vµo vÞ trÝ hîp lý, diÔn ®¹t thµnh c«ng tiÕng lßng ai bi, tha thiÕt cña nh©n vËt tr÷ t×nh.

1.5.4.2. Dïng ®iÓn vµ sö dông thµnh ng÷, ca dao T¸c gi¶ ng©m khóc thÕ kû XVIII th−êng vËn dông ®iÓn, ý th¬ theo ba

h−íng. Thø nhÊt, ViÖt ho¸ hoµn toµn çc ®iÓn hay ch÷ ®−îc lÊy gióp c©u th¬ ng¾n gän mµ nãi ®−îc nhiÒu, ng«n ng÷ thanh tho¸t, bãng bÈy, dÔ hiÓu.

13

Thø hai, ghi l¹i ®iÓn b»ng ©m H¸n ®Ó t¶ t©m t×nh ng−êi phô n÷, ®ång thêi diÔn ®¹t nh÷ng ®iÒu khã nãi mét çch thanh tho¸t, nhÑ nhµng. Thø ba, dïng ®iÓn, ý th¬ theo h−íng ghi ©m b¸n H¸n - ViÖt cã t¸c dông lµm c©u th¬ thanh nh·, dÔ hiÓu gÇn víi ®«ng ®¶o quÇn chóng. §ã lµ nh÷ng ®ãng gãp ®¸ng ghi nhËn cña çc ng©m khóc thÕ kû XVIII. Nh÷ng çch kÕt hîp trªn cho thÊy nghÖ thuËt sö dông ng«n ng÷, trong ®ã cã dïng ®iÓn, lÊy ch÷ ®· trong s¸ng, thanh tho¸t. Ng©m khóc cã sö dông thµnh ng÷, ca dao nh−ng cßn h¹n chÕ.

1.5.4.3. §iÖp ng÷, tõ l¸y §iÖp ng÷ ë ng©m khóc thÕ kû XVIII ®−îc sö dông theo nh÷ng kiÓu

kh¸c nhau. §iÖp theo h×nh thøc lÆp vßng trßn thÓ hiÖn kh«ng gian bøc bèi, t©m tr¹ng bÕ t¾c cña nh©n vËt tr÷ t×nh. KiÓu ®iÖp thø hai lµ l¸y ë ®Çu c©u. KiÓu ®iÖp thø ba lµ lÆp l¹i tõ ë gi÷a c©u th¬ víi môc ®Ých nhÊn m¹nh ý. LÆp çch qu·ng lµ kiÓu ®iÖp ng÷ thø t−. Còng cã khi, çc t¸c gi¶ sö dông kÕt hîp mét vµi ph−¬ng thøc lÆp ®ã, t¹o c¶m gi¸c lÆp l¹i, quÈn quanh kh«ng lèi tho¸t.

Mçi khóc ng©m ®Òu dïng nhiÒu tõ l¸y. Çc nhµ th¬ ®· sö dông nhuÇn nhuyÔn tõ l¸y ph« diÔn sinh ®éng mçi s¾c th¸i t©m tr¹ng nh©n vËt tr÷ t×nh. Ng«n ng÷ trau chuèt, bãng bÈy, uyÓn chuyÓn, trang nh·, tinh tÕ.

Ch−¬ng 2

ng©m khóc thÕ kû XIX - Sù ph¸t triÓn ®a chiÒu

2.1. DiÖn m¹o ng©m khóc thÕ kû XIX Nh×n chung, sè l−îng khóc ng©m thÕ kû XIX nhiÒu h¬n tr−íc, song

chÊt l−îng t¸c phÈm kh«ng ®ång ®Òu, trong ®ã Thu d¹ l÷ hoµi ng©m vµ Tù t×nh khóc vÉn ®−îc ®¸nh gi¸ lµ nh÷ng khóc ng©m tuyÖt t¸c... Cã thÓ chia ng©m khóc thµnh hai nhãm. Nhãm mét, cã hai khóc ng©m lín lµ Thu d¹ l÷ hoµi ng©m vµ Tù t×nh khóc, khóc ng©m cã biÕn thÓ Hoµi cæ khóc cña Miªn Böu. Nhãm hai gåm hai khóc ng©m viÕt vÒ ng−êi phô n÷: BÇn n÷ th¸n, Qu¶ phô ng©m, tiÕp tôc v¨n m¹ch cña çc khóc ng©m giai ®o¹n tr−íc. Ng«n ng÷ th¬ cã nh÷ng ®o¹n kh«ng ®−îc trau chuèt nh− ng©m khóc thÕ kû XVIII.

Tõ thÕ kû XVIII qua thÕ kû XIX, nh©n vËt tr÷ t×nh trong çc khóc ng©m chñ yÕu lµ nh©n vËt n÷ (5/8). Ta dÔ dµng nhËn thÊy, nh©n vËt tr÷ t×nh chuyÓn tõ nh©n vËt lµ n÷ sang nh©n vËt lµ nam, nh©n vËt tr÷ t×nh nhËp vai

14

sang nh©n vËt tr÷ t×nh lµ chÝnh t¸c gi¶. Khóc ng©m chuyÓn ®èi t−îng ph¶n ¸nh theo h−íng: tõ mét nh©n vËt h− cÊu sang nh©n vËt cã thùc, tõ nh©n vËt ë tÇng líp quý téc ®Õn ng−êi b×nh d©n.

T¸c gi¶ çc khóc ng©m song thÊt lôc b¸t nhãm mét vÉn lµ nh÷ng nhµ nho cã häc vÊn uyªn th©m, ta cã thÓ xÕp vµo giai ®o¹n ®Çu thÕ kû XIX. Cßn ë nhãm hai, ta cã thÓ xÕp vµo nhãm nöa sau thÕ kû XIX. §¸ng tiÕc, chóng ta biÕt vÒ th©n thÕ t¸c gi¶ (trõ t¸c gi¶ BÇn n÷ th¸n ®−îc çc nhµ nghiªn cøu pháng ®o¸n lµ Phan Huy Thùc, song ch−a cã b»ng chøng chøng minh) cßn qu¸ Ýt nÕu kh«ng muèn nãi lµ ch−a biÕt. Dùa vµo ng«n ng÷ th¬, cã thÓ ®o¸n, phÇn nhiÒu t¸c gi¶ lµ nh÷ng nhµ nho líp d−íi.

2.2. Sù kÕ thõa vµ thay ®æi trong ng©m khóc nöa ®Çu thÕ kû XIX Nèi tiÕp thµnh c«ng çc khóc ng©m thÕ kû XVIII, thÕ kû XIX xuÊt

hiÖn ba khóc ng©m ®éc ®¸o víi nh©n vËt tr÷ t×nh lµ nam. Chóng cã kÕ thõa çc khóc ng©m tr−íc song cã nh÷ng s¸ng t¹o riªng vÒ nghÖ thuËt cho phï hîp víi nh©n vËt tr÷ t×nh míi.

2.2.1. Nh©n vËt tr÷ t×nh lµ nam – sù xuÊt hiÖn nhãm nh©n vËt tr÷ t×nh míi

§Õn thÕ kû XIX, víi thÓ lo¹i khóc ng©m, bªn c¹nh nh©n vËt tr÷ t×nh lµ n÷, lÇn ®Çu tiªn xuÊt hiÖn nh©n vËt tr÷ t×nh lµ nam giíi. Nh©n vËt tr÷ t×nh chÝnh lµ t¸c gi¶ gi·i bµy nçi lßng sÇu muén, ®au th−¬ng vÒ nh÷ng vÊn ®Ò vÒ x· héi ®Õn gia ®×nh trong mét t¸c phÈm cã dung l−îng lín ®Õn vµi tr¨m c©u th¬.

