Jzyk fenicki brat bli niak hebrajskiego Phoenician language twin brother of Hebrew

Marcin Majewski

Uniwersytet Papieski Jana Pawa II w Krakowie

Publikacja w: Jzyk fenicki brat bliniak hebrajskiego, w: Sowo jego pono jak ogie (Syr 48,1). Ksiga Pamitkowa ku czci Ksidza Profesora Tadeusza Brzegowego, Tarnw Biblos 2011, s. 19-207.

Streszczenie: Fenicki i hebrajski klasyczny s jzykami bardzo zbli onymi. W artykule proponuj, by okre la je dialektami, gdy porwnujc fonetyk, morfologi, skadni i leksyk obu, mo emy doj do wniosku, e mamy do czynienia nie z dwoma r nymi jzykami, lecz dialektami jednego jzyka kananejskiego, jego dwoma rozwiniciami. Podobiestwa midzy biblijnym hebrajskim a fenickim wydaj zbyt du e, by okre la je jako odrbne jzyki, a kryterium porozumiewalno ci na pewno wiadczyoby na korzy u ycia w tym przypadku terminu dialekty. Przy studiowaniu jednego z nich porwnywanie z drugim jest wic bardzo u yteczne.

Summary: Phoenician and classical hebrew are very similar languages if one

compares phonetics, morphology, syntax, and vocabulary. We can conclude that this are not

two separate lenguages, but dialects of former canaanite language, its two parallel

developements. Therefore, in studying one of them, comparision with another is very useful.

Keywords: Phoenician language, Hebrew language, Phoenician alphabet, Phoenicia

2

Fenicja

Fenicja (gr. ) bya niewielkim, ale bardzo znaczcym ssiadem biblijnego Izraela, zajmujcym wski pas wschodniego wybrze a Morza rdziemnego na pnoc od Izraela. Nazwa kraju je li odrzuci si zwizek z egip. terminem fnhw pochodzi prawdopodobnie od gr. sowa (krwistoczerwony, purpurowy) ze wzgldu na fenicki handel z rekami tkanin purpurow1. enicjanie produkowali ze limaka purpurowego (murex trunculatus) rzadki i kosztowny barwnik do tkanin i ubra purpur. rube warstwy muszli tego limaka znaleziono w Sarepcie, Sydonie i Tyrze. Prcz lasw cedrowych i limaka purpurowego enicja nie posiadaa bogactw naturalnych. Mimo to bya jednym z najlepiej rozwinitych gospodarczo krajw staro ytno ci. Dlaczego enicjanie posiadali flot morsk, dziki ktrej rozwijali swe gwne rzemioso kupiectwo. Synli z eksportu towarw luksusowych, takich jak przedmioty wytapiane z metali czy szka (sztuk wytapiania przejli z giptu). Handlowali ko ci soniow, barwionymi tkaninami (sawna purpura tyryjska) i drzewem cedrowym. Na bardzo du skal prowadzili handel niewolnikami. Jako zapat uzyskiwali najcz ciej szlachetne kruszce, cynk, cyn, mied , ow. Cieszyli si opini doskonaych budowniczych statkw i miaych eglarzy, a tak e dobrych rzemie lnikw (w Biblii wznosili budowle dla Salomona). Pewn rol odgrywao te zaawansowane rolnictwo, czego przykadem mo e by stworzenie na stokach grskich tarasowego systemu uprawy sadw owocowych i winnic. Jednak grzyste uksztatowanie terenu oraz ekspansja asyryjska od ldu kazay im kierowa si bardziej w stron morza i niewtpliwie to okrty wojenne i statki handlowe byy najwikszym bogactwem enicji2.

enicjanie znani s z kilku wa nych wynalazkw kolonizacji (zakadania kolonii zamorskich w celach handlowych), wynalazku pienidza (posugiwania si kruszcem jako zapat za towary3), wynalazku alfabetu4 (pisma, ktre dao pocztek alfabetom hebrajskiemu,

1 C. Vandersleyen, Ltymologie de Phonix, Phnicien, w . Lipiski (red.), Phoenicia and the East

Mediterranean in the First Millenium B.C. Studia Phoenicia 5 (Orientalia Lovaniensia Analecta 90), Leuven: Uitgeverij Peeters 1987, s. 19-22; C. Astour, The Origin of the Term Canaan, Phoenician, and Purple, Journal of Near Eastern Studies 24 (1965), s. 346-350. Trwa dyskusja nad znaczeniem u ytego terminu, ktry oprcz koloru (czerwonopurpurowy, szkaratny) mo e oznacza palm daktylow, daktyla czy instrument muzyczny (lir).

2 Szerzej w: S. Moscati, wiat Fenicjan, tum. M. awlikowski, Warszawa PWN 196 J. Wolski, Historia powszechna Staroytno , Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1992; E. Fontan, Zarys cywilizacji fenickiej, w: A. Lemaire (red.), wiat Biblii, tum. B. Panek, Wrocaw-Warszawa-Krakw Ossolineum 2001, s. 218-220 . Niesioowski, M. Burdajewicz, Fenicjanie (Mitologie wiata), Warszawa Rzeczpospolita 2007; D. Baramki, Phoenicia and the Phoenicians, Beyrouth: ditions Khayats 1961; D.B. Harden, The Phoeniciens, Londres: Thames and Hudson 1962; M. Gras, P. Rouillard, J. Teixidor, LUnivers phnicien, Paris: Arthaud 1995.

3 Mwic ci lej Fenicjanie byli pierwszymi lud mi, ktrzy do zapaty za towar u ywali odpowiednio wywa onych kawakw zota i srebra (su ce im w tych czasach jako pienidze). Cho powszechnie uwa a si ich za wynalazcw pienidza, jednak ten po raz pierwszy pojawi si prawdopodobnie na terenie Lidii, Efezu i Argolidu, gdzie odkryto najstarsze monety (VII w. przed Chr.) stop zota i srebra oraz monety srebrne.

3

3 Jzyk fenicki brat bli niak hebrajskiego

greckiemu i aciskiemu i przyjo si w wiecie zachodnim) uwa ani s te za wynalazcw myda. Byli narodem najwikszych eglarzy i kupcw staro ytno ci. Znana bya powszechnie odwaga i przedsibiorczo enicjan, ktre skaniay ich do eglugi po otwartym oceanie i odkrywania nowych ldw. Herodot mwi np. o opyniciu przez nich Afryki (!), a autor biblijny o wyprawie po zoto do dalekiego kraju Ofir5. eniccy kupcy przemieszczali si po caym basenie Morza rdziemnego i poza nim. Zao yli swoje kolonie na wyspach Morza gejskiego, w recji, na pnocnych wybrze ach Afryki (np. synn Kartagin), na Sycylii, Korsyce i w Hiszpanii6. wnym punktem docelowym podr y handlowych by gipt.

Mwimy o enicji i enicjanach jako jednym kraju i narodzie, ale trzeba pamita, e w praktyce sami zainteresowani, cho utrzymywali ze sob cise zwizki, yli w miar niezale nych miastach-pastwach, pod wodz krlw lub szufetw, czyli wadcw, sdziw. Ani enicjanie, ani ich ssiedzi na Bliskim Wschodzie nie u ywali terminu enicja std trudno jest dokadnie okre li geograficzne i chronologiczne granice tego kraju. Fenicjanie sami siebie uwa ali si z Kananejczykw, nastpcw ludno ci, ktra mieszkaa w tym miejscu przed najazdem ludw morza i takimi rzeczywi cie byli. Nazywali siebie prawdopodobnie Chna lub Kena'ani (w jzyku akadyjskim Kinahana), czyli Kananejczycy. Nazwa Kanaan mo e pochodzi od sowa huryckiego, oznaczajcego purpur (kinahhu), co wizaoby j wa nie z enicjanami. Za zwizkiem tym przemawia te okre lenie w jzyku hebrajskim kenan (Kananejczycy), ktre przyjo wtrne znaczenie jako kupcy, handlarze. W tablicy narodw z Rdz 10 (Rdz 10,15-19) Sydon, ktra to nazwa zastpywaa w Biblii ca enicj, jest synem pierworodnym Kanaana7.

Jak postrzegali enicjan inni staro ytni, doskonale obrazuje barwny tekst proroka Ezechiela, ktry zwraca si do miasta Tyr

Tak mwi Pan Bg Tyrze, ty powiedzia Jestem okrtem o doskonaej pikno ci. W sercu morza s twoje granice, budowniczy nadali ci doskona pikno . Z cyprysw Seniru pobudowano wszystkie twoje krawdzie, brano cedry Libanu, by maszt ustawi na tobie. Z dbw Baszanu wykonano ci wiosa, pokad twj ozdobiono ko ci soniow, wykadan w drzewie cedrowym z wysp kittejskich. Bisior ozdobny z giptu stanowi twoje agle, by su y ci za bander. ioletowa i czerwona purpura z wysp lisza byy twoim nakryciem. Mieszkacy Sydonu i Arwadu su yli ci za wio larzy, mdrcy z Semeru byli u ciebie oni to byli twoimi eglarzami, a biegli w rzemio le starcy z ebal tam byli, aby naprawia twoje uszkodzenia.

