J. Hall, Η Αρχαϊκή Εποχή...., σ. 269-277, 293-303, 318-323

7/23/2019 J. Hall, Η Αρχαϊκή Εποχή...., σ. 269-277, 293-303, 318-323

http://slidepdf.com/reader/full/j-hall-269-277-293-303-318-323 1/26

8: Ορίζοντας την πολιτική κοινότητα 269

συνήθιζαν να φορούν δέρμα κατσίκας γύρω από τους γοφούς τους και να βο-

σκούν εκτός της πόλεως, όπως τα ελάφια». Αυτά είναι ομολογουμένως επικρι-

τικά σχόλια εκ μέρους συγγραφέων που ανήκαν στην ελίτ, οι οποίοι διέμεναν

πιθανόν σε αστικούς οικισμούς, ενώ διέθεταν ακίνητη περιουσία στην ύπαιθρο.

Παρόμοιες προκαταλήψεις ωστόσο υπονοούν ότι –πριν από την αρχαιολογικά

επιβεβαιωμένη ανακατάληψη της υπαίθρου (σ. 124)– οι κοινότητες συγκεντρώ-νονταν γύρω από οικιστικούς πυρήνες. Δεν είναι τυχαίο ότι η λέξη ἀστοὶ μπο-

ρούσε να χρησιμοποιηθεί και ως συνώνυμο των πολιτῶν.

Η γη, η εργασία και η κρίση στην Αττική

Η διάκριση μεταξύ όσων ανήκουν σε αυτές και των ξένων είναι σχετικά εύκο-

λη στις μικρές κοινότητες όπου όλοι γνωρίζονται προσωπικά, αλλά καθίστα-

ται εξαιρετικά πιο δύσκολη από τη στιγμή που οι πληθυσμοί εξαπλώνονται και εγκαθίστανται σε απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές. Μοιραία λαμβάνονται

τότε υπόψη διαφορετικά κριτήρια και οι ερευνητές έχουν αναζητήσει συχνά

αυτά τα κριτήρια στο καθεστώς της έγγειας ιδιοκτησίας. Θα πρέπει να επιση-

μανθεί εκ των προτέρων ότι αυτό αποτελεί ένα από τα πιο επίμαχα ζητήματα

όταν εξετάζουμε την ελληνική ιστορία κατά την αρχαϊκή εποχή. Ένα πεδίο δια-

φωνίας αφορά την ακριβή σχέση ανάμεσα στα αστικά, τα πολιτικά και τα νομικά

δικαιώματα –δηλαδή το «δικαίωμα του πολίτη» υπό την ευρύτερη έννοια– και

την κατοχή γης. Στην Αθήνα της κλασικής εποχής η κατοχή κτηματικής περιου-

σίας δεν αποτελούσε προαπαιτούμενο για το δικαίωμα του πολίτη. μάλιστα, δεν

ίσχυε τόσο ότι κάποιος που δεν διέθετε γη δεν μπορούσε να θεωρείται πολίτης,

αλλά ότι όσοι δεν ήταν πολίτες δεν είχαν το δικαίωμα κατοχής γης, εκτός και

αν αυτό τους είχε παραχωρηθεί με ειδική άδεια (ἔγκτησις γῆς). Δεν είναι σαφές

από πότε ίσχυε η εν λόγω απαγόρευση: τα πρωιμότερα σαφή τεκμήρια που δι-

αθέτουμε χρονολογούνται λίγο πριν από το 430 και υποστηρίζεται ευρύτερα

ότι αρχικά –στην Αθήνα και τις περισσότερες άλλες πόλεις– η συμμετοχή στο

σώμα των πολιτών ήταν συνυφασμένη με την ιδιόκτητη περιουσία. Στην εποχή

του Αριστοτέλη (Πολιτικὰ 1271a 28) οι Σπαρτιάτες οι οποίοι δεν έπαιρναν από

τα κτήματά τους τις απαιτούμενες μηνιαίες συνεισφορές στα συσσίτια-φιδίτια

κινδύνευαν να χάσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα, ενώ το γεγονός ότι το 403ένας άνδρας ονόματι Φορμίσιος πρότεινε (ανεπιτυχώς) να περιοριστεί το δι-

καίωμα του Αθηναίου πολίτη σε όσους διέθεταν περιουσία (Λυσίας 34) πιθα-

νώς υπαινίσσεται μία σχετικά έντονη αντίληψη ότι η ιδιοκτησία αποτελούσε

προϋπόθεση για το δικαίωμα του πολίτη. Αυτό ίσως εξηγεί γιατί σε επιγραφή

των αρχών του 5ου αιώνα από τη Γόρτυνα (IC IV 64) αναγράφεται ότι κάποιος

J.M. Hall, Αρχαία ελληνική ιστορία . Η αρχαϊκή εποχή: 1200-479 π . Χ ., μτφ. Ι. Κ .

Ξυδόπουλος, Εκδόσεις Ζήτη, Θεσσαλονίκη 2013, σ. 269-277, 293-303, 318-323.



Αρχαία ελληνική ιστορία: η αρχαϊκή περίοδος 1200-479 π.Χ.

270

Διονύσιος παρέλαβε μία αστική οικία και ένα οικόπεδο γης εκτός οικισμού μαζί

με τα δικαιώματα του πολίτη.

Ένα δεύτερο ακανθώδες ζήτημα αφορά τη φύση της γαιοκτησίας. Υπάρχει

μία μεγάλη συζήτηση για το αν η γη ήταν ιδιόκτητη ή δημόσια και κατά πόσον

ήταν «απαλλοτριώσιμη» (αν θα μπορούσε δηλαδή να πουληθεί ή να μεταφερθεί

με κάποιον άλλον τρόπο σε μία ομάδα που δεν ανήκε στον στενό κύκλο της οι-κογενειακής ή της συγγενικής μονάδας κάποιου. Σήμερα δεν γίνεται αποδεκτή

η προηγούμενη άποψη ότι αρχικά η γη δεν ήταν απαλλοτριώσιμη και καλλιερ-

γούνταν από συγγενικές ομάδες, πριν από την εμφάνιση της ατομικής ιδιοκτη-

σίας. Βασισμένη σε μεγάλο βαθμό στις εξελικτικές απόψεις του 19ου αιώνα (οι

οποίες έχουν ήδη συζητηθεί –σ. 182), η θεωρία καθορίστηκε επίσης ιδεολογικά,

παίζοντας κεντρικό ρόλο στα επιχειρήματα του Friedrich Engels για την ιστορι-

κή αναγκαιότητα της καπιταλιστικής κοινωνίας. Ο πατέρας του Ησιόδου φαίνε-

ται πως δεν είχε δυσκολία να αποκτήσει ένα χωράφι γης στην Άσκρα ( Ἔργα καὶ

Ἡμέραι 633-40) και η συμβουλή που δίνει ο Ησίοδος στον Πέρση προϋποθέτει ένα σύστημα ατομικής ιδιοκτησίας. Από την άλλη, η κοινοτική ιδιοκτησία φαί-

νεται ότι συνυπήρχε με την ατομική. Ο Σόλων (απόσπ. 4.11-13) διαμαρτύρεται

ότι οι ηγέτες του δήμου «γίνονται πλούσιοι, υποκύπτοντας σε άτιμες πράξεις.

δεν τους νοιάζει η ιερή ή η δημόσια περιουσία, κλέβουν αρπάζοντας αυτό από

εδώ και το άλλο από εκεί». Στην Ἰλιάδα (Μ 421-23) η σύγκρουση ανάμεσα στις

δυνάμεις των Αχαιών και των Λυδών συγκρίνεται με τον διαπληκτισμό δύο αν-

δρών για τα όρια: «κρατώντας μέτρο στα χέρια τους σε ένα κοινόχρηστο χω-

ράφι, αναζητούν το δίκιο καθώς στέκονται σε ένα μικρό κομμάτι γης». Είναι

δύσκολη η ερμηνεία αυτού του χωρίου. Θα μπορούσε να σημαίνει ότι οι άνδρες

καυγάδιζαν για ένα κληρονομημένο κομμάτι περιουσίας, όμως σε αυτήν την πε-

ρίπτωση μάλλον θα προσδιορίζονταν ως αδέρφια ή τουλάχιστον ως συγγενείς.

Είναι απίθανο αυτή η παρομοίωση να αναφέρεται στη διανομή τμημάτων γης

σε μία αποικία, εφόσον τα στοιχεία που διαθέτουμε συνιστούν ότι τα αντίστοιχα

οικόπεδα ήταν επαρκή. Πιθανώς οι δύο άνδρες επιχειρούν να καθιερώσουν μία

ισότιμη επικαρπία της κοινοτικής γης.

Η κατοχή περιουσίας δεν αποτελεί μεγάλο πρόβλημα όταν η γη είναι άμεσα

διαθέσιμη. Δεδομένης της χαμηλής πυκνότητας του πληθυσμού στους Σκοτει-

νούς Αιώνες που προκύπτει από τα αρχαιολογικά δεδομένα –σ. 98-102), μπο-

ρούμε εύκολα να υποθέσουμε ότι οι περισσότερες οικογένειες καλλιεργούσαν τμήματα γης, τα οποία τους παρείχαν τα απαραίτητα για την επιβίωσή τους.

Αφού τα ομηρικά έπη υπονοούν ότι τεμένη είχαν παραχωρηθεί στους βασιλεῖς

από τον λαό (σ. 185), αυτή η περιουσία πιθανώς να θεωρούνταν ότι ανήκε πρω-

ταρχικά στην κοινότητα εν γένει. Αυτή είναι σαφώς η εντύπωση που αποκομίζει

κάποιος από τον νόμο των τελών του 6ου αιώνα περί ιδιοκτησίας σε έναν οικι-




σμό των Οζόλων Λοκρών (ML 13= Fornara αρ. 33), όπου η ιδιόκτητη γη περι-

γράφεται ως η «διαιρεμένη» (ἀποτόμος) δημόσια γη (δαμόσιος). Παρόλα αυτά,

δεδομένης της άμεσης διαθεσιμότητας, οι διαμάχες για τη χρήση της γης ήταν

πιθανώς εξαιρετικά σπάνιες. Σε ένα τέτοιο σενάριο, η ιδιότητα του μέλους σε

μία τοπική κοινότητα θα ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τη σχεδόν μόνιμη επι-

καρπία της κοινοτικής γης, καθιερώνοντας ένα προηγούμενο για τη σχέση ανά-μεσα στην ιδιοκτησία και το δικαίωμα του πολίτη. Αν και αξίζει να σημειωθεί ότι

η συνήθως υπολογιζόμενη αύξηση του πληθυσμού κατά τον 8ο αιώνα δύσκολα

θα είχε καταλήξει σε υπερπληθυσμό και ότι η ελληνική ύπαιθρος δεν φαίνεται

να έφτασε το όριο αποδοτικότητάς της παρά μόνο στα μέσα της κλασικής επο-

χής, η επίπτωση της παραπάνω αύξησης θα ήταν ότι το μεγαλύτερο τμήμα της

διαθέσιμης, εύφορης γης θα καλλιεργούνταν από οικογένειες. Ως αποτέλεσμα,

αρκετή κοινοτική γη θα βρισκόταν πλέον σε πιο απομακρυσμένες περιοχές. Ο

Ησίοδος, σε κάθε περίπτωση, αναφέρεται στην ύπαρξη προβάτων σε λόφους

( Ἔργα καὶ Ἡμέραι 232-4) και στην εκτροφή βοοειδών σε δασικές εκτάσεις (591),χωρίς κάποιο στοιχείο ότι αυτή η γη ανήκε σε αυτόν. Αλλά ακόμα και αυτή η

μακρινή γη μπορεί να αποτελούσε στόχο ενός άπληστου καλλιεργητή: ότι ο Σό-

λων καταδικάζει τη ληστρική κλοπή της δημόσιας περιουσίας θα μπορούσε να

παραπέμπει σε μία τάση (από την πλευρά της ελίτ) να καλλιεργούνται μακρινές

γαίες χωρίς τη γενική συναίνεση της κοινότητας.

Τέλος, οι σαφείς διακρίσεις ανάμεσα στην ατομική και τη δημόσια ιδιοκτη-

σία είναι μάλλον αναχρονιστικές για αυτήν την περίοδο και μία πιο γόνιμη κα-

τεύθυνση έρευνας ενδεχομένως να συσχετίζεται με τις σχέσεις παρά με τα μέσα

παραγωγής. Άλλωστε τα μεγαλύτερα γαιοκτήματα απέφεραν ελάχιστο όφελος

στις ελίτ χωρίς το απαραίτητο εργατικό δυναμικό που θα τις καλλιεργούσε.Διά-

φορα επίπεδα «ανελευθερίας» φαίνεται ότι μαρτυρούνται στις αρχαϊκές πηγές.

Στη βάση βρίσκονται εκείνοι που περιγράφονται στα ποιήματα του Ησιόδου

και του Ομήρου ως δμῶες. Ορισμένες φορές γίνεται διάκριση ανάμεσα στους

δμῶες, που ήταν όσοι είχαν χάσει την ελευθερία τους λόγω της ήττας στον πό-

λεμο ή της ανικανότητάς τους να εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις τους, και τους

δούλους οι οποίοι αντιμετωπίζονταν ως είδος προς αγοραπωλησία στις αγορές.