Trong khóc ng©m thÕ kû XIX, nh©n vËt tr÷ t×nh lµ nam giíi trùc tiÕp bµy tá nh÷ng t×nh c¶m s©u kÝn cña m×nh mét çch ®Çy xóc ®éng. ChÝnh tiÕng lßng ch©n thùc Êy ®· t¹o nªn mèi rung c¶m s©u s¾c víi bao thÕ hÖ b¹n ®äc ®−¬ng thêi vµ ®êi sau. TÝnh chÊt ®ã lµm thµnh ®Æc ®iÓm riªng hÕt søc ®éc ®¸o cña ng©m khóc giai ®o¹n nµy. Mçi khóc ng©m ®Òu nãi t©m sù buån th−¬ng ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau nh−ng ®Òu cho ng−êi ®äc thÊy con ng−êi trong thêi kú nµy ®· nhËn thøc ®−îc nh÷ng mÆt tr¸i cña x· héi, nh÷ng viÖc lµm, sù “ph¶n béi” cña nhµ vua víi nh÷ng ng−êi th©n tÝn nh»m b¶o vÖ, cñng cè quyÒn lùc cña m×nh. TÊt c¶ ®Òu nh×n c«ng danh nh− mét giÊc méng xu©n vµ cÊt lªn nh÷ng tiÕng than dµi n·o nuét tr−íc c¶nh ®êi trí trªu, oan nghiÖt. Nh−ng trong ý thøc, hä vÉn ch−a lý gi¶i ®−îc nguyªn nh©n nçi khæ cña con ng−êi. C©u hái v× sao kiÕp ng−êi ph¶i chÞu khæ cùc cay ®¾ng tr¨m chiÒu vÉn treo l¬ löng. Hä chØ thÊy nguyªn nh©n m¬ hå lµ do “nhµ vua” g©y nªn, nh−ng chñ yÕu, vÉn cho r»ng do “con t¹o” xoay vÇn g©y ra. Hä viÕt lªn t©m sù cña m×nh víi hy väng nhµ vua ®äc ®−îc, thÊu hiÓu lßng trung cña hä mµ ban lêi ©n x¸.

15

2.2.2. NghÖ thuËt tù t×nh trong khóc ng©m nöa ®Çu thÕ kû XIX Çc t¸c gi¶ tiÕp thu nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt cña ng©m khóc thÕ

kû XVIII. Ba khóc ng©m ghi l¹i t©m sù cña chÝnh t¸c gi¶ víi môc ®Ých minh oan, nªn nhµ th¬ chó ý miªu t¶ ch©n thùc c¶nh ngé vµ t×nh c¶m cña m×nh. T©m sù cña t¸c gi¶ tr−íc c¶nh ngé ®−îc béc lé mét çch kÝn ®¸o, ngËm ngïi, chua xãt.

2.2.3. KÕt cÊu vµ mét sè ph−¬ng thøc nghÖ thuËt kh¸c trong ng©m khóc nöa ®Çu thÕ kû XIX

VÒ c¬ b¶n, kÕt cÊu çc khóc ng©m thÕ kû XIX gièng víi khóc ng©m thÕ kû tr−íc. Riªng Hoµi cæ khóc vµ Thu d¹ l÷ hoµi ng©m cã h¬i kh¸c kÕt cÊu th«ng th−êng mét chót. C¶ hai ®Òu kh«ng håi t−ëng l¹i qu¸ khø. Hoµi cæ khóc ®i s©u dÉn ra nhiÒu ®iÓn tÝch, ®iÓn cè ®Ó nãi nçi oan vµ t©m sù ®au buån cña nh÷ng ng−êi hÕt lßng v× vua nh−ng l¹i chÞu mét kÕt côc th−¬ng t©m, ®ång thêi göi g¾m t©m sù cña chÝnh m×nh, kÕt thóc kh«ng m¬ −íc ®Õn t−¬ng lai. Cßn Thu d¹ l÷ hoµi ng©m chØ bµy tá t©m sù u hoµi n¬i ®Êt kh¸ch quª ng−êi cña nhµ th¬... KÕt cÊu khóc ng©m ®Çu thÕ kû XIX cã Ýt nhiÒu thay ®æi ë mét hai t¸c phÈm nh»m phôc vô tèt cho viÖc thÓ hiÖn con ng−êi trong t¸c phÈm. §ã lµ ng−êi ®ang bÕ t¾c trong hoµn c¶nh hiÖn t¹i. ViÖc hiÓu rÊt râ thùc t¹i ®· kh«ng cho phÐp hä cã thÓ h−íng tíi t−¬ng lai, nhÊt lµ t−¬ng lai ®Ñp nh− qu¸ khø ®· tõng qua nh− ë çc ng©m khóc tr−íc vµ cïng thêi.

ThÓ çch trong ng©m khóc thÕ kû XIX gÇn nh− kh«ng cã g× thay ®æi so víi ng©m khóc thÕ kû tr−íc. ChØ riªng Hoµi cæ khóc cã mét biÕn ®æi nhá lµ: xen vµo gi÷a çc dßng song thÊt lôc b¸t t¸m dßng th¬ lôc b¸t nh»m phôc vô ý ®å nghÖ thuËt cña t¸c gi¶. Khi nhµ th¬ thÓ hiÖn nçi lßng dµn tr¶i nhÑ nhµng, Ýt thay ®æi, «ng ®· dïng thÓ th¬ lôc b¸t víi ©m ®iÖu ®Òu ®Òu. Sù biÕn ®æi nµy b¸o hiÖu sù chuyÓn ®æi cña ng©m khóc ë giai ®o¹n sau. VÇn nhÞp trong ba khóc ng©m ®Çu thÕ kû vÉn ®−îc duy tr× theo nÒ nÕp nh− thÕ kû tr−íc. NghÖ thuËt −íc lÖ, t−îng tr−ng còng vËy. Trõ Thu d¹ l÷ hoµi ng©m, hai khóc ng©m Tù t×nh khóc vµ Hoµi cæ khóc ®Òu sö dông nhiÒu ®iÓn, vËn dông thµnh c«ng çc ®iÓn vµo viÖc thÓ hiÖn t©m tr¹ng nh©n vËt tr÷ t×nh.

