ΙΒΑΝ ΙΛΙΤΣ

ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ Σ Τ Η Ν ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΑΤΡΙΚΗ ΝΕΜΕΣΗ Η ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ Τ Η Σ Υ Γ Ε Ι Α Σ

Ε κ δ ο τ ι κ ή Ο μ ά δ α

Τίτλος πρωτοτύπου : Ivan I l l ich,

Limits to Medicine Medical Nemesis : The Expropriation of Health

Μετάφραση:

Στοιχειοθεσία:

Σελιδοποίηση - Μοντάζ

Εκτύπωση:

Κεντρική διάθεση:

ΒΑΣΙΛΗΣ ΤΟΜΑΝΑΣ

ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΝΙΚΟΛΑΙΔΟΥ

ΣΩΤΗΡΗΣ ΓΕΡΑΚΟΥΔΗΣ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΤΖΑΣ

ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ

Πλάτωνος 4, τηλ. 270.684

54631 Θεσσαλονίκη

Στο εξώφυλλο:

Ρέμπραντ, "Το μάθημα ανατομίας του Δρα Τουλπ", 1632

Παρουσίαση

0 Ιβάν Ίλιτς γεννήθηκε στη Βιέννη στα 1926. Σπούδασε θεο­

λογία και φιλοσοφία στο Γρηγοριανό Πανεπιστήμιο της Ρώμης

και ανακηρύχτηκε διδάκτωρ της ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του

Σάλτσμπουργκ. Στις Η Π Α πήγε στα 1951, κι εκεί υπηρέτησε βο­

ηθός ιερέας σε μιαν ιρλανδική και πορτορικανική ενορία στην

πόλη της Νέας Υόρκης. Από τα 1956 μέχρι τα 1960, χρημάτισε

αντιπρύτανης στο Καθολικό Πανεπιστήμιο του Πουέρτο Ρίκο. Ο

Ίλιτς ήταν ένας από τους ιδρυτές του ευρύτατα γνωστού κι

αμφιλεγόμενου Κέντρου Διαπολιτισμικής Τεκμηρίωσης (CIDOC)

στην Κουερναβάκα, και από τα 1964 μέχρι τα 1976 ήταν διευ­

θυντής ερευνητικών σεμιναρίων με θέμα "Θεσμικά εναλλακτικά

σχήματα σε μια τεχνολογική κοινωνία", που συγκέντρωσαν

την προσοχή τους στη Λατινική Αμερική.

Ά λ λ α έργα του στα ελληνικά είναι:

- Ν α λ ε υ τ ε ρ ώ σ ο υ μ ε τ ο μ έ λ λ ο ν , εκδ. Γραμμή.

— Κ ο ι ν ω ν ί α χ ω ρ ί ς σ χ ο λ ε ί α , εκδ. Νεφέλη.

— Μ ε τ ά τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α χ ω ρ ί ς σ χ ο λ ε ί α τ ι ;

Ε κ δ . Νεφέλη.

Πρόκειται να εκδοθούν:

— Γ ι α ν α γ λ ε ν τ ά μ ε τ η ζ ω ή

— Ε ν έ ρ γ ε ι α κ α ι ι σ ο τ ι μ ί α .

Το βιβλίο αυτό είναι ένα κατηγορώ κ α τ ά τ η ς ι α τ ρ ι ­

κ ή ς , και όχι τόσο κατά των γιατρών. Η ιατρική αντιμετωπίζε­

ται σαν εγχείρημα που, παρά τις ιδιομορφίες του, έχει όλα τα χα­

ρακτηριστικά γνωρίσματα της βιομηχανικής κοινωνίας μας. Κι

αυτή την τελευταία είναι που επικρίνει σφοδρά ο συγγραφέας.

Στην προκειμένη περίπτωση, ο Ίλιτς ζητά να τεθούν φραγ­

μοί στην ιατρική, να περιγραφεί η ιατρική μέσα σε όρια συγκε­

κριμένα; Νά πάψει η ιατρική ν'απαλλοτριώνει την υγεία μας, και

ν'αποκτήσουμε πάλι εμείς, οι κοινοί άνθρωποι, οι μη ειδικοί, την

ικανότητα να τα βγάζουμε πέρα με την αρρώστια, τον πόνο και

το θάνατο.

Ο συγγραφέας βλέπει την τωρινή κατάσταση στο χώρο της υ-

5

γείας σαν έκφραση της Ν έ μ ε σ η ς , που τιμωρεί την ύ β ρ η —

την ύβρη της βιομηχανικής μας κοινωνίας, που θέλησε ν'αντιμε¬

τωπίσει σαν ζήτημα τεχνικό ακόμα και την αρρώστια και το θά­

νατο.

Η Νέμεση, Ν έ μ ε σ ι ς κατά τους αρχαίους, είναι μια θεά

της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας, που η ερμηνεία της συναντά

μεγάλες δυσκολίες. Ήταν θυγατέρα της Νύχτας. Ο Δίας την ε­

ρωτεύτηκε, την κυνήγησε και, όταν μεταμορφώθηκε σε χήνα,

ο Δίας έγινε κύκνος και συνευρέθηκαν. Μετά το σμίξιμό τους η

Νέμεση έκανε ένα αυγό, που το βρήκαν τσομπάνηδες και το έ­

δωσαν στη Λήδα. Απ'το αυγό αυτό βγήκαν η (ωραία) Ελένη

και οι Διόσκουροι. Το γνωστότερο ιερό της ήταν στη Ραμνού¬

ντα της Αττικής. Οι πέρσες πήραν από κει το άγαλμα της από

πάριο μάρμαρο και, για τούτο, λέγεται ότι τους νίκησαν μετά οι

αθηναίοι στο Μαραθώνα. Είναι η προσωποποίηση της θεϊκής

οργής, της αγανάκτησης των θεών, που τιμωρούν την οίηση και

την αλαζονεία των θνητών. Η θεά τιμώρησε και τον Κροίσο,

γιατί ξεπέρασε το "μέτρο". Τη λάτρευαν και στην αρχαία Ρώμη.

Η νέμεση (με μικρό) είναι για μας η επάξια τιμωρία, η Θεία

Δίκη.

Στις σημειώσεις, όπου το βιβλίο στο οποίο παραπέμπει ο συγ­

γραφέας υπάρχει στα ελληνικά, παραπέμπω σ'αυτό.

Ευχαριστώ πολύ τον Κλεάνθη Γρίβα, που είχε την υπομονή

να διαβάσει προσεκτικά το χειρόγραφο και να μου κάνει ορισμέ­

νες χρήσιμες υποδείξεις. Ευχαριστώ, ακόμα, τη Μαρία, τον Ά γ ­

γελο και το Ζήση.

Β. T., Νοέμβρης 1986

6

Ευχαριστίες

Οι σκέψεις μου για τους ιατρικούς θεσμούς διαμορφώνονταν

επί κάμποσα χρόνια, σε κατά περιόδους συζητήσεις μου με τους

Roslyn Lindheim και J o h n McKnight. Η καθηγήτρια της Αρχι­

τεκτονικής στο Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνια κυρία

Lindheim πρόκειται σύντομα να εκδώσει το έργο της T h e H o ­

s p i t a l i z a t i o n o f S p a c e , και ο Διευθυντής των Πολεο­

δομικών Μελετών στο Πανεπιστήμιο Northwestern J o h n Mc­

Knight επεξεργάζεται τ ο έργο του T h e S e r v i c e d S o c i e -

t y . Δίχως τις παροτρύνσεις των δυο αυτών φίλων, δε θα'χα

βρει το κουράγιο να επεξεργαστώ εν εκτάσει τις πρόσφατες συ­

ζητήσεις μου με τον Paul Goodman και να γράψω το βιβλίο αυτό.

Αρκετοί άλλοι είχαν στενή σχέση με την ανάπτυξη του κειμέ­

νου αυτού, συγκεκριμένα οι: Jean Robert και J e a n P. Dupuy, που

επεξήγησαν την οικονομική θέση που προβάλλεται στο βιβλίο

αυτό με παραδείγματα από συστήματα μεταφορών, όπου ρυπαί­

νεται ο χρόνος και παραμορφώνεται ο χώρος· Andre Gorz, που

υπήρξε ο κυρίως παιδαγωγός μου στο θέμα της πολιτικής

της υγείας· Marion Boyars. που με αξιοθαύμαστην επιδεξιότητα

εξέδωσε το προσχέδιο του βιβλίου αυτού στο Λονδίνο και μου έ­

δωσε με τον τρόπο αυτό τη δυνατότητα να βασίσω το τελικό μου

κείμενο σ'ένα ευρύ φάσμα κριτικών αντιδράσεων. Σ' αυτούς, κα­

θώς και σ'όλους τους επικριτές και συμπαραστάτες μου, ιδιαί­

τερα δε σε κείνους που με κατεύθυναν σε πολύτιμα διαβάσματα,

χρωστώ βαθιάν ευγνωμοσύνη.

Το βιβλίο αυτό δε θα είχε γραφεί ποτέ δίχως τη Valentina

Borremans. Αυτή συνέλεξε υπομονετικά τα στοιχεία πάνω στα ο­

ποία βασίζεται το βιβλίο μου, με βοήθησε να οξύνω την κρίση

μου κι έκανε μετριοπαθέστερη τη γλώσσα μου με τη διαρκή της

κριτική. Το κεφάλαιο όπου πραγματεύομαι τη βιομηχανοποίηση

του θανάτου, αποτελεί μια περιληπτική έκθεση των σημειώ­

σεων, που έχει συγκεντρώσει για τη συγγραφή του βιβλίου της

με θέμα την ιστορία της όψης του θανάτου.

Ivan Illich

Cuernavaca, Mexico

Γενάρης 1976

7

Περιεχόμενα

Παρουσίαση 5

Ευχαριστίες 7

Σημείωμα του συγγραφέα 11

Μέρος Πρώτο : Κλινική ιατρογένεση

1. Οι επιδημίες της σύγχρονης ιατρικής 25

Αποτελεσματικότητα των γιατρών — μια πλάνη 27

Άχρηστη ιατρική θεραπευτική αγωγή 37

Κακώσεις που προκαλούν οι γιατροί 42

Ανυπεράσπιστοι άρρωστοι 50

Μέρος Δεύτερο:Κοινωνική ιατρογένεση

2. Η ιατρικοποίηση της ζωής 57

Πολιτική μετάδοση της ιατρογενούς αρρώστιας 57

Κοινωνική ιατρογένεση 59

Ιατρικό μονοπώλιο 60

Περίθαλψη που δεν υπόκειται σε ηθικήν αξιολόγηση 63

Η ιατρικοποίηση του προϋπολογισμού 69

Η φαρμακευτική εισβολή 87

Ιμπεριαλισμός της διάγνωσης 106

Προληπτικό στίγμα 121

Καταληκτικές τελετές 132

Μαύρη μαγεία 145

Πλειονότητες αρρώστων 156

Μέρος Τρίτο: Πολιτισμική ιατρογένεση

Εισαγωγή 169

3. Το σκότωμα του πόνου 178

4. Η επινόηση και η εξάλειψη της αρρώστιας 204

9

5. Θάνατος εναντίον θανάτου 227

Ο θάνατος σαν εμπόρευμα 227

Ο ευλαβικός χώρος των νεκρών 230

Ο Μακάβριος Χορός 234

Αστικός θάνατος 246

Κλινικός θάνατος 252

Τα εργατικά συνδικάτα αξιώνουν έναν φυσικό θάνατο 255

Θάνατος κάτω από εντατική περίθαλψη 260

Μέρος Τέταρτο: Η πολιτική της υγείας

6. Ειδική αντιπαραγωγικότητα 271

Οριακή αντιχρησιμότητα 273

Εμπορεύματα εναντίον αξιών χρήσης 275

Εκσυγχρονισμός της φτώχειας 279

7. Πολιτικά μέτρα για την αντιμετώπιση της κατάστασης 284

Προστασία των καταναλωτών από εθισμό 296

Ισότητα στην προσπέλαση σε ζημίες 304

Δημόσιοι έλεγχοι στην επαγγελματική Μαφία 313

Η επιστημονική οργάνωση — της ζωής 323

Μηχανική κατασκευή μιας πλαστικής μήτρας 329

8. Να ξαναπάρουμε στα χέρια μας την υγεία μας 335

Βιομηχανοποιημένη Νέμεση 336

Απ'τον κληρονομημένο μύθο στον γεμάτο σεβασμό τρόπο

προσέγγισης 341

Το δικαίωμα στην υγεία 345

Η υγεία σαν αρετή 348

1 0

Σημείωμα του συγγραφέα

Έ γ ρ α ψ α την Ι α τ ρ ι κ ή Ν έ μ ε σ η σαν προσχέδιο για τ η

σειρά του εκδοτικού οίκου Marion Boyars I d e a s i n P r o ­

g r e s s , και το ξανάγραψα στα γαλλικά, για την αντίστοιχη σει­

ρά T e c h n o - C r i t i q u e , και στα γερμανικά, για τον εκδο­

τικό οίκο Rowohlt Verlag. Ά λ λ ε ς μεταφράσεις έχουν γίνει σε

ιταλικά, ισπανικά, πορτογαλέζικα, ολλανδικά, σουηδικά, νορ­

βηγικά, φιλανδικά, δανέζικα, γιαπωνέζικα, ουρντού και σερβο¬

κροατικά.

Οι κριτικές, οι συμβουλές και τα τεκμηριωμένα στοιχεία που

μου στάλθηκαν έπειτα από την κυκλοφορία του προσχεδίου, μου

έδωσαν τη δυνατότητα να ολοκληρώσω το βιβλίο αυτό. Το α­

φιερώνω με ευγνωμοσύνη στους επικριτές μου.

Ivan Illich

27 του Φλεβάρη 1976

11

Εισαγωγή

Το ιατρικό κατεστημένο έχει γίνει σημαντικότατη απειλή

για την υγεία. Το ιατρικό επάγγελμα εξουσιάζει την ιατρική.

Το αποτέλεσμα είναι καταστροφικό κι έχει πάρει διαστάσεις

επιδημίας. Την καινούρια αυτή επιδημία την ονομάζω ι α­

τ ρ ο γ έ ν ε σ η· η λέξη προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις

ι α τ ρ ό ς και γ έ ν ε σι ς ( * ) . Στα ιατρικά συνέδρια γίνονται

διαρκώς συζητήσεις σχετικά με τα δεινά που προκαλεί η πρόο­

δος της ιατρικής· οι ερευνητές συγκεντρώνουν την προσοχή

τους στη δύναμη, που εμφανίζουν η διάγνωση και η θεραπευ­

τική αγωγή, να προκαλούν αρρώστιες· τα ιατρικά φυλλάδια

αφιερώνουν όλο και περισσότερο χώρο σε παράδοξες βλάβες

που προκαλεί η νοσηλεία των ασθενειών. Τα υγειονομικά

επαγγέλματα ξεκινούν μια δίχως προηγούμενο εκστρατεία για

να βάλουν τάξη σ'αυτό το χάος. Παντού ξεφυτρώνουν " Λ έ ­

σχες της Κ ω " , που παίρνουν τ'όνομά τους απ'το ελληνικό Νη­

σί των Γιατρών, όπου συγκεντρώνονται γιατροί, ονομαστοί

φαρμακοποιοί και οι βιομηχανικοί τους πάτρονες· η κατάστα­

ση θυμίζει τη Λ έ σ χ η της Ρώμης, όπου έχουν συγκεντρωθεί "α­

ναλυτές" κάτω από την αιγίδα των Φ ο ρ ν τ , Φίατ και Φολκσ¬

βάγκεν. Αυτοί που παρέχουν ιατρικές υπηρεσίες ακολουθούν

το παράδειγμα των συναδέλφων τους από άλλους κλάδους,

και μιλούν, μια για "περιορισμούς στην ανάπτυξη", και μια για

καινούριους φορείς και θεραπευτικές αγωγές, που κρίνονται

αναγκαία περισσότερο από κάθε άλλη φορά. 0ι περιορισμοί

που πρέπει να τεθούν στην υγειονομική περίθαλψη από επαγ­

γελματίες, είναι ένα πολιτικό ζήτημα, που η σημασία του γί­

* " Ι α τ ρ ο γ ε ν έ ς " είναι κάτι που έρχεται σαν αποτέλεσμα της δραστηριό­

τητας των γιατρών. Ο ό ρ ο ς χρησιμοποιείται σήμερα γ ι α να περιγράψει

την οποιαδήποτε β λ ά β η παθαίνει ο άρρωστος εξαιτίας της θεραπευ­

τικής α γ ω γ ή ς π ο υ του π α ρ α σ χ έ θ η κ ε από γιατρό. ( Σ τ μ . ) .

13

νεται ολοένα και πιο μεγάλη. Ποιον θα ωφελήσουν οι περιο­

ρισμοί αυτοί; Τους απλούς ανθρώπους, που οργανώνονται

και κινητοποιούνται αμφισβητώντας την κατεστημένη εξουσία

των επαγγελματιών, ή τα υγειονομικά επαγγέλματα, που

έχουν την πρόθεση να επεκτείνουν ακόμα περισσότερο το μο­

νοπώλιο τους; Α υ τ ό θα εξαρτηθεί, σε μεγάλο βαθμό, από το

ποιος θα πάρει την πρωτοβουλία για να διατυπώσει την ανά­

γ κ η να τεθούν περιορισμοί.

Ο κόσμος έχει αναστατωθεί, γιατί βλέπει την αμηχανία

και την αβεβαιότητα των καλύτερων υγειονομικών του επι­

στατών. Οι εφημερίδες είναι γεμάτες από αναφορές σε volte

-face (ταχύτατα μεταστρεφόμενες) απόψεις των κορυφαίων

ιατρικών παραγόντων: πρωτοπόροι, που υποστήριζαν τις

προχθεσινές δήθεν καινοτομίες, προειδοποιούν τους αρρώ­

στους τους για τους κινδύνους που περικλείουν θαυματουρ­

γικές θεραπευτικές αγωγές, οι οποίες επινοήθηκαν μόλις σή­

μερα. Πολιτικοί, που έχουν προτείνει τη μίμηση του ρωσικού,

του σουηδικού ή του αγγλικού μοντέλου κοινωνικοποιημένης

ιατρικής, περιέρχονται σε αμηχανία γιατί, όπως φαίνεται από

πρόσφατα γεγονότα, τα ευνοούμενα συστήματα τους παρά­

γουν τις ίδιες ακριβώς παθογόνες (δηλαδή, που προκαλούν

αρρώστια) θεραπευτικές αγωγές και την ίδια παθογόνα περί­

θαλψη με την καπιταλιστική ιατρική, μολονότι η τελευταία

χαρακτηρίζεται από μικρότερη ισοτιμία στην προσπέλαση.

Μπροστά μας βλέπουμε την κρίση εμπιστοσύνης στη σύγχρονη

ιατρική. Αν αρκούμασταν στη διαπίστωση αυτή, δε θα κάναμε

τίποτα περισσότερο απ'το να διατυπώσουμε μιαν αυτονόητη

προφητεία και να συμβάλουμε ενδεχομένως στην πρόκληση

πανικού.

Το βιβλίο αυτό υποστηρίζει ότι ο πανικός δε βγάζει πουθε­

νά. Η σοβαρή δημόσια συζήτηση της εξάπλωσης των ιατρογε¬

νών ασθενειών, που θ' αρχίζει με μιαν επίμονη απομυθοποίη­

ση όλων των ιατρικών ζητημάτων, δε θα βλάψει διόλου τον

κόσμο. Στην πραγματικότητα, ο κίνδυνος βρίσκεται στην πα­

θητικότητα των ανθρώπων, που έχουν καταντήσει να βασίζο­

νται σε επιπόλαια ιατρικά νοικοκυρέματα. Η κρίση της ιατρικής

θα μπορούσε να δώσει στον κοινόν άνθρωπο τη δυνατότητα

ν' απαιτήσει πραγματικά ν'ασκεί αυτός ο ίδιος έλεγχο πάνω

στην ιατρικό τρόπο αντίληψης, ταξινόμησης και λήψης αποφά­

σεων. Το άνοιγμα του ναού του Ασκληπιού στους κοινούς

ανθρώπους, θα μπορούσε να οδηγήσει τον κόσμο ν'αρνηθεί

1 4

τη νομιμότητα των βασικών θρησκευτικών δογμάτων της σύγ­

χρονης ιατρικής, που τα αποδέχονται σήμερα όλες οι βιο­

μηχανικές κοινωνίες, αριστερές και δεξιές.

Υποστηρίζω ότι, αυτός που έχει τη δυνατότητα και την ικα­

νότητα να σταματήσει την εξάπλωση της τωρινής ιατρογενούς

επιδημίας, είναι ο κοινός άνθρωπος και όχι ο γιατρός. Το

βιβλίο αυτό προσφέρει στον κοινό αναγνώστη ένα σύνολο από

έννοιες· με τη βοήθεια τους, θα μπορέσει να συγκρίνει τα πο­

λυδιαφημιζόμενα ο φ έ λ η της προόδου με τα δυσάρεστα επακό­

λουθα της. Χρησιμοποιώ ένα σύνολο από έννοιες, που δίνουν

στην κοινωνία τη δυνατότητα να αποτιμήσει την τεχνολογική

π ρ ό ο δ ο · έννοιες τις οποίες έχω επεξηγήσει αλλού (1) και τις

οποίες έχω εφαρμόσει προηγουμένως στην εκπαίδευση (2)

και στα μεταφορικά μέσα (3) . Τώρα, τις χρησιμοποιώ για να

κάνω μια κριτική του επαγγελματικού μονοπωλίου και του επι­

στημονισμού στην υγειονομική περίθαλψη, που αποτελούν

χαρακτηριστικά γνωρίσματα όλων των αναπτυγμένων βιο­

μηχανικά χωρών. Κατά τη γνώμη μου, η εξυγίανση της ιατρι­

κής αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο του κοινωνικοοικονο­

μικού μετασχηματισμού, τον οποίο πραγματεύομαι στο Τέταρ­

το Μέρος του βιβλίου αυτού.

Οι σημειώσεις αντικατοπτρίζουν τη φύση του κειμένου.

Διεκδικώ το δικαίωμα να σπάσω το μονοπώλιο των ακαδη­

μαϊκών, που θεωρούν προνόμιο τους να γεμίζουν τα βιβλία

τους με σημειώσεις. Μερικές σημειώσεις μου, τεκμηριώνουν

τις πληροφορίες που χρησιμοποίησα για να επεξεργαστώ στις

λεπτομέρειες του και να επαληθεύσω το μοντέλο μιας όσο το

δυνατόν πιο περιορισμένης ιατρικής περίθαλψης, το οποίο εί­

χα φτιάξει εκ των προτέρων στο μυαλό μ ο υ · φυσικά, εκείνος

που συγκέντρωσε τα στοιχεία τα οποία χρησιμοποίησα, ενδέ­

χεται να μην είχε στο μυαλό του μια τέτοια προοπτική. Άλλες

φορές, παραθέτω την πηγή μου μόνο σα μια μαρτυρία, που πα­

ρεμπιπτόντως προσφέρει ο ειδήμονας σ υ γ γ ρ α φ έ α ς ·

παράλληλα, όμως, αρνούμαι να δεχτώ τα λεγόμενα του σα

μ α ρ τ υ ρ ί α ενός ε ι δ ή μ ο ν α · τα θεωρώ απλώς γνώμη του,

και πιστεύω πως δε θα πρέπει να επηρεάσουν τις αποφάσεις

που θα πάρει ο κόσμος για ένα συγκεκριμένο ζήτημα.

1 . Γ ι α ν α γ λ ε ν τ ά μ ε τ η ζ ω ή , υ π ό έ κ δ ο σ η .

2 . Κ ο ι ν ω ν ί α χ ω ρ ί ς σ χ ο λ ε ί α , Ν ε φ έ λ η .

3 . Ε ν έ ρ γ ε ι α κ α ι ι σ ο τ ι μ ί α , υ π ό έ κ δ ο σ η .

15

Πολύ περισσότερες σημειώσεις δίνουν στον αναγνώστη

μια βιβλιογραφική καθοδήγηση, που εγώ θα την δεχόμουν

ευχαρίστως όταν πρωτάρχισα, σαν παρείσακτος, να μελετώ

την υγειονομική περίθαλψη κι όταν προσπάθησα ν'αποκτήσω

γνώσεις που θα μου επέτρεπαν να κάνω μια πολιτικήν αξιολό­

γηση της αποτελεσματικότητας της ιατρικής. Οι σημειώσεις

αυτές αναφέρονται στη βιβλιογραφία και στα βοηθήματα, που

έμαθα να εκτιμώ κατά τη διάρκεια χρόνων ολόκληρων έρευ­

νας, την οποία έκανα μονάχος μου. Στις σημειώσεις περιλαμ­

βάνονται και διάφορα κείμενα που με βοήθησαν, από τεχνικές

μονογραφίες μέχρι μυθιστορήματα.

Τέλος, χρησιμοποίησα τις σημειώσεις για να πραγματευτώ

τις δικές μου παρενθετικές, συμπληρωματικές και συναφείς

προς το κάθε ζήτημα προτάσεις και θέσεις, που θα είχαν περι­

σπάσει την προσοχή του αναγνώστη αν τις είχα παρεμβάλει

στο κυρίως κείμενο. Ο μη ειδικός στην ιατρική, για τον οποίο

έγραψα το βιβλίο αυτό, θα πρέπει μονάχος του ν'αποκτήσει

την ικανότητα να κρίνει το πώς επιδρά η ιατρική στην υγειο­

νομική περίθαλψη. Το έργο αυτό, που το έχουμε επειγόντως

ανάγκη, είναι τελείως ανίκανος να το εκτελέσει ο γιατρός·

πιο συγκεκριμένα, ο γιατρός είναι ο ειδικός της εποχής μας

που έχει ειδικευτεί στον ανώτερο βαθμό προκειμένου να είναι

ανίκανος για το έργο αυτό.

Η ανάρρωση από την ιατρογενή αρρώστια, που'χει απλωθεί

σ'όλη την έκταση της κοινωνίας, είναι έργο πολιτικό, κι όχι ε­

παγγελματικό. Θα πρέπει ο λαός ν' αποφασίσει τι λογής ισορ­

ροπία θα καθιερώσει ανάμεσα στην ελευθερία του πολίτη να

γιατρεύεται και στο δικαίωμα να του παρέχεται ισότιμα υγει­

ονομική περίθαλψη. Μέσα στα χρόνια που έζησαν οι προηγού­

μενες γενεές, το ιατρικό μονοπώλιο πάνω στην υγειονομική

περίθαλψη επεκτάθηκε ανεξέλεγκτα και σφετερίστηκε την

ελευθερία μας όσον αφορά το ίδιο μας το σώμα. Η κοινωνία

έχει εκχωρήσει σε γιατρούς το. αποκλειστικό δικαίωμα να κα­

θορίζουν τι αποτελεί αρρώστια, ποιος είναι άρρωστος ή ποιος

θα μπορούσε ν' αρρωστήσει, και τι θα πρέπει να γίνει με τους

αρρώστους. Σήμερα, σου "επιτρέπεται" να είσαι διαφορετικός

μόνον όταν η κατάσταση σου χρήζει ιατρικής ερμηνείας και

παρέμβασης, και μόνον όταν, σε τελευταία ανάλυση, τις δι­

καιολογεί. Το ότι η κοινωνία αισθάνεται υποχρεωμένη να πα­

ρέχει σ'όλους της τους πολίτες σχεδόν απεριόριστα προϊ­

όντα του ιατρικού συστήματος, απειλεί να καταστρέψει τις

1 6

περιβαλλοντικές και πολιτισμικές συνθήκες που έχουν ανάγκη

οι άνθρωποι για να γιατρεύονται μόνιμα και αυτόνομα ενόσω

ζουν. Την τάση αυτή οφείλουμε να την καταδείξουμε, και,

τελικά, να την αναστρέψουμε.

Οι περιορισμοί, που θα θέσουμε στην ιατρική, θα πρέπει να

είναι κάτι διαφορετικό απ'τον αυτοπεριορισμό του επαγγέλ­

ματος. Θ' αποδείξω πως η εμμονή της ιατρικής συντεχνίας στο

ότι είναι η μόνη που έχει τα προσόντα να θεραπεύσει την άρ­

ρωστη ιατρική, βασίζεται σε μια πλάνη. Η δύναμη που έχει

αυτό το επάγγελμα, είναι το αποτέλεσμα μιας εκχώρησης αυ­

τόνομης εξουσίας στα υγειονομικά επαγγέλματα από μέρους

των κυβερνώντων της πολιτείας· η εκχώρηση αυτή έγινε, κατά

τη διάρκεια του αιώνα μας, από άλλα τμήματα της σπουδαγ­

μένης σε πανεπιστήμια αστικής τάξης: δεν μπορούμε να περι­

μένουμε φυσικά, ότι θα την πάρουν πίσω οι ίδιοι εκείνοι που

την ε κ χ ώ ρ η σ α ν · ο μόνος που μπορεί να πάρει πίσω την εξου­

σία αυτή, είναι ο λαός, όταν φτάσει στο συμπέρασμα ότι

η εξουσία αυτή δεν τον ωφελεί. Η αυτονοσηλεία του ιατρικού

συστήματος δεν μπορεί παρά ν' αποτύχει. Αν ο κόσμος, πανικό­

βλητος από τις φρικτές αποκαλύψεις, τρομοκρατούνταν και

υποστήριζε ότι οι ειδήμονες θα πρέπει να ασκούν περισσότε¬

ρον έλεγχο πάνω στους ειδήμονες στον τομέα της υγειονομι­

κής περίθαλψης, αυτό απλώς θα ενίσχυε ακόμα περισσότερο

τη νοσηρή περίθαλψη. Θα πρέπει τώρα να καταλάβουμε καλά

ότι, αυτό που μετέτρεψε την υγειονομική περίθαλψη σε μιαν

επιχείρηση που παράγει αρρώστια, είναι η ένταση ενός μηχα­

νικού εγχειρήματος, που έχει μετατρέψει την επιβίωση των αν­

θρώπων από έργο ζωντανών οργανισμών σε αποτέλεσμα τε­

χνικής χειραγώγησης.

Η "υγεία", στο κάτω κάτω, είναι απλώς μια λέξη της καθη­

μερινής ζωής, που την χρησιμοποιούμε για να προσδιορίσουμε

σε ποιον βαθμό τα βγάζουν πέρα τα άτομα με τις εσωτερικές

τους καταστάσεις και με τις συνθήκες του περιβάλλοντος

τους. Στον homo sapiens, το "υγιής" είναι ένα επίθετο που χα­

ρακτηρίζει ηθικές και πολιτικές ενέργειες. Ενμέρει τουλάχι­

στον, η υγεία ενός πληθυσμού εξαρτάται από· τον τρόπο με

τον οποίο οι πολιτικές ενέργειες διαμορφώνουν τον περίγυρο

και δημιουργούν τις περιστάσεις εκείνες, που ευνοούν την

αυτοδυναμία, την αυτονομία και την αξιοπρέπεια, για όλους,

κυρίως για τους αδυνάτους. Κατά συνέπεια, το επίπεδο υγείας

θα είναι το καλύτερο δυνατό όταν το περιβάλλον βοηθά να

17

εκδηλωθεί η αυτόνομη, προσωπική, υπεύθυνη ικανότητα των

ανθρώπων να τα βγάζουν πέρα με τις δυσκολίες. Το επίπεδο υ­

γείας μπορεί να πέσει μόνον όταν η επιβίωση φτάνει να εξαρτά­

ται πέρα από ένα ορισμένο σημείο από την ετερόνομη (διευθυ¬

νόμενη από άλλους) ρύθμιση της ομοιοστασίας(*) του οργανι­

σμού. Πέρα από ένα κρίσιμο επίπεδο έντασης, η θεσμική υγειο¬

νομική περίθαλψη - ανεξάρτητα απ'το αν παίρνει τη μορφή

νοσηλείας, πρόληψης ή περιβαλλοντικής μηχανικής(*) - ισο­

δυναμεί με συστηματικήν άρνηση της υγείας.

Η απειλή, που αντιπροσωπεύει για την υγεία των πληθυ­

σμών η σύγχρονη ιατρική, είναι ανάλογη με την απειλή που

αντιπροσωπεύουν για την κινητικότητα ο όγκος και η ένταση

της κυκλοφορίας, με την απειλή που αντιπροσωπεύουν για τη

μάθηση το εκπαιδευτικό σύστημα και τα μέσα μαζικής ενη­

μέρωσης, και με την απειλή που αντιπροσωπεύει για την ικα­

νότητα να φτιάχνουμε το σπιτικό μας η αστική συγκέντρωση.

Στην καθεμιά από τις παραπάνω περιπτώσεις, μια σημαντική

θεσμική προσπάθεια έχει γίνει αντιπαραγωγική ( * ) . Χρονοβό­

ρα επιτάχυνση στην κυκλοφορία, επικοινωνίες με θορύβους

που προκαλούν σύγχυση, εκπαίδευση που καταρτίζει ολοένα

και περισσότερους ανθρώπους για ολοένα και πιο υψηλά επί­

πεδα τεχνικής επιδεξιότητας και για εξειδικευμένες μορφές

γενικευμένης ανικανότητας: όλα αυτά είναι φαινόμενα ανά­

λογα με την παραγωγή ιατρογενούς αρρώστιας από την ιατρι­

κή. Στην καθεμιά από τις παραπάνω περιπτώσεις, ένας σημα­

ντικός θεσμικός τομέας έχει απομακρύνει την κοινωνία απ'

τον ειδικό σκοπό, για τον οποίο είχε δημιουργηθεί και τεχνικά

εφοδιαστεί ο τομέας εκείνος.

Η ιατρογένεση δεν μπορεί να γίνει κατανοητή, παρεκτός

αν τη δούμε σαν την ειδικά ιατρικήν εκδήλωση της ε ι δ ι ­

κ ή ς α ν τ ι π α ρ α γ ω γ ι κ ό τ η τ α ς. Η ειδική ή παράδοξη

* Μια σ τ α θ ε ρ ή κατάσταση ισορροπίας (ή η τάση π ρ ο ς μια τέτοια κα­

τ ά σ τ α σ η ) , που εμφανίζουν τα διαφορετικά μα κι α λ λ η λ ε ξ α ρ τ ώ μ ε ν α στοι­

χεία (ή ομάδες στοιχείων) ενός οργανισμού (ή ενός σ υ ν ό λ ο υ ) . ( Σ τ μ ) .

* Τ ρ ό π ο ς π ρ ο σ έ γ γ ι σ η ς π ο υ προσπαθεί να ω φ ε λ ή σ ε ι τον ά ν θ ρ ω π ο με

τη μ ε λ έ τ η και χρησιμοποίηση υλικών και πηγών ενεργείας. Η κοινωνική

μηχανική, λ ο γ ο υ χ ά ρ η , σκοπεύει να βελτιώσει την ανθρώπινη κατάστα­

ση με ψ υ χ ο λ ο γ ι κ έ ς ή κοινωνιολογικές α λ λ α γ έ ς . ( Σ τ μ ) .

* Κάτι που δεν είναι π α ρ α γ ω γ ι κ ό και, επιπλέον, μειώνει την παραγω­

γικότητα. Β λ . και κ ε φ . 6 . ( Σ τ μ ) .

1 8

αντιπαραγωγικότητα είναι ένας αρνητικός κοινωνικός δεί­

κτης ενός οικονομικού κόστους, το οποίο παραμένει κλει­

σμένο μέσα στο σύστημα που το παράγει. Είναι ένα μέτρο της

σύγχυσης που σκορπούν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, της

ανικανότητας που καλλιεργούν οι εκπαιδευτικοί, ή της χρο­

νοτριβής που αντιπροσωπεύει ένα πιο γ ρ ή γ ο ρ ο αυτοκίνητο.

Η ειδική αντιπαραγωγικότητα είναι μια ανεπιθύμητη παρενέρ­

γεια των θεσμικών εκροών ( * ) , που ολοένα αυξάνονται πα­

ρενέργεια αυτή μένει στο εσωτερικό του συστήματος, που

γέννησε τη συγκεκριμένη ειδική αξία. Είναι ένα κοινωνικό μέ­

τρο της αντικειμενικής απογοήτευσης. Τη μελέτη αυτή της

παθογόνου ιατρικής, την επιχείρησα με σκοπό να δείξω

καθαρά, στο πεδίο της υγειονομικής περίθαλψης, τις διάφορες

όψεις αντιπαραγωγικότητας, που μπορούμε να διακρίνουμε

σ'όλους τους σημαντικούς τομείς της βιομηχανικής κοινωνίας

στο τωρινό της στάδιο. Μια παρόμοια ανάλυση θα μπορούσαμε

να επιχειρήσουμε και σ'άλλους τομείς της βιομηχανικής

παραγωγής, αλλά είναι ιδιαίτερα επιτακτικό να την κάνουμε

στον τομέα της ιατρικής, ενός από παράδοση σεβαστού επαγ­

γέλματος παροχής υπηρεσιών που αρέσκεται να κολακεύει τον

εαυτό του.

Η, σύμφυτη στην ιατρική, ιατρογένεση προσβάλλει τώρα

όλες τις κοινωνικές σχέσεις. Είναι το αποτέλεσμα του εσωτε¬

ρικευμένου αποικισμού της ελευθερίας από την ευημερία. Στις

πλούσιες χώρες, ο ιατρικός αποικισμός έχει πάρει νοσογόνες

διαστάσεις· κι οι φτωχές χώρες ακολουθούν το ίδιο μονοπά­

τι με βήμα ταχύ. (Η σειρήνα ενός ασθενοφόρου μπορεί να κα­

ταστρέψει τις φιλανθρωπικές κι αλτρουιστικές διαθέσεις σε

μιαν ολόκληρη πόλη της Χιλής). Η διαδικασία αυτή, που θα

την ονομάσω "ιατρικοποίηση της ζωής" ( * ) , θα πρέπει ν' ανα­

λυθεί με ξεκάθαρα πολιτικούς όρους. Η ιατρική θα μπορούσε

* Ο,τιδήποτε παράγεται από έναν ά ν θ ρ ω π ο ή μια μηχανή ( Σ τ μ ) .

* Πρόκειται για την α λ λ η λ ε π ί δ ρ α σ η και την αμοιβαία ενίσχυση τριών

δυνάμεων: τ η ς μη ρεαλιστικής προσδοκίας από μ έ ρ ο υ ς τ ω ν πλειονοτή­

των τ ω ν αρρώστων τ η ς διαχείρισης από μ έ ρ ο υ ς των γιατρών ενός τε­

χνικού συστήματος, που λ ε ι τ ο υ ρ γ ε ί κατά κύριο λ ό γ ο συμβολικά 7 και της

διαφήμισης ψευτοεπινοημάτων, π ρ ά γ μ α π ο υ α π ο ρ ρ ο φ ά ένα ό λ ο και με­

γ α λ ύ τ ε ρ ο μ έ ρ ο ς της φ α ρ μ α κ ε υ τ ι κ ή ς βιομηχανίας. Οι τρεις αυτές δυνά­

μεις συγκλίνουν και στηρίζουν τη σ υ σ σ ώ ρ ε υ σ η τ ο υ κεφαλαίου στον

υγειονομικό τομέα. ( Σ τ μ ) .

1 9

να γίνει ένας πρώτιστης σημασίας στόχος για την πολιτική

δραστηριότητα, που επιδιώκει την ανατροπή της βιομηχανικής

κοινωνίας. Μόνον άνθρωποι, που έχουν ξαναπάρει στα χέρια

τους την ικανότητα να περιθάλπουν τον εαυτό τους και τους

άλλους κι έχουν μάθει να την συνδυάζουν με την πρακτική

εφαρμογή της σύγχρονης τεχνολογίας, θα είναι έτοιμοι να

βάλουν φραγμούς και σ'άλλους σημαντικούς τομείς του βιο­

μηχανικού τρόπου παραγωγής.

Έ ν α επαγγελματικό σύστημα υγειονομικής περίθαλψης που

βασίζεται στους γιατρούς, το οποίο έχει διογκωθεί πέρα από

ορισμένα κρίσιμα όρια, είναι νοσογόνο για τρεις λόγους:

οφείλει να παράγει κλινικές βλάβες περισσότερες από τα δυ­

νητικά του ο φ έ λ η - , δεν μπορεί παρά να ενισχύει, έστω κι αν

αυτό δε φαίνεται καθαρά, τις πολιτικές συνθήκες που καθι­

στούν την κοινωνία μη υγ ιή · κι έχει την τάση να φενακίζει και

ν' απαλλοτριώνει τη δύναμη του ατόμου να γιατρεύει τον εαυ­

τό του και να διαμορφώνει το περιβάλλον του. Τα ιατρικά συ­

στήματα του καιρού μας έχουν ξεπεράσει τα ανεκτά αυτά όρια.

Το ιατρικό και παραϊατρικό μονοπώλιο πάνω στην υγειονομι­

κή μεθοδολογία και τεχνολογία αποτελεί ένα χτυπητό παρά¬

δειγμα της πολιτικά κακής χρήσης των επιστημονικών επι­

τευγμάτων, με σκοπό την ενίσχυση της βιομηχανικής, κι όχι

της προσωπικής, ανάπτυξης. Μια τέτοια ιατρική δεν είναι

τίποτ' άλλο από ένα τέχνασμα, που στοχεύει να πείσει τους

άρρωστους και τους κουρασμένους από την κοινωνία ανθρώ­

πους ότι αυτοί είναι άρρωστοι, ότι αυτοί είναι ανίκανοι κι ότι

αυτοί έχουν ανάγκη από τεχνικήν επιδιόρθωση. Θα πραγμα­

τευτώ τα νοσογόνα αποτελέσματα της ιατρικής στα τρία

πρώτα μέρη του βιβλίου αυτού.

Στο πρώτο κεφάλαιο, θα κάνω τον ισολογισμό των επι­

τευγμάτων της ιατρικής τεχνολογίας. Πολλοί παρακολουθούν

κιόλας με ανησυχία τους γιατρούς, τα νοσοκομεία και τη φαρ­

μακευτική βιομηχανία, και το μόνο που τους χρειάζεται είναι

στοιχεία για να τεκμηριώσουν τους φόβους τους. Οι γιατροί

το κρίνουν κιόλας απαραίτητο να φροντίσουν να διαφυλάξουν

την αξιοπιστία τους και γι'αυτό ζητούν να τεθούν επίσημα

εκτός νόμου πολλές, διαδεδομένες σήμερα, θεραπευτικές α­

γωγές. Ορισμένοι περιορισμοί στο ιατρικό έργο, που οι επαγ­

γελματίες έχουν φτάσει να τους θεωρούν υποχρεωτικούς, εί­

ναι συχνά τόσο ριζοσπαστικοί, ώστε οι περισσότεροι γιατροί

αρνούνται να τους δεχτούν. Η έλλειψη αποτελεσματικότητας

2 0

της δαπανηρής και πολύ επικίνδυνης ιατρικής είναι σήμερα κά­

τι που συζητιέται πλατιά· "δε θα επιμείνω ιδιαίτερα στο ζήτημα

αυτό και θα το χρησιμοποιήσω απλώς σαν αφετηρία για τη με­

λέτη μου.

Στο Δεύτερο Μέρος πραγματεύομαι τα αποτελέσματα της

κοινωνικής οργάνωσης της ιατρικής, που αρνούνται άμεσα την

υγεία. Στο Τρίτο Μέρος, εξετάζω τον επιβλαβέστατο αντίκτυ-

πο που έχει στην προσωπική αντοχή η ιατρική ιδεολογία: σε

τρία χωριστά υποκεφάλαια μελετώ το μετασχηματισμό του

πόνου, των διαταραχών και του θανάτου, από προσωπική πρό­

κληση σε τεχνικό πρόβλημα.

Στο Τέταρτο Μέρος ερμηνεύω την ιατρική, που αρνείται την

υγεία, σαν τυπικό χαρακτηριστικό γνώρισμα της αντιπαραγω­

γικότητας του υπερβιομηχανοποιημένου πολιτισμού· αναλύω

πέντε τύπους πολιτικών απαντήσεων, που αποτελούν, από ά­

ποψη τακτικής, ωφέλιμα γιατρικά, μα που όλες τους είναι α­

νώφελες, από άποψη στρατηγικής. Κάνω τη διάκριση ανάμεσα

σε δυο τρόπους , με τους οποίους το άτομο σχετίζεται με το

περιβάλλον του και προσαρμόζεται σ'αυτό: στον αυτόνομο

(δηλαδή, αυτοδιευθυνόμενο) τρόπο να τα βγάζει πέρα, και

στην ετερόνομη (δηλαδή, διευθυνόμενη από άλλους) συντή­

ρηση και χειραγώγηση. Ολοκληρώνω τη μελέτη μου υποδει­

κνύοντας ότι, μόνον ένα πολιτικό πρόγραμμα που στοχεύει

στον περιορισμό της διαχείρισης της υγείας από επαγγελμα­

τίες, θα δώσει στους ανθρώπους τη δυνατότητα ν'ανακτήσουν

τις δυνάμεις τους για υγειονομική περίθαλψη· και ότι, ένα τέ­

τοιο πρόγραμμα, αποτελεί αναπόσπαστο μέρος μιας κριτικής

που αγκαλιάζει την κοινωνία στο σύνολο της, καθώς και μιας

αναχαίτισης του βιομηχανικού τρόπου παραγωγής.

21

Μέρος Πρώτο: Κλινική ιατρογένεση

1. Οι επιδημίες της σύγχρονης ιατρικής

Στη διάρκεια ζωής των τριών προηγούμενων γενεών, οι

αρρώστιες που έπλητταν τις κοινωνίες της Δύσης έχουν υπο­

στεί συνταρακτικές αλλαγές (1). Πολιομυελίτιδα, διφθερίτι­

δα και φυματίωση εξαφανίζονται· μια αντιβιοτική αγωγή αρ­

κεί συχνά για να θεραπεύσει την πνευμονία ή τη σ ύ φ ι λ η · κι

έχουν τεθεί υπό έλεγχο τόσο πολλοί μαζικοί φονιάδες, ώστε

τα δυο τρίτα των θανάτων συνδέονται σήμερα με τις αρρώ­

στιες των γηρατειών. Ό σ ο ι πεθαίνουν νέοι είναι τις πιο πολ­

λές φορές θύματα ατυχημάτων, βίας, ή αυτοκτονίας ( 2 ) .

Οι αλλαγές αυτές στην καταστατική θέση της υγείας εξο­

μοιώνονται γενικά μ' έναν περιορισμό στα βάσανα κι αποδίδο­

νται σε ποσοτικά ή ποιοτικά ανώτερη υγειονομική περίθαλψη.

Μολονότι σχεδόν όλοι πιστεύουν πως τουλάχιστον ένας φί­

λος τους δε θα'ταν ζωντανός και υγιής αν δεν υπήρχε ένας

ικανός γιατρός, τίποτα στην πραγματικότητα δε μας αποδει­

κνύει ότι υπάρχει οποιαδήποτε άμεση σχέση ανάμεσα σ'αυτή

τη μεταλλαγή της αρρώστιας και στη λεγόμενη πρόοδο της

ιατρικής (3). Οι αλλαγές αυτές είναι εξαρτημένες μεταβλητές

1 . Erwin Η . Ackerknecht, H i s t o r y a n d G e o g r a p h y o f t h e

M o s t I m p o r t a n t D i s e a s e s , N . York, Hafner, 1 9 6 5 .

2 . Odin W . Anderson, Monroe Lerner, M e a s u r i n g H e a l t h L e ­

v e l s i n t h e U S A , 1 9 0 0 - 1 9 5 8 , Health Information Foundation

Research Series no. 1 1 , N. York Foundation, 1 9 6 0 . Marc Lalonde, A

N e w P e r s p e c t i v e o n t h e H e a l t h o f C a n a d i a n s . A

W o r k i n g D o c u m e n t , Ottawa, Government o f Canada, April 1 9 7 4 .

Η θ α ρ ρ α λ έ α αυτή γ α λ λ ο α γ γ λ ι κ ή α ν α φ ο ρ ά τ ο υ Καναδού Ομοσπονδιακού

Υ π ο υ ρ γ ο ύ για την Υγεία, περιέχει ένα έ γ χ ρ ω μ ο έ ν θ ε τ ο π ο υ τεκμηριώνει

την α λ λ α γ ή τ η ς θνησιμότητος στον Καναδά με τη βοήθεια μιας σειράς

γραφικών παραστάσεων.

3 . René Dubos, T h e M i r a g e o f H e a l t h : U t o p i a n P r o ­

g r e s s a n d B i o l o g i c a l C h a n g e . N . Y o r k , Ancor Books, 1 9 5 9 .

Ή τ α ν το π ρ ώ τ ο βιβλίο που ξεσκέπασε αποτελεσματικά την αυταπάτη

25

των πολιτικών και τεχνολογικών μετασχηματισμών, που με τη

σειρά τους αντανακλώνται σ'όλα όσα κάνουν και λένε οι για­

τ ρ ο ί · δεν έχουν καμία αξιοσημείωτη σχέση με τις δραστηριό­

τητες που απαιτούν την προετοιμασία, την καταστατική θέση

και τον πανάκριβο εξοπλισμό, που αποτελούν το καύχημα των

επαγγελμάτων της υγείας (4) . Επιπλέον, το κ α ι ν ο ύ ρ ι ο

βάρος της αρρώστιας των τελευταίων δεκαπέντε χρόνων εί­

ναι, σε μιαν ολοένα και μεγαλύτερη αναλογία, το αποτέλεσμα

ιατρικής παρέμβασης προς όφελος ανθρώπων που αρρώστη­

σαν, ή ενδέχεται ν'αρρωστήσουν. Πρόκειται για αρρώστιες

της π α ρ α γ ω γ ή ς " κ α λ ύ τ ε ρ η ς υ γ ε ί α ς " σαν επικίνδυνη και μεταδοτική αρ­

ρώστια, π ο υ την π ρ ο ω θ ε ί η ιατρική. Thomas Mc Keown, Gordon Me

Lachlan, eds, M e d i c a I H i s t o r y a n d M e d i c a l C a r e : A

S y m p o s i u m o f P e r s p e c t i v e s , N . York, Oxford Univ. Pr., 1 9 7 1 .

To βιβλίο α υ τ ό αποτελεί ε ι σ α γ ω γ ή στην κοινωνιολογία τ η ς ιατρικής ψευ¬

τοπρόόδου. J o h n Powels, " O n the Limitations of Modern Medicine", σ τ ο

S c i e n c e , M e d i c i n e a n d M a n , London,Pergamon, 1 9 7 3 , 1 : 1 - 3 0 .

To βιβλίο δίνει μια κριτική ε π ι λ ο γ ή τ η ς π ρ ό σ φ α τ η ς α γ γ λ ό φ ω ν η ς γραμ­

ματείας πάνω σ τ ο ζ ή τ η μ α α υ τ ό . Για την κατάσταση στις ΗΠΑ, συμβου­

λ ε υ τ ε ί τ ε τ ο : Rick Carlson, T h e E n d o f M e d i c i n e , N.York,

Wiley Interscience, 1 9 7 5 . To δοκίμιο του είναι "βασισμένο στην εμπει­

ρία, σύντομο, θ ε ω ρ η τ ι κ ή ς φ ύ σ η ς " . Για να κ α τ η γ ο ρ ή σ ε ι την αμερικανική

ιατρική έχει διαλέξει τις διαστάσεις εκείνες γ ια τις οποίες ε ίχε π λ ή ρ η στοι­

χεία, π ο υ μ π ο ρ ο ύ σ ε να τα χειριστεί. J e a n - Claude Polack, La m e d i c i ­

n e d u c a p i t a l , Paris, Maspero, 1 9 7 0 . Μια κριτική τ ω ν πολιτικών τά­

σεων, π ο υ επιδιώκουν να κάνουν την ιατρική τ ε χ ν ο λ ο γ ί α να επηρεάζει

θετικά την υγεία μ'έναν "εκδημοκρατισμό στη διανομή των ιατρικών

καταναλωτικών προϊόντων". Ο σ υ γ γ ρ α φ έ α ς ανακαλύπτει ότι τα ίδια

αυτά προϊόντα είναι διαμορφωμένα από μια καταπιεστική κι αλλοτριω¬

τική αστική ταξική δομή. Για να χρησιμοποιήσουμε την ιατρική για την

πολιτική α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η θα πρέπει "να β ρ ο ύ μ ε στην αρρώστια, κι αν ακό­

μα την έ χ ε ι δ ι α σ τ ρ ε β λ ώ σ ε ι η ιατρική παρέμβαση, μια διαμαρτυρία εναν­

τίον τ η ς υ π ά ρ χ ο υ σ α ς κοινωνικής τ ά ξ η ς πραγμάτων".

4. Daniel Greenberg, The War on Cancer" : Official F ict ion and Harsh

F a c t s " , S c i e n c e a n d G o v e r m e n t R e p o r t , Vol. 4 , December

1 9 7 4 . Η α ν α φ ο ρ ά αυτή π ρ ο ς τον μη ειδικό, που βασίζεται σε διεξοδική

έρευνα, τεκμηριώνει την άποψη ότι "Οι διακηρύξεις τ η ς Αμερικανικής Ε­

ταιρίας τ ο υ Καρκίνου ( A C S ) π ω ς ο καρκίνος μπορεί να θ ε ρ α π ε υ τ ε ί και

π ω ς έ χ ε ι γίνει π ρ ό ο δ ο ς π ρ ο ς την κ α τ ε ύ θ υ ν σ η αυτή, θ υ μ ί ζ ο υ ν την αισιο­

δοξία π ο υ επικρατούσε στις Η Π Α για το Βιετνάμ πριν από τη μ ε γ ά λ η

κ α τ α σ τ ρ ο φ ή " .

2 6

φτιαγμένες από γιατρούς, ή ι α τ ρ ο γ ε ν ε ί ς (5)

Α φ ο ύ επί έναν αιώνα επιδίωκαν την ιατρικήν ουτοπία ( 6 ) ,

σε αντίθεση προς την τρέχουσα συμβατική σοφία (7) , οι ιατρι­

κές υπηρεσίες δεν έπαιξαν σημαντικό ρόλο στις αλλαγές που

επήλθαν στην αναμενόμενη διάρκεια ζωής. Η σημερινή κλινι­

κή περίθαλψη είναι, σε μεγάλο μέρος, άσχετη με τη γιατρειά

της αρρώστιας· η ζημιά, όμως, που έχει κάνει η ιατρική στην

υγεία μεμονωμένων ατόμων και ολόκληρων πληθυσμών, εί­

ναι πολύ σημαντική. Τα παραπάνω γεγονότα είναι πασίγνωστα

και καλά τεκμηριωμένα· και παρ'όλα αυτά, τα κρύβουν επι­

μελώς απ'τον πολύ κόσμο.

Αποτελεσματικότητα των γιατρών - μια πλάνη

Η μελέτη της εξέλιξης των τύπων της αρρώστιας μας δεί­

χνει ότι, κατά τον περασμένο αιώνα, οι γιατροί δεν επηρέασαν

τις επιδημίες καθόλου πιο σοβαρά απ'όσο τις είχαν επηρεάσει

σε παλαιότερους καιρούς οι παπάδες. Οι επιδημίες έρχονταν

και παρέρχονταν, τις αναθεμάτιζαν και οι δυο, μα δεν τις επη­

ρέαζε κανένας. Δ ε ν τις επηρέαζαν οι τελετουργίες που συνη­

θίζονταν να τελούνται στους θρησκευτικούς ιερούς τόπους,

5 . D o r i a n d ' s I l l u s t r a t e d M e d i c a l D i c t i o n a r y , 2 5 η

έκδ., Philadelphia, Saunders, 1 9 7 4 : "Iatrogenic (από τις αρχαιοελλη­

νικές λ έ ξ ε ι ς Ι α τ ρ ό ς και γ ε ν ν α ν ) : Εκείνο π ο υ έρχεται σαν αποτέ­

λ ε σ μ α τ η ς δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α ς των γιατρών. Ο ό ρ ο ς χρησιμοποιήθηκε αρχι­

κά για τις διαταραχές που π ρ ο κ α λ ο ύ σ α ν στον ά ρ ρ ω σ τ ο οι α υ θ υ π ο β ο λ έ ς ,

οι οποίες βασίζονταν στην ε ξ έ τ α σ η , στον τ ρ ό π ο ή σ τ η ν ομιλία τ ο υ για­

τ ρ ο ύ . Χρησιμοποιείται σ ή μ ε ρ α γ ι α να περιγράψει την οποιαδήποτε

β λ ά β η παθαίνει ο ά ρ ρ ω σ τ ο ς εξαιτίας τ η ς θεραπευτικής α γ ω γ ή ς

π ο υ τ ο υ π α ρ α σ χ έ θ η κ ε από γ ι α τ ρ ό ή χ ε ι ρ ο υ ρ γ ό " .

6 . Heinrich Schiperges, U t o p i e n d e r M e d i z i n : G e s c h i c h t e

u n d K r i t i k d e r a r t z t l i c h e n I d é o l o g i e d e s 1 9 J h .

Salzburg, Muller, 1 9 6 6 . Χ ρ ή σ ι μ ο ς ο δ η γ ό ς στην ιατρική έρευνα είναι τ ο :

Richard Μ . Burke, A n H i s t o r i c a l C h r o n o l o g y o f T u b e r ­

c u l e s i s, 2η έκδ., Springfield, 111., Thomas, 1 9 5 5 .

7. Για μιαν ανάλυση των π α ρ α γ ό ν τ ω ν και τ ω ν σχημάτων που καθορί­

ζ ο υ ν την επιδημική- ε ξ ά π λ ω σ η τ η ς σ ύ γ χ ρ ο ν η ς εσφαλμένης π λ η ρ ο φ ό ­

ρ η σ η ς μ έ σ α σ ε μιαν ο λ ό κ λ η ρ η επιστημονική κοινότητα, βλέπε : Derek J .

d e Solla Price, L i t t l e S c i e n c e , B i g S c i e n c e , N . York, Co­

lumbia Univ. Pr., 1 9 6 3 .

27

και παρόμοια δεν τις τροποποιούν αποφασιστικά ούτε και οι

τελετουργίες που εκτελούνται στις ιατρικές κλινικές (8). Πριν

αρχίσουμε να συζητούμε για το μέλλον της υγειονομικής πε­

ρίθαλψης, θα ήταν χρήσιμο να παραδεχτούμε το γεγονός αυ­

τό.

Οι μολυσματικές αρρώστιες, που επικρατούσαν στις απαρ­

χές της βιομηχανικής εποχής, μας δείχνουν πώς απέκτησε η

ιατρική τη φ ή μ η της (9). Η φυματίωση, λογουχάρη, έφτασε

σ'ένα αποκορύφωμα κατά τη διάρκεια ζωής δυο γενεών. Στη

Νέα Υ ό ρ κ η στα 1812, το ποσοστό θνησιμότητας υπολογιζό­

ταν πως ήταν υψηλότερο από 700 σε 10.000' γύρω στα 1882,

όταν πρώτος ο Κ ο χ απομόνωσε και καλλιέργησε το βάκιλο,

είχε ήδη ελαττωθεί στο 370 σε 10.000. Το ποσοστό είχε πέ­

σει σε 180 όταν άνοιξε στα 1910 το πρώτο σανατόριο, μολο­

νότι η "φθίση" εξακολουθούσε να κρατά τη δεύτερη θέση

στους πίνακες θνησιμότητας (10). Έπειτα από τον Β' Παγκό­

σμιο Πόλεμο, πριν όμως γίνουν ρουτίνα τ'αντιβιοτικά, είχε

γλιστρήσει στην ενδέκατη θέση με ποσοστό 48 (σε 10.000).

Η χολέρα (11), η δυσεντερία (12) κι ο τύφος έφτασαν με τον

8. Για την ιερατική φ ύ σ η της ιατρικής πρακτικής, β λ έ π ε : "Clérica­

lisme de la fonct ion médicale? Medicine et politique. Le "Sacerdoce" mé­

dical. La Relation thérapeutique. Psychanalyse et Christianisme", L e

S e m e u r , suppl. 2 , 1 9 6 6 -7.

9. J . N . Weisfert, "Das Problem des Schwindsuchtskranken in Drama

und Roman", D e u t s c h e r J o u r n a l i s t e n s p i e g e l 3 , 1 9 2 7 : 5 7 9 - 8 2 .

Ο δ η γ ό ς στη φ υ μ α τ ί ω σ η , σαν λ ο γ ο τ ε χ ν ι κ ό μοτίβο στα θ ε α τ ρ ι κ ά έ ρ γ α και στα

μ υ θ ι σ τ ο ρ ή μ α τ α του 1 9 ο υ αιώνα. Ε. Ebstein, "Die Lungenschwindsucht

i n der Weltliteratur", Z e i t s c h r i f t f i i r B u c h e r f r e u n d e 5 ,

1 9 1 3 .

1 0 . René and J e a n Dubos, T h e W h i t e P l a g u e : T u b e r c u l o ­

s i s , M a n a n d S o c i e t y , Boston, Little, Brown, 1 9 5 3 . Για την

κοινωνική, λ ο γ ο τ ε χ ν ι κ ή κι επιστημονικήν όψη της φυματίωσης στον 1 9 ο

αιώνα. Μια α ν ά λ υ σ η της συχνότητας με την οποία εμφανιζόταν.

1 1 . Charles Ε . Rosenberg, T h e C h o l e r a Y e a r s : T h e U S A

i n 1 8 3 2 , 1 8 4 9 , a n d 1 8 6 6 , Chicago, Univ. o f Chicago Pr., 1 9 6 2 .

Η επιδημία στη Ν έ α Υ ό ρ κ η στα 1 8 3 2 , ήταν ένα ηθικό δίλημμα κι οι άν­

θ ρ ω π ο ι επιδίωκαν να γιατρευτούν από τη χ ο λ έ ρ α με π ρ ο σ ε υ χ ή και νη­

στεία. Μέχρι τον καιρό της επιδημίας τ ο υ 1 8 6 6 , η κ ο υ λ τ ο ύ ρ α π ο υ είχε

δημιουργήσει τα π α ρ α π ή γ μ α τ α της Νέας Υόρκης, είχε παραγάγει και

την χ λ ω ρ ά σ β ε σ τ ο .

1 2 . W.J. van Zijl, "Studies on Diarrheal Disease in Seven Countries",

2 8

ίδιο τρόπο σ'ένα μέγιστο και σ'ένα ελάχιστο, έξω απ' τον έλεγ­

χο των γιατρών. Την εποχή που έγινε κατανοητή η αιτιολογία

τους κι εξειδικεύτηκε η θεραπεία τους, οι αρρώστιες αυτές εί­

χαν ήδη χάσει σε μεγάλο βαθμό τη δραστικότητα και, κατά συ­

νέπεια, την κοινωνική τους σπουδαιότητα. Το συνδυασμένο

ποσοστό θνησιμότητας από οστρακιά, διφθερίτιδα, κοκκύτη

και ιλαρά σε παιδιά μέχρι δεκαπέντε χρόνων, δείχνει ότι περί­

που το 90% της συνολικής μείωσης της θνησιμότητας μεταξύ

1860 και 1965 είχε επέλθει πριν από την εισαγωγή των αντι­

βιοτικών και της πλατιά χρησιμοποιούμενης ανοσοποίησης

(13). Η ύφεση αυτή μπορεί ενμέρει ν'αποδοθεί στη βελτίωση

της στέγασης και σε μια μείωση της δραστικότητας των μι­

κροοργανισμών, αλλά ο κατά πολύ σημαντικότερος παράγο­

ντας ήταν η μεγαλύτερη αντίσταση του ξενιστή, που οφειλό­

ταν σε καλύτερη διατροφή. Σε φτωχές χώρες σήμερα, η διάρ­

ροια και οι μολυσματικές αρρώστιες της ανώτερης αναπνευ­

στικής οδού συναντώνται συχνότερα, διαρκούν πιο πολύ και

προκαλούν περισσότερους θανάτους εκεί όπου η διατροφή

είναι κακή, ανεξάρτητα από την παρεχόμενη ιατρική περίθαλ­

ψη (14). Στην Αγγλία, μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, οι κολ­

λητικές επιδημίες είχαν δώσει τη θέση τους σε μείζονα σύν­

δρομα κακής διατροφής, όπως ραχίτιδα και πελλάγρα. Αυτά

με τη σειρά τους έφτασαν στο αποκορύφωμα τους κι εξαφανί­

στηκαν, και τη θέση τους την πήραν οι αρρώστιες της πρώιμης

παιδικής ηλικίας· κάπως αργότερα, παρουσιάστηκε μια αύξη­

ση στα έλκη του δωδεκαδάκτυλου στους νεαρούς. Ό τ α ν αυτά

μειώθηκαν, πήραν τη σκυτάλη οι σύγχρονες επιδημίες: καρδιο­

πάθειες της στεφανιαίας, εμφύσημα, βρογχίτιδα, παχυσαρ­

κία, υπέρταση, καρκίνος (των πνευμόνων ιδιαίτερα), αρθρί­

τιδα, διαβήτης και οι λεγόμενες ψυχικές διαταραχές. Παρά

B u l l e t i n o f t h e W o r l d H e a l t h O r g a n i s a t i o n 3 5 , 1 9 6 6

2 4 9 - 6 1 . Η μείωση των κ ρ ο υ σ μ ά τ ω ν της διάρροιας ε π ή λ θ ε πάντα εξαι­

τίας τ η ς κ α λ ύ τ ε ρ η ς π α ρ ο χ ή ς νερού και της αποχέτευσης, και ποτέ εξαι­

τίας νοσηλευτικής παρέμβασης.

1 3 . R.R. Porter, T h e C o n t r i b u t i o n o f t h e B i o l o g i c a l

a n d M e d i c a l S c i e n c e s t o H u m a n W e l f a r e , Presidential

Address to the British Association for the Advancement of Science,

Swansea Meeting, 1 9 7 1 , London, the Association, 1 9 7 2 , p . 9 5 .

1 4 . N.S. Scrimshaw, C E . Taylor, J o h n E . Gordon, I n t e r a c t i o n s

o f N u t r i t i o n a n d I n f e c t i o n , Geneva, World Health Orga­

nisation, 1 9 6 8 .

2 9

τις εντατικές έρευνες, δεν έχει δοθεί καμία ολοκληρωμένη

εξήγηση για το πώς επήλθαν οι αλλαγές αυτές (15). Δ υ ο

πράγματα, πάντως, είναι σίγουρα: δεν μπορούμε ν'αποδώσου¬

με την εξάλειψη των παλιών μορφών θνησιμότητας ή νοσηρό­

τητας στην επαγγελματική πρακτική των γιατρών, ούτε και

θα'πρεπε να κατηγορήσουμε τους γιατρούς γιατί περνάμε

περισσότερα χρόνια της πιο μεγάλης σε διάρκεια ζωής μας βα¬

σανιζόμενοι από τις νέες αρρώστιες. Για περισσότερο από έναν

αιώνα, η ανάλυση των γενικών τάσεων των ασθενειών έχει

δείξει ότι ο πρώτιστος καθοριστικός παράγοντας της κατά­

στασης της γενικής υγείας ενός οποιουδήποτε πληθυσμού

είναι το περιβάλλον (16). Η ιατρική γεωγραφία (17), η ιατρ­

l5. J o h n Cassel, "Physical Illness in Response to Stress", Antologia A7,

π ο λ υ γ ρ α φ η μ έ ν ο , Cuernavaca: CIDOC [Centro Intercultural de Documenta¬

c i o n ] , 1 9 7 1 .

1 6 . Μιαν απ'τις πιο ξ ε κ ά θ α ρ ε ς πρώιμες διαπιστώσεις της κεφαλαιώ­

δους σημασίας του π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς βρίσκουμε στο βιβλίο: J. P. Frank, Α-

c a d e m i s c h e R e d e V o m V o l k s e l e n d a l s d e r M u t t e r

d e r K r a n k e n h e i t e n , Pavia 1 7 9 0 . ( Ε π α ν έ κ δ ο σ η , Leipzig, Barth,

1 9 6 0 ) . Thomas Mc Keown, R. G. Record, "Reasons for the Decline in

Mortality in England and Wales During the Nineteenth Century", Ρο­

p u l a t i o n S t u d i e s 16, 1 9 6 2 : 9 4 - 1 2 2 . Edwin Chadwick, R e ­

p o r t o n t h e S a n i t a r y C o n d i t i o n o f t h e L a b o u r i n g

P o p u l a t i o n o f G r e a t B r i t a i n , 1 8 4 2 , ed. M . W . Flinn, Chica­

go, Aldine, 1 9 6 5 . Ο σ υ γ γ ρ α φ έ α ς κ α τ έ λ η ξ ε πριν από ενάμισην αιώνα στο

σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι " τ α π ρ ώ τ ι σ τ α και τα πιο σημαντικά και συνάμα τα πιο

πρακτικά μέτρα, που βρίσκονται μέσα στα πλαίσια της αναγνωρισμένης

πρόνοιας τ η ς δημόσιας διοίκησης, είναι τα μέτρα για την α π ο χ έ τ ε υ σ η , για

την αποκομιδή των σκουπιδιών από κατοικίες, αστικούς κι α γ ρ ο τ ι κ ο ύ ς

δρόμους, και για τη βελτίωση της παροχής νερού". Max von Petterko¬

f e r , T h e V a l u e o f H e a l t h t o a C i t y : T w o L e c t u r e s

D e l i v e r e d i n 1 8 7 3 . 0 σ υ γ γ ρ α φ έ α ς υ π ο λ ό γ ι σ ε πριν από έναν αιώνα

το κ ό σ τ ο ς της υγείας στην π ό λ η τ ο υ Μονάχου με ό ρ ο υ ς μέσης απώ­

λειας μισθών και ιατρικών δαπανών που δημιουργήθηκαν. Υποστή­

ριξε ότι δημόσιες υπηρεσίες , κοινής ωφέλειας, ιδιαίτερα κ α λ ύ τ ε ρ ο νερό

και κ α λ ύ τ ε ρ ο αποχετευτικό σύστημα, θα μείωναν τα π ο σ ο σ τ ά θανάτου,

τη ν ο σ η ρ ό τ η τ α και τις απουσίες των εργαζόμενων α π ' τ η δουλειά τους

και, με τον τ ρ ό π ο αυτό, θα απόσβεναν τις δαπάνες που έγιναν γι αυτά.

Η επιδημιολογική έρευνα έχει επιβεβαιώσει π λ ή ρ ω ς τις ανθρωπιστι­

κές α υ τ έ ς πεποιθήσεις: Delpit-Morando, Radenac, Vilain, D i s p a r i t é s

r é g i o n a l e s e n m a t i è r e d e s a n t é , Bulletin d e statistique d u Mi­

nistère de la Santé et de Sécurité Sociale No. 3, 1 9 7 3 . Warren Winkelstein,

3 0

ρία των ασθενειών (18), η ιατρική ανθρωπολογία (19) και η

κοινωνική ιστορία των διαθέσεων των ανθρώπων απέναντι

στην αρρώστια (20), έχουν δείξει ότι η διατροφή (21 ), το νερό

J r , "Epidemiological Considerations Underlying the Allocation of Health

and Disease Care Resources", I n t e r n a t i o n a l J o u r n a l o f E p i ­

d e m i o l o g y 1, no. 1 1 9 7 2 : 69 - 7 4 . F. Fagnani, S a n t e ,

c o n s o m m a t i o n m é d i c a l e e t e n v i r o n n e m e n t : P r o ­

b l è m e s e t m é t h o d e s , Paris, Mouton, 1 9 7 3 .

17 . N . D . McGlashan, éd., M e d i c a l G e o g r a p h y . T e c h n i ­

q u e s a n d F i e l d S t u d i e s , New Y o r k , Barnes and Noble, 1 9 7 3 .

Jacques May, Donna M c Lelland, eds, S t u d i e s i n M e d i c a l G e o ­

g r a p h y , 10 τόμοι, N. York, Hafner, 1 9 6 1 - 7 1 . Daniel Noin, L a

G é o g r a p h i q u e d e l a F r a n c e , Paris, P U F , 1 9 7 3 . J . Vallin, L a

morta l i té en France par tranches depuis 1 8 9 9 , Paris, P U F , 1 9 7 3 . L. D.

Stamp, T h e G e o g r a p h y o f L i f e a n d D e a t h , Ithaca, Ν . Y.,

Cornell Univ. Pr., 1 9 6 5 . E . Rodenwaldt e t al., W e l t s e u c h e n a t l a s ,

Hamburg, 1 9 6 5 . J o h n Melton Hunter, Τ h e G e o g r a p h y o f H e a l t h

a n d d i s e a s e , Studies i n Geography no. 6 . Chapel Hill, Univ. o f North

Carolina Pr., 1 9 7 4 .

1 8 . Erwin H . Ackerknecht, T h e r a p e u t i c s : F r o m t h e P r i ­

m i t i v e s t o t h e T w e n t i e t h C e n t u r y , N . York, Hafner,

1 9 7 3 . Μια απλή επισκόπηση χ ω ρ ί ς β ά θ ο ς . J . F . D . Shrewsbury, A H i ­

s t o r y o f t h e B u b o n i c P l a g u e i n t h e B r i t i s h I s l e s ,

Cambridge, Cambridge Univ. Pr., 1 9 7 0 . Ε ξ ο χ ο π α ρ ά δ ε ι γ μ α ιστορίας π ο υ

γ ρ ά φ τ η κ ε από έναν β α κ τ η ρ ι ο λ ό γ ο κι επιδημιολόγο.

1 9 . Για μιαν ε ισαγωγή στη σχετική γραμματεία, β λ έ π ε : Steven Pol-

gar, "Health and Human Behaviour: Areas of Interest C o m m o n to the So­

cial and Medical Sciences", C u r r e n t A n t h o l o g y 3 , April 1 9 6 2 :

1 5 9 - 2 0 5 . Ο Π ό λ γ κ α ρ αξιολογεί κριτικά το κ ά θ ε στοιχείο και δίνει τις

απόψεις π ο λ λ ώ ν σ υ ν α δ έ λ φ ω ν τ ο υ σχετικά με την αξιολόγηση αυτή. Βλέ­

π ε και: Steven Polgar, "Heal th", I n t e r n a t i o n a l E n c y c l o p e ­

d i a o f t h e S o c i a l S c i e n c e s , 1 9 6 8 , 6 : 3 3 0 - 6 . Eliot Freidson,

" T h e Sociology of Medicine: A Trend Repor t and Bibliography", C u r ­

r e n t S o c i o l o g y , 1 9 6 1 - 2 , nos. 1 0 - 1 1 , p . 1 2 3 - 9 2 .

2 0 . Paul Slack, "Disease and the Social Historian", T i m e s L i t e ­

r a r y S u p p l e m e n t , 8 March 1 9 7 4 , p . 2 3 3 - 3 4 . Ά ρ θ ρ ο κριτικής

ανασκόπησης. Catherine Rollet, Agnès Souriac, "Epidémies et mentali­

tés: L a Choléra d e 1 8 3 2 e n Seine - e t - Oise", A n n a l e s É c o n o ­

m i e s , S o c i é t é s , C i v i l i s a t i o n s , 1 9 7 4 , n o . 4 , p . 9 3 5 - 6 5 .

2 1 . Alan Berg, T h e N u t r i t i o n F a c t o r : I t s R o l e i n

N a t i o n a l D e v e l o p m e n t , Washington, D . C , Brookings Insti­

tution, 1 9 7 3 . Hans J . Teuteberg, Gunter Wiegelmann, D e r W a n d e l

d e r N a h r u n g s g e w o h n h e i t e n u n t e r d e m E i n f l u s s

31

(22) και ο αέρας (23), σε συσχετισμό με το επίπεδο κοινωνι-

d e r I n d u s t r i e l i s i e r u n g , Gottingen, Vandenhoeck und

Ruprecht, 1 9 7 2 . To βιβλίο αυτό πραγματεύεται τον αντίκτυπο της

εκβιομηχάνισης στην π ο σ ό τ η τ α , την ποιότητα και την διανομή τ ω ν τρο­

φίμων στην Ε υ ρ ώ π η του 1 9 ο υ αιώνα. Με τη μετάβαση από την επιβίω­

ση με περιορισμένα είδη π ρ ώ τ η ς ανάγκης στο επιβαλλόμενο ή επιλεγόμε­

νο ε δ ε σ μ α τ ο λ ό γ ι ο , οι παραδοσιακές κ ο υ λ τ ο ύ ρ ε ς των διαφόρων τόπων

που όριζαν το φ α γ η τ ό , τη νηστεία και τ ο υ ς τρόπους αντιμετώπισης της

πείνας, κ α τ α σ τ ρ ά φ η κ α ν . Ά σ χ η μ η ο ρ γ ά ν ω σ η ενός πλούσιου βιβλιογραφι­

κού π λ η ρ ο φ ο ρ ι α κ ο ύ υλικού. Σαν ε π α κ ό λ ο υ θ ο των μελετών των Μαρκ

Μ π λ ο χ και Λισιέν Φεμπρ, έγιναν ορισμένες απ'τις πιο α ξ ι ό λ ο γ ε ς μ ε λ έ τ ε ς

της σημασίας τ η ς δ ι α τ ρ ο φ ή ς για τις δομές της εξουσίας και για τα επίπεδα

υγείας. Για έναν π ρ ο σ α ν α τ ο λ ι σ μ ό σχετικά με τη μ έ θ ο δ ο που χρησιμο­

ποιήθηκε, σ υ μ β ο υ λ ε υ τ ε ί τ ε : Guy Thuillier, " N o t e sur les sources de Γ

histoire régionale de Γ alimentation en Nivernais", A n n a l e s , 1 9 6 5 ,

no. 6, p. 1 1 6 3 - 8 4 . Αριστουργηματική μ ε λ έ τ η είναι η·. Francois Lebrun,

L e s H o m m e s e t l a m o r t e n A n j o u a u 1 7 e e t 1 8 e s . :

E s s a i e d e d é m o g r a p h i e e t p s y c h o l o g i e h i s t o r i ­

q u e s , Paris, Mouton, 1 9 7 1 . A . Poitrineau, " L ' alimentation populaire

en Auvergne au 1 8 e s . ", E n q u ê t e s , p. 3 2 3 - 3 1 . Owsei Tempen, Nu­

t r i t i o n f r o m C l a s s i c a l A n t i q u i t y t o t h e B a r o q u e ,

Human Nutrit ion Monograph 3, N. Y o r k , 1 9 6 2 . Για τη μετατροπή του

ψωμιού σε προϊόν που μπορούν να το παράγουν μηχανές, βλέπε : Sieg­

fried Giedion, M e c h a n i z a t i o n T a k e s C o m m a n d : A

C o n t r i b u t i o n t o A n o n y m o u s H i s t o r y , N . York, Norton,

1 9 6 9 , ιδιαίτερα 4: 2, 4 : 3 (για το κρέας) . Επίσης, Fernand Braudel, " L e

superflu e t l 'ordinaire: Nourriture boissons", C i v i l i s a t i o n m a t é ­

r i e l l e e t c a p i t a l i s m e , Paris, Colin, 1 9 6 7 , p . 1 3 4 - 9 8 .

2 2 . I . D . Carruthers, I m p a c t a n d E c o n o m i e s o f C o m m u ­

n i t y W a t e r S u p p l y : A S t u d y o f R u r a l W a t e r I n v e ­

s t m e n t i n K e n y a , Wye College, Ashford, Kent, 1 9 7 3 . Πραγμα­

τεύεται την επίδραση της π α ρ ο χ ή ς νερού στην υγεία. Για τη β ε λ τ ί ω σ η

της π α ρ ο χ ή ς ν ε ρ ο ύ στις αγροτικές περιοχές κατά τη διάρκεια τ ο υ 1 9 ο υ

αιώνα: Guy Thuillier, " P o u r une histoire régionale de Γ eau en Nivernais

a u 1 9 e s.", A n n a l e s E c o n o m i e s S o c i é t é s . C i v i l i s a ­

t i o n s , 1 9 6 8 , n o . 1 , σ . 4 9 . H β ε λ τ ί ω σ η τ η ς παροχής ν ε ρ ο ύ ά λ λ α ξ ε τ η

στάση των α ν θ ρ ώ π ω ν απέναντι σ τ ο ίδιο τ ο υ ς το σώμα: Guy Thuillier,

" P o u r une histoire de Γ hygiène corporelle . Un exemple regional: le Ni­

vernais", R e v u e d ' h i s t o i r e é c o n o m i q u e e t s o c i a l e 4 6 ,

no. 2 . 1 9 6 8 : 2 3 2 - 5 3 . Lawrence Wright, C l e a n a n d D e c e n t . T h e

F a s c i n a t i n g H i s t o r y o f t h e B a t h r o o m a n d t h e W a ­

t e r C l o s e t a n d o f S u n d r y H a b i t s F a s h i o n s a n d

A c c e s s o r i e s o f t h e T o i l e t , P r i n c i p a l l y i n G r e a t

32

κοπολιτικής ισότητας (24) και με τους πολιτισμικούς μηχανι­

σμούς που κάνουν εφικτό να κρατηθεί ο πληθυσμός σταθερός

(25), παίζουν αποφασιστικό ρόλο στο πόσο υγιείς αισθάνονται

B r i t a i n , F r a n c e a n d A m e r i c a , Toronto, Univ. o f T o r o n t o Pr.,

1 9 6 7 . Σ χ ε τ ι κ ά με τα νέα π ρ ό τ υ π α για τη μ π ο υ γ ά δ α π ο υ αναπτύχθηκαν:

Guy Thuillier, " P o u r une histoire de la lessive au 1 9 e s.", A n n a l e s ,

1 9 6 9 , no. 2, p. 3 5 5 - 9 0 .

2 3. Lester B. Lave, Eugene P. Seskin, "Air Pollution and Human Health",

S c i e n c e 1 6 9 , 1 9 7 0 7 2 3 - 3 3. J e a n - Paul Dessaive et al., M e d i c i n s,

c l i m a t e t é p i d é m i e s à l a f i n d u 18e s., Paris, Mouton, 1 9 7 2 .

2 4 . Μια συνθετική, καλά τεκμηριωμένη μ ε λ έ τ η που υποστηρίζει την

άποψη αυτή είναι: Emanuel de Kadt, "Inequality and Health", Univ. of

Sussex, January 1 9 7 5 . Η π ρ ω τ ό τ υ π η και πιο εκτεταμένη π α ρ α λ λ α γ ή του

κειμένου αυτού γ ρ ά φ τ η κ ε στα 1 9 7 2 , σαν εισαγωγικό κεφάλαιο ενός βι­

βλίου που ήταν να εκδοθεί στο Σαντιάγκο της Χ ι λ ή ς στα 1 9 7 3 , του:

S a l u d y b i e n e s t a r . J o h n Powles, "Health and Industrialization

in Britain: The Interaction of Substantive and Ideological Change"(Κεί­

μενο που ετοιμάστηκε για μια Σ ύ σ κ ε ψ η για την Προσαρμοστικότητα

του Α ν θ ρ ώ π ο υ στη Ζωή των Πόλεων, Π ρ ώ τ ο Παγκόσμιο Συνέδριο για

την Περιβαλλοντική Ιατρική και Βιολογία, Παρίσι, 1 - 5 τ ο υ Ιούλη,

1 9 7 4 ) . C. Ferrero, "Health and Levels of Living in Latin America", M i 1 -

l b a n k M e m o r i a l F u n d Q u a r t e r l y 4 3 , October 1 9 6 5

2 8 1 - 9 5 . Μείωση της θνησιμότητας δεν πρέπει να αναμένουμε από με­

γ α λ ύ τ ε ρ ε ς δαπάνες για την υγειονομική περίθαλψη, α λ λ ά από διαφορε­

τικό καταμερισμό των δαπανών μ έ σ α στα πλαίσια του υγειονομικού το­

μέα σε συνδυασμό με την κοινωνική α λ λ α γ ή .

2 5 . Emily R.Coleman, "L' infandicide dans le haut Moyen âge", μ ε τ ά φ ρ . A.

Σαμού, A n n a l e s E c o n o m i e s , S o c i é t é s , C i v i l i s a t i o n s ,

1 9 7 4 , no. 2: 3 1 5 - 3 5 . Υποστηρίζει ότι η βρεφοκτονία σ τ ο Μεσαίωνα

ήταν σημαντική, από δημογραφική άποψη. Ansley J. Coale, " T h e Decli­

ne of Ferti l ity in Europe from the French Revolution to World War I I " ,

στο S . J . Behrman e t al, F e r t i l i t y a n d F a m i l y P l a n n i n g ,

Ann Arbor, Univ. of Michigan Pr., 1 9 7 0 . Η γονιμότητα μέσα σ τ ο γ ά μ ο

μειώθηκε παντού, πριν αυξηθεί το π ο σ ο σ τ ό τ ο υ π λ η θ υ σ μ ο ύ που παντρευό­

ταν. Η δυσμενής μεροληπτική στάση απέναντι στα ν ό θ α παιδιά, σε συν­

δυασμό με την περιορισμένη δυνατότητα για γάμο, ενδέχεται να χρη­

σιμοποιήθηκαν για τον έ λ ε γ χ ο του π λ η θ υ σ μ ο ύ . Έ ν α κείμενο που ενι­

σχύει την υ π ό θ ε σ η αυτή είναι και τ ο : J. - L. Flandrin, "Contraception,

marriage et relations amoureuses dans Γ Occident chrétien", A n n a l e s ,

1 9 6 9 , no. 6 : 1 3 7 0 - 9 0 . Τα δ η μ ο γ ρ α φ ι κ ά δεδομένα υποδεικνύουν ότι

δεν υ π ή ρ χ ε αντισύλληψη μέσα στο γ ά μ ο στη Γαλλία τ ο υ 1 7 ο υ και τ ο υ

1 8 ο υ αιώνα, α λ λ ά υπήρχαν π ο λ ύ μικρά π ο σ ο σ τ ά ν ό θ ω ν παιδιών. Η αντι­

σ ύ λ λ η ψ η μέσα σ τ ο γάμο ήταν σ χ ε δ ό ν αίρεση, η σ ύ λ λ η ψ η παιδιού έξω

33

οι μεγάλοι και σε ποιαν ηλικία εμφανίζουν την τάση να πεθαί­

νουν οι ενήλικοι. Καθώς υποχωρούν οι παλιότερες αιτίες των

ασθενειών, η σύγχρονη επιδημία που εξαπλώνεται πιο γοργά

απ'όλες είναι ένα νέο, είδος κακής διατροφής (26). Το ένα τρί­

το της ανθρωπότητας επιβιώνει σ'ένα επίπεδο υποσιτισμού

που στο παρελθόν θα ήταν θανατηφόρο, ενώ παράλληλα ολο­

ένα και περισσότεροι πλούσιοι απορροφούν ολοένα και με­

γαλύτερες ποσότητες δηλητηρίων και μεταλλαξιογόνων μαζί

με την τροφή τους (27).

από το γ ά μ ο ήταν σκάνδαλο. Ο σ υ γ γ ρ α φ έ α ς υποστηρίξει ότι κατά τη

διάρκεια τ ο υ 1 9 ο υ αιώνα η σεξουαλική συμπεριφορά των συζύγων μεταξύ

τ ο υ ς άρχισε να διαμορφώνεται με βάση την παραδοσιακή σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά

έξω από το γάμο. Η αντισύλληψη φαίνεται ότι έγινε αποδεκτή π ρ ώ τ α

σε αγροτικές οικογένειες, αρκετά πλούσιες ώστε να κρατούν χ α μ η λ ή τη

θ ν η σ ι μ ό τ η τ α των παιδιών. Β λ έ π ε : M. Leridon, "Fécondité et mortalité

infantile dans trois villages bavarois- Une Analyse de données individua­

lisée du 1 9 e s.", P o p u l a t i o n 5 , 1 9 6 9 : 9 9 7 - 1 0 0 2 . Μολονότι ο ι για­

τροί στην Α γ γ λ ί α εμπόδισαν την εξάπλωση της, φαίνεται ότι εκείνοι οι

ίδιοι τη χρησιμοποιούσαν πράγματι στη ζ ω ή τ ο υ ς : J . Α. Banks, "Fami ly

Planning and Birth Control in Victorian Times", κείμενο που διαβάστηκε

στη Δ ε ύ τ ε ρ η Ετήσια Σ ύ ν ο δ ο της Εταιρίας για την Ιστορία της Ιατρικής,

στο Πανεπιστήμιο του Λέστερ, στα 1 9 7 2 . Η Καθολική εκκλησία φαίνεται

ότι έκανε ζ ή τ η μ α την αντισύλληψη μόνο σ τ ο μ έ τ ρ ο π ο υ επηρέασε τις βιο­

μηχανικές μεσαίες τάξεις. Β λ έ π ε : John Thomas Nooman, C ο n t r a c e -

p t i o n : A H i s t o r y o f I t s T r e a t m e n t b y t h e C a t h o ­

l i c T h e o l o g i a n s a n d C a n o n i s t s , Cambridge, Harvard Univ.

Pr., 1 9 6 5 . Philippe Ariès, "Les techniques d e l a mort" , H i s t o i r e d e s

p o p u l a t i o n s f r a n ç a i s e s e t d e l e u r a t t i t u d e s d e ­

v a n t l a v i e d e p u i s l e 1 8 e s., Paris, Seuil, 1 9 7 1 : 3 7 3 .

2 6 . Μέχρι τώρα, η βιομηχανική ανάπτυξη έχει αυξήσει την πείνα και

την κακή δ ι α τ ρ ο φ ή σ ' ο λ ό κ λ η ρ ο τον κόσμο. " Γ ύ ρ ω σ τ ο ένα τρίτο με το

μισό των ανθρώπων, λ έ γ ε τ α ι ότι πλαγιάζουν κ ά θ ε βράδυ νηστικοί. Στην

Ε π ο χ ή τ ο υ Λίθου, το π ο σ ο σ τ ό θα πρέπει να ήταν π ο λ ύ μικρότερο. Η

ε π ο χ ή μας, είναι εποχή πείνας χ ω ρ ί ς π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο . Σ ή μ ε ρ α , στον καιρό

τ η ς μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ς τεχνικής ισχύος, η λιμοκτονία είναι θ ε σ μ ό ς " . Marshall

Sahlins, S t o n e A g e E c o n o m i c s , Chicago, Aldine, 1 9 7 2 , σ . 2 3 .

2 7 . J . E . Davies, W . F . Edmundson, E p i d e m i o l o g y o f DDT,

Mount Kisco, N.Y., Future, 1 9 7 2 . Ένα κ α λ ό παράδειγμα π α ρ ά δ ο ξ ο υ

ε λ έ γ χ ο υ αρρώστιας, α π ' τ η Βόρνεο: εντομοκτόνα χρησιμοποιήθηκαν σε

χωριά για να τ ε θ ο ύ ν υ π ό έ λ ε γ χ ο οι φορείς της ελονοσίας* τα εντομο­

κτόνα πήγαν και σε κατσαρίδες, που οι περισσότερες τ ο υ ς είναι ανθε­

κτικές. Οι σαύρες γ κ έ κ ο που τρέφονται με κατσαρίδες, έπεσαν σε λή­

Ορισμένες σύγχρονες τεχνικές, που συχνά αναπτύχθηκαν

με τη βοήθεια γιατρών, αποτελεσματικές στο έπακρο όταν γί­

νονται τμήμα της κουλτούρας και του περιβάλλοντος, ή όταν

παρέχονται από μη επαγγελματίες, έχουν επίσης επιφέρει

αλλαγές στη γενική υγεία, μα σε βαθμό μικρότερο. Σ'αυτές

μπορούμε να περιλάβουμε την αντισύλληψη, τον εμβολιασμό

των νηπίων κατά της ευλογιάς, καθώς και μη ιατρικά υγειο­

νομικά μέτρα, όπως την επεξεργασία του νερού και το αποχε­

τευτικό σύστημα, τη χρήση σαπουνιού και ψαλιδιού απ'τις

μαίες, και ορισμένες αντιβακτηριακές κι εντομοκτόνες μεθό­

δους. Τη σπουδαιότητα πολλών από τις πρακτικές αυτές, την

αναγνώρισαν και την διαπίστωσαν για πρώτη φορά γιατροί

—συνήθως θαρραλέοι διαφωνούντες, που πλήρωσαν ακριβά

για τις συμβουλές που έδωσαν (28). Α υ τ ό , όμως, δεν παραδί­

δει το σαπούνι, τη λαβίδα, τις βελόνες απ'τις σύριγγες με τις

οποίες γίνονται τα εμβόλια, τ'αντιφθειρικά, ή τα προφυλακτι­

κά στην εννοιακή κατηγορία του "ιατρικού εξοπλισμού". Οι

πιο πρόσφατες μετατοπίσεις στη θνησιμότητα, από μικρότε­

ρες σε μεγαλύτερες ηλικίες, μπορούν να εξηγηθούν αν πάρου­

με υπόψη μας ότι οι μέθοδοι και τα επινοήματα αυτά έχουν

ενσωματωθεί στην κουλτούρα του κοινού ανθρώπου.

Σε αντίθεση με τις περιβαλλοντικές βελτιώσεις και με τα

μη επαγγελματικά υγειονομικά μέτρα, η ειδικά ιατρική θερα­

πευτική αγωγή των ανθρώπων δε συνδέεται ποτέ αξιόλογα

ούτε με μια μείωση του σύνθετου βάρους των ασθενειών ούτε

θ α ρ γ ο και τις έ φ α γ α ν οι γ ά τ ε ς . Οι γ ά τ ε ς ψόφησαν, τα ποντίκια πολλα­

πλασιάστηκαν, και μαζί με τα ποντίκια ή ρ θ ε κι η απειλή επιδημικής βου­

βωνικής πανώλης. Ο σ τ ρ α τ ό ς υ π ο χ ρ ε ώ θ η κ ε να ρίξει με αλεξίπτωτο γ ά τ ε ς

στα χωριά της ζ ο ύ γ κ λ α ς . ( C o n s e r v a t i o n N e w s , July 1 9 7 3 ) .

2 8 . Ένα καλό παράδειγμα για το πώς κυνηγάει η ιατρική τ ο υ ς καινο­

τόμους, βρίσκουμε σ τ ο βιβλίο: G . Gortvay, I . S e m m e l w e i s , H i s

L i f e a n d W o r k , Budapest, Akademiai Kiado, 1 9 6 8 . Μια κριτική

βιογραφία του πρώτου γ υ ν α ι κ ο λ ό γ ο υ π ο υ χρησιμοποίησε αντισηπτικές

μ ε θ ό δ ο υ ς στους θ α λ ά μ ο υ ς των νοσοκομείων ό π ο υ δ ο ύ λ ε υ ε . Σ τ α 1 8 4 8 ,

μείωσε τη θνησιμότητα από επιλόχειο π υ ρ ε τ ό κατά έναν παράγοντα 1 5 ,

και, σα συνέπεια αυτού τ ο υ πράγματος, α π ο λ ύ θ η κ ε . Οι συνάδελφοι του

τον απομόνωσαν, γιατί τ ο υ ς π ρ ό σ β α λ ε η άποψη τ ο υ ότι οι γιατροί θα

ήταν δυνατό να είναι φ ο ρ ε ί ς θ α ν ά τ ο υ . Ο Σ έ μ ε λ β α ϊ ς ζωντανεύει μ έ σ α

στις σελίδες του μ υ θ ι σ τ ο ρ ή μ α τ ο ς τ ο υ Morton Thompson, T h e C r y

a n d t h e C o v e n a n t , N . York, New American Library, 1 9 7 3 .

35

με μιαν αύξηση της αναμενόμενης διάρκειας ζωής (29). Ούτε

η αναλογία γιατρών σ'έναν πληθυσμό, ούτε τα κλινικά εργα­

λεία που'χουν οι γιατροί στη διάθεση τους, ούτε ο αριθμός

των νοσοκομειακών κρεβατιών, αποτελούν παράγοντες που

προκάλεσαν τις εντυπωσιακές αλλαγές στους συνολικούς τύ­

πους των ασθενειών. Οι νέες τεχνικές για την αναγνώριση

και τη θεραπεία καταστάσεων όπως η κακοήθης αναιμία και

η υπέρταση, ή για τη διόρθωση εκ γενετής δυσμορφιών με

χειρουργικές επεμβάσεις, επανορίζουν μα δεν περιορίζουν τη

νοσηρότητα. Το γεγονός ότι οι γιατροί είναι περισσότεροι εκεί

όπου ορισμένες αρρώστιες έχουν γίνει σπάνιες, μικρή σχέση

έχει με την ικανότητα των γιατρών να τις θέσουν υπό έλεγχο

ή να τις εξαλείψουν (30). Σημαίνει απλώς ότι οι γιατροί, πε­

ρισσότερο απ "όσο οι άλλοι επαγγελματίες, εγκαθίστανται ό­

που θ έ λ ο υ ν · έχουν την τάση να συγκεντρώνονται εκεί όπου το

κλίμα είναι υγιεινό, το νερό είναι καθαρό κι οι άνθρωποι έ­

χουν δουλειά, οπότε μπορούν να τους πληρώνουν για τις υπη­

ρεσίες που παρέχουν (31).

2 9 . Charles Τ . Stewart, J r . , "Allocation o f Resources t o Health", J o u ­

r n a l o f H u m a n R e s o u r c e s 6 , no. 1 , 1 9 7 1 : 1 0 3 - 2 1 . Ο Σ τ ι ο ύ ­

α ρ τ ταξινομεί τ ο υ ς π ό ρ ο υ ς , που δίνονται για την υγεία, σε θ ε ρ α π ε υ τ ι κ ή

α γ ω γ ή , π ρ ό λ η ψ η , π λ η ρ ο φ ό ρ η σ η και έρευνα. Σ ' ό λ ε ς τις χ ώ ρ ε ς τ ο υ Δυ­

τικού Ημισφαιρίου, η π ρ ό λ η ψ η ( λ ο γ ο υ χ ά ρ η , πόσιμο ν ε ρ ό ) και η εκπαί­

δευση έ χ ο υ ν σημαντική σ χ έ σ η με την αναμενόμενη διάρκεια ζ ω ή ς . Κα­

μία, όμως, από τις " μ ε τ α β λ η τ έ ς της θεραπευτικής α γ ω γ ή ς " δεν έχει τέ­

τοια σχέση με την αναμενόμενη διάρκεια ζωής.

3 0 . Reul Α . Stallones, E n v i r o n m e n t , E c o l o g y a n d E p i d e ­

m i ο 1 ο g y, Pan-American Health Organization Scientific Publication

no. 2 3 1 , Washington, 30 September 1 9 7 1 . Δείχνει ότι υπάρχει ισχυρά

θ ε τ ι κ ό ς σ υ σ χ ε τ ι σ μ ό ς στις ΗΠΑ, ανάμεσα σε μ ε γ ά λ η αναλογία γιατρών

στον ενγένει π λ η θ υ σ μ ό και σε υ ψ η λ ό π ο σ ο σ τ ό παθήσεων τ η ς στεφανιαί­

ας, ενώ υ π ά ρ χ ε ι ισχυρά αρνητικός σ υ σ χ ε τ ι σ μ ό ς ανάμεσα σε αναλογία.

γιατρών και σε ε γ κ ε φ α λ ι κ έ ς αγγειακές παθήσεις. Ο σ υ γ γ ρ α φ έ α ς επιση­

μαίνει ότι α υ τ ό δε λέει τίποτα για μιαν ενδεχόμενη επιρροή των γιατρών

σε οποιοδήποτε α π ' τ α παραπάνω. Η ν ο σ η ρ ό τ η τ α κι η θ ν η σ ι μ ό τ η τ α απο­

τελούν αναπόσπαστο μέρος του ανθρώπινου π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς και δεν

σχετίζονται με τις προσπάθειες π ο υ γίνονται για να τ ε θ ε ί υ π ό έ λ ε γ χ ο

οποιαδήποτε συγκεκριμένη αρρώστια.

3 1 . Alain Letourmy, François Gibert, S a n t é , e n v i r o n n e m e n t

c o n s o m m a t i o n s m é d i c a l e s : U n M o d è l e e t s o n e s t i ­

m a t i o n a p a r t i r d e s d o n n é e s d e m o r t a l i t é ' ; R a p ­

p o r t p r i n c i p a l , Paris, C E R E B E [Centre d e Recherche sur l e Bien -

Ά χ ρ η σ τ η ιατρική θεραπευτική αγωγή

Η επιβλητική ιατρική τεχνολογία έχει συνδυαστεί με δημο¬

κοπία περί ισότητας για να δημιουργήσει την εντύπωση ότι η

σύγχρονη ιατρική είναι άκρως αποτελεσματική. Δ ε ν υπάρχει

αμφιβολία ότι, κατά τη διάρκεια ζωής της προηγούμενης γε­

νιάς, έχουν γίνει εξαιρετικά χρήσιμες μερικές ειδικές μέθοδοι.

Εκεί, όμως, όπου δεν τις έχουν μονοπωλήσει οι επαγγελματίες

σαν εργαλεία της δουλειάς τους, οι ειδικές μέθοδοι που μπο­

ρούν να χρησιμοποιηθούν για την αντιμετώπιση πλατιά διαδε­

δομένων ασθενειών είναι συνήθως πάμφτηνες και απαιτούν

ένα ελάχιστο προσωπικής επιδεξιότητας, υλικών και παρακο­

λούθησης από νοσοκομεία. Αντίθετα, οι σημερινές ιατρικές

δαπάνες που φτάνουν στα ύ ψ η , προορίζονται κατά κύριο λό­

γο για τα είδη διάγνωσης και θεραπευτικών αγωγών που η

αποτελεσματικότητα τους είναι, στην καλύτερη περίπτωση,

αμφίβολη (32). Για να διασαφηνίσω το σημείο αυτό, θα κάνω

τη διάκριση σε αρρώστιες μολυσματικές και μη μολυσματικές.

Στην περίπτωση των μολυσματικών ασθενειών, η χημειοθε­

ραπεία έχει παίξει σημαντικό ρόλο στη χαλιναγώγηση της

πνευμονίας, της βλενόρροιας και της σύφιλης. Οι θάνατοι από

πνευμονία, που ήταν άλλοτε ο "φίλος του γέροντα", μειώνο­

νταν κάθε χρόνο κατά 5 με 8%, από τότε που εμφανίστηκαν

στην αγορά οι σουλφοναμίδες και τ' αντιβιοτικά. Η σύφιλη,

η τροπική μόρωση και πολλές περιπτώσεις ελονοσίας και τύ­

φου μπορούν να θεραπευτούν σύντομα και εύκολα. Το ολοένα

αυξανόμενο ποσοστό αφροδισίων νοσημάτων οφείλεται στα

νέα ήθη, κι όχι στην αναποτελεσματικότητα της ιατρικής. Η

επανεμφάνιση της ελονοσίας οφείλεται στην ανάπτυξη κου­

νουπιών που αντέχουν στα εντομοκτόνα, και όχι σε μιαν έλλει­

ê t r e ] , J u n e 1 9 7 4 . Συγκρίνονται τ α π ο σ ο σ τ ά θνησιμότητας σ ε διάφορες

π ε ρ ι ο χ έ ς της Γ α λ λ ί α ς : είναι ά σ χ ε τ α με την πυκνότητα των γιατρών, έ­

χουν π ο λ ύ μ ε γ ά λ η σχέση με το περιεχόμενο σε λίπος που έχουν οι χα­

ρακτηριστικές σ ά λ τ σ ε ς κ ά θ ε περιοχής, και κάπως μικρότερες με την κα­

τανάλωση οινοπνευματωδών.

3 2. Η π ρ ό τ υ π η μ ε λ έ τ η που πραγματεύεται το ζ ή τ η μ α α υ τ ό , φαίνεται

ότι είναι σ ή μ ε ρ α η : Α . L . Cochrane, E f f e c t i v e n e s s a n d E f f i ­

c i e n c y : R a n d o m R e f l e c t i o n s o n H e a l t h S e r v i c e s ,

Nuffield provincial Hospitals Trust, 1 9 7 2 . Βλέπε επίσης: B r i t i s h

M e d i c a l J o u r n a l , 1 9 7 4 , 4 5 . A . Querido, E f f i c i e n c y o f

M e d i c a l C a r e , N . York, International Publications, 1 9 6 3 .

37 3 6

ψη νέων αντιελονοσιακών φαρμάκων (33). Η ανοσοποίηση έ­

χει σχεδόν εξαφανίσει την παραλυτική πολιομυελίτιδα, μιαν

αρρώστια των αναπτυγμένων χωρών, τα δε εμβόλια έχουν

οπωσδήποτε συμβάλλει στον περιορισμό του κοκκύτη και της

ιλαράς (34), κι έτσι φαίνεται να επαληθεύουν τη λαϊκή πίστη

στην "πρόοδο της ιατρικής" (35). Για τις περισσότερες, όμως,

άλλες μολυσματικές αρρώστιες, η ιατρική αδυνατεί να επιδεί­

ξει εφάμιλλα αποτελέσματα. Η θεραπευτική αγωγή με φάρμα­

κα έχει συμβάλει στον περιορισμό της θνησιμότητας από φυ­

ματίωση, τέτανο, διφθερίτιδα και οστρακιά· ωστόσο, η χημειο­

θεραπεία έπαιξε πολύ μικρό και, κατά πάσα πιθανότητα, ασή­

μαντο ρόλο στη συνολική μείωση της θνησιμότητας ή της νο­

σηρότητας από τις αρρώστιες αυτές (36). Η ελονοσία, η λεϊ-

3 3. Jacques Μ. May, "Influence of Environmental Transformation in

Changing the Map of Disease", σ τ ο M. Taghi Farvar, J o h n P. Mitton, eds,

T h e C a r e l e s s T e c h n o l o g y , Garden City, N.Y., Natural History

Pr., 1 9 7 2 : 19 - 3 4 . 0 σ υ γ γ ρ α φ έ α ς προειδοποιεί ότι η αντίσταση των κ ο υ ­

νουπιών στα εντομοκτόνα α π ' τ η μια μεριά, και η αντίσταση των παρασί­

των σε χημειοθεραπευτικούς παράγοντες απ'την ά λ λ η , ενδέχεται να έ­

χουν δημιουργήσει μια π ρ ό κ λ η σ η στην οποία αδυνατεί να δώσει απάντη­

ση η ανθρώπινη προσαρμοστικότητα.

3 4 . Henry J . Parish, A H i s t o r y o f I m m u n i z a t i o n , Edin­

burgh, Livingstone, 1 9 6 5 . Σ υ μ β ο υ λ ε υ τ ε ί τ ε την ιστορική ε ισαγωγή για

την ενγένει γραμματεία. Η αποτελεσματικότητα τ η ς π ρ ό λ η ψ η ς σε σ χ έ σ η

με οποιαδήποτε συγκεκριμένη αρρώστια, θα πρέπει να ειδωθεί ξ έ χ ω ρ α

από τη συνεισφορά της στον ό γ κ ο της αρρώστιας·. J . Η. Alston, A N e w

L o o k a t I n f e c t i o u s D i s e a s e , London, Pritman, 1 9 6 7 . Δείχνει

πώς οι μολύνσεις αντικαθίστανται από άλλες, δίχως να μειωθεί ο συνολι­

κός τους όγκος. Keith Mellanby, P e s t i c i d e s a n d P o l l u t i o n ,

London, Collins, 1 9 7 0 Μ'έναν ε υ κ ο λ ο ν ό η τ ο τ ρ ό π ο αποδεικνύει πώς οι

μηχανισμοί τους οποίους προορίζει η μηχανική για να περιορίσουν μια

μόλυνση, ευνοούν άλλες.

3 5 . Repûblica de Cuba, Ministerio de la Salud Pûblica, C u b a : O r g a -

n i z a c i o n d e l o s s e r v i c i o s y n i v e l d e s a l u d , Havana,

1 9 7 4 , με π ρ ό λ ο γ ο του Φιντέλ Κ ά σ τ ρ ο . Μια εντυπωσιακή απόδειξη τ η ς

μ ε τ α β ο λ ή ς των προτύπων θνησιμότητας και ν ο σ η ρ ό τ η τ α ς σε μια δεκαε­

τία, π ο υ στη διάρκεια της οι περισσότερες μολύνσεις σ ' ο λ ό κ λ η ρ ο το νησί

επηρεάστηκαν σημαντικά από μια καμπάνια για τη δημόσια υγεία. Ngu­

yen Khac Vien, " 2 5 Années d'act iv i tés médico - sanitaires", E t u d e s

v i e t n a m i e n n e s , Hanoi, no. 2 5 , 1 9 7 0 .

3 6 . G. O. Sofoluwe, "Promotive Medicine. A Boost to the E c o n o m y of

Developing Countries", T r o p i c a l a n d G e o g r a p h i c a l M e d i -

38

σμανίαση και η αρρώστια του ύπνου, πράγματι υποχώρησαν

έπειτα απ'την άγρια επίθεση με τα χημικά, τώρα όμως ξανα­

παίρνουν το πάνω χέρι (37).

Α κ ό μ α πιο αμφισβητήσιμη είναι η αποτελεσματικότητα της

ιατρικής παρέμβασης στην καταπολέμηση των μη μολυσματι­

κών ασθενειών. Σε ορισμένες περιστάσεις και κάτω από ορι­

σμένες συνθήκες, έχει πράγματι γίνει αληθινή πρόοδος: έχει

κατορθωθεί η μερική πρόληψη της τερηδόνας διαμέσου της

φθορίωσης του νερού, μολονότι το κόστος της αδυνατούμε

να το συλλάβουμε σ 'όλη του την έκταση (38). Η θεραπευτική

αγωγή με αντικατάσταση περιορίζει τις άμεσες επιπτώσεις

του διαβήτη, μολονότι μόνο βραχυπρόθεσμα (39). Με ενδο­

φλέβια διατροφή, μεταγγίσεις αίματος και χειρουργικές τε­

χνικές, οι περισσότεροι απ'όσους μπαίνουν στα νοσοκομεία

θεραπεύονται από τραύματα· ωστόσο, τα ποσοστά επιβίωσης

c i n e 2 2 , J u n e 1 9 7 0 . 2 5 0 - 5 4 . Σ τ η διάρκεια των 3 3 χρόνων μ ε τ α ξ ύ

1 9 3 5 και 1 9 6 8 , τα π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α θ ε ρ α π ε υ τ ι κ ά μ έ τ ρ α που πάρθηκαν για

παρασιτικές αρρώστιες και για μολύνσεις τ ο υ δ έ ρ μ α τ ο ς και των αναπνευ­

στικών οργάνων, κ α θ ώ ς και για τη διάρροια, έ χ ο υ ν αφήσει "στο σ ύ ν ο λ ο

τ ο υ ανέπαφο το σχήμα τ η ς ν ο σ η ρ ό τ η τ α ς " .

3 7 . Farvar, Milton, eds, T h e C a r e l e s s T e c h n o l o g y . Σ τ ο

βιβλίο α υ τ ό , αρκετοί σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς υποστηρίζουν τη θ έ σ η αυτή, συγκεκρι­

μένα, για την ελονοσία, για την φιλαρίαση Μ π ά ν κ ρ ο φ τ ( Χ ά μ ο ν ) , για τη

σχιστοσωμίαση (βαν ν τ ε ρ Σ ά λ ι ) και για τις μολύνσεις του γενετήσιου -

ουρητικού σ υ σ τ ή μ α τ ο ς ( Φ ά ρ β α ρ ) .

3 8 . Bruce Mitchel, F l u o r i d a t i o n B i b l i o g r a p h y , Council

of Planning Librarians Exchange Bibliography no. 2 6 8 , Waterloo, Ont.,

March 1 9 7 2 . Καλύπτει π λ ή ρ ω ς τη διαμάχη και ιδιαίτερα το πώς είδε ο

κοινωνικός επιστήμονας τ η σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά τ ο υ λ α ο ύ απέναντι στη φ θ ο ­

ρίωση τ ο υ ν ε ρ ο ύ στον Καναδά.

3 9 . C. L. Meinert et al, "A Study of the Effects of Hypoglycemic A¬

gents on Vascular Complications in Patients with Adult - Onset Diabetes.

II. Mortal ity Results, 1 9 7 0 " , D i a b e t e s 1 9 suppl. 2, 1 9 7 0 7 8 9 - 8 3 0 .

G. L. Knatterud et al, "Ef fects of Hypoglycemic Agents on Vascular

Complicationes i n Patients with Adult - Onset Diabetes", J o u r n a l o f

t h e A m e r i c a n M e d i c a l A s s o c i a t i o n 2 1 7 , 1 9 7 1 7 7 7 - 8 4 .

Cochrane, E f f e c t i v e n e s s a n d E f f i c i e n c y . Ο σ υ γ γ ρ α φ έ α ς

του τ ε λ ε υ τ α ί ο υ βιβλίου, σχολιάζει τα δυο παραπάνω ά ρ θ ρ α . Υποστηρίζε­

ται σ ' α υ τ ά , ότι το να δ ο θ ε ί τολμπουταμίδη και φαινφορμίνη στη θ ε ρ α π ε υ ­

τική α γ ω γ ή διαβητικών σε π ρ ο χ ω ρ η μ έ ν η κ α τ ά σ τ α σ η είναι σ α φ ώ ς επιζή­

μιο, και ότι δεν υπάρχει κανένα π λ ε ο ν έ κ τ η μ α σ τ ο να δ ο θ ε ί ινσουλίνη αντί

για ειδική δίαιτα.

39

από τους πιο κοινούς τύπους καρκίνου —εκείνους που αποτε­

λούν το 90% των περιπτώσεων- έχουν μείνει ουσιαστικά

αναλλοίωτα κατά την τελευταία εικοσιπενταετία. Α υ τ ό το κρύ­

βουν επίμονα οι ανακοινώσεις της Αμερικανικής Εταιρίας Καρ­

κίνου ( A C S ) , που θυμίζουν τις διακηρύξεις του Στρατηγού

Ουέστμορλαντ από το Βιετνάμ. Από την άλλη μεριά, έχει απο­

δειχτεί η αξία του τεστ Παπανικολάου με κολπικό επίχρισμα:

αν τα τεστ γίνονται τέσσερις φορές το χρόνο, μπορεί ν'απο¬

δειχτεί πως, μια πρώιμη παρέμβαση σε περιπτώσεις καρκίνου

του τράχηλου της μήτρας, αυξάνει το ποσοστό επιβίωσης για

μια πενταετία. Μερικές θεραπευτικές αγωγές καρκίνου του

δέρματος είναι πολύ αποτελεσματικές. Λίγες, όμως, ενδεί­

ξεις υπάρχουν για αποτελεσματική θεραπεία των περισσότε­

ρων άλλων καρκίνων (40). Το ποσοστό επιβίωσης για μια πε­

νταετία σε περιπτώσεις καρκίνου του μαστού είναι 50%,

ανεξάρτητα από το πόσα τσεκάπ έχουν γίνει και ανεξάρτητα

από τη θεραπευτική αγωγή που ακολουθείται(41). Ούτε και υ­

πάρχουν ενδείξεις ότι το παραπάνω ποσοστό διαφέρει από το

ποσοστό των γυναικών που δεν τους παρέχεται θεραπευτική

αγωγή. Μολονότι οι γιατροί κι οι διαφημιστές του ιατρικού

κατεστημένου τονίζουν τη μεγάλη σημασία της πρώιμης επι­

σήμανσης αυτού και αρκετών άλλων τύπων καρκίνου, οι επι¬

δημιολόγοι έχουν αρχίσει ν'αμφιβάλουν για το αν μια πρώι­

μη παρέμβαση μπορεί να μεταβάλει το ποσοστό επιβίωσης

4 0 . Η . Oeser, K r e b s b e k ' à m p f u n g : H o f f n u n g u n d

R e a 1 i t a t, Stuttgart , Thieme, 1 9 7 4 . Πρόκειται, α π ' ό σ ο ξ έ ρ ω , για την

πιο χρήσιμη ε ι σ α γ ω γ ή που απευθύνεται στον γενικό γ ι α τ ρ ό ή στον μη ει­

δικό και κάνει μια κριτική αξιολόγηση της παγκόσμιας γραμματείας σ τ ο

ζήτημα τ η ς αποτελεσματικότητας της θεραπευτικής α γ ω γ ή ς τ ο υ καρκί­

νου. Βλέπε και: Ν. Ε. McKinnon, " T h e Effects of Control Programs on

Cancer Mortal i ty", C a n a d i a n M e d i c a l A s s o c i a t i o n J o u r ­

n a l 8 2 , 1 9 6 0 . 1 3 0 8 - 1 2 . Κ. T. Evans, "Breast Cancer Symposium:

Points in the practical Management of Breast Cancer. Are Physical Me­

thods o f Diagnosis o f Value?", B r i t i s h J o u r n a l o f S u r g e r y 5 6 ,

1 9 6 9 . 7 8 4 - 6. J o h n C. Bailar, "Mammorgraphy: a contrary view", An­

n a l s o f I n t e r n a l M e d i c i n e , vol. 8 4 , no. 1 , January 1 9 7 6 :

77 - 8 4 . Η π ρ ο ώ θ η σ η της μ ε θ ό δ ο υ που αναφέρεται στο τ ε λ ε υ τ α ί ο ά ρ θ ρ ο ,

σαν γενικού δημόσιου υγειονομικού μ έ τ ρ ο υ , είναι π ρ ό ω ρ η .

4 1 . Edwin F. Lewison, "An Appraisal of L o n g - T e r m Results in Surgi­

cal Treatment o f Breast Cancer", J o u r n a l o f t h e A m e r i c a n

M e d i c a l A s s o c i a t i o n 1 8 6 , 1 9 6 3 : 9 7 5 - 8 "To πιο εντυπωσιακό

4 0

(42). Η χειρουργική κι η χημειοθεραπεία για σπάνιες εκ

γενετής και ρευματικές καρδιακές παθήσεις έχουν δώσει,

σ'ανθρώπους που υποφέρουν από εκφυλιστικές καταστάσεις,

μεγαλύτερες δυνατότητες για μιαν ενεργητική ζωή (43). Η

ιατρική θεραπευτική αγωγή της κοινής καρδιοαγγειακής

πάθησης (44) και η εντατική θεραπευτική αγωγή των καρδιο¬

πάθειών (45), ωστόσο, είναι αποτελεσματικές μόνον όταν

χαρακτηριστικό της χειρουργικής θεραπευτικής α γ ω γ ή ς του καρκίνου

τ ο υ μ α σ τ ο ύ είναι η καταπληκτική ομοιότητα και η εκπληκτική κανονικό­

τητα των μακροπρόθεσμων τελικών αποτελεσμάτων, παρά τις π ο λ ύ δια­

φορετικές θεραπευτικές τεχνικές, που χρησιμοποιούνται στη χ ώ ρ α μας

και σ τ ο εξωτερικό". Τα ίδια μπορούμε να πούμε και σήμερα. Mary Ε.

Constanza, "Sounding Board. The problem of breast cancer prophylaxis",

N e w E n g l a n d J o u r n a l o f M e d i c i n e , τόμ. 2 9 3 , no. 2 1 , 2 0

November 1 9 7 5 : 1 0 9 5 - 8 .

4 2 . Rober t Sutherland, C a n c e r : T h e S i g n i f i c a n c e o f D e -

1 a y, London, Butterworth, I 9 6 0 : 1 9 6 - 2 0 2 . Hedley Atkins et al,

"Treatment of Early Breast Cancer: A Report after Ten Years of Clinical

Trial", B r i t i s h M e d i c a l J o u r n a l , 1 9 7 2 , 2 : 4 2 3 - 3 9 , 4 1 7 . D .

P. Byar, Veterans Administration Cooperative Urological Research Group,

"Survival of Patients with Incidentally Found Microscopic Cancer of the

Prostate: Results o f Clinical Trial o f Conservative Treatment", J o u r n a l

o f U r o l o g y 1 0 8 , December 1 9 7 2 : 9 0 8 - 1 3 . Τυχαία σύγκριση τεσσά­

ρων θεραπευτικών αγωγών (placebo, οιστρογόνο, placebo και ορχεοε¬

κτομή, και οιστρογόνο και ορχεκτομή) δε φανερώνει αξιοσημείωτες

διαφορές μεταξύ τους, ούτε και σε σύγκριση με τη ριζική προστατεκτο¬

μή. Για μια πλατιά ανασκόπηση ανάλογων ερευνών για τον καρκίνο σε

δ ι ά φ ο ρ α μέρη, βλέπε παραπάνω τη σημείωση 4 0 .

4 3 . Ann G. Kutner, "Current Status of Steroid Therapy in Rheuma­

tic Fever", A m e r i c a n H e a r t J o u r n a l 7 0 , August 1 9 6 5 : 1 4 7 - 9 .

Rheumatic Fever Working Party of the Medical Research Council of Great

Britain and Subcommittee of Principal Investigators of the American Heart

Association, "Treatment of Acute Rheumatic Fever in Children: A Coope­

rative Clinical Trial o f ACTH, Cortisone and Aspirin", B r i t i s h M e d i ­

c a l J o u r n a I , 1 9 5 5 , l : 5 5 5 - 7 4 .

4 4 . Albert N. Brest, "Treatment of Coronary Occlusive Disease Criti­

cal Review", D i s e a s e s o f t h e C h e s t 4 5 , January 1 9 6 4 : 4 0 - 4 5 .

Malcolm I. Lindsay, Ralph E. Spiekerman, "Re-evaluation of Therapy of

Acute Myocardial Infarction", A m e r i c a n H e a r t J o u r n a l 6 7 ,

April 1 9 6 4 : 5 5 9 - 6 4 . Marvey D. Cain et al, "Current Therapy of Cardio­

vascular Disease", G e r i a t r i c s 1 8 , Ju ly 1 9 6 3 : 5 0 7 - 1 8 .

4 5 . H. G. Mather et al, " A c u t e Myocardial Infarction: Home and Ho­

spital Treatment", B r i t i s h M e d i c a l J o u r n a l , 1 9 7 1 , 3 : 3 3 4 - 8 .

4 1

συντρέχουν μάλλον εξαιρετικές περιστάσεις, που βρίσκονται

πέρα απ'τον έλεγχο του γιατρού. Η θεραπευτική αγωγή της

υψηλής πίεσης του αίματος με φάρμακα, είναι αποτελεσματική

και δικαιολογεί τον κίνδυνο από παρενέργειες στους λίγους,

στους οποίους υπάρχει μια κακοήθης κατάσταση· αντιπροσω­

πεύει έναν σημαντικό κίνδυνο για σοβαρή βλάβη, που ξεπερνά

κατά πολύ κάθε αποδεδειγμένο όφελος, για τα δέκα με είκοσι

εκατομμύρια αμερικανούς, στους οποίους απερίσκεπτα δοκι­

μάζονται ταχείας κίνησης υδραυλικά αρτηριακά συστήματα

(46).

Κακώσεις που προκαλούν οι γιατροί

Δυστυχώς, η ανώφελη αλλά κατά τα άλλα αβλαβής ιατρική

περίθαλψη είναι λιγότερο σημαντική από τις βλάβες που επι­

φέρει στη σύγχρονη κοινωνία μια ολοένα διογκούμενη ιατρι­

κή επιχείρηση. Ο πόνος, η δυσλειτουργία*, η αναπηρία και η

έντονη οδύνη, τα οποία προκαλεί μια τεχνική ιατρική παρέμ­

βαση, ανταγωνίζονται τώρα τη νοσηρότητα, που οφείλεται σε

τροχαία και βιομηχανικά δυστυχήματα, και σε δραστηριότη­

τες που έχουν σχέση με τον πόλεμο. Το αποτέλεσμα είναι ότι

η ιατρική γίνεται μια από τις επιδημίες των καιρών μας που

εξαπλώνονται με τον ταχύτερο ρυθμό. Απ'όλες τις φονικές

θεσμικές βλάβες, μόνον η σύγχρονη κακή διατροφή βλάπτει

περισσότερους ανθρώπους απ'όσο η ιατρογενής αρρώστια

στις διάφορες εκδηλώσεις της (47). Με την πιο στενή σημασία

4 6 . Combined Staff Clinic, " R e c e n t Advances in Hypertension", A m e ­

r i c a n J o u r n a l o f M e d i c i n e 3 9 , October 1 9 6 5 : 6 3 4 - 8 .

* Η διαταραγμένη ή αντικανονική λειτουργία. ( Σ τ μ )

4 7 . Για ορισμένα από τα καθιερωμένα εγχειρίδια βλέπε : Robert Η.

Moser, T h e D i s e a s e o f M e d i c a l P r o g r e s s : A S t u d y o f

I a t r o g e n i c D i s e a s e , 3 η έκδ., Springfield, 111., Thomas, 1 9 6 9 . Da­

vid M . Spain, T h e C o m p l i c a t i o n s o f M o d e r n M e d i c a l

P r a c t i c e s , N . York, Grune and Stratton, 1 9 6 3 . H . P . Kummerle, N .

Goosens, K l i n i k u n d T h é r a p i e d e r N e b e n w i r k u n -

g e n, Stuttgard, Thieme, 1 9 7 3 , ( 1 η εκδ. 1 9 6 0 ) . R . Heintz, E r k r a n ­

k u n g e n d u r c h A r z e n e i m i t t e l : D i a g n o s t i k , K l i n i k ,

P a t h o g è n e s e , T h é r a p i e , Stuttgard, Thieme, 1 9 6 6 . Guy Duches­

nay, L e r i s q u e t h é r a p e u t i q u e , Paris, Doi 1 9 5 4 , P . F . D ' A r ­

cy, J . P . Griffin, I a t r o g e n i c D i s e a s e , N . Y o r k , Oxford Univ.

4 2

των λέξεων, η ιατρογενής αρρώστια περιλαμβάνει μόνο πα­

θήσεις, που δε θα είχαν παρουσιαστεί αν δ ε ν είχε εφαρμο­

στεί έγκυρη κι επιστημονικά συστηνόμενη θεραπευτική αγωγή

(48). Σύμφωνα με τον ορισμό αυτό, ένας άρρωστος θα μπο­

ρούσε να κάνει μήνυση κατά του θεράποντα γιατρού του αν ο

τελευταίος, με τις ενέργειες του, δεν εφάρμοσε μια συστηνό­

μενη θεραπευτική αγωγή που, κατά τη γνώμη του γιατρού,

θα'κανε κακό στον άρρωστο. Με μια πιο γενική κι ευρύτερα

αποδεκτή σημασία των λέξεων, η κλινική ιατρογενής αρρώ­

στια περιλαμβάνει όλες τις κλινικές καταστάσεις για τις οποί­

ες, οι παθογόνοι ή "νοσογόνοι" παράγοντες, είναι τα φάρμακα,

οι γιατροί ή τα νοσοκομεία, θα ονομάσω την πληθώρα αυτή

των θεραπευτικών παρενεργειών κ λ ι ν ι κ ή ι α τ ρ ο γ έ ν ε ­

σ η . Οι παρενέργειες αυτές είναι παλιές όσο κι η ίδια η ιατρική

(49), κι αποτέλεσαν ανέκαθεν αντικείμενο ιατρικών μελετών

Pr. 1 9 7 2 . Στην κυριολεξία "ιατρο-γόνος" σημαίνει μια ενέργεια που γεν­

νά γιατρούς, δηλαδή, κάτι που κάνουν μόνον οι ιατρικές σ χ ο λ έ ς ή οι γο­

νιοί των μελλοντικών γιατρών. Ω σ τ ό σ ο , για π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α από ο γ δ ό ν τ α

χρόνια ο ό ρ ο ς χρησιμοποιείται στην κ α θ ο μ ι λ ο υ μ έ ν η για να α ν α φ ε ρ θ ο ύ ­

με σε β λ ά β ε ς τ η ς υγείας που προκαλούν οι γιατροί.

(Ο τύπος —genie, μπορεί ν ' α π ο δ ο θ ε ί σ τ α ελληνικά είτε με το —γόνος,

είτε με το —γενής. Έ τ σ ι , δεν αντιμετωπίζουμε το π ρ ό β λ η μ α που επιση­

μαίνει ο Ί λ ι τ ς ( Σ τ μ ) )

4 8 . Για την εξέλιξη της νομοθεσίας που σχετίζεται με τέτοιας λ ο γ ή ς

ζημίες, βλέπε: Μ. Ν. Zald, " T h e Social Control of General Hospitals",

στο Β . S . Georgopoulos, e d O r g a n i z a t i o n R e s e a r c h o n H e ­

a l t h I n s t i t u t i o n s , Ann Arbor, Univ. o f Michigan, Institute for

Social Research, 1 9 7 2 . Β λ έ π ε και: Angela Holder, M e d i c a l M a l p r a -

c t i c e L a w , N . York, Wiley, 1 9 7 4 .