Όμως ο χοιροβοσκός του Οδυσσέα Εύμαιος περιγράφει τον εαυτό του ως δμῶα

(ρ 320), αν και τον είχε αγοράσει ο Λαέρτης από Φοίνικες πειρατές (ο 403-84).

Ο όρος επομένως φαίνεται να σημαίνει οποιονδήποτε ανελεύθερο (ανεξάρτητα από την καταγωγή του/της) ζούσε μόνιμα στον οίκο. Τα απομονωμένα αγροτό-

σπιτα του Λαέρτη στέγαζαν δμῶες (ω 210) και ο Ησίοδος ( Ἔργα καὶ Ἡμέραι 502)

φαίνεται πως είχε τουλάχιστον δύο δμῶες οι οποίοι διέμεναν μαζί του.

Στις απαιτητικές περιόδους κατά τη διάρκεια του γεωργικού έτους οι

καλλιεργητές των σχετικά μεγάλων γαιοκτημάτων συνήθιζαν επίσης να προ-




272

σλαμβάνουν εποχιακούς εργάτες. Ο Ησίοδος ( Ἔργα καὶ Ἡμέραι 441-3, 602-3)

αναφέρεται στην πρόσληψη ενός σαραντάχρονου άνδρα για τους μήνες από

τον Οκτώβρη μέχρι και τον Ιούλιο και ενός (προφανώς φθηνότερου) νεαρού

κοριτσιού για τον τρύγο στα τέλη του καλοκαιριού, ενώ ο μνηστήρας Ευρύ-

μαχος προσέφερε στον μεταμφιεσμένο Οδυσσέα μισθωτή εργασία σε κάποιο

απομακρυσμένο κτήμα του (σ 357-62). Και στα δύο ποιήματα αντίστοιχοι ερ-γάτες περιγράφονται ως θῆτες. επρόκειτο πιθανώς για άτομα των οποίων τα

μικρά κτήματα δεν απέδιδαν και προτιμούσαν ένα πιο σταθερό εισόδημα ερ-

γαζόμενοι στα κτήματα κάποιου μεγαλοκτηματία. Ότι η κοινωνική θέση τους

ήταν χαμηλή υπονοείται σαφέστατα στον θρήνο του φαντάσματος του Αχιλ-

λέα προς τον Οδυσσέα, ότι «ακόμα και το να ζει ως θήτης, δεμένος με τη γη

και δουλεύοντας για έναν ακτήμονα, θα ήταν προτιμότερο από το να κυβερνά

όλους τους άψυχους νεκρούς» (λ 488-91). Οι καλλιεργητές που πλήρωναν σε

είδος το ενοίκιο της γης τους αποτελούν μία άλλη μορφή εργασίας. Όπως εί-

δαμε (σ. 251), η εκμετάλλευση των εξαρτημένων κοινοτήτων μαρτυρείται σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας –κυρίως στη Λακωνία και τη Μεσσηνία, με

τους είλωτες. Ορισμένοι ίσως καλλιεργούσαν τη γη των προγόνων τους, ενώ

άλλοι μάλλον μεταφέρθηκαν για να καλλιεργήσουν χέρσα ή αναδιανεμημένη

γη. τελικά, το ζήτημα της κατοχής ιδιοκτησίας δεν είναι τόσο σημαντικό όσο η

υποχρέωση να παρέχεται κανονικά ένα τμήμα της αγροτικής παραγωγής στον

κύριο κάποιου.

Το ελληνικό τοπίο είναι και ήταν ποικιλόμορφο, συνδυάζοντας πλήθος μι-

κροζωνών, των οποίων η αγροτική παραγωγικότητα μεταβάλλεται ανάλογα με

τις διαφορετικές κλιματικές συνθήκες και τους απρόβλεπτους κινδύνους. Οι

κατακερματισμένες γαιοκτησίες, αποτέλεσμα του κανόνα του κληρονομικού

διαχωρισμού, βοηθούσαν να αντισταθμιστούν αυτοί οι κίνδυνοι, αλλά μπο-

ρούσαν επίσης να καταλήξουν σε χωράφια τα οποία ήταν τόσο μικρά ώστε δεν

παρείχαν τα βασικά για την επιβίωση –δεδομένης και της μη συνένωσης των

κτημάτων μέσω γάμου, κληρονομιάς ή αγοράς. Οι μικροϊδιοκτήτες που είχαν

πληγεί από διαδοχικές κακές σοδειές θα αναγκάζονταν να δανειστούν –ένα συ-

νεχές πρόβλημα που διατρέχει όλο το Ἔργα καὶ Ἡμέραι– αλλά τα μεγάλα δάνεια

ενείχαν και υψηλούς κινδύνους, αφού φαίνεται ότι η πιο συνήθης πρακτική ήταν

η προσφορά της ατομικής ελευθερίας του δανειζόμενου ως εγγύησης για το

χρέος. Η μισθωτή εργασία ήταν σε κάποιες περιπτώσεις μία πιο ασφαλής εναλ-λακτική –αν και, ενώ ένα δάνειο πιθανώς να επέτρεπε στον μικροϊδιοκτήτη να

ανακτήσει τις απώλειες και να ξεπληρώσει το χρέος, είναι απίθανο οι θήτες να

αποζημιώνονταν τόσο πολύ, ώστε να διατηρούν την ελπίδα ότι θα αποκτούσαν

ιδιοκτησία στο μέλλον. Οι πλούσιοι ήταν οι ευνοημένοι και στις δύο περιπτώ-

σεις, καθώς είτε είχαν φτηνούς εργάτες στα κτήματά τους είτε εισέπρατταν επι-




πλέον χρήματα από την πώληση όσων είχαν δανεισθεί και δεν είχαν κατορθώσει

να αποπληρώσουν το χρέος τους. Υπό αυτές τις συνθήκες, ήταν αναπόφευκτο

ότι το χάσμα ανάμεσα στους πλούσιους και τους μη έχοντες θα διευρυνόταν,

υποθάλποντας εκείνο το είδος της αναταραχής και της δυσφορίας το οποίο εί-

ναι τόσο ευδιάκριτο στους αρχαϊκούς ποιητές. Στην Αθήνα τα πράγματα είχαν

φτάσει σε οριακό σημείο στις αρχές του 6ου αιώνα. Η αριστοτελική Ἀθηναίων Πολιτεία (2.5-6) αποτελεί την κύρια πηγή μας η

οποία συμπληρώνεται από τον Σόλωνα του Πλουτάρχου (13-16). Διαβάζουμε

ότι οι φτωχοί, μαζί με τις συζύγους και τα τέκνα τους, ήταν υποδουλωμένοι

στους πλούσιους και δεν διέθεταν μερίδιο σε τίποτα.Συγκεκριμένα, δύο ομάδες

ξεχωρίζουν –οι πελάται, που ίσως θεωρούνταν ισότιμοι με τους θῆτες , και οι

ἑκτήμοροι, οι οποίοι αποκαλούνταν έτσι επειδή «με αυτούς τους όρους μίσθω-

ναν και καλλιεργούσαν τη γη των πλουσίων» ( Ἀθηναίων Πολιτεία 2.2). Όλη η

γη ήταν συγκεντρωμένη στα χέρια λίγων και οι φτωχοί –αν αποτύγχαναν να

αποπληρώσουν τα ενοίκια– υπέπιπταν στο καθεστώς του δούλου, καθώς όλα τα δάνεια συνομολογούνταν με εγγύηση την προσωπική ελευθερία του δανειζό-

μενου. Ορισμένοι από αυτούς ήταν δούλοι στην Αττική, ενώ άλλοι πωλούνταν

στο εξωτερικό. Τελικά, οι φτωχοί ξεσηκώθηκαν ενάντια στους αριστοκράτες,

όμως και οι δύο πλευρές συμφώνησαν να διοριστεί ο Σόλων ως άρχοντας και

μεσολαβητής, πιθανώς το 594/3. Η πρώτη πράξη του Σόλωνα ήταν να απαγο-

ρεύσει το δανείζεσθαι ἐπὶ σώμασι και να ακυρώσει τα ιδιωτικά και τα δημόσια

χρέη, με την απελευθέρωση όσων ήταν δούλοι λόγω χρεών στην Αττική και

τον επαναπατρισμό όσων είχαν πουληθεί στο εξωτερικό. Όμως δεν ικανοποίησε

ούτε τους πλούσιους, οι οποίοι δεν μπορούσαν πλέον να ανακτήσουν τα υπάρ-

χοντα χρέη, ούτε τους φτωχούς, οι οποίοι είχαν αποθέσει τις ελπίδες τους στον

αναδασμό της γης.

Είναι αυτονόητο ότι κάποιος πρέπει να είναι πολύ προσεκτικός όταν χρη-

σιμοποιεί μεταγενέστερες πηγές όπως αυτές –κυρίως επειδή τέτοια ζητήματα

όπως η αποκοπή των χρεών και ο αναδασμός της γης αποτελούσαν βασικά

αιτήματα ακριβώς κατά την ύστερη κλασική και την ελληνιστική εποχή. Μία

προφανής γραμμή προσέγγισης θα ήταν η σύγκριση αυτών των όψιμων αφη-

γήσεων με τα ποιήματα του ίδιου του Σόλωνα, αν και αυτό δεν είναι τόσο απλό

όσο φαίνεται. Ο λόγος είναι ότι η ποίηση του Σόλωνα περιοριζόταν από τους

κανόνες του είδους στο οποίο εντασσόταν: η ελεγεία ασχολείται κυρίως με τον ηθικό παρά με τον πολιτικό σχολιασμό και για αυτό δεν είναι ο κατάλληλος

φορέας ενός πολιτικού μανιφέστου. Ωστόσο είναι εξίσου σημαντικό να σημειώ-

σουμε ότι διαθέτουμε τα αποσπάσματα της ποίησης του Σόλωνα που φαίνεται

πως σχετίζονται με σύγχρονά του πολιτικά ζητήματα, μόνον επειδή συγγραφείς

(όπως ο συντάκτης της Ἀθηναίων Πολιτείας και ο Πλούταρχος) τα παραθέτουν




274

όταν ασχολούνται με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα. Εφόσον αυτοί οι στίχοι

έχουν αποκοπεί από το αρχικό φιλολογικό τους πλαίσιο, δεν μπορούμε να απο-

κλείσουμε την πιθανότητα ότι δόθηκε από τους μεταγενέστερους συγγραφείς

μία πιο συγκεκριμένη ιστορική χροιά σε πιο γενικά ζητήματα ηθικής. Παρόλα

αυτά, είναι σαφές ότι η ποίηση του Σόλωνα μπορεί να μας προσφέρει σημαντι-

κά, άμεσα και σύγχρονά του στοιχεία. Είδαμε ότι ο Σόλων επικρίνει τη ληστρική συμπεριφορά των ηγετών του

δήμου, αλλά ασκεί επίσης κριτική και γενικά στους πολίτες, τους οποίους κατη-

γορεί για ανοησία και απληστία (απόσπ. 4.5-6). Το τελικό αποτέλεσμα είναι η

στάσις, η εμφύλια διαμάχη (απόσπ. 4.18-20). Επίσης σημειώνει πώς «πολλοί από

τους φτωχούς καταλήγουν σε μία ξένη χώρα, ωνητοί δούλοι, δεμένοι με απρεπή

δεσμά» (απόσπ. 4.23-25). Δυστυχώς, είναι λιγότερο σαφής για τα μέτρα που

έλαβε. Πληροφορούμαστε (απόσπ. 34) ότι αφαίρεσε τους οροθέτες (ὅρους) που

υπήρχαν παντού στη «μαύρη γη» και απελευθέρωσε τη γη από τη προγενέστερη

δουλεία, ότι φρόντισε για τον επαναπατρισμό όσων είχαν πωληθεί (νομίμως ή όχι) στο εξωτερικό, ότι ελευθέρωσε εκείνους που «είχαν υποστεί την επαίσχυ-

ντη δουλεία εδώ» και ότι θέσπισε νόμους για «τους κακοὺς και τους ἀγαθοὺς

εξίσου, παρέχοντας μια τίμια δικαιοσύνη για τον καθένα». Επίσης παραδέχε-

ται ότι, παρά τις προσδοκίες περί του αντιθέτου, δεν αναδιένειμε τη γη εξίσου

στους κακοὺς και τους ἐσθλούς (απόσπ. 34). Το ενδιαφέρον στοιχείο εδώ δεν

είναι η άρνηση του Σόλωνα να προχωρήσει στον αναδασμό αλλά το απλό γεγο-

νός ότι σκέφτηκε να λάβει ένα τέτοιο μέτρο τόσο νωρίς. Έχοντας υιοθετήσει μία

εμφανώς ουδέτερη στάση, περιγράφει τον εαυτό του ως «έναν οροθέτη στην

υπό αμφισβήτηση γη» (απόσπ. 37), ο οποίος ούτε αποδυνάμωσε ούτε ενίσχυσε

την κοινωνική θέση του δήμου αλλά και θεώρησε σωστό οι πλούσιοι και ισχυ-

ροί να μην έχουν κάτι που δεν τους άρμοζε (απόσπ. 5). Σε άλλο σημείο (απόσπ.

37) ωστόσο κατηγορεί τον δήμο ότι δεν είχε καν ονειρευτεί τα όσα απέκτησε

χάρη στον ίδιο.