Nh÷ng con sè thèng kª cïng víi c¶m nhËn chung cho thÊy, theo thêi gian, ng«n ng÷ ViÖt cã mÆt t¨ng lªn trong çc khóc ng©m. Nã võa diÔn t¶ s©u s¾c t©m tr¹ng nh©n vËt tr÷ t×nh võa gióp ng−êi ViÖt dÔ ®ång c¶m víi t©m tr¹ng nh©n vËt. §Æc biÖt, ta kh«ng thÓ kh«ng nãi tíi hÖ thång tõ ng÷ thuéc tr−êng nghÜa “buån”, “®au” ®−îc sö dông réng r·i trong çc khóc ng©m diÔn t¶ nçi ®au buån v« h¹n, vêi vîi, ®Çy tr¨n trë cña nh©n vËt tr÷ t×nh. Còng nh− giai ®o¹n tr−íc, çc t¸c gi¶ Ýt sö dông thµnh ng÷,

16

ca dao trong t¸c phÈm cña m×nh. KÕt qu¶ kh¶o s¸t çc khóc ng©m cho thÊy, so víi ng©m khóc giai ®o¹n tr−íc, sè l−îng c©u c¶m th¸n ®−îc sö dông gi¶m ®i, cßn c©u nghi vÊn ®−îc sö dông t¨ng lªn. Ph¶i ch¨ng, tõ trong tét cïng nçi ®au, con ng−êi cã ý thøc h¬n vÒ nguyªn nh©n nh÷ng ngang tr¸i ë ®êi. Hä tr¨n trë ®−a ra nh÷ng c©u hái mong t×m ra mét lêi gi¶i ®¸p cho sè phËn nh−ng cuèi cïng ®Òu bÊt lùc. Ng©m khóc giai ®o¹n nµy sö dông ®¾c dông çc tõ l¸y vµ thu ®−îc thµnh c«ng ®¸ng kÓ trong viÖc t¶ t×nh, t¶ c¶nh.

2.3. Mét sè dÊu hiÖu t¶n m¹n vÒ sù khñng ho¶ng ng©m khóc nöa cuèi thÕ kû XIX

2.3.1. Nhãm nh©n vËt tr÷ t×nh lµ n÷ - sù tiÕp nèi dßng m¹ch nh©n vËt tr÷ t×nh thÕ kû tr−íc

Thuéc vÒ nhãm nµy cã Qu¶ phô ng©m vµ BÇn n÷ th¸n. Qu¶ phô ng©m ghi l¹i t©m sù cña ng−êi phô n÷ cã chång ®· mÊt. §ã lµ nçi buån s©u s¾c, c« ®¬n, v× kh«ng ®−îc h¹nh phóc vµ quyÕt t©m thñ tiÕt víi chång. BÇn n÷ th¸n mang ®Õn cho ng©m khóc mét lo¹i h×nh nh©n vËt tr÷ t×nh míi: ng−êi thiÕu n÷ nghÌo. BÇn n÷ th¸n lµ lêi than cña c« g¸i cã tµi s¾c, nÕt na, nh−ng v× nghÌo ch−a t×m ®−îc ng−êi chång xøng ®¸ng. Ng©m khóc tiÕp tôc dßng m¹ch v¨n häc thÕ kû tr−íc, thÓ hiÖn m¬ −íc chÝnh ®¸ng cña ng−êi phô n÷ vÒ cuéc sèng løa ®«i trän vÑn, h¹nh phóc. Hä cÊt lêi than khi m×nh bÞ mÊt ®i hoÆc ch−a cã t×nh yªu, h¹nh phóc, ®ång thêi thÓ hiÖn nÐt ®Ñp truyÒn thèng cña ng−êi phô n÷ ViÖt Nam. NÕu tr−íc ®©y, tiÕng nãi cña nh©n vËt tr÷ t×nh lµ çc nh©n vËt thuéc tÇng líp trªn trong x· héi, th× nh©n vËt n÷ trong ng©m khóc thÕ kû XIX lµ nh÷ng ng−êi b×nh d©n. Sù chuyÓn h−íng cña nh©n vËt tr÷ t×nh cã ý nghÜa: ®−a tiÕng nãi b×nh d©n vµo v¨n häc, nh−ng mÆt kh¸c còng cã h¹n chÕ. Ng©m khóc cã tÝnh chÊt cao quý, b¸c häc, tiÕng nãi b×nh d©n phÇn nµo gi¶m tÝnh chÊt ®ã cña thÓ lo¹i, b¸o hiÖu sù ®i xuèng cña thÓ lo¹i. Nh©n vËt tr÷ t×nh bÞ chi phèi bëi thÕ giíi quan t¸c gi¶. T¸c gi¶ Qu¶ phô ng©m vµ BÇn n÷ th¸n nhiÒu kh¶ n¨ng thuéc vÒ tÇng líp nho sÜ líp d−íi (thÓ hiÖn qua chñ ®Ò, lêi v¨n nghÖ thuËt... sÏ nãi râ trong nh÷ng phÇn sau).

2.3.2. M« pháng kÕt cÊu vµ nghÖ thuËt tù t×nh KÕt cÊu Qu¶ phô ng©m cã nhiÒu ®o¹n m« pháng Ai t− v·n. Qu¶ phô

ng©m sö dông mét sè m« tÝp cña Chinh phô ng©m. §iÒu ®¸ng nãi ë Qu¶ phô ng©m lµ nhµ th¬ viÕt vÒ hoµn c¶nh, c«ng viÖc ng−êi qu¶ phô mét çch ch©n thùc. Nh÷ng viÖc lµm cña nµng hoµn toµn hîp víi mét ng−êi phô n÷

17

b×nh d©n. BÇn n÷ th¸n cã kÕt cÊu gÇn víi Cung o¸n ng©m khóc. T¸c gi¶ BÇn n÷ th¸n ®· khÐo lÐo vËn dông m« h×nh Cung o¸n ng©m khóc ®Ó ph« diÔn thÕ giíi t©m tr¹ng ®Çy phøc t¹p cña ng−êi thiÕu n÷ xinh ®Ñp, cã tµi nh−ng lËn ®Ën t×nh duyªn v× mét nçi nghÌo. KÕt cÊu BÇn n÷ th¸n ch−a chÆt chÏ, lµm diÔn biÕn t¸c phÈm thiÕu tù nhiªn. BÇn n÷ th¸n còng m« pháng m« h×nh kÕt cÊu tr«ng bèn bÒ nh− trong Chinh phô ng©m. NghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt tr÷ t×nh còng nh− giai ®o¹n tr−íc.

2.3.3. ThÓ thøc vµ lêi v¨n nghÖ thuËt Kh¶o s¸t, thèng kª cho thÊy Qu¶ phô ng©m dïng 29 c©u nghi vÊn

chiÕm xÊp xØ 14,2%; 38 c©u c¶m chiÕm 10,8%; BÇn n÷ th¸n dïng 14 c©u nghi vÊn chiÕm 6,5% vµ 22 c©u c¶m th¸n chiÕm 10,2%. Çc t¸c gi¶ sö dông c©u nghi vÊn vµo hai môc ®Ých chÝnh: truy t×m nguyªn nh©n nçi bÊt h¹nh cña nh©n vËt tr÷ t×nh vµ kh¾c s©u thªm nh÷ng t©m tr¹ng sÇu muén, rÇu rÜ cña hä, ®èi lËp qu¸ khø h¹nh phóc víi thùc t¹i ®au lßng. C©u c¶m tËp trung thÓ hiÖn nçi th−¬ng th©n. NÐt kh¸c biÖt cña Qu¶ phô ng©m lµ dïng nhiÒu c©u cÇu khiÕn, c©u kh¼ng ®Þnh nãi lªn quyÕt t©m ë vËy thê chång cña ng−êi qu¶ phô víi chång. Bªn c¹nh viÖc sö dông phong phó çc kiÓu c©u nghi vÊn, c©u c¶m th¸n, t¸c gi¶ cßn sö dông thµnh c«ng ®iÖp ng÷. §iÖp ng÷ kh«ng chØ t¹o nh¹c tÝnh mµ cßn kh¾c ho¹ thªm s©u s¾c thÕ giíi t©m tr¹ng cña nh©n vËt tr÷ t×nh.