; 4 9 . Τέτοιες παρενέργειες μ ε λ ε τ ή θ η κ α ν α π ' τ ο υ ς άραβες. Ο Αλ-Ραζί

( 8 6 5 - 9 2 5 ) , γιατρός διευθυντής του νοσοκομείου της Βαγδάτης, πραγ­

ματεύτηκε την ιατρογένεση, από ιατρική άποψη, σ ύ μ φ ω ν α με αυτά π ο υ

γ ρ ά φ ε ι ο Αλ-Ναντίμ στο κ ε φ . 7, τμ. 3, τ ο υ βιβλίου τ ο υ F i h r i s t. Σ τ α

χρόνια τ ο υ Αλ-Ναντίμ ( 9 3 5 ) , κ υ κ λ ο φ ο ρ ο ύ σ α ν ακόμα τρία βιβλία και μια

επιστολή τ ο υ Αλ-Ραζί πάνω σ τ ο ζ ή τ η μ α α υ τ ό : Τ α σ φ ά λ μ α τ α σ τ ι ς

ε π ι δ ι ώ ξ ε ι ς τ ω ν γ ι α τ ρ ώ ν . Η χ ο ρ ή γ η σ η κ α θ α ρ κ τ ι ­

κ ο ύ σ ε α ρ ρ ώ σ τ ο υ ς μ ε π υ ρ ε τ ό π ρ ι ν φ τ ά σ ε ι η κ α ­

τ ά λ λ η λ η ώ ρ α . Ο λ ό γ ο ς γ ι α τ ο ν ο π ο ί ο ο ι α δ α ε ί ς

γ ι α τ ρ ο ί , ο ι κ ο ι ν ο ί ά ν θ ρ ω π ο ι κ α ι ο ι γ υ ν α ί κ ε ς τ ω ν

π ό λ ε ω ν έ χ ο υ ν μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ε π ι τ υ χ ί α α π ό α ν θ ρ ώ ­

π ο υ ς τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς σ τ η θ ε ρ α π ε ί α ο ρ ι σ μ έ ν ω ν α ­

σ θ ε ν ε ι ώ ν κ α ι ο ι δ ι κ α ι ο λ ο γ ί ε ς π ο υ δ ί ν ο υ ν γ ι ' α υ -

4 3

(50).

Τα φάρμακα ήταν πάντα δυνητικά δηλητηριώδη, αλλά οι

ανεπιθύμητες παρενέργειες τους έχουν αυξηθεί σε ευθεία ανα­

λογία με την ισχύ τους (51) και με την έκταση της χρήσης

τους (52). Κάθε εικοσιτέσσερις με τριανταέξι ώρες, τα 50 με

80% των ενηλίκων στις Η Π Α και στη Βρετανία καταπίνουν ένα

χημικό σκεύασμα, που τους έχουν συστήσει γιατροί. Μερικοί,

παίρνουν λάθος φ ά ρ μ α κ ο · άλλοι, παίρνουν παλιό ή νοθευμένο

χαρμάνι ή παραποιημένα φάρμακα (53)·άλλοι, παίρνουν αρ­

κετά φάρμακα σε λάθος συνδυασμούς ( 5 4 ) · άλλοι πάλι, κά­

τ ό ο ι γ ι α τ ρ ο ί . Γ ι α τ ί έ ν α ς έ ξ υ π ν ο ς γ ι α τ ρ ό ς δ ε ν έ ­

χ ε ι τ η δ ύ ν α μ η ν α γ ι α τ ρ έ ψ ε ι ό λ ε ς τ ι ς α ρ ρ ώ σ τ ι ε ς ,

ε π ε ι δ ή α υ τ ό δ ε ν ε ί ν α ι μ έ σ α σ τ ο χ ώ ρ ο τ ο υ ε φ ι ­

κ τ ο ύ . ( Τ α τρία π ρ ώ τ α είναι τα βιβλία, και το τέταρτο η επιστολή) .

5 0 . Βλέπε, επίσης: Erwin Η. Ackerknecht, " Z u r Geschichte der iatro-

genen Krankheiten", G e s n e r u s 2 7 , 1 9 7 0 : 5 7 - 6 3 . Κάνει τ η διάκρι­

ση τριών κυμάτων, ή περιόδων, αρχίζοντας από τα 1 7 5 0 ο π ό τ ε το ιατρι­

κό κατεστημένο θ ε ώ ρ η σ ε πως έπρεπε να μελετήσει την ιατρογένεση. Er­

win Η. Ackerknecht, " Z u r Geschichte der iatrogenen Erkrakungen des

Nervensystems", T h e r a p e u t i s c h e U m s c h a u - R e v u e

t h é r a p e u t i q u e 2 7 , no. 6 , 1 9 7 0 : 3 4 5 - 6 . Σύντομη ανασκόπηση των

ιατρικών γ ν ώ σ ε ω ν των σχετικών με τις παρενέργειες των φαρμακευ­

τικών μέσων σ τ ο κεντρικό νευρικό σύστημα. Αρχίζει με τη μ ε λ έ τ η τ ο υ

Αβικένα ( 9 8 0 - 1 0 3 7 ) για τον υ δ ρ ά ρ γ υ ρ ο .

5 1 . L . Meyler, S i d e E f f e c t s o f D r u g s , Baltimore, Williams

and Wilkins, 1 9 7 2 . A d v e r s e R e a c t i o n s T i t l e s : Μηνιαία βι­

βλιογραφική έ κ δ ο σ η , που αναγράφει τους τίτλους των ά ρ θ ρ ω ν από

3 4 0 0 περίπου βιοϊατρικά περιοδικά που εκδίδονται σ ' ο λ ό κ λ η ρ ο τον κό­

σ μ ο · εκδίδεται από τ α 1 9 6 6 σ τ ο Άμστερνταμ. A l l e r g y I n f o r m a ­

t i o n B u l l e t i n , Allergy Information Association, Weston, Ontario.

5 2 . P. E. Sartwell, "Iatrogenic Disease: An Epidemiological Perspe­

ctive", I n t e r n a t i o n a l J o u r n a l o f H e a l t h S e r v i c e s

4 , Winter 1 9 7 4 : 8 9 - 9 3 .

5 3 . Pharmaceutical Society o f Great Britain, I d e n t i f i c a t i o n

o f D r u g s a n d P o i s o n s , London, the Society, 1 9 6 5 . Ε κ θ έ σ ε ι ς για

τη νοθεία των φαρμακευτικών προϊόντων και ανάλυση τ ο υ ς . Marga­

ret Kreig, B l a c k M a r k e t M e d i c i n e , Englewood Cliffs, N . J . ,

Prentice Hall, 1 9 6 7 . Γράφει ότι ένα ολοένα αυξανόμενο π ο σ ο σ τ ό αντι­

κειμένων π ο υ πουλιούνται νόμιμα στα φαρμακεία είναι αδρανή, ν ο θ ε υ ­

μένα φαρμακευτικά προϊόντα, αδύνατο να ξεχωριστούν στη συσκευασία

και στην εμφάνιση από το γνήσιο προϊόν.

5 4 . Morton Mintz, B y P r e s c r i p t i o n O n l y , 2 η εκδ., Boston,

νουν ενέσεις με ανεπαρκώς αποστειρωμένες σύριγγες (55).

Μερικά φάρμακα προκαλούν εθισμό, άλλα παραμορφώσεις

κι άλλα βιολογικές μεταλλάξεις, μολονότι ίσως μόνο σε συν­

δυασμό με χρωστικές των τροφίμων ή με εντομοκτόνα. Σε με­

ρικούς αρρώστους, τ'αντιβιοτικά προκαλούν αφενός αλλοίω­

ση της φυσιολογικής βακτηριακής χλωρίδας και αφετέρου

υπερευαισθησία στις αρρώστιες, πράγμα που επιτρέπει σε αν­

θεκτικότερους μικροοργανισμούς να πολλαπλασιάζονται και

να εισβάλουν στoν ξενιστή. Ά λ λ α φάρμακα, βοηθούν στον

πολλαπλασιασμό ορισμένων παραλλαγών βακτηρίων, που εί­

ναι ανθεκτικά στα φάρμακα (56). Με τον τρόπο αυτό, έχουν ε­

ξαπλωθεί ύπουλα είδη δηλητηριασμού, γρηγορότερα κι από

τα εκπληκτικής ποικιλίας πανταχού παρόντα ψευτοφάρμακα

(57). Καθιερωμένη πρακτική είναι κι η μη απαραίτητη χει­

ρουργική επέμβαση (58). Ε π ι β λ α β έ σ τ α τ ε ς α ν ύ -

Beacon Pr. 1 9 6 7 . (για μια π λ η ρ έ σ τ ε ρ η π ε ρ ι γ ρ α φ ή του βιβλίου αυτού,

βλέπε τ η σημείωση 9 8 του επόμενου κ ε φ α λ α ί ο υ ) . Solomon Garb, U n ­

d e s i r a b l e D r u g I n t e r a c t i o n s , 1 9 7 4 - 7 5 , αναθ. εκδ.,

Ν. York, Springer, 1 9 7 5 . Περιλαμβάνει π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς για αδρανοποίηση,

α σ υ μ β α τ ό τ η τ α (ή ασυμβασία), συνεργική ενίσχυση και σύνδεση πλάσμα­

τος, κ α θ ώ ς και για σ υ μ β ο λ ή με απέκκριση, χώνεψη και διαδικασίες ελέγ­

χ ο υ .

5 5 . Β. Opitz, Η. Horn, "Verhutung iatrogener Infektionen bei Schut¬

z i m p f u n g e n " , D e u t s c h e s G e s u n d h e i t s w e s e n 2 7 / 2 4 , 1 9 7 2 :

1 1 3 1 - 6. Για μολύνσεις που σχετίζονται με ενέργειες ανοσοποίησης.

5 6 . Harry Ν. Beaty, Robert G. Petersdorf, "Iatrogenic F a c t o r s in In­

fections Disease", A n n a l s o f I n t e r n a l M e d i c i n e 6 5 , Octo­

ber 1 9 6 6 : 6 4 1 - 5 6 .

5 7 . Κ ά θ ε χ ρ ό ν ο , ένα εκατομμύριο άνθρωποι —δηλαδή, το 3 με 5% του

σ υ ν ό λ ο υ των εισαγόμενων στα νοσοκομεία— εισάγονται κυρίως εξαιτίας

μιας αρνητικής αντίδρασης σε φαρμακευτικά προϊόντα. Nicholas Wade,

"Drug Regulation: F D A Replies to Charges by Economists and Indu­

stry" S c i e n c e 1 7 9 , 1 9 7 3 : 7 7 5 - 7 .

5 8 . Eugene Vayda, "A Comparison of Surgical Rates in Canada and in

England and Wales", N e w E n g l a n d J o u r n a l o f M e d i c i n e

2 8 9 , 1 9 7 3 : 1 2 2 4 - 9 . Δείχνει ότι τα π ο σ ο σ τ ά χειρουργικών επεμβάσεων

στον Καναδά ήταν 1.8 φ ο ρ έ ς μ ε γ α λ ύ τ ε ρ α για άντρες και 1.6 φ ο ρ έ ς με­

γ α λ ύ τ ε ρ α για γυναίκες, συγκριτικά με την Αγγλία. Εγχειρήσεις κατά

την κρίση τ ο υ γιατρού, όπως αφαίρεση αμυγδαλών, αδενοειδών εκ¬

βλαστήσεων τ ο υ ρινοφάρυγγα (κρεατάκια), αιμορροΐδων και ραφή

βουβωνικής κήλης, ήταν δυο ή π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ε ς φ ο ρ έ ς πιο συχνές. Τα πο­

σοστά χ ο λ ο κ υ σ τ ε κ τ ο μ ώ ν ήταν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο από πέντε φ ο ρ έ ς μεγαλύτε­

4 5 4 4

π α ρ κ τ ε ς α ρ ρ ώ σ τ ι ε ς είναι αποτέλεσμα ιατρικής θε­

ραπευτικής αγωγής που παρέχεται για ανύπαρκτες άρρω­

στες, κι έχουν πάρει την πάνω βόλτα ( 5 9 ) : ο αριθμός των παι­

διών που τους έκανε κακό η θεραπευτική αγωγή η οποία τους

παρεχόταν για ανύπαρκτες καρδιοπάθειες στη Μασαχουσέ­

τη, είναι μεγαλύτερος από τον αριθμό των παιδιών που υφί­

στανται αποτελεσματική θεραπευτική αγωγή για υπαρκτές

καρδιοπάθειες (60).

ρα. Οι κύριοι καθοριστικοί παράγοντες ενδέχεται να είναι η δ ι α φ ο ρ ά

στις π λ η ρ ω μ έ ς των υγειονομικών υπηρεσιών, τα διαθέσιμα κρεβάτια νο­

σοκομείων και οι διαθέσιμοι χειρουργοί . Charles Ε. Lewis, Variations

i n the Incidence o f Surgery", N e w E n g l a n d J o u r n a l o f M e ­

d i c i n e 2 8 1 , 1 9 6 9 ; 8 8 0 - 8 4 . Βρίσκει ότι τ α π ο σ ο σ τ ά κατά περιοχές

είναι τριπλάσια ή τ ε τ ρ α π λ ά σ ι α για έξι κοινές χειρουργικές επεμβάσεις

που γίνονται στις ΗΠΑ. Το βασικό στη σ υ χ ν ό τ η τ α των χειρουργικών

επεμβάσεων, βρήκε πως ήταν ο αριθμός των διαθέσιμων χειρουργών. Β λ έ ­

πε επίσης: James C. Doyle, "Unnecessary Hysterectomies: Study of 6 2 4 8

Operations in Thirty - five Hospitals During 1 9 4 8 " , J o u r n a l o f t h e

A m e r i c a n M e d i c a l A s s o c i a t i o n 1 5 1 , 1 9 5 3 : 3 6 0 - 6 5 . J a ­

mes C. Doyle, "Unnecessary Ovariectomies: Study Based on the Remo­

val o f 7 0 4 Normal Ovaries from 5 4 6 Patients", J o u r n a l o f t h e

A m e r i c a n M e d i c a 1 A s s o c i a t i o n 1 4 8 , 1 9 5 2 : 1 1 0 5 - 1 1 . Tho­

mas Weller, "Pediatric Perceptions: The Pediatrician and Infectious Disea­

se", P e d i a t r i c s 5 1 , April 1 9 7 3 : 5 9 5 - 6 0 2 .

5 9 . Clifton Meador, " T h e Art and Science o f Nondisease", N e w E n ­

g l a n d J o u r n a l o f M e d i c i n e 2 7 2 , 1 9 6 5 : 9 2 - 5 . Για τον

γιατρό που είναι μαθημένος ν 'ασχολείται μόνο με π α θ ο λ ο γ ι κ έ ς οντότη­

τες, όροι όπως "οντότητα ανύπαρκτης αρρώστιας" ή "ανύπαρκτη αρρώ­

στια", είναι ξένοι και δυσνόητοι. Το κείμενο α υ τ ό παρουσιάζει, με τ ρ ό π ο

ειρωνικό, μια ταξινόμηση των ανύπαρκτων ασθενειών και τις σημαντικές

θεραπευτικές αρχές που βασίζονται στην έννοια αυτή. Η ιατρογενής

αρρώστια προέρχεται πιθανότατα τόσο α π ' τ η θεραπεία της ανύπαρκτης

αρρώστιας όσο κι α π ' τ η θεραπεία της υπαρκτής αρρώστιας.

6 0 . Abraham Β. Bergman, Stanley J . Stamm, " T h e Morbidity o f Car­

diac Nondisease i n School Chindren", N e w E n g l a n d J o u r n a l

o f M e d i c i n e 2 7 6 , 1 9 6 7 : 1 0 0 8 - 1 3 . Δίνει ένα χαρακτηριστικό πα­

ράδειγμα απ'το "μεταβατικό χ ώ ρ ο όπου οι άνθρωποι είτε θ ε ω ρ ο ύ ν οι

ίδιοι είτε θεωρούνται από ά λ λ ο υ ς πως πάσχουν από μιαν ανύπαρκτη αρ­

ρώστια. Τα κακά α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α από ορισμένες ανύπαρκτες αρρώ­

στιες είναι τ ό σ ο δραστικά όσο κι εκείνα π ο υ έρχονται από τις αντίστοι­

χες αρρώστιες.. . Το π ο σ ο σ τ ό ανικανότητας από καρδιακές ανύπαρκτες

αρρώστιες σε παιδιά υπολογίζεται π ω ς είναι μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο α π ' τ ο π ο σ ο σ τ ό

4 6

0 πόνος κι η αναπηρία, που προκαλούν οι γιατροί, αποτε­

λούσαν ανέκαθεν στοιχείο της ιατρικής πρακτικής (61). Η ε­

παγγελματική πόρωση, η αμέλεια κι η καθαρή ανικανότητα

είναι πανάρχαιες μορφές κακοπραξίας (62, * ) . Καθώς ο για­

τρός μετασχηματίζεται από τεχνίτης, που ασκεί μια τέχνη πά­

νω σε προσωπικά γνωστούς του ανθρώπους, σε τεχνικό, που

ανικανότητας π ο υ οφείλεται σε πραγματική καρδιοπάθεια". Β λ έ π ε και

J . Andriola, " A Note o n Possible Iatrogenesis o f Suicide", P s y c h i a ­

t r y 3 6 , 1 9 7 3 : 2 1 3 - 1 8 .

6 1 . Η κλινική ιατρογένεση έχει μ ε γ ά λ η ιστορία. Plinius Secundus,

N a t u r a l i s H i s t o r i a , 2 9 . 1 9 : "Δεν υπάρχει νόμος κατά της άγνοι­

ας, ο ύ τ ε και παράδειγμα θανατικής καταδίκης για να μας προστατέψει

α π ' τ ο υ ς γιατρούς. Οι γιατροί μαθαίνουν με κίνδυνο δικό μας, κάνουν πει­

ράματα και σκοτώνουν με ατιμωρησία αρχόντων, στην πραγματικότητα

ο γ ιατρός είναι ο μοναδικός π ο υ μπορεί να σκοτώσει. (Οι γιατροί) προ­

χ ω ρ ο ύ ν ακόμα π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο και ρίχνουν την ε υ θ ύ ν η στον ά ρ ρ ω σ τ ο : φορ­

τώνουν το φταίξιμο σε κείνον που πέθανε" . Σ τ η ν πραγματικότητα, ο ρω­

μαϊκός νόμος περιλάμβανε ήδη μερικές διατάξεις σχετικές με τις βλάβες

που επέφεραν οι γιατροί, "damnum injuria datum per medicum". To δί­

καιο της Ρώμης θ ε ω ρ ο ύ σ ε το γιατρό νομικά υ π ό λ ο γ ο όχι μόνο για ά­

γνοια και αμέλεια, α λ λ ά και για σ φ ά λ μ α . Γ ι α τ ρ ό ς π ο υ εγχείριζε έναν δού­

λο α λ λ ά δεν ε ξ α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε να τον φροντίζει μέχρι ν 'αναρρώσει, όφειλε

να καταβάλει την τιμή τ ο υ δ ο ύ λ ο υ κ α θ ώ ς και την απώλεια ε ισοδήματος

του αφέντη κατά τη διάρκεια της παρατεταμένης αρρώστιας του δού­

λου. Οι νόμοι αυτοί δεν ίσχυαν για τους πολίτες , εκείνοι όμως μπορού­

σαν να εκδικηθούν την κακοπραξϊα με δική τ ο υ ς π ρ ω τ ο β ο υ λ ί α .

6 2 . Montesquieu, De l ' e s p r i t d e s 1 ο i s , βιβλ. 2 9 , κ ε φ . 1 4 , β ,

Paris, Pléiade, 1 9 5 1 . Οι ρωμαϊκοί νόμοι όριζαν ότι οι γιατροί θα έπρεπε

να τιμωρούνται για αμέλεια ή για ανικανότητα. (Νόμοι Κορνηλίου, D e

S i c a r i i s, inst. iv. tit. 3, lege Aquila 7 ) . Αν ο γ ιατρός ήταν π ρ ό σ ω π ο με

περιουσία ή με αξίωμα, η τιμωρία του περιοριζόταν σε εξορία, αν όμως

ήταν χ α μ η λ ή ς κοινωνικής θ έ σ η ς θανατωνόταν. Σ τ ο υ ς δικούς μας θ ε ­

σμούς τα πράγματα είναι διαφορετικά. Οι ρωμαϊκοί νόμοι δεν έγιναν σε

περιστάσεις όμοιες με τις δικές μας: στη Ρ ώ μ η , ο οποιοσδήποτε αδαής

απατεωνίσκος ανακατευόταν με την ιατρική, ε ν ώ οι δικοί μας γιατροί εί­

ναι υποχρεωμένοι να κάνουν κανονικές σ π ο υ δ έ ς και να πάρουν πτυχία,

και για το λ ό γ ο α υ τ ό υποτίθεται ότι καταλαβαίνουν το επάγγελμα τους.

Στο κείμενο αυτό, ο φ ι λ ό σ ο φ ο ς του 1 7 ο υ αι., δείχνει μιαν ε ξ ο λ ο κ λ ή ρ ο υ

μοντέρνα αισιοδοξία σχετικά με την ιατρικήν εκπαίδευση.

* Κακοπραξϊα είναι μια παράλειψη ε π α γ γ ε λ μ α τ ι κ ο ύ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς (α­

μέλεια), ή μια ανεπάρκεια επαγγελματικής επιδεξιότητας ή γ ν ώ σ ε ω ν (α­

κ α τ α λ λ η λ ό τ η τ α ) , που έχει σαν α π ο τ έ λ ε σ μ α β λ ά β η , απώλεια ή ζημιά.

( Σ τ μ ) .

4 7

εφαρμόζει επιστημονικούς κανόνες σε ολόκληρες ομάδες αρ­

ρώστων, η κακοπραξϊα αποκτά μιαν άδηλη, σχεδόν αξιοσέ­

βαστη καταστατική θέση (63). Αυτό που παλιότερα θεωρού­

νταν κατάχρηση εμπιστοσύνης και ηθικό παράπτωμα, μπορεί

τώρα ν' αποδοθεί σε τυχαία μηχανική βλάβη του τεχνικού

εξοπλισμού ή σε τυχαίο σφάλμα των χειριστών. Σ 'ένα νοσο­

κομείο με περίπλοκο τεχνολογικό εξοπλισμό, η αμέλεια γίνε­

ται "τυχαίο ανθρώπινο σφάλμα" ή "μηχανική βλάβη του συ­

στήματος", η πόρωση γίνεται "επιστημονική αντικειμενικό­

τητα" κι η ανικανότητα γίνεται "έλλειψη κατάλληλου ειδι­

κού εξοπλισμού". Η διάγνωση και η θεραπευτική αγωγή έ­

χουν γίνει απρόσωπες· κι αυτό, έχει μετατρέψει την κακοπρα­

ξϊα από πρόβλημα ηθικό σε πρόβλημα τεχνικό (64).

Στα 1971, κατατέθηκαν στα δικαστήρια των Η Π Α περίπου

12.000 με 15.000 μηνύσεις κατά γιατρών για κακοπραξϊα.

6 3 . Για τ ο υ ς γ ε ρ μ α ν ο ύ ς ειδικούς τ η ς εσωτερικής ιατρικής ( σ ε αντιδια­

σ τ ο λ ή προς τ ο υ ς χ ε ι ρ ο υ ρ γ ο ύ ς ) , ο χ ρ ό ν ο ς π ο υ μπορεί να περάσει ο άρ­

ρ ω σ τ ο ς π ρ ό σ ω π ο με π ρ ό σ ω π ο με το γ ι α τ ρ ό τ ο υ έχει τ ώ ρ α περιοριστεί σε

1.7 λ ε π τ ά την επίσκεψη. Heinrich Erdmann, Heinz - Gunter Overrath,

Wolfgang und Thure Uxkull, 'Organisationsprobleme >der ârzdichen Kran-

kenversorgung: Dargestellt am Beispiel einer medizinischen Universitât-

sklinik, D e u t s c h e s S r z t e b l a t t - S r z t l i c h e M i t t e i l u n -

g e n 7 1 , 1 9 7 4 : 3 4 2 1 - 6. Σ τ η γενική πρακτική, ο χρόνος α υ τ ό ς ήταν ( σ τ α

1 9 6 3 ) γ ύ ρ ω στα 3 λ ε π τ ά . Β λ έ π ε T . Geyer, V e r s c h w o r u n g , Hil-

chenbach: Medizinpolitischer Verlag, 1 9 7 1 , a. 3 0 .

6 4 . Για το πιο π λ α τ ύ π ρ ό β λ η μ α της γενετικής και όχι τ η ς προσωπικής

βλάβης, β λ έ π ε J o h n W. Goffman, Arthur R. Tamplin, 'Epidemiological

Studies o f Carcinogenesis b y Ionizing Radiation', P r o c e e d i n g s o f

t h e S i x t h B e r k e l e y S y m p o s i u m o n M a t h e m a t i c a l

S t a t i s t i c s a n d P r o b a b i l i t y , Univ. o f California, J u r y 1 9 7 0 ,

σ. 2 3 5 - 7 7 . Παραείναι διαδεδομένη η π ε π ο ί θ η σ η ότι όπου επικρατεί αβε­

βαιότητα σχετικά με την έ κ τ α σ η των καρκινογόνων α π ο τ ε λ ε σ μ ά τ ω ν , εί­

ναι πρέπον να ε ξ α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν να εκτίθενται οι άνθρωποι στον κίνδυνο αυ­

τό. Οι σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς δείχνουν ότι δεν είναι μήτε πρέπον μήτε και πράξη

κ α λ ή για τη δημόσια υγεία, το ν 'απαιτούμε να καταδειχτούν επιδημιο­

λογικά α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α σε α ν θ ρ ώ π ο υ ς πριν σταματήσει η έ κ θ ε σ η τ ο υ ς

στον κίνδυνο. Το επιχείρημα κατά της ιονίζουσας ακτινοβολίας από πα­

ρ α γ ω γ ή ηλεκτρικής ενέργειας σε πυρηνικούς σ τ α θ μ ο ύ ς μπορεί να ισχύει

για ό λ ε ς τις ιατρικές θ ε ρ α π ε υ τ ι κ έ ς α γ ω γ έ ς , στις οποίες υ π ά ρ χ ε ι αβεβαιό­

τητα σχετικά με τις γενετικές επιπτώσεις, θα πρέπει με θ ε ω ρ η τ ι κ ά επι­

χειρήματα ν ' α μ φ ι σ β η τ ή σ ο υ μ ε την α ρ μ ο δ ι ό τ η τ α των γιατρών να καθιερώ­

νουν επίπεδα ανοχής για ο λ ό κ λ η ρ ο υ ς π λ η θ υ σ μ ο ύ ς .

4 8

Λιγότερες από τις μισές απ'αυτές εκδικάστηκαν τελεσίδικα

σε διάστημα μικρότερο από δεκαοχτώ μήνες, και περισσότε­

ρες από το 10% των αγωγών αυτών δεν εκδικάστηκαν ούτε

μέσα σε έξι χρόνια. Έ ν α ποσοστό 16 με 20% απ'το κάθε δολά­

ριο, που πληρώθηκε σε ασφάλιση για κακοπραξϊα, δόθηκε

για αποζημίωση του π α θ ό ν τ α · τα υπόλοιπα, καταβλήθηκαν

σε δικηγόρους και ιατρικούς ειδήμονες (65). Σε τέτοιες περι­

πτώσεις, οι γιατροί μπορεί να κατηγορηθούν και να καταδι­

καστούν μόνον αν ενέργησαν κατά παράβαση του ιατρικού

κώδικα, αν δεν εκτέλεσαν όπως έπρεπε την ενδεικνυόμενη

θεραπευτική αγωγή, ή αν παρέλειψαν να κάνουν το καθήκον

τους από πλεονεξία ή οκνηρία. Το πρόβλημα, ωστόσο, είναι

ότι οι περισσότερες βλάβες που επιφέρει ο σύγχρονος γιατρός

δεν εμπίπτουν σε καμία απ'τις παραπάνω κατηγορίες (66).

Οι βλάβες αυτές εμφανίζονται στη συνήθη πρακτική καλά

καταρτισμένων αντρών και γυναικών, που έχουν μάθει να σέ­

βονται τις κρίσεις και τις μεθόδους που επικρατούν στο ια­

τρικό επάγγελμα, κι όταν ακόμα γνωρίζουν (ή θα μπορούσαν

και θα όφειλαν να γνωρίζουν) τι κακό κάνουν.

Το Υπουργείο Υγείας, Εκπαίδευσης και Πρόνοιας των Η Π Α

υπολογίζει ότι το 7% των ασθενών παθαίνουν, όταν μπαίνουν

σε νοσοκομείο, κακώσεις που μπορούν να επανορθωθούν, μο­

λονότι λίγοι κάνουν κάτι για ν'αντιμετωπίσουν την κατάσταση

αυτή. Επιπλέον, τα δυστυχήματα που γίνονται σε νοσοκομεία

είναι περισσότερα απ'όσα γίνονται σ'όλα τ'άλλα εργοστάσια,

με εξαίρεση τα ορυχεία και τις πανύψηλες οικοδομές. Τα δυ­

στυχήματα αποτελούν την κυριότερη αιτία θανάτου των αμε­

ρικανοπαϊδων. Αναλογικά με το χρόνο που περνούν οι άνθρω­

ποι σ'ένα χώρο, τα δυστυχήματα αυτά φαίνεται πως συμβαί-

6 5 . Για στοιχεία και για περαιτέρω βιβλιογραφία, β λ έ π ε U. S. House

of Representatives, Committee on Interstate and Foreign Commerce, A n

O v e r v i e w o f M e d i c a l M a l p r a c t i c e , 9 5 t h C o n g r . 1st Sess.

17 - 3 - 1 9 7 5 .

6 6 . Η κ α κ ή θ ε ρ α π ε υ τ ι κ ή α γ ω γ ή σε ά ρ ρ ω σ τ ο υ ς έχει γίνει παραδεκτή

ρ ο υ τ ί ν α · β λ έ π ε Charles Butterworth, "Iatrogenic Malnutrition", N u t r i-

t i o n T o d a y , March - April 1 9 7 4 . Έ ν α ς α π ' τ ο υ ς πιο εκτεταμένους

θ ύ λ α κ ε ς μη αναγνωρισμένης κακής διατροφής στην Αμερική και στον

Καναδά υπάρχει, όχι σε αγροτικές π α ρ α γ κ ο υ π ό λ ε ι ς ο ύ τ ε σε αστικά γκέ­

το, α λ λ ά στα δωμάτια και στους θ α λ ά μ ο υ ς των νοσοκομείων των μεγα­

λουπόλεων. J . Mayer, "Iatrogenic Malnutrition", N e w E n g l a n d

J o u r n a l o f M e d i c i n e 2 8 4 , 1 9 7 1 : 1 2 1 8 .

4 9

νουν στα νοσοκομεία με συχνότητα μεγαλύτερη απ'όσο οπου­

δήποτε αλλού. Το ένα στα πενήντα παιδιά που μπαίνουν σε

νοσοκομείο, παθαίνει δυστύχημα που απαιτεί ειδική θεραπευ­

τική αγωγή (67). Τα πανεπιστημιακά νοσοκομεία είναι συγκρι­

τικά πιο παθογόνα ή, αν μιλήσουμε έξω απ'τα δόντια, προκα­

λούν πιο πολλές αρρώστιες. Έ χ ε ι , επίσης, αποδειχτεί ότι .ένας

στους πέντε αρρώστους που εισάγεται σ'ένα τυπικό ερευνητι­

κό νοσοκομείο παθαίνει μιαν ιατρογενή αρρώστια· η αρρώστια

αυτή είναι μερικές φορές ασήμαντη, συνήθως απαιτεί ειδική

θεραπευτική αγωγή και, μια φορά στις τριάντα, είναι θανατη­

φόρος. Τα μισά από τα περιστατικά αυτά είναι αποτέλεσμα πε­

ριπλοκών στη φαρμακευτική θεραπευτική αγωγή· άξιο απορί­

ας είναι ότι μόνο το ένα στα δέκα προέρχεται από διαγνωστι­

κές μεθόδους (68). Παρά τις καλές προθέσεις των νοσοκο­

μειακών παραγόντων και παρά τους ισχυρισμούς τους ότι επι­

τελούν κοινωφελές έργο, ένας αξιωματικός του στρατού

με τις ίδιες επιδόσεις θα είχε αποταχτεί, ενώ ένα εστιατόριο ή

κέντρο διασκεδάσεως θα το είχε κλείσει η αστυνομία. Δεν

πρέπει ν'απορούμε καθόλου που η βιομηχανία της υγείας προ­

σπαθεί να φορτώσει το σφάλμα για τη βλάβη που προκλή­

θηκε στο ίδιο το θύμα· ούτε και που το ενημερωτικό δελτίο

μιας πολυεθνικής φαρμακευτικής εταιρίας πληροφορεί τους

αναγνώστες του ότι "η ιατρογενής αρρώστια έχει σχεδόν πά­

ντα βάση νευρωτική" (69).

Ανυπεράσπιστοι άρρωστοι

Οι ανεπιθύμητες παρενέργειες των τεχνικών επαφών με το

ιατρικό σύστημα, είτε οφείλονται σε εγκεκριμένες, λαθεμένες

και αντενδεικνυόμενες θεραπευτικές αγωγές, είτε σε πόρωση

των υγειονομικών υπαλλήλων, αντιπροσωπεύουν μόλις το

πρώτο επίπεδο της παθογόνου ιατρικής. Μια τέτοια κ λ ι ν ι-

6 7 . George Η. Lowrey, "The Problem of Hospital Accidents to Chil­

dren", P e d i a t r i c s 3 2 , December 1 9 6 3 : 1 0 6 4 - 8 .

6 8 . J . T . McLamb, R.R. Huntley, " T h e Hazards o f Hospitalization",

S o u t h e r n M e d i c a l J o u r n a l 6 0 , May 1 9 6 7 : 4 6 9 - 7 2 .

6 9 . "Η ιατρογενής αρρώστια έχει σχεδόν πάντα βάση νευρωτική".

L . Israel, " L a maladie iatrogène", D o c u m e n t a S a n d o z , χωρίς η ­

μερομηνία.

5 0

κή ι α τ ρ ο γ έ ν ε σ η περιλαμβάνει, όχι μόνο τις βλάβες που

προκαλούν οι γιατροί ενώ έχουν την πρόθεση να νοσηλεύσουν

ή να εκμεταλλευτούν τον άρρωστο, αλλά και τις βλάβες που

προκαλούν οι γιατροί στην προσπάθεια τους να προστατεύ­

σουν τον εαυτό τους από ενδεχόμενη μήνυση για κακοπραξία.

Οι προσπάθειες των γιατρών ν'αποφύγουν το μπλέξιμο με

τα δικαστήρια και την ποινική δίωξη, ίσως να κάνουν τώρα πε­

ρισσότερο κακό από όλα τ'άλλα ιατρογενή αίτια.

Σ'ένα δεύτερο επίπεδο (70), η ιατρική πρακτική υποβοηθά

την αρρώστια, γιατί ενισχύει μια νοσηρή κοινωνία, που προτρέ­

πει τους ανθρώπους να γίνουν καταναλωτές νοσηλευτικής, προ­

ληπτικής, βιομηχανικής και περιβαλλοντικής ιατρικής. Απ'

τη μια μεριά, επιζούν ολοένα και περισσότεροι σακατεμένοι,

που μπορούν να ζήσουν μόνο κάτω από θεσμική περίθαλψη·

απ'την άλλη μεριά, συμπτώματα πιστοποιημένα από γιατρούς

αποκλείουν ανθρώπους από τη δουλειά στη βιομηχανία και,

με τον τρόπο αυτό, τους απομακρύνουν από το στίβο των πο­

λιτικών αγώνων, οι οποίοι έχουν για στόχο την αναδιάρθρωση

της κοινωνίας που τους αρρώστησε. Η ιατρογένεση σ'αυτό το

δεύτερο επίπεδο βρίσκει την έκφραση της σε ποικίλα συμπτώ­

ματα κοινωνικής υπεριατρικοποίησης, που ισοδυναμεί μ αυτό

που θα ονομάσω απαλλοτρίωση της υγείας. Τούτο τον αντί­

κτυπο της ιατρικής σ'ένα δεύτερο επίπεδο, τον περιγράφω

μ ε τον όρο κ ο ι ν ω ν ι κ ή ι α τ ρ ο γ έ ν ε σ η και θ α τον

πραγματευτώ στο Δεύτερο Μέρος.

Σ'ένα τρίτο επίπεδο, τα λεγόμενα υγειονομικά επαγγέλμα­

τα προκαλούν κάτι ακόμα πιο σοβαρό· αρνούνται πολιτισμικά

την υγεία, στο βαθμό που διαβρώνουν τη δυναμικότητα των

ανθρώπων ν'ασχοληθούν προσωπικά και αυτόνομα με την α­

δυναμία, την ευπάθεια και τη μοναδικότητα τους. Ο άνθρωπος,

7 0 . Τη διάκριση των διαφόρων επιπέδων ι α τ ρ ο γ έ ν ε σ η ς την έκανε ο

Ralph Audy, "Man-made Maladies and Medicine", C a l i f o r n i a M e ­

d i c i n e , November 1 9 7 0 , σ . 4 8 - 5 3 . Αναγνωρίζει α υ τ ό ς ότι ο ι ιατρο­

γενείς "νόσοι" αποτελούν έναν τύπο αρρώστιας καμωμένης α π ' τ ο ν άν­

θ ρ ω π ο . Α ν ά λ ο γ α με την αιτιολογία τους, εμπίπτουν σε αρκετές κατηγο­

ρίες: σε κείνες που είναι απόρροια διάγνωσης και θεραπευτικής αγωγής,

σε κείνες π ο υ σχετίζονται με κοινωνικές και ψ υ χ ο λ ο γ ι κ έ ς διαθέσεις και

καταστάσεις, και σε κείνες π ο υ είναι απόρροια π ρ ο γ ρ α μ μ ά τ ω ν καμωμέ­

νων απ'τον άνθρωπο με σ τ ό χ ο τον έ λ ε γ χ ο και το ξερίζωμα της αρρώ­

στιας. Π έ ρ α από ιατρογενείς κλινικές οντότητες, αναγνωρίζει κι ά λ λ ε ς

αρρώστιες π ο υ έχουν ιατρικήν αιτιολογία.

5 1

που τον έχει γραπώσει γερά η σύγχρονη ιατρική, δεν είναι

τίποτ' άλλο από έναν εκπρόσωπο του ανθρώπινου είδους, που

το έχει γραπώσει γερά η ολέθρια τεχνική του (71). Τούτη την

π ο λ ι τ ι σ μ ι κ ή ι α τ ρ ο γ έ ν ε σ η , θα την πραγματευτώ

στο Τρίτο Μέρος· πρόκειται για τον έσχατο αντίκτυπο της

υγιεινολογικής προόδου, που προκαλεί την παράλυση των υ­

γιών αποκρίσεων των ανθρώπων στα βάσανα, την αναπηρία

και το θάνατο. Κάνει την εμφάνιση της όταν οι άνθρωποι απο­

δέχονται μια διαχείριση της υγείας, που έχει σχεδιαστεί με

βάση το μηχανικό μ ο ν τ έ λ ο · όταν συνωμοτούν σε μια προσπά­

θεια να παράγουν κάτι που λέγεται "καλύτερη υγεία", σα να

είναι εμπόρευμα. Αυτό έχει αναπόφευκτα σαν αποτέλεσμα

να διατηρείται η ζωή, που την διαφεντεύουν κάποιοι άλλοι,

σε υψηλά επίπεδα αρρώστιας, που ωστόσο, δεν οδηγεί ακόμα

στα θάνατο. Το έσχατο αυτό δεινό της ιατρικής "προόδου",

θα πρέπει να το διαχωρίσουμε καθαρά, τόσο από την κλινική,

όσο κι από την κοινωνική ιατρογένεση.

Ελπίζω να δείξω ότι, στο καθένα από τα τρια αυτά επίπε­

δα, η ιατρογένεση δεν μπορεί να σταματήσει με ιατρικά μέσα:

αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα σύμφυτο με την προσπά­

θεια της ιατρικής. Τα ανεπιθύμητα φυσιολογικά, κοινωνικά

και ψυχολογικά παραπροϊόντα της διαγνωστικής και θερα­

πευτικής προόδου, δεν επηρεάζονται πια από τα ιατρικά θε­

ραπευτικά μέσα. Νέα επινοήματα, νέες μέθοδοι και νέες ορ­

γανωτικές ρυθμίσεις, που θεωρούνται μέσα τα οποία θα θε­

ραπεύσουν την κλινική και την κοινωνική ιατρογένεση, εμ­

φανίζουν κι αυτά τα ίδια την τάση να γίνουν παθογόνα και να

συμβάλουν κι αυτά στην εξάπλωση της νέας επιδημίας. Τεχνι­

κά και διοικητικά μέτρα, που λαμβάνονται σε κάθε επίπεδο,

προκειμένου η θεραπευτική αγωγή να μην κάνει κακό στον άρ­

ρωστο, εμφανίζουν την τάση να δημιουργήσουν έναν ιατρο­

γενή κύκλο, που ενισχύεται από μόνος του, και που είναι αντί­

στοιχος με την ολοένα μεγαλύτερη ρύπανση, που προκαλούν

7 1 . "Η τ ύ χ η τον α ρ ρ ώ σ τ ο υ είναι η συμβολική προσωποποίηση της τύ­

χης της α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς στο στάδιο μιας τεχνικής εξέλιξης τ ο υ κ ό σ μ ο υ " .

Wolfgang J a c o b , D e r K r a n k e M e n s c h i n d e r t e c h n i s c h e n

W e l t , I X . Internationale!- Fortbildungskurs fur praktische und wissen­

shaftliche Pharmazie der Bundesapothekerkammer in Meran, Frankfurt

am Main, Werbe und Vertiebsgesellschaft Deutscher Apotheker, 1 9 7 1 .

52

ακριβώς τα αντιρρυπαντικά μέσα (72).

Θα ορίσω τον κύκλο αυτό της αρνητικής θεσμικής ανά­

δρασης ( * ) , που ενισχύεται από μόνος του, με το κλασικό αρ¬

χοϊιοελλήνικό του ισοδύναμο, και θα τον ονομάσω ι α τ ρ ι-

κ ή ν έ μ ε σ η. Οι αρχαίοι έλληνες έβλεπαν σα θεούς τις δυ­

νάμεις της φύσης. Γι'αυτούς, η νέμεση αντιπροσώπευε την εκ­

δίκηση των θεών, που τιμωρούσαν τους θνητούς, οι οποίοι

καταπατούσαν τα αποκλειστικά προνόμια που φύλαγαν ζηλό¬

φθονα οι θεοί για τον εαυτό τους. Η νέμεση ήταν η αναπόφευ­

κτη τιμωρία των ανθρώπων, που επιχειρούσαν να γίνουν ή­

ρωες και να μην παραμείνουν κοινοί θνητοί. Όπως και τα πε­

ρισσότερα αφηρημένα ουσιαστικά των αρχαίων ελλήνων,

η Νέμεση έγινε θεότητα. Αντιπροσώπευε την απόκριση της

φύσης στην υ β ρ ι ν: στο θράσος του ατόμου που επιδίωκε

ν'αποκτήσει θεϊκές ιδιότητες. Η υγιειονολογική ύβρις των και-

7 2 . J a m e s Β. Quinn, " N e x t Big Industry: Environmental Improvement",

H a r v a r d B u s i n e s s R e v i e w 4 9 , September - October 1 9 7 1 : 1 2 0 -

3 0 . Πιστεύει α υ τ ό ς ότι η περιβαλλοντική βελτίωση γίνεται μια δυναμική

και κ ε ρ δ ο φ ό ρ α σειρά αγορών για τη βιομηχανία, π ο υ αυτοχρηματοδο¬

τούνται και στο τ έ λ ο ς θ ' αντιπροσωπεύουν μια σοβαρή π ρ ο σ θ ή κ η στο ει­

σόδημα και στο Α Ε Π . Σιωπηρά, το ίδιο επιχείρημα π ρ ο β ά λ λ ο υ ν για τον

τομέα της υγειονομικής περίθαλψης οι θ ιασώτες της α σ φ ά λ ι σ η ς για κα­

κοπραξϊα, αν ο γ ιατρός δεν έχει κάνει λ ά θ ο ς .

* Η επάνοδος στην είσοδο (ή σ 'ένα προηγούμενο στάδιο) ενός μ έ ρ ο υ ς

των εξαγομένων μιας μηχανής, ενός συστήματος ή μιας διαδικασίας.

"Ο μηχανισμός π ο υ παρεμβαίνει όταν ένα σύνολο, ένα σ ύ σ τ η μ α εν κι­

νήσει, διαπράττει ένα σ φ ά λ μ α στη λειτουργία του, για να επανορθώσει

το σ φ ά λ μ α αυτό, ενεργώντας όμως σ τ ο αρχικό στάδιο της κίνησης. Δεν

έ χ ο υ μ ε " δ ι ό ρ θ ω σ η " του σ φ ά λ μ α τ ο ς που διαπράχτηκε· έ χ ο υ μ ε ξαναρχί¬

νισμα της κίνησης, απλώς με τροποποίηση ενός από τα δεδομένα του συ­

στήματος. Η ανάδραση δεν εμφανίζεται μόνο στα μηχανικά, τεχνητά συ­

στήματα, α λ λ ά και στα βιολογικά ή οικολογικά. Εξυπακούει έναν έλεγ­

χο των αποτελεσμάτων, που τον α κ ο λ ο υ θ ε ί μια δ ι ό ρ θ ω σ η της διαδικα­

σίας, όταν τα ε λ ε γ χ ό μ ε ν α α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α είναι επιβλαβή ή μη ικανοποιη­

τικά (...). Το τεχνικό σύστημα (η κοινωνία μας, δ η λ α δ ή ) δεν εμφανίζει

την τάση να τροποποιηθεί όταν κάνει λ ά θ η , γιατί οι επανορθωτικές του

πράξεις βασίζονται στην ίδια λογική με την ενγένει λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α του. Το

σύστημα ε ξ α κ ο λ ο υ θ ε ί να λειτουργεί με τον τρόπο π ο υ λειτουργούσε

προηγουμένως. Δεν μπορεί να γυρίσει πίσω και ν'αναιρέσει τα όσα έκα­

νε. Συνεχίζει την καταστροφική του πορεία", γράφει ο Ζ α κ Ελίλ στο έρ­

γ ο του L e s y s t è m e t e c h n i q u e . (Στμ ) .

53

ρών μας έχει προκαλέσει την εμφάνιση της ιατρικής νέμεσης

(73).

Με τη χρήση του αρχαιοελληνικού όρου, επιθυμώ να τονί­

σω ότι το φαινόμενο που μελετούμε δεν μπορεί να ταιριάξει

μέσα στο ερμηνευτικό υπόδειγμα, το οποίο προβάλλουν τώρα

οι γραφειοκράτες, οι θεραπευτές κι οι ι δ ε ο λ ό γ ο ι · στο ερμη­

νευτικό υπόδειγμα για τη μελέτη του οικονομικού και ψυ­

χοσωματικού κόστους που ολοένα αυξάνεται, το οποίο κατα­

σκεύασαν ανυποψίαστοι οι ίδιοι κι εμφανίζουν την τάση να το

ονομάζουν "αντιδιαισθητική συμπεριφορά των μεγάλων συ­

στημάτων". Με την αναφορά σε μύθους και σε προγόνικούς

θεούς θα δείξω καθαρά ότι το εννοιακό πλαίσιο, μέσα στο

οποίο σκοπεύω ν'αναλύσω την τωρινή κατάρρευση της ιατρι­

κής, δεν έχει καμία σχέση με τη λογική και το ήθος της βιο­

μηχανικής κοινωνίας. Πιστεύω ότι η α ν α σ τ ρ ο φ ή τ η ς

ν έ μ ε σ η ς μπορεί να έρθει μόνον από μέσα απ'τον άνθρωπο

και όχι από μιαν ακόμα διευθυνόμενη από άλλους (ετερόνο¬

μη) πηγή, που θα εξαρτάται για μιαν ακόμα φορά από τη

γεμάτην έπαρση ειδημοσύνη και τον συνακόλουθο φενακισμό.

Η ιατρική νέμεση ανθίσταται σθεναρά στα ιατρικά θερα­

πευτικά μέσα. Μπορεί ν'αναστραφεί μόνον αν οι μη ειδικοί

αποκτήσουν πάλι την επιθυμία ν'αυτονοσηλεύονται, και μόνον

αν οι απλοί άνθρωποι κατοχυρώσουν νομοθετικά, πολιτικά και

θεσμικά το δικαίωμα στην περίθαλψη, που θα περιορίζει το

επαγγελματικό μονοπώλιο των γιατρών. Στο τελευταίο κεφά­

λαιο του βιβλίου, προτείνω κατευθυντήριες γραμμές με στό­

χο την αναχαίτιση της ιατρικής νέμεσης και προσφέρω κριτή­

ρια, με των οποίων τη βοήθεια μπορούμε να κρατήσουμε μέσα

σε υγιή πλαίσια το ιατρικό εγχείρημα. Δ ε ν προτείνω καμία

συγκεκριμένη μορφή υγειονομικής περίθαλψης ή περίθαλψης

των αρρώστων, δεν υποστηρίζω καμία καινούρια ιατρική φι­

λοσοφία και δε συστήνω θεραπευτικά μέσα για την τεχνική,

τα δόγματα ή την οργάνωση της ιατρικής. Προτείνω, ωστόσο,

πράγματι έναν εναλλακτικό τρόπο προσέγγισης τόσο στην ορ­

γάνωση και την τεχνολογία της ιατρικής, όσο και στη γραφει­

οκρατία και τις ψευδαισθήσεις της.

7 3 . Τον ό ρ ο χρησιμοποίησε ο Ονορέ Ντομιέ ( 1 8 1 0 - 7 9 ) . Β λ έ π ε το έρ­

γ ο τον "Nemesis médicale" σ τ ο β ι β λ ί ο W e r n e r Block, D e r A r z t u n d

T o d i n B i l d e r n a u s s e c h s j a h r h u n d e r t e n , Stuttgart,

Enke, 1 9 6 6 .

Μέρος Δεύτερο: Κοινωνική ιατρογένεση

'«4

2. Η ιατρικοποίηση της ζωής

Πολιτική μετάδοση

της ιατρογενούς αρρώστιας

Μέχρι πρόσφατα η ιατρική προσπαθούσε να εξυψώσει τα

όσα συμβαίνουν στη φύση. Μιλούσε για την τάση των πληγών

να γιατρεύονται, του αίματος να πήζει και των βακτηριδίων να

καταβάλλονται από τους φυσικούς ανοσοποιητικούς μηχανι­

σμούς (1) . Τώρα, η ιατρική προσπαθεί να κατασκευάσει μη­

χανικά τα όνειρα του Λ ό γ ο υ (του λογικού) (2). Τα αντισυλ­

ληπτικά που παίρνονται απ'το στόμα, λογουχάρη, συστήνο­

νται "με σκοπό να παρεμποδίσουν κάτι που συμβαίνει φυσιο¬

λογικά σε υγιή πρόσωπα" (3). θεραπευτικές αγωγές ωθούν

τον ανθρώπινο οργανισμό ν'αλληλεπιδράσει, με μόρια ή με

μηχανές, κατά τρόπο που, όμοιό τους προηγούμενο, δε συνα­

ντάται στην πορεία της φυσικής εξέλιξης. Οι μεταμοσχεύσεις

συνεπάγονται την ολοσχερή εξάλειψη γενετικά προγραμμα­

τισμένων ανοσοποιητικών αμυντικών μηχανισμών (4). Κατά

1. Judith P. Swazey, Renée F o x , "The Clinical Moratorium : A Case

Study of Mitral Valve Surgery", στο Paul A. Freund ed., E x p e r i m e ­

n t a t i o n w i t h H u m a n S u b j e c t s , N . York, Braziller, 1 9 7 0 , σ .

3 1 5 - 5 7 .

2 . Ο Φρανσίσκο Γκόγια, στη σειρά από γ κ ρ α β ο ύ ρ ε ς τ ο υ 1 7 8 6 L o s

C a p r i c h o s , απεικονίζει έναν άνθρωπο ν α κοιμάται σ τ ο γραφείο του

με το κ ε φ ά λ ι πάνω στα σταυρωμένα τ ο υ χέρια, ενώ τον τριγυρίζουν

τ έ ρ α τ α . Π ά ν ω στο γ ρ α φ ε ί ο έχει την ε π ι γ ρ α φ ή : "Ο ύπνος τ ο υ λογικού

γεννάει τ έ ρ α τ α " . Ο Ρενέ Ντιμπό χρησιμοποιεί την εικόνα αυτή σ τ ο

ε ξ ώ φ υ λ λ ο τ ο υ βιβλίου τ ο υ T h e M i r a g e o f H e a l t h (βλ. στο

παραπάνω κ ε φ ά λ α ι ο , σημ. 3 ) . Η εικόνα συνοψίζει τη θ έ σ η του, που

π ρ ο σ π α θ ώ να την π ρ ο χ ω ρ ή σ ω π α ρ α π έ ρ α στο βιβλίο α υ τ ό .

3 . Morton Mintz, T h e P i l l : A n A l a r m i n g R e p o r t , Bo­

ston, Beacon Pr. 1 9 7 0 . Π ρ ό τ υ π ο για μια μ ε λ έ τ η της ίδιας της ιατρι­

κής από έναν δ η μ ο σ ι ο γ ρ ά φ ο π ο υ ξέρει ν α συνδυάζει μ ε λ έ τ ε ς π ά ν ω

σ τ η ν ιατρική μ ε π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς σημαντικές, που έ χ ο υ ν αγνοηθεί, απο­

σιωπηθεί ή α π ο κ ρ υ φ τ ε ί στην ιατρική φ ι λ ο λ ο γ ί α .

4. Francis D. Moore, " T h e Therapeutic Innovation ·. Ethical Bounda­

ries in the Initial Clinical Trials of New Drugs and Surgical Procedures",

57

συνέπεια, δεν μπορούμε πια να θεωρούμε δεδομένο ότι ο άρ­

ρωστος και ο κάθε ειδικός που χειρίζεται μιαν απ'τις "κατά­

στάσεις" του αρρώστου έχουν κοινό συμφέρον· πρέπει τώρα

ν' αποδεικνύεται αν υπάρχει το κοινό αυτό συμφέρον, και

η καθαρή συνεισφορά της ιατρικής στο βάρος της αρρώστιας

που σηκώνει η κοινωνία θα πρέπει ν'αποτιμάται από ανθρώ­

πους ξένους προς το ιατρικό επάγγελμα (5). Οι κατηγορίες,

όμως, που απαγγέλλουμε κατά της ιατρικής για τις κλινικές

βλάβες που επιφέρει, αποτελούν μόνο το πρώτο βήμα στην α­

παγγελία κατηγορίας κατά της παθογόνου ιατρικής ( 6 ) . Τα

στο Freund éd., E x p e r i m e n t a t i o n w i t h H u m a n S u b j e ­

c t s , σ. 3 5 8 - 7 8 .

5. "Ενα παράδειγμα της ανάγκης για ένα τέτοιον εξωτερικόν έ λ ε γ χ ο

πάνω στην π ρ ό ο δ ο τ ο υ ε π α γ γ έ λ μ α τ ο ς θα ήταν χρήσιμο. Ο Peter R. Breg-

gin ("The Return o f L o b o t o m y and Psychosurgery", C o n g r e s s i o ­

n a l R e c o r d 1 1 8 , 2 4 - 2 - 1 9 7 2 : 5 5 6 7 - 7 7 ) παρουσιάζει μιαν αληθι­

νά συγκλονιστική ανασκόπηση της π ο λ ύ εκτεταμένης γραμματείας πάνω

στην π ρ ό σ φ α τ η αναβίωση της λ ο β ο τ ο μ ή ς στις ΗΠΑ και σ ' ο λ ό κ λ η ρ ο τον

κόσμο. Το π ρ ώ τ ο κύμα είχε κυρίως (κατά τα δ υ ο τρίτα) για σ τ ό χ ο τις

γυναίκες π ο υ περιθάλπονταν σε κρατικά νοσοκομεία κι έπιασε 5 0 . 0 0 0

π ρ ό σ ω π α μόνο στις ΗΠΑ πριν α π ' τ α 1 9 6 4 . Καινούριες μ έ θ ο δ ο ι είναι δια­

θέσιμες για να καταστρέφονται μέρη του ε γ κ ε φ ά λ ο υ με υπερηχητικά

κύματα, με ηλεκτρική πήξη και με ε μ φ ύ τ ε υ σ η κόκκων ραδίου. Η τεχνική

αυτή προωθείται: για την ν ά ρ κ ω σ η των γερόντων, με σκοπό να γίνει λι­

γ ό τ ε ρ ο δαπανηρή η π ε ρ ί θ α λ ψ η τ ο υ ς στα νοσοκομεία* για τον έ λ ε γ χ ο

υπερενεργητικών παιδιών· και για τον περιορισμό των ερωτικών φαντα­

σιώσεων και της ροπής προς τα τ υ χ ε ρ ά παιχνίδια.

6. Κ ά θ ε κοινωνία έχει τη χαρακτηριστικά δική της "νοσολογία", ή

ταξινόμηση ασθενειών. Τ ό σ ο η έκταση των συνθηκών π ο υ κ α τ α χ ω ρ ο ύ ­

νται σαν αρρώστια, όσο και ο αριθμός και τα είδη των ασθενειών π ο υ κα­

τ α γ ρ ά φ ο ν τ α ι , μεταβάλλονται στο διάβα της ιστορίας. Η επίσημη ή ια­

τρική νοσολογία, που αναγνωρίζεται από μια κοινωνία, μπορεί να είναι σε

π ο λ ύ μ ε γ ά λ ο β α θ μ ό αποσυνδεμένη απ'τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμ­

βάνονται την αρρώστια οι άνθρωποι μιας ή περισσότερων τάξεων της κοι­

νωνίας. Βλ. Michel Foucault, T h e B i r t h o f C l i n i c , New York,

Pantheon, 1 9 7 3 ( α γ γ λ . μ ε τ ά φ ρ . Α. Μ. Σέρινταν). Στην κοινωνία μας, η

ν ο σ ο λ ο γ ί α είναι σχεδόν ε ξ ο λ ο κ λ ή ρ ο υ ιατρικοποιημένη· η κακή υγεία,

που δεν της έχει κολλήσει ετικέτα ο γιατρός, δ ι α γ ρ ά φ ε τ α ι · θεωρείται

είτε προσποιητή είτε απατηλή. Όσο η ιατρογενής αρρώστια αντιμετω­

πίζεται σα μια μικρή υποδιαίρεση μέσα στα πλαίσια τ η ς κατεστημένης

ν ο σ ο λ ο γ ί α ς , δε θα μπορεί ν 'αναγνωριστεί η σ υ μ β ο λ ή της στο συνολικό

όγκο των αναγνωρισμένων νόσων. Irving Kenneth Zola, "Medicine as an

5 8

ίχνη, που άφησε καθώς περνούσε μέσα απ'τα καλλιεργημένα

χωράφια ο άρχοντας, θυμίζουν απλώς την ακόμα μεγαλύτερη

ζημιά που έκαναν στο χωριό, λεηλατώντας το, ο ίδιος και η

συνοδεία του.

Κοινωνική ιατρογένεση

Η ιατρική υπονομεύει την υγεία όχι μόνο με την άμεση επί­

θεσή της στα άτομα, αλλά και με τον αντίκτυπο που έχει η

κοινωνική της οργάνωση στον συνολικό περίγυρο. Ό τ α ν την

ιατρική βλάβη στην υγεία ενός ανθρώπου την προκαλεί ένας

κοινωνικοπολιτικός τρόπος μετάδοσης, θα μιλώ για "κοινω­

νική ιατρογένεση"' με τον όρο αυτό περιγράφω όλες τις δια­

ταραχές στην υγεία, που τις επιφέρουν εκείνοι ακριβώς οι

κοινωνικοπολιτικοί μετασχηματισμοί, οι οποίοι έχουν γίνει

ελκυστικοί, εφικτοί ή απαραίτητοι, εξαιτίας της θεσμικής

μορφής που έχει πάρει η υγειονομική περίθαλψη. Η κοινωνική

ιατρογένεση ορίζει έναν γνωστικό κλάδο, που μελετά τις αιτί­

ες, με πολλές επιμέρους μορφές. Εμφανίζεται όταν η ιατρική

γραφειοκρατία προκαλεί κακή υγεία αυξάνοντας το στρες,

ενισχύοντας την επιβλαβέστατη εξάρτηση, δημιουργώντας

νέες επώδυνες ανάγκες, υποβιβάζοντας τα επίπεδα αντοχής

σ τ η ν ταλαιπωρία ή στον πόνο, περιορίζοντας τα περιθώρια

που είναι διατεθειμένοι να παραχωρήσουν οι άνθρωποι σε κά­

ποιον που υποφέρει και καταργώντας το ίδιο το δικαίωμα

στην αυτοπερίθαλψη. Η κοινωνική ιατρογένεση μπαίνει στο

παιχνίδι όταν η υγειονομική περίθαλψη μετατρέπεται σε τυ­

institution o f social control", S o c i o l o g i c a l R e v i e w , τομ. 2 0 ,

no 4, new series, November 1 9 7 2 : 4 8 7 - 5 0 9 . "Η κεντρική ιδέα του δοκι­

μίου α υ τ ο ύ είναι ότι η ιατρική γίνεται ένας σημαντικός θ ε σ μ ό ς κοινωνι­

κ ο ύ ε λ έ γ χ ο υ , παραμερίζοντας, αν όχι ενσωματώνοντας, τους δυο παρα­

δοσιακούς θ ε σ μ ο ύ ς της θρησκείας και του νόμου. Γίνεται (η ιατρική)

ο νέος τ ό π ο ς διαφύλαξης τ η ς αλήθειας, ο τόπος όπου εκφέρονται απόλυ­

τες και συχνά τελεσίδικες κρίσεις από δήθεν ηθικά ο υ δ έ τ ε ρ ο υ ς κι αντι­

κειμενικούς ειδικούς... εν ονόματι τ η ς υγείας". Το δοκίμιο αυτό υπέπεσε

στην αντίληψη μου μόνον α φ ο ύ είχα διαβάσει τα τελικά τυπογραφικά

δοκίμια τ ο υ βιβλίου μου. Δε μου δ ό θ η κ ε , για τ ο ύ τ ο , η δυνατότητα να

επισημάνω ότι ο ό ρ ο ς "ιατρικοποίηση" τ η ς κοινωνίας, με την έννοια π ο υ

τον χρησιμοποιώ σ τ ο βιβλίο αυτό, χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει

το ίδιο φαινόμενο και σε τ ο ύ τ ο το εξαίρετο και περιεκτικό δοκίμιο.

5 9

ποποιημένο αντικείμενο, σε είδος πρώτης α ν ά γ κ η ς · όταν όλα

τα βάσανα "τα ζουν οι άνθρωποι μέσα σε νοσοκομεία" και

τα σπίτια γίνονται χώροι αφιλόξενοι για τη γέννηση την αρ­

ρώστια και το θ ά ν α τ ο · όταν η γλώσσα, που έδινε στους αν­

θρώπους τη δυνατότητα ν' αποκτούν εμπειρία των σωμάτων

τους, μετατρέπεται σε γραφειοκρατικά αλαμπουρνέζικα ή

όταν τα βάσανα, η οδύνη κι η γιατρειά ενός ανθρώπου, που

δεν παίζει το ρόλο του άρρωστου, βαφτίζοντα μορφή παρέκ­

κλισης.

Ιατρικό μονοπώλιο

Η κοινωνική ιατρογένεση μπορεί, όπως κι η κλινική ιατρο­

γένεση, να εκτείνεται σ'όλο το φάσμα που αρχίζει από ένα

συμπτωματικό γνώρισμα και φτάνει μέχρι το σύμφυτο χαρα­

κτηριστικό του ιατρικού συστήματος. Ό τ α ν η ένταση (7) της

βιοϊατρικής παρέμβασης περνά ένα κρίσιμο κατώφλι, η κλινι­

κή ιατρογένεση μετατρέπεται, από λάθος, ατύχημα ή σφάλ­

μα, σε ανεπανόρθωτη διαστρέβλωση της ιατρικής πρακτικής.

Με τον ίδιο τρόπο, όταν η αυτονομία του επαγγέλματος εκ­

φυλίζεται σε ριζικό μονοπώλιο (8), και οι άνθρωποι καταντούν

ανίκανοι να τα βγάλουν πέρα με το περιβάλλον τους, η κοινω­

νική ιατρογένεση γίνεται το κύριο προϊόν της ιατρικής οργά­

νωσης.

Έ ν α ριζικό μονοπώλιο προχωρεί πιο πέρα από το μονοπώ­

λιο οποιασδήποτε εταιρίας ή οποιασδήποτε κυβέρνησης. Μπο­

ρεί να πάρει πολλές μορφές. Ό τ α ν οι πόλεις χτίζονται με βά­

ση τις ανάγκες των οχημάτων, υποβαθμίζονται τα πόδια των

ανθρώπων· όταν τα σχολεία παρέχουν κατ'αποκλειστικότητα

τη γνώση, υποβαθμίζεται ο αυτοδίδακτος· όταν τα νοσοκο­

7. Χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ώ τον όρο " έ ν τ α σ η " για να περιγράψω μιαν α ύ ξ η σ η που

μπορεί να σημειωθεί με αριθμούς, μα π ο υ δεν μπορεί να μ ε τ ρ η θ ε ί ευθέ­

ως. Ο φ ό β ο ς π ο υ παραλύει δεν είναι δ ιόλου μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο ς α π ό έναν πιο

μικρό φ ό β ο π ο υ σε κάνει να το βάλεις σ τ α πόδια. Fernand Renoitre, Ε -

l e m e n t s d e c r i t i q u e d e s s c i e n c e s e t d e c ο s m ο 1 ο -

g i e Louvain, 1 9 4 7 , σ. 1 2 9 - 3 0 , έ ρ γ ο που εκδόθηκε α π ' τ ο Institut Supé­

rieur de Philosophie.

8 . Γ ι α μια πιο συστηματική ανάλυση τ ο υ ό ρ ο υ "ριζικό μ ο ν ο π ώ λ ι ο "

όπως ε φ α ρ μ ό ζ ε τ α ι σ τ ο υ ς επαγγελματικούς θεσμούς, βλ. I . Ί λ ι τ ς , Γ ι α

ν α γ λ ε ν τ ά μ ε τ η ζ ω ή , κ ε φ . 3 , τμ. 2 .

μεία αναλαμβάνουν την περίθαλψη όλων όσων βρίσκονται σε

κρίσιμη κατάσταση, επιβάλλουν στην κοινωνία μια καινούρια

μορφή θανάτου. Τα συνηθισμένα μονοπώλια μονοπωλούν

την αγορά ( 9 ) · τα ριζικά μονοπώλια, καθιστούν τους ανθρώ­

πους ανίκανους να κάνουν ή να φτιάχνουν πράγματα μονάχοι

τους (10). Το εμπορικό μονοπώλιο περιορίζει την ελεύθερη

διακίνηση των εμπορευμάτων· το πιο ύπουλο κοινωνικό

μονοπώλιο παραλύει την παραγωγή μη εμπορεύσιμων αξιών

χρήσης (11). Τα ριζικά μονοπώλια παραβιάζουν ακόμα περισ­

σότερο την ελευθερία και την ανεξαρτησία. Υποχρεώνουν

ολόκληρη την κοινωνία ν'αντικαταστήσει τις αξίες χρήσης με

εμπορεύματα, αναδιαμορφώνουν τον ενγένει περίγυρο και

"απαλλοτριώνουν" εκείνα τα γενικά του χαρακτηριστικά που

έδιναν μέχρι τότε στους ανθρώπους τη δυνατότητα να τα

βγάζουν πέρα μονάχοι τους με τις δυσκολίες που αντιμετωπί­

ζουν. Η εντατική εκπαίδευση μετατρέπει τους αυτοδίδακτους

σε αναπασχόλητους, η εντατική γεωργία καταστρέφει το

γεωργό που αρκείται να παράγει τα προς το ζην και η ανάπτυ­

ξη της αστυνομίας υπονομεύει τον αυτοέλεγχο της κοινότη­

τας. Η κακοήθης εξάπλωση της ιατρικής φέρνει παρόμοια

αποτελέσματα μετατρέπει την αμοιβαία περίθαλψη και την

αυτονοσηλεία σε παραπτώματα ή κακουργήματα. Όπως

ακριβώς η κλινική ιατρογένεση γίνεται αθεράπευτη με ιατρικά

μέσα όταν φτάνει σε μια κρίσιμη ένταση, κι έπειτα μπορεί

ν' αναστραφεί μόνον αν εξασθενίσει το ιατρικό εγχείρημα, έτσι

και η κοινωνική ιατρογένεση μπορεί ν'αναστραφεί μόνο με την

9. "Ενα παράδειγμα: μέχρι τα 1 9 6 9 περίπου, χαπάκια πενικιλίνης G

διατίθενταν από τα φαρμακεία του Μεξικού με τη γενική τους ονομασία,

σε π ο λ ύ χ α μ η λ ή τιμή. Έ κ τ ο τ ε , εξαφανίστηκαν απ'την αγορά. Η F a r m a ­

copea Mexicana δεν αναγράφει την πενικιλίνη G π ο υ λαμβάνεται α π ' τ ο

στόμα, ούτε στα φάρμακα που είναι να κ υ κ λ ο φ ο ρ ή σ ο υ ν π ρ ο σ ε χ ώ ς . Δια­

τίθενται μόνο π ο λ ύ πιο ακριβά σκευάσματα.

1 0 . J o h n Blake, éd., S a f e g u a r d i n g t h e P u b l i c : H i s t o ­

r i c a l A s p e c t s o f M e d i c a l D r u g C o n t r o l , Papers from a

Conference Sponsored by the National Library of Medicine, Baltimore,

Johns Hopkins, 1 9 7 0 . Για τη διαδικασία με την οποία το ιατρικό επάγ­

γ ε λ μ α ανέπτυξε την εικόνα του ε α υ τ ο ύ του σαν φιλάνθρωπου επιστάτη,

βλέπε, L . Edelstein, T h e H i p p o c r a t i c O a t h , Baltimore, J o h n s

Hopkins, 1 9 4 3 .

1 1 . Για την κλασική διάκριση ανταλλακτικής αξίας και αξίας χρήσης,

βλέπε Κ α ρ λ Μαρξ, Τ ο Κ ε φ ά λ α ι ο , τ ο μ . I , ιδιαίτερα τμ. 4 .

6 1

πολιτική δράση, που θα περιορίσει την κυριαρχία του ιατρικού

επαγγέλματος.

Έ ν α ριζικό μονοπώλιο θρέφεται απ'τον ίδιο του τον εαυτό.

Η ιατρογενής ιατρική ενισχύει μια νοσηρή κοινωνία, που μέσα

της ο κοινωνικός έλεγχος του πληθυσμού από το ιατρικό σύ­

στημα μετατρέπεται σε ουσιώδη οικονομική δραστηριότητα.

Χρησιμεύει για να δίνει κύρος σε κοινωνικές διευθετήσεις,

στις οποίες πολλοί άνθρωποι δεν ταιριάζουν. Βάζει την ταμπέ­

λα του άχρηστου στον μειονεκτικό κι αναθρέφει ολοένα και

πιο καινούριες κατηγορίες αρρώστων. Ανθρωποι, που τους

έχει εξοργίσει, αρρωστήσει και βλάψει η δουλειά κι η σχόλη

τους μες στη βιομηχανική κοινωνία, μπορούν να βρουν διέξο­

δο μόνο σε μια ζωή κάτω από ιατρική παρακολούθηση και,

με τον τρόπο αυτό, ξελογιάζονται ή γίνονται ανίκανοι για τον

πολιτικόν αγώνα που έχει για στόχο του έναν υγ.ιέσΐ.ερ£,κό-

σμο (12).

Η κοινωνική ιατρογένεση δεν έχει γίνει ακόμα αποδεκτή

σαν κοινή αιτιολογία αρρώστιας. Αν οι άνθρωποι καταλάβαι­

ναν ότι, συχνά, η διάγνωση χρησιμεύει για να μετατρέψει

τις πολιτικές αιτιάσεις κατά του άγχους, που φέρνει η οικο­

νομική ανάπτυξη, σε απαιτήσεις για περισσότερη θεραπευτική

αγωγή, που είναι απλώς άλλη μια μερίδα από τα ίδια δαπανη­

ρά και καταθλιπτικά της προϊόντα, το βιομηχανικό σύστημα

θα έχανε έναν από τους αποτελεσματικότερους αμυντικούς

μηχανισμούς του(13). Ταυτόχρονα, αν οι άνθρωποι συνειδητο­

1 2 . Michel Bosquet, "Quand la medicine rend malade: La Terrible

Accusation d'un groupe d ' e x p e r t s " , L a N o u v e l O b s e r v a t e u r ,

no. 5 1 9 , 1 9 7 4 , σ . 84 - 1 1 8 , και no. 5 2 0 , 1 9 7 4 , σ . 90 - 1 3 0 . Το ά ρ θ ρ ο αυ­

τό δείχνει πως η κοινωνική ιατρογένεση είναι κατά κύριο λ ό γ ο , το απο­

τ έ λ ε σ μ α του ά λ λ ο θ ι που έ δ ω σ ε στους ανθρώπους το επαγγελματικό μο­

νοπώλιο χαρακτηρίζοντας τ ο υ ς άρρωστους . Ernest Drucker, Victor Si­

dal, " T h e Communicable Disease Model of Heroin Addition: A Critique",

που πρωτοπαρουσιάστηκε το Ν ο έ μ β ρ η του 1 9 7 3 στην ετήσια σύνοδο της

American Pablic Health Assoc. Α ν α θ ε ω ρ ή θ η κ ε και δημοσιεύτηκε τον Σ ε ­

π τ έ μ β ρ η του 1 9 7 4 , στο : A m e r i c a n J o u r n a l D r u g a n d

A l c o h o l A b u s e , τομ. I , no. 3 , 1 9 7 4 , σ . 3 0 1 - 1 1 . Δείχνει παραστα­

τικά πώς χρησιμοποιείται η επιδημιολογία στην κοινωνία μας, προκει­

μένου να δικαιολογήσει π ο λ λ έ ς μ ο ρ φ έ ς νοσογόνου φ θ ο ρ ά ς και να "κα­

ταστείλει" μικρές ομάδες θ υ μ ά τ ω ν των συνθηκών αυτών.

1 3 . Paul Ramsey, F a b r i c a t e d M a n : T h e E t h i c s o f G e ­

n e t i c C o n t r o l , N . Haven, Conn.,Yale Univ. Pr., 1 9 7 0 . Υποστηρί­

6 2

ποιούσαν σε ποιο βαθμό μεταδίδεται πολιτικά η ιατρογενής

κακή υγεία, θα τράνταζαν τα θεμέλια της ιατρικής εξουσίας

πολύ πιο γερά απ'όσο αν απαριθμούσαν, έστω και διεξοδικά,

τις τεχνικές ατέλειες της ιατρικής (14).

Περίθαλψη που δεν υπόκειται σε ηθικήν αξιολόγηση;

Το ζήτημα της κοινωνικής ιατρογένεσης το μπερδεύουν

συχνά με τη διαγνωστική αυθεντία του θεραπευτή. Για να μει­

ώσουν τη σοβαρότητα του ζητήματος και για να διαφυλάξουν

την υπόληψη τους, μερικοί γιατροί επιμένουν στο πρόδηλο:

συγκεκριμένα, στο ότι δεν μπορεί να υπάρξει ιατρική δίχως

την ιατρογενή δημιουργία αρρώστιας. Η ιατρική δημιουργεί

πάντα την αρρώστια σαν κοινωνική κατάσταση (15). Ο ανα­

γνωρισμένος θεραπευτής δίνει σε ορισμένα άτομα την κοινω­

νική δυνατότητα να ενεργούν σαν άρρωστοι (16). Κάθε κουλ­

ζει α υ τ ό ς ότι υπάρχουν π ρ ά γ μ α τ α π ο υ μ π ο ρ ο ύ μ ε να κάνουμε και που δε

θα 'πρεπε να τα κάνουμε. Ο αποκλεισμός των π ρ α γ μ ά τ ω ν αυτών είναι

αναγκαίος ό ρ ο ς για να δ ι α φ υ λ ά ξ ο υ μ ε τον ά ν θ ρ ω π ο α π ' τ ο ν π λ ή ρ η εξευ­

τ ε λ ι σ μ ό τ ο υ εξαιτίας τ ο υ τεχνικού ε λ έ γ χ ο υ . Ο Ράμσεη φτάνει στο συμπέ­

ρασμα αυτό σχετικά με συγκεκριμένα είδη ιατρικών τεχνικών. Προβάλ­

λω κι ε γ ώ το ίδιο επιχείρημα, α λ λ ά για το ιατρικό ε γ χ ε ί ρ η μ α στο σύνο­

λο τ ο υ .

1 4 . Ρ . Μ . Brunetti, "Health i n Ecological Perpect ive", A c t a P s y ­

c h i a t r i c a S c a n d i n a v i e a , 4 9 , fasc. 4 , 1 9 7 3 : 3 9 3 - 4 0 4 . Ο

Μπρουνέτι υποστηρίξει ότι η σ υ γ κ έ ν τ ρ ω σ η εξουσίας και η εξάρτηση από

ε ξ ω μ ε τ α β ο λ ι κ ή ενέργεια μπορεί να κάνει το ξ ω τ ι κ ό π ε ρ ί γ υ ρ ο ακατοίκη­

το για όντα που η ο λ ο κ λ ή ρ ω σ η τους εξαρτάται από την άσκηση της αυ­

τονομίας τους. Η ιατρική χρησιμοποιείται για να εκλογικεύσει τη μετα­

β ο λ ή α υ τ ή .

1 5 . Renée F o x , "Illness", στην I n t e r n a t i o n a l E n c y c l o ­

p e d i a o f S o c i a l S c i e n c e s , 1 9 6 8 , 7 : 9 0 - 9 6 . Εξαίρετη ε ι σ α γ ω γ ή

στην εξέλιξη της έννοιας αυτής.

1 6 . T a l c o t t Parsons, T h e S o c i a l S y s t e m , Ν . York, F r e e Pr.,

1 9 5 1 , σ . 4 2 8 κ.π. Δίνει την κλασική διατύπωση του ρ ό λ ο υ τ ο υ αρρώ­

σ τ ο υ . Mirian Siegler, Humphrey Osmond, M o d e l s o f M a d n e s s ,

M o d e l s o f M e d i c i n e , N . York, Macmillan, 1 9 7 4 . Συγκρίνουν αρ­

κ ε τ ά μ ο ν τ έ λ α επιβλαβέστατης παρέκκλισης και υποστηρίξουν ότι, για

πολιτικούς λ ό γ ο υ ς , ε ξ α π λ ώ θ η κ ε σχετικά ο ρ ό λ ο ς τ ο υ α ρ ρ ώ σ τ ο υ π ο υ

πάσχει από Πάρκινσον με το επιχείρημα ότι, α υ τ ό και μόνο, γεννά αξίωση

για θ ε ρ α π ε ί α . Για τον αντίθετον ισχυρισμό, β λ έ π ε το βιβλίο τ ο υ Niels

6 3

τούρα έχει τον δικό της χαρακτηριστικό τρόπο ν'αντιλαμβάνε¬

ται την αρρώστια (17) και, συνάμα, το δικό της χαρακτηρι­

στικό υγιειονολογικό προσωπείο (18). Η αρρώστια παίρνει τα

χαρακτηριστικά της γνωρίσματα από το γιατρό, που διανέμει

στους ηθοποιούς τους διαθέσιμους ρόλους (19). Όπως το

φάρμακο έχει τη δυνατότητα να φαρμακώνει, έτσι κι ο για­

τρός έχει τη δύναμη να νομιμοποιεί την αρρώστια των ανθρώ­

πων (20). Ο σαμάνος κυβερνά δηλητήρια και μαγικά γούρια.

Η μοναδική αρχαιοελληνική λέξη φ ά ρ μ α κ ο ν, δεν έκανε

διάκριση ανάμεσα στη δύναμη για θεραπεία και στη δύναμη

για θανάτωση (21).

Christie, που δεν έχει ο λ ο κ λ η ρ ω θ ε ί και δεν έχει πάρει ακόμα τ ίτλο, με

θ έ μ α την αντιπαραγωγικότητα της θεραπείας. (Για το χ ε ι ρ ό γ ρ α φ ο ,

γ ρ ά ψ τ ε : Niels Christie, F a c u l t y of Law and Jurisprudence, Univ. Oslo).

1 7 . Forrest E. Clements, "Primitive Concepts o f Disease", U n i v .

o f C a l i f o r n i a P u b l i c a t i o n s i n A m e r i c a n A r c h a e o ­

l o g y a n d E t h n o l o g y 32, no. 2 , 1 9 3 2 : 1 8 5 - 2 5 2 . Ο ι συνήθεις

αιτιολογίες εμπίπτουν σε τέσσερις κύριες κατηγορίες: 1. μαγεία, 2. πα­

ραβίαση τ ο υ ταμπού, 3. παρείσφρηση ξένου αντικειμένου, 4. απώλεια της

ψυχής.

1 8 . Eliot Freidson, "Disability as Deviance", στο M. Β. Sussman éd.,

S o c i o l o g y a n d R e h a b i l i t a t i o n , Washington, Amer. Sociol.

Assoc., 1 9 6 6 , σ. 71 - 9 9 . Η επαγγελματική διάγνωση έχει απλώς την τάση

να δώσει κύρος σε αντιλήψεις των μη ειδικών σχετικά με την αξία που

αποδίδεται σε ορισμένα άτομα.

1 9 . Harold Garfinkel, "Conditions of Successful Degradation Ceremo­

nies", A m e r i c a n J o u r n a l o f S o c i o l o g y 6 1 , March 1 9 5 6 :

4 2 0 - 4 4 . Στην κοινωνία μας, τ ε λ ε τ έ ς δημόσιου διασυρμού έξω από τα δι­

καστήρια είναι μ ά λ λ ο ν σπάνιες. Η ιατρική, όμως, ακόμα και σήμερα, κάνει

δημόσια α ξ ι ο λ ό γ η σ η χαρακτηριστικών π ο υ θεωρούνται ουσιώδη, όπως

ο α υ τ ο έ λ ε γ χ ο ς ή η σεξουαλικότητα.

2 0 . Louis Lewin, T h e U n t o w a r d E f f e c t s o f D r u g s , De­

troit, Davis, 1 8 8 3 , α γ γ λ . μετφ. Ον. Τ. Αλεξάντερ. Παρά το ότι γ ρ ά φ τ η κ ε

παλιά, το βιβλίο α υ τ ό ε ξ α κ ο λ ο υ θ ε ί να σε συναρπάζει όταν το διαβάζεις,

κι είναι γ ε μ ά τ ο ιστορικές υποσημειώσεις. Έ χ ε ι κ α τ ά λ ο γ ο θ υ μ ά τ ω ν της

ιατρικής από τον α ρ χ η γ ό της φ ρ ο υ ρ ά ς τ ο υ Νέρωνα (από ισπανική μύ­

γ α ) μέχρι τον Ό θ ω ν α τον Β' (από φαρμακευτική α λ ό η ) και τον Αβικένα

(από κ λ ύ σ μ α με πιπέρι).

2 1 . Για τη διπλή σημασία του όρου αυτού από αρχαϊκά κείμενα μέχρι

τον κώδικα τ ο υ Ιπποκράτη, βλέπε : Walter Artelt, S t u d i e n z u r G e s ­

c h i c h t e d e r B e g r i f f e " H e i 1 m i t t e l " u n d " G i f t " :

U r z e i t , H o m e r , C o r p u s H i p p o c r a t i c u m , Darmstadt,

6 4

Η ιατρική είναι ένα ηθικό εγχείρημα και, κατά συνέπεια,

δίνει αναπόφευκτα περιεχόμενο στο καλό και στο κακό. Σε

κάθε κοινωνία, η ιατρική, όπως κι ο νόμος και η θρησκεία, ορί­

ζει τι είναι φυσιολογικό, καλό ή επιθυμητό. Η ιατρική έχει την

εξουσία να βαφτίζει τα παράπονα1 ενός αρρώστου θεμιτή, νό­

μιμη αρρώστια, να βαφτίζει κάποιον άλλον άρρωστο μολο­

νότι ο ίδιος δεν παραπονιέται και ν'αρνείται σ έναν τρίτο την

κοινωνική αναγνώριση του πόνου του, της αναπηρίας του και

του ίδιου του θανάτου του (22). Η ιατρική στιγματίζει τον πό­

νο κάποιου σαν "απλώς υποκειμενικό" (23), μια διαταραχή

κάποιου σαν προσποιητή (24) και μερικούς θανάτους - μ ο λ ο ­

νότι όχι άλλους— σαν αυτοκτονίες (25). Ο δικαστής καθορί­

Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1 9 6 8 . John D . Gimlette, M a l a y

P o i s o n s a n d C h a r m C u r e s , Kuala Lumpur, Oxford Univ. Pr.,

1 9 7 1 . J o h n D . Gimlette, H . W . Thompron, A D i c t i o n a r y o f M a -

l a g a n M e d i c i n e , Kuala Lumpur, Oxford Univ Pr., 1 9 7 1 . Και ο ι δυο

παραπάνω τόμοι αποτελούν μια συναρπαστική εισαγωγή, στην ίδια αμ­

φισημία, σ'έναν ο λ ό τ ε λ α διαφορετικό κ ό σ μ ο .

2 2 . Judith Lorber, "Deviance as Performance : The Case of Illness",

στο Eliot Freidson, Judith Lorber eds, M e d i c a l M e n a n d T h e i r

W o r k , Chicago, Aldine, 1 9 7 2 , σ . 4 1 4 - 2 3 . Μελετά τις απόπειρες του

προσώπου που παρεκκλίνει να μεταδώσει την εντύπωση η οποία ελπίζει

ότι θα κάνει να τ ο υ βάλουν μια ταμπέλα και όχι μιαν ά λ λ η .

2 3 . Thomas S. Szasz, "The Psychology of Persistent Pain : A Portrait

o f L ' Homme Douloureux", στο A . Soulaitac, J . Cahn, J . Charpentier

eds., P a i n , P r o c e e d i n g s o f t h e I n t e r n a t i o a l S y ­

m p o s i u m O r g a n i z e d b y t h e L a b o r a t o r y o f P s y ­

c h o p h y s i o l o g y , Faculty o f Sciences, Paris, 1 1 - 1 3 April 1 9 6 7 ,

N. York, Academic Pr., 1 9 6 8 , a. 93 - 1 1 3 .

2 4 . Mark G. Field, "Structured Strain in the Role of the Soviet Phy­

sician", A m e r i c a n J o u r n a l o f S o c i o l o g y , 5 8 , 1 9 5 3 : 4 9 3 -

5 0 2 . Περιγράφει μια κατάσταση όπου η κυβέρνηση καθιέρωσε άδειες

ασθενείας, οι οποίες είχαν μ ε γ ά λ η ζ ή τ η σ η από τους κατακουρασμένους

εργάτες. Οι γιατροί εξαναγκάστηκαν να αναπροσαρμόσουν τον ορισμό

της αρρώστιας για να εναρμονίσουν το συμφέρον των εργατών με τις

απαιτήσεις της διαδικασίας της π α ρ α γ ω γ ή ς . Thomas S. Szasz, "Malinge­

ring : Diagnosis or Social Condemnat ion?", στο Freidson and Lorber eds.,

M e d i c a l M e n a n d T h e i r W o r k , σ . 3 5 3 - 6 8 .

2 5 . Edwin S. Shneidman, "Orientations Towards Death : A Vital A­

spect o f the Study o f Lives", στο Robert W . White, ed, T h e S t u d y

o f L i v e s : E s s a y s o n P e r s o n a l i t y i n H o n o r o f A .

M u r r a y , N . York, Atherton, 1 9 6 3 . Για την ταξινόμηση τ ο υ θανάτου

65

ζει τι είναι νόμιμο και ποιος είναι ένοχος (26). Ο ιερέας διακη­

ρύσσει τι είναι ιερό και ποιος έχει παραβιάσει ένα ταμπού.

Ο γιατρός αποφαίνεται τι είναι σύμπτωμα και ποιος είναι άρ­

ρωστος. Είναι ένας εργολάβος της ηθικής (27), που του έχουν

παραχωρήσει ανακριτικές εξουσίες προκειμένου ν'ανακαλύ¬

πτει μερικά στραβά που πρέπει να διορθωθούν (28). Η ιατρι­

κή, όπως όλες οι σταυροφορίες, δημιουργεί μια καινούρια

ομάδα παρείσακτων κάθε φορά που στοιχειοθετεί μια καινού­

ρια διάγνωση (29). Η ηθική είναι τόσο σύμφυτη με την αρρώ¬

στια, όσο είναι και με το έγκλημα ή την αμαρτία.

Σε πρωτόγονες κοινωνίες, ήταν φανερό ότι, για ν ασκήσει

κάποιος ιατρική, θα έπρεπε πρώτα να του αναγνωριστεί ηθι­

κή δύναμη. Κανένας δε θα ζητούσε λογαριασμό απ'τον σαμά¬

νο, αν δεν του είχε αναγνωρίσει την ικανότητα να ξεχωρίζει

τα κακά πνεύματα από τα καλά. Σ'έναν ανώτερο πολιτισμό,

η δύναμη του γιατρού γίνεται μεγαλύτερη. Σήμερα, την ια­

τρική την ασκούν ειδικοί πλήρους απασχόλησης, που ασκούν

έλεγχο σε μεγάλους πληθυσμούς διαμέσου γραφειοκρατι­

κών θεσμών (30). Οι ειδικοί αυτοί σχηματίζουν επαγγελμα­

εκ π ρ ο θ έ σ ε ω ς και τη νομιμότητα, κ α θ ώ ς και για περαιτέρω κείμενα

πάνω στο θ έ μ α αυτό, βλέπε Gregory Zilboorg, "Suicide Among Civili­

zed and Primitive Races", A m e r i c a n J o u r n a l o f P s y c h i a ­

t r y 9 2 , May 1 9 3 6 : 1 3 4 7 - 6 9 .

• 2 6 . Οι φαρμακοποιοί, λ ο γ ο υ χ ά ρ η , δε θα καταδικαστούν για δ η λ η τ η ­

ρίαση των πελατών τους. Βλέπε Earl R. Quinney, "Occupational S t r u ­

cture and Criminal Behavior : Prescription Violation by Retail Pharma­

cists", S o c i a l P r o b l e m s 1 1 , 1 9 6 3 : 1 7 9 - 8 5 .

2 7 . Howard S . Becker, O u t s i d e r s : S t u d i e s i n t h e S o ­

c i o l o g y o f D e v i a n c e , N . York, Free Pr., 1 9 6 3 . Διασαφηνίζει τ η

σ ύ ν δ ε σ η του θεραπευτικού προσανατολισμού μιας απασχόλησης ή ενός

ε π α γ γ έ λ μ α τ ο ς , με την "επιχειρηματική δραστηριότητα".

2 8 . Joseph R. Gusfïeld, "Social Structure and Moral Reform : A Stu­

d y o f the Woman's Christian Temperance Union", A m e r i c a n J o u r ­

n a l o f S o c i o l o g y 6 1 , November 1 9 5 5 : 2 2 1 - 3 2 . Ο ι σ τ α υ ρ ο φ ό ρ ο ι

της ηθικής έ χ ο υ ν πάντα την έμμονη ιδέα να βελτιώσουν εκείνους τ ο υ ς ο­

ποίους ξεκινούν για να ω φ ε λ ή σ ο υ ν .

2 9 . Frank Tannenbaum, C r i m e a n d C o m m u n i t y , Ν . Y o r k ,

Columbia Univ. Pr. 1 9 3 8 .

3 0 . Wilbert Moore, General W . Rosenblum, T h e P r o f e s s i o n s :

R o l e s a n d R u l e s , N . York, Russell Sage, 1 9 7 0 . Β λ . ιδιαίτερα τ ο

κ ε φ . 3 τ ο υ διεξοδικού αυτού ο δ η γ ο ύ στην αντίστοιχη γραμματεία: "Η

ε π α γ γ ε λ μ α τ ο π ο ί η σ η τ ω ν ε ρ γ α σ ι ώ ν " .

6 6

τικές κλίκες, που ασκούν ένα απαράμιλλο είδος ελέγχου πά­

νω στην ίδια τους τη δουλειά (31). Διαφορετικά απ'ότι συμ­

βαίνει με τα εργατικά συνδικάτα, οι επαγγελματικές αυτές

κλίκες οφείλουν την αυτονομία τους σε μια χαριστική παρα­

χ ώ ρ η σ η · δεν κατέκτησαν τίποτα με αγώνες. Διαφορετικά απ'

ότι συμβαίνει με τις συντεχνίες, που καθορίζουν μόνο ποιος

θα δουλέψει και πώς, οι κλίκες αυτές καθορίζουν και τι λο­

γής δουλειά πρέπει να γίνει. Στις Η Π Α , το ιατρικό επάγγελ­

μα οφείλει την υπέρτατη εξουσία που κατέχει σε μια μεταρ­

ρύθμιση των ιατρικών σχολών λίγο πριν απ'τον Α' Παγκόσμιο

Πόλεμο. Το ιατρικό επάγγελμα φανερώνει, σ'έναν επιμέρους

τομέα, τον έλεγχο πάνω στη δομή της ταξικής εξουσίας που

έχουν αποκτήσει οι ελίτ των σπουδαγμένων σε πανεπιστήμια.

Μόνον οι γιατροί "γνωρίζουν" τώρα τι αποτελεί αρρώστια,

ποιος είναι άρρωστος και τι θα πρέπει να γίνει στον άρρωστο,

καθώς και σ'εκείνους που οι γιατροί θεωρούν πως διατρέ­

χουν ι δ ι α ί τ ε ρ ο κ ί ν δ υ ν ο . Κατά τρόπο παράδοξο, η

ιατρική της Δύσης, που έχει επιμείνει να κρατήσει την εξουσία

της ξέχωρα από το νόμο και τη θρησκεία, την έχει τώρα επε­

κτείνει πέρα από καθετί προηγούμενο. Σε ορισμένες βιομηχα­

νικές κοινωνίες, οι κοινωνικοί χαρακτηρισμοί έχουν ιατρικο¬

ποιηθεί σε σημείο τέτοιο που, κάθε παρέκκλιση, πρέπει να έχει

μιαν ιατρική ταμπέλα. Έ τ σ ι , η έκλειψη της ρητής ηθικής συ­

νιστώσας από την ιατρική διάγνωση έχει δώσει στους υιούς

του Ασκληπιού (*) ολοκληρωτικήν εξουσία (32).

Το χωρισμό της ιατρικής από την ηθική, τον έχουν υποστη­

ρίξει με το επιχείρημα ότι οι εννοιακές κατηγορίες της ιατρι­

κής, σε αντιδιαστολή με τις εννοιακές κατηγορίες του νόμου

και της θρησκείας, στηρίζονται σε επιστημονικές βάσεις, που

δεν υπόκεινται σε καμία ηθικήν αξιολόγηση (33). Η ιατρική

ηθική έχει δοθεί, με τη θεία Χ ά ρ η , σ'έναν εξειδικευμένο κλά­

3 1 . William J. Goode, " E n c r o a c h m e n t , Charlatanism, and the Emer­

ging Professions : Psychology, Medicine, and Socio logy", A m e r i c a n

S o c i o l o g i c a l R e v i e w 2 5 , Decembr 1 9 6 0 : 9 0 2 - 1 4 .

* Ή Ασκληπιάδες. Η ονομασία αυτή δ ό θ η κ ε σ τ ο υ ς γιατρούς από τα

χρόνια της κλασικής αρχαιότητας και μετά ( Σ τ μ ) .

3 2 . Βλ. Miriam Siegler, Humphrey Osmond, "Aesculapian Authori­

t y " , H a s t i n g s C e n t e r S t u d i e s 1, no "2, 1 9 7 3 •: 41 - 5 2 .

3 3 . Eliot Freidson, P r o f e s s i o n o f M e d i c i n e : A S t u d y

o f t h e S o c i o l o g y o f A p p l i e d K n o w l e d g e , N . York,

Dodd, Mead, 1 9 7 1 , σ. 2 0 8 κπ.

67

δ ο , που ευθυγραμμίζει τη θεωρία με την τρέχουσα πρακτική

(34). Τα δικαστήρια και ο νόμος, όταν δεν χρησιμοποιούνται

για να ενισχύσουν τη μονοπωλιακή εξουσία των υιών του Α­

σκληπιού, μετατρέπονται σε πορτιέρηδες του νοσοκομείου,

οι οποίοι επιλέγουν τους πελάτες εκείνους που ικανοποιούν

τις απαιτήσεις των γιατρών(35). Τα νοσοκομεία μετατρέπονται

σε μνημεία ναρκισσιστικής επιστημοσύνης, σε συμπαγείς εκφρά­

σεις των επαγγελματικών προκαταλήψεων που ήταν του συρ­

μού όταν μπήκε ο θεμέλιος λίθος τους και που είναι συχνά

ξεπερασμένες όταν τα νοσοκομεία αρχίζουν να λειτουργούν.

Το τεχνικό εγχείρημα του γιατρού αξιώνει εξουσία απαλλαγ­

μένη από ηθικήν αξιολόγηση. Είναι φανερό ότι, μέσα σ'ένα

τέτοιο γενικό πλαίσιο, μπορεί εύκολα να συγκαλυφτεί το ζή­

τημα της κοινωνικής ιατρογένεσης, που απασχολεί εμένα. Βλέ­

πουν, έτσι, την ιατρική βλάβη, που επιφέρεται με τη μεσολά­

βηση της πολιτείας, σαν κάτι σύμφυτο με το ιατρικό λειτούρ­

γημα· αντιμετωπίζουν δε, τους επικριτές της ιατρικής, σαν σο­

φιστές, που προσπαθούν να δικαιολογήσουν την εισβολή

των κοινών ανθρώπων στο χώρο ευθύνης των γιατρών. Γι'

αυτόν ακριβώς το λόγο, είναι επιτακτική ανάγκη να γίνει μια

ανασκόπηση της κοινωνικής ιατρογένεσης, που θ' απευθύνεται

στον πολύ κόσμο. Ο ισχυρισμός ότι η περίθαλψη και η θερα­

πεία είναι απαλλαγμένες από ηθικήν αξιολόγηση, αποτελεί

μιαν ολοφάνερα κακόβουλη ανοησία· τα ταμπού, που έχουν

προστατεύσει την ανεύθυνη ιατρική, αρχίζουν να κλονίζονται.

3 4 . J u n e Goodfield, "Reflections o n the Hippocratic Oaths", H a s t i ­

n g s C e n t e r S t u d i e s 1 , no. 2 . 1 9 7 3 : 7 9 - 9 2 .

3 5 . Ο νόμος είχε μέχρι σήμερα π ο λ ύ μικρήν εμπειρία α π ' τ ο π ρ ό β λ η μ α

τ η ς επιλογής ενός ατόμου που θα ζήσει, καταδικάζοντας με τον τ ρ ό π ο

αυτό σε θ ά ν α τ ο ά λ λ α πρόσωπα. Μερικοί ναυτικοί καταδικάστηκαν για

ανθρωποκτονία, επειδή βοήθησαν να ριχτούν στη θ ά λ α σ σ α 14 από τ ο υ ς

41 επιβάτες ενός ν α υ α γ ο σ ω σ τ ι κ ο ύ πλοιαρίου που έκανε νερά. ( U . S. κατά

Holmes, 1 8 4 2 ) . Μέχρι σήμερα, η σιωπή τ η ς δικαιοσύνης των ΗΠΑ, σε

συνδυασμό με τη σιωπή της νομοθεσίας, φαίνεται να υπονοεί μια προ­

τίμηση στο ν ' α φ ή ν ε τ α ι η λήψη α π ο φ ά σ ε ω ν που έ χ ο υ ν σ χ έ σ η με επιλογή

για επιβίωση σε διαδικασίες π ο υ δεν υπόκεινται σε νομική ανάλυση. Ο­

λοένα και π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ε ς απαιτήσεις, όμως, προβάλλονται με σκοπό να

δημιουργηθεί ένας νομικός κανόνας π ο υ θα προστατεύει ά τ ο μ α τα ο­

ποία επιδιώκουν τη λεγόμενη θ ε ρ α π ε υ τ ι κ ή α γ ω γ ή για π α ρ ά τ α σ η της ζ ω ­

ής από τις προκαταλήψεις και την αυθαιρεσία των επαγγελματιών. Β λ .

παρακάτω, σημ. 2 0 6 , τ ο υ ίδιου κ ε φ α λ α ί ο υ .

68

Η ιατρικοποίηση του προϋπολογισμού

Το πιο πρόχειρο στοιχείο, που μας δείχνει ξεκάθαρα την ια­

τρικοποίηση της ζωής, είναι το μερίδιο του ετήσιου εισοδήμα­

τος, που ξοδεύεται σύμφωνα με εντολή γιατρού. Στην Αμε­

ρική πριν απ'τα 1950, το ποσό αυτό ήταν μικρότερο από το ει­

σόδημα ενός μηνός, αλλά κατά τα μέσα της δεκαετίας του

1970, ξοδευόταν για την αγορά ιατρικών υπηρεσιών το ισο­

δύναμο πέντε με εφτά βδομαδιάτικων αποδοχών του μέσου

εργάτη. Οι Η Π Α δαπανούν τώρα γύρω στα 95 δισεκατομμύρια

δολάρια το χρόνο για υγειονομική περίθαλψη, ήτοι γύρω στα

8,4% του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος ( Α Ε Π ) του 1975,

από 4,5% που ήταν στα 1962 (36). Κατά την περασμένη ει­

κοσαετία, ενώ ο δείκτης τιμών στις Η Π Α ανέβηκε κατά 74%

περίπου, το κόστος της ιατρικής περίθαλψης αυξήθηκε κατά

330%. Μεταξύ 1950 και 1971, οι δημόσιες δαπάνες για την

υγειονομική ασφάλιση δεκαπλασιάστηκαν, οι αποζημιώσεις

των ιδιωτικών ασφαλίσεων οκταπλασιάστηκαν (37) και οι ά­

μεσες χρηματικές πληρωμές περίπου τριπλασιάστηκαν (38).

3 6 . Seymour Ε . Harris, T h e E c o n o m i c s o f A m e r i c a n

M e d i c i n e , N . York, Macmillan, 1 9 6 4 . Μια λεπτομερειακή επισκόπη­

ση του κ ό σ τ ο υ ς υπηρεσιών, φαρμακευτικών ουσιών, εργατικού δυνα­

μικού διαφόρων βαθμίδων και νοσοκομείων· έχει ιστορικήν αξία για τη

χρονική περίοδο μεταξύ 1 9 4 6 και 1 9 6 1 , που, στη διάρκεια της, το κό­

στος της υγειονομικής π ε ρ ί θ α λ ψ η ς αυξήθηκε κατά 3 8 0 % .

3 7 . Robert W. Hetherington, Calt Ε. Hopkins, Milton I. Roemer, H e -

a l t h I n s u r a n c e P l a n s : P r o m i s e a n d P e r f o r m a n c e ,

N. York, Wiley, 1 9 7 5 . Στις ΗΠΑ επικρατεί ένας ο λ ό κ λ η ρ ο ς γαλαξίας αυ­

τόνομων και σ υ χ ν ά ανταγωνιζόμενων υγειονομικών σχεδίων που είναι

μερικές φ ο ρ έ ς εμπορικά, μερικές φ ο ρ έ ς χ ρ η μ α τ ο δ ο τ ο ύ μ ε ν α απ'τον προ­

μ η θ ε υ τ ή , και μερικές φ ο ρ έ ς οργανωμένα κατά την κ α τ ε ύ θ υ ν σ η της ομα­

δικής πρακτικής. Για τους πιο π ο λ λ ο ύ ς πολίτες, ό λ α αυτά συμπληρώ­

νονται με κάποια κάλυψη μέσω της εθνικής υγειονομικής ασφάλισης.

Αυτή η αποτίμηση των αντιδράσεων της πελατείας απέναντι στις διάφο­

ρες ε π ι λ ο γ έ ς δείχνει πόσο λ ίγο διαφέρουν στην πραγματικότητα τ ο ύ τ ε ς

οι επιλογές.

3 8 . Martin S . Feldstein, T h e R i s i n g C o s t o f H o s p i t a l C a ¬

re, Washington, D. C. Information Resources, 1 9 7 1 . Η νοσοκομειακή

περίθαλψη έχει κατά π ο λ ύ ξεπεράσει την αύξηση στις αμοιβές των για­

τρών. Το συνολικό κ ό σ τ ο ς της ιατρικής περίθαλψης έχει αυξηθεί ταχύ­

τ ε ρ α από το μέσο κ ό σ τ ο ς όλων των αγαθών και των υπηρεσιών στον δεί­

69

Σε συνολικές δαπάνες, άλλες χώρες, όπως η Γαλλία (39)

και η Γερμανία (40), συμβάδισαν με τις Η Π Α . Σ 'όλες τις βιο­

μηχανικές χώρες, ατλαντικές, σκανδιναβικές ή ανατολικο­

ευρωπαϊκές, ο ρυθμός αύξησης των δαπανών του υγειονο­

μικού τομέα ήταν ταχύτερος απ'τον ρυθμό αύξησης του Α Ε Π

(41). Κι αν ακόμα αφήσουμε κατά μέρος τον πληθωρισμό, οι

ομοσπονδιακές δαπάνες των Η Π Α για την υγεία αυξήθηκαν,

μεταξύ 1969 και 1974, περισσότερο από 40% (42). Επιπλέον,

η ιατρικοποίηση του εθνικού προϋπολογισμού δεν είναι προ­

νόμιο των πλούσιων χωρών: στην Κολομβία, χώρα φτωχή

που ευνοεί σκανδαλωδώς τους πλούσιους της, το ποσοστό,

κτη τιμών καταναλωτού. Λιγότερο α π ' ό λ α έχει αυξηθεί το κ ό σ τ ο ς των

συνταγών και των φαρμακευτικών προϊόντων. Οι τιμές αγοράς των φαρ­

μακευτικών προϊόντων έχουν στην πραγματικότητα μειωθεί, α λ λ ά τη

μείωση αυτή την αντισταθμίζει με το παραπάνω η αύξηση τ ο υ κ ό σ τ ο υ ς

της συνταγής.

3 9 . C R E D O C (Centre de Recherches et de Documentat ion sur la Con­

sommation), E v o l u t i o n d e l a s t r u c t u r e d e s s o i n e s m é ­

d i c a u x , 1 9 5 9 - 1 9 7 2 , Paris 1 9 7 3 .

4 0 . "Krankheitskosten : Die bombe tickt. Das westdeutsche Gesun-

dheitswesen", 1. Der Kampf um die Kassen - Milliarden, 2. Die Phalanx

der niedergelassennen Arzte , D e r S p i e g e l , no. 1 9 , 1 9 7 5 , σ . 5 4 - 6 6 ,

no. 2 0 , 1 9 7 5 , σ. 1 2 6 - 4 2 .

4 1 . Μια εξαίρετη γενική ε ι σ α γ ω γ ή στην έκρηξη τ ο υ κ ό σ τ ο υ ς στην

υγειονομική περίθαλψη είναι τ ο έ ρ γ ο : R . Maxwell, H e a l t h C a r e :

T h e P r o v i n g D i l e m m a . N e e d s v s . R e s o u r c e s i n W e ­

s t e r n E u r o p e , t h e U . S . , a n d t h e U . S . S . R-, N . York, McKin­

sey and Co, 1 9 7 4 . Ian Douglas - Wilson, Gordon McLachlan eds., He­

a l t h S e r v i c e P r o j e c t s : A n I n t e r n a t i o n a l S u r v e y ,

Boston, Little, Brown, 1 9 7 3 . Η σύγκριση αυτή των διαφόρων χ ω ρ ώ ν δεί­

χνει "την άκρα ετερογένεια στην οργάνωση και στην ιδεολογία" των διά­

φ ο ρ ω ν συστημάτων. Παντού "προωθείται η ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ο π ο ί η σ η , όχι από

την πολιτική της αριστεράς ή της δεξιάς, α λ λ ά απ'την απλή αναγκαιό­

τ η τ α να εξασφαλιστεί πιο αποδοτική χρησιμοποίηση σπάνιων και δαπα­

νηρών μέσων". Καμία χ ώ ρ α δεν μπορεί απεριόριστα να υφίσταται ανεξέ­

λ ε γ κ τ ε ς αυξήσεις σε κονδύλια που χορηγούνται για τη θεραπεία της

αρρώστιας.

4 2 . Louise Russell e t al., F e d e r a l H e a l t h S p e n d i n g , 1 9 6 9 -

7 4 , W a s h i n g t o n , D . C , Center for Health Policy Studies, National

Planning Association, 1 9 7 4 . Για αντιπαραβολή και έ λ ε γ χ ο , Β. Abel Smith,

A n I n t e r n a t i o n a l S t u d y o f H e a l t h E x p e n d i t u r e s

a n d I t s R e l e v a n c e f o r H e a l t h P l a n n i n g , Public He-

7 0

όπως και στην Αγγλία, είναι μεγαλύτερο από 10% (43).

Αυτό έχει ενμέρει πλουτίσει τους γιατρούς που, μέχρι τη

Γαλλική Επανάσταση, κέρδιζαν το ψωμί τους δουλεύοντας

όπως όλοι οι άλλοι χειροτέχνες. Υπήρχαν και λίγοι που ζού­

σαν πάντα πλουσιοπάροχα, μα οι πιο πολλοί πεθαίνανε στην

ψάθα. Η παροιμία "Λίγοι δικηγόροι πεθαίνουν καλά, λίγοι

γιατροί ζουν καλά", υπάρχει, με ελάχιστες παραλλαγές, στις

περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Τώρα, οι γιατροί έχουν

πιάσει την κορυφή και, στις καπιταλιστικές χώρες, η κορυφή

αυτή είναι όντως ψηλή. Κι όμως, θα ήταν ανακριβές να επιρ­

ρίψουμε, τον πληθωρισμό στη χρήση ιατρικής περίθαλψης,

στην πλεονεξία του ιατρικού επαγγέλματος. Πολύ μεγαλύ­

τερο μέρος από τις αυξημένες αυτές δαπάνες πήγε σ'ένα λε¬

φούσι διάφορων γραφειοκρατών της υγείας με εύηχα δι­

πλώματα, που άρχισαν ν'αποφοιτούν απ'τα πανεπιστήμια των

Η Π Α στη δεκαετία του 1950: σε κείνους με τα μάστερ σε επο­

πτεία περίθαλψης, ή με τα ντοκτορά στη διοίκηση νοσοκο­

μείου, καθώς και στους καινούριους γραφειοκράτες, που κα­

ταλαμβάνουν όλες τις παρακατιανές θέσεις. Το κόστος των

διοικητικών εξόδων για έναν άρρωστο, οι φάκελοι του και

οι επιταγές που δίνει και παίρνει, ενδέχεται ν' απορροφούν το

ένα τέταρτο κάθε δολαρίου που πληρώνει (44). Τα πιο πολλά,

alth Paper no. 32, Geneva, World Health Organization, 1 9 6 7 . Βασισμένο

σ ' έ ν α ε ρ ω τ η μ α τ ο λ ό γ ι ο προς τα υπουργεία, α υ τ ό παραγκωνίζει το προη­

γ ο ύ μ ε ν ο έ ρ γ ο τ ο υ ίδιου σ υ γ γ ρ α φ έ α P a y i n g f o r H e a l t h S e r ­

v i c e s και παρέχει στοιχεία για τ η μ ε λ έ τ η των γενικών τάσεων. Her­

bert Ε . Klarman, T h e E c o n o m i c s o f H e a l t h , Ν . York, Colu­

mbia Univ. Pr., 1 9 6 5 . Δίνει μια ποιοτική ανάλυση ζήτησης, π ρ ο σ φ ο ρ ά ς

και ο ρ γ ά ν ω σ η ς στις ΗΠΑ, με ά φ θ ο ν ο βιβλιογραφικό υλικό.

4 3 . J o h n Bryant, H e a l t h a n d t h e D e v e l o p i n g W o r l d ,

Ithaca, Ν. Y., Cornell Univ. Pr., 1 9 6 9 . Μια γενική εικόνα της υγειονομι­

κής π ε ρ ί θ α λ ψ η ς σε χ ώ ρ ε ς που παίρνουν διεθνή βοήθεια.

4 4 . Για τεκμηρίωση συγκεντρωμένη από επαγγελματίες διοικητικούς,

βλέπε Bruce Balte, e t al., R e s o u r c e M a t e r i a l s o n t h e S o c i ­

o e c o n o m i c a n d B u s i n e s s A s p e c t s o f M e d i c i n e , Chi­

cago, Center for Health Services R and D, American Médical Association,

1 9 7 1 . Για βιβλιογραφικό προσανατολισμό σε τ ρ έ χ ο ν τ α , κυρίως για τις

ΗΠΑ, στοιχεία για την οικονομία της ιατρικής, π ο υ εκτείνονται από πορί­

σματα μ ε λ ε τ ώ ν μέχρι ά ρ θ ρ α στο περιοδικό T i m e , βλέπε American Me­

dical Association, M e d i c a l S o c i o e c o n o m i c R e s e a r c h

S o u r c e s , 1 2 τ ε ύ χ η κ ά θ ε χ ρ ό ν ο , από τ ο 1 9 7 0 .

7 1

πηγαίνουν στους τραπεζίτες· σε ορισμένες περιπτώσεις, τα

λεγόμενα "θεμιτά" διοικητικά έξοδα των ασφαλιστικών εται­

ριών που ασχολούνται με την ιατρική περίθαλψη, έχουν αυξη­

θεί και έχουν φτάσει στο 70% των πληρωμών που γίνονται

σε εμπορικούς φορείς.

Μεγαλύτερη ακόμα σημασία έχει η καινούρια προκατάλη­

ψη, που ευνοεί την υψηλού κόστους νοσοκομειακή πεβίθαλ¬

ψη. Από τα 1950 και μετά, το κόστος της ημερήσιας περίθαλ¬

ψης ενός αρρώστου σ'ένα δημοτικό νοσοκομείο των Η Π Α

έχει αυξηθεί κατά 500% (45). Τα έξοδα για την περίθαλψη ενός

αρρώστου στα μεγαλύτερα πανεπιστημιακά νοσοκομεία έ­

χουν αυξηθεί ακόμα εντυπωσιακότερα: έχουν τριπλασιαστεί

μέσα σε μιαν οκταετία. Τα διοικητικά έξοδα έχουν ανέβει στα

ύψη: έχουν εφταπλασιαστεί, σε σχέση με τα 1964. Τα ερ­

γαστηριακά έξοδα έχουν πενταπλασιαστεί, ενώ οι ιατρικοί μι­

σθοί έχουν μόλις διπλασιαστεί στο ίδιο χρονικό διάστημα (46).

Η κατασκευή νοσοκομείων κοστίζει τώρα πάνω από 85.000

δολάρια ανά κρεβάτι κι από τα χρήματα αυτά τα δυο τρίτα

δαπανώνται για την αγορά μηχανολογικού εξοπλισμού, που

είναι πια ξεπερασμένος μέσα σε λιγότερο από μια δεκαετία

(47). Οι ρυθμοί αυτοί είναι σχεδόν διπλάσιοι από κείνους που

αναφέρονται στην αύξηση του κόστους καθώς και στην απαρ­

χαίωση των σύγχρονων οπλικών συστημάτων. Οι υπερβάσεις

προϋπολογισμού στα προγράμματα του Υπουργείου Υγείας,

Εκπαίδευσης και Πρόνοιας, είναι μεγαλύτερες από τις αντί­

στοιχες του Πενταγώνου. Μεταξύ 1968 και 1970, οι δαπάνες

για την Ιατρική Βοήθεια (Medicaid) έχουν αυξηθεί τρεις φο­

ρές γρηγορότερα από τον αριθμό των ανθρώπων που περι­

θάλπονται. Μέσα στην τελευταία τετραετία, τα χρήματα που

παίρνουν τα νοσοκομεία από τις ασφάλειες έχουν περίπου δε¬

πλασιαστεί, οι δε αμοιβές των γιατρών έχουν αυξηθεί με τα-

4 5 . Feldstein, R i s i n g C o s t o f H o s p i t a l C a r e .

4 6 . J o h n H . Knowles, " T h e Hospital", S c i e n t i f i c A m e r i c a n

2 2 9 , September 1 9 7 3 : 1 2 8 - 3 7 . Περιλαμβάνει διάγραμμα και γραφικές

παραστάσεις πάνω στη εξέλιξη των νοσοκομειακών δαπανών.

4 7 . Martin S. Feldstein, "Hospital Cost Inflation: Study of Nonprofit

Price Dynamics", A m e r i c a n E c o n o m i c R e ν i e w 6 1 , December

1 9 7 1 : 8 5 3 - 7 6 . Για μια συμπληρωματική π ρ ό β λ ε ψ η μιας π ε ρ α ι τ έ ρ ω αύ­

ξησης σε ιατρική έντασης κεφαλαίου, β λ έ π ε Dale L. Hiestand, "Research

into Manpower for Health Services", M i l b a n k M e m o r i a l F u n d

Q u a r t e r l y 4 4 , October 1 9 6 6 : 1 4 6 - 8 4 .

7 2

χύτητα σχεδόν διπλάσια από κείνην που είχε προγραμματι­

στεί (48). Δεν υπάρχει προηγούμενο μιας παρόμοιας αδιά­

πτωτης οικονομικής ανάπτυξης σε κανέναν άλλο σημαντικό

τομέα της μη στρατιωτικής οικονομίας. Είναι, κατά συνέπεια,

ειρωνεία το ότι, στη διάρκεια της ανεπανάληπτης αυτής ανά­

πτυξης της οικονομικής δραστηριότητας στην υγειονομική

περίθαλψη, οι Η Π Α κέρδισαν μιαν ακόμα "πρωτιά". Λ ί γ ο αφό­

του άρχισε η ανάπτυξη αυτή, η αναμενόμενη διάρκεια ζωής

για τους ενήλικες άρρενες στις Η Π Α άρχισε να μειώνεται και

αναμένεται να μειωθεί ακόμα περισσότερο. Το ποσοστό θνη­

σιμότητας των αρρένων αμερικανών, ηλικίας σαρανταπέντε

με πενηνταπέντε χρονών, είναι συγκριτικά υψηλό. Από τους

εκατό άρρενες αμερικανούς που φτάνουν στα σαρανταπέντε,

μόνον οι ενενήντα θα γιορτάσουν τα γενέθλια τους στα πε­

νηνταπέντε, ενώ στη Σουηδία θα βγάλουν τη δεκαετία οι ενε­

νηνταπέντε (49). Κι όμως, Σουηδία, Γερμανία, Βέλγιο, Κανα­

δάς, Γαλλία κι Ελβετία, πάνε τώρα να πιάσουν τις Η Π Α : τόσο

το ποσοστό θνησιμότητας των ενήλικων αρρένων σ'αυτήν

ειδικά την ηλικία, όσο και οι συνολικές ιατρικές δαπάνες, α­

νέρχονται ταχύτατα στις χώρες αυτές (50).

Την εντυπωσιακήν αύξηση του κόστους των υγειονομικών

υπηρεσιών στις Η Π Α , την έχουν εξηγήσει με διάφορους τρό­

πους: μερικοί την αποδίδουν σε ανορθολογικό σχεδιασμό

(51), άλλοι στο υψηλό κόστος των καινούριων μαραφετιών

4 8 . Robert Rushmer, M e d i c a l E n g i n e e r i n g : P r o j e c t i ­

o n s f o r H e a l t h C a r e D e l i v e r y , New York, Academic Pr.,

1 9 7 2 , p. 1 1 5 .

4 9 . Victor R . Fuchs, W h o S h a l l L i v e ? H e a l t h , E c o n o ­

m i c s a n d S o c i a l C h o i c e , N . York, Basic Books, 1 9 7 4 , p . 15.

5 0 . W . H . Forbes, "Longevity and Medical Costs", N e w E n g l a n d

J o u r n a l o f M e d i c i n e 2 7 7 , 1 9 6 7 : 7 1 - 7 8 . Η μακροβιότητα με­

τριέται σαν "μέσος εναπομένων χ ρ ό ν ο ς ζωής" ( A R L ) . Έ χ ε ι μείνει σχε­

δόν σ τ α θ ε ρ ή για τη χρονική περίοδο 1 9 4 7 - 6 5 , α λ λ ά ο ρ υ θ μ ό ς στις ΗΠΑ

συγκριτικά με άλλες βιομηχανικές χ ώ ρ ε ς έχει πέσει απότομα για τους

άντρες και ε λ α φ ρ ά για τις γυναίκες. "Δεν υπάρχει πια καμία σημαίνουσα

σ χ έ σ η (στις 30 χ ώ ρ ε ς που μ ε λ ε τ ή θ η κ α ν ) ανάμεσα στα χ ρ ή μ α τ α που ξο­

δεύονται για την υγεία και στη μακροβιότητα του π λ η θ υ σ μ ο ύ " . Βλέπε

και "Mortalité e t morbidité", P o p u l a t i o n e t S o c i é t é , no. 4 3 ,

January 1 9 7 2 .

5 1 . Vic tor Cohen, "More Hospitals To Fill : Abuses Grow", Τe­

c h n o l o g y R e v i e w , October - November 1 9 7 3 , p . 1 4 - 1 6 .

7 3

που θέλουν να βλέπουν οι άνθρωποι στα νοσοκομεία (52).

Προς το παρόν, η περισσότερο κοινά αποδεκτή ερμηνεία την

συνδέει με την ολοένα αυξανόμενη προπληρωμή υπηρεσιών.

Τα νοσοκομεία εγγράφουν στους καταλόγους τους αρρώ­

στους με γερή ασφάλεια και, αντί να χορηγούν παλιά προϊό­

ντα αποτελεσματικά και φτηνά, υποκύπτουν στο οικονομικό

κίνητρο και βρίσκουν καινούριους, ολοένα πιο δαπανηρούς

τρόπους για να κάνουν τη δουλειά τους. Η αύξηση των δαπα­

νών αποδίδεται στην αλλαγή των χορηγούμενων προϊόντων

και όχι σε αυξημένους μισθούς του εργατικού προσωπικού,

ούτε σε κακοδιαχείριση, ούτε σε έλλειψη σύγχρονου τεχνο­

λογικού εξοπλισμού (53). Από τη σκοπιά αυτή, η αλλαγή στα

προϊόντα φαίνεται ότι οφείλεται ακριβώς στη μεγαλύτερη

ασφαλιστική κάλυψη, που παρακινεί τα νοσοκομεία να χορη­

γούν προϊόντα ακριβότερα απ'όσο πράγματι θέλει, έχει ανά­

γ κ η , ή θα ήταν πρόθυμος να πληρώσει απ'την τσέπη του ο πε­

λάτης. Τα χρήματα που πληρώνει απ'την τσέπη του, του φαί­

νονται ολοένα και πιο λίγα, μολονότι οι υπηρεσίες που παρέ­

χονται απ'το νοσοκομείο γίνονται ολοένα και πιο δαπανηρές.

Η ασφάλιση για υψηλού κόστους ιατρική περίθαλψη είναι,

για τούτο, μια αυτοενισχυόμενη διαδικασία, που κάνει τους

χορηγούς της περίθαλψης να διαχειρίζονται ολοένα και περισ­

σότερα χρήματα (54). Σαν αντίδοτο σ' αυτό, ορισμένοι επικρι­

τές της σύγχρονης ιατρικής, συστήνουν να διαφωτιστούν οι

καταναλωτές σχετικά με τα ζητήματα κόστους (55)· άλλοι,

5 2 . Robert F . Rushmer, M e d i c a l E n g i n e e r i n g : P r o j e ­

c t i o n s f o r H e a l t h C a r e D e l i v e r y , N . York, Academic Pr.,

1 9 7 2 . Ε κ φ ρ ά ζ ε ι την ελπίδα ότι η επερχόμενη αύξηση των ομοσπονδια­

κών δαπανών θα δημιουργήσει μια καινούρια α γ ο ρ ά ανταλλακτικών, από

μ ε γ ε θ υ ν τ έ ς σ τ ή θ ο υ ς μέχρι τεχνητές καρδιές.

5 3 . Feldstein, R i s i n d C o s t o f H o s p i t a l C a r e .

5 4 . William A . Glaser, P a y i n g t h e D o c t o r : S y s t e m s o f

R e m u n e r a t i o n a n d T h e i r E f f e c t s , Baltimore, J o h n s Hop­

kins, 1 9 7 0 . Σ υ μ β ο υ λ ε υ τ ε ί τ ε αυτή τη συγκριτική ανάλυση των διάφορων

χωρών για το αντίκρυσμα των διάφορων μ ε θ ό δ ω ν π λ η ρ ω μ ή ς πάνω στο

τι κοστίζει ένας γιατρός.

5 5 . J o h n and Sylvia Jewkes, V a l u e f o r M o n e y i n M e d i c i ­

n e, Oxford, Blackwell, 1 9 6 3 , p. 30 - 3 7 . Υποστηρίζουν αυτοί: "Μπορεί

κ α θ ώ ς οι εκλογείς γίνονται πιο απαιτητικοί, ν 'αναγνωρίσουν ότι οφεί­

λουν στην πραγματικότητα ν α πληρώνουν για δ ω ρ ε ά ν υπηρεσίες" .

Επίσης ότι η σχετικά φτηνή π ρ ό λ η ψ η διαμέσου πιο υγιεινών καθημερι­

που δεν έχουν εμπιστοσύνη στον αυτοέλεγχο των μη ειδικών,

προτείνουν να βρεθούν τρόποι που θα κάνουν πιο συνειδητούς

τους παραγωγούς σε θέματα κόστους(56). Οι γιατροί υποστηρί­

ζουν οι δεύτεροι, θα όριζαν φάρμακα και ενγένει αγωγή πιο υ­

πεύθυνα και πιο φειδωλά αν πληρώνονταν (όπως οι παθολόγοι

στη Βρετανία) σε βάση "κατά κεφαλήν", που θα τους έδινε

ένα πάγιο ποσό για τη συντήρηση της υγείας των πελατών

τους, αντί να εργάζονται όπως τώρα και να παίρνουν ξεχω­

ριστή αμοιβή για κάθε υπηρεσία που παρέχουν. Μα όπως όλα

τ'άλλα τέτοιας λογής γιατρικά, η κατά κεφαλήν πληρωμή

μεγαλώνει την ιατρογόνο γοητεία που ασκεί π α ρ ο χ ή

υ γ ε ι ο ν ο μ ι κ ή ς π ε ρ ί θ α λ ψ η ς. Οι άνθρωποι παραι­

τούνται κι από την ίδια τους τη ζωή προκειμένου να πάρουν

όσο μπορούν περισσότερη θεραπευτική αγωγή.

Στην Αγγλία, η Εθνική Υγειονομική Υπηρεσία έχει προ­

σπαθήσει, δίχως επιτυχία, να κατοχυρώσει το ότι η διόγκωση

των εξόδων δε θα επηρεάζεται και τόσο από εμφανείς κοροϊ­

δίες (57). Ο Νόμος για την Εθνική Υγειονομική Υπηρεσία

του 1946 θέσπισε ότι όλοι, σαν άνθρωποι, έχουν το δικαίωμα

στην υγειονομική περίθαλψη. Υποτέθηκε ότι οι ανάγκες των

ανθρώπων σε υγειονομική περίθαλψη είναι πεπερασμένες

και ποσοτικά καθορίσιμες, ότι η κάλπη είναι ο καταλληλότε­

ρος τόπος για να ληφθούν αποφάσεις για τον συνολικό

προϋπολογισμό για την υγεία και ότι οι γιατροί είναι οι μόνοι

αρμόδιοι να καθορίζουν τα μέσα που θα καλύπτουν τις ανά­

γκες των αρρώστων. Οι ανάγκες, όμως, όπως τις υπολο­

νών συνηθειών είναι πιο αποτελεσματική από την π λ η ρ ω μ ή για επιδιορ­

θώσεις .

5 6 . Fuchs, W h o S h a l l L i v e ? Σ τ ο κ ε φ . 3 υποστηρίζει την αντι­

κ α τ ά σ τ α σ η της χ ο ρ ή γ η σ η ς αδειών άσκησης ε π α γ γ έ λ μ α τ ο ς σε άτομα με

τη χ ο ρ ή γ η σ η αδειών σε ιδρύματα. Σ ' έ ν α τέτοιο σ ύ σ τ η μ α , τα ιδρύματα υ­

γειονομικής περίθαλψης θα έπαιρναν άδεια από το κ ρ ά τ ο ς και θα ήταν έ­

πειτα ε λ ε ύ θ ε ρ α να μισθώσουν και να χρησιμοποιήσουν το προσωπικό

που θ α έκριναν απαραίτητο. Τ ο σ ύ σ τ η μ α α υ τ ό θ α έκανε αποδοτικότερη

χ ρ ή σ η των χρημάτων και θα παρείχε περισσότερη κινητικότητα των θ έ ­

σεων εργασίας προς τα επάνω. Ο έ λ ε γ χ ο ς , όμως, τ ο υ γ ι α τ ρ ο ύ πάνω στην

π ε ρ ί θ α λ ψ η που θ α π α ρ α γ ό τ α ν και θ α χ ο ρ η γ ο ύ ν τ α ν από ά λ λ ο υ ς θ α εξα­

σ θ ε ν ο ύ σ ε .