4 A ci lej mwic jego udoskonalenia i rozpowszechnienia. 5 1 Krl 9,2 10,11 22,49. Kraina Ofir uto samiana jest w Biblii wa nie z najlepszej jako ci zotem,

por. np. Iz 13,12; Hi 22.24; 28,16; Ps 45,10; Syr 7,18. 6 T. oposzko, Tajemnice staroytnej eglugi, dask Wydawnictwo Morskie 19. 7 Inne dane zob. R. Liwak, Phnizien und Israel, w Theologische Realenzyklopdie, t. 26, Berlin

New York: W. de Gruyter 1996, s. 581.

4

Wszystkie morskie okrty zawijay do ciebie, aby prowadzi z tob handel (...). Tarszisz prowadzi z tob handel z powodu mnstwa twoich wszystkich bogactw. Srebro, elazo, cyn i ow dostarczano ci drog wymiany za twe towary. Jawan, Tubal i Meszek prowadzili z tob handel: dostarczajc za twe towary niewolnikw i wyroby z brzu. Z Bet-Togarma dostarczano ci drog wymiany za twe towary konie pocigowe, wierzchowce i muy. Mieszkacy Dedanu prowadzili z tob handel i niezliczone wyspy nale ay do twoich klientw. Dawali ci jako zapat ko soniow i drzewo hebanowe. dom prowadzi z tob handel z powodu mnogo ci twoich wyrobw dostarczano ci drog wymiany za twe towary kamienie szlachetne, purpur, r nobarwne tkaniny, bisior, korale i rubiny. Juda i kraj Izraela prowadzili z tob handel za twe towary dostarczali ci pszenic z Minnit, wosk i mid, i oliw, i balsam. Damaszek prowadzi z tob handel dziki mnogo ci twoich wyrobw i mnogo ci twego wszelakiego bogactwa wino z Chelbon i wen z Sachar w zamian ci dostarczano. Dan i Jawan poczwszy od Uzzal drog wymiany za twe towary dostarczay ci wyroby elazne, cynamon i trzcin. Dedan by dla ciebie dostawc czaprakw. Arabia i wszyscy ksi ta Kedaru byli kupcami dla ciebie, handlowali z tob owcami, baranami i kozami. Kupcy z Szeby i Rama prowadzili z tob handel dostarczali ci drog wymiany za twe towary najlepszy balsam oraz wszelkiego rodzaju drogie kamienie i zoto. Charan, Kanne, don, kupcy z Saby, Aszszur i Kilmad prowadzili z tob handel. Handlowali z tob bogatymi sukniami, paszczami z fioletowej purpury r nokolorowymi materiaami i dywanami tkanymi wielobarwnie, skrcanymi i mocnymi sznurami. Tym handlowali z tob. Okrtami z Tarszisz zwo ono do ciebie towary. Stae si wic bogatym i wielce sawnym w sercu mrz (Ez 27,3-9 i 12-25).

Posugujc si obrazem statku, jako alegorii Tyru, prorok zechiel wymienia czym i z kim prowadzili interesy handlowe mieszkacy miasta. Ta obrazowa wypowied ukazuje wielkie miasto fenickie, centrum lokalnego handlu, wyposa one w wielkie bogactwa i wszelkie dobra cywilizowanego wiata. Dalej jednak biegnie gwatowne oskar enie, ktre wiadczy o rozmiarach ekspansji na Morzu rdziemnym i wielkich aspiracjach fenickich

miast (Ez 27,26 2,19). O oskar eniach prorockich rzucanych na Tyr i Sydon powiemy jeszcze poni ej.

Z tego, co powiedzieli my i co uzupeni prorok zechiel wyania si obraz enicji, jako niewielkiej amfiktionii miast, lecz o du ym znaczeniu dla historii staro ytnej basenu Morza rdziemnego. Tym niemniej faktyczne znaczenie enicjan w staro ytno ci pozostaje kwesti dyskutowan i wbrew tym, ktrzy przeceniali rol tego narodu, pojawiay si gosy innych, ktrzy ograniczali wpywy enicji zwaszcza w stosunku do recji II tysiclecia8. Kwestie sporne wynikay w gwnej mierze z braku rde dla poznania najstarszej historii enicji, gdy materia ilustrujcy osignicia mieszkacw enicji w III i II tysicleciu

8 Zob. np. R. Dussaud, Lart. phnicien du Iie millnaire, Paris: P. Geuthner 1949.

5

5 Jzyk fenicki brat bli niak hebrajskiego

zachoway si jedynie w Byblos. Dzi w oparciu o szersz podstaw rdow ponawia si prby wykazania powa nego wpywu enicjan na wiat egejski.

Religia enicjan miaa charakter politeistyczny. Na czele panteonu bogw fenickich stali Baal i Asztarte bstwa dobrze znane z kart Biblii. Baal (Pan) lub raczej Baal-samin (Pan niebios) by wadc wszystkich bogw oraz najwy szym wadc i opiekunem enicjan. Baal, wbrew powszechnemu mniemaniu, jest nie tyle imieniem i nazw wasn, co ogln, rzeczownikiem pospolitym, ktra tak w jzyku fenickim, jak i w hebrajskim oznacza pan, wa ciciel, m . Ka de miasto fenickie miao swojego baala9. Na przykad baalem Sydonu by szmun10, bstwem czczonym w Tyrze by baal Melkart, a baalat (rodz. eski) Byblosu bya Asztarte. W caym Kanaanie przypisywano specjaln wadz nad okolicami, rzekami, lasami, a nawet studniami niewidzialnym bstwom, okre-lanym jako baale11.

Najwaniejsze fenickie miasta

Fenickie miasta-pastwa byy poo one gwnie w nadbrze nej strefie od Akko na poudniu do Arwad na pnocy, a wic na obszarze, ktrego zasadnicza cz nale y do dzisiejszego Libanu. Najwa niejszymi miastami enicji byy Byblos, Tyr, Sydon i Arwad staro ytne porty handlowe Kanaanu. Rozlege kontakty stawiay je w rzdzie kluczowych miast wschodniego wybrze a Morza rdziemnego. Wszystkie wielokrotnie wspominane s w Biblii.

9 Imi Baal (hebr. l[;B;) nale aoby wic uwa a za tytulatur (podobnie jak byo z lem), gdy mogo by u ywane w odniesieniu do r nych bogw zob. M. Majewski, Ugarit historia, religia, literatura, jzyk (skrypt), Krakw UPJP II 2010, s. 46-47; S. Cinal, Baal z Ugarit a inni bogowie burzy staroytnej Syrii i Palestyny (Rozprawy Habilitacyjne 321), Krakw Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego 199 s. 9-10; R. Dussand, Le vrai nom de Baal, Revue de LHistorie des Religions 113 (1936), s. 5-20.

10 Lub eska Aszera. Hebrajska forma jej imienia (hr'vea] rh) wielokrotnie spotykana jest w Biblii (przewa nie w l. mn. rt). Nazwa ta zwykle kojarzona jest z palem sakralnym czy stel witynn, jednak ugaryckie teksty dostarczyy rozstrzygajcego dowodu, e hebrajskarh oznaczaa nie tylko pal czy stel, ale i sam bogini kananejsk, ktrej pal by tylko kultycznym symbolem. Na terenie caego Kanaanu odkryto tysice figurek wotywnych Aszery, co wiadczy o jej ogromnej popularno ci (por. Wj 34,12n 2 Krl 1,10 passim). Jej kultycznym symbolem by pal bdcy stylizacj drzewa i std pal, potem stela w wityni (zob. 2 Krl 21, 23,6) staa si pomnikiem na cze tej bogini.

11 W mie cie Ugarit gwnym bstwem by Baal Hadad. Stare nazwy miejscowo ci zachowane w Biblii zawieraj niekiedy element teoforyczny rdzenia l[;B;: !A[m. l[;B; Baal-Meon (Lb 32,38); raeB. tl;[]B; Baalat-Beer (Joz 19,8); rm'T' l[;B; Baal-Tamar (Sdz 20,33) tak e Baal-Hanan, Baal-Chasor, Baal-ad. Poszczeglne miasta czciy Baala pod r nymi nazwami, np. tyrIB. l[;B; Baal-Berit u Sychemitw (Sdz ,33 9,4), rA[P. l[;B; Baal-Peor u Moabitw (Lb 25,3.5; Pwt 4,3), bWbz> l[;B; Baal-Zebub w Ekron (2 Krl 1,2-3.6.16). Tak e gry zwizane byy z kultem Baala !Amr>x, l[;B; Baal-Hermonu (Sdz 3,3; 1Krn 5,23), lm,r>K; Baal-Karmelu (1 Krl 18,20nn), !poc. l[;B; Baal-Sefon (Wj 14,2.9; Lb 33,7). Epigrafia starosemicka mwi tak e o Baalu Libanu.