Δεν υπάρχει καμία αναμφισβήτητη αναφορά στην αποκοπή των χρεών,

εκτός εάν αυτή εννοείται με την απελευθέρωση όσων υπέμειναν την επαίσχυ-

ντη δουλεία στην Αττική. Επίσης οι ἑκτήμοροι δεν αναφέρονται στα σωζόμενα

εκτενή αποσπάσματα της ποίησης του Σόλωνα. Ο όρος είναι αρκετά σπάνιος,

επομένως είναι απίθανο να αποτελεί μία επινόηση της σχολής του Αριστοτέλη

(αν και αυτό δεν συνεπάγεται απαραίτητα ότι η ακριβής ερμηνεία που μας πα-ρέχει ο συντάκτης της Ἀθηναίων Πολιτείας είναι σωστή ή κάτι περισσότερο από

μία εικασία). Όπως έχουν επισημάνει πολλοί σχολιαστές, το ένα έκτο αποτελεί

ένα εξαιρετικά χαμηλό ενοίκιο. Μία ερμηνεία του θεσμού θεωρεί ότι οι ἑκτή-

μοροι ήταν μικροκαλλιεργητές οι οποίοι προσλαμβάνονταν για να εργάζονται

στα χωράφια των πλουσίων και λάμβαναν ως αμοιβή το ένα έκτο της παραγω-




γής που καλλιεργούσαν. Με το πέρασμα του χρόνου, η διαδικασία μετατρά-

πηκε σε μία κοινωνική υποχρέωση, οι παραβάτες της οποίας ήταν δυνατόν να

γίνονται δούλοι. αυτό ακριβώς το σύστημα κατήργησε ο Σόλωνας. Σύμφωνα με

μία επικρατέστερη άποψη, οι ἑκτήμοροι ήταν εξαθλιωμένοι μικροκαλλιεργητές

οι οποίοι υποθήκευσαν τα κτήματά τους στους εύπορους. Το «ένα έκτο» ήταν

ο τόκος αποπληρωμής της υποθήκης, ενώ οι ὅροι σήμαιναν ότι το εν λόγω οι-κόπεδο ήταν υποθηκευμένο. Όταν ο Σόλωνας περιγράφει πως εξάλειψε αυτούς

τους ὅρους, εννοεί ίσως ότι ακύρωσε αυτού του είδους τις συμφωνίες για τις

υποθήκες.

Αυτή η τελευταία ερμηνεία ενδεχομένως να εξηγεί την αναφορά του Σό-

λωνα στην απελευθέρωση της γης και εκείνων που υπέμειναν τη δουλεία στο

έδαφος της Αττικής, όπως και τον λόγο που μεταγενέστεροι συγγραφείς τού

απέδωσαν την αποκοπή των χρεών. Ωστόσο υπάρχει ένα πρόβλημα. Μολονό-

τι τα επιχειρήματα ex silentio δεν μπορούν ποτέ να είναι απόλυτα, δεν υπάρ-

χουν γραμματειακές ή επιγραφικές μαρτυρίες ότι οι ὅροι αποτελούσαν σημάδια υποθηκευμένων κτημάτων πριν από τη δεκαετία του 360. Ίσως η αναφορά του

Σόλωνα στην εξάλειψη των ὅρων θα έπρεπε να ερμηνευτεί μεταφορικά, ότι δη-

λαδή σηματοδοτεί το τέλος της στάσεως ανάμεσα σε δύο αντίπαλες πλευρές:

ο Σόλων άλλωστε περιέγραψε τον εαυτό του ως έναν ὅρο ο οποίος τοποθετή-

θηκε ανάμεσα σε αντιμαχόμενες παρατάξεις. Όμως το επιχείρημα ότι ο Σόλων

δεν θα είχε τολμήσει να αφαιρέσει τους πραγματικούς ὅρους επειδή συγγραφείς

όπως ο Πλάτων (Νόμοι 8.842e-843b) θεωρούσαν μία τέτοια πράξη ιερόσυλη θα

ήταν πειστικό μόνον αν αυτοί οι ὅροι είχαν τοποθετηθεί νόμιμα από την αρχή.

Αφού ο Σόλων είχε ήδη κατηγορήσει τους ηγέτες του δήμου για αρπαγή της

ιερής και της δημόσιας περιουσίας, τότε ίσως οι ὅροι να σηματοδοτούσαν την

οικειοποίηση της κοινοτικής γης από την ελίτ (παρόμοια με τις περιφράξεις γης

στη Βρετανία του 18ου και του 19ου αιώνα) και ο Σόλων επέστρεψε αυτήν τη γη

στην κοινότητα.

Σε τελική ανάλυση, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε (και δεν θα μάθουμε ποτέ)

όλα όσα αφορούν τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα και τις συνθήκες που τις υπο-

κίνησαν. Από την άλλη, η συμβολή του στον καθορισμό της πολιτικής κοινότη-

τας στην Αθήνα είναι σαφής. Από την οπτική της ελίτ, ο δήμος θεωρούνταν μία

ομοιογενής μάζα. η αντίληψη των κατώτερων ομάδων ήταν τελείως διαφορετι-

κή. Διακρίνουμε κατόχους ιδιοκτησίας με εντελώς διαφορετικούς τρόπους δια-βίωσης, από τους εξαθλιωμένους μέχρι τους εύπορους (από τους οποίους όλοι

είχαν προφανώς το δικαίωμα να παρακολουθούν τις συναντήσεις της λαϊκής

συνέλευσης), διασκορπισμένους σε διαφορετικές κατηγορίες ανελεύθερου κα-

θεστώτος –επίμορτοι, μισθωτοί εργάτες και δούλοι λόγω χρεών– και οι οποίοι

ήταν απίθανο ότι θεωρούνταν μέλη της κοινότητας των πολιτών. Αριστοκρά-




276

τες όπως ο «Θέογνις» (53-68, 183-92, 555-60, 649-52, 657-82, 1109-14) μπορεί

να θρηνούσαν για την αστάθεια της τύχης, αλλά η κατάπτωση των κατώτερων

στρωμάτων της κοινωνίας πρέπει να ήταν εξίσου συχνή (εάν όχι πιο συχνή) και

δεν συνοδευόταν απλά από την απώλεια της υπερηφάνειας. Ο Σόλων θεμελίω-

σε ένα κατώτατο όριο, κάτω από το οποίο δεν θα μπορούσαν πλέον να πέσουν

τα μέλη της κοινότητας. Από τώρα και στο εξής, όλοι όσοι είχαν γεννηθεί από ελεύθερους Αθηναίους πατέρες θα αποτελούσαν μέλη της πολιτικής κοινότητας

–άσχετα με το αν κατείχαν περιουσία– και οι Αθηναίοι έπρεπε να αρχίσουν να

στρέφονται σε εξωτερικές πηγές για την απόκτηση δούλων. Ο Πλούταρχος ( Σό-

λων 18. βλ. και [Αριστοτέλης], Ἀθηναίων Πολιτεία 7.3) έχει μάλλον δίκιο όταν

ισχυρίζεται ότι το δικαίωμα παρακολούθησης της συνέλευσης και το ακόμα πιο

σημαντικό δικαίωμα συμμετοχής σε σώματα ενόρκων που τώρα χορηγούνται

για πρώτη φορά επίσημα σε όλους όσοι είναι πολίτες θα μπορούσε κάλλιστα να

είναι το δικαίωμα για το οποίο ο Σόλων (απόσπ. 37) ισχυρίζεται ότι οι μάζες δεν

το είχαν καν ονειρευτεί.Από τα τέλη του 5ου αιώνα κεξ. αριστοκράτες με πιο ολιγαρχικές τάσεις ανα-

κάλυψαν εκ νέου τον Σόλωνα ως τον ιδρυτή της αθηναϊκής δημοκρατίας, έτσι

ώστε να παρουσιάσουν τις αντιδραστικές προτάσεις τους για περιορισμό της

παροχής πολιτικών δικαιωμάτων ως επιστροφή στην «καθαρή» μορφή του πολι-

τεύματος των προγόνων. Στην πραγματικότητα, οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

ήταν κάθε άλλο παρά δημοκρατικές. Είχαμε ήδη λόγους να αναρωτιόμαστε για

τη συγκαταβατική συμπεριφορά του απέναντι στον δήμο και αυτή συμβαδίζει

με την απόφασή του να χρησιμοποιήσει –ή να διατηρήσει– τον υποτιμητικό όρο

θῆτες, προκειμένου να δηλώσει την κατώτατη από τις τέσσερις τιμοκρατικές

τάξεις (βλ. σ. 236), η οποία –αν οι προϋποθέσεις που αναφέρονται στην Ἀθη-

ναίων Πολιτεία (7.4) είναι αξιόπιστες– πρέπει να περιελάμβανε σχεδόν τον μισό

πληθυσμό της Αττικής, συμπεριλαμβανομένων πολλών που βρίσκονταν αρκετά

πάνω από το όριο της φτώχειας. Όμως, από μία μακροπρόθεσμη προοπτική,

θα μπορούσαμε να ισχυρισθούμε ότι α) ο δῆμος δεν θα είχε τη δυνατότητα να

αποκτήσει εξουσία προτού διαμορφώσει μία ξεκάθαρη αντίληψη για τη μορ-

φή και τα όριά του και β) ο Σόλων συνέβαλε σε αυτήν ακριβώς την παγίωση

της πολιτικής ταυτότητας. Δεν είναι σύμπτωση ότι ένα δημοκρατικό καθεστώς

εμφανίζεται για πρώτη φορά στο Άργος στη δεκαετία του 460, λίγες δεκαετί-

ες αφότου είχαν εφαρμοστεί κάποια μέτρα που σχηματοποιούσαν τη διάκριση ανάμεσα στους πολίτες και τους δουλοπάροικους, οι οποίοι περιγράφονται ως

δοῦλοι (Ηρόδοτος 6.83. Διόδωρος 10.26), οἰκέται (Διόδωρος 10.26. Παυσανίας

2.20.9), περίοικοι (Αριστοτέλης, Πολιτικὰ 1303a 8. Πλούταρχος, Ἠθικὰ 245f) ή

γυμνῆτες (Ιούλιος Πολυδεύκης 3.83). Στη Σπάρτη, αντιθέτως, ο δῆμος, αν και

αναγνωριζόταν από παλιά ως η απόλυτη πηγή εξουσίας, ήταν ένα πιο ρευστό




σύνολο, με συχνούς υποβιβασμούς από το σώμα των πολιτών, εξαιτίας διάφο-

ρων αδικημάτων και ανεκπλήρωτων υποχρεώσεων. Με τόσο ευάλωτα όρια, δεν

αποτελεί έκπληξη ότι η εικονική υπεροχή του σπαρτιάτικου δήμου δεν ήταν

παρά μία ψευδαίσθηση.

Το «δεύτερο φύλο»

Την εξωτερική όψη του Παρθενώνα (ο οποίος ξεκίνησε με πρωτοβουλία του

Περικλή στη δεκαετία του 440), περιτρέχει ένα διάζωμα από μετόπες στις οποί-

ες απεικονίζονται μυθικές μάχες ανάμεσα σε Θεούς και Γίγαντες, Έλληνες και

Τρώες, Αθηναίους και Αμαζόνες, Λαπίθες (ένας μυθικός θεσσαλικός λαός) και

Κενταύρους. Η συνήθης ερμηνεία αυτών των σκηνών είναι ότι αποτυπώνουν

τις διπολικές αντιθέσεις που χαρακτηρίζουν την ελληνική σκέψη και εκφρά-

ζουν το ιδεώδες του πολίτη μέσω της απερίφραστης αντίθεσης με αντισυμβατι-κές μορφές, όπως τα άγρια θηρία (Γίγαντες, Κένταυροι), οι δουλοπρεπείς ξένοι

(Τρώες) και οι πολεμοχαρείς γυναίκες (Αμαζόνες). Ουσιαστικά επηρεασμένη

από τη γαλλική δομιστική σκέψη των δεκαετιών του 1950 και του 1960, αυτή η

ερμηνεία υποστηρίζει τα επιχειρήματα περί κατασκευής (κατά τη διάρκεια του

8ου αιώνα) μιας «ιδεολογίας του μέσου», η οποία κατασκεύασε συμβολικά μία

κοινότητα ίσων αρρένων πολιτών μέσω του συστηματικού αποκλεισμού των

γυναικών, των δούλων και των ξένων (βλ. παραπάνω). Ωστόσο, όσο ικανοποι-

ητική και αν είναι (αναμφισβήτητα) η αναγνώριση των κομψών συμμετρικών

μοτίβων στην ελληνική σκέψη, ο δομισμός δεν αποτελεί «ιστορική» προσέγ-

γιση, καθώς επικεντρώνεται συνήθως στο να εξηγήσει πώς είναι τα πράγμα-

τα παρά πώς κατέληξαν να είναι. Παραδείγματος χάριν, η συζήτηση σε αυτό

το κεφάλαιο πρέπει απαραιτήτως να αμφισβητήσει την αντίληψη ότι ο απο-

κλεισμός των δούλων βοήθησε στην κατασκευή μιας ενσυνείδητης πολιτικής

κοινότητας. Ο λόγος είναι απλός: υπήρχε ένα ευρύ φάσμα εξαρτημένων και

ανελεύθερων πολιτών, γεγονός το οποίο αναπόφευκτα δεν επιτρέπει μία σαφή

διάκριση ανάμεσα σε δούλους και ελεύθερους κατά την πρώιμη αρχαϊκή εποχή.