ViÖc sö dông ®iÓn tÝch, ®iÓn cè trong hai khóc ng©m kh«ng ®Òu. Trong Qu¶ phô ng©m, l−îng ®iÓn tÝch, ®iÓn cè, lÊy ý ®· gi¶m ®i ®¸ng kÓ, nh−ng d−êng nh− kh«ng gi¶m ë BÇn n÷ th¸n. Çc t¸c gi¶ th−êng dông ®iÓn quen thuéc trong nh÷ng khóc ng©m tr−íc. Song song víi viÖc gi¶m dông ®iÓn, t¸c gi¶ Qu¶ phô ng©m t¨ng sè l−îng dïng thµnh ng÷, ca dao lªn... Tõ l¸y kh«ng xuÊt hiÖn nhiÒu nh− nh÷ng khóc ng©m thÕ kû XVIII, nh−ng nhiÒu h¬n so víi Thu d¹ l÷ hoµi ng©m vµ Hoµi cæ khóc. Qu¶ phô ng©m dïng 53 tõ chiÕm 19,8%, BÇn n÷ th¸n dïng 41 tõ chiÕm 19%, diÔn t¶ sinh ®éng nhiÒu s¾c th¸i t©m tr¹ng cña nh©n vËt tr÷ t×nh.

Hai khóc ng©m nµy Ýt sö dông çc biÖn ph¸p tu tõ nghÖ thuËt, ng«n ng÷ kh«ng ®−îc trau chuèt, bãng bÈy nh− tr−íc. BÇn n÷ th¸n m« pháng v¨n çch cña çc t¸c phÈm tr−íc. Ng−êi ®äc sÏ thÊy nhiÒu dßng th¬ gièng Cung o¸n ng©m khóc (t¸m dßng), hay Chinh phô ng©m khóc (mét dßng), thËm chÝ c¶ §o¹n tr−êng t©n thanh (mét dßng). Çch ng¾t nhÞp kh«ng cã g× ®¸ng nãi, song gieo vÇn ë hai khóc ng©m nµy dÔ d·i h¬n so víi çc khóc ng©m tr−íc lµm gi¶m gi¸ trÞ nghÖ thuËt cña t¸c phÈm.

18

Ch−¬ng 3

Sù thÓ hiÖn ph−¬ng thøc ng©m khóc nöa ®Çu thÕ kû XX

3.1. DiÖn m¹o ng©m khóc nöa ®Çu thÕ kû XX ThÓ lo¹i ng©m khóc bÞ thay thÕ vµo kho¶ng nöa ®Çu thÕ kû XX. Giai

®o¹n nµy Ýt t¸c phÈm s¾c s¶o nh− ë giai ®o¹n tr−íc. §a sè m« pháng khóc ng©m tr−íc nh− Chinh phu ng©m, Qu¶ phô ng©m,... Mét sè nhá cã néi dung míi. Nh©n vËt tr÷ t×nh ®a d¹ng, gåm c¶ nam vµ n÷, thuéc nhiÒu tÇng líp, cã thÓ chia thµnh hai nhãm chÝnh: nh©n vËt tr÷ t×nh nãi hé (t¸c gi¶ nhËp vai), nh©n vËt tr÷ t×nh lµ chÝnh t¸c gi¶ (nhµ th¬ tù viÕt vÒ m×nh). Hä cÊt tiÕng than buån, sÇu thèng thiÕt cho sè phËn hÈm hiu tr−íc mu«n nçi Ðo le cña nh©n t×nh thÕ th¸i.

Khóc ng©m song thÊt lôc b¸t nöa ®Çu thÕ kû XX xuÊt hiÖn biÕn thÓ. §iÒu ®ã thÓ hiÖn ë sù thay ®æi h×nh thøc ch¼ng h¹n sè ch÷ trong mét dßng th¬, thÓ thøc, çch ®Æt tiªu ®Ò,... nh− ThiÕu n÷ hoµi xu©n, Qu¸ xu©n khuª n÷ th¸n, Hµn sÜ th¸n...

3.2. Sù thÓ hiÖn nh©n vËt tr÷ t×nh trong ng©m khóc thÕ kû XX Chóng t«i chia nh©n vËt tr÷ t×nh thµnh nh÷ng nhãm nhá h¬n, ®Ó thÊy

m¹ch ph¸t triÓn cña ng©m khóc trong giai ®o¹n nµy. 3.2.1. Sù thÓ hiÖn nh©n vËt tr÷ t×nh theo xu h−íng tr−íc thÕ kû XX Bao gåm çc t¸c phÈm cã nh©n vËt tr÷ t×nh thÓ hiÖn t©m tr¹ng bi kÞch

cña con ng−êi ç nhan riªng t−. 3.2.1.1. Nh©n vËt tr÷ t×nh lµ n÷ Nh©n vËt tr÷ t×nh lµ thiÕu n÷ cã çc t¸c phÈm H−¬ng th«n n÷ th¸n,

Chinh phô d¹ tÜnh ng©m khóc, Lý ThÞ väng phu ng©m, Qu¸ xu©n n÷ th¸n, ThiÕu n÷ hoµi xu©n, Th− göi chång ch−a c−íi.... Nh©n vËt trong t¸c phÈm lµ nh©n vËt tr÷ t×nh nhËp vai - nh÷ng c« g¸i trÎ trung s«i næi, tù tin, tù hµo vÒ nhan s¾c, tµi n¨ng cña m×nh. V× vËy, hä mong t×m ®−îc ®Êng phu qu©n xøng ®«i ®Ó “kÕt tãc xe t¬”. Nµo ngê t×nh duyªn tr¾c trë... Hä cÊt lªn nçi ®au buån thèng thiÕt cña m×nh do ch−a cã ®−îc t×nh yªu, h¹nh phóc. Nh©n vËt tr÷ t×nh hy väng t−¬ng lai m×nh sÏ gÆp ®−îc ng−êi b¹n ®êi nh− ý. Tuy nhiªn, hy väng cña hä thËt mong manh, khã trë thµnh hiÖn thùc.

Khóc ng©m Tù t×nh cña T−¬ng Phè vµ Qu¶ phô ng©m cña Hoµng Thóc Khiªm béc b¹ch t©m sù cña nh÷ng ng−êi qu¶ phô. T©m tr¹ng xuyªn suèt hai thi phÈm lµ nçi buån s©u s¾c, c« ®¬n, v× kh«ng ®−îc h¹nh phóc vµ quyÕt ë vËy thê chång. Çc nh©n vËt phô n÷ ®Òu lµ cã s¾c, cã tµi bçng

19

nhiªn tai häa Ëp ®Õn “chia loan rÏ ph−îng” thµnh ®«i ng¶ ©m d−¬ng. Hä vËt v· khãc than. Nçi ®au th−¬ng, buån sÇu, ®au ®ín do lì dë t×nh duyªn d©ng trµo. Dï vËy, nh©n vËt tr÷ t×nh vÉn v−ît lªn hoµn c¶nh b»ng hy väng, b»ng quyÕt t©m. Mçi khóc ng©m ®Òu bµy tá kh¸t khao ch¸y báng vÒ cuéc sèng løa ®«i, h¹nh phóc ¸i ©n mét çch ch©n thµnh, tha thiÕt nhÊt. Khi h¹nh phóc kh«ng ®¹t ®−îc hoÆc kh«ng may bÞ mÊt ®i, con ng−êi ®au xãt triÒn miªn, lu«n hoµi niÖm qu¸ khø vµ mong mái h¹nh phóc sÏ ®Õn, dï biÕt, trªn thùc tÕ ®ã lµ ®iÒu kh«ng thÓ.