6

Miasto Byblos, czyli staro ytne ebal (hebr. lb;G>, fen. Gebal czyt. D ebal)12, to port

sawny na dugo przed okresem fenickim. Historia tego wielkiego fenickiego o rodka handlowego siga VI tysiclecia przed Chr.13 Miasto pod nazw ebal trzy razy wymienione jest w Biblii (Joz 13,5 1 Krl 5,32 i z 2,9), dwa ostatnie teksty podkre laj zdolno ci rzemie lnicze ibeonitw. Jednym z gwnych bogactw miasta by papirus (gr. byblos), ktry sprowadzano tu z giptu. reccy handlarze, ktrzy cigali do ebal po w cenny materia pisarski, okre lali miasto sowem Byblos i std bierze si nowa nazwa nadana portowi. Std te pochodzi nazwa Biblia (l. mn. od biblion zwj papirusowy, ksiga). Miasto podobnie jak Ugarit i inne staro ytne porty Kanaanu przetrwao a do inwazji ludw morza ok. 1200 r. przed Chr. potem stracio na znaczeniu. To w Byblos, gdzie od 163 r. prowadzone s prace wykopaliskowe, znaleziono jedn z najstarszych inskrypcji spisanych alfabetycznym pismem fenickim (dugi grawer na sarkofagu krla Ahirama). Odkryto tu te ok. dziesiciu inskrypcji spisanych tajemniczym pismem pseudohieroglificznym14. Nie zachowao si jednak wiele pozostao ci z bogatej historii miasta, znanej ze rde pisanych.

Miasto Sydon (hebr. !Adyci, fen. Sidon), zbudowane na cyplu i poczon z nim wysp,

wielokrotnie wspominane jest w Biblii. Wraz z Tyrem czsto i co ciekawe w wyra nie pozytywnym kontek cie pojawia si w Nowym Testamencie15. Zao ony ju w trzecim tysicleciu przed Chr., Sydon by pod koniec II tysiclecia najwa niejszym spo rd miast fenickich zdaniem Homera pierwsz z fenickich metropolii16 posiadajcym najwiksz flot p niej jednak wikszy presti uzyska Tyr. Znaczenie miasta sprawiao, e pocztkowo nazw Sidon odnoszono do caej enicji, a mianem Sidonim (Sydoczycy) okre lano zamiennie Fenicjan (np. w eposach Homera czy w Biblii, por. Joz 13,4.6; Sdz 3,3; 10,12; 18,7

itp.). Sydon bra udzia w kilku dobrze znanych z Biblii antyasyryjskich koalicjach z

12 Inni: Gubal, Gebel. 13 J.-F. Salles, Byblos osiem tysicy lat historii, w: A. Lemaire (red.), wiat Biblii, tum. B. Panek,

Wrocaw-Warszawa-Krakw Ossolineum 2001, s. 212-215. 14 Inskrypcje te na podstawie danych archeologicznych datuje si na okres 150 1500 przed Chr. E.

Dhorme ustali, e jest to pismo sylabiczne i e zapisywano nim dawny jzyk kananejski. Jednak jego prba odczytania tego pisma nie zostaa uznana przez uczonych za udan i nie zostaa przyjta. Zdjcie pisma zob. np. w: Fenicjanie (Cywilizacje staro ytne 32), red. serii B. R. Zagrski, oprac. A. Leligdowicz, Pozna Polskie Media Amec.Com 1995, s. 14.

15 Np. Biada tobie, Korozain! Biada tobie, Betsaido! Bo gdyby w Tyrze i Sydonie dziay si cuda, ktre u was si dokonay, ju dawno w worze i w popiele by si nawrciy. Tote powiadam wam Tyrowi i Sydonowi lej bdzie w dzie sdu ni wam (Mt 11,21n). wangelista Marek wspomina, e mieszkacy Tyru i Sydonu cigali wraz z innymi, by sucha Jezusa (Mk 3, por. k 6,1) oraz, e Jezus przechodzi przez okolice Tyru i

Sydonu (np. Mk 7,24.31; por. Mt 15,21). W nieopodal Sydonu poo onej Sarepcie liasz wskrzesi syna wdowy, co Jezus przypomnia mieszkacom Nazaretu (k 4,26). w. Pawe mia w Sydonie przyjaci, ktrych odwiedza (Dz 2,3).

16 P. Wathelet, Les Phniciens et la tradition homrique, w: w: E. Gubel, E. Lipinski (red.), Studia Phoenicia (Orientalia Lovaniensia Analecta 90), Leuven: Uitgeverij Peeters 1983, s. 235-243.

7

7 Jzyk fenicki brat bli niak hebrajskiego

Izraelem, wobec ktrych mocno oponowa prorok Izajasz (por. np. Iz 231)17, jednak walka z Asyri tak dla enicjan, jak i dla Izraela skoczya si klsk. W ogle stosunki sydosko-izraelskie, czy szerzej fenicko-izraelskie, przez cay czas trwania krlestwa Izraela byy pokojowe, charakteryzoway si wsplnot interesw i intensywn wymian handlow (kraje o komplementarnych gospodarkach por. np. wymiana rzemie lnikw r nych fachw, wymiana ywno ci za cedry libaskie itp.)18. W skad staro ytnego Sydonu wchodzia, poo ona kilometr na poudnie, Sarepta Sydoska, znana z Biblii dziki opowiadaniu o liaszu i wdowie (1 Krl 1,9n k 4,26). Zabudowania sydoskie przetrway w dobrym stanie do naszych czasw, jednak nie da si przeprowadzi gruntownych bada archeologicznych, gdy wspczesne miasto znajduje si na tym samym miejscu.

Miasto-wyspa Tyr (hebr. rAc, fen. Cur, wspcze nie Sur) poo one byo na

przybrze nej skale o powierzchni ponad 50 hektarw std jego nazwa, ktra oznacza skaa i tworzyo kompleks ze swym ldowym odpowiednikiem Uszu (Stary Tyr). Le ao 35 km na poudnie od Sydonu i miao dwa porty pnocny (sydoski) i poudniowy (egipski). Poczynajc od X w. przed Chr., po spldrowaniu pobliskiego Sydonu, miasto zajo jego miejsce i stao si metropoli, kolonizujc odlege tereny Morza rdziemnego. Odtd byo gwnym o rodkiem handlowym enicji oraz centrum kultu Baala-Melkarta. Handel caego wiata skupia si w jego magazynach Tyr syn m.in. z produkcji rzadkiego rodzaju purpury

zwanej tyryjsk19.

Z miast fenickich najcz ciej wspominane jest w Biblii. Wysunite najbardziej na poudnie, umacniao swe wpywy nad pnocnym krlestwem Izraela. Hiram, krl tyryjski, ukada si z krlem Dawidem, a potem z Salomonem, jak rwny z rwnym i y z nimi w przyja ni. By gwnym dostarczycielem budulca oraz wykwalifikowanych rzemie lnikw najpierw na budow paacu Dawida, a potem na budow wityni jerozolimskiej (np. 1 Krl 5,15-25; 7,13-40). Std trudno tak naprawd odr ni architektur izraelsk X i IX w. przed Chr. od fenickiej z tego samego okresu20.

Z tyryjskich postaci wa nych dla Biblii, oprcz Hirama, wspomnie trzeba tak e Izebel, crk krla Tyru, Ittobaala (1 Krl 16,31), ktr po lubi izraelski krl Achab. Biblia

17 T. Brzegowy, Ksiga Izajasza. Rozdziay 1-12 (Nowy Komentarz Biblijny 22/1), Czstochowa

dycja witego Pawa 2010, s. 41-44. 18 Szerzej F. Briquel-Chatonnet, Les relations entre les cits de la cte phnicienne et les royaumes

dIsral et de Juda. Studia Phoenicia 12 (Orientalia Lovaniensia Analecta 46), Leuven: Uitgeverij Peeters 1992. 19 P. Rouillard, Tyr i miasta fenickie, w: A. Lemaire (red.), wiat Biblii, tum. B. Panek, Wrocaw-

Warszawa-Krakw Ossolineum 2001, s. 22-231; Tyr, w: Encyklopedia biblijna, red. P.J. Achtemeier, Warszawa: Vocatio 2004, s. 1294-1295; G. Bunnens, Tyr et la mer, w: E. Gubel, E. Lipinski (red.), Studia Phoenicia (Orientalia Lovaniensia Analecta 90), Leuven: Uitgeverij Peeters 1983, s. 7-22

20 C.H.J. De Geus, The Material Culture of Phoenicia and Israel, w . Lipiski (red.), Phoenicia and the Bible. Studia Phoenicia 11 (Orientalia Lovaniensia Analecta 44), Leuven: Uitgeverij Peeters 1991, s. 13.

8

opowiada szeroko o jej zgubnym wpywie na wiar Izraelitw. Pod wpywem Izebel Achab oddawa cz bstwom fenickim, wybudowano wityni Baala w Samarii (1 Krl 16,32), zbudowano Aszer, wymordowano prorokw JHWH i wprowadzono ekstatycznych prorokw Baala do pastwa pnocnego. Krlowa czyhaa tak e na ycie Eliasza21. Kontakty Izraela z miastami fenickimi to kontakty z miastami czczcymi Baala. Std tak liczne w Starym Testamencie, zwaszcza w ksigach prorockich, wyrocznie i mowy przeciw Tyrowi i Sydonowi (por. np. Iz 23; Jer 25,22; Ez 26-28; Am 1,9-10; Za 9,1-6). W przemowie

Ezechiela, ktrej fragment zacytowaem powy ej, Tyr jawi si jako miasto ambiwalentne z jednej strony centrum wymiany handlowej, rdo cywilizacji i bogactwa, a z drugiej miejsce zepsucia i bawochwalstwa, symbol dekadencji22.