Πέρα από το ότι δεν αποτελούσε προϋπόθεση για τη δημιουργία του ιδανικού

πολίτη, ο θεσμός της δουλείας σε οποιαδήποτε σημαντική κλίμακα –τουλάχι-

στον στην Αττική– φαίνεται ότι ήταν μάλλον μία οικονομική απάντηση στον πολιτικό επαναπροσδιορισμό της πολιτικής κοινότητας. Τι γίνεται όμως με τις

γυναίκες;

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι –σύμφωνα με τις σύγχρονες ευαισθησίες– το

ύφος των περισσότερων αρχαϊκών γραμματειακών πηγών εκφράζει ρητά και με

άσχημο τρόπο τον μισογυνισμό. Ο Ησίοδος περιγράφει την Πανδώρα, την πρώ-




294

οπτη θέση. Κατά τον 4ο αιώνα –ίσως και πολύ νωρίτερα– αποδίδονταν ετήσιες

λατρευτικές τιμές στον τάφο των τυραννοκτόνων και οι απόγονοί τους δικαι-

ούνταν δωρεάν σίτιση στο πρυτανεῖον και ατέλεια ( Ἀθηναίων Πολιτεία 58.1. IG

I3 131. Ανδοκίδης 1.98. Ισαίος 5.47). Διάφορα σκόλια (συμποτικά τραγούδια),

τα οποία συντέθηκαν μάλλον αμέσως μετά τη δολοφονία, υμνούσαν τη φήμη

του Αρμοδίου και του Αριστογείτονα, επειδή είχαν «σκοτώσει τον τύραννο»και «αποκατέστησαν την ισότητα των Αθηναίων» (PMG 474-5, 893-6). Ο πρώ-

τος ισχυρισμός –παρά τις διαμαρτυρίες του Θουκυδίδη (1.20.2. 6.54-55)– θα

μπορούσε να είναι αληθινός εάν, όπως είναι πιθανό, ο Ίππαρχος μοιραζόταν

την εξουσία με τον Ιππία. Ο δεύτερος ισχυρισμός δεν είναι εντελώς ακριβής,

εφόσον ο Ιππίας συνέχισε να κυβερνά την Αθήνα για τα επόμενα τέσσερα χρό-

νια. Παρόλα αυτά, η πράξη του Αρμοδίου και του Αριστογείτονα απετέλεσε

το εφαλτήριο για την αντίσταση των αριστοκρατών στην τυραννίδα, η οποία

τροφοδοτήθηκε περαιτέρω από το γεγονός ότι οι φόβοι και οι υποψίες του Ιπ-

πία τον οδήγησαν στην άσκηση μίας πιο σκληρής και δεσποτικής μορφής δια-κυβέρνησης (Ηρόδοτος 5.62.2, 6.123.2. Θουκυδίδης 6.59.2). Σε αυτό το πλαίσιο

θα πρέπει να εξετάσουμε την αποτυχημένη τελικά απόπειρα των αντικαθεστω-

τικών, με επικεφαλής τους Αλκμεωνίδες, να καταλάβουν την πόλη από τη βάση

τους στο Λειψύδριον της Πάρνηθας (Ηρόδοτος 5.62.2).

Τελικά, η τυραννίδα τερματίστηκε από τον Σπαρτιάτη βασιλιά Κλεομένη.

Μετά από μία προγενέστερη ανεπιτυχή θαλάσσια εκστρατεία υπό την ηγεσία

του Αγχιμολίου, ο Κλεομένης εισέβαλε στην Αττική από τη στεριά, κατατρό-

πωσε μία ίλη Θεσσαλών ιππέων που είχε σταλεί για να υποστηρίξει τον Ιππία

και πολιόρκησε τον ίδιο και την οικογένειά του στην Ακρόπολη. Γνωστοί ήδη

στα μέσα του 5ου αιώνα για την ανικανότητά τους να διεξάγουν επιχειρήσεις

πολιορκίας, οι Σπαρτιάτες πιθανώς δεν θα τα είχαν καταφέρει, αν δεν ήταν τυ-

χεροί: συνέλαβαν μέλη της οικογένειας του Ιππία, ο οποίος προσπάθησε να τα

φυγαδεύσει κρυφά από την Αθήνα σε ασφαλές μέρος. Σε αντάλλαγμα της επι-

στροφής των ομήρων, ο Ιππίας δεσμεύτηκε να εγκαταλείψει την Αθήνα μέσα σε

πέντε ημέρες και αναχώρησε για το Σίγειο, κοντά στις εκβολές του Ελλησπό-

ντου (Ηρόδοτος 5.63-65).

Ο Ηρόδοτος (5.62-63) μας αφηγείται μία ιστορία που εκπορεύτηκε από τους

Αθηναίους, η οποία έμμεσα αναγνωρίζει στους Αλκμεωνίδες την τελική εκδίωξη

του Ιππία. Λέγεται ότι οι Αλκμεωνίδες είχαν αποκτήσει μεγάλη επιρροή στους Δελφούς, αρχικά συναινώντας να συμβάλλουν με δικά τους κεφάλαια στην κα-

τασκευή του ναού του Απόλλωνος, ο οποίος είχε καεί ολοσχερώς το 548 (Παυσα-

νίας 10.5.13), και στη συνέχεια παρέχοντας στον ναό μία πρόσοψη από μάρμαρο

και όχι μία από πωρόλιθο, όπως είχε συμφωνηθεί αρχικά. Ο Ηρόδοτος συνεχίζει

αναφέροντας ότι –ασκώντας την επιρροή τους– οι Αλκμεωνίδες δωροδόκησαν



9: Η πόλη του Θησέα 295

την Πυθία, ώστε αυτή να διατάσσει κάθε επιφανή Σπαρτιάτη που βρισκόταν στο

μαντείο να ελευθερώσει τους Αθηναίους από τους Πεισιστρατίδες τυράννους. Η

ιστορία δεν είναι αξιόπιστη. αν μη τι άλλο, ο ισχυρισμός ότι οι Αλκμεωνίδες ήταν

εξόριστοι καθ’ όλη τη διάρκεια της τυραννίδας των Πεισιστρατιδών (Ηρόδοτος

5.62.2, 6.123.1) δεν μπορεί να ευσταθεί, αν ο [Κ ] λεισθέν[ες] που αναγράφεται

ως επώνυμος άρχοντας το 525/4 στον κατάλογο των Αθηναίων αρχόντων (ML6= Fornara 23) είναι, όπως φαίνεται πιθανό, ο Αλκμεωνίδης Κλεισθένης. Δεν

προκύπτει καν με σαφήνεια αν η ιστορία είχε επινοηθεί αρχικά από τους Αλκμε-

ωνίδες. Η δωροδοκία για τον χρησμό του Απόλλωνος θα κρινόταν ασφαλώς

ως πράξη ύψιστης ασέβειας, αν και είναι εύκολο να κατανοήσουμε πώς ενδε-

χομένως μία τέτοια κατηγορία είχε συνδεθεί με την οικογένεια. Στο τελευταίο

τρίτο του 7ου αιώνα ο προπάππους του Κλεισθένη Μεγακλής λέγεται ότι είχε

βεβηλώσει το καθεστώς ικεσίας εκείνων που είχαν υποστηρίξει το αποτυχημένο

πραξικόπημα του Κύλωνα –μια βλάσφημη πράξη που προκάλεσε την άφιξη του

Επιμενίδη από την Κρήτη, προκειμένου να εξαγνίσει την πόλη (Ηρόδοτος 5.71. Θουκυδίδης 1.126. [Αριστοτέλης], Ἀθηναίων Πολιτεία 1, απ. 8). Όμως οι Αλκμε-

ωνίδες θα μπορούσαν να μετατρέψουν αυτό που αρχικά αποτελούσε αρνητικό

για αυτούς σε πλεονέκτημά τους: όχι μόνο δεν συνδέονταν με το καθεστώς των

Πεισιστρατιδών, αλλά έπαιξαν και καθοριστικό ρόλο στην πτώση του. Δεν είναι

καθόλου απίθανο το φαινομενικά ασήμαντο, βασισμένο στη ζηλοτυπία κίνητρο

που αποδόθηκε στους τυραννοκτόνους να ήταν επίσης προϊόν ενός υπερασπι-

στή των Αλκμεωνιδών. Τον 5ο αιώνα οι Σπαρτιάτες αρέσκονταν να ισχυρίζο-

νται ότι η ιδεολογική προδιάθεσή τους για την εὐνομία τούς είχε ωθήσει στην

καταστολή των τυραννικών καθεστώτων σε ολόκληρη την Ελλάδα (βλ. Θου-

κυδίδης 1.18.1), αλλά τα αληθινά κίνητρά τους για την εκδίωξη του Ιππία το

510 κρίνονται καλύτερα βάσει των μεταγενέστερων παρεμβάσεών τους, κατά

την επόμενη δεκαετία. Έχοντας συνάψει ασύμμετρες συμμαχίες με πολλές πόλεις

της Πελοποννήσου, οι Σπαρτιάτες άρχισαν να στρέφουν την προσοχή τους στα

κράτη του Σαρωνικού κόλπου. Παραδείγματος χάριν, τα Μέγαρα είχαν πιθανώς

συμμαχήσει με τη Σπάρτη πριν από τα τέλη του 6ου αιώνα και το νησί της Αίγινας

φαίνεται πως είχε καταλήξει σε συμφωνία με τον Κλεομένη στη δεκαετία του

490 (Ηρόδοτος 6.73). Υπό την κυριαρχία των Πεισιστρατιδών, η Αθήνα είχε απο-

κτήσει δύναμη και σπουδαιότητα που είχε να γνωρίσει από τον 8ο αιώνα (βλ. σ.

319-323) και πιθανότατα ο Κλεομένης επιθυμούσε να διασφαλίσει ότι η Σπάρτη διέθετε έναν υπάκουο σύμμαχο βόρεια του Ισθμού.Μέχρι τότε οι Πεισιστρατίδες

διατηρούσαν καλές σχέσεις με τη Σπάρτη (Ηρόδοτος 5.63.2), επομένως υπήρχαν

λόγοι για υποστήριξη των τυράννων. Αν ωστόσο ο Ιππίας είχε εναντιωθεί στο

να δέχεται κυριολεκτικά εντολές από τη Σπάρτη, ο Κλεομένης θα είχε σίγουρα

σοβαρούς λόγους να τον αντικαταστήσει με κάποιον πιο υπάκουο.




296

Ιδανικό υποψήφιο για τον Κλεομένη ήταν σχεδόν βέβαιο ότι αποτελούσε

ο αριστοκράτης Ισαγόρας, γιος του Τεισάνδρου, με τον οποίο ο Κλεομένης

συνδέθηκε φιλικά κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Ακρόπολης το 510 και

του οποίου η σύζυγος, σύμφωνα με φήμες, είχε στενές σχέσεις με τον Σπαρ-

τιάτη βασιλιά (Ηρόδοτος 5.66.1, 70.1). Ο Ισαγόρας φαίνεται ότι απολάμβανε

την υποστήριξη άλλων ελίτ οικογενειών στην πόλη, αφού είχε διοριστεί άρχο-ντας για το 507/8 ([Αριστοτέλης], Ἀθηναίων Πολιτεία 21.1). Σε απάντηση, ο

κορυφαίος πολιτικός του αντίπαλος, ο Αλκμεωνίδης Κλεισθένης, λέγεται ότι

«προσπάθησε να γίνει φίλος (προσεταιρίζεται) του δήμου» (Ηρόδοτος 5.66.2).

Ο συγγραφέας της Ἀθηναίων Πολιτείας (20.1) αναφέρει ότι ο Κλεισθένης προ-σηγάγετο τὸν δῆμον ἀποδιδοὺς τῷ πλήθει τὴν πολιτείαν, αν και είναι απίθανο

οι μεταρρυθμίσεις του να θεσπίστηκαν πριν διασφαλιστεί η θέση του Κλεισθέ-

νη. Ο Ισαγόρας, αισθανόμενος ότι άρχιζε να υστερεί σε δύναμη, απευθύνθηκε

στον Κλεομένη. ο τελευταίος έστειλε έναν κήρυκα, με τον οποίο διέτασσε τους

Αθηναίους να απαλλάξουν την πόλη τους από τους ἐναγεῖς –αναφορά στους Αλκμεωνίδες και τον ρόλο τους στην καταστολή της συνομωσίας του Κύλωνα.

Αφού αναχώρησε ο Κλεισθένης από την Αθήνα, ο Κλεομένης έφθασε στην

πόλη με μία μικρή δύναμη και εξόρισε επιπλέον 700 οικογένειες. Μετά από

μία αποτυχημένη απόπειρα να διαλύσει τη βουλή, ο Κλεομένης και ο Ισαγό-

ρας κατέλαβαν την Ακρόπολη, όπου και πολιορκήθηκαν από τους «υπόλοι-

πους Αθηναίους που είχαν την ίδια γνώμη». Τρεις ημέρες μετά επιτράπηκε στο

σπαρτιατικό άγημα να αποχωρήσει υπό όρους, ενώ οι Αθηναίοι υποστηρικτές

του Ισαγόρα εκτελέστηκαν. Ο Κλεισθένης και οι υπόλοιπες 700 εξόριστες οι-

κογένειες κλήθηκαν πίσω στην Αθήνα (Ηρόδοτος 5.70, 72-73. [Αριστοτέλης],

Ἀθηναίων Πολιτεία 20).