5 7 . Για μια βιβλιογραφία σχετική με την κοινωνικοποιημένη ιατρική

στη Βρετανία, σ υ μ β ο υ λ ε υ τ ε ί τ ε τ ο : Freidson, P r o f e s s i o n o f M e ­

d i c i n e , σ . 3 4 , σημ. 9 .

7 5 7 4

γίζουν οι γιατροί, έχει αποδειχτεί πως είναι στην Αγγλία εξί­

σου πολλές όσο και σ'όλες τις άλλες χώρες, Η κύρια ελπίδα

για την επιτυχία του συστήματος υγειονομικής περίθαλψης

στην Αγγλία βασιζόταν στην πεποίθηση ότι οι άγγλοι θα ήταν

ικανοί να ρυθμίσουν την προσφορά. Μέχρι τα 1972 περίπου

τα κατάφεραν, "με μέσα, κατά κάποιον τρόπο, τόσο αμείλι­

κτα —μα που γενικά θεωρούνται περισσότερο αποδεκτά—

όσο η ικανότητα των αρρώστων να πληρώσουν", όπως έγραψε

ένας μελετητής, γνώστης των οικονομικών της υγειονομικής

περίθαλψης στην Αγγλία (58). Μέχρι τότε, οι δαπάνες για την

υγειονομική περίθαλψη κρατήθηκαν κάτω από το 6% του

Α Ε Π , ήτοι στο 10% των δημόσιων εξόδων. Η ιδιωτική ιατρική

πρακτική πήρε μόλις το 4%, ενώ πριν έπαιρνε τα μισά από τα

συνολικά έξοδα περίθαλψης. Οι άμεσες επιβαρύνσεις στους

αρρώστους κρατήθηκαν στο εντυπωσιακά χαμηλό ποσοστό

του 5% των συνολικών δαπανών. Αυτή, όμως, η· αυστηρή

εμμονή στην ισότητα εμπόδισε μόνο τις εντυπωσιακές σπατά­

λες για φανταχτερά μπιχλιμπίδια, που διευκόλυναν το ξεκίνη­

μα των δημόσιων επικρίσεων στις Η Π Α . Από τα 1972 και με­

τά, η Υγειονομική Υπηρεσία στη Βρετανία έχει υποστεί μια

τραυματική αλλαγή, για περίπλοκους οικονομικούς και πο­

λιτικούς λόγους. Η αρχική επιτυχία της Υγειονομικής Υπη­

ρεσίας και η τωρινή ανεπανάληπτη αταξία που επικρατεί στο

σύστημα υγειονομικής περίθαλψης, καθιστούν αδύνατη κά­

θε πρόγνωση για το μέλλον. Η αποϊατρικοποίηση της υγειο­

νομικής περίθαλψης είναι κι εκεί εξίσου απαραίτητη όσο σ'

όλες τις άλλες χώρες. Κι όμως, κατά περίεργο τρόπο, η Αγ­

γλία είναι μια απ'τις λίγες βιομηχανικές χώρες όπου δεν έχει

ακόμα μειωθεί η αναμενόμενη διάρκεια ζωής των ενηλίκων αρ­

ρένων· παρόλ'αυτά, οι χρόνιες παθήσεις της ομάδας αυτής του

πληθυσμού έχουν κιόλας εμφανίσει μιαν αύξηση παρόμοια

με κείνην που παρατηρήθηκε πριν από μια δεκαετία στην αντί­

περα όχθη του Ατλαντικού.

Πιο δύσκολο είναι να βρούμε στοιχεία για το κόστος της

υγειονομικής περίθαλψης στην Ε Σ Σ Δ . Ο κατά κεφαλήν αριθ­

5 8 . Michael Η . Cooper, R a t i o n i n g H e a l t h C a r e , London,

Halsted Pr., 1 9 7 5 . Μια σοβαρή, κριτική και γεμάτη ζωντάνια προσπάθεια

για μια συνολική οικονομική επισκόπηση της φ ύ σ η ς και των προβλημά­

των της Βρετανικής Εθνικής Υγειονομικής Υπηρεσίας κατά τα π ρ ώ τ α της

26 χρόνια.

7 6

μός γιατρών και ημερών σε νοσοκομείο φαίνεται πως διπλα­

σιάστηκε μεταξύ 1960 και 1972, οι δε συνολικές δαπάνες φαί­

νεται πως, κατά το ίδιο χρονικό διάστημα, αυξήθηκαν κατά

260% (59). Το κυριότερο επιχείρημα υπέρ της ανωτερότητας

της σοβιετικής ιατρικής φαίνεται πως εξακολουθεί να είναι

"η προφύλαξη η εγγενής στο ίδιο το κοινωνικό σύστημα"*

αυτό, όμως, δεν επηρεάζει τον σχετικό ό γ κ ο των ασθενειών

ή της περίθαλψης συγκριτικά με τις άλλες βιομηχανικές χώ­

ρες, που βρίσκονται στο ίδιο με την Ε Σ Σ Δ επίπεδο οικονο­

μικής ανάπτυξης (60). Από την άλλα μεριά, η θεωρία που ήθε­

λε τον μαρασμό της θεραπευτικής να προχωρήσει χέρι χέρι με

τον μαρασμό του κράτους, χαρακτηρίστηκε αίρεση στα 1932

και έκτοτε παραμένει αίρεση (61).

Τα διάφορα πολιτικά συστήματα ταξινομούν διαφορετικά

τις αρρώστιες και δημιουργούν έτσι διάφορες εννοιακές κα­

τηγορίες ζήτησης, προσφοράς και αναγκών που δεν καλύ­

πτονται (62). Ανεξάρτητα, όμως, από το τι βλέπει το καθένα

σαν αρρώστια, οι δαπάνες για τη θεραπευτική αγωγή αυξά­

νουν με συγκρίσιμους ρυθμούς. Οι ρώσοι, λογουχάρη, περιο­

ρίζουν νομοθετικά τις ψυχασθένειες που έχουν ανάγκη από

νοσοκομειακή περίθαλψη: επιτρέπουν να διατίθεται για τέ­

τοια περιστατικά μόνο το 10% του συνόλου των κρεβατιών

(63). Για ένα δεδομένο Α Ε Π , όμως, όλες οι βιομηχανικές χώ­

ρες δημιουργούν μια παρεμφερή εξάρτηση από το γιατρό,

ανεξάρτητα απ'την ιδεολογία τους και τη νοσολογία που συ-

5 9 . Υ . Lisitsin, H e a l t h P r o t e c t i o n i n t h e U S S R ,

Moscow, Progress Publishers, 1 9 7 2 .

6 0 . Mark G . Field, S o v i e t S o c i a l i z e d M e d i c i n e : A n

Introduction, N. York, Free Pr., 1 9 6 7 . Μια αναγνωρισμένης αξίας ει­

σ α γ ω γ ή (παρωχημένη σήμερα κατά 12 χρόνια) στο σοβιετικό ιατρικό

σύστημα. Στις σελ. IX - XII έ χ ο υ μ ε έναν κριτικό βιβλιογραφικό προσανα­

τολισμό στη γερμανική, αγγλική και γ α λ λ ι κ ή γραμματεία και στο κ ε φ . 5

αναφορές στην επιστροφή από κοινωνικές σε νοσηλευτικές προτεραιό­

τητες.

6 1 . Βλ. παρακάτω, σημ. 6 4 .

6 2 . J o h n Frey, M e d i c i n e i n T h r e e S o c i e t i e s (MTP, Ayle­

sbury, England, 1 9 7 4 ) .

6 3 . Mark G. Field, "Soviet and American Approaches to Mental Il­

lness : A Comparative Perspective", R e v i e w o f M e d i c a l S c i e n ­

c e s 1, 1 9 6 4 : 1 - 3 6 .

77

νεπάγονται οι πεποιθήσεις τους αυτές (64). (Φυσικά, ο καπιτα­

λισμός έχει αποδείξει ότι μπορεί να το κάνει αυτό με πολύ

υψηλότερο κοινωνικό κόστος (65) ). Στα μέσα της δεκαετίας

του 1970, αυτό που κατά κύριο λόγο επιβάλλει περιορισμούς

στην επαγγελματική δραστηριότητα των γιατρών, είναι παντού

η ανάγκη για μείωση του κόστους.

Το ποσοστό του εθνικού πλούτου που διοχετεύεται σε για­

τρούς και δαπανάται κάτω απ'τον έλεγχο τους, διαφέρει απ'

τη μια χώρα στην άλλη και κυμαίνεται πάνω κάτω μεταξύ

του ενός δεκάτου και του ενός εικοστού του συνόλου των δια­

θέσιμων πόρων. Α υ τ ό , όμως, δε θα έπρεπε να κάνει κανέναν

να πιστέψει ότι οι δαπάνες για την υγεία, που επιβαρύνουν τον

μέσο πολίτη στις φτωχές χώρες, έχουν την παραμικρή σχέση

αναλογίας με το μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα των χωρών

αυτών. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν παίρνουν απολύτως τί­

ποτα. Αν αφαιρέσουμε μόνο τα χρήματα που ξοδεύονται για

την επεξεργασία του πόσιμου νερού, το 90% του συνόλου των

κονδυλίων που διατίθενται για την υγεία στις αναπτυσσόμενες

χώρες δαπανάται όχι για εγκαταστάσεις υγιεινής αλλά για

θεραπεία των αρρώστων. Τα 70 με 80% του συνολικού δημό­

σιου προϋπολογισμού για την υγεία, πηγαίνουν για τη νο­

σηλεία και την περίθαλψη ατόμων και όχι για υπηρεσίες που

σχετίζονται με την καθαυτό δημόσια υγεία (66). Τα περισσό­

τερα απ'τα χρήματα αυτά δαπανώνται π α ν τ ο ύ για τα ίδια

πράγματα.

Ό λ ε ς οι χώρες θέλουν νοσοκομεία και πολλές τα θέλουν

εφοδιασμένα με τον πιο εξεζητημένο σύγχρονο εξοπλισμό.

Ό σ ο φτωχότερη είναι μια χώρα, τόσο υψηλότερο είναι το

6 4 . Joachim Israel, "Humanisierung oder Burokratisierung der

M e d i z i n ? " , N e u e G e s e I l s c h a f t 2 1 , 1 9 7 4 : Κάνει μια κ α τ α γ ρ α φ ή

15 ισχυρών τάσεων προς την γραφειοκρατικοποίηση της ζωής, που παίρ­

νει ειδικά σχετιζόμενες με την υγεία μορφές στην ιατρική και απειλεί

τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς εξίσου στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας

και στην Ε Σ Σ Δ .

6 5 . Odin W . Anderson, H e a l t h C a r e : C a n T h e r e B e E q u i ­

t y ? T h e U S A , S w e d e n , a n d E n g l a n d , N . York, Wiley, 1 9 7 1 .

Και τα τρία συστήματα οδεύουν προς μια γραφειοκρατία του ίδιου

είδους, με συγκρίσιμο κόστος, α λ λ ά η ισοτιμία στην π ρ ο σ π έ λ α σ η είναι

π ο λ ύ μικρότερη στις ΗΠΑ.

6 6 . International Bank for Reconstruction and Development, H e -

a l t h S e c t o r P o l i c y P a p e r , Washington, D . C , March 1 9 7 5 .

7 8

πραγματικό κόστος κάθε αντικειμένου που έχει στη διάθεση

της. Μοντέρνα νοσοκομειακά κρεβάτια, θερμοκοιτίδες, εργα­

στήρια, αναπνευστικές συσκευές και χειρουργεία, κοστίζουν

πολύ περισσότερο στην Α φ ρ ι κ ή απ'όσο στη Γερμανία ή στη

Γαλλία όπου κατασκευάζονται: επιπλέον, στους τροπικούς,

παθαίνουν πιο εύκολα βλάβες, η συντήρηση τους είναι πιο δύ­

σκολη και τον περισσότερο καιρό είναι εκτός χρήσης. Από

άποψη κόστους, το ίδιο ισχύει και για τους γιατρούς, που εί­

ναι καμωμένοι για να ταιριάζουν με τα μαραφέτια αυτά. Η εκ­

παίδευση ενός χειρουργού ανοιχτής καρδιάς αντιπροσωπεύει

την ίδια πάνω κάτω επένδυση κεφαλαίου, είτε προέρχεται από

το εκπαιδευτικό σύστημα του Μεξικού, είτε είναι ξάδελφος

ενός βραζιλιανού μεγαλοβιομήχανου που στέλνεται με κρατι­

κή υποτροφία για σπουδές στο Α μ β ο ύ ρ γ ο (67). Οι Η Π Α εν-

6 7 . Δε θα πρέπει να π α ρ α β λ έ ψ ο υ μ ε το ότι οι ιατρικές σ χ ο λ έ ς στις

φ τ ω χ έ ς χ ώ ρ ε ς αποτελούν ένα α π ' τ α πιο αποτελεσματικά μέσα για την

κ α θ α ρ ή μ ε τ α φ ο ρ ά χ ρ ή μ α τ ο ς στις πλούσιες χ ώ ρ ε ς . Ο. Ozlak, D. Caputo,

" T h e Migration of Medical Personnel from Latin America to the USA:

Towards an Alternative Interpretat ion", κείμενο π ο υ παρουσιάστηκε

στην Παναμερικανική Συνδιάσκεψη για το Σ χ ε δ ι α σ μ ό της Υγειονομικής

Π ε ρ ί θ α λ ψ η ς και του Ε ρ γ α τ ι κ ο ύ Δυναμικού, στην Ο τ ά β α τ ο υ Καναδά,

στις 10 - 14 του Σ ε π τ έ μ β ρ η τ ο υ 1 9 7 3 . Υ π ο λ ο γ ί ζ ο υ ν αυτοί ότι η ετήσια

κ α θ α ρ ή απώλεια για τη Λατινική Αμερική σ τ ο σ ύ ν ο λ ο της, που οφείλε­

ται στη διαρροή γιατρών στις ΗΠΑ, είναι 2 0 0 εκατομμύρια δολάρια, πο­

σό ίσο με τη συνολική ιατρική βοήθεια π ο υ χ ο ρ ή γ η σ α ν οι ΗΠΑ στη Λα­

τινική Αμερική κατά τη διάρκεια της π ρ ώ τ η ς δεκαετίας ανάπτυξης, δη­

λ α δ ή σ τ η χρονική περίοδο που άρχισε με τη " Σ υ μ μ α χ ί α για την Πρόο­

δο". Hossain Α. Ronaghy, Kathleen Cahill, T i m o t h y D. Baker, "Physician

Migration to the United States : One Country 's Transfusion Is Another

Country 's Hemorrhage", J o u r n a l o f t h e A m e r i c a n M e d i ­

c a l A s s o c i a t i o n 2 2 7 , 1 9 7 4 : 5 3 8 - 4 2 . Δίνουν π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς για

τη μετανάστευση στο εξωτερικό ιρανών φ ο ι τ η τ ώ ν α π ' τ ο πανεπιστήμιο

α π ' τ ο οποίο αποφοίτησαν. Oscar Gich, éd., D o c t o r M i g r a t i o n

a n d W o r l d H e a l t h , Occasional Papers o n Social Administration no.

4 3 , Social Administration Research Trust, London , Bell, 1 9 7 1 . Stephen

S . Mick, "The Foreign Medical Graduate", S c i e n t i f i c A m e r i ­

c a n 2 3 2 , February 1 9 7 5 : 14 - 2 2 . Α υ τ ή τη στιγμή ασκούν ε π ά γ γ ε λ μ α

στις ΗΠΑ 5 8 . 0 0 0 γιατροί που έχουν έρθει α π ' τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό . Οι γιατροί

με π λ ή ρ η άδεια έχουν τετραπλασιαστεί . Στις περιοχές Κεντρικού Ατλα­

ντικού, Βορειοκεντρικά και Ν έ α Αγγλία, είναι περισσότεροι α π ' τ ο υ ς γη­

γενείς γιατρούς. Η καθεμιά χ ώ ρ α από τις Ινδία, Φιλιππίνες, Ιταλία και Κα­

ναδά, πλήρωσαν ε ξ ο λ ο κ λ ή ρ ο υ τα έ ξ ο δ α για την εκπαίδευση περισσότε­

7 9

δέχεται να παραείναι χώρα φτωχή για να παρέχει αιμοκάθαρ­

ση αξίας 15.000 δολαρίων το χρόνο σ'όλους τους πολίτες της

που υποστηρίζουν πως την έχουν ανάγκη, η Γκάνα, όμως, πα­

ραείναι φτωχή για να παρέχει σ'όλον της το λαό γιατρούς

για στοιχειώδη περίθαλψη (68). Το κοινωνικά κρίσιμο κό­

στος των υγειονομικών στοιχείων που μπορούν να χορηγού­

νται ισότιμα στο λαό, διαφέρει από χώρα σε χώρα. Ό π ο τ ε ,

όμως, χρησιμοποιούνται χρήματα από τη φορολογία για να

χρηματοδοτηθούν θεραπευτικές αγωγές ακριβότερες από

το κρίσιμο κόστος, το σύστημα της ιατρικής περίθαλψης λει­

τουργεί αναπόφευκτα σαν τέχνασμα για την καθαρή μεταφορά

εξουσίας από την πλειονότητα, που πληρώνει φόρους, στους

λίγους, που επιλέγονται εξαιτίας του πλούτου, της εκπαίδευ­

σης ή των οικογενειακών δεσμών τους, ή πάλι εξαιτίας του

ιδιαίτερου ενδιαφέροντος που παρουσιάζουν για τον πειρα­

ματιζόμενο χειρουργό.

Ό τ α ν τα τέσσερα πέμπτα του πραγματικού κόστους των

ι δ ι ω τ ι κ ώ ν κλινικών στις φτωχές χώρες της Λατινικής

Αμερικής προέρχονται από τους φόρους, που έχουν μαζευ­

τεί για να διατεθούν για ιατρικήν εκπαίδευση, για ασθενοφόρα

δημόσιας χρήσης και για ιατρικόν εξοπλισμό, τότε έχουμε μπρο­

στά μας μια ξεκάθαρη μορφή εκμετάλλευσης(69). Στην περί­

πτωση αυτή, η παροχή δημόσιου χρήματος για τους λίγους εί­

ναι καταφανώς άδικη, γιατί η ικανότητα να πληρώσουν οι άν­

ρων από 3 . 0 0 0 α π ' α υ τ ο ύ ς . Η Αργεντινή, η Νότια Κ ο ρ έ α κι η Τ α ϋ λ ά ν δ η ,

μεταξύ άλλων, για π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο υ ς από 1 . 0 0 0 η καθεμιά. Π ρ ο σ έ ξ τ ε κ α λ ά :

Η εκπαίδευση ενός περουβιανού γ ι α τ ρ ο ύ στοιχίζει γ ύ ρ ω στις έξι χιλιάδες

φ ο ρ έ ς α κ ρ ι β ό τ ε ρ α α π ' την εκπαίδευση τ ο υ μέσου περουβιανού α γ ρ ό τ η .

6 8 . Στην Γκάνα, τ ο Κεντρικό Νοσοκομείο α π ο ρ ρ ό φ η σ ε 1 4 9 α π ' τ ο υ ς

2 9 8 γιατρούς π ο υ ήταν διαθέσιμοι στις επίσημες υγειονομικές υπηρεσίες,

κι ω σ τ ό σ ο μόνο το 1% περίπου των αρρώστων π ρ ο σ έ φ υ γ α ν επίσημα σε

ιατρικό προσωπικό έ ξ ω απ'το νοσοκομείο. Μ . J . Sharpston, "Uneven

Geographical Distribution of Medical Care, A Ghanaian Case Study",

J o u r n a l o f D e v e l o p m e n t S t u d i e s 8 , January 1 9 7 2 : 2 0 5 -

2 2 .

6 9 . Για μια π ο λ ύ κ α λ ή επισκόπηση μελετών της κοινωνικής επιστή­

μης για την υ γ ε ί α στη Λατινική Αμερική, βλ. Arthur Rubel, " T h e Role

of Social Science Research in R e c e n t Health Programs in Latin America",

L a t i n A m e r i c a n R e s e a r c h R e v i e w 2 , 1 9 6 6 : 3 7 - 5 6 . Die­

ber Zschock, "Health Planning in Latin America : Review and Evalua­

tion", L a t i n A m e r i c a n R e s e a r c h R e v i e w 5 , 1 9 7 0 : 3 5 - 5 6 .

8 0

θρωποι κατευθείαν απ'τη τσέπη τους ένα μέρος απ'τα συνολικά

έξοδα της θεραπείας, αποτελεί προϋπόθεση για να δώσει τα

υπόλοιπα η ασφάλεια. Η εκμετάλλευση, όμως, δεν είναι μι­

κρότερη σε χώρες όπου ο λαός, διαμέσου μιας εθνικής υγειο­

νομικής υπηρεσίας, παραχωρεί σε γιατρούς την αποκλειστι¬

κήν εξουσία ν'αποφαίνονται ποιος "έχει ανάγκη" απ'τις υπη­

ρεσίες τους κι ύστερα διασπαθίζουν το δημόσιο χρήμα για να

πειραματιστούν ή να εξασκηθούν πάνω σε κάποιους. Ό τ α ν το

κοινό παραχωρεί στο γιατρό το μονοπωλιακό δικαίωμα να ο­

ρίζει τις υγειονομικές ανάγκες, το μόνο που κάνει είναι να πλα¬

ταίνει τη βάση, στην οποία οι γιατροί μπορούν να πουλούν τις

υπηρεσίες τους (70).

Έ μ μ ε σ α , οι εντυπωσιακές θεραπευτικές αγωγές χρησιμεύ­

ουν σαν δραστικά τεχνάσματα, που σκοπό έχουν να πείσουν

τους ανθρώπους να πληρώνουν πιο πολλούς φόρους, οι ο­

ποίοι θα χρησιμοποιηθούν προς όφελος όλων εκείνων που οι

γιατροί έκριναν πως έχουν ανάγκη από τις υπηρεσίες τους.

Απ'τη στιγμή που ο πρόεδρος Φ ρ έ ι της Χιλής είχε βάλει μπρο­

στά ένα μέλαθρο για ιατρικά αθλήματα, ο διάδοχος του Σαλ­

βαδόρ Αλιέντε υποχρεώθηκε να υποσχεθεί ότι θα φτιάξει

άλλα τρία. Το κύρος μιας ολιγάριθμης εθνικής ομάδας στις

ιατρικές Ολυμπιάδες χρησιμοποιείται για να εντείνει τον εθι­

σμό ολόκληρου του πληθυσμού σε θεραπευτικές σχέσεις,

που είναι παθογόνες σε επίπεδο πολύ βαθύτερο από τον απλόν

ιατρικό βανδαλισμό. Η πεποίθηση των ανθρώπων ότι δεν μπο­

ρούν να τα βγάλουν πέρα μονάχοι τους δίχως να καλέσουν

γιατρό, προκαλεί στην υγεία μεγαλύτερη βλάβη απ'όσην εί­

ναι δυνατό να προκαλέσουν ποτέ οι γιατροί προσφέροντας

τις υπηρεσίες τους στους ανθρώπους.

Μόνο στην Κίνα — σε πρώτη ματιά, τουλάχιστον — φαί­

νεται να εμφανίζεται μια αντίθετη τάση: τη στοιχειώδη πε­

ρίθαλψη την παρέχουν μη επαγγελματίες τεχνικοί της υ­

γείας, με τη συνδρομή υγειονομικών μαθητευόμενων, που πα­

ρατούν τις συνηθισμένες τους δουλειές στα εργοστάσια όταν

τους καλούν να βοηθήσουν ένα μέλος της ταξιαρχίας τους

7 0 . Victor R. Fuchs, " T h e Contribution of Health Services to the Ame­

r i c a n E c o n o m y " , M i l b a n k M e m o r i a l F u n d Q u a r t e r l y

4 4 , October 1 9 6 6 : 65 - 1 0 3 . Ο σ υ γ γ ρ α φ έ α ς μ ε λ ε τ ά διεξοδικά το ζήτημα

α υ τ ό .

8 1

(71). Διατροφή, περιβαλλοντική υγιεινή και έλεγχος των γεν­

νήσεων, έχουν ασύγκριτα βελτιωθεί. Τα επιτεύγματα του υγει­

ονομικού τομέα στην Κίνα κατά τα τέλη της δεκαετίας του

1960 έχουν αποδείξει, τελεσίδικα μάλλον, την αλήθεια ενός

πράγματος, που από καιρό συζητιόταν: ότι όλα σχεδόν τα απο­

δεδειγμένως αποτελεσματικά τεχνικά υγειονομικά μέσα μπο­

ρούν, μέσα σε λίγους μήνες, να τα μάθουν και να τα χειρίζο­

νται επιδέξια εκατομμύρια μη ειδικοί. Παρά τις επιτυχίες αυ­

τές, η ορθόδοξη προσκόλληση στα όνειρα που κάνει η Δύση

για το Λ ό γ ο με μαρξιστικήν αμφίεση, ενδέχεται τώρα να κατα­

στρέψει αυτά που πέτυχε η πολιτική αρετή σε συνδυασμό με

τον πατροπαράδοτο πραγματισμό. Η προτίμηση για την τε­

χνολογική πρόοδο και τη συγκεντροποίηση αντικατοπτρίζε­

ται ήδη στις τάσεις για εξάπλωση της επαγγελματικής ιατρι­

κής περίθαλψης. Η Κίνα δεν κατέχει μόνον ένα παραϊατρικό

σύστημα μα κι ένα ιατρικό προσωπικό, που η κατάρτιση του

είναι γνωστό πως δεν υστερεί σχεδόν σε τίποτα απ'την κατάρ­

τιση των γιατρών όλου του κόσμου, και το οποίο παραδέχο­

7 1 . Για βιβλιογραφικό προσανατολισμό βλ. J o s h u a Horn, A w a y w i t h

A l l P e s t s : A n E n g l i s h S u r g e o n i n P e o p l e ' s C h i n a ,

1 9 5 4 - 1 9 6 9 , N . York, Monthly Review Pr., 1 9 7 1 . Victor W . and

Ruth Sidel, "Medicine in China : Individual and Society", H a s t i n g s

C e n t e r S t u d i e s 2 , no. 3 , 1 9 7 4 : 2 3 - 3 6 . Victor Sidel, " T h e Ba­

refoot Doctors o f the People's Republic o f China", N e w E n g l a n d

J o u r n a l o f M e d i c i n e 2 8 6 , 1 9 7 2 : 1 2 9 2 - 1 3 0 0 . A . J . Smith,

"Medicine i n China", ( 5 ά ρ θ ρ α ) , B r i t i s h M e d i c a l J o u r n a l ,

1 9 7 4 , 2 : 3 6 7 - 7 0 , και σ τ α επόμενα τέσσερα τ ε ύ χ η . Carl Djerassi, "The

Chinese Achievement i n Fertil ity Control", B u l l e t i n o f t h e A t o ­

m i c S c i e n t i s t s , June p . 17 - 2 4 . Paul T. K. Lin, "Medicine in Chi­

na", C e n t e r M a g a z i n e , Santa Barbara, Calif, May - June 1 9 7 4 . M .

H. Liang et al, "Chinese Health Care: Determinants of the System", A ­

m e r i c a n J o u r n a l o f P u b l i c H e a l t h 6 3 , February 1 9 7 3 :

1 0 2 - 1 0 . Τ ο υ Χ ο ρ ν ε ξ α κ ο λ ο υ θ ε ί να είναι η κ α λ ύ τ ε ρ η προσωπική μαρτυ­

ρία. Οι Σάιντελ και Σμιθ ε κ θ έ τ ο υ ν τις ταξιδιωτικές τους εντυπώσεις στον

ιατρικό κ λ ά δ ο . Ο Τζεράσι κάνει αξιόλογες κι οξυδερκείς παρατηρήσεις

σχετικά με την κατάσταση της αντισύλληψης. Ο Λιν εφιστά την π ρ ο σ ο χ ή

στις νέες προκλήσεις που δημιουργεί η π ρ ό σ φ α τ η επικράτηση εκφυλι­

στικών νόσων. Βλέπε και Ralph C . Croizier, T r a d i t i o n a l M e d i ­

c i n e i n M o d e r n C h i n a : S c i e n c e , N a t i o n a l i s m , a n d

t h e T e n s i o n o f C u l t u r a l C h a n g e , Cambridge, Harvard U -

niv. Pr., 1 9 6 8 .

8 2

νται οι γιατροί απανταχού της γης. Το μεγαλύτερο μέρος των

επενδύσεων που έγιναν στην υγεία την τελευταία τετραετία,

φαίνεται πως δόθηκε για την παραπέρα ανάπτυξη αυτού του

εξαιρετικά καταρτισμένου και καθ'όλα ορθόδοξου ιατρικού

επαγγέλματος, που αποκτά ολοένα μεγαλύτερη δύναμη στη

χάραξη της πολιτικής που σχετίζεται με την υγεία ολόκληρου

του πληθυσμού. Η "ξυπόλητη ιατρική" χάνει τον αυτοσχέδιο,

ημιανεξάρτητο, πατροπαράδοτο αγροτικό της χαρακτήρα κι

ενσωματώνεται σε μιαν ενιαία τεχνοκρατία της υγειονομικής

περίθαλψης. Προσωπικό σπουδαγμένο στα πανεπιστήμια δι­

δάσκει, εποπτεύει και συμπληρώνει τον τοπικά εκλεγμένο

θεραπευτή. Αυτή η ανάπτυξη της επαγγελματικής ιατρικής

στην Κίνα, που προωθείται για ιδεολογικούς λόγους, θα πρέ­

πει να περιοριστεί συνειδητά στο πολύ κοντινό μέλλον, αν οι

κινέζοι θέλουν να εξακολουθήσει να υπάρχει απλώς σαν αντι­

σταθμιστικό συμπλήρωμα και να μη θέτει εμπόδια στην υψη­

λού επιπέδου αυτοπερίθαλψη (72). Ε φ ό σ ο ν δεν έχουμε συγ­

κρίσιμα στατιστικά στοιχεία, όλα μας τα σχόλια για την ια­

τρική οικονομία της Κίνας βασίζονται σε εικασίες. Δεν υπάρ­

χει, όμως, κανένας λόγος για να πιστέψουμε ότι οι αυξήσεις

δαπανών στη φαρμακευτική, νοσοκομειακή κι επαγγελματική

ιατρική είναι στην Κίνα μικρότερες απ'όσο στις άλλες χώ­

ρες. Προς το παρόν, ωστόσο, μπορούμε να υποστηρίξουμε

ότι, στην Κίνα, η μοντέρνα ιατρική ήταν πολύ λίγο διαδεδο­

μένη στις αγροτικές περιοχές, οπότε, οι πρόσφατες αυξήσεις

ανέβασαν αξιόλογα τα επίπεδα υγείας και έκαναν πιο ισότι­

μη την προσπέλαση σε περίθαλψη (73).

7 2 . David Lampton, H e a l t h , C o n f l i c t , a n d t h e C h i n e s e

P o l i t i c a l S y s t e m , Michigan Papers i n Chinese. Studies no. 1 8 ,

Ann Arbor, Univ. of Michigan, Center for Chinese Studies. 1 9 7 4 . Από τα

1 9 7 1 και μετά, ανταγωνιζόμενες ομάδες συμφερόντων, π ο υ η καθεμιά

τους προσπαθεί να επιβάλει τις αξίες της, συνέβαλαν στην επανεγκαθί¬

δρυση του γραφειοκρατικού μοντέλου που ίσχυε πριν α π ' τ α 1 9 6 8 στην

ιατρική.

7 3 . Β ο η θ ή μ α τ α για την περαιτέρω μ ε λ έ τ η της σ ύ γ χ ρ ο ν η ς υγειονομικής

π ε ρ ί θ α λ ψ η ς στην Κίνα: Joseph Quinn, M e d i c i n e a n d P u b l i c

H e a l t h i n t h e P e o p l e ' s R e p u b l i c o f C h i n a , U . S .

Department of Health, Education, and Welfare no. NIH 73 - 6 7 . Fogarty

International Center, A Β i b l i o g r a p h y o f C h i n e s e S o u r c e s

o n M e d i c i n e a n d P u b l i c H e a l t h i n t h e P e o p l e ' : s

R e p u b l i c o f C h i n a : I 9 6 0 - 1 9 7 0 , Department o f Health, E d u c a ­

8 3

Σ' όλες τις χώρες, η ιατρικοποίηση του προϋπολογισμού

συνδέεται με σαφέστατη εκμετάλλευση στα πλαίσια της υπάρ­

χουσας ταξικής δομής. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, η κυριαρ­

χία των καπιταλιστικών ολιγαρχιών στις Η Π Α (74), η υπερο­

ψία των νέων μανδαρίνων στη Σουηδία (75), η δουλοπρέπεια

και ο εθνοκεντρισμός των επαγγελματιών της Μόσχας (76)

και η ομάδα πίεσης των Αμερικανικών Ιατρικών και Φαρμα­

κευτικών Συλλόγων (77), καθώς και η νέα αύξηση της δύνα-

tion, and Welfare publication no. NIH 7 3 - 4 3 9 . A m e r i c a n J o u r ­

n a l o f C h i n e s e M e d i c i n e , P . O . B o x 5 5 5 , Garden City, N . Υ .

1 1 5 3 0 .

7 4 . Vicente Navarro, " T h e Underdevelopment of Health or the Heal­

th of Underdevelopment : An Analysis of the Distribution of Human Heal­

t h Resources i n Latin America", I n t e r n a t i o n a l J o u r n a l o f

H e a l t h S e r v i c e s 4, no. 1, 1 9 7 4 : 5 - 2 7 . Η ανεπαρκής υγειονομική

περίθαλψη συμβαδίζει με τη γενική ανεπάρκεια βιομηχανικών προϊό­

ντων που ευνοεί μιαν εργολαβική λ ο ύ μ π ε ν αστική τάξη των πόλεων,

εξαρτημένη από τις αντίστοιχες της τάξεις του εξωτερικού. Το κείμενο

αυτό βασίζεται σε μιαν ανακοίνωση στην Παναμερικανική Συνδιάσκεψη

για το Σ χ ε δ ι α σ μ ό της Υγειονομικής Περίθαλψης και τ ο υ Ανθρώπινου

Δυναμικού στην Ο τ ά β α του Καναδά, στις 10 - 14 τ ο υ Σ ε π τ έ μ β ρ η τ ο υ

1 9 7 3 . Μια τροποποιημένη π α ρ α λ λ α γ ή του κειμένου εμφανίστηκε στο

τ ε ύ χ ο ς τ η ς άνοιξης τ ο υ 1 9 7 4 τ ο υ περιοδικού P o l i t i c s a n d S o c i e ­

t y -

7 5 . Β. Shenkin, "Polit ics and Medical Care in Sweden : The Seven

Crowns Reform", N e w E n g l a n d J o u r n a l o f M e d i c i n e 2 8 8 ,

1 9 7 3 : 5 5 5 - 9. Για το ιστορικό του ζητήματος, σ υ μ β ο υ λ ε υ τ ε ί τ ε Ronald

Huntford, T h e N e w T o t a l i t a r i a n s , Ν . York, Stein and Day,

1 9 7 2 .

7 6 . R o y A . and Zhores Medvedev, A Q u e s t i o n o f M a d n e s s ,

N. York, Knorf, 1 9 7 2 . Κ α τ α γ γ έ λ ο υ ν ότι η φύση της κοινωνίας είναι τέ­

τοια ώστε τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν δυο κλάδοι, η ιατρική και η νομική, δεν απο­

τελούν μέρος του κρατικού συστήματος. Η ολοκληρωτική συγκεντρο-

ποίηση των ιατρικών υπηρεσιών, ενώ έχει εισαγάγει την προοδευτική

αρχή τ η ς δωρεάν υγειονομικής περίθαλψης για όλους, έχει επίσης κατα­

στήσει εφικτή τη χρησιμοποίηση της ιατρικής από το κ ρ ά τ ο ς σαν μέσο

κυβερνητικού ε λ έ γ χ ο υ και πολιτικής τακτοποίησης.

7 7 . David R. Hyde et al., " T h e American Medical Association : Power,

Purpose, and Politics i n Organised Medicine", Y a l e L a w J o u r n a l

6 3 , May 1 9 5 4 : 9 3 8 - 1 0 2 2 . Ο Χ ά ν τ έχει κάνει την κριτική τ ο υ νωρίς, εί­

ναι χρονικά,ξεπερασμένη, α λ λ ά ακόμα αξιόλογη. Richard Harris, A S a -

c r e d T r u s t , Baltimore, Penguin, 1 9 6 9 . Μια εξιστόρηση της πονηρής

8 4

μης των συνδικάτων στον υγειονομικό τομέα (78), αποτελούν

δυσκολοξεπέραστα εμπόδια σε μια κατανομή των δαπανών

με βάση τα συμφέροντα των αρρώστων και όχι των αυτοδιο-

ρισμένων επιστατών τους. 0 θεμελιακός λόγος, όμως, για τον

οποίο οι πολυδάπανες αυτές γραφειοκρατίες αποτελούν μιαν

άρνηση της υγείας, έχει να κάνει όχι με την πραγματική αλλά

με τη συμβολική τους λειτουργία: αξιώνουν επιτακτικά όλες

τους ν' αναλάβουν κάποιοι άλλοι την επιδιόρθωση και τη συ­

ντήρηση της ανθρώπινης συνιστώσας της μεγαμηχανής (79) '

οι δε επικριτές του κρατούντος συστήματος, που προτείνουν

καλύτερη και δικαιότερη παροχή των υπηρεσιών αυτών, δεν

κάνουν τίποτ'άλλο απ'το να ενισχύουν την τάση της κοινωνί­

ας να βάζει ανθρώπους να δουλεύουν σε νοσογόνες δουλειές.

Ο πόλεμος, των συνηγόρων της απεριόριστης εθνικής υγειο­

νομικής ασφάλισης, με κείνους που υποστηρίζουν την εθνική

υγειονομική συντήρηση, καθώς κι ο πόλεμος των υποστηρι­

κτών με τους εχθρούς κάθε ιδιωτικής ιατρικής πρακτικής,

μετατοπίζουν την προσοχή του κόσμου, από τη ζημιά που κά­

νουν οι γιατροί οι οποίοι προστατεύουν μια καταστροφική

κοινωνική τάξη πραγμάτων, στο γεγονός ότι οι γιατροί κάνουν

λιγότερα από τα αναμενόμενα για να υπερασπίσουν μια κατα­

ναλωτική κοινωνία.

Πέρα από τον σαφή σφετερισμό ενός μεγάλου μέρους του

προϋπολογισμού, το χρήμα που επεκτείνει τον ιατρικόν έλεγ­

χο στο διάστημα, στα διάφορα προγράμματα, στην εκπαίδευ-

και π ο λ υ έ ξ ο δ η ς μάχης του Αμερικανικού Ιατρικού Σ υ λ λ ό γ ο υ εναντίον

της νομοθεσίας για τη δημόσια υ γ ε ί α κατά τη δεκαετία του 1 9 6 0 . El ton

Rayack, P r o f e s s i o n a l P o w e r a n d A m e r i c a n M e d i

c i n e : Τ h e E c o n o m i c s o f t h e . A m e r i c a n M e d i c a l

A s s o c i a t i o n , Cheveland, World Pub., 1 9 6 7 . Περιγράφει τον

εκβιασμό και τη συνωμοσία του λόμπι του Αμερικανικού Ιατρικού

Σ υ λ λ ό γ ο υ για να διατηρήσει αυτό τον α υ σ τ η ρ ό έ λ ε γ χ ο στη χ ο ρ ή γ η σ η

αδειών και στον ορισμό των κριτηρίων για κ ά θ ε προϊόν, που θ ε ω ρ ο ύ ν οι

γιατροί ότι σχετίζεται με την υγεία. Ο έ λ ε γ χ ο ς αυτός κάνει την εξουσία

τ ο υ ς απεριόριστη.

7 8 . Για τους λ ό γ ο υ ς που π ρ ο δ ι α γ ρ ά φ ο υ ν την ένωση των γιατρών σε

σωματεία, βλ. S. Kelman, "Towards a Political E c o n o m y of Medical Ca­

re", I n q u i r y 8. no. 3, 1 9 7 1 : 30 - 3 8 . Β λ . και παραπάνω, σημ. 7 6 .

7 9 . Λιούις Μάμφορντ, Τ ο π ε ν τ ά γ ω ν ο τ η ς δ ύ ν α μ η ς , 2ος

τ ό μ ο ς τ ο υ έ ρ γ ο υ Ο μ ύ θ ο ς τ η ς μ η χ α ν ή ς . Ο Μ ά μ φ ο ρ ν τ επεξερ­

γάζεται διεξοδικά την έννοια της κοινωνίας σαν μεγαμηχανής.

85

ση, στη διατροφή, ή στη σχεδίαση μηχανών και αγαθών, θα

μας ρίξει αναπόφευκτα σ'έναν "εφιάλτη καμωμένον από κα­

λές προθέσεις". Το χρήμα, ενδέχεται ν'αποτελεί πάντα απειλή

για την υγεία. Το παραπάνω απ'όσο πρέπει χρήμα, την κατα­

στρέφει. Πέρα από ένα ορισμένο σημείο, αυτό που μπορεί να

παράγει ή να αγοράσει το χρήμα, περιορίζει την έκταση της

"ζωής" που έχουμε επιλέξει εμείς οι ίδιοι. Ό χ ι μόνον η παρα­

γωγή, μα και η κατανάλωση, επιδεινώνει τη στενότητα χρό­

νου, χρήματος κι επιλογών (80). Κατά συνέπεια, η αίγλη των

ιατρικών βασικών αγαθών υπονομεύει οπωσδήποτε την υγεία

των ανθρώπων που, σ'ένα δεδομένο περιβάλλον, εξαρτάται

σε μεγάλο βαθμό από το εγγενές και επίκτητο σθένος τους

(81 ). Ό σ ο πιο πολύ χρόνο, μόχθο και θυσίες ξοδεύει ένας λα­

ός για να παράγει ιατρική σαν εμπόρευμα, τόσο πιο σημαντικό

θα είναι το παραπροϊόν: δηλαδή, συγκεκριμένα, η πλάνη ότι

η κοινωνία έχει κάπου φυλαγμένο ένα απόθεμα υ γ ε ί α ς ,

που μπορεί να το αξιοποιήσει και να το διοχετεύσει στην αγο­

ρά (82). Το χρήμα λειτουργεί αρνητικά, όταν λειτουργεί σαν

8 0 . Πέρα από ένα συγκεκριμένο σημείο έντασης, η κ α τ α ν ά λ ω σ η πα­

ράγει μιαν ανεπάρκεια χ ρ ό ν ο υ : Staffan Β . Linder, H a r r i e d L e i s u ­

r e C l a s s , Ν . York, Columbia Univ. Pr. 1 9 7 0 . Η επιτάχυνση παράγει

μιαν έλλειψη χ ώ ρ ο υ : J e a n Robert, "Essais sur Γ acceleration des dons",

L ' A r c , Aix-en provence, automn 1 9 7 5 . Και ο σχεδιασμός κ α τ α σ τ ρ έ φ ε ι

τις δυνατότητες επιλογής: Χ έ ρ μ π ε ρ τ Μαρκούζε, Έ ρ ω ς κ α ι π ο λ ι ­

τ ι σ μ ό ς , Κ ά λ β ο ς .

8 1 . René Dubos, M a n a n d H i s E n v i r o n m e n t : B i o m e ­

d i c a l K n o w l e d g e a n d S o c i a l A c t i o n , Pan-American

Health Organization, Scientific Publication no. 1 3 1 , Washington D. C,

March 1 9 6 6 . "To είδος υγείας που λαχταρούν οι άνθρωποι είναι... η

κατάσταση που ταιριάζει με τον κ α λ ύ τ ε ρ ο τ ρ ό π ο στην επίτευξη των στό­

χων π ο υ ορίζει ο κ ά θ ε ά ν θ ρ ω π ο ς για τον εαυτό τ ο υ " . Β λ . και Heinz von

Foerster, M o l e c u l a r E t h o l o g y : A n I m m o d e s t P r o p o ­

s a l , N. York, Plenum Pr., 1 9 7 0 . Αποδεικνύει αυτός, με τη θ ε ω ρ η τ ι κ ή

βιολογία, ότι ο υπερπρογραμματισμός μπορεί να εξοντώσει τη μη τετριμ­

μένη " ζ ω ή " .

8 2 . Victor Fuchs, " S o m e E c o n o m i c Aspects of Mortality in Develo­

ped Countries", κείμενο π ο υ παρουσιάστηκε στη Συνδιάσκεψη για την

Οικονομία της Υγειονομικής και Ιατρικής Π ε ρ ί θ α λ ψ η ς σ τ ο Τόκιο σ τ α

1 9 7 3 , π ο λ υ γ ρ α φ η μ έ ν ο . Παραδέχεται αυτός ότι " ζ ω ή " παράγεται πρώτι­

σ τ α από μη εμπορεύσιμες δραστηριότητες, και ότι το θ ή λ υ έχει την τάση

να ειδικεύεται σε τέτοιας λ ο γ ή ς δραστηριότητες. Η π ρ ο σ π ά θ ε ι α ν'αντι¬

κατασταθούν και όχι να σ υ μ π λ η ρ ω θ ο ύ ν αυτές οι "μη εμπορεύσιμες δρα-

8 6

δείκτης της υποβάθμισης των αγαθών και των υπηρεσιών που

δεν μπορούν ν'αγοραστούν (83). Ό σ ο μεγαλύτερο είναι το τί­

μημα, που πληρώνουμε για να επιτύχουμε την ευεξία, τόσο με­

γαλύτερο πολιτικό βάρος έχει η απαλλοτρίωση της προσωπι­

κής μας υγείας.

Η φαρμακευτική εισβολή

Οι γιατροί δεν είναι απαραίτητοι για να ι α τ ρ ι κ ο π ο ι­

η θ ο ύ ν (83α) τα φαρμακευτικά προϊόντα μιας κοινωνίας

(84). Α κ ό μ α και δίχως υπερβολικά πολλά νοσοκομεία και ια­

τρικές σχολές, μια κουλτούρα μπορεί να δεχτεί την εισβολή

των φαρμάκων. Κάθε κουλτούρα έχει τα δηλητήρια, τα

σ τ η ρ ι ό τ η τ ε ς " μ ε εμπορεύματα είναι ξ ε κ ά θ α ρ α Ν ο σ ο γ ό ν ο ς . Βλ. Alan

Berg, T h e N u t r i t i o n F a c t o r : I t s R o l e i n N a t i o n a l

D e v e l o p m e n t , Washington D . C , Brookings Intitution, 1 9 7 3 , arr.

C, σ . 2 2 9 , για τα νοσογόνα α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α της αντικατάστασης του μη­

τρικού γ ά λ α κ τ ο ς από διάφορες ά λ λ ε ς ουσίες.

8 3 . Η ιατρικοποίηση του π ρ ο ϋ π ο λ ο γ ι σ μ ο ύ είναι ένα μ έ τ ρ ο για τον εκ

μ έ ρ ο υ ς τ ο υ ε π α γ γ έ λ μ α τ ο ς παράνομο σ φ ε τ ε ρ ι σ μ ό (disseizin) της υγείας

και τ η ς σ υ γ κ α τ ά θ ε σ η ς των ανθρώπων, π ο υ τους αφαιρούν τα κ λ η ρ ο δ ο ­

τήματα τους ο ι θεραπευτικοί επιστάτες.. D i s s e i z i n , " η π α ρ ά ν ο μ η

σ τ έ ρ η σ η από κάποιον ενός π ρ ά γ μ α τ ο ς π ο υ κατέχει κ α τ ' α π ό λ υ τ η κυριό­

τ η τ α " : P . G . Rosbom, C o n c i s e L a w D i c t i o n a r y , London,

Sweet and Maxwell, 1 9 6 5 . (Η παράνομη ε κ β ο λ ή κάποιου από τη νομή

ενός κτήματος. Seizin είναι η νομή. ( Σ τ μ ) ).

8 3 a . J e a n Pierre Dupuy, Serge Karsenty, L ' i n v a s i o n p h a r m a ­

c e u t i q u e , Paris, Seuil, 1 9 7 4 . Αυτοί δημιούργησαν τον ό ρ ο "ιατρικο­

ποίηση". Περιγράφουν την α λ λ η λ ε π ί δ ρ α σ η και την αμοιβαία ενίσχυση

τριών δυνάμεων : της μη ρεαλιστικής προσδοκίας από μ έ ρ ο υ ς των πλειο­

ν ο τ ή τ ω ν των α ρ ρ ώ σ τ ω ν · της διαχείρισης από μ έ ρ ο υ ς τ ο υ γιατρού ενός

τεχνικού συστήματος, που λ ε ι τ ο υ ρ γ ε ί κατά κύριο λ ό γ ο συμβολικά* και

της διαφήμισης ψευδοεπινοημάτων, π ρ ά γ μ α π ο υ α π ο ρ ρ ο φ ά ένα ό λ ο και

μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο μέρος των δραστηριοτήτων της φαρμακευτικής βιομηχα­

νίας. Οι τρεις αυτές δυνάμεις συγκλίνουν και στηρίζουν τη σ υ σ σ ώ ρ ε υ σ η

κ ε φ α λ α ί ο υ στον υγειονομικό τομέα. Αισθάνομαι β α θ ύ τ α τ α υ π ο χ ρ ε ω μ έ ­

νος να ευχαριστήσω τ ο υ ς δυο παραπάνω σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς για τη συνεργασία

τ ο υ ς στη γ α λ λ ι κ ή έκδοση του βιβλίου μου.

8 4 . Για έναν πρώτο βιβλιογραφικό π ρ ο σ α ν α τ ο λ ι σ μ ό : Alfred M. Ajami,

J r , D r u g s : A n A n n o t a t e d B i b l i o g r a p h y a n d G u i d e

t o t h e L i t e r a t u r e , Boston, Hall, 1 9 7 3 . Ο Ατζάμι επιλέγει και

8 7

θεραπευτικά μέσα, τα εικονικά φάρμακα (placebo) (*) και τα

τελετουργικά σκηνικά για τη χρησιμοποίηση τους (85). Τα

περισσότερα απ'αυτά προορίζονται μάλλον για τους υγιείς παρά

για τους αρρώστους(86). Τα ισχυρά ιατρικά φαρμακευτικά προ-

σχολιάζει πάνω από 5 0 0 παραπομπές στην ψ υ χ ο φ α ρ μ α κ ο λ ο γ ί α για μια

διακλαδική σειρά μαθημάτων με θ έ μ α τη "σκηνή" των ΗΠΑ σ τ α τέλη της

δεκαετίας τ ο υ 1 9 6 0 . U.S. National Clearing House for Mental Health,

B i b l i o g r a p h y o f D r u g D e p e n d e n c e a n d A b u s e 1 9 2 8 -

1 9 6 6 , Chevy. Chase, Md, 1 9 6 9 . Απαραίτητο για ιστορική έρευνα. Alice

L . Brunn, H o w t o F i n d O u t i n P h a r m a c y : A G u i d e t o

S o u r c e s o f P h a r m a c e u t i c a l I n f o r m a t i o n , Oxford,

Pergamon Pr. 1 9 6 9 . Απλός οδηγός στις παραπομπές. R. Η. Blum et al.,

S o c i e t y a n d D r u g s , 2 τόμοι, Berkeley, Calif, Jossey - Bass, 1 9 7 0 .

Φ ο ρ η τ ή βιβλιοθήκη για την κοινωνία και τα φάρμακα.

* Λατινική λ έ ξ η , που σημαίνει " θ α ευχαριστήσω". Φάρμακο αδρανές

—ακίνδυνο, που το δίνουν στον ά ρ ρ ω σ τ ο για να τον ικανοποιήσουν. Αντί­

θ ε τ ο του, είναι το nocebo. ( Σ τ μ ) .

8 5 . G. Ε. Vaillant, 'The Natural History of Narcot ic Drug Addiction',

S e m i n a r s i n P s y c h i a t r y 2 , November 1 9 7 0 : 4 8 6 - 9 8 . Τ α

ναρκωτικά εξαρτώνται αφενός από την ελκυστικότητα τους και αφετέ­

ρου από τον αντίκτυπο τους στο περιβάλλον μέσα στο οποίο λαμβάνο­

νται. Η επιλογή ενός ναρκωτικού έχει να κάνει με την κ ο υ λ τ ο ύ ρ α , α λ λ ά

η κ α τ ά χ ρ η σ η τ ο υ ναρκωτικού έχει να κάνει με τον ά ν θ ρ ω π ο . Η καθιέ­

ρωση ενός τυπικού για τον τρόπο που παίρνει κάποιος ναρκωτικά, δη­

μιουργεί την υ π ο κ ο υ λ τ ο ύ ρ α τ ο υ : με τον τρόπο αυτό, η ιστορία του εθι­

σμού σ τ α ναρκωτικά σαν ιστορία της κοινωνίας πρέπει να ξαναγράφεται

κ ά θ ε λ ί γ α i χρόνια. Samuel Proger, éd., T h e M e d i c a t e d S o c i e ­

t y, N. Y o r k , Makmillan, 1 9 6 8 . Δίνει τεκμηριωμένα στοιχεία που δεί­

χνουν το είδος της κ ο υ λ τ ο ύ ρ α ς των ναρκωτικών που επικρατούσε στις

ΗΠΑ π ο λ ύ πριν απ το LSD.

Η έ κ τ α σ η στην οποία οι εθισμένοι στα ναρκωτικά υποχρεώνονται να

δημιουργήσουν μόνοι τους γ κ έ τ ο , εξαρτάται απ'την κοινωνία π ο υ τους απο­

βάλλει α π ' τ ο υ ς κ ό λ π ο υ ς της. Οι πορτορικανοί στη Ν. Υ ό ρ κ η , λογουχά¬

ρη, δεν α π ο β ά λ λ ο υ ν α π ' τ ο υ ς κ ό λ π ο υ ς τους τους εθισμένους σ τ α ναρκω­

τικά, όπως κάνουν οι αμερικανοί των μεσαίων τάξεων: J. P. Fitzpatrick,

"Puerto Rican Addicts and Nonaddicts : A Comparison", unpu­

blished report, Intitute for Social Research, Fordham Univ., 1 9 7 5 .

8 6 . Hans Wiswe, K u l t u r g e s c h i c h t e d e r K o c k k u n s t :

K o n c h b u c h e r u n d R e z e p t e a u s z w e i j a h r t a u s e n -

d e n , Munchen, Moos, 1 9 7 0 . Οι περισσότερες κοινωνίες δεν μπορούν να

κάνουν κ α θ α ρ ή διάκριση τ η ς φαρμακοποιίας από τη δίαιτα τους. Αυτή

η επισκόπηση των συνταγών μαγειρικής δείχνει ότι π ο λ λ έ ς γράφηκαν

από γιατρούς, π ο υ τόνιζαν συχνά ότι η κ α λ ύ τ ε ρ η ιατρική έρχεται από την

8 8

ιόντα καταστρέφουν εύκολα το ριζωμένο στην ιστορία πρότυ­

πο που εναρμονίζει την κάθε κουλτούρα με τα δηλητήρια

της· συνήθως, κάνουν περισσότερο κακό παρά καλό στην υ­

γεία και, τελικά, εδραιώνουν μια καινούρια αντίληψη, με βά­

ση την οποία οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν το σώμα τους σα μη­

χανή, που μπορούν να την κουμαντάρουν με μηχανικά μέσα

και με χειριστήριους διακόπτες (87).

Κατά τη δεκαετία του 1940, λίγες από τις συνταγές πού

συντάσσονταν στο Χιούστον ή στη Μαδρίτη θα μπορούσαν να

γραφούν στο Μεξικό, μ ' εξαίρεση την z o n a r o s a της

Πόλης του Μεξικού, όπου τα μεγάλα διεθνή φαρμακεία αν­

θούν πλάι στις μπουτίκ και στα μεγάλα ξενοδοχεία. Σήμερα,

το φαρμακείο ενός οποιουδήποτε μεξικανικού χωριού διαθέ­

τει τριπλάσια είδη απ'όσα ένα φαρμακείο στις Η Π Α . Στην Ταϋ¬

λάνδη (88) και στη Βραζιλία, oι κατασκευαστές που αρμενί­

ζουν με σημαίες ευκαιρίας απιθώνουν στα φαρμακεία πολλά

είδη που αλλού θεωρούνται απαρχαιωμένα, ή είναι παράνομα

πλεονάσματα ή σκαρταδούρα. Την προηγούμενη δεκαετία,

ενώ λίγες πλούσιες χώρες άρχισαν να θέτουν υπό έλεγχο τη

ζημιά, τη σπατάλη και την εκμετάλλευση που προκαλούσε η

ν ό μ ι μ η προώθηση φαρμακευτικών προϊόντων απ'τους για­

τρούς τους, οι γιατροί στο Μεξικό, στη Βενεζουέλα και στο

κουζίνα κι όχι α π ' τ ο φαρμακείο. Τα πιο π ο λ λ ά κείμενα περιλαμβάνουν

"συνταγές" για την περίθαλψη των αρρώστων.

8 7 . Για τη σημερινή π λ η ρ ο φ ό ρ η σ η που είναι διαθέσιμη για τη δράση

των φαρμάκων, βλ. Louis S . Goodman, Alfred Gilman, T h e P h a r m a ­

c o l o g i c a l B a s i s o f T h e r a p e u t i c s , N . York, Macmillan,

1 9 7 0 . Για π ρ ό τ υ π α συνταγογραφίας, βλ. Karen Dunnell, Ann Cartw­

r ight , M e d i c i n e T a k e r s , P r e s c r i b e r s a n d Η ο a r d e s , Lo­

ndon, Routledge, 1 9 7 2 . Ποιος παίρνει, τι λ ο γ ή ς φάρμακα, για τι τύπους

συνθηκών και συμπτωμάτων; Πώς οι γιατροί ενθαρρύνουν ή αποθαρρύ­

νουν το π ρ ό τ υ π ο αυτό; Τι λογιών φάρμακα κρατούν οι άνθρωποι στο

σπίτι τους και για πόσον καιρό; Λεπτομερειακή π λ η ρ ο φ ό ρ η σ η για την

Αγγλία. Β λ έ π ε και J o h n P. Morgan, Michael Weintraub, "A Course on the

Social Funct ions of Prescription Drugs: Seminar Syllabus and Bibliogra­

phy", A n n a l s o f I n t e r n a l M e d i c i n e 7 7 , August 1 9 7 2 :

2 1 7 - 2 2 . Paul Stolley, Louis Lasagna, "Prescribing Patterns of Physi­

cians", J o u r n a l o f C h r o n i c D i s e a s e s 2 2 , December 1 9 6 6 :

3 9 5 - 4 0 5 .

8 8 . B u s i n e s s in Τ h a i 1 a n d, ειδικό τ ε ύ χ ο ς για τη φαρμακευ­

τική βιομηχανία, Α ύ γ ο υ σ τ ο ς 1 9 7 4 .

8 9

Παρίσι ακόμα, συναντούσαν μεγαλύτερες από κάθε άλλη φο­

ρά δυσκολίες στην προσπάθειά τους να πάρουν πληροφορίες

για τις παρενέργειες των φαρμακευτικών προϊόντων που σύ­

στηναν (89). Μόλις πριν από μια δεκαετία, όταν τα φαρμακευ­

τικά προϊόντα σπάνιζαν σχετικά στο Μεξικό, όταν οι άνθρωποι

ήταν φτωχοί και τους πιο πολλούς αρρώστους τους φρόντι­

ζαν οι γιαγιάδες ή οι βοτανολόγοι, τα φαρμακευτικά παρα­

σκευάσματα έφταναν συσκευασμένα και τα συνόδευε ένα ενη­

μερωτικό φυλλάδιο. Σήμερα, τα φαρμακευτικά προϊόντα εί­

ναι πιο πολλά, πιο δραστικά και πιο επικίνδυνα· πουλιούνται

από την τηλεόραση και το ραδιόφωνο· άνθρωποι που έχουν

πάει σχολείο, ντρέπονται γιατί εξακολουθούν να έχουν εμπι­

στοσύνη στον ατζέκο θεραπευτή· το δε ενημερωτικό φυλλά­

διο έχει αντικατασταθεί από μια τυποποιημένη επιγραφή:

"Χορηγείται κατόπιν ιατρικής συνταγής". Το πλάσμα της φα­

ντασίας, που το φαρμακευτικό προϊόν το ιατρικοποιεί προκει­

μένου να το εξορκίσει, στην πραγματικότητα δεν κάνει τίποτ'

άλλο απ' το να μπερδεύει τον αγοραστή. Η προειδοποίηση να

συμβουλευτεί γιατρό, κάνει τον αγοραστή να πιστέψει πως εί­

ναι ανίκανος να φροντίσει μονάχος του τον εαυτό του. Στις

περισσότερες χώρες του κόσμου, οι γιατροί απλούστατα δεν

είναι αρκετά εξαπλωμένοι σ 'ολόκληρη τη χώρα για να επιση­

μάνουν τ'αμφιλεγόμενα φάρμακα κάθε φορά που γίνεται λό­

γος γι'αυτά· τις περισσότερες φορές πάλι, δεν είναι κι εκείνοι

οι ίδιοι πληροφορημένοι, ή δεν είναι καθόλου ενημερωμένοι,

ώστε να συστήσουν φάρμακα με τη δέουσα περίσκεψη. Κατά

συνέπεια, το έργο του γιατρού, ιδιαίτερα στις φτωχές χώρες,

έχει γίνει κοινότοπο: ο γιατρός έχει μετατραπεί σε μηχανή,

που γράφει μονότονα συνταγές και διαρκώς γελοιοποιείται·

οι περισσότεροι άνθρωποι τώρα παίρνουν τα ίδια φαρμακευ­

8 9 . Ο αμερικανός γιατρός μπορεί ε ύ κ ο λ α ν 'αποκτήσει τις π λ η ρ ο φ ο ­

ρίες αυτές από πηγές όπως: M e d i c a l L e t t e r o n D r u g s a n d

T h e r a p e u t i c s , Medical Library Association, 9 1 9 N . Michigan Ave­

nue, Chicago, III. Πρόκειται για μιαν αντικειμενική π η γ ή πληροφορι­

ών για τα φάρμακα, που στέλνεται με το ταχυδρομείο κ ά θ ε δεκαπενθή­

μερο. Τίποτε αντίστοιχο μ ' α υ τ ό δεν υπάρχει σε γαλλικά, γερμανικά,

ισπανικά. Β λ έ π ε και Richard Burack, T h e N e w H a n d b o o k o f

P r e s c r i p t i o n D r u g s : O f f i c i a l N a m e s , P r i c e s a n d

S o u r c e s f o r P a t i e n t a n d D o c t o r , rev. éd., N . Y o r k , Pant­

heon, 1 9 7 0 . ( Β λ . παρακάτω, σημ. 9 9 , για π ε ρ ι γ ρ α φ ή τ ο υ βιβλίου α υ τ ο ύ ) .

9 0

τικά προϊόντα, το ίδιο στα κουτουρού, δίχως όμως την έγ­

κριση του (90).

Η χλωραμφενικόλη αποτελεί ένα καλό παράδειγμα του τρό­

που με τον οποίο, το να βασίζονται οι άρρωστοι στις ιατρικές

συνταγές, μπορεί να είναι άχρηστο για την προστασία τους·

επιπλέον δε, μπορεί να υποβοηθήσει την κατάχρηση. Κατά τη

διάρκεια της δεκαετίας του 1960, το φαρμακευτικό αυτό

προϊόν το συσκεύαζε η Parke-Davis με τ'όνομα Χλωρομυκε­

τίνη· η εταιρία αποκόμισε απ'αυτό το ένα τρίτο των συνολι­

κών της κερδών. Τότε, ήταν κιόλας από κάμποσα χρόνια γνω­

στό ότι, άνθρωποι που παίρνουν το φαρμακευτικό αυτό προϊόν

έχουν μια συγκεκριμένη πιθανότητα να πεθάνουν από απλα­

στική αναιμία, μιαν αθεράπευτη αρρώστια του αίματος. Ο τυ­

φοειδής πυρετός είναι σχεδόν η μοναδική αρρώστια που, με

σοβαρές επιφυλάξεις, δικαιολογεί πράγματι τη λήψη της χλω­

ραμφενικόλης. Σ ' ό λ η τη διάρκεια της δεκαετίας του 1950 και

στις αρχές της δεκαετίας του 1960, η Parke - Davis, παρά τις

σοβαρές κλινικές αντενδείξεις, ξόδευε τεράστια ποσά για να

προωθήσει το φαβορί της. Γιατροί στις Η Π Α σύστηναν χλω­

ραμφενικόλη σε τέσσερα περίπου εκατομμύρια ανθρώπους το

χρόνο για τη θεραπεία της ακμής, του βραχνιάσματος, του κοι­

νού κρυολογήματος και άλλων ψιλοπραγμάτων, όπως οι πα-

9 0 . Στις περισσότερες κ ο υ λ τ ο ύ ρ ε ς οι άνθρωποι εξαρτώνταν από θε­

ραπευτικά μέσα που συνέλεγε ένα μέλος της οικογένειας στα δάση ή που

κ α λ λ ι ε ρ γ ο ύ σ α ν στον κήπο τους. Αυτό συνέβαινε ακόμα και σε κοινωνίες

όπου η π α ρ α γ ω γ ή για τις βιοτικές ανάγκες είχε δώσει τη θ έ σ η της στην

π α ρ α γ ω γ ή για την α γ ο ρ ά σε ά λ λ ο υ ς τομείς. Επί χιλιετηρίδες ολόκληρες,

το παγκόσμιο εμπόριο φαρμάκων το διενεργούσαν γ υ ρ ο λ ό γ ο ι και "δεν

είχε καμία σχέση με το αστικό εμπόριο ( ε μ π ο ρ ε υ μ ά τ ω ν ) , όσο κι αν πάμ­

π ο λ λ ο ι ιστορικοί φ ι λ ό λ ο γ ο ι θα ή θ ε λ α ν να υποστηρίξουν το αντίθετο".

Πάνω σ ' α υ τ ό , βλ. J . C . van Leur, I n d o n e s i a n T r a d e a n d S o ­

c i e t y : E s s a y s i n A s i a n S o c i a l a n d E c o n o m i c H i ­

s t o r y , The Hague, van Hoeve Publ., 1 9 6 7 , ιδιαίτερα 4 5 - 8 8 . Για την

εμπορία ιατρικών, τεχνικών, καλλωπιστικών και θρησκευτικών χημικών

ουσιών στην αρχαιότητα, βλ . Alfred Schmidt, D r o g e n u n d D r o -

g e n h a n d e l i m A l t e r t u m , Leipzig, J . A . Barth, 1 9 2 4 . Wol­

fgang - Hagen Hein, C h r i s t u s a l s A p o t h e k e r , Frankfurt, G o ¬

vi Verlag, 1 9 4 7 . Δείχνει ο τ ε λ ε υ τ α ί ο ς πώς ο Χ ρ ι σ τ ό ς στη γερμανική

ζ ω γ ρ α φ ι κ ή μετατράπηκε άξαφνα, γ ύ ρ ω στα 1 7 0 0 , από ουράνιος θερα­

π ε υ τ ή ς τ η ς ανθρώπινης αρρώστιας στον θ ε ϊ κ ό φαρμακοποιό που μοίρα­

ζε πνευματικά εμπορεύματα.

91

ρανυχίδες που μολύνθηκαν. Α φ ο ύ ο τυφοειδής πυρετός είναι

σπάνιος στις Η Π Α , το φαρμακευτικό αυτό προϊόν δεν το "εί­

χαν ανάγκη" περισσότεροι από έναν στους τετρακόσιους

απ'όσους το πήραν. Σε αντίθεση με τη θαλιδομίδη, που προκα­

λεί παραμόρφωση, η χλωραμφενικόλη σκοτώνει: καθιστά τα

θύματα της αόρατα· εκατοντάδες απ'αυτά πέθαναν στις Η Π Α

δίχως να διαγνωστεί η αιτία του θανάτου τους (91).

Ο αυτοέλεγχος από μέρους του επαγγέλματος δεν έχει λει­

τουργήσει ποτέ σε τέτοια ζητήματα (92), ενώ η μνήμη των για­

τρών έχει αποδειχτεί πως είναι ιδιαίτερα βραχύβια (93). Το

περισσότερο που μπορεί να πει κανείς, είναι ότι στην Ολλαν­

9 1 . Οι π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς για τη χ λ ω ρ ο μ υ κ ε τ ί ν η προέρχονται α π ' τ ο : U.S.

Senate, Select Commit tee on Small Business, Subcommittee on Monopo­

ly, C o m p e t i t i v e P r o b l e m s i n t h e D r u g I n d u s t r y ,

9 0 t h Congress, 1st and 2nd Sessions, 1 9 6 7 - 8, pt. 2, a. 5 6 5 .

9 2 . Για τ ο υ ς μηχανισμούς που μετατρέπουν την α υ τ ο ρ ύ θ μ ι σ η σε ά­

δεια για επιτέλεση τ η ς μέγιστης ανεκτής α π ' τ ο κοινό κ α τ ά χ ρ η σ η ς , βλ.

Eliot Freidson, Buford Rhea, "Process of Control in a Company of E­

quals", S o c i a l P r o b l e m s 9 , 1 9 6 3 : 1 1 9 - 3 1 . Δείχνουν ότι, μ ό λ ο

που σε μ ε γ ά λ ο μ έ ρ ο ς η κ α τ ά χ ρ η σ η περνά απαρατήρητη, κι αν ακόμα

υποπέσει στην αντίληψη ενός γ ιατρού δεν κοινοποιείται σ τ ο υ ς συναδέλ­

φ ο υ ς · κι αν ακόμα κοινοποιηθεί αντιμετωπίζεται με φιλικές συστάσεις

στον π α ρ α β ά τ η " και δεν τιμωρείται. Η αυτορύθμιση, κατά κύριο λό­

γ ο , προστατεύει το ε π ά γ γ ε λ μ α διώχνοντας τον ανίκανο σ φ α γ έ α και τον

αδιάντροπο ηθικά λ ε π ρ ό . William J. Goode, " T h e Protect ion o f the I­

nept", A m e r i c a n S o c i o l o g i c a l R e v i e w 3 2 , February

1 9 6 7 : 5 - 1 9 . Π ε ρ ι γ ρ ά φ ε ι αυτός πώς η α υ τ ο ρ ύ θ μ ι σ η συνίσταται κ α τ ά μέ­

γα μέρος στην προστασία τ ο υ ανάρμοστου μες στην ομάδα και στην

προστασία τ ω ν ιδιαίτερων σ υ μ φ ε ρ ό ν τ ω ν της ομάδας από τις υπερβάσεις

τ ο υ ανάρμοστου. Ο ε κ σ υ γ χ ρ ο ν ι σ μ ό ς συνίσταται στην πιο α π ο τ ε λ ε σ μ α τ ι κ ή

χρησιμοποίηση τ ο υ ανάρμοστου προς το ιδιαίτερο σ υ μ φ έ ρ ο ν τ η ς ομά­

δας. Eliot Freidson, Buford Rhea, "Knowledge and Judgement in Pro­

fessional Evaluation", A d m i n i s t r a t i v e S c i e n c e Q u a r t e r -

1 y 10, J u n e 1 9 6 5 : 1 0 7 - 2 4 .

9 3 . Η μνήμη δεν είναι ο δ η γ ό ς στο ποια φάρμακα δίνονταν κατόπιν

συνταγής ή καταναλώνονταν στο π α ρ ε λ θ ό ν . Μια έρευνα σ τ ο εθνικό γρα­

φείο μητρώων των συνταγών στην Α γ γ λ ί α και στην Ουαλία δείχνει ότι

8 απ'τις 10 γυναίκες, που είχαν γεννήσει διανοητικά κ α θ υ σ τ ε ρ η μ έ ν α

παιδιά α φ ο ύ είχαν πάρει θαλιδομίδη κατόπιν συνταγής, α ρ ν ή θ η κ α ν πως

είχαν πάρει το φ ά ρ μ α κ ο , και οι γιατροί τ ο υ ς αρνήθηκαν ότι τ ο υ ς το εί­

χαν συστήσει. Β λ . Α. Ζ. Speirs, "Thalidomide and Congenital Abnorma­

lities", L a n c e t , 1 9 6 2 , 1 : 3 0 3 .

92

δια, στη Νορβηγία ή στη Δανία, η ρύθμιση της κυκλοφορίας

των φαρμάκων απ'τους γιατρούς, υπήρξε μερικές φορές λι­

γότερο αναποτελεσματική απ'όσο στη Γερμανία, στη Γαλλία

(94) ή στην Ιταλία (95), καθώς και ότι οι αμερικανοί γιατροί

έχουν μιαν ιδιαίτερη άνεση να παραδέχονται τα σφάλματα του

παρελθόντος και ν 'ακολουθούν τα καινούρια ρεύματα (96).

Στις Η Π Α , κατά τη δεκαετία του 1950, ο έλεγχος που ασκού­

σαν στην κυκλοφορία των φαρμακευτικών προϊόντων οι ρυθ­

μιστικές υπηρεσίες ήταν ασήμαντος, ο δε έλεγχος από τους

ίδιους τους γιατρούς εικονικός (97). Αργότερα, κατά τη διάρ­

9 4 . Henri Pradal, G u i d e d e s m é d i c a m e n t s l e s p l u s

c o u r a n t s , Paris, Seuil, 1 9 7 4 . Τ ο Νοέμβρη του 1 9 7 3 ο γ ά λ λ ο ς εκδό­

της μου Seuil ε ξ έ δ ω σ ε την πρώτη έ κ δ ο σ η τ ο υ βιβλίου αυτού, έργο ενός

γιατρού με π ο λ ύ χ ρ ο ν η πείρα στην τοξικολογία. Περιλαμβάνει έναν κα­

τ ά λ ο γ ο των 1 0 0 πρώτων στις πωλήσεις φαρμακευτικών ουσιών, μαζί

και των φαρμάκων που χορηγούνται κατόπιν ιατρικής συνταγής, εξη­

γώντας τι είναι το καθένα, γιατί ενδείκνυται, πώς εμφανίζει την τάση

να χρησιμοποιείται ή να συστήνεται, και τι επιπτώσεις έχει. Τη μέρα της

εμφάνισης τ ο υ βιβλίου στην αγορά, 57 φαρμακευτικές εταιρίες, υπέβα­

λαν ξ ε χ ω ρ ι σ τ ά μηνύσεις για ν ' α π ο σ υ ρ θ ε ί το βιβλίο και ζητούσαν απ'τα

δικαστήρια αποζημιώσεις για ενδεχόμενες ζημίες.

9 5 . Α . del Favero, G . Loiakono, F a r m a c i , s a l u t e e p r o f i t ­

t i in I t a l i a , Milano, Feltrinelli, 1 9 7 4 . Περιγράφουν αυτοί την εξάρ­

τ η σ η και τη δ ο υ λ ι κ ό τ η τ α του ιταλού γ ι α τ ρ ο ύ στις σχέσεις τ ο υ με τη

φαρμακοβιομηχανία, και την ε κ μ ε τ ά λ λ ε υ σ η των ιταλικών εταιριών από

τις πολυεθνικές που τις απορρόφησαν. Γ ε μ ά τ ο τεκμηριωμένα στοιχεία

και λεπτομέρειες.

9 6 . J a m e s Η . Young, M e d i c a l M e s s i a h s : A S o c i a l H i s t o r y o f

H e a l t h Q u a c k e r y i n 2 0 t h C e n t u r y A m e r i c a , Prince­

ton, N. J . , Princeton Univ., Pr., 1 9 6 7 . Ιστορική ανάλυση της γεμάτης α¬

καταδεξία αυταρέσκειας της οργανωμένης ιατρικής των ΗΠΑ, που βα­

σίζεται στην από μέρους της προστασία τ ο υ κοινού από ανεξάρτητους

θ ε ρ α π ε υ τ έ ς και από α υ τ ο π ε ρ ί θ α λ ψ η . Για την παλαιότερη ιστορία, βλ.

James Η . Young, T h e T o a d s t o o l M i l l i o n a i r e s : A S o c i a l

H i s t o r y o f P a t e n t M e d i c i n e s i n A m e r i c a B e f o r e

F e d e r a l R e g u l a t i o n , Princeton, N . J . , Princeton Univ. Pr., 1 9 6 1 .

9 7 . Robert S . McCleery, O n e L i f e — O n e Physician : A n

I n q u i r y i n t o t h e M e d i c a l P r o f e s s i o n ' s P e r f o r m a n ­

c e i n S e l f - R e g u l a t i o n , A Report t o the Center for the Stu­

dy of Responsive Law, Washington, D. C, Public Affairs Pr., 1 9 7 1 . Αυτή

η έ κ θ ε σ η προς μια ομάδα μελέτης που ξεκίνησε από τον Ρ α φ Νέιντερ

φτάνει σ τ ο συμπέρασμα ότι υπάρχει π λ ή ρ η ς απουσία εσωτερικού ποιο-

9 3

κεια της δεκαετίας του 1960, ανήσυχοι δημοσιογράφοι (98),

γιατροί (99) και πολιτικοί (100), ξεκίνησαν μιαν εκστρατεία,

που έφερε στο φως τη δουλική εξάρτηση των γιατρών και

των κυβερνητικών αξιωματούχων από τις φαρμακευτικές ε­

ταιρίες και περιέγραψαν ορισμένα από τα επικρατέστερα

σχήματα των εγκλημάτων, που διέπρατταν οι χαρτογιακάδες

της ιατρικής (101). Δ υ ο χρόνια μετά την αποκάλυψη της δρά­

τικοϋ ε λ έ γ χ ο υ μέσα σ τ ο υ ς κ ό λ π ο υ ς του ιατρικού ε π α γ γ έ λ μ α τ ο ς .

9 8 . Morton Mintz, B y P r e s c r i p t i o n O n l y : A R e p o r t

o n t h e U . S . F o o d a n d D r u g A d m i n i s t r a t i o n , t h e

A m e r i c a n M e d i c a l A s s o c i a t i o n , P h a r m a c e u t i c a l

M a n u f a c t u r e r s , a n d O t h e r s i n C o n n e c t i o n w i t h

t h e I r r a t i o n a l a n d M a s s i v e U s e o f P r e s c r i p t i o n

D r u g s T h a t M a y B e W o r t h l e s s , I n j u r i o u s , o r E v e n

L e t h a l , Boston, Beacon Pr., 1 9 6 7 . ( T h e T h e r a p e u t i c a l

N i g h t m a r e , Boston, Houghton, Mifflin, 1 9 6 5 , στην π ρ ώ τ η του έκ­

δοση) . Το α ρ ι σ τ ο ύ ρ γ η μ α αυτό της ερευνητικής δημοσιογραφίας, γραμ­

μένο από έναν ρεπόρτερ της W a s h i n g t o n P o s t , έκανε περισσό­

τ ε ρ α από ό λ α τ ' ά λ λ α βιβλία για να μετατοπίσει το επίκεντρο των συζη­

τήσεων για την ιατρική στις ΗΠΑ. Επί μια δεκαετία μια φιλάνθρωπη μει­

ονότητα ανησυχούσε για τη ζημιά που έκανε στους φ τ ω χ ο ύ ς η καπι­

ταλιστική ιατρική. Τώρα, η πλειονότητα που έχαβε χαπάκια, συνειδητο­

ποίησε τι έκανε σ*αυτήν την ίδια η καπιταλιστική ιατρική.

9 9 . Richard Burack, Μ . D., T h e N e w H a n d b o o k o f P r e ­

s c r i p t i o n D r u g s : O f f i c i a l N a m e s , P r i c e s a n d S o u ­

r c e s f o r P a t i e n t a n d D o c t o r , N . York, Pantheon, 1 9 7 0 .

Έ χ ο ν τ α ς εκδοθεί έναν καιρό που ήταν ακόμα δ ύ σ κ ο λ ο να βρεθούν απο­

δεικτικά στοιχεία για την ανάρμοστη προκατάληψη των επιτροπών ρύθ­

μισης, για τη συνωμοσία με σ τ ό χ ο τη διασπορά παραπειστικών πλη­

ροφοριών για τα δηλητηριώδη φάρμακα, και για την ε ξ α γ ο ρ ά όχι λίγων

κ α θ η γ η τ ώ ν της ιατρικής, το βιβλίο αυτό δίνει π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς και κάνει α­

ξ ι ο λ ό γ η σ η της αποτελεσματικότητας, της χρησιμότητας, των παρενερ­

γειών και τ η ς χ ρ ή σ η ς των 2 0 0 περισσότερο συστηνόμενων α π ' τ ο υ ς για­

τρούς φαρμάκων, σχολιάζει τις τιμές τ ο υ ς και συγκρίνει τα ομοιογενή

ισοδύναμα (που οι π ρ ο μ η θ ε υ τ έ ς και οι διευθύνσεις τ ο υ ς αναγράφονται

επίσης), και προσθέτει νόστιμα ανέκδοτα για π ο λ λ ά α π ' τ α ψευτοφάρ¬

μακα με τα γ ν ω σ τ ά ονόματα.

1 0 0 . J a m e s L . Goddard, " T h e Drug Establishment", E s q u i r e ,

March 1 9 6 9 . Έ κ θ ε σ η ευχάριστη στο διάβασμα και κ α λ ά τεκμηριωμένη.

1 0 1 . Edwin Sutherland, W h i t e - C o l l a r C r i m e , N . York,

Holt, 1 9 6 1 . Χρησιμοποιεί ο συγγραφέας τον όρο α υ τ ό ( ε γ κ λ ή μ α τ α τ ω ν ,

"χαρτογιακάδων", των "λευκών κ ο λ ά ρ ω ν " ) για να ορίσει μια μεγάλη

94

σης της σε μιαν ακρόαση του Κογκρέσου, η χρήση της χλω¬

ραμφενικόλης στις Η Π Α περιορίστηκε. Η Parke-Davis υποχρε­

ώθηκε να καταχωρήσει σ'όλες της τις συσκευασίες αυστηρές

προειδοποιήσεις για τους ενδεχόμενους κινδύνους, καθώς και

σαφείς οδηγίες για τη χρήση του φαρμάκου αυτού. Οι προει­

δοποιήσεις αυτές, όμως, δεν γράφηκαν και στις συσκευασίες

που προορίζονταν για εξαγωγή (102). Το φαρμακευτικό αυ­

τό προϊόν εξακολουθεί να χρησιμοποιείται στα τυφλά στο Με­

ξικό, όχι μόνον αυθαίρετα από αρρώστους αλλά και με ιατρική

σ υ ν τ α γ ή · με τον τρόπο αυτό, έθρεψε μιαν ανθεκτική στα φάρ­

μακα ποικιλία του βακίλου του τυφοειδούς, που εξαπλώνεται

τώρα από την Κεντρική Αμερική στον υπόλοιπο κόσμο.

Έ ν α ς γιατρός στη Λατινική Αμερική, που ήταν και πολιτι­

κός, προσπάθησε πραγματικά ν'αναχαιτίσει την φαρμακευτι¬

κήν εισβολή και δεν αρκέστηκε να στρατολογήσει γιατρούς

για να την κάνει απλώς να φανεί πιο ευυπόληπτη. Κατά τη

διάρκεια της σύντομης προεδρικής θητείας του στη Χιλή, ο

ποικιλία σοβαρών παραβάσεων με αναγνωρισμένες κοινωνικά επιβλα­

βείς επιπτώσεις που είτε δεν αποτελούν αντικείμενο δίωξης είτε περιο­

ρίζονται στα αστικά δικαστήρια. Η ιατρική ποικιλία των εγκλημάτων

αυτών έχει επιδημικές επιπτώσεις και θα μπορούσαμε να την ονομάσου­

με " έ γ κ λ η μ α των λευκών σακακιών".

1 0 2 . Herbert Schreier, Lawrence Berger, "On Medical Imperialism :

A L e t t e r " , L a n c e t , 1 9 7 4 , 1 : 1 1 6 1 . "Μετά από πιέσεις της Διοίκη­

σης Τροφίμων και Φαρμάκων τ ω ν ΗΠΑ, η Parke - Davis έ β α λ ε στις συ­

σκευασίες των φαρμάκων α υ σ τ η ρ έ ς προειδοποιήσεις για τους κινδύ­

νους και προειδοποιητικές ανακοινώσεις σχετικές με τις ενδείξεις για τη

χ ρ ή σ η του φαρμάκου στις ΗΠΑ. Οι προειδοποιήσεις δεν μπαίνουν και

στις συσκευασίες που προορίζονται για το εξωτερικό". Β λ έ π ε και J o h n

F. Hellergers, "Chloramphenicol in Japan : Let it Bleed", Β u 1 1 e t i n

o f C o n c e r n e d A s i a S c h o l a r s 5 , Ju ly 1 9 7 3 : 3 7 - 4 5 . Η ε ­

πέκταση των ομοσπονδιακών ε λ έ γ χ ω ν και στα προς εξαγωγήν φ ά ρ ­

μ α κ α θ α περιόριζε μόνον ενμέρει αυτή τ η μ ο ρ φ ή ιμπεριαλισμού. Η

ομοσπονδιακή εξουσία, που καλύπτει σήμερα τη φαρμακοβιομηχανία

των 6 δισεκατομμυρίων δολαρίων, δεν έχει ακόμα επεκταθεί και στη

βιομηχανία ι α τ ρ ι κ ώ ν σ υ σ κ ε υ ώ ν των άνω των 3 δισεκατομμυ­

ρίων δολαρίων. Δεν μπορεί, λ ο γ ο υ χ ά ρ η , να σταματήσει την εταιρία Α. Η.

Robins που χορηγεί σε ξένες εταιρίες ένα μ ο ν τ έ λ ο αντισυλληπτικού

μέσου, που έχει αποσυρθεί απ 'την α γ ο ρ ά των ΗΠΑ εξαιτίας του μ ε γ ά λ ο υ

π ο σ ο σ τ ο ύ μολύνσεων. Β λ . H a s t i n g s C e n t e r S t u d i e s 5 , no. 3 ,

1 9 7 5 : 2 .

95

δρ. Σαλβαδόρ Αλιέντε (103) κινητοποίησε με αρκετήν επιτυ­

χία τους φτωχούς και τους ζήτησε να ορίσουν οι ίδιοι τις υ­

γειονομικές τους α ν ά γ κ ε ς · με μικρότερην επιτυχία υποχρέω­

σε το ιατρικό επάγγελμα να ικανοποιεί τις στοιχειώδεις μάλ­

λον, παρά τις προσοδοφόρες ανάγκες. Είχε την πρόθεση ν'

απαγορεύσει τη διακίνηση ορισμένων φαρμακευτικών προϊ­

όντων, αν δεν είχαν πρώτα δοκιμαστεί σε πελάτες, που τα εί­

χαν αγοράσει, στη Βόρεια Αμερική ή στην Ευρώπη για όσον

καιρό ίσχυε η προστατευτική διάρκεια της ευρεσιτεχνίας. Ε­

δωσε νέα ζωή σ'ένα πρόγραμμα με στόχο τον περιορισμό της

εθνικής φαρμακοποιίας σε λίγες δωδεκάδες είδη, λίγο πολύ

τα ίδια με κείνα που κουβαλούσε μαζί του ο ξυπόλητος για­

τρός της Κίνας στο μαύρο ψάθινο καλάθι του. Αξίζει να επι­

σημάνουμε ότι, μέσα σε μια βδομάδα από τότε που κατέλαβε

την εξουσία στη Χιλή η στρατιωτική χούντα στις 11 του Σε­

πτέμβρη του 1973, πολλοί απ'τους πιο ένθερμους υποστηρι­

κτές μιας χιλιανής ιατρικής, που θα βασιζόταν στη δράση της

κοινότητας μάλλον, παρά στις εισαγωγές και στην κατανάλω­

ση φαρμακευτικών προϊόντων, δολοφονήθηκαν (104).

Η υπερκατανάλωση φαρμακευτικών προϊόντων δεν περιο­

ρίζεται, φυσικά, σε περιοχές όπου οι γιατροί είναι λιγοστοί

ή οι άνθρωποι φτωχοί. Στις Η Π Α , ο όγκος των φαρμάκων που

διακινούνται έχει εκατονταπλασιαστεί κατά τη διάρκεια του

1 0 3 . Για την ιατρική στη Χ ι λ ή στα χρόνια του Αλιέντε, σ υ μ β ο υ λ ε υ ­

τείτε το : Howard Waitzkin, Hilary Modell, "Medicine, Socialism, and

Totalitarianism: Lesson from Chile", N e w E n g l a n d J o u r n a l o f

M e d i c i n e , 2 9 1 , 1 9 7 4 : 1 7 1 - 7 . Vicente Navarro, "What Does

Chile Mean? An Analysis of Events in the Health Sector Before, During,

and After Allende's Administration", M i l b a n k M e m o r i a l F u n d

Q u a r t e r l y 5 2 , spring 1 9 7 4 : 9 3 - 1 3 0 . T o άρθρο αυτό βασίζεται σ '

ένα κείμενο που παρουσιάστηκε στο Διεθνές Σεμινάριο Υγείας τ ο υ Πα­

νεπιστημίου Χ ά ρ β α ρ ν τ , τον Φ λ ε β ά ρ η τ ο υ 1 9 7 4 . Για μια μαρτυρία αυτό­

πτη, βλ.: Ursula Bernauer, Elisabeth Freitag., P o d e r p o p u l a r i n

C h i l e a m B e i s p i e l G e s u n d h e i t : D o k u m e n t e a u s

E l e n d s v i e r t e l n , Stein/Nuremberg, Laetere Imba, 1 9 7 4 .

1 0 4 . Albert Jonsen et al., " D o c t o r s in Politics : A Lesson from Chi­

le", N e w E n g l a n d J o u r n a l o f M e d i c i n e , 2 9 1 , 1 9 7 4 :

4 7 1 - 2. Δίνει μια περιγραφή της ιδιαίτερης βίας με την οποία η χ ο ύ ν τ α

καταδίωξε τ ο υ ς γιατρούς.

96

αιώνα μας (105): κάθε χρόνο καταναλώνονται 20.000 τόνοι

ασπιρίνης, δηλαδή σχεδόν 225 χάπια κατ'άτομο (106). Στην

Αγγλία, μια στις δέκα νύχτες τον ύπνο τον χαρίζει ένα υπνω­

τικό χάπι, ενώ κάθε χρόνο το 19% των γυναικών και το 9%

των αντρών παίρνουν ηρεμιστικά με ιατρική συνταγή (107).

Στις Η Π Α , τα σκευάσματα που επιδρούν στο κεντρικό νευ­

ρικό σύστημα αποτελούν τον πιο γοργά αναπτυσσόμενο τομέα

στην φαρμακαγορά, και φτάνουν σήμερα στο 3 1 % των συνο­

λικών πωλήσεων (108). Η εξάρτηση από ηρεμιστικά που χο­

ρηγούνται με ιατρική συνταγή έχει αυξηθεί κατά 290% από τα

1962 και μετά, σε μια χρονική περίοδο που η κατά κεφαλήν

κατανάλωση αλκοολούχων ποτών αυξήθηκε μόνο κατά 23%

και η εικαζόμενη κατανάλωση παράνομων οπιούχων έχει

1 0 5 . J o h n Μ . Firestone, T r e n d s i n P r e s c r i p t i o n D r u g

P r i c e s , Washington, D. C, Enterprise Institute for Public Policy Re­

search, 1 9 7 0 . Οι δαπάνες για φάρμακα αποτελούν μόνο το 1 0 % περίπου

των δαπανών για την υγεία. Η μέτρια αύξηση του κ ό σ τ ο υ ς κ ά θ ε συντα­

γ ή ς κ α τ ά τα τελευταία χρόνια οφείλεται κατά κύριο λ ό γ ο στην αύξη­

ση τ ο υ μ ε γ έ θ ο υ ς της μέσης συνταγής.

1 0 6 . Edward Μ . Brecher, Consumer Reports Editors L i c i t a n d

I l l i c i t D r u g s : T h e C o n s u m e r s U n i o n R e p o r t o n

N a r c o t i c s , S t i m u l a n t s , D e p r e s s a n t s , I n h a l a n t s , H a l ­

l u c i n o g e n s a n d M a r i j u a n a — I n c l u d i n g C a f f e i n e ,

N i c o t i n e , a n d A l c o h o l , Boston, Little, Brown, 1 9 7 3 .

1 0 7 . D. M. Dunlop, " T h e Use and Abuse of Psychotropic Drugs",

P r o c e e d i n g s o f t h e R o y a l S o c i e t y o f M e d i c i n e

6 3 , 1 9 7 0 : 1 2 7 9 . G. L. Klerman, "Social Values and the Consumption

o f Psychotropic Medicine", P r o c e e d i n g s o f t h e F i r s t W o r ­

l d C o n g r e s s o n E n v i r o n m e n t a l M e d i c i n e a n d B i o ­

l o g y , Haarlem, North Holland, 1 9 7 4 . Για μιαν ιδιαίτερα ο λ έ θ ρ ι α μορφή

εθισμού σε ναρκωτικά που προκαλείται με ιατρική συνταγή, βλ. Do­

rothy Nelkin, M e t h a d o n e M a i n t e n a n c e : A T e c h n o l o ­

g i c a l F i x , N . York, Braziller, 1 9 7 3 .

1 0 8 . J a m e s L . Goddard, " T h e Medical Business", S c i e n t i f i c

A m e r i c a n 2 2 9 , September 1 9 7 3 : 1 6 1 - 6 . Περιλαμβάνει γραφικές

παραστάσεις και διαγράμματα που δείχνουν τις πωλήσεις στις ΗΠΑ

φαρμάκων π ο υ χορηγούνται με ιατρική συνταγή και δίχως ιατρική συ¬

νταγή, κατά κατηγορίες, για τα χρόνια 1 9 6 2 - 7 1 . Στατιστική ανάλυση με

κατ 'εκτίμηση υ π ο λ ο γ ι σ μ ό πωλήσεων σε δολάρια στα 1 9 6 8 για 17 απ'

τ ο υ ς σημαντικότερους φαρμακευτικούς οίκους. Ε ι σ α γ ω γ ή νέων φαρ­

μάκων, συνδυασμούς και μορφές δοσολογίας, για τα χρόνια 1 9 5 8 -

7 2 . Διακρίνει επίσης 8 κατηγορίες φαρμάκων π ο υ χορηγούνται κατό­

97

αυξηθεί κατά 50% περίπου (109). Μια σημαντική ποσότητα

φαρμάκων που "σηκώνουν" και "ρίχνουν", την αποκτούν οι

άνθρωποι σ'όλες τις χώρες παρακάμπτοντας το γιατρό (110).

Στα 1975, ο ιατρικοποιημένος εθισμός (111) είναι κατά πολύ

πιν ιατρικής συνταγής. Μόνο στην κατηγορία " φ ά ρ μ α κ α νευρικού συστή­

ματος", οι πωλήσεις ανέρχονται σε περισσότερο από 1 δισεκατομμύριο

δολάρια το χρόνο. Συγκρίνει αυτήν με τρεις ά λ λ ε ς κατηγορίες π ο υ οι

πωλήσεις τ ο υ ς φτάνουν στα 5 0 0 περίπου εκατομμύρια δολάρια, και με

τις υπόλοιπες, που έχουν η καθεμιά λ ι γ ό τ ε ρ α από 3 5 0 εκατομμύρια

δολάρια. Για μια στατιστική ανάλυση κατά ηλικία, φύλο* και τύπο 7 6 2

φαρμάκων αξίας 2,5 εκατομμυρίων δολαρίων που χ ο ρ η γ ή θ η κ α ν κα­

τόπιν ιατρικής συνταγής σε ά ρ ρ ω σ τ ο υ ς π ο υ δε νοσηλεύτηκαν σε νο­

σοκομεία κατά τη διάρκεια ενός χ ρ ό ν ο υ στις ΗΠΑ. βλ . Β. S. Η. Harris,

J. Β. Hallan, " T h e Number and Cost of Prescribed Medicines : Selected

Diseases", I n q u i r y 7 , 1 9 7 0 : 3 8 - 5 0 .

1 0 9 . D r u g U s e i n A m e r i c a : P r o b l e m i n P e r s p e ­

c t i v e , Second Report o f the National Commission o n Marijuanna and

Drug Abuse, 1 9 7 2 , 1 9 7 3 , 1 9 7 4 , 4 τόμοι Washington, D. C, Government

Printing Office, stock no. 5 2 6 6 - 0 0 0 3 . National Commission for the

Study o f Nursing and Nursing Education, A n A b s t r a c t f o r A ­

c t i ο n, N. York, McGraw - Hill, 1 9 7 0 .

1 1 0 . Mitchell Baiter et al., "Cross - national Study of the E x t e n t of

Anti - Anxiety Sedative Drug Use", N e w E n g l a n d J o u r n a l o f

M e d i c i n e 2 9 0 , 1 9 7 4 : 7 6 9 - 7 4 .

1 1 1 . Michael Balint, T r e a t m e n t o r D i a g n o s i s : A S t u d y

o f R e p e a t P r e s c r i p t i o n s i n G e n e r a l P r a c t i c e ,

Mind and Medicine Monographs, Philadelphia, Lippincott, 1 9 7 0 . Η ιατρι­

κή συνταγή παρέχει αίγλη και φαινομενική ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ό τ η τ α στην πεποί­

θ η σ η ότι η π ρ ό ο δ ο ς συνίσταται στο ν 'αγοράζεις ό,τι σ ο υ χρειάζεται, α­

κ ό μ α και την πραγματικότητα την ίδια. Ο σ υ γ γ ρ α φ έ α ς επισημαίνει ότι

στα δ υ ο τρίτα των περιπτώσεων όπου χορηγούνταν κ α τ ' ε π α ν ά λ η ψ η φάρ­

μακα κατόπιν ιατρικής συνταγής δίχως καμία τεχνική δικαιολόγηση, ο

ίδιος ο γ ιατρός πήρε την π ρ ω τ ο β ο υ λ ί α να συστήσει το φ ά ρ μ α κ ο . Har­

r y Dowling, "How D o Practicing Physicians Use New Drugs?", J o u r ­

n a l o f t h e A m e r i c a n M e d i c a l A s s o c i a t i o n 1 8 5 ,

1 9 6 3 : 23 3 - 6. Από φ ό β ο "μήπως δεν κάνει τ ίποτα" ο γ ιατρός υποχρε­

ώνεται να συστήνει δόσεις μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ε ς από κείνες π ο υ αναγράφονται

στις οδηγίες πάνω σ τ η συσκευασία τ ο υ φ α ρ μ ά κ ο υ . Για το π ρ ό τ υ π ο σύμ­

φ ω ν α με το οποίο εξαπλώνεται η κ α τ ά χ ρ η σ η χ ο ρ ή γ η σ η ς ιατρικών συ­

νταγών, β λ . Leighton Ε. G u f f et al., "Studies in the Epidemiology of

Adverse Drug React ions", J o u r n a l o f t h e A m e r i c a n M e d i ­

c a l A s s o c i a t i o n 1 8 8 , 1 9 6 4 : 9 7 6 - 8 3 .

πιο διαδεδομένος απ'όλους τους αυτοεπιλεγόμενους ή πιο εύ­

θυμους τρόπους δημιουργίας ευεξίας (112).

Έχει γίνει του συρμού να κατηγορούμε τις πολυεθνικές

φαρμακευτικές εταιρίες για την αύξηση της κατάχρησης φαρ­

μακευτικών προϊόντων που χορηγούνται με ιατρική συνταγή·

τα κέρδη τους είναι υψηλά κι ο έλεγχος που ασκούν στην αγο­

ρά πρωτοφανής. Επί μια δεκαπενταετία, τα κέρδη της φαρμα­

κοβιομηχανίας (σαν επί τοις εκατό ποσοστό των πωλήσεων

και της καθαρής αξίας της εταιρίας) ξεπερνούν κατά πολύ τα

κέρδη όλων των άλλων βιομηχανιών που περιλαμβάνονται

στο Χρηματιστήριο Αξιών. Οι τιμές των φαρμακευτικών προϊ­

όντων ελέγχονται και μαγειρεύονται: το ίδιο μπουκαλάκι που

πουλιέται δυο δολάρια στο Σικάγο ή στη Γενεύη όπου παρα­

σκευάζεται και όπου αντιμετωπίζει ανταγωνισμό, πουλιέται

δώδεκα δολάρια σε μια φτωχή χώρα όπου δεν υπάρχει αντα­

γωνισμός (113). Επιπλέον, η αύξηση της τιμής είναι εκπληκτι­

κ ή : διαζεπίνη αξίας σαράντα δολαρίων, απ'τη στιγμή που θα

γίνει χάπια και θα συσκευαστεί με τ'όνομα Βάλιουμ, πουλιέ­

ται ε κ α τ ό ν σ α ρ ά ν τ α φορές ακριβότερα, και εβδομή­

ντα φορές πιο ακριβά από τη φαινοβαρβιτάλη, η οποία, κατά

τη γνώμη των περισσότερων φαρμακολόγων, έχει τις ίδιες

ενδείξεις, επενέργειες και κινδύνους (114). Τα φαρμακευτικά

προϊόντα που χορηγούνται με ιατρική συνταγή, είναι εμπορεύ­

ματα που συμπεριφέρονται διαφορετικά απ'όλα τ'άλλα: εί­

ναι προϊόντα που ο τελικός τους καταναλωτής πολύ σπάνια

1 1 2 . Philippe d e Felice, P o i s o n s s a c r é s : I v r e s s e s d i ­

v i n e s . E s s a i s u r q u e l q u e s f o r m e s i n f é r i e u r e s d e l a

m y s t i q u e , Paris, Albin, 1 9 6 3 , ε π α ν ε κ δ . 1 9 7 0 . Αντιπαρατίθενται τ ο

παραδοσιακό, θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ό σ υ ν ή θ ω ς π ε ρ ι β ά λ λ ο ν και ο σκοπός τ η ς κα­

τ α ν ά λ ω σ η ς φαρμάκων με τη σημερινή εκκοσμικευμένη χ ρ ή σ η ουσιών

π ο υ αλλοιώνουν τ η λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α τ ο υ ε γ κ ε φ ά λ ο υ .

1 1 3 . Charles Levinson, V a l i u m z u m B e i s p i e l : D i e m u l -

t i n a t i o n a l e n K o n z e r n e d e r p h a r m a z e u t i s c h e n

I n d u s t r i e , Hamburg, Rowohlt, 1 9 7 4 . Οι τιμές με τις οποίες χρε­

ώνουν τα προϊόντα τους στην Ινδία οι Glaxo, Prizer, Hoechst, CIBA -

Geigy, Hoffmann - La Roche, είναι κ α τ ά μέσον όρο 3 5 7 % υ ψ η λ ό τ ε ρ ε ς

από εκείνες με τις οποίες πουλιούνται τα προϊόντα στις δυτικές χ ώ ρ ε ς ,

όπου έ χ ο υ ν την έ δ ρ α τ ο υ ς οι εταιρίες αυτές.

1 1 4 . Τ α στοιχεία έ χ ο υ ν λ η φ θ ε ί από τ ο Burack, N e w H a n d b o o k

o f P r e s c r i p t i o n D r u g s .

99

τα διαλέγει μόνος του (115). Οι προσπάθειες των παραγωγών

να πουλήσουν, έχουν για στόχο τον "ουσιαστικό καταναλω­

τή", το γιατρό, που γράφει μεν τη συνταγή αλλά δεν πληρώνει

για το προϊόν. Για να προωθήσει το Βάλιουμ, η Χόφμαν - Λα

Ρος ξόδεψε 200 εκατομμύρια δολάρια μέσα σε μια δεκαετία·

πλήρωνε διακόσιους περίπου γιατρούς το χρόνο να συγγρά­

φουν επιστημονικά άρθρα για τις ιδιότητες του (116). Στα

1973, η φαρμακοβιομηχανία στο σύνολό της ξόδευε κατά

μέσον όρο 4.500 δολάρια για κάθε γιατρό με σκοπό να διαφη­

μίσει και να προωθήσει τα προϊόντα της, ποσό περίπου ίσο με

το κόστος ενός χρόνου φοίτησης στην ιατρική σχολή· την ίδια

1 1 5 . Στις πιο π ο λ λ έ ς χώρες, οι περισσότερες π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς που δί­

νονται στο γ ι α τ ρ ό για τα φάρμακα, είναι από εγχειρίδια που χρηματο­

δοτούν ο ι εταιρίες, όπως τ ο P h y s i c i a n s ' D e s k R e f e r e n c e

t o P h a r m a c e u t i c a l S p e c i a l i t i e s a n d B i o l o g i c a l s ,

που εκδίδει από τα 1 9 4 6 η Medical Economics, Ν. J. Η ετήσια αυτή έκ­

δοση, γνωστή με τ ' ό ν ο μ α Ρ D R, χρηματοδοτείται απ'τις φαρμακοβιο­

μηχανίες. Οι π ε ρ ι γ ρ α φ έ ς των φαρμάκων γράφονται απ'τις ίδιες τις ε­

ταιρίες, που πληρώνουν 1 1 5 δολάρια για μια ίντσα σ τ ή λ η ς . Β λ έ π ε

J o h n Pekkanen, T h e A m e r i c a n C o n n e c t i o n : P r o f i ­

t e e r i n g a n d P o l i t i c k i n g i n t h e " E t h i c a l " D r u g

I n d u s t r y , Chicago, Follett, 1 9 7 3 , σ . 1 0 6 . Η γ α λ λ ι κ ή Vidal έχει πε­

ριγραφές δίχως τις προειδοποιήσεις π ο υ αναγράφονται υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ά

στο φ υ λ λ ά δ ι ο που συνοδεύει το φάρμακο. Σε αντίθεση μ 'αυτά, στις

ΗΠΑ υπάρχουν δυο ημιεπίσημες φαρμακολογικές συνόψεις: P h a r ­

m a c o p e i a o f t h e U S A ( U S P ) , N a t i o n a l F o r m u l a r y

( Ν F ). H π ρ ώ τ η τονίζει εμφατικά και με συνέπεια τη θ ε ρ α π ε υ τ ι κ ή αξία

και την τ ο ξ ι κ ό τ η τ α . Οι συνόψεις αυτές δ ε ν γράφονται για την ενημέ­

ρωση των γιατρών, α λ λ ά για να δ ώ σ ο υ ν στους κατασκευαστές φαρμά­

κων τις τεχνικές π ρ ο δ ι α γ ρ α φ έ ς που οφείλουν να πληρούν τα σκευάσμα­

τα τους για να διακινούνται νόμιμα σ ' ό λ ε ς τις πολιτείες των ΗΠΑ.

1 1 6 . Για να π ά ρ ε τ ε μιαν ιδέα τ ο υ αριθμού των γιατρών που βρίσκονται

στην υπηρεσία ενός μόνον κατασκευαστή που έχει αποφασίσει να προω­

θήσει ένα μόνο προϊόν, σ υ μ β ο υ λ ε υ τ ε ί τ ε : L i b r i u m : W o r l d w i ­

d e B i b l i o g r a p h y , που εκδίδεται κ ά θ ε χρόνο, α π ' τ α 1 9 5 9 και με­

τά, από τα R o c h e Laboratories. Την π ρ ώ τ η τετραετία περιλαμβάνει 8 3 2

ά ρ θ ρ α . Β λ έ π ε και S c i e n c e 1 8 0 , 1 9 7 3 : 1 0 3 8 , για την έ κ θ ε σ η μιας με­

λέτης που δ ι ε ξ ή γ α γ ε η Ομοσπονδιακή Διοίκηση Φαρμάκων με θ έ μ α την

ηθική των γιατρών που κάνουν έρευνα πεδίου στα νέα φάρμακα. Το έ­

να πέμπτο αυτών που εξετάστηκαν είχαν βγάλει απ "το κ ε φ ά λ ι τους τα

στοιχεία που έστειλαν στις φαρμακευτικές εταιρίες, και τ σ έ π ω σ α ν τις

αμοιβές.

1 0 0

χρονιά, η βιομηχανία συνεισέφερε λιγότερο από 3% στον

προϋπολογισμό των ιατρικών σχολών στις Η Π Α (117).

Το περίεργο, ωστόσο, είναι ότι η κατά κεφαλήν χρήση φαρ­

μακευτικών προϊόντων που χορηγούνται με ιατρική συνταγή

σ'ολόκληρο τον κόσμο, φαίνεται πως έχει μικρή σχέση με την

εμπορική προώθηση· συνδέεται κατά κύριο λόγο με τον αριθ­

μό των γιατρών, ακόμα και στις σοσιαλιστικές χώρες όπου

η εκπαίδευση των γιατρών δεν επηρεάζεται από τις διαφημί­

σεις των φαρμακοβιομηχανιών και όπου η προώθηση φαρμά­

κων από τις εταιρίες είναι περιορισμένη (118). Η. συνολική

κατανάλωση φαρμάκων στις βιομηχανικές κοινωνίες δεν επη­

ρεάζεται ουσιαστικά από τη σχετική αναλογία σκευασμάτων

που πουλιούνται με ιατρική συνταγή, νόμιμα, ή παράνομα, ού­

τε κι επηρεάζεται από το αν για την αγορά πληρώνει ο κατα­

ναλωτής κατευθείαν απ'την τσέπη του, ή αν έχει πληρώσει

την ασφάλεια που με τη σειρά της πληρώνει το φάρμακο, ή

αν πληρώνει για την αγορά του φαρμάκου η κοινωνική πρό­

νοια (119). Σ 'όλες τις χώρες, οι γιατροί δουλεύουν ολοένα

1 1 7 . Selig Greenberg, T h e Q u a l i t y o f M e r c y : A R e p o r t

o f t h e C r i t i c a l C o n d i t i o n o f H o s p i t a l a n d M e d i ­

c a l C a r e i n A m e r i c a , N . York, Atheneum, 1 9 7 1 . Έ ν α ς χρό­

νος διαφήμισης των φαρμάκων στοιχίζει περισσότερο απ'όσο θα κόστι­

ζε το να σ τ α λ ο ύ ν για ένα χρόνο στην ιατρική σ χ ο λ ή όλοι οι γιατροί των

ΗΠΑ.

1 1 8 . Η. Friebel, "Arzneimittelverbrauchs - Studien " σ τ ο Η. J. Den-

gler, W . Wirth eds. S e m i n a r f u r K l i n i s c h e P h a r m a k o l o -

g i e a u f S c h l o s s R e i s e n b e r g b e i G i i n z b u r g / D o n a u ,

ν ο m 25 - 2 9 . Ο k t ο b e r 1 9 7 1 , Uberreicht von der Medizinisch -

Pharmazeutishen Studiengesellschaft Ε. V., Frankfurt am Main, σ. 2 2 8 -

4 0 . Σ ύ ν τ ο μ η , πολύτιμη έ κ θ ε σ η για την έλλειψη χρήσιμων μετρήσεων,

π ο υ κάνει μια τέτοια εκτεταμένη έ κ θ ε σ η το κ α λ ύ τ ε ρ ο που θα μπορού­

σε να π ρ ο σ φ ε ρ θ ε ί υπεύθυνα. Ο σ υ γ γ ρ α φ έ α ς είναι διευθυντής του Τμή­

ματος Αποτελεσματικότητας και Ασφάλειας Φαρμάκων της Παγκόσμιας

Οργάνωσης Υγείας.

1 1 9 . World Health Organization, Regional Office for Europe, C o n ­

s u m p t i o n o f D r u g s : R e p o r t o n a S y m p o s i u m , Oslo,

November 3 - 7, 1 9 6 9 . Έ κ δ ο σ η σε περιορισμένο ν αριθμό αντιτύπων,

που διατίθεται μόνο σε πρόσωπα με επίσημη επαγγελματική θ έ σ η στο πε­

ριφερειακό γ ρ α φ ε ί ο της Π.Ο.Υ, στην Κ ο π ε γ χ ά γ η . Η μελέτη αυτή είναι

η πρώτη τ ο υ είδους της. Συγκρίνει 22 χώρες, επισημαίνοντας τις αξιο­

σημείωτες διαφορές στα πρότυπα κατανάλωσης φαρμάκων, α λ λ ά και τις

1 0 1

και περισσότερο με δυο ομάδες εθισμένων: με κείνους στους ο­

ποίους χορηγούν συνταγές για φάρμακα, και με κείνους που

υποφέρουν από τις συνέπειες των φαρμάκων. Ό σ ο πιο πλού­

σια είναι μια κοινότητα, τόσο μεγαλύτερη είναι και η επί τοις

εκατό αναλογία των ανθρώπων που ανήκουν και στις δ υ ο πα­

ραπάνω ομάδες (120).

Κατά συνέπεια, το να κατηγορούμε τη φαρμακοβιομηχανία

για τον εθισμό των ανθρώπων στα φάρμακα που χορηγούνται

με ιατρική συνταγή, είναι εξίσου άστοχο με το να κατηγορού­

με τη Μαφία (121) για τη χρήση των παράνομων ναρκωτικών.

Το τωρινό πρότυπο της υπερκατανάλωσης φαρμάκων —ανε­

ξάρτητα απ'το αν πρόκειται για αποτελεσματικά γιατρικά ή

για ανώδυνες ουσίες· για σκευάσματα που χορηγούνται με ια­

τρική συνταγή ή για προϊόντα που περιλαμβάνονται στην κα­

θημερινή διατροφή· που χορηγούνται δωρεάν, αγοράζονται

ή κλέβονται— μπορεί να ερμηνευτεί μόνο αν το δούμε σαν το

αποτέλεσμα μιας πεποίθησης που έχει ίσαμε σήμερα αναπτυ­

χθεί σ'όλες τις κουλτούρες, όπου η αγορά των καταναλωτι­

κών αγαθών έχει διογκωθεί μέχρι ένα κρίσιμο σημείο. Το πρό­

τυπο αυτό συμβιβάζεται άνετα με την ιδεολογία όλων των κοι­

νωνιών που προσανατολίζονται προς τον απεριόριστο πλου­

τισμό, ανεξάρτητα απ'το αν τα βιομηχανικά τους προϊόντα

προορίζονται για διανομή σύμφωνα με τις εικασίες κάποιων

σχεδιαστών ή σύμφωνα με τη δράση των δυνάμεων της αγο­

ράς. Σε τέτοιες κοινωνίες, οι άνθρωποι φτάνουν να πιστέψουν

ότι στην υγειονομική περίθαλψη, όπως και σ'όλους τους άλ-

π ο λ ύ μ ε γ ά λ ε ς δυσκολίες σ τ ο να εδραιώσει επακριβείς συγκρίσεις. Δια­

φ έ ρ ο υ ν οι θεραπευτικές κατηγορίες, οι εκτιμήσεις κ ό σ τ ο υ ς και οι μετρή­

σεις φαρμακευτικών μονάδων. Από τις π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς είναι θ ε μ ι τ ό να συ­

μπεράνουμε ότι η συνολική κατανάλωση ιατρικής είναι ανεξάρτητη κατά

μ έ γ α μ έ ρ ο ς α π ' τ ο κ ό σ τ ο ς ή α π ' τ ο είδος ιατρικής πρακτικής π ο υ επικρα­

τεί, δ η λ α δ ή ιδιωτικής ή κοινωνικοποιημένης. Η κατανάλωση, σε μια δε­

δομένη χ ώ ρ α , των φαρμάκων εκείνων που χορηγούνται μόνο κατόπιν

ιατρικής συνταγής, σχετίζεται θετικά με την πυκνότητα των γιατρών που

δίνουν συνταγές.

1 2 0 . Alfred Μ. Freedman, "Drugs and Society : An Ecological Ap­

proach", C o m p r e h e n s i v e P s y c h i a t r y 1 3 , September - O -

ctober 1 9 7 2 : 4 1 1 - 2 0 .

1 2 1 . Alvin Moscow, M e r c h a n t s o f H e r o i n , N . York, Dial

Pr., 1 9 6 8 . Μπορεί να χρησιμέψει σαν ε ισαγωγή σε έναν κ λ ά δ ο των επι­

χειρήσεων του υ π ο κ ό σ μ ο υ .

1 0 2

λους τομείς δραστηριότητας, η τεχνολογία μπορεί να χρησι­

μοποιηθεί προκειμένου να διαπλάσει την ανθρώπινη κατάστα­

ση σύμφωνα μ' οποιοδήποτε σχεδόν σχέδιο. Κατά συνέπεια,

την πενικιλίνη και το Ντι Ντι Τι τα βλέπουν σαν τα ορεκτικά,

που προσφέρονται πριν από μιαν εποχή δωρεάν γευμάτων.

Την αρρώστια, που είναι απόρροια του καθενός διαδοχικού

πιάτου του θαυματουργικού γεύματος, την αντιμετωπίζουν

χορηγώντας άλλο ένα πιάτο φαρμάκων. Έ τ σ ι , η υπερκατανά­

λωση αντικατοπτρίζει την ξεπερασμένη πια συναισθηματική

λαχτάρα για την πρόοδο, που επιδοκίμαζε η κοινωνία στο πα­

ρελθόν.

Η εποχή των καινούριων φαρμακευτικών ουσιών άρχισε

με την ασπιρίνη στα 1899. Πριν από τη χρονολογία εκείνη,

ο ίδιος ο γιατρός ήταν αναντίρρητα ο πιο σημαντικός θεραπευ­

τικός παράγοντας (122). Πέρα από το όπιο, οι μόνες ουσίες

ευρείας κατανάλωσης που η ασφάλεια κι η αποτελεσματικό­

τητα τους είχαν δοκιμαστεί, ήταν το εμβόλιο για την ευλογιά,

το κινίνο για την ελονοσία και η ιπέκα για τη δυσεντερία. Έ­

πειτα από τα 1899, το κύμα των καινούριων φαρμακευτικών

ουσιών εξακολούθησε επί μισόν αιώνα να φουσκώνει. Λίγες

απ'αυτές αποδείχτηκε πως ήταν πιο ασφαλείς, πιο αποτελε­

σματικές και πιο φτηνές από τα πασίγνωστα και πολυδοκιμα­

σμένα θεραπευτικά υλικά, που ο αριθμός τους αυξανόταν με

πολύ πιο αργό ρυθμό. Στα 1962, όταν η Διοίκηση Τροφίμων

και Φαρμάκων ( Δ Τ Φ ) των Η Π Α άρχισε να εξετάζει τα 4300.

φάρμακα που χορηγούνταν με ιατρική συνταγή κι είχαν εμφα­

νιστεί μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, βρήκε πως μόνο τα

δ υ ο στα πέντε ήταν αποτελεσματικά. Πολλές απ'τις καινού­

ριες φαρμακευτικές ουσίες ήταν επικίνδυνες και, από κείνες

που πληρούσαν τις προδιαγραφές της Δ Τ Φ , λίγες ήταν απο­

δεδειγμένα καλύτερες από κείνες τις οποίες προορίζονταν ν'

1 2 2 . Για την ιστορία της συνειδητής χ ρ ή σ η ς τ ο υ αποτελέσματος pla­

cebo, β λ έ π ε Arthur Κ. Shapiro, "A Contribution to a History of the

Placebo Effect", B e h a v i o r a l S c i e n c e 5 , April 1 9 6 0 : 1 0 9 -

3 5 . Gerhard Kienle, A r z n e i m i t t e l s i c h e r h e i t u n d G e s e l -

l s c h a f t : E i n e k r i t i s c h e U n t e r s u c h u n g , Stuttgart,

Schattauer, 1 9 7 4 . Η πιθανότητα του placebo να προκαλέσει συμπτώμα­

τα ενός συγκεκριμένου είδους, ακόμα κι όταν χορηγείται σε μια διπλά

αδιέξοδη κατάσταση, μελετάται από τον Κίνλε στο κ ε φ . 7. Θησαυρός

τ η ς διεθνούς γραμματείας για την ασφάλεια τ ω ν φαρμάκων.

1 0 3

αντικαταστήσουν (123). Λιγότερες από το 98% των χημικών

ουσιών αποτελούν αξιόλογες συνεισφορές στη φαρμακοποιία

που ..χρησιμοποιείται στη στοιχειώδη, πρωτοβάθμια περίθαλ-

- M L Περιλαμβάνουν ορισμένα νέα είδη θεραπευτικών μέσων

όπως τα αντιβιοτικά, αλλά και παλιά θεραπευτικά μέσα που,

καθώς προχωρεί η εποχή των φαρμάκων, έφτασαν να γίνουν

κατανοητά αρκετά καλά κι έτσι χρησιμοποιούνται αποτελε­

σματικά: διγιτάλις, ρεζερπίνη και μπελαντόνα, αποτελούν πα­

ραδείγματα τέτοιων ουσιών. Οι απόψεις σχετικά με τον αριθ­

μό των χρήσιμων φαρμάκων διίστανται: ορισμένοι έμπειροι

κλινικοί γιατροί πιστεύουν ότι λιγότερα από δυο δωδεκάδες

βασικά φαρμακευτικά προϊόντα είναι όλα κι όλα όσα θα μπο­

ρούσε να χρειαστεί το 98% του συνολικού πληθυσμού· άλλοι,

ότι γύρω στις τέσσερις δωδεκάδες είναι ό,τι πρέπει για το 99%

του πληθυσμού.

Η εποχή των μεγάλων ανακαλύψεων της φαρμακολογίας

έχει παρέλθει. Όπως είπε ο τωρινός διευθυντής της Δ Τ Φ , η

παρακμή της εποχής των φαρμάκων άρχισε από τα 1956. Ο α­

ριθμός των όντως καινούριων φαρμακευτικών προϊόντων μει­

ώνεται ολοένα και, πολλά που προσωρινά έκαναν εντύπωση

στη Γερμανία, στην Αγγλία ή στη Γαλλία, όπου οι προδιαγρα­

φές είναι λιγότερο αυστηρές απ'όσο στις Η Π Α , στη Σουηδία

ή στον Καναδά, σύντομα λησμονήθηκαν, ή η θύμηση τους

έφερνε αμηχανία (124). Δεν έχει μείνει πολύ παρθένο έδαφος

για εξερεύνηση. Οι καινοτομίες είναι είτε "κόλπα με τη συσκευ­

ασία" —συνδυασμοί τυποποιημένων δόσεων—, είτε ιατρικά

"κι εγώ" (125, *) που τα συστήνουν οι γιατροί γιατί οι βιο­

μηχανίες τα έχουν προωθήσει καλά (126). Η δεκαπεντάχρονη

1 2 3 . Β λ έ π ε τις δ η λ ώ σ ε ι ς τον Χένρι Σίμονς, δ ιευθυντή τ ο υ Γ ρ α φ ε ί ο υ

Φαρμάκων της Διοίκησης Τ ρ ο φ ώ ν και Φαρμάκων στο Nicholas Wade,

"Drug Regulation : F o o d and Drug Administration Replies to Char­

ges by Economists and Industry", S c i e n c e 1 7 9 , 1 9 7 3 : 7 7 5 - 7 .

1 2 4 . Σ τ ο ίδιο.

1 2 5 . F u c h s , W h o S h a l l L i v e ?

* Κάτι π ο υ μοιάζει με (ή αντιγράφει) την επιτυχή (ή πειστική) πο­

λιτική (ή πρακτική) ενός πολιτικού αντιπάλου. Έ κ φ ρ α σ η τ ο υ μιμητι­

σμού. ( Σ τ μ ) .

1 2 6 . William Μ. Wardell, "British Usage and American Awareness

o f Some New Therapeut ic Drugs", C l i n i c a l P h a r m a c o l o g y

a n d T h e r a p e u t i c s 1 4 , November - December 1 9 7 3 : 1 0 2 2 - 3 4 .

Μελετά τα καινούρια φάρμακα που διατίθενται και σ τ η ν Α γ γ λ ί α κι εί­

1 0 4

περίοδος προστασίας που παρέχει ο νόμος για την ευρεσι­

τεχνία σε αξιόλογα νεοεμφανιζόμενα φάρμακα έχει περάσει

για τα πιο πολλά. Τώρα, μπορεί να τα κατασκευάσει η οποια­

δήποτε φαρμακευτική εταιρία, φτάνει να μη χρησιμοποιεί

τις αρχικές εμπορικές ονομασίες, που προστατεύονται για απε­

ριόριστο χρόνο απ'τη νομοθεσία για το εμπορικό σήμα. Σ η ­

μαντικές έρευνες δεν έχουν μέχρι τώρα ανακαλύψει κανένα

λ ό γ ο που να μας κάνει να πιστέψουμε ότι, φαρμακευτικά προϊ­

όντα που ρίχνονται στην αγορά με τις χημικές τους ονομα­

σίες στις Η Π Α , είναι λιγότερο αποτελεσματικά από τα αντί­

στοιχα τους με τις γνωστές εμπορικές ονομασίες, που κοστί­

ζουν στον αγοραστή τρεις με δεκαπέντε φορές περισσότερο

(127).

χαν σ υ ζ η τ η θ ε ί εν εκτάσει σ τ η γραμματεία όπου είναι συνδρομητές οι

γιατροί των ΗΠΑ. Ο Γ ο υ ό ρ ν τ ε λ βρίσκει ότι ο αμερικανός ειδικός δεν συ­

νειδητοποιεί την ύπαρξη των φαρμάκων αυτών εκτός αν κ υ κ λ ο φ ο ρ ο ύ ν

στην α γ ο ρ ά των ΗΠΑ και ότι, κ α τ ά συνέπεια, περιμένει να τον φωτί­

σουν ειδικοί δημοσιογράφοι.

1 2 7 . Medizinisch - Pharmazeutischen Studiengesellschaft Ε. V., Β i ο-

v e r f u g b a r k e i t v o n A r z n e i s t o f f e n , S c h r i f t e n z e i h e

d e r M e d i z i n i s c h - P h a r m a z e u t i s c h e n S t u d i e n g e ­

s e l l s c h a f t Ε . V., τ ό μ . 6 , . Frankfurt, Umschau, 1 9 7 4 . Αξίζει ν α

π ρ ο σ έ ξ ο υ μ ε ιδιαίτερα τις συνδυασμένες καμπάνιες δημόσιων σχέσεων

που διεξάγουν οι κατά τα ά λ λ α ανταγωνιζόμενες εταιρίες. Σήμερα, συ­

γκεντρώνουν τις προσπάθειες τ ο υ ς στον εκθειασμό τ η ς υ π ε ρ ο χ ή ς των

επώνυμων βιομηχανικών προϊόντων σε σχέση με τα γενικά τ ο υ ς ισοδύ­

ναμα —της Ασπιρίνης Μπάγιερ, λ ο γ ο υ χ ά ρ η , σε σχέση με το γενικό φάρ­

μακο ασπιρίνη— με αιτιολογικό την "βιοδιαθεσιμότητα", μιαν ανώτερη

και π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ε λ ε γ χ ό μ ε ν η βιολογική διαθεσιμότητα τ ο υ φαρμάκου

α π ' τ η στιγμή που θα εισαχτεί στον οργανισμό. Για κ ά θ ε μ υ α λ ό που δεν

έχει προκαταλήψεις, δεκάχρονες έρευνες έ χ ο υ ν αποδείξει ότι με τη μο­

ναδική εξαίρεση ενός γενικού σκευάσματος χ λ ω ρ α μ φ ε ν ι κ ό λ η ς ( β λ .

Burack, A N e w H a n d b o o k o f P r e s c r i p t i o n D r u g s σ .