Miasto-wyspa Arwad (hebr. dw"r>a;, fen. prawdopodobnie Aynook23, gr. ),

najwy ej poo one z fenickich miast (nie liczc Ugarit24), czterokrotnie wspominane jest w Biblii (Rdz 10,18; 1 Krn 1,16; Ez 27,8.11) oraz kilkukrotnie w listach z Tell Amarna (XVI w.

przed Chr.). W Starym Testamencie jest protoplast kananejskiego ludu Arwadytw. To wyspowe miasto utrzymywao naj ywsze stosunki z giptem i Syri i jak inne miasta fenickie yo z handlu. Utrzymywao dominacj nad pnocno-fenickimi miastami25, jak Sydon nad

poudniowymi, co potwierdza tablica narodw z Rdz 1026. Dokadnie na wprost Arwadu poo ona wyspa Cypr bya pierwsz przystani, pierwsz koloni i najliczniej odwiedzanym punktem nie tylko przez mieszkacw miasta, ale w ogle przez enicjan to na Cyprze odnaleziono najwiksz liczb fenickich inskrypcji. zechiel wychwala umiejtno ci eglarskie i wojskowe synw Arwadu, zacignitych w su b Tyrowi (z 2,). Na pnoc

21 Warto w tym kontek cie zwrci uwag na Psalm 45, ktry jest pikn za lubinow pie ni, napisan

na okazj lubu izraelskiego krla z ksi niczk tyryjsk (w. 13). By mo e chodzi o krla Salomona i jedn z jego cudzoziemskich on albo o krla Achaba i tyryjsk ksi niczk Izebel.

22 Rysuje si wic wyra ny kontrast w postrzeganiu miast fenickich w Starym i Nowym Testamencie. Podczas, gdy Stary Testament zwaszcza w wypowiedziach prorokw bardzo negatywnie ocenia te miasta, Nowy Testament stawia je za wzr wiary dla ydw (Mt 11,21n k 4,26).

23 Ch.R. Krahmalkow, A Phoenician-Punic Dictionary. Studia Phoenicia 15 (Orientalia Lovaniensia Analecta 90), Leuven: Uitgeverij Peeters en Departement Oosterse Studies 2000, s. 47.

24 Nie wliczamy do enicji krlestwa Ugarit, jak si to czsto czyni (np. w ncyklopedii Katolickiej pod hasem Fenicja), ze wzgldu na inny jzyk, odmienn histori, posugiwanie si innym alfabetem oraz systemem pi mienniczym, nie uto samianie si Ugarytyjczykw z Kanaanem, nie wymienianie miasta w Biblii obok innych miast fenickich itp. Szerzej zob. M. Majewski, Ugarit historia, religia, literatura, jzyk, s. 25-26; P.C. Craigie, Ugarit, Canaan, and Israel, Tyndale Bulletin 34 (1983) s. 145-167. Podobnie jzyka ugaryckiego nie da si zaliczy do grupy kananejskiej, jak to czyni np. A. Tronina, Podstawy gramatyki jzyka ugaryckiego (Studia Biblica 13), Kielce: Instytut Teologii Biblijnej Verbum 2006, s. 9, szerzej zob. M. Majewski, Ugarit historia, religia, literatura, jzyk, s. 103-108.

25 L.I. Conrad, The Conquest of Arwd A Source-critical study in the historiography of the early medieval Near East, w: A. Cameron, L.I. Conrad (red.), The Byzantine and early Islamic Near East: Papers of the First Workshop on Late Antiquity and Early Islam (Studies in Late Antiquity and Early Islam 1/1), Princeton: Darwin Press 1992, s. 317-401.

26 Szerzej Y.B. Tsirkin, Japhets Progeny and the Phoenicians, w: . Lipiski (red.), Phoenicia and the Bible. Studia Phoenicia 11 (Orientalia Lovaniensia Analecta 44), Leuven: Uitgeverij Peeters 1991, s. 128n.

9

9 Jzyk fenicki brat bli niak hebrajskiego

od Arwad nie ju adnego wa nego miasta fenickiego, ale wpywy fenickie sigay a do Cylicji w IX i VIII w. przed Chr.

Historia wymienionych miast fenickich zbli ona jest do historii Izraela, a tak e innych pastewek (polis) Lewantu. W latach ok. 1200 900 przed Chr. (epoka elaza I) powstaj fenickie miasta-pastwa, jest to okres rozwoju i bogacenia si. Lata 900 555 przed Chr. (epoka elaza II) to okres dominacji asyryjskiej w Kanaanie, miasta pac w tym czasie danin dla Asyrii, szczeglnie wysoko ustalon dla bogatszych miast fenickich powstaj koalicje antyasyryjskie, z udziaem zwaszcza Tyru27. Wiek VI IV przed Chr. to okres dominacji neobabiloskiej i kolejno dominacji imperium perskiego w Fenicji; kraj staje si jedn z satrapii perskich.

Jzyk fenicki definicja

enicki jest form kananejskiego jzyka, jakim mwiono w I tysicleciu przed Chr. w poo onych na wybrze u Morza rdziemnego miastach, takich jak Arwad, Byblos, Tyr i Sydon, w miejscowo ciach ssiadujcych, w osadach i koloniach zao onych na terytorium Anatolii i na atlantyckim wybrze u Hiszpanii i Maroka, w koloniach fenickich w Afryce oraz na Cyprze, Sycylii, Sardynii. Materia epigraficzny odnajdywany po dzi dzie po wiadcza istnienie dialektw fenickiego zarwno na obszarze enicji, jak i na terytoriach zamorskich.

enicki bardzo blisko spokrewniony jest z jkiem hebrajskim, za oba wywodz si od wsplnego przodka, jzyka kananejskiego. Jzykiem Kanaanu II tysiclecia by starokananejski, za wiadczony m.in. w licznych kananejskich glosach listw z El-Amarna (kananejski amarneski)28. Z jzyka tego rozwiny si do blisko spokrewnione dialekty u ywane w I tysicleciu przed Chr. w Kanaanie fenicki z punickim, hebrajski, ammonicki, moabicki i edomicki29. Prorok Izajasz okre li jzyk hebrajski na jego wczesnym etapie mianem Sepat Kena an, dos. jzyk Kanaanu (Iz 19,1), co po wiadcza jego wyodrbnienie

si z jzyka starokananejskiego. Hebrajski jest jedynym jzykiem tej grupy, ktry przetrwa poza okres staro ytny.

Jzyk fenicki wyszed z u ycia okoo IVII w. przed Chr., wyparty przez jzyk aramejski, cho w inskrypcjach u ywano go jeszcze do II w. po Chr. Na Bliskim Wschodzie

27 Szerzej S. Moscati, Lpope des Phniciens, Paris 1971, s. 36-47. 28 Zob. A.F. Rainey, Canaanite in the Amarna Tablets. A Linguistic Analysis of the Mixed Dialect Used

by Scribes from Canaan (Handbuch der Orientalistik. Erste Abteilung, Der Nahe und Mittlere Osten Handbook of Oriental studies. The Near and Middle East 25), tomy I-IV, Leiden: E.J. Brill 1996.

29 . Lipiski, Jzyki semickie rodziny afroazjatyckiej. Zarys oglny, Pozna Wydawnictwo Naukowe UAM 2001; W.R. Garr, Dialect Geography of Syria-Palestine, 1000586 B.C.E., Winona Lake: Eisenbrauns 2004.

10

u ywano go najp niej do III lub IV w. po Chr. Po tym czasie wymar. Niektrzy uczeni uwa aj, e jzyk maltaski jest dalek kontynuacj jzyka fenickiego30.