Η γέννηση της δημοκρατίας;

Ο Ηρόδοτος (6.131) αναγνωρίζει στον Κλεισθένη ότι «είχε ιδρύσει τις φυλές και

τη δημοκρατία για τους Αθηναίους». Ο όρος δημοκρατία είναι στην πραγματι-

κότητα αναχρονιστικός στο πλαίσιο των τελών του 6ου αιώνα (σ. 257-258) και

ίσως ακόμα να μην αποτελεί φιλοφρόνηση –ειδικά αφού ο Ηρόδοτος σε άλλο

σημείο (5.69) ισχυρίζεται ότι οι μεταρρυθμίσεις των φυλών από τον Κλεισθένη υποκινήθηκαν εν μέρει επειδή μιμήθηκε τον παππού του από την πλευρά της

μητέρας του, ο οποίος ήταν τύραννος της Σικυώνας (βλ. σ. 265-269), και εν μέ-

ρει εξαιτίας της επιθυμίας του να απομακρύνει τους Αθηναίους από τους Ίωνες

συγγενείς τους, αλλάζοντας τα ονόματα των φυλών. Ωστόσο το γεγονός ότι

ο Ηρόδοτος συνδέει τις μεταρρυθμίσεις των φυλών με την εγκαθίδρυση της




δημοκρατίας σημαίνει ότι αυτός ήταν ένας συσχετισμός που είχε αναγνωριστεί

από τους σύγχρονούς του τον 5ο αιώνα. Σε ποιον βαθμό επομένως ήταν ο Κλει-

σθένης ο «πατέρας της δημοκρατίας»;

Πριν από τα τέλη του 6ου αιώνα, το αθηναϊκό πολιτικό σώμα είχε διαιρεθεί

σε τέσσερις φυλές (σ. 265). Αυτές δεν είχαν διαλυθεί τελείως –συνέχιζαν να τε-

λούν, για παράδειγμα, κάποιες θρησκευτικές λειτουργίες– αλλά η πολιτική τους λειτουργία είχε εξουδετερωθεί από τη δημιουργία δέκα νέων φυλῶν που πήραν

τα ονόματά τους από ήρωες της Αττικής. Κάθε φυλὴ είχε διαιρεθεί σε τρεις νέες

τριττύες: μία βρισκόταν στην πόλη, μία στις παράκτιες περιοχές και η τρίτη στην

ενδοχώρα. Σε κάθε τριττὺν ανήκε ένας διαφορετικός αριθμός δήμων ή χωριών

–συχνά, αν και όχι πάντα, όμορων μεταξύ τους. Ως σήμερα περίπου 140 δήμοι

έχουν ταυτισθεί από επιγραφές και γραμματειακές πηγές. Ο ακριβής αριθμός

των δήμων που ανήκαν σε κάθε τριττὺν ήταν άμεσα εξαρτημένος από το μέγε-

θος αυτών των δήμων: το σκεπτικό ήταν ότι ο αριθμός των πολιτών που αντι-

στοιχούσε σε κάθε μία από τις δέκα νέες φυλές θα έπρεπε να ήταν περίπου ίσος.Ας δούμε, για παράδειγμα, την Πανδιονίδα φυλή (βλ. χάρτη 9.1). Η τριττὺς της πόλεως περιελάμβανε τον μεγάλο δήμο των Κυδαθηναίων, ο οποίος βρισκόταν

στα βορειοανατολικά της Ακρόπολης, στην περιοχή της σύγχρονης Πλάκας. Οι

παράκτιες τριττύες περιελάμβαναν τον μεσαίου μεγέθους δήμο του Μυριννού-

ντος, μαζί με τους μικρότερους οικισμούς της Αγγελής, του Κυθήρου, του Στει-

ριά και των Πρασιών, οι οποίοι βρίσκονταν στην ανατολική ακτή της Αττικής,

κοντά στο σύγχρονο Πόρτο Ράφτη. Η τριττὺς της ενδοχώρας περιελάμβανε τον μεγάλο δήμο της Κάτω Παιανίας, τον μικρότερο δήμο της Όας και τα μικρά

χωριά της Άνω Παιανίας και της Κονθύλης που βρίσκονται στους ανατολικούς

πρόποδες του Υμηττού.

Η άμεση αφοσίωση του κάθε πολίτη ήταν προς τον δήμο του, στον οποίο θα

έπρεπε να εγγραφεί μόλις συμπλήρωνε το δέκατο όγδοο έτος της ηλικίας του,

εφόσον δεν ήθελε να χάσει τα πολιτικά του δικαιώματα. Ο στρατός ωστόσο

απαρτιζόταν από μονάδες από κάθε φυλή, ενώ δέκα στρατηγοί (ένας για κάθε

φυλή) εκλέγονταν με ενιαύσια θητεία. Επιπλέον, θεσπίστηκε μία Βουλή των Πε-

ντακοσίων, στην οποία κληρώνονταν ως μέλη πενήντα άτομα από κάθε φυλή

(γνωστά ως πρυτανεία ) σε ετήσια βάση. Η συμμετοχή στην πρυτανεία βασιζό-

ταν σε ένα σταθερό ποσοστό ανά δήμο, σε άμεση αναλογία με τον αριθμό των

κατοίκων της περιοχής. Παραδείγματος χάριν, ο πολυπληθής δήμος των Αχαρ-νών στους πρόποδες της Πάρνηθας φαίνεται πως έστελνε κάθε χρόνο είκοσι

δύο βουλευτές στην Αθήνα, ενώ μόνον ένας εκπροσωπούσε την Άνω Παιανία.

Κάθε πρυτανεία ήταν το εκτελεστικό συμβούλιο της βουλής για κάθε έναν από

τους δέκα «μήνες» του διοικητικού έτους. Η πρωταρχική λειτουργία της βουλής

ήταν «προβουλευτική», έπρεπε δηλαδή να συντάξει την ημερήσια διάταξη για




298

τις εισηγήσεις που θα συζητούνταν στη συνέλευση, αν και επόπτευε επίσης και

διοικητικά ζητήματα. Δεν είναι σαφές αν οι θῆτες γινόταν δεκτοί αρχικά στη

Βουλή των Πεντακοσίων, αν και αυτή δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει κατά

την κλασική εποχή χωρίς τη συμμετοχή τους.

Σε κάποιες περιπτώσεις, οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη δεν ήταν τόσο

ριζοσπαστικές, όσο υποστηρίζεται ορισμένες φορές. Η Βουλή των Πεντακοσί-ων ίσως να συγκέντρωσε τις αρμοδιότητες και τα καθήκοντα της προγενέστε-

ρης βουλής του Σόλωνα (σ. 260), ενώ οι προηγούμενες τέσσερις φυλές είχαν

επίσης διαιρεθεί σε τρεις τριττύες, με κάθε τριττὺ να υποδιαιρείται περαιτέρω

σε δώδεκα ναυκραρίας ([Αριστοτέλης], Ἀθηναίων Πολιτεία 8.3). Το έντονο

επιστημονικό ενδιαφέρον για το εάν και γιατί οι ναυκραρίαι αντλούν το όνο-

μά τους από τη λέξη ναῦς έχει αποσπάσει την προσοχή από το γεγονός ότι

πολλές αρχαίες πηγές τις αντιμετωπίζουν ως τις προγενέστερες αντίστοιχες

με τους δήμους του Κλεισθένη ( Ἀθηναίων Πολιτεία 21.5. Ιούλιος Πολυδεύκης,

Ὀνομαστικὸν 8.108. Ησύχιος, λ. ναύκλαρος. Φώτιος, Λεξικὸν, λ. ναύκληρος).Με άλλα λόγια, η ιδέα της διανομής τοπικών περιφερειακών μονάδων ανάμεσα

στις φυλές, με τις τελευταίες να συνιστούν τις βασικές στρατιωτικές και πολι-

τικές μονάδες των πολιτών, προϋπήρχε ήδη των μεταρρυθμίσεων του Κλει-

σθένη. Επιπλέον, είναι εξαιρετικά πιθανόν πολλοί από τους νέους δήμους του

Κλεισθένη να βασίζονταν στις προηγούμενες ναυκραρίες, κάτι που σημαίνει

ότι –σε τοπικό επίπεδο– πολλοί Αθηναίοι πολίτες δεν θα είχαν παρατηρήσει

πολλές διαφορές.

Επίσης, οι παλιές «ιωνικές» φυλές διατηρούσαν, όπως είδαμε, κάποια τε-

λετουργικά καθήκοντα και ο συγγραφέας της Ἀθηναίων Πολιτείας (21.6) ανα-

φέρει ότι ο Κλεισθένης «στα γένη και στις φρατρίες και στους θρησκευτικούς

θεσμούς άφησε να διατηρηθούν τα πατροπαράδοτα». Οι φρατρίες ήταν ελά-

χιστα κατανοητές ακόμα και τον 4ο αιώνα –την περίοδο από την οποία δια-

θέτουμε τα περισσότερα στοιχεία– και δεν είναι τελείως σαφές σε ποιον βαθ-

μό οι μεταγενέστερες λειτουργίες και τα καθήκοντά τους ήταν κατάλοιπα της

προ-κλεισθένειας εποχής. Σε ένα απόσπασμα που αποδίδεται στην Ἀθηναίων Πολιτεία (απόσπ. 3) αναφέρεται ότι οι προ-κλεισθενικές φρατρίες ήταν ό,τι και

οι τριττύες και πως κάθε μία από αυτές διαιρούνταν σε τριάντα γένη, αλλά η

μαρτυρία είναι αμφιβόλου αξίας για δύο λόγους. Πρώτον, είναι δύσκολο να

συνδυαστεί αυτό το σύστημα διαίρεσης με εκείνο που βασιζόταν στις ναυκρα- ρίες, για το οποίο τα στοιχεία είναι άφθονα. Δεύτερον, ενώ όλοι οι Αθηναίοι

πολίτες ανήκαν σε μία φρατρία κατά την κλασική εποχή, η ιδιότητα του μέλους

ενός γένους περιοριζόταν στους αριστοκράτες και αυτό δύσκολα θα μπορούσε

να αποτελέσει μία καινοτομία της δημοκρατικής περιόδου. Ο συγγραφέας του

αποσπάσματος συγχέει μάλλον την κατάσταση στην Αθήνα με την κοινωνι-




Χάρτης 9.1. Οικισμοί στην Αττική.




300

κο-πολιτική οργάνωση άλλων πόλεων, στις οποίες η φρατρία φαίνεται ότι δεν

αποτελούσε επίσημη υποδιαίρεση της φυλής (βλ. σ. 182-185). Αντιθέτως, στην

Αθήνα η φρατρία –πριν και μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη– φαίνε-

ται ότι ανήκε σε ένα σύστημα το οποίο ήταν παράλληλο με (αλλά ανεξάρτητο

από) το σύστημα φυλή-τριττύς-δῆμος / ναυκραρία. Εάν οι φρατρίες της προ-

κλεισθένειας εποχής υπόκεινταν στις ίδιες διαδικασίες συνένωσης και διαχωρι-σμού, όπως οι διάδοχοί τους της κλασικής εποχής, καθίσταται σαφές ότι –εκτός

από το να αποτελούν υποδιαιρέσεις μεγαλύτερων μονάδων– πρέπει να προσο-

μοίαζαν περισσότερο στις ομώνυμες μονάδες που εντοπίζουμε στον Όμηρο (σ.

183-4), δηλαδή σε συνενώσεις μικρότερων, γηγενών ομάδων (φῦλα), δορυφό-

ρων των πιο ισχυρών οικογενειών (γένη). Στον 4ο αιώνα οι φρατρίες φαίνεται

ότι ήταν μικρόκοσμοι της δημοκρατικής πόλεως, αλλά δεν υπάρχει λόγος να

πιστεύουμε ότι ο ίδιος ο Κλεισθένης προχώρησε σε ενέργειες προκειμένου να

ανατρέψει τις ανεπίσημες σχέσεις εξάρτησης που υπέτασσε τα μέλη της φρατρί-

ας στο κυρίαρχο γένος.Η πραγματική καινοτομία των μεταρρυθμίσεων ήταν μία εντελώς νέα ανα-

διαμόρφωση των σχέσεων ανάμεσα στα διάφορα στοιχεία που αποτελούσαν την

πόλιν. Σύμφωνα με την Ἀθηναίων Πολιτεία (21.2), ο στόχος του Κλεισθένη ήταν

να «αναμείξει τις φυλές, έτσι ώστε περισσότεροι να μετέχουν στη διακυβέρνη-

ση του κράτους». Ο συγγραφέας προσθέτει (21.4) ότι «κατέστησε όλους τους

κατοίκους του κάθε δήμου συνδημότες, ώστε να μην μπορούν να ξεχωρίζουν οι

νέοι πολίτες προσαγορευόμενοι με το πατρικό τους όνομα, αλλά να τους ανα-

γνωρίζουν με το όνομα του δήμου τους. αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι Αθηναίοι

να αποκαλούν τους εαυτούς τους με το όνομα του δήμου τους». Όταν μελετάται

παράλληλα το σχόλιο του Αριστοτέλη (Πολιτικὰ 1275b 35-37) ότι μετά από την

εκδίωξη των τυράννων ο Κλεισθένης «κατέταξε στις φυλές πολλούς από τους

ξένους και δούλους μετοίκους», είναι σαφές ότι ο συγγραφέας της Ἀθηναίων Πολιτείας απέδωσε τις μεταρρυθμίσεις των φυλών από τον Κλεισθένη σε μία

ειλικρινή επιθυμία να προστατέψει την ταυτότητα όσων είχαν πολιτογραφηθεί

πρόσφατα –συχνά επρόκειτο για όσους είχαν στερηθεί τα πολιτικά τους δικαι-

ώματα από τους τυράννους (βλ. Ἀθηναίων Πολιτεία 13.5). Ωστόσο, αν αυτός

ήταν ο πρωταρχικός στόχος του Κλεισθένη, είχε αποτύχει παταγωδώς: υπάρ-

χουν κάποια στοιχεία για τη χρήση δημοτικών ονομάτων πριν από τον Κλει-

σθένη και οι επιγραφικές μαρτυρίες δεν προσφέρουν ουσιαστική επιβεβαίωση μίας μαζικής αλλαγής από τα πατρωνυμικά στα δημοτικά στην προ-κλεισθένεια

περίοδο. Επιπλέον, αν ο Κλεισθένης επιθυμούσε να προστατέψει τους νεοπολί -τας από το κοινωνικό στίγμα, είναι βέβαιο ότι θα μπορούσε να το επιτύχει με

απλούστερο τρόπο. Μπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι το ακριβές κίνητρο

που αποδίδεται εδώ είναι μία εικασία του συγγραφέα της Ἀθηναίων Πολιτείας.




Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι η «ανάμειξη» του πληθυσμού δεν κατείχε κεντρι-

κό ρόλο στο πρόγραμμα του Κλεισθένη.

Για την καθιέρωση μιας νέας τάξης πραγμάτων, ήταν βασικό να αντιμετωπι-

στεί ο έλεγχος που ασκούσαν οι ισχυρές οικογένειες της ελίτ στην παλαιά τάξη.

Οι περιοχές όπου γνωρίζουμε ότι οι Πεισιστρατίδες διατηρούσαν την επιρροή

τους φαίνεται πως αποτελούσαν ιδιαίτερους στόχους του Κλεισθένη. Ο Μαρα-θώνας, παραδείγματος χάριν, αποτελούσε για καιρό τμήμα μιας λατρευτικής –και

ίσως αρχικά πολιτικής– ένωσης που ονομαζόταν Τετράπολις, η οποία περιελάμ-

βανε επίσης την Οινόη, τον Τρικόρυθο και την Προβάλινθο. Πράγματι η Τετρά-

πολις συνέχισε να στέλνει τις δικές της πρεσβείες στους Δελφούς και στη Δήλο

μέχρι και τον 1ο αιώνα. Όμως, ενώ ο Μαραθώνας, η Οινόη και ο Τρικόρυθος

είχαν συμπεριληφθεί στην παράκτια τριττύν της Αἰαντίδος φυλής, η Προβάλιν-

θος αφαιρέθηκε, για να αποτελέσει τμήμα της μη όμορης παράκτιας τριττύος της Πανδιονίδος φυλής, στα νότια. Η Βραυρώνα, η παλιά γενέτειρα των Πεισιστρατι-

δών (Πλάτων, Ἱππίας 228b. Πλούταρχος, Σόλων 10.3),ονομάστηκε Φιλαΐδαι, ίσως σε μία απόπειρα να αποσπαστεί η διάσημη λατρεία της Βραυρωνίας Αρτέμιδος

από τους Πεισιστρατίδες πάτρονές της. Συγχρόνως ωστόσο η παραχώρηση του

ονόματος των Φιλαϊδών στους κατοίκους της περιοχής της Βραυρώνας μπορεί

να ερμηνευτεί ως προσβολή στο αριστοκρατικό γένος των Φιλαΐδων, στο οποίο

ανήκαν ο Μιλτιάδης, ένας από τους στρατηγούς στον Μαραθώνα, και ο γιος του

Κίμων.Τα δημοτικά ονόματα Βουτάδαι (στα βορειοδυτικά της πόλης) και Παιονί -δαι (στις υπώρειες της Πάρνηθας) ήταν σχεδόν βέβαιο ότι τα είχαν δανειστεί από

ονόματα γενών: στην πρώτη περίπτωση τουλάχιστον, οι γεννῆται1 αντέδρασαν

με τη μετονομασία τους σε Ἐτεοβουτάδαι («οι πραγματικοί Βουτάδαι»).

Ωστόσο πιστεύουμε βάσιμα ότι συγκεκριμένες οικογένειες της ελίτ είχαν

στοχοποιηθεί περισσότερο από άλλες. Ιδιαίτερα ύποπτη είναι η περίπτωση της

Ἀντιοχίδος φυλής: η παράκτια τριττύς, στην οποία συμπεριλαμβάνονταν οι οι-

κισμοί της Αναφλύστου, της Βήσας, της Αμφιτροπής και της Ατήνης (στα νό-

τια της Αττικής), εξέλεγε δεκαεπτά βουλευτές. Με την προσθήκη των δέκα που

ορίστηκαν από τον δήμο της Αλωπεκής, αυτοί οι εικοσιεπτά σύμβουλοι θα κυ-

ριαρχούσαν στην πρυτανεία της Αντιοχίδος φυλής. Είναι απλή σύμπτωση ότι η

βάση των Αλκμεωνιδών ήταν η Αλωπεκή και ότι κατείχαν αγροτικές εκτάσεις

και, καθώς φαίνεται, ένα οικογενειακό νεκροταφείο στην Ανάφλυστο (σ. 241);

Η κυνική άποψη που παρουσιάζεται εδώ δεν είναι αποδεκτή από όλους. Για ορισμένους, ο Κλεισθένης υπήρξε ένας αλτρουιστής ιδεαλιστής με έναν «συ-

νειδητό δημοκρατικό στόχο» και, αν ο σκοπός του ήταν να βρεθούν ο ίδιος και

1. ΣτΜ. Για τον όρο, βλ. Φιλόχορος, FGrHist 328, F 35a: τα μέλη των φρατριών ήταν υποχρεωμένα να δέχονται τόσο τους οργεώνες όσο και τους ομογάλακτους, τους οποίους καλούμε γεννήτες.




302

οι Αλκμεωνίδες σε πλεονεκτική θέση, «η αποτυχία του ήταν πλήρης» (Murray

1993: 280). Όμως, με τον τρόπο αυτό, συμπεραίνουμε από την έκβαση την πρό-

θεση. Αυτό που εκπλήσσει περισσότερο ίσως είναι ότι ο Κλεισθένης εξαφανίζε-

ται από το προσκήνιο σχεδόν αμέσως μετά τις μεταρρυθμίσεις που συνδέθηκαν

με το όνομά του. Βεβαίως μπορεί απλά να είχε πεθάνει. όμως ο Ηρόδοτος (5.73)

κάνει ένα ιδιαίτερο σχόλιο, αναφέροντας ότι –μετά την ανάκληση του Κλεισθέ-νη στην Αθήνα– στάλθηκαν απεσταλμένοι στον Πέρση σατράπη στις Σάρδεις

προκειμένου οι Αθηναίοι να υποταχθούν σε αυτόν, με αντάλλαγμα τη συμμα-

χία εναντίον μιας μελλοντικής επίθεσης της Σπάρτης. Η συμμαχία χορηγήθηκε

υπό τον όρο της συμβολικής παραχώρησης «γῆς καὶ ὕδατος» από τους απε-

σταλμένους στον Πέρση βασιλιά Δαρείο –μία πράξη υποταγής, για την οποία οι

απεσταλμένοι διώχθηκαν όταν επέστρεψαν στην Αθήνα. Αυτό συνέβη πιθανώς

πριν από το 506, όταν ο Κλεομένης έκανε μία ακόμα ανεπιτυχή επίθεση στην

Αθήνα (Ηρόδοτος 5.74-75), και είναι δελεαστικό να αναρωτηθεί κάποιος εάν ο

Κλεισθένης συμπεριλαμβανόταν στην πρεσβεία και είχε απαξιωθεί λόγω αυτού του γεγονότος.

Στις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη διακρίνεται σαφέστατα ένα αποτέλε-

σμα: ο «ανασχηματισμός» του αθηναϊκού πολιτικού σώματος προώθησε μία

νέα αίσθηση ενότητας. Αν και οι κάτοικοι μιας προγενέστερης αστικής ναυ-κραρίας ίσως να θεωρούσαν ακόμα τους εαυτούς τους συνδημότες υπό ένα

νέο καθεστώς, όταν θα συμμετείχαν στη λήψη πολιτικών αποφάσεων, όταν θα

εκπαιδεύονταν ή θα πολεμούσαν κατανεμημένοι σε φυλές, θα έβλεπαν πλέον

τους εαυτούς τους δίπλα δίπλα με πολίτες από άλλα μέρη της Αττικής, πολ-

λούς από τους οποίους ήταν απίθανο να είχαν γνωρίσει προηγουμένως. Όμως,

όπως θα δούμε αμέσως, αυτό το γεγονός αποτελεί απλώς τη συνέχεια και την

επέκταση μιας πολιτικής που είχε επιδιωχθεί από τους τυράννους πριν από τις

μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη και δεν είναι απόλυτα σαφές σε ποιον βαθμό θα

έπρεπε να χαρακτηριστεί ως «δημοκρατική», με την όποια σύγχρονη έννοια

του όρου. Αν ο Κλεισθένης ήταν ο «πατέρας της δημοκρατίας», τότε αυτό δεν

έγινε σκόπιμα.

Ωστόσο στα γεγονότα του 508/7 υπάρχει ένας αφανής ήρωας, ο αθηναϊκός

δῆμος. Όπως είδαμε (σ. 257-258), ο όρος δημοκρατία –ενώ τελικά υποδήλωνε

έννοιες όπως ἰσότητα και ἰσηγορία– ετυμολογικά σημαίνει ότι ο δῆμος, δηλαδή

όσοι Αθηναίοι πολίτες δεν ανήκαν στην ελίτ, είχε αποσπάσει την εξουσία από τους αριστοκράτες που κυβερνούσαν νωρίτερα. Κάποιος μπορεί να κάνει λόγο

για μία δημοκρατική επανάσταση, μόνον όταν δεν φαντάζεται μία τέτοιου εί-

δους εξέγερση ως στιγμιαία. Μολονότι ο δῆμος δεν ήταν πραγματικά κυρίαρ-

χος μέχρις ότου περιορίστηκαν οι ευρύτερες αρμοδιότητες του αριστοκρατικού

συμβουλίου του Αρείου Πάγου στα τέλη του 460, εξέφραζε ήδη την άποψή του




στις αρχές του 6ου αιώνα, όταν έγινε η έκκληση για τον διορισμό του Σόλωνα

ως άρχοντα και διαιτητή ([Αριστοτέλης], Ἀθηναίων Πολιτεία 5.2. Πλούταρχος,

Σόλων 14.2). Αλλά τα γεγονότα του 508/7 σηματοδοτούν μία κρίσιμη παρέμ-

βαση του δήμου στην πολιτική ζωή της Αθήνας. Πρωτύτερα οι συγκρουόμενες

αριστοκρατικές παρατάξεις ασκούσαν την εξουσία με την ικανότητά τους να

εξορίζουν τους πολιτικούς αντιπάλους τους: οι Πεισιστρατίδες, οι Αλκμεωνίδες και οι Φιλαΐδες είχαν όλοι εισπράξει τα αποτελέσματα αυτών των πρακτικών.

Όταν ήταν άρχοντας ο Ισαγόρας, ενώ ο Κλεισθένης και 700 άλλες οικογένειες

ήταν εξόριστοι, η βουλὴ αρνήθηκε τις εντολές του Κλεομένη για τη διάλυσή της

και ο δῆμος ενώθηκε για να αντισταθεί στην επιβολή ενός νέου καθεστώτος. Η

εξορία των Αλκμεωνιδών και των οπαδών τους, η οποία διατάχθηκε από την

παράταξη του Ισαγόρα, είχε πλέον ακυρωθεί από την παρέμβαση και την από-

φαση του λαού –μία πράξη που αντιπροσώπευε μία σημαντική στιγμή για τον

πολιτικό αυτοπροσδιορισμό του δήμου.