8 5 ) , τα γενικά φάρμακα δεν είναι κατά κανέναν τ ρ ό π ο χ ε ι ρ ό τ ε ρ α από κεί­

να που παράγονται από τις μ ε γ ά λ ε ς εταιρίες. Το συμπέρασμα αυτό το έ­

χει πάρει υ π ό ψ η τ η ς η ομοσπονδιακή κυβέρνηση των Η Π Α σ τ η χάραξη

της πολιτικής της . Π α ρ ό λ ' α υ τ ά , κ α τ ά την τελευταία πενταετία οι εται­

ρίες φαρμάκων έ χ ο υ ν χ ρ η μ α τ ο δ ο τ ή σ ε ι αρκετές εκατοντάδες "ερευνητι­

κών εντύπων" την κ ά θ ε χρονιά που μιλούν για διαφορές στη "βιοδια­

θ ε σ ι μ ό τ η τ α " , ξ ο δ ε ύ ο ν τ α ς για τ ο σ υ γ γ ρ α φ έ α τ ο υ κ ά θ ε κειμένου 6 0 0 0

δολάρια κατά μέσον όρο σε αμοιβές, έ ξ ο δ α και δαπάνες για συμμετοχή

σε ε π α γ γ ε λ μ α τ ι κ έ ς συνδιασκέψεις. Π ο λ λ ο ί από τους σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς αυτούς

1 0 5

Η πλάνη που θέλει την κοινωνία να'χει κολλήσει παντοτινά

στην εποχή των φαρμάκων, είναι ένα απ'τα δόγματα στα οποία

μένουν προσκολλημένοι αυτοί που χαράζουν την πολιτική

στα θέματα της ιατρικής: ταιριάζει με τον βιομηχανοποιημένο

άνθρωπο (128). Ο άνθρωπος αυτός, έχει μάθει ν' α γ ο ρ ά ­

ζ ε ι ό,τι του αρέσει. Δεν το κουνάει ρούπι δίχως μεταφορικά

μέσα ή εκπαίδευση· το περιβάλλον του τον έχει κάνει ανίκα­

νο να περπατάει, να μαθαίνει και να αισθάνεται ότι ελέγχει

το σώμα του. Το να πάρει ένα φάρμακο, ανεξάρτητα απ'το

ποιο και για ποιο λόγο, είναι μια τελευταία ευκαιρία να διεκ­

δικήσει τον έλεγχο πάνω στον εαυτό του, να τα βγάλει μονα­

χός του πέρα με το σώμα του και να μην αφήσει να τον κουμα­

ντάρουν άλλοι. Η φαρμακευτική εισβολή τον οδηγεί στη φαρ­

μακευτική αγωγή, που αναλαμβάνει ο ίδιος ή κάποιοι άλλοι,

πράγμα που περιορίζει την ικανότητα του να τα βγάλει πέ­

ρα μ'ένα σώμα που εξακολουθεί να τον νοιάζει.

Ιμπεριαλισμός της διάγνωσης

Σε μιαν ιατρικοποιημένη κοινωνία, η επιρροή των γιατρών

εκτείνεται όχι μόνο στο βαλάντιο των πελατών και στη χρημα¬

τοκασέλα των γιατρών, αλλά στις εννοιακές κατηγορίες με

βάση τις οποίες προσδιορίζονται οι άνθρωποι. Οι γραφειοκρά­

είναι διευθυντές τμημάτων των μεγάλων πανεπιστημίων. Τα συμπερά­

σματα όπου φτάνουν τα περισσότερα κείμενα δεν δείχνουν καμία ιατρι­

κά σημαντική διαφορά. Το συνολικό αντίκρισμα, όμως, αυτής της έρευ­

νας - φάντασμα είναι ο φενακισμός τ ο υ συνδρομητή γ ι α τ ρ ο ύ , που συχνά

θα συστήσει το διαφημιζόμενο φάρμακο εξαιτίας της "βιοδιαθεσιμότη¬

τάς" τ ο υ , άσχετα από το κ ό σ τ ο ς τ ο υ .

1 2 8 . J . P . Dupuy, Α . Letourmy, D e t e r m i n a n t s e t c o û t s

s o c i a u x d e Γ i n n o v a t i o n e n m a t i è r e d e s a n t é , ανα­

φ ο ρ ά τ ο υ ΟΟΣΑ, 1 9 7 4 . Ο ι σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς υποστηρίζουν τ η θ έ σ η αυτή. Ό ­

σο πιο αυστηρά γίνονται τα κριτήρια, με βάση τα οποία ένας ειδικός με­

τρά την αποτελεσματικότητα της εξειδικευμένης τ ο υ παρέμβασης, πάνω

από ένα ορισμένο κατώφλι, θα εμφανιστούν οπωσδήποτε γενικά προβλέ­

ψιμες ανεπιθύμητες παρενέργειες. Αν, στη συνέχεια, γίνει η ειδική διά­

γνωση των παρενεργειών αυτών και επιχειρηθεί, με περαιτέρω ιατρική

παρέμβαση η θεραπευτική τ ο υ ς α γ ω γ ή , μοναδικό α π ο τ έ λ ε σ μ α θα είναι η

ενίσχυση της ιατρογένεσης.

1 0 6

τες της ιατρικής ορίζουν ποιοι άνθρωποι μπορούν να οδηγή­

σουν αυτοκίνητο, ποιοι μπορούν να μη δουλέψουν, ποιοι πρέ­

πει να κλειστούν μέσα, ποιοι μπορούν να πάνε φαντάροι, ποιοι

μπορούν να περνάνε σύνορα, να μαγειρεύουν, ή να πορνεύο­

νται (129), ποιοι δεν μπορούν να υποβάλουν υποψηφιότητα

για τη θέση του αντιπροέδρου των Η Π Α , ποιοι είναι νεκροί

(130), ποιοι είναι ικανοί για διαπράξουν έγκλημα και ποιοι

είναι επιρρεπείς στο να διαπράξουν έγκλημα. Στις 5 του Νοέμ­

βρη του 1766, η αυτοκράτειρα Μαρία Θηρεσία εξέδωσε ένα

έδικτο, που απαιτούσε από το γιατρό της αυλής να βεβαιώνει

την αντοχή των ανθρώπων στα βασανιστήρια, προκειμένου να

διασφαλίζεται η υγιής, μ'άλλα λόγια η "ειλικρινής", μαρτυ­

ρία τους· πρόκειται για έναν από τους πρώτους νόμους, που

καθιέρωναν την κατ'επιταγήν ιατρική γνωμάτευση. Εκτοτε,

η συμπλήρωση εντύπων και η υπογραφή βεβαιώσεων απορ­

ροφά ολοένα και περισσότερον από το χρόνο των γιατρών

(131). Το κάθε πιστοποιητικό τοποθετεί τον φέροντα σε μια

ιδιαίτερη καταστατική θέση, που βασίζεται στη γνώμη των για­

τρών και όχι των πολιτών (132). Ό τ α ν χρησιμοποιείται έξω

1 2 9 . Γ ι α τη χ ο ρ ή γ η σ η πιστοποιητικών στις πόρνες, β λ . William W.

Sanger, T h e H i s t o r y o f P r o s t i t u t i o n , Ν . York, American

Medical Pr., 1 8 5 8 .

1 3 0 . Για την ιστορία των ιατρικών πιστοποιητικών θανάτου, β\., U. S.

National Office o f Vital Statistics, F i r s t T h i n g s a n d L a s t :

T h e S t o r y o f B i r t h a n d D e a t h C e r t i f i c a l e s , U.S.

Public Health Service Publication no. 7 2 4 , Washington D. C. 1 9 6 0 .

1 3 1 . Office o f Health Economics, O f f S i c k , J a n u a r y 1 9 7 1 , σ . 17.

Υ π ο λ ο γ ί ζ ε τ α ι ότι το 15 με 3 0 % τ ο υ σ υ ν ό λ ο υ των επισκέψεων σε γιατρό

δεν έχουν σκοπό άλλον πέρα από την απόκτηση ενός πιστοποιητικού.

Στις 1 8 % των περιπτώσεων, η τ ε λ ε υ τ α ί α μ έ ρ α ανικανότητας για εργασία

που αναγράφεται στα πιστοποιητικά, τα οποία δικαιολογούν άδεια λ ό γ ω

αρρώστιας, είναι Σ ά β β α τ ο .

1 3 2 . Η επιδεξιότητα που βασίζεται σε κανόνες και όχι στη φ ή μ η , δεν

έχει επεκταθεί, φυσικά, μόνο στην ιατρική. Αποτελεί κοινό χαρακτηρι­

στικό τ η ς εκκοσμίκευσης και της ανόδου των επαγγελματικών συντε­

χνιών. Μέσα κι έξω απ'το δικαστήριο, περιορίζει σιγά σιγά την εμπιστο­

σύνη τ ο υ κοινού ανθρώπου σ ' α υ τ ά που βλέπει κι ακούει και, με τον τρό­

πο αυτό, υποσκάπτει τ ό σ ο τη νομική όσο και την πολιτική διαδικασία.

Ε κ θ έ τ ω διεξοδικά την άποψη μου για την α π α λ λ ο τ ρ ί ω σ η , από μέρους

των επαγγελματικών συντεχνιών, τ η ς γ λ ώ σ σ α ς , της επιστήμης και των

διαδικασιών της δικαιοσύνης στο Γ ι α ν α γ λ ε ν τ ά μ ε τ η ζ ω ή ,

(υπό έ κ δ ο σ η ) .

107

από τη θεραπευτική διαδικασία, η ιατρικοποιημένη αυτή κα­

ταστατική θέση κάνει δυο εμφανή πράγματα: (α) απαλλάσ­

σει τον φέροντα από δουλειά, φυλακή, στρατιωτική θητεία,

ή από τα δεσμά του γάμου, και (β) δίνει σ'άλλους το δικαίω­

μα να καταπατήσουν την ελευθερία του φέροντα κλείνοντας

τον σ'ένα ίδρυμα, ή αρνούμενοι να του δώσουν δουλειά. Επι­

πλέον, ο πολλαπλασιασμός των ιατρικών πιστοποιητικών μπο­

ρεί να δώσει στη διεύθυνση του σχολείου, στην εργοδοσία

και στην πολιτική- ηγεσία τη δυνατότητα ν'αναλάβουν καινού­

ριους θεραπευτικούς ρόλους. Σε μια κοινωνία, όπου οι περισ­

σότεροι άνθρωποι πιστοποιημένα παρεκκλίνουν από τα παρα­

δεδεγμένα, ο περίγυρος θα φτάσει να μοιάζει, γι'αυτούς τους

παρεκκλίνοντες, με νοσοκομείο. Και φυσικά, το να περνάει

ένας άνθρωπος τη ζωή του σ'ένα νοσοκομείο, βλάπτει την

υγεία του.

Απ'τη στιγμή που μια κοινωνία είναι έτσι οργανωμένη, ώ­

στε να μπορεί η ιατρική να μετατρέπει τους ανθρώπους σε αρ­

ρώστους επειδή, είτε δεν έχουν ακόμα γεννηθεί, είτε είναι νεο­

γέννητοι, είτε έχουν φτάσει στην εμμηνόπαυση ή σε μιαν άλλη

"επικίνδυνη ηλικία", οι άνθρωποι χάνουν αναπόφευκτα ένα μέ­

ρος από την αυτονομία τους, το οποίο σφετερίζονται οι θε­

ραπευτές τους. Η τελετουργική μετάβαση απ'το ένα στάδιο

της ζωής στο άλλο, δεν είναι τίποτα καινούριο ( 1 3 3 ) · το και­

νούριο είναι η έντονη τους ιατρικοποίηση. Ο μάγος ή ο σαμά¬

νος —σε αντίθεση προς τη μοχθηρή μάγισσα- έδινε εντυπω­

σιακές διαστάσεις στο πέρασμα ενός μέλους των Αζάντε από

ένα στάδιο της υγείας του στο επόμενο (134). Η εμπειρία μπο­

ρεί να ήταν επώδυνη (135), αλλά το τελετουργικό ήταν σύ­

1 3 3 . Franz Boll, "Die Lebensalter : Ein Beitrag zur antiken Etholo¬

g i e und zur Geschichte der Zahlen", N e u e J a h r b u c h e r f u r d a s

K l a s s i s c h e A l t e r t u m , G e s c h i c h t e u n d d e u t s c h e

L i t e r a t u r 1 6 , n o . 3 1 , 1 9 1 3 : 8 9 - 1 4 5 .

1 3 4 . Ε . E . Evans - Pritchard, W i t c h c r a f t , O r a c l e s , a n d

M a g i c A m o n g t h e A z a n d e , Oxford, Oxford Univ. Pr., 1 9 5 1 .

Κάνει τη διάκριση τ ο υ μ ά γ ο υ από τη μάγισσα. Η διάκριση αυτή γίνεται

πιο λεπτή κι εφαρμόζεται στη δυτική κ ο υ λ τ ο ύ ρ α στο : Jeffrey Β. Ru­

ssell, W i t c h c r a f t i n t h e M i d d l e A g e s , Ithaca, Ν . Y . , Co­

rnell Univ. Pr., 1 9 7 2 . To δαιμονολογικό στοιχείο που μετατρέπει τη μά­

γισσα σε αιρετική το βάζουν σ υ ν ή θ ω ς σε επίπεδο δικαστηρίου.

1 3 5 . Victor W. Turner, " B e t w i x t and Between: The Liminal Period

i n Rites d e Passage", A m e r i c a n E t h n o l o g i c a l S o c i e ­

1 0 8

ντομο και βοηθούσε την κοινωνία να τονώσει τις αναζωο­

γονητικές της δυνάμεις (136). Η ισόβια ιατρική επιτήρηση εί­

ναι κάτι διαφορετικό. Μετατρέπει τη ζωή σε μια διαδοχή

επικίνδυνων περιόδων, που η καθεμιά τους έχει ανάγκη από

κηδεμονία ιδιαίτερου είδους. Από την κούνια μέχρι το γρα­

φείο, κι από το Κλαμπ Μεντιτερανέ μέχρι τον καταληκτικό

(*) θάλαμο, η κάθε ομάδα ηλικιών αποκτά μια καθορισμένη

συμπεριφορά κάτω απ'την επίδραση ενός περίγυρου, ο οποί­

ος καθορίζει την υγεία εκείνων που χωρίζει σε ομάδες. Η

υγιεινολογική γραφειοκρατία σταματά το γονιό μπροστά απ'

το σχολειό και τον ανήλικο μπροστά απ'το δικαστήριο και

βγάζει το γέροντα έξω απ'το σπίτι του. Το σχολειό, ο τόπος

δουλειάς ή το σπιτικό, με το που γίνονται εξειδικευμένα μέ­

ρη, γίνονται ακατάλληλα για τους περισσότερους ανθρώπους.

Το νοσοκομείο, ο σύγχρονος καθεδρικός ναός, δεσπόζει πά­

νω στο ιερατικό αυτό περιβάλλον των αφοσιωμένων πιστών

της υγείας. Απ'τη Στοκχόλμη ως τη Βισίτα, οι πύργοι των ια­

τρικών κέντρων αποτυπώνουν πάνω στο τοπίο την υπόσχεση

για έναν περίβλεπτο τελευταίον ασπασμό. Για πλούσιους και

για φτωχούς, η ζωή έχει μετατραπεί σε ταξίδι που, μέσα από

τσεκάπ και κλινικές, οδηγεί τους ανθρώπους να προσκυνή­

σουν το θάλαμο του νοσοκομείου όπου πρωτόδαν το φως

(137). Έτσι, η ζωή έχει περιοριστεί σε μια "διάρκεια", σ'ένα

t y , S y m p o s i u m o n N e w A p p r o a c h e s t o t h e S t u ­

d y o f R e l i g i o n : P r o c e e d i n g s 1 9 6 4 , Seattle, Univ. o f

Washington Pr., 1 9 6 5 , σ. 4 - 2 0 . Με την ιατρικοποίηση της ζωής, αυτό

που φαινόταν "οριακό" σε κοινωνίες τ ο υ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς έχει γίνει η κ α θ η ­

μερινή κατάσταση τ ο υ ε τ ε ρ ο δ ι ε υ θ υ ν ό μ ε ν ο υ ανθρώπου.

1 3 6 . Arnold van Gennep, T h e R i t e s o f P a s s a g e , London,

Routledge, 1 9 6 0 , ( γ α λ λ ι κ ή π ρ ώ τ η έ κ δ ο σ η 1 9 0 9 ) . Η π ρ ό σ φ α τ η κριτική

που άσκησε στον σ υ γ γ ρ α φ έ α ο Λεβί - Σ τ ρ ο ς , δεν έχει θέσει υπό αμφι­

σβήτηση τη βασική τ ο υ ιδέα, ότι δηλαδή οι περίοδοι μύησης επιβεβαιώ­

νουν την, και δίνουν συμβολικό νόημα στην, συνεχιζόμενη λειτουργία

της κ ο υ λ τ ο ύ ρ α ς να κρατά καλή την υγεία.

* Που σχετίζεται με το τέλος, τ η ς ζωής στην προκειμένη περίπτωση

( Σ τ μ ) .

1 3 7 . Για έ ρ γ α που αναφέρονται στην αδιόρατη παρείσφρυση του νο­

σοκομείου στα σωθικά της σ ύ γ χ ρ ο ν η ς πόλης, συμβουλευτείτε : Gerald

F. Ryle, " T h e Geography of Health Care", στο J o h n Melton Hunter,

T h e G e o g r a p h y o f H e a l t h a n d D i s e a s e , Studies i n Geo­

graphy no 6, Chapel Hill, N. C, Univ of North Carolina P r . , 1 9 7 4 . Πρόκει­

1 0 9

στατιστικό φαινόμενο που, για καλό και για κακό, θα πρέπει

να το σχεδιάζουν και να το διαμορφώνουν ορισμένοι θεσμοί.

Αυτή η διάρκεια ζωής αρχίζει απ'τη στιγμή του τσεκάπ πριν

απ' τη γέννα, οπότε ο γιατρός αποφασίζει εάν και πώς θα

γεννηθεί το έμβρυο και θα τελειώσει μ'ένα σημάδι πάνω σ'ένα

διάγραμμα, που θα επιβάλει να σταματήσει η παροχή οξυγό­

νου. Ανάμεσα στον τοκετό και στη λήξη της ζωής, η χορηγού­

μενη βιοϊατρική περίθαλψη ταιριάζει με τον καλύτερο τρόπο

σε μια πόλη χτισμένη κατ'εικόνα και ομοίωση μιας μηχανικής

μήτρας. Σε κάθε στάδιο της ζωής τους, οι άνθρωποι αχρη­

στεύονται κατά τρόπο που προσιδιάζει στην ηλικία τους. Οι

γέροι αποτελούν το πιο οφθαλμοφανές παράδειγμα: είναι

θύματα θεραπευτικών αγωγών, που προορίζονται για μιαν

ανίατη κατάσταση (138).

Τις περισσότερες κακοδιαθεσίες των ανθρώπων, τις προκα­

λούν αρρώστιες οξείες και καλοήθεις που, είτε μπορούν ν'

αυτοπεριοριστούν, είτε μπορούν να τεθούν υπό έλεγχο με τη

βοήθεια λίγων δωδεκάδων επεμβάσεων ρουτίνας (139). Για

ται για μια χωρική ανάλυση που εξυπηρετεί τους σχεδιαστές τ η ς υγείας.

Για μια μ ε λ έ τ η , σε έκταση ο λ ό κ λ η ρ ο υ βιβλίου, τ ο υ αρχιτεκτονικού αντί­

κτυπου των νοσοκομείων στην κοινωνία μας, βλ., Roslyn Lindheim,

T h e H o s p i t a l i z a t i o n o f S p a c e , London, Marion Boyars,

1 9 7 7 . Δείχνει πώς η αναδιοργάνωση των χωρικών π ρ ο τ ύ π ω ν που εξυ­

πηρετεί τ ο υ ς γιατρούς έχει φ τ ω χ ύ ν ε ι τις μη ιατρικές, υ π ο β ο η θ η τ ι κ έ ς

της υγείας και θεραπευτικές όψεις τ ο υ κοινωνικού και φ υ σ ι κ ο ύ περιβάλ­

λοντος του σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ .

1 3 8 . Για βιβλιογραφικό προσανατολισμό στη γραμματεία των κοινω­

νικών επιστημών με θ έ μ α τ ο υ ς ηλικιωμένους και τα γ η ρ α τ ε ι ά , β λ . J a m e s

Ε. Birren, Yonina Talmon, Earl F. Cheit, "Ageing : 1. Psychological A­

spects, 2 . Social Aspects, 3 . E c o n o m i c Aspects", I n t e r n a t i o n a l

E n c y c l o p e d i a o f t h e S o c i a l S c i e n c e s , 1 9 6 8 , 1 : 1 7 6 -

2 0 2 . Για βιβλιογραφικό προσανατολισμό στη γερμανική γραμματεία, βλ.,

Volkmar Boehlau, éd., W e g e z u r E r f o r s c h u n g d e s A l t e r n s ,

W e g e d e r F o r s c h u n g , τ ό μ . 1 8 9 , Darmstadt, Wissenschaftli-

che Buchgesellschaft, 1 9 7 3 , μια α ν θ ο λ ο γ ί α . Για τα γ η ρ α τ ε ι ά στη σ ύ γ χ ρ ο ­

ν η Γαλλία, Michel Philibert, L ' É c h e l l e d e s â g e s , Paris, Seuil,

1 9 6 8 .

1 3 9 . J o h n H . Dingle, "The Ills o f Man", S c i e n t i f i c A m e r i ­

c a n 2 2 9 , September 1 9 7 3 : 7 7 - 8 2 . Η μ ε λ έ τ η που κ α τ α λ ή γ ε ι σ τ ο "συ­

μπέρασμα" αυτό είναι γ ε ρ ά τ ε κ μ η ρ ι ω μ έ ν η . Κάνει τη διάκριση τεσσάρων

παραγόντων στην " α σ θ έ ν ε ι α " : ( 1 ) άνθρωποι, ( 2 ) γιατροί, ( 3 ) άρρωστοι,

( 4 ) στατιστικολόγοι τ η ς υγείας. Και από τις τέσσερις σκοπιές φαίνεται

1 1 0

πάρα πολλούς άρρωστους ανθρώπους ισχύει ότι, όποιοι δέ­

χονται λιγότερη θεραπευτική αγωγή εμφανίζουν μεγαλύτε­

ρη πρόοδο. "Για τον άρρωστο", είπε ο Ιπποκράτης, "όσο λι­

γότερο, τόσο το καλύτερο". Τις περισσότερες φορές, το καλύ­

τερο που μπορεί να κάνει ένας καταρτισμένος κι ευσυνείδη­

τος γιατρός, είναι να πείσει τον άρρωστο του ότι μπορεί να

συμβιώσει με τη διαταραχή του, να τον διαβεβαιώσει ότι τελι­

κά θα γίνει καλά ή ότι θα του δώσει μορφίνη όποτε τη χρειαστεί,

ότι θα κάνει γι'αυτόν ό,τι θα του'κανε η γιαγιά του κι ότι θα

πρέπει να δείξει εμπιστοσύνη στη φύση(140). Τα καινούρια μπι­

χλιμπίδια που χρησιμοποιούνται συνήθως, είναι τόσο απλά στο

χειρισμό τους ώστε, οι γιαγιάδες μας θα είχαν μάθει να τα χρη­

σιμοποιούν από πολύν καιρό, αν δεν τις είχε τρομοκρατήσει και

δεν τις είχε καταστήσει ανήμπορες ο ιατρικός φενακισμός. Η

εκπαίδευση των προσκόπων, οι νόμοι που θα ευνοούσαν την αλ­

ληλοβοήθεια και η υποχρέωση να έχουν όλα τ'αυτοκίνητα εξο­

πλισμό για τη χορήγηση πρώτων βοηθειών, θα γλίτωναν πε­

ρισσότερες ζωές στους αυτοκινητόδρομους απ'όσες γλιτώ­

νουν οι στόλοι των ασθενοφόρων και των ελικοπτέρων. Οι άλ­

λες επεμβάσεις, που αποτελούν μέρος της στοιχειώδους πε­

ρίθαλψης και που, μολονότι απαιτούν τη βοήθεια ειδικών, έ­

χουν αποδειχτεί αποτελεσματικές για τον πληθυσμό στο σύ­

νολο του, μπορούν να γίνουν αποτελεσματικότερα αν ο γείτο­

νας μου ή εγώ αισθανόμαστε υπεύθυνοι να διαπιστώσουμε πό­

τε τις έχουμε ανάγκη και να δώσουμε τις πρώτες βοήθειες. Για

οξείας μορφής αρρώστιες, οι θεραπευτικές αγωγές που είναι

τόσο περίπλοκες ώστε να χρειάζονται επέμβαση ειδικού, εί­

ναι συνήθως αναποτελεσματικές, πολύ συνηθέστερα απρό­

σιτες, ή απλούστατα έρχονται περισσότερο απ'όσο πρέπει αρ­

γά. Έπειτα από μιαν ολόκληρη εικοσαετία κοινωνικοποιημέ­

νης ιατρικής στην Αγγλία και στην Ουαλία, οι γιατροί φτά­

νουν, σε περιστατικά στεφανιαίας, τέσσερις κατά μέσον όρο ώ­

να βγαίνει το σ υ μ π έ ρ α σ μ α α υ τ ό .

1 4 0 . Max Neuburger, T h e D o c t r i n e o f t h e H e a l i n g

P o w e r o f N a t u r e T h r o u g h o u t t h e C o u r s e o f T i m e ,

N. York, 1 9 3 2 ( μ ε τ ά φ ρ α σ η από τα γερμανικά Λ. Τ ξ . Μπόιντ, ιδιωτική

έ κ δ ο σ η ) . Για πιο π ρ ό σ φ α τ η βιβλιογραφία, Joseph Schumacher, A n t i k e

M e d i z i n : D i e n a t u r p h i l o s o p h i s c h e n G r u n d l a g e n

d e r M e d i z i n i n d e r g r i e c h i s c h e n A n t i k e , Berlin, Gru-

yter, 1 9 6 3 .

111

ρες έπειτα από την εμφάνιση των συμπτωμάτων και, στο μετα­

ξύ, το 50% των αρρώστων έχει πεθάνει (141). Το γεγονός ότι

η σύγχρονη ιατρική εμφανίζει μεγάλην αποτελεσματικότητα

στη θεραπεία επιμέρους συμπτωμάτων, δε σημαίνει πως ωφε­

λεί περισσότερο και την υγεία του αρρώστου.

Με ορισμένες επιφυλάξεις, οι σοβαροί περιορισμοί της απο­

τελεσματικής ιατρικής θεραπευτικής αγωγής, ισχύουν όχι μό­

νο για συνθήκες που έχουν από πολύν καιρό θεωρηθεί αρρώ­

στιες —ρευματισμοί, σκωληκοειδίτιδα, καρδιακή ανεπάρκεια,

εκφυλιστικές νόσοι και πολλά λοιμώδη νοσήματα—, αλλά ακό­

μα περισσότερο για κείνες που έχουν μόλις τελευταία εγείρει

την αξίωση να τις χορηγείται ιατρική περίθαλψη. Τα γηρα­

τειά, λογουχάρη, που άλλοτε τα'χουν θεωρήσει αμφίβολο

προνόμιο κι άλλοτε θλιβερό τέλος, αλλά ποτέ αρρώστια (142),

έχουν τεθεί τελευταία κάτω από ιατρική παρακολούθηση. Το

αίτημα για περίθαλψη των γερόντων έχει επεκταθεί, όχι

απλώς επειδή επιβιώνουν περισσότεροι γέροντες, αλλά κι

επειδή υπάρχουν άνθρωποι που αξιώνουν ρητά να τους νοση­

λεύουν στα γηρατειά τους.

Η μέγιστη διάρκεια ζωής δεν έχει μεταβληθεί, αλλά η μέση

διάρκεια ζωής έχει. Η θνησιμότητα στη γέννα έχει μειωθεί

εντυπωσιακά. Επιζούν πολύ περισσότερα παιδιά, ανεξάρτη­

τα απ'το πόσο άρρωστα είναι κι από το πόσο έχουν ανάγκη

από ιδιαίτερο περιβάλλον και από ιδιαίτερη φροντίδα. Η θνη­

σιμότητα των νεαρών ενηλίκων εξακολουθεί να μειώνεται

σε ορισμένες φτωχές χώρες. Στις πλούσιες χώρες, όμως, η

θνησιμότητα των ανθρώπων μεταξύ δεκαπέντε και σαραντα¬

πέντε εμφανίζει την τάση να σταθεροποιηθεί εξαιτίας των

δυστυχημάτων (143), οι δε καινούριες αρρώστιες του πολι­

1 4 1 . J. F. Patridge, J. S. Geddes, "A Mobile Intensive - Care Unit in

the Management o f Myocardial Infarction", L a n c e t , 1 9 6 7 , 2 : 2 7 1 .

1 4 2 . Σιμόν ντε Μποβουάρ, Γ η ρ α τ ε ι ά , Γλάρος. Μνημειώδης με­

λ έ τ η των γηρατειών στην ιστορία από τη σκοπιά των σημερινών γη­

ρατειών. Βλ. και J e a n Amery, U b e r d a s A l t e r : R é v o l t e u n d

R e s i g n a t i o n , Stuttgart, Klette, 1 9 6 8 . Εξαιρετικά ευαίσθητη σύγ­

χ ρ ο ν η φαινομενολογία των γηρατειών.

1 4 3 . W o r l d H e a l t h S t a t i s t i c s R e p o r t 2 7 , September

1 9 7 4 . Διεθνής σ ύ γ κ ρ ι σ η 27 βιομηχανικών χωρών δείχνει ότι γ ια την ο­

μάδα ηλικιών 15 - 44 χρονών, κύριες αιτίες θανάτου ήταν στα 1 9 7 1 τα

δ υ σ τ υ χ ή μ α τ α (με εξαίρεση Α γ γ λ ί α και Ουαλία) . Στις μισές από τις χ ώ ρ ε ς

1 1 2

τισμού σκοτώνουν σήμερα τόσους, όσους ξέκαναν παλιότερα

η πνευμονία κι οι άλλες μολυσματικές αρρώστιες. Συγκριτι­

κά, έχουμε γύρω μας περισσότερους γέροντες, που είναι ολο­

ένα και πιο πολύ επιρρεπείς σε αρρώστιες, απροσάρμοστοι

κι ανήμποροι. Ανεξάρτητα απ'το πόσο πολλά φάρμακα παίρ­

νουν οι άνθρωποι, ανεξάρτητα απ'το τι λογής περίθαλψη τους

δίνεται, η αναμενόμενη διάρκεια ζωής των εξηνταπέντε χρό­

νων έχει παραμείνει αναλλοίωτη στον αιώνα μας. Η ιατρική

απλώς δεν μπορεί να κάνει πολλά για την αρρώστια που σχετί­

ζεται με τα γηρατειά και ακόμα λιγότερα μπορεί να κάνει για

τον ερχομό και τη βίωση των ίδιων των γηρατειών (144).

Δεν μπορεί να θεραπεύσει τα καρδιοαγγειακά νοσήματα, τους

περισσότερους καρκίνους, την αρθρίτιδα, την προχωρημένη

κίρρωση, κι ούτε καν το κοινό κρυολόγημα. Ευτυχώς που

μπορεί να μετριαστεί λιγάκι ο πόνος που αισθάνονται οι γέρο­

ντες. Δυστυχώς, όμως, οι περισσότερες θεραπευτικές αγωγές

που γίνονται σε γέροντες και απαιτούν την παρέμβαση επαγ­

γελματιών, δεν εμφανίζουν μόνο την τάση να επιδεινώσουν

τον πόνο τους αλλά, αν πετύχουν, τον παρατείνουν κιόλας

(145).

Το γηρατειά ιατρικοποιήθηκαν την ίδιαν ακριβώς ιστορική

στιγμή που έγιναν πιο συνηθισμένο φαινόμενο για δημογρα­

φικούς λ ό γ ο υ ς · το 28% του ιατρικού προϋπολογισμού των

Η Π Α ξοδεύεται για το 10% του πληθυσμού που είναι πάνω

από εξηνταπέντε χρονών. Η μειονότητα αυτή αυξάνεται τα­

χύτερα από τον υπόλοιπο πληθυσμό κατά ένα ετήσιο ποσοστό

3%, ενώ το κατά κεφαλήν κόστος της περίθαλψης της αυξά­

νεται κατά 5 με 7% ταχύτερα απ' όσο το συνολικό κατά κεφα­

λήν κόστος. Καθώς περισσότεροι ηλικιωμένοι δικαιούνται πε­

ρίθαλψης από επαγγελματίες, περιορίζονται οι δυνατότητες

των ανθρώπων να γεράσουν μοναχοί τους. Περισσότεροι πια

αυτές, τα δ υ σ τ υ χ ή μ α τ α προκάλεσαν περισσότερους από το 3 0 % των συνο­

λικών θανάτων.

1 4 4 . David Jutman, " T h e Hunger o f Old Men", T r a n s - A c t i o n ,

1 2 . 1 1 . 1 9 7 1 , σ . 5 5 - 6 6 .

1 4 5 . A. N. E x t o n - Smith, "Terminal Illness in the Aged", 1 9 6 1 , 2 :

3 0 5 - 8. Οι περισσότεροι πόνοι και τα περισσότερα βάσανα έ χ ο υ ν να κά­

νουν με διαδικασίες που οδηγούν έμμεσα σ τ ο θάνατο. Μολονότι η χρή­

ση αντιβιοτικών μπορεί ν 'αποτρέψει ή να καθυστερήσει επιπλοκές όπως

η βρογχοπνευμονία, που θα ήταν αλλιώς θανατηφόρες, αυτό συχνά

προσθέτει λ ίγο χ ρ ό ν ο και π ο λ ύ πόνο σε μια ζ ω ή .

1 1 3

θα πρέπει να γυρέψουν καταφύγιο σε ιδρύματα. Ταυτόχρονα,

καθώς περισσότεροι ηλικιωμένοι υφίστανται θεραπευτική

αγωγή για την επανόρθωση ανεπανόρθωτων διαταραχών ή

για τη θεραπεία αθεράπευτων ασθενειών, ο αριθμός των περι­

πτώσεων, στις οποίες δεν παρέχονται στους γέροντες οι υπη­

ρεσίες που αξιώνουν, αυξάνει σα χιονοστιβάδα (146). Αν η όρα­

ση μιας γριούλας χειροτερέψει, η επιδείνωση αυτή δε θ' ανα­

γνωριστεί παρεκτός αν μπει στο " Ί δ ρ υ μ α τυφλών" —μιαν απ'

τις οχτακόσιες τόσες κρατικές υπηρεσίες των Η Π Α που φρο­

ντίζουν τους τυφλούς, κατά προτίμηση τους νέους και όσους

μπορεί να ξαναγυρίσουν στη δουλειά (147). Α φ ο ύ , λοιπόν,

η γριούλα μας δεν είναι μήτε νέα, μήτε σε ηλικία που να μπο­

ρεί να δουλέψει, θα δεχτεί μόνον ένα απρόθυμο καλωσόρισμα·

απ'την άλλη μεριά, δύσκολα θα βολευτεί στο γηροκομείο.

Οπότε, θα ιατρικοποιηθεί στο περιθώριο δυο ιδρυμάτων: ενός,

που προορίζεται να την κοινωνικοποιήσει στις τάξεις των τυ­

φλών, κι ενός δεύτερου, που θα ιατρικοποιήσει τα γηρατειά

της.

Καθώς περισσότεροι γέροντες φτάνουν να εξαρτώνται από

τις υπηρεσίες επαγγελματιών, ολοένα και πιο πολλοί άνθρω­

ποι μπαίνουν με το ζόρι σε ειδικά ιδρύματα για τους γέροντες,

ενώ η γειτονιά γίνεται ολοένα και πιο αφιλόξενη για κείνους

που δε θέλουν να ξεμακρύνουν απ' αυτήν (148). Τα ιδρύματα

αυτά φαίνεται πως αποτελούν την υλοποίηση της σύγχρονης

στρατηγικής στο θέμα του παραμερισμού των γερόντων· στις

περισσότερες άλλες κοινωνίες, τους είχαν αντιμετωπίσει με

1 4 6 . Rick Carlson, στο T h e E n d o f M e d i c i n e , Ν . York, Wi­

ley Interscience, 1 9 7 5 . Αναπτύσσει π ο λ ύ καλά ό λ ο α υ τ ό το σημείο. Β λ .

και Η. Harmsen, "Die sozialmedizinische Bedeutung der Erhôhung der

Lebenswartung und der Zunahme des Anteils der Bajahrten bis 1 9 8 0 " ,

P h y s i k a l i s c h e M e d i z i n u n d R e h a b i l i t a z i o n 9 , no.

5, 1 9 6 8 : 1 1 9 - 2 1 .

1 4 7 . Robert A . Scott , T h e M a k i n g o f B l i n d M e n , N . Y o r k ,

Russell Sage, 1 9 6 9 . To να γίνεις αποδεκτός από τ ο υ ς τ υ φ λ ο ύ ς και το να

συμπεριφέρεσαι σαν τ υ φ λ ό ς , είναι σε μεγάλο β α θ μ ό ανεξάρτητα από το

β α θ μ ό οπτικής αναπηρίας. Για τους περισσότερους " τ υ φ λ ο ύ ς " , αυτά εί­

ναι πάνω α π ' ό λ α το α π ο τ έ λ ε σ μ α της επιτυχημένης πελατειακής τους σχέ­

σης με μιαν υπηρεσία που ασχολείται με την τ υ φ λ ό τ η τ α .

1 4 8 . Roslyn Lindheim, "Environments for the Elderly : Future - O-

riented Design for Living?, 2 0 . 2 . 1 9 7 4 , π ο λ υ γ ρ α φ η μ έ ν ο . Περιγράφει τον

τ ρ ό π ο με τον οποίο βιώνουν οι γ έ ρ ο ν τ ε ς το χ ώ ρ ο .

πιο ειλικρινείς και αποδεδειγμένα λιγότερο αποκρουστικές θε­

σμοθετημένες μεθόδους (149). Η θνησιμότητα κατά τη διάρ­

κεια της πρώτης χρονιάς μετά το κλείσιμο σε ίδρυμα είναι

αξιοσημείωτα υψηλότερη από τη θνησιμότητα εκείνων που ε­

ξακολουθούν να ζουν στο περιβάλλον τους (150). Η απομά­

κρυνση από το σπιτικό συμβάλλει στην εμφάνιση και στη θα­

νατηφόρο κατάληξη πολλών σοβαρών ασθενειών (151). Με­

ρικοί γέροντες επιδιώκουν να τους κλείσουν σε ιδρύματα με

σκοπό να συντομέψουν τη ζωή τους (152). Η εξάρτηση είναι

1 4 9 . Για την κοινωνική εξάλειψη των γερόντων, κύρια πηγή εξα­

κ ο λ ο υ θ ε ί ν α είναι τ ο : J o h n Koty, D i e B e h a n d l u n g d e r A l t e n

u n d K r a n k e n b e i d e n N a t u r v o l k e r n , S tuttgart, Hir-

schfeld, 1 9 3 4 . Δεν έ χ ω διαβάσει τ ο Fritz Paudler, D i e A l t e n u n d

K r a n k e n t o t u n g a l s S i t t e b e i d e n i n d o g e r m a n i -

s c h e n V o l k e r n , Heidelberg, 1 9 3 6 . Π λ ή ρ η ς βιβλιογραφικός οδη­

γ ό ς στη γραμματεία, Will - Eich Peuckert, éd., "Altentotung", H a n-

d w b r t e r b u c h d e r S a g e , Gôttingen, Vandenhoeck und Ru-

precht, 1 9 6 1 .

1 5 0 . A. Jores , H. G. Puchta, "Der Pensionierungstod : Untersuchungen

a n Hamburger Beamten", M e d i z i n i s c h e K l i n i k 5 4 , no . 2 5 ,

1 9 5 9 : 1 1 5 8 - 6 4 .

1 5 1 . David Bakan, D i s e a s e , P a i n a n d S a c r i f i c e : T o w ­

a r d a P s y c h o l o g y o f S u f f e r i n g , Boston, Beacon Pr. 1 9 7 1 .

Οι αρρώστιες αυτές περιλαμβάνουν το άσθμα, τον καρκίνο, την καρδια­

κή ανεπάρκεια, τον διαβήτη mellitus, τον διασπειρόμενο φ υ μ α τ ώ δ η

λύκο, τη λε ιτουργική μητριαία αιμορραγία , τη ν ό σ ο τ ο υ Raynaud, τη

ρευματαρθρίτιδα, τη θ υ ρ ο τ ο ξ ί κ ω σ η , τη φυματίωση και την ελκωματι-

κή κολίτιδα. Β λ . στο ίδιο έ ρ γ ο για βιβλιογραφία για την καθεμιά.

1 5 2 . Elisabeth Markson, " A Hiding Place t o Die", T r a n s - A c t i o n ,

12, November 1 9 7 2 , σ. 48 - 5 4 . Μια έ κ θ ε σ η γ ε μ ά τ η π ά θ ο ς κι ευαισθησία.

Β λ . και J u t m a n , " T h e Hunger of Old Men". Οι γ έ ρ ο ν τ ε ς πάντοτε εξυπη­

ρετούσαν τ ο υ ς δικούς τους, πεθαίνοντας όταν τ ο υ ς ζ η τ ο ύ σ α ν κάτι τέ­

τοιο. David Lester, " V o o d o o Death: Some New Thoughts on an Old

Phenomenon", A m e r i c a n A n t h r o p o l o g i s t 7 4 , J u n e 1 9 7 2 :

3 8 6 - 9 0 . Walter B . Cannon, " V o o d o o Death", A m e r i c a n A n t h r o ­

p o l o g i s t 4 4 , April - J u n e 1 9 4 2 : 1 6 9 - 8 1 . Υ π ή ρ χ α ν πάντα τρόποι

που τ ο υ ς έ σ π ρ ω χ α ν στην αυτοκτονία : J . Wisse, S e l b s t m o r d u n d

T o d e s f u r c h t b e i d e n N a t u r v o l k e r n , Zutphen, Thieme,

1 9 3 3. Margaret Blenkner et al., "Protect ive Servises for Older People".

Finding from the Benjamin Rose Institut Study, final report, Cleveland,

Rose Institute, 1 9 7 4 . Η ε π α γ γ ε λ μ α τ ι κ ή β ο ή θ ε ι α στο σπίτι, π ο υ αντιπρο­

σωπεύει σ α φ ώ ς το " κ α λ ύ τ ε ρ ο " κοινωνικό έ ρ γ ο από άποψη σκέψης και

115

πάντα επώδυνη και γίνεται ακόμα πιο επώδυνη για τον γέρο­

ντα. Η προνομιακή θέση ή η φτώχεια στα προηγούμενα χρό­

νια της ζωής των ανθρώπων κορυφώνονται στα σύγχρονα

γηρατειά. Μόνον οι πολύ πλούσιοι και οι πολύ ανεξάρτητοι

μπορούν να κάνουν την επιλογή ν'αποφύγουν αυτή την ιατρι­

κοποίηση του τέλους της ζωής, στην οποία οφείλουν να υπο­

ταχτούν οι φτωχοί και η οποία γίνεται πιο έντονη και πιο κα­

θολική όσο πιο πλούσια γίνεται η κοινωνία όπου ζουν (153).

Ο μετασχηματισμός των γηρατειών σε κατάσταση που έχει α­

νάγκη από παροχή υπηρεσιών από επαγγελματίες, έχει δώσει

στους ηλικιωμένους το ρόλο μιας μειονότητας, που θα αισθά­

νεται οδυνηρά στερημένη, σ'οποιαδήποτε προνομιακή κατά­

σταση κι αν βρίσκεται, εφόσον ζει με χρήματα που προέρχο­

νται από τη φορολογία. Από αδύναμοι γέροντες, που η παρα­

μέληση τους κάνει μερικές φορές να νιώθουν δυστυχισμένοι,

τους απογοητεύει και τους πικραίνει, μετατρέπονται σε πιστο­

ποιημένα μέλη της θλιβερότερης ομάδας καταναλωτών, της

ομάδας των γερόντων, που έχει προγραμματιστεί να μην έ­

χουν ποτέ όσα θέλουν (154). Αυτό που έχει κάνει στο τέλος

πράξης, έχει κι αυτή την τάση να επιταχύνει την κ α τ ά ρ ρ ε υ σ η και το θ ά ­

νατο των γερόντων, όταν είναι κάτι περισσότερο από τις απλές υπηρε­

σίες τ ο υ κ α θ α ρ ί σ μ α τ ο ς τ ο υ σπιτιού, τ η ς απομάκρυνσης των σκουπιδιών

και της επιδιόρθωσης των βλαβών στο σπίτι. Δ υ ο χρόνια έπειτα από το

ξεκίνημα της ε ν τ α τ ι κ ή ς περίθαλψης κατ'οίκον, τ ο 3 9 % όσων την

υπέστησαν είχαν πεθάνει. Συγκρίνετε με το 2 5 % μόνο των θανάτων μιας

ομάδας ε λ έ γ χ ο υ π ο υ επιλέξαμε στην τ ύ χ η (και δεν είχε δεχτεί εντατική

περίθαλψη κατ 'ο ίκον) .

1 5 3 . Peter Townsend, T h e L a s t R e f u g e : A S u r v e y o f

R e s i d e n t i a l I n s t i t u t i o n s a n d H o m e s f o r t h e A g e d

i n E n g l a n d a n d W a l e s , London, Routledge, 1 9 6 2 . Συμπληρώνει

παλαιότερα έ ρ γ α τ ο υ ίδιου σ υ γ γ ρ α φ έ α . Αξιολογεί τις ανέσεις των κα­

ταλυμάτων που παρέχονται σ ύ μ φ ω ν α με το Νόμο Εθνικής Β ο ή θ ε ι α ς

τ η ς Βρετανίας του 1 9 4 8 κι επισημαίνει την έλλειψη ισότητας στην περίθαλ­

ψη. Anne - Marie Guillemard, L a r e t r a i t e , u n e m o r t s o c i a ­

l e : S o c i o l o g i e d e s c o n d u i t e s e n s i t u a t i o n d e r e -

t r a i t e, Paris, Mouton, 1 9 7 2 . Μια κοινωνικοοικονομική μ ε λ έ τ η που

δείχνει ότι οι ταξικές διακρίσεις γίνονται π ο λ ύ πιο έντονες κατά την α­

π ο χ ώ ρ η σ η α π ' τ η ν ε ν ε ρ γ ό ζ ω ή στη Γαλλία.

1 5 4 . A Eardley, J . Wakefield, W h a t P a t i e n s T h i n k A b o u t

t h e C h r i s t i e H o s p i t a l , Univ. Hospital o f South Manchester,

1 9 7 4 . Από χ ρ ό ν ο σε χ ρ ό ν ο οι απαιτήσεις π ο υ έ χ ο υ ν οι άνθρωποι μιας ο-

1 1 6

της ζωής ο ιατρικός χαρακτηρισμός, το'χει κάνει και στο αρχί­

νισμά της. Όπως ακριβώς η εξουσία του γιατρού επικυρώ­

θηκε πρώτα πάνω στα γηρατειά και στη συνέχεια επεκτάθη­

κε και στα πρώτα χρόνια μετά τη σύνταξη και στην κλιμακτή­

ριο, έτσι και η εξουσία του στο θάλαμο τοκετών, που χρονολο­

γείται από τον 19ο αιώνα, επεκτάθηκε στον παιδικό σταθμό,

στο νηπιαγωγείο και στην τάξη του σ χ ο λ ε ι ο ύ · ιατρικοποίησε

έτσι τη νηπιακή, την παιδική και την εφηβικήν ηλικία. Ενώ,

όμως, έχει γίνει αποδεκτό να υποστηρίζουμε ότι πρέπει να τε­

θούν φραγμοί στην κλιμάκωση της δαπανηρής περίθαλψης για

τους γέροντες, είναι ακόμα ταμπού να υποστηρίζουμε πως

πρέπει να τεθούν φραγμοί στις λεγόμενες ιατρικές επενδύ­

σεις για την παιδικήν ηλικία. Οι γονιοί της βιομηχανικής κοι­

νωνίας, υποχρεωμένοι να γεννούν εργατικό δυναμικό για έναν

κόσμο αφόρητο για κάποιον που δεν τον έχουν πρώτα συντρί­

ψει και διαπλάσει κατάλληλα δεκάξι χρόνια συμβατικής εκ­

παίδευσης, αισθάνονται ανίκανοι να φροντίζουν οι ίδιοι τα παι­

διά τους και, μες στην απελπισία τους, τα αφήνουν στα χέρια

της ιατρικής (155). Οι προτάσεις για περιορισμό των ιατρικών

δαπανών στις Η Π Α από το τωρινό τους ύψος των 100 περίπου

δισεκατομμυρίων δολαρίων στα 10 δισεκατομμύρια δολάρια

που ήταν στα 1950, ή για το κλείσιμο των ιατρικών σχολών

της Κολούμπια, δε συζητούνται ποτέ στα σοβαρά· ο λόγος γι'

αυτό είναι ότι, εκείνοι που τις υποβάλλουν, σύντομα στιγματί­

ζονται · θεωρούνται υποστηρικτές της παιδοκτονίας ή της μα­

ζικής εξολόθρευσης των φτωχών. Η μηχανιστική προσέγγι­

ση στο φτιάξιμο οικονομικά παραγωγικών ενηλίκων έχει κά­

νει το θάνατο στην παιδικήν ηλικία σκάνδαλο, τη βλάβη από

μια πρώιμη αρρώστια αίτιο δημόσιας αμηχανίας, την ανεπα­

νόρθωτη εκ γενετής παραμόρφωση ανυπόφορο θέαμα και το

ενδεχόμενο ευγονικού ελέγχου των γεννήσεων προσφιλές θε­

ρισμένης ηλικίας πάνω α π ' τ α 70 γίνονται πιο εξεζητημένες και πιο δα­

πανηρές.

1 5 5 . Το " μ ω ρ ό " αποτελεί μια κοινωνική κατηγορία που αναπτύχθηκε

μάλλον τα τ ε λ ε υ τ α ί α χρόνια: είναι το π ρ ώ τ ο στάδιο στην ανάπτυξη τ ο υ

α ν θ ρ ώ π ο υ - κ α τ α ν α λ ω τ ή . Για τη διαδικασία με την οποία το βυξανιάρι¬

κο μετατράπηκε α ρ γ ά α ρ γ ά σε μ ω ρ ό και τη β ο ή θ ε ι α που έ δ ω σ ε η ιατρική

στη διαδικασία αυτή, βλ. Luc Boltanski, "Pr ime éducation et morale de

classe", C a h i e r s d u C e n t r e d e S o c i o l o g i e e u r o p é e n n e ,

The Hague / Paris, Mouton, 1 9 6 9 .

117

μα των διεθνών συνεδρίων κατά τη δεκαετία του 1970.

"Οσο για τη θνησιμότητα των νηπίων, έχει πράγματι μειωθεί.

Στατιστικά, η αναμενόμενη διάρκεια ζωής στις αναπτυγμένες

χώρες έχει αυξηθεί, από τριανταπέντε χρόνια που ήταν τον

18ο αιώνα, σε εβδομήντα χρόνια σήμερα. Αυτό οφείλεται

κατά κύριο λόγο στη μείωση της θνησιμότητας των νηπίων

στις χώρες α υ τ έ ς · στην Αγγλία και στην Ουαλία, λογουχά¬

ρη, ο αριθμός θανάτων των νηπίων ανά 1000 γεννήσεις ζωντα­

νών παιδιών, έπεσε από 154 που ήταν στα 1840 σε 22 στα

1960. Θα ήταν, όμως, τελείως λαθεμένο ν'αποδώσουμε πε­

ρισσότερες από μια απ'τις ζωές που "σώθηκαν" σε μια νοση­

λευτική παρέμβαση που προϋποθέτει έστω και στοιχειώδη ια­

τρική εκπαίδευση· παρόμοια, θα ήταν πλάνη ν'αποδώσουμε

το μεγάλο ποσοστό θνησιμότητας των νηπίων στις φτωχές

χώρες, που είναι μερικές φορές δεκαπλάσιο απ'το αντίστοιχο

ποσοστό στις Η Π Α , σε έλλειψη γιατρών. Η διατροφή, η αντι­

σηψία, η καλύτερη κατοικία και, πάνω απ'όλα, μια καινού­

ρια πλατιά διαδεδομένη δυσαρέσκεια που συνοδεύει το θάνατο

ενός παιδιού (156), ανεξάρτητα από το πόσο ασθενικό ή πα­

ραμορφωμένο είναι, αποτελούν σημαντικότατους παράγοντες

και αντιπροσωπεύουν αλλαγές που έχουν μικρή μόνο σχέση

με την ιατρική παρέμβαση. Ενώ ως προς την ακαθάριστη νη­

πιακή θνησιμότητα οι Η Π Α καταλαμβάνουν τη δέκατη θέση

σ'ολόκληρο τον κόσμο, η νηπιακή θνησιμότητα είναι υψηλό­

τερη στα φτωχά στρώματα του πληθυσμού παρά σε κείνα που

έχουν μεγαλύτερο εισόδημα. Στην πόλη της Νέας Υ ό ρ κ η ς , η

νηπιακή θνησιμότητα στον πληθυσμό των μαύρων είναι κάτι

παραπάνω από διπλάσια συγκριτικά με κείνη του ενγένει πλη­

1 5 6 . Η λατρεία της παιδικής ηλικίας, που θεωρείται ηλικία διαφορε­

τική απ'την εφηβική και τη νηπιακή, έχει κοινωνική π ρ ο έ λ ε υ σ η , όπως

και η έννοια του "μωρού". Β λ . Philippe Aries, C e n t u r i e s o f C h i ­

l d h o o d : A S o c i a l H i s t o r y o f F a m i l y L i f e , N . York,

Knoph, 1 9 6 2 , ιδιαίτερα για τη β α θ ύ τ α τ η α λ λ α γ ή που υπέστη η στάση

απέναντι στο θάνατο ενός παιδιού ανάμεσα στον 17ο και στον 1 9 ο αιώ­

να. Suse Barth, "Lebensalter - Darstellungen im 19 und 20 J h . Ikonogra¬

phische Studie", εναρκτήρια διάλεξη, Ludwing Maximilian Univ., Mu­

nchen, 1 9 7 1 , Akademischer Photodruck : Bamberg. Η εικονογραφική

παράσταση του "παιδιού" κατά τον 1 9 ο και τον 2 0 ο αιώνα. Μόνο κατά τη

χρονική περίοδο αυτήν απεικονίζονται συμβολικά οι "ηλικίες τ ο υ ανθρώ­

που" με παραπομπές σε μια τ ά ξ η μόνο, στην αστική συγκεκριμένα, και γί­

νονται αντιληπτές σαν " ψ υ χ ο λ ο γ ι κ ά προβλήματα".

1 1 8

θυσμού, και πιθανόν υψηλότερη απ'όσο σε πολλές υπανά­

πτυκτες περιοχές, όπως η Ταϋλάνδη και η Τζαμάικα (157). Έ­

τσι, μπορούμε να δούμε ότι η έμμονη ιδέα πως χρειάζονται

περισσότεροι γιατροί που θα σώζουν τις ζωές των νηπίων κά­

νει δυο πράγματα: αφενός, παρεμποδίζει την εξίσωση των ει­

σοδημάτων και, αφετέρου, δημιουργεί περισσότερες θέσεις

δουλειάς για επαγγελματίες, θα ήταν εξίσου παράτολμο να

υποστηρίξουμε ότι οι αλλαγές αυτές στο ενγένει περιβάλλον,

που έχουν μιαν αιτιώδη σχέση με την παρουσία γιατρών, επη­

ρεάζουν θετικά την υγεία. Μολονότι γιατροί ήταν πράγματι

πρωτοπόροι στην αντισηψία, στην ανοσοποίηση και στην εύ­

ρεση συμπληρωμάτων της διατροφής, γιατροί μπλέχτηκαν και

στη μετάβαση απ'το βυζί στο μπιμπερό, που μετασχημάτισε

το πατροπαράδοτο βυζιανιάρικο σε μοντέρνο μωρό κι έριξε

στις φάμπρικες τις εργαζόμενες μητέρες, οι οποίες κατανα­

λώνουν ό,τι έτοιμο πλασάρει η βιομηχανία.

Η ζημιά, που κάνει η μετάβαση αυτή, στους φυσικούς ανο­

σοποιητικούς μηχανισμούς, που τους ενισχύει το μητρικό γά­

λα, καθώς κι ο φυσικός και συναισθηματικός κλονισμός, που

προκαλεί στα παιδάκια τα τάισμα με το μπιμπερό, αντισταθ­

μίζουν, και με το παραπάνω μάλιστα, τα ο φ έ λ η που μπορεί να

προσφέρουν σ'έναν πληθυσμό οι ειδικές ανοσοποιήσεις

(158). Ακόμα πιο σοβαρά συνεισφέρει το μπιμπερό στην απει­

λή του λιμού από πρωτεΐνες σ 'ολόκληρο τον κόσμο. Στα

1960, λογουχάρη, το 96% των μανάδων στη Χ ιλή θήλαζαν τα

παιδιά τους μέχρι να γίνουν ενός έτους κι ακόμα περισσότερο.

Έπειτα, για μια δεκαετία, οι χιλιανές δέχτηκαν εντατική πο­

λιτική κατήχηση, τόσο απ'τους δεξιούς χριστιανοδημοκράτες

όσο κι από αρκετά αριστερά κόμματα. Γύρω στα 1970, μόνο το

1 5 7 . J o h n Bryant, M . D . H e a l t h a n d t h e D e v e l o p i n g

W o r l d , Ithaca, Ν. Y., Cornell Univ. Pr., 1 9 6 9 .

1 5 8 . Για τη σχετικά π ο λ ύ μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ν αντίσταση π ο υ παρουσιάζουν

τα μ ω ρ ά που βυζαίνουν απέναντι σε ελονοσία, μολύνσεις και αβιταμινώ¬

σ ε ι ς , β λ . "Milk and Malaria", B r i t i s h M e d i c a l J o u r n a l , 1 9 5 2 ,

2 : 1 4 0 5 , 1 9 5 3 , 2 : 1 2 1 0 . O. Mellander, B. Vahlquiest, "Breast Feeding

and Artificial Feeding", A c t a P a e d i a t r i c a 2 , suppl. 1 9 5 8 : 1 0 1 .

Για μιαν ανασκόπηση της γραμματείας, το κύριο ά ρ θ ρ ο "Breast Feeding

and Polio Susceptibility", N u t r i t i o n R e v i e w , May 1 9 6 5 , a .

1 3 1 - 3 . Leonardo J . Mata, Richard Wyatt, "Haste Resistance t o Infection"

A m e r i c a n J o u r n a l o f C l i n i c a l N u t r i t i o n 2 4 , Au­

gust 1 9 7 1 : 9 7 6 - 8 6 .

1 1 9

6% των μανάδων θήλαζαν τα παιδιά τους κι αφότου είχαν

κλείσει τον πρώτο χρόνο, ενώ το 80% είχαν απογαλακτίσει τα

βρέφη τους πριν καν κλείσουν τον δεύτερο μήνα. Αποτέλεσμα

είναι ότι τώρα δεν παράγεται το 84% του δυνητικά υπάρχο­

ντος ανθρώπινου γάλακτος. Για ν' αντισταθμιστεί —όσο είναι

δυνατόν- η απώλεια αυτή, θα πρέπει να ριχτούν στα υπερ¬

γεμάτα κιόλας από ζώα βοσκοτόπια της Χιλής 32.000 επι­

πλέον αγελάδες, που θα δίνουν γάλα (159). Καθώς το μπι­

μπερό γίνεται σύμβολο ανώτερης κοινωνικής θέσης, νέες αρ­

ρώστιες εμφανίζονται στα παιδάκια που τους αρνήθηκαν το

β υ ζ ί · αφού οι μανάδες δεν έχουν πια τις πατροπαράδοτες

γνώσεις για ν 'ασχοληθούν με τα μωρά, που δε συμπεριφέρο­

νται πια σα βυζανιάρικα, τα βρέφη γίνονται καινούριοι κατα­

ναλωτές, τόσο των ιατρικών φροντίδων όσο και των κινδύ­

νων τους (160). Ό λ ε ς αυτές τις φυσικές διαταραχές, που

οφείλονται σε τούτην ακριβώς την αντικατάσταση του γάλα­

κτος της μάνας από παιδικές τροφές της αγοράς, είναι δύ­

σκολο να τις αντισταθμίσουν τα οφέλη από τη νοσηλευτική

ιατρική παρέμβαση στις παιδικές αρρώστιες κι από τη χει­

ρουργική επανόρθωση εκ γενετής κουσουριών, που αρχίζουν

από λαγωχειλία και φτάνουν μέχρι καρδιακές ανεπάρκειες.

Μπορούν, φυσικά, να υποστηρίξουν μερικοί ότι η ιατρική

ταξινόμηση σε ομάδες ηλικιών σύμφωνα με τη διαγνωσμένη

τους ανάγκη για υγειονομικά εμπορεύματα δε γεννά κακή

υγεία, μα αντανακλά μόνο την κατάρρευση της οικογένειας

σαν προστατευτικού κουκουλιού, της γειτονιάς σαν δικτύου

1 5 9 . Για π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α στοιχεία σχετικά με την επίδραση τ ο υ μπιμπε­

ρ ό στην παγκόσμια δ ι α τ ρ ο φ ή , βλ. Alan Berg, T h e N u t r i t i o n F a ­

c t o r : I t s R o l e i n N a t i o n a l D e v e l o p m e n t , Washington

D. C, Brookings Institution, 1 9 7 3 . Ένα παιδί που θηλάζει σ τ α δυο πρώ­

τ α χρόνια της ζ ω ή ς τ ο υ λ ά μ β α ν α τ ο θρεπτικό ισοδύναμο 4 6 1 κ ο υ ό ρ τ

(1 κ ο υ ό ρ τ είναι 0 , 9 4 λ ί τ ρ α ) αγελαδινού γάλακτος, που κοστίζει π ο σ ό ίσο

με το μέσο ετήσιο ε ισόδημα ενός ινδιάνου.

1 6 0 . Τ ο σχήμα τ η ς παγκόσμιας σ ύ γ χ ρ ο ν η ς διατροφής αντικατοπτρί­

ζεται στις δυο μ ο ρ φ έ ς που παίρνει η κακή δ ι α τ ρ ο φ ή των νηπίων. Η με­

τάβαση από το βυζί σ τ ο μπιμπερό έ β α λ ε τα μωρά της Χ ι λ ή ς σε μια ζ ω ή

ενδημικού υποσιτισμού. Η ίδια μετάβαση εισήγαγε τα μωρά τ η ς Α γ γ λ ί α ς

στη ζ ω ή μιας νοσογόνας, εθιστικής υ π ε ρ τ ρ ο φ ί α ς . Β λ . R. Κ. Oates,

"Infant Feeding Pract ices", B r i t i s h M e d i c a l J o u r n a l , 1 9 7 3 ,

2 : 7 6 2 - 4 .

1 2 0

χαριστικών σχέσεων και του περιβάλλοντος σαν καταφυγίου

μιας τοπικά αυτάρκους κοινότητας, μια κατάρρευση που επι­

δρά αρνητικά στην υγεία. Είναι, αναμφίβολα, αλήθεια ότι μια

ιατρικοποιημένη κοινωνική οπτική αντικατοπτρίζει μια πραγ­

ματικότητα που καθορίζεται από την οργάνωση μιας παρα­

γωγής έντασης κεφαλαίου, και ότι είναι το αντίστοιχο κοινω­

νικό πρότυπο των πυρηνικών οικογενειών, των υπηρεσιών

κοινωνικής πρόνοιας και της μολυσμένης φύσης, που υποβαθ­

μίζουν το σπιτικό, τη γειτονιά και το περιβάλλον. Η ιατρική,

όμως, δεν αντικατοπτρίζει απλώς την πραγματικότητα· ενι­

σχύει κι αναπαράγει τη διαδικασία που υπονομεύει τα κοινω­

νικά προστατευτικά κουκούλια, μέσα στα οποία εξελίχτηκε

ο άνθρωπος. Η ιατρική ταξινόμηση των ανθρώπων σε κατη­

γορίες δικαιολογεί την ιμπεριαλιστική εξάπλωση τυποποιημέ­

νων βασικών ειδών, όπως παιδικών τροφών σε βάρος του μη­

τρικού γάλακτος και παμπάλαιων σπιτιών σε βάρος μιας σπι­

τικής γωνίτσας. Μετατρέποντας το νεογέννητο σε άρρωστο,

που περιθάλπεται στο νοσοκομείο μέχρι που να πιστοποιηθεί

η υγεία του, κι ορίζοντας το παράπονο της γιαγιάς σαν ανάγκη

της για θεραπευτική αγωγή κι όχι για αντιμετώπιση της με

υπομονή και σεβασμό, το ιατρικό εγχείρημα δε θεμελιώνει

μόνο με βιολογικά επιχειρήματα την αντιμετώπιση του ανθρώ­

που σαν καταναλωτή, μα και πιέζει να κλιμακωθεί κι άλλο η

μεγαμηχανή (161). Το επόμενο λογικό βήμα του ιατροκοινω¬

νικού ελέγχου, θα είναι η επιλογή εκείνων που ταιριάζουν στη

μηχανή αυτή.

Προληπτικό στίγμα

Καθώς η νοσηλευτική θεραπευτική αγωγή εστιάζεται ολο­

ένα και περισσότερο σε συνθήκες κάτω απ'τις οποίες είναι

αναποτελεσματική, πολυδάπανη κι επώδυνη, η ιατρική έχει

αρχίσει να πλασάρει στην αγορά την πρόληψη. Η έννοια της

νοσηρότητας έχει διευρυνθεί προκειμένου να καλύπτει και

προβλέψιμους κινδύνους. Μαζί με την περίθαλψη των αρρώ­

1 6 1 . Για τη ζ ω ή σα διαρκή εκπαίδευση για την επιβίωση μες στη με­

γαμηχανή, βλ . Λιούις Μάμφορντ, Τ ο π ε ν τ ά γ ω ν ο τ η ς δ ύ ν α ­

μ η ς , 2 ο ς τ ό μ ο ς τ ο υ Μ ύ θ ο υ τ η ς Μ η χ α ν ή ς .

1 2 1

στων, έχει γίνει εμπόρευμα και η υγειονομική περίθαλψη, που

'χει καταντήσει κάτι για το οποίο πληρώνεις κι όχι κάτι το

οποίο κάνεις. Ό σ ο υψηλότερος ο μισθός που πληρώνει η

εταιρία, όσο ανώτερο το αξίωμα ενός aparatchik (ανθρώπου

του μηχανισμού), τόσο περισσότερα θα ξοδεύονται για να δια­

τηρηθεί καλολαδωμένο το πολύτιμο αυτό εξαρτηματάκι. Τα

έξοδα συντήρησης για ένα υψηλά κεφαλαιοποιημένο ανθρώ­

πινο δυναμικό, αποτελούν το καινούριο μέτρο κοινωνικού

κύρους εκείνων που ανήκουν στις ανώτερες βαθμίδες. Οι άν­

θρωποι ανταγωνίζονται τους γείτονες τους συγκρίνοντας τα

"τσεκάπ" τους, μια αγγλική λέξη που έχει περάσει στο λεξιλό­

γιο των γάλλων, των σέρβων, των ισπανών, των μαλαισίων

και των ούγγρων. Οι άνθρωποι μετατρέπονται σε άρρωστους

δίχως να'ναι άρρωστοι. Με τον τρόπο αυτό, η ιατρικοποίηση

της πρόληψης γίνεται ακόμα ένα σημαντικό σύμπτωμα της κοι­

νωνικής ιατρογένεσης. Εμφανίζει την τάση να μετατρέψει την

προσωπική μου ευθύνη για το μέλλον μου σε χειραγώγηση

μου από κάποιαν υπηρεσία.

Οι άνθρωποι συνήθως φοβούνται τον κίνδυνο μιας διάγνω­

σης ρουτίνας λιγότερο απ'τον κίνδυνο μιας θεραπευτικής α­

γωγής ρ ο υ τ ί ν α ς · κι όμως, εξίσου σαφώς αποδεδειγμένες εί­

ναι και οι κοινωνικές, σωματικές και ψυχολογικές βλάβες,

που προκαλεί η ιατρική ταξινόμηση. Διαγνώσεις, που γίνονται

απ'το γιατρό και τους βοηθούς του, μπορούν να ορίσουν ρό­

λους προσωρινούς ή μόνιμους για τον άρρωστο. Και στις

δυο περιπτώσεις, προσθέτουν σε μια βιοφυσική κατάσταση

έναν κοινωνικό χαρακτηρισμό, που τον έδωσε μια πιθανώς αυ­

ταρχική μέθοδος αξιολόγησης (162). Ό τ α ν ένας κτηνίατρος

διαγνώνει την αρρώστια μιας αγελάδας, με την πράξη του

αυτή δεν επηρεάζει συνήθως τη συμπεριφορά του ζώου. Ό­

ταν ένας γιατρός διαγνώνει την αρρώστια ενός ανθρώπου, επη­

ρεάζει τη συμπεριφορά του (163). Στις περιπτώσεις αυτές.

1 6 2 . Thomas J . Scheff, B e i n g M e n t a l l y I I I : A S o c i o l o ­

g i c a l Τ h e ο r y, Chicago, Aldine 1 9 6 6 . Μολονότι καταπιάνεται κ α τ ά

πρώτο λ ό γ ο με ψυχιατρικά ζητήματα, ο σ υ γ γ ρ α φ έ α ς υπογραμμίζει εμ­

φατικά την αναλυτική δ ι α φ ο ρ ά ανάμεσα στην ψυχική α ρ ρ ώ σ τ ι α π ο υ απο­

τελεί μέρος τ ο υ κοινωνικού σ υ σ τ ή μ α τ ο ς και στην σ υ ν α κ ό λ ο υ θ η συμπερι­

φ ο ρ ά .

1 6 3 . Freidson, P r o f e s s i o n o f M e d i c i n e , σ . 2 2 3 .

122

όπου ο γιατρός ενεργεί σαν θεραπευτής, παραχωρεί στο πρό­

σωπο που χαρακτήρισε άρρωστο ορισμένα δικαιώματα, καθή­

κοντα και δικαιολογίες, που έχουν μιαν υπό όρους και προ­

σωρινή νομιμότητα και που παραγράφονται όταν ο άρρωστος

γιατρεύεται · οι περισσότερες αρρώστιες δεν αφήνουν κανένα

ίχνος παρέκκλισης ή ασυνήθιστης συμπεριφοράς στον άρρω­

στο και δεν θίγουν την υπόληψη του. Κανείς δε νοιάζεται αν

είχες ποτέ αλλεργικά συμπτώματα ή αν έκανες εγχείρηση

σκωληκοειδίτιδας, όπως ακριβώς κανείς δε θυμάται αν κάποτε

παραβίασες τον κώδικα οδικής κυκλοφορίας. Σ 'άλλες περι­

πτώσεις, ωστόσο, ο γιατρός ενεργεί κατά κύριο λόγο σαν

εμπειρογνώμονας, με συνέπεια, η διάγνωση του να μπορεί να

αμαυρώσει την υπόληψη του αρρώστου, και των παιδιών του

μερικές φορές, ε φ ό ρ ο υ ζωής. Κολλώντας στην ταυτότητα

ενός ανθρώπου κάτι αμετάκλητα εξευτελιστικό, τον σφραγί­

ζει παντοτινά μ'ένα μόνιμο στίγμα (164). Η αντικειμενική κα­

τάσταση μπορεί να έχει παρέλθει από καιρό, αλλά η ετικέτα

που 'χει κολλήσει ο γιατρός παραμένει. Ό π ω ς οι πρώην κα­

τάδικοι, έτσι κι οι τέως ψυχασθενείς, οι άνθρωποι μετά απ'

την πρώτη τους καρδιακή προσβολή, οι τέως αλκοολικοί, οι

φορείς του στίγματος της δρεπανοκυτταρικής αναιμίας (της

δρεπανοκυττάρωσης) και (μέχρι τελευταία) οι τέως φυματι­

κοί, μετατρέπονται για την υπόλοιπη ζωή τους σε δακτυλο¬

δεικτούμενους. Η υποψία και μόνο των επαγγελματιών αρκεί

για να νομιμοποιήσει το στιγματισμό, κι αν ακόμα δεν υπήρ­

ξε ποτέ η κατάσταση που υποψιάζονται. Η ταμπέλα, που του

'χουν κολλήσει οι γιατροί, μπορεί μεν να προστατέψει τον άρ­

ρωστο από τιμωρία, μόνον όμως για να τον υποτάξει σε μια

δίχως τελειωμό εκπαίδευση, θεραπεία και μεροληπτική απέ­

ναντι του συμπεριφορά, που είναι για το καλό του, όπως νο­

1 6 4 . Erving Goffman, S t i g m a : N o t e s o n t h e M a n a g e ­

m e n t o f S p o i l e d I d e n t i t y , Inglewood Cliffs, N . J . Spe­

ctrum, 1 9 6 3 . Richard Sennett, " T w o o n the Aisle", N e w Y o r k R e ­

v i e w o f Β ο ο k s, 1 . 1 1 . 1 9 7 3 . T o ά ρ θ ρ ο τονίζει ότι για τον Γκόφμαν,

κεντρικό μ έ λ η μ α είναι μια π ε ρ ι γ ρ α φ ή της συνείδησης π ο υ δημιουργεί

η ζ ω ή σε μια σ ύ γ χ ρ ο ν η π ό λ η . Η σ ύ γ χ ρ ο ν η ζ ω ή α ν α π ό φ ε υ κ τ α στιγμάτι­

ζα : για τ ο υ ς μηχανισμούς τ ο υ π ρ ά γ μ α τ ο ς αυτού, βλ . Η. P. Dreitzel,

D i e g e s e l l s c h a f t l i c h e n L e i d e n u n d d a s L e i d e n

a n d e r G e s e U s e h a f t : V o r s t u d i e n z u e i n e r P a t h o ­

l o g i e d e s R o l l e n v e r h a l t e n s , Stuttgart, Enke, 1 9 7 2 .

1 2 3

μίζουν οι επαγγελματίες (165).

Στα παρελθόν, η ιατρική χώριζε τους ανθρώπους σε δυο κα­

τηγορίες: σε κείνους τους οποίους θα μπορούσε να επιδιώξει

να θεραπεύσει, και σε κείνους που η κατάσταση τους ήταν ανί­

ατη, όπως λεπρούς, σακάτηδες κι ετοιμοθάνατους. Και στις

δυο περιπτώσεις, η διάγνωση μπορούσε να οδηγήσει σε στιγ­

ματισμό. Η ιατρικοποιημένη πρόληψη δημιουργεί τώρα και μια

τρίτη κατηγορία. Μετατρέπει το γιατρό σε επίσημα εξουσιο­

δοτημένο μάγο, που οι προφητείες του σακατεύουν ακόμα και

κείνους που μένουν άθικτοι από τα φαρμάκια του (166). Η

διάγνωση μπορεί να εμποδίσει τη γέννηση ενός ανθρώπινου

πλάσματος με κακά γονίδια, την προαγωγή ενός άλλου και την

πολιτική ζωή ενός τρίτου. Το μαζικό κυνήγι των κινδύνων της

υγείας αρχίζει με μπλόκα, που προορίζονται να τσακώσουν

όσους έχουν ανάγκη από ειδική προστασία: επισκέψεις στο

γιατρό πριν απ'τη γέννα· καλές παιδιατρικές κλινικές για την

περίθαλψη των β ρ ε φ ώ ν · τσεκάπ και προπληρωμένοι ιατρικοί

έλεγχοι στα σχολειά και στα πανεπιστήμια (167). Τελευταία,

προστέθηκαν στα παραπάνω και "συμβουλευτικές" υπηρε­

σίες, σε θέματα γενετικής και πίεσης του αίματος. Οι Η Π Α

οδηγούν περήφανα τον κόσμο στη διοργάνωση κυνηγιών της

αρρώστιας και, αργότερα, στην αμφισβήτηση της χρησιμό­

τητας των κυνηγιών αυτών (168).

Τ η ν περασμένη δεκαετία, μπήκε σε χρήση ο αυτόματος πο­

1 6 5 . Wilhelm Aubert, Sheldon Messinger, " T h e Criminal and the

Sick" I n q u i r y 1 , 1 9 5 8 : 1 3 7 - 6 0 . Πραγματεύεται τις δ ι ά φ ο ρ ε ς

μ ο ρ φ έ ς που μπορεί να πάρει ο κοινωνικός έ λ ε γ χ ο ς , ανάλογα με τον ιδι­

αίτερο τ ρ ό π ο με τον οποίο συγκρούεται το στίγμα με την ηθική τ α υ τ ό ­

τ η τ α .

1 6 6 . Fred Davis, P a s s a g e T h r o u g h C r i s i s : P o l i o V i­

c t i m s a n d T h e i r F a m i l i e s , Indianapolis, Bobbs - Merrill, 1 9 6 3 .

Ο σ υ γ γ ρ α φ έ α ς σχετίζει τη μεταβατικότητα όχι μόνο με τη σ ο β α ρ ό τ η τ α

της κατάστασης α λ λ ά και με την κοινωνική τ ά ξ η . Στον φ τ ω χ ό θα δια­

γ ν ώ σ ο υ ν "μόνιμη αναπηρία" π ο λ ύ πιο σύντομα απ'ότι στον πλούσιο.

1 6 7 . C. Μ. Wylie, "Participation in a Multiple Screening Clinic with

Five - Year Fol low - up", P u b l i c H e a l t h R e p o r t s 7 6 , July 1 9 6 1

: 5 9 6 - 6 0 2 . Η έ κ θ ε σ η μιλά για απογοητευτικά α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α .

1 6 8 . G. S. Siegel, " T h e Uselessness of Periodic Examinat ion", A­

r c h i v e s o f E n v i r o n m e n t a l H e a l t h 1 3 , September 1 9 6 6 :

2 9 2 - 5. "Η κατά περιόδους εξέταση τ η ς υγείας των ενηλίκων, όπως την

σκεφτήκαμε αρχικά και όπως γίνεται σήμερα, παραμένει, έπειτα από 50

1 2 4

λυφασικός υγειονομικός ε λ ε γ κ τ ή ς · τον καλωσόρισαν, θεω­

ρώντας τον κάτι που θ' ανέβαζε τον φτωχό στο επίπεδο του

κόσμου των Mayo και General της Μασαχουσέτης ( * ) . Η μέθο­

δος αυτή για τη διενέργεια περίπλοκων χημικών και ιατρικών

εξετάσεων, που θυμίζει αλυσίδα συναρμολόγησης, βασίζεται

σε παραεπαγγελματίες τεχνικούς και το κόστος της είναι

εντυπωσιακά χαμηλό. Φιλοδοξεί να προσφέρει σε αναρίθ­

μητα εκατομμύρια ανθρώπους μιαν ανίχνευση των κρυφών

θεραπευτικών τους αναγκών, πιο εξεζητημένη από κείνην που

είχαν στη διάθεση τους κατά τη δεκαετία του 1960 ακόμα κι

οι πιο "πολύτιμοι" αξιωματούχοι στο Χιούστον ή στη Μόσχα.

Τον πρώτο καιρό που εμφανίστηκε ο "ελεγκτής" αυτός, η έλ­

λειψη ελεγμένων μελετών επέτρεψε στους εμπορευόμενους

τη μαζικά παραγόμενη πρόληψη να θρέψουν αβάσιμες προσ­

δοκίες. (Πιο πρόσφατα, έχουμε στη διάθεση μας τέτοιες ελεγ­

μένες συγκριτικές μελέτες ομάδων πληθυσμού, που επωφε­

λήθηκαν από τη συντήρηση και την πρώιμη διάγνωση· δυο δω­

δεκάδες τέτοιων μελετών αποκαλύπτουν ότι οι διαγνωστικές

αυτές μέθοδοι —κι όταν ακόμα συνοδεύονται από υψηλής

στάθμης θεραπευτικές αγωγές— δεν έχουν θετικόν αντίκτυ­

πο στην αναμενόμενη διάρκεια ζωής (169)). Η ειρωνεία είναι

ότι οι σοβαρές διαταραχές που δεν εμφανίζουν συμπτώματα,

τις οποίες μόνον αυτού του είδους η εξονυχιστική εξέταση

μπορεί ν'αποκαλύψει στους ενήλικους, είναι συνήθως αγιά¬

τρευτες αρρώστιες στις οποίες, μια πρώιμη θεραπευτική α­

γωγή, μόνο να επιδεινώσει μπορεί τη φυσική κατάσταση του

αρρώστου. Όπως κι αν έχει το πράμα, μεταμορφώνει ανθρώ­

χρόνια σ θ ε ν α ρ ή ς π ρ ο ώ θ η σ η ς α π ' τ ο υ ς αμερικανούς, μια επιστημονικά

μη δοκιμασμένη ιατρική μέθοδος . Δεν έ χ ο υ μ ε καταλήξει σε κανένα τεκ­

μηριωμένο συμπέρασμα ότι ένας π λ η θ υ σ μ ό ς που δέχεται τέτοια περίθαλ­

ψη ζει περισσότερο, καλύτερα, υγιέστερα, ή πιο ευτυχισμένα εξαιτίας

της, ούτε κι έ χ ο υ μ ε στοιχεία για το αντίθετο". Heinrich Schipperges,

"Arztl iche Bemuhungen um die Gesunderhaltung seit der Antike", H e i ­

d e l b e r g e r J a h r b u c h e r 7 , 1 9 6 3 : 1 2 1 - 3 6 . Μια ιστορία της ι α ¬

τρικοποιημένης διατήρησης τ η ς υγείας από τα αρχαία χρόνια.

* Μ ε γ ά λ α αμερικανικά νοσοκομεία ( Σ τ μ ) .

1 6 9 . Paul D. Clote, "Automated Multiphasic Health Testing : An

Evaluation", ανεξάρτητη μελέτη μαζί με τον J o h n McKnight, Nortwe­

stern Univ., 1 9 7 3 . Π ε ρ ι λ ή φ θ η κ ε στην Antologia 8, Guernavaca, CIDOC,

1 9 7 4 . Επισκόπηση της υπάρχουσας γραμματείας.

125

πους που αισθάνονται υγιείς σε αρρώστους που αγωνιούν για

την τύχη τους.

Ό τ α ν ανιχνεύει την αρρώστια, η ιατρική κάνει δυο πράγμα­

τα: πρώτον, "ανακαλύπτει" καινούριες διαταραχές, και δεύ­

τερον, φορτώνει τις διαταραχές αυτές σε πραγματικούς αν­

θρώπους. Η ανακάλυψη μιας καινούριας αρρώστιας αποτελεί

το καύχημα του επιστήμονα γιατρού (170). Πρώτο μέλημα του

γιατρού, που ενεργεί σαν μέλος ενός συμβουλευτικού επαγ­

γελματικού κλάδου, είναι να φορτώσει τα παθολογικά συμ­

πτώματα σε κάποιον Γιάννη, Γιώργο ή Κώστα (171). Έ χ ο ν τ α ς

εκπαιδευτεί για να "κάνει κάτι" και να εκδηλώνει το ενδια­

φέρον του, αισθάνεται ενεργητικός, χρήσιμος κι αποτελεσμα­

τικός όταν μπορεί να διαγνώσει αρρώστια (172). Μολονότι,

θεωρητικά, στην πρώτη του συνάντηση με τον άρρωστο ο για­

τρός δεν προϋποθέτει ότι ο επισκέπτης του πάσχει από μιαν

αρρώστια, εφαρμόζοντας την αρχή "φύλαγε τα ρούχα σου

να'χεις τα μισά", ενεργεί συνήθως σάμπως το ν'απέδιδε στον

επισκέπτη του μιαν αρρώστια θα ήταν καλύτερο απ'το να πα­

ρέβλεπε μια. Η αρχή της ιατρικής λήψης αποφάσεων τον

σπρώχνει να επιδιώκει την εξασφάλιση του, προτιμώντας να

διαγνώσει αρρώστια παρά υγεία (173). Η κλασική απόδειξη

της προκατάληψης αυτής δόθηκε μ'ένα πείραμα, που έγινε

1 7 0 . J . Schwartz, G . L . Baum, " T h e History o f Histoplasmosis", N e w

E n g l a n d J o u r n a l o f M e d i c i n e 2 5 6 , 1 9 5 7 : 2 4 5 - 8 . Περι­

γράφει πόσα ξοδεύτηκαν για την ανακάλυψη μιας αγιάτρευτης "αρρώ­

στιας" π ο υ δεν σκοτώνει ούτε και προκαλεί αναπηρία, και φαίνεται πως

είναι ενδημική όπου οι άνθρωποι έρχονται σ ' ε π α φ ή με κ ο τ ό π ο υ λ α , αγε­

λάδες, γάτες ή σκυλιά.

1 7 1 . Freidson, P r o f e s s i o n o f M e d i c i n e . Στις σελ. 7 3 κ.π.,

κάνει τη διάκριση που κάνω κι ε γ ώ εδώ. Ό ν τ α ς λόγιος επαγγελματίας,

ο ιατρικός επιστήμονας έχει ανάγκη απ'την υποστήριξη μόνο των συνα­

δ έ λ φ ω ν τ ο υ κι από την α π ο δ ο χ ή από μέρους τους τ η ς "ανακάλυψης"

μιας καινούριας αρρώστιας. Ό ν τ α ς σ ύ μ β ο υ λ ο ς επαγγελματίας, ο γ ιατρός

εξαρτάται από ένα μ ο ρ φ ω μ έ ν ο κοινό π ο υ αποδέχεται το αποκλειστικό

τ ο υ δικαίωμα να κάνει διάγνωση.

1 7 2 . Parsons, T h e S o c i a l S y s t e m , σ ε λ . 4 6 6 κ.π. Ο σ υ γ γ ρ α φ έ ­

ας κάνει την παρατήρηση αυτή σχολιάζοντας τον Π α ρ έ τ ο .

1 7 3 . T h o m a s J . Scheff, "Decision Rules, Types o f Error , and Their

Consequences i n Medical Diagnosis", B e h a v i o r a l S c i e n c e 8 ,

1 9 6 3 : 97 - 1 0 7 .

Hi

στα 1934 (174). Σε μιαν εξέταση 1000 εντεκάχρονων παιδιών

απ'τα δημόσια σχολεία της Νέας Υ ό ρ κ η ς , βρέθηκε ότι από το

6 1 % είχαν αφαιρεθεί οι αμυγδαλές. "Τα υπόλοιπα 39% εξετά­

στηκαν από μιαν ομάδα γιατρών, που έκριναν ότι τα 4 5 % απ'

τα παιδάκια έπρεπε να κάνουν εγχείριση για να τους αφαιρε­

θούν οι αμυγδαλές· τα υπόλοιπα, έκριναν πως δεν είχαν ανάγ­

κη από εγχείριση. Τα υπόλοιπα αυτά παιδάκια τα εξέτασε μια

άλλη ομάδα γιατρών, που σύστησαν ν'αφαιρεθούν οι αμυγ­

δαλές απ'το 46% των παιδιών, που είχαν απομείνει μετά την

πρώτη εξέταση. Ό τ α ν τα παιδάκια που τελικά απέμειναν εξε­

τάστηκαν από μια τρίτη ομάδα γιατρών, επιλέχτηκε για να

υποστεί αφαίρεση των αμυγδαλών ένα ποσοστό παραπλήσιο·

έτσι, μετά από τρεις εξετάσεις, απέμειναν μόνον 65 παιδάκια,

που δεν κρίθηκε σκόπιμο να τους αφαιρεθούν οι αμυγδαλές.

Τα παιδιά αυτά δεν υποβλήθηκαν σε άλλην εξέταση, γιατί δεν

βρέθηκαν άλλοι γιατροί για να τα εξετάσουν" (175). Το πεί­

ραμα αυτό έγινε σε μια κλινική όπου οι ιατρικές υπηρεσίες πα-

ρέχονταν δωρεάν, οπότε η προτίμηση αυτή των γιατρών δεν

μπορεί ν'αποδοθεί στη φιλοχρηματία τους.

Η διαγνωστική προκατάληψη υπέρ της αρρώστιας συνδυά­

ζεται με συχνά διαγνωστικά σφάλματα. Η ιατρική δεν αρκεί­

ται να καταχωρεί, με ιεραποστολικό ζήλο, τους ανθρώπους σε

αμφισβητήσιμες κατηγορίες· το κάνει αυτό μ'ένα ποσοστό

αποτυχίας, που δε θα μπορούσε να το ανεχτεί κανένα δικα­

στικό σύστημα. Σε μια περίπτωση, αυτοψίες έδειξαν ότι πε­

ρισσότεροι από τους μισούς αρρώστους που πέθαναν σε μια

πανεπιστημιακή κλινική της Βρετανίας με διάγνωση ειδικής

καρδιακής ανεπάρκειας, είχαν στην πραγματικότητα πεθά­

νει από άλλην αιτία. Σε μιαν άλλη περίπτωση, δείχτηκε στην

Ίδια ομάδα ειδικών, σε διαφορετικές περιστάσεις, η ίδια σειρά

ακτινογραφιών θώρακα· οι ειδικοί έκαναν διαφορετική γνω­

μάτευση στο 20% των περιπτώσεων. Τριπλάσιοι περίπου άρ­

ρωστοι λένε στον δρ. Σμιθ ότι βήχουν, ότι έχουν φλέγματα ή

ότι υποφέρουν από κολικούς του στομάχου, απ'όσους θα

πουν κάτι τέτοιο στον δρ. Τζόουνς. Γύρω στο ένα τέταρτο από

1 7 4 . American Child Health Association, P h y s i c a l D e f e c t s :

T h e P a t h w a y t o C o r r e c t i o n , N . York, 1 9 3 4 , κ ε φ . 8 , σ . 8 0 -

9 6 .

1 7 5 . Harry Bakwin, "Pseudodoxia Pediatrica", N e w E n g l a n d

J o u r n a l o f M e d i c i n e 2 3 2 , 1 9 4 5 : 6 9 1 -7.

127

τα απλά νοσοκομειακά τεστ δείχνουν αποτελέσματα που δια­

φέρουν σοβαρά, όταν γίνονται από το ίδιο δείγμα σε δ υ ο δια­

φορετικά εργαστήρια (176). Ούτε κι οι μηχανές δείχνουν να

είναι περισσότερο αλάθητες. Σ'έναν διαγωνισμό διαγνωστικών

μηχανών και γιατρών, σε 83 περιστατικά όπου συστήθηκε χει­

ρουργική επέμβαση στην πύελο, η παθολογία έδειξε ότι άν­

θρωπος και μηχανή έκαναν σωστή διάγνωση σε 22 περιπτώ­

σ ε ι ς · σε 37 περιπτώσεις, ο κομπιούτερ ορθά απέρριψε τη διά­

γνωση του γ ι α τ ρ ο ύ · σε 11 περιπτώσεις, οι γιατροί έβγαλαν

λάθος τον κομπιούτερ· και σε 10 περιπτώσεις, έσφαλαν κι οι

δυο (177).

Στη διαγνωστική προκατάληψη και στο διαγνωστικό σφάλ­

μα, προστίθεται κι η αναίτια επιθετικότητα (178). Έ ν α ς καρ­

διακός καθετηριασμός, που γίνεται για να προσδιορίσει αν

ένας άρρωστος πάσχει από καρδιοπάθεια —ομολογουμένως,

1 7 6 . Για παραπομπές και περαιτέρω βιβλιογραφία, βλ . L. Η. Garland,

"Studies o n the A c c u r a c y o f Diagnostic Procedures", A m e r i c a n

J o u r n a l o f R o e n t g e n o l o g y , R a d i u m T h e r a p y , a n d

N u c l e a r M e d i c i n e 8 2 , Ju ly 1 9 5 9 : 2 5 - 3 8 . A . L . Cochrane, L . H .

Garland, "Observer E r r o r in the Interpretation of Chest Films: An Inter­

national Comparison", L a n c e t 2 6 3 , 1 9 5 2 : 5 0 5 -9. Υποστηρίζεται,

σ τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο ά ρ θ ρ ο , ότι οι αμερικανοί διαγνωστικοί φαίνεται π ω ς έ χ ο υ ν

πιο ισχυρή τάση από τ ο υ ς ε γ γ λ έ ζ ο υ ς να βρίσκουν θετικά εξαγόμενα.

Α. L. Cochrane, P. J. Chapman, P. D. Oldham, "Observers' Errors in Taking

Medical Histories", L a n c e t 2 6 0 , 1 9 5 1 : 1 0 0 7 -9 .

1 7 7 . Osier Peterson, Ernest M. Barsamian, Murray Eden, "A Study of

Diagnostic Performance : A Preliminary Repor t" , J o u r n a l o f M e d i ­

c a l E d u c a t i o n 4 1 , August 1 9 6 6 : 7 9 7 - 8 0 3 .

1 7 8 . Maurice Pappworth, H u m a n G u i n e a P i g s : E x p e r i ­

m e n t a t i o n o n M a n , Boston, Beacon Press, 1 9 6 8 . Σ τ α 1 9 6 7 , ο

δ ρ . Π ά π γ ο υ ο ρ θ ε ξ έ δ ω σ ε μιαν έ κ θ ε σ η πάνω στις πειραματικές διαγνω­

στικές μ ε θ ό δ ο υ ς που συνεπάγονταν σ ο β α ρ ο ύ ς κινδύνους για μόνιμη βλά­

βη ή θ ά ν α τ ο , οι οποίες είχαν περιγραφεί τ ε λ ε υ τ α ί α στα πιο ε υ υ π ό λ η π τ α

ιατρικά έντυπα κι ε φ α ρ μ ό σ τ η κ α ν σ υ χ ν ά σε μη ασθενείς, β ρ έ φ η , εγκύ­

ους, διανοητικά κ α θ υ σ τ ε ρ η μ έ ν ο υ ς και γ έ ρ ο ν τ ε ς . Τ ο υ επετέθηκαν ά γ ρ ι α

γιατί έκανε κακό στο ε π ά γ γ ε λ μ α τ ο υ , γιατί υπέσκαπτε την εμπιστοσύνη

τ ο υ απλού κ ό σ μ ο υ σ τ ο υ ς γ ιατρούς, και γιατί ε ξ έ δ ω σ ε σε βιβλίο γ ι α μα­

ζική κ α τ α ν ά λ ω σ η κάτι π ο υ ήταν "ηθικά πρέπον" να λεχτεί μόνο σε έντυ­

πα που προορίζονταν γ ι α γ ιατρούς. Το εκπληκτικότερο ίσως α π ' τ α ό σ α

εκθέτει, είναι η άκαμπτη επανάληψη μ ε θ ό δ ω ν π ο λ ύ επικίνδυνων με μόνο

σ τ ό χ ο την κατάκτηση πανεπιστημιακών διακρίσεων.

1 2 8

αυτό δε γίνεται σα ρουτίνα— στοιχίζει 350 δολάρια και σκο­

τώνει έναν στους πενήντα αρρώστους. Κι όμως, τίποτα δε δεί­

χνει ότι μια δ ι α φ ο ρ ι κ ή διάγνωση, που βασίζεται στα

αποτελέσματα του καθετηριασμού αυτού, μεγαλώνει την ανα­

μενόμενη διάρκεια ζωής ή ανακουφίζει τον άρρωστο (179).

Τα περισσότερα τεστ είναι λιγότερο φονικά και γίνονται πολύ

πιο συχνά, αλλά πολλά ακόμα ενέχουν αναγνωρισμένους κιν­

δύνους για το ίδιο το άτομο ή για τα παιδιά τ ο υ · κινδύνους τό­

σο μεγάλους, που σχεδόν εκμηδενίζουν την αξία οποιασδήπο­

τε πληροφορίας μπορεί να δίνουν. Παραδείγματα του πράγ­

ματος αυτού είναι, πολλές χρήσεις ρουτίνας των ακτινών Χ

και της φθοροσκόπησης στους νέους, η ένεση ή η κατάποση

χημικών αντιδραστηρίων και ραδιενεργών ιχνηθετών και η

χρήση Ριταλίν στη διάγνωση υπερενεργητικότητας στα παιδιά

(180). Η φοίτηση σε δημόσια σχολεία, όπου στους δασκάλους

έχουν δοθεί και ιατρικές εξουσίες, αποτελεί πολύ μεγάλο κίν­

δυνο για την υγεία των παιδιών (181). Ακόμα κι απλές και.

1 7 9 . "Μια τέτοια μ έ θ ο δ ο ς δίνει τ ό σ ε ς π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς όσες και η μέτρη­

ση τ ο υ σ φ υ γ μ ο ύ ενός α ρ ρ ώ σ τ ο υ μια φ ο ρ ά σ τ η ζ ω ή τ ο υ , ή η μικροβιολο­

γική ανάλυση των ο ύ ρ ω ν τ ο υ μια φ ο ρ ά κ ά θ ε εικοσαετία. Η μ έ θ ο δ ο ς αυ­

τή είναι γ ε λ ο ί α , π α ρ ά λ ο γ η και περιττή.. . και δεν έχει καμιάν α π ο λ ύ τ ω ς

αξία για τη διάγνωση ή τη θεραπεία". Maurice Pappworth, "Dangerous

Heal T h a t May Rule the Heart", P e r s p e c t i v e , σ . 6 7 - 7 0 .

1 8 0 . Peter Schrag, Diane Divoky, T h e M y t h o f t h e H y p e ­

r a c t i v e C h i l d . A n d O t h e r M e a n s o f C h i l d C o n t r o l ,

Pantheon, 1 9 7 5 . Π λ ή ρ η ς περιγραφή τ ω ν χαρακτηριστικών μιας "ολό­

κ λ η ρ η ς γενιάς που την διαμόρφωσαν σ ι γ ά σιγά έτσι ώστε να δυσπιστεί

σ τ α ένστικτα της, να βλέπει την περέκκλισή τ η ς από τα ο λ ο έ ν α και πιο

στενά π ρ ό τ υ π α της εγκεκριμένης νόρμας σαν αρρώστια και να εξαρτά­

ται από τα κρατικά ιδρύματα και την τ ε χ ν ο λ ο γ ί α για να ορίσουν και να

κατασκευάσουν την "υγεία" της" . Το βιβλίο δίνει κι έναν ο δ η γ ό σ τ η

βιβλιογραφία που υπάρχει στις ΗΠΑ για το ζήτημα α υ τ ό . Ο Πίτερ

Σράγκ, έχοντας προσωπική ε π α φ ή με μένα, δε διαμόρφωσε μόνο την ά­

ποψη μου για την ιατρικοποίηση της κοινωνίας α λ λ ά και μου π ρ ό σ φ ε ρ ε

ανεκτίμητη β ο ή θ ε ι α στη σύνταξη ορισμένων μερών της Ι α τ ρ ι κ ή ς

Ν έ μ ε σ η ς . Ε λ ά σ σ ω ν ε γ κ ε φ α λ ι κ ή β λ ά β η σ τ α παιδιά είναι τ ο πιο σ υ χ ν ά

δ η μ ι ο ύ ρ γ η μ α της Ριταλίν* πρόκειται γ ια μια διάγνωση που την καθο­

ρίζει η θεραπεία. Β. Roger D. Freeman, "Review of Medicine in Special

Educat ion : Medical - Behavioural Pseudorelationships", J o u r n a l

o f S p e c i a l E d u c a t i o n 5 , winter - spring 1 9 7 1 : 9 3 - 9 .

1 8 1 . Alexander R. Lucas, Morris Weiss, "Methylphenidate Hallucino­

1 2 9

κατά τα άλλα, αβλαβείς εξετάσεις γίνονται επικίνδυνες όταν

πολλαπλασιάζονται. Όταν ένα τεστ γίνεται μαζί με αρκετά

άλλα, έχει σημαντικά μεγαλύτερη δύναμη να βλάψει, συγκρι­

τικά με το αν γινόταν μονάχο του. Συχνά, τα τεστ παίζουν ρό­

λο καθοριστικό στην επιλογή της θεραπευτικής αγωγής. Δυ­

στυχώς, καθώς τα τεστ πολλαπλασιάζονται και γίνονται πιο

περίπλοκα, τ' αποτελέσματα τους παίζουν συχνά ρόλο καθο­

ριστικό μόνο στην επιλογή της μορφής της παρέμβασης που

ενδέχεται να μη θανατώσει τον άρρωστο, και όχι κατανάγκην

αυτής που θα τον βοηθήσει. Το χειρότερο απ'όλα είναι ότι,

κι αν ακόμα οι άνθρωποι επιζούν από περίπλοκες θετικές ερ­

γαστηριακές διαγνώσεις, άβλαβοι ή όχι, έχουν διατρέξει με­

γάλο κίνδυνο να υποβληθούν σε θεραπευτική αγωγή αηδια­

στική, επώδυνη, σακατευτική και δαπανηρή. Δ ε ν πρέπει να

μας ξαφνιάζει καθόλου το ότι οι γιατροί έχουν την τάση να

καθυστερούν περισσότερο από τους μη ειδικούς πριν πάνε να

επισκεφτούν το γιατρό τους και ότι είναι σε χειρότερη κατά­

σταση όταν τελικά κάνουν την επίσκεψη αυτή (182).

Η διενέργεια πρώιμων διαγνωστικών τεστ σε μεγάλους πλη­

θυσμούς σαν έργο ρουτίνας, παρέχει στον επιστήμονα γιατρό

μια πλατιά βάση, απ'την οποία μπορεί να διαλέξει τα περι­

στατικά που ταιριάζουν καλύτερα στις υπάρχουσες θεραπευ­

τικές ευκολίες, ή που είναι πιο χρήσιμα για την επιτυχία των

sis", J o u r n a l o f t h e A m e r i c a n M e d i c a l A s s o c i a t i o n

2 1 7 , 1 9 7 1 : 1 0 7 9 - 8 1 . Η ριταλίν χρησιμοποιείται για τον έ λ ε γ χ ο τ η ς ε­

λάσσονος εγκεφαλικής δυσλειτουργίας σε παιδιά σχολικής ηλικίας. Ο

σ υ γ γ ρ α φ έ α ς θέτει υπό αμφισβήτηση την ηθική της χρησιμοποίησης ενός

ισχυρού μέσου με σοβαρές παρενέργειες, μερικές σ α φ ώ ς αποδεδειγμέ­

νες και ά λ λ ε ς εικαζόμενες, για μαζική θεραπεία μιας κ α τ ά σ τ α σ η ς που δεν

έχει οριστεί με σαφήνεια. Βλέπε και Barbara Fish, " T h e One - Child - One

- Drug Myth o f Stimulants i n Hyperkinesis", A r c h i v e s o f G e n e ­

r a l P s y c h i a t r y 2 5 , September 1 9 7 1 : 1 9 3 - 2 0 3 . Σ ο β α ρ έ ς μόνιμες

βλάβες έ χ ο υ ν πιθανότατα επέλθει σε υπερκινητικά παιδιά π ο υ τους έ­

γινε θεραπεία με αμφεταμίνες για μια κατάσταση που ενδεχομένως ο­

φειλόταν σε βιομηχανικό στρες από μολυβδίαση: D. Bryce - Smith, Η. Α.

Waldron, " L e a d , Behavior, and Criminality", E c o l o g i s t 4 , no. 1 0 ,

1 9 7 5 .

1 8 2 . Barbara Blackwell, T h e L i t e r a t u r e o f D e l a y i n S e e ­

k i n g M e d i c a l C a r e f o r C h r o n i c I l l n e s s e s , Health E ¬

ducation Monograph no 1 6 , San Francisco, Society for Public Health E¬

d u c a t i o n , 1 9 6 3 .

1 30

ερευνών, ανεξάρτητα απ'το αν οι θεραπευτικές αγωγές νοση­

λεύουν, αποκαθιστούν την υγεία ή καταπραΰνουν. Στην πορεί­

α, ενισχύεται η πεποίθηση των ανθρώπων ότι είναι μηχανές,

που η διάρκεια ζωής τους εξαρτάται από επισκέψεις στα συ­

νεργεία σ υ ν τ ή ρ η σ η ς · με τον τρόπο αυτό, όχι μόνον αισθάνον­

ται υποχρεωμένοι, μα και πιέζονται κιόλας να πληρώνουν τα

σπασμένα για την έρευνα της αγοράς και για τις δραστηριότη­

τες της προώθησης των πωλήσεων του ιατρικού κατεστημέ­

νου.

Η διάγνωση επιδεινώνει πάντα την κατάθλιψη, προσδιορί­

ζει την ανικανότητα, επιβάλλει την απραξία και οδηγεί τους

ανθρώπους να παραδεχτούν ότι δεν πρόκειται ν'αποθεραπευ¬

τούν· τους δημιουργεί αβεβαιότητα και τους κάνει να εξαρτώ­

νται από μελλοντικά ιατρικά ευρήματα που, όλα τους, προκα­

λούν μιαν απώλεια της αυτονομίας των ανθρώπων να ορίζουν

μονάχοι τους τον εαυτό τους. Περιορίζει επίσης έναν άνθρωπο

σ'έναν ιδιαίτερο ρόλο, τον διαχωρίζει από τους φυσιολογι­

κούς και τους υγιείς και αξιώνει απ'αυτόν να υποταχτεί στην

εξουσία ενός εξειδικευμένου προσωπικού. Απ' τη στιγμή που ·

μια κοινωνία οργανώνεται για το προληπτικό κυνήγι της αρ­

ρώστιας, δίνει στη διάγνωση διαστάσεις επιδημίας. 0 έσχατος

αυτός θρίαμβος της θεραπευτικής κουλτούρας (183) μετατρέ­

πει την ανεξαρτησία του μέσου υγιούς ανθρώπου σε ανυπόφο­

ρη μορφή παρέκκλισης.

Μακροπρόθεσμα, η κύρια δραστηριότητα μιας τέτοιας κοι­

νωνίας, που προσανατολίζεται προς τα εσωστρεφή συστήμα­

τα, οδηγεί στην παραγωγή, μέσα στη φαντασία των ανθρώ­

πων, της αναμενόμενης διάρκειας ζωής σαν εμπορεύματος.

Με την εξίσωση του στατιστικού ανθρώπου με τους βιολογι­

κά μοναδικούς ανθρώπους, δημιουργείται μια ακόρεστη απαί­

τηση για πεπερασμένους πόρους. Το άτομο υποτάσσεται στις

"ανάγκες" του συνόλου, που θεωρούνται σημαντικότερες,

οι προληπτικές διαδικασίες γίνονται υποχρεωτικές (184),

1 8 3 . Philip Rieff, Τ r iu m ρ h ο f t h e T h e r a p e u t i c : U s e s

o f F a i t h a f t e r F r e u d , N . York, Harper Torchbook, 1 9 6 8 . Υπο­

στηρίζει ότι το νοσοκομείο έχει διαδεχτεί την εκκλησία και το κοινο­

βούλιο σαν αρχετυπικός θ ε σ μ ό ς τ η ς Δυτικής κ ο υ λ τ ο ύ ρ α ς .

1 8 4 . Ό π ω ς οι αστυνομικοί που επιδιώκουν την π ρ ό λ η ψ η του εγκλή­

ματος, έτσι και οι γιατροί χαίρουν τ ώ ρ α τ ο υ ε υ ε ρ γ ε τ ή μ α τ ο ς της αμφιβο­

1 3 1

και το δικαίωμα του αρρώστου να μην εγκρίνει τη θεραπευ­

τική αγωγή στην οποία υποβάλλεται, χάνεται όταν ο γιατρός

υποστηρίζει ότι καλά θα κάνει να δεχτεί τη διάγνωση, γιατί η

κοινωνία δεν μπορεί να σηκώσει το βάρος νοσηλευτικών με­

θόδων, που θα ήταν ακόμα πιο δαπανηρές (185).

Καταληκτικές τελετές

Η θεραπεία φτάνει στο ζενίθ της στο χορό του θανάτου

γύρω απ'τον καταληκτικό άρρωστο (186). Με κόστος μεταξύ

500 και 2.000 δολαρίων την ημέρα (187), οι ιερουργούντες με

τα λευκά και τα μπλε κολάρα περιχύνουν ό,τι απομένει απ'τον

άρρωστο με αντισηπτικές ευωδιές (188). Ό σ ο πιο εξωτικά εί­

λίας αν επιφέρουν β λ ά β η στον ά ρ ρ ω σ τ ο . William Η. Westley, ' Violence

and the Police", A m e r i c a n J o u r n a l o f S o c i o l o g y 5 9 , Ju ly

1 9 5 3 : 34 - 5 1 . Β ρ ή κ ε αυτός ότι το ένα τρίτο τ ο υ σ υ ν ό λ ο υ των κατοίκων

μιας μικρής βιομηχανικής πόλης, όταν ρωτήθηκαν "Πότε ένας αστυνο­

μικός νομίζετε ότι είναι δικαιολογημένος να σπάσει στο ξ ύ λ ο έναν άν­

θρωπο;", είπαν π ω ς πίστευαν ότι ήταν θ ε μ ι τ ό να χρησιμοποιήσει ο αστυ­

νομικός βία, έ σ τ ω και μόνο για να επιβάλει σεβασμό για την αστυνομία.

1 8 5 . Joseph Cooper, "A Non - Physician Looks at Medical Utopia",

J o u r n a l o f t h e A m e r i c a n M e d i c a l A s s o c i a t i o n 1 9 7 ,

1 9 6 6 : 6 9 7 - 9 .

1 8 6 . Orville Brim e t al., eds., T h e D y i n g P a t i e n t , N . Y o r k ,

Russell Sage, 1 9 6 0 . Μια α ν θ ο λ ο γ ί α με βιβλιογραφία για κ ά θ ε κείμενο.

Πραγματεύεται π ρ ώ τ ο το φ ά σ μ α της τεχνικής ανάλυσης και τ η ς λ ή ­

ψης αποφάσεων, σ τ ο οποίο εμπλέκονται οι επαγγελματίες της υγείας ό­

ταν βρίσκονται αντιμέτωποι με το κ α θ ή κ ο ν να καθορίσουν τις περιστά­

σεις "κάτω απ'τις οποίες θα μπορούσε να επέλθει ο θάνατος ενός ατό­

μου". Κάνει μια σειρά υποδείξεων σχετικά με το τι θα μπορούσε να γίνει

ώστε η μηχανική αυτή διαδικασία να καταστεί "κάπως λ ι γ ό τ ε ρ ο ά χ α ρ η

και λ ι γ ό τ ε ρ ο αποκρουστική για τον ά ρ ρ ω σ τ ο , την οικογένεια τ ο υ και, πά­

νω α π ' ό λ α , γ ια το προσωπικό π ο υ τον φροντίζει".

1 8 7 . Μολονότι το κ ό σ τ ο ς της εντατικής καταληκτικής περίθαλψης

έχει υπερδιπλασιαστεί μ έ σ α σ τ α τ έ σ σ ε ρ α μόλις τ ε λ ε υ τ α ί α χρόνια, εξακο­

λ ο υ θ ε ί να είναι ε π ω φ ε λ έ ς να σ υ μ β ο υ λ ε υ τ ε ί τ ε το : Robert J. Glaser, "I­

nnovation and Heroic Acts i n Prolonging Life", Brim e t al., T h e D y ­

i n g P a t i e n t , κ ε φ . 6 , σ . 1 0 2 - 2 8 .

1 8 8 . Richard A. Kalish, "Death and Dying : A Briefly Annotated Bi­

bliography", σ τ ο Brim e t al., T h e D y i n g P a t i e n t , a . 3 2 7 - 8 0 .

1 3 2

vat το λιβάνι κι η πυρά, τόσο περισσότερο ο θάνατος χλευά­

ζει τον ιερέα (189). Η θρησκευτική χρήση της ιατρικής τε­

χνολογίας έχει φτάσει να είναι επικρατέστερη από την τεχνι­

κή της επιδίωξη, η δε γραμμή που χωρίζει το γιατρό από τον

εργολάβο κηδειών έχει ξεθωριάσει (190). Τα κρεβάτια είναι

Μια σχολαστική βιβλιογραφική επισκόπηση της α γ γ λ ό γ λ ω σ σ η ς γραμ­

ματείας πάνω στο θάνατο, περιοριζόμενη κατά κύριο λ ό γ ο σε ζητήματα

π ο υ έ χ ο υ ν να κάνουν με τη σ ύ γ χ ρ ο ν η επαγγελματική δραστηριότητα, λή­

ψη αποφάσεων και τεχνολογία στα νοσοκομεία. Για συμπληρωματικά

στοιχεία, β λ . Austin Η. Kutscher, J r , Austin Η. Kutscher, A B i b l i o ­

g r a p h y o f B o o k s o n D e a t h , B e r e a v e m e n t , L o s s a n d

G r i e f , 1 9 5 3 - 6 8 , N. York, Health Sciences Publishing Corp., 1 9 6 9 .

1 8 9 . Η α ύ ξ η σ η των ιατρικών δαπανών δεν μπορεί ν 'ανεβάσει ά λ λ ο

τη μ έ σ η διάρκεια ζ ω ή ς ο λ ό κ λ η ρ ω ν π λ η θ υ σ μ ώ ν στις πλούσιες χ ώ ρ ε ς , από

τις ΗΠΑ μέχρι την Κίνα. Μπορεί να συνεισφέρει αξιόλογα μόνο στη μεί­

ω σ η τ ο υ π ο σ ο σ τ ο ύ θνησιμότητας τ ω ν π ο λ ύ νέων ανθρώπων στις φ τ ω χ ό ­

τερες χ ώ ρ ε ς . Έ χ ο υ μ ε πραγματευτεί τ ο ζήτημα αυτό στο π ρ ώ τ ο κεφά­

λαιο. Η ικανότητα της ιατρικής να επηρεάζει τα π ο σ ο σ τ ά επιβίωσης μι­

κρών ομάδων ανθρώπων που επιλέγονται με βάση την ιατρική διάγνωση

είναι κάτι διαφορετικό. Τ'αντιβιοτικά έχουν αυξήσει πάρα π ο λ ύ τις δυ­

ν α τ ό τ η τ ε ς επιβίωσης από πνευμονία* η από στόματος ενυδάτωση, τις

δυνατότητες επιβίωσης από δυσεντερία ή χ ο λ έ ρ α . Τέτοιας λ ο γ ή ς αποτε­

λεσματικές μ έ θ ο δ ο ι παρέμβασης είναι, σε συντριπτικά μεγάλο π ο σ ο σ τ ό ,

φτηνές και απλές. Η ε φ α ρ μ ο γ ή τ ο υ ς κάτω απ'την κ α θ ο δ ή γ η σ η ενός

επαγγελματία γ ι α τ ρ ο ύ ενδέχεται να έχει γίνει πολιτισμικό καθήκον για

τ ο υ ς αμερικανούς, α λ λ ά δεν έχει γίνει ακόμα κάτι τέτοιο για τ ο υ ς μεξι­

κανούς. Έ ν α τρίτο ζ ή τ η μ α είναι η ικανότητα της ιατρικής θεραπευτικής

α γ ω γ ή ς ν 'αυξήσει τις δυνατότητες επιβίωσης ενός ακόμα μικρότερου

π ο σ ο σ τ ο ύ τ ο υ π λ η θ υ σ μ ο ύ : των ανθρώπων που έ χ ο υ ν π ρ ο σ β λ η θ ε ί από ο­

ξείες ν ό σ ο υ ς και μπορούν να θ ε ρ α π ε υ τ ο ύ ν χάρη σε τ α χ ύ τ α τ η και πολύ­

πλοκη νοσοκομειακή περίθαλψη, κ α θ ώ ς και κείνων που έ χ ο υ ν π ρ ο σ β λ η ­

θεί από εκφυλιστικές συνθήκες, τ ω ν οποίων η π ο λ ύ π λ ο κ η τεχνολογία

μπορεί να πετύχει μετριασμό. Για την ομάδα αυτή ισχύει ο κανόνας:

όσο πιο δαπανηρή η θεραπεία, τ ό σ ο μικρότερη η αξία της με όρους

π ρ ο σ τ ι θ έ μ ε ν ο υ χ ρ ό ν ο υ ζωής. Μια τ έ τ α ρ τ η ομάδα αποτελούν οι καταλη­

κτικοί άρρωστοι : το χ ρ ή μ α έχει την τάση να επιμηκύνει το θ ά ν α τ ο , α­

π λ ώ ς αρχίζοντας τον νωρίτερα.

1 9 0 . Για τη γ λ ώ σ σ α με την οποία αναφέρονταν οι αμερικανοί σ τ ο πτώ­

μα, λ ίγο πριν αναμιχτόύν οι γιατροί σ τ ο ε π ά γ γ ε λ μ α τ ο υ ε ρ γ ο λ ά β ο υ κη­

δειών, βλ . Jessica Milford, T h e A m e r i c a n W a y o f D e a t h , N .

York, Simon and Schuster, 1 9 6 3 , London, Hutchinson, 1 9 6 3 .

133

γεμάτα με σώματα μήτε νεκρά μήτε ζωντανά (191). Ο ταχυ­

δακτυλουργός γιατρός θεωρεί τον εαυτό του διαχειριστή της

κρίσης (192). Με ύπουλο τρόπο παραχωρεί, στον κάθε πολίτη

που ζει την τελευταία του ώρα, το δικαίωμα να συναντήσει

τ'όνειρο που τρεμοσβήνει, τ'όνειρο της απεριόριστης δύναμης

της κοινωνίας (193). Όπως ο οποιοσδήποτε διαχειριστής της

1 9 1 . Με καινούρια ονόματα το "ζόμπι" (ο βρυκόλακας, ο νεκρο¬

ζώντανος) έχει γίνει σημαντικό ζ ή τ η μ α στις ιατρικονομικές φιλονικίες,

αν κρίνουμε απ'την π λ η θ ώ ρ α των έ ρ γ ω ν με θ έ μ α τις σ υ γ κ ρ ο υ ό μ ε ν ε ς αξι­

ώσεις θ α ν ά τ ο υ και ζωής πάνω σ τ ο σώμα. Institute of Society, Ethics,

and the Life Sciences, Research Group on Ethical, Social, and Legal Issu­

es in Genetic Counseling and Genetic Engineering, "Eth ica l an Social Issu­

e s i n Screening for Genetic Disease", N e w E n g l a n d J o u r n a l

o f M e d i c i n e 2 8 6 , 1 9 7 2 : 1 1 2 9 - 3 2 . Μια κ α λ ή περίληψη τ ω ν τ ρ ε ¬

χουσών απόψεων πάνω στα κριτήρια που καθορίζουν ότι ε π ή λ θ ε ο θά­

νατος. Οι σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς διαχωρίζουν με π ρ ο σ ο χ ή το ζ ή τ η μ α α υ τ ό από κ ά θ ε

απόπειρα να ορίσουν το θ ά ν α τ ο . Alexander Capron, Leon R. Kass, "A

Statutory Definition of the Standards for Determining Human Death : An

Appraisal and a Proposal", U n i v . o f P e n n s y l v a n i a L a w R e ­

v i e w 1 2 1 , November 1 9 7 2 : 8 7 - 1 1 8 . Μια ε ισαγωγή στις νομικές πτυ­

χές της ανάμιξης τ ο υ γ ι α τ ρ ο ύ στο χ ώ ρ ο ε υ θ ύ ν η ς τ ο υ ν ε κ ρ ο θ ά φ τ η .

1 9 2 . Α υ τ ή η εξάπλωση της νομιμότητας για τη διαχείριση της κρί­

σης από τους θ ε σ μ ο ύ ς έχει π ο λ ύ μ ε γ ά λ ο πολιτικό δυναμικό, γιατί προε­

τοιμάζει την κατάσταση για μιαν α μ ε τ ά κ λ η τ η κυβέρνηση της κρίσης. Ο­

πως ακριβώς ο Βέμπερ μπορούσε να υποστηρίξει ότι ο π λ ο ύ τ ο ς των που­

ριτανών ήταν ένα α θ έ λ η τ ο ε π α κ ό λ ο υ θ ο της ανησυχίας π ο υ προκάλεσε

το δ ό γ μ α τ ο υ προκαθορισμού, έτσι κι ένας η θ ι κ ο λ ό γ ο ς ιστορικός με τον

χ α ρ α κ τ ή ρ α τ ο υ Τόνεη θα μ π ο ρ ο ύ σ ε να υποστηρίξει ότι η π ρ ό θ υ μ η απο­

δοχή τ ο υ τεχνοφασισμού είναι το α θ έ λ η τ ο ε π α κ ό λ ο υ θ ο για μια κοινω­

νία, που ψήφισε να πληρώνεται από την εθνική ασφάλιση η καταληκτική

περίθαλψη.

1 9 3 . Με την " τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ι κ ο π ο ί η σ η " η κρίση μετατρέπεται από μιαν έ­

κτακτη προσπάθεια για προσωπική ενσωμάτωση ( Έ ρ ι κ σ ο ν ) , σε μια κατά­

σταση έντασης (Ρόμπινσον, σε μια συζήτηση) , στην οποία ένας γ ρ α φ ε ι ο ­

κρατικός μηχανισμός ενεργοποιείται επιδιώκοντας να πετύχει έναν στό­

χο που, από την ίδια του τη φ ύ σ η , δεν επιδέχεται ο ρ γ ά ν ω σ η . Κάτω από

τέτοιας λ ο γ ή ς περιστάσεις, θα πάρουν το πάνω χέρι οι υποκριτικές λει­

τουργίες τ ο υ θ ε σ μ ο ύ . Α υ τ ό οφείλει οπωσδήποτε να συμβεί όταν η ια­

τρική επιδιώκει να χαράξει μια "πολιτική τ ο υ θ α ν ά τ ο υ " . Η σ ύ γ χ υ σ η με­

γαλώνει ακόμα π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο λ ό γ ω τ η ς χ ρ ή σ η ς λέξεων όπως " θ ά ν α τ ο ς "

ή "πολιτική", οι οποίες ορίζουν δράση που απορρέει από βαθιά γνώση,

σ'έναν χ ώ ρ ο όπου αυτή δεν υπάρχει . Eric Erikson, "Psychoanalysis and

1 3 4

κρίσης στην τράπεζα, στον κρατικό μηχανισμό ή στο νοσο­

κομείο, έτσι κι ο γιατρός επεξεργάζεται στρατηγικές που δεν

βγάζουν πουθενά και κάνει επίταξη πόρων· οι ενέργειες του

αυτές, όντας άχρηστες κι ανώφελες, φαίνονται ακόμα περισ­

σότερο γελοίες. Την εσχάτη στιγμή, υπόσχεται στον κάθε άρ­

ρωστο ότι θα έχει εκείνος την απόλυτη προτεραιότητα· αυτό,

όμως, είναι ανώφελο για ανθρώπους που'χουν μάθει να θεω­

ρούν τη ζωή τους κάτι παραπάνω από ασήμαντη.

Η τελετουργικοποίηση της κρίσης, γενικό χαρακτηριστικό

γνώρισμα μιας νοσηρής κοινωνίας, κάνει τρία πράγματα για

τον γιατρό λειτουργό. Τ ο υ παραχωρεί εξουσίες που, συνή­

θως, μπορεί να τις αξιώσει μόνον ο στρατιωτικός. Κάτω απ'

την πίεση της κρίσης, ο επαγγελματίας, που πιστεύουν οι άν­

θρωποι πως κάνει κουμάντο, εύκολα μπορεί να θεωρήσει πως

βρίσκεται πάνω απ'τους καθιερωμένους κανόνες της δικαιοσύ­

νης και της ευπρέπειας. Εκείνος, που του παραχωρείται η

εξουσία πάνω στο θάνατο, παύει να είναι κοινός θνητός. Ό­

πως συμβαίνει και με τον διοικητή μιας στρατιωτικής επιχείρη­

σης επιλογής, τις δολοφονίες που διαπράττει τις καλύπτει η

πολιτική (194). Επιπλέον, πράγμα ακόμα πιο σημαντικό, όλα

όσα κάνει εκτυλίσσονται μέσα στην αίγλη της κρίσης (195).

Επειδή το ιατρικό εγχείρημα διαμορφώνει μια μαγική παρα­

μεθόρια περιοχή που δεν είναι του κόσμου τούτου, ο χρόνος

Ongoing History : Problems of Identity, Hatred, and Nonviolence", A -

m e r i c a n J o u r n a l o f P s y c h i a t r y 1 2 2 , September 1 9 6 5 :

2 4 1 - 5 3 . J a m e s Robinson, T h e C o n c e p t o f C r i s i s i n D e c i ­

s i o n - M a k i n g s Symposi Studies Series n o 1 1 , Washington D . C ,

National Institute of Social and Behavioral Science, 1 9 6 2 .

1 9 4 . Leonard Lewin, T r i a g e , N. York, Dial Pr., 1 9 7 2 . Ο συγγρα­

φ έ α ς εγείρει το ζήτημα μιας κοινωνίας που α κ ο λ ο υ θ ε ί μια πολιτική

θανάτου σ ' έ ν α μυθιστόρημα, δ υ σ τ υ χ ώ ς ασυγκρίτως κ α τ ώ τ ε ρ ο από το

π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο τ ο υ R e p o r t f r o m I r o n M o u n t a i n .

1 9 5 . Valentina Borremans, Ivan Illich, "Dying Po l icy" χειρόγρα­

φ ο που ετοιμάστηκε για μιαν εγκυκλοπαίδεια π ο υ θ α ε κ δ ο θ ε ί σ τ α 1 9 7 6 .

( E n c y c l o p e d i a o f B i o - E t h i c s , Kennedy Institute, Wa­

shington, D. C). Οι συντάκτες τ ο υ λ ή μ μ α τ ο ς συμφώνησαν να δεχτούν

τον τ ίτλο που τ ο υ ς πρότειναν οι ε κ δ ό τ ε ς της εγκυκλοπαίδειας ακριβώς

για να εξάρουν το γ ε γ ο ν ό ς ότι ο συνδυασμός τ ο υ α μ ε τ ά β α τ ο υ ρήματος

"πεθαίνω" με τον γραφειοκρατικό ό ρ ο "πολιτική" αποτελεί την υπέρτα­

τ η επίθεση στη γ λ ώ σ σ α και σ τ ο λ ο γ ι κ ό .

1 3 5

κι ο κοινωνικός χώρος που αξιώνει, είναι τόσο ιερά κι απαρα­

βίαστα, όσο και τα θρησκευτικά και στρατιωτικά τους αντί­

στοιχα. Η ιατρικοποίηση της καταληκτικής περίθαλψης

δεν τελετουργικοποιεί μόνο τα μακάβρια όνειρα και δε δίνει

μόνο περισσότερες εξουσίες στο επάγγελμα για να προβεί σε

αποτρόπαιες ε ν έ ρ γ ε ι ε ς · κάνει κάτι παραπάνω: η κλιμάκωση

των καταληκτικών θεραπευτικών αγωγών απαλλάσσει το για­

τρό από την ανάγκη ν'αποδείξει την τεχνικήν αποτελεσματικό­

τητα των πόρων που διαχειρίζεται (196). Η εξουσία, που έχει

να ζητάει ολοένα και περισσότερα, δεν γνωρίζει κανένα όριο.

Τέλος, ο θάνατος του αρρώστου θέτει το γιατρό υπεράνω

ελέγχων και επικρίσεων. Στην τελευταία ματιά του αρρώ­

στου, καθώς και στην ισόβια προοπτική των "mor i tur i " (μελ­

λοθανάτων), δεν υπάρχει ε λ π ί δ α · υπάρχει μόνον η έσχατη

προσδοκία του γιατρού (197). Ο προσανατολισμός οποιου­

δήποτε θεσμού προς την "κρίση" δικαιολογεί την πάρα πολύ

μεγάλη συνήθη αναποτελεσματικότητα του (198).

Ο νοσοκομειακός θάνατος (*) είναι τώρα ενδημικός (199).

1 9 6 . Εκείνος που με επιτυχία διεκδικεί την εξουσία σε μια κατάσταση

ανάγκης, αναστέλλει και μπορεί να καταστρέψει την ορθολογικήν αξι­

ο λ ό γ η σ η . Η επιμονή τ ο υ γιατρού στην αποκλειστική του ικανότητα να

αξιολογεί και να επιλύνει προσωπικές κρίσεις, τον μετακομίζει συμβολι­

κά στη γειτονία τ ο υ Λ ε υ κ ο ύ Οίκου.

1 9 7 . Για την άποψη τ ο υ σ υ γ γ ρ α φ έ α σχετικά με τη διάκριση ανάμεσα

σε "ελπίδα" και "προσδοκία" σαν δυο αντιθετικές στάσεις απέναντι σ τ ο

μέλλον, βλέπε Ιβάν Ίλιτς , "The. Dawn of Epithimethean Man", κείμε­

νο που ετοιμάστηκε για ένα συμπόσιο προς τιμήν τ ο υ Έριχ Φ ρ ο μ .

"Προσδοκία" είναι μια αισιόδοξη ή απαισιόδοξη στήριξη σε θεσμοποιημέ­

να τεχνικά μ έ σ α · "ελπίδα", μια γεμάτη εμπιστοσύνη αναμονή τ η ς δυνατό­

τητας ενός ά λ λ ο υ να σ'αιφνιδιάσει.

1 9 8 . Η "κρίση" γίνεται, με τον τ ρ ό π ο α υ τ ό , το παραπλανητικό στοι­

χείο που χρησιμοποιεί η εκτελεστική εξουσία για να μεγαλώσει τη δύ­

ναμη της α ν τ ι σ τ ρ ό φ ω ς ανάλογα προς τις υπηρεσίες που παρέχει. Γίνεται

επίσης, σε συνδυασμούς που ολοένα ανανεώνονται (ενεργειακή κρίση,

κρίση εξουσίας, κρίση Ανατολής - Δύσης) , ένα ανεξάντλητο θ έ μ α για πο­

λυδάπανες έρευνες από επιστήμονες, που πληρώνονται για να δ ώ σ ο υ ν

στην "κρίση" το λόγιο περιεχόμενο το οποίο δικαιολογεί εκείνον που

πληρώνει. Β λ . R e n z o Tomatis, L a r i c e r c a i l l i m i t a t a , Milano,

FeltrineUi, 1 9 7 5 .