Na zachodzie wpyww fenickich wyksztaci si odrbny dialekt, powszechnie zwany jzykiem punickim. Ten zachodniofenicki odam sta si oficjalnym jzykiem m.in. w Kartaginie najwa niejszej z fenickich kolonii, zao onej przez mieszkacw Tyru. To tu maj swe rdo synne wojny punickie wojny Kartagiczykw z Rzymianami o wpywy polityczne i gospodarcze na Morzu rdziemnym31. Jzyk punicki znany jest z napisw, spo rd ktrych najstarsze pochodz z IV wieku przed Chr. R ni si nieznacznie od wa ciwego jzyka fenickiego. Widoczny jest tu, cho cigle dyskutowany, wpyw jzyka aciskiego32. Jako jzyk neopunicki by w szerokim u yciu w Afryce Pnocnej przynajmniej do IV wieku po Chr. Jeszcze okoo roku 401 w. Augustyn donosi, e jzyk punicki jest u ywany w jego regionie. Zosta wyparty cakowicie prawdopodobnie dopiero w VII wieku przez jzyk arabski. Najlepiej znany urywek tekstu w jzyku punickim znajduje si w komedii Plauta Poenulus (Kartagiczyk, wiersz 930 i nastpne). Jest to ojczysty jzyk Hannibala.

rda dla studiowania jzyka fenickiego

Jzyk fenicki znany jest przede wszystkim z licznych, cho krtkich napisw, ktre znajdowano i cigle odnajduje si w wielu miejscowo ciach nad Morzem rdziemnym. Stwierdzono, e alfabetyczne inskrypcje odnalezione w Arwad, Tyrze i Sydonie (Byblos miao tu pierwotnie mniejszy wpyw) posiadaj cechy wsplne tworzce jeden dialekt Tyro-Sydoski, ktry wyr nia si pewnymi specyficznymi cechami na tle innych jzykw kananejskich. Dziki temu mo na byo go wyr ni jako mow Fenicjan. Dialekt ten zosta przyjty przez wszystkich enicjan i przeniesiony w strefy ich wpyww, dziki czemu dzi te same cechy jzykowe stwierdza si w inskrypcjach odkrytych wzdu brzegu Morza

rdziemnego, w miejscach, ktre byy staro ytnymi fenickimi koloniami, np. na Cyprze,

30 Wspcze ni Maltaczycy twierdz, e z mwionego jzyka punickiego wywodzi si wspczesny

jzyk maltaski. Jest to jednak pogld nieakceptowany przez niemaltaskich jzykoznawcw, ktrzy jednoznacznie twierdz, i jzyk maltaski wywodzi si z dialektu arabskiego i nie ma bezpo redniego zwizku z jzykiem fenickim, cho rzeczywi cie by on u ywany na wyspie w pewnym momencie jej historii.

31 . Lipiski, H. Devijver (red.), Punic Wars. Studia Phoenicia 10 (Orientalia Lovaniensia Analecta 33), Leuven: Uitgeverij 1989.

32 W. Rllig, Das Punische im Romischen Reich, w: G. Neumann, J. Untermann (red.), Die Sprachen im Rmischen Reich der Kaiserzeit, Kln-Bonn 1980, s. 285-299, szczeg. 291nn; K. Jongeling, R.M. Kerr (red.), Late Punic epigraphy: an introduction to the study of Neo-Punic and Latino-Punic inscriptions, Tbingen Mohr Siebeck 2005.

11

11 Jzyk fenicki brat bli niak hebrajskiego

Malcie oraz w gipcie, Atenach, Pireusie. Wszystkie posiadaj te same cechy lingwistyczne, co jzyk fenicki, oraz pisane s w tym samym stylu epigraficznym33.

Najstarsze z napisw pochodz z X w. przed Chr., ale wikszo jest z V w. przed Chr. lub p niejsza (zwaszcza V do II w. przed Chr. okres perski). Napisy te s na og krtkie, samogoski nie s oznaczane, a tre ich jest mao urozmaicona. Spotykamy zwaszcza inskrypcje krlewskie (jak np. inskrypcja szmunazara, krla Sydonu34), r nice si czasem jak w przypadku wotywnych inskrypcji z Kartaginy tylko imionami. Niestety nie zachowaa si literatura, a przynajmniej dotd nie odkryto adnych fenickich dzie literackich35. Z tego wzgldu jzyk enicjan sam w sobie jest sabo rozpoznany. Dodatkow trudno ci jest fakt, e o ile Izrael jest najlepiej przekopanym archeologicznie krajem Bliskiego Wschodu, o tyle wspczesny Liban terytorialnie odpowiadajcy staro ytnej Fenicji jest cigle najsabiej pod tym wzgldem przebadanym krajem tego terenu. W rezultacie tego enicjanie i ich jzyk s cigle lepiej znani ze swych kolonii, ni z wasnej ojczyzny.

Ciekawym, chyba najstarszym zabytkiem jzyka fenickiego jest duga inskrypcja zachowana na sarkofagu Ahirama najsynniejszego krla Byblos36. Sporzdzona zostaa pismem fenickim na bazie 22-literowego alfabetu pisanego od strony prawej ku lewej.

Datowana jest mniej wicej na 1000 r. przed Chr., cho sam sarkofag datuje si na wiek XIII przed Chr. (II faza okresu p nego brzu). Dowodzi to, e sarkofag jako starszy obiekt historyczny, by powtrnie u ywany, prawdopodobnie zosta przywaszczony przez syna Ahirama dla jego ojca. Brano rwnie pod uwag p niejsze dopisanie inskrypcji. Tekst inskrypcji jest nastpujcy

Sarkofag, ktry wykona Ittobaal, syn Ahirama krla Byblos, dla swego ojca Ahirama, jako mieszkanie jego na wieczno . Je li krl pomidzy krlami lub wadca po rd wadcw, lub dowdca wojska napadnie na Byblos i otworzy ten sarkofag, niech zwidnie bero jego sdu, niech obali si tron jego krlestwa, niech pokj opu ci Byblos.

33 Okazuje si, e ju sam styl epigraficzny sta si, obok analizy lingwistycznej, pomocniczym

wyznacznikiem jzyka inskrypcji, gdy np. inskrypcje rodziny aramejskiej pisane s w zupenie innym stylu. 34 Analiza jednej z takich fenickich inskrypcji zob. w A. Lemaire, Milkiram, nouveau roi phnicien de

Tyr?, Syria 53 (1976), s. 83-93. 35 M.G. Guzzo Amadasi, Le iscrizioni fenicie e puniche delle colonie in Occidente (Studi Semitici 28),

Roma: Ist. Poligrafico dello Stato 1967; F.L. Benz, Personal Names in the Phoenician and Punic Inscriptions. A catalog, grammatical study and glossary of elements, Rome: Biblical Institute Press 1972; P. Magnanini, Le iscrizioni fenicie dellOriente, Roma Istituto di studi del Vicino oriente, Universit degli studi di Roma 19.

36 Cho M. Dunand, szacujc inskrypcje Szafatbaala i Abdo na 1300 przed Chr., uznaje je za starsze.

12

Sarkofag, wykonany z kamienia wapiennego, zachowa si w doskonaym stanie i wystawiony jest obecnie w Muzeum Narodowym w Bejrucie (Liban)37.

Wa nym rdem, poza inskrypcjami, s tak e staro ytne pieczci i monety, z ktrych te pierwsze s znacznie starsze, z czasw rozkwitu enicji. W komedii Plauta Poenulus (Kartagiczyk) znajduje si 10 wierszy w jzyku fenickim.

Zewntrznym rdem pomocniczym s transkrypcje sw fenickich na inne jzyki. Ich wielka waga polega na tym, e pokazuj wokalizacj (czyli sposb wymowy) jzyka fenickiego, gdy jego alfabet pozbawiony samogosek nie daje takiej informacji. Stary Testament, a zwaszcza grecka literatura klasyczna, zawieraj wiele takich transkrypcji sw fenickich i s tu wielk pomoc dla rekonstrukcji brzmienia fenickich wyrazw. Transkrypcje te konfrontuje si z wiedz o iloczasie i sposobie zachowania samogosek w wyrazach jzykw kananejskich i w ten sposb mo na uzyska w miar wiarygodn fonetyk jzyka fenickiego.

Alfabet fenicki

Alfabet fenicki jest najstarszym zachowanym alfabetem wiata, ktrego pierwsze wiadectwa pochodz z drugiego tysiclecia przed Chr. Bdc modyfikacj istniejcego

wcze niej pisma protokananejskiego, powsta najprawdopodobniej dla potrzeb rozwijajcego si handlu. enicjanie podczas wypraw po Morzu rdziemnym poznali r ne rodzaje zapisu, m.in. skomplikowane pismo egipskie i klinowe, stworzyli wic uproszczony system oznaczania d wikw spgoskowych, zwany alfabetem. W porwnaniu do liczby znakw pisma egipskiego38 i klinowego39 system 22 znakw dla zapisania wszelkich tre ci by swoist rewolucj. Porwnanie natomiast 22-znakowego alfabetu fenickiego z 30-znakowym alfabetem klinowym z Ugarit pozwala stwierdzi, i w miastach fenickich istniaa silna

37 otografi zob. np. w M. awlikowski, Sztuka Syrii (Kultury staro ytne i cywilizacje

pozaeuropejskie), Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 1976; S. Moscati, wiat Fenicjan, Warszawa: PWN 1971; N. Jidejian, Byblos through the ages, Bejrut: Argonaut Inc 1969 i 1971.

38 Pod koniec I tysiclecia przed Chr. w gipcie stosowano na co dzie okoo 5 tys. znakw. Jest to niezwykle zo ony i rozbudowany system, zdolny przekaza tego samego rodzaju zo one tre ci, co alfabet, cho w odmienny, sobie tylko wa ciwy sposb szerzej W.V. Davies, Egipskie hieroglify, tum. M.G. Witkowski, Warszawa: Wydawnictwo RTW 1998; J.P. Allen, Middle Egyptian: an Introduction to the Language and Culture of Hieroglyphs, Cambridge: Cambridge University Press 2000.

39 Na etapie pisma ideograficznego znakw klinowych byo bardzo du o ok. 2 tysicy. Z czasem jednak coraz bardziej upraszczano form zapisu, rezygnujc z wielu szczegw graficznych, w efekcie czego pismo przeksztacio si w system zapisu kreskowego. Okoo roku 2900 przed Chr. liczba znakw ulega redukcji do ok. 500; szerzej M. Majewski, Ugarit historia, religia, literatura, jzyk, s. 135-148.