Σύμφωνα με μία άποψη, ο θεσμός του οστρακισμού πρέπει να εξετασθεί μέσα στο πλαίσιο ενός λαϊκού σφετερισμού του προνομίου των αριστοκρατών

να εξορίζουν τους αντιπάλους τους. Στον βαθμό που μπορούμε να ανακατα-

σκευάσουμε τη διαδικασία, υποβαλλόταν κάθε χρόνο στην αθηναϊκή συνέλευ-

ση το ερώτημα αν επιθυμούσε να λάβει το μέτρο του οστρακισμού. Αν το επι-

θυμούσε (και υπάρχουν μόνο δέκα γνωστά περιστατικά εφαρμογής αυτού του

μέτρου), οι πολίτες καλούνταν να γράψουν το όνομα του ατόμου της επιλογής

τους πάνω σε ένα όστρακο (θραύσμα αγγείου). Για την απαρτία χρειάζονταν

6.000 όστρακα. όποιος λάμβανε τις περισσότερες ψήφους υποχρεωνόταν σε δε-

καετή εξορία για δέκα έτη, χωρίς όμως να χάσει την περιουσία του ή τα έσοδα

που προέρχονταν από αυτήν. Τις λίγες φορές που εφαρμόστηκε, η πρακτική

διέθετε κυρίως συμβολικό χαρακτήρα –υποδηλώνοντας την εξουσία που μπο-

ρούσε να ασκήσει ο δῆμος στους αποκλίνοντες αριστοκράτες– ενώ η σχετική

επιείκεια του μέτρου, ιδιαίτερα όταν συγκρινόταν με τις σκληρότερες ποινές

εξορίας που επέβαλλαν οι αριστοκράτες της αρχαϊκής εποχής ο ένας στον άλ-

λον, προσέφερε μία αίσθηση δημοκρατικής συγκράτησης, σε αντίθεση με τις

ακρότητες των αυταρχικών και αριστοκρατικών καθεστώτων. Κατά περίεργο

τρόπο, αν και ο πρώτος γνωστός οστρακισμός συνέβη μόλις το 487 (βλ. σ. 368),

η εισαγωγή του θεσμού αποδίδεται από τις περισσότερες πηγές μας στον Κλει-

σθένη ([Αριστοτέλης], Ἀθηναίων Πολιτεία 22.1. Φιλόχορος, απόσπ. 30. Αιλι-ανός, Ποικίλη Ἱστορία 13, 24. Διόδωρος 11.55.1). Αν η συγκεκριμένη υπόθεση

είναι σωστή, τότε ο οστρακισμός θα μπορούσε κάλλιστα να θεωρείται ένα από

τα πιο δημοκρατικά μέτρα που προτάθηκαν από τον Κλεισθένη. ενδεχομένως

τα κίνητρά του να μην ήταν τελείως αλτρουιστικά, αν πιστέψουμε τον συγγρα-

φέα της Ἀθηναίων Πολιτείας (22.4).




318

έπη του Ομήρου και επέβαλε στους ραψωδούς στα Παναθήναια να τα απαγ-

γέλλουν με τη σειρά [να συνεχίζει δηλ. ο κάθε ραψωδός από εκεί που σταμάτη-

σε ο προηγούμενος], όπως κάνουν ακόμα και σήμερα» ( Ἵππαρχος 228b). Είναι

προκλητική η υπόθεση ότι σε αυτό το πλαίσιο είχαν τροποποιηθεί οι στίχοι που

περιέγραφαν το αθηναϊκό άγημα στον Νεῶν Κατάλογον, ώστε να αντανακλούν

μια πιο ενοποιημένη Αττική και είναι ενδιαφέρον –μολονότι η πηγή είναι μετα-γενέστερη– ότι ο Πλούταρχος (Θησεὺς 20.2) κατηγόρησε τον Πεισίστρατο για

την παραποίηση των στίχων του Ομήρου και του Ησιόδου, η οποία είχε σκοπό

να προβάλλει πιο θετικά τον Θησέα στον λαό των Αθηνών.

Η (μη) τυπική Αθήνα

Δεδομένων των σχετικά αρκετών πληροφοριών για την Αθήνα του 6ου αιώνα

καθώς και του εντυπωσιακού πεπρωμένου της πόλης στον επόμενο αιώνα, είναι λογικό ότι οι μελέτες για την αρχαϊκή Ελλάδα τείνουν να αφιερώνουν περισ-

σότερο χώρο στην Αθήνα παρά σε οποιαδήποτε άλλη πόλιν (σ. 284). Σε παλαι-

ότερες μελέτες γινόταν η υπόθεση πως η καλύτερα τεκμηριωμένη περίπτωση

της Αθήνας ήταν αντιπροσωπευτική των συνθηκών σε άλλες πόλεις, για τις

οποίες δεν υπήρχαν επαρκή στοιχεία. Ωστόσο η σύγχρονη τάση αντιμετωπίζει

την Αθήνα ως την εξαίρεση παρά ως τον κανόνα. Η συγκριτική ανάλυση είναι

πάντα δύσκολη όταν τα στοιχεία είναι κατανεμημένα ανισομερώς, όμως στην

περίπτωση της Αθήνας η κατάσταση κατέστη ακόμα πιο περίπλοκη από υποθέ-

σεις που τελούν πλέον υπό αμφισβήτηση.

Ένας από τους παράγοντες που περιέπλεκαν τα πράγματα σε πολλές μελέ-

τες για την Αθήνα του 6ου αιώνα είναι αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσου-

με «υπερ-περιοδολόγηση». Οι ερευνητές έχουν καταβάλει πολλές προσπάθειες

προκειμένου να καθοριστεί αν συγκεκριμένα γεγονότα συνέβησαν πριν από

την πρώτη προσπάθεια του Πεισιστράτου να γίνει τύραννος, στο πλαίσιο της

πρώτης από τις δύο αποτυχημένες απόπειρες να καταλάβει την εξουσία, κατά

τη διάρκεια της εξουσίας εκείνου ή των γιων του ή μετά από την εκδίωξη του

Ιππία. Ίσως αυτός ο καθορισμός αποκαλύψει πολιτικές δράσεις ένθεν κακείθεν,

οι οποίες συνδέονταν με τους στόχους των τυράννων και τις αντιτυραννικές

αντιδράσεις. Σε ό,τι αφορά τα πρώτα στάδια της τυραννίδας, το όλο εγχείρημα δεν είναι ιδιαίτερα προσοδοφόρο, αφού δεν είμαστε σε θέση να χρονολογήσου-

με την πρώιμη καριέρα του Πεισιστράτου με ασφάλεια. Το κυριότερο ωστόσο

είναι πως η υπόθεση ότι η περίοδος της τυραννίδας ήταν σαφώς διαφορετική σε

σχέση με εκείνη που προϋπήρχε και εκείνη που τη διαδέχθηκε αγνοεί τις αδιαμ-

φισβήτητες συνέχειες που διατρέχουν ολόκληρο τον 6ο αιώνα.




Δεδομένου του διορισμού του Πεισιστράτου σε μία σημαντική θέση κατά

τη διάρκεια του πολέμου με τα Μέγαρα (Ηρόδοτος 1.59.4. [Αριστοτέλης], Ἀθη-

ναίων Πολιτεία 14.1), είναι σαφές ότι συμμετείχε στην πολιτική των αριστοκρα-

τικών παρατάξεων πολύ πριν αποπειραθεί να καταλάβει ο ίδιος την εξουσία.

Ακόμα και τότε, πιθανώς μόνο συγκεκριμένες αριστοκρατικές οικογένειες θα

επηρεάστηκαν υπερβολικά από το αυταρχικό καθεστώς του. Ο συγγραφέας της Ἀθηναίων Πολιτείας (16.2. βλ. 14.3) επιμένει ότι ο Πεισίστρατος διακυβέρνη-

σε το κράτος «μάλλον ως πολιτικός παρά ως τύραννος», ενώ ο Θουκυδίδης

(6.54.6) αναφέρει ότι «κατά τα άλλα, η πόλη συνέχισε να χρησιμοποιεί τους

νόμους που είχαν θεσπιστεί προηγουμένως, εκτός από το γεγονός ότι οι [Πεισι-

στρατίδες] πάντα φρόντιζαν ότι κάποιος δικός τους θα εκλεγόταν μεταξύ των

αρχόντων». Η εκδίωξη του Ιππία δεν οδήγησε στη δημοκρατία αλλά στην επι-

στροφή των αριστοκρατικών παρατάξεων και η λαϊκή εξέγερση που συνόδευσε

τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη πιθανώς να είχε παρακινηθεί περισσότερο

από την παρουσία του σπαρτιατικού στρατού στην πόλη παρά από κάποια μαζι-κή αντίθεση στον Ισαγόρα. Στα τέλη του 6ου αιώνα η πλήρης δημοκρατία απείχε

ακόμα αρκετές δεκαετίες.

Πόσο τυπική ήταν λοιπόν η εξέλιξη της Αθήνας κατά τη διάρκεια της αρχα-

ϊκής εποχής; Στον 8ο αιώνα η πόλη φαίνεται πως ευημερούσε σχετικά, μετά τη

φυσική συνένωση ξεχωριστών παλαιότερα κωμών (σ. 122). Διέθετε μία ακμά-

ζουσα και πρωτοποριακή βιοτεχνία κεραμικής και αποτελούσε πόλο έλξης για

δεξιοτέχνες τεχνίτες από το εξωτερικό, συμπεριλαμβανομένης και της ανατο-

λικής Μεσογείου. αλλά η Αθήνα του 8ου αιώνα όχι μόνο δεν αποτελούσε εξαί-

ρεση συγκρινόμενη με σύγχρονους οικισμούς (όπως η Κόρινθος, το Άργος ή η

Ερέτρια) αλλά φαινόταν και κάπως υπανάπτυκτη σε σχέση με κάποιες από τις

πόλεις στις ακτές της Μικράς Ασίας –ειδικά την παλαιά Σμύρνη. Ο 7ος αιώνας

είναι μία άλλη ιστορία: από αρχαιολογική άποψη, τα στοιχεία που προκύπτουν

από τους οικισμούς είναι εντυπωσιακά αόριστα, αν και οι εκτός οικισμού τόποι

λατρείας είναι αρχαιολογικά πιο ορατοί. Ενώ δεν είναι ρεαλιστικό να θεωρούμε

ότι o υλικός πολιτισμός αντανακλά άμεσα ή χωρίς προβλήματα τις συνθήκες

παραγωγής του, είναι δύσκολο να αποφευχθεί η υποψία ότι η Αθήνα κατά τον

7ο αιώνα παρέμενε στάσιμη συγκριτικά με άλλες πόλεις της εποχής.

Γύρω στο 600, οι μεγάλες διαφορές ανάμεσα στους πλούσιους και τους φτω-

χούς και ο κίνδυνος της δουλείας για τους τελευταίους είχαν ως αποτέλεσμα να ξεσπάσει ανοιχτή σύγκρουση (σ. 274-277). Οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

παρείχαν ελάχιστη ανακούφιση από τα κοινωνικά προβλήματα, αν και η μακρο-

πρόθεσμη σημασία τους έγκειται στο ότι βελτίωσαν ό,τι αφορούσε τα πολιτικά

δικαιώματα και εξασφάλισαν στους πολίτες το δικαίωμα να παρακολουθούν τη

συνέλευση και να συμμετέχουν σε δικαστήρια ενόρκων. Επιπλέον, ένας νόμος




320

που αποδίδεται στον Σόλωνα και ο οποίος προέβλεπε την απώλεια των πολιτι-

κών δικαιωμάτων για όποιον δεν είχε πάρει θέση κατά τη διάρκεια της εμφύλιας

σύγκρουσης ([Αριστοτέλης], Ἀθηναίων Πολιτεία 8.5) –ένας νόμος που φάνηκε

τόσο παράδοξος στον Πλούταρχο, ώστε μπορεί να ήταν αληθινός– θα μπορού-

σε να θεωρηθεί ως προαναγγελία του παρεμβατικού ρόλου που θα μπορούσε

να έχει ο δῆμος στην πολιτική των αριστοκρατικών παρατάξεων, ακόμα και εάν αυτή η παρέμβαση δεν πραγματοποιήθηκε παρά μόνον το 508/7.

Ωστόσο υποθέτουμε βάσιμα ότι το συγκεκριμένο πολιτικό σώμα ήταν περι-

ορισμένο στην πόλη των Αθηνών και την άμεση περιφέρειά της, το πεδίον , διαι-

ρεμένο σε σαράντα οκτώ ναυκραρίες, δώδεκα για καθεμία από τις τέσσερις «ιω-

νικές» φυλές. Αν ισχύει κάτι τέτοιο, τότε η Αθήνα των αρχών του 6ου αιώνα δεν

αποτελούσε εξαίρεση σε ό,τι αφορά το μέγεθος της επικράτειας όπου ασκούσε

άμεσο έλεγχο. Οι πόλεις του Άργους και της Κορίνθου κατά την κλασική επο-

χή, παραδείγματος χάριν, υπολογίζεται ότι ήλεγχαν περιοχές των 600 και 900

τετραγωνικών χιλιομέτρων αντίστοιχα. Το σύστημα φυλή-τριττύς-ναυκραρία αλληλοκαλυπτόταν ωστόσο με ένα άλλο σύστημα που βασιζόταν στις φρατρίες

και το γεγονός ότι το τελευταίο συνέχισε να παραμένει σημαντικό για τη διεκ-

δίκηση πολιτικών δικαιωμάτων για αρκετό διάστημα μετά από τις μεταρρυθ-

μίσεις του Κλεισθένη ίσως σημαίνει ότι οι φρατρίες ήταν ένας αρχικός τρόπος

κοινωνικο-πολιτικής οργάνωσης σε ολόκληρη την Αττική, τόσο πέρα από το

πεδίον όσο και (πριν από την έλευση του συστήματος της ναυκραρίας, πιθανώς

στις αρχές του 7ου αιώνα) μέσα σε αυτό. Επειδή οι φρατρίες είχαν διαμορφωθεί

και αναδιαμορφωθεί μέσω συνένωσης, η εμφάνισή τους στην αττική ύπαιθρο

δεν προϋπέθετε ενέργειες που αφορούσαν τον αστικό προσδιορισμό, τις οποίες

απαιτούσε η οργάνωση βάσει των φυλών.