* Κ ά θ ε θ ά ν α τ ο ς π ο υ επέρχεται σ τ ο νοσοκομείο. ( Σ τ μ ) .

1 9 9 . Χρησιμοποιώ ε δ ώ τον όρο "νοσοκομειακός θ ά ν α τ ο ς " γ ια να πε­

1 3 6

Την τελευταία εικοσιπενταετία, το επί τοις εκατό ποσοστό των

αμερικανών που πεθαίνουν στο νοσοκομείο έχει αυξηθεί κατά

το ένα τρίτο (200). Το επί τοις εκατό ποσοστό των νοσοκομει­

ακών θανάτων σε άλλες χώρες έχει αυξηθεί ακόμα περισσό­

τερο. Ο θάνατος δίχως την παρουσία γιατρού, γίνεται συνώ­

νυμος με τη χοντροκεφαλιά, το προνόμιο ή τη συμφορά. Το

κόστος των τελευταίων ημερών ενός πολίτη έχει αυξηθεί,

σύμφωνα με ορισμένους υπολογισμούς, κατά 1.200% —πολύ

ταχύτερα απ'όσο το κόστος της συνολικής υγειονομικής πε­

ρίθαλψης. Ταυτόχρονα, τουλάχιστον στις Η Π Α , τα έξοδα για

την κηδεία έχουν σταθεροποιηθεί · ο ρυθμός αύξησης τους

συμβαδίζει με την άνοδο του γενικού δείκτη τιμών κατανα­

λωτή. Η πιο περίπλοκη φάση των καταληκτικών τελετουργι­

ών διαδραματίζεται τώρα γύρω απ'τον ετοιμοθάνατο άρρωστο

κι έχει διαχωριστεί, κάτω από τον ιατρικόν έλεγχο, από τις

τελετές της κηδείας κι από την ταφή των υπολειμμάτων του.

Με τη μετατόπιση αυτή των πλουσιοπάροχων δαπανών από

τον τάφο στο θάλαμο του νοσοκομείου, που αντικατοπτρίζει

τη φρίκη ενός θανάτου δίχως την παρουσία γιατρού (201),

ο ασφαλισμένος πληρώνει για να συμμετάσχει στις επικήδειες

ριγράψω ό λ ο υ ς τ ο υ ς θ α ν ά τ ο υ ς π ο υ επέρχονται σε νοσοκομείο, και όχι

μόνο το 1 0 % τ ο υ σ υ ν ό λ ο υ των θανάτων που "σχετίζονται με μια θερα­

πευτική ή διαγνωστική μ έ θ ο δ ο η οποία θεωρείται ότι συνέβαλε σ τ ο θά­

νατο, τον επέσπευσε ή αποτέλεσε την κύρια αιτία τ ο υ " . Elihu Schimmel,

" T h e Hazards o f Hospitalization", A n n a l s o f I n t e r n a l M e d i ­

c i n e 6 0 , J a n u a r y 1 9 6 4 : 1 0 0 - 1 6 .

2 0 0 . Monroe Lerner, "When, Why, and Where People Die" στο Brim

e t al., T h e D y i n g P a t i e n t , σ ε λ . 5-29. Κάνει στατιστική ανάλυση

της εξέλιξης αυτής μεταξύ 1 9 5 5 και 1 9 6 7 με βάση το αίτιο θανάτου, το

χ ρ ώ μ α τ ο υ ν ε κ ρ ο ύ και την περιοχή των ΗΠΑ.

2 0 1 . Erwin Η. Ackerknecht, "Death in the History of Medicine",

B u l l e t i n o f t h e H i s t o r y o f M e d i c i n e 4 2 , 1 9 6 8 : 1 9 -

2 3 . Για τις ελίτ τ ο υ Διαφωτισμού, ο θ ά ν α τ ο ς έγινε διαφορετικός και

π ο λ ύ πιο φ ο β ε ρ ό ς απ'ότι ήταν για τις προηγούμενες γενιές. Ο φαινομε­

νικός θ ά ν α τ ο ς έγινε κάτι σαν εκκοσμικευμένη κ ό λ α σ η και ουσιαστικότα­

το μ έ λ η μ α των γιατρών. Ά ρ χ ι σ α ν να γίνονται " τ ε σ τ ζ ω ή ς " με ή χ ο υ ς

σάλπιγγας ( κ α θ η γ η τ ή ς Χ ι ο ύ φ ε λ α ν τ ) και η λ ε κ τ ρ ο σ ό κ ( Κ ρ ε β ) . Τ ο έ ρ γ ο

του Bichat, R e c h e r c h e s p h y s i o l o g i q u e s s u r l a v i e e t

l a m o r t ( 1 8 0 0 ) , έ β α λ ε τ έ λ ο ς στην κίνηση κ α τ ά τ ο υ φαινομενικού θα­

ν ά τ ο υ στην ιατρική, τ ό σ ο ξαφνικά ό σ ο την είχε αρχίσει στα 1 7 0 7 το έ ρ γ ο

τ ο υ Lancisi.

137

τελετές, που γίνονται για κείνον τον ίδιο (202).

Φ ό β ο για το θάνατο δίχως την παρουσία γιατρού ένιωσαν

πρώτες οι ελίτ του 18ου αιώνα, που αρνιόντουσαν την παρου­

σία ιερέα και δεν πίστευαν στη μετά θάνατον ζωή(203). Έ ν α

καινούριο κύμα του φόβου αυτού έχει σαρώσει πλούσιους και

φτωχούς και, σε συνδυασμό μ'ένα εξισωτικό πάθος, έχει δη­

μιουργήσει μια καινούρια κατηγορία αγαθών: εκείνα που είναι

από "καταληκτική" άποψη σπάνια, γιατί τα έχει επιτάξει ο

γιατρός και τα κρατάει μέσα σε υψηλού κόστους θαλάμους

θανάτου. Για τη διανομή των αγαθών αυτών, έχει σήμερα εμ­

φανιστεί ένας καινούριος κλάδος νομικής (204) και ηθικής

γραμματείας, που πραγματεύεται το ζήτημα του πώς ν'απο¬

κλείσει μερικούς, να επιλέξει άλλους και να δικαιολογήσει την

επιλογή τεχνικών που παρατείνουν τη ζωή και τρόπων που κά­

νουν το θάνατο πιο άνετο και πιο αποδεκτό (205). Αν τα μελε­

τήσουμε στο σύνολο τους, τα κείμενα αυτά μας διηγούνται

2 0 2 . Ό λ ε ς οι κοινωνίες φαίνεται π ω ς είχαν ξεχωρίσει στάδια διαμέ­

σου των οποίων περνά ο ζωντανός πριν φτάσει στον τ ά φ ο . Θα πραγμα­

τ ε υ τ ώ το ζ ή τ η μ α α υ τ ό στο κ ε φ ά λ α ι ο 5, και θα δείξω πώς η ανανεωμένη

ενασχόληση με την ταξινομία της φ θ ο ρ ά ς βρίσκεται σε συνοχή με ά λ λ ε ς

συγκαιρινές μας οπισθοδρομήσεις με π ρ ω τ ό γ ο ν ε ς φαντασιώσεις.

2 0 3 . Margot Augener, "Scheintod als medizinisches Problem im 1 8 . J h . "

M i t t e i l u n g e n z u r G e s c h i c h t e d e r M e d i z i n u n d d e r

N a t u r w i s s e n s c h a f t e n , nos. 6-7, 1 9 6 7 . Ο εκκοσμικευμένος

φ ό β ο ς της κ ό λ α σ η ς από μέρους των φωτισμένων πλουσίων είχε για κέν­

τρο τ ο υ τη φρίκη τ ο υ να θ α φ τ ο ύ ν ζωντανοί. Ο δ ή γ η σ ε επίσης στη δημι­

ουργία φιλανθρωπικών ιδρυμάτων αφιερωμένων στην α ρ ω γ ή προς τ ο υ ς

πνιγόμενους ή τ ο υ ς καιόμενους.

2 0 4 . Ά ρ θ ρ ο τ η ς σ ύ ν τ α ξ η ς , " S c a r c e Medical Resources", C o l u m b i a

L a w R e v i e w 6 9 , April 1 9 6 9 : 6 9 0 - 9 2 . Ά ρ θ ρ ο ανασκόπηση που βα­

σίζεται σε συνεντεύξεις με αρκετές δωδεκάδες ειδικών των ΗΠΑ. Περι­

γράφει και αξιολογεί τις τ ρ έ χ ο υ σ ε ς πολιτικές της εξαίρεσης και της επι­

λογής από νομική άποψη. Αποδέχεται άκριτα την πιθανή αποτελεσματι­

κότητα των τεχνικών μεθόδων που υποτίθεται ότι έ χ ο υ ν εξαιρετικά

μ ε γ ά λ η ζ ή τ η σ η .

2 0 5 . Shannon Sollito, Robert M . Veatch, B i b l i o g r a p h y o f

S o c i e t y , E t h i c s a n d L i f e S c i e n c e s , a Hastings Center Pu­

blication, Hastings - on - Hudson, Ν. Y. 1 9 7 4 . J. R. Elkinton, " T h e Li­

terature o f Ethical Problems in Medicine", pts 1 , 2 , 3 , A n n a l s o f

I n t e r n a l M e d i c i n e 7 3 , September 1 9 7 0 : 4 9 5 - 8 , October 1 9 7 0 :

1 3 8

μιαν αξιοπρόσεχτη ιστορία για το πνεύμα των νομικών και των

φιλοσόφων του καιρού μας. Οι περισσότεροι συγγραφείς δε

ρωτούν καν αν οι τεχνικές, πάνω στις οποίες βασίζουν τις θεω­

ρητικές τους σκέψεις, έχει πράγματι αποδειχτεί ότι παρατεί­

νουν τη ζωή. Απλοϊκά, ορθώνουν τα θεωρητικά τους οικοδο­

μήματα βασιζόμενοι στην πλάνη ότι, τα τελετουργικά που λαμ­

βάνουν χώρα σήμερα, θα πρέπει, αφού στοιχίζουν ακριβά,

να είναι κι αποτελεσματικά. Με τον τρόπο αυτό, ο νόμος κι η

ηθική στηρίζουν την πίστη στην αξία μιας πολιτικής, που θε­

σπίζει την πολιτικά επιβλαβή ιατρικήν ισότητα στο σημείο του

θανάτου.

0 φόβος, που έχουν οι συγκαιρινοί μας για έναν μη υγειο¬

νολογικό θάνατο, κάνει τη ζωή να φαίνεται σαν αγώνας δρό­

μου, που οδηγεί σε μια καταληκτική σκληρή σ ύ γ κ ρ ο υ σ η · έ­

χει δε κλονίσει, με απαράμιλλο τρόπο, την εμπιστοσύνη του

ανθρώπου στον εαυτό του (206). Έ χ ε ι καλλιεργήσει την πε­

ποίθηση ότι ο άνθρωπος σήμερα έχει χάσει την αυτονομία ν'

αναγνωρίζει πως έφτασε η ώρα του και να παίρνει στα χέρια

του το θάνατο του (207). Η άρνηση του γιατρού ν'αναγνωρί¬

σει το σημείο, πέρα απ το οποίο παύει να είναι χρήσιμος σαν

θεραπευτής (208), και ν'αποτραβηχτεί όταν στο πρόσωπο

6 6 2 - 6, November 1 9 7 0 : 8 6 3 - 7 0 . Ε ι σ α γ ω γ έ ς στην ηθική γραμματεία,

που σ υ μ π λ η ρ ώ ν ο υ ν η μια την ά λ λ η .

2 0 6 . Herman Feifel, "Physicians Consider Death", P r o c e e d i n g s

o f t h e A m e r i c a n P s y c h o l o g i c a l A s s o c i a t i o n C o n ­

v e n t i o n , Washington D. C, the Association, 1 9 6 7 , σ . 2 0 1 - 2 . Οι για­

τροί δείχνουν ότι φοβούνται το θ ά ν α τ ο σημαντικά π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο , τ ό σ ο απ '

τον σωματικά άρρωστο όσο κι από τον μέσο υγιή ά ν θ ρ ω π ο . Ο συλλογι­

σμός θα μπορούσε να ο δ ή γ η σ α στη θ έ σ η ότι οι γιατροί είναι τ ώ ρ α φο­

ρείς κ ο λ λ η τ ι κ ο ύ φ ό β ο υ .

2 0 7 . E u t h a n a s i a : A n A n n o t a t e d B i b l i o g r a p h y ,

Euthanasia Educational Fund, 2 5 0 West 57th Str, New York, Ν. Y. 1 0 0 1 9 .

2 0 8 . To δικαίωμα στη γιατρειά, σαν αμετάβατη δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α που

πρέπει ν 'ασκείται από τον ά ρ ρ ω σ τ ο , μπορεί ν α ' ρ θ ε ι σε σ ύ γ κ ρ ο υ σ η με

την αξίωση τ ο υ γιατρού να έχει δικαίωμα να γιατρεύει, δραστηριό­

τ η τ α μεταβατική. Για τις απαρχές τ ο υ δικαιώματος των γιατρών να

γιατρεύουν, πράγμα, που θ' αντιστοιχούσε σε ένα επαγγελματικό κα­

θήκον, βλ. Ludwig Edelstein, " T h e Professional Ethics of the Greek

Physician", B u l l e t i n o f t h e . H i s t o r y o f M e d i c i n e 3 0 , Se-

1 3 9

του αρρώστου του εμφανίζεται ο θάνατος (209), τον έχει

μετατρέψει σε παράγοντα που ευνοεί την ανευθυνότητα ή

την τέλεια συγκάλυψη (210). Η απροθυμία του αρρώστου να

πεθάνει μονάχος του, τον κάνει αξιοθρήνητα εξαρτημένο. Έ­

χει χάσει τώρα την πίστη του στην ικανότητα του να πεθαίνει,

στην καταληκτική μορφή που μπορεί να πάρει η υγεία, κι έχει

αναγάγει σε σημαντικό ζήτημα το δικαίωμα του να τον αποτε­

λειώνουν επαγγελματίες (211).

tember - October 1 9 5 6 : 3 9 1 - 4 1 9 . Ο Ο υ ό λ τ ε ρ Ράιχ εγείρει το σ ύ γ χ ρ ο ν ο

ζ ή τ η μ α που αναφέρεται στην ουσία της σύμβασης γιατρού - α ρ ρ ώ σ τ ο υ ό­

ταν η αρρώστια μετατρέπεται από θεραπεύσιμη σε θ α ν α τ η φ ό ρ ο ο π ό τ ε

η "σύμβαση με τον θ ε ρ α π ε υ τ ή " τερματίζεται. Walter Reich, " T h e Phy­

sician's Duty t o Preserve Life", H a s t i n g s C e n t e r R e p o r t

5, April 1 9 7 4 : 14 - 1 5 .

2 0 9 . Η αναγνώριση τ ο υ f a c i è s h i p p o c r a t i c a ( ιπποκράτειου

προσωπείου) , των σημαδιών τ ο υ πλησιάζοντος θανάτου που έδειχναν

σ τ ο γιατρό το σημείο σ τ ο οποίο θα έπρεπε να εγκαταλείψει τις προσπά­

θειες για θεραπεία, α π ο τ ε λ ο ύ σ ε μέρος των ιατρικών μαθημάτων μέχρι

τα τ έ λ η του 1 9 ο υ αιώνα. Για το ζ ή τ η μ α α υ τ ό , β λ έ π ε κ ε φ ά λ α ι ο 8 .

2 1 0 . Fred Davis, "Uncer ta in ty in Medical Prognosis, Clinical and Fu­

nctional", A m e r i c a n J o u r n a l o f S o c i o l o g y 6 6 , Ju ly

1 9 6 0 : 41 - 7. Ο Ντέιβις πραγματεύεται τη σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά τ ο υ γ ι α τ ρ ο ύ ό­

ταν βεβαιώνεται γ ια μια δυσμενή π ρ ό γ ν ω σ η αναπηρίας ή θ α ν ά τ ο υ · βρί­

σκει ότι ο γ ιατρός κ α λ λ ι ε ρ γ ε ί σε μεγάλην έκταση την αβεβαιότητα, απο­

κρύβοντας την κ α τ ά σ τ α σ η ή κάνοντας υ π ε κ φ υ γ έ ς . Η απόκρυψη θ ρ έ φ ε ι

τον δρ. Σ λ ο π ή τον δρ. Νικ, π ο υ π ρ ο σ φ έ ρ ε ι κλινικά αστήρικτες διαγνώ­

σεις για να κερδίσει με τις κολακείες εύνοια, πουλώντας αδικαιολόγητα

placebos. Οι υ π ε κ φ υ γ έ ς , ή η αποτυχία να μεταδώσει ο γιατρός μια κλι­

νικά βάσιμη π ρ ό γ ν ω σ η , κρατούν τον ά ρ ρ ω σ τ ο και την οικογένεια τ ο υ στο

σκοτάδι, τ ο υ ς αφήνουν να βρουν το τι συμβαίνει "κατά τ ρ ό π ο φυσικό",

επιτρέπουν στο γ ι α τ ρ ό να μη χάσει το χ ρ ό ν ο τ ο υ , και ν ' α π ο φ ύ γ ε ι τις

σκηνές, κι επιτρέπουν, τέλος, σ τ ο γιατρό να εφαρμόσει θεραπευτι­

κές αγωγές που ο ά ρ ρ ω σ τ ο ς δε θα είχε αποδεχτεί αν γνώριζε ότι δεν

μπορούν να τον γ ι α τ ρ έ ψ ο υ ν . Η α β ε β α ι ό τ η τ α καλλιεργείται συχνά σαν συ­

νωμοσία γ ι α τ ρ ο ύ και α ρ ρ ώ σ τ ο υ με σκοπό ν ' α π ο φ ύ γ ο υ ν την π α ρ α δ ο χ ή

τ ο υ αμετάκλητου, μιας εννοιακής κατηγορίας που δεν ταιριάζει με το

ή θ ο ς τους.

2 1 1 . Sisella Bok e t al., " T h e Dilemmas o f Euthanasia", B i o s c i e ­

n c e 2 3 , August 1 9 7 3 : 4 6 1 - 7 8 . Σ υ χ ν ά παραβλέπεται τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι η

1 4 0

Στον προσανατολισμό της κουλτούρας μας προς έναν θά­

νατο στους θαλάμους των νοσοκομείων, έχουν παίξει ρόλο

αρκετές προσδοκίες, που δεν έχουν ακόμα μελετηθεί. Οι άν­

θρωποι νομίζουν ότι η νοσηλεία τους σ'ένα νοσοκομείο θα πε­

ριορίσει τους πόνους τους ή ότι πιθανότατα θα ζήσουν περισ­

σότερο αν πάνε στο νοσοκομείο. Κανένα απ'τα δυο δε φαίνε­

ται ν'αληθεύει. Από τους ανθρώπους που έγιναν δεκτοί σε μια

μέση κλινική της Βρετανίας όντας ετοιμοθάνατοι, το 10% πέ­

θαναν την ίδια μέρα που μπήκαν, το 30% μέσα σε μια βδομά­

δα, το 7 5 % μέσα σ'ένα μήνα και το 97% μέσα σ'ένα τρίμηνο

(212). Σε ιδρύματα για καταληκτική περίθαλψη, το 56% πέ­

θαναν μέσα σε μια βδομάδα από τότε που μπήκαν. Στην περί­

πτωση του καταληκτικού καρκίνου, δεν υπάρχει καμία διαφο­

ρά στη διάρκεια ζωής εκείνων που τελειώνουν τη ζωή τους

στο σπίτι τους και εκείνων που πεθαίνουν σε νοσοκομείο. Μό­

νο το ένα τέταρτο των καταληκτικών καρκινοπαθών έχουν α­

νάγκη από ειδική φροντίδα στο σπίτι, κι αυτό μόνο κατά τις

τελευταίες τους βδομάδες. Για περισσότερους από τους μι-

ευθανασία, ή ο τερματισμός της ανθρώπινης ζωής από το γιατρό, δε θα

μπορούσε να έχει νόημα πριν ιατρικοποιηθεί η καταληκτική περίθαλ­

ψ η . Σ ή μ ε ρ α , το μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο μ έ ρ ο ς της νομικής και ηθικής φιλολο­

γίας που αναφέρεται στη θ ε μ ι τ ό τ η τ α και στην ηθική καταστατική θέ­

ση τέτοιων επαγγελματικών συνεισφορών στην επιτάχυνση τ ο υ θανά­

του είναι π ο λ ύ περιορισμένης αξίας, γιατί δεν θέτει υ π ό αμφισβήτηση τη

νομική και η θ ι κ ή καταστατική θ έ σ η τ η ς ιατρικοποίησης, που δημιούργη­

σ ε αρχικά τ ο ζήτημα. Η . L . Hart, L a w , L i b e r t y , a n d M o r a l i ­

t y, Stanford, California, Stanford Univ Pr., 1 9 6 3 , Oxford Publ. Co.,

1 9 6 8 . Υποστηρίζοντας ότι ο νόμος θα ό φ ε ι λ ε να παίρνει ο υ δ έ τ ε ρ η θ έ ­

ση, ο Χ α ρ τ π ρ ο χ ω ρ ε ί ίσως ακόμα περισσότερο στη μ ε λ έ τ η τ ο υ . Α π ' τ η

μια μεριά, η παρωδία της ηθικής παίρνει τη μ ο ρ φ ή τ η ς υποχρεωτικής

πώλησης ιατρικών προϊόντων σε οποιοδήποτε στην κυριολεξία κόστος.

Ο Φρίμαν λέει ότι "ο θάνατος ενός α ρ ρ ώ σ τ ο υ που δεν έχει υ π ο β λ η θ ε ί

σε εγχείρηση είναι ένα αποδεκτό μέσο για το ε λ ά φ ρ ω μ α τ ω ν βασάνων"

όχι μόνο τ ο υ α ρ ρ ώ σ τ ο υ α λ λ ά και της οικογένειας τ ο υ : J o h n Μ. Free­

man, "Whose Suffering?", Robert Ε. Cooke, "Is There a Right to Die -

Quickly?", J o u r n a l o f P e d i a t r i c s 8 0 , May 1 9 7 2 : 9 0 4 - 8 .

Από την ά λ λ η μεριά, ακόμα και τα φ ε ρ έ φ ω ν α της καταληκτικής αυτονο¬

σηλείας με καταπραϋντικά π ρ ο χ ω ρ ο ύ ν με βάση την υ π ό θ ε σ η ότι σ ' α υ τ ό ,

όπως και σε κ ά θ ε ά λ λ η κατανάλωση φαρμάκων, ο ά ρ ρ ω σ τ ο ς πρέπει ν'

αγοράζει κάτι π ο υ δ ι ά λ ε γ α γι αυτόν ένας ά λ λ ο ς .

2 1 2 . J o h n Hinton, D y i n g , Harmondsworth, Penguin Books, 1 9 7 2 .

1 4 1

σούς, τα βάσανα θα περιοριστούν σε αδυναμία ή στενοχώρια,

κι οι πόνοι που ενδέχεται να εμφανιστούν μπορούν συνήθως

να μετριαστούν (213). Μένοντας, όμως, στο σπίτι, αποφεύγουν

τα συναισθήματα αποξένωσης, τη μοναξιά και τις ταπεινώσεις,

που τους περιμένουν σ'όλα, μ' ελάχιστες εξαιρέσεις, τα νοσο-

κομεία(214). Οι φτωχοί μαύροι φαίνεται πως το ξέρουν αυτό

κι αναστατώνουν τη ρουτίνα του νοσοκομείου: παίρνουν τους

ετοιμοθάνατους τους στα σπίτια τους. Οπιούχα δεν χορηγού­

νται, όταν ζητηθούν. Αρρώστους που, επί μήνες ή επί χρόνια,

έχουν δυνατούς πόνους, τους οποίους τα ναρκωτικά θα έκα­

ναν πιο υποφερτούς, είναι εξίσου πιθανό ν'αρνηθούν να τους

περιθάλψουν στο νοσοκομείο και στο σπίτι, εκτός αν συνη­

θίσουν την αθεράπευτη αλλ'όχι άμεσα θανατηφόρο τους κα­

τάσταση (215). Τέλος, οι άνθρωποι πιστεύουν ότι, αν μπουν

στο νοσοκομείο, έχουν περισσότερες πιθανότητες να επιζή­

σουν αν τους τύχει μια κρίση. Με ορισμένες σαφείς εξαιρέσεις,

σφάλλουν ακόμα και σ'αυτό. Περισσότεροι άνθρωποι πεθαί­

νουν τώρα γιατί η παρέμβαση σε περιπτώσεις κρίσης έχει για

κέντρο της το νοσοκομείο, απ'όσους μπορούν να σωθούν με

τις ανώτερες τεχνικές που μπορεί να προσφέρει το νοσοκο­

μείο. Στις φτωχές χώρες, πολύ περισσότερα παιδιά έχουν πε­

θάνει από χολέρα ή διάρροια κατά την τελευταία δεκαετία,

γιατί δεν τα ενυδάτωσαν εγκαίρως με μιαν απλή διάλυση, που

θα τα πίεζαν να την καταπιούν: η περίθαλψη είχε για επίκεντρο

μιαν εξεζητημένη ενδοφλέβια ενυδάτωση σε κάποιο μακρινό

νοσοκομείο (216). Στις πλούσιες χώρες, οι θάνατοι, που προ­

καλεί η χρήση συσκευών κένωσης, αρχίζουν να ισοσταθμί­

2 1 3 . Institute o f Medicine o f Chicago, T e r m i n a l C a r e f o r

C a n c e r P a t i e n t s , Chicago, Central Sernvice for the Chroni­

cally 111, 1 9 5 0 .

2 1 4 . David Sudnow, P a s s i n g O n : T h e S o c i a l O r g a n i z a ­

t i o n o f D y i n g , Englewood Cliffs, N . J . Prentice - Hall, 1 9 6 7 . T o βι­

βλίο αυτό, που περιγράφεται στην ε ισαγωγή τ ο υ σαν "ωφέλιμο ανάγνω­

σμα για τον μη ειδικό που η ε π α φ ή του με την καταληκτική φ ά σ η της

ανθρώπινης ζωής είναι περιορισμένη σε σποραδικές συναντήσεις", θα

έπρεπε να απαλλάξει τον κ α θ έ ν α από κ ά θ ε επιθυμία για επαγγελματική

αρωγή.

2 1 5 . E x t o n - Smith, "Terminal Illness in the Aged".

2 1 6 . Για μια περίληψη διάφορων μελετών, βλ. International Bank

for Reconstruct ion and Development, H e a l t h S e c t o r P o l i c y

P a p e r , Washington, D . C , March 1 9 7 5 , σ . 3 4 .

1 4 2

ζουν τον αριθμό των ζωών, που σώζονται με τον τρόπο αυτό.

Η "λατρεία" του νοσοκομείου δεν έχει καμία σχέση με το

πραγματικό έργο που επιτελεί το νοσοκομείο.

Ό π ω ς όλες οι βιομηχανίες της ανάπτυξης, το υγειονομικό

σύστημα διοχετεύει τα προϊόντα του προς τα εκεί όπου η ζή­

τηση φαίνεται απεριόριστη: στην άμυνα εναντίον του θανάτου.

Έ ν α ποσοστό επί τοις εκατό νεοαποκτημένων πόρων της τε­

χνολογίας που ολοένα αυξάνεται, διατίθεται για την παρά­

ταση της ζωής καταληκτικών αρρώστων. Γραφειοκρατίες, που

λειτουργούν περίπλοκα, επιλέγουν φαρισαϊκά για να διατη­

ρήσουν στη ζωή με αιμοδιάλυση έναν στους έξι ή έναν στους

τρεις απ'τους αμερικανούς νεφροπαθείς. Ο επιλεγμένος άρ­

ρωστος μαθαίνει να λαχταρά το σπάνιο προνόμιο να πεθάνει

με έξοχα βασανιστήρια (217). Όπως παρατηρεί ένας γιατρός

σε μιαν εξιστόρηση της θεραπείας από την αρρώστια του, πρέ­

πει ν'αναλώσεις πολύ χρόνο και να καταβάλεις μεγάλη προ­

σπάθεια για να μην αυτοκτονήσεις κατά τον πρώτο και, μερι­

κές φορές, κατά τον δεύτερο χρόνο, που μπορεί να προσθέσει

στη ζωή σου ο τεχνητός νεφρός (218). Σε μια κοινωνία όπου

οι άνθρωποι στην πλειονότητα τους πεθαίνουν κάτω απ'τον

έλεγχο της δημόσιας εξουσίας, οι επισημότητες, που στο πα­

ρελθόν περιέβαλαν τη νομιμοποιημένη ανθρωποκτονία ή

εκτέλεση, εξωραΐζουν τώρα τον καταληκτικό θάλαμο του νο­

σοκομείου. Η δαπανηρή θεραπευτική αγωγή των αρρώστων

που βρίσκονται σε κώμα, παίρνει τη θέση που κατείχε σ'άλλες

κουλτούρες το τελευταίο γεύμα του θανατοποινίτη (219).

2 1 7 . "Βελτιώσεις σ τ ο υ ς τ ε χ ν η τ ο ύ ς ν ε φ ρ ο ύ ς είναι απαραίτητες, όπως

επιβεβαιώνει το γ ε γ ο ν ό ς ότι οι άρρωστοι π ο υ πάσχουν από ουραιμία εί­

ναι συχνά υποκειμενικά χ ε ι ρ ό τ ε ρ α για μια χρονική περίοδο μετά την αι­

μ ο κ ά θ α ρ σ η έστω κι αν η χημική ανάλυση δείχνει ότι το αίμα τ ο υ ς φαίνε­

ται πως είναι περίπου φ υ σ ι ο λ ο γ ι κ ό . Ενδεχόμενες ερμηνείες αυτού τ ο υ

π ρ ά γ μ α τ ο ς είναι η μη απομάκρυνση ενός ά γ ν ω σ τ ο υ "ουραιμικού παρά­

γ ο ν τ α " ή πιθανότερα η α θ έ λ η τ η απομάκρυνση α π ' τ ο αίμα ενός απαραί­

τ η τ ο υ παράγοντα, ή ίσως μια λ ε π τ ή βλάβη στο αίμα από τον μηχανικό

ν ε φ ρ ό " . Rushmer, M e d i c a l E n g i n e e r i n g , σ . 3 1 4 .

2 1 8 . C. Η. Callant, "Iatrogenic Problems in End - Stage Renal Fai­

lure", N e w E n g l a n d J o u r n a l o f M e d i c i n e 2 8 7 , 1 9 7 2 :

3 3 4 - 8. Μια αυτοβιογραφική α φ ή γ η σ η ενός γ ι α τ ρ ο ύ σε τέτοια καταλη­

κτική θεραπευτική α γ ω γ ή .

2 1 9 . Hans von Hentig, V o m U r s p r u n g d e r H e n k e r s m a h -

1 4 i

Η γοητεία που ασκούν στον κόσμο η υψηλής τεχνολογίας

περίθαλψη και ο υψηλής τεχνολογίας θάνατος, μπορεί να γίνει

κατανοητή σα μια βαθιά ριζωμένη ανάγκη του για θαύματα,

που αναμένει από τη μηχανική. Η εντατική περίθαλψη δεν

είναι τίποτα περισσότερο από την κορυφαία εκδήλωση μιας

δημόσιας λατρείας, οργανωμένης γύρω από ένα ιατρικό

ιερατείο, που αγωνίζεται εναντίον του θανάτου (220). Η

προθυμία του κόσμου να χρηματοδοτεί τις δραστηριότητες

αυτές, είναι έκφραση του δέους που νιώθει απέναντι σε μιαν

ατελέσφορη ιατρική. Οι μονάδες εντατικής παρακολούθησης

των καρδιοπαθών, λογουχάρη, είναι μεν εντυπωσιακές, αλλά

δεν έχουν κανένα αποδεδειγμένο στατιστικό όφελος για την

περίθαλψη του αρρώστου. Απαιτούν τρεις φορές περισσότερο

τεχνολογικόν εξοπλισμό και πέντε φορές περισσότερο προ­

σωπικό, απ'όσο χρειάζονται για την κανονική περίθαλψη των

αρρώστων· το 12% του συνόλου των διπλωματούχων νοσοκό­

μων στις Η Π Α εργάζεται στον ηρωϊκόν αυτό τομέα της ιατρι­

κής. Το φανταχτερό αυτό εγχείρημα υποστηρίζεται οικονομι­

I ζ e i t, Tubingen, Mohr, 1 9 5 8 . Η ιατρικοποίηση τ ο υ θανάτου έχει αυ­

ξήσει πάρα π ο λ ύ το π ο σ ο σ τ ό των ανθρώπων, που ο θάνατος τ ο υ ς επέρ­

χεται κάτω από γραφειοκρατικόν έ λ ε γ χ ο . Σ τ η ν εγκυκλοπαιδική του με­

λέτη για το φ α γ η τ ό π ο υ π ρ ο σ φ έ ρ ε τ α ι σ'έναν θανατοποινίτη α π ' τ ο δή­

μιο του, ο Χέντικ καταλήγει στο συμπέρασμα ότι υπάρχει μια βαθιά ρι­

ζωμένη ανάγκη να περιποιούμαστε χ ά ρ ε ς σε π ρ ό σ ω π α που πεθαίνουν μ'

έναν δημόσια κ α θ ο ρ ι σ μ έ ν ο τ ρ ό π ο . Συνήθως, η χ ά ρ η αυτή παίρνει τη μορ­

φή ενός π λ ο υ σ ι ο π ά ρ ο χ ο υ γ ε ύ μ α τ ο ς . Ακόμα και κατά τη διάρκεια τ ο υ Α '

Παγκοσμίου Π ο λ έ μ ο υ οι φαντάροι άλλαζαν τσιγάρα, κι ο διοικητής τ ο υ

εκτελεστικού αποσπάσματος π ρ ό σ φ ε ρ ε ένα τ ε λ ε υ τ α ί ο τσιγάρο. Τ ώ ρ α , η

καταληκτική μεταχείριση στον π ό λ ε μ ο , σ τ η φ υ λ α κ ή και στο νοσοκομείο,

έχει αποπροσωποποιηθεί . Η εντατική π ε ρ ί θ α λ ψ η του ετοιμοθάνατου μπο­

ρεί να ειδωθεί και σαν επικήδειο δ ώ ρ ο στον ά θ α φ τ ο .

2 2 0 . Stephen P . Strickland, P o l i t i c s , S c i e n c e a n d D r e a d

D i s e a s e : A S h o r t H i s t o r y o f t h e U . S . M e d i c a l R e ­

s e a r c h P o l i c y , Commonwealth F u n d Series, Cambridge, Harvard

Univ. Pr., 1 9 7 2 . Ο Στρίκλαντ περιγράφει πώς η κυβερνητική πολιτική

για την ιατρική έρευνα στις ΗΠΑ ξεκίνησε με την πρόταση ενός γ ε ρ ο υ ­

σιαστή σ τ α 1 9 2 7 να ορίσει αμοιβή 5 εκατομμυρίων δολαρίων για το

π ρ ό σ ω π ο που θα έ β α ζ ε στο χέρι τον χ ε ι ρ ό τ ε ρ ο φονιά, δ η λ α δ ή τον

καρκίνο. Αφηγείται την ιστορία της οικονομικής έκρηξης στην έρευνα

τ ο υ καρκίνου. Τώρα, η κ υ β έ ρ ν η σ η των ΗΠΑ δίνει στην έρευνα τ ο υ

καρκίνου περισσότερα από 5 0 0 εκατομμύρια δολάρια.

1 4 4

κά, όπως και οι θρησκευτικές τελετές του παρελθόντος, με

την εκβιαστική απόσπαση φόρων, με την άγρα δωρεών και με

τη στρατολόγηση θυμάτων. Μεγάλης κλίμακας στατιστικά

δείγματα χρησιμοποιήθηκαν για να γίνει σύγκριση των ποσο­

στών θνησιμότητας και αποθεραπείας των αρρώστων που

δέχτηκαν περίθαλψη στις μονάδες αυτές και των αρρώστων

που τους φρόντιζαν στο σπίτι. Μέχρι σήμερα, δεν έχει αποδει­

χτεί ότι οι μονάδες αυτές έχουν έστω και το παραμικρό

πλεονέκτημα. Οι ίδιοι οι άρρωστοι, που έχουν πάθει καρδιακή

θρόμβωση, εμφανίζουν την τάση να προτιμούν την περίθαλψη

στο σπίτι· τους φοβίζει το νοσοκομείο και, αν πάθουν κρίση,

προτιμούν να βρίσκονται κοντά σε δικούς τους ανθρώπους.

Προσεκτικές στατιστικές διαπιστώσεις επιβεβαίωσαν αυτό που

οι άρρωστοι διαισθάνθηκαν: η μεγαλύτερη θνησιμότητα

εκείνων που επωφελήθηκαν από την μηχανική περίθαλψη στο

νοσοκομείο, αποδίδεται συνήθως στο φόβο (221).

Μαύρη μαγεία

Η τεχνική παρέμβαση στο φυσικό και βιοχημικό καλλωπι­

σμό του αρρώστου ή του περιβάλλοντος του δεν αποτελεί,

και ποτέ δεν αποτελούσε, το μοναδικό έργο των ιατρικών θε­

σμών (222). Η εκμηδένιση των παθογόνων αιτίων και η εφαρ­

2 2 1 . Η. G. Mather et al, " A c u t e Myocardial Infarction : H o m e and Ho­

spital Treatment", B r i t i s h M e d i c a l J o u r n a l , 1 9 7 1 , 3 : 3 3 4 -8.

2 2 2 . Ο John Powles πρόβαλε το επιχείρημα αυτό. Β λ . " O n the Limi­

tations o f Modern Medicine", S c i e n c e , M e d i c i n e , a n d M a n ,

London, Pergamon, 1 9 7 3 , 1 : 1 - 3 0 . Μια ολοένα μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η αναλογία

απ'το βάρος τ η ς αρρώστιας στις μέρες μας είναι καμωμένη απ'τον άν­

θ ρ ω π ο · η μηχανική παρέμβαση στην αρρώστια δεν προοδεύει και πολύ

σαν στρατηγική. Η συνεχιζόμενη επιμονή στη στρατηγική αυτή μπορεί

να εξηγηθεί μόνον εφόσον εξυπηρετεί μη τεχνικούς σκοπούς. Οι περιο­

ριζόμενες αποδόσεις μέσα στα πλαίσια της ιατρικής είναι μια ιδιαίτερη

όψη μιας ε υ ρ ύ τ α τ η ς κρίσης στη σ χ έ σ η τ ο υ βιομηχανικού α ν θ ρ ώ π ο υ με

το περιβάλλον τ ο υ . J. P. Dupuy, S. Karsenty, " L a logique cachée de la

croissance de l'institution médicale", no. 3 , été' 1 9 7 5 , σ. 1 7 9 - 2 0 2 (χωρίς

ένδειξη της έκδοσης) . Περιγράφουν αυτοί τους οικονομικούς μηχανι­

σμούς, με τους οποίους το σύστημα υγειονομικής π ε ρ ί θ α λ ψ η ς έχει με­

τατραπεί, κατά κύριο λ ό γ ο , σε μιαν επιχείρηση παραγωγής και κατανά­

λ ω σ η ς σ υ μ β ό λ ω ν .

145

μογή θεραπευτικών αγωγών (αποτελεσματικών ή όχι) δεν

ε'ιναι καθόλου ο μοναδικός τρόπος, με τον οποίο η ιατρική με­

σολαβεί ανάμεσα στον άνθρωπο και στην αρρώστια του. Α­

κόμα και στις περιπτώσεις εκείνες, που ο γιατρός διαθέτει τον

τεχνικόν εξοπλισμό για να παίξει τον τεχνικό ρόλο που φιλο­

δοξεί να παίξει, επιτελεί αναπόφευκτα και λειτουργίες θρη­

σκευτικές, μαγικές, ηθικές και πολιτικές. Σε καθεμιά από τις

λειτουργίες αυτές, ο σύγχρονος γιατρός είναι περισσότερο

παθογόνος, παρά θεραπευτής ή απλώς ανώδυνος.

Η μαγεία ή η ίαση μέσα από τελετουργίες είναι, ολοφάνε­

ρα, μια απ'τις πιο σημαντικές πατροπαράδοτες λειτουργίες,

που καλείται να επιτελέσει η ιατρική (223). Στη μαγεία, ο θε­

ραπευτής έχει υπό τον έλεγχο του τόσο το παρασκήνιο όσο

και το προσκήνιο. Μ' έναν κάπως απρόσωπο τρόπο εγκαθι­

δρύει μιαν ad hoc (εκ των πραγμάτων) σχέση ανάμεσα στον

εαυτό του και σε μια ομάδα ανθρώπων. Η μαγεία είναι αποτε­

λεσματική εάν και όταν η επιδίωξη του αρρώστου και του μά­

γου συμπίπτουν (224), μολονότι η επιστημονική ιατρική χρει­

άστηκε πολύν καιρό για ν'αναγνωρίσει ότι οι γιατροί είναι μά­

γοι με μειωμένο ωράριο. Για να γίνει η διάκριση της λευκής

μαγείας, που ασκεί επαγγελματικά ο γιατρός, και της λειτουρ­

γίας που επιτελεί σαν μηχανικός (και για ν'απαλλαγεί ο για­

τρός απ'την κατηγορία πως είναι κομπογιαννίτης), δημιουρ­

γήθηκε ο όρος "p lacebo". Ό π ο τ ε ένα ζαχαρωτό χάπι λειτουρ­

γεί αποτελεσματικά γιατί το χορήγησε γιατρός, το ζαχαρωτό

χάπι ενεργεί σαν placebo. Έ ν α placebo (λέξη λατινική, που

σημαίνει "Θα ευχαριστήσω") ευχαριστεί όχι μόνο τον άρρω­

στο, μα και τον γιατρό που το χορηγεί (225).

Στις ανώτερες κουλτούρες, η θρησκευτική ιατρική είναι κά-

2 2 3 . Μ . Barrels, D i e M e d i z i n d e r N a t u r v o l k e r , Leipzig,

Grieben, 1 8 9 3 . Έ ρ γ ο κλασικό για τ ο μαγικό στοιχείο στην ιατρική τ ω ν

πρωτόγονων λαών.

2 2 4 . William J. Goode, "Religion and Magic", σ τ ο Goode éd., R e-

l i g i o n A m o n g t h e P r i m i t i v e s , N . Y o r k , Free Pr. , 1 9 5 1 ,

σ. 5 0 - 5 4 .

2 2 5 . Για την ιστορία των ιατρικών ερευνών για το α π ο τ έ λ ε σ μ α place­

bo κ α θ ώ ς και για την εξέλιξη του ό ρ ο υ αυτού, βλ. Arthur Κ. Shapiro,

" A Contribution t o a History o f the Placebo Effect", B e h a v i o r a l

S c i e n c e 5 , April 1 9 6 0 : 1 0 9 - 3 5 .

1 4 6

τι τελείως διαφορετικό από τη μαγεία (226). Οι ανώτερες θρη­

σκείες ενισχύουν την αποδοχή της συμφοράς και προσφέρουν

μια λογικήν εξήγηση, ένα στιλ και έναν κοινοτικό περίγυρο,

που βοηθούν τον άνθρωπο να δεχτεί με αξιοπρέπεια τα βάσα­

να του. Το τι προσφέρει η αποδοχή των βασάνων, το ερμηνεύ­

ει με διαφορετικό τρόπο η καθεμιά από τις μεγάλες θρησκευ­

τικές παραδόσεις: κάρμα που σωρεύτηκε από προηγούμενες

ενσαρκώσεις (στον ινδουισμό)· πρόσκληση στο Ισλάμ, παρά­

δοση στο Θ ε ό ' ή ευκαιρία για στενότερη σύνδεση με τον Λ υ ­

τρωτή πάνω στο Σταυρό. Μια ανώτερη θρησκεία, τονώνει την

προσωπική ευθύνη για το γιάτρεμα, στέλνει στο προσκεφάλι

του αρρώστου κληρικούς που προσφέρουν άλλοτε μεγαλό­

στομη κι άλλοτε αποτελεσματική παρηγοριά, προβάλλει αγί­

ους σαν πρότυπα και συνήθως παρέχει τα πλαίσια, που μέσα

τους θα πρέπει ν'ασκείται η λαϊκή ιατρική. Σε μια κατά κόσμον

κοινωνία όπως η δική μας, στις θρησκευτικές οργανώσεις

παραχωρείται μόνον ένα μικρό κομμάτι από τους τελετουρ­

γικούς θεραπευτικούς ρόλους, που έπαιζαν στο παρελθόν. Έ­

νας ευσεβής Καθολικός ενδέχεται ν'αντλήσει ισχυρές εσω­

τερικές δυνάμεις με την προσωπική του προσευχή, μερικές

ομάδες νεοφερμένων στο Σάο Πάολο γιάτρευαν συνήθως τις

πληγές τους σε αφρολατινικές χορευτικές λατρευτικές τε­

λετές και οι ινδοί στην κοιλάδα του Γάγγη εξακολουθούν να

επιδιώκουν τη γιατρειά ψάλλοντας τις Βέδες. Τέτοια πράγμα­

τα, όμως, είναι σχεδόν αδιανόητα σε κοινωνίες με μεγαλύτερο

από ένα συγκεκριμένο κατά κεφαλήν Α Ε Π . Στις βιομηχανι­

κές αυτές κοινωνίες, τις σημαντικότερες μυθοπλαστικές τε­

λετές τις διευθύνουν κατά κόσμον θεσμοί (227).

2 2 6 . Η διάκριση της μαγικής εξάλειψης, τ η ς θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ς ερμηνείας,

ή τ η ς ηθικής κοινωνικοποίησης τ ω ν βασάνων κ α θ ώ ς και τ ο υ τεχνικού

τ ο υ ς χειρισμού και του νομικού τ ο υ ς ε λ έ γ χ ο υ , αξίζει π ο λ ύ πιο διεξο­

δική ανάλυση. Εισάγω τις διαιρέσεις α υ τ έ ς μόνο και μόνο για να διευκρι­

νίσω ότι : ( 1 ) η ιατρική τεχνική έχει όντως μη τεχνικά αποτελέσματα,

( 2 ) μερικά από τα οποία δεν μπορούν να θ ε ω ρ η θ ο ύ ν οικονομικές ή κοι­

νωνικές εξωτερικότητες, ( 3 ) επειδή επηρεάζουν συγκεκριμένα τα επίπε­

δα υγείας. ( 4 ) Αυτές οι σχετιζόμενες με την υγεία λ α ν θ ά ν ο υ σ ε ς λειτουρ­

γίες έ χ ο υ ν όντως μια π ο λ ύ π λ ο κ η , π ο λ λ ώ ν σ τ ρ ώ σ ε ω ν δ ο μ ή και ( 5 ) τις

π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ε ς φ ο ρ έ ς χ α λ ο ύ ν την υγεία.

2 2 7 . Λέγοντας μύθους, εννοώ ε δ ώ τ ο π ο θ ε τ η μ έ ν α π ρ ό τ υ π α συμπερι­

φ ο ρ ά ς , που έχουν την ικανότητα να κάνουν α υ τ ο ύ ς που τα συμμερίζον-

Οι ξεχωριστές λατρείες της εκπαίδευσης, των μεταφορικών

μέσων και της μαζικής επικοινωνίας προωθούν, δίνοντας του

διαφορετικά ονόματα, τον κοινωνικό μύθο που ο Βέγκλιν

περιγράφει με τον όρο σύγχρονη γνώση (228). Κοινά σε μια

γνωστική κοσμοθεώρηση και στη λατρεία της είναι έξι χαρα­

κτηριστικά γνωρίσματα: (α) Την συμμερίζονται τα μέλη ενός

κινήματος που είναι δυσαρεστημένα με τον κόσμο όπως είναι,

γιατί κατά τη γνώμη τους είναι ουσιαστικά ανεπαρκώς οργα­

νωμένος. Οι υποστηρικτές της είναι (β) πεπεισμένοι ότι η λύ­

τρωση απ'αυτό τον κόσμο είναι μπορετή, (γ) τουλάχιστον για

τους εκλεκτούς και (δ) μπορεί να επέλθει μέσα στο χρόνο ζω­

ής της τωρινής γενιάς. Οι γνωστικοί πιστεύουν, επιπλέον, ότι

η λύτρωση αυτή εξαρτάται (ε) από τεχνικές πράξεις, που τις

εκτελούν αποκλειστικά (στ) οι μυημένοι, που μόνον αυτοί κα­

τέχουν το μυστικό τρόπο για να εκτελέσουν τις πράξεις αυ­

τές. Ό λ ε ς οι θρησκευτικές πεποιθήσεις αυτές αποτελούν το

υπόβαθρο της κοινωνικής οργάνωσης της τεχνολογικής ια­

τρικής που, με τη σειρά της, καθιερώνει τύπους και εξυμνεί

το ιδανικό της προόδου, που έθρεφε ο 19ος αιώνας.

Από τις σημαντικές μη τεχνικές λειτουργίες που επιτελεί

η ιατρική, μια τρίτη είναι ηθική μάλλον παρά μαγική, κατά κό¬

σμον μάλλον παρά θρησκευτική. Δεν εξαρτάται από μια συ­

νωμοσία του μάγου με τον μυημένο, ούτε από μύθους στους

οποίους δίνει μορφή ο ιερέας, αλλά από τη μορφή που δίνει η

ιατρική κουλτούρα στις διαπροσωπικές σχέσεις. Η ιατρική

μπορεί να είναι έτσι οργανωμένη ώστε να παροτρύνει την κοι­

νότητα ν'ασχολείται μ'έναν λίγο πολύ προσωπικό τρόπο με

τον φιλάσθενο, τον γέροντα, το μωρό, το παιδάκι, τον σακάτη,

τον μελαγχολικό και τον μανιακό. Ενθαρρύνοντας τη διαμόρ­

φωση ενός συγκεκριμένου τύπου κοινωνικού χαρακτήρα, η

ιατρική μιας κοινωνίας μπορούσε να περιορίσει αποτελεσματι­

κά τα βάσανα του αρρώστου, αναθέτοντας έναν ενεργητικό

ται ν 'αψηφούν ή να ανέχονται την απόκλιση απ'την ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ο π ο ί η σ η

(που ενισχύεται από την τ έ λ ε σ η της τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ι κ ή ς πράξης), σε σ χ έ σ η

με τα κοινωνικά ε π α κ ό λ ο υ θ α της ίδιας τ η ς τ έ λ ε σ η ς , που βρίσκονται σε

άμεση αντίφαση με το μ ύ θ ο . Για μια ανάλυση, βλ. Max Gluck man, Ο r -

d e r a n d R e b e l l i o n i n T r i b a l A f r i c a , N . York, Free Pr.,

1 9 6 3 .

2 2 8 . Eric Voeglin, S c i e n c e , P o l i t i c s , a n d G n o s t i c i s m ,

Chicago, Regnery, 1 9 6 8 , αγγλική μ ε τ ά φ ρ α σ η Ουίλιαμ Ρίτζπατρικ.

1 4 8

ρόλο σ'όλα τα μέλη της κοινότητας, όσον αφορά την ευσπλα­

χνία και την ανοχή απέναντι στον αδύναμο και την ανιδιοτελή

αρωγή του (229). Η ιατρική κατόρθωνε να ρυθμίζει τις χαρι­

στικές σχέσεις της κοινωνίας (230). Κουλτούρες, στις οποίες

έχουν αναπτυχθεί η ευσπλαχνία για τον άτυχο, η φιλοξενία για

τον ανάπηρο, το χασομέρι για ν'ακούσεις τον στενοχωρημένο

κι ο σεβασμός για τον γέροντα, μπορούν, σε μεγάλην έκταση

να ενσωματώσουν την πλειονότητα των μελών τους στην

καθημερινή ζωή.

Οι θεραπευτές μπορεί να είναι ιερείς των θεών, νομοθέτες,

μάγοι, μέντιουμ, κουρείς, θεραπευτές, ή επιστήμονες συμβου­

λάτορες (231). Καμία κοινή ονομασία με, έστω κατά προσέγ­

γιση, το σημασιολογικό εύρος που καλύπτει το δικό μας "για­

τρός" δεν υπήρχε στην Ευρώπη πριν από τον 14ο αιώνα (232).

Στην αρχαία Ελλάδα τον θεραπευτή, που τον είχαν κυρίως για

τους δούλους, τον σέβονταν απ'τα παλιά χρόνια, μολονότι

θεωρούσαν πως δεν ήταν ισάξιος με τον φιλόσοφο — θεραπευτή

ή έστω με τον γυμναστή των ελεύθερων πολιτών (233). Η

Ρώμη των δημοκρατικών χρόνων θεωρούσε τους ειδικευμέ­

νους θεραπευτές ανυπόληπτη φάρα. Οι ρωμαίοι πίστευαν ότι

αρκούσαν για τη διαφύλαξη της υγείας οι νόμοι για την υδρο­

δότηση, για την αποχέτευση, για την αποκομιδή των σκουπι­

2 2 9 . Η κοινωνική ρύθμιση τ η ς συμπόνιας, της ανατροφής και του εορ­

τ α σ μ ο ύ υπήρξε η πιο αποτελεσματική π τ υ χ ή της ιατρικής των πρωτογό­

νων. Β λ . Erwin Η. Ackerknecht, "Natural Diseases and Rational Trea­

tment i n Primitive Medicine", B u l l e t i n o f t h e H i s t o r y o f

M e d i c i n e 1 9 , May 1 9 4 6 : 4 6 7 - 9 7 .

2 3 0 . Richard M . Titmuss, T h e G i f t R e l a t i o n s h i p , N . Y ­

ork, Pantheon, 1 9 7 1 . Συγκρίνει αυτός τη λειτουργία της α γ ο ρ ά ς ανθρώ­

πινου αίματος στο ιατρικό σύστημα τ ο υ ε λ ε ύ θ ε ρ ο υ εμπορίου των ΗΠΑ

και στο κοινωνικοποιημένο τ η ς Βρετανίας, δείχνει την π ο λ ύ μ ε γ ά λ η α­

ν ω τ ε ρ ό τ η τ α των μεταγγίσεων αίματος στη Βρετανία και υποστηρίξει ότι

η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η αποτελεσματικότητα του βρετανικού τρόπου προσέγγι­

σης οφείλεται στον χ α μ η λ ό τ ε ρ ο β α θ μ ό εμπορευματοποίησης.

2 3 1 . Μόνο σ τ α χρόνια του Σ ό σ ε ρ έκανε την εμφάνιση τ ο υ ένα κοινό

όνομα για όλους τους θεραπευτές : Vern L. Bullough, "Medical Study at

Medieval Oxford", S p e c u l u m 3 6 , 1 9 6 1 : 6 0 0 - 6 1 2 .

2 3 2 . " T h e Term " D o c t o r " " , J o u r n a l o f t h e H i s t o r y o f

M e d i c i n e a n d A l l i e d S c i e n c e s 1 8 , 1 9 6 3 : 2 8 4 - 7 .

2 3 3 . Louis Cohn - Haft, T h e P u b l i c P h y s i c i a n o f A n c i ­

e n t G r e e c e , Northampton, Mass, Smith College, 1 9 5 6 .

1 4 9

διών και για την στρατιωτικήν εκπαίδευση, σε συνδυασμό με

την κρατική λατρεία των θεραπευτών θεών· δεν είχαν σε με­

γάλη υπόληψη τα γιατροσόφια της γιαγιάς και τους υγιει­

νολόγους του στρατού. Μέχρι που ο Ιούλιος Καίσαρ έδωσε

την ιδιότητα του πολίτη στην πρώτη ομάδα των υιών του Ασ­

κληπιού στα 46 π.Χ., το προνόμιο αυτό το είχαν αρνηθεί οι

ρωμαίοι τόσο σε έλληνες γιατρούς όσο και σε ιερείς-θεραπευ­

τές (234). Οι άραβες τιμούσαν τον γιατρό (235). Οι εβραίοι

είχαν αναθέσει την υγειονομική περίθαλψη στην καλή ποιό­

τητα της κοινότητας τους ή, μ' ένοχη συνείδηση, έφερναν τον

άραβα γιατρό (236). Οι διαφορετικές λειτουργίες που έχει

να επιτελέσει η ιατρική, συνδυάστηκαν στο παρελθόν κατά

διάφορους τρόπους κι ανατέθηκαν σε διαφορετικούς ανθρώ­

πους. Για πρώτη φορά στην ιστορία εμφανίζεται κάποιος που

επιδιώκει να μονοπωλήσει την υγειονομική περίθαλψη: ο για­

τρός του ύστερου 20ού αιώνα.

Το παράδοξο είναι ότι, όσο περισσότερο η προσοχή συγ­

κεντρώνεται στον τεχνικό έλεγχο της αρρώστιας, τόσο περισ­

σότερο ενισχύεται η συμβολική και μη τεχνική λειτουργία

που επιτελεί η ιατρική τεχνολογία. Ό σ ο λιγότερες αποδεί­

ξεις υπάρχουν για το ότι, αν δοθεί περισσότερο χρήμα, θ'

αυξηθούν τα ποσοστά επιβίωσης σ'έναν δεδομένο κλάδο θε­

ραπείας του καρκίνου, τόσο περισσότερο χρήμα θα δοθεί στις

2 3 4 . Adalberto Pazzini, S t ο r i a d é l i a m e d i c i n a , Milano,

Societa éditrice libraria, 1 9 4 7 , δίτομο έ ρ γ ο .

2 3 5 . Για την αραβική ιατρική γενικά, συμβουλευτείτε : Lucien Le-

clerc, H i s t o i r e d e l a m e d i c i n e a r a b e : E x p o s é c o ­

m p l e t d e s t r a d u c t i o n d u g r e c : L e s s c i e n c e s e n Ο -

r i e n t , l e u r t r a n s m i s s i o n à Γ O c c i d e n t p a r l e s t r a ­

d u c t i o n s l a t i n s , 1 8 7 6 , δίτομο έ ρ γ ο , επανέκδοση Ν . York, Fran­

klin, 1 9 7 1 . Manfred Ullmann, D i e M e d i z i n i m I s l a m , Leiden,

Brill, 1 9 7 0 , διεξοδικότατος οδηγός. Β λ έ π ε , όμως, και την κρίση τ ο υ

Ιμπν Χαλντούν, T h e M u q a d d i m a h : A n I n t r o d u c t i o n

t o H i s t o r y , Bollingen Series X L I H , Princeton, N . J . Princeton Univ.

Pr., 1 9 6 7 , τρίτομο έ ρ γ ο , αγγλική μ ε τ ά φ ρ α σ η Φραντς Ρόζενταλ. Για μια

κριτική ανασκόπηση των αραβικών συνεισφορών στην εικόνα τ ο υ για­

τ ρ ο ύ στη Δ ύ σ η , βλ . Heinrich Schipperges, "Idéologie und Historiogra­

phie des Arabismus", S u d h o f f s A r c h i v , suppl. 1 , 1 9 6 1 .

2 3 6 . J a c o b Marcus, C o m m u n a l S i c k - C a r e i n t h e G e ­

r m a n G h e t t o , Cincinnati, Hebrew Union College Pr. , 1 9 4 7 . Τ ο βι­

βλίο αυτό μιλά για τις ενοχές που είχαν επειδή βασίζονταν σε ξένους.

1 5 0

ιατρικές μεραρχίες, που αναπτύσσονται σε κείνο ειδικά το

θέατρο των επιχειρήσεων. Μόνο σκοποί άσχετοι με τη θερα­

πεία, όπως θέσεις εργασίας για ειδικούς. Ίση προσπέλαση απ'

τους φτωχούς, συμβολική παρηγοριά στους αρρώστους ή

πειραματισμός πάνω σε ανθρώπους, μπορούν να εξηγήσουν

το γιατί εξαπλώθηκαν τόσο τα χειρουργεία για καρκίνο των

πνευμόνων κατά την τελευταία εικοσιπενταετία. Ό χ ι μόνο

λευκές στολές, μάσκες, αντισηπτικά και σειρήνες ασθενοφό­

ρων, μα και κλάδοι ολόκληροι της ιατρικής εξακολουθούν να

χρηματοδοτούνται μόνο και μόνο γιατί ο κόσμος τα έχει

φορτίσει όλ'αυτά με μια μη τεχνική, συμβολική συνήθως ε­

ξουσία.

Θέλοντας και μη, ο σύγχρονος γιατρός υποχρεώνεται, με

τον τρόπο αυτό, να παίζει συμβολικούς, μη τεχνικούς ρόλους.

Οι μη τεχνικές λειτουργίες επικρατούν σαφώς στην αφαίρε­

ση των αδενοειδών εκβλαστήσεων του ρινοφάρυγγα: περισ­

σότερες από το 90% του συνόλου των αφαιρέσεων αμυγδαλών

που έχουν γίνει στις Η Π Α είναι, από τεχνική άποψη, περιττές·

κι όμως, το 20 με 30% των παιδιών, κάνουν ακόμα την εγχεί­

ριση αυτή. Το ένα παιδί στα χίλια πεθαίνει πάνω στην εγχείρι­

ση ή εξαιτίας της· δεκάξι παιδιά στα χίλια υποφέρουν από

σοβαρές επιπλοκές. Ό λ α τους, χάνουν πολύτιμους ανοσο­

ποιητικούς μηχανισμούς. Ό λ α τους, υφίστανται μια συναισθη-

ματικήν επιθετικότητα: τα φυλακίζουν σ'ένα νοσοκομείο, τ'

αποχωρίζουν απ'τους γονιούς τους και τα κάνουν να γνωρί­

σουν την αδικαιολόγητη και, συνήθως, γεμάτη στόμφο κτηνω­

δία του ιατρικού κατεστημένου (237). Το παιδί μαθαίνει να εκ­

θέτει τον εαυτό του σε τεχνικούς που, παρουσία του, χρησι­

μοποιούν μια ξένη γλώσσα για να εκφέρουν κρίσεις για το σώ­

μα του· μαθαίνει ότι το σώμα του ενδέχεται να δεχτεί εισβολή

από ξένους, για λόγους που μόνον εκείνοι γνωρίζουν· και μα­

θαίνει να αισθάνεται περήφανο που ζει σε μια χώρα όπου η

κοινωνική ασφάλιση πληρώνει τους γιατρούς για να το μυή­

σουν έτσι στη ζωή (238).

2 3 7 . S. D. Lipton, "On Psychology of Childhood Tonsil lectomy",

στο R . S . Eissler e t al., eds., P s y c h o a n a l y t i c S t u d y o f t h e

C h i l d , N. York, International Univ., Pr.., 1 9 6 2 , 1 7 : 3 6 3 - 4 1 7 . Ανατυ­

π ώ θ η κ ε στην Anthologia A 8 , Cuemavaca, CIDOC, 1 9 7 4 .

2 3 8 . Julius A. Roth, "Ritual and Magic in the Control of Co­

ntagion", American S o c i o l o g i c a l R e v i e w 2 2 , J u n e 1 9 5 7 :

1 5 1

Η αυτοπρόσωπη συμμετοχή σε μια ιεροτελεστία δεν είναι α­

παραίτητη προϋπόθεση για να μυηθούν οι άνθρωποι στο μύθο

που για να τον γεννήσει έχει οργανωθεί η ιεροτελεστία. Τα ια­

τρικά αθλήματα μαγεύουν πολύ τον κόσμο. Έ τ υ χ ε να βρίσκομαι

στο Ρίο ντε Τζανέιρο και στη Λίμα, όταν έκανε εκεί περιοδεία

ο δρ. Κρίστιαν Μπάρναρντ. Και στις δυο πόλεις κατάφερε να

γεμίσει τα μεγαλύτερα ποδοσφαιρικά στάδια, δυο φορές τη

μέρα, με πλήθη που υστερικά επευφημούσαν τη μακάβρια επι­

δεξιότητα του ν'αντικαθιστά ανθρώπινες καρδιές. Θεραπευ­

τικές αγωγές τύπου "ιατρικό θαύμα", όπως η παραπάνω, έ­

χουν αντίκτυπο σ ' ο λ ό κ λ η ρ ο τον κόσμο. Το αλλοτριωτικό τους

αποτέλεσμα αγγίζει ανθρώπους που δεν μπορούν να μπουν

ούτε σε μια κλινική της γειτονιάς τους —κι ας μη μιλήσουμε

για νοσοκομείο. Τους δίνει την αφηρημένη σιγουριά ότι η επι­

στήμη μπορεί πράγματι να τους σώσει. Η εμπειρία μου στο

στάδιο του Ρίο ντε Τζανέιρο με προετοίμασε για τα στοιχεία

που μου έδειξαν λίγο αργότερα, τα οποία αποδείκνυαν ότι η

αστυνομία της Βραζιλίας ήταν ως τότε η πρώτη στον κόσμο

που μεταχειριζόταν σύγχρονη τεχνολογία για να παρατείνει

τη ζωή των κρατουμένων που βασάνιζε. Μια τέτοια εντυπωσια­

κή κατάχρηση των ιατρικών τεχνικών φαίνεται πως εναρμο­

νίζεται με αλλόκοτο τρόπο με την κυρίαρχην ιδεολογία της

ιατρικής.

Η αθέλητη μη τεχνική επιρροή, που ασκεί η ιατρική τε­

χνική στην υγεία της κοινωνίας, μπορεί, φυσικά, να είναι και

θετική (239). Μια περιττή ένεση πενικιλίνης μπορεί, κατά τρό­

πο μαγικό, να ξαναδώσει σε κάποιον τη σιγουριά και την όρε­

ξη (240). Μια αντενδεικνυόμενη εγχείριση μπορεί να λύσει το

3 1 0 - 1 4 . Περιγράφει π ώ ς οι γιατροί φτάνουν να πιστεύουν στη μαγεία.

Η πίστη στον κίνδυνο μ ό λ υ ν σ η ς από α ρ ρ ώ σ τ ο υ ς , που πάσχουν από φ υ ­

ματίωση, οδηγεί σε τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ι κ έ ς μ ε θ ό δ ο υ ς και σε ανορθολογικές πρα­

κτικές. Για παράδειγμα οι κανονισμοί που υποχρεώνουν τους α ρ ρ ώ σ τ ο υ ς

να φορούν προστατευτικές προσωπίδες τηρούνται αυστηρά όταν πηγαί­

νουν στις υπηρεσίες που κάνουν ακτινογραφίες, α λ λ ά όχι όταν πηγαί­

νουν στον κινηματογράφο ή σε κοινωνικές συναναστροφές.

2 3 9 . Arthur Κ. Shapiro, " F a c t o r s Contributing to the Placebo Effect :

Their Implications for Psychotherapy", A m e r i c a n J o u r n a l o f

P s y c h o t h e r a p y 1 8 , suppl. 1, March 1 9 6 4 . 7 3 - 8 8 .

2 4 0 . Otto Lippross, L o g i k u n d M a g i e i n d e r M e d i z i n ,

Munchen, Lehmann, 1 9 6 9 , σ. 1 9 8 - 2 1 8 . Ο Λίπρος υποστηρίξει, και τ ε κ ­

1 5 2

πρόβλημα ενός γάμου και να περιορίσει τα συμπτώματα της

αρρώστιας και στους δυο συντρόφους (241). Ό χ ι μόνο τα ζα­

χαρωτά χαπάκια του γιατρού, μα ακόμα και τα δηλητήρια του

μπορεί να είναι ισχυρά placebos. Αυτό, όμως, δεν είναι το κυ­

ρίως αποτέλεσμα των μη τεχνικών παρενεργειών της ιατρικής

τεχνολογίας. Μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι, σε κείνες ακρι­

βώς τις στενές περιοχές όπου η ιατρική υψηλού κόστους έχει

γίνει πιο ειδικά αποτελεσματική, οι συμβολικές της παρενέρ­

γειες βλάπτουν εντυπωσιακά την υγεία (242) : η πατροπαρά­

δοτη ιατρική λευκή μαγεία, που υποβοηθούσε τις προσπάθειες

του ίδιου του αρρώστου να γιατρευτεί, έχει πια γίνει μαύρη

μαγεία (243).

Σε μεγάλο βαθμό, μπορούμε να θεωρήσουμε την κοινωνικήν

ιατρογένεση αρνητικό placebo, ήτοι n o c e b o(244). Σε βαθ­

μηριώνει την πεποίθηση του, ότι η αποτελεσματική γ ι α τ ρ ε ι ά εξαρ­

τάται από το αν ο γιατρός θα επιλέξει τη μ έ θ ο δ ο που ταιριάζει κυλύτε¬

ρα στην προσωπικότητα τ ο υ α ρ ρ ώ σ τ ο υ . Για βιβλιογραφία, βλ. σ. 1 9 6 -

2 1 8 .

2 4 1 . Henry Κ. Beecher, "Surgery as Placebo : A Quantitative Study

o f Bias", J o u r n a l o f t h e A m e r i c a n M e d i c a l A s s o c i a ­

t i o n 1 7 6 , 1 9 6 1 : 1 1 0 2 - 7 . Από καιρό ήταν γ ν ω σ τ ό ότι η χειρουργική

μπορεί να έχει αποτελέσματα placebo στον ά ρ ρ ω σ τ ο . Υποστηρίξω ε δ ώ

ότι παρόμοια αποτελέσματα μπορούν να μεταβιβαστούν κοινωνικοπολι­

τικά με ο ρ α τ ό τ α τ ε ς παρεμβάσεις.

2 4 2 . Gerhard Kienle, A r z n e i m i t t e l s i c h e r h e i t u n d G e -

s e l l s c h a f t : E i n e k r i t i s c h e U n t e r s u c h u n g , S t u t ¬

tagart , Schattauer, 1 9 7 4 . Επισημαίνει το σημείο αυτό, α λ λ ά πραγματεύ­

εται μόνο τον τ ο μ έ α της ιατρικής τεχνολογίας, που σχετίζεται με τη

φ α ρ μ α κ ο λ ο γ ί α .

2 4 3 . Henry Κ. Beecher, "Nonspecific Forces Surrounding Disease and

the Treatment o f Disease", J o u r n a l o f t h e A m e r i c a n M e ­

d i c a l A s s o c i a t i o n 1 7 9 , 1 9 6 2 : 4 3 7 - 4 0 . " Ό λ ο ι ο ι φόβοι μπο­

ρούν να σκοτώσουν, α λ λ ά μια ε π ί φ ο β η διάγνωση μπορεί σχεδόν σίγου­

ρα να ε γ γ υ η θ ε ί θάνατο από διάγνωση". Walter Β. Cannon, "Voodoo

Death", A m e r i c a n A n t h r o p o l o g i s t 4 4 , April - J u n e 1 9 4 1 :

1 6 9 - 8 1 . Τα θ ύ μ α τ α της αϊτινής μαγείας έχουν ανησυχητικούς και συνε­

χείς φ ό β ο υ ς , που προκαλούν έντονη δράση τ ο υ συμπαθητικοαδρεναλι¬

νικού σ υ σ τ ή μ α τ ο ς και μια αιφνίδια διακοπή του σ φ υ γ μ ο ύ που φέρνει το

θ ά ν α τ ο .

2 4 4 . R . C . Pogge, " T h e T o x i c Placebo", M e d i c a l T i m e s 9 1 ,

August 1 9 6 3 : 7 7 8 - 8 1 . S. Wolf, "Ef fects of Suggestion and Conditioning

on the Act ion of Chemical Agents in Human Subjects : The Pharmaco­

1 5 3

μό εντυπωσιακό, οι μη τεχνικές παρενέργειες των βιοϊατρι¬

κών παρεμβάσεων επιφέρουν μεγάλες βλάβες στην υγεία. Το

πόσο επηρεάζει τους ανθρώπους η μαύρη μαγεία μιας ιατρι­

κής μεθόδου, δεν εξαρτάται καθόλου απ'το αν η μέθοδος αυτή

είναι τεχνικά αποτελεσματική. Το αποτέλεσμα του nocebo,

όπως και του placebo, είναι σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητο απ'

το τι κάνει ο γιατρός.

Ο ι ιατρικές μέθοδοι μετατρέπονται σ ε μ α ύ ρ η μ α γ ε ί α

όταν, αντί να κινητοποιήσουν τις δυνάμεις αυτοΐασης του αρ­

ρώστου, μετατρέπουν τον άρρωστο σε νωθρό και φενακισμέ¬

νο ηδονοβλεψία της ίδιας του της θεραπείας. Οι ιατρικές μέ­

θοδοι μετατρέπονται σ ε θ ρ η σ κ ε ί α τ η ς α ρ ρ ώ σ τ ι α ς ,

όταν εκτελούνται σαν ιεροτελεστίες που κατευθύνουν όλες τις

προσδοκίες των αρρώστων στην επιστήμη και στους αξιωμα­

τούχους της, αντί να ενθαρρύνουν τους αρρώστους ν'αναζητή¬

σουν μια δημιουργικήν ερμηνεία της δύσκολης θέσης τους, ή

να βρουν ένα αξιοθαύμαστο πρότυπο ανθρώπου —από καιρό

νεκρού, ή διπλανού τους— που έμαθε να υποφέρει. Οι ιατρικές

μέθοδοι ενισχύουν περαιτέρω την αρρώστια με τον η θ ι ­

κ ό ν ε ξ ε υ τ ε λ ι σ μ ό , όταν απομονώνουν τον άρρωστο

σ'ένα περιβάλλον όπου βρίσκονται μόνον επαγγελματίες της

υγείας, και δεν παρέχουν στην κοινωνία τα κίνητρα ούτε και

διαμορφώνουν τις πειθαρχίες, που κάνουν την κοινωνία πιο

ανεκτική απέναντι στον άρρωστο. Ο μαγικός όλεθρος, η θρη­

σκευτική βλάβη κι ο ηθικός εξευτελισμός που δημιουργούνται

με το πρόσχημα των βιοϊατρικών επιδιώξεων, είναι όλα απο­

φασιστικής σημασίας μηχανισμοί, που συνεισφέρουν στην κοι¬

νωνικήν ιατρογένεση. Συγχωνεύονται με την ιατρικοποίηση

του θανάτου.

Ό τ α ν οι γιατροί έστησαν για πρώτη φορά τα μαγαζιά τους

έξω απ'τους ναούς της αρχαίας Ελλάδας, της Ινδίας και της

Κίνας, έπαψαν να είναι σαμάνοι. Ό τ α ν αξίωσαν ορθολογικήν

εξουσία πάνω στην αρρώστια, η κοινωνία έχασε την αίσθηση

της πολύπλευρης προσωπικότητας και της ολοκληρωμένης

γιατρειάς της, που της είχαν προσφέρει στο παρελθόν ο μά­

γος σαμάνος ή ο θεραπευτής (245). Οι μεγάλες παραδόσεις

logy o f Placebos", J o u r n a l o f C l i n i c a l I n v e s t i g a t i o n

2 9 , January 1 9 5 0 : 1 0 0 - 1 0 9 . G. Herzhaft, " L ' effect nocebo", E n c e'-

p h a 1 e 5 8 , November - December 1 9 6 9 : 4 8 6 - 5 0 3 .

2 4 5 . Erwin Ackerknecht, "Problems of Primitive Medicine", στο Wil-

1 5 4

της ιατρικής ίασης, είχαν παραχωρήσει τη δυνατότητα για

θαυματουργική νοσηλεία στους ιερείς και τους βασιλιάδες. Η

κάστα, που "τα είχε καλά" με τους θεούς, μπορούσε να τους

ζητήσει να επέμβουν. Στο χέρι που κρατούσε το σπαθί δόθη­

κε η δύναμη να καταβάλει όχι μόνο τους εχθρούς μα και τα

κακά πνεύματα. Μέχρι τον 18ο αιώνα ο βασιλιάς της Αγγλίας

ακουμπούσε, κάθε χρόνο, με τα χέρια του εκείνους που έπα­

σχαν από φυματίωση του προσώπου και οι γιατροί ήξεραν πως

ήταν ανήμποροι να θεραπεύσουν (246). Οι επιληπτικοί, που η

αρρώστια τους αντιστεκόταν ακόμα και στην επαφή με το χέ­

ρι της Μεγαλειότητας Τ ο υ , παραδίνονταν στη θεραπευτική

δύναμη των χεριών του δήμιου (247).

Με την ανάπτυξη του ιατρικού πολιτισμού και των θεραπευ­

τικών συντεχνιών, οι γιατροί διαχώρισαν τη θέση τους από

τους τσαρλατάνους και τους παπάδες, γιατί γνώριζαν τα όρια

της τέχνης τους. Σήμερα, το ιατρικό κατεστημένο είναι έτοιμο

ν' απαιτήσει να του δώσουν πίσω το δικαίωμα να κάνει θαύ­

ματα. Η ιατρική αξιώνει να δοθεί στα χέρια της ο άρρωστος,

κι όταν ακόμα η αιτιολογία είναι αβέβαιη, η πρόγνωση δυ­

σμενής κι η θεραπευτική αγωγή πειραματικής φύσης. Κάτω

απ'τις περιστάσεις αυτές, η απόπειρα της ιατρικής "να κάνει

θαύματα" την προφυλάσσει από την αποτυχία, αφού στα θαύ­

ματα μπορούμε μόνο να ελπίζουμε και δεν μπορούμε, εξ ορι­

σμού, να τα αναμένουμε. Το ριζικό μονοπώλιο στην ιατρική

περίθαλψη, που αξιώνει ο σύγχρονος γιατρός, τον υποχρεώ­

liam Α . Lessa, Evon Ζ . Vogt, R e a d e r i n C o m p a r a t i v e R e ­

l i g i o n , N. York, Harper and Row, 1 9 6 5 , κ ε φ . 8, σ. 3 9 4 - 4 0 2 . Ο 'A-

κερνεχτ διορθώνει σημαντικά την. προκατάληψη τ ο υ Πάρσον ότι όλες

οι κοινωνίες δίνουν στον θ ε ρ α π ε υ τ ή ένα ιδιαίτερο είδος εξουσίας. Δεί­

χνει ότι ο σαμάνος και ο σ ύ γ χ ρ ο ν ο ς γιατρός είναι μάλλον ανταγωνιστές

παρά συνάδελφοι · και οι δυο θ ε ρ α π ε ύ ο υ ν την αρρώστια, α λ λ ά σ ' ό λ α τα

ά λ λ α είναι διαφορετικοί.

2 4 6 . Marc Bloch, T h e R o y a l T o u c h : S a c r e d M o n a ¬

r c h y a n d S c r o f u l a i n E n g l a n d a n d F r a n c e , Montreal,

McGill - Queens Univ. Pr., 1 9 7 3 , αγγλική μ ε τ ά φ ρ α σ η Τζ. Ε. Άντερσον.

2 4 7 . Werner Danckert, U n e h r l i c h e L e u t e : D i e v e r f e -

m t e n B e r u f e . Bern, Frank, 1 9 6 3 . Πραγματεύεται τις θ ε ρ α π ε υ ­

τικές δυνάμεις που κατά την παράδοση αποδίδονται σε απόκληρους

και σε περιθωριακούς όπως δήμιοι, ν ε κ ρ ο θ ά φ τ ε ς , πόρνες και μυ­

λωνάδες. Wolfgang Dau, "Schafr ichter und Henker als Medici und Chi¬

r u r g i " , M a t e r i a M e d i c a N o r d m a r k . 1 5 . 1 9 6 3 , σ . 3 3 8 - 5 0 .

1 5 5

νει τώρα ν'αναλάβει πάλι τα ιερατικά και βασιλικά καθήκο­

ντα, απ'τα οποία παραιτήθηκαν οι πρόγονοι του όταν ειδικεύ­

τηκαν στην τεχνική θεραπευτική.

Η ιατρικοποίηση του θαύματος μας κάνει, επιπλέον, να δού­

με καθαρά τι κοινωνική λειτουργία επιτελεί η καταληκτική

περίθαλψη. Δένουν τον άρρωστο με λουριά, τον ελέγχουν σα

να'ναι αστροναύτης κι ύστερα τον επιδεικνύουν στην τηλεόρα­

ση. Οι ηρωικές αυτές πράξεις παίζουν το ρόλο του χορού της

βροχής για εκατομμύρια ανθρώπους· είναι μια θρησκευτική

τελετή, που, κατά τη διάρκεια της, οι ρεαλιστικές ελπίδες

για μιαν αυτόνομη ζωή μετατρέπονται στην πλάνη ότι οι για­

τροί θα φέρουν υγεία απ'το υπερπέραν.

Πλειονότητες αρρώστων

"Οποτε η διαγνωστική εξουσία της ιατρικής πολλαπλασιά­

ζει υπέρμετρα τους αρρώστους, οι επαγγελματίες γιατροί

μεταβιβάζουν το πλεόνασμα προς διαχείριση σε μη ιατρικά

επαγγέλματα. Κάνοντας ένα ντάμπινγκ ( * ) , οι κύριοι της ια­

τρικής ξεφορτώνονται τον μπελά της χαμηλού κύρους περί­

θαλψης και παραχωρούν σε αστυνομικούς, δάσκαλους ή προ­

σωπάρχες ένα εξαρτημένο ιατρικό φέουδο. Η ιατρική, ανεξέ­

λεγκτη, διατηρεί μεν την αυτονομία της να ορίζει τι αποτελεί

αρρώστια, αλλά φορτώνει σ'άλλους το έργο να ξετρυπώσουν

τους αρρώστους και να μεριμνήσουν για τη θεραπεία τους.

Μόνον η ιατρική γνωρίζει τι αποτελεί εθισμό, μολονότι αυτοί,

που υποτίθεται πως γνωρίζουν με ποιον τρόπο θα μπορούσαν

να τεθούν υπό έλεγχο τα ναρκωτικά, είναι οι αστυνομικοί.

Μόνον η ιατρική μπορεί να ορίσει τι αποτελεί εγκεφαλικές δια­

ταραχές, επιτρέπει όμως στους δασκάλους να στιγματίζουν

και να κουμαντάρουν τους αρρώστους που φαίνονται υγιείς.

Ό τ α ν στην ιατρική γραμματεία γίνεται λόγος για την ανάγκη

να περιοριστούν οι επιδιώξεις της ιατρικής, η λύση παίρνει

τώρα συνήθως τη μορφή ενός κατόπιν σχεδίου ντάμπινγκ

των αρρώστων. Γιατί, άραγε, δε θα'πρεπε τα νεογέννητα κι οι

ετοιμοθάνατοι, οι εθνοκεντρικοί, οι σεξουαλικά ανίκανοι και

* Ξεπούλημα. Π ώ λ η σ η εμπορευμάτων σε α γ ο ρ ά του εξωτερικού, σε

τιμή χ α μ η λ ό τ ε ρ η από το κ ό σ τ ο ς π α ρ α γ ω γ ή ς . Εδώ, σημαίνει " ξ ε φ ό ρ τ ω μ α

από τα παραπανίσια". ( Σ τ μ ) .

1 5 6

οι νευρωτικοί, καθώς και πλήθος άλλα θύματα του διαγνωστι­

κού ζήλου, που δεν παρουσιάζουν ενδιαφέρον κι απλώς τρώ­

νε το χρόνο των γιατρών, να εξοριστούν από την επικράτεια

της ιατρικής; Γιατί, άραγε, όλοι οι παραπάνω, δε θα'πρεπε να

μετατραπούν σε πελατεία προμηθευτών θεραπευτικής αγωγής,

που δεν είναι γιατροί, όπως κοινωνικοί λειτουργοί, προγραμ­

ματιστές τηλεόρασης, ψυχολόγοι, προσωπάρχες και σύμβου­

λοι σε ζητήματα σεξ (248); Ο πολλαπλασιασμός αυτός των

επιδιορθωτικών επαγγελματικών κλάδων, που κατέχουν εξ

αντανακλάσεως ιατρικό κύρος, έχει διαμορφώσει ένα ολότελα

καινούριο σκηνικό, όπου καλείται να παίξει το ρόλο του ο άρ­

ρωστος.

Κάθε κοινωνία, για να διατηρήσει τη σταθερότητα της, έχει

ανάγκη από πιστοποιημένη παρέκκλιση. Άνθρωποι που φαίνο­

νται παράξενοι ή που συμπεριφέρονται αλλόκοτα, αποτελούν

κίνδυνο για την κοινωνία, μέχρι που να δοθούν τυπικές ονομα­

σίες στα κοινά τους χαρακτηριστικά γνωρίσματα και να ταξι­

νομηθεί σ'ένα ετικεταρισμένο συρταράκι η συμπεριφορά τους

που ξαφνιάζει. Α φ ο ύ φορτωθούν ένα όνομα κι ένα ρόλο, οι

αλλόκοτοι, οι ανησυχητικοί ιδιόρρυθμοι τύποι, εξημερώνονται,

γίνονται εξαιρέσεις, που μπορείς να προβλέψεις τις αντιδρά­

σεις τους, να τους κανακέψεις, να τους αποφύγεις, να τους κα­

ταστείλεις ή να τους εκδιώξεις. Στις περισσότερες κοινωνίες,

υπάρχουν μερικοί άνθρωποι, που απονέμουν ρόλους στους α­

συνήθιστους· σύμφωνα με την κρατούσα κοινωνική συνταγή,

τη δουλειά αυτή την κάνουν εκείνοι που κατέχουν ειδικές γνώ­

σεις πάνω στη φύση της παρέκκλισης (249): αυτοί αποφαίνο­

νται αν ο παρεκκλίνων έχει ένα δαιμόνιο μέσα του, αν τιμωρεί­

ται για τ'αμαρτήματά του, ή αν τον εκδικήθηκε μια κακιά

μάγισσα. Ο παράγοντας που κολλάει τις ετικέτες αυτές δεν

πρέπει υποχρεωτικά να είναι εφάμιλλος με την ιατρικήν αυθε­

2 4 8 . Dominique Wolton, L e n o u v e l o r d r e s e x u e l , Paris,

Seuil, 1 9 7 4 . Περιγράφει το α π ο τ έ λ ε σ μ α τ η ς σεξουαλικής επανάστασης

στη Γαλλία: μια καινούρια "σεξοκρατία" γιατρών, πολιτικών αγωνιστών,

εκπαιδευτικών και φαρμακοποιών έχει εκκοσμικεύσει και διδάξει τη

σ ε ξ ο υ α λ ι κ ό τ η τ α στη Γαλλία και, "υποτάσσοντας τη συνειδητοποίηση του

σώματος στην ορθοπεδική χ ε ι ρ α γ ώ γ η σ η , έχει αναπαραγάγει τον αποδέ­

κτη πρόνοιας ακόμα και σ ' α υ τ ό το στενά ιδιωτικό πεδίο".

2 4 9 . Henry Ε . Sigerist, C i v i l i z a t i o n a n d D i s e a s e , Chicago,

Univ. of Chicago Pr., 1 9 7 0 .

157

ντία: μπορεί να κατέχει νομοθετική, θρησκευτική ή στρατιωτι¬

κήν εξουσία. Δίνοντας όνομα στο πνεύμα που κρύβεται κάτω

απ'την παρέκκλιση, η αυθεντία αυτή τοποθετεί τον παρεκκλί­

νοντα κάτω απ'τον έλεγχο της γλώσσας και του εθίμου και

τον μετατρέπει από απειλή σε στήριγμα του κοινωνικού συ­

στήματος. Η αιτιολογία αυτοεκπληρώνεται μέσα στην κοι­

νωνία: αν την ιερήν αρρώστια πιστεύεται πως την προκαλεί

η κατοχή από θεϊκά δαιμόνια, τότε μέσα απ'την επιληπτική

κρίση μιλάει ο ίδιος ο θεός (250).

Κάθε πολιτισμός ορίζει τις δικές του χαρακτηριστικές αρ­

ρώστιες (251). Αυτό που είναι αρρώστια για τον ένα πολιτι­

σμό, ενδέχεται ν'αποτελεί χρωμοσωμική ανωμαλία, έγκλημα,

αγιότητα ή αμαρτία για ένα άλλον. Κάθε κουλτούρα βρίσκει

έναν δικό της τρόπο να δίνει απάντηση στην αρρώστια. Για ένα

και το αυτό σύμπτωμα της κλεπτομανίας, ένας άνθρωπος εν­

δέχεται να εκτελεστεί, να θανατωθεί με βασανιστήρια, να εξο­

ριστεί, να κλειστεί σε νοσοκομείο, να του δοθεί ελεημοσύνη

ή χρήμα των φορολογουμένων. Στη μια περίπτωση, υποχρε­

ώνουν τους κλέφτες να φορούν ειδικά ρούχα· στην άλλη, να

κάνουν μετάνοιες· σε μιαν άλλη πάλι, τους κόβουν ένα δάχτυ­

λο, ή τους μαθαίνουν τη σωστή συμπεριφορά με μαγικά ή με

ηλεκτροσόκ. Το να πάρουμε για δεδομένο ότι σε κάθε κοινω­

νία υπάρχει ένα ειδικά "άρρωστο" είδος παρέκκλισης με έστω

κι ελάχιστα κοινά χαρακτηριστικά γνωρίσματα (252), είναι εγ­

2 5 0 . Για συμπληρωματικές παραπομπές, βλ. παραπάνω, σημ. 15 -

1 8 τ ο υ κ ε φ α λ α ί ο υ αυτού.

2 5 1 . T . F . Troels - Lund, G e s u n d h e i t u n d K r a n k h e i t i n

d e r A n s c h a u u n g a l t e r Z e i t e n , Leipzig, 1 9 0 1 . Πρόκειται για

μια παλιότερη μ ε λ έ τ η των ορίων της αρρώστιας, που είναι διαφορετικά

στις διάφορες κ ο υ λ τ ο ύ ρ ε ς . Walther Riese, T h e C o n c e p t i o n o f

D i s e a s e : I t s H i s t o r y , I t s V e r s i o n s a n d I t s N a t u r e ,

N. York, Philosophical Library, 1 9 5 2 . Αποπειράται να κάνει μια φιλο­

σοφική επιστημολογία. Για βιβλιογραφικό προσανατολισμό στις τελευταί­

ε ς εξελίξεις των συζητήσεων, βλ. David Mechanic, M e d i c a l S o c i o ­

l o g y : A S e l e c t i v e V i e w , N . York, Free Pr., 1 9 6 8 , σελ. 3 3 ,

κ.π., ιδιαίτερα.

2 5 2 . Σαν ένα μόνο παράδειγμα κοινωνίας δίχως ρ ό λ ο Ασκληπιού, βλ .

Charles Franke, " T h e Diagnosis of Disease Among the Subanun of Minda­

nao", A m e r i c a n A n t h r o p o l o g i s t e 6 3 , 1 9 6 1 : 1 1 3 - 3 2 . Σ τ η

σφαίρα τ η ς λήψης αποφάσεων για αρρώστια αναγνωρίζονται διαφορές

σε ατομική επιδεξιότητα και γ ν ώ σ η , α λ λ ά δεν υπάρχει τυπική κ α τ α σ τ α ­

1 5 8

χείρημα παρακινδυνευμένο. Ο τρόπος, με τον οποίο απονέ­

μουμε σήμερα ρόλους στους αρρώστους, δεν έχει προηγού­

μενο. Αναπτύχθηκε μόλις πριν από μια γενιά, ή ελάχιστα πιο

νωρίς, πριν τον αναλύσουν οι Χέντερσον και Πάρσονς (253).

Ορίζει την παρέκκλιση σαν την ειδική επιτρεπτή συμπεριφορά

μερικών τυπικά επιλεγμένων καταναλωτών μέσα σ'ένα βιομη­

χανικό περιβάλλον (254). Κι αν ακόμα μπορούσαμε να υποστη­

ρίξουμε ότι σ'όλες τις κοινωνίες μερικοί άνθρωποι τίθενται,

κατά κάποιον τρόπο, προσωρινά εκτός υπηρεσίας και τους φρο­

ντίζουν ενόσω τους επιδιορθώνουν, τα πλαίσια, μέσα στα

οποία γίνεται αυτό στις άλλες κοινωνίες, είναι τελείως διαφο­

ρετικά από του δικού μας κράτους προνοίας. Ό τ α ν ο σύγχρο­

νος γιατρός α π ο ν έ μ ε ι ρόλο αρρώστου σ'έναν πελάτη

του, ενδέχεται όντως να ενεργεί κάπως παρόμοια με το μάγο ή

τον δ η μ ο γ έ ρ ο ν τ α · αφού, όμως, ο σύγχρονος γιατρός ανήκει

σ'έναν επιστημονικό επαγγελματικό κλάδο, που επινοεί

τις εννοιακές κατηγορίες στις οποίες εντάσσει κάποιον όταν

τον συμβουλεύεται, δε μοιάζει καθόλου με τον θεραπευτή. Οι

σαμάνοι ασχολούνταν με τη θεραπεία κι η τέχνη τους ήταν να

διαχωρίζουν το ένα κακό πνεύμα απ'το άλλο. Δεν ήταν επαγ­

τική θ έ σ η διαγνωστικού ούτε καν ν ο σ η λ ε υ τ ή , με την έννοια των Ζου¬

μπάνουν.

25 3. Lawrence J. Henderson, "Physician and Patient as a Social Sy­

stem", N e w E n g l a n d J o u r n a l o f M e d i c i n e 2 1 2 , 1 9 3 5 :

8 1 9 - 2 3 . Ο σ υ γ γ ρ α φ έ α ς ήταν ίσως ο π ρ ώ τ ο ς π ο υ υπέδειξε ότι ο γ ιατρός

α π α λ λ ά σ σ ε ι τον ά ρ ρ ω σ τ ο από την υ π ο χ ρ έ ω σ η να λ ο γ ο δ ο τ ή σ ε ι η θ ι κ ά

για την αρρώστια τ ο υ .Για την κλασική διατύπωση τ ο υ σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ , σχε­

δόν α π α λ λ α γ μ έ ν ο υ από ηθική, ρ ό λ ο υ τ ο υ α ρ ρ ώ σ τ ο υ , βλ. Talcott Par­

sons, "Illness and the Role of the Physician", 1 9 4 8 , σ τ ο Clyde Kluckho¬

h n , Henry Murray, eds., P e r s o n a l i t y i n N a t u r e , S o c i e t y ,

a n d C u l t u r e , N . York, Knopf, έκδ. αναθ.·

2 5 4 . David Robinson, T h e P r o c e s s o f B e c o m i n g 1 1 1 , L o ­

ndon, Routledge, 1 9 7 1 . Ανακαλύπτει μια θ ε μ ε λ ι ώ δ η αδυναμία στις πιο

π ο λ λ έ ς μ ε λ έ τ ε ς π ο υ έγιναν μέχρι τ ώ ρ α πάνω σ τ ο ρ ό λ ο τ ο υ α ρ ρ ώ σ τ ο υ :

βασίζονται σε ανθρώπους π ο υ τ ε λ ι κ ά έγιναν όντως άρρωστοι, και κατα­

πιάνονται με το π ρ ό σ ω π ο π ο υ αισθάνεται ά ρ ρ ω σ τ ο α λ λ ά δεν βλέπει

τ ο γιατρό σαν κάποιον π ο υ κ α θ υ σ τ ε ρ ε ί . Απορρίπτει την άποψη

ότι η αρρώστια αρχίζει με την επίδειξη των σ υ μ π τ ω μ ά τ ω ν σ'έναν επαγ­

γελματία. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν είναι ά ρ ρ ω σ τ ο ι τον π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο

καιρό που αισθάνονται αδιάθετοι . Ο Ρόμπινσον μ ε λ ε τ ά εμπειρικά την συ­

μ π ε ρ ι φ ο ρ ά των μη α ρ ρ ώ σ τ ω ν όταν είναι αδιάθετοι .

1 S Q

γελματίες και δεν κατείχαν καμιάν εξουσία να επινοούν και­

νούριους δαίμονες. Τα επαγγέλματα που χορηγούν πιστοποιη­

τικά επάρκειας στα μέλη τους, δημιουργούν, στις ετήσιες

συνεδρίες τους, τους ρόλους αρρώστων που, στη συνέχεια,

απονέμουν.

Οι ρόλοι, που ήταν διαθέσιμοι για κάποιον άνθρωπο, ήταν

ανέκαθεν δυο λογιών: εκείνοι που έχουν τυποποιηθεί από μια

πολιτισμική παράδοση, κι εκείνοι που απορρέουν από μια γρα­

φειοκρατική οργάνωση. Καινοτομία, σήμαινε σ'όλους τους

καιρούς μια σχετικήν αύξηση των δεύτερων, των ορθολογικά

δημιουργούμενων ρόλων. Δ ε ν υπάρχει αμφιβολία ότι οι κα­

τασκευασμένοι ρόλοι μπορούσαν να πάρουν τη θέση τους μέ­

σα στην πολιτισμική παράδοση. Δ ε ν υπάρχει αμφιβολία ότι εί­

ναι δύσκολο να γίνει μια καθαρή διάκριση ανάμεσα στα δυο

είδη ρόλων. Στο σύνολο, όμως, ο ρόλος του αρρώστου εμ­

φάνιζε μέχρι πρόσφατα την τάση να είναι του παραδοσιακού

είδους (255). Τ ο ν περασμένο αιώνα, ωστόσο, αυτό που o Φου¬

κό ονόμασε νέο κλινικό όραμα, έχει μεταβάλει τις αναλογίες.

Ο γιατρός απομακρύνεται ολοένα και περισσότερο από το

ρόλο του ηθικολόγου κι αναλαμβάνει να παίξει το ρόλο του

φωτισμένου επιστήμονα επιχειρηματία. Πρώτιστο μέλημα της

ιατρικής έχει γίνει το ν'απαλλαγούν οι άρρωστοι απ'την υπο­

χρέωση να λογοδοτήσουν για την αρρώστια τους· για το σκο­

πό αυτό, έχουν διαμορφωθεί καινούριες επιστημονικές κατη­

γορίες ασθενειών. Η ιατρική σχολή κι η κλινική παρέχουν

στο γιατρό μιαν οπτική σύμφωνα με την οποία η αρρώστια

2 5 5 . Η διάκριση της α μ ε τ ά β α τ η ς γ ι α τ ρ ε ι ά ς , απ'τον ίδιο

τον ά ρ ρ ω σ τ ο , και της μ ε τ α β α τ ι κ ή ς γ ι α τ ρ ε ι ά ς , π ο υ τ ο υ πα­

ρέχεται από κάποιον άλλον, θα πρέπει να γίνει αντικείμενο περαιτέρω

επεξεργασίας. Η δ ε ύ τ ε ρ η , μια υπηρεσία προς τον ά ρ ρ ω σ τ ο , μπορεί να

π ρ ο σ φ ε ρ θ ε ί με δ υ ο ουσιαστικά διαφορετικούς τρόπους. Μπορεί να είναι

το προϊόν ενός θ ε σ μ ο ύ και της εκτελεστικής πολιτικής των λ ε ι τ ο υ ρ γ ώ ν

του, ή μπορεί να είναι το α π ο τ έ λ ε σ μ α προσωπικής, α υ θ ό ρ μ η τ η ς α λ λ η λ ε ­

πίδρασης στα πλαίσια ενός πολιτισμικού περιβάλλοντος. Τη διάκριση

αυτή την έχει επεξεργαστεί ο Jacques Ellul, T h e T e c h n o l o g i ­

c a l S o c i e t y , Ν . York, Random House, 1 9 6 4 . Η έννοια των "θεσμο­

θετημένων αξιών" τ ο υ Ε λ ί λ έχει υ π ο β λ η θ ε ί στην ανάλυση μιας συνάντη­

σης : K a t a l a g e t e : J o u r n a l o f t h e C o m m i t t e e o f

S o u t h e r n C h u r c h m e n 2 , winter - spring 1 9 7 0 : 1 - 6 5 . Τ η φαινο­

μενολογία της π ρ ο σ ω π ι κ ή ς π ε ρ ί θ α λ ψ η ς την έχει αναπτύξει

ο Mitton Mayeroff, On C a r i n g , Ν. York, Harper and Row, 1 9 7 1 .

1 6 0

μπορεί να γίνει, στα μάτια του, κάτι που αντιμετωπίζεται με

βιολογική ή κοινωνική τ ε χ ν ι κ ή · οι άρρωστοι του πάντως εξα­

κολουθούν να κουβαλούν μέσα στο θάλαμο του νοσοκομείου

τις θρησκευτικές και κοσμικές πεποιθήσεις τους, όπως άλλοτε

οι λαϊκοί κουβαλούσαν τις κατά κόσμον έγνοιες τους στην εκ­

κλησία, όταν πήγαιναν για την κυριακάτικη λειτουργία (256).

0 ρόλος του αρρώστου, όμως, όπως τον περιέγραψε ο Πάρ¬

σονς, ταιριάζει στη σύγχρονη κοινωνία μόνον εφόσον οι για­

τροί ενεργούν σάμπως η θεραπευτική αγωγή που παρέχουν

να ήταν συνήθως αποτελεσματική και μόνον εφόσον το κοινό

είναι πρόθυμο να συμμεριστεί τη ρόδινη οπτική τους (257).

0 ρόλος του αρρώστου στα μέσα του 20ού αιώνα δεν μας είναι

πια αρκετός αν θέλουμε να περιγράψουμε τι συμβαίνει σ'ένα

ιατρικό σύστημα που αξιώνει εξουσία σε ανθρώπους όχι ακόμα

αρρώστους, σ'ανθρώπους που δεν μπορούν λογικά ν'αναμέ¬

νουν ότι θα γιάνουν και σ'ανθρώπους για τους οποίους οι

γιατροί δεν έχουν αποτελεσματικότερη θεραπευτική αγωγή

από κείνη που θα μπορούσαν να τους προσφέρουν οι θείοι

ή οι θείες τους. Η επιλογή από ειδήμονες των λίγων, που θα

τους περιποιούνταν στα ιδρύματα, ήταν ένας τρόπος χρησι­

μοποίησης της ιατρικής με σκοπό τη σταθεροποίηση της βιο­

μηχανικής κοινωνίας (258): είχε σαν επακόλουθο να ρυθμί­

2 5 6 . Renée F o x , E x p e r i m e n t P e r i l o u s : P h y s i c i a n s

a n d P a t i e n t s F a c i n g t h e U n k n o w n , Glencoe, 111., Free

Pr., 1 9 5 9 . Μ ε λ ε τ ά καταληκτικούς α ρ ρ ώ σ τ ο υ ς , που έδωσαν την συγκατά­

θ ε σ η τ ο υ ς για να χρησιμοποιηθούν σε ιατρικά πειράματα. Παρόλες

τις γενικά παραδεδεγμένες λογικές κι ο ρ θ ο λ ο γ ι κ έ ς εξηγήσεις για τις

αρρώστιες τους, πιάνονται κι αυτοί από τούτην με θρησκευτικούς, κο­

σμικούς και ηθικούς όρους.

2 5 7 . Η αρρώστια συνδέεται με υ ψ η λ ά βιοτικά επίπεδα και με μεγάλες

προσδοκίες. Το π ρ ώ τ ο εξάμηνο τ ο υ 1 9 7 0 , χάθηκαν στη Βρετανία 5 εκα­

τομμύρια εργάσιμες ημέρες εξαιτίας βιομηχανικών συγκρούσεων. Ο α­

ριθμός αυτός ξ ε π ε ρ ά σ τ η κ ε δ υ ο μόνο χρονιές απ'τον καιρό τ η ς γενικής

απεργίας του 1 9 2 6 . Αναφέρουμε, για να κάνετε τη σύγκριση, ότι περισ­

σότερες από 3 0 0 εκατομμύρια εργάσιμες ημέρες χάθηκαν εξαιτίας απου­

σιών που οφείλονταν σε πιστοποιημένες αρρώστιες. Office of Health

Economics, O f f S i c k r London, 1 9 7 1 .

2 5 8 . Clerence Karier, "Testing for Order and Control in the Corpo­

rate Liberal S t a t e " , E d u c a t i o n a l T h e o r y 2 2 , spring 1 9 7 2 .

Δείχνει το ρ ό λ ο που έπαιξε το Ί δ ρ υ μ α Κάρνεγκι στην ανάπτυξη εκπαι­

δευτικών υλικών ε λ έ γ χ ο υ , που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για κοινω­

1 6 1

ζεται εύκολα η παραχώρηση σε ασυνήθιστους του δικαιώ­

ματος προσπέλασης σε ασυνήθιστα υψηλές δημόσιες δαπάνες.

Α φ ο ύ κρατήθηκε μέσα σε περιορισμένα πλαίσια, κατά τα πρώ­

τα χρόνια του 20ού αιώνα, η περιποίηση των παρεκκλινόντων

"ενίσχυσε" τη συνοχή της βιομηχανικής κοινωνίας. Επειτα από

ένα κρίσιμο σημείο, όμως, ο κοινωνικός έλεγχος, που ασκού­

νταν διαμέσου της διάγνωσης απεριόριστων αναγκών, κατέ­

στρεψε την ίδια του τη βάση (259). Μέχρι ν'αποδειχτεί πως εί­

ναι υγιής, ο πολίτης υποτίθεται πως είναι άρρωστος (260).

νικό έ λ ε γ χ ο σε καταστάσεις κατά τις οποίες η ικανότητα των σχολείων

να επιτελέσουν το έ ρ γ ο αυτό έχει χαθεί . Το ά ρ θ ρ ο γ ρ ά φ ε ι ότι, τ ε σ τ που

δίνονται έ ξ ω α π ' τ α σχολεία, είναι ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο τ έ χ ν α σ μ α για δημιουργία

διακρίσεων α π ' ό σ ο τα τεστ που δίνονται μ έ σ α σ τ α πλαίσια μιας παι­

δαγωγικής κατάστασης. Κατά τον ίδιο τ ρ ό π ο , μ π ο ρ ο ύ μ ε να υποστηρί­

ξ ο υ μ ε ότι τα ιατρικά τ ε σ τ γίνονται ένας ο λ ο έ ν α και πιο ισχυρός τ ρ ό π ο ς

για την ταξινόμηση και τη δημιουργία διακρίσεων, όσο μαζεύονται α­

π ο τ ε λ έ σ μ α τ α από τεστ για τα οποία δεν είναι εφικτή καμία α ξ ι ό λ ο γ η

θ ε ρ α π ε υ τ ι κ ή α γ ω γ ή . Α π ' τ η στιγμή που γενικεύεται ο ρ ό λ ο ς του αρρώ­

σ τ ο υ , ο χαρακτηρισμός των ανθρώπων α π ' τ ο υ ς γ ι α τ ρ ο ύ ς γίνεται εργα­

λείο για π λ ή ρ η κοινωνικόν έ λ ε γ χ ο . Β λ έ π ε και Ε. Richard Brown, T h e

R o c k e f e l l e r M e d i c i n e M e n : M e d i c i n e a n d C a p i t a ­

l i s m i n t h e P r o g r e s s i v e E r a , Berkeley, Univ. o f California

Pr., πρόκειται να εκδοθεί στα 1 9 7 7 .

2 5 9 . Siegler, Osmond, "Aesculapian Author i ty" , βλ . παραπάνω, σημ.

3 2 . Σ ύ μ φ ω ν α με τους συγγραφείς , η εξουσία των υιών τ ο υ Ασκληπιού

μνημονεύτηκε για π ρ ώ τ η φ ο ρ ά στο αδημοσίευτο χ ε ι ρ ό γ ρ α φ ο τ ο υ 1 9 5 9

τ ο υ T. T. Paterson, "Notes on Aesculapian Authority". Η εξουσία αυτή

περιλαμβάνει τρεις ρ ό λ ο υ ς · εξουσία τ ο υ σ ο φ ο ύ να συμβουλεύει , να δι­

δάσκει και να κ α τ ε υ θ ύ ν ε ι · ηθική εξουσία, που κάνει τις ιατρικές πράξεις

το μοναδικό σ ω σ τ ό πράγμα, κι όχι απλώς κάτι καλό· και χαρισματική ε­

ξουσία με την οποία ο γ ιατρός μπορεί ν 'απευθυνθεί σε μια υ π έ ρ τ α τ η δύ­

ναμη και η οποία συχνά ξεπερνά τη συνείδηση τ ο υ α ρ ρ ώ σ τ ο υ και τον raison

d ' e t a t ( λ ό γ ο κρατικής ασφαλείας) . Παιδαγωγοί, ψ υ χ ο λ ό γ ο ι , η γ ή τ ο ρ ε ς

κινημάτων και μη συμβατικοί θ ε ρ α π ε υ τ έ ς έχουν την τάση ο λ ο έ ν α και

π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ν 'απευθύνονται σ ' α υ τ ή την εξουσία των τριών βαθμίδων

σ τ ' ό ν ο μ α της ιδιαίτερης τεχνικής τους, εντασσόμενοι με τον τ ρ ό π ο αυτό

στις τάξεις τ ω ν επιστημόνων γιατρών και συνεισφέροντας σε μια καρ¬

κινικήν ε ξ ά π λ ω σ η τ ο υ ρ ό λ ο υ τ ω ν υιών του Ασκληπιού.

2 6 0 . F r a n c o Basaglia, L a m a g g i o r a n z a d é v i a n t e : L ' i d e ¬

o l o g i a d e l c o n t r o l l o s o c i a l e t o t a l e , Nuovo P o l i t e c n i ¬

co no. 4 3 , Torino, Einaudi, 1 9 7 1 . Μετά τ η δεκαετία τ ο υ 1 9 6 0 , ένας πο­

λίτης χ ω ρ ί ς ιατρικά πιστοποιημένη καταστατική θ έ σ η έχει φτάσει ν ' α π ο ­

1 6 2

Μέσα σε μια θεραπευτική κοινωνία που θριαμβεύει, ο καθένας

μπορεί να κάνει τον εαυτό του θεραπευτή και τον πλησίον

πελάτη του.

Ο ρόλος του γιατρού έχει τώρα καταστεί ακαθόριστος

(261). Τα επαγγέλματα της υγείας, έχουν φτάσει να συνδυά­

ζουν παροχή κλινικών υπηρεσιών, μηχανική της δημόσιας

υγείας και επιστημονική ιατρική. Ο γιατρός ασχολείται με πε­

λάτες, που τους έχουν δοθεί ταυτόχρονα κάμποσοι ρόλοι·

τον καθένα από τους ρόλους αυτούς τον έχει διανείμει το υγει­

ονομικό κατεστημένο σε μια προηγούμενη επαφή με τον πελά­

τη. Μετατρέπονται οι πελάτες αυτοί σε αρρώστους που η ια­

τρική τους δοκιμάζει και τους επιδιορθώνει, σε διοικούμε­

νους πολίτες που την υγιή τους συμπεριφορά καθοδηγεί μια

ιατρική γραφειοκρατία και σε πειραματόζωα που πάνω τους

πειραματίζεται αδιάκοπα η ιατρική. Η εξουσία των υιών του

Ασκληπιού να διανέμουν το ρόλο του αρρώστου, έχει υπονο­

μευτεί από τη φιλοδοξία τους να παρέχουν ολοκληρωτικήν

υγειονομική περίθαλψη. Η υγεία έχει πάψει να είναι ένα εκ γε­

νετής χάρισμα, που υποτίθεται πως το έχει κάθε ανθρώπινο

πλάσμα μέχρις αποδείξεως του εναντίου κι έχει γίνει ένας στό­

χος, που ολοένα ξεμακραίνει, και στον οποίο έχει δικαίωμα

κάποιος, γιατί έτσι ορίζει η κοινωνική δικαιοσύνη.

τελεί εξαίρεση. Έ ν α ς θ ε μ ε λ ι ώ δ ο υ ς σημασίας ό ρ ο ς τ ο υ σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ πο­

λιτικού ε λ έ γ χ ο υ είναι να διαμορφώσει τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς έτσι ώ σ τ ε να

πιστεύουν πως έχουν ανάγκη από μια τέτοια καταστατική θ έ σ η προς ό­

φ ε λ ο ς της υγείας όχι μόνο των ίδιων, α λ λ ά και των ά λ λ ω ν ανθρώπων.

2 6 1 . Nils Christie, " L a w and Medicine : The Case Against Role Blur­

ring", L a w a n d S o c i e t y R e v i e w 5 , February, 1 9 7 1 : 3 5 7 - 6 6 .

Μια περιπτωσιολογική μ ε λ έ τ η , ενός ε γ κ λ η μ α τ ο λ ό γ ο υ , που αναφέρεται

στη σ ύ γ κ ρ ο υ σ η δυο μονοπωλιακών επαγγελματικών αυτοκρατοριών.

Η ιατρική προσομοιάζει με την εκπαίδευση και με το μηχανισμό επιβο­

λ ή ς τ ο υ νόμου. Η ιατρικοποίηση ό λ ω ν των διαγνώσεων αρνείται στον

παρεκκλίνοντα το δικαίωμα να έχει τις δικές τ ο υ αξίες: όποιος αποδέχε­

ται το ρ ό λ ο τ ο υ α ρ ρ ώ σ τ ο υ αποδέχεται, με την υ π ο τ α γ ή τ ο υ αυτή, ότι,

α π ' τ η στιγμή που θ ' αποκατασταθεί η υγεία τ ο υ (η οποία είναι ένας δια­

φ ο ρ ε τ ι κ ο ύ είδους ρόλος α ρ ρ ώ σ τ ο υ στην κοινωνία μας), θα συμμορφω­

θεί προς τα κρατούντα πρότυπα. Η ιατρικοποίηση των παραπόνων τ ο υ

έχει σαν α π ο τ έ λ ε σ μ α τον πολιτικό ευνουχισμό των βασάνων τ ο υ . Βλέπε,

γ ι ' α υ τ ό , και Jesse R. Pitts, "Social Control : The Concept", I n t e r n a¬

t i o n a l E n c y c l o p e d i a o f t h e S o c i a l S c i e n c e s , 1 9 6 8 ,

1 4 : 3 9 1 .

1 6 3

Η εμφάνιση ενός συγκεντρωτικού ιατρικού επαγγέλματος

έχει καταστήσει το ρόλο του αρρώστου απείρως ελαστικό. Την

περιποίηση της αρρώστιας ενός αρρώστου απ'το γιατρό, την έ­

χει αντικαταστήσει η γραφειοκρατική αλαζονεία του υγειονο­

μικού μάνατζερ, που ταξινομεί τους ανθρώπους σε βαθμίδες και

σε εννοιακές κατηγορίες ανάλογα με τις θεραπευτικές ανά­

γ κ ε ς · η ιατρική αυθεντία επεκτείνεται τώρα στην υπό επίβλε­

ψη υγειονομική περίθαλψη, στην πρώιμη ανίχνευση, στις προ­

ληπτικές θεραπευτικές αγωγές και, ολοένα και περισσότερο,

στη θεραπεία του αγιάτρευτου. Παλιότερα, η σύγχρονη ια­

τρική έλεγχε μόνο μια περιορισμένη α γ ο ρ ά · τώρα, η αγορά αυ­

τή έχει επεκταθεί πέρα από κάθε λογής σύνορα. Ανθρωποι

που δεν είναι άρρωστοι, έχουν φτάσει να εξαρτούν τη μελλο­

ντική τους υγεία από την επαγγελματική περίθαλψη. Το απο­

τέλεσμα είναι μια νοσηρή κοινωνία, που απαιτεί γενικευμένη

ιατρικοποίηση κι ένα ιατρικό κατεστημένο, που πιστοποιεί γε­

νικευμένη νοσηρότητα.

Σε μια νοσηρή κοινωνία (262) επικρατεί η πεποίθηση ότι η

προσδιορισμένη και διαγνωσμένη αρρώστια είναι απείρως προ­

τιμότερη από κάθε άλλη μορφή αρνητικής ετικέτας ή από την

πλήρη έλλειψη μιας ετικέτας. Είναι καλύτερη απ'την εγ­

κληματική ή την πολιτική παρέκκλιση, καλύτερη απ'την τε­

μπελιά, καλύτερη απ'την απουσία από τη δουλειά που την επι­

λέγει ο άνθρωπος μονάχος του. Ολοένα και περισσότεροι άν­

θρωποι γνωρίζουν ασύνειδα πως είναι άρρωστοι, πως τους

κουράζουν τόσο η δουλειά τους όσο και η απραξία της σχό­

λης τους, θέλουν όμως ν'ακούν το ψέμα ότι δήθεν πάσχουν

από μια σωματική αρρώστια, πράγμα που τους απαλλάσσει

απ'τις κοινωνικές και πολιτικές ευθύνες. Θέλουν το γιατρό

τους να ενεργεί σα δικηγόρος και σαν παπάς. Σα δικηγόρος,

ο γιατρός απαλλάσσει τον άρρωστο από τα κανονικά του κα­

θήκοντα και του δίνει τη δυνατότητα να πάρει χρήματα απ'το

ασφαλιστικό κεφάλαιο, που τον υποχρέωσαν να φτιάξει. Σαν

παπάς, γίνεται συνεργός του αρρώστου καθώς τον βοηθάει

να δημιουργήσει το μύθο ότι είναι αθώος, θύμα των βιολογι­

κών μηχανισμών και όχι ακαμάτης, άπληστος ή φθονερός λι­

ποτάκτης από τον κοινωνικόν αγώνα, που επιδιώκει να ξα­

νακάνει τους ανθρώπους κυρίους των εργαλείων της δουλειάς

2 6 2 . Η . Huebschmann, " L a notion d ' u n e société malade", P r é ­

s e n c e , no . 9 4 , 1 9 6 6 : 2 5 - 4 0 .

1 6 4

τους. H κοινωνική ζωή γίνεται ένα δούναι και λαβείν θεραπεί­

ας: ιατρικής, ψυχιατρικής, παιδαγωγικής ή γηριατρικής. Το

ν'αξιώνεις να σου παρασχεθεί θεραπευτική αγωγή γίνεται πο­

λιτικό καθήκον, η δε ιατρική πιστοποίηση γίνεται ισχυρό μέ­

σο κοινωνικού ελέγχου.

Με την ανάπτυξη του τομέα παροχής θεραπευτικών υπηρε­

σιών της οικονομίας, ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι φτά­

νουν να θεωρούνται ότι παρεκκλίνουν από μιαν επιθυμητή

νόρμα· κατά συνέπεια, θεωρούνται πια πελάτες που μπορούν

τώρα, είτε να υποβληθούν σε θεραπεία που θα τους φέρει πιο

κοντά στα καθιερωμένα στάνταρ υγείας, είτε να συγκεντρω­

θούν σ'ένα ειδικό περιβάλλον που'χει φτιαχτεί για να φροντί­

ζει την παρέκκλιση τους. 0 Μπαζάλια (263) επισημαίνει εμ­

φατικά ότι, στο πρώτο ιστορικό στάδιο της διαδικασίας αυ­

τής, οι άρρωστοι εξαιρούνται από την παραγωγή. Στο επόμε­

νο στάδιο της βιομηχανικής εξάπλωσης, μια πλειονότητα χα­

ρακτηρίζεται παρεκκλίνουσα και θεωρείται πως έχει ανάγκη

από θεραπεία. Ό τ α ν συμβεί αυτό, η απόσταση, που χωρίζει

τον άρρωστο απ'τον υγιή, περιορίζεται ξανά. Στις εξελιγμένες

βιομηχανικές κοινωνίες, οι άρρωστοι θεωρείται πάλι ότι μπο­

ρούν να δουλέψουν στην παραγωγή, πράγμα που τους το εί­

χαν αρνηθεί σ'ένα προγενέστερο στάδιο της εκβιομηχάνισης.

Τώρα, που ο καθένας εμφανίζει την τάση να είναι από κάποιαν

άποψη άρρωστος, η μισθωτή εργασία αποκτά θεραπευτικές

ιδιότητες. Η ισόβια υγειονομική εκπαίδευση, οι συμβουλές,

οι έλεγχοι και οι εργασίες συντήρησης, ενσωματώνονται κα­

τευθείαν στο εργοστάσιο και στη ρουτίνα του γραφείου. Οι

θεραπευτικές εξαρτήσεις διαποτίζουν και χρωματίζουν τις

παραγωγικές σχέσεις. 0 homo sapiens, που αντίκρισε το μύ­

θο ζώντας σε μια φυλή και ωρίμασε πολιτικά όντας πολίτης,

δέχεται τώρα την εκπαίδευση του ισόβιου τροφίμου ενός βιο­

μηχανικού κόσμου (264). Η ιατρικοποίηση της βιομηχανικής

κοινωνίας κάνει να ωριμάσει για τα καλά ο ιμπεριαλιστικός

της χαρακτήρας.

2 6 3 . Basaglia, L a m a g g i o r a n z a d é v i a n t e . . .

2 6 4 . Michel Foucault , S u r v e i l l e r e t p u n i r : N a i s s a n c e

d e l a p r i s o n , Paris, Gallimard, 1 9 7 5 . Πραγματεύεται την έ λ ε υ σ η της

πανθεραπευτικής κοινωνίας, απ 'την οποία έχουν εξαλειφτεί οι ηθικά

φορτισμένοι ρόλοι. Αγγλική μ ε τ ά φ ρ α σ η του βιβλίου πρόκειται να εκδο­

θεί από τον εκδοτικό οίκο τ ο υ Λονδίνου Allen Lane. ( Ή δ η κ υ κ λ ο φ ο ρ ε ί

σε Penguin. ( Σ τ μ ) . ) .

1 6 5

Μέρος Τρίτο: Πολιτισμική ιατρογένεση

Εισαγωγή

Μέχρι εδώ πραγματευτήκαμε δυο τρόπους, με τους οποί­

ους η κυριαρχία της ιατρικοποιημένης υγειονομικής περίθαλ­

ψης γίνεται εμπόδιο σε μιαν υγιή ζωή:πρώτον, την κλινική ια­

τρογένεση, που εμφανίζεται όταν η οργανική ικανότητα του αν­

θρώπου να τα βγάζει πέρα με τις δυσκολίες αντικαθίσταται

από την ετερόνομη χειραγώγηση του· και δεύτερον, την κοι­

νωνική ιατρογένεση, κατά την οποία το περιβάλλον έχει απο­

στερηθεί από τις συνθήκες εκείνες που χαρίζουν, στα άτομα,

στις οικογένειες και στις γειτονιές, τις δυνάμεις να ελέγχουν

τις εσωτερικές τους καταστάσεις και τον περίγυρο τους. Μια

τρίτη διάσταση του γεγονότος ότι η ιατρική αποτελεί την άρ­

νηση της υγείας είναι η πολιτισμική ιατρογένεση. Εμφανίζε­

ται όταν το ιατρικό εγχείρημα εξασθενεί την επιθυμία των αν­

θρώπων να υπομείνουv την πραγματικότητα τους (1). Σύμ­

πτωμα της τέτοιας λογής ιατρογένεσης είναι το ότι η λέξη "βά­

σανα" έχει γίνει σχεδόν άχρηστη όταν θέλουμε να περιγρά­

ψουμε μια ρεαλιστική απόκριση του ανθρώπου στις πιέσεις

του περιβάλλοντος· κι ετούτο γιατί φέρνει στο νου τη δει­

σιδαιμονία, τον σαδομαζοχισμό, ή τη συγκαταβατική συμπερι­

φορά του πλούσιου απέναντι στο χάλι του φτωχού. Η επαγ­

γελματικά οργανωμένη ιατρική έχει φτάσει να λειτουργεί

σαν υπεροπτικό ηθικό εγχείρημα, που διαφημίζει τη βιομη­

χανική εξάπλωση σαν πόλεμο εναντίον όλων των βασάνων.

Έ χ ε ι , με τον τρόπο αυτό, υπονομεύσει την ικανότητα των αν-

1 . F . J . J . Buytendijk, A l l g e m e i n e T h é o r i e d e r m e n s -

c h l i s h e n H a l t u n g u n d B e w e g u n g , Berlin, Springer, 1 9 5 6 .

Διαμέσου μιας σύγκρισης με ά λ λ α είδη, φτάνει να περιγράψει τον άν­

θ ρ ω π ο σαν φυσιολογικά και ψυχολογικά: αυτοδομούμενον οργανισμό.

Για έναν βιβλιογραφικό προσανατολισμό στα αγγλικά τ η ς γερμανικής

γραμματείας στον τομέα αυτό, βλ . Η. Ο. Pappe, "On Philosophical An­

thropology", A u s t r a l a s i a n J o u r n a l o f P h i l o s o p h y

3 9 , 1 9 6 1 : 4 7 - 6 4 .

1 6 9

θρώπων ν' αντιμετωπίζουν την πραγματικότητά τους, να εκ­

φράζουν τις δικές τους αξίες και ν'αποδέχονται τον αναπό­

φευκτο και συχνά αγιάτρευτο πόνο, καθώς και την αναπηρία,

τη φθορά και το θάνατο.

Το να είσαι υγιής σημαίνει όχι μόνο να τα βγάζεις πετυχη­

μένα πέρα με την πραγματικότητα, αλλά και να χαίρεσαι την

επιτυχία· σημαίνει να μπορείς να αισθάνεσαι ζωντανός στην

απόλαυση, μα και στον π ό ν ο · σημαίνει ν'αγαπάς, μα και να δια­

κινδυνεύεις τη ζωή σου. Η υγεία και τα βάσανα, όπως τα βιω­

νουν οι αισθήσεις, είναι φαινόμενα που διαφοροποιούν τους

ανθρώπους από τα ζώα (2). Μόνο τα λιοντάρια των παραμυ­

θιών λέγεται ότι υ π ο φ έ ρ ο υ ν και μόνο τα ζωάκια σα­

λονιού ότι αξίζουν τη συμπόνια όταν είναι αδιάθετα (3).

Η ανθρώπινη υγεία κάνει τα ένστικτα να λειτουργούν πιο

καθαρά (4). Είναι κάτι περισσότερο από ένα συγκεκριμένο

πρότυπο συμπεριφοράς, που το διαμορφώνουν τα έθιμα, τα

ήθη, οι παραδόσεις και οι συνθήκες. Υποδηλώνει πράξεις των

ανθρώπων σύμφωνα μ έ ν α σύνολο μηχανισμών ελέγχου: σχε­

δίων, τρόπων ενεργείας, κανόνων κι οδηγιών, που όλα τους

διέπουν την ανθρώπινη συμπεριφορά (5). Σε μεγάλο βαθμό,

2 . Adolf Portmann, Z o o l o g i e u n d d a s n e u e B i l d d e s

M e n s c h e n , Hamburg, Rowohlt, 1 9 5 6 . Ο ά ν θ ρ ω π ο ς δεν έχει ενσω­

ματωμένους εξελικτικούς μηχανισμούς που θα τον ο δ η γ ο ύ σ α ν σε μιαν

ισορροπία* η δημιουργική τ ο υ διαθεσιμότητα δίνει στο περιβάλλον τ ο υ

(Umwelt ) χαρακτηριστικά διαφορετικά από κείνα π ο υ έχει ( τ ο περιβάλ­

λον) για ά λ λ α ε ίδη: μετατρέπει το φυσικό περιβάλλον σε σπιτικό.

3. Peter Dedwick, "Illness, Mental and Otherwise : All Illnesses

Express a Social Judgment", H a s t i n g s C e n t e r S t u d i e s 1 , no.

3 , 1 9 7 3 = 1 9 - 4 0 .

4 . Viktor von Weiszacker, D e r G e s t a l t k r e i s : T h é o r i e

d e r E i n h e i t v o n W a h r n e h m e n u n d B e w e g e n , 4 η εκδ.,

Stuttgart, Thieme, 1 9 6 8 , ( 1 η εκδ. 1 9 4 0 ) .

5 . Henry E . Sigerist, A H i s t o r y o f M e d i c i n e , τ ο μ . 1 , Ρ r i -

m i t i v e a n d A r c h a i c M e d i c i n e , N . York, Oxford Univ. Pr.,

1 9 6 7 . Erwin H. Ackerknecht, "Primitive Medicine and Culture Patterns",

B u l l e t i n o f t h e H i s t o r y o f M e d i c i n e 1 , November

1 9 4 2 : 5 4 5 - 7 4 . Ο Ζΐγκεριστ γράφει* "Η π ρ ω τ ό γ ο ν η ή όχι κ ο υ λ τ ο ύ ρ α

έχει πάντα μια συγκεκριμένη μορφή.. . Η ιατρική μιας π ρ ω τ ό γ ο ν η ς

φ υ λ ή ς ταιριάξει στο π ρ ό τ υ π ο αυτό. Είναι μια έ κ φ ρ α σ η τ ο υ και δεν

μπορεί να γίνει π λ ή ρ ω ς κ α τ α ν ο η τ ή αν μ ε λ ε τ η θ ε ί ξ ε χ ω ρ ι σ τ ά " . Ο Ά-

κ ε ρ ν ε χ τ κάνει μια π ρ ό τ υ π η μ ε λ έ τ η της α λ λ η λ ε ξ ά ρ τ η σ η ς κ ο υ λ τ ο ύ ρ α ς

1 7 0

κουλτούρα και υγεία συμπίπτουν. Κάθε κουλτούρα διαπλά­

θει μια μοναδική Gestalt (μορφή) υγείας και διαμορφώνει κα­

τά τρόπο μοναδικό τις διαθέσεις απέναντι στον πόνο, την αρ­

ρώστια, την αναπηρία και το θάνατο· η καθεμιά από τις παρα­

πάνω διαθέσεις περιγράφει μια κατηγορία από τις ανθρώ­

πινες ενέργειες, που η παράδοση έχει συνοπτικά ονομάσει τέ­

χνη του πάσχειν (6).