3.2.1.2. Nh©n vËt tr÷ t×nh lµ ng−êi chinh phu Nhãm nµy gåm Chinh phu ng©m vµ H¹ d¹ l÷ hoµi. C¶ hai ®−îc s¸ng

t¸c trªn c¬ së m« pháng b¶n diÔn N«m Chinh phô ng©m, cïng cÊt tiÕng than cho th©n phËn nh÷ng ng−êi chinh phu vÊt v¶ rong ruæi trªn ®−êng chinh chiÕn víi biÕt bao sÇu muén, th−¬ng nhí gia ®×nh, cha mÑ vî con vµ −íc mong ngµy sum häp. Bi kÞch cña ng−êi chinh phu chÝnh lµ mong −íc vÒ mét m¸i Êm gia ®×nh h¹nh phóc mµ ch−a thÓ thµnh hiÖn thùc. H×nh t−îng ng−êi chinh phu lµ nh©n vËt míi trong thÓ lo¹i ng©m khóc, më réng ®èi t−îng ph¶n ¸nh cho thÓ lo¹i.

3.2.1.3. Nh©n vËt tr÷ t×nh lµ nhµ nho Çc t¸c phÈm: Hµn nho th¸n, Hµn sÜ th¸n vµ ViÖt TiÕn ng©m khóc

thuéc nhãm nµy, trong ®ã, ViÖt TiÕn ng©m khóc cã nh©n vËt tr÷ t×nh lµ chÝnh t¸c gi¶. Çc khóc ng©m ®Òu ph¶n ¸nh t©m sù cña nh÷ng nhµ nho trong thêi ®iÓm Nho gi¸o cuèi mïa. Hä than cho nÒn v¨n ho¸ Nho gia vµ còng than cho chÝnh b¶n th©n m×nh sinh nhÇm thêi, Nho häc kh«ng cßn ®−îc coi träng, kh«ng gi÷ vai trß chÝnh thèng n÷a! Cã thÓ nãi ®©y lµ mét trong nh÷ng tiÕng nãi bi thiÕt nhÊt cña thêi ®¹i lóc bÊy giê. Tõ trong nçi ®au vÒ thÕ th¸i nh©n t×nh, ngoµi viÖc cÊt lªn nh÷ng lêi than ai o¸n, thèng thiÕt, xãt xa, sÇu tñi, mang ®Çy n−íc m¾t; hä cßn ®−a ra nh÷ng triÕt lÝ cña m×nh vÒ cuéc sèng.

3.2.2. Sù thÓ hiÖn nh©n vËt tr÷ t×nh theo xu h−íng míi Cã khi lêi than trong ng©m khóc lµ lêi than cña nh÷ng chÝ sÜ yªu n−íc

xuÊt hiÖn vµo kho¶ng ®Çu thÕ kû XX. T©m sù cña çc chiÕn sÜ çch m¹ng trÜu nÆng nçi buån, sÇu muén. Nçi buån Êy kh«ng xuÊt ph¸t tõ h¹nh phóc cña riªng nh©n vËt tr÷ t×nh, mµ g¾n víi nçi lo chung cho d©n téc, ®Êt n−íc. Nh©n vËt tr÷ t×nh lµ nh÷ng chÝ sÜ yªu n−íc cã t− t−ëng tiÕn bé, hiÓu thÕ n−íc, t×nh ®êi, nãi lªn lßng yªu n−íc. Hä kh«ng chØ nãi vÒ çi t«i nh− tr−íc, mµ cßn thÓ hiÖn “çi ta”. Cã ng−êi trong sè hä ®i theo tiÕng gäi cña ®Êt n−íc, lµm çch m¹ng. Thuéc vÒ nhãm nµy ta cã thÓ kÓ ®Õn: Hai ch÷

20

n−íc nhµ cña TrÇn TuÊn Kh¶i, Tï phô ng©m (khuyÕt danh), BiÖt xø tï ng©m cña Bïi H÷u Diªn, Xµ lim o¸n cña Vò V¨n C¶o.

Sè l−îng ng©m khóc nµy kh«ng nhiÒu vµ nãi chung, dung l−îng Ýt (do bÞ thÊt l¹c), chØ kho¶ng vµi chôc c©u tíi h¬n tr¨m c©u. Nh©n vËt tr÷ t×nh cã thÓ lµ n÷ song chñ yÕu lµ nam. Nh©n vËt tr÷ t×nh cã thÓ lµ chÝnh t¸c gi¶ hoÆc nhËp vai. Song hä ®· nãi ®−îc tinh thÇn yªu n−íc - tinh thÇn tiÕn bé nhÊt cña thêi ®¹i lóc bÊy giê. Nh©n vËt ®øng ra ng©m, o¸n chñ yÕu lµ t¸c gi¶ ®ang bÞ giam trong tï, chÞu sù tra tÊn cña kÎ thï. Bi kÞch cña ng−êi chiÕn sÜ çch m¹ng lµ: thiÕt tha cøu d©n, cøu n−íc song −íc nguyÖn Êy kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc. §ã lµ tiÕng nãi cã tÝnh thêi sù, tiªu biÓu cho tiÕng nãi yªu n−íc lóc bÊy giê.

3.3. Sù thÓ hiÖn h×nh thøc ng©m khóc nöa ®Çu thÕ kû XX 3.3.1. KÕt cÊu vµ thÓ thøc trong ng©m khóc nöa ®Çu thÕ kû XX Ph−¬ng thøc kÕt cÊu cña ng©m khóc çc thÕ kû tr−íc nh−: ®iÓm nh×n tõ

bªn trong nh©n vËt tr÷ t×nh, kÕt cÊu theo vßng xo¸y tr«n èc, liªn t−ëng, trïng ®iÖp vÉn tiÕp tôc ®−îc sö dông. ë ®©y cã nh÷ng t¸c phÈm m« pháng khóc ng©m hai thÕ kû tr−íc c¶ vÒ ý tø còng nh− çch hµnh v¨n.

Tr−íc nh÷ng thay ®æi lín vÒ hoµn c¶nh lÞch sö, kÐo theo sù biÕn ®æi nhiÒu mÆt trong ®êi sèng, t− duy nghÖ thuËt Ýt nhiÒu biÕn chuyÓn. Ng©m khóc vËn ®éng t×m ph−¬ng thøc thÓ hiÖn míi, chñ yÕu vÒ thÓ thøc. Bªn c¹nh nh÷ng c©u th¬ song thÊt lôc b¸t, cã xen kÏ nh÷ng c©u lôc b¸t, bµi th¬ thÊt ng«n b¸t có §−êng luËt, ®iÖu h¸t sa m¹c... §iÖu h¸t sa m¹c cã sè c©u dµi ng¾n kh¸c nhau, kh«ng b¾t buéc vÒ vÇn vµ nhÞp. Çc nhµ th¬ cã ý thøc miªu t¶ t©m tr¹ng nh©n vËt trong nh÷ng kh«ng gian kh¸c nhau, hoÆc qua

bèn mïa vµ thÓ hiÖn thµnh çc môc. ý t−ëng ®ã kh«ng míi, hä s¸ng t¹o tõ kiÓu kÕt cÊu tr«ng bèn bÒ cña Chinh phô ng©m, Ai t− v·n..., song sù thay ®æi ë chç dung l−îng cña tõng môc kh¸ dµi. Nh÷ng cè g¾ng thay ®æi cña ng©m khóc ®Çu thÕ kû XX d−êng nh− kh«ng t¹o ®−îc “uy tÝn” trªn v¨n ®µn l¾m. Trong sù chuyÓn h−íng t×m ph−¬ng thøc thÓ hiÖn míi cho phï hîp víi xu thÕ chung cña thêi ®¹i c¶ vÒ néi dung vµ h×nh thøc, ng©m khóc kh«ng thµnh c«ng.