Πώς θα έπρεπε να φανταστούμε τη σχέση ανάμεσα στην Αθήνα και τους

αγροτικούς οικισμούς πέρα από το πεδίον; Όταν κλήθηκε να διευθετήσει την

κατάσταση στην Κυρήνη, ο Δημώναξ συμπεριέλαβε τους περιοίκους στο πρό-

σφατα ανασυγκροτημένο πολιτικό σώμα και είναι πολύ πιθανόν οι αγροτικοί

οικισμοί της Αττικής, στα παράλια και τη μεσογαία, να θεωρούνταν ως κοινότη-

τες περιοίκων –δηλαδή, κοινότητες με εικονική εσωτερική αυτονομία αλλά σε

μία σχέση εξάρτησης από την πόλη των Αθηνών. Υπό αυτήν την έννοια, η κατά-

σταση στην Αττική των αρχών του 6ου αιώνα ίσως να ομοίαζε με την κατάστα-

ση στη Λακωνία της εποχής, μολονότι δεν υπάρχει κάποια ένδειξη ότι η σχέση αυτή βασιζόταν στη βία, όπως υποθέτουμε συνήθως για τους Σπαρτιάτες περι-

οίκους.Πιθανώς θα έπρεπε να φανταστούμε ότι επρόκειτο για μία πιο συμβιωτι-

κή σχέση: η πόλη αποτελούσε μία αξιόλογη αγορά για τις αγροτικές κοινότητες

και ίσως ένα πιο αξιόπιστο σύστημα για την επίλυση δικαστικών διαφορών. Οι

αγροτικές κοινότητες προσέφεραν αξιόλογους γεωργικούς και μεταλλευτικούς




πόρους για την Αθήνα, καθώς και ανθρώπινο δυναμικό, εφόσον το απαιτούσαν

οι περιστάσεις. Οι διαμεσολαβητές σε αυτήν τη σχέση πιθανώς να ήταν εκείνοι

οι αριστοκράτες (όπως ο Μεγακλής και ο Πεισίστρατος) οι οποίοι ανταγωνί-

στηκαν στην πολιτική σκηνή της Αθήνας αλλά οι οικογένειες τους κατείχαν

περιουσία πέρα από το πεδίον.

Υπήρχε μία περιοχή όπου η Αθήνα ενδιαφερόταν περισσότερο να ασκήσει άμεσο έλεγχο. Η κατοχή της Ελευσίνας και του γειτονικού νησιού της Σαλα-

μίνας ήταν ζωτικής σημασίας για την εγγύηση του ελεύθερου περάσματος των

θαλασσίων οδών του Σαρωνικού κόλπου. οι μακρόχρονες εχθροπραξίες ανάμε-

σα στην Αθήνα και τα Μέγαρα για τον έλεγχο αυτών των οδών προβάλλονται

στον μύθο που κάνει λόγο για τον επικό πόλεμο ανάμεσα στον βασιλιά Εύμολ-

πο της Ελευσίνας και τον ηγέτη των Αθηνών Ερεχθέα. Ο ομηρικός Ὕμνος εἰς

Δημήτραν, χρονολογημένος στα τέλη του 7ου αιώνα, φαίνεται να υπονοεί μία

Ελευσίνα που δεν ανήκε πλήρως στην αθηναϊκή σφαίρα επιρροής, ενώ σύμφω-

να με τον Σόλωνα (απόσπ. 1-3) η Σαλαμίνα βρισκόταν στα χέρια των Μεγαρέων το 600. Ωστόσο, μέσα σε μία γενιά, οι Αθηναίοι είχαν το πάνω χέρι, με αποκο-

ρύφωμα την κατάληψη του μεγαρικού λιμένα της Νισαίας από τον Πεισίστρατο,

πιθανότατα στη δεκαετία του 560 (Ηρόδοτος 1.59.4). Ο Σόλων εκτόξευσε την

παραγωγή στην Αθήνα, παρέχοντας πολιτικά δικαιώματα σε όσους έφταναν

στην Αθήνα για να εργαστούν και απαγορεύοντας την εξαγωγή οποιουδήπο-

τε γεωργικού προϊόντος εκτός από το ελαιόλαδο (Πλούταρχος, Σόλων 24). η

εξάλειψη της μεγαρικής απειλής ωστόσο ήταν εκείνη που πραγματικά άνοιξε

τον δρόμο για την αναβίωση του αθηναϊκού εμπορίου. Κατά το δεύτερο τέ-

ταρτο του 6ου αιώνα σημειώνεται μία απότομη άνοδος στην παραγωγή και την

εξαγωγή αττικής κεραμικής –και φυσικά του περιεχομένου τους, γεγονός που

είχε σαν αποτέλεσμα τον εξοβελισμό των μέχρι τότε δημοφιλών κορινθιακών

προϊόντων από τις υπερπόντιες αγορές. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποτελούν τα κε-

ραμικά σκεύη αττικής παραγωγής, τα οποία εντοπίζονται σχεδόν αποκλειστικά

στην Ιταλία και φαίνεται πως στόχευαν κυρίως στις ετρουσκικές αγορές. Αυτά

συμπεριλαμβάνουν τους φανταχτερούς και με πρωτότυπες μυθολογικές παρα-

στάσεις «τυρρηνικούς αμφορείς», οι οποίοι χρονολογούνται στο διάστημα 560-

530, και τους «νικοσθενικούς αμφορείς» (530-520), μιμήσεις της ετρουσκικής

κεραμικής bucchero (βλ. σ. 343).

Στη Λακωνία οι πολίτες των περιοίκων πόλεων ονομάζονταν «Λακεδαιμό-νιοι», το ίδιο επίθετο που χρησιμοποιούσαν οι Σπαρτιάτες για να αυτοπροσδι-

οριστούν. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε σε πλαίσια που υποδηλώνουν μία πολιτική

σύνδεση που γίνεται κατανοητή μόνον αν οι περίοικοι θεωρούνταν πολίτες του

σπαρτιατικού κράτους, ακόμα και αν δεν είχαν τα ίδια (πλήρη) πολιτικά δικαιώ-

ματα με τους Σπαρτιάτες ομόλογούς τους. Πιστεύουμε ότι η ονομασία είχε ένα




322

πιο πολιτικό περιεχόμενο τον 6ο αιώνα, όταν πρωτοεμφανίζεται σε επιγραφές.

Στην Αττική ενδεχομένως να συνέβη κάτι παρόμοιο με την καθιέρωση των Με-

γάλων Παναθηναίων, πιθανότατα στη δεκαετία του 560. Ορισμένοι ερευνητές

προβληματίστηκαν με την προφανή υπερβολή, όταν ένας εορτασμός της αττι-

κής ενότητας περιγράφεται ως εορτή «όλων των Αθηναίων». αλλά, αναλογικά

με τον όρο «Πανέλληνες» (σ. 373-375), το πρόθημα παν- στην πραγματικότητα δίνει έμφαση στην ποικιλομορφία παρά στην ενότητα των Αθηναίων. Με αυτήν

την ανάγνωση, η καθιέρωση των Παναθηναίων είχε σχεδιαστεί για να ενθαρρύ-

νει σε όλες τις κοινότητες της Αττικής την αίσθηση της σύνδεσης με ένα κράτος

που είχε επίκεντρο την Αθήνα, αν και το δικαίωμα ίσως ήταν ακόμα περιορισμέ-

νο στους ελεύθερους πολίτες που κατοικούσαν στο πεδίον.

Οι ενέργειες που αποδίδονται στους Πεισιστρατίδες –η καθιέρωση των πε-

ριφερόμενων στην ύπαιθρο δικαστών, η συστηματοποίηση ενός οδικού συστή-

ματος με κέντρο την Αθήνα και η εισαγωγή εορταστικών πομπών που συνέδεαν

το αστικό κέντρο με τα ιερά των αγροτικών περιοχών– μπορούν να θεωρηθούν ως περαιτέρω απόπειρες να διαμορφωθεί μία παναττική, αθηνοκεντρική συνεί-

δηση η οποία βασίστηκε στους στόχους πίσω από την θέσπιση των Παναθηναί-

ων, ενός εορτασμού στον οποίο οι γιοι του Πεισιστράτου, όπως είπαμε, είχαν

προσθέσει τις δικές τους καινοτομίες. Αυτό ίσως και να εξηγεί τον λόγο που

στον σχεδιασμό και τον εξωτερικό διάκοσμό του ο Αρχαίος Ναός ουσιαστικά

μοιάζει με τον προγενέστερό του τού 6ου αιώνα. Τελικά, η πλήρης πολιτική ενο-

ποίηση έπρεπε να περιμένει την εποχή των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη: η

ενσωμάτωση των νέων πολιτών και των περιοχών τους καθιστούσε αναγκαία

μία ολοκληρωμένη αναθεώρηση του φυλετικού συστήματος, ώστε τα πρόσφα-

τα πολιτογραφημένα μέλη του πολιτικού σώματος δεν θα ήταν σε μειονεκτική

θέση σε σχέση με τους γείτονές τους που ήδη κατείχαν αυτό το προνόμιο.

Ο αναγνώστης πρέπει να έχει υπόψη του ότι η παραπάνω αναπαράσταση

είναι εξαιρετικά θεωρητική. Ωστόσο ένα πράγμα είναι σαφές: η σταδιακή δημο-

γραφική άνθηση της αττικής υπαίθρου στους Σκοτεινούς Αιώνες δεν θα μπο-

ρούσε να έχει καταλήξει σε μία κατάσταση όπου ολόκληρος ο πληθυσμός της

Αττικής θα είχε κατανεμηθεί ομοιόμορφα, βάσει του φυλετικού καταμερισμού

του πολιτικού σώματος. Ούτε ήταν δυνατόν η πλήρης πολιτική ενοποίηση να

διαχυθεί τμηματικά σε μία τόσο μεγάλη επικράτεια. Μία κατάσταση στην οποία

ένας κάτοικος του Μαραθώνα, του Σουνίου ή της Βραυρώνας –πόσο μάλλον των Αραφηνίδων Αλών– θα θεωρούσε τον εαυτό του πολιτικά ίσο με έναν κά-

τοικο της Αθήνας ήταν δυνατόν να επιτευχτεί μόνον ως αποτέλεσμα μίας με-

γάλης, στοχευμένης μεταρρύθμισης και η μόνη που πληροί τα κριτήρια είναι

η νομοθεσία που αποδίδεται στον Κλεισθένη. Αν αυτή η αναπαράσταση είναι

σωστή, τότε η Αθήνα του 6ου αιώνα ήταν μία τυπική περίπτωση, συγκρινόμενη




με άλλες πόλεις της αρχαϊκής εποχής. Μάλιστα, οι ομοιότητες με τη Σπάρτη του

6ου αιώνα ενδέχεται να ήταν πιο μεγάλες από ό,τι οι Αθηναίοι πατριώτες ή οι

υπέρμαχοι της Σπάρτης του 5ου αιώνα ήταν πρόθυμοι να παραδεχθούν. Στην τε-

λευταία δεκαετία του 6ου αιώνα η πόλη προέβη σε μία επιλογή σχετικά με τους

περιοίκους γείτονές της, την οποία δεν υιοθέτησε η Σπάρτη. Και αυτή η επιλογή

ήταν που σηματοδότησε την έναρξη της πραγματικά εντυπωσιακής ανόδου της Αθήνας κατά τον 5ο αιώνα.

Περαιτέρω ανάγνωση

Επαναξιολογήσεις της τυραννίδας του Πεισιστράτου: Sancisi-Weerdenburg 2000.

Lavelle 1993, 2005.

Ναυκραρίαι: H.T. Wallinga, «The Athenian Naukraroi,» στο Sancisi-Weerdenburg 2000,

131-46. Φρατρίες: Lambert 1998. Για την επιγραφική χρήση των δημοτικών: T.F.

Winters, «Kleisthenes and Athenian nomenclature,» Journal of Hellenic Studies 113

(1993), 162-5. Οι πιθανές πολιτικές προθέσεις του Κλεισθένη: D.M. Lewis, «Cleis-

thenes and Attica,» Historia 12 (1963), 22-40. Το 508/7 ως μια λαϊκή επανάσταση:

Ober 1996, 32-52. Ο oστρακισμός και η τακτική της εξορίας: Forsdyke 2005.

Ο συνοικισμός ως αποτέλεσμα «του εσωτερικού αποικισμού» της Αττικής: Snodgrass

1980, 33-7. Επιχειρήματα για μη ύπαρξη μόνιμου στρατού: F.J. Frost, «The Athe-

nian military before Cleisthenes,» Historia 33 (1984), 283-94. Η ενοποίηση της

Αττικής από τον Κλεισθένη: Anderson 2003. Οι παρατάξεις του 6ου αιώνα ως

ιστοριογραφική επινόηση: Lavelle 2005, 67-87.

Για τις παραδόσεις και τις καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις που αφορούν τον Θησέα: An-

derson 2003, 134-46. Shapiro 1989. Λατρείες της Αττικής: Anderson 2003, 178-96.

Σχετικά με το κατέβασμα της χρονολόγησης του Αρχαίου Ναού: W.A.P. Childs,

«The date of the old temple of Athena on the Athenian Acropolis,» στο Coulson et

al. 1994, 1-6. Οικοδομήματα στην Ακρόπολη: Hurwit 1999.

Για τις συνέχειες ανάμεσα στον Σόλωνα και τον Πεισίστρατο: Irwin 2005, 263-80.

J. Hall, Η Αρχαϊκή Εποχή...., σ. 269-277, 293-303, 318-323

Documents

Transcript of J. Hall, Η Αρχαϊκή Εποχή...., σ. 269-277, 293-303, 318-323