Η υγεία κάθε ανθρώπου είναι μια υπεύθυνη πράξη του σύμ­

φωνα μ ένα κοινωνικό σενάριο (7) . Το πώς ο άνθρωπος αυτός

και ιατρικής σε τρεις φ υ λ έ ς : Τσεγιέν, Ντομπουάν και Τόνγκα. Για μια

κλασική π ε ρ ι γ ρ α φ ή της α λ λ η λ ε ξ ά ρ τ η σ η ς αυτής, β λ . Ε. Ε. Evans .- Pri-

tchard, W i t c h c r a f t , O r a c l e s , a n d M a g i c A m o n g t h e

A ζ a n d e, Oxford, Oxford Univ. Pr., 1 9 5 1 , pt. 4, 3. Υ π ο σ τ η ρ ί ζ ω ε δ ώ

ότι η υ γ ε ί α και η ικανότητα μ ο υ να ε ξ α κ ο λ ο υ θ ώ να είμαι υ π ε ύ θ υ ν ο ς γ ια

τη συμπεριφορά μου όταν υ π ο φ έ ρ ω είναι π ρ ά γ μ α τ α αλληλένδετα. Η α­

π α λ λ α γ ή από την ε υ θ ύ ν η α υ τ ή είναι α λ λ η λ έ ν δ ε τ η με την εξασθένιση της

υγείας.

6. Δεν είναι εύκολο να μ ε λ ε τ ή σ ο υ μ ε την ιατρική κ ο υ λ τ ο ύ ρ α δίχως

ζ ο υ ρ λ ο μ α ν δ ύ α . F. L. Dunn, "Traditional Asian Medicine and Cosmopo­

litan Medicine as Adaptive Systems", Univ. of California, π ο λ υ γ ρ α φ η μ έ ν ο ,

χ ω ρ ί ς χρονολογία. Ο σ υ γ γ ρ α φ έ α ς επισημαίνει μια σημαντική προκατά­

λ η ψ η στις περισσότερες δημοσιευμένες μ ε λ έ τ ε ς με θ έ μ α την ιατρική

κ ο υ λ τ ο ύ ρ α . Υποστηρίζει ότι τ ο 9 5 % της ε θ ν ο γ ρ α φ ι κ ή ς (και της ανθρω­

π ο λ ο γ ι κ ή ς ) γραμματείας με θ έ μ α τη σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά π ο υ βελτιώνει την υ­

γεία και τις πεποιθήσεις π ο υ την στηρίζουν, καταπιάνονται με τη θ ε ρ α ­

πεία και όχι με τη διατήρηση και την επέκταση τ η ς υγείας. Για έ ρ γ α με

θ έ μ α την ιατρική κ ο υ λ τ ο ύ ρ α ειδωμένην μέσα απ'τις παρωπίδες τ ο υ μπι-

χ ε β ι ο ρ ι σ τ ή τεχνικού: Marion Pearsall, M e d i c a l B e h a v i o r a l

S c i e n c e : A S e l e c t e d B i b l i o g r a p h y o f C u l t u r a l

A n t h r o p o l o g y , S o c i a l P s y c h o l o g y a n d S o c i o l o ­

g y , i n M e d i c i n e , Lexington, Univ. o f Kentucky Pr., 1 9 6 3 . Β λ έ π ε

και Π ό λ γ κ α ρ , που αναφέρεται στη σημείωση 19 τ ο υ π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο υ κε­

φ α λ α ί ο υ . Elfriede Grabner, V o l k m e d i z i n : P r o b l è m e

u n d F o r s c h u n g s g e s c h i c h t e , Darmstadt, Wissenschaftliche

Buchgesellschaft, 1 9 7 4 . Δίνει μιαν α ν θ ο λ ο γ ί α κριτικών μελετών πάνω

στην ιστορία της εθνοϊατρικής.

7. Για την πολιτισμική μοναδικότητα της υγείας: Ina - Maria Greve-

rus, D e r T e r r i t o r i a l e M e n s c h e : E i n l i t e r a t u r a -

n t h r o p o l o g i s c h e r V e r s u c h z u m H e i m a t p h a n o -

m e n, Frankfurt, Athenaum, 1 9 7 2 . W. E. Muhlmann, "Das Problem der

Umwelt beim Menschen", Z e i t s c h r i f t f ù ' r M o r p h o l o g i a

u n d A n t h r o p o l o g i e 4 , 1 9 5 2 : 1 5 3 - 8 1 . Arnold Gehlen, D i e

1 7 1

σχετίζεται με τη γλύκα και την πίκρα της πραγματικότητας και

το πώς αντιμετωπίζει άλλους που θαρρεί ότι υποφέρουν, ότι

είναι ανήμποροι ή ότι βασανίζονται, καθορίζουν το πώς αισθά­

νεται ο ίδιος το σώμα του και, μαζί μ'αυτό, την υγεία του. Το

πώς αισθάνεται ο άνθρωπος το σώμα του, το ζει σαν ένα δώρο

της κουλτούρας, που ολοένα ανανεώνεται (8). Στην Ιάβα οι άν­

θρωποι λένε ορθά κοφτά: "Να είσαι άνθρωπος, σημαίνει να

είσαι απ'την Ιάβα". Τα παιδάκια, οι αγροίκοι, οι χαζούληδες,

οι παράφρονες και οι έκδηλα ανήθικοι, λέγεται πως είναι

ndurung djawa (όχι ακόμα άνθρωποι απ την Ιάβα). Ενας "φυ­

σιολογικός" ενήλικος, ικανός να ενεργεί μέσα στα πλαίσια του

λεπτόλογα επεξεργασμένου συστήματος των εθιμικών κανό­

νων, κάτοχος των λεπτών αισθητικών αντιλήψεων που σχετί­

ζονται με τη μουσική, το χορό, τη δραματική τέχνη και την υ­

φαντική και που ανταποκρίνεται στις λεπτεπίλεπτες παρακι­

νήσεις του θεϊκού στοιχείου το οποίο εδρεύει μέσα στην ηρε­

μία της εσωστρεφούς συνείδησης του κάθε ανθρώπου, είναι

ampum djawa (ήδη άνθρωπος απ'την Ιάβα). Το να είσαι άνθρω­

πος, δε σημαίνει απλώς ν'ανασαίνεις· σημαίνει επίσης και να ε­

λέγχεις την αναπνοή σου με τεχνικές τύπου γιόγκα, έτσι ώστε

ν'ακούς κατά την εισπνοή και την εκπνοή τη φωνή του ίδιου

του Θεού ν'απαγγέλει τ'όνομά του: hu Allah (9) . Η υγεία,

όπως την βλέπει μια κουλτούρα, σχετίζεται στενά με το πώς

αντιμετωπίζει η αντίστοιχη κοινωνία τη ζωή, τη γιορτή, τα

S e e l e i m t e c h n i s c h e n Z e i t a l t e r , S o z i a l p s y c h o l o g i -

s c h e P r o b l è m e i n d e r i n d u s t r i e l l e n G e s e l l s c h a f t

Hamburg, Rowohlt , 1 9 5 7 . P . Berger, B . Berger, M . Kellner, T h e H o ­

m e l e s s M i n d , N . Y o r k , Vintage Books, 1 9 7 4 .

8 . Herbert Pluge, D e n M e n s c h u n d s e i n L e i b , Tubingen,

Niemeyer, 1 9 6 7 . F . J . J . Buytendijk, M e n s c h u n d T i e r , Hamburg,

Rowohlt, 1 9 5 8 . F . J . J . Buytendijk, P r o l e g o m e n a t o a n A ¬

n t h r o p o l o g i c a l P h y s i o l o g y , Pittsburgh, Pa. , Duquesne U ¬

niv. Pr. , 1 9 7 4 .

9 . Clifford Geertz , "The Impact of the Concept of Culture on the

Concept of Man", σ τ ο Vehudi A. Colen ed., M a n in A da ρ t a t i ο n :

T h e C u l t u r a l P r e s e n t , Chicago, Aldine, 1 9 6 8 . Clifford Geertz,

T h e I n t e r p r e t a t i o n o f C u l t u r e , N . York, B a c k Books,

1 9 7 3 . Β λ έ π ε και κριτική της άποψης π ο υ υιοθετείται ε δ ώ σ τ ο Mary Dou­

glas, " T h e Self - completing Animal", T i m e s L i t e r a r y S u p p l e ­

m e n t , 8 . 8 . 1 9 7 5 , p . 8 8 6 - 7 .

1 7 2

βάσανα και το θάνατο (10).

" Ό λ ε ς οι παραδοσιακές κουλτούρες επηρεάζουν την υγεία

των ατόμων της κοινωνίας τους· γιατί εφοδιάζουν τα άτομα

με τα μέσα που τους επιτρέπουν να κάνουν υποφερτό τον πό­

νο, να καταλάβουν την αρρώστια ή την αναπηρία και να δώ­

σουν νόημα στη σκιά του θανάτου. Σε τέτοιες κουλτούρες, η

υγειονομική περίθαλψη είναι πάντα ένα πρόγραμμα που ρυθ­

μίζει τα φαγητό (11), το πιοτό (12), την εργασία (13), την ανα­

πνοή (14), τον έρωτα (15), τη διάπλαση των πολιτών (16),

10. Erwin Η. Ackerknecht, "Natural Diseases and Rational Treatment

i n Primitive Medicine", B u l l e t i n o f t h e H i s t o r y o f M e d i ­

c i n e , 1 9 , May 1 9 4 6 : 4 6 7 - 9 7 . Παλιά, μ α εξαιρετική ακόμα ανασκόπη­

ση της γραμματείας για τις λε ιτουργίες μιας ιατρικής κ ο υ λ τ ο ύ ρ α ς . Ο

Άκερνεχτ δίνει στοιχεία που δείχνουν ό λ α ότι η ιατρική παίξει έναν κοι­

νωνικό ρ ό λ ο κι έχει έναν ολιστικό και μονιστικό χ α ρ α κ τ ή ρ α στις πρωτό­

γονες κ ο υ λ τ ο ύ ρ ε ς , κάτι που δεν μπορεί να έχει η σ ύ γ χ ρ ο ν η ιατρική.

1 1 . Hans Wiswe, K u l t u r g e s c h i c h t e d e r K o c h k u n s t :

K o c h b u c h e r u n d R e z e p t e a u s z w e i j a h r t a u s e n -

d e n , Munchen, Moos, 1 9 7 0 . Fred Binder, D i e B r o t n a h r u n g

A u s w a h l - B i b l i o g r a p h i e z u i h r e r G e s c h i c h t e u n d

B e d e u t u n g , D o n a u S c h r i f t r e i h e no. 9 , Ulm, Deutsches

Brotmuseum Ε . V . 1 9 7 3 . Ludwig Edelstein, A n c i e n M e d i c i n e :

S e l e c t e d P a p e r s o f L u d w i g E d e l s t e i n , C . Lilian, Owsei

Temkin eds, Baltimore, Johns Hopkins, 1 9 6 7 . Β λ έ π ε το κεφάλαιο γ ια τη

διαιτητική στην αρχαιότητα.

1 2 . Salvatore P . Lucia, W i n e a n d t h e D i g e s t i v e S y s t e m :

A S e l e c t a n d A n n o t a t e d B i b l i o g r a p h y , San Franci­

sco, Fortune House, 1 9 7 0 .

1 3 . Lucien Febvre, "Travail : Evolution d ' u n m o t et d ' u n e idée",

J o u r n a l d e p s y c h o l o g i e n o r m a l e e t p a t h o l o g i ­

q u e 4 1 , no. 1 , 1 9 4 8 : 1 9 - 2 8 .

1 4 . Richard B . Onians, T h e O r i g i n s o f E u r o p e a n T h o u ­

g h t A b o u t t h e B o d y , t h e M i n d , t h e S o u l , t h e W o ­

r l d , a n d F a t e , 1 9 5 1 (επανέκδοση Ν . York, Arno, 1 9 7 0 ) . Η . E .

Sigerist, "Disease and Music", στο C i v i l i z a t i o n a n d D i s e a s e ,

Chicago, Univ. o f Chicago Pr., 1 9 4 3 , κ ε φ . 1 1 , σ . 2 1 2 .

1 5 . Gunter Elsâsser, "Ausfall des Coitus als Krankheitsursache in der

Medizin des Mittelalters, στο Paul Diepgen et al., eds., A b h a d l u n g

z u r G e s h i c h t e d e r M e d i z i n u n d d e r N a t u r w i s s e -

n s c h a f t e n, no 3, Berlin, 1 9 3 4 . Robert H. van Culik, S e x u a l

L i f e i n A n c i e n t C h i n a , Atlantic Highlandes, N . J . Humanities

Pr., 1 9 6 1 .

1 7 3

την άσκηση (17), το τραγούδι (18), την ονειροπόληση (19),

τη διεξαγωγή του πολέμου και την υπομονή των βασάνων. Η

θεραπεία είναι, στο μεγαλύτερο μέρος της, ένας πατροπαρά­

δοτος τρόπος παρηγοριάς, περίθαλψης και τόνωσης των αν­

θρώπων ενόσω γιατρεύονται· η περίθαλψη των αρρώστων εί­

ναι, στο μεγαλύτερο μέρος της, μια μορφή ανοχής που αγκα­

λιάζει όλους τους πάσχοντες. Επιβιώνουν μόνον εκείνες οι

κουλτούρες που παρέχουν ένα βιώσιμο κώδικα, προσαρμοσμέ­

νον στη γενετική διαμόρφωση μιας ομάδας, στην ιστορία της,

στο περιβάλλον της και στις ιδιάζουσες προκλήσεις, που αντι­

προσωπεύουν γι' αυτήν οι ανταγωνιστικές γειτονικές ομάδες.

Ή ιδεολογία, την οποία προωθεί το ιατρικό εγχείρημα των

καιρών μας, που ισοπεδώνει τις τοπικές ιδιομορφίες, αντι­

στρατεύεται όλες τις παραπάνω λειτουργίες (20). Υπονομεύει

ριζικά τη συνέχεια των παλαιών πολιτισμικών προγραμμάτων

1 6 . Werner Jaeger, P a i d e i a : T h e I d e a l s o f G r e e k C u l ­

t u r e , N. York, Oxford Univ. Pr., 1 9 4 3 , τομ. 3 , κ ε φ . 1 , "Greek Medi­

cine as Paideia", p. 3 - 4 5 .

17. Edward N . Gardiner, A t h l e t i c s o f t h e A n c i e n t W o ­

r l d , N. York, Oxford Univ. Pr., 1 9 3 0 . M. Mishler, "Das Problem der

westgriechischen Heilkunde", S u d h o f f s A r c h i v 4 6 , 1 9 6 2 : 1 4 1

κ.π.

1 8 . Fridolf Kudlien, "Stimmubungen als Therapeutikum in der anti-

ken Medizin", A r z t l i c h e M i t t e i l u n g e n 4 4 , 1 9 6 3 : 2 2 5 7 - 8 .

Για μια περίληψη τ ο υ ά ρ θ ρ ο υ αυτού, βλ. L. Heyer - Grote, A t e m -

s c h u l u n g a l s E l e m e n t d e r P s y c h o t h é r a p i e , Dar­

mstadt, Wissenschaftliche Bushgeselleschaft, 1 9 7 0 . J o h a n n a Schmidt,

"Phonaskoi" στην Pauly - Wissowa, R e a l - E n c y k l o p â d i e , 1 9 4 1 ,

2 0 . pt 1 : 5 2 2 - 6 .

1 9 . A. W. Gubser, "1st der Mittagsschlaf schadig?" S c h w e i z e r i s -

c h e M e d i z i n i s c h e W o c h e n s c h r i f t 9 7 , no. 7 , 1 9 6 7 : 2 1 3 -

1 6 . J a n e Belo, T r a n c e i n B a l i , N . Y o r k , Columbia Univ. Pr. , 1 9 6 0 ,

π ρ ό λ ο γ ο ς τ η ς Μ ά ρ γ κ α ρ ε τ Μιντ. Kilton Steward, "Dream Theory in Ma­

laya", C o m p l e x : T h e M a g a z i n o f P s y c h o a n a l y s i s a n d

R e l a t e d M a t t e r s 6 , 1 9 5 1 : 2 1 - 3 1 .

2 0 . Ibn Khaldun, T h e M u q a d d i m a h . Γ ρ ά φ ο ν τ α ς γ ύ ρ ω σ τ α

τ έ λ η τ ο υ 1 5 ο υ αι., ο Ιμπν Χαλντοΰν επισήμανε τη σ ύ γ κ ρ ο υ σ η τ η ς ιατρι­

κής συντεχνίας, που απαιτούσε η κ ο υ λ τ ο ύ ρ α τ η ς μόνιμης ε γ κ α τ ά σ τ α σ η ς

και η π ο λ υ τ έ λ ε ι α της, με τη βεδουίνικη ιατρική, π ο υ βασιζόταν κ α τ ά

κύριο λ ό γ ο στην π α ρ ά δ ο σ η και στην προσωπική πείρα. Β λ . ιδιαίτερα

2 : 3 7 3 - 7 και 3 : 1 4 9 - 5 1 .

1 7 4

κι εμποδίζει την εμφάνιση νέων, που θα παρείχαν ένα πρότυπο

για την αυτοπερίθαλψη και τα βάσανα. Οπουδήποτε στον κό­

σμο ιατρικοποιείται μια κουλτούρα, ένα μηχανικό σύστημα κι

ένας ιατρικός κώδικας με τον οποίο τα άτομα υποτάσσονται

στις εντολές των υγειονομικών επιστατών, παραμερίζουν βαθ­

μιαία τα πατροπαράδοτα πλαίσια των συνηθειών που είχαν

αναπτύξει τα άτομα για να διαφυλάγουν την υγεία τους (21).

Η ιατρικοποίηση αποτελεί ένα γόνιμο γραφειοκρατικό πρό­

γραμμα, που βασίζεται στην άρνηση μιας ανάγκης: της ανά­

γκης, που νιώθει ο κάθε άνθρωπος, να τα βγάλει πέρα με τον

πόνο, την αρρώστια και το θάνατο (22). Η σύγχρονη ιατρική

προσπαθεί να κάνει εκείνη για τους ανθρώπους αυτό που,

παλιότερα, η γενετική κι η πολιτισμική τους κληρονομιά, τους

έδινε τα εφόδια να το κάνουν μονάχοι τους. Ο ιατρικός πολι­

2 1 . F . Ν . L . Poynter, éd., M e d i c i n e a n d C u l t u r e , P r o ­

c e e d i n g s o f a H i s t o r i a l S y m p o s i u m O r g a n i z e d

J o i n t l y b y t h e W e l l c o m e I n s t i t u t e o f t h e H i s t o ­

r y o f M e d i c i n e , L o n d o n , a n d t h e W e n n e r - G r e n

F o u n d a t i o n f o r A n t h r o p o l o g i c a l R e s e a r c h , N . Y . ,

London, Wellcome Institute, 1 9 6 9 . Β λ . για τη σ ύ γ κ ρ ο υ σ η της ιατρικής

τ η ς μ η τ ρ ό π ο λ η ς με τις διάφορες παραδόσεις. Για τη χ ρ ή σ η ενός νοσοκο­

μείου με σκοπό τη δημιουργία μιας νέας κ α τ η γ ο ρ ί α ς "ψυχικής αρρώ­

στιας" στη Σ ε ν ε γ ά λ η , βλ. Danielle Storper - Perez, L a F o l i e c o l o ­

n i s é e : T e x t e s a l ' a p p u i , Paris, Maspero, 1 9 7 4 .

2 2 . H άποψη της Δύσης, ότι η υγεία α φ η ρ η μ έ ν α αποτελεί μιαν ιδιό­

τ η τ α τ ο υ ανθρώπου, δεν μπορούσε ν 'αναπτυχθεί παρά μόνο π α ρ ά λ λ η λ α

π ρ ο ς την ιδέα τ ο υ ανθρώπινου είδους. Ο Καρλάιλ υποστηρίζει ότι κι

οι δυο αυτές ιδέες πήραν για π ρ ώ τ η φ ο ρ ά αναγνωρίσιμη μ ο ρ φ ή στην

π ρ ό π ο σ η του Νικητή Αλέξανδρου υπέρ τ ο υ ομοουσίου των ανθρώπων.

Σε συνδυασμό με την ιδέα τ η ς π ρ ο ό δ ο υ , η ουτοπία τ ο υ υγιούς ανθρώ­

πινου είδους έφτασε να επικρατήσει απέναντι σ τ ο ιδεώδες των συγκεκρι­

μένων και ιδιαίτερων προτύπων των λειτουργικών χαρακτηριστικών κά­

θ ε φ υ λ ή ς ή πόλης. Βλέπε, για τ ο ζ ή τ η μ α α υ τ ό , Η . C . Baldry, T h e U n i ­

t y o f M a n k i n d i n G r e e k T h o u g h t , Cambridge, Univ,

Pr., 1 9 6 5 Muhl, D i e a n t i k e M e n s s c h e i t s i d e e i n i h r e r

g e s c h i c h t l i c h e n E n t w i c k l u n g , Leipzig, Dietrichsche

V e r l a g s b u c h h a n d l u n g , 1 9 2 8 . Sidney Pollard, T h e I d e a o f

P r o g r e s s : H i s t o r y a n d S o c i e t y , N . York, Basic Books,

1 9 6 8 . Ο τελευταίος πραγματεύεται την ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς ανθρώπινης προό­

δου σε σ χ έ σ η με τη συγκεκριμένη ιστορία και τις πολιτικοοικονομικές

απόψεις κ α θ ώ ς και την αντίστοιχη φιλοσοφία.

1 7 5

τισμός είναι σχεδιασμένος κι οργανωμένος έτσι, ώστε να σκο­

τώνει τον πόνο, να εξαλείφει την αρρώστια και να καταργεί

την ανάγκη των ανθρώπων να μάθουν την τέχνη ν' αντιμετωπί­

ζουν τα βάσανα και το θάνατο. Αυτή η βαθμιαία ισοπέδωση

της προσωπικής κι ενάρετης πράξης των ανθρώπων, αποτελεί

ένα νέο στόχο που, ποτέ πριν, δεν αποτέλεσε κατευθυντήρια

γραμμή της κοινωνικής ζωής. Την ικανότητα του ανθρώπου να

υποφέρει, να θεραπεύει και να πεθαίνει, ουσιαστικά αμετάβα­

τες(*) δραστηριότητες που η κουλτούρα δίδασκε στον καθένα,

τις διεκδικεί τώρα η τεχνοκρατία τις θεωρεί νέες περιοχές

όπου καλείται να χαράξει πολιτική και τις μεταχειρίζεται σαν

διαταραχές της λειτουργίας ενός συστήματος, απ' τις οποίες

θα 'πρεπε ν'απαλλαγεί θεσμικά ο πληθυσμός. Οι στόχοι του

ιατρικού πολιτισμού της μητρόπολης έρχονται, με τον τρόπο

αυτό, σε αντίθεση με όλα τα επιμέρους πολιτισμικά υγειονομι­

κά προγράμματα, που συναντούν καθώς αποικίζουν σταδιακά

ολόκληρο τον κόσμο (23).

* Α μ ε τ ά β α τ ο λ έ μ ε το ρήμα που η ενέργεια του δε μεταβαίνει σε αντι­

κείμενο, α λ λ ά παραμένει στο ίδιο το υποκείμενο. Αντίθετο τ ο υ , είναι

το μεταβατικό. Ε δ ώ η ενέργεια τ ο υ υποκειμένου μεταβαίνει όχι στο ίδιο

το υποκείμενο, α λ λ ά σ ' έ ν α ά λ λ ο π ρ ό σ ω π ο ή πράγμα. ( Σ τ μ ) .

23 . Για τη μ ε λ έ τ η τ η ς σ ύ γ κ ρ ο υ σ η ς αυτής στην ιστορία της Λατινικής

Αμερικής, β λ έ π ε , για την εθνοϊατρική, Erwin Η. Ackerknecht "Medi­

cal Pract ices", σ τ ο Julian Hayne Steward, H a n d b o o k o f S o u t h

A m e r i c a n I n d i a n s , vol. 5 , T h e C o m p a r a t i v e E t h n o ­

l o g y o f S o u t h A m e r i . c a n I n d i a n s , 1 9 4 9 , ανατύπωση

1 9 7 3 , Saint Clair Shores, Mich., Scholarly, Pr., σ. 6 2 5 - 4 3 . Για τον ιστορι­

κ ό αποικισμό, βλ., Percy Μ . Ashburn, T h e R a n k s o f D e a t h : A

M e d i c a l H i s t o r y o f t h e C o n q u e s t o f A m e r i c a , N .

York, Coward - McCann, 1 9 4 7 . Σημαντικό έ ρ γ ο , π ο υ ρίχνει φ ω ς στην

ιστορία της ιατρικής και στην κατάκτηση τ η ς Αμερικής. Francisco Guer-

ra, H i s t o r i o g r a f i a d e l a m e d i c i n a c o l o n i a l h i s p a -

n o - a m e r i c a n a , Mexico, Abastecedora d e impresos, 1 9 5 3 . Είναι

περισσότερο β ι β λ ι ο γ ρ α φ ι κ ό παρά ιστοριογραφικό, α λ λ ά απαραίτητο.

Δεν υπάρχει καμία διεξοδική μ ε λ έ τ η τ ο υ ιμπεριαλισμού τ η ς ε υ ρ ω π α ϊ κ ή ς

ιατρικής ιδεολογίας στη Λατινική Αμερική. Για έναν π ρ ώ τ ο βιβλιογρα­

φικό προσανατολισμό, βλ . Gonzalo Àquirre Beltran, M e d i c i n a y

m a g i a : E l p r o c e s o d e a c u l t u r a t i o n e n l a e s t r u c t u -

r a c o l o n i a l , Mexico, Inst itute Nacional Indigenista, 1 9 6 3 . Rudolf

Thissen, "Die Entwicklung der Terminologie auf dem Gebiet der Sozial-

hygiene und Sozialmedizin im deutschen Sprachgebiet bis 1 9 3 0 ' , F o r -

1 7 6

s c h u n g s b e r i c h t d e s L a n d e s N o r d r h e i n - W e s t f a -

1 e n, Nr 2 0 5 0 , Kôln, Westdeutscher Verlag, 1 9 6 9 , σ. 3 - 7 2 . Μια ιστορία

των όρων που χρησιμοποιούνταν στην κοινωνική ιατρική, από τότε που η

υγιεινή στη Γερμανία πέρασε απ'τον έ λ ε γ χ ο τ ο υ κ λ ή ρ ο υ στον έ λ ε γ χ ο

τ ο υ γιατρού. Ιδιαίτερα διαφωτιστικό για τα μέσα του 1 9 ο υ αιώνα οπότε

η υγεία έγινε η "μόνη περιουσία" τ ο υ ε ρ γ ά τ η , που όφειλε να προστα­

τευτεί με κυβερνητικές ενέργειες.

177

3. Το σκότωμα του πόνου

Ό τ α ν ο ιατρικός πολιτισμός, που δε σέβεται τις τοπικές πα­

ραδόσεις, αποικίζει μιαν οποιανδήποτε πατροπαράδοτη κουλ­

τούρα, μετασχηματίζει την εμπειρία του πόνου (1) . Το ίδιο

νευρικό ερέθισμα, που ονομάζω "αίσθηση του πόνου", έχει

σαν αποτέλεσμα μια ξεχωριστή εμπειρία, που εξαρτάται όχι

μόνον από την προσωπικότητα του κάθε ανθρώπου μα κι από

την κουλτούρα του. Η εμπειρία αυτή, που είναι κάτι διαφορε­

τικό από την επώδυνη αίσθηση, υπονοεί μιαν αποκλειστικά

ανθρώπινη πράξη, που λέγεται π ά σ χ ε ι ν (2) . Ο ιατρικός

πολιτισμός, ωστόσο, εμφανίζει την τάση να μετατρέψει τον

πόνο σε ζήτημα τεχνικό και, με τον τρόπο αυτό, αφαιρεί απ'

το πάσχειν το εγγενές προσωπικό του νόημα (3) . Οι άνθρωποι

ξεμαθαίνουν ν'αποδέχονται τα βάσανα σαν αναπόφευκτο κομ­

μάτι της συνειδητής τους προσπάθειας να τα βγάλουν πέρα

με την πραγματικότητα και μαθαίνουν να ερμηνεύουν το κάθε

πονάκι σαν ένδειξη της ανάγκης τους να τους προφυλάξει κά­

ποιος ή να τους φροντίσει. Οι παραδοσιακές κουλτούρες αντι­

μετωπίζουν τον πόνο, την αναπηρία και το θάνατο ερμηνεύο­

ντας τα σαν προκλήσεις, στις οποίες καλείται να δώσει απάντη­

ση το άτομο που βρίσκεται στη δύσκολη θέση· ο ιατρικός πο­

1. Για μια π ο λ ύ υ π ε ύ θ υ ν η φαινομενολογική ανάλυση τ ο υ ε κ σ υ γ χ ρ ο ­

νισμού της εμπειρίας τ ο υ πόνου, β. Peter Berger, "Pol icy and the Calcu­

lus o f Pain", P y r a m i d s o f S a c r i f i c e : P o l i t i c a l E t ­

h i c s a n d S o c i a l C h a n g e , N . York, Basic Books, 1 9 7 5 , κ ε φ . 5 .

2 . F . J . J . Buytendijk, P a i n , I t s M o d e s a n d F u n c t i o n ,

Chicago, Univ. of Chicago Press, 1 9 6 2 , α γ γ λ . μ ε τ ά φ ρ α σ η Έ ν τ α ο Σιλ .

Rudolf Bilz, P a l â o a n t h r o p o l o g i e , τ ο μ . 1 - 2 , S t u d i e n l i b e r

A n g s t u n d S c h m e r z , Frankfurt, Suhrkamp, 1 9 7 1 .

3 . V ictor Weizsâcker, A r z t u n d K r a n k e r , Stuttdart , Koehler,

1 9 4 9 , τομ. 1.

1 7 8

λιτισμός μετατρέπει όλα τα παραπάνω σε αξιώσεις που έχουν

τα άτομα από την οικονομία, σε προβλήματα που μπορούν να

εξαλειφτούν με κατάλληλους χειρισμούς ή με την π α ρ α ­

γ ω γ ή (4). Οι κουλτούρες είναι συστήματα σημασιών, ο πο­

λιτισμός που δε σέβεται τις τοπικές παραδόσεις αποκόβει τον

πόνο από κάθε υποκειμενικό ή διυποκειμενικό περίγυρο με

σκοπό να τον εξολοθρεύσει. Η κουλτούρα κάνει τον πόνο υπο­

φερτό ερμηνεύοντας την αναγκαιότητα του· μόνον πόνος που

θεωρείται θεραπεύσιμος είναι ανυπόφορος.

Μύριες αρετές εκφράζουν τις διάφορες πτυχές του ψυχι­

κού σθένους που έδιναν, κατά τις διάφορες παραδόσεις, στους

ανθρώπους τη δυνατότητα να βλέπουν τις επώδυνες αισθήσεις

σαν πρόκληση και να διαμορφώνουν ανάλογα την εμπειρία

τους. Υπομονή, αυτοσυγκράτηση, κουράγιο, καρτερία, αυτο­

έλεγχος, επιμονή και πραότητα, εκφράζουν, το καθένα, μια

διαφορετικήν απόχρωση του τρόπου με τον οποίο γίνονταν

αποδεκτές οι αισθήσεις του πόνου, μετασχηματίζονταν σε

εμπειρία των βασάνων και υπομένονταν (5) . Μερικά απ'τα μέ­

σα που έδιναν στον άνθρωπο τη δυνατότητα να υπομένει με

αξιοπρέπεια τον πόνο, ήταν το καθήκον, η αγάπη, η σαγήνη,

οι μονότονες ενέργειες, η προσευχή και η συμπόνια. Οι παρα­

δοσιακές κουλτούρες έκαναν όλους τους ανθρώπους υπεύθυ­

νους για τις πράξεις τους, όποτε πάθαινε κάτι το σώμα τους ή

όταν ήταν θλιμμένοι (6). Οι άνθρωποι έβλεπαν τον πόνο σαν

4 . T h o m a s S . Szasz, P a i n a n d P l e a s u r e , Ν . York, Bacic Books,

1 9 5 7 .

5. Για μιαν ανάλυση της αντίδρασης στον πόνο από μέρους των σύγ­

χρονων σ υ γ γ ρ α φ έ ω ν και φ ι λ ο σ ό φ ω ν , βλ. Ida Cermak, I c h k I a g e

n i c h t : B e g e g n u n g e n m i t d e r K r a n k h e i t i n S e l -

b s t z e u g n i s s e n s c h o p f e r i s c h e r M e n s c h e n , Vienna,

Amalthea, 1 9 7 2 . Κατά τα ύ σ τ ε ρ α μεσαιωνικά χρόνια ήταν σχεδόν αδύ­

νατο ν'αναγνωρίσεις, α π ' τ η σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ενός α ν θ ρ ώ π ο υ που πονούσε,

αν η π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς εμπειρίας τ ο υ ήταν θ λ ί ψ η , συμπόνια, θίξιμο της πε­

ρ η φ ά ν ε ι α ς ή π λ η γ ή . Wilhelm Scherer, D e r A u s d r u c k de s S c h m e r ­

z e s u n d d e r F r e u d e i n d e r m i t t e l h o c h d e u t s c h e n

D i c h t u n g d e r B l u t e z e i t , Strassburg, 1 9 0 8 .

6 . Ό τ α ν οι καλλιτέχνες τ η ς κλασικής Ε λ λ ά δ α ς απεικόνιζαν τον πόνο,

τους α π α σ χ ο λ ο ύ σ ε μόνον έμμεσα ο φυσιολογικός τ ο υ αντίκτυπος και προ­

σ π α θ ο ύ σ α ν κατά κύριο λ ό γ ο να παραστήσουν τον π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ή λιγότε­

ρο προσωπικό τρόπο με τον οποίο βιωνόταν ο αντίκτυπος αυτός. Ernst

lionnes Brauer, S t u d i e n z u r D a r s t e l l u n d d e s S c h m e r -

1 7 9

αναπόφευκτο κομμάτι της υποκειμενικής πραγματικότητας

του σώματος τους, κάτι στο οποίο ο καθένας βρίσκει διαρκώς

τον εαυτό του και κάτι που διαρκώς διαμορφώνεται απ'τις

συνειδητές του αντιδράσεις σ'αυτόν (7). Οι άνθρωποι ήξεραν

ότι έπρεπε να γιατρευτούν μονάχοι τους (8) , ν 'ασχοληθούν

μονάχοι τους με την ημικρανία, τη χωλότητα ή τη θλίψη

τους.

Ο πόνος, που ένιωθαν τα άτομα, περιόριζε την κακομετα­

χείριση ανθρώπου από άνθρωπο. Οι μειονότητες των εκμεταλ­

λευτών πουλούσαν οινοπνευματώδη ή κήρυσσαν τη θρησκεία

για ν'αποβλακώσουν τα θύματα τους κι οι δούλοι το'ριχναν

στα μπλουζ ή στην κοκαΐνη. Πέρα, όμως, από ένα κρίσιμο ση­

μείο εκμετάλλευσης, οι παραδοσιακές οικονομίες, που βασί­

ζονταν στις πλουτοπαραγωγικές πηγές του ανθρώπινου σώ­

ματος, έμελλε να καταρρεύσουν. Ό λ ε ς οι κοινωνίες, τις οποί­

ες η ένταση των κακουχιών και των πόνων που επέβαλαν τις

έκαναν πολιτισμικά "ανυπόφορες", δεν είχαν άλλη διέξοδο απ*

το να πεθάνουν.

Τώρα, ένα ολοένα και πιο μεγάλο ποσοστό του συνολικού

z e s i n d e r a n t i k e n b i l d e n d e n K u n s t G r i e c h e n l a ­

n d s u n d I t a l i e n s , εναρχτ. παράδοση, Univ. Breslau, Breslau,

Nischkowsky, 1 9 3 4 . Για α ν ά λ ο γ α συμπεράσματα σχετικά με το αττικό

θ έ α τ ρ ο , Kalr Kiefer, K o r p e r l i c h e r S c h m e r z a u f d e r a t ­

t i s e h e n B u h n e , εναρκτ. π α ρ ά δ ο σ η , Heidelberg, Carl Winter's

Universitatsbuchhandluhg, 1 9 0 8 .

7. Για 60 απεικονίσεις α ν θ ρ ώ π ω ν που πονούν στις πλαστικές τέχνες,

βλ. Friedrich Schulze - Maizier, Η. Mohle, S c h m e r z , Berlin, Met¬

zner, 1 9 4 3 . Ακόμα, F. Garnand, " L a douleur dans l 'art", A e s c u 1 a­

p e, 1 9 5 7 , α ρ κ ε τ έ ς σελίδες σε διαδοχικά τ ε ύ χ η .

8. V ictor Weiszâcker, "Zum Begriff der Arbeit : Eine Habeas - Corpus

Akte der Medicin?" στο Edgar Salin, éd., S y n o p s i s : F e s t g a b e

f u r A l f r e d W e b e r , Heidelberg, Schneider, 1 9 4 8 , a . 7 0 7 - 6 1 . Μια

φαινομενολογική π ε ρ ι γ ρ α φ ή τ ο υ πάσχειν σαν Leistung ( ε κ τ έ λ ε σ η ς πρά­

ξης), δ η λ α δ ή μιας δραστηριότητας τ ο υ αρρώστου π ο υ προκαλεί σ ε β α σ μ ό

σ' ό λ ε ς τις κοινωνίες και αναγνωρίζεται σ υ ν ή θ ω ς σαν " ε κ τ έ λ ε σ η πράξης"

που, μολονότι είναι διαφορετική α π ' τ η δουλειά, έχει μια κοινωνική κατα­

στατική θ έ σ η α ν ά λ ο γ η μ'αυτήν. Albert Gorres éd., D e r K r a n k e ,

A r g e r n i s d e r L e i s t u n g s g e s e l l s c h a f t , Diïsseldorf, Pat-

mos, 1 9 7 1 . Το βιβλίο π ο υ α ν α φ έ ρ ω παρακάτω, μολονότι δεν πηγαίνει

τ ό σ ο μακριά, δίνει τη βάση για μια παρόμοιαν ε ρ μ η ν ε ί α · Everet t Hug­

hes, M e n a n d T h e i r W o r k , N . York, Free Pr., 1 9 5 8 .

1 8 0

πόνου είναι κατασκευασμένο απ'τον άνθρωπο, παρενέργεια

των στρατηγικών της βιομηχανικής εξάπλωσης. Ο πόνος έχει

πάψει να θεωρείται "φυσικό" ή "μεταφυσικό" δεινό. Είναι κοι­

νωνική κατάρα και, για να εμποδίσει τις μάζες να καταριού­

νται την κοινωνία όταν πονούν, το βιομηχανικό σύστημα χορη­

γεί σ'αυτές φαρμακευτικά παυσίπονα. Έ τ σ ι , ο πόνος μετατρέ­

πεται σε μιαν απαίτηση για περισσότερα φάρμακα, νοσοκο­

μεία, ιατρικές υπηρεσίες και άλλα προϊόντα απρόσωπης σω­

ματειακής περίθαλψης, καθώς και σε πολιτική υποστήριξη

ακόμα μεγαλύτερης σωματειακής ανάπτυξης, άσχετα από το

ανθρώπινο, κοινωνικό ή οικονομικό της κόστος. 0 πόνος έχει

γίνει ζήτημα πολιτικό, που προκαλεί μιαν ολοένα διογκούμε­

νη απαίτηση των καταναλωτών αναισθησίας να τους δώσουν

κι άλλη τεχνητή αναισθητοποίηση, απάθεια και ασυνειδησία.

Οι παραδοσιακές κουλτούρες και ο τεχνολογικός πολιτισμός

ξεκινούν από αντίθετα αξιώματα. Σ 'όλες τις παραδοσιακές

κουλτούρες, η ψυχοθεραπεία, τα συστήματα πεποιθήσεων και

τα φάρμακα που χρειάζονταν οι άνθρωποι για ν'αντιμετωπί¬

σουν τους περισσότερους πόνους, είχαν ενσωματωθεί στην

καθημερινή συμπεριφορά κι αντικατόπτριζαν την πίστη των

ανθρώπων στο ότι η πραγματικότητα είναι σκληρή κι ο θάνα­

τος αναπόφευκτος (9). Στον 20ό αιώνα, η δυσφορία, η ανάγκη

των ανθρώπων να υπομείνουν την επώδυνη εσωτερική τους ή

εξωτερική πραγματικότητα, ερμηνεύεται σαν αποτυχία του

κοινωνικοοικονομικού συστήματος κι ο πόνος θεωρείται κά­

τι που εμφανίζεται τυχαία, που οφείλει ν' αντιμετωπιστεί με ε­

ξαιρετικές παρεμβάσεις.

Η εμπειρία του πόνου, αποτέλεσμα των μηνυμάτων πόνου

που λαμβάνει ο εγκέφαλος, εξαρτάται, ως προς την ποιότητα

και την ποσότητα της, από γενετικά χαρίσματα (10) και από

9. Bilz, "Die Menschheitsgeschichtlich âltesten Mythologeme", S t u -

d i e n u b e r A n g s t u n d S c h m e r z , σ . 2 7 6 - 9 4 .

1 0 . Asenath Pétrie, I n d i v i d u a l i t y i n P a i n a n d S u f f e ­

r i n g , Chicago, Univ. o f Chicago Press., 1 9 6 7 . Οι άνθρωποι διαφέρουν

ως προς την ένταση με την οποία διαμορφώνουν την εμπειρία* μερικοί

περιορίζουν και άλλοι μεγαλοποιούν αυτό που νιώθουν, περιλαμβανο­

μένου και τ ο υ πόνου. Αυτό το πρότυπο αντίδρασης είναι εν μέρει γενε­

τικά καθορισμένο. Β λ . και Β. Β. Wolff, Μ. Ε. Jarvik, " R e l a t i o n s h i p

Between Superficial and Deep Somat ic Threshold of Pain, with a Note

o n Handedness", A m e r i c a n J o u r n a l o f P s y c h o l o g y 7 7 ,

1 9 6 4 : 5 8 9 - 9 9 .

1 8 1

τουλάχιστον τέσσερις λειτουργικούς παράγοντες, πέρα από

τη φύση και την ένταση του ερεθίσματος· συγκεκριμένα, από

την κουλτούρα, το άγχος, την προσοχή και την ερμηνεία. Ό λ '

αυτά τα διαμορφώνουν κοινωνικοί προσδιοριστικοί παράγο­

ντες, η ιδεολογία, η οικονομική δομή κι ο κοινωνικός χαρα­

κτήρας. Η κουλτούρα ορίζει το αν, όταν γεννιέται το μωρό,

θα βογγάει η μάνα, ο πατέρας ή και οι δυο (11). Οι περιστά­

σεις και οι συνθήκες καθορίζουν το μέγεθος του άγχους και

οι πεποιθήσεις καθορίζουν το νόημα που δίνουμε στο τι αι­

σθάνεται το σώμα μας και επηρεάζουν την ένταση με την οποία

βιώνουμε τον πόνο (13). Η λαϊκή δεισιδαιμονία ανακουφίζει

πολύ συχνά, με διάφορα μαγικά, αποτελεσματικότερα από τις

ανώτερες θρησκείες (14). Η προοπτική, την οποία ανοίγει το

1 1 . Για το πρόσωπο που υποτίθεται ότι υποφέρει στη γέννα και το μέ­

ρος τ ο υ σώματος απ'όπου υποτίθεται ότι έρχεται ο πόνος, βλ. Grantly

Dick - Read, C h i l d b i r t h W i t h o u t F e a r , 1 9 4 4 , N . York,

Dell, 1 9 6 2 , χ α ρ τ ό δ ε τ η εκδ. Περιλαμβάνει π ο λ λ έ ς π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς για την

επίδραση της κ ο υ λ τ ο ύ ρ α ς στο μ έ γ ε θ ο ς τ ο υ πόνου, και τη σχέση ανάμε­

σα στο φ ό β ο και στην εμπειρία τ ο υ πόνου.

1 2 . Henry Κ . Beecher, M e a s u r e m e n t o f S u b j e c t i v e R e ­

s p o n s e s : Q u a n t i t a t i v e : E f f e c t s o f D r u g s N . York,

Oxford Univ. Pr., 1 9 5 9 . Τα οπιούχα ασκούν την κύρια δράση τ ο υ ς , όχι

στον π α λ μ ό του πόνου, π ο υ μεταδίδεται διαμέσου τ ο υ νευρικού σ υ σ τ ή ­

ματος, α λ λ ά στο ψ υ χ ο λ ο γ ι κ ό επίστρωμα του πόνου. Υποβιβάζουν το επί­

π ε δ ο ανησυχίας. Τα placebo μπορούν να π ε τ ύ χ ο υ ν το ίδιο α π ο τ έ λ ε σ μ α

σε π ο λ λ ο ύ ς ανθρώπους. Σ ο β α ρ ο ί μεταχειρουργικοί πόνοι μπορούν να

μετριαστούν στο 3 5 % περίπου των αρρώστων με τη χ ο ρ ή γ η σ η ενός χα­

πιού ζ α χ α ρ ο ύ χ ο υ ή α λ α τ ο ύ χ ο υ αντί για αναλγητικά. Α φ ο ύ μόνο ένα

7 5 % τ ω ν αρρώστων ανακουφίζονται κάτω απ'τις περιστάσεις αυτές

με ισχυρές δόσεις μορφίνης, θα μπορούσαμε ν ' α π ο δ ώ σ ο υ μ ε στο αποτέ­

λ ε σ μ α placebo τ ο 5 0 % της αποτελεσματικότητας των φαρμάκων. Β λ .

και Harris Hill et al., "Studies on Anxiety Associated with Anticipation

of Pain : I . Effects of Morphine", A. M. A. Archives of N e u r o l o ­

g y a n d P s y c h i a t r y 6 7 , May 1 9 5 2 : 6 1 2 - 1 9 .

1 3 . R. Melzack, T. H. Scott, " T h e Effect of Early Exper ience on the

Response t o Pain", J o u r n a l o f C o m p a r a t i v e a n d P h y s i o ­

l o g i c a l P s y c h o l o g y 5 0 , April 1 9 5 7 : 155 - 6 1 . Για μια φαινο­

μενολογική ανάλυση βλ. Victor Ε . von Gebsatted, I m a g o H o m i n i s

: B e i t r a g e z u e i n e r p e r s o n a l e n A n t h r o p o l o g i e ,

Salzburg, O t t o Muller, 1 9 6 8 , 2 η έκδ. Jacques Sarano, L a d o u l e u r ,

Lyons, Editions de Γ Epi, 1 9 6 5 .

1 4 . Thomas Keith, R e l i g i o n a n d t h e D e c l i n e o f M a g i c :

1 8 2

επώδυνο περιστατικό, καθορίζει πόσο καλά θα το υπομείνει

ο άνθρωπος: τραύματα, που δέχεται την ώρα του οργασμού

ή την ώρα που εκτελεί μιαν ηρωική πράξη, δε γίνονται καν

αισθητά. Στρατιώτες που τραυματίστηκαν κατά την από­

βαση στο Άντζ ιο, που έλπιζαν ότι τα τραύματα τους θα τους

απομάκρυναν απ'το στράτευμα και θα τους έστελναν πίσω

στην πατρίδα σαν ήρωες, δε δέχτηκαν να τους κάνουν ενέσεις

μορφίνης, που θα κρίνονταν απολύτως απαραίτητες αν είχαν

υποστεί παρόμοια τραύματα στον οδοντογιατρό ή σ' άλλους

τομείς του θεάτρου των επιχειρήσεων (15).

Καθώς η κουλτούρα ιατρικοποιείται, οι κοινωνικοί προσδιο­

ριστικοί παράγοντες του πόνου διαστρεβλώνονται. Ενώ η

κουλτούρα αναγνωρίζει τον πόνο σαν "δεινό" στενά προσωπι­

κό, σύμφυτο με τον άνθρωπο κι αδύνατο να κοινοποιηθεί σε

κάποιον άλλον, ο ιατρικός πολιτισμός συγκεντρώνει κατά κύ­

ριο λόγο την προσοχή του στον πόνο, που θεωρείται σαν αντί­

δραση ενός συστήματος, η οποία επιδέχεται επαλήθευση,

μέτρηση και ρύθμιση. Μόνον ο πόνος, τον οποίο αντιλαμβάνε­

ται ένα τρίτο πρόσωπο από απόσταση, αποτελεί διαγνωσμένο

πόνο, που έχει ανάγκη από ειδική θεραπευτική αγωγή. Αυτός

ο εξαντικειμενισμός κι αυτή η ποσοτικοποίηση του πόνου πη­

γαίνουν τόσο μακριά, ώστε στις ιατρικές διατριβές γίνεται λό­

γος για επώδυνες αρρώστιες, εγχειρίσεις ή καταστάσεις, ακό­

μα και σε περιπτώσεις που οι άρρωστοι υποστηρίζουν ότι δεν

πόνεσαν. 0 πόνος απαιτεί μεθόδους ελέγχου απ'το γιατρό και

όχι έναν τρόπο προσέγγισης ο οποίος θα μπορούσε να βοηθή­

σει τον άνθρωπο που πονά ν'αναλάβει την ευθύνη γιά την

εμπειρία του (16). Το ιατρικό επάγγελμα αποφαίνεται ποιοι

S t u d i e s i n P o p u l a r B e l i e f s i n t h e 1 6th a n d 1 7 t h

C e n t u r i e s i n E n g l a n d , London, Weidenfeld, 1 9 7 1 . Για τ η με­

γ ά λ η σημασία και την πρακτική χρησιμότητα τ η ς θρησκείας και της δει­

σιδαιμονίας στην πρώιμη σ ύ γ χ ρ ο ν η Α γ γ λ ί α στον τ ο μ έ α τ ο υ μετριασμού

των βασάνων.

1 5 . Beecher, M e a s u r e m e n t o f S u b j e c t i v e R e s p o n ­

se s , σ. 1 6 4 κπ. Howard S. Becker, "Consciousness, Power and Drug Ef­

fects", J o u r n a l o f P s y c h e d e l i c D r u g s , τομ. 6 , σ . 1 , J a ­

nuary - March 1 9 7 4 , σ. 67 - 7 6 . Τα α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α των ναρκωτικών ου­

σιών διαφέρουν πολύ· εξαρτώνται απ'τις διαφορετικές ιδέες και πεποι­

θήσεις τ ο υ χ ρ ή σ τ η για τη ναρκωτική ουσία, κ α θ ώ ς κι απ'τον έ λ ε γ χ ο

που ασκεί στη χ ρ ή σ η της.

1 6 . Για πληροφορίες στη ζήτημα αυτό, σ υ μ β ο υ λ ε υ τ ε ί τ ε J a m e s D.

183

πόνοι είναι γνήσιοι, ποιοι έχουν σωματική και ποιοι ψυχική

βάση, ποιοι είναι φανταστικοί και ποιοι είναι προσποιητοί (17).

Η κοινωνία δέχεται και προσυπογράφει τούτη την γνωμάτευ­

ση που κάνει το ιατρικό επάγγελμα. Η συμπόνια γίνεται αρετή

περιττή.· Στον άνθρωπο που πονά, αφήνουν ένα κοινωνικό

πλαίσιο που ολοένα περιορίζεται, μες στο οποίο θα μπορέσει

να δώσει νόημα στην εμπειρία που συχνά τον συνθλίβει.

Η ιστορία του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνονται οι

γιατροί τον πόνο δεν έχει ακόμα γραφτεί. Λιγοστές γερά τεκ­

μηριωμένες μονογραφίες πραγματεύονται τις στιγμές που άλ­

λαξε η στάση των γιατρών απέναντι στον πόνο κατά τα περα­

σμένα διακόσια πενήντα χρόνια ( 1 8 ) · μπορούμε να βρούμε με­

ρικές σύντομες μνείες του θέματος σε μελέτες, που πραγμα­

τεύονται τη στάση των συγκαιρινών μας απέναντι στον πόνο,

δημοσιευμένες σε μερικά περιοδικά (19). Η υπαρξιστική σχο­

λή της ανθρωπολογικής ιατρικής έχει συγκεντρώσει αξιόλο­

γες παρατηρήσεις πάνω στην εξέλιξη του πόνου στους καιρούς

μας, ενώ συνάμα επισημαίνει τις αλλαγές που προκαλεί στο

πώς αντιλαμβανόμαστε το σώμα μας το ότι ζούμε σε μια τε¬

χνολογικήν εποχή (20). Τη σχέση ανάμεσα στα ιατρικά ιδρύ­

Hardy e t al., P a i n S e n s a t i o n s a n d R e a c t i o n s , N . York,

Hafner, 1 9 6 7 , π ρ ώ τ η έκδ. 1 9 5 2 . Harold G., Stewart Wollf, P a i n , Ameri­

can Lectures in Physiology Series, Springfield 111., Thomas, 1 9 5 8 , 2η έκδ.

Benjamin L . Crue, P a i n a n d S u f f e r i n g : S e l e c t e d A s ρ e ­

c t s, Springfield, 111., Thomas, 1 9 7 0 .

17. T h o m a s S. Szasz, " T h e Psychology of Persistent Pain : A Por­

trait o f L ' H o m m e Douloureux", σ τ ο A . Soulairac, J . Cahn, J . Charpe­

ntier eds., Ρ ai n , N. York, Academic Pr., 1 9 6 8 , p. 93 - 1 1 3 .

1 8 . Richard Tôllner, "Die Umbewertung des Schmezzes im 17 . J h .

in ihren Vorraussetzungen und Folgen", M e d i z i n h i s t o r i s c h e s

J o u r n a l 6 , 1 9 7 1 : 7 0 7 - 6 1 . Ferdinand Sauerbruch, Hans Wenke,

W e s e n u n d B e d e u t u n g d e s S c h m e r z e s , Berlin, Junker und

Dunnhaupt, 1 9 3 6 . Thomas Keys, H i s t o r y o f S u r g i c a l A n e ­

s t h e s i a , Ν . York, Dover, 1 9 6 3 , αναθ. έκδ.

1 9 . Kenneth D . Keele, A n a t o m i e s o f P a i n , Springfield, 111.

Thomas, 1 9 5 7 . Hermann Buddensieg, L e i d u n d S c h m e r z a l s

S c h o p f e r m a c h t , Heidelberg, 1 9 5 6 .

2 0 . Gebsattel, I m a g o h o m i n i s Sarano, L a D o u l e u r Karl

E . Rothschuh, P h y s i o l o g i e : D i e W a n d e l i h r e r K o n -

z e p t e , P r o b l è m e u n d M e t h o d e n v o m 1 6 . b i s 2 0 . J h . , Frei­

burg, Alber, 1 9 6 8 . Ανεκτίμητης αξίας οδηγός στην ιστορία της φ υ σ ι ο ­

1 8 4

ματα και στην οδύνη των αρρώστων που νοσηλεύονται σ'αυτά

την έχουν διερευνήσει μερικοί ψυχίατροι (21) και, πολλές φο­

ρές, γενικοί παθολόγοι. Η σχέση; όμως, της σωματειακής ια­

τρικής με το πραγματικό νόημα του σωματικού πόνου, εξακο­

λουθεί να είναι έδαφος παρθένο για την έρευνα.

Ο ιστορικός, που πραγματεύεται τον πόνο, έχει ν'αντιμετω­

πσει τρία σημαντικά προβλήματα. Το πρώτο, είναι ο βαθύτε­

ρος μετασχηματισμός που έχει υποστεί η σχέση του πόνου

με τ'άλλα δεινά που μπορεί να νιώσει ο άνθρωπος. Ο πόνος

έχει αλλάξει θέση σε σχέση με τη θλίψη, την ενοχή, την αμαρ­

τία, την οδύνη, το φ ό β ο , την πείνα, την αναπηρία και τη στε­

νοχώρια. Α υ τ ό , που ονομάζουμε πόνο σ'έναν θάλαμο χειρουρ­

γείου, είναι κάτι για το οποίο οι προηγούμενες γενιές δεν

είχαν ιδιαίτερη ονομασία. Φαίνεται τώρα σάμπως ο πόνος να

ήταν εκείνο μόνο το κομμάτι απ'τ'ανθρώπινα βάσανα, πάνω

στο οποίο μπορεί ν'αξιώσει αρμοδιότητα ή εξουσία το ιατρικό

επάγγελμα. Δεν υπάρχει κανένα ιστορικό προηγούμενο της

σημερίνης κατάστασης, κατά την οποία, την εμπειρία του προ­

σωπικού σωματικού πόνου, την διαμορφώνει το θεραπευτικό

πρόγραμμα που επιδιώκει να τον ξεπαστρέψει.

Το δεύτερο πρόβλημα είναι η γλώσσα. Το τεχνικό ζήτημα,

που περιγράφει με τον όρο "πόνος" η σύγχρονη ιατρική, δεν

έχει αποκτήσει ακόμα και σήμερα απλό ισοδύναμο στην καθη­

μερινή ομιλία. Στις περισσότερες γλώσσες, ο όρος που χρησι­

μοποιούν οι γιατροί αναφέρεται στη θλίψη, τη λύπη, την οδύ­

νη, την ντροπή και την ενοχή. Η αγγλική λέξη " p a i n " και η

γερμανική " S c h m e r z " είναι ακόμα σχετικά εύκολο να χρησιμο­

ποιηθούν με τρόπο τέτοιον ώστε, κατά κύριο λόγο, αν κι όχι

αποκλειστικά ν' αναφέρονται στο σώμα. Τα περισσότερα

ισοδύναμα των ινδογερμανικών γλωσσών καλύπτουν ένα ευ­

λογίας από τον 16 ο αιώνα και μετά, π ο υ πλησιάζει όσο γίνεται περισσό­

τερο σε μιαν ιστορία της ιατρικής αντίληψης τ ο υ πόνου. Karl Ε. Rot­

hschuh, V o n B o e r h a a v e b i s B e r g e r : D i e E n t w i -

c k l u n g d e r k o n t i n t a l e n P s y c h o l o g i e i m 1 8 . u n d 1 9 .

J h . , m i t b e s o n d e r e r B e r u c k s i c h t i g u n g d e r N e u r o p h y ­

s i o l o g i e , Stuttgart, Fischer, 1 9 6 4 .

2 1 . H . Merskey, F . G . Spear, P a i n : P s y c h o l o g i c a l a n d

Ρ s y c h i a t r i c A s ρ e c t s, London, Baillière, Tindall and Cassell,

1 9 6 7 . Κάνει βιβλιοκριτική αξιόλογων εντύπων κι επιχειρεί μια διευκρί­

νιση της χ ρ ή σ η ς τ ο υ πόνου σ τ ο πειραματικό έ ρ γ ο .

1 8 5

ρύτερο φάσμα σημασιών (22) : ο σωματικός πόνος μπορεί

να προσδιοριστεί σαν "κόπωση", "μόχθος" ή "δοκιμασία",

σα "βάσανο", "καρτερία", "τιμωρία" ή, γενικότερα, "δει­

νό", σαν "αρρώστια", "κούραση", "πείνα", "οδύνη", "τραύ­

μα", "αγωνία", "λύπη", "μπελάς", "σύγχυση" ή "καταπίεση".

Η σειρά αυτή κάθε άλλο παρά πλήρης είναι: δείχνει ότι η

γλώσσα μπορεί να κάνει τη διάκριση ανάμεσα σε πολλών λο­

γιών "δεινά", που όλα τους έχουν κάποιο αντίκρισμα στο

σώμα. Σε μερικές γλώσσες ο σωματικός πόνος αποτελεί απε­

ρίφραστα "δεινό". Αν ένας γάλλος γιατρός ρωτήσει τον μέσο

γάλλο πού πονάει, ο άρρωστος θα δείξει το σημείο που πονάει

και θα πει " J ' a i mal l à " (Πονάω εκεί). Απ'την άλλη μεριά,

ένας γάλλος μπορεί να πει " J e souffre dans toute ma chair"

( Ό λ η μου η σάρκα υποφέρει) και συνάμα να πει στο γιατρό

του " J e n'ai mal nulle part" (Δεν πονάω πουθενά). Αν η έν­

νοια του σωματικού πόνου έχει υποστεί μιαν εξέλιξη στην ια­

τρική χρήση, η εξέλιξη αυτή δεν μπορεί να γίνει κατανοητή

αν αρκεστούμε να την αποδώσουμε στο νόημα ενός οποιου­

δήποτε όρου που άλλαξε.

Ενα τρίτο εμπόδιο, που συναντάμε στην προσπάθεια μας

να γράψουμε μιαν ιστορία του πόνου, είναι η εξαιρετική αξιο­

λογική κι επιστημονική καταστατική θέση του πόνου (23).

2 2 . Β λ . Carl Darling Buck, A D i c t i o n a r y o f S e l e c t e d S y ­

n o n y m s i n t h e P r i n c i p a l I n d o - E u r o p e a n L a n ­

g u a g e s : A C o n t r i b u t i o n t o t h e H i s t o r y o f I d e a s ,

Chicago, Univ. of Chicago Pr., 1 9 4 9 , για τα α κ ό λ ο υ θ α τ έ σ σ ε ρ α σημασιο­

λογικά πεδία· πόνος - βάσανα 1 6 . 3 1 , θλ ίψη - λ ύ π η 1 6 . 3 2 , συναίσθημα -

αίσθημα 1 6 . 1 2 , π ά θ ο ς 1 6 . 1 3 . Β λ . και W . Frenzen, K l a g e b i l d e r

u n d K l a g e g e b a r d e n i n d e r d e u t s c h e n D i c h t u n g

d e s h o f i s c h e n M i t t e l a l t e r s , διατ., Univ. Bonn, Wurzburg,

Triltsch, 1 9 3 8 . Georg Zappert, " U b e r den Ausdruck des geistigen Schmer¬

zes im Mittelalter : Ein Beitrag zur Geschichte der Forderungs - M o m e n t s

des Ruhreden i m Romantischen", D e n k s c h r i f t e n d e r K a i s e r ¬

l i s c h e n A k a d e m i e d e r W i s s e n s c h a f t e n , Vienna, Phi-

losophish - historisch Klasse, 1 8 5 4 , 5 : 73 - 1 3 6 .

2 3 . Robert S . Hartman, T h e S t r u c t u r e o f V a l u e : F o u ­

n d a t i o n o f S c i e n t i f i c A x i o l o g y , Carbondale, Southern

111. Univ. Pr., 1 9 6 7 , ιδιαίτερα σ. 2 5 5 κπ. Γίνεται μια διάκριση ανάμεσα

στον "δικό μου πόνο", μιαν ε γ γ ε ν ή αρνητική αξία για την οποία υπάρχει

μια ο λ ό τ ε λ α μοναδική β ε β α ι ό τ η τ α · στον "δικό σου πόνο", μιαν ε ξ ω γ ε ν ή

αρνητική αξία για την οποία μπορώ να νιώσω σ υ μ π ό ν ι α · και στο "είδος

1 8 6

Κανείς ποτέ δεν πρόκειται να καταλάβει τον "πόνο μ ο υ " όπως

τον νιώθω εγώ, εκτός κι αν υποφέρει απ'τον ίδιο με μένα πο­

νοκέφαλο, πράγμα αδύνατο, αφού είναι άλλος άνθρωπος. Με

την έννοια αυτή, ο "πόνος" υποδηλώνει μια κατάρρευση της

ξεκάθαρης διάκρισης ανάμεσα στον οργανισμό και στο περι­

βάλλον, ανάμεσα στο ερέθισμα και στην απόκριση (24). Δεν

υποδηλώνει ένα ορισμένο είδος εμπειρίας, που επιτρέπει σε

σας και σε μένα να συγκρίνουμε τους πονοκεφάλους μας· πο­

λύ λιγότερο υποδηλώνει μια συγκεκριμένη φυσιολογική

ή ιατρική οντότητα ; ένα κλινικό περιστατικό με συγκεκριμέ­

νες παθολογικές ενδείξεις. Δ ε ν είναι "πόνος στο στερνοκλει¬

δομαστοειδές", που θεωρείται συστηματική αρνητική αξία από

τον επιστήμονα γιατρό.

Το εξαιρετικό είδος αρνητικής αξίας που είναι ο πόνος, δί­

νει στον άνθρωπο μιαν εξαιρετικού είδους βεβαιότητα. Όπως

ακριβώς "ο πόνος μ ο υ " ανήκει κατά τρόπο μοναδικό μόνο σε

μένα, έτσι κι εγώ είμαι ολομόναχος απέναντι του. Δεν μπορώ

να τον μοιραστώ με κανέναν. Δεν έχω καμία αμφιβολία ότι τον

ζω πραγματικά τον πόνο, αλλά, στ'αλήθεια, δεν μπορώ να πω

σε κανέναν τι ακριβώς νιώθω. Υποθέτω ότι κι οι άλλοι έχουν

τους "δικούς τους" πόνους, έστω κι αν δεν μπορώ να καταλά­

βω τι εννοούν όταν μου μιλούν γι'αυτούς Είμαι βέβαιος για

την ύπαρξη του πόνου τους, μόνο με την έννοια ότι είμαι βέβαι­

ος πως τους συμπονώ. Κι όμως, όσο πιο βαθιά είν'η συμπόνια

μου, τόσο πιο βαθιά είναι κι η σιγουριά μου ότι ο άλλος ζει

του πόνου α π ' τ ο οποίο λ έ γ ε τ α ι πως υποφέρει ένας τρίτος", όπως οι ημι­

κρανίες αρρώστων π ο υ πάσχουν από απροσδιόριστη νόσο, γ ια τον οποία

στην κ α λ ύ τ ε ρ η περίπτωση μπορώ να α ι σ θ α ν θ ώ μια γενική συμπάθεια. Ο

πόνος, τ ο υ οποίου θα έπρεπε να γ ρ α φ ε ί μια ιστορία, είναι η προσωποποι­

ημένη εμπειρία του ε γ γ ε ν ο ύ ς πόνου· η σ υ μ π ε ρ ί λ η ψ η , στην εμπειρία τ ο υ

πόνου, της κοινωνικής κατάστασης μέσα στην οποία εμφανίζεται ο πό­

νος.

2 4 . David Bakan, D i s e a s e , P a i n a n d S a c r i f i c e : T o -

w a r d a P s y c h o l o g y o f S u f f e r i n g , Boston, Beacon Pr.,

1 9 6 8 . Πραγματεύεται τον πόνο σαν κ α τ ά ρ ρ ε υ σ η τ ο υ τ έ λ ο υ ς και τ η ς

π ε ρ ι φ ε ρ ι κ ό τ η τ α ς . " Ο πόνος, μ η έ χ ο ν τ α ς θ έ σ η α λ λ ο ύ εκτός

α π ' τ ο συνειδητό εγώ, είναι σχεδόν κυριολεκτικά το τίμημα που π λ η ρ ώ ­

νει ο ά ν θ ρ ω π ο ς επειδή έχει ένα συνειδητό -εγώ... αν δεν υπάρχει ένας ξ υ ­

πνητός και συνειδητός οργανισμός, δεν υπάρχει τ ίποτα σ τ ο οποίο μπο­

ρούμε λ ο γ ι κ ά ν ' α ν α φ ε ρ θ ο ύ μ ε και να το ο ν ο μ ά σ ο υ μ ε πόνο".

1 8 7

ολομόναχος την εμπειρία του. Πράγματι, αναγνωρίζω τους

μορφασμούς που κάνει κάποιος όταν πονάει, κι αν ακόμα η

εμπειρία αυτή είναι πέρα από τη βοήθεια ή την κατανόηση

μου. Η συνειδητοποίηση αυτή της άκρας μοναξιάς είναι μια ιδι­

αιτερότητα της συμπόνιας που αισθανόμαστε για τον σωμα­

τικό πόνο· επιπλέον, βάζει την εμπειρία αυτή πιο πέρα από κά­

θε άλλην εμπειρία, απ'τη συμπόνια για τον αγχωμένο, τον λυ­

πημένο, τον θιγμένο, τον ξένο ή τον σακάτη. Αν το διατυπώ­

σουμε αυτό μ'έναν παρατραβηγμένο τρόπο, θα πούμε ότι από

την αίσθηση του σωματικού πόνου λείπει η απόσταση μεταξύ

αιτίου και εμπειρίας —κάτι που το συναντάμε σε άλλες μορφές

βασάνων.

Παρόλη μας την αδυναμία να μεταδώσουμε στους διπλα­

νούς μας πώς ακριβώς αισθανόμαστε τον σωματικό πόνο, το

ν αντιλαμβανόμαστε πότε ένας άλλος πονάει είναι κάτι τόσο

θεμελιακά ανθρώπινο ώστε δεν μπορούμε να το βάλουμε κατά

μέρος. Ο άρρωστος δεν μπορεί να διανοηθεί ότι ο γιατρός του

δεν έχει συναίσθηση του πόνου του, όπως ακριβώς κι ο βα-

σανιζόμενος δεν μπορεί να διανοηθεί κάτι τέτοιο για τον βα­

σανιστή του. Η βεβαιότητα μας ότι μοιραζόμαστε την εμπει­

ρία του πόνου είναι πολύ ι δ ι ό μ ο ρ φ η · είναι μεγαλύτερη από

τη βεβαιότητα ότι μοιραζόμαστε με άλλους την ανθρωπινή

μας υπόσταση. Υπήρξαν άνθρωποι που μεταχειρίζονταν τους

δούλους τους σαν κτήματα και που, παρόλ'αυτά, αναγνώρι­

ζαν ότι τα κτήματα τους αυτά είχαν την ικανότητα να υ π ο ­

φ έ ρ ο υ ν απ'τον πόνο. Οι δούλοι είναι κάτι παραπάνω απ'

τα σκυλιά, τα οποία μπορεί μεν να πληγωθούν μα όχι και να

υποφέρουν. Ο Βιτγκεστάιν έχει δείξει ότι, η ιδιάζουσα, ριζική

μας βεβαιότητα για την ύπαρξη του πόνου των άλλων ανθρώ­

πων, μπορεί να συνυπάρχει με την αξεδιάλυτη δυσκολία μας

να εξηγήσουμε πώς φτάσαμε να συμμεριζόμαστε κάτι τόσο μο­

ναδικό (25).

Η θέση που υποστηρίζω είναι ότι ο σωματικός πόνος, που

τον βιώνουμε σαν αρνητική αξία εγγενή, εσώτερη κι αδύνατο

να μεταδοθεί σε άλλους, είναι αδιαχώριστος απ'τον τρόπο με

τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την κοινωνική κατάσταση εκεί­

νων που υποφέρουν. Ο χαρακτήρας της κοινωνίας διαμορφώ­

2 5 . Ludwig Wittgenstein, P h i l o s o p h i c a l I n v e s t i g a t i o n s ,

Oxford, Oxford Univ., Pr., 195 3 , p . 8 9 κπ. ( ε λ λ . έκδ. Φ ι λ ο σ ο φ ι ­

κ έ ς έ ρ ε υ ν ε ς , Καρδαμίτσας).

1 8 8

νει ως ένα βαθμό την προσωπικότητα εκείνων που υποφέρουν

και καθορίζει έτσι τον τρόπο με τον οποίο βιώνουν εκείνοι

τα φυσικά πονάκια και τις φυσικές πληγές τους σαν συγκεκρι­

μένο πόνο. Αν δούμε έτσι τα πράγματα, θα μπορέσουμε να

διερευνήσουμε τον σταδιακό μετασχηματισμό της εμπειρίας

του πόνου, που συμβάδισε με την ιατρικοποίηση της κοινω­

νίας. Ο τρόπος, με τον οποίο υποφέρουμε τον πόνο, έχει πά­

ντα μιαν ιστορική διάσταση.

Ό τ α ν υποφέρω από έναν πόνο, καταλαβαίνω ότι τίθεται ένα

πρόβλημα. Μπορούμε να μελετήσουμε την ιστορία του πόνου

με τον καλύτερο τρόπο αν συγκεντρώσουμε την προσοχή μας

στο πρόβλημα αυτό. Ανεξάρτητα απ'το αν πονώ εγώ ή αν βλέ­

πω τους μορφασμούς ενός άλλου που μου λέει πως πονάει,

στην αντίληψη αυτή μπαίνει ένα ερωτηματικό. Η απορία αυ­

τή είναι τόσο αναπόσπαστο κομμάτι του φυσικού πόνου, όσο

κι η μοναξιά του πόνου. Ο πόνος είναι το σημάδι που δείχνει

ότι σε κάτι δε δόθηκε απάντηση· αναφέρεται σε κάτι ανοιχτό,

σε κάτι που σε οδηγεί την επόμενη στιγμή να ρωτήσεις: Τι

φταίει; Πα πόσο ακόμα; Γιατί πρέπει / οφείλω / θα πρέπει /

μπορώ / να υποφέρω; Γιατί υπάρχει ένα τέτοιο δεινό και γιατί

χτυπάει ακριβώς εμένα; Στους παρατηρητές, που δεν παίρνουν

υπόψη τους την αναφορικήν (*) αυτήν όψη του πόνου, απομέ­

νουν μόνο τα εξαρτημένα ανακλαστικά. Μελετούν ένα πειρα­

ματόζωο, κι όχι έναν άνθρωπο. Αν ένας γιατρός ήταν ικανός

να εξαλείψει αυτό το φορτωμένο μ' αξιολογικό βάρος ερώτη­

μα που λάμπει μες στα παράπονα του αρρώστου, ενδέχεται μεν

ν'αναγνώριζε τον πόνο σαν σύμπτωμα μιας ιδιαίτερης σωματι­

κής διαταραχής, μα δε θα μπορούσε να πλησιάσει καθόλου στα

βάσανα που οδήγησαν τον άρρωστο να ζητήσει βοήθεια. Η

ανάπτυξη της ικανότητας των γιατρών να εξαντικειμενίζουν

τον πόνο, είναι ένα αποτέλεσμα της υπερεντατικής τους εκ­

παίδευσης. Με την εκπαίδευση του, ο γιατρός αποκτά συχνά

την ικανότητα να συγκεντρώνει την προσοχή του σε κείνες

τις πτυχές του σωματικού πόνου ενός ανθρώπου, που μπο­

ρεί να τις αντιμετωπίσει κάποιος άλλος: στη διέγερση του

περιφερειακού νευρικού συστήματος, στη μεταβίβαση, στην

αντίδραση σε ένα ερέθισμα ή, ακόμα: στην οδύνη του αρρώ­

στου. Α υ τ ό που νοιάζει τον γιατρό είναι να τακτοποιήσει ένα

σύστημα, που εξάλλου είναι και το μοναδικό υλικό που υπό­

κειται σε διεργασιακή επαλήθευση.

* Εκείνος που αναφέρεται σε (δηλώνει αναφορά σ ε ) κάτι. ( Σ τ μ ) .

1 8 9

Η προσωπική πράξη, που είναι το να υποφέρω, δεν μπορεί

να υποβληθεί σε τέτοιον πειραματικό έλεγχο* κατά συνέπεια,

δε λαμβάνεται υπόψη στα περισσότερα πειράματα που γίνο­

νται με θέμα τον πόνο. Συνήθως, για να δοκιμαστούν τα "κα­

ταπραϋντικά" αποτελέσματα των φαρμακολογικών ή των χει­

ρουργικών επεμβάσεων, χρησιμοποιούνται ζώα. Α φ ο ύ πρώτα

καταγραφούν τ'αποτελέσματα των δοκιμών στα ζώα, επαλη­

θεύεται και το αν φέρνουν τα ίδια αποτελέσματα και σε αν­

θρώπους. Τα παυσίπονα φέρνουν συνήθως λίγο πολύ τα ίδια

αποτελέσματα στα πειραματόζωα και στους ανθρώπους, υπό

τον όρο οι άνθρωποι να χρησιμοποιούνται σαν αντικείμενα του

πειράματος κάτω από πειραματικές συνθήκες παρόμοιες με

κείνες, κάτω απ'τις οποίες διενεργήθηκαν τα πειράματα με

τα ζώα. Μόλις οι ίδιες επεμβάσεις γίνουν, σε ανθρώπους πραγ­

ματικά άρρωστους ή πληγωμένους, τ'αποτελέσματα των φαρ­

μάκων είναι τελείως διαφορετικά από κείνα που έδειξαν τα

πειράματα. Στο εργαστήριο, οι άνθρωποι αισθάνονται όπως

ακριβώς και τα ποντίκια. Ό τ α ν η ίδια τους η ζωή γίνεται επώ­

δυνη, δεν μπορούν συνήθως να μην υποφέρουν, με τον άλφα

ή βήτα τρόπο, έστω κι αν θέλουν πραγματικά ν'αντιδράσουν

όπως τα ποντίκια (26).

Ζώντας σε μια κοινωνία που υπολήπτεται την αναισθησία,

τόσο οι γιατροί όσο κι οι δυνητικοί πελάτες τους, επανεκπαι¬

δεύονται για να σβήνουν το σύμφυτο ερωτηματικό του πό­

νου. Το πρόβλημα που θέτει ο πόνος που βιώνεται προσωπικά,

μετατρέπεται σε μιαν σαφή δυσφορία που μπορεί να υποβλη­

θεί σε θεραπευτική αγωγή. Ά ρ ρ ω σ τ ο ι που τους έχει γίνει λο­

βοτομή, αποτελούν το ακραίο παράδειγμα τούτης της απαλ­

λοτρίωσης του πόνου: "τους συμπεριφέρεσαι σα να είναι οι­

κόσιτοι ανάπηροι ή ζωάκια σαλονιού"(27). Ο λοβοτομημένος

άνθρωπος εξακολουθεί ν' αντιλαμβάνεται τον πόνο, μα έχει χά­

σει την ικανότητα να υποφέρει απ'αυτόν· η εμπειρία του πό­

νου περιορίζεται γι'αυτόν σε μια δυσάρεστη αίσθηση με κλι­

νική ονομασία.

Για ν'αποτελεί μια εμπειρία του πόνου βάσανο με όλη τη

2 6 . Α . Soulairac, J . Cahn, J . Charpentier eds., P a i n , P r o c e e d i ­

n g s o f t h e I n t e r n a t i o n a l S y m p o s i u m O r g a n i z e d

b y t h e L a b o r a t o r y o f P s y c h o p h y s i o l o g y , Facul té

des Sciences, Paris, 11 - 13 April 1 9 6 7 , N. Y o r k , Academic Pr., 1 9 6 8 , ιδιαί¬

τερα σ. 1 1 9 - 2 3 0 .

2 7 . Β λ . Szasz, "Psychology of Persistent Pain".

1 9 0

σημασία της λέξης, θα πρέπει να εντάσσεται σ'ένα πολιτισμι­

κό πλαίσιο (28). Για να δώσει στα άτομα τη δυνατότητα να

μετατρέψουν τον πόνο σε προσωπικήν εμπειρία, κάθε κουλ­

τούρα τους παρέχει τουλάχιστον τέσσερα αλληλένδετα υποπρο-

γράμματα: λόγια, φάρμακα, μύθους και πρότυπα. Η κουλτού­

ρα διαμορφώνει τον πόνο· τον κάνει μια κατάσταση που μπο­

ρεί να εκφραστεί με λόγια, κραυγές και χειρονομίες, τα οποία

συχνά είναι απελπισμένες απόπειρες των ανθρώπων να μετριά­

σουν τη γεμάτη σύγχυση μοναξιά, που μέσα της βιώνουν τον

πόνο: οι ιταλοί βογγάνε κι οι πρώσοι τρίζουν τα δόντια.

Κάθε κουλτούρα, επιπλέον, παρέχει τη δική της ψυχενερ¬

γή φαρμακοποιία, έχει έθιμα που ορίζουν τις περιστάσεις κά­

τω απ'τις οποίες μπορούν οι άνθρωποι να παίρνουν τα φάρ­

μακα, καθώς και το συνακόλουθο τυπικό (29). Οι μωαμεθανοί

Ράιπουτ προτιμούν το αλκοόλ και οι Βραχμάνοι τη μαριχουά­

να (30), μολονότι ζουν μαζί στα ίδια χωριά της δυτικής Ινδί­

ας (31). Το πεγιότ δε βλάπτει καθόλου τους Ναβάχο (32),

2 8 . Marc Zborwski, "Cultural Components in Responses to Pain", E.

Gartly J a c o , P a t i e n t s , P h y s i c i a n s a n d I l l n e s s , N . York,

F r e e P r . , 1 9 5 8 , p . 2 5 6 - 6 8 .

2 9 . B . Holmstedt, "Historical Survey", E t h n o p h a r m a c o l o g i c

S e a r c h f o r P s y c h o a c t i v e D r u g s , Washington, D . C , Natio­

nal Institute of Mental Health, 1 9 6 7 , p. 3 - 3 1 .

3 0 . Για t o α λ κ ο ό λ ενγένει, βλ . Salvatore P . Lucia, A H i s t o r y o f

W i n e a s T h e r a p y , N . York, McGraw-Hill, 1 9 6 3 . Παρουσιάζει

τις κοινωνικές λειτουργίες τ ο υ α λ κ ο ό λ σαν μεθυστικού. Ε. R. Bloomqui¬

st , M a r i h u a n a , Beverly Hills, Calif, Glencoe Press, 1 9 6 8 . Για την ε­

δραίωση και την κατανομή της χρήσης της μαριχουάνας από την αρ­

χ α ι ό τ η τ α μέχρι σήμερα.

3 1 . G. Μ. Carstairs, " D a m and Bhang, Cultural F a c t o r s in the Choice of

Intoxicant", Q u a r t e r l y J o u r n a l o f S t u d i e s o n A l c o ­

h o l 1 5 , J u n e 1 9 5 4 , 2 2 0 - 3 7 .

3 2 . Robert L. Bergman, "Navajo Peyote Use : Its Apparent Safety",

A m e r i c a n J o u r n a l o f P s y c h i a t r y 1 2 8 , December 1 9 7 1 :

6 9 5 - 9 . Ό τ α ν το πεγιότ χρησιμοποιείται σε τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ί ε ς από μ έ λ η της γ η ­

γενούς Αμερικανικής Εκκλησίας, έ χ ο υ μ ε λ ι γ ό τ ε ρ ε ς από μια κακές εμπει­

ρίες στις 1 0 . 0 0 0 δόσεις. W . L a Barre, T h e P e y o t e C u l t , Hamden,

Conn., Shoestring, Pr., 1 9 6 4 . Μια διεξοδική ιστορία τ η ς χ ρ ή σ η ς τ ο υ πε­

γιότ α π ' τ ο υ ς Ινδιάνους τ η ς Αμερικής. Περιλαμβάνει και πλουσιότατη

βιβλιογραφία.

1 9 1

ούτε τα μανιτάρια τους Χουίχολ (33), ενώ οι περουβιανοί κά­

τοικοι των υψιπέδων έχουν μάθει να ζουν με την κόκα (34).

Ο άνθρωπος εξελίχτηκε όχι μόνο παράλληλα με την ικανότη­

τα του να υ π ο φ έ ρ ε ι τον πόνο του, μα και με την επιδε­

ξιότητα του να τον κουμαντάρει (35): η καλλιέργεια οπίου

(36) κατά τα χρόνια της μέσης Εποχής του Λ ί θ ο υ , προηγήθη­

κε πιθανότατα από την καλλιέργεια σιτηρών. Από τη χαραυ­

γή της ιστορίας ήταν γνωστά τα μασάζ, ο βελονισμός και τα

διάφορα αναλγησιακά θυμιάματα (37). Σ 'όλες τις κουλτού­

ρες υπάρχουν λογικές εξηγήσεις του πόνου, που βασίζονται

στη θρησκεία και στους μύθους: για τους μωαμεθανούς, ο

πόνος είναι Κισμέτ (38), μοίρα που επιβάλλει στον άνθρωπο

ο Θεός· για τους ινδουιστές, κάρμα,(39), βάρος από προηγού­

3 3 . R . G . Wasson, S o m a : D i v i n e M u s h r o o m o f I m m o ­

r t a l i t y , N . York, Harcourt Brace, 1 9 6 9 .

3 4 . H. Blyed - Prieto, " C o c a Leaf and Cocaine Addiction : Some Hi­

storical N o t t e s " , C a n a d i a n M e d i c a l A s s o c i a t i o n J o u r ­

n a l 9 3 , 1 9 6 5 : 7 0 0 - 7 0 4 . Κοινωνιολογικές και ιστορικές π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς .

3 5 . Robert Burton, T h e A n a t o m y o f M e l a n c h o l y , N .

York, Dutton, 1 9 6 4 , (τρίτομο έ ρ γ ο ) . Η κλασική πραγματεία για τη χ η ­

μειοθεραπεία των χ ρ ό ν ω ν της Αναγέννησης, που "εξυψώνει το νου απ'

τα β ά θ η τ η ς απελπισίας" με τη β ο ή θ ε ι α οπίου, δαιμοναριάς, μανδραγό­

ρα, σολανού, μ ο σ χ ο κ ά ρ υ δ ο υ , κ. ά.

3 6 . "Opium", στην E n c y c l o p e d i a B r i t a n n i c a , 1 9 1 1 ,

2 0 : 1 3 0 - 1 3 7 . Η ιστορική γ ε ω γ ρ α φ ί α της καλλιέργειας τ η ς παπαρούνας

και η ιστορία τ η ς χ ρ ή σ η ς της, από την οπτική γωνία των Βικτοριανών

χρόνων.

3 7 . Peter Graystone, A c u p u n c t u r e a n d P a i n T h e o r y :

A C o m p r e h e n s i v e B i b l i o g r a p h y , Vancouver, Biomedical

Engineering Services, 1 9 7 5 . To συμπληρώνει το Billy and Miriam Tarn,

A c u p u n c t u r e : A n I n t e r n a t i o n a l B i b l i o g r a p h y , M e t u ¬

c h e n , N . J . , Scarecow Pr., 1 9 7 3 .

3 8 . Για β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α σ υ μ β ο υ λ ε υ τ ε ί τ ε W . Montgomery Watt, F r e e

W i l l a n d P r e d e s t i n a t i o n i n E a r l y I s l a m , London,

Luzac, 1 9 4 8 . Β λ . και Duncan Β . Mcdonald, R e l i g i o u s A t t i t u d e

a n d L i f e i n I s l a m , N . York, AMS Pr., 1 9 6 9 , π ρ ώ τ η έ κ δ . 1 9 0 9 .

3 9 . Η . Η . Rowley, S u b m i s s i o n i n S u f f e r i n g a n d O t h e r

E s s a y s o n E a s t e r n T h o u g h t , Cardiff, Univ. o f Wales Pr.,

1 9 5 1 . Ε. M. Hoch, " B h a y a , Shoka, Moha : Angst, Leid und Verwirrung

in den alten indischen Schriften und ihre Bedeutung fur die Entstehung

von Krankheiten", σ τ ο Wilhelm Bitter ed., A b e n d l a n d i s c h e

T h é r a p i e u n d o s t l i c h e W e i s h e i t , Stuttgart, Klett , 1 9 6 8 .

1 9 2

μενες ενσαρκώσεις · για τους χριστιανούς, κάτι που σε βοη­

θάει να εξαγνιστείς απ'τις αμαρτίες (40). Τέλος, οι κουλτού­

ρες πρόβαλλαν πάντα ένα παράδειγμα, που με πρότυπο εκείνο

θα έπρεπε να διαμορφώνουν οι άνθρωποι τη συμπεριφορά

τους απέναντι στον πόνο: τον Βούδα, τον άγιο, τον πολεμιστή

ή το θύμα. Η υποχρέωση που αισθάνονται οι άνθρωπο να υπο­

φέρουν όπως και τα πρότυπα τους, αποσπά την προσοχή

τους από μιαν αίσθηση που αλλιώς απορροφά τα πάντα· ω­

θεί, τους ανθρώπους που υποφέρουν, να υπομείνουν με καρ­

τερία κι αξιοπρέπεια το μαρτύριο τους. Το πολιτισμικό σκηνι­

κό, δεν προσφέρει μόνο τη γραμματική και την τεχνική, τους

μύθους και τα παραδείγματα, που βοηθούν τους ανθρώπους

να "υποφέρουν καλά"· τους δίνει και οδηγίες, πώς να παίζουν

καλά το ρόλο τους αυτόν. Από την άλλη μεριά, η ιατρικοποί­

ηση του πόνου έχει ευνοήσει την υπερτροφικήν ανάπτυξη ενός

μόνον από τους τρόπους αυτούς —χειρισμός με τεχνικές με¬

θόδους- κι έχει οδηγήσει στο μαρασμό των υπολοίπων. Πά­

νω απ'όλα, έχει καταστήσει ακατανόητη ή σκανδαλιστική την

ιδέα ότι, ίσως ο πιο αποτελεσματικός και καθολικά αποδε­

κτός τρόπος του ανθρώπου να τα βγάζει πέρα με τον πόνο,

θα μπορούσε να είναι η επιδεξιότητα με την οποία υποφέρει.

Η ιατρικοποίηση δεν αφήνει καμία κουλτούρα να ολοκληρώ­

σει το πρόγραμμα της που αναφέρεται στον πόνο.

Η κοινωνία δεν καθορίζει μόνο πώς έρχονται σ'επαφή ο

γιατρός με τον άρρωστο, αλλά και τι θα σκεφτεί, θα νιώσει ή

θα κάνει ο καθένας τους για τον πόνο. Ό σ ο ο γιατρός θεω­

ρούσε τον εαυτό του πρώτιστα θεραπευτή, ο πόνος ήταν ένα

βήμα που οδηγούσε στην αποκατάσταση της υγείας. Όποτε

ο γιατρός ένιωθε πως δεν μπορούσε να γιατρέψει, δεν είχε κα­

νέναν ενδοιασμό να συμβουλέψει τον άρρωστο του να χρησι­

μοποιήσει αναλγητικά και να μετριάσει έτσι τα αναπόφευκτα

βάσανα. Ο καλός γιατρός, που γνώριζε ότι η φύση παρέχει

θεραπευτικά μέσα για τον πόνο καλύτερα απ'ότι η ιατρική,

μπορούσε να πει, όπως ο Ό λ ι β ε ρ Γουέντελ Χ ο λ μ ς : " (με εξαί­

ρεση) το όπιο, που φαίνεται ότι το συστήνει ο ίδιος ο Πλάστης,

4 0 . J o h n Ferguson, T h e P l a c e o f S u f f e r i n g , Cambridge,

Clarke, 1 9 7 2 . Συνοπτική ιστορία τ ο υ υ π ο β ά θ ρ ο υ τ η ς κλασικής αρχαιό­

τητας και τ ο υ εβραϊκού πολιτισμού, που με βάση α υ τ ό αναπτύχθηκε η

χριστιανική στάση απέναντι στα βάσανα.

1 9 3

γιατί βλέπουμε συχνά την κόκκινη παπαρούνα να φυτρώνει

μες στα χωράφια, σάμπως και να'χε προβλεφτεί ότι όποτε υ­

πάρχει πείνα για να χορτασθεί θα πρέπει να υπάρχει και πόνος

για να καταπραϋνθεί· (με εξαίρεση) λίγα ειδικά φάρμακα, που

δεν ανακάλυψε η ιατρική μας τ έ χ ν η · (με εξαίρεση) το κρασί,

που είναι τροφή, και τα φυτά, που οι ατμοί τους προκαλούν

το θαύμα της αναισθησίας.... Πιστεύω ακράδαντα ότι, αν όλα

τα materia medica (φάρμακα), όπως χρησιμοποιούνται τώρα,

τα ρίχναμε στα βάθη της θάλασσας, θα κάναμε μεγάλο κα­

λό στους ανθρώπους — και μεγάλο κακό στα ψάρια" (41).

Το ήθος του θεραπευτή έδωσε στο γιατρό την ικανότητα να

δέχεται την αποτυχία με την ίδιαν αξιοπρέπεια, με την οποία

την δεχόταν ο κοινός άνθρωπος, που τον είχαν εκπαιδεύσει η

θρησκεία, οι λαϊκές παραδόσεις κι η ελεύθερη χρήση των αναλ­

γητικών (42). Ο λειτουργός της σύγχρονης ιατρικής βρίσκε­

ται σε διαφορετική θέση: πρώτος του στόχος είναι η θεραπευ­

τική αγωγή κι όχι το γιάτρεμα. Έ χ ε ι την κατάρτιση, όχι ν'α¬

ναγνωρίζει τα ερωτήματα που εγείρει ο πόνος στον άνθρωπο

που υποφέρει, αλλά να υποβαθμίζει τους πόνους αυτούς, να

τους καταγράφει σαν ένα κατεβατό από παράπονα, που μπο­

ρεί να τα συγκεντρώσει σ'έναν φάκελο. Περηφανεύεται ότι

κατέχει τη μηχανική του πόνου, κι έτσι δεν ανταποκρίνεται

στην πρόσκληση του αρρώστου, που ζητά τη συμπόνια του.

Η στάση, που κρατούν οι ευρωπαίοι απέναντι στον πόνο,

προέρχεται οπωσδήποτε και από την αρχαία Ελλάδα. Οι μα­

θητές του Ιπποκράτη (43) έκαναν τη διάκριση ανάμεσα σε πολ­

λών λογιών δυσαρμονίες, που η καθεμιά τους προκαλούσε

τον χαρακτηριστικά δικό της πόνο. Έ τ σ ι , ο πόνος μετατράπη­

κε σε χρήσιμο εργαλείο για τη διάγνωση. Φανέρωνε στον για­

τρό ποιαν αρμονία θα έπρεπε ν'αποκτήσει πάλι ο άρρωστος. Ο

πόνος μπορεί να εξαφανιζόταν στην πορεία της θεραπείας,

4 1 . Oliver Wendell Holmes, M e d i c a l E s s a y s , Boston, 1 8 8 3 .

4 2 . Jacques Sarano, " L ' é c h e c et le médicin", στο J e a n Lacroix, éd..

L e s H o m m e s d e v a n t Γ é c h e c , Paris, 1 9 6 8 , κεφ. 3 , σ . 6 9 - 8 1 .

4 3 . Για μια πιο διεξοδική μ ε λ έ τ η της διαγνωστικής αξίας που αποδίδεται

σ τ ο ν πόνο σ τ α γ ρ α π τ ά τ ο υ Ιπποκράτη, β λ . Α. Souques, " L a douleur dans

les livres hippocratiques : Diagnostiques rétrospectifs", B u l l e t i n

d e l a S o c i é t é F r a n ç a i s e d e Γ H i s t o i r e d e M e d i c i ­

n e 3 1 , 1 9 3 7 : 2 0 9 - 1 4 , 2 7 9 - 3 0 9 , 32, 1 9 3 8 : 1 7 6 - 8 6 , 3 3 , 1 9 3 9 : 3 7 - 8,

1 3 1 - 4 4 , 3 4 , 1 9 4 0 : 53 - 9 , 7 9 - 9 3 .

1 9 4

σίγουρα όμως το πρώτιστο αντικείμενο της θεραπευτικής α­

γωγής που παρείχε ο γιατρός δεν ήταν αυτό. Ενώ οι κινέζοι

προσπάθησαν από πολύ νωρίς ν'αντιμετωπίσουν την αρρώστια

διώχνοντας τον πόνο, τίποτα παρόμοιο δεν έγινε στη Δ ύ σ η

των χρόνων της κλασικής αρχαιότητας. Οι αρχαίοι έλληνες

ούτε που διανοήθηκαν να χαίρονται την ευτυχία ξεπερνώντας

τον πόνο. Ο πόνος ήταν ο τρόπος με τον οποίο βίωνε την εξέλι­

ξη η ψ υ χ ή . Το ανθρώπινο σώμα ήταν ένα κομμάτι του ανεπα­

νόρθωτα σακατεμένου σύμπαντος και η ευαίσθητη ψ υ χ ή του

ανθρώπου κατείχε, σύμφωνα με το αξίωμα του Αριστοτέλη,

την ίδιαν ακριβώς έκταση με το σώμα του. Στο σχήμα αυτό,

δεν υπήρχε καμία ανάγκη να γίνει διάκριση ανάμεσα στην αί­

σθηση και στη βίωση του πόνου. Το σώμα δεν είχε ακόμα δια­

χωριστεί απόλυτα από την ψυχή, ούτε και η αρρώστια είχε

διαχωριστεί απ'τον πόνο. Ό λ ε ς οι λέξεις που υποδήλωναν

σωματικό πόνο, χρησιμοποιούνταν για να υποδηλώσουν και

τα βάσανα της ψυχής.

Αν πάρουμε υπόψη μας αυτή την κληρονομιά, θα ήταν σο­

βαρό λάθος να πιστέψουμε ότι η μοιρολατρική βίωση του πό­

νου οφείλεται αποκλειστικά στην ιουδαϊκή ή στη χριστιανική

επιρροή. Δεκατρείς διαφορετικές εβραϊκές λέξεις αποδόθηκαν

με την ελληνική λέξη "πόνος", όταν διακόσιοι εβραίοι μετά­

φρασαν τον 2ο π. Χ. αιώνα την Παλαιά Διαθήκη στα ελληνικά

(44). Ανεξάρτητα από το αν οι εβραίοι θεωρούσαν θεϊκή τιμω­

ρία ή όχι τον πόνο, τον είχαν οπωσδήποτε για κατάρα (45).

Τίποτα, που ν'αναφέρεται στον πόνο σαν επιθυμητή εμπειρία,

δεν μπορούμε να βρούμε στις Γραφές ή στο Ταλμούδ (46).

4 4 . Για την εξέλιξη των όρων που χρησιμοποιούνται για την περιγρα­

φή του σωματικού πόνου και των βασάνων σ τ η Βίβλο, βλ . Gerhard Kittel,

T h e o l o g i s c h e s W o r t e r b u c h z u m N e u e n T e s t a ­

m e n t , Stuttgart, Kohlhammer, 1 9 3 3 , τ α α κ ό λ ο υ θ α λήμματα : λ ύ π η

(Μπούλτμαν), α σ θ ε ν ή ς (Στάχλιν ) , π ά σ χ ω (Μιχαέλις) , ν ό σ ο ς

( Έ π κ ε ) .

4 5 . Immanuel Jakobovitz, "Att i tude t o Pain", J e w i s h M e d i ­

c a l E t h i c s , N . York, Bloch, 1 9 6 7 , p . 1 0 3 .

4 6 . Julius Preuss, B i b l i s c h — t a l m u d i s c h e M e d i z i n :

B e i t r a g z u r G e s c h i c h t e d e r H e i l k u n d e u n d d e r

K u l t u r u b e r h a u p t , Berlin, Karger, 1 9 2 3 , 3 η έκδ., Friedrich W e i n ¬

r e b , V o m S i n n d e s E r k r a n k e n s , Zurich, Origo, 1 9 7 4 : η εβραϊ­

κή λ έ ξ η γ ι α την "αρρώστια" έχει την ίδια ρίζα με τη λ έ ξ η "σύνηθες" .

195

Ειν'αλήθεια ότι ο πόνος επηρέαζε συγκεκριμένα όργανα, μα

τα όργανα εκείνα θεωρούνταν επίσης έδρες πολύ συγκεκριμέ­

νων αισθημάτων· η εννοιακή κατηγορία του σύγχρονου ιατρι­

κού πόνου είναι εντελώς ξένη προς το εβραϊκό κείμενο. Στην

Καινή Διαθήκη, ο πόνος θεωρείται στενά δεμένος με την αμαρ­

τία (47). Ενώ για τον έλληνα των κλασικών χρόνων ο πόνος

έπρεπε να συνοδεύει την απόλαυση, για τον χριστιανό ο πόνος

ήταν η τιμωρία του γιατί ενέδωσε στις απολαύσεις (48). Καμία

κουλτούρα ή παράδοση δεν έχει το μονοπώλιο στη ρεαλιστική

παραίτηση.

Αν θέλουμε να βρούμε τις ιδεολογίες, που αποτέλεσαν τη

βάση της προσωπικής αποδοχής του πόνου, θα πρέπει ν'ανα¬

τρέξουμε κι αλλού, πέρα απ'αυτές τις κλασικές και σημιτι­

κές ρίζες της ιστορίας του πόνου στην ευρωπαϊκή κουλτού­

ρα. Για τους νεοπλατωνικούς, ο πόνος ήταν το αποτέλεσμα

μιας ατέλειας στην ιεραρχία των ουρανών. Για τους μανιχαϊ¬

κούς, ήταν το αποτέλεσμα μιας σκόπιμης εχθρικής ενέργειας

του κακού δημιουργού ή πλάστη. Για τους χριστιανούς, ήταν

η απώλεια της αρχικής ακεραιότητας που επακολούθησε το

αμάρτημα του Αδάμ. Ά σ χ ε τ α , όμως, απ'το πόσο αντίθετες

ήταν οι θρησκείες αυτές στα ζητήματα των δογμάτων και των

ηθικών αρχών, όλες τους έβλεπαν τον πόνο σαν την πικρή

γεύση του κοινωνικού κακού, την εκδήλωση της αδυναμίας

της φύσης, μιας διαβολικής θέλησης ή μιας δικαιολογημένης

θεϊκής κατάρας. Η στάση αυτή απέναντι στον πόνο είναι κοινό

χαρακτηριστικό γνώρισμα, που προσιδιάζει σ'όλες τις κουλ­

τούρες της Μεσογείου των χρόνων μετά την κλασικήν αρχαιό­

τητα, το οποίο διατηρήθηκε μέχρι τον 17ο αιώνα. Όπως το

διατύπωσε ένας αλχημιστής γιατρός τον 16ο αιώνα, ο πόνος

είναι "η ελαφρά πικράδα, που προστέθηκε στο αφρώδες πο­

τό, το οποίο φτιάχνεται από το σπόρο του κόσμου". Κάθε άν­

4 7 . Friedrich Fermer, D i e K r a n k h e i t i m N e u e n T e s t a ­

m e n t : E i n e r e l i g i o s e u n d m e d i z i n g e s c h i c h t l i -

c h e U n t e r s u c h u n g , Untersuchungen zum Neuen Testament, no.

1 8 , 1 9 3 0 , διδακτ. διατρ., Univ. J e n a , 1 9 3 0 .

4 8 . Harold Rowley, S e r v a n t o f t h e L o r d a n d o t h e r E s ­

s a y s o n t h e O l d T e s t a m e n t , Naperville, 111., Allenson, 1 9 6 5 ,

2 η έκδ., Christopher R . North, S u f f e r i n g S e r v a n t i n D e u t e ¬

r o - I s a i a h : A n H i s t o r i c a l a n d C r i t i c a l S t u d y , N .

York, Oxford Univ. Pr., 1 9 5 6 , 2η έκδ.

1 9 6

θρωπος που γεννιέται, παίρνει την εντολή να μάθει να ζει μέ­

σα σε μια κοιλάδα πόνου. 0 νεοπλατωνικός ερμήνευσε την πι­

κράδα σαν έλλειψη τελειότητας, ο Καθαρός σαν παραμόρφω­

ση, ο χριστιανός σαν πληγή για την οποία υπαίτιος ήταν κεί­

νος ο ίδιος. Καθώς πραγματεύονταν την πληρότητα της ζωής,

που μια απ'τις κυριότερες εκφράσεις της ήταν ο πόνος, οι άν­

θρωποι μάθαιναν να ορθώνουν το ανάστημα τους και ν' αψη­

φούν την επίθεση ή στωικά ν'αρνούνται την ανάγκη για κατα­

πράυνση· μπορούσαν να καλωσορίσουν την ευκαιρία που τους

δόθηκε για εξαγνισμό, επιτίμια ή θυσία, είτε ν'ανεχτούν με βα­

ριά καρδιά το αναπόφευκτο και να προσπαθήσουν να το με­

τριάσουν. Το όπιο, ο βελονισμός ή η ύπνωση, πάντα σε συνδυ­

ασμό με την γλώσσα, την ιεροτελεστία και το μύθο, χρησιμο­

ποιήθηκαν για να βοηθήσουν τον άνθρωπο να εκτελέσει ένα

απαράμιλλο έργο: ν α υ π ο φ έ ρ ε ι τ ο ν π ό ν ο . Έ ν α ς

τρόπος προσέγγισης στον πόνο ήταν, πάντως, αδιανόητος,

τουλάχιστον στην ευρωπαϊκή παράδοση: η άποψη ότι τον πό­

νο δε θα'πρεπε να τον υπομένει, να τον μετριάζει ή να τον ερ­

μηνεύει ο άνθρωπος που πάσχει, μα ότι θα'πρεπε —ιδεατά

πάντα— να τον ξεπαστρέψει, με την παρέμβαση του, ένας ιερέ­

ας, πολιτικός ή γιατρός.

Υπήρχαν τρεις λόγοι για τους οποίους ήταν ξένη σ'όλους

τους ευρωπαϊκούς πολιτισμούς η ιδέα της επαγγελματικής,

τεχνικής κατανίκησης του πόνου (49). Πρώτον: Ο πόνος ήταν

ο τρόπος με τον οποίο βίωνε ο άνθρωπος ένα κατεστραμμένο

σύμπαν, και όχι μια μηχανική διαταραχή της λειτουργίας ενός

υποσυστήματος του. Το νόημα του πόνου ήταν κοσμικό και

μυθικό, όχι ατομικό και τεχνικό. Δεύτερον: Ο πόνος ήταν έν­

δειξη μιας φθοράς στη φύση κι ο άνθρωπος ήταν ένα κομμά­

τι της φύσης αυτής. Δεν ήταν δυνατό ν'απορριφτεί το ένα και

να μείνει τ'άλλο· ο πόνος ήταν αδύνατο να θεωρηθεί κάτι ξέ­

χωρο από την αδιαθεσία. Ο γιατρός μπορούσε να μετριάσει

τους πόνους, αλλά όχι και να εξαλείψει την ανάγκη του αν­

θρώπου να υποφέρει, πράγμα που θα σήμαινε και εξόντωση

ίου αρρώστου. Τρίτον: Ο πόνος ήταν κάτι που ένιωθε η ψυ­

χή, και η ψ υ χ ή αυτή υπήρχε σ 'όλη την έκταση του σώματος.

Ο πόνος ήταν μια αδιαμεσολάβητη εμπειρία του κακού. Δεν ή­

ταν δυνατό να υπάρχει πηγή του πόνου· τον πόνο τον ένιωθε

4 9 . Βλ. παραπομπές στη σημ. 1 8 , α υ τ ο ύ του κεφαλαίου.

197

ο άνθρωπος σ'όλο του το σώμα (50).

Η εκστρατεία εναντίον του πόνου, που ήταν μια προσωπι­

κή υπόθεση, κάτι που ο καθένας όφειλε να κατανοήσει και να

υποφέρει, ξεκίνησε μόνον όταν ο Ντεκάρτ χώρισε το σώμα

από την ψυχή. Έ φ τ ι α ξ ε αυτός μιαν εικόνα του σώματος με ό­

ρους γεωμετρίας, μηχανικής ή ωρολογοποιίας, θεώρησε το

σώμα μηχανή που θα έπρεπε να την επιδιορθώνει ένας μηχα­

νικός. Το σώμα κατάντησε μηχάνημα, που το είχε στην κατοχή

της και το κουμαντάριζε η ψ υ χ ή , αλλά από μακριά, από άπει­

ρη σχεδόν απόσταση. Η εμπειρία του ζωντανού σώματος, που

οι γάλλοι το ονομάζουν "la chair" (η σάρκα) και οι γερμανοί

"der L e i b " (το κορμί), περιορίστηκε σ'έναν μηχανισμό κάτω

απ'την εποπτεία της ψυχής (51).

Για τον Ντεκάρτ ο πόνος έγινε σήμα, το οποίο εκπέμπει το

σώμα που αντιδρά, που αμύνεται, προκειμένου να διαφυλάξει

τη μηχανική του ακεραιότητα. Αυτές οι αντιδράσεις στον κίν­

δυνο μεταβιβάζονται στην ψυχή και η ψ υ χ ή τις αναγνωρί­

ζει σαν επώδυνες. Ο πόνος περιορίστηκε σ'ένα χρήσιμο διδα­

κτικό τέχνασμα: μάθαινε τώρα στην ψυχή πώς ν'αποφεύγει

παραπέρα βλάβη του σώματος. Ο Λάιμπνιτς συνοψίζει την και­

νούρια αυτήν οπτική όταν παραθέτει, επιδοκιμάζοντας την, μια

φράση του Ρεζί, ενός μαθητή του Ντεκάρτ: "Ο μεγάλος μηχα­

νικός του σύμπαντος έχει πλάσει τον άνθρωπο όσο πιο τέλεια

μ π ο ρ ο ύ σ ε · και, δε θα μπορούσε να επινοήσει τέχνασμα καλύ­

τερο για τη διαφύλαξη του, από το να τον εφοδιάσει με μιαν

αίσθηση του πόνου " (52). Ενδεικτικό είναι το σχόλιο που κά­

νει ο Λάιμπνιτς στη φράση αυτή. Λέει πρώτα ότι, από άποψη

αρχής, θα ήταν ακόμα καλύτερο αν ο Θεός εφοδίαζε τον άν­

θρωπο με κάτι θετικό κι όχι αρνητικό, που θα χάριζε απόλαυ­

5 0 . Κ. Ε. Rothschuh, "Geschichtliches zur Physiologie des Schmer­

zes", D o c u m e n t a G e i g y : P r o b l e r a s o f P a i n , Basel, 1 9 6 5 ,

σ. 4. Ο πόνος θ ε ω ρ ο ύ σ α ν ότι "γινόταν αισθητός μ έ σ ω τ η ς αισθητήριας

ικανότητας της s e n t i e n s a n i m a (αισθητήριας ψ υ χ ή ς ) : τον έβλε­

παν σαν ιδιότητα της ψυχής, η οποία ήταν κατανεμημένη σ ' ό λ η την έ­

κταση τ ο υ σώματος".

5 1 . Herbert Pluegge, D e r M e n s c h u n d s e i n L e i b , Tubin­

gen, Niemeyer, 1 9 4 7 .

5 2 . G . W . Leibnitz, E s s a i s d e T h e o d i c é e s u r l a b o n t é

d e D i e u , l a l i b e r t é d e Γ h o m m e e t Γ o r i g i n e d u m a l ,

Paris, Garnier - Flammarion, 1 9 6 9 , σ. 4 3 2 .

1 9 8

ση κάθε φορά που ο άνθρωπος απομακρυνόταν από τη φωτιά,

η οποία θα μπορούσε να τον κάψει. Συμπεραίνει, ωστόσο, ότι

ο Θεός θα τα είχε καταφέρει με τη στρατηγική αυτή μόνον αν

έκανε θαύματα· αφού, όμως, για λόγους αρχής, ο Θεός απο­

φεύγει τα θαύματα, "ο πόνος είναι ένα απαραίτητο και λαμπρό

τέχνασμα, με το οποίο διασφαλίζεται η εύρυθμη λειτουργία

του ανθρώπου". Σε διάστημα δυο γενεών από τότε που ο Ντε­

κάρτ αποπειράθηκε να κάνει επιστημονικήν ανθρωπολογία, ο

πόνος έγινε κάτι χρήσιμο. Απ'το να είναι η εμπειρία του επι­

σφαλούς της ύπαρξης (53), ο πόνος μετατράπηκε σε δείκτη

μιας συγκεκριμένης διαταραχής.

Μέχρι τα τέλη του περασμένου αιώνα, ο πόνος είχε φτάσει

να γίνει ρυθμιστής των σωματικών λειτουργιών, που υπάκουε

στους νόμους της φύσης· δεν είχε πια ανάγκη να ερμηνευτεί

μεταφυσικά (54). Είχα πάψει να δικαιούται τον παραμικρό μυ­

στικιστικό σεβασμό και μπορούσε να υποβληθεί σε εμπειρική

μελέτη, με σκοπό να εξαλειφτεί. Περί τα 1853, ενάμιση μόλις

αιώνα αφότου ο πόνος αναγνωρίστηκε σαν απλός φυσιολο­

γικός προστατευτικός μηχανισμός, κατασκευάστηκε στη Λα

Κρος του Ουισκόνσιν ένα φάρμακο με τ'όνομα "παυσίπονο"

(55). Ε ίχε αναπτυχθεί μια καινούρια νοοτροπία, που ήταν δυ­

5 3 . Ο πόνος έχει φτάσει να θεωρείται κάτι μ υ σ τ η ρ ι ώ δ ε ς κι ανεξέλεγ­

κτο δίχως τεχνικά β ο η θ ή μ α τ α . Για βιβλιογραφικό προσανατολισμό στη

ρομαντική σ τ ά σ η απέναντι στον πόνο και στη χ ρ ή σ η ναρκωτικών, βλ.

Alethea Hayter, O p i u m a n d R o m a n t i c I m a g i n a t i o n ,

London, September, 1 9 6 8 . Ακόμα, M . H . Abrams, T h e M i l k o f P a ­

r a d i s e , N . York, Harpert Mauzi, L ' i d e e d u b o n h e u r d a n s

l a l i t t é r a t u r e e t l a p e n s é e f r a n ç a i s e s a u 18e s .

Paris, Colin, 1 9 6 0 , ιδιαίτερα σ. 3 3 0 - 3 1 0 , για την εμφάνιση τ η ς πεποίθη­

σης ότι ο πόνος είναι το μόνο αληθινό κακό.

5 4 . Charles Richet, "Douleur", σ τ ο D i c t i o n n a i r e d e p h y s i ­

o 1 ο g i e, Paris, Félix Alcan, 1 9 0 2 , 5 : 1 7 3 - 9 3 . Σ τ ο πρότυπο πεντάτο­

μο λεξικό τ η ς φυσιολογίας τ ο υ , ο Ρισέ αναλύει τον πόνο σαν φυσιολο­

γικό και ψ υ χ ο λ ο γ ι κ ό δεδομένο δίχως να π ρ α γ μ α τ ε ύ ε τ α ι ο ύ τ ε τη δυνα­

τ ό τ η τ α τ η ς θεραπείας τ ο υ ούτε τη διαγνωστική τ ο υ σημασία. Φτάνει τε­

λικά σ τ ο συμπέρασμα ότι ο πόνος είναι ε ξ ό χ ω ς χρήσιμος, ( s o u v e r a i ­

n e m e n t u t i l e ) . , γιατί μας κάνει ν ' α π ο φ ε ύ γ ο υ μ ε τον κίνδυνο. Κ ά θ ε

κ α τ ά χ ρ η σ η μας, την α κ ο λ ο υ θ ε ί αμέσως η τιμωρία μας με τον πόνο, ο

οποίος είναι σ α φ ώ ς υ π έ ρ τ ε ρ ο ς σε ένταση από την η δ ο ν ή π ο υ μας προ­

σφέρει η κ α τ ά χ ρ η σ η .

5 5 . Mitford Μ . Mathews, ed. A D i c t i o n a r y o f A m e r i c a n i -

1 9 9

σαρεστημένη με τον κόσμο, όχι γιατί ήταν μελαγχολικός ή

βουτηγμένος στην αμαρτία, ούτε γιατί του έλειπε η φώτιση ή

τον απειλούσαν βάρβαροι, αλλά γιατί ήταν γεμάτος από βάσα­

να και πόνο (56). Η πρόοδος στο δρόμο του πολιτισμού έγινε

συνώνυμη με τον περιορισμό των συνολικών βασάνων. Στο ε­

ξής, η πολιτική έμελλε να είναι μια δραστηριότητα με στόχο

όχι τόσο τη μεγιστοποίηση της ευτυχίας όσο την ελαχιστοποί­

ηση του πόνου. Αποτέλεσμα αυτού, είναι μια τάση να βλέπου­

με τον πόνο σαν κάτι ουσιαστικά παθητικό, που χτυπάει ανυ­

περάσπιστα θύματα, γιατί η εργαλειοθήκη του ιατρικού σω­

ματείου δεν χρησιμοποιείται προς όφελος τους.

Μέσα στο πλαίσιο αυτό, φαίνεται τώρα λογικό ν' αποφεύ­

γουμε τον πόνο κι όχι να τον αντιμετωπίζουμε, έστω και με τί­

μημα την παραίτηση από την έντονη βίωση της ζωής. Φαίνε­

ται λογικό να εξαλείφουμε τον πόνο, έστω και με τίμημα την

απώλεια της ανεξαρτησίας μας. Μαρτυρεί φωτισμένη σκέψη

το ν'αρνούμαστε ν'αντιμετωπίσουμε τα μη τεχνικά ζητήματα

που εγείρει ο πόνος, έστω κι αν αυτό σημαίνει μετατροπή των

αρρώστων σε σκυλάκια σαλονιού (57). Ό σ ο πιο μεγάλη η α­

ναισθησία, που προκαλούμε με τεχνικά μέσα, απέναντι στον

πόνο, τόσο περιορίζεται κι η ικανότητα μας να ζούμε τις απλές

χαρές και τις απολαύσεις του βίου. Ολοένα και πιο ισχυρά

ερεθίσματα είναι απαραίτητα για να δώσουν στους ανθρώ­

πους μιας αναίσθητης κοινωνίας την παραμικρήν έστω αίσθη­

ση πως είναι ζωντανοί. Ναρκωτικά, βία και φρίκη μετατρέπο­

νται σε ολοένα και πιο ισχυρά ερεθίσματα, που μπορούν ακό­

μα να κάνουν τους ανθρώπους να ζήσουν τον εαυτό τους. Η

πλατιά διαδεδομένη αναισθησία αυξάνει τη ζήτηση για διέγερ­

ση με το θόρυβο, την ταχύτητα και τη βία —ανεξάρτητα από

το πόσο καταστρεπτικά ενδέχεται να είναι αυτά.

s m s o n - H i s t o r i c a l P r i n c i p l e s , Chicago, Univ. o f Chicago

Pr., 1 9 6 6 : "Π α ν σ ί π ο ν ο. Το οποιοδήποτε α π ' τ α δ ι ά φ ο ρ α γιατρικά

ή φάρμακα για το σβήσιμο ή το μετριασμό του πόνου. 1 8 5 3 La Crosse

Democrat 7 J u n e 2/4 Ayer's Cherry Pectoral, Perry Davis' Pain Killer

(παυσίπονο). 1 8 8 6 Ebbutt Emigrant Life 1 1 9 . Είχαμε στο σπίτι μια μπου­

κ ά λ α με παυσίπονο... για ιατρικούς λ ό γ ο υ ς " .

5 6 . Kenneth Minogue, T h e L i b e r a l M i n d , London, Methuen,

1 9 6 3 .

5 7 . Victor E . Frank!, H o m o p a t i e n s : V e r s u c h e i n e r

P a t h o d i z e e , Vienna, Deutike, 1 9 5 0 .

2 0 0

To υψωμένο αυτό κατώφλι της φυσιολογικά μεσολαβού¬

μενης εμπειρίας, χαρακτηριστικό γνώρισμα μιας ιατρικοποιη¬

μένης κοινωνίας, μας δυσκολεύει σήμερα εξαιρετικά να δούμε

σαν πιθανό σύμπτωμα υγείας την ικανότητα μας να υποφέρου­

με. Η υπόμνηση ότι το να υπομένουμε τα βάσανα αποτελεί μια

δραστηριότητα υπεύθυνη, είναι σχεδόν ανυπόφορη για τους

καταναλωτές, για τους οποίους η απόλαυση συμπίπτει με την

εξάρτηση από βιομηχανικά παραγόμενα προϊόντα. Εξομοιώ­

νοντας την οποιαδήποτε προσωπική συμμετοχή στην αντιμε­

τώπιση του αναπόφευκτου πόνου με τον "μαζοχισμό", οι κα­

ταναλωτές αναισθησίας δικαιολογούν τη δική τους παθητικό­

τητα. Κι όμως, ενώ απορρίπτουν τα βάσανα θεωρώντας τα

μια μορφή μαζοχισμού, οι καταναλωτές αναισθησίας εμφανί­

ζουν την τάση να επιζητούν ολοένα και πιο έντονες αισθή­

σεις, που τις θεωρούν πραγματική ζωή. Εμφανίζουν την τάση

ν'αναζητούν νόημα στη ζωή τους καινά επιδιώκουν ν'αποκτή­

σουν εξουσία πάνω στους άλλους, υπομένοντας πόνους που

είν"αδύνατο να διαγνωστούν και άγχη που είν'αδύνατο να με­

τριαστούν: ζουν τη γεμάτη πυρετώδη δραστηριότητα ζωή των

εκτελεστικών στελεχών της βιομηχανίας, αυτοτιμωρούνται

ζώντας μέσα σ'έναν αρρωστημένο ανταγωνισμό κι εκτίθενται

αδιάκοπα στη βία και στο σαδισμό του κινηματογράφου και

της τηλεόρασης. Μέσα σε μια τέτοια κοινωνία, αν υποστηρί­

ξουμε πως πρέπει να μάθουμε να υποφέρουμε τα βάσανα μας

μ έναν καινούριο τρόπο, που θα περιλαμβάνει την πρόσφορη

χρήση νέων τεχνικών μεθόδων, θα μας κατηγορήσουν πως

λαχταράμε αρρωστημένα τον πόνο: θα μας προσάψουν σκοτα­

δισμό, ρομαντισμό, ντολορισμό (*) ή σαδισμό.

Τέλος, η τεχνική διαχείριση του πόνου θα μπορούσε ίσως

να υποκαταστήσει τα βάσανα με μια νέου είδους φρίκη: με

τη βίωση της τεχνητής απουσίας πόνου. Ο Λίφτον περιγράφει

τον αντίκτυπο που έχουν οι μαζικοί θάνατοι στους επιζώντες,

μελετώντας ανθρώπους που βρέθηκαν κοντά στο "έδαφος μη­

δέν" στη Χιροσίμα (58). Β ρ ή κ ε ότι οι άνθρωποι που σέρνονταν

ανάμεσα στους πληγωμένους και στους νεκρούς είχαν απλού­

στατα πάψει να αισθάνονται· ήταν σα μουδιασμένοι, ανήμπο­

* Θρησκευτική αίρεση π ο υ επιζητεί τη λ ύ τ ρ ω σ η μέσα απ'τον πόνο ή

τ η θ λ ί ψ η . ( Σ τ μ ) .

5 8 . Rober t L . Lifton, D e a t h i n L i f e : S u r v i v o r s o f H i ­

r o s h i m a , N . York, Random House, 1 9 6 9 .

2 0 1

ροι ν'αντιδράσουν συναισθηματικά. Πιστεύει ότι, έπειτα από

λίγον καιρό, το συναισθηματικό αυτό κλείσιμο συνδυάστηκε

με μια κατάθλιψη που, μιαν εικοσαετία μετά τη βόμβα, εξακο­

λουθεί να εκδηλώνεται σαν ενοχή ή σαν ντροπή των ανθρώ­

πων αυτών γιατί επέζησαν δίχως να νιώσουν κανέναν πόνο τον

καιρό της έκρηξης. Οι άνθρωποι αυτοί ζουν μιαν ατελείωτη

συνάντηση με το θάνατο που τους "χαρίστηκε" και υποφέρουν

από μια πολύ μεγάλη έλλειψη εμπιστοσύνης στην ανθρωπότη­

τα γενικά, πράγμα που αποτελεί στήριγμα της κάθε ξέχωρης

ανθρώπινης ζωής. Έζησαν την κατάσταση αυτή και την αναι­

σθησία που τους είχε τυλίξει σαν κάτι εξίσου τερατώδες με

το θάνατο των διπλανών τους, σαν πόνο υπερβολικά σκοτει­

νό και υπερβολικά συντριπτικό, που ήταν αδύνατο να τον αντι­

μετωπίσουν ή να τον υποφέρουν (59).

Αυτό που έκανε η βόμβα στη Χιροσίμα, θα μπορούσε να μας

δώσει να καταλάβουμε τον σωρευτικόν αντίκτυπο που έχει

σε μια κοινωνία η "απαλλοτρίωση" του πόνου από την ιατρική.

Ο πόνος χάνει τον αναφορικό του χαρακτήρα όταν αμβλύ­

νεται και αφήνει ένα κατακάθι φρίκης που δεν έχει νόημα κι

ούτε επιδέχεται ερωτηματικά! Τα βάσανα, για τα οποία οι πα­

ραδοσιακές κουλτούρες είχαν αναπτύξει την ανοχή, προκάλε­

σαν μερικές φορές ανυπόφορη οδύνη, έκαναν τους βασανιζό¬

μενους να καταριούνται και να βλασφημούν αγριεμένοι · ήταν

όμως και αυτοπεριοριστικά. Η νέα εμπειρία, που έχει πάρει τη

θέση της πράξης του να υποφέρουμε με αξιοπρέπεια, είναι α­

διαφανή, απρόσωπη συντήρηση, που επιμηκύνεται τεχνητά.

Ολοένα και περισσότερο, το σκότωμα του πόνου μετατρέπει

5 9 . Terrence Des Près, "Survivors and the Will to Bear Witness", So­

c i a l R e s e a r c h 4 0 , winter 1 9 7 3 : 6 6 8 - 9 0 . Ασκεί εποικοδομητική

κριτική στον Ρόμπερτ Αίφτον. Σ ύ μ φ ω ν α μ'αυτόν, οι επιζήσαντες α π ' τ α

σ τ ρ α τ ό π ε δ α σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ σ ε ω ς έ χ ο υ ν την τάση να δίνουν σημασία σε μιαν

ανείπωτη εμπειρία που γνώρισαν: τον πόνο που δεν τον αισθάνεσαι

κ α θ ό λ ο υ . Σ ύ μ φ ω ν α με τον Ντε Πρε, το μήνυμα τ ο υ ς είναι β α θ ύ τ α τ α ε­

νοχλητικό, γιατί από τα μέσα τ ο υ 1 9 ο υ αιώνα τα βάσανα των ά λ λ ω ν φορ­

τίστηκαν με ηθικό βάρος. Ο Κίρκεγκορ κ ή ρ υ ξ ε τη σωτηρία μέσα απ '

τον πόνο, ο Νίτσε δόξασε την άβυσσο, ο Μαρξ τ ο υ ς καταδυναστευόμε¬

νους και τ ο υ ς καταπιεσμένους. Ο επιζήσας προκαλεί τη ζήλια για τα βά­

σανα του, και συνάμα μαρτυρεί ότι ο πόνος μπορεί ν ' α ξ ι ο λ ο γ η θ ε ί μόνον

α π ' τ ο υ ς προνομιούχους λ ίγους.

2 0 2

τους ανθρώπους σε αναίσθητους θεατές της αποσύνθεσης του

ίδιου του εαυτού τους.

2 0 3

4. Η επινόηση και η εξάλειψη της αρρώστιας

Η Γαλλική Επανάσταση γέννησε δυο μεγάλους μύθους:

έναν, ότι οι γιατροί μπορούσαν ν'αντικαταστήσουν τον κλή­

ρ ο · έναν δεύτερο, ότι με την πολιτική αλλαγή η κοινωνία θα

επέστρεφε σε μια κατάσταση αρχέγονης υγείας (1) . Η αρρώ­

στια έγινε δημόσιο ζήτημα. Εν ονόματι της προόδου, έπαψε

πια ν'αποτελεί μέλημα εκείνων που ήταν άρρωστοι (2) .

Επί αρκετούς μήνες στα 1792, η Εθνοσυνέλευση στο Παρίσι

προσπαθούσε ν' αποφασίσει πώς ν'αντικαταστήσει τους για­

τρούς, που αισχροκερδούσαν με την περίθαλψη των αρρώ­

στων, με μια θεραπευτική γραφειοκρατία, που θα αντιμετώ­

πιζε ένα δεινό καταδικασμένο να εκλείψει μόλις η κοινωνία

έφτανε στην ισότητα, στην ελευθερία και στην αδελφοσύνη.

Το καινούριο ιερατείο θα χρηματοδοτούνταν με πόρους, που

θα προέρχονταν απ'την απαλλοτρίωση της εκκλησιαστικής

περιουσίας. Θα έπρεπε να καθοδηγήσει το έθνος σε μια μαχη­

τική μεταστροφή στην υγιεινή ζωή, που θα έκανε λιγότερο α­

παραίτητη την ιατρική περίθαλψη των αρρώστων. Κάθε οι­

κογένεια θα ξαναποκτούσε την ικανότητα να περιθάλπει τα

μέλη της και κάθε χωριό να φροντίζει τους αρρώστους που

1. Σ τ ο κεφάλαιο αυτό π α ρ α θ έ τ ω ε λ ε ύ θ ε ρ α κομμάτια από κείμενα

που σ υ γ κ έ ν τ ρ ω σ ε ο Μισέλ Φουκό στο έ ρ γ ο τ ο υ T h e B i r t h o f t h e

C l i n i c : A n A r c h a e o l o g y o f M e d i c a l P e r c e p t i o n ,

N. York, Pantheon, 1 9 7 3 , αγγλική μ ε τ ά φ ρ α σ η Α. Μ. Σέρινταν Σμιθ.

2 . Walter Artelt, E i n f u h r u n g i n d i e M e d i z i n h i s t o r i k :

I h r W e s e n , i h r A r b e i t s w e i s e u n d i h r e H i l f s m i t ­

t e 1, Stuttgart, Enke, 1 9 4 9 . Εξαίρετη ε ισαγωγή στη μ ε θ ο δ ο λ ο γ ί α τ η ς

ιατρικής ιστορίας και των εργαλείων της.