13

13 Alfabet fenicki

tendencja do cigego upraszczania pisma i e podejmowano tu skuteczne prby, ktrych celem byo odnalezienie najprostszego systemu40.

Alfabet pojawi si pod koniec II tysiclecia, a znormalizowa si ok. X w. przed Chr. Miejscem narodzin byo prawdopodobnie Byblos, gdzie zamiast glinianych tabliczek zastosowano papirus, dostosowujc ksztat znakw do mikkiego materiau. Alfabet zrekonstruowaa w 1904 roku grupa uczonych pod przewodnictwem Theodora Nldeke, bazujc na setkach zachowanych inskrypcji. Skada si on ze wspomnianych 22 znakw linearnych zapisywanych w poziomych liniach, najcz ciej od prawej strony do lewej. Poszczeglne litery pisma fenickiego zostay uksztatowane na zasadzie akrofonii, polegajcej na tym, e np. na oznaczenie litery b wybrano wyraz zaczynajcy si od tej spgoski (fen. bt dom) i zapisywano j znakiem przypominajcym zarys domu. P niej zapis uleg schematyzacji i przeksztaci si w liter bet b. Podobnie dziao si z liter alef

(fen. w, rogacizna41) i innymi literami. Inn charakterystyczn cech alfabetu fenickiego jest jego spgoskowo brak liter odpowiadajcych samogoskom, ktre odczytywano z kontekstu. By to wic tzw. abd ad42. Poszczeglne spgoski byy najprawdopodobniej wymawiane w zbli ony sposb do tego, jak wymamiamy spgoski hebrajskie, poza pojedynczymi wyjtkami (jak tet i taw wymawianymi r nie czy artykuowanymi spgoskami alef i ajin) i problematycznymi goskami (jak sin/szin prawdopodobnie jeden d wik w jzyku fenickim). Przerwy midzy sowami oznaczano kresk tak, jak to spotykamy w klinowym systemie alfabetu ugaryckiego.

Wynalazek alfabetu by przeomowy w historii ludzkiego zapisu. Pismo alfabetyczne du o prostsze i skuteczniejsze w przekazie od pisma klinowego, a tym bardziej obrazkowego bardzo szybko rozprzestrzeniao si na tamtym terenie i wyparo wcze niejsze rodzaje zapisu. 22-znakowym alfabetem fenickim posugiway si inne ludy semickie Kanaanu, rwnie Hebrajczycy po osiedleniu si na tym terenie. Zapis ten sta si bezpo rednim lub po rednim prawzorem wszystkich alfabetw wiata zachodniego, a gwnie alfabetw aramejskiego, hebrajskiego, syryjskiego, arabskiego i etiopskiego, a nawet dewanagari u ywanego obecnie w Indiach. Przejli go recy i udoskonalili ju 2500 lat temu dodajc samogoski i tworzc peny alfabet spgoskowo-samogoskowy. Wiernymi uczniami rekw byli Rzymianie, ktrzy nie tylko przejli od nich bogw czy sztuk, ale tak e alfabet. To w Rzymie uproszczono jeszcze bardziej greckie litery tworzc zestaw

40 W celu uwypuklenia osignicia enicjan i znaczenia wynalezionego przez nich alfabetu warto przypomnie, e systemy klinowe u ywane w Mezopotamii liczyy kilkaset znakw, sama za struktura pisma bya niezwykle skomplikowana, podobnie wyglday systemy egipskie, gdzie liczba znakw hieroglificznych dochodzia do kilku tysicy.

41 Litera alef przypomina ksztatem rogi (gow) wou. 42 Abd ad to oglna nazwa pism alfabetycznych, posiadajcych lub stosujcych tylko znaki na

oznaczenie spgosek. Terminu abdad u y po raz pierwszy Peter T. Daniels w swoim monumentalnym dziele World's Writing Systems. Najbardziej znanie przykady to j. arabski, aramejski, fenicki, hebrajski i syriacki.

14

znaczkw identycznych, jak te u ywane obecnie przez nas43. Fenicjanie wynalazkiem tym poo yli podwaliny rozwoju cywilizacji wiatowej, za co wci jeste my ich du nikami.

Alfabet fenicki w Biblii

Pismo, ktre przyswoili sobie Hebrajczycy, byo wa nie pismem fenickim. W Izraelu stosowano alfabet fenicki za czasw caej monarchii (X-VI w. przed Chr.). Dlatego nazywany jest on rwnie alfabetem paleohebrajskim (starohebrajskim) lub fenicko-hebrajskim (hebr. ketaw iwri). Tym pismem spisano najstarsze wite tradycje Izraela (od ok. X w.), m.in. Picioksig. Alfabet paleohebrajski spotykamy a do II w. po Chr., jednak ydzi posugiwali si nim do czasw niewoli babiloskiej (VI-V w przed Chr.). P niej wraz z jzykiem aramejskim przejli pismo tzw. kwadratowe (hebr. ketaw meruba)44.

Pocztkowo Aramejczycy te przyjli do zapisu swojego jzyka pismo kananejskie, lecz upraszczajc sposb pisania liter, rozwinli je w nowym kierunku. Powolna ewolucja doprowadzia do wyonienia si w okresie niewoli babiloskiej (59 539 przed Chr.) i po niej pisma kwadratowego. Na terenie Palestyny stale postpowaa ekspansja jzyka aramejskiego i pisma kwadratowego. W rezultacie przepisywano istniejce ksigi wite z tradycyjnego pisma fenickiego (paleohebrajskiego) na nowe pismo, czyli kwadratowe. Mniej

wicej do koca II w. przed Chr. rwnocze nie istniay rkopisy sporzdzone wcze niej za pomoc tradycyjnego pisma starohebrajskiego i p niej za pomoc pisma kwadratowego. Rkopisy w Qumran, w rd ktrych znaleziono zarwno manuskrypty pisane pismem kwadratowym, jak i fragmenty Picioksigu pisane paleohebrajskim, wiadcz o tym etapie przej ciowym45. Nowe pismo wyparo ostatecznie alfabet fenicki, obecnie posuguj si nim jeszcze Samarytanie w swych ksigach liturgicznych.

Przodek alfabetu fenickiego

Istnieje kilka hipotez, co do pierwowzoru alfabetu fenickiego. Za spraw francuskiego orientalisty Maurice'a Sznycera za przodka alfabetu fenickiego jest uznawane pismo

43 W Rzymie powstaa tak e tak zwana kapitaa rzymska, czyli drukowane litery najcz ciej na

pomnikach lub budynkach u yteczno ci publicznej. Z biegiem czasu wyksztacia si kursywa (szybkie odrczne pismo) oraz tak zwane pismo minuskulne, czyli pismo, gdzie literki s mniejsze i wiksze. dy upado Cesarstwo Rzymskie, nie zniko jego pismo, zachowao si i przeszo pewne modyfikacje w pastwie rankw.

44 Nazwa pochodzi od ksztatu liter pisanych na planie kwadratu, rozpoczynajc zawsze od lewego grnego naro nika.

45 Czasem odczytanie manuskryptw znad Morza Martwego nastrcza sporo trudno ci, poniewa niektre litery lub ich poczenia w obu alfabetach s do siebie podobne.

15

15 Alfabet fenicki

protosynajskie. Zwrci on uwag, e nazwy liter alfabetu fenickiego pasuj do rysunkowych znakw protosynajskich o tej samej warto ci. Na niektrych stanowiskach archeologicznych w Palestynie odkryto pojedyncze, krtkie teksty zapisane znakami przypominajcymi alfabet fenicki. Te inskrypcje, okre lane wsplnym mianem protokananejskich, s z reguy trudne do odczytania i jeszcze trudniej okre li, kiedy powstay. ntuzja ci uwa aj, e niektre z nich mog pochodzi nawet z XVIII wieku przed Chr. Jednak ostro niejsze oceny przesuwaj ich datowanie o niemal p tysica lat na okres od XIV do X wieku przed Chr.

Jest tak e inna hipoteza przodka alfabetu fenickiego. Podczas francuskich wykopalisk w Byblos w Libanie znaleziono jedn z najstarszych inskrypcji spisanych pismem fenickim. Odkryto tu te ok. 10 inskrypcji na tabliczkach z brzu i kamienia, pokrytych nie znanym wwczas pismem. W inskrypcjach u yto nieco ponad 100 r nych znakw. Na tej podstawie francuski filolog i archeolog Maurice Dunand uzna, e jest to pismo sylabiczne. Spo rd tych 100 znakw 25 odpowiada ksztatem egipskim hieroglifom, a drugie tyle mogo by na nich wzorowane, dlatego Dunand nazwa je pismem pseudohieroglificznym46. Napisy z Byblos pochodz z XVIII-XVI wieku przed Chr. (1750 1500 przed Chr.), natomiast powstanie pisma Dunand datowa na koniec III tysiclecia przed Chr. (ok. 2200-2000 r.).