Trong thêi ®¹i míi, sù du nhËp cña v¨n ho¸, v¨n häc ph−¬ng T©y, líp trÝ thøc míi T©y ho¸, sù phæ biÕn réng r·i cña ch÷ quèc ng÷, thÞ hiÕu c«ng chóng Ýt nhiÒu thay ®æi... ¶nh h−ëng tíi sù ph¸t triÓn cña v¨n häc n−íc ta. Ph−¬ng thøc s¸ng t¸c trung ®¹i dÇn dÇn kh«ng cßn phï hîp n÷a. Th¬ míi chiÕm −u thÕ trªn v¨n ®µn. Nãi chung, çc thÓ th¬ s¸ng t¸c theo thi ph¸p trung ®¹i trong ®ã cã ng©m khóc vÉn xuÊt hiÖn nh−ng trong thêi “nho tµn

21

v¨n Õ” Êy, nã kh«ng ®−îc “hoan nghªnh” nh− tr−íc. Ng©m khóc bÞ thay thÕ bëi çc thÓ lo¹i kh¸c.

3.3.2. DiÔn ®¹t tù t×nh vµ lêi v¨n nghÖ thuËt trong ng©m khóc nöa ®Çu thÕ kû XX

Khóc ng©m nöa ®Çu thÕ kû XX cã sù m« pháng c¶ vÒ ý t−ëng vµ çch hµnh v¨n. Ng©m khóc thÕ kû XX tiÕp tôc ph¸t huy çch miªu t¶ t©m tr¹ng cña ng©m khóc giai ®o¹n tr−íc.

ChÞu ¶nh h−ëng çc khóc ng©m giai ®o¹n tr−íc, c©u hái tu tõ, c©u c¶m th¸n ®−îc dïng ®Ó thÓ hiÖn nh÷ng th¾c m¾c vÒ sè phËn long ®ong cña nh©n vËt tr÷ t×nh. C©u c¶m víi së tr−êng biÓu hiÖn trùc tiÕp t×nh c¶m cña nã ®· diÔn t¶ thµnh c«ng t©m tr¹ng ch¸n ng¸n ®Õn tét ®é cña nhµ nho tr−íc cuéc ®êi, tr−íc nh©n t×nh thÕ th¸i v× tiÒn, v× ®¹o ®øc xuèng cÊp, con ng−êi kh«ng cßn chót nh©n phÈm nµo. Cã khi, c©u c¶m ®−îc dïng liªn tiÕp biÓu hiÖn nçi buån s©u s¾c.

TØ lÖ dïng ®iÓn trong çc khóc ng©m nöa ®Çu thÕ kû XX cho thÊy: viÖc dïng ®iÓn cã xu h−íng gi¶m dÇn. Çc ®iÓn hÇu nh− còng gièng çc ®iÓn mµ khóc ng©m giai ®o¹n tr−íc hay sö dông, Ýt cã ®iÓn míi. Ng−îc l¹i, çc yÕu tè thuÇn ViÖt ®−îc dïng réng r·i h¬n. Çc nhµ th¬ ®−a vµo thi phÈm nhiÒu thµnh ng÷ gióp t¸c phÈm gÇn gòi víi ®«ng ®¶o nh©n d©n. §a sè, khóc ng©m giai ®o¹n nµy Ýt dïng tõ l¸y h¬n giai ®o¹n ®Çu (thÕ kû XVIII). Çch gieo vÇn ®¬n gi¶n, dÔ d·i. Ng«n ng÷ çc khóc ng©m giai ®o¹n nµy nãi chung kÐm tinh tÕ, nh· luyÖn nh− khóc ng©m hai giai ®o¹n tr−íc, cã xu h−íng d©n gian ho¸. §ã lµ dÊu hiÖu thÓ hiÖn sù ®i xuèng cña thÓ lo¹i.

3.4. Ng©m khóc nöa ®Çu thÕ kû XX trong qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i hãa v¨n häc d©n téc

Trong hoµn c¶nh míi cña ®Êt n−íc, v¨n häc buéc ph¶i chuyÓn biÕn ®¸p øng yªu cÇu míi cña lÞch sö. ThÞ hiÕu c«ng chóng dÇn thay ®æi còng lµ nguyªn nh©n lµm cho v¨n häc thay ®æi. Mét sè thÓ lo¹i míi chÞu ¶nh h−ëng cña v¨n häc ph−¬ng T©y ra ®êi. Mét vµi thÓ lo¹i v¨n häc s¸ng t¸c d−íi ý thøc hÖ trung ®¹i xuÊt hiÖn Ýt dÇn trong ®ã cã ng©m khóc. B¶n th©n nh÷ng thÓ lo¹i nµy còng cè g¾ng “lµm míi” m×nh. Ng©m khóc còng cã nh÷ng ®æi thay nhÊt ®Þnh ®Ó phï hîp víi yªu cÇu míi cña thêi ®¹i, song ch−a c¶i thiÖn ®−îc t×nh h×nh. Ng©m khóc ®i vµo khñng ho¶ng vµ bÞ thay thÕ bëi çc thÓ lo¹i hiÖn ®¹i kh¸c. Khóc ng©m song thÊt lôc b¸t n»m trong sù vËn ®éng chung cña çc thÓ lo¹i v¨n häc trung ®¹i nãi chung.

22

kÕt luËn

1. Ng©m khóc ra ®êi kh«ng chØ lµ s¶n phÈm cña mét thêi kú lÞch sö mµ cßn lµ kÕt tinh sù ph¸t triÓn cña v¨n häc trªn çc lÜnh vùc ng«n ng÷, thÓ th¬ song thÊt lôc b¸t vµ çch thøc miªu t¶ néi t©m nh©n vËt. §ång thêi, thÓ th¬ nµy còng ra ®êi trªn c¬ së ph¶n ¸nh nçi ®au buån v« h¹n cña con ng−êi th«ng qua th©n phËn ng−êi phô n÷. V× vËy, khóc ng©m thµnh c«ng nhÊt lµ nh÷ng khóc ng©m viÕt vÒ phô n÷.

Ng©m khóc lµ thÓ lo¹i chuyªn diÔn t¶ t©m tr¹ng bi th−¬ng cña nh©n vËt tr÷ t×nh b»ng thÓ th¬ thÝch hîp song thÊt lôc b¸t. ThÓ lo¹i ®· nãi ®−îc mét trong nh÷ng vÊn ®Ò nh©n b¶n nhÊt: t×nh yªu, h¹nh phóc, quyÒn sèng cña con ng−êi b»ng mét thÓ th¬ giµu nh¹c tÝnh, ©m ®iÖu rÐo r¾t, trÇm bæng.