2 0 4

δεν είχαν συγγενείς. Υπεύθυνη για την υγειονομική περίθαλ­

ψη θα ήταν μια εθνική υγειονομική υπηρεσία, η οποία θα

επόπτευε τη θέσπιση νόμων σχετικών με τη διατροφή και

διαταγμάτων, που θα υποχρέωναν τους πολίτες να χρη­

σιμοποιούν τις καινούριες τους ελευθερίες προς όφελος μιας

λιτοδίαιτης ζωής και υγιών απολαύσεων. Ιατρικοί αξιωματού­

χοι θα επέβλεπαν τη συμμόρφωση των πολιτών και ιατρικοί

δικαστές θα προήδρευαν σε υγειονομικά δικαστήρια προκει­

μένου να προστατεύουν τον κόσμο απ'τους κομπογιαννίτες

και τους επιτήδειους.

Πιο ριζοσπαστικές ακόμα ήταν οι προτάσεις μιας υποεπι­

τροπής για την εξάλειψη της ζητιανιάς. Το ύφος και το περιε­

χόμενο τους μοιάζουν με τα μανιφέστα των Ερυθροφρουρών

και των Μαύρων Π α ν θ ή ρ ω ν · αξιώνουν να ξαναδοθεί στο λαό

ο έλεγχος πάνω στην υγεία του. Διαβεβαιώνουν ότι η στοιχειώ­

δης περίθαλψη είναι αποκλειστική υπόθεση της γειτονιάς. Το

δημόσιο χρήμα για την περίθαλψη των αρρώστων χρησιμο­

ποιείται με τον καλύτερο τρόπο αν δίδεται στους πάσχοντες

για να συμπληρώσουν το εισόδημα τους: Αν όντως χρειάζο­

νται νοσοκομεία, θα πρέπει να είναι εξειδικευμένα: για τους γέ­

ροντες, για τους ανίατους, για τους τρελούς ή για τα έκθετα.

Η αρρώστια είν'ένα σύμπτωμα πολιτικής διαφθοράς και θα

εκλείψει μόλις ξεκαθαριστεί το πρόβλημα της πολιτικής δια­

κυβέρνησης.

Η εξομοίωση των νοσοκομείων με τις πανουκλότρυπες (*)

ήταν άποψη διαδεδομένη κι ευεξήγητη. Οι πανουκλότρυπες

είχαν εμφανιστεί κάτω απ'την προστασία της Χριστιανικής

Εκκλησίας κατά τους χρόνους της όψιμης αρχαιότητας, σαν

υπνωτήρια για ταξιδιώτες, αλήτες κι απόκληρους. Οι γιατροί

άρχισαν να επισκέπτονται τακτικά τα νοσοκομεία στους χρό­

νους των σταυροφοριών, μιμούμενοι το παράδειγμα των αρά­

βων (3). Κατά τους χρόνους του όψιμου Μεσαίωνα, σαν ευαγή

ιδρύματα για τη στέγαση των απόκληρων, τα νοσοκομεία

έγιναν αναπόσπαστο κομμάτι της αρχιτεκτονικής των πόλεων

* Τόποι ό π ο υ κατέφευγαν όσοι έπασχαν από πανούκλα ή από ά λ λ η

μολυσματική αρρώστια. ( Σ τ μ ) .

3. Heinrich Schipperges, "Die Arabische Medizin als Praxis und als

Théorie", S u d h o f f s A r c h i v 4 3 , 1 9 5 9 : 3 1 7 - 2 8 . Δίνει μιαν ιστο­

ριογραφική προοπτική.

205

(4). Μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα, οι άνθρωποι έκαναν το τα­

ξίδι στο νοσοκομείο δίχως, κατά κανόνα, καμιάν ελπίδα επι­

στροφής (5). Κανένας δεν πήγαινε στο νοσοκομείο για ν 'α­

ποκαταστήσει την υγεία του. Μέσα εκεί, σώρευαν αδιακρίτως

τους αρρώστους, τους τρελούς, τους σακάτηδες, τους επιλη­

πτικούς, τους ανίατους, τα έκθετα και τους πρόσφατα ακρω­

τηριασμένους όλων των ηλικιών και των δυο φύλων ( 6 ) · οι

ακρωτηριασμοί εκτελούνταν στους διαδρόμους, ανάμεσα στα

κρεβάτια. Στους τροφίμους έδιναν λίγο φαΐ, εφημέριοι κι ευ­

σεβείς λαϊκοί έρχονταν να δώσουν παρηγοριά και οι γιατροί

έκαναν φιλανθρωπικές επισκέψεις. Το κόστος των φαρμακευ­

τικών μέσων δεν έφτανε ούτε στο 3% του ισχνού τους προϋ­

πολογισμού. Περισσότερα από τα μισά χρήματα πήγαιναν για

τη σούπα του ν ο σ ο κ ο μ ε ί ο υ · οι καλόγριες τη βόλευαν μ' ένα

4. Για την εξέλιξη τον νοσοκομείου σαν αρχιτεκτονικού στοιχείου

στην αστική σ υ γ κ έ ν τ ρ ω σ η , σ υ μ β ο υ λ ε υ τ ε ί τ ε ένα παλιό μνημειώδες

έ ρ γ ο , τ ε τ ρ ά τ ο μ ο : Henry Burdett, H o s p i t a l s a n d A s y l u m s

o f t h e W o r l d : T h e i r O r i g i n , H i s t o r y , C o n s t r u c t i ­

o n , A d m i n i s t r a t i o n . . . . a n d L e g i s l a t i o n , London, C l u ¬

r c h i l l , 1 8 9 3 . Ακόμα, Dieter J e t t e r , G e s c h i c h t e d e s H o s p i t a l s

W e s t d e u t s c h l a n d v o n d e n A n f a n g e n b i s 1 8 5 0 , Wie­

sbaden, Steiner, 1 9 6 6 , 1ος τόμος, έχουν προγραμματιστεί κι ά λ λ ο ι τό­

μοι.

5 . Fernado d a Silva Coreia, O r i g e n e s e f o r m a c a o d a s m i ¬

s e r i c o r d i a s p o r t u g u e s a s , Lisbon, 1 9 4 4 . Στις διακόσιες πρώ­

τες σελίδες πραγματεύεται το νοσοκομείο κ α τ ά τ η ν α ρ χ α ι ό τ η τ α και κα­

τά τ ο υ ς μεσαιωνικούς χ ρ ό ν ο υ ς στην Α ν α τ ο λ ή και στην Ε υ ρ ώ π η . J e a n

Imbert, H i s t o i r e d e s h ô p i t a u x f r a n ç a i s ; c o n t r i b u ­

t i o n a Γ é t u d e d e s r a p p o r t s d e l ' é g l i s e e t d e 1 '

e t a t d a n s l e d o m a i n e d e Γ a s s i s t a n c e p u b l i q u e :

l e s h ô p i t a u x e n d r o i t c a n o n i q u e , C o l l e c t i o n Γ

E g l i s e e t Γ é t a t a u m o y e n â g e , no . 8 , Paris, Vrin, 1 9 4 7 .

Γ ε ρ ά τεκμηριωμένος ο δ η γ ό ς στις πηγές τ ο υ μεσαιωνικού ν ο σ ο κ ο μ ε ί ο υ

και στη μεταβίβαση τ η ς δημόσιας α ρ ω γ ή ς α π ' τ α χ έ ρ ι α τ η ς εκκλησίας

στα χέρια τ η ς πολιτείας. F . Ν . L . Poynter, éd., T h e E v o l u t i o n

o f H o s p i t a l s i n B r i t a i n , London, Pitman, 1 9 6 4 . Β λ . την ταξι­

νομημένη βιβλιογραφία τ η ς ιστορίας τ ω ν βρετανικών νοσοκομείων,

σ. 2 5 5 - 7 9 . Για τα νοσοκομεία σ τ ο ι Ν έ ο Κόσμο, σ υ μ β ο υ λ ε υ τ ε ί τ ε : Jose¬

f ina Muriel de la Torre, H o s p i t a l e s de la N u e v a E s ρ a g ή a,

τομ. 1 , F u n d a c i o n e s d e l o s s i g l o s 1 7 y 1 8 τ ό μ . 2 , I n s t i ¬

tuto de Historia, Universidad Nacional, ser. 1, nos. 3 5 , 6 2 , M e x i c o ,

1 9 5 6 - 6 0 .

2 0 6

ξεροκόμματο. Όπως κι οι φυλακές, τα νοσοκομεία θεωρού­

νταν τελευταίο καταφύγιο (7) · κανένας δεν τα έβλεπε σαν χώ­

ρους, μέσα στους οποίους θα νοσηλεύονταν οι τρόφιμοι με

σκοπό τη βελτίωση της κατάστασης τους (8).

Όπως ήταν λογικό, μερικοί εξτρεμιστές προχωρούσαν ακό­

μα πιο πέρα από τις υποδείξεις που έκανε η επιτροπή για τους

ζητιάνους. Μερικοί αξίωσαν παρευθύς την κατάργηση όλων

των νοσοκομείων, υποστηρίζοντας ότι "τα νοσοκομεία είναι,

αναπόφευκτα, μέρη για τη συνάθροιση των αρρώστων· θρέ­

φουν την αθλιότητα, ενώ συνάμα εξευτελίζουν τον άρρωστο.

Αν μια κοινωνία εξακολουθεί να έχει ανάγκη απ'τα νοσοκο­

μεία, τότε είναι σίγουρο ότι η επανάσταση της απέτυχε" (9).

Μες στην επιθυμία αυτή ν'αποκατασταθεί η αρρώστια στη

"φυσική της κατάσταση" (10) αντηχεί μια παρανόηση του Ρου-

6. Για την ιστορία τ ο υ νοσοκομειακού κρεβατιού, συμβουλευτείτε

F . Boinet, L e l i t d ' h ô p i t a l e n F r a n c e : E t u d e h i s t o ­

r i q u e , Paris, Foulton, 1 9 4 5 . James N . Blyth, N o t e s o n B e d

a n d B e d d i n g : H i s t o r i c a l a n d A n n o t a t e d , London,

Simpkin Marshall, 1 9 8 3 . Γενικότερο, μα και πιο ευχάριστο σαν ανάγνωσμα:

Laurence Wright, W a r m a n d S n u g : T h e H i s t o r y o f t h e

B e d , London, Routledge, 1 9 6 2 . Για την κ α λ ή συμπεριφορά όταν κά­

ποιος είναι στο κρεβάτι, δείτε το έ ρ γ ο του Ν ο ρ μ π έ ρ Ε λ ι ά που αναγράφε­

ται παρακάτω στη σημ. 28 τ ο υ κεφαλαίου αυτού.

7 . Marcel Fosseyeux, L ' H o t e l D i e u a u x 1 7 e t 1 8 e s., Pa­

ris, Levrault, 1 9 1 2 .

8. Για τις απαρχές και την εξέλιξη της ιδέας: David Rothman, T h e

D i s c o v e r y o f t h e A s y l u m , Little, Brown, 1 9 7 1 . Milton

Koltler, N e i g h b o r h o o d G o v e r n m e n t : T h e L o c a l

F o u n d a t i o n s o f P o l i t i c a l L i f e , Indianapolis Bobbs

- Merrill, 1 9 6 9 . Παρουσιάζει με σαφήνεια τι έγινε στη Β ο σ τ ώ ν η . Β λ . και

M . Foucault, T h e B i r t h o f t h e C l i n i c .

9. Δ ό θ η κ ε εντολή σ τ ο υ ς χριστιανούς πρίγκηπες να μην επιβάλουν σαν

ποινή την ισόβια φυλάκιση γιατί παραήταν σ κ λ η ρ ή . Οι φυλακές θα μπο­

ρούσαν να χρησιμοποιηθούν για την κράτηση των εγκληματιών μέχρι

τη δίκη τους, την εκτέλεση τους, ή τον κατόπιν δικαστικής απόφασης

ακρωτηριασμό τους. Andreas Perneder, V o n S t r a f f u n d P e e n

a l l e r u n d j e d e r M a l e f i t h a n d l u n g e n : e i n K u r t z e r

Β e r i c h t, ed. W. Hunger, Ingolstadt, 1 5 4 4 .

1 0 . Για τεκμηρίωση των προσεκτικών και πλούσιων απόψεων τ ο υ

Ρουσό για την ιατρική, βλ. Gerhard Rudolf, " J e a n Jacques Rous­

seau ( 1 7 1 2 - 1 7 7 8 ) und die Medizin", S u d h o f f s A r c h i v 5 3 ,

2 0 7

σό· το ίδιο και στην επιθυμία να γυρίσει η κοινωνία πίσω στην

κατάσταση της "αρρώστιας των αγρίων", που είναι αυτοελεγ­

χόμενη και μπορεί να γίνει ανεκτή με αρετή και με αξιοπρέ­

πεια· οι φτωχοί άρρωστοι θα περιθάλπονται στα σπίτια τους,

όπως ακριβώς περιθάλπονταν παλιότερα οι πλούσιοι. Ή αρ­

ρώστια γίνεται περίπλοκη, αγιάτρευτη κι ανυπόφορη μόνον ό­

ταν η εκμετάλλευση διαλύει την οικογένεια (11) και γίνεται

κακοήθης κι εξευτελιστική μόνο με τον ερχομό της ζωής των

πόλεων και του πολιτισμού. Για τους οπαδούς του Ρουσό, η

αρρώστια που βλέπουμε στα νοσοκομεία είναι καμωμένη απ'

τον άνθρωπο, όπως κι όλες οι μορφές κοινωνικής αδικίας·

ευδοκιμεί στους κύκλους των τρυφηλών κι εκείνων που τους

έχουν εξαθλιώσει οι τρυφηλοί. " Σ τ ο νοσοκομείο, η αρρώστια

είναι ολότελα διεφθαρμένη" μετατρέπεται σε "πυρετό της φυ­

λακής", που έχει για χαρακτηριστικά συμπτώματα σπασμούς,

πυρετό, δυσπεψία, ωχρά ούρα και δύσπνοια" στο τέλος, οδη­

γεί στο θάνατο: αν όχι την ό γ δ ο η ή την ενδέκατη μέρα, τότε

οπωσδήποτε τη δέκατη τρίτη" (12). Αυτή η φρασεολογία

πρωτόκανε την ιατρική πολιτικό ζήτημα. Τα σχέδια για τη μη­

χανική κατασκευή μιας υγιούς κοινωνίας, ξεκίνησαν με το κά­

λεσμα για μιαν ανοικοδόμηση της κοινωνίας, που θα εξάλειφε

τα δεινά του πολιτισμού. Α υ τ ό που ο Ντιμπό ονόμασε "η χί­

μαιρα της υγείας", ξεκίνησε σαν πολιτικό πρόγραμμα.

Από τη δημόσια ρητορική της δεκαετίας του 1790, έλειπε

τελείως η ιδέα να γίνουν βιοϊατρικές επεμβάσεις στους ανθρώ­

πους και στο περιβάλλον τους. Μόνο με την Παλινόρθωση

δόθηκε στο ιατρικό επάγγελμα το καθήκον να εξαλείψει την

αρρώστια. Έπειτα από το Συνέδριο της Βιένης, τα νοσοκο­

μεία πολλαπλασιάστηκαν και οι ιατρικές σχολές γνώρισαν

εντυπωσιακήν άνθηση (13). Το Ίδιο και η ανακάλυψη νόσων.

1 9 6 9 : 10 - 6 7 . Οι απόψεις τ ο υ Ρ ο υ σ ό για την ιατρική έ χ ο υ ν πιθανότα­

τα παρανοηθεί περισσότερο απ'τις απόψεις του για την εκπαίδευση.

1 1 . Για το όνειρο τ η ς υγείας τ ο υ ανθρώπου σε "άγρια" κατάσταση

συμβουλευτείτε Edward Dudley, Maximilian Ε . Novak, eds, T h e W i l d

M a n W i t h i n : A n I m a g e i n W e s t e r n T h o u g h t f r o m

t h e R e n a i s s a n c e t o R o m a n t i c i s m , Pittsburgh, Pitts­

burgh Univ. Pr., 1 9 7 2 .

1 2 . Jacques - René Tenon, M é m o i r e s s u r l e s h ô p i t a u x ,

Paris, 1 7 9 9 , p . 4 5 1 . Παρατίθεται από τον Φουκό, στη σ. 17 του έ ρ γ ο υ

τ ο υ B i r t h o f t h e C l i n i c .

1 3 . Brian Abel - Smith, T h e H o s p i t a l s , 1 8 0 0 - 1 9 4 8 : A S t u-

2 0 8

Η αρρώστια εξακολουθούσε να είναι κατά κύριο λόγο μη τε­

χνική. Στα 1770, η γενική ιατρική γνώριζε λίγες αρρώστιες

εκτός από την πανούκλα και την ευλογιά (14), αλλά γύρω στα

1860 ακόμα κι ο μέσος πολίτης γνώριζε τις ιατρικές ονομα­

σίες μιας δωδεκάδας από αρρώστιες. Η ξαφνική εμφάνιση του

γιατρού σαν σωτήρα και θαυματοποιού δεν οφειλόταν στην

αποδεδειγμένη αποτελεσματικότητα των νέων τεχνικών με­

θόδων, αλλά στην ανάγκη για ένα μαγικό, τελετουργικό που

θα έκανε πιο πειστική μιαν επιδίωξη, την οποία έδειξε αδυ­

ναμία να πετύχει μια πολιτική επανάσταση. Αν η "αρρώστια"

και η "υγεία" έμελλε ν' αξιώσουν δημόσιο χρήμα, τότε οι έν­

νοιες αυτές θα έπρεπε να γίνουν σαφείς και λειτουργικές. Οι

αδιαθεσίες θα έπρεπε να μετατραπούν σε αντικειμενικές νό­

σους, που έπλητταν τους ανθρώπους, μπορούσαν να μετεμ­

φυτευτούν και να καλλιεργηθούν στο εργαστήριο και μπορού­

σαν να βρουν τη θέση τους σε θαλάμους νοσοκομείων, αρχεία,

προϋπολογισμούς και μουσεία. Με τον τρόπο αυτό, η αρρώ­

στια συνταιριάχτηκε με τη διοικητική διαχείριση" η άρχουσα

τάξη παραχώρησε σ'έναν κλάδο της ελίτ αυτονομία, όσον αφο­

ρά τον έλεγχο και την εξάλειψη της αρρώστιας. Μια καινού­

ρια, μολονότι κρυμμένη, πολιτική ιδεολογία όρισε το αντι­

κείμενο της ιατρικής θεραπείας, το οποίο απέκτησε την κατα­

στατική θέση μιας οντότητας που υπήρχε ξέχωρα τόσο απ'το

γιατρό όσο κι απ'τον άρρωστο (15).

Έ χ ο υ μ ε την τάση να λησμονούμε πόσο πρόσφατα γεννή­

d y i n S o c i a l A d m i n i s t r a t i o n i n E n g l a n d a n d Wa-

1 e s, London, Heinemann, 1 9 6 4 . Με προσεκτική τεκμηρίωση για τις οι­

κονομικές κι επαγγελματικές μ ε τ α β ο λ έ ς . Leonard Κ. Eaton, N e w E n ­

g l a n d H o s p i t a l s , 1 7 9 0 - 1 8 3 3 , Ann Arbor, Univ., o f Michigan

Pr., 1 9 5 7 . Βλ. ιδιαίτερα το βιβλιογραφικό δοκίμιο, σ. 2 3 9 - 4 6 .

14. Francois Millepierres. L a v i e q u o t i d i e n n e d e s m é d i -

c i n s a u t e m p s d e M o l i è r e , Paris, Hanchette, 1 9 6 4 . Εκλαϊ­

κευμένο α λ λ ά αξιόπιστο" μια σ ύ ν θ ε τ η εικόνα της καθημερινής ζωής

τ ο υ γιατρού σ τ α χρόνια τ ο υ Μολιέρου.

1 5 . Jean - Pierre Peter, "Malades et maladies a la fin du 1 8 e s. ", στο

Jean - Paul Dessaive e t al., M e d i c i n s , c l i m a t e t é p i d é m i e s

a l a f i n du 18e s., Paris, Mouton, 1 9 7 2 , σ . 1 3 5 - 7 0 . "Κατά τ η διάρ­

κεια της Γ α λ λ ι κ ή ς Επανάστασης το νοσοκομείο, όπως και το εργαστή­

ριο, που και τα δ υ ο τους ανακαλύφτηκαν γ ύ ρ ω στα 1 7 7 0 , έ μ ε λ λ ε να παί­

ξει το ρ ό λ ο της μαμμής στη γέννα αυτών των προϋπαρχουσών ιδεών".

2 0 9

θηκαν οι οντότητες της αρρώστιας ( * ) . Στα μέσα του 19ου

αιώνα, εξακολουθούσαν να παραθέτουν, επιδοκιμάζοντας το,

ένα απόφθεγμα που αποδιδόταν στον Ιπποκράτη: "Δεν μπο­

ρείς ν'ανακαλύψεις κανένα μέτρο βάρους, καμία μορφή και

κανέναν υπολογισμό, στα οποία θα μπορούσες να βασίσεις την

κρίση σου για την υγεία και την αρρώστια. Στις ιατρικές τέ­

χνες δεν υπάρχει βεβαιότητα, που να βασίζεται σε ό,τιδήποτε

άλλο εκτός από τις αισθήσεις του γιατρού". Η αρρώστια εξα­

κολουθούσε να είναι προσωπικό βάσανο, που καθρεφτιζόταν

στα μάτια του γιατρού (16). Ο μετασχηματισμός αυτού που

έβλεπε ο γιατρός σε κλινικήν οντότητα, αντιπροσωπεύει για

την ιατρική κάτι αντίστοιχο με το επίτευγμα του Κοπέρνικου

στον τομέα της αστρονομίας: ο άνθρωπος εκδιώχτηκε από το

κέντρο του σύμπαντος του. Ο Ιώβ έγινε Προμηθέας.

Από τα χρόνια του Γαλιλαίου έλπιζαν πολλοί να δώσουν

στην ιατρική την κομψότητα, που είχε δώσει στην αστρονομία

ο Κοπέρνικος. Ο Ντεκάρτ όρισε το σύστημα συντεταγμένων

για τη χάραξη της γραφικής παράστασης. Η περιγραφή του

μετέτρεψε πραγματικά το ανθρώπινο σώμα σ'ένα σύνολο από

ρολόγια κι άλλαξε την απόσταση, όχι μόνον ανάμεσα σε ψ υ χ ή

και σώμα, αλλά κι ανάμεσα στα παράπονα του αρρώστου και

στο μάτι του γιατρού. Μέσα σ'αυτό το μηχανοποιημένο πλαί­

* Η αρρώστια θεωρείται κάτι ανεξάρτητο α π ' τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο που πάσχει

απ'αυτήν. Η αρρώστια είναι κάτι αυθύπαρκτο, μια ο ν τ ό τ η τ α ανεξάρτητη

απ'τον ά ρ ρ ω σ τ ο . ( Σ τ μ ) .

16 . Helmut Vogt, D a s B i l d d e s K r a n k e n : D i e D a r ­

s t e l l u n g a u s s e r e r V e r a n d e r u n g e n d u r c h i n n e r e

L e i d e n u n d i h r e H e i l m a s s n a h m e n v o n d e r R e n a i ­

s s a n c e b i s z u u n s e r e r Z e i t , Munchen, Lehmann, 1 9 6 0 . Πε­

ρ ι σ σ ό τ ε ρ α από 5 0 0 α ν τ ί γ ρ α φ α καλλιτεχνικών παραστάσεων ά ρ ρ ω σ τ ω ν

ανθρώπων από τα χρόνια της Α ν α γ έ ν ν η σ η ς · δίνει τη δ υ ν α τ ό τ η τ α για μια

μ ε λ έ τ η τ ο υ τ ρ ό π ο υ με τον οποίο αντιλαμβάνονταν την α ρ ρ ώ σ τ ι α . Για

μια ιατρική μελέτη τ ο υ ε ρ γ ο τ ι σ μ ο ύ στο π α ρ ε λ θ ό ν βασιζόμενη στην παρά­

σ τ α σ η τ ο υ στη ζ ω γ ρ α φ ι κ ή , βλ . Veit Harold Bauer, D a s A n t o n i u s

F e u e r i n K u n s t u n d M e d i z i n , Heidelberg, Springer, 1 9 7 3 ,

βιβλιογρ. σ. 1 1 8 - 2 5 , επίλογος του Β ό λ φ γ κ α ν γ κ Γιάκομπ, σ. 1 2 7 - 9.

Τα έ ρ γ α τ η ς ζ ω γ ρ α φ ι κ ή ς και τ ω ν πλαστικών τεχνών αποτελούν ένα βοή­

θ η μ α ανεκτίμητης αξίας στην ιστορία των σ χ έ σ ε ω ν α ρ ρ ώ σ τ ο υ και για­

τ ρ ο ύ : Eugen Hollander, D i e M e d i z i n i n d é r k l a s s i s c h e n

M a 1 e r e i, Stuttgart, Enke. 1 9 5 0 , 4η έκδ. Eugen Hollander, Ρ 1 a s t i k

u n d M e d i z i n , Stuttgart, Enke, 1 9 1 2 .

2 1 0

σιο, ο πόνος μετατράπηκε σε κόκκινο φωτάκι κι η αρρώστια

σε μηχανική διαταραχή. Οι άνθρωποι κατόρθωσαν να ταξίνο­

μήσουν τις αρρώστιες σε κατηγορίες. Όπως ακριβώς μπο­

ρούσαν να ταξινομήσουν τα ορυκτά και τα φυτά, έτσι μπο­

ρούσαν και να διαχωρίσουν τη μια απ'την άλλη και να εντά­

ξουν σε κατηγορίες και τις αρρώστιες· το έργο αυτό το ανέ­

λαβε ο ταξινομητής γιατρός. Τα πλαίσια των εννοιών της λο­

γικής, μέσα στα οποία έμελλε να οριστεί ο καινούριος στόχος

της ιατρικής, είχαν τεθεί. Στο κέντρο του ιατρικού συστήμα­

τος τοποθετήθηκε, αντί για τον άνθρωπο που υποφέρει, η

αρρώστια αυτή πάλι μπορούσε να υποβληθεί σε: (α) διέργα¬

σιακήν επαλήθευση με τη βοήθεια μετρήσεων, (β) κλινική με­

λέτη και πειραματισμό και (γ) αξιολόγηση σύμφωνα με μηχα­

νικές νόρμες.

Οι αρχαίοι λαοί δεν είχαν ιδέα τι σήμαινε μέτρηση της αρ­

ρώστιας (17). Οι συγκαιρινοί του Γαλιλαίου ήταν οι πρώτοι

που προσπάθησαν να υποβάλουν σε μετρήσεις τον άρρωστο,

με μικρήν όμως επιτυχία. Από τότε που ο Γαληνός είχε διδά­

ξει ότι η ουρία εκκρινόταν από την vena cava (κοίλη φλέβα)

και ότι η σύσταση της ήταν άμεση ένδειξη της φύσης του αί­

ματος, οι γιατροί είχαν γευτεί και μυρίσει την ουρία και την

είχαν υποβάλει σε αναλύσεις στο φως του ήλιου και του φεγ­

γαριού. Έπειτα από τον 16ο αιώνα, οι αλχημιστές είχαν πια

μάθει να μετρούν το ειδικό βάρος με αξιόλογην ακρίβεια

και να επεξεργάζονται με τις μεθόδους τους την ουρία των αρ­

ρώστων. Στις μεταβολές του ειδικού βάρους της ουρίας απέ­

διδαν δωδεκάδες από ξεχωριστά και διαφορετικά μηνύματα.

Μετά απ'την πρώτη αυτή μέτρηση, οι γιατροί άρχισαν να δια-

17. W. Mûri, "Der Massgedanke bei griechischen Arzten", G y m n a ­

s i u m 57 , 1 9 5 0 : 183 - 2 1 0 . H . Laue, M a s s u n d M i t t e : E i n e

p r o b l e m g e s c h i c h t l i c h e U n t e r s u c h u n g z u r f r u h e n

g r i e c h i s c h e n P h i l o s o p h i e u n d E t h i k , Munster, Osna­

bruck, 1 9 6 0 . To μέτρο στην αρχαιότητα συνδεόταν με την αρετή και

την αναλογία, κι όχι με τη διεργασιακήν ε π α λ ή θ ε υ σ η . Για τον προϊστο­

ρικό ινδογερμανικό σημασιολογικό χ ώ ρ ο , που περιλαμβάνει τ ό σ ο το μέ­

τρο ό σ ο και την ιατρική, β λ . Emile Benveniste, "Medicine et la not ion

d e mesure" στο V o c a b u l a i r e d e s i n s t i t u t i o n s i n d o ­

e u r o p é e n n e s , P o v o i r , D r o i t , R e l i g i o n , τομ. 2 ,

1 9 6 9 , σ . 1 8 3 - 2 1 0 . H αγγλική έκδοση είναι: I n d o e u r o p e a n

L a n g u a g e a n d S o c i e t y , Miami, Univ. o f Miami Pr., 1 9 7 3 .

2 1 1

βάζουν διαγνωστικά και νοσηλευτικά μηνύματα σε κάθε και­

νούρια μέτρηση που μάθαιναν να εκτελούν (18).

Η χρήση φυσικών μεθόδων μέτρησης προετοίμασε τα πνεύ­

ματα για να πιστέψουν ότι οι αρρώστιες έχουν πραγματικήν

υπόσταση και οντολογικήν αυτονομία, ότι υπάρχουν ανεξάρ­

τητα από την αντίληψη του γιατρού και του αρρώστου. Η

χρήση της στατιστικής ενίσχυσε την πεποίθηση αυτή. " Έ δ ε ι ξ ε "

ότι οι αρρώστιες παρευρίσκονταν στο περιβάλλον και μπορού­

σαν να εισβάλουν στους ανθρώπους και να τους μολύνουν. Τα

πρώτα κλινικά τεστ, στα οποία έγινε χρήση στατιστικών με­

θόδων που πραγματοποιήθηκαν στις Η Π Α στα 1721 και δημο­

σιεύτηκαν στο Λονδίνο στα 1722, έδωσαν αποτελέσματα που

έδειχναν ότι η ευλογιά απειλούσε τη Μασσαχουσέτη και ότι

οι άνθρωποι που είχαν κάνει εμβόλιο ήταν προστατευμένοι

από τις επιθέσεις της. Τις έρευνες αυτές διενέργησε ο δρ. Κό­

τον Μάθερ, που είναι περισσότερο γνωστός σαν φανατικός

"ιερεξεταστής" όταν γίνονταν οι δίκες των μαγισσών του Σά­

λεμ, παρά σαν εμπνευσμένος υποστηρικτής της προληπτικής

αντιμετώπισης της ευλογιάς (19).

Κατά τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα, οι γιατροί

που έκαναν μετρήσεις στους αρρώστους τους, διέτρεχαν τον

κίνδυνο να χαρακτηριστούν κομπογιαννίτες από τους συναδέλ­

φους τους. Κατά τα χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης, οι άγ­

γλοι γιατροί εξακολουθούσαν ν' αντιμετωπίζουν με δυσπι­

στία την κλινική χρήση του θερμομέτρου. Μαζί με τη σφυγμο­

1 8 . Για την ιστορία των μετρήσεων, σ υ μ β ο υ λ ε υ τ ε ί τ ε δ υ ο σ υ λ λ ο γ έ ς

κειμένων: Harry Woolf, éd., Q u a n t i f i c a t i o n : A H i s t o r y

o f t h e M e a n i n g o f M e a s u r e m e n t i n t h e N a t u r a l

a n d S o c i a l S c i e n c e s . Indianapolis Bobbs - Merrill 1 9 6 1 . (κυ­

ρίως το κείμενο τ ο υ Ρίτσαρντ Σράϊοκ, σ. 85 - 1 0 7 , " T h e History of

Quantification i n Medical Sc ience" ) . Daniel Lerner, Q u a n t i t y a n d

Q u a l i t y . T h e H a y d e n C o l l o q u i u m o n S c i e n t i f i c

M e t h o d a n d C o n c e p t , N . York, Free Pr., 1 9 6 1 . Για τ η ν ε φ α ρ ¬

μογή τ η ς μ έ τ ρ η σ η ς σε μη ιατρικές π τ υ χ έ ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , β λ . δυο κεί­

μενα: S . S . Stevens, "Measurement and Man", S c i e n c e 1 2 7 , 1 9 5 8 :

3 8 3 - 9 , S . S . Stevens, H a n d b o o k o f E x p e r i m e n t a l P s y ­

c h o l o g y , N . York, Wiley, 1 9 5 1 .

1 9 . Richard H . Shryok, O t h o T . Beall, C o t t o n M a t h e r : T h e

F i r s t S i g n i f i c a n t F i g u r e i n A m e r i c a n M e d i c i n e ,

Baltimore, J o h n s Hopkins Univ. Pr., 1 9 5 4 .

μέτρηση, έγινε αποδεκτή κλινική μέθοδος και η θερμομέτρη­

ση μόλις περί τα 1845, τριάντα περίπου χρόνια αργότερα από

τότε που πρωτοχρησιμοποίησε το στηθοσκόπιο ο Λ έ ν ε κ .

Καθώς το ενδιαφέρον του γιατρού μετατοπιζόταν από τον

άρρωστο στην αρρώστια, το νοσοκομείο γινόταν μουσείο α­

σθενειών. Οι θάλαμοι ήταν γεμάτοι φτωχούς, που πρόσφε­

ραν τα σώματα τους σαν εκθέματα σε οποιονδήποτε γιατρό ή­

ταν πρόθυμος να τα χρησιμοποιήσει και να τα φροντίσει (20).

Γύρω στα τέλη του 18ου αιώνα, οι γιατροί κατάλαβαν ότι το

νοσοκομείο ήταν λογικά το μέρος όπου έπρεπε να μελετούν

και να συγκρίνουν τα "περιστατικά". Οι γιατροί επισκέπτο­

νταν τα νοσοκομεία όπου βρίσκονταν φύρδην μίγδην κάθε λο­

γής άρρωστοι και μάθαιναν να διαλέγουν και να μελετούν

αρκετά "περιστατικά" από την ίδια αρρώστια. Ανέπτυξαν "κλί­

νική όραση", ή κλινικό μάτι. Κατά τις πρώτες δεκαετίες του

19ου αιώνα, η στάση των γιατρών απέναντι στα νοσοκομεία

εξελίχτηκε κι άλλο. Μέχρι τότε, η εκπαίδευση των νέων για­

τρών γινόταν κυρίως με διαλέξεις, επιδείξεις και συζητήσεις.

Τώρα, η κλινική έγινε το βασικό μέρος όπου οι μέλλοντες για­

τροί μάθαιναν να βλέπουν και ν'αναγνωρίζουν τις αρρώστιες

(21). Ο κλινικός τρόπος προσέγγισης στην αρρώστια γέννησε

2 0 . "Οταν η α ρ ρ ώ σ τ ι α έγινε μια ο ν τ ό τ η τ α π ο υ ήταν δ υ ν α τ ό να διαχω­

ριστεί απ'τον ά ν θ ρ ω π ο και ν ' α π ο τ ε λ έ σ ε ι αντικείμενο ε ν α σ χ ό λ η σ η ς τ ο υ

γιατρού, έγιναν άξαφνα αποσπάσιμες, χρησιμοποιήσιμες και εμπορεύσι­

μες και δ ι ά φ ο ρ ε ς ά λ λ ε ς πτυχές τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Η π ώ λ η σ η τ η ς σκιάς είναι

ένα τυπικό λ ο γ ο τ ε χ ν ι κ ό μοτίβο τ ο υ 1 9 ο υ αιώνα (Α. V. Chamisso, Ρ e -

t e r S c h I e m i h I s w u n d e r s a m e G e s c h i c h t e , 1 8 1 4 ) . Έ­

νας σατανικός γιατρός μπορεί να στερήσει τον ά ν θ ρ ω π ο α π ' το εξ ανα­

κ λ ά σ ε ω ς ε ί δ ω λ ο τ ο υ . (Ε.Τ.Α. Hoffman, "Die Geschichte vom verlorenen

Spiegelbild", D i e A b e n t e u e r e i n e r S y l v e s n a c h t , 1 8 1 5 ) .

Ο ή ρ ω α ς τ ο υ μ υ θ ι σ τ ο ρ ή μ α τ ο ς α ν τ α λ λ ά σ σ ε ι την καρδιά τ ο υ με μια πέτρι­

νη καρδιά για να σωθεί α π ' τ η χρεοκοπία. (W. Hauff, " D a s steinerne Herz"

D a s W i r t s h a u s i m S p e s s a t , 1 8 2 8 ) . Σ τ η διάρκεια της ζ ω ή ς

τ ω ν δύο επόμενων γενεών, η λ ο γ ο τ ε χ ν ί α α σ χ ο λ ή θ η κ ε με την π ώ λ η σ η

τ η ς όρεξης, τ ο υ ονόματος, της νιότης και των αναμνήσεων.

2 1 . Για την εξέλιξη αυτή στη Γαλλία, β λ . Maurice Rocha ix, E s s a i

s u r Γ e v o l u t i o n d e s q u e s t i o n s h o s p i t a l i è r e s d e l a

f i n d e Γ A n c i e n R é g i m e a n o s j o u r s , Saintes, Fédération

hospitalière de F r a n c e , 1 9 5 9 : H μοναδική γ ε ρ ά τεκμηριωμένη ιστορία τ η ς

δημόσιας α ρ ω γ ή ς προς τ ο υ ς α ρ ρ ώ σ τ ο υ ς στη Γ α λ λ ί α . Β λ . J e a n Imbert,

L e s Η hôpitaux en F r a n c e , "Que sais -je ?", Paris P. U. F . , 1 9 5 8 :

2 1 3

μια καινούρια γλώσσα, που μιλούσε για τις αρρώστιες δίπλα

στο κρεβάτι του α ρ ρ ώ σ τ ο υ · γέννησε κι ένα νοσοκομείο ανα­

διοργανωμένο και χωρισμένο σε πτέρυγες κατά αρρώστιες,

για την επίδειξη των ασθενειών στους σπουδαστές (22).

Το νοσοκομείο που, μόλις στις αρχές του 19ου αιώνα, είχε

γίνει τόπος διάγνωσης, μετατράπηκε τώρα σε τόπο διδασκα­

λίας. Σύντομα έμελλε να γίνει εργαστήριο όπου δοκιμάζονταν

πειραματικά οι καινούριες θεραπευτικές αγωγές και, προς τα

τέλη του αιώνα, τόπος που είχε να κάνει με τη θεραπεία. Σή­

μερα, η αλλοτινή πανουκλότρυπα έχει μετατραπεί σε συνερ-

γείο επιδιορθώσεων, χωρισμένο σε πτέρυγες. Ό λ ' α υ τ α έγι­

ναν σταδιακά. Κατά τη διάρκεια του ϊ 9 ο υ αιώνα, η κλινική

έγινε ο τόπος όπου συγκεντρώνονταν οι φορείς των νόσων,

όπου γινόταν αναγνώριση των νόσων κι όπου καταγράφονταν

με λεπτομέρειες οι νόσοι. Η ιατρική αντίληψη της πραγματι­

κότητας βασίστηκε στο νοσοκομείο πολύ νωρίτερα από την ια­

τρική πρακτική. Το εξειδικευμένο νοσοκομείο, που αξίωσαν

οι πρωτοπόροι της Γαλλικής Επανάστασης προς όφελος του

αρρώστου, έγινε πραγματικότητα γιατί οι γιατροί ένιωσαν την

ανάγκη να ταξινομήσουν τις αρρώστιες. Σ ' ό λ η τη διάρκεια του

19ου αιώνα, η παθολογία εξακολουθούσε να είναι κατά κύριο

λόγο μια ταξινόμηση των ανατομικών ανωμαλιών. Μόνο περί

τα τέλη του αιώνα άρχισαν οι μαθητές του Κλοντ Μπερνάρ

να ονοματίζουν και να ταξινομούν την παθολογία των λει­

τουργιών (23). Όπως η αρρώστια, έτσι κι η υγεία απέκτησε

Για την π ρ ο σ α ρ μ ο γ ή τ ο υ γ α λ λ ι κ ο ύ νοσοκομείου στις μεταβαλλόμενες ια­

τρικές τεχνικές κατά -.η διάρκεια τ ο υ 1 9 ο υ αιώνα. Φυσικά, συμβουλευτεί­

τ ε και τον Φουκό, B i r t h o f t h e C l i n i c .

2 2 . Για την ιστορία της έννοιας της αρρώστιας, βλ. P. Diepgen, G. Β.

Gruber, Η. Schadewaldt, " D e r Krankheitsbegriff, seine Geschichte und

Problematik", P r o l e g o m e n a e i n e r a l l g e m e i n P a t h o l o ­

g i e, Berlin, Springer, 1 9 6 9 , 1 : 1 - 5 0 . Emanuel Berghoff E n t w i -

c k l u n g s g e s c h i c h t e d e s K r a n k h e i t s b e g r i f f e s : I n

s e i n e n H a u p t z u g e n d a r g e s t e l l t , W i e n e r B e i t r a g e

z u r G e s c h i c h t e d e r M e d i z i n , Vienna, Maudrich, τ ό μ . 1 , 2 η

έκδ. Pedro Lain Entralgo, E l m e d i c o u e l e n f e r m o , Madrit,

Ediciones Gaudarrama, 1 9 7 0 .

2 3 . Mirko D. Grmek, " L a conception de la maladie et de la santé chez

Claude Bernard", στο Alexandre Koyré, M é l a n g e s A l e x a n d r e

K o y r é : L ' a v e n t u r e d e l a s c i e n c e , Paris, Hermann, 1 9 6 4 ,

1 : 2 0 8 - 2 7 .

2 1 4

μια κλινική καταστατική θέση: έγινε η απουσία κλινικών συμ­

πτωμάτων. Παράλληλα, τα κλινικά πρότυπα της φυσιολογι¬

κότητας συνδέθηκαν με την ευζωία (24).

Η αρρώστια δε θα μπορούσε ποτέ να συνδεθεί με τη μη φυ¬

σιολογικότητα, αν δεν είχε φτάσει ν' αναγνωριστεί στον ένα

τομέα μετά τον άλλον η αξία των γενικών προτύπων, σε μια

χρονική περίοδο διακοσίων χρόνων. Στα 1635, κατ'εντολή

του Καρδινάλιου Ρισελιέ, ο βασιλιάς της Γαλλίας συγκρότησε

μιαν ακαδημία, που την αποτελούσαν οι υποτιθέμενοι πιο δια­

κεκριμένοι άνθρωποι των γαλλικών γραμμάτων, με σκοπό την

προστασία και την τελειοποίηση της γαλλικής γλώσσας.

Στην πραγματικότητα, η ακαδημία επέβαλε τη γλώσσα της

ανερχόμενης αστικής τάξης, η οποία παράλληλα αποκτούσε

τον έλεγχο και πάνω στα αναπτυσσόμενα μέσα παραγωγής.

Η γλώσσα της καινούριας τάξης των καπιταλιστών έγινε πρό­

τυπο, με βάση το οποίο έπρεπε να διαμορφώνεται η γλώσσα

όλων των τάξεων της κοινωνίας. Η κρατική εξουσία είχε επε­

κταθεί πέρα από τον θεσπισμένο νόμο για να βάλει τάξη στα

εκφραστικά μέσα. Οι πολίτες έμαθαν να δέχονται ότι μια ελίτ

έχει πια την εξουσία να κάνει κουμάντο σε τομείς, που τους εί­

χαν αφήσει ανέπαφους τόσο οι κανόνες της Εκκλησίας όσο κι

ο αστικός και ο ποινικός κώδικας του κράτους. Η παραβίαση

των κωδικοποιημένων νόμων της γαλλικής γραμματικής επέ­

συρε τώρα κ υ ρ ώ σ ε ι ς · έβαζαν τον ομιλητή στη θέση του - μ '

άλλα λόγια, τον αποστερούσαν από τα προνόμια της τάξης

και του επαγγέλματος του. Κακά γαλλικά ήταν εκείνα που βρί­

σκονταν πιο κάτω από τ' ακαδημαϊκά πρότυπα, όπως κακή υ­

γεία έμελλε σύντομα να γίνει, η υγεία εκείνη που βρισκόταν

πιο κάτω από την κλινική νόρμα.

Στα λατινικά, n o r m a σημαίνει ορθογώνιο, το ορθογώνιο,

τον κανόνα του μαραγκού. Μέχρι τα 1830, η αγγλική λέξη

" n o r m a l " σήμαινε κάθετος, στάση σε ορθή γωνία σε σχέση με

το έδαφος. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1840, έφτασε

να ορίζει τη συμμόρφωση μ'ένα κοινό πρότυπο. Κατά τη δε-

2 4 . Georges Canguilhem, L e n o r m a l e t l e p a t h o l o g i q u e ,

Paris, P. U. F., 1 9 7 2 . Το βιβλίο πραγματεύεται την ιστορία της ιδέας της

φυσιολογικότητας στην παθολογία τ ο υ 1 9 ο υ αιώνα, ο λ ο κ λ η ρ ώ θ η κ ε στα

1 9 4 3 κι έχει κι ένα υ σ τ ε ρ ό γ ρ α φ ο τ ο υ 1 9 6 6 . Για την ιστορία της "φυσιο¬

λογικότητας" (ή κανονικότητας) στην ψυχιατρική, β λ . Μισέλ Φουκό, I -

σ τ ό ρ ι α τ η ς τ ρ έ λ α ς , Ηριδανός.

2 1 5

καετία του 1880, στην Αμερική, έφτασε να σημαίνει τη συ­

νηθισμένη, τη φυσιολογική θέση ή κατάσταση, όχι μόνο πραγ­

μάτων μα και ανθρώπων. Σ τ η Γαλλία η λέξη μετατοπίστηκε

από τ η γεωμετρία στην κοινωνία — η é c o l e n o r m a l e

ήταν μια σχολή όπου φοιτούσαν οι δάσκαλοι της Αυτοκρατο­

ρ ί α ς · ιατρική συνεκδοχή της έδωσε για πρώτη φορά ο Ογκίστ

Κοντ, γύρω στα 1840. Εκείνος εξέφρασε την ελπίδα ότι, απ'

τη στιγμή που θα γίνονταν γνωστοί οι νόμοι οι σχετικοί με την

κανονική, φυσιολογική κατάσταση του οργανισμού, θα μπο­

ρούσαμε να καταπιαστούμε με τη μελέτη της συγκριτικής πα­

θολογίας (25).

Κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα, οι νόρμες

και τα πρότυπα του νοσοκομείου έγιναν θεμελιώδη κριτήρια

για τη διάγνωση και τη θεραπεία. Για να συμβεί αυτό, δεν ή­

ταν απαραίτητο να θεωρηθούν παθολογικά όλα τ' αντικανονικά

χαρακτηριστ ικά· ήταν αρκετό η αρρώστια, σαν παρέκκλιση

από ένα κλινικό πρότυπο, να νομιμοποιεί την ιατρική παρέμ­

2 5 . Για την ιστορία των ιατρικών ιδεών κατά τον 1 9 ο αιώνα, βλ. Pedro

Lain Entralgo, L a m e d i c i n a h i p o c r a t i c a , Madrit, Revista d e

Occidente, 1 9 7 0 . Werner Leibrand, H e i l k u n d e : E i n e P r o b l e ­

m u s g e s c h i c h t e d e r M e d i z i n , Freiburg, Alber, 1 9 5 3 . Fritz

Hartmann, D e r â r z t l i c h e A u f t r a g : D i e E n t w i c k l u n g

d e r I d e e d e s a b e n d l a n d i s c h e n A r z t t u m s a u s i h r e n

w e l t a n s c h a u l i c h - a n t h r o p o l o g i s c h e n V o r a u s s e t -

z u n g e n b i s z u m B e g i n n d e r N e u z e i t , Gottingen, M u ¬

s t e r s c h m i d t , 1 9 5 6 . M . Merleau - Ponty, " L ' Oeil d e l'esprit', L e s T e m p s

M o d e r n e s , nos. 1 8 4 - 5 , 1 9 6 1 ' 1 9 3 : M. Merleau - Ponty , P h é n o ­

m é n o l o g i e d e l a p e r c e p t i o n , Paris, Gallimard, 1 9 4 5 . Werner

Leibbrand, S p e k u l a t i v e M e d i z i n d e r R o m a n t i k , Hambu­

rg, Claassen, 1 9 5 6 . Hans Freyer , "Der Arzt und die Gesellschaft", σ τ ο

D e r A r z t u n d d e r S t a a t , Leipzig, Thieme, 1 9 2 9 . René F u ¬

l o p - Miller, K u l t u r g e s c h i c h t e d e t H e i l k u n d e , Mun­

chen, Bruckmann, 1 9 7 3 . Κ . E . Hrag Rothschuh, W a s i s t K r a n ¬

k h e i t ? E r s c h e i n u n g , E r k l a r u n g , S i n n g e b u n g , W e ¬

g e d e r F o r s c h u n g , Darmstadt, Wissenschaftliche B u c h g e ¬

sellschaft, 1 9 7 6 , τ ό μ . 3 6 2 ·. 18 σημαντικά από ιστορική άποψη κριτι­

κά κείμενα τ ο υ 1 9 ο υ και του 2 0 ο ύ αιώνα για την επιστημολογία της αρρώ­

στιας, γραμμένα μεταξύ ά λ λ ω ν κι από τους: C. W. Hufeland, R. Virchow,

R. Koch, F. Alexander. Παραπλήσια εκδοτική δ ο υ λ ε ι ά ετοιμάζει κι ο

Richard Tollner, E r f a h r u n g u n d D e n k e n i n d e r M e d i z i n .

2 1 6

βαση, δίνοντας μια κατεύθυνση στη θεραπεία (26).

Η εποχή της νοσοκομειακής ιατρικής, που από την άνοδο

μέχρι την πτώση της δεν κράτησε περισσότερο από ενάμισην

αιώνα, φτάνει στο τέλος της (27). Οι κλινικές μετρήσεις έχουν

επεκταθεί σ'ολόκληρη την κοινωνία. Η κοινωνία έχει γίνει

κλινική κι όλοι οι πολίτες έχουν γίνει άρρωστοι, που τους

σφυγμομετρούν αδιάκοπα και κανονίζουν να βρίσκεται ο

σφυγμός τους "μέσα σε" κανονικά πλαίσια. Τα οξύτατα προ­

βλήματα του εργατικού δυναμικού, των χρημάτων, της προ­

σπέλασης και του ελέγχου, που κάνουν άνω κάτω τα νοσοκο­

μεία, μπορούμε να τα ερμηνεύσουμε σαν συμπτώματα μιας

καινούριας κρίσης στην έννοια της αρρώστιας. Η κρίση αυτή

είναι αληθινά σοβαρή, γιατί επιδέχεται δυο αντιτιθέμενες λύ­

σεις, που κάνουν κι οι δυο τους περιττά τα τωρινά νοσοκομεία.

Η πρώτη λύση είναι μια παραπέρα νοσογόνος ιατρικοποίηση

της υγειονομικής περίθαλψης, η οποία θα επεκτείνει ακόμα πε­

ρισσότερο τον κλινικό έλεγχο που ασκεί το ιατρικό επάγγελ­

μα πάνω στον πληθυσμό, ο οποίος συνεχίζει κανονικά τη ζωή

του, μολονότι είναι άρρωστος. Η δεύτερη, είναι μια κριτική, ε­

πιστημονικά εδραιωμένη αποϊατρικοποίηση της έννοιας της αρ­

ρώστιας.

Για να λυθεί προς όφελος της υγείας η κρίση αυτή, η ιατρι­

κή επιστημολογία, μας είναι πολύ πιο χρήσιμη απ'όσο η ιατρι­

2 6 . Για την ανάπτυξη αυτή, ιδιαίτερα με επίκεντρο της την επιρροή του

Βίρχοβ, βλ. Wolfgang J a c o b , "Medizinische Anthropologie im 1 9 . Jh :

Mensch, Natur, Gesellschaft : Beitrag zu einer theoretischen Pathologie",

Β e i t r a g e a u s d e r a l l g e m e i n e n M e d i z i n , no. 2 0 , Stut­

tgart, Enke, 1 9 6 7 .

2 7 . Janine Ferry - Pierret, Serge Karsenty, P r a t i q u e s m é d i c a ­

l e s e t s y s t è m e h o s p i t a l i e r , Paris, C E R E B E , 1 9 7 4 : Μια οι­

κονομική α ν ά λ υ σ η τ ω ν αυξανόμενων οριακών αντιχρησιμοτήτων της υγει­

ονομικής περίθαλψης, που ή ρ θ ε σαν αποτέλεσμα της ανάληψης της ια­

τρικής π ε ρ ί θ α λ ψ η ς απ'τα νοσοκομεία (η ανάληψη αυτή έγινε εφικτή

εξαιτίας μιας αντίληψης της αρρώστιας π ο υ εστιάστηκε σ τ ο νοσοκομείο).

Για μια δ ω δ ε κ ά δ α κοινωνιολογικών τρόπων θ ε ώ ρ η σ η ς τ ο υ σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ

νοσοκομείου, σ υ μ β ο υ λ ε υ τ ε ί τ ε Eliot Freidson, éd., T h e H o s p i t a l

i n M o d e r n S o c i e t y , N . Y o r k , Free Pr., 1 9 6 3 . Β λ . επίσης την διε­

ξοδικότερη ίσως κοινωνιολογική ανάλυση του νοσοκομείου σ τ ο : Johann

J . Rhode, S o z i o l o g i e d e s K r a n k e n h a u s e s : Z u r E i n f i ï ¬

h r u n g i n d i e S o z i o l o g i e d e r M e d i z i n . . . , Stuttgart, Enke,

1 9 6 2 .

217

κή βιολογία ή η ιατρική τεχνολογία. Η επιστημολογία αυτή θα

πρέπει να διασαφηνίσει τη λογική καταστατική θέση και την ί

κοινωνική φύση της διάγνωσης και της θεραπείας, κατά κύριο

λ ό γ ο στις σωματικές - σ ε διάκριση προς τις ψ υ χ ι κ έ ς - αρρώ­

στιες. Κάθε αρρώστια είναι μια κοινωνικά δημιουργημένη

πραγματικότητα. Το νόημα της κι ο τρόπος με τον οποίο"αντι­

μετωπίστηκε; έχουν μιαν ιστορία (28). Η μελέτη της ιστορίας

αυτής θα μας δώσει να καταλάβουμε πόσο δέσμιοι είμαστε

της ιατρικής ιδεολογίας, που υπό την επίδραση της μεγαλώ­

σαμε.

Αρκετοί συγγραφείς έχουν τελευταία προσπαθήσει ν'απο¬

δείξουν ότι η ψ υ χ ι κ ή παρέκκλιση δεν είναι "αρρώστια"

(29). Το παράδοξο είναι ότι έχουν δυσκολέψει κι όχι διευκο­

λύνει το δικό μας έργο, που είναι το να επεκτείνουμε αυτό τον

τρόπο αντιμετώπισης και σ τ η ν α ρ ρ ώ σ τ ι α ε ν γ έ ν ε ι .

Οι Λάιφερ, Γκόφμαν, Ζατς, Λαίνγκ και άλλοι, δείχνουν μεγά­

λο ενδιαφέρον για την πολιτική γένεση της ψυχασθένειας και

για τη χρησιμοποίηση της για πολιτικούς σκοπούς (30). Για

2 8 . Για την ιστορία τ ο υ τ ρ ό π ο υ με τον οποίο αντιλαμβάνονταν το σ ώ μ α

ο ι ευρωπαϊκές κ ο υ λ τ ο ύ ρ ε ς , βλ . Norbert Elias, U b e r d e n P r o z e s s

d e r Z i v i l i s a t i o n : S ο z i o g e n e t i s c h e u n d p s y c h o ¬

g e n e t i s c h e U n t e r s u c h u n g e n , τόμ. l . W a n d l u n g e n d e s

V e r h a l t e n s i n d e n W e l t l i c h t e n d e s A b e n d l a n d e s ,

τόμ. 2 , W a n d l u n g e n d e r G e s e l l s c h a f t E n t w u r f z u

e i n e r T h é o r i e d e r Z i v i l i s a t i o n , Bern / Munchen, Franke ,

1 9 6 9 . (Paris, Calmann - Levy, 1 9 7 4 , η γ α λ λ ι κ ή μ ε τ ά φ ρ α σ η ) .

2 9 . Έ ν α παράδειγμα: D. L. Rosenhan, "On Being Sane in Insane Pla­

ces", S c i e n c e 1 7 9 , 1 9 7 3 : 2 5 0 - 5 8 . " Α π ' τ η στιγμή π ο υ ο χ τ ώ ψ ε υ τ ο ¬

άρρωστοι έγιναν δεκτοί σε ψυχιατρεία ( λ έ γ ο ν τ α ς ότι άκουγαν φ ω ν έ ς ) ,

βρήκαν ότι τ ο υ ς είχαν ανεξάλειπτα κολλήσει την τ α μ π έ λ α τ η ς σχιζοφρέ­

νειας — π α ρ ά τη φυσιολογική τ ο υ ς σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά σ τ η συνέχεια. Η ειρωνεία

είναι ότι μόνον οι άλλοι έγκλειστοι υποψιάστηκαν ότι οι ψ ε υ τ ο ά ρ ρ ω σ τ ο ι

ήταν γνωστικοί, φυσιολογικοί. Το προσωπικό τ ο υ νοσοκομείου δεν ήταν

ικανό ν'αναγνωρίσει τη φ υ σ ι ο λ ο γ ι κ ή σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά μέσα στο περιβάλλον

τ ο υ νοσοκομείου".

3 0 . Thomas S . Szasz, T h e M y t h o f M e n t a l I l l n e s s , N . Y o r k ,

Harper and Row, 1 9 6 1 . Thomas S . Szasz, Η β ι ο μ η χ α ν ί α τ η ς τ ρ έ ­

λ α ς , Ιανός. Ronald Leifer, I n t h e N a m e o f M e n t a l H e a l t h :

S o c i a l F u n c t i o n s o f P s y c h i a t r y , N . York, Aronson, 1 9 6 9 .

Erwin Goffman, A s y l u m s : E s s a y s o n t h e S o c i a l S i t u a ­

t i o n o f M e n t a l P a t i e n t s a n d O t h e r I n m a t e s , 1 9 6 1 -

2 1 8

να ενισχύσουν την άποψη τους, αντιπαραθέτουν ξεκάθαρα την

"ανύπαρκτη" ψυχασθένεια στην "υπαρκτή" σωματική ασθέ­

νεια: κατά τη γνώμη τους, η γλώσσα των φυσικών επιστημών,

την οποία χρησιμοποιούν τώρα οι γιατροί σ'όλους τους το­

μείς των μελετών, είναι στην πραγματικότητα κατάλληλη μόνο

για τις σωματικές ασθένειες. Η σωματική αρρώστια περιορί­

ζεται στο σώμα κι εντάσσεται σ'ένα ανατομικό, φυσιολογικό

και γενετικό πλαίσιο. Η "πραγματική" ύπαρξη μιας τέτοιας αρ­

ρώστιας μπορεί να επιβεβαιωθεί με μετρήσεις και πειράματα,

δίχως καμία παραπομπή σ'ένα σύστημα αξιών. Τίποτα απ'τα

παραπάνω δεν ισχύει για τις ψυχασθένειες: γιατί, αυτό που κά­

νει την ψυχασθένεια "αρρώστια", είναι αποκλειστικά η κρίση

του ψυχιάτρου. 0 ψυχίατρος ενεργεί σαν εκπρόσωπος ενός

κοινωνικού, ηθικού και πολιτικού περίγυρου. Μετρήσεις και

πειράματα πάνω στις "ψυχικές" καταστάσεις μπορούν να διε­

νεργηθούν .μόνο μέσα σ'ένα ιδεολογικό πλαίσιο, που αντλεί

τη συνοχή του από τη γενική κοινωνική προκατάληψη του ψυ­

χιάτρου. Η αρρώστια, που επικρατεί ολόγυρα μας, επιρρίπτε­

ται στη ζωή μέσα σε μιαν αλλοτριωμένη κοινωνία· κι όμως,

ενώ η πολιτική αναδιάρθρωση ενδέχεται να εξαλείψει τις πε­

ρισσότερες ψυχασθένειες, θα παράσχει απλώς καλύτερη και

δικαιότερη τεχνική θεραπευτική αγωγή στους σωματικά αρ­

ρώστους.

Η στάση αυτή των αντιψυχιάτρων, που υποστηρίζει απ'τη

μια ότι η σωματική αρρώστια δεν έχει καμία σχέση με την πο­

λιτική ενώ απ'την άλλη αρνείται να χαρακτηρίσει αρρώστια

την ψυχική παρέκκλιση, είναι στη Δύση μειοψηφική άποψη·

παρόλ'αυτά, φαίνεται πως βρίσκεται πολύ κοντά σ'ένα επί­

σημο δόγμα της σύγχρονης Κίνας, όπου η ψυχασθένεια θεω­

ρείται πολιτικό πρόβλημα. Υπεύθυνοι για τους ψυχωτικούς

παρεκκλίνοντες ορίζονται εκεί τα μαοϊκά πολιτικά στελέχη.

Η Μπέρμαν (31) αναφέρει ότι οι κινέζοι ασκούν δριμύτατη κρι­

τική στην ρεβιζιονιστική πρακτική των ρώσων, που αποπολι¬

τικοποιούν την παρέκκλιση των ταξικών εχθρών, τους κλεί­

νουν σε νοσοκομεία και τους αντιμετωπίζουν σα να'χουν αρ­

Ν . York, Doubleday, 1 9 7 3 . R . D . Laing, A . Esterson, S a n i t y , M a d ­

n e s s a n d t h e F a m i l y , Harmondsworth, Penguin, 1 9 7 6 .

3 1 . Gregoria Bermann, L a s a n t é m e n t a l e e n C h i n e , Paris,

Maspero, 1 9 7 4 , γ α λ . μ ε τ ά φ ρ . Α. Μπαμπάστ. ( Π ρ ω τ ό τ υ π ο : L a s a 1 u d

m e n t a l e n C h i n a , Buenos Ayres, E d . J o r g e Alvarez, 1 9 7 0 ) .

2 1 9

ρώστια αντίστοιχη με μόλυνση. Οι κινέζοι διατείνονται ότι μό­

νον ο αντίθετος τρόπος προσέγγισης μπορεί να φέρει θετικά

αποτελέσματα: η εντατική πολιτική αναμόρφωση των ανθρώ­

πων που είναι τώρα, ασύνειδα ίσως, ταξικοί εχθροί. Η αυτο­

κριτική τους, θα τους κάνει πολιτικά ενεργούς και, με τον τρό­

πο αυτό, υγιείς. Ε δ ώ πάλι, η έμμονη προσκόλληση στο ότι η

ψυχική παρέκκλιση δεν αποτελεί στην ουσία αρρώστια, ενι­

σχύει την πεποίθηση ότι μια άλλου είδους αρρώστια είναι

πράγματι υλική οντότητα (32).

Οι αναπτυγμένες βιομηχανικές κοινωνίες διακυβεύουν πολ­

λά όταν θεωρούν ότι η επιστημολογία δικαιολογεί την ύπαρξη

των οντοτήτων της αρρώστιας. Ό σ ο η αρρώστια είναι κάτι

που αδράχνει τους ανθρώπους, κάτι που τους "πιάνει" ή κάτι

που "παθαίνουν", τα θύματα των φυσικών αυτών διαδικασιών

μπορούν κάλλιστα να μη θεωρούνται υπεύθυνα για την κατά­

σταση τους. Οι άλλοι άνθρωποι μπορούν να τους λυπούνται

κι όχι να τους κατηγορούν για άτσαλες, πρόστυχες ή αδέξιες

πράξεις, που κάνουν ενώ υπομένουν την υποκειμενική τους

πραγματικότητα* οι ίδιοι οι άρρωστοι μπορούν να μετατρα­

πούν σε διαχειρίσιμα και κερδοφόρα αποκτήματα για το σύ­

στημα, φτάνει να δεχτούν ταπεινά την αρρώστια τους σαν έκ­

φραση της "φυσικής τάξης των πραγμάτων"· επιπλέον δε,

απαλλάσσονται από κάθε πολιτική ευθύνη, μολονότι συνερ­

γάστηκαν με το σύστημα και συνέβαλαν στην αύξηση της νο¬

σογόνου κατάθλιψης της βιομηχανίας υψηλής έντασης. Μια

αναπτυγμένη βιομηχανική κοινωνία είναι νοσογόνος, γιατί κά­

νει τους ανθρώπους ανίκανους να τα βγάλουν πέρα με το πε­

ριβάλλον τους και γιατί, όταν καταρρέουν, βάζει στη θέση

των διαλυμένων σ χ έ σ ε ω ν ένα "κλινικό" υποκατάστατο.

Οι άνθρωποι θα ξεσηκώνονταν οπωσδήποτε εναντίον ενός τέ­

τοιου περιβάλλοντος αν η ιατρική εξηγούσε τις βιολογικές

τους διαταραχές όχι σαν ατέλεια της υγείας τους, αλλά σαν

3 2 . Peter Sedgwick, "Illness, Mental and otherwise : All Illnesses Ex­

press a Social Judgement", H a s t i n g s C e n t e r S t u d i e s 1 , no. 3 ,

1 9 7 3 : 19 - 4 0 . Επισημαίνει αυτός ότι ορισμένα περιστατικά συνιστούν

αρρώστια μόνον α φ ο ύ πρώτα ο άνθρωπος τα βαφτίσει α φ ε ν ό ς αποκλί­

σεις κι α φ ε τ έ ρ ο υ συνθήκες που βρίσκονται κάτω από κοινωνικόν έ λ ε γ χ ο .

Υ π ό σ χ ε τ α ι να εγείρει το επιστημολογικό ζ ή τ η μ α τ η ς αρρώστιας ενγένει

σ 'ένα βιβλίο που πρόκειται να εκδοθεί σύντομα απ'τον εκδοτικό οίκο

Harper and Row.

2 2 0

ατέλεια του τρόπου ζωής που τους επιβάλλεται ή που επιβάλ­

λουν οι ίδιοι στον εαυτό τους (33). Η εξασφάλιση της προσω­

πικής πολιτικής αθωότητας, την οποία προσφέρει μια διάγνω­

ση στον άρρωστο, χρησιμεύει σαν υγειονομικό προσωπείο,

που δικαιολογεί την περαιτέρω υποταγή του στον κύκλο της

παραγωγής και της κατανάλωσης.

Η ιατρική διάγνωση αυθύπαρκτων οντοτήτων αρρώστιας,

που υποτίθεται ότι παίρνουν μορφή μέσα στο σώμα του αρ­

ρώστου, είναι ένας λάθρος κι ανήθικος τρόπος για να ριχτεί

το φταίξιμο στο θύμα. Ο γιατρός, μέλος ο ίδιος της άρχου­

σας τάξης, κρίνει ότι το άτομο δεν ταιριάζει σ'ένα περιβάλλον

που το έχουν κατασκευάσει και το διευθύνουν άλλοι επαγγελ­

ματίες, αντί να κατηγορήσει τους συναδέλφους του ότι δημι­

ουργούν περιβάλλοντα που μέσα τους αδυνατεί να ζήσει αρ­

μονικά ο ανθρώπινος οργανισμός. Έ τ σ ι , μας δίνεται η δυνατό­

τητα να ερμηνεύσουμε την αυθύπαρκτη αρρώστια σαν υλική

έκφραση ενός πολιτικά πρόσφορου μύθου· η αρρώστια αυτή

αποκτά πραγματικήν υπόσταση μέσα στο σώμα του ατόμου, ό­

ταν το σώμα τούτο εξεγείρεται εναντίον των απαιτήσεων που

έχει απ'αυτό η βιομηχανική κοινωνία.

Σε κάθε κοινωνία, η ταξινόμηση των νόσων — η νοσολογία—

αντικατοπτρίζει την κοινωνικήν οργάνωση. Την αρρώστια, την

οποία παράγει η κοινωνία, τη\τ βαφτίζει ο γιατρός με ονόματα

που τέρπουν τους γραφειοκράτες. Η "αδυναμία για μάθηση",

η "υπερκινητικότητα" ή η "ελάσσων εγκεφαλική δυσλειτουρ­

γία", εξηγούν στους γονιούς γιατί τα παιδιά τους δε μαθαίνουν

και καλύπτουν την έλλειψη ανεκτικότητας ή την ανεπάρκεια

του σχολείου· η υψηλή πίεση του αίματος καλύπτει την έντα­

ση της καθημερινής ζωής που ολοένα μεγαλώνει, η δε εκφυλι­

στική αρρώστια καλύπτει την κοινωνική οργάνωση που προ­

καλεί εκφυλισμό. Ό σ ο πιο πειστική η διάγνωση, τόσο πιο πο­

λύτιμη φαίνεται πως είναι η θεραπεία, τόσο πιο εύκολο είναι

να πειστούν οι άνθρωποι ότι τις έχουν ανάγκη και τις δυο και

τόσο λιγότερο πιθανό είναι να ξεσηκωθούν οι άνθρωποι κα­

τά της βιομηχανικής ανάπτυξης. Οι συνδικαλισμένοι εργάτες

αξιώνουν όσο γίνεται πιο δαπανηρή θεραπεία, αν όχι γι'άλλο

3 3. Albert Gorres, "Sinn und Unsinn der Krankheit : Hiob und Freud",

στο Albert Gorres, ed., D e r K r a n k e , A r g e r n i s d e r L e i s t u n ­

g s g e s e l l s c h a f t , Dusseldorf, Patmos, 1 9 7 1 , σ . 7 4 - 8 8 .

2 2 1

λόγο, απλώς και μόνο για τη διεστραμμένη ικανοποίηση ότι

παίρνουν πίσω ένα μέρος από τα χρήματα που έχουν δώσει σε

φόρους και σε α σ φ ά λ ι σ η · και επιπλέον, απατούν τον ίδιο τον

εαυτό τους και θαρρούν πως έτσι ενισχύουν την κοινωνικήν

ισότητα.

Πριν η αρρώστια φτάσει να θεωρείται κατά κύριο λ ό γ ο αντι¬

κανονικότητα, μη φυσιολογικότητα του οργανισμού ή της συ­

μπεριφοράς, εκείνος που αρρώσταινε εξακολουθούσε να μπο­

ρεί να βρει στα μάτια του γιατρού μιαν αντανάκλαση της οδύ­

νης του και μιαν αναγνώριση της μοναδικότητας των όσων

υποφέρει. Τώρα, αυτό που συναντά είναι το απλανές βλέμμα

ενός βιολόγου-λογιστή, που κάνει λογαριασμούς εσόδων-εξό¬

δων. Τ ο υ παίρνουν την αρρώστια του και την μετατρέπουν σε

πρώτη ύλη για μια θεσμική φάμπρικα. Ερμηνεύουν την κατά­

σταση του σύμφωνα μ' ένα σύνολο αφηρημένων κανόνων, με

μια γλώσσα που αδυνατεί να καταλάβει. Του μιλούν για εχ­

θρικές οντότητες, τις οποίες αντιμάχεται ο γιατρός, αλλά του

λένε τόσα μόνο, όσα κρίνει ο γιατρός απαραίτητα για να εξα­

σφαλίσει τη συνεργασία του αρρώστου. Τη γλώσσα την παίρ­

νουν στα χέρια τους οι γιατροί: ο άρρωστος μένει δίχως λέ­

ξεις γεμάτες νόημα για να εκφράσει την οδύνη του που, με

τον τρόπο αυτό, την μεγαλώνει ακόμα περισσότερο ο γλωσσι­

κός φενακισμός (34).

3 4 . Β . L . Whorf, L a n g u a g e , T h o u g h t a n d R e a l i t y , N . Y ¬

ork, Wiley, 1 9 5 6 . Περιγράφει το γλωσσικό φ ρ ά γ μ α που δημιουργεί η

τεχνική ο ρ ο λ ο γ ί α ανάμεσα στην επαγγελματική ε ν δ ο ο μ ά δ α ( * ) και σ τ ο υ ς

πελάτες, π ο υ ορίζονται σαν οι έ ξ ω απ'την ομάδα. Κ. Engelhatdt et al.,

K r a n k e i m K r a n k e n h a u s , Stuttgart, Enke, 1 9 7 3 . Ό σ ο βρίσκο­

νται στο νοσοκομείο, οι ά ρ ρ ω σ τ ο ι φενακίζονται εντατικά και σταδιακά.

Όταν βγαίνουν α π ' τ ο νοσοκομείο, λιγότεροι α π ' τ ο ένα τρίτο έ χ ο υ ν κα­

ταλάβει για ποιαν αρρώστια νοσηλεύτηκαν, και λ ιγότεροι α π ' τ ο ένα τέ­

τ α ρ τ ο σε τι θ ε ρ α π ε υ τ ι κ ή α γ ω γ ή υποβλήθηκαν. Μ. Β. Korsch, V. F. Ne­

grete, " D o c t o r - Patient Communicat ion", S c i e n t i f i c A m e r i c a n

2 2 7 , August 1 9 7 2 : 66 - 9. Σ τ ο νοσοκομείο Παίδων του Λος Ά ν τ ζ ε λ ε ς ,

το 2 0 % των μητέρων δεν καταλαβαίνουν από τι π ά σ χ ο υ ν τα παιδιά τους,

το 5 0 % δεν κατανοούν από τι π ρ ο ή λ θ ε η αρρώστια τ ο υ ς και το 4 2 % δεν

α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν τις σ υ μ β ο υ λ έ ς που τους δίδονται, π ο λ ύ συχνά γιατί αδυ­

νατούν ν α τις καταλάβουν. Raoul Carson, L e s V i e l l e s D o u l e u r s ,

Paris, Julliard, 1 9 6 0 , αναθ. έκδ. Επιβεβαιώνει, με πιο διαισθητικό τρόπο,

ότι τα ίδια ισχύουν και για τ ο υ ς γ ά λ λ ο υ ς α ρ ρ ώ σ τ ο υ ς τ ο υ .

* Μια κοινωνική ομάδα π ο υ τα μ έ λ η της αισθάνονται α λ λ η λ έ γ γ υ α κι

2 2 2

Πριν το επιστημονικό γλωσσικό ιδίωμα φτάσει να κυριαρ­

χήσει πάνω στη γλώσσα που αναφέρεται στο σώμα μας, η κα­

θομιλούμενη γλώσσα στον τομέα αυτό ήταν εξαιρετικά πλού­

σια (35). Η γλώσσα των αγροτών διαφύλαξε μεγάλο μέρος

από το θησαυρό αυτό μέχρι και στον αιώνα μας (36). Παροι­

μίες και γνωμικά έδιναν έτοιμες τις εντολές που χρειάζονταν

(37). Τον τρόπο με τον οποίο διατύπωναν τα παράπονα τους

στο γιατρό οι βαβυλώνιοι και οι οι αρχαίοι έλληνες, τον έχουν

παραλληλίσει με τις εκφράσεις που χρησιμοποιούν όταν

μιλούν για τις ενοχλήσεις που αισθάνονται οι γερμανοί χειρώ­

νακτες εργάτες. Όπως συνέβαινε και στην αρχαιότητα, ο

άρρωστος τραυλίζει, κομπιάζει και μιλάει για κείνο που τον

"έπιασε" ή για κείνο που "άρπαξε" κείνος ο ίδιος. Ενώ, όμως,

ο εργάτης της βιομηχανίας μιλάει για τον πόνο του σαν "κάτι"

αόριστο που τον ενοχλεί, οι πρόγονοι του είχαν πολλά παρα­

έ χ ο υ ν κοινά συμφέροντα, αντίθετα απ'των ά λ λ ω ν κοινωνικών ομάδων

( Σ τ μ ) .

3 5. Για τη γ λ ώ σ σ α τ η ς αρρώστιας κατά την α ρ χ α ι ό τ η τ α στην περιο­

χ ή τ η ς Μεσογείου, βλ . Nadia van Brock, R e c h e r c h e s u r l e v o ­

c a b u l a i r e m é d i c a l e d u G r e c a n c i e n : S o i n s e t g u é ­

ri s ο n, Paris, Klincksieck, 1 9 6 1 . Hermann Grapow, Κ r a n k e r,

K r a n k h e i t e n u n d A r z t : V o m g e s u n d e n u n d k r a n ­

k e n A g y p t e r , v o n d e n K r a n k h e i t e n , v o m A r z t u n d

v o n d e r a r z t l i c h e n T a t i g k e i t , Berlin, Akademie Verlag,

1 9 5 6 , 7 : 1 6 8 . Georges Contenau, L a m e d i c i n e e n A s s y r i e

e t e n B a b y l o n i e , Paris, Librairie Maloine, 1 9 3 8 . Για τ η γ λ ώ σ σ α

με την οποία αναγράφονται στη Β ί β λ ο οι αρρώστιες, βλ. παραπομπές

στη σημ. 4 4 του π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο υ κ ε φ α λ α ί ο υ .

3 6 . Max Hôfler, D e u t s c h e s K r a n k h e i t s n a m e n - B u e h ,

Munchen, Piloty und Lohle, 1 8 9 9 . Ο γ κ ω δ έ σ τ α τ η σ υ λ λ ο γ ή γερμανικών

λαϊκών εκφράσεων που σχετίζονται με τα όργανα τ ο υ σώματος, τις λει­

τ ο υ ρ γ ί ε ς τους και τις αρρώστιες, στον ά ν θ ρ ω π ο και στα οικιακά ζ ώ α ,

κ α θ ώ ς κι εκείνων που αναφέρονται σε φυσικά ή μαγικά γιατρικά. 9 9 2

γ ε μ ά τ ε ς σελίδες.

3 7 . O t t o Ε . Loll, S p r i c h w o r t e r - B i b l i o g r a p h i e , Fran­

kfurt, Klastermann, 1 9 5 8 . Δίνει έναν κ α τ ά λ ο γ ο από 58 σ υ λ λ ο γ έ ς παροι­

μιών σ ' ό λ ε ς τις γ λ ώ σ σ ε ς π ο υ αναφέρονται σε "υγεία, αρρώστια, ιατρική,

υγιεινή, ηλιθιότητα και οκνηρία" (σ. 5 3 4 - 7 ) . Αντίθετα, για μιαν ιστορία

τ η ς ιατρικής γλώσσας, βλ . Johannes Steudel, D i e S p r a c h e d e s

A r z t e s : E t h y m o l o g i e u n d G e s c h i c h t e m e d i z i n i s ¬

c h e r T e r m i n i (αποσπασματικά ειδωμένη).

2 2 3

στατικά και εκφραστικά ονόματα για τους δαίμονες (38), που

τους δάγκωναν ή τους τσιμπούσαν. Τέλος, η ολοένα και με­

γαλύτερη εξάρτηση της κοινωνικά αποδεκτής ομιλίας από

την ειδική γλώσσα ενός ελιτίστικου επαγγέλματος, κάνει την

αρρώστια όργανο ταξικής κυριαρχίας. Με τον τρόπο αυτό, ο

σπουδαγμένος στο πανεπιστήμιο και ο γραφειοκράτης γίνο­

νται συνάδελφοι του γιατρού όταν τους περιθάλπει, ενώ ο ερ­

γάτης μπαίνει στη θέση του, στη θέση του υποταχτικού που δε

μιλάει τη γλώσσα του κυρίου του (39).

3 8 . Dietlinde Goltz, "Krankheit und Sprache", S u d h o f f s A r ­

c h i v 5 3 , no. 3, 1 9 6 9 : 2 2 5 - 6 9 .

3 9 . Κ α τ ά τη διάρκεια τ ο υ 1 9 ο υ αιώνα, οι νέες μεσαίες τάξεις ανέπτυ­

ξαν μιαν α ί σ θ η σ η ε ν ο χ ή ς ή ν τ ρ ο π ή ς για την αρρώστια, ενώ η μεγαλοα­

στική τ ά ξ η κι η αριστοκρατία μετέτρεψαν την ανάγκη τ ο υ ς για διαρκή

υγειονομική π ε ρ ί θ α λ ψ η σε μια δικαιολογία για να κάνουν " θ ε ρ α π ε ί ε ς "

τ η ς μόδας, ιδιαίτερα σε λ ο υ τ ρ ο π ό λ ε ι ς . Η "παραμονή" στις μ ε γ ά λ ε ς λου­

τροπόλεις ε κ π λ ή ρ ω ν ε μια πολιτική λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α ανάλογη με τις συναντή­

σεις κ ο ρ υ φ ή ς στις μ έ ρ ε ς μας. Β λ . Walter Ruegg, " D e r Kranke in der

Sicht der burgerlichen Gesellschaft an der Schwelle des 1 9 . J h " , Johannes

Steudel, "Therapeut ische und soziologische Funktion der Mineralbader

im 19. J h " , και τα δυο στο : Walter Artelt, Walter Ruegg, eds, D e r

A r z t u n d d e r K r a n k e i n d e r G e s e l l s c h a f t d e s 1 9 .

J h : V o r t r a g e e i n e s S y m p o s i o n s v o m 1 - 3 A p r i l 1 9 6 3

i n F r a n k u r t a . M., S t u d i e n z u r M e d i z i n g e s c h i c h t e

d e s 1 9 . J h, Stuttgart, Enke, 1 9 6 7 , no. 1, R. H. Shryock, "Medicine

and Society i n the 19th Century", C a h i e r s d ' h i s t o i r e m o ­

n d i a l e 5 , 1 9 5 9 : 1 1 6 - 4 6 . L u c Boltanski, " L a découverte d e l a mala­

die: L a diffusion d u savoir médical", C e n t r e d e S o c i o l o g i e

E u r o p é e n e , Paris, 1 9 6 8 , π ο λ υ γ ρ α φ η μ έ ν ο . Βασισμένη η μ ε λ έ τ η αυτή

σε π ο λ λ ά εμπειρικά δεδομένα, συγκεντρώνει στοιχεία για την προσι­

διάζουσα σε κ ά θ ε τάξη διάδοση τ ο υ ιατρικού πολιτισμού, και δείχνει

την οικονομική π ρ ο έ λ ε υ σ η της " α ν τ ο χ ή ς " τ ο υ φ τ ω χ ο ύ σ τ α βάσανα, που

την αντιπαραθέτει σ τ ο ν " π ό λ ε μ ο εναντίον τ ο υ πόνου" τ η ς μεσαίας τ ά ξ η ς .

"Ενας τ ρ ό π ο ς για να διερευνήσουμε τις αντιδράσεις κατά τ η ς ιατρικο¬

ποίησης τ η ς αντίληψης τ η ς αρρώστιας, είναι να μ ε λ ε τ ή σ ο υ μ ε την ιστορία

τ ο υ χ ι ο ύ μ ο ρ που έχει για σ τ ό χ ο το γ ι α τ ρ ό . Γ ε λ ο ι ο γ ρ α φ ι κ ό υ λ ι κ ό μπορεί­

τ ε ν α βρείτε σ τ α : U . S . National Library o f Medicine, C a r i c a t u r e s

f r o m t h e A r t C o l l e c t i o n , συλ . Sheila Durling, Washington,

D . C , 1 9 5 9 . Helmut Vogt, M e d i z i n i s c h e K a r i k a t u r e n v o n

1 8 0 0 b i s z u r G e g e n w a r t , Munchen, Lehmann, 1 9 6 0 . Curt Pro­

skauer, Fritz Witt, P i c t o r i a l H i s t o r y o f D e n t i s t r y , Colo­

gne, Dumont, 1 9 7 0 . A . Weber, T a b l e a u d e l a c a r i c a t u r e m é -

Απ'τη στιγμή που οι ιατρικές εκφράσεις μεταφράζονται

στην καθομιλουμένη γλώσσα, φαίνεται αμέσως ότι τις περισ­

σότερες διαγνώσεις και τις περισσότερες θεραπευτικές αγω­

γές μπορεί να τις καταλάβει άνετα ο οποιοσδήποτε κοινός άν­

θρωπος. Στην πραγματικότητα, τα διαγνωστικά και θεραπευ­

τικά μέσα, που αποδεδειγμένα κάνουν περισσότερο καλό πα­

ρά κακό, έχουν, στη συντριπτική πλειονότητα τους, δυο κοινά

χαρακτηριστικά γνωρίσματα: είναι από χρηματική άποψη ε­

ξαιρετικά φτηνά και μπορούν να συσκευαστούν καινά σχεδια­

στούν έτσι ώστε να τα χρησιμοποιεί ο άνθρωπος μονάχος του

ή με τη βοήθεια των μελών της οικογένειας του. Για παράδειγ­

μα, η τιμή των μέσων που κάνουν πράγματι καλό στην υγεία

είναι στον Καναδά τόσο χαμηλή, ώστε τα ίδια αυτά μέσα θα

μπορούσαν να χορηγηθούν σ'ολόκληρο τον πληθυσμό της Ιν­

δίας με τα ίδια χρήματα, που τώρα κατασπαταλιούνται εκεί για

τη μοντέρνα ιατρική. Η επιδεξιότητα, που απαιτείται για τη

χρήση των πιο πλατιά χρησιμοποιούμενων διαγνωστικών

και θεραπευτικών μέσων, είναι τόσο στοιχειώδης, ώστε αν οι

άνθρωποι, που νοιάζονται προσωπικά για την υγεία τους, τη­

ρούσαν προσεκτικά τις οδηγίες χρήσης, το αποτέλεσμα θα ή­

ταν πιθανότατα καλύτερο και πιο αξιόπιστο απ'αυτό, που θα

μπορούσε ποτέ να εγγυηθεί η ιατρική πρακτική. Τα περισσό­

τερα από τα υπόλοιπα, θα μπορούσαν πιθανότατα να τα χει­

ριστούν καλύτερα "ξυπόλητοι" ερασιτέχνες, που δεν ανήκουν

στην επαγγελματική κλίκα αλλά έχουν προσωπικήν υπευθυνό­

τητα, παρά επαγγελματίες γιατροί ψυχίατροι, οδοντίατροι,

μαμμές, φυσιοθεραπευτές ή οφθαλμίατροι.

Ό τ α ν γίνεται συζήτηση για την απλότητα της αποτελεσμα­

τικής σύγχρονης ιατρικής, οι ιατρικοποιημένοι άνθρωποι συ­

νήθως διαφωνούν και υποστηρίζουν ότι οι άρρωστοι είναι α­

νήσυχοι και συναισθηματικά ανίκανοι για ορθολογική αυτο¬

νοσηλεία και ότι, ακόμα κι οι ίδιοι οι γιατροί, καλούν έναν

συνάδελφο για να φροντίσει το άρρωστο παιδί τους και, επι­

πλέον, ότι οι μοχθηροί ερασιτέχνες θα μπορούσαν σύντομα να

οργανωθούν και να διαφεντεύουν μονοπωλιακά τη σπάνια

και πολύτιμη ιστορική γνώση. Οι αντιρρήσεις αυτές είναι βά­

σιμες όταν διατυπώνονται μέσα σε μια κοινωνία όπου οι προσ­

δοκίες των καταναλωτών διαμορφώνουν τους ανθρώπους έτσι

d i c a l e d e p u i s l e s o r i g i n e s j u s q u ' à n o s j o u r s , Paris, Editions Hippocrate, 1 9 3 6 .

2 2 5

ώστε να τα περιμένουν όλα από υπηρεσίες, όπου τα ιατρικά

μέσα συσκευάζονται προσεκτικά για χρήση στα νοσοκομεία

και όπου επικρατεί ο μύθος της ιατρικής αποτελεομαηκστη¬

τας. Θα είναι αβάσιμες σ'έναν κόσμο όπου οι άνθρωποι θα επι­

διώκουν να πετύχουν τους στόχους που έθεσαν μονάχοι τους,

πράγμα που θα κάνει εφικτό για όλους μια φειδωλή χρήση

της τεχνολογίας.

2 2 6

5. Θάνατος εναντίον θανάτου

Ο θάνατος σαν εμπόρευμα

Σε κάθε κοινωνία, η κυρίαρχη εικόνα θανάτου καθορίζει

και την κρατούσα έννοια της υγείας (1) . Μια τέτοια εικόνα,

το πολιτισμικά διαμορφωμένο προείκασμα ενός βέβαιου πε­

ριστατικού που θα συμβεί σε μιαν αβέβαιη ημερομηνία, σχη­

ματίζεται από θεσμικές δομές, από βαθιά ριζωμένους μύθους

και από τον κοινωνικό χαρακτήρα που επικρατεί. Η εικόνα θα­

νάτου, που έχει μια κοινωνία, φανερώνει το επίπεδο ανεξαρ­

τησίας των ανθρώπων της, καθώς και τη συγκρότηση της

1 . Robert G . Olson, "Death" , στην E n c y c l o p e d i a o f P h i l o ­

s o p h y , ed. P. Edwards, N. York, Macmillan, 1 9 6 7 , 2 : 3 0 7 - 9. Δίνει

μια σύντομη και σαφή ε ι σ α γ ω γ ή στη γνώση τ ο υ θ α ν ά τ ο υ και του φ ό β ο υ

τ ο υ θ α ν ά τ ο υ . Herman Feifel, éd., T h e M e a n i n g o f D e a t h , Ν .

York, Mc Graw - Hill, 1 9 5 9 . Δίνει μια ισχυρήν ώ θ η σ η στην ψυχολογική

μ ε λ έ τ η τ ο υ θανάτου στις ΗΠΑ. Robert Fulton, éd., D e a t h a n d I d e ­

n t i t y , N . York , Wiley, 1 9 6 5 . Μια εξαίρετη α ν θ ο λ ο γ ί α σύντομων με­

λετών που, όλες μαζί, δείχνουν το στάδιο της α γ γ λ ό γ λ ω σ σ η ς έρευνας

στα 1 9 6 5 . Paul Landsberg, E s s a i s u r Γ e x p é r i e n c e d e l a

m o r t , s u i v i d e P r o b l è m e m o r a l d e s u i c i d e , Paris, Se­

uil, 1 9 5 1 . Μια κλασική α ν ά λ υ σ η . J o s e Echeverria, Réf lex ions m é t a ­

p h y s i q u e s s u r l a m o r t e t l e p r o b l è m e d u s u j e t ,

Paris, J . Vrin, 1 9 5 7 . Μια γ ε μ ά τ η σαφήνεια απόπειρα σ υ γ γ ρ α φ ή ς μιας φαι­

νομενολογίας τ ο υ θανάτου. Christian von Ferber, "Soziologische Aspe¬

kte des Todes: Ein Versuch uber einige Beziehungen der Soziologie zur

philosophischen Anthropologie", Z e i t s c h r i f t f u r e v a n g e ­

l i s e h e E t h i k 7 , 1 9 6 3 : 3 3 8 - 6 0 . Σ ο β α ρ ή π ρ ο σ π ά θ ε ι α για ν α ξα­

ναγίνει ο θάνατος βασικής σημασίας δημόσιο π ρ ό β λ η μ α . Ο σ υ γ γ ρ α φ έ α ς

πιστεύει ότι ο θάνατος που έχει κατασταλεί, π ο υ έχει καταντήσει ιδιω­

τικός και ζ ή τ η μ α των επαγγελματιών μόνο, ενισχύει την εκμεταλλευ­

τική ταξική δ ο μ ή της κοινωνίας. Π ο λ ύ σημαντικό ά ρ θ ρ ο . Βλ. και :

Vladimir Jankelevitch, La mort , Paris Flammarion, 1 9 6 6 , Edgar

Morin, L ' h o m m e e t l a m o r t , Paris, Seuir, 1 9 7 0 . ( Β λ . και

Ζαν Ζ ί γ κ λ ε ρ , Ο ι ζ ω ν τ α ν ο ί κ ι ο θ ά ν α τ ο ς , Μαλλιαρής — Παι­

δεία ( Σ τ μ ) ) .

2 2 7

προσωπικότητας τους, την αυτοδυναμία και τη ζωντάνια τους

(2). Ό π ο υ έχει διεισδύσει ο ιατρικός πολιτισμός, που δε σέ­

βεται τις τοπικές παραδόσεις, έχει εισάγει στη χώρα και μια

καινούρια εικόνα θανάτου. Στο βαθμό που η εικόνα αυτή εξαρ­

τάται από τις νέες τεχνικές και από το ήθος που προσιδιάζει

σ'αυτές, ο χαρακτήρας της είναι υπερεθνικός. Οι ίδιες τούτες

τεχνικές, όμως, δεν είναι πολιτισμικά ουδέτερες· πήραν συγκε­

κριμένο σχήμα μες στις κουλτούρες της Δύσης και εκφρά­

ζουν το ήθος της Δύσης. Η εικόνα θανάτου που έχει ο λευκός

άνθρωπος, εξαπλώθηκε μαζί με τον ιατρικό πολιτισμό και απο­

τέλεσε ισχυρή δύναμη που συνέβαλε στον πολιτισμικό αποι­

κισμό.

Η εικόνα του "φυσικού θανάτου", του θανάτου που έρχε­

ται κάτω από ιατρική περίθαλψη και μας βρίσκει σε καλήν υ­

γεία στα γηρατειά μας, είναι τελείως πρόσφατο ιδεώδες (3).

2. Για τη μ ε λ έ τ η τ η ς εικόνας θ α ν ά τ ο υ κατά την αρχαιότητα στον δικό

μας γενικό π ε ρ ί γ υ ρ ο , χρήσιμα έ ρ γ α είναι τα α κ ό λ ο υ θ α : Fielding Η. Garri­

son, " T h e Greek Cult of the Dead and the Chtonian Deities in Ancient

Medicine", A n n a l s o f M e d i c a l H i s t o r y 1 , 1 9 1 7 : 3 5 - 53 .

Alice Walton, T h e C u l t o f A s k l e p i o s , Cornell Studies i n Cla­

ssical Philology no. 3, 1 8 9 4 , επανεκδ. N. York, Johnson Reprint Corp.,

1 9 6 5 . Ernst Benz, D a s T o d e s p r o b l e m i n d e r s t o i s c h e n

P h i l o s o p h i e , Stuttgart, Kohlhammer, 1 9 2 9 , XI , Tubinger B e i t r a ¬

g e zur Altertumswiss 7 . Ludwig Wachter, D e r T o d a l t e n T e s t a ­

m e n t , Stuttgart, Calwer, 1 9 6 7 . Joce lyn Mary Catherine Toynbee, D e ­

a t h a n d B u r i a l i n t h e R o m a n W o r l d , London, Thames

and Hudson, 1 9 7 1 K . Sauer, U n t e r s u c h u n g e n z u r D a r s t e l ¬

l u n g d e s T o d e s i n d e r g r i e c h i s c h r o m i s c h e n G e s -

c h i c h t s s c h r e i b u n g , Frankfurt, 1 9 3 0 . J . Kroll, " T o d und Teu-

fel i n der Ant ike" , V e r h a n d l u g e n d e r V e r s a m m l u n g

d e u t s c h e r P h i l o l o g e n 5 6 , 1 9 2 6 . Hugo Blummer, "Die S c h i l ¬

d e r u n g des Sterbens i n der griechischen Dichtkunst", N e u e J a h r ­

b u jtjl e r l e s K l a s s i s c h e n A l t e r t u m s , 1 9 1 7 , σ . 4 9 9 - 5 1 3 .

3. Το κεφάλαιο αυτό βασίζεται κατά κύριο λ ό γ ο στα εξαίρετα δοκίμια

τ ο υ Philippe Ariés : " L e culte des morts a Γ époque moderne", R e v u e

d e l ' A c a d e m i e d e s S c i e n c e s m o r a l e s e t p o l i t i ­

q u e s , 1 9 6 7 : 25 - 4 0 . " L a m o r t inversée : Le changement des atti­

tudes devant l a mort dans les sociétés occidentales", A r c h i v e s e u ­

r o p é e n n e s d e s o c i o l o g y 8 , no. 2 , 1 9 6 7 . " L a vie e t l a mort

chez les français d ' a u j o u r d h u i " , E t h n o p s y c h o l o g y 2 7 , March

1 9 7 2 : 39 - 4 4 . " L a mort e t l e mourant dans notre civilisation", R e v u e

2 2 8

Μέσα σε πεντακόσια χρόνια, το πώς βλέπουν οι άνθρωποι το

θάνατο έχει περάσει από πέντε διαφορετικά στάδια και τώρα

ετοιμάζεται να περάσει σ'ένα έκτο. Κάθε στάδιο έχει βρει την

εικονογραφική του έκφραση: (α) Στο "χορό των νεκρών",

του 15ου αιώνα, (β) Στον λεγόμενο " Χ ο ρ ό του Θανάτου" της

Αναγέννησης, στο χορό κάτω απ'το πρόσταγμα του σκελετού,

(γ) Στη σκηνή της κρεβατοκάμαρης του γέροντα ακόλαστου,

στα χρόνια του Προεπαναστατικού Γαλλικού Καθεστώτος,

(δ) Στον γιατρό του 19ου αιώνα, που αντιπαλεύει τα περιπλα­

νώμενα στοιχειά της φυματίωσης και της πανούκλας. (ε) Στον

γιατρό των μέσων του 20ού αιώνα, που χώνεται ανάμεσα στον

άρρωστο και στο θάνατο του. Και (στ) στο θάνατο κάτω από

εντατική νοσοκομειακή περίθαλψη. Σε κάθε στάδιο της εξέ­

λιξης αυτής, η εικόνα του φυσικού θανάτου έφερνε στο φως

ένα καινούριο σύνολο ανθρώπινων αντιδράσεων, που αποκτού­

σαν ολοένα και περισσότερο ιατρικό χαρακτήρα. Η ιστορία

του φυσικού θανάτου είναι η ιστορία της ιατρικοποίησης του

αγώνα εναντίον του θανάτου (4) .

f r a n ç a i s e d e s o c i o l o g i e 14 , January - March 1 9 7 3 . "Les

techniques d e l a mort", H i s t o i r e d e s p o p u l a t i o n s f r a n ­

ç a i s e s e t d e l e u r s a t t i t u d e s d e v a n t l a v i e d e p u i s

1 e 18e s., 1 9 4 8 , Paris, Seuil, 1 9 7 1 , σ. 3 7 3 -98. Μια σύνοψη σ τ α αγγλι­

κά: Philippre Ariés, W e s t e r n A t t i t u d e s T o w a r d s D e a t h :

F r o m t h e M i d d l e A g e s t o t h e P r e s e n t , Baltimore, Johns

Hopkins, 1 9 7 4 , London, Marion Boyars, 1 9 7 6 , μ ε τ ά φ ρ . Πατρίτσια Ρά¬

ν ο υ μ . Τ ο κείμενο τ ο υ " L a mort inversée", μ ε τ α φ ρ ά σ τ η κ ε σ τ ' α γ γ λ ι κ ά από

τον Μπέρναρντ Μάρτσλαντ : "Death Inside Out", H a s t i n g s C e ­

n t e r S t u d i e s 2 , May 1 9 7 4 : 3 - 1 8 . (Από τ η μ ε τ ά φ ρ α σ η απουσιά­

ζει η β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α ) .

4 . Σ τ ο κ ε φ ά λ α ι ο α υ τ ό ενδιαφέρομαι, πάνω απ'όλα, για την εικόνα του

"φυσικού θ α ν ά τ ο υ " . Χρησιμοποιώ τον ό ρ ο "φυσικός θ ά ν α τ ο ς " γιατί τον

βρίσκω να χρησιμοποιείται ε υ ρ ύ τ α τ α από τον 1 6 ο μέχρι και τις αρχές τ ο υ

2 0 ο υ αιώνα. Τ ο ν αντιπαραθέτω στον " π ρ ω τ ό γ ο ν ο θάνατο", που επέρχε­

ται σαν α π ο τ έ λ ε σ μ α των ενεργειών ενός μυστηριακού, α λ λ ό κ ο σ μ ο υ , υ­

π ε ρ φ υ σ ι κ ο ύ ή θε ϊκού παράγοντα, και στον " σ ύ γ χ ρ ο ν ο θάνατο", που πά­

ντα σ χ ε δ ό ν νοείται σαν α π ο τ έ λ ε σ μ α κοινωνικής αδικίας, σαν απόρροια

της πάλης τ ω ν τάξεων ή της ιμπεριαλιστικής κυριαρχίας. Με ενδιαφέρει

η ε ι κ ό ν α τ ο υ φυσικού α υ τ ο ύ θ α ν ά τ ο υ και η εξέλιξη τ ο υ κ α τ ά τους

τέσσερις αιώνες π ο υ πίστευαν σ ' α υ τ ό ν οι δυτικοί πολιτισμοί. Οφείλω την

ιδέα να π ρ ο σ ε γ γ ί σ ω το αντικείμενο μου με τον τ ρ ό π ο α υ τ ό σ τ ο βιβλίο τ ο υ

Werner Fuchs, T o d e s b i l d e r i n d e r m o d e r n G e s e l l s -

2 2 9

Ο ευλαβικός χορός των νεκρών

Από τον 4ο αιώνα και μετά, η Εκκλησία αγωνίστηκε εναντί­

ον μιας παγανιστικής παράδοσης, σύμφωνα με την οποία, πλή­

θη γυμνά, εκστασιασμένα, που κράδαιναν ξίφη, χόρευαν πάνω

στους τάφους στον περίβολο των εκκλησιών. Κι όμως, η μεγά­

λη συχνότητα των διαταγμάτων με τα οποία η Εκκλησία απα­

γόρευε τις τελετές αυτές, μαρτυρεί ότι οι απαγορεύσεις είχαν

πολύ μικρό αντίκρισμα· επί χίλια χρόνια οι εκκλησίες και τα

κοιμητήρια των χριστιανών εξακολουθούσαν να είναι τόποι

χορού. Ο θάνατος ήταν μια ευκαιρία για την ανανέωση της ζω­

ής. Ο χορός με τους νεκρούς πάνω στους τάφους τους, ήταν

μια ευκαιρία να επιβεβαιώσουν οι άνθρωποι τη χαρά τους που

ήταν ζωντανοί, και αποτέλεσε την πηγή πλήθους ερωτικών

τραγουδιών και ποιημάτων (5). Περί τα τέλη του 14ου αιώνα.

c h a f t, Frankfurt, Suhrkamp, 1 9 6 9 . Για τη διαφωνία μου με τον συγ­

γ ρ α φ έ α , β λ έ π ε παρακάτω, σημ. 5 4 τ ο υ κεφαλαίου αυτού.

5 . Thomas Ohm, D i e G e b e t s g e b â r d e n d e r V ô l k e r u n d

d a s C h r i s t e n t u m , Leiden, Brill, 1 9 4 8 , σ . 3 7 2 κπ., ιδιαίτερα σ .

3 8 9 - 9 0 . Σ υ γ κ ε ν τ ρ ω μ έ ν α στοιχεία για τ ο υ ς χ ο ρ ο ύ ς που γίνονταν σ τ α

κοιμητήρια και για τον α γ ώ ν α των εκκλησιαστικών αρχών εναντίον τ ο υ ς .

Μια ιατρική ιστορία της χορομανίας (επιδημικής χορείας ) της Δυτικής

εκκλησίας: Ε . L . Backman R e l i g i o u s D a n c e s i n t h e C h r i ­

s t i a n C h u r c h a n d i n P o p u l a r M e d i c i n e , Stockholm,

1 9 4 8 , London, Allen and Unwin, 1 9 5 2 , α γ γ λ . μετ. Ε. Κλάσεν. Μια βι­

βλιογραφία των θρησκευτικών όψεων τ ο υ χ ο ρ ο ύ : Emile Bartaud, "Danse

religieuse", D i c t i o n n a i r e d e s p i r i t u a l i t é , f . 1 8 - 1 9 , p . 2 1 -

37. A . Schimmel, "Tanz : 1 . Religiongeschichtlich", D i e R e l i g i o n

i n G e s c h i c h t e u n d G e g e n w a r t , Tubingen, 1 9 6 2 , 6 : 6 1 2 -

1 4 . Για την ιστορία των χ ο ρ ώ ν μέσα σε ή γ ύ ρ ω από χριστιανικές εκκλη­

σίες, β λ . L . Gougaud, " L a dance dans les églises", R e v u e d ' h i ­

s t o i r e e c c l é s i a s t i q u e 1 5 , 1 9 1 4 : 5 - 2 2 , 2 2 9 - 4 5 . J . Baloch,

"Tânze in Kirche und Kirchhoefen", N i e d e r d e u t s c h e Ζ e i t-

s c h r i f t f u r V o l k s k u n d e , 1 9 2 8 . H . Spanke, "Tanzmusik i n der

Kirche des Mittelalters", N e u p h i l o s o p h i s c h e M i t t e i l u n -

g e n 3 1 , 1 9 3 0 . Αντίστοιχα προς τους χ ο ρ ο ύ ς στα χριστιανικά νεκροτα­

φεία από τ η γερμανική π α ρ ά δ ο σ η : Richard Wolfram, S c h w e r t t a n z

u n d M a n n e r b u n d , Kassel, Barenreiter, 1 9 3 7 , τμήματα τ ο υ μόνο

κ υ κ λ ο φ ο ρ ο ύ ν . Werner Danckert, "Totengrâber", στο U n e h r l i c h e

L e u t e : D i e v e r f e h m t e n B e r u f e , Bern, Francke, 1 9 6 3 , σ . 5 0 -

5 6 .

2 3 0

ωστόσο, φαίνεται πως η έννοια των χορών αυτών άλλαξε(6) :

από μια συνάντηση των ζωντανών με κείνους που είχαν ήδη

πεθάνει, μετατράπηκε σε στοχαστική, ενδοσκοπική εμπειρία.

Στα 1424, απεικονίστηκε για πρώτη φορά στους τοίχους

ενός κοιμητηρίου στο Παρίσι ο Χορός των Νεκρών. Το πρωτό­

τυπο έργο από το Κοιμητήριο των Αθώων Νηπίων έχει κατα­

στραφεί, αλλά ορισμένα καλά αντίγραφα του μας δίνουν τη

δυνατότητα να το αναπαραστήσουμε: ο βασιλιάς, ο αγρότης, ο

Πάπας, ο γραμματικός και η κοπέλα, χορεύουν ο καθένας

τους μ' ένα πτώμα. Κάθε συνοδός είναι το εξ ανακλάσεως

είδωλο του άλλου, ως προς τα ρούχα και τα χαρακτηριστικά

εμβλήματα. 0 κάθε άνθρωπος κουβαλάει μαζί του, με τη μορ­

φή του σώματος του, το θάνατο του και χορεύει μαζί του σ'

όλη του τη ζωή. Κατά τα χρόνια του όψιμου Μεσαίωνα, ο θά­

νατος που ελλοχεύει μες στον άνθρωπο (7) στέκει αντίκρυ

του· ο κάθε θάνατος έρχεται κουβαλώντας το έμβλημα που

αντιστοιχεί στην κοινωνική θέση του θύματος του: για το βα­

σιλιά ένα στέμμα, για το χωρικό μια δικράνα. Απ'το χορό με

τους νεκρούς προγόνους πάνω στους τάφους τους, οι άνθρω­

ποι στράφηκαν στην απεικόνιση ενός κόσμου, όπου ο καθένας

χορεύει σ'όλη τη ζωή αγκαλιά με τη θνητότητα του. 0 θάνα­

τος απεικονίστηκε, όχι σαν ανθρωπομορφική φιγούρα, αλλά

σαν μακάβρια αυτοσυνειδησία, μια συνεχής επίγνωση του τά­

φ ο υ που χάσκει. Δεν ήταν ακόμα ο σκελετός του επόμενου

6 . J o h a n Huizinga, " T h e Vision o f Death", σ τ ο T h e W a n i n g

o f t h e M i d d l e A g e s : A S t u d y o f t h e F o r m s o f L i f e ,

A r t , a n d T h o u g h t i n F r a n c e a n d t h e N e t h e r l a n d s

i n t h e 1 4 t h a n d 1 5 t h C e n t u r i e s , N . York, St. Martin,

1 9 2 4 , κ ε φ . 1 1 , σ. 1 2 4 - 1 3 5 .

7 . Gerhart Β . Landner, T h e I d e a o f R e f o r m : I t s I m p a c t

o n C h r i s t i a n T h o u g h t a n d A c t i o n i n t h e A g e o f

t h e F a t h e r s , Cambridge, Harvard Univ, Pr., 1 9 5 9 . Σ υ μ β ο υ λ ε υ τ ε ί τ ε

τη σ. 1 6 3 για τα δυο ρεύματα μέσα στην Εκκλησία ως προς τη σχέση του

θ α ν ά τ ο υ με τη φ ύ σ η , από τον 4ο αιώνα και μετά. Για τον Πελάγιο ο θά­

νατος δεν ήταν τιμωρία για αμαρτήματα, κι ο Αδάμ θ α ' χ ε πεθάνει κι αν

ακόμα δεν είχε α μ ά ρ τ η σ α . Σ ' α υ τ ό εμφανίζει δ ι α φ ο ρ έ ς από τη διδασκα­

λία τ ο υ Αυγουστίνου π ο υ λέει ότι ο Αδάμ είχε λάβει την αθανασία σαν

ιδιαίτερο δ ώ ρ ο απ'το θ ε ό , κι ακόμα πιο π ο λ ύ από κείνους τους Πατέρες

τ η ς Ο ρ θ ό δ ο ξ η ς Εκκλησίας π ο υ δέχονται ότι ο Αδάμ είχε ένα πνευματικό,

ή "αναζωογονούμενο", σ ώ μ α πριν από την π τ ώ σ η .

2 3 1

αιώνα, που μαζί του οι μουσικάντηδες κι οι γυναίκες σύντομα

έμελλε να χορεύουν κατά το φθινόπωρο του Μεσαίωνα, αλλά

μάλλον ο εαυτός του καθενός που γερνούσε και σάπιζε (8).

Τον καιρό εκείνο, ο καθρέφτης (9) απέκτησε μεγάλη σημασία

8. Ί σ α μ ε τότε ο αποθανών εμφανιζόταν δίχως ηλικία σ τ ο νεκρικό

μνημείο τ ο υ . Σ τ ο εξής εμφανίζεται σαν σηπόμενο πτώμα. Kathleen Co­

hen, M e t a m o r p h o s i s o f a D e a t h S y m b o l : T h e T r a n ­

s i - T o m b i n t h e L a t e M i d d l e A g e s a n d t h e R e n a i s ­

s a n c e , L o s Angeles, Univ. o f California Pr., 1 9 7 3 . Φρικιαστικοί τάφοι,

που είχαν προορισμό να ν ο υ θ ε τ ή σ ο υ ν τους ζωντανούς, εμφανίστηκαν

για π ρ ώ τ η φ ο ρ ά κατά τους τ ε λ ε υ τ α ί ο υ ς χρόνους του 1 4 ο υ αιώνα. J. Ρ.

Hornung, Ε i n B e i t r a g z u r I k o n o g r a p h i e d e s T o d e s ,

διδακτ. διατρ., Univ. Freiburg, 1 9 0 2 . Η συνάντηση των ζωντανών και των

νεκρών αποκτά σημασία σ'ένα καινούριο λογοτεχνικό είδος: Stefan

Glixelli, L e s C i n g P o è m e s d e s t r o i s m o r t s e t d e s

t r o i s v i f s , Paris, H . Champion, 1 9 1 4 . J . S . Egilsrud, L e d i a l o ­

g u e d e s m o r t s d a n s l e s l i t t é r a t u r e s f r a n ç a i s e , a l ­

l e m a n d e , e t a n g l a i s e , Paris, L'entente lino typiste, 1 9 3 4 . K a u l ¬

f u s s - Diesch, "Totengesprache", σ τ ο R e a l l e x i k o n d e r d e u t ¬

schen L i t e r a t u r g e s c h i c h t e , 3 , 3 7 9 κπ. Και βρίσκει μια και­

νούρια οπτικήν έ κ φ ρ α σ η : Karl Kunstle, D i e L é g e n d e d e r d r e i

L e b e n d e n u n d d e r d r e i T o t e n , Freiburg, Herder, 1 9 0 8 .

Willy Rotzler, D i e B e g e g n u n g d e r d r e i L e b e n d e n u n d

d e r d r e i T o t e n : E i n B e i t r a g z u r F o r s c h u n g u b e r

m i t t e l a l t e r l i c h e V e r g a n g l i c h k e i t s d a r s t e l l u n g ,

Wintertur, Keller, 1 9 6 1 . Pierce Michault, P a s d e l a m o r t , ed. J u ­

les Petit, Société des Bibliophiles de Belgique, 1 8 6 9 . Albert Freybe , D a s

m e m e n t o m o r i i n d e u t s c h e r S i t t e . b i l d l i c h e r D a r ¬

s t e l l u n g u n d V o l k s g l a u b e n , d e u t s c h e S p r a c h e , D i ­

c h t u n g u n d S e e l s o r g e , Gotha, Perthes, 1 9 0 9 . T o γ ε γ ο ν ό ς ότι

περί τα 1 5 0 0 ο θάνατος αποκτά σ α φ έ σ τ α τ α χαρακτηριστικά σ κ ε λ ε τ ο ύ

και μια νέα αυτονομία, δε σημαίνει πως δεν είχε ανέκαθεν ανθρωπο¬

μορφικά χαρακτηριστικά, αν όχι στις εικαστικές τέχνες, τουλάχιστον

στους θ ρ ύ λ ο υ ς και στην ποίηση. Paul Geiger, " T o d : 4. Der Tod als Per­

son", σ τ ο H a n d w o r t e r b u c h d e s d e u t s c h e n A b e r ­

g 1 a u b e n s , Berlin, W. de Gruyter, 1 9 2 7 - 4 2 , 8: 9 7 6 - 8 5 .

9. To πιο σημαντικό βιβλίο με θ έ μ α τον κ α θ ρ έ φ τ η στη ζωγραφική

είναι: G . F . Hartlaub, Z a u b e r d e s S p i e g e l s : G e s c h i c h t e

u n d B e d e u t u n g d e s S p i e g e l s i n d e r K u n s t , Munchen, Pi­

per, 1 9 5 1 . Σ τ ο κ ε φ . 7, τ μ . 3, "Spiegel der Vanitas", πραγματεύεται ι­

διαίτερα τον κ α θ ρ έ φ τ η σαν υπόμνηση του παροδικού. Β λ . και G. F. Har­

daub, "Die Spiegel - Bilder des Giovanni Bellini", P a n t h e o n 1 5 , No-

2 3 2

στην καθημερινή ζωή· μες στον "καθρέφτη του θανάτου", ο

"κόσμος" (10) απέκτησε μια δηκτικότητα που δημιουργούσε

παραισθήσεις. Με τον Σόσερ και τον Βιγιόν, ο θάνατος γίνεται

ιδιωτικός κι αισθησιακός, όπως η ηδονή κι ο πόνος.

Οι πρωτόγονες κοινωνίες έβλεπαν το θάνατο σαν αποτέλε­

σμα της παρέμβασης ενός εχθρικού παράγοντα. Δεν προσω­

ποποιούσαν το θάνατο. 0 θάνατος είναι το αποτέλεσμα της κα­

κής πρόθεσης κάποιου. Αυτός ο κάποιος που προκαλεί το θά­

νατο , θα μπορούσε να είναι ένας γείτονας που, από φθόνο, σε

κοιτάζει με κακό μάτι, ή θα μπορούσε να είναι μια μάγισσα,

ένας πρόγονος που έρχεται να σε πάρει μαζί του ή η μαύρη γά­

τα που συναντάς στο δρόμο σου (11). Σ ' ο λ ό κ λ η ρ ο τον Χρι­

vember 1 9 4 2 : 2 3 5 - 4 1 . Η ερμηνεία της χρήσης του κ α θ ρ έ φ τ η από τον

Μπελίνι με σκοπό ν'απεικονίσει την ένταση της νέας συνειδητοποίησης

της αμφισημίας της ανθρώπινης ανατομίας. Heinrich Schwarz, "The Mir­

ror i n Art " , A r t Q u a r t e r l y 1 5 , 1 9 5 2 : 9 6 - 1 1 8 . Ιδιαίτερα όσον

α φ ο ρ ά την "ματαιοδοξία".

10 . Wolfgang Stammler, F r a u W e l t : E i n e m i t t e l a t t e r ­

l i c h e A l l é g o r i e , Freiburger Universitâtsreden, 1 9 5 9 . Ο "κόσμος",

που απεικονίζεται σαν θ η λ υ κ ή μ ο ρ φ ή στη μεσαιωνική τέχνη — μισοαγ¬

γελική, μισοδαιμονική—, παριστά τη δύναμη των αγαθών του κόσμου

τ ο ύ τ ο υ , την ομορφιά της φύσης, μα και τη φ θ ο ρ ά όλων των ανθρώπι­

νων.

1 1 . Για μια βιβλιογραφία των διαθέσεων των π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν λαών α­

πέναντι στο θ ά ν α τ ο , βλ. Edgar Herzog, P s y c h e a n d D e a t h : Ar­

c h a i c M y t h s a n d M o d e r n D r e a m s i n A n a l y t i c a l

P s y c h o l o g y , N . York, Putnam, 1 9 6 7 . Ο ι πρωτόγονοι βλέπουν π ά ¬

ντα το θάνατο σαν το αποτέλεσμα της παρέμβασης ενός εξωτερικού πα­

ράγοντα. Για το σκοπό της επιχειρηματολογίας μου, η φ ύ σ η τ ο υ παράγο­

ντα α υ τ ο ύ δεν έχει σημασία. Το κ α λ ύ τ ε ρ ο β ο ή θ η μ α για την παλιότερη

γραμματεία πάνω στο ζήτημα αυτό, εξακολουθεί να είναι, παρότι παλαιό,

το : Robert Hertz, "Contribution a une étude sur la représentation colle­

ctive de la mort", L ' a n n é e s o c i o l o g i q u e 10 , 1 9 0 5 - 6 : 48 -

1 3 7 . Σ υ μ π λ ή ρ ω μ α του το : E. S. Hartland et el., "Death and the Di­

sposal o f the Dead", στο E n c y c l o p a e d i a o f R e l i g i o n a n d

E t h i c , 1 9 2 5 - 32, 4 : 4 1 1 - 5 1 1 . Rosalind Moss, T h e L i f e A f t e r

D e a t h i n O c e a n i a a n d t h e M a l a y A r c h i p e l a g o ,

1 9 2 5 , Ann Arbor, Mich., Univ. Microfilms, 1 9 7 2 . Δείχνει η σ υ γ γ ρ α φ έ α ς

ότι οι μ ο ρ φ έ ς τ η ς ταφής έχουν την τάση να επηρεάσουν τις πεποιθήσεις

για το αίτιο τ ο υ θανάτου και για τη φ ύ σ η της μετά θάνατον ζωής. Hans

Kelsen, "Seele und Recht" , στο A u f s a t z e z u r I d e o l o g i e k r i -

t i k, Neuwied / Berlin, Luchterland, 1 9 6 4 . Κάνει την υ π ό θ ε σ η ότι ο γενι­

2 3 3

στιανικό και Ισλαμικό Μεσαίωνα, ο θάνατος εξακολουθούσε

να λογίζεται σαν αποτέλεσμα μιας σκόπιμης παρέμβασης του

ίδιου του Θεού. Καμία μορφή "ενός" θανάτου δεν εμφανίζε­

ται πλάι στο νεκροκρέβατο, όπου, ένας άγγελος κι ένας διά­

βολος τσακώνονται ποιος θα πάρει την ψ υ χ ή , που ξεφεύγει

απ'το στόμα του ετοιμοθάνατου. Μόνο κατά τον 15ο αιώνα ω­

ρίμασαν οι συνθήκες για μιαν αλλαγή της εικόνας αυτής (12)

και για την εμφάνιση εκείνου που έμελλε αργότερα να ονομα­

στεί "φυσικός θάνατος". Ο χορός των νεκρών μαρτυρεί την

ωρίμανση αυτή των συνθηκών. Ο θάνατος μπορεί τώρα να γί­

νει ένα αναπόφευκτο, εγγενές κομμάτι της ζωής του ανθρώ­

που και όχι η αποφασιστική παρέμβαση ενός ξένου παράγοντα.

Ο θάνατος αυτονομείται και, επί τρεις αιώνες, συνυπάρχει σαν

παράγοντας ξεχωριστός με την ανθρώπινη ψυχή, με τη θεία

πρόνοια, με αγγέλους και με δαίμονες.

Ο Μακάβριος Χορός

Στα αλληγορικά θρησκευτικά δράματα των τελευταίων χρό­

νων του Μεσαίωνα (13), ο θάνατος παρουσιάζεται με καινού­

ρια φορεσιά και σε καινούριο ρόλο. Περί τα τέλη του 15ου

αιώνα, δεν είναι πια απλώς ένα εξ ανακλάσεως είδωλο· ανα­

κευμένος φ ό β ο ς απέναντι στους φονικούς π ρ ο γ ό ν ο υ ς ενισχύει τον κοι¬

νωνικόν έ λ ε γ χ ο . Σ υ μ β ο υ λ ε υ τ ε ί τ ε και τα α κ ό λ ο υ θ α έ ρ γ α του J a m e s

George Frazer : M a n , G o d a n d I m m o r t a l i t y , London, M a c ¬

m i l l a n , 1 9 2 7 . T h e B e l i e f i n I m m o r t a l i t y a n d t h e W o r ­

s h i p o f t h e D e a d , τομ. 1 , T h e B e l i e f A m o n g t h e A b o ­

r i g i n e s o f A u s t r a l i a , t h e T o r r e s S t r a i t s I s l a n d s

N e w G u i n e a a n d M e l a n e s i a , 1 9 1 1 , επανεκδ. Ν . York, Barnes

and Noble, 1 9 6 9 . T h e F e a r o f t h e D e a d i n P r i m i t i v e

R e l i g i o n , N. York, Biblo and Tannen, 1 9 3 3 . Β λ . και : Κλοντ Λεβί¬

Σ τ ρ ο ς , Η ά γ ρ ι α σ κ έ ψ η , Παπαζήσης. Σίγκμουντ Φρόιντ, Τ ο τ έ μ

κ α ι τ α μ π ο ύ, Επίκουρος"Επίκόυ ρος.

1 2 . R o b e r t B o s s u a t , M a n u u e l b i b l i o g r a p h i q u e d e l a l i t ­

t é r a t u r e f r a n ç a i s e d u m o y e n a g e , Melun, Librairie d '

Argences, 1 9 5 1 , "Danse macabre", nos. 3 5 7 7 - 8 0 , 7 0 1 3 .

1 3 . Για την εξέλιξη του μοτίβου τ ο υ Κοινού Ανθρώπου, βλ. Η. Lin­

dner, H u g o v o n H o f f m a n n s t a h l s " J e d e r m a n " u n d

s e i n e V o r g a n g e r , διδ. διατ., Univ. Leipzig, 1 9 2 8 .

λαμβάνει τον ηγετικό ρόλο στις τάξεις των "τεσσάρων έσχατων

πραγμάτων", τοποθετείται πιο πάνω από την έσχατη κρίση,

τα ουράνια και την κόλαση (14). Ούτε και είναι πια απλώς ο έ­

νας απ'τους τέσσερις ιππότες της Αποκάλυψης των ρομανι¬

κών ανάγλυφων, ούτε η πολεμόχαρη Μέγαιρα που μαγεύει

ψυχές από το κοιμητήριο της Πίζας, ούτε κι ένας απλός αγ­

γελιαφόρος που εκτελεί τις εντολές του Θεού. Ο θάνατος έχει

γίνει μια ανεξάρτητη φιγούρα, που καλεί όλους τους άντρες,

όλες τις γυναίκες κι όλα τα παιδιά, πρώτα σαν αγγελιαφόρος

του Θεού, μα σύντομα αξιώνοντας τα δικά του κυριαρχικά

δικαιώματα. Γύρω στα 1538, ο Χανς Χόλμπαϊν ο Νεότερος

(15), είχε εκδώσει το πρώτο εικονογραφημένο βιβλίο του θα­

νάτου, που έμελλε να γίνει μπεστσέλερ: ξυλογραφίες με θέμα

τον Danse Macabre (Μακάβριο Χ ο ρ ό ) (16). Οι συνοδοί των αν-

1 4 . Alberto Tenenti, I l s e n s o d é l i a m o r t e e l ' a m o r e

n e l l a v i t a d e l R i n a s c i m e n t o , Torino, Einaudi, 1 9 5 7 . Alberto

Tenenti , L a v i e e t l a m o r t a t r a v e r s Γ a r t d u 1 5 e s., Pa­

ris, Colin, 1 9 6 2 .

1 5 . Χανς Χόλμπαϊν ο Νεότερος, T h e D a n c e o f D e a t h : A

C o m p l e t e F a c s i m i l e o f t h e O r i g i n a l 1 5 3 8 E d i t i o n

o f L e s S i m u l a c h r e s e t h i s t o i r e s f a c e s d e l a m o r t ,

N. York, Dover, 1 9 7 1 .

1 6 . Walter Rehm, D e r T o d e s g e d a n k e i n d e r d e u t ¬

s c h e n D i c h t u n g v o m M i t t e l a l t e r b i s z u r R o m a n -

t i k, Tubingen, Niemeyer, 1 9 6 7 : Δίνει στοιχεία για μια μεγάλη α λ λ α γ ή

στην εικόνα τ ο υ θανάτου στη λ ο γ ο τ ε χ ν ί α περί τα 1 4 0 0 κι έπειτα ξανά

περί τ α 1 5 2 0 . Βλ. και : Edelgard Dubruck, T h e T h e m e o f D e a t h

i n F r e n c h P o e t r y o f t h e M i d d l e A g e s a n d t h e R e ­

n a i s s a n c e , Atlantic Highlands, N . J . , Humanities Pr., 1 9 6 5 . L . P .