Uczony uzna, e to pismo pseudohieroglificzne z Byblos a nie alfabet protosynajski jest bezpo rednim przodkiem alfabetu fenickiego. Najwa niejszym argumentem na poparcie tej tezy by fakt, e niemal wszystkie litery alfabetu fenickiego znajduj swe odpowiedniki w sylabariuszu z Byblos. Ponadto w obu tych pismach obowizywa ten sam kierunek zapisu, u ywano w nich takich samych znakw oddzielajcych wyrazy i, co nie bez znaczenia, oba byy stosowane na tym samym terenie. Pismo pseudohieroglificzne do tej pory nie jest jednak odczytane, nie mo na wic porwna warto ci fonetycznych podobnych znakw.

Zdaniem jeszcze innych, przodkiem fenickiego alfabetu jest pismo klinowe (teza

najsabiej dzi forsowana). Wedug nich, pismo klinowe przeksztacio si ok. XIV XIII wieku przed Chr. w alfabet starofenicki najpierw pismo klinowe ulego uproszczeniu poprzez przyporzdkowanie okoo 30 znakw r nym spgoskom (jak w ugaryckim), a potem zredukowano ilo znakw do 22.

Akcent i skadnia jzyka fenickiego

46 . Dhorme tak e ustali, e jest to pismo sylabiczne i e zapisywano nim dawny jzyk kananejski.

Jednak jego prba odczytania tego pisma nie zostaa uznana przez uczonych za udan i nie zostaa przyjta.

16

Jzyk fenicki wydaje si mie silny toniczny akcent, ktry zwykle pada na ostatni sylab wyrazu, co wynika z badania iloczasu i zmian samogoskowych47. To wskazuje, e mamy w fenickim ten sam ukad akcentu tonicznego, jak w innych jzykach grupy kananejskiej, w tym hebrajskim. Takie akcentowanie musiao si zatem utrwali, zanim enicja i poudniowy Kanaan rozdzieliy si definitywnie (w lingwistyce okre la si tak cech mianem shared retention, w przeciwiestwie do shared innovation).

Jest jednak r nica pomidzy fenickim i hebrajskim, jak powoduje akcent w formach czasownikowych. W hebrajskim druga samogoska rdzenia, cho akcentowana, pozostaje krtka (np. mlak, ntan), a w fenickim jest wydu ona (malk, iatn).

Budowa zdania fenickiego, gdy upro cimy jego ukad, wykazuje te same cechy, jak uproszczona skadnia hebrajska. Charakterystyczn cech jest tu nadrzdno w zdaniu orzeczenia, ktre wystpuje jako pierwsze, przed podmiotem, dalej id dopenienia. Mamy wic kolejno orzeczenie (czasownik), podmiot (rzeczownik, zaimek), dopenienia. Taki ukad orzeczenia i podmiotu jest nietypowy dla jzykw nowo ytnych. Przed orzeczeniem mog si pojawi okoliczno ci i warunki, a z dopenie najpierw pojawia si dalsze (niebezpo rednie), a potem bli sze (bezpo rednie).

dyby zachoway si fragmenty poetyckie jzyka fenickiego, z pewno ci zaobserwowaliby my paralelizmy tak charakterystyczne dla poezji hebrajskiej i ugaryckiej na co wskazuj ustalone pary wyrazw, jak krl-wadca (mlk-pt), syn-crka (bn-bt ), niebo-ziemia (rs-mm), dzie-noc (jm-ll ) itp., wystpujce w inskrypcjach (zob. np. inskrypcja na sarkofagu Ahirama, powy ej).

Morfologia jzyka fenickiego

Analiza morfologii jest wa nym czynnikiem w badaniu stopnia relacji pomidzy spokrewnionymi jzykami. Dostpny materia fenicki wskazuje na znaczne podobiestwo form gramatycznych jzyka fenickiego z okresu biblijnego oraz klasycznego jzyka hebrajskiego (ang. Classical Biblical Hebrew, CBH48).

47 Zob. np. Z.S. Harris, A Grammar of the Phoenician Language, New Haven: American Oriental

Society 1936, s. 25-26. 48 Jzyk, na ktry skada si biblijna proza i poezja, powstaa za czasw Pierwszej wityni

(Picioksig, starsze ksigi historyczne i prorockie). CBH jest wyra nie odr nialny od LBH (Late Biblical Hebrew) etap jzyka reprezentowany najlepiej w ksigach Koheleta, Kronik, zdrasza, Nechemiasza, Estery i Daniela. Po niewoli babiloskiej jzyk ulega zmianom, cz ciowo pod wpywem aramejskiego. Jzyk tego okresu jest ju bardziej ni klasyczny zbli ony do hebrajskiego wspczesnego.

17

17 Alfabet fenicki

Czasownik fenicki charakteryzuje si formami perfectum i imperfectum, ktre s jak w CBH raczej aspektem czasownika ni jego gramatycznym czasem: perfectum su y gwnie do oznaczania przeszo ci, imperfectum przyszo ci i trybu wolitywnego waw consecutivum (inwersyjne) spotykamy jedynie trzy razy w j. punickim. leksja obu aspektw czasownika jest zbli ona do hebrajskiej (np. sufiks yt w 1 os. sing. perf. czy samogoska i

regularnych prefiksw w imperf.). Tryb jussivus czy tzw. nun energicum rwnie si pojawiaj. Infinitivus posiada form absolutus i constructus (wokalizacja prawdopodobnie zbli ona do hebrajskiej) participium activum peni rol czasu tera niejszego tak jak w CBH. Wystpuj koniugacje, czyli formy pochodne czasownika, wyra ajce jako czy sposb wykonania czynno ci formy te s analogiczne do hebrajskich (z pewnymi niuansami oraz nieznan w hebr. form (h)iftaal49). Co wa ne, tylko hebrajski i fenicki cechuje takie samo odstpstwo od koniugacji D i C (piel i hifil ) w stosunku do proto-pnocnozachodnio semickiego, co wskazuje na ich szczegln za yo 50. Fenickie czasowniki sabe zachowuj si analogiczne do hebrajskich sabych (np. elizja pierwszego nun w imperfectum, kocowe alef staje si spoczywajcym, przez co wpywa na zmian poprzedniej samogoski itd.).

Prefiks h, wokalizowany w zale no ci od sylaby, do ktrej si docza, jest tym

samym rodzajnikiem okre lonym, jaki istnieje w hebrajskim i innych dialektach kananejskich (cho tu znacznie rzadziej u ywanym). Zaimki osobowe (dla l. poj. $na ta ah ah),

sufiksy zaimkowe (dla l. poj. y $ $ y y), pojawiajce si formy status constructus (np. yba czy yxa w wikszo ci identyczne z hebrajskimi, jak to wida w obu przykadach), wreszcie

kocwki rzeczownika (l. poj . at lub t t; l. mn. im ~ lub ot t) i wystpowanie dwch

rodzajw i trzech liczb to kolejne potwierdzenia bliskiego pokrewiestwa obu jzykw.

eneralna uwaga nasuwa si taka, e mamy do czynienia nie z dwoma jzykami, ale z historycznymi dialektami, rozwiniciami jednego jzyka, do umownie nazwanego kananejskim. Podobiestwo obu dialektw jest na tyle du e, e prof. Zelling Harris mo e stwierdzi w swej gramatyce jzyka fenickiego The correspondence between Phoenician and Hebrew in particular is so complete that after correcting for the known differences

between the two, we can project our Phoenician material along lines parallel to the Hebrew

49 Wystpujc za to w moabickim. Szerzej P. Schroeder, Die phonizische sprache, Halle:

Buchhandlung des Waisenhauses 1869 klasyczne opracowanie gramatyki fenickiej; J. Friedrich, W. Rolling, Phnizisch-Punische Grammatik. 3. Auflage, neu bearbeitet von Maria Giulia Amadasi Guzzo unter Mitarbeit von Werner R. Mayer (Analecta Orientalia 55), Roma: Editrice Pontificio Istituto Biblico 1999; C.R. Krahmalkov, A Phoenician-Punic Grammar, Leiden-Boston: E.J. Brill 2001.

50 J.A. HAckett i N. Pat-el, On Canaanite and Historical Linguistics, Maarav 17 (2010), s. 173-188 (tu:

177).

18

and so reconstruct the language51. Wniosek ten potwierdza si po analizie leksyki fenickiej, czyli zasobu sownictwa.