2. Sù thay ®æi cña ng©m khóc tr−íc hÕt ë nh©n vËt tr÷ t×nh trong khóc ng©m. H×nh t−îng nh©n vËt tr÷ t×nh cã b−íc chuyÓn nhÞp nhµng: tõ nh©n vËt tr÷ t×nh nhËp vai sang nh©n vËt tr÷ t×nh lµ t¸c gi¶, tõ nh©n vËt tr÷ t×nh lµ n÷ ®Õn nh©n vËt tr÷ t×nh lµ nam, tõ ng−êi phô n÷ quyÒn quý ®Õn phô n÷ b×nh d©n, c« g¸i nghÌo, th«n n÷..., tõ ng−êi d©n xuÊt th©n tõ dßng dâi quan l¹i nh−ng bÞ oan ®Õn nh÷ng hµn sÜ, nho sÜ nghÌo, chiÕn sÜ çch m¹ng... Sù tiÕp nèi tõ nh©n vËt tr÷ t×nh lµ t¸c gi¶ nhËp vai (b¶n diÔn N«m Chinh phô ng©m), ®Õn nh©n vËt tr÷ t×nh l−ìng vai (Cung o¸n ng©m khóc) vµ nh©n vËt tr÷ t×nh chÝnh lµ t¸c gi¶ (Ai t− v·n). Ngay ë giai ®o¹n ®Çu khóc ng©m song thÊt lôc b¸t ®· ph¸t triÓn, nhanh chãng chuyÓn “nãi hé” thµnh tù “nãi” vÒ m×nh. B−íc tiÕn nµy t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho v¨n häc ViÖt Nam chuyÓn tõ v¨n häc trung ®¹i sang v¨n häc hiÖn ®¹i.

Mçi khóc ng©m lµ lêi than dµi cña nh©n vËt tr÷ t×nh tr−íc nh÷ng bÊt h¹nh trong cuéc sèng. Nh©n vËt tr÷ t×nh trong çc khóc ng©m kh¸ phong phó, ®a d¹ng tiªu biÓu cho t©m tr¹ng cña nhiÒu tÇng líp trong x· héi tõ thÕ kû XVIII, ®Æc biÖt lµ cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX. XuÊt hiÖn vµo thêi ®iÓm nµo, khóc ng©m còng ph¶n ¸nh bi kÞch thêi ®¹i.

Víi nh©n vËt tr÷ t×nh trong khóc ng©m song thÊt lôc b¸t, con ng−êi ç nh©n xuÊt hiÖn t−¬ng ®èi râ nÐt, chñ yÕu qua chiÒu s©u t©m tr¹ng víi nh÷ng lo ©u, tr¨n trë, suy t−: h¹nh phóc ®Ých thùc lµ g×? C«ng danh hay h¹nh phóc løa ®«i? §Æt nh©n vËt tr÷ t×nh vµo hoµn c¶nh bÊt h¹nh, çc t¸c gi¶ h−íng ng−êi ®äc ®Õn kÕt luËn h¹nh phóc ®Ých thùc víi mçi ng−êi lµ h¹nh phóc løa ®«i mét çch thuyÕt phôc. LÇn ®Çu tiªn trong v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam, nh÷ng néi dung riªng t− ®−îc nãi lªn trùc tiÕp, thÊm thÝa b»ng nh÷ng trang th¬ dµi nh− thÕ.

Qua nh©n vËt tr÷ t×nh, quan niÖm cña çc t¸c gi¶ vÒ con ng−êi còng thay ®æi. Vµo thÕ kû XVIII, nh©n vËt tr÷ t×nh thuéc tÇng líp trªn. §Çu thÕ

23

kû XX, nh©n vËt tr÷ t×nh cã xu h−íng më réng ®èi t−îng ph¶n ¸nh vµ b×nh d©n hãa. Ng©m khóc thÓ hiÖn ®êi sèng t©m hån cña nh÷ng ng−êi thuéc tÇng líp thÊp trong x· héi nh− th«n n÷, c« g¸i nghÌo, anh hµn sÜ, nho sÜ..., nh÷ng ng−êi mang t− t−ëng tiªn tiÕn cña thêi ®¹i - chiÕn sÜ çch m¹ng. NÕu con ng−êi ë thÕ kû XVIII chñ yÕu quan t©m ®Õn h¹nh phóc ç nh©n, h¹nh phóc løa ®«i, thÕ kû XIX chó ý ®Õn viÖc minh oan, −íc m¬ h¹nh phóc gia ®×nh th× con ng−êi nöa ®Çu thÕ kû XX kh«ng chØ nãi lªn kh¸t khao h¹nh phóc løa ®«i mµ cßn ®Ò cËp ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò x· héi.

3. LuËn ¸n tr×nh bµy mét sè ®Æc tr−ng nghÖ thuËt kh¸c cña ng©m khóc thuéc çc vÊn ®Ò kÕt cÊu, nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt tr÷ t×nh, nghÖ thuËt −íc lÖ t−îng tr−ng, lêi v¨n nghÖ thuËt trªn çc “chÆng ®−êng” cña chóng. Nh÷ng ph−¬ng thøc nghÖ thuËt nµy ®· trë thµnh m« h×nh tõ thÕ kû XVIII. Khóc ng©m nh÷ng thÕ kû sau thay ®æi Ýt nhiÒu ë mÆt nµy hay mÆt kh¸c theo nhu cÇu thÓ hiÖn néi dung cña tõng t¸c phÈm. T¸c gi¶ luËn ¸n ®· tr×nh bµy çch thøc x©y dùng t©m tr¹ng nh©n vËt, nhÊt lµ t©m tr¹ng ®au khæ, buån sÇu triÒn miªn. §Æt ng©m khóc trong mèi quan hÖ víi t¸c phÈm v¨n häc kh¸c, ng−êi viÕt chØ ra nh÷ng ®ãng gãp cña thÓ lo¹i nµy víi nghÖ thuËt x©y dùng t©m tr¹ng. T¸c gi¶ dïng phÐp liªn t−ëng, t−ëng t−îng, so s¸nh, ®èi chiÕu hiÖn t¹i - qu¸ khø, hiÖn t¹i - t−¬ng lai... ®Ó nh©n vËt tr¶i lßng m×nh trªn nh÷ng dßng th¬. T¸c gi¶ tr÷ t×nh b»ng çch t¶ m×nh nh− mét chñ thÓ tr÷ t×nh (kÓ lÓ thÕ giíi t©m tr¹ng cña m×nh), kÕt hîp víi miªu t¶ hµnh ®éng, cö chØ, d¸ng vÎ cña m×nh... (tù nh×n m×nh nh− mét kh¸ch thÓ ®Ó t¶). Nhê vËy, thÕ giíi t©m tr¹ng nh©n vËt tr÷ t×nh ®−îc ph« diÔn ë nhiÒu s¾c th¸i, nhiÒu cung bËc t×nh c¶m. S¾c th¸i t×nh c¶m nµo còng sinh ®éng, cã biÕn ®æi, chø kh«ng trïng lÆp ®¬n ®iÖu.