Leksyka jzyka fenickiego

Co prawda analiza leksykalna nie mo e by gwnym argumentem w grupowaniu czy porwnywaniu jzykw w gramatyce historycznej ze wzgldu na stosunkowo du atwo zapo ycze wynikajcych z kontaktw midzy jzykami52 jednak w cao ci obrazu mo e wzmocni lub osabi wcze niejsze wnioski. Sownikw jzyka fenickiego jest w literaturze wiatowej zaledwie kilka53. W analizie obecnej posu ono si najlepiej opracowanym

sownikiem jzyka fenickiego A Phoenician-Punic Dictionary Charlesa Krahmalkowa54. Porwnanie pokazuje, e wikszo leksemw55 wynotowanych z jzyka fenickiego ma swoje odpowiedniki w leksemach hebrajskich. Np. fen. formy tbtk (perfectum), btkl (czas. +

przyimek), wbtyk (czas. + sufiks zaimkowy), wbtk (czas. + sufiks osobowy), s r nymi

formami tego samego leksemu btk (pisa, zapisywa), wsplnego dla jzyka fenickiego

i hebrajskiego por. te fen. ~da !b (ben adam), ~la ynb (bene elim), ~[ ynb (bene am)

itd. Biorc pod uwag wyrazy na liter b bet sownika jzyka fenickiego, wsplnych z

hebrajskim sw mo na dopatrzy si w 4 % rdzeni. Przy innych literach alfabetu jest podobnie. Jest to fakt, ktry potwierdza tez o bardzo bliskim pokrewiestwie jzykowym. Co ciekawe, podobiestw w sownictwie jzyka fenickiego do hebrajskiego biblijnego wynotowa mo na znacznie wicej ni bliskiego geograficznie jzyka ugaryckiego. Dzieje si tak, gdy jzyk ugarycki wbrew najbardziej rozpowszechnionej klasyfikacji jzykw semickich nie naley do tej samej grupy, co hebrajski i fenicki (zachodniosemickie), lecz do grypy pnocnej jzykw semickich i do wcze nie oddzieli si od jzyka kananejskiego56. Tak wa nie klasyfikuje wymienione jzyki m.in. orientalista dward Lipiski.

51 Z.S. Harris, A Grammar of the Phoenician Language, New Haven: American Oriental Society 1936,

s. 6. 52 S.P. Harrison, On the limits of the comparative method, w: B.D. Joseph i R.D. Janda (red.), The

Handbook of Historical Linguistics, Oxford: Wiley-Blackwell 2008, s. 213-243. 53 Np. R.S. Tomback, A comparative Semitic Lexicon of the Phoenician and Punic Languages,

Missoula, Mont. Scholars Press for the Society of Biblical Literature 19. W internecie dostepny jest tak e sownik fenicki online (po angielsku) M. Kassab, Online Phoenician Dictionary http://www.canaanite.org/dictionary/ (20-06-2011), jednak z bardzo ograniczonym sownictwem.

54 Ch.R. Krahmalkow, A Phoenician-Punic Dictionary. Studia Phoenicia 15 (Orientalia Lovaniensia Analecta 90), Leuven: Uitgeverij Peeters en Departement Oosterse Studies 2000.

55 Abstrakcyjna jednostka systemu sownikowego jzyka, mogca przybra w zale no ci od wokalizacji i odmiany r ne znaczenia.

56 Szerzej M. Majewski, Ugarit historia, religia, literatura, jzyk, s. 103-108.

http://www.canaanite.org/dictionary/

19

19 Alfabet fenicki

Hebrajski i fenicki nie s identyczne. Widoczne w zmianach samogoskowych i w powy szych przykadach pewne r nice trzeba postrzega jako efekt rozdzielenia si ze wsplnego korzenia i rwnolegego rozwoju obu jzykw w cigu wiekw. W kocu masorecki hebrajski, ktry znamy do dobrze, pochodzi z VI-X w. po Chr. Na etapie wczesnego j. hebrajskiego (EBH Early Biblical Hebrew czasy prowadzce do uksztatowania si monarchii Izraela) oba dialekty byy do siebie zapewne jeszcze bardziej zbli one.

Wniosek

wny wniosek tego krtkiego artykuu mo na sformuowa w ten sposb, e jzyki fenicki i hebrajski nie s dwoma r nymi jzykami, lecz raczej dialektami jednego jzyka kananejskiego, jego dwoma rozwiniciami. Przez dialekt rozumiem tu odmian jzyka, odznaczajc si swoistymi cechami fonetycznymi, leksykalnymi itp., ktra posiada pewn liczb wyrazw nie znanych innym odmianom. Wyra ne okre lenie granicy pomidzy dialektem a jzykiem cigle pozostaje spraw umown, gdy nie doczekao si jednoznacznej, cisej i akceptowanej przez wszystkich definicji. Mo liwe jest ono w badaniu konkretnego

przypadku przy zastosowania tzw. kryterium porozumiewalno ci (je li X i Y u ywajc swej mowy s w stanie porozumie si bez wikszych problemw i bez dodatkowych pomocy, mo emy mwi o dialektach jednego jzyka). Kryterium subiektywne, czyli kryterium porozumiewalno ci jest powszechnie stosowane i najlepiej sprawdza si przy definiowaniu dialektu i jzyka. Tym, co decyduje o mo liwo ci porozumienia si nie s ani cechy fonetyczne ani nawet gramatyka (kto bdzie mwi widzita, a kto inny widzicie, a przecie nie utrudni to dyskusji), ale podobiestwo tekstw pisanych lub wypowiedzianych, a ono z kolei zale y od najcz ciej u ywanych wyrazw czy elementw jzyka.

W przypadku staro ytnych jzykw hebrajskiego i fenickiego ju pobie ne badanie fonetyki, skadni, morfologii i leksyki wskazuje, e takie porozumienie byo najzupeniej mo liwe, i zapewne dokonywao si z du ym powodzeniem, bez u ycia innych jzykw czy znakw miganych. Z du ym prawdopodobiestwem mo emy przypuszcza, e np. kontakty pomidzy Dawidem, Salomonem a Hiramem czy rozmowy pomidzy Achabem i Jezebel dokonyway si bez u ycia tumacza57.

Podobiestwa midzy klasycznym jzykiem hebrajskim a jzykiem fenickim czasw biblijnych wydaj zbyt du e, by okre la je jako odrbne jzyki, a kryterium porozumiewalno ci na pewno wiadczyoby na korzy u ycia w tym przypadku terminu dialekty. Je li kultur materialn obu ssiadw, Izraela i enicji, okre la si jako

57 Przy zao eniu, e te dane biblijne maj charakter historyczny.

20

essentially one culture58, zasadniczo jedn kultur, to tyczy si to w du ej mierze rwnie obu pokrewnych jzykw.

Warto zaznaczy te opini przeciwn Astona Raineya zupenie wyizolowan na tle dzisiejszych bada nad jzykami Kanaanu e hebrajski nie nale y do grupy jzykw kananejskich i razem z moabickim bli szy jest aramejskiemu. W zwizku z tym, w przeciwiestwie do fenickiego, powinien by zaklasyfikowany do grupy Transjordanian languages59. Jednak teza Raineya nie wnosi do debaty nad jzykami Kanaanu nic nowego, atwo j bowiem podwa y od strony metodologicznej, co uczynio do tej pory ju kilku badaczy.

Zakoczenie

Moje badanie jzyka fenickiego su y peniejszemu zrozumieniu jzyka Biblii, hebrajskiego klasycznego. Wsplna historia i tak liczne podobiestwa na wielu poziomach (morfologicznym, skadniowym, leksykalnym) odsaniaj bliskie pokrewiestwo obu jzykw, tym cenniejsze, im lepiej u wiadomimy sobie du liczb liczon w setki sw, ktre wystpuj tylko raz w Biblii (hapax legomena) oraz rwnie poka n liczb miejsc trudnych Biblii hebrajskiej, cigle czekajcych na definitywne przetumaczenie i wyja nienie. Badania jzykw pokrewnych jak fenicki, ugarycki i innych przyczyniaj si do znacznej redukcji takich niejasnych miejsc.

Zaufanie do innych jzykw semickich zawsze byo i jest czym nieuniknionym w badaniach nad raczej ograniczonym korpusem biblijnej hebrajszczyzny. Jednocze nie wa ne jest, by nie ulega zanadto euforii fenicki to nie hebrajski i nawet tam, gdzie znaczenie sowa czy formy gramatycznej jest w fenickim pewne, nie ma absolutnej gwarancji, e etymologicznie pokrewna forma w hebrajskim ma tu identyczne znaczenie. Pod uwag trzeba wzi kontekst. Sam fenicki te nie zawsze jest jasny. Chocia fenicjologia stoi dzi w znacznym stopniu na wasnych nogach i jest niezale n dyscyplin naukow, wiele form jzykowych zalicza si wci do niejasnych i trzeba w ich interpretacji polega na rdach pozafenickich.

aktem jest jednak, e zwizek hebrajskiego i fenickiego jest bli szy ni nam si czasem wydaje. I cho cigle sabo znamy ten drugi jzyk (gwnie na podstawie nielicznych i do jednorodnych zabytkw pi mienniczych), to mam nadziej, e na nowo podjte badania archeologiczne w rejonie Tyru przez Su b Zabytkw Staro ytno ci w Libanie

58 C.H.J. De Geus, The Material Culture of Phoenicia and Israel, w . Lipiski (red.), Phoenicia and

the Bible. Studia Phoenicia 11 (Orientalia Lovaniensia Analecta 44), Leuven: Uitgeverij Peeters 1991, s. 15. 59 A.F. Rainey, Redefining Hebrew. A Transjordanian Language, Maarav 14 (2007) s. 67-81; ten e,

Whence Came the Israelites and Their Language, Israel Exploration Journal 57 (2007), s. 41-64.

21

21 Alfabet fenicki

przynios jeszcze niejedno odkrycie pomocne w rozumieniu tego jzyka, a w konsekwencji bardzo blisko z nim spokrewnionego biblijnego jzyka hebrajskiego.

Marcin Majewski