KÕt cÊu t¸c phÈm th−êng ®i theo vßng xo¸y tr«n èc, do ®ã, t©m tr¹ng buån sÇu cña nh©n vËt tr÷ t×nh ®−îc xo¸y s©u, tr¶i ra nhiÒu s¾c th¸i råi ®äng l¹i s©u s¾c ë nçi xãt xa, ®au ®ín. §ång thêi t¸c gi¶ sö dông phÐp kÕt cÊu trïng ®iÖp trong tõng ®o¹n th¬, khæ th¬, dßng th¬... võa gãp phÇn t¹o nh¹c ®iÖu rÐo r¾t cho t¸c phÈm võa kh¾c s©u t©m tr¹ng quÈn quanh, bÕ t¾c cña con ng−êi, lµm cho nçi buån cø v−¬ng vÊn, trë ®i trë l¹i, kÐo dµi kh«ng døt. M« h×nh kÕt cÊu thay ®æi trong mét vµi t¸c phÈm song kh«ng ®¸ng kÓ nh»m thÓ hiÖn néi dung t¸c phÈm tèt nhÊt.

Lêi v¨n nghÖ thuËt trong nh÷ng khóc ng©m thÕ kû XVIII, ®Çu thÕ kû XIX trong s¸ng, trau chuèt. Líp tõ thuéc tr−êng nghÜa chØ nçi buån nh−: “buån”, “ng¸n”, “sÇu”, “®au ®ín”, “th−¬ng”, “bi” cø trë ®i trë l¹i trong çc khóc ng©m lµm thµnh nçi buån da diÕt, dai d¼ng kh«ng ngu«i. Çc nhµ th¬ l¹i sö dông thµnh c«ng tõ l¸y ®Ó kh¾c ho¹ s©u s¾c t©m tr¹ng nh©n vËt. Ng©m khóc dïng ®a d¹ng çc kiÓu ®iÖp ng÷ vßng trßn, lÆp ®Çu c©u, gi÷a

24

c©u… t¹o nh¹c tÝnh cho t¸c phÈm, cã t¸c dông kh¾c s©u ®iÒu cÇn diÔn t¶. ViÖc sö dông ®iÓn tÝch, ®iÓn cè, lÊy ý gi¶m dÇn theo thêi gian. §Õn nöa ®Çu thÕ kû XX, mçi t¸c phÈm chØ cßn dïng mét, hai ®iÓn. Tµi n¨ng cña çc t¸c gi¶ lµ dïng ®iÓn nhiÒu nh−ng nhiÒu ®iÓn ®−îc ViÖt ho¸, ®−îc sö dông ®óng chç gióp chóng ph¸t huy t¸c dông tèi ®a, gióp c©u th¬ sóc tÝch, diÔn t¶ nh÷ng ®iÒu khã nãi mét çch nhÑ nhµng, trang nh·. Ng−îc l¹i, sè dßng th¬ vËn dông thµnh ng÷, ca dao t¨ng dÇn lªn theo thêi gian cho thÊy t¸c gi¶ ng©m khóc cã ý thøc diÔn ®¹t gÇn víi v¨n häc b×nh d©n.

Lêi th¬ trong khóc ng©m ®Çu thÕ kû XX Ýt trau chuèt h¬n, nhiÒu dßng th¬ m« pháng nh−ng ch−a thËt hîp t×nh, hîp c¶nh, nhiÒu vÇn dïng cßn g−îng Ðp. §iÒu ®ã cho thÊy, ng©m khóc dÇn dÇn d©n d· h¬n, gi¶m tÝnh chÊt cao quý, b¸c häc, chÊt l−îng kÐm h¬n giai ®o¹n tr−íc. V× sao cã sù thay ®æi nµy? Tr−íc hÕt, cã lÏ ph¶i tÝnh ®Õn sù thay ®æi vÒ t¸c gi¶. T¸c gi¶ khóc ng©m thÕ kû XVIII, nöa ®Çu thÕ kû XIX lµ nh÷ng nhµ nho uyªn b¸c nh− §Æng TrÇn C«n, §oµn ThÞ §iÓm, NguyÔn Gia ThiÒu, §inh NhËt ThËn... Hä s¸ng t¸c cã khi ®Ó göi g¾m tÊt c¶ t©m sù, nçi lßng cña m×nh nªn t×nh ý tha thiÕt vµ s©u s¾c, lêi th¬ ®Ñp ®Ï, trau chuèt c«ng phu. Khóc ng©m ®Çu thÕ kû XX, nhiÒu t¸c phÈm khuyÕt danh. Mét sè Ýt cã tªn t¸c gi¶ cho biÕt ng−êi s¸ng t¸c míi ®ç tó tµi nªn tr×nh ®é cßn h¹n chÕ. H¬n n÷a, hä s¸ng t¸c ng©m khóc lóc nµy d−êng nh− chØ ®Ó m« pháng, ®Ó “lµm v¨n”. V× vËy, ng©m khóc kh«ng cßn hay nh− nh÷ng t¸c phÈm thÕ kû tr−íc.

Vµo nöa ®Çu thÕ kû XX, nhiÒu ng©m khóc m« pháng ý tø vµ lêi th¬. Mét sè loay hoay ®i t×m ph−¬ng thøc thÓ hiÖn míi cho phï hîp víi yªu cÇu thêi ®¹i. ThÓ lo¹i ®i t×m kiÓu nh©n vËt tr÷ t×nh vµ ph−¬ng thøc thÓ hiÖn míi: thay ®æi çch ®Æt tiªu ®Ò, thªm vµo thÓ th¬ song thÊt lôc b¸t khóc h¸t sa m¹c hay lôc b¸t, th¬ §−êng luËt... t¹o nªn nh÷ng ng©m khóc biÕn thÓ. Nh−ng nh÷ng viÖc lµm ®ã kh«ng ®em l¹i thµnh c«ng. Trong hoµn c¶nh lÞch sö míi, còng gièng nhiÒu thÓ lo¹i v¨n häc trung ®¹i kh¸c, ng©m khóc gÇn nh− kh«ng cßn ®¸p øng ®−îc yªu cÇu cña thêi ®¹i, l©m vµo t×nh tr¹ng khñng ho¶ng, bÕ t¾c vµ bÞ thay thÕ.

4. LuËn ¸n ®· tr×nh bµy qu¸ tr×nh vËn ®éng cña ng©m khóc trong h¬n hai tr¨m n¨m. Ng©m khóc ®¹t tíi tr×nh ®é mÉu mùc, cæ ®iÓn sau ®ã tiÕp tôc duy tr×, dÇn dÇn d©n gian hãa, m« pháng, khñng ho¶ng, bÕ t¾c, nh−êng chç cho nh÷ng thÓ lo¹i kh¸c. Nh÷ng kÕt qu¶ t×m hiÓu trong luËn ¸n cho thÊy sù ph¸t triÓn t−¬ng ®èi chËm cña ng©m khóc.

5. LuËn ¸n cung cÊp mét sè ng©m khóc xuÊt hiÖn vµo cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX vµ mét sè khóc ng©m biÕn thÓ. Tõ ®ã, ng−êi ®äc cã mét çi nh×n bao qu¸t, ®Çy ®ñ h¬n vÒ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña thÓ lo¹i vèn ®−îc coi lµ hay vµ ®éc ®¸o song sè l−îng t¸c phÈm cßn h¹n chÕ.

Khóc ng©m song thÊt lôc b¸t Nh÷ng chÆng ® êng ph¸t triÓn ... filenh÷ng t¸c phÈm riªng...

Documents

Transcript of Khóc ng©m song thÊt lôc b¸t Nh÷ng chÆng ® êng ph¸t triÓn ... filenh÷ng t¸c phÈm riªng...