Kurtz, T h e D a n c e o f D e a t h a n d t h e M a c a b r e S p i r i t

i n E u r o p e a n L i t t é r a t u r e , N . Y o r k , Institut o f French Stu­

dies, 1 9 3 4 . Για την καινούρια εικόνα θανάτου των ανερχόμενων μεσαίων

τάξεων των ύστερων Μεσαιωνικών χρόνων, βλ. E r n a Hirsch, T o d u n d

J e n s e i t s i m S p a t m i t t e l a l t e r : Z u g l e i c h e i n B e i -

t r a g z u r K u l t u r g e s c h i c h t e d e s d e u t s c h e n B u r g e -

r t u m s, διδ. διατ., Univ. Marburg, Berlin, 1 9 7 2 . Ειδικότερα για το Χο­

ρ ό του Θανάτου: Hellmut Rosenfeld, D e r m i t t e l a l t e r l i c h e

T o t e n t a n z : E n t s t e h u n g , E n t w i c k l u n g , B e d e u t u -

n g, Munster Koln, Bohlau, 1 9 5 4 , με εικόνες. Hellmut Rosenfeld, "Der

Totentanz i n Deutschland, Frankreich und Italien", L i t t é r a t u r e

M o d e r n e 5 , 1 9 5 4 : 6 2 - 8 0 . Αποτελεί την κ α λ ύ τ ε ρ η εισαγωγή στην

2 3 5 2 3 4

θρώπων που χορεύουν, έχουν απαλλαγεί απ'το σάπιο σαρκίο

τους κι έχουν μετατραπεί σε άσαρκους σκελετούς. Η απει­

κόνιση του κάθε ανθρώπου, που χορεύει αγκαλιά με τη θνητό­

τητα του, έχει τώρα αλλάξει· η εικόνα δείχνει τη φρενιασμένη

έρευνα και δίνει λ ε π τ ο μ ε ρ ή βιβλιογραφία ως τις μέρες μας. Για την πα­

λαιότερη γραμματεία, σ υ μ π λ η ρ ώ σ τ ε τ ο με: Η . F . Massman, L i t e r a ­

t u r d e r T o t e n t â n z e , Leipzig, Weipel, 1 8 4 0 . Β λ . και: Gert B u ¬

c h h e i t , D e r T o t e n t a n z , s e i n e E n t s t e h u n g u n d E n t w i ­

c k 1 u n g, Berlin, Horen, 1 9 2 8 . Wolfgang Stammler, D i e T o t e n t â n ­

z e d e s M i t t e l a l t e r s , Munchen, Stobbe, 1 9 2 2 . J a m e s M . Clark,

T h e D a n c e o f D e a t h i n t h e M i d d l e A g e s a n d t h e

R e n a i s s a n c e , Glasgow, Jackson , 1 9 5 0 . T o τρίτομο έ ρ γ ο τ ο υ Ste­

phen P . Kosaky : G e s c h i c h t e d e r T o t e n t â n z e , ( 1 ) L i e ­

f e r u n g : A n f a n g e d e r D a r s t e l l u n g e n d e s V e r g a n ­

g l i c h k e i t s p r o b l e m s , ( 2 ) L i e f e r u n g : D a n s e m a c a ­

b r e E i n l e i t u n g : D i e T o d e s d i d a k t i k d e r V o r t o t e n -

t a n z z e i t , ( 3 ) L i e f e r u n g : D e r T o t e n t a n z v o n h e u ­

t e, bibliotheca Humanitatis Historica, Budapest, ' Magyar Torténit i Mu¬

zeum, 1 9 3 6 - 4 4 , τ ο μ . 1, 5, 7, είναι θ η σ α υ ρ ό ς πληροφοριών, χωρίων από

αρχαία κείμενα και 7 0 0 περίπου εικόνων (σε μ ε γ ά λ η σμίκρυνση και σε

κακή α ν α π α ρ α γ ω γ ή ) με θ έ μ α το Χ ο ρ ό τ ο υ Θανάτου μέχρι τον Β' Παγκό­

σμιο Π ό λ ε μ ο . J . Saugnieux, L ' I c o n o g r a p h i e d e l a m o r t

c h e z l e s g r a v e u r s f r a n ç a i s d u 1 5 e s . ( 1 9 7 4 ) , και D a n ­

s e s m a c a b r e s d e F r a n c e e t d ' E s p a g n e e t l e u r s p r o ­

l o n g e m e n t s l i t t é r a i r e s , f . 3 0 , Bibliothèque d e l a Facul té des

Lettres de Lyon , Paris, Les Belles Lettres , 1 9 7 2 . Dietrich Briesenmeister,

B i l d e r d e s T o d e s , Unterscheidheim, W . Elf, 1 9 7 0 : Ο ι α ν α π α ρ α ¬

στάσεις των εικόνων είναι π ο λ ύ κ α θ α ρ έ ς και είναι ταξινομημένες ανάλο­

γα με τα δ ι ά φ ο ρ α θ έ μ α τ α . Σ υ μ β ο υ λ ε υ τ ε ί τ ε τις πρότυπες ε ικονογραφίες

της Δυτικής Χριστιανικής τέχνης: Karl Kunstle, I k o n o g r a p h i e

d e r c h r i s t l i c h e r K u n s t , Freiburg, Herder, 1 9 2 6 - 8 , δίτομο

έργο. Emile Male, L ' a r t r e l i g i e u x a l a f i n d u m o y e n â g e

e n F r a n c e : E t u d e s u r Γ i c o n o g r a p h i e d u m o y e n

a g e e t s u r s e s s o u r c e s d ' i n s p i r a t i o n , Paris, Colin, 1 9 0 8 ,

τομ. 1, κ ε φ . 2, " L a mort" , σ. 3 4 6 ( β λ . και τους τρεις ακόμα τ ό μ ο υ ς για

τη θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή τ έ χ ν η στη Γαλλία) . Συγκρίνετε με την Ανατολική εικο­

νογραφία ( Ά γ ι ο Ό ρ ο ς ) : Διονύσιος Φουρνάς, M a n u e l d ' i c o n o ­

g r a p h i e c h r é t i e n n e , g r e c q u e e t l a t i n e , μ ε ε ι σ α γ ω γ ή

και σημειώσεις τ ο υ Α. Ν. Ντιντρόν, μ ε τ ά φ ρ . Π. Ντουράν, από ένα βυζα­

ντινό χ ε ι ρ ό γ ρ α φ ο , 1 8 4 5 , επανεκδ. Ν. York, Β. Franklin, 1 9 6 3 . T. S. R.

Boase, D e a t h i n t h e M i d d l e A g e s : M o r t a l i t y , J u d ­

g e m e n t a n d R e m e m b r a n c e , N . York, McGraw - Hill, 1 9 7 2 .

2 3 6

εξάντληση των ανθρώπων όταν τους αδράχνει ο θάνατος, που

παρασταίνεται τώρα σα δύναμη της φύσης. Το στενά ιδιωτικό

εξ ανακλάσεως είδωλο του "εαυτού", που το είχαν χρωματί­

σει οι γερμανοί μυστικιστές με τη "νέα αφοσίωση" τους, έχει

αντικατασταθεί από έναν θάνατο ζωγραφισμένον με τη μορφή

του εξισωτικού εκτελεστή ενός νόμου, που αδράχνει όλους

τους ανθρώπους, τους στριφογυρίζει κι έπειτα τους θερίζει.

Από συνάντηση που διαρκούσε μιαν ολόκληρη ζωή, ο θάνα­

τος έχει μετατραπεί σε γεγονός μιας στιγμής.

Στα χρόνια του Μεσαίωνα, η αιωνιότητα, μαζί με την παρου­

σία του Θεού, ενυπήρχαν στην ιστορία. Τώρα, ο θάνατος γί­

νεται το σημείο όπου τερματίζεται ο ευθύγραμμος χρόνος του

ρολογιού κι όπου η αιωνιότητα συναντά τον άνθρωπο. 0 κό­

σμος έχει πάψει να είναι μια μυσταγωγία της παρουσίας αυ­

τ ή ς · με το Λ ο ύ θ η ρ ο , έγινε ο χώρος της απώλειας, απ'τον ο­

ποίο σε σώζει ο Θεός. 0 πολλαπλασιασμός των ρολογιών εί­

ναι το σύμβολο της αλλαγής αυτής στη συνείδηση. Με την επι­

κράτηση του συνεχούς ευθύγραμμου χρόνου, την έγνοια για

την επακριβή του μέτρηση και την αναγνώριση της ταυτοχρο¬

νίας των γεγονότων, κατασκευάζεται ένα νέο πλαίσιο για την

αναγνώριση της προσωπικής ταυτότητας. Η ταυτότητα του

προσώπου αναζητείται με πλαίσιο αναφοράς μια διαδοχή γεγο­

νότων και όχι με βάση την ολοκλήρωση της διάρκειας ζωής

του. Ο θάνατος παύει να είναι το τέρμα ενός συνόλου γεγονό­

των και γίνεται μια διακοπή στη διαδοχή τους (17).

17. Βλ. Helmuth Plessner, " O n the Relation of Time to Death", σ τ ο J o ­

seph Camplell, ed., P a p e r s f r o m t h e E r a n o s Y e a r b o o k s ,

Man and Time, Bollingen Series X X X , Princeton, N. J. Princeton Univ.

Pr., 1 9 5 7 , τομ. 3, σ. 2 3 3 -63, ιδιαίτερα σ. 2 5 5 . Για την επίδραση του χρό­

νου στην εικόνα τ ο υ θανάτου στη Γαλλία, βλ . Richard Glasser, T i m e

i n F r e n c h L i f e a n d T h o u g h t , Manchester, Univ. Pr., 1 9 7 2 ,

μ ε τ ά φ ρ . Σ. Τζ. Πίρσον, ιδιαίτερα σ. 1 5 8 και κ ε φ . 3, σ. 70 - 1 3 2 , "The

Concept of Time in the Later Middle Ages". Για την ολοένα αυξανόμενη

επίδραση της συνείδησης τ ο υ χ ρ ό ν ο υ πάνω στην έννοια τ ο υ πεπερασμέ­

νου και τ ο υ θ α ν ά τ ο υ , βλ . Alois Hahn, E i n s t e l l u n g e n z u m T o d

u n d i h r e s o z i a l e B e d i n g t h e i t : E i n e s o z i o l o g i s c h e

U n t e r s u c h u n g , Stuttgart, Enke, 1 9 6 8 , ιδιαίτερα σ . 2 1 - 8 4 . Joosz

A. M. Keerloo, " T h e Time Sense in Psychiatry", στο J. T. Fraser, ed.,

T h e V o i c e s o f T i m e , N . York, Braziller, 1 9 6 6 , σ . 2 3 5 - 5 2 . Sieg­

fried Giedion, S p a c e , T i m e a n d A r c h i t e c t u r e : T h e G r o ­

w t h o f a N e w T r a d i t i o n , Cambridge, Mass., Harvard Univ.

Pr., 1 9 6 2 , 4 η εκδ.

2 3 7

Σκελετοί δεσπόζουν στα εξώφυλλα των βιβλίων στα πενή­

ντα πρώτα χρόνια της ξυλογραφίας, όπως σήμερα δεσπόζουν

στα εξώφυλλα των περιοδικών οι γυμνές. Ο θάνατος κρατάει

την κλεψύδρα ή χτυπάει το ρολόι του καμπαναριού (18). Πολ­

λά γλωσσίδια από καμπάνες είχαν σχήμα κόκαλου. Η καινού­

ρια μηχανή, που μπορεί να κάνει τον χρόνο ισομήκη, μέρα και

νύχτα βάζει κι όλους τους ανθρώπους κάτω απ'τον ίδιο νόμο.

Ήδη στα χρόνια της Μεταρρύθμισης, η επιβίωση μετά το θά­

νατο έχει πάψει να είναι μια μετασχηματισμένη συνέχιση της

ζωής εδώ κάτω κι έχει γίνει είτε φριχτή τιμωρία που έχει τη

μορφή της κόλασης, είτε δώρο που μας κάνει ο επουράνιος

Θεός, δίχως καθόλου να το αξίζουμε, στον παράδεισο. Η έν­

δον χάρη έχει, με τον τρόπο αυτό, μετατραπεί σε άφεση αμαρ­

τιών που την χαρίζει μόνον η πίστη. Έτσι, κατά τη διάρκεια

του 16ου αιώνα, ο θάνατος παύει να λογίζεται κατά κύριο λό­

γο σα μια μετάβαση στον επόμενο κόσμο και η έμφαση δίνε­

ται στον τερματισμό της ζωής αυτής (19). Ο τάφος που χά­

σκει, έχει πάρει υπερφυσικές διαστάσεις κι απεικονίζεται πο­

λύ μεγαλύτερος από τις πύλες του παραδείσου ή της κόλασης,

η συνάντηση με το θάνατο έχει γίνει πιο σίγουρη από την

αθανασία, πιο δίκαιη από το βασιλιά, τον Πάπα ή και τον ίδιο

το Θεό. Αντί για σκοπός της ζωής, έχει γίνει το τέλος της

ζωής.

Το τελεσίδικο, το έμφυτο και το στενά ιδιωτικό του προ­

σωπικού θανάτου, δεν ήταν μέρος μόνο μιας νέας αίσθησης

του χρόνου, μα και της εμφάνισης μιας νέας αίσθησης της ατο­

μικότητας. Πάνω στο μονοπάτι του Προσκυνητή, που ξεκινά

από τη Μαχόμενη Εκκλησία πάνω στη γη και φτάνει στη Θρι¬

αμβεύουσα Εκκλησία στον παράδεισο, ο άνθρωπος βίωνε το

θάνατο του σαν γεγονός που αφορούσε τόσο τη γη όσο και

τον παράδεισο. Τώρα, ο κάθε άνθρωπος αντιμετώπιζε τον

στενά δικό του και τελεσίδικο θάνατο. Βέβαια, απ'τη στιγμή

που ο θάνατος είχε γίνει μια τέτοια δύναμη της φύσης, οι άν­

θρωποι θέλησαν να κυριαρχήσουν πάνω του, μαθαίνοντας την

τέχνη ή αποκτώντας την ικανότητα να πεθαίνουν σωστά. Η

1 8 . Jurgis Baltrusaitis, L e M o y e n A g e f a n t a s t i q u e : A ¬

n t i q u i t é s e t e x o t i s m e d a n s Γ a r t g o t h i q u e , Paris,

Colin, 1 9 5 5 .

1 9 . Μαρτίνου Λ ο ύ θ η ρ ο υ , ερμηνεία του 9 0 ο υ Ψαλμού, WA 4 0 / 1 1 1 :

4 8 5 κπ.

2 3 8

A r s Μ ο r i e n d i (Τέχνη του θνήσκειν), ένα απ' τα πρώτα

αυτοσχέδια τυπωμένα εγχειρίδια που εμφανίστηκαν στην αγο­

ρά, παρέμεινε μπεστσέλερ, σε διάφορες παραλλαγές του, για

τα επόμενα διακόσια χρόνια. Πολλοί, έμαθαν ανάγνωση απο­

κρυπτογραφώντας το. Η παραλλαγή, που είχε τη μεγαλύτερη

κυκλοφορία απ'όλες τις άλλες, ήταν η έκδοση που έκανε ο

Κάξτον στον Γουέστμινστερ Πρες στα 1 4 9 1 : περισσότερες από

εκατό αρχέτυπες εκδόσεις έγιναν πριν από το 1500 με ξύλινα

και κινητά τυπογραφικά στοιχεία, μ ε τίτλο Τ έ χ ν η κ α ι

μ α σ τ ο ρ ι ά γ ι α ν α μ ά θ ε τ ε ν α π ε θ α ί ν ε τ ε κ α ­

λ ά . Το βιβλιαράκι, που τυπώθηκε με όμορφα γοτθικά γράμ­

ματα, αποτελούσε μέρος μιας ολόκληρης σειράς, που εκδόθη­

κε με σκοπό να μορφώσει τον "σωστό τζέντλεμαν", να του μά­

θει "τη σωστή συμπεριφορά, την αρχοντιά και την ευσέβεια"·

του δίδασκε από το πώς να χειρίζεται το μαχαιροπήρουνο μέ­

χρι το να διευθύνει μια συζήτηση, από την τέχνη του κλάμα­

τος και του φυσήματος της μύτης μέχρι την τέχνη του σκα­

κιού, της προσευχής και του θανάτου.

Δεν ήταν βιβλίο μακράς προετοιμασίας για το θάνατο μέ­

σα από μιαν ενάρετη ζωή, ούτε και υπενθύμιζε στον αναγνώ­

στη του την αναπόφευκτη σταδιακή φθορά των φυσικών του

δυνάμεων και το μόνιμο κίνδυνο θανάτου που διέτρεχε. Η­

ταν εγχειρίδιο "τεχνικό" με τη σημερινή σημασία των λέξεων,

πλήρης οδηγός για να κάνεις σωστά μια δουλειά, δηλαδή να

πεθάνεις, μέθοδος που έπρεπε να τη μάθεις όσο η υγεία σου

ήταν καλή και να την παίξεις στα δάχτυλα ώσπου να την χρη­

σιμοποιήσεις την αναπόδραστη κείνην ώρα. Το βιβλίο δεν α­

πευθυνόταν σε μοναχούς και ασκητές, αλλά σε "λαϊκούς αν­

θρώπους, με σάρκα" που τους σκανδάλιζε, οι οποίοι δε διέ­

θεταν τα βοηθητικά μέσα που είχαν στη διάθεση τους οι κλη­

ρικοί. Χρησίμευσε σαν πρότυπο για παρόμοιες παραινέσεις, που

πολλές φορές γράφτηκαν από ανθρώπους με πολύ λιγότερο

προσγειωμένο πνεύμα, όπως ο Σαβαναρόλα, ο Λούθηρος κι ο

Τζερεμία Τέιλορ. Οι άνθρωποι αισθάνονταν υπεύθυνοι για την

έκφραση που θα'παιρνε το πρόσωπο τους την ώρα που θα πέ­

θαιναν (20). Ο Κίνσλερ έχει δείξει ότι τον ίδιο πάνω κάτω και-

2 0 . Η απάντηση στον " φ υ σ ι κ ό " θάνατο ήταν μια βαθιά μ ε τ α μ ό ρ φ ω σ η

της συμπεριφοράς κατά την ώρα τ ο υ θ α ν ά τ ο υ . Για σ ύ γ χ ρ ο ν α έργα, βλ .

Mary Catherine Ο ' Connor, T h e A r t o f D y i n g W e l l : T h e D e ­

v e l o p m e n t o f t h e A r s M o r i e n d i , N . York, AMS Pr., L .

2 3 9

ρό αναπτύχθηκε στη ζωγραφική απεικόνιση των ανθρώπινων

προσώπων ένας τρόπος προσέγγισης που δεν είχε προηγού­

μενο: η απεικόνιση της έκφρασης, που προσπαθεί ν'αναπαρα¬

στήσει πολύ περισσότερα από τη σκέτην ομοιότητα των χαρα­

κτηριστικών του προσώπου, πράγμα που αποτελεί χαρακτη­

ριστικό γνώρισμα της Δυτικής ζωγραφικής. Πράγματι, τα

πρώτα πορτρέτα παριστάνουν πρίγκιπες και φτιάχτηκαν αμέ­

σως μετά το θάνατο τους, από μνήμης, με σκοπό να κάνουν

την ατομική, άφθαρτη απ'το χρόνο προσωπικότητα του εκλι­

πόντα ηγεμόνα να παρευρεθεί στην επίσημη κηδεία του. Οι

ουμανιστές της πρώιμης Αναγέννησης ήθελαν να θυμούνται

τους νεκρούς τους όχι σα δαίμονες ή φαντάσματα, ούτε σαν

άγιους ή σύμβολα, αλλά σαν συνεχή, προσωπική, ιστορική

παρουσία (21 ).

Στη λαϊκή ευσέβεια αναπτύχθηκε μια νέου είδους περιέρ­

γεια για τη μετά θάνατον ζωή. Πολλαπλασιάστηκαν, τόσο οι

φανταστικές ιστορίες τρόμου για νεκρά σώματα, όσο και οι

καλλιτεχνικές απεικονίσεις του Καθαρτηρίου (22). Η αλλόκο­

Klein, "Die Bereitung zum Sterben : Studien zu den evangelischen Ster­

bebuchern des 1 6 . J h s " , διδ. διατ., Univ. Gottingen, 1 9 5 8 . Για τα έθιμα,

βλ. Placidus Berger, "Religioser Brauchtum im Umkreis der Sterbelitur¬

g i e i n Deutschland", Z e i t s c h r i f t f u r M i s s i o n s w i s s e n s -

c h a f t u n d R e l i g i o n s w i s s e n s c h a f t 5 , 1 9 4 8 : 1 0 8 - 2 4 8 .

Βλ. και Manfred Bambeck, " T o d und Unsterblichkeit : Studien zum Le­

bensgefuhl der franzosischen Renaissance nach dem Werke Ronsarde",

διδ. διατ., Univ. Frankfurt, 1 9 5 4 . Hildegard Reifschneider, "Die Vor¬

stellung des Todes und des Jenseits in der geistlichen Literatur des 1 2 . Ih",

διδ. διατ., Univ. Frankfurt, 1 9 5 4 . Hildegard Reifschneider, "Die Vor¬

stellung des Todes und des Jenseits in der geistlichen Literatur des 1 2 .

J h " , διδ. διατ., Univ. Tubingen, 1 9 4 8 . Eberhard Klass, "Die Schilderung

des Sterbens im mittelhochedeutschen Epos : Ein Beitrag zur mittelho¬

chdeutschen Stilgeschichte", διδ. διατ., Univ. Greifswald, 1 9 3 1 .

2 1 . Gustav Kunstler, "Das Bildnis Rudolf des Stifters, Herzogsvon

Osterreich, und seine Funkti, απόσπασμα απ'το M i t t e i l u n g e n d e r

O s t e r r e i c h i s c h e n G a l e r i e 1 9 7 2 , Vienna, Kunsthistorisches

Museum, 1 9 7 2 . Μιλά για το π ρ ώ τ ο τέτοιο π ο ρ τ ρ έ τ ο .

2 2 . G. and M. Vovelle, " L a mort et au - delà en Provence d'après les

autels des âmes du purgatoire : 1 5 e - 2 0 e s.", C a h i e r s d e s A n n a ­

l e s 2 9 , 1 9 7 0 : 1 6 0 2 - 3 4 . Howard R . Patch, T h e O t h e r W o r l d

A c c o r d i n g t o D e s c r i p t i o n s i n M e d i e v a l L i t e r a t u ­

r e , Cambridge, Mass., Harvard Univ. Pr., 1 9 5 0 .

2 4 0

τη ενασχόληση του 17ου αιώνα με τα φαντάσματα και τις ψυ­

χές, υπογραμμίζει την ολοένα διογκούμενη ανησυχία μιας

κουλτούρας, που έχει απέναντι της το κάλεσμα του θανάτου

κι όχι την κρίση του Θεού (23). Σε πολλά μέρη του χριστιανι­

κού κόσμου, ο χορός του θανάτου έγινε ένα τυπικό διακο­

σμητικό μοτίβο της εισόδου των ενοριακών εκκλησιών. Οι

ισπανοί μετέφεραν το σκελετό στην Αμερική, όπου συνδυά­

στηκε με το είδωλο του θανάτου των αζτέκων. Το ισπανοϊν­

δικό γέννημα τους (24), κατά την επάνοδο του στην Ευρώπη,

επηρέασε το πρόσωπο του θανάτου σ'ολόκληρη την Αυτοκρα­

τορία των Αψβούργων, από την Ολλανδία μέχρι το Τιρόλο.

Έπειτα από τη Μεταρρύθμιση, ο θάνατος για την Ευρώπη έγι­

νε κι εξακολούθησε να είναι μακάβριος.

Ταυτόχρονα, πολλαπλασιάστηκαν οι λαϊκές πρακτικές κι

όλες τους επιδίωκαν να βοηθήσουν τους ανθρώπους σαν άτο­

μα να συναντήσουν το θάνατο τους με αξιοπρέπεια. Αναπτύ­

χθηκαν νέα δεισιδαιμονικά τεχνάσματα, έτσι ώστε να μπορεί

ν' αναγνωρίσει κάποιος αν, όταν αρρώστησε, έπρεπε να παρα­

δεχτεί τον επικείμενο θάνατο του ή αν είχε ανάγκη από κάποι­

ας λογής θεραπευτική αγωγή. Αν το λουλούδι που ρίχτηκε

στην κρήνη του ιερού ναού βούλιαζε, ήταν ανώφελο να ξο­

δεύεσαι σε γιατρικά. Οι άνθρωποι προσπαθούσαν να'ναι έτοι­

μοι όταν θα'ρχόταν ο θάνατος, να'χουν μάθει καλά τα βήμα­

τα του τελευταίου χορού. Πλήθυναν τα γιατρικά για την κα­

ταπολέμηση του επώδυνου ψυχορραγήματος, που ωστόσο τα

περισσότερα τους έπρεπε ακόμα να χρησιμοποιούνται σύμφω­

να με τις εντολές που έδινε ενσυνείδητα ο ετοιμοθάνατος, ο

οποίος έπαιζε έναν καινούριο ρόλο και μάλιστα συνειδητά.

Τα παιδιά μπορούσαν να βοηθήσουν τη μάνα ή τον πατέρα

2 3 . Για την " έ σ χ α τ η κρίση" στην ιστορία των θρησκειών, βλ. Sources

Orientales, L e J u g e m e n t d e s m o r t s , Paris, Seuil, 1 9 6 2 . Leo­

pold Kretzenbacher, D i e S e e l e n W a a g e : Z u r r e l i g i ô s e n

I d e e v o m J e n s e i t s g e r i c h t a u f d e r S c h i c k s u l w a a -

g e : i n H o c h r e l i g i o n , B i l d k u n s t u n d V o l k s g l a u b e ,

Klagenfurt, Landesmuseums fur Karten, 1 9 5 8 .

2 4 . Merlin H . Forster , éd., L a m u e r t e e n l a p o e s i a m e x i ­

c a n a : P r ô l o g o y s e l e c c i o n d e M e r l i n - F o r s t e r , Mexi­

co, Editorial Diogenes, 1 9 7 0 . Emir Rodriguez Monegal, "Death as a Key

to Mexican Reality in the Works of Octavio Paz", Yale Univ., περί τα

1 9 7 3 , π ο λ υ γ ρ α φ η μ έ ν ο .

2 4 1

τους να πεθάνει, φτάνει να μη δυσκόλευαν τον ετοιμοθάνατο

με τα κλάματα τους. Οι άνθρωποι πίστευαν ότι ο ετοιμοθά­

νατος θα έδινε εντολή πότε θα ήθελε να τον κατεβάσουν απ'

το κρεβάτι του στη γη που σύντομα θα τον κατάπινε και

πότε θα'πρεπε ν'αρχίσουν οι προσευχές. Οι παρευρισκόμενοι,

όμως, ήξεραν ότι θα'πρεπε να κρατούν τις πόρτες ανοιχτές για

να μπει εύκολα μέσα ο θάνατος, ν'αποφεύγουν να κάνουν θό­

ρυβο για να μην τρομάξουν και διώξουν το θάνατο και, τέλος,

ν'αποστρέψουν με σέβας τα μάτια απ'τον ετοιμοθάνατο με

σκοπό να τον αφήσουν μονάχο του στη διάρκεια τούτης της

πιο στενά ιδιωτικής του πράξης (25).

Μήτε παπά μήτε γιατρό δεν περίμενε ο φτωχός να του πα­

ρασταθεί σ'έναν τυπικό θάνατο του 15ου ή του 16ου αιώνα

(26). Από άποψη αρχής, οι γιατροί συγγραφείς παραδέχονταν

δυο αντίθετες υπηρεσίες, που θα μπορούσε να προσφέρει ο

γιατρός: μπορούσε είτε να συνδράμει στη θεραπεία, είτε να δι­

ευκολύνει και να επιταχύνει το θάνατο. Χρέος του ήταν ν'ανα­

γνωρίσει τ ο f a c i e s h i p p o c r a t i c a (ιπποκράτειο προ­

σωπείο) (27), τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, που αποδείκνυαν

2 5 . Σε αγροτικές περιοχές, τα έθιμα αυτά επιβιώνουν: Arnold van

Gennep, M a n u e l d e f o l k l o r e f r a n ç a i s c o n t e m p o r a i n ,

τομ. 1 , D u b e r c e a u a l a t o m b e , Paris, Picard, 1 9 4 3 - 6 . Lenz

Kriss - Rettenbeck, " T o d und Heilserwartung", στο B i 1 d e r u n d

Z e i c h e n r e l i g i b s e n V o l k s g l a u b e n s , Munchen, Callwey,

1 9 6 3 , σ. 49 - 5 6 . Βλ. τα ά ρ θ ρ α : Paulin Geiger, "Sterbegalaute", "Ster¬

ben", "Sterbender", "Sterbekerze", "Tod", " T o d ansagen", " T o t e (der )" ,

"Totenbare" , στο H a n d w o r t e r b u c h d e s d e u t s c h e n A b e -

r g l a n b e n s , Berlin, W. de Gruyter, 1 9 3 6 - 7, τομ. 8. Albert Freybe,

D a s a l t e d e u t s c h e L e i c h e n m a h l i n s e i n e r A r t u n d

E n t a r t u n g , Gutersloh, Bertelsmann, 1 9 0 9 , a . 5 - 8 6 .

2 6 . Για μια ε ι σ α γ ω γ ή στο έ ρ γ ο του κ α θ ο λ ι κ ο ύ ιερέα πλάι στο κρεβά­

τι τ ο υ θανάτου, βλ . C. Ruch, " E x t r ê m e onction", στο D i c t i o n n a i -

r e d e T h é o l o g i e C a t h o l i q u e , 1 9 3 9 , 5 , pl., 2 : 1 9 2 7 - 8 5 .

Henri Rondet , " E x t r ê m e onction", στο D i c t i o n n a i r e d e S p i ­

r i t u a l i t é , 1 9 6 0 , 4 : 2 1 8 9 - 2 2 0 0 .

2 7 . Magnus Schmid, "Zum Phanomen der Leiblihkeit in der Antike

dargestellt an der Faciès Hippocratica", S u d h o f f s A r c h i v , suppl.

7, 1 9 6 6 : 1 6 8 - 7 7 . Karl Sudhoff, "Eine Kleine deutsche Todesprogno¬

s t i k " , A r c h i v f u r G e s c h i c h t e d e r M e d i z i n 5 , 1 9 1 1 :

2 4 0 , "Abermal eine deutsche Lebens - und Todes - prognostik", στο ίδιο,

6, 1 9 1 1 : 2 3 1 .

2 4 2

ότι τον άρρωστο τον είχε αδράξει κιόλας ο θάνατος. Τόσο στη

θεραπεία όσο στο αποτράβηγμα, ο γιατρός φρόντιζε πάνω απ'

όλα να δουλεύει σε στενή συνάφεια με τη φ ύ σ η . Το ζήτημα

του αν έπρεπε ποτέ η ιατρική να "παρατείνει" τη ζωή, αποτέ­

λεσε αντικείμενο ζωηρών συζητήσεων στις ιατρικές σχολές

του Παλέρμο, της Φεζ και του Παρισιού ακόμα. Πολλοί άραβες

κι εβραίοι γιατροί αρνήθηκαν κατηγορηματικά να δεχτούν

πως είχαν την εξουσία αυτή και διακήρυξαν ότι μια τέτοια από­

πειρα να παρεμβληθούν στη φυσική τάξη των πραγμάτων ή­

ταν βλασφημία (28).

0 ζήλος του λειτουργήματος, που τον μετριάζει η φιλοσο­

φική εγκαρτέρηση, φαίνεται καθαρά στα γραπτά του Παρά¬

κελσου (29). "Η φύση γνωρίζει τα όρια της πορείας της. Σύμ­

φωνα με το καθορισμένο της τέρμα, χαρίζει στο καθένα από

τα πλάσματα της τη διάρκεια ζωής του, έτσι που η ενεργητι­

κότητα του ν'αναλώνεται στη διάρκεια του χρόνου που περ­

νά ανάμεσα στη στιγμή της γέννησης και στο προκαθορισμένο

του τέλος... 0 θάνατος του ανθρώπου δεν είναι τίποτ'άλλο

από το τέλος της καθημερινής του δουλειάς, μια εκπνοή αέρα,

η πλήρης ανάλωση της εσώτερης βαλσαμικής αυτονοσηλευτι¬

κής του δύναμης, το σβήσιμο του ορθολογικού φωτός της

φύσης κι ένας σημαντικός διαχωρισμός των τριών στοιχείων:

σώματος, ψυχής και πνεύματος. 0 θάνατος είναι επιστροφή

στη μήτρα". Δίχως ν'αποκλείεται το υπερβατικό, ο θάνατος

έχει γίνει φυσικό φαινόμενο, που δεν απαιτεί πια απ'τον

άνθρωπο να ρίχνει το φταίξιμο σε κάποιον κακό παράγοντα.

Η καινούρια εικόνα θανάτου βοήθησε να περιοριστεί το

ανθρώπινο σώμα σε αντικείμενο. Ί σ α μ ε τότε, το πτώμα είχε

θεωρηθεί κάτι τελείως αλλιώτικο από τ'άλλα πράγματα:

του φερόντουσαν λες κι ήταν άνθρωπος. Ο νόμος αναγνώρι­

ζε αυτή του τη θέση: ο νεκρός μπορούσε να διώξει δικαστικά,

ή να διωχτεί δικαστικά από, τους ζωντανούς κι ήταν συνηθι­

σμένο φαινόμενο να κατηγορείται για διάπραξη εγκλήματος

ένας νεκρός. Τον Πάπα Ουρβανό τον Η ' , που τον είχε δηλη­

2 8 . J o s h u a Ο. Leibowitz, "A Responsum of Maimonides Concerning

the Termination of Life", Κ ο r ο t h (Jerusalem), 5, September 1 9 6 3 :

1 - 2.

2 9 . Paracelsus, S e l e c t e d W r i t i n g s , Bollingen Series X X V I I I ,

Princeton, N. J . , Princeton Univ. Pr., 1 9 6 9 , μ ε τ ά φ ρ . Ν ό ρ μ π ε ρ τ Γ κ ο ύ τ ε ρ ­

μαν.

2 4 3

τηριάσει ο διάδοχος του, τον ξέθαψαν, τον καταδίκασαν με

όλους τους τύπους για σιμωνία, του κόψανε το δεξί χέρι και

τον πετάξανε στον Τίβερι. Α φ ο ύ πρώτα κρεμούσαν κάποιον

για κλοπή, μπορούσαν στη συνέχεια να τον αποκεφαλίσουν

για προδοσία. Τον νεκρό μπορούσαν να τον καλέσουν και για

μάρτυρα. Η χήρα μπορούσε να χωρίσει τον άντρα της, αν έβα­

ζε τα κλειδιά και το πορτοφόλι του μες στο φέρετρο. Και σή­

μερα ακόμα, ο δήμιος ενεργεί στ'όνομα του νεκρού κι εμείς

εξακολουθούμε να μιλούμε για τη "βεβήλωση" ενός τάφου ή

να λέμε ότι ένα κοιμητήριο έχασε τον ιερό του χαρακτήρα

επειδή μετατράπηκε σε πάρκο. Η εμφάνιση του φυσικού θα­

νάτου ήταν αναγκαία, προκειμένου οι άνθρωποι ν'αποστερή¬

σουν το πτώμα από μεγάλο μέρος της νομικής του υπόστασης

(30).

Ο ερχομός του φυσικού θανάτου προετοίμασε το δρόμο

και για τις καινούριες διαθέσεις απέναντι στο θάνατο και στην

αρρώστια, που έγιναν κοινές κατά τα τέλη του 17ου αιώνα.

Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, είχε καθαγιαστεί το ανθρώ­

πινο σώμα· τώρα, το νυστέρι του γιατρού μπορούσε ν'αγγί¬

ξει και το ίδιο το πτώμα (31). Την ανατομή του πτώματος, ο

3 0 . Heinrich Brunner, D e u t s c h e R e c h t s g e s c h i c h t e , Ber­

lin, Von Duncker ­

f e n u n d s i c h e r n d e M a s s n a h m e n g e g e n T o t e i m g e -

r m a n i s c h e n u n d d e u t s c h e n R e c h t , Dusseldorf, Nolte,

1 9 6 3 . H . Fehr, " T o d und Teufel i m alten Recht", Z e i t s c h r i f t d e r

S a v i g n y S t i f t u n g f u r R e c h t s g e s c h i c h t e 6 7 , 1 9 5 0 : 5 0

- 7 5 . Paul Geiger, "Le iche", σ τ ο H a n d w b r t e r b u c h d e s d e u t ¬

schen A b e r g l a u b e n s , Berlin, W. de Gruyter, 1 9 3 2 - 3, τομ. 5.

Karl Konig, "Die Behandlung der Toten in Frankreich im spateren Mitte¬

lalter und zu Beginn der Neuzeit ( 1 3 5 0 - 1 5 5 0 ) " , διδ. διατ., Univ. Lei­

pzig, 1 9 2 1 . Hans von Hentig, D e r n e k r o t r o p e M e n s c h : V o m

T o t e n g l a u b e n z u r m o r b i d e n T o t e n n â h e , Stuttgart,

Enke, 1 9 6 4 . Paul - J . Dollo, "Les droits de la science après la mort" , D i o-

gè n e, no. 7 5 , July - Septembre 1 9 7 1 : 1 2 4 - 4 2 .

3 1 . Η αντίθεση φαίνεται κ α θ α ρ ά όταν συγκρίνουμε τ ο υ ς Loren C.

Mackinney, Univ. of Californa Pr., 1 9 6 5 , και Millard Meiss, P a i n t i n g in

F l o r e n c e a n d S i e n a a f t e r t h e B l a c k D e a t h : T h e

A r t s , R e l i g i o n a n d S o c i e t y i n t h e M i d - F o u r t e e n ­

t h C e n t u r y , Princeton, N . J . , Princeton Univ. Pr., 1 9 5 1 . Η τ έ χ ν η , α ­

π α λ λ α γ μ έ ν η απ'την ανάγκη ν'αναπαριστά το δόγμα, δείχνει τ ώ ρ α την αν­

θρώπινη μ ο ρ φ ή , τα έ ρ γ α της κι ακόμα και τα νεκρά πράγματα που την

2 4 4

ουμανιστής Γκέρσον την είχε θεωρήσει "ανόσια βεβήλωση,

περιττή κτηνωδία που ασκούσε ο ζωντανός πάνω στον πεθα­

μένο" (32). Τον ίδιο καιρό, όμως, που ο Θάνατος του Κάθε

ανθρώπου άρχισε να εμφανίζεται αυτοπροσώπως στα αλλη­

γορικά δράματα των τελευταίων χρόνων του Μεσαίωνα, το

πτώμα παρουσιάστηκε για πρώτη φορά σαν αντικείμενο διδα­

σκαλίας στο αμφιθέατρο του Πανεπιστημίου της Αναγέννη­

σης. Ό τ α ν έγινε στο Μονπελιέ στα 1375 η πρώτη κατόπιν α­

δείας δημόσια ανατομή, η νέα αυτή ενέργεια των λογίων χα­

ρακτηρίστηκε πρόστυχο και η πράξη αυτή δεν επαναλήφτηκε

για κάμποσα χρόνια. Μια γενιά αργότερα, δόθηκε άδεια να γί­

νεται ανατομή ενός πτώματος το χρόνο μέσα στην επικράτεια

της Γερμανικής Αυτοκρατορίας. Και στο Πανεπιστήμιο της

Μπολόνια έκαναν ανατομή ενός πτώματος το χρόνο, λίγο πριν

από τα Χριστούγεννα· την τελετή άρχιζε μια πομπή, ακολου­

θούσαν εξορκισμοί και διαρκούσε ένα τριήμερο. Κατά τον 15ο

αιώνα παραχωρούσαν στο Πανεπιστήμιο της Λερίντα στην

Ισπανία το πτώμα ενός εγκληματία κάθε τριετία, για να του γί­

νει ανατομή παρουσία ενός νοτάριου, που τον όριζε η Ιερά Ε­

ξέταση. Στην Αγγλία στα 1540, οι αρχές των πανεπιστημίων

πήραν την άδεια να ζητούν απ'το δήμιο τέσσερα πτώματα το

χρόνο. Οι διαθέσεις άλλαζαν τόσο γοργά ώστε, γύρω στα

1561, η Γερουσία της Βενετίας διέταξε τον δήμιο να πάρει

εντολές από τον δρ. Φαλόπιους με σκοπό να του χορηγεί πτώ­

ματα κατάλληλα για "ανατομή". Ο Ρέμπραντ ζωγράφισε το

"Μάθημα ανατομίας του δρ. Τουλπ" στα 1632. Η δημόσια α­

νατομή έγινε προσφιλές θέμα ζωγραφικής και, στις Κάτω Χώ­

ρες, κοινή παράσταση στα καρναβάλια. Το πρώτο βήμα στο

δρόμο, που οδηγεί στη χειρουργική την οποία δείχνουν η τη­

λεόραση και ο κινηματογράφος, είχε γίνει. Ο γιατρός είχε

προοδεύσει στη γνώση της ανατομίας και στη δύναμη να εκ­

θέτει τις ικανότητες τ ο υ · και τα δυο αυτά, όμως, ήταν δυσα­

νάλογα με την πρόοδο του στην ικανότητα να γιατρεύει. Διά­

φορα ιατρικά τελετουργικά βοήθησαν στην καταστολή ή

στον κατευνασμό του φόβου και της οδύνης που έφερνε ένας

θάνατος που'χε γίνει μακάβριος. Η ανατομία του Βεζάλιους

περιτριγυρίζουν σαν στενά συνδεδεμένα μεταξύ τ ο υ ς κατά την αναπαρά­

σταση της φ ε υ γ α λ έ α ς στιγμής τ ο υ ε φ ή μ ε ρ ο υ (Verganglichkeit).

32. Maurice Bariety, Charles Coury, " L a Dissection", σ τ ο H i s t o i ­

r e d e l a m e d i c i n e , Paris, Fayard, 1 9 6 3 , p . 4 0 9 - 1 1 .

245

ανταγωνιζόταν τον Μακάβριο Χ ο ρ ό του Χόλμπαϊν, όπως πε­

ρίπου τα επιστημονικά σεξουαλικά εγχειρίδια ανταγωνίζονται

στις μέρες μας τα περιοδικά Playboy και Penthouse.

Αστικός θάνατος

0 μπαρόκ θάνατος λειτουργούσε σαν αντίστιξη (*) σ'έναν

αριστοκρατικά οργανωμένο παράδεισο (33). Στο θόλο της εκ­

κλησίας μπορεί ν'απεικονιζόταν η Έσχατη Κρίση με διαφορε­

τικούς χώρους για τους άγριους, για τους κοινούς θνητούς

και για τους ευγενείς, αλλά ο Χορός του θανάτου από κάτω

απεικόνιζε το Χάροντα που θέριζε με το δρεπάνι του τους

ανθρώπους ανεξάρτητα από την κοινωνική τους θέση ή τάξη.

Ακριβώς επειδή η μακάβρια αυτή ισότητα εκμηδένιζε σχεδόν

τα επίγεια προνόμια, τα έκανε και πιο θεμιτά (34). Με την άνο­

* Ό ρ ο ς της μουσικής. Η τέχνη τ ο υ συνδυασμού μουσικών ή χ ω ν που

εκτελούνται ταυτόχρονα. Κατ 'επέκταση, σημαίνει το συνδυασμό δυο ε­

νεργειών που γίνονται ταυτόχρονα. (Στμ) .

3 3 . Hermann Bauer, D e r H i m m e l i n R o k o k o : D a s F r e s -

k o i m d e u t s c h e n K i r c h e n r a u m i n 1 8 J h , Munchen, P u ¬

s t e t , 1 9 6 5 .

3 4 . Αντανάκλαση του θανάτου στη λογοτεχνία του 1 7 ο υ και του

1 8 ο υ αι. : Richard Sexau, D e r T o d i n d e u t s c h e n D r a m a d e s

1 7 . u n d 1 8 . J h s : V o n G r i p h i u s B i s z u m S t u r m u n d

D r a n g , Bern, Francke, 1 9 0 6 . Friedrich - Wilhelm Eggebert, D a s P r o ­

b l e m d e s T o d e s i n d e r d e u t s c h e n L y r i k d e s 1 7 . J h ,

Leipzig, 1 9 3 1 . W . M . Thompson, D e r T o d i n d e r e n g l i s c h e

L y r i k d e s 1 7 J h s , Breslau, Priebatsch, 1 9 3 5 .

3 5 . P. Aries, L a m o r t i n v e r s é e : " Σ τ α ύ σ τ ε ρ α μεσαιωνικά χρό­

νια (σε αντίθεση προς τα π ρ ώ τ α Μεσαιωνικά χρόνια, σ τ α χρόνια του Ρο¬

λάν, π ο υ επιζούν μες στους χωρικούς του Τ ο λ σ τ ό ι ) και στην Αναγέννη­

ση, ο άνθρωπος επέμενε να συμμετέχει στο θ ά ν α τ ο τ ο υ γιατί τον έβλεπε

σαν εξαιρετική στιγμή — σα στιγμή που έδινε στην ατομικότητα του την

ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν η της μορφή. Ή τ α ν κύριος της ζωής του μόνο στο β α θ μ ό

που ήταν κύριος του θανάτου τ ο υ . Ο θάνατος τ ο υ ανήκε σ 'αυτόν, και μό­

νο σ 'αυτόν. Από τον 1 7 ο αιώνα και μετά, άρχισε ο άνθρωπος να παραι­

τείται απ'την αποκλειστική του κυριαρχία πάνω στη ζωή τ ο υ , κ α θ ώ ς

και πάνω στο θάνατο τ ο υ . Έ φ τ α σ ε να μοιράζεται τα ζητήματα αυτά με

2 4 6

δο της αστικής οικογένειας (35), ωστόσο, η ισότητα απέναντι

στο θάνατο καταργήθηκε: όσοι είχαν τα μέσα, άρχισαν να πλη­

ρώνουν με σκοπό να κρατήσουν μακριά το θάνατο.

Ο Φράνσις Μπέικον ήταν ο πρώτος που όρισε σαν νέο κα­

θήκον για τους γιατρούς την επιμήκυνση της ζωής. Χώρισε

την ιατρική σε τρεις κλάδους, με καθήκοντα αντίστοιχα:

"Πρώτον, τη διατήρηση της υγείας, δεύτερον τη θεραπεία της

αρρώστιας και τρίτον την επιμήκυνση της ζωής" και παίνεψε

"τον τρίτο κλάδο της ιατρικής, εκείνον που αναφέρεται στην

επιμήκυνση της ζωής: πρόκειται για κλάδο καινούριο και ελ­

λιπή, μολονότι έχει τις πιο ευγενείς επιδιώξεις απ'όλους".

Το ιατρικό επάγγελμα ούτε που διανοήθηκε να επιφορτιστεί

το καθήκον αυτό μέχρι που, γύρω στα εκατόν πενήντα χρόνια

αργότερα, εμφανίστηκαν ένα λεφούσι πελάτες, που πλήρω­

ναν όσο όσο για να γίνει η προσπάθεια αυτή. Ή τ α ν νέου τύπου

πλούσιοι, που αρνιόντουσαν να πεθάνουν αποτραβηγμένοι απ'

τις καθημερινές τους δραστηριότητες κι επέμεναν να τους πά­

ρει ο θάνατος από φυσικήν εξάντληση, ενώ θα εξακολουθού­

σαν να δουλεύουν. Αρνιόντουσαν να παραδεχτούν το θάνατο,

εκτός αν τους έβρισκε σε καλήν υγεία, ενώ θα ήταν γέροντες

γεμάτοι ενεργητικότητα. Ο Μονταίνι είχε ήδη περιγελάσει

τους τέτοιας λογής ανθρώπους, γιατί τους θεωρούσε εξαιρε­

τικά ξιπασμένους: "Είναι ο τελευταίος κι έσχατος τρόπος θα­

νάτου... τι μάταιο όνειρο είναι και τούτο, να περιμένει κανείς

να πεθάνει από ανημπόρια που φέρνουν τα έσχατα γηρατειά

και να βάζει αυτό για στόχο στο βίο μας, εφόσον είναι το πιο

σπάνιο είδος θανάτου κι εκείνο που απαντιέται λιγότερο; Αυ­

τό το θάνατο αποκαλούμε μόνο φυσικό, λες κι ήταν ενάντια

στη φύση να ειδούμε έναν άνθρωπο να τσακίζεται πέφτο­

ντας, να πνίγεται σε ναυάγιο, ν'αρπάζεται από πλευρίτιδα ή

πανούκλα... οφείλουμε μάλλον να ονομάσουμε φυσικό θάνατο

ό,τι είναι γενικό, κοινό και παγκόσμιο" (36). Τέτοιας λογής

άνθρωποι, ήτανε στον καιρό του λίγοι· σύντομα έμελλε να

πληθύνουν. Ο ιεροκήρυκας που προσδοκούσε να πάει στον

την οικογένεια του, που π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ω ς δε συμμετείχε στη λήψη αποφά­

σεων για σ ο β α ρ ά ζητήματα* ό λ ε ς οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τον άν­

θ ρ ω π ο π ο υ πέθαινε, μόνον α π ' αυτόν και με επίγνωση τ ο υ επερχόμενου

θ α ν ά τ ο υ " .

3 6 . Μισέλ ντε Μοντένι, Δ ο κ ί μ ι α , βιβλ. 1 , κ ε φ . 5 7 , Εστία, μ ε τ ά φ ρ .

Φ. Δρακονταειδή.

2 4 7

παράδεισο, ο φιλόσοφος που αρνιόταν την ύπαρξη της ψυχής

κι ο έμπορος που ήθελε να δει το κεφάλαιο του να διπλασιά­

ζεται για μιαν ακόμη φορά, ήταν όλοι τους σύμφωνοι ότι, ο

μόνος θάνατος που ταίριαζε με τη φύση, ήταν εκείνος που θα

τους έπαιρνε την ώρα που θα δούλευαν (37).

Δεν έχουμε στοιχεία που να δείχνουν ότι η θνησιμότητα

στις ομάδες ηλικιών γύρω στα εξήντα είχε μειωθεί περί τα

μέσα του 18ου αιώνα· δεν υπάρχει, όμως, καμία αμφιβολία

ότι η νέα τεχνολογία είχε κάνει εφικτό για τον γέροντα και

τον πλούσιο να εξακολουθεί να κάνει ό,τι έκανε και στα χρό­

νια που ήταν μεσήλικας. Ο καλομαθημένος μπορούσε να εξα­

κολουθεί να κάνει τη δουλειά του, γιατί είχαν γίνει πιο άνετες

οι συνθήκες της ζωής και της δουλειάς του. Η Βιομηχανική

Επανάσταση είχε αρχίσει να δημιουργεί θέσεις, απασχόλησης

για τους αδύναμους, τους αρρωστιάρηδες και τους γέροντες.

Η καθιστική δουλειά, σπάνια ίσαμε τότε, έπαιρνε το μερτικό

που της άρμοζε (38). Οι επιχειρήσεις κι ο καπιταλισμός που

βρίσκονταν σε άνθηση ευνοούσαν το αφεντικό, που είχε το

χρόνο να σωρεύσει κεφάλαιο και πείρα. Οι δρόμοι είχαν

βελτιωθεί: ένας στρατηγός με ποδάγρα μπορούσε να διευθύνει

μια μάχη από την άμαξα του, ενώ υπέργηροι διπλωμάτες

μπορούσαν να κάνουν ταξίδια από το Λονδίνο μέχρι τη Βιένη ή

τη Μόσχα. Τα συγκεντροποιημένα εθνικά κράτη είχαν πιο

μεγάλη ανάγκη τους γραφιάδες και μια πολυάνθρωπη αστική

τάξη. Η καινούρια και ολιγάριθμη τάξη των γερόντων είχε

περισσότερες πιθανότητες να επιβιώσει, γιατί η ζωή της στο

σπίτι, στο δρόμο και στη δουλειά είχε γίνει, από φυσική

3 7 . G . Peignot, C h o i x d e t e s t a m e n t s a n c i e n s e t m o ­

d e r n e s , r e m a r q u a b l e s p a r l e u r i m p o r t a n c e , l e u r

s i n g u l a r i t é o u l e u r b i z a r r e r i e , Paris, Renouard, 1 8 2 9 , 2

τόμοι. Michel Vovelle, M o u r i r a u t r e f o i s : A t t i t u d e s c o l ­

l e c t i v e s d e v a n t l a m o r t a u x 1 7 e e t 1 8 e s., Paris, Ar­

chives Gallimard - Julliard, 1 9 7 4 , και P i é t é b a r o q u e e t d é c h r i ­

s t i a n i s a t i o n e n P r o v e n c e a u 1 8 e s : L e s a t t i t u d e s

d e v a n t l a m o r t d ' a p r è s l e s c l a u s e s d e s t e s t a m e ­

n t s , Paris, Pion, 1 9 7 4 . Frederick Pollock, Frederic W. Maitland, "The

Last Will", σ τ ο T h e H i s t o r y o f t h e E n g l i s h L a w B e f o ­

r e t h e T i m e o f E d w a r d I , Cambridge, Univ. Pr., 1 9 6 8 , τομ. 1 ,

κ ε φ . 6 , σ. 3 1 4 - 5 6 .

3 8 . P . Aries, L e s t e c h n i q u e s d e l a m o r t .

2 4 8

άποψη, λιγότερο απαιτητική. Το γέρασμα είχε γίνει ένας

τρόπος κεφαλαιοποίησης της πείρας της ζωής. Τα πολλά

χρόνια στον πάγκο, είτε στο ταμείο είτε στο σχολικό θρανίο,

άρχισαν πια να δίνουν τόκο στην αγορά. Οι νεαροί της μεσαίας

τάξης, είτε είχαν χαρίσματα είτε όχι, στέλνονταν τώρα για

πρώτη φορά στο σχολειό κι έτσι έδιναν τη δυνατότητα στους

γέροντες να μείνουν στη δουλειά. Η αστική τάξη, που είχε τα

μέσα να ξεπεράσει τον "κοινωνικό θάνατο" αποφεύγοντας το

αποτράβηγμά της, δημιούργησε, για να κρατήσει κάτω από

έλεγχο τους νέους της, την "παιδικήν ηλικία" (39).

Παράλληλα με τη βελτίωση της οικονομικής καταστατικής

θέσης των γερόντων, μεγάλωσε κι η αξία των σωματικών τους

λειτουργιών. Τον 16ο αιώνα, "μια νεαρή σύζυγος είναι θάνα­

τος για τον γέροντα" και, τον 17ο αιώνα, "οι γέροντες που παί­

ζουν με μικρούλες υπηρέτριες, χορεύουν με το θάνατο". Στην

αυλή του Λουδοβίκου του Ι Δ ' , ο γεροπαραλυμένος ήταν στό­

χος πειραγμάτων· μέχρι τα χρόνια του Συνεδρίου της Βιέ¬

νης είχε μετατραπεί σε αντικείμενο φθόνου. Σύμβολο επιθυ­

μητού τέλους, έγινε το να πεθάνεις ενώ ερωτοτροπείς με την

ερωμένη του εγγονού σου.

Αναπτύχθηκε ένας καινούριος μύθος για την κοινωνικήν

αξία των γερόντων. Οι πρωτόγονοι κυνηγοί, οι συλλογείς καρ­

πών και οι νομάδες συνήθιζαν να τους σκοτώνουν, οι δε αγρό­

τες τους έκλειναν στην πίσω κάμαρη ( 4 0 ) · τώρα, όμώς, ο πα­

3 9 . P . Aries, C e n t u r i e s o f C h i l d h o o d : A S o c i a l Hi-

s t o r y o f F a m i l y L i f e , N . York, Knorf, 1 9 6 2 , κ ε φ . 2 .

; 40. Το σ κ ό τ ω μ α των γερόντων ήταν πλατιά διαδεδομένο έθιμο μέχρι

τ ε λ ε υ τ α ί α . J o h n Koty , '"Die B e h a n d l u n g d e r A l t e u n d

Κ r a n k enbei d e n N a t u r v o l k e r n ( Stuttgart, Hirshfeld, 1 9 3 4 .

Will - Èich Peuckert, "Âttentotung", σ τ ο H a n d w b r t e r b u c h d e r

S a g e : N a m e n s d e s V e r b a n d e s d e r V e r e i n e f u r V o -

1 k s k u n d e, Gottingen, Vandenhock und Ruprecht, 1 9 6 1 . J. Wisse,

S e l b s t m o r d u n d T o d e s f u r c h t b e i d e n N a t u r v o l ­

k e r n , Zutphen, Thieme, 1 9 3 3 ( * ) . H βρεφοκτονία ε ξ α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε ν α

επηρεάζει σημαντικά τις πληθυσμιακές τάσεις μέχρι τον 9ο αιώνα. Emi­

ly R. Coleman, " L ' infanticide dans le haut moyen age", An n a 1 e s

E c o n o m i e s , S o c i é t é s , C i ν i 1 i s a t i ο n s, 1 9 7 4 , no. 2, σ. 3 1 5

- 3 5 , μ ε τ ά φ ρ . Α. Σαμού.

* Επισημαίνουμε ότι τα δυο έ ρ γ α που αναφέρονται στο σ κ ο τ ω μ ά τ ω ν

γ ε ρ ό ν τ ω ν είναι γερμανικά, των ναζιστικών χρόνων. Α φ ο ύ η πολιτική

των ναζί ήταν να "ξεπαστρεύουν" τ ο υ ς γέροντες, η ιστορική τους αξία

είναι αμφισβητήσιμη. ( Σ τ μ ) .

2 4 9

τριάρχης παρουσιάστηκε σαν ιδανικό στην κυριολεξία. Του

απέδιδαν σοφία, εξαιτίας ακριβώς της ηλικίας του. Έ γ ι ν ε

πρώτα ανεκτό και στη συνέχεια πρέπον να φροντίζουν οι γέ­

ροντες να συμμετέχουν στα τελετουργικά που κρίνονταν απα­

ραίτητα για να κρατήσουν σε καλή κατάσταση τα τρεμάμενα

σώματα τους. Κανένας γιατρός δεν ήταν ακόμα διατεθειμένος

ν'αναλάβει το καθήκον αυτό, που βρισκόταν έξω από τα δια­

κηρυγμένα πλαίσια του φαρμακοποιού ή του βοτανολόγου,

του κουρέα ή του χειρουργού, του σπουδαγμένου στα πανε­

πιστήμια γιατρού ή του πλανόδιου κομπογιαννίτη. Κι όμως,

αυτή ακριβώς η ιδιάζουσα απαίτηση έδωσε την ώθηση για να

δημιουργηθεί ένα νέο είδος ιδιόρρυθμων θεραπευτών (41).

Παλιότερα, μόνον ο βασιλιάς ή ο Πάπας είχαν την υποχρέω­

ση να κυβερνούν μέχρι να πεθάνουν. Εκείνοι μόνο συμβου­

λεύονταν τους γ ιατρούς· τους άραβες απ'το Σαλέρνο στο Με­

σαίωνα, ή τους πανεπιστημιακούς από την Πάντοβα ή το Μον­

4 1 . Erwin Η. Ackerknecht, "Death in the History of Medicine", B u l ­

l e t i n o f t h e h i s t o r y o f M e d i c i n e 4 2 , 1 9 6 8 : 1 9 - 2 3 . Ο

θάνατος ήταν περιθωριακό π ρ ό β λ η μ α στην ιατρική γραμματεία, από τ ο υ ς

αρχαίους έλληνες μέχρι τον Τζιοβάνι Μαρία Λαντσίζι ( 1 6 5 4 - 1 7 2 0 ) ,

την πρώτη δεκαετία τ ο υ 1 8 ο υ αιώνα. Τ ό τ ε ξαφνικά τα "σημάδια του θα­

νάτου" απέκτησαν εξαιρετικά μεγάλη σημασία. Ο φαινομενικός θάνατος

έγινε ύψιστης σπουδαιότητας δεινό, που το έτρεμε ο Διαφωτισμός. Mar­

got Augener, "Scheintod als medizinisches Problem im 1 8 . J h " , M i t¬

t e i l u n g e n z u r G e s c h i c h t e d e r M e d i z i n , nos 6 , 7 , 1 9 6 7 .

Οι ίδιοι φιλόσοφοι, οι οποίοι αποτελούσαν τη μειονότητα που κατηγο­

ρηματικά αρνιόταν την επιβίωση της ψυχής και μετά θάνατον, ανέπτυ­

ξαν κι έναν εκκοσμικευμένο φ ό β ο για την κ ό λ α σ η , που ενδεχόταν να

τ ο υ ς απειλήσει αν θ α β ό ν τ ο υ σ α ν φαινομενικά μόνο νεκροί. Φιλάνθρωποι,

που αγωνίζονταν για χ ά ρ η εκείνων που κινδύνευαν από φαινομενικό θ ά ­

νατο, ίδρυσαν εταιρίες ταγμένες στην α ρ ω γ ή των πνιγόμενων ή των καιό¬

μενων, και επινόησαν τρόπους με τους οποίους βεβαίωναν ότι οι νεκροί

είχαν πεθάνει πραγματικά. Elisabeth Thomson, " T h e Role of the Phy­

sician i n Human Societies o f the 18th Century B u l l e t i n o f t h e

H i s t o r y o f M e d i c i n e 37, 1 9 6 3 : 4 3 - 5 1 . Έ ν α ς από τους τρό­

πους αυτούς ήταν να φυσάνε μια σάλπιγγα μέσα στ 'αυτί τ ο υ νεκρού. Η

υστερία για τον φαινομενικό θάνατο εξαφανίστηκε με το ξέσπασμα της

Γαλλικής Επανάστασης, τ ό σ ο αιφνίδια όσο είχε εμφανιστεί κατά το χά­

ραμα του αιώνα. Οι γιατροί άρχισαν ν 'ασχολούνται με την επαναφορά

στη ζ ω ή έναν αιώνα π ρ ο τ ο ύ τους απασχολήσουν με την ελπίδα της επι­

μήκυνσης τ η ς ζωής των γέρων.

2 5 0

πελιέ στην Αναγέννηση. Οι βασιλιάδες, ωστόσο, είχαν τους

γιατρούς της αυλής για να κάνουν ό,τι έκαναν οι μπαρμπέρη¬

δες στους κοινούς θνητούς: να τους κάνουν αφαιμάξεις και

καθάρσεις και, επιπρόσθετα, να τους προστατεύουν από τα

δηλητήρια. Οι βασιλιάδες ούτε σκόπευαν να ζήσουν περισσό­

τερο απ'τους άλλους, ούτε και περίμεναν από τους προσω­

πικούς τους γιατρούς να κάνουν ιδιαίτερα αξιοπρεπή τα χρό­

νια της φθοράς των σωματικών δυνάμεων. Αντίθετα, η καινού­

ρια τάξη των γερόντων είδε στο θάνατο το απόλυτο τίμημα,

που κατέβαλε για την απόλυτη οικονομική αξία (42). 0 λογι­

στής που γερνούσε, ήθελε έναν γιατρό για ν'απομακρύνει τον

θάνατό του· όταν κόντευε το τέλος, ήθελε να τον "ξεγράψει"

ο γιατρός με όλους τους τύπους και να κάνει το τελευταίο του

επίσημο δείπνο πίνοντας κρασί από την ειδική μπουκάλα που

είχε φυλάξει ειδικά για την περίσταση. Κατά συνέπεια, δημι­

ουργήθηκε ο ρόλος του κατά φαντασίαν ασθενή, του "υπο¬

χονδριακού" και, καθώς σαραβαλιάζονταν οι ψευτοαριστο¬

κράτες, στήθηκαν στον 18ο αιώνα τα θεμέλια για την οικονο¬

μικήν εξουσία του συγκαιρινού μας γιατρού.

Η ικανότητα να ζεις περισσότερο, η άρνηση ν'αποτραβη¬

χτείς πριν απ'το θάνατο και η αξίωση για ιατρική περίθαλψη

ενώ η κατάστασή σου είναι ανίατη, ένωσαν τις δυνάμεις τους

και γέννησαν μια νέα έννοια της αρρώστιας: το πρότυπο υγεί­

ας, στο οποίο μπορούσαν ν' αποσκοπούν οι γέροντες. Στα χρό­

νια μόλις πριν από τη Γαλλική Επανάσταση, πρότυπο ήταν η

υγεία των πλούσιων και των ι σ χ υ ρ ώ ν · μέσα σε μια γενιά, οι

χρόνιες παθήσεις έγιναν του συρμού για τους νέους και φιλό­

δοξους, τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της φυματίωσης (43)

έγιναν δείγμα πρώιμης σοφίας και η ανάγκη για ταξίδια στα

θερμά κλίματα αλάθητο δείγμα ιδιοφυίας. Η ιατρική περίθαλ­

ψη για χρόνιες παθήσεις είχε γίνει δείγμα διάκρισης, έστω κι

αν ενδεχόταν να οδηγήσει σε πρόωρο θάνατο.

Απεναντίας, μπορούσε τώρα να διατυπωθεί μια αντίθετη

κρίση για τις αρρώστιες των φτωχών, τα δε δεινά που από πά­

ντα τους οδηγούσαν στο θάνατο μπορούσαν να χαρακτηρι­

στούν αθεράπευτες αρρώστιες. Δεν ενδιέφερε καθόλου αν η

4 2 . Theodor W . Adorno, M i n i m a M o r a l i a : Σ τ ο χ α σ μ ο ί

α π ό τ η φ θ α ρ μ έ ν η ζ ω ή , Εκδοτική Ομάδα.

4 3 . Ε. Ebstein, "Die Lungenschwindsucht in der Weltliteratur", Ζ e i-

t s c h r i f t f u e r B û c h e r f r e u n d e 5 , 1 9 1 3 .

2 5 1

θεραπευτική αγωγή που μπορούσαν να προσφέρουν οι γιατροί

για τα δεινά αυτά είχε το παραμικρό αποτέλεσμα στην πορεία

της αρρώστιας· η έλλειψη μιας τέτοιας θεραπευτικής αγωγής

άρχισε να σημαίνει πως οι φτωχοί ήταν καταδικασμένοι να

πεθάνουν έναν αφύσικο θάνατο, ιδέα που ταίριαζε απόλυτα

στην εικόνα που είχαν οι αστοί για τον φτωχό, εικόνα που τον

ήθελε αμόρφωτο και αντιπαραγωγικό. Στο εξής, η ικανότητα

να πεθάνεις από "φυσικό θάνατο", επιφυλάχτηκε αποκλειστι­

κά για μια κοινωνική τάξη: για κείνους που μπορούσαν να πλη­

ρώσουν, για να πεθάνουν σαν άρρωστοι.

Η υγεία έγινε η προνομιακή κατάσταση του να περιμένεις

το θάνατο στην ώρα του, ανεξάρτητα απ'το τι λογής ιατρικές

υπηρεσίες ήταν απαραίτητες για το σκοπό αυτό. Παλιότερα,

ο θάνατος κρατούσε την κλεψύδρα. Στις ξυλογραφίες, τόσο ο

σκελετός όσο κι ο θεατής, χαμογελούσαν όταν το θύμα αρ­

νιόταν να πεθάνει. Τώρα, το ρολόι το'χει πάρει στα χέρια της

η μεσαία τάξη κι έχει στη δούλεψη της γιατρούς, για να λένε

στο θάνατο πότε να σημάνει (44). Ο Διαφωτισμός έδωσε μια

νέα εξουσία στο γιατρό, δίχως να'χει τη δυνατότητα να επα­

ληθεύσει εάν είχε ή όχι αποκτήσει όντως ο γιατρός έστω και

την παραμικρήν επιρροή πάνω στην έκβαση της επικίνδυνης

αρρώστιας.

Κλινικός θάνατος

Η Γαλλική Επανάσταση αποτέλεσε ένα σύντομο διάλειμμα

στη διαδικασία της ιατρικοποίησης του θανάτου. Οι ιδεολό­

γοι της πίστεψαν ότι ο πρόωρος θάνατος δε θα χτυπούσε τους

ανθρώπους σε μια κοινωνία που θα'χε για βάση της το τρί­

πτυχο ιδανικό τους. Μα τα καινουριοαποχτημένα κ λ ι ν ι κ ά

4 4 . Alfred S c o t t Warthin, " T h e Physician of the Dance of Death",

A n n a l s o f M e d i c a l H i s t o r y (new series) 2 , Ju ly 1 9 3 0 : 3 5 0 -

7 1 . 2, September 1 9 3 0 : 4 5 3 - 6 9 , 2, November 1 9 3 0 : 6 9 7 - 7 1 0 , S . J a ­

nuary 1 9 3 1 : 75 - 1 0 9 , 3, March 1 9 3 1 : 1 3 4 - 6 5 . Πραγματεύεται απο­

κλειστικά το γ ιατρό (που εμφανίζεται) σ τ ο Χ ο ρ ό τ ο υ Θανάτου. Werner

Block, D e r A r z t u n d d e r T o d i n B i l d e r n a u s s e c h s

J a h r h u n d e r t e n , Stuttgart, Enke, 1 9 6 6 : Μ ε λ ε τ ά τ η συνάντηση του

γιατρού με το θ ά ν α τ ο τ ό σ ο σ'έναν επίσημο χ ο ρ ό όσο κι έ ξ ω απ'αυτόν.

2 5 2

ματογυάλια του γιατρού, τον έκαναν να βλέπει το θάνατο από

καινούρια οπτική γωνία. Ενώ οι έμποροι του 18ου αιώνα εί­

χαν καθορίσει τον τρόπο με τον οποίο έβλεπαν το θάνατο με

τη βοήθεια των τσαρλατάνων που είχαν στη δούλεψή τους και

τους πλήρωναν γι'αυτό, τώρα οι κλινικοί γιατροί άρχισαν να

διαμορφώνουν εκείνοι την εικόνα που θα είχαν για τα πράγμα­

τα οι άνθρωποι. Είδαμε παραπάνω ότι ο θάνατος μετατράπηκε

από κάλεσμα του Θεού σε "φυσικό" γεγονός κι αργότερα σε

"δύναμη της φύσης"· σε μια παραπέρα μετάλλαξη, μετατράπη­

κε σε "πρόωρο" γεγονός, όταν ερχόταν σε κείνους που δεν ή­

ταν συνάμα υγιείς και γέροντες. Τώρα, έγινε η έκβαση ιδιαί­

τερων ασθενειών, που πιστοποιούσε ο γιατρός (45).

Ο θάνατος ξεθώριασε κι έγινε μια μεταφορική φιγούρα και

τη θέση του την πήραν οι φονικές επιδημίες. Η γενική δύναμη

της φύσης, που είχε υμνηθεί με τ'όνομα "θάνατος", μετατρά­

πηκε σ'ένα πλήθος από ειδικές αιτίες κλινικού θανάτου. Τώ­

ρα, στον κόσμο τριγυρνούσαν πολλοί "θάνατοι". Κάμποσες

εικόνες βιβλίων, από ιδιωτικές βιβλιοθήκες γιατρών του τέ­

λους του 19ου αιώνα, απεικονίζουν το γιατρό να παλεύει

με προσωποποιημένες αρρώστιες, πλάι στο κρεβάτι του αρρώ­

στου του. Η ελπίδα των γιατρών να θέσουν κάτω απ'τον έλεγ­

χο τους την έκβαση των επιμέρους ασθενειών, γέννησε το μύ­

θο ότι είχαν εξουσία πάνω στο θάνατο. Οι νέες εξουσίες, που

δόθηκαν στο επάγγελμα, γέννησαν την καινούρια καταστατι­

κή θέση του κλινικού γιατρού (46).

Ενώ ο γιατρός των πόλεων έγινε κλινικός γιατρός, ο αγρο­

τικός γιατρός ρίζωσε πρώτα σ'έναν τόπο κι ύστερα μπήκε

στις τάξεις των προυχόντων του τόπου. Στα χρόνια της Γαλ­

λικής Επανάστασης, ο γιατρός εξακολουθούσε ν'ανήκει στην

περιπλανώμενη πλέμπα. Οι περισσευούμενοι στρατιωτικοί

χειρουργοί, έπειτα από τους Ναπολεόντειους πολέμους, γύρι­

σαν στην πατρίδα με πολύ μεγάλη πείρα κι ήθελαν να βγάλουν

το ψωμί τους. Στρατιωτικοί, εκπαιδευμένοι στα πεδία των μα­

χών, σύντομα έγιναν οι πρώτοι εγκαταστημένοι σ'έναν τόπο

θεραπευτές στη Γαλλία, στην Ιταλία και στη Γερμανία. Ο λα-

4 5 . Β λ . παραπάνω, σημ. 1 3 0 , του κ ε φ . 2 .

4 6 . Richard Η . Shryock, T h e D e v e l o p m e n t o f M o d e r n

M e d i c i n e : A n I n t e r p r e t a t i o n o f t h e S o c i a l a n d

S c i e n t i f i c F a c t o r s I n v o l v e d , N . York, Knopf, 1 9 4 7 , 2 η

εκδ.

2 5 3

ουτζίκος δεν είχε και πολύ μεγάλη εμπιστοσύνη στις τεχνικές

τους κι οι μετρημένοι αστοί κατασοκάρονταν απ'τους χοντρο­

κομμένους τρόπους τους· κι όμως, παρόλ'αυτά, οι γιατροί

εκείνοι εξακολουθούσαν να βρίσκουν πελατεία εξαιτίας της

φήμης που είχαν αποκτήσει στις τάξεις των βετεράνων από

τους Ναπολεόντειους πολέμους. Έ σ τ ε λ ν α ν τους γιους τους

στις καινούριες ιατρικές σχολές που ξεφύτρωναν στις πόλεις

κι αυτοί, στο γυρισμό τους, δημιούργησαν το ρόλο του αγρο­

τικού γιατρού, που έμεινε αναλλοίωτος μέχρι τον Β' Παγκό­

σμιο Πόλεμο. Απέκτησαν σταθερό εισόδημα παίζοντας το ρό­

λο του οικογενειακού γιατρού στους ανθρώπους της μεσαίας

τάξης, που μπορούσαν να τους καλοπληρώνουν. Λίγοι πλού­

σιοι των μικρών ή των μεγάλων πόλεων απέκτησαν κύρος σαν

ασθενείς που τους περιέθαλπαν ξακουστοί γιατροί, αλλά, κα­

τά τα πρώτα χρόνια του 19ου αιώνα, οι πιο σοβαροί ανταγω­

νιστές των γιατρών των πόλεων εξακολουθούσαν να είναι οι

παλιοί θεραπευτές -η μαμμή, ο βγάλτης δοντιών, ο κτηνία­

τρος, ο μπαρμπέρης και, μερικές φορές, η δημόσια νοσοκόμα.

Παρά το νεοτεριστικό ρόλο που κλήθηκε να παίξει και παρά

την αντίσταση που συνάντησε τόσο απ τους πάνω όσο κι

απ'τους κάτω, ο αγροτικός γιατρός στην Ευρώπη κατάφερε

να γίνει, μέχρι τα μέσα του αιώνα, μέλος της μεσαίας τάξης.

Κέρδιζε αρκετά κάνοντας το λακέ του γαιοκτήμονα, ήταν

οικογενειακός φίλος με τους άλλους προύχοντες, έκανε

τακτικά επισκέψεις στους φτωχούς αρρώστους κι έστελνε τα

περίπλοκα περιστατικά που του τύχαιναν στον κλινικό του

συνάδελφο στην πόλη. Ενώ ο θάνατος "στην ώρα του" είχε

προέλθει απ'την αναδυόμενη ταξική συνείδηση του αστού, ο

"κλινικός" θάνατος προήλθε από την καινούρια αναδυόμενη

επαγγελματική συνείδηση του καινούριου, επιστημονικά κα­

ταρτισμένου γιατρού. Στο εξής, το ιδανικό των γιατρών της

μεσαίας τάξης έγινε ο θάνατος που ερχόταν στην ώρα του με

κλινικά συμπτώματα (47) κι αυτό έμελλε σύντομα να περάσει

στις επιδιώξεις των εργατικών συνδικάτων.

4 7 . Hildegard Steingiesser, W a s d i e A r z t e a l l e r Z e i t e n

v o m S t e r b e n w u s s t e n , A r b e i t e n d e r d e u t s c h - n o r -

d i s c h e n G e s e l l s c h a f t f u e r G e s c h i c h t e d e r M e d i ­

z i n , d e r Z a h n h e i l k u n d e u n d d e r N a t u r w i s s e n s c h a ­

f t e n, Greifswald, Univ. Verlag Ratsbuchhundlung L. Bamberg, 1 9 3 6 .

2 5 4

Τα εργατικά συνδικάτα αξιώνουν έναν φυσικό θάνατο

Στον αιώνα μας, ο φυσικός θάνατος του υποχονδριακού αρ­

ρώστου ενώ υποβάλλεται σε θεραπευτική αγωγή από κλινικά

εκπαιδευμένους γιατρούς, έφτασε να θεωρείται, για πρώτη

φορά στην ιστορία, δικαίωμα του πολίτη. Η ιατρική περίθαλ­

ψη των γερόντων έχει γραφεί στα καταστατικά των συνδικά­

των. Το προνόμιο των καπιταλιστών να σβήνουν από φυσικήν

εξάντληση στις διευθυντικές καρέκλες, δεν άντεξε στην ε­

πίθεση του προλεταριάτου, που αξιώνει να του παρέχονται

ιατρικές υπηρεσίες στα χρόνια που ζει μετά την αποχώρηση

απ'τη δουλειά. Η ελπίδα του αστού να εξακολουθήσει να ζει

σα ρυπαρός γέροντας στο γραφείο του, παραμερίστηκε απ'

το όνειρο μιας δραστήριας σεξουαλικής ζωής με χρήματα της

δημόσιας ασφάλισης σ'ένα ήσυχο χωριουδάκι. Η ισόβια πε­

ρίθαλψη για όλες τις κλινικές καταστάσεις έγινε σύντομα μια

επιτακτική αξίωση για προσπέλαση όλων σ'έναν φυσικό θά­

νατο. Η ισόβια θεσμική ιατρική περίθαλψη έχει γίνει μια υπη­

ρεσία, την οποία οφείλει να παρέχει η κοινωνία σ'όλα της τα

μέλη.

0 "φυσικός θάνατος" πήρε τώρα τη θέση του στα λεξικά.

Μια μεγάλη γερμανική εγκυκλοπαίδεια, που εκδόθηκε στα

1909, τον ορίζει με τη βοήθεια του αντιθέτου του: "Ο αφύσι­

κος θάνατος είναι το αντίθετο του φυσικού θανάτου, γιατί

προέρχεται από αρρώστια, βία ή μηχανικές και χρόνιες δια­

ταραχές". Έ ν α ευυπόληπτο λεξικό φιλοσοφικών εννοιών

γράφει ότι "ο φυσικός θάνατος έρχεται δίχως προηγουμέ­

νως να υπάρξει αρρώστια, δίχως προσδιορίσιμη ειδική αιτία".

Αυτή η μακάβρια εικόνα θανάτου, που δημιουργεί παραισθή­

σεις, συγχωνεύτηκε με την έννοια της κοινωνικής προόδου.

Οι νομικά θεμιτές αξιώσεις για ισότητα στον κλινικό θάνατο,

βοήθησαν να διαδοθούν και στην εργατική τάξη οι αντινομίες

του αστικού ατομικισμού. Το δικαίωμα στον φυσικό θάνατο

διατυπώθηκε σαν αξίωση για ισότητα στην κατανάλωση ιατρι­

κών υπηρεσιών και όχι σαν απελευθέρωση από τα δεινά της

βιομηχανικής εργασίας, ούτε σαν αξίωση για μια καινούρια

ελευθερία και δύναμη για αυτοπερίθαλψη. Α υ τ ή η διαμορφω­

μένη από τα συνδικάτα έννοια της "ισότητας στον κλινικό θά­

νατο" είναι, όπως βλέπουμε, το αντίθετο του ιδανικού που

διακήρυξε η Εθνοσυνέλευση του Παρισιού στα 1792: είναι

2 5 5

ένα ιδανικό βαθύτατα ιατρικοποιημένο.

Πρώτ'απ'όλα, τούτη η καινούρια εικόνα θανάτου αποτελεί

τη βάση για να ενταθεί ο κοινωνικός έλεγχος. Η κοινωνία έχει

αναλάβει την ευθύνη να προλαμβάνει το θάνατο του κάθε

ανθρώπου: η θεραπευτική αγωγή, αποτελεσματική ή όχι, μπο­

ρεί να γίνει καθήκον. Οποιοσδήποτε μοιραίος θάνατος, που ε­

πέρχεται μακριά από ιατρική θεραπευτική αγωγή, ενδέχεται

ν'αποτελέσει ιατροδικαστικό περιστατικό. Η συνάντηση με

το γιατρό γίνεται σχεδόν τόσο αναπόδραστη όσο και η συνάν­

τηση με το θάνατο. Γνωρίζω μια γυναίκα που δοκίμασε, δίχως

επιτυχία, ν' αυτοκτονήσει. Τ η ν πήγαν στο νοσοκομείο σε κω­

ματώδη κατάσταση, με μια σφαίρα καρφωμένη στη σπονδυ­

λική της στήλη. Με ηρωικές προσπάθειες, ο χειρουργός την

κράτησε στη ζωή και θεωρεί την περίπτωση της επιτυχία του:

η γυναίκα ζει, μα είναι τελείως παράλυτη· ο δε γιατρός, δεν

ανησυχεί πια μήπως η γυναίκα αποπειραθεί ποτέ ξανά ν "αυτο­

κτονήσει.

Η καινούρια εικόνα θανάτου που έχουμε φτιάξει, ταιριάζει

κι αυτή με το βιομηχανικό ήθος(48). Ο καλός θάνατος έχει αμε­

τάκλητα γίνει ο θάνατος του τυπικού καταναλωτή ιατρικής πε­

ρίθαλψης. Όπως ακριβώς στις αρχές του αιώνα όλοι οι άνθρω­

ποι θεωρούνταν μαθητούδια, που γεννιούνται γνήσια ηλίθιοι κι

έχουν ανάγκη από οκτάχρονη σχολική εκπαίδευση προτού

μπορέσουν να μπουν στην παραγωγική ζωή, έτσι και σήμερα

φέρνουν από γεννησιμιού το στίγμα του αρρώστου, που έχει

ανάγκη από κάθε λογής περίθαλψη αν θέλει να ζήσει με τον

πρέποντα τρόπο. Όπως ακριβώς η υποχρεωτική κατανάλωση

εκπαίδευσης κατάντησε να χρησιμοποιείται σαν τέχνασμα για

ν' αποτρέψει τη σοβαρή ενασχόληση με τη δουλειά, έτσι και η

κατανάλωση ιατρικής κατάντησε τέχνασμα για να κάνει ανε­

κτότερες την ανθυγιεινή δουλειά, τις βρώμικες πόλεις και τις

μετακινήσεις που σμπαραλιάζουν τα νεύρα(49). Τι ανάγκη έ­

4 8 . Bernard Ronze, " L ' Antitragique ou l 'homme qui perd sa mort" ,

E t u d e s , Novembre 1 9 7 4 : 5 1 1 - 2 8 . Υποστηρίζει ότι η προσπάθεια

για π ρ ο γ ρ α μ μ α τ ι σ μ ό του θανάτου αποτελεί μιαν απόπειρα υπονόμευ­

σης της ικανότητας τ ο υ ανθρώπου να ελπίζει και να βασανίζεται, να γνω­

ρίζει τη μοναξιά και την υ π έ ρ β α σ η .

4 9 . Siegfried Giedion, M e c h a n i z a t i o n T a k e s C o m m a n d :

A C o n t r i b u t i o n t o A n o n y m o u s H i s t o r y , N . York, Nor­

ton, 1 9 6 9 . Για την εκμηχάνιση και το θάνατο, βλ. σ. 2 0 9 - 4 0 .

2 5 6

χουμε ν'ανησυχούμε για το περιβάλλον που μας σκοτώνει, ό­

ταν οι γιατροί μας έχουν στα χέρια τους βιομηχανικόν εξοπλι­

σμό και μπορούν να ενεργούν σα ναυαγοσώστες;

Τέλος, ο "θάνατος κάτω από υποχρεωτική περίθαλψη" εν­

θαρρύνει την επανεμφάνιση των πιο πρωτογόνων ψευδαισθή­

σεων, που σχετίζονται με τα αίτια του θανάτου. Όπως έχουμε

δει, οι πρωτόγονοι δεν πεθαίνουν τον δικό τους θάνατο, δεν

κουβαλούν τη θνητότητα μες στο μεδούλι τους και βρίσκονται

ακόμα κοντά στην υποκειμενική αθανασία του ζώου. Γι"

αυτούς, ο θάνατος απαιτείται πάντα να εξηγηθεί με υπερφυσι­

κούς όρους, σε κάποιον πρέπει να τον φορτώσουν: στην κα­

τάρα ενός εχθρού, στο σπάσιμο του νήματος που κρατούν

στα χέρια τους οι Μοίρες ή στο θ ε ό που στέλνει τον άγγελο

του θανάτου. Στο χορό του κάθε ανθρώπου με το εξ ανακλά­

σεως είδωλό του, ο θάνατος εμφανίστηκε σαν παράγοντας

ανεξάρτητος απ'τη θέληση κάποιου άλλου, σα μια αδυσώ­

πητη δύναμη της φύσης, που οι άνθρωποι όφειλαν να την α­

ντιμετωπίζουν ο καθένας μονάχος του. Το έμφυτο του θανά­

του υπενθύμιζε, κατά τρόπο εξαίσιο και διαρκή, πόσο εύθραυ­

στη και ευπαθής είναι η ζωή. Στα χρόνια του όψιμου Μεσαί­

ωνα, η ανακάλυψη του "φυσικού" θανάτου υπήρξε μια απ'τις

κύριες πηγές της λυρικής ποίησης και του θεατρικού δράμα­

τος στην Ευρώπη. Το ίδιο, όμως, τούτο έμφυτο του θανάτου,

απ'τη στιγμή που το είδαν οι άνθρωποι σαν εξωτερική απει­

λή που προερχόταν απ'τη φύση, αποτέλεσε σοβαρή πρόκλη­

ση για το μηχανικό, που τότε μόλις έκανε την εμφάνιση του.

Αν ο πολιτικός μηχανικός είχε μάθει να κουμαντάρει τη γη,

αν ο παιδαγωγός που έγινε εκπαιδευτικός είχε μάθει να κου­

μαντάρει τη γνώση, γιατί να μη μπορούσε κι ο βιολόγος - για­

τρός να κουμαντάρει το θάνατο(50); Όταν ο γιατρός κατάφε­

ρε να χωθεί ανάμεσα στον άνθρωπο και στο θάνατο, τούτος ο

τελευταίος έχασε την αμεσότητα και την οικειότητα, που είχε

κερδίσει τετρακόσια χρόνια πρωτύτερα. Ο θάνατος, που έχασε

το πρόσωπο και τη μορφή του, έχασε και την αξιοπρέπειά

τ ο υ .

Την αλλαγή στη σχέση του γιατρού με το θάνατο μπορούμε

να την καταλάβουμε καλύτερα αν παρακολουθήσουμε πώς

5 0 . Alfred Adler, " E i n Beitrag zur Psychologie der Berufswahl" σ τ ο Al­

fred Weber, Carl Furtmuller, eds., H e i l e n u n d B i l d e n , Fran­

kfurt, Fischer, 1 9 7 3 .

2 5 7

αντιμετώπισε το θέμα αυτό η εικονογραφία (51). Στην εποχή

του Χ ο ρ ο ύ του Θανάτου, πολύ σπάνια βλέπουμε ν'απεικονί¬

ζεται ο γιατρός. Στη μοναδική εικόνα που έχω βρει, στην ο­

ποία ο θάνατος συμπεριφέρεται συντροφικά στο γιατρό, ο θά­

νατος έχει πάρει έναν γέροντα απ'το ένα χέρι, ενώ με το άλλο

κρατά ένα ποτήρι ουρία και φαίνεται σα να ζητάει απ'το για­

τρό να επιβεβαιώσει τη διάγνωση του. Στην εποχή του Χ ο ρ ο ύ

του Θανάτου, ο σκελετός έχει για κύριο στόχο των πειραγ­

μάτων του το γιατρό. Κατά την προηγούμενη περίοδο, ενόσω

ο θάνατος εξακολουθούσε να έχει απάνω του λίγη σάρκα, ζη­

τάει απ'το γιατρό να του δείξει, πάνω στο δικό του εξ ανακλά­

σεως είδωλο, τι θαρρούσε πως ήξερε από τα σωθικά του αν­

θρώπου. Αργότερα, όντας σκελετός άσαρκος, περιγελά το

γιατρό για την ανικανότητα του, κοροϊδεύει ή απορρίπτει πε¬

ριφρονητικά τα honoraria (αριστεία) του, προσφέρει φάρμακα

εξίσου επιβλαβή με κείνα που χορηγεί ο γιατρός και μεταχει­

ρίζεται το γιατρό σαν απλώς άλλον έναν κοινό θνητό, τον αρ­

πάζει και τον βάζει κι εκείνον στο χορό. Ο θάνατος των χρό­

νων του μπαρόκ φαίνεται να μπερδεύεται αδιάκοπα στις δρα­

στηριότητες του γιατρού: τον κοροϊδεύει καθώς εκείνος που­

λάει την πραμάτεια του σ'ένα πανηγύρι, τον διακόπτει την ώ­

ρα που εξετάζει έναν άρρωστο, μεταμορφώνει τα μπουκαλά­

κια με τα φάρμακα σε κλεψύδρες ή παίρνει τη θέση του για­

τρού και κάνει εκείνος επίσκεψη σε μια πανουκλότρυπα. Τον

18ο αιώνα, εμφανίζεται ένα καινούριο μοτίβο: ο θάνατος φαί­

νεται να διασκεδάζει καθώς περιγελά το γιατρό για τις απαισιό­

δοξες διαγνώσεις του, αφήνει ήσυχους τους αρρώστους που

έχει ξεγράψει ο γιατρός και σέρνει στον τάφο το γιατρό, αφή­

νοντας ζωντανό τον άρρωστο. Μέχρι τον 19ο αιώνα, ο θάνατος

ασχολείται πάντα με το γιατρό ή με τον άρρωστο και συνή­

θως παίρνει εκείνος την πρωτοβουλία στη δράση. Οι αντίπαλοι

βρίσκονται ο ένας απ'τη μια κι ο άλλος απ'την άλλη μεριά

του κρεβατιού του αρρώστου. Μόνο μετά την αξιόλογη ανά­

πτυξη των εννοιών της κλινικής αρρώστιας και του κλινικού

θανάτου συναντούμε τις πρώτες εικόνες όπου την πρωτοβου­

λία την παίρνει ο γιατρός και χώνεται ανάμεσα στον άρρωστο

του και στο θάνατο. Θα πρέπει να περιμένουμε μέχρι μετά απ'

5 1 . Β λ . ιδιαίτερα Block, D e r A r z t u n d d e r T o d . Warthin,

" T h e Physician of the Dance of Death" Briesenmeister, Β i 1 d e r

d e s T o d e s .

2 5 8

τον A' Παγκόσμιο Πόλεμο για να δούμε γιατρούς να παλεύ­

ουν με το σκελετό, να παίρνουν μια κοπέλα απ'την αγκαλιά

του και ν'αρπάζουν με τη βία το δρεπάνι απ'το χέρι του χά­

ρου. Γύρω στα 1930, ένας χαμογελαστός κύριος με άσπρη

μπλούζα ορμά καταπάνω σ'έναν σκελετό που κλαψουρίζει

και τον συνθλίβει σα να'ταν μύγα με δ υ ο τόμους του Θε­

ρ α π ε υ τ ι κ ο ύ Λ ε ξ ι κ ο ύ του Μάρλε. Σ'άλλες εικόνες,

ο γιατρός σηκώνει το ένα χέρι και αποκρούει το θάνατο, ενώ

κρατά γερά τα χέρια μιας κοπέλας, που ο θάνατος την τρα­

βάει απ'τα πόδια. Ο Μαξ Κλίνγκερ απεικονίζει το γιατρό να

ξεπουπουλίζει έναν φτερωτό γίγαντα. Ά λ λ ο ι , δείχνουν το για­

τρό να κλείνει το σκελετό στη φυλακή ή και να δίνει μια κλω­

τσιά στον κοκαλιάρικο πισινό του. Τώρα, με το θάνατο πα­

λεύει ο γιατρός κι όχι ο άρρωστος. Όπως συνέβαινε στις πρω­

τόγονες κουλτούρες, πρέπει πάλι κάποιον να κατηγορήσουμε

όταν νικάει ο θάνατος. Αυτός ο κάποιος δεν είναι πια ένα πρό­

σωπο με μορφή μάγισσας, ένας πρόγονος ή ένας θεός, αλλά

ο εχθρός, που'χει το σουλούπι μιας κοινωνικής δύναμης (52).

Σήμερα, που η άμυνα κατά του θανάτου περιλαμβάνεται στην

κοινωνική ασφάλιση, ο ένοχος καραδοκεί μέσα στην κοινωνία.

Ο ένοχος θα μπορούσε να είναι ο ταξικός εχθρός, που στερεί

απ'τον εργάτη την επαρκή ιατρική περίθαλψη, ο γιατρός, που

αρνείται να πάει επίσκεψη στον άρρωστο νυχτιάτικα, το πο­

λυεθνικό κονσέρν, που ανεβάζει τις τιμές των φαρμάκων,

η καπιταλιστική ή ρεβιζιονιστική κυβέρνηση, που αδυνατεί

ν'ασκήσει έλεγχο πάνω στους γιατρούς της ή το διοικητικό

στέλεχος, που εκπαιδεύει για λίγα χρόνια γιατρούς στο Πα­

νεπιστήμιο του Δελχί κι ύστερα τους ξαποστέλνει στο Λονδί­

νο. Το κυνήγι μαγισσών, που ακολουθούσε κατά πάγια παρά­

δοση το θάνατο ενός φυλάρχου, έχει τώρα εκσυγχρονιστεί.

Για κάθε πρόωρο ή αφύσικο, από κλινικήν άποψη, θάνατο,

μπορεί να βρεθεί ένας άνθρωπος ή μια ομάδα ανθρώπων, που

ανεύθυνα καθυστέρησε ή παρεμπόδισε την ιατρική παρέμβα­

ση.

Η πρόοδος της κοινωνικής νομοθεσίας κατά το πρώτο ήμι­

συ του 20ού αιώνα θα ήταν μάλλον πολύ μικρότερη, αν οι ε-

5 2 . Διάλεξα τα παραδείγματα αυτά από εκατοντάδες αναπαραστά­

σεις π ο υ έχει συγκεντρώσει στην Κουερναβάκα η Βαλεντίνο Μπόρεμανς,

και που ό λ ε ς τους παριστούν τις τάσεις και τις χειρονομίες τ ο υ ανθρω¬

π ο μ ο ρ φ ι κ ο ύ θ α ν ά τ ο υ .

2 5 9

παναστάτες δεν είχαν κάνει χρήση αυτής της εικόνας θανάτου,

που διαμορφώθηκε από τη βιομηχανική κοινωνία. Ούτε ο κό­

σμος θ α ' χ ε ξεσηκωθεί για να απαιτήσει τη θέσπιση μιας τέ­

τοιας νομοθεσίας, ούτε θα είχαν δημιουργηθεί τα συναισθή­

ματα ενοχής, που επέβαλαν τελικά τη θέσπιση της. Η αξίωση,

όμως, για ισότιμη ιατρική περιποίηση με τελικό στόχο την ισό­

τητα απέναντι στο θάνατο, έχει επίσης υποβοηθήσει τη σταθε­

ροποίηση της εξάρτησης των συγκαιρινών μας από ένα βιο­

μηχανικό σύστημα, που εξαπλώνεται ανεξέλεγκτα.

Θάνατος κάτω από εντατική περίθαλψη

Δεν μπορούμε να καταλάβουμε σ'όλη της την έκταση τη βα­

θιά ριζωμένη δομή της κοινωνικής μας οργάνωσης, αν δε δού­

με μέσα σ'αυτήν έναν πολυεδρικόν εξορκισμό όλων των μορ­

φών " κ α κ ο ύ " θανάτου. Οι σημαντικότεροι θεσμοί μας συγκρο­

τούν ένα γιγάντιο αμυντικό πρόγραμμα, που κάνει πόλεμο για

λογαριασμό της ανθρωπότητας, εναντίον υπηρεσιών και

τάξεων που'χουν αλισβερίσια με το θάνατο (53). Ο πόλεμος

αυτός είναι ολοκληρωτικός. Στον αγώνα αυτό έχουν στρα­

τευτεί, όχι μόνον η ιατρική, μα και η κοινωνική πρόνοια, η

διεθνής βοήθεια και τα αναπτυξιακά προγράμματα. Στη

σταυροφορία προσχωρούν και οι ιδεολογικές γραφειοκρατίες

όλων των αποχρώσεων. Επανάσταση, καταστολή και εμφύλιοι

και διακρατικοί πόλεμοι ακόμα, δικαιολογούνται, αν σκοπός

5 3 . Για μια βιβλιογραφία με θ έ μ α το θάνατο στη σ ύ γ χ ρ ο ν η κοινωνία,

σ υ μ β ο υ λ ε υ τ ε ί τ ε τις σημειώσεις 1 8 6 , 1 8 8 , 1 9 1 , 2 0 7 και 2 0 9 του κ ε φ . 2 ,

παραπάνω. Επίσης, J o h n McKnight, "A Bibliography of 2 2 5 Hems of Sug­

gested Readings for a Course on Death in Modern Society in a Theologi­

cal Perspective", 1 9 7 3 , π ο λ υ γ ρ α φ η μ έ ν ο : κ α τ α γ ρ ά φ ε ι σ ύ γ χ ρ ο ν α χ ρ ι σ τ ι α -

νικά κείμενα με θ έ μ α το θ ά ν α τ ο σε μια βιομηχανική κοινωνία. J o h n Riley

J r , Robert W. Habenstein, "Death : ( 1 ) Death and Bereavement, ( 2 ) The

Social Organization o f Death", σ τ ο I n t e r n a t i o n a l E n c y c l o ­

p e d i a o f t h e S o c i a l S c i e n c e s , N . York, Macmillan, 1 9 6 8 , 4 :

1 9 - 2 8 . J o e l J . Vernick, S e l e c t e d B i b l i o g r a p h y o n D e a t h

a n d D y i n g , U. S. Department o f Health, Education and Welfare, Pu­

blic Health Service, National Institutes of Health, 1 9 7 1 . Συμπληρώνει

τ ο υ ς Kalish, Kutscher.

2 6 0

τους είναι να κατανικηθούν οι δικτάτορες ή οι καπιταλιστές,

που μπορούν να κατηγορηθούν ότι κακόβουλα δημιούργησαν

και ανέχτηκαν την αρρώστια και το θάνατο (54).

Το περίεργο είναι ότι, ο θάνατος έγινε εχθρός που πρέπει

να κατανικήσουμε, τη στιγμή ακριβώς που εμφανίστηκε στο

προσκήνιο ο μεγαθάνατος. Καινούρια δεν είναι μόνο η εικόνα

του "ανώφελου" θανάτου, μα και η εικόνα που έχουμε για τη

συντέλεια του κόσμου (55). Ο θάνατος, η συντέλεια του δι­

κ ο ύ μ ο υ κόσμου, συνδέεται στενά με την Αποκάλυψη, τη

συντέλεια ο λ ό κ λ η ρ ο υ του κ ό σ μ ο υ · η θέση μας απέναντι

και στα δυο έχει, όπως είναι φανερό, επηρεαστεί βαθύτατα

από την ατομική βόμβα. Η Αποκάλυψη έχει πάψει να είναι

απλώς μια μυθολογική εικασία κι έχει γίνει πραγματικό

ενδεχόμενο. Αντί να οφείλεται στη θέληση του Θεού ή στην

ενοχή του ανθρώπου ή στους νόμους της φύσης, ο Αρμαγεδ­

5 4 . Werner Fuchs, T o d e s b i l d e r i n d e r m o d e r n e n G e ­

s e l l s c h a f t . Αρνείται ότι ο θάνατος καταστέλλεται στη σ ύ γ χ ρ ο ν η κοι­

νωνία. Geoffrey Gorer, D e a t h , G r i e f a n d M o u r n i n g , N . Y ­

ork, Doubleday, 1 9 6 5 ·. Η θ έ σ η τ ο υ Γ κ ό ρ ε ρ ότι ο θ ά ν α τ ο ς έχει πάρει τη

θ έ σ η του έ ρ ω τ α σαν το κύριο ταμπού, φαίνεται στον Φ ο υ χ ς αβάσιμη

και παραπλανητική. Τη θ έ σ η της κ α τ α σ τ ο λ ή ς τ ο υ θ α ν ά τ ο υ την προβάλ­

λουν σ υ ν ή θ ω ς άνθρωποι β α θ ύ τ α τ α αντιβιομηχανικών πεποιθήσεων, με

σκοπό ν 'αποδείξουν την έσχατη αδυναμία του βιομηχανικού εγχειρήμα­

τος μ π ρ ο σ τ ά σ τ ο θ ά ν α τ ο . Τα περί κ α τ α σ τ ο λ ή ς του θ α ν ά τ ο υ χρησιμοποι­

ούνται με επιμονή για να κατασκευαστούν απολογητικές υ π έ ρ του Θεού

και της μετά θάνατον ζωής. Το γ ε γ ο ν ό ς ότι οι άνθρωποι είναι υποχρεω­

μένοι να πεθαίνουν εκλαμβάνεται σαν απόδειξη για το ότι δεν πρόκειται

να θ έ σ ο υ ν ποτέ αυτόνομα υπό έ λ ε γ χ ο την πραγματικότητα. Ο Φουχς

ερμηνεύει όλες τις θεωρίες που αρνούνται την ποιότητα τ ο υ θανάτου σαν

κατάλοιπα ενός π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς . Θεωρεί επιστημονικές μόνον

εκείνες, π ο υ ανταποκρίνονται στην ιδέα την οποία έχει αυτός ο ίδιος για

τη δομή της σ ύ γ χ ρ ο ν η ς κοινωνίας. Η εικόνα που έχει γ ια το θ ά ν α τ ο , εί­

ναι απόρροια τ η ς μ ε λ έ τ η ς από μ έ ρ ο υ ς τ ο υ της γ λ ώ σ σ α ς που χρησιμο­

ποιείται σε γερμανικές νεκρολογίες. Πιστεύει ότι αυτό που καλείται

" κ α τ α σ τ ο λ ή " τ ο υ θανάτου οφείλεται σ τ ο ότι οι άνθρωποι πιστεύουν μεν

ολοένα και περισσότερο ότι ο θ ά ν α τ ο ς είναι αναμφισβήτητο και οριστικό

τέλος, αρνούνται όμως να το πιστέψουν πραγματικά.

5 5 . Ο α ν ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ό ς τρόπος με τον οποίο μια κοινωνία προσεγγίζει

το θάνατο, αντικατοπτρίζεται στην ανικανότητα της να προσεγγίσει την

Αποκάλυψη. Klaus Koch, P a t r a s v o r d e r A p o k a l y p t i k ,

Gutersloh, Mohn, 1 9 7 0 .

2 6 1

δών έχει γίνει πιθανότατο επακόλουθο μιας άμεσης απόφασης

του ανθρώπου. Το κοβάλτιο, όπως και οι υδρογονοβόμβες,

μας δημιουργούν την ψευδαίσθηση ότι ελέγχουμε δήθεν το

θάνατο. Τα ιατρικοποιημένα κοινωνικά τελετουργικά, που με

τη βοήθεια τους διεξάγουμε τον μάταιο πόλεμο κατά του

θανάτου, αντιπροσωπεύουν μια μόνον ό ψ η του κοινωνικού

ελέγχου.

Ο Μαλινόφσκι (56) υποστήριξε ότι ο θάνατος στους πρωτό­

γονους λαούς απειλεί τη συνοχή και, κατά συνέπεια, την επι­

βίωση ολόκληρης της ομάδας. Προκαλεί μιαν έκρηξη φ ό β ο υ

και ανορθολογικές αμυντικές εκδηλώσεις. Η αλληλεγγύη της

ομάδας σώζεται, όταν το φυσικό συμβάν μετατρέπεται σε κοι­

νωνικό τελετουργικό. Ετσι, ο θάνατος ενός μέλους της ομάδας

γίνεται αφορμή για εντυπωσιακές γιορτές. Η επικράτηση της

βιομηχανίας έχει κάνει άνω κάτω και, συχνά, έχει διαλύσει κιό­

λας τους περισσότερους πατροπαράδοτους δεσμούς αλληλεγ­

γύης. Τα απρόσωπα τελετουργικά της βιομηχανοποιημένης ια­

τρικής δημιουργούν μια τεχνητή υποκατάστατη ενότητα των

ανθρώπων. Δενουν όλους τους ανθρώπους μ'ένα πρότυπο "ε­

πιθυμητού" θανάτου και προβάλλουν, σαν στόχο της οικονομι­

κής ανάπτυξης, το θάνατο στο νοσοκομείο. Ο μύθος της πο­

ρείας των ανθρώπων προς τον ίδιας λογής θάνατο μειώνει τα

συναισθήματα ενοχής των "εχόντων", μεταμορφώνοντας τους

άσχημους θανάτους των μη "εχόντων" σε απόρροια της τωρι­

νής υπανάπτυξης, που θα πρέπει να διορθωθεί με την παραπέ­

ρα εξάπλωση των ιατρικών θεσμών.

Φυσικά, ο ιατρικοποιημένος (57) θάνατος λειτουργεί στις

πολύ βιομηχανοποιημένες κοινωνίες με τρόπο διαφορετικό

απ'ότι σε αγροτικές, κατά κύριο λόγο, χώρες. Μέσα σε μια

βιομηχανική κοινωνία, η ιατρική παρέμβαση στην καθημερινή

ζωή δεν αλλάζει την εικόνα που επικρατεί σ'αυτήν για την υ­

γεία και το θάνατο, αλλά μάλλον της την παρέχει. Διαδίδει

5 6 . Bronislav Malinowski, "Death and the Reintegration of the Group",

σ τ ο M a g i c , S c i e n c e a n d R e l i g i o n , N . York, Doubleday,

1 9 4 9 , p. 4 7 - 5 3 .

5 7 . Er ic J . Cassel, "Dying i n a Technical Soc iety", H a s t i n g s C e ­

n t e r S t u d i e s 2 , May 1 9 7 4 : 3 1 - 6 . " Σ υ ν έ β η μια μετατόπιση τ ο υ θα­

ν ά τ ο υ , από την ηθική τάξη στην τεχνική τάξη.. . Δεν πιστεύω ότι οι άν­

θ ρ ω π ο ι ήταν εγγενώς ηθικότεροι στο παρελθόν, όταν η ηθική τ ά ξ η υπε­

ρίσχυε της τεχνικής".

2 6 2

την εικόνα θανάτου, που έχει η ιατρικοποιημένη ελίτ, στις μά­

ζες και την αναπαράγει για τις επερχόμενες γενεές. Όταν,

όμως, η "πρόληψη του θανάτου" μπαίνει σε εφαρμογή έξω από

ένα πολιτισμικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο οι καταναλωτές προ­

ετοιμάζονται με θρησκευτική ευλάβεια για θάνατο στο νοσο­

κομείο, η ανάπτυξη μιας ιατρικής που έχει για βάση της το νο­

σοκομείο αποτελεί μια μορφή ιμπεριαλιστικής επέμβασης. Στη

μη βιομηχανοποιημένη χώρα επιβάλλεται μια κοινωνικοπο­

λιτική εικόνα θ α ν ά τ ο υ · από τους ανθρώπους της, αφαιρείται

ο πατροπαράδοτος τρόπος, με τον οποίο έκριναν τι αποτελεί

υγεία και τι αποτελεί θάνατο. Η εικόνα που έχουν οι άνθρωποι

για τον εαυτό τους, η οποία δίνει συνοχή στην κουλτούρα

τους, διαλύεται, οπότε οι εξατομικευμένοι άνθρωποι μπορούν

πια να ενσωματωθούν σε μια διεθνή μάζα βαθύτατα "κοινω­

νικοποιημένων" καταναλωτών υγειονομικών προϊόντων. Η

προσδοκία ενός ιατρικοποιημένου θανάτου συνηθίζει τον

πλούσιο στις απεριόριστες ασφαλιστικές πληρωμές και γίνεται

δόλωμα για το φτωχό, που τον χώνει μέσα σε μια χρυσοποί­

κιλτη παγίδα θανάτου. Τις αντινομίες του αστικού ατομικι­

σμού τις ενισχύει η ανικανότητα των ανθρώπων να πεθάνουν,

έχοντας μια στοιχειωδώς έστω ρεάλιστική στάση απέναντι

στο θάνατο (58). Ο τελωνειακός στα σύνορα Ά ν ω Βόλτα

και Μάλι μου εξήγησε πόσο μεγάλη σημασία έχει ο θάνατος

για την υγεία. Ζήτησα να μου πει πώς μπορούν και συνεννο­

ούνται οι άνθρωποι που ζουν κατά μήκος του Νίγηρα ποτα­

μού, μολονότι σχεδόν το κάθε χωριό μιλάει τη δική του γλώσ­

σα. Για κείνον, αυτό δεν είχε καμία σχέση με τη γλώσσα:

" Ό σ ο οι άνθρωποι κάνουν περιτομή στ'αγόρια τους όπως κά­

νουμε κι εμείς, κι όσο πεθαίνουν όπως πεθαίνουμε κι εμείς,

μπορούμε και συνεννοούμαστε θαυμάσια".

Σε πάμπολλα χωριά του Μεξικού είδα τι συμβαίνει όταν κα­

ταφτάνει η κοινωνική ασφάλιση. Επί μια γενιά, οι άνθρωποι

εξακολουθούν να τηρούν τις πατροπαράδοτες πεποιθήσεις

τους· γνωρίζουν πώς να τα βγάλουν πέρα με το θάνατο, με

τον ετοιμοθάνατο και με τη θλίψη (59). Η νεοφερμένη νο­

5 8 . Edgar Morin, L ' h o m m e e t l a m o r t , Paris, Seuil, 1 9 7 0 . Ανα­

πτύσσει το επιχείρημα α υ τ ό .

5 9 . Dora Ocambo, "Quando la tristeza se mezcla con la ale¬

g r i a " , χ ε ι ρ ό γ ρ α φ ο , Μεξικό, Νοέμβρης 1 9 7 4 .

2 6 3

σοκόμα κι ο νεοφερμένος γιατρός, νομίζοντας ότι ξέρουν κα­

λύτερα, τους κανοναρχούνε με ένα πάνθεο κλινικών θανάτων,

που τον καθένα τους μπορείς να τον κρατήσεις μακριά πληρώ­

νοντας ένα τίμημα. Αντί να εκσυγχρονίσουν τις ικανότητες

των ανθρώπων ν' αυτοπεριθάλπονται, κηρύσσουν το ιδανικό

του θανάτου στο νοσοκομείο. Με τα λόγια τους, προτρέπουν

τους χωρικούς να ριχτούν στην ατέρμονη αναζήτηση του κα­

λού θανάτου, που ανταποκρίνεται στις διεθνείς προδιαγραφές,

στην αναζήτηση που θα τους κρατήσει παντοτινά καταναλω­

τές.

Όπως κι όλα τ'άλλα σημαντικά τελετουργικά της βιομηχα­

νικής κοινωνίας, η ιατρική, στην πρακτική της εφαρμογή,

παίρνει τη μορφή παιχνιδιού. Το κυρίως έργο του γιατρού

γίνεται το έργο του διαιτητή. Είναι ο παράγοντας ή ο αντιπρό­

σωπος του κοινωνικού σώματος, που έχει για χρέος του να

σιγουρέψει ότι όλοι παίζουν το παιχνίδι σύμφωνα με τους

κανονισμούς (60). Φυσικά, οι κανονισμοί σου απαγορεύ­

ουν να παρατήσεις το παιχνίδι και να πεθάνεις με οποιονδή­

ποτε τρόπο που δεν έχει σαφώς προσδιορίσει ο διαιτητής. Ο

θάνατος πια δεν επέρχεται, παρά μόνο σαν επαλήθευση της

6 0 . Η βιομηχανοποιημένη α ν θ ρ ω π ό τ η τ α έχει ανάγκη από θεραπευτι­

κή α γ ω γ ή από την κούνια μέχρι τον καταληκτικό θ ά λ α μ ο . Έ ν α νέο

είδος καταληκτικής θεραπευτικής αγωγής προτείνει η Elisabeth Ku­

bler - Ross, O n D e a t h a n d D y i n g , N . York, Macmillan, 1 9 6 9 .

Υποστηρίζει ότι το να πεθαίνεις περνά από αρκετά στάδια και ότι η κα­

τ ά λ λ η λ η θ ε ρ α π ε υ τ ι κ ή α γ ω γ ή μπορεί να διευκολύνει τη διαδικασία αυτή

για κ α λ ο ρ υ θ μ ι σ μ έ ν ο υ ς "moritur i" ( μ ε λ λ ο θ ά ν α τ ο υ ς ) . Paul Ramsey, "The

Indignity o f "Death with Dignity", H a s t i n g s C e n t e r S t u d i e s

2, May 1 9 7 4 : 47 - 6 2 . Ολοένα και περισσότερο συμφωνούν οι ηθικολό­

γοι των αρχών της δεκαετίας του 1 9 7 0 ότι ο θάνατος θα πρέπει να γίνει

αποδεκτός κι ότι α υ τ ό που ό λ ο κι ό λ ο μπορούμε να κάνουμε για κείνον

που πεθαίνει είναι να του κρατούμε συντροφιά στις τελευταίες στιγμές

τ ο υ . Κάτω, όμως, από τη συμφωνία αυτή βρίσκεται μια ο λ ο έ ν α και πιο

εγκόσμια, νατουραλιστική κι αντιουμανιστική ερμηνεία της ανθρώπι­

νης ζωής. Rober t S. Morison, " T h e Last Poem: The Dignity of the Ine­

vitable and Necessary .· Commentary on Paul Ramsey", H a s t i n g s

C e n t e r S t u d i e s 2 , May 1 9 7 4 : 6 2 -6. Ο Μόρισον ασκεί κριτική

στον Ράμσεη, ο οποίος προτείνει πως όποιος δεν μπορεί να μιλήσει σαν

χριστιανός η θ ι κ ο λ ό γ ο ς θα πρέπει, π α ρ ό λ ' α υ τ ά , να δεχτεί κάτι τέτοιο σαν

έναν "υποθετικό κοινό παρονομαστή".

2 6 4

προφητείας του σαμάνου (61 ).

Μέσα από την ιατρικοποίηση του θανάτου, η υγειονομική

περίθαλψη έχει γίνει μια μονολιθική παγκόσμια θρησκεία

(62), που τα δόγματά της τα διδάσκουν σε σχολεία όπου οι

άνθρωποι φοιτούν υποχρεωτικά και που οι ηθικοί της κανόνες

βρίσκουν εφαρμογή σε μια γραφειοκρατική αναδόμηση του

περιβάλλοντος: ο έρωτας έχει γίνει μάθημα, που περιλαμβάνε­

ται στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα και το να μοιράζεσαι με κά­

6 1 . David Lester, "Voodoo Death : Some New Thoughts on an Old

Phenomenon", A m e r i c a n A n t h r o p o l o g i s t 7 4 , J u n y 1 9 7 2 :

3 8 6 - 9 0 .

6 2 . Pierre Delooz, "Who Believes in the Hereafter?", σ τ ο André Godin

éd., D e a t h a n d P r e s e n c e , Brussels, Lumen Vitae Pr., 1 9 7 2 , σ .

17 - 3 8 . Δείχνει ότι οι σύγχρονοι γ ά λ λ ο ι δημόσιοι ομιλητές έχουν πραγ­

ματικά διαχωρίσει την πίστη στο θ ε ό από την πίστη στη μετά θάνατον

ζωή. Paul Danblon, Andre Godin, " H o w Do People Speak of Death",

σ τ ο Godin, ίδιο έ ρ γ ο , σ. 39 - 6 2 . Ο Ντανμπλόν μελέτησε συνεντεύξεις με

εξήντα γ α λ λ ό φ ω ν α δημόσια π ρ ό σ ω π α . Οι εθνικές αναλογίες τύπου σταυ­

ρός - δαιμόνια στις εκφράσεις, σ τ α αισθήματα και στις διαθέσεις τους α­

πέναντι στο θ ά ν α τ ο είναι π ο λ ύ ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ε ς από τις διαφορές τους, που

οφείλονται σε διαφορετικές θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ έ ς πεποιθήσεις ή πρακτικές. J o ­

seph F. Fletcher, "Antidysthanasia: The Problem of Prolonging Death",

J o u r n a l o f P a s t o r a l C a r e 1 8 , 1 9 6 4 : 7 7 - 8 4 . Καταφέρεται ε ­

ναντίον τ η ς ανεύθυνης επιμήκυνσης τ η ς ζωής από τη σκοπιά ενός ιερέα

νοσοκομείου: "Θα σ υ μ φ ω ν ο ύ σ α με τον Πίο τον 1 2 ο και με δ υ ο τουλάχι­

στον Αρχιεπισκόπους του Κάντερμπερι, τους Λανγκ και Φίσερ, που ανα­

φέρθηκαν σ τ ο ζ ή τ η μ α αυτό, και είπαν ότι η τεχνική γνώση τ ο υ γιατρού

και οι "εικασίες π ο υ κάνει με επίγνωση" κ α θ ώ ς κι η εμπειρία τ ο υ θα έ­

πρεπε να αποτελούν τη βάση για να δοθεί απάντηση στο ε ρ ώ τ η μ α αν υ­

πάρχει καμιά "λογική ελπίδα". Ο καθορισμός του π ρ ά γ μ α τ ο ς αυτού βρί­

σκεται έ ξ ω α π ' τ η αρμοδιότητα τ ο υ μη ειδικού. Α π ' τ η στιγμή, όμως, που

όλοι συμφωνούν ότι δεν υπάρχουν ελπίδες, δεν μπορώ να δ ε χ τ ώ πως εί­

ναι συνετό ή σ ω σ τ ό να παίρνει μόνον η α δ ε λ φ ό τ η τ α των γιατρών την ευ­

θύνη ν 'αποφασίζει αν θα πρέπει ν 'αφήσει τον ά ρ ρ ω σ τ ο να φύγει". Η

θ έ σ η αυτή είναι κοινή σε π ά ρ α π ο λ λ ο ύ ς . Δείχνει πώς, και οι εκκλησίες

ακόμα, υποστηρίζουν τη διατύπωση κρίσεων α π ' τ ο υ ς επαγγελματίες.

Α υ τ ή η σ ύ γ κ λ ι σ η στην πράξη τ η ς εκκλησιαστικής και της ιατρικής πρα­

κτικής έρχεται σε π λ ή ρ η αντίθεση με τη στάση της χριστιανικής θεολο­

γίας απέναντι στο θ ά ν α τ ο . Ladislaus Boros, M y s t e r i u m m o r t i s :

D e r M e n s c h i n d e r l e z t e n E n t s c h e i d u n g , Freiburg, Wal­

ter, 1 9 6 2 . Karl Rahner, Z u r T h é o l o g i e d e s T o d e s , Freibu­

rg, Herder, 1 9 6 3 .

265

ποιον άλλον το κουτάλι σου, το αποθαρρύνουν για χάρη της

υγιεινής. Ο αγώνας εναντίον του θανάτου, που κυριαρχεί στον

τρόπο ζωής του πλούσιου, μεταγράφεται, από τις υπηρεσίες

που έχουν επιφορτιστεί το έργο της ανάπτυξης, σ'ένα σύνολο

κανονισμών, με βάση τους οποίους θα υποχρεωθούν να μά­

θουν να συμπεριφέρονται οι φτωχοί του κόσμου.

Μόνο μια κουλτούρα, που αναπτύχθηκε σε πολύ βιομηχανο­

ποιημένες κοινωνίες, θα μπορούσε πιθανότατα να επιστρατεύ­

σει την εμπορευματοποίηση της εικόνας θανάτου που περιέ­

γραψα μόλις παραπάνω. Στην ακραία του μ ο ρ φ ή , ο "φυσικός

θάνατος" είναι τώρα το σημείο εκείνο, στο οποίο ο ανθρώπι­

νος οργανισμός αρνείται να δεχτεί παραπέρα παροχή θεραπευ­

τικής αγωγής. Οι άνθρωποι (63) πεθαίνουν όταν το ηλε­

κτροεγκεφαλογράφημα δείχνει ότι τα εγκεφαλικά τους κύ­

ματα έχουν γίνει ευθεία γραμμή: δεν παίρνουν μια τελευταία

ανάσα, ούτε και πεθαίνουν γιατί η καρδιά τους σταμάτησε να

χτυπά. Ο κοινωνικά αποδεκτός θάνατος επέρχεται όταν ο άν­

θρωπος γίνεται περιττός όχι μόνο σαν παραγωγός, μα και σαν

καταναλωτής. Πρόκειται για το σημείο εκείνο, στο οποίο, ο

καταναλωτής, που για την εκπαίδευση του έγιναν τόσο έξοδα,

πρέπει επιτέλους να διαγραφεί από τον κατάλογο, γιατί αποτε­

λεί καθαρό παθητικό. Το να πεθάνει, έχει γίνει η έσχατη μορ­

φή άμυνας που απέμεινε στον καταναλωτή (64).

6 3 . Daniel Maguire, " T h e Freedom t o Die", C o m m o n w e a l , 1 1

August 1 9 7 2 : 4 2 3 - 8. Δ ο υ λ ε ύ ο ν τ α ς δημιουργικά και με τ ρ ό π ο υ ς π ο υ α­

κόμα δεν έχει σκεφτεί κανένας, η ομάδα των ετοιμοθάνατων και των βα­

ριά αρρώστων θα μπορούσε να γίνει μια θεραπευτική δύναμη στην κοι­

νωνία. J o n a s Β. Robitscher, " T h e Right to Die : Do We Have a Right

Not T o B e Treated?", H a s t i n g s C e n t e r S t u d i e s 2 , Septe­

mber 1 9 7 2 : 1 1 - 4 4 .

6 4 . Orville Brim e t al., eds., T h e D y i n g P a t i e n t , N . York,

Russell Sage, 1 9 6 0 . Πραγματεύονται π ρ ώ τ α το φ ά σ μ α της τεχνικής ανά­

λ υ σ η ς και λ ή ψ η ς αποφάσεων, π ρ ά γ μ α τ α με τα οποία ασχολούνται οι

επαγγελματίες της υγείας όταν αντιμετωπίζουν το κ α θ ή κ ο ν να καθορί­

σουν τις περιστάσεις κ ά τ ω απ'τις οποίες θ α ' π ρ ε π ε να ε π έ λ θ ε ι ο θ ά ν α τ ο ς

ενός α τ ό μ ο υ . Δίνουν μια σειρά οδηγιών για να γίνει αυτή η μηχανική δια­

δικασία "κάπως λ ι γ ό τ ε ρ ο ά χ α ρ η και λ ι γ ό τ ε ρ ο αηδιαστική για τον άρρω­

στο, για την οικογένεια τ ο υ και, πάνω απ'όλα, για το ν ο σ η λ ε υ τ ι κ ό προ­

σωπικό.". Στην α ν θ ο λ ο γ ί α αυτή, το μακάβριο μετατρέπεται σ ' έ ν α ν έ ο εί­

δος επιστημονικά διενεργούμενης χυδαιότητας. Β. και David Sudnow,

"Dying in a Public Hospital", σ. 1 9 1 - 2 0 8 .

2 6 6

Κατά την παράδοση, ο άνθρωπος που προστατευόταν με τον

καλύτερο τρόπο απ'το θάνατο ήταν εκείνος τον οποίο είχε κα­

ταδικάσει σε θάνατο η κοινωνία. Η κοινωνία ένιωθε ν'απειλεί-

ται όταν ο θανατοποινίτης είχε τη δυνατότητα να χρησιμοποιή­

σει τη γραβάτα του για να κρεμαστεί. Αν τερμάτιζε μονάχος

του τη ζωή του πριν από την καθορισμένη ώρα, θα μπορούσε

να τεθεί υπό αμφισβήτηση η εξουσία. Σήμερα, ο άνθρωπος,

τον οποίο παρεμποδίζουν με τον πιο ασφαλή τρόπο να οργα­

νώσει μονάχος του το θάνατο του, είναι ο άρρωστος που βρί­

σκεται σε κρίσιμη κατάσταση. Η κοινωνία, ενεργώντας με εν­

διάμεσο το ιατρικό σύστημα, αποφασίζει πότε και έπειτα από

τι λογής εξευτελιστικές ταπεινώσεις κι ακρωτηριασμούς

πρόκειται να πεθάνει κάποιος (65). Η ιατρικοποίηση της κοι­

νωνίας έχει βάλει τέλος στην εποχή του φυσικού θανάτου. 0

άνθρωπος της Δύσης έχει χάσει το δικαίωμα να κάνει κουμά­

ντο στην πράξη του θανάτου του. Η υγεία, ή η αυτόνομη δύ­

ναμη του ανθρώπου να τα βγάζει πέρα, έχει απαλλοτριωθεί·

ακόμα κι η τελευταία πνοή του ανθρώπου έχει απαλλοτριωθεί.

(66 ). Ο τεχνικός θάνατος έχει καταβάλει κι έχει αφανίσει ό­

λους τους άλλους θανάτους.

6 5 . Ο Ντέιβιντ Σάντναου, γ ρ ά φ ε ι στη μ ε λ έ τ η τ ο υ για την κοινωνικήν

ο ρ γ ά ν ω σ η : " Π α ρ α τ ή ρ η σ α μια νοσοκόμα που π ρ ο σ π α θ ο ύ σ ε επί δυο τρια

λ ε π τ ά να κλείσει τα β λ έ φ α ρ α μιας ά ρ ρ ω σ τ η ς . Η ν ο σ ο κ ό μ α μας εξήγησε

ότι η γυναίκα πέθαινε. Κι εκείνη π ρ ο σ π α θ ο ύ σ ε να κάνει τα β λ έ φ α ρ α να

παραμείνουν κλειστά. Έ π ε ι τ α από κάμποσες ανεπιτυχείς απόπειρες, η

ν ο σ ο κ ό μ α κ α τ ά φ ε ρ ε να τα κλείσει και, βγάζοντας έναν στεναγμό ανακού­

φισης π ο υ τα κ α τ ά φ ε ρ ε , είπε: " Τ ώ ρ α είναι εντάξει". Όταν τη ρωτήσαμε

τι έκανε, είπε ότι τα μάτια τ ο υ α ρ ρ ώ σ τ ο υ πρέπει να 'ναι κλειστά α φ ο ύ πε­

θάνει, έτσι ώστε ο ά ρ ρ ω σ τ ο ς να μοιάζει με κοιμισμένο. Μας εξήγησε ότι

ήταν πιο δ ύ σ κ ο λ ο να το κ α τ α φ έ ρ ε ι ς αυτό α φ ο ύ είχαν αρχίσει να σκη-

ραίνουν οι μύες και το δ έ ρ μ α . Πάντα π ρ ο σ π α θ ο ύ σ ε , είπε, να τα κλείνει

π ρ ι ν α π ' τ ο θάνατο. Α υ τ ό διευκόλυνε π ο λ ύ τ ο π ρ ο σ ω π ι κ ό τ ο υ θ α λ ά μ ο υ ό ­

ταν έφτανε η ώρα για να τυλίξει το πτώμα. Έ δ ε ι χ ν ε ς έτσι ότι τους σκεφτό­

σουνα τ ο υ ς εργαζόμενους εκείνους π ο υ ή θ ε λ α ν ν ' α σ χ ο λ ο ύ ν τ α ι όσο το

δυνατόν λ ι γ ό τ ε ρ ο με π τ ώ μ α τ α " (σ. 1 9 2 - 3 ) .

6 6 . Brillât - Savarin, "Meditation X X V I , de la m o r t " , στο P h y s i o ­

l o g i e d u g o u t ( 1 8 2 6 ) , ο Σαβαρέν ήταν δίπλα στην ενενηκοντα-

τριάχρονη θεία του την ώ ρ α που πέθαινε: " Ε ί χ ε διατηρήσει ό λ ε ς τις ικα­

ν ό τ η τ ε ς τ η ς και δε θα μ π ο ρ ο ύ σ ε ς να καταλάβεις την κατάσταση τ η ς

ε κ τ ό ς κι αν έπαιρνες υ π ό ψ η σου την ανορεξία και τη σβησμένη φ ω ν ή

της. " Ε δ ώ είσαι, ανιψιέ;" — "Ναι, θεία, σ τ ο υ ς ορισμούς σ ο υ . θ α ρ ρ ώ πως

2 6 7

θα 'ταν ωραία ιδέα να πιεις λ ίγο α π ' α υ τ ό το θεσπέσιο παλιό κρασάκι".

— "Δως μου λίγο, φίλε μου, τα υ γ ρ ά πάντα κατεβαίνουν". Της έ δ ω σ α κι

ήπιε μισό ποτήρι α π ' τ ο κ α λ ύ τ ε ρ ο κρασί μου. Ε υ θ ύ ς ξαναζωντάνεψε κι

είπε, γυρίζοντας π ρ ο ς τα εμένα τα ά λ λ ο τ ε ό μ ο ρ φ α μάτια της· "Σ'ευχα¬

ριστώ γ ι ' α υ τ ή την τ ε λ ε υ τ α ί α χ ά ρ η . Αν φτάσεις ποτέ σ τ α χρόνια μου, θα

δεις ότι ο θ ά ν α τ ο ς γίνεται τ ό σ ο απαραίτητος, ό σ ο κι ο ύπνος". Αυτά ή­

ταν τα τ ε λ ε υ τ α ί α λόγια τ η ς · μισή ώρα α ρ γ ό τ ε ρ α , αποκοιμήθηκε για πά­

ντα".

2 6 8

Μέρος Τέταρτο: Η πολιτική της υγείας

1

6. Ειδική αντιπαραγωγικότητα

Η ιατρογένεση θα τεθεί υπό έλεγχο μόνον αν καταλάβουμε

πως δεν είναι τίποτ'άλλο από μιαν ό ψ η της καταστροφικής

επικράτησης της βιομηχανίας πάνω στην κοινωνία, τίποτ'άλ­

λο από μια χαρακτηριστική περίπτωση της παράδοξης εκείνης

αντιπαραγωγικότητας που βγαίνει τώρα στην επιφάνεια σ'ό¬

λους τους σημαντικούς τομείς της βιομηχανίας. Όπως η χρο­

νοβόρα επιτάχυνση, η αποβλακωτική εκπαίδευση, η αυτοκα­

ταστροφική στρατιωτική άμυνα, η παραπλανητική πληροφό­

ρηση ή τα στεγαστικά σχέδια που ξεσπιτώνουν τους ανθρώ­

πους, έτσι κι η παθογόνος ιατρική είναι το αποτέλεσμα μιας

βιομηχανικής υπερπαραγωγής, που παραλύει την αυτόνομη

δράση. Για να μπορέσουμε να συγκεντρώσουμε την προσοχή

μας στην ειδική αυτήν αντιπαραγωγικότητα της σύγχρονης

βιομηχανίας, θα πρέπει να κάνουμε μια καθαρή διάκριση της

μάταιης υπερπαραγωγής από δυο άλλες κατηγορίες οικονομι­

κών επιβαρύνσεων με τις οποίες, κατά κανόνα, την συγχέουν,

συγκεκριμένα με τη φθίνουσα οριακή χρησιμότητα (*) και με

( * ) . Σκόπιμο είναι να π α ρ α θ έ σ ο υ μ ε εδώ μιαν εκτενή σημείωση για

τους οικονομικούς όρους, που χρησιμοποιεί ο Ί λ ι τ ς .

"Στα τ έ λ η του 1 9 ο υ αιώνα, εμφανίστηκαν οι τρεις θεωρητικοί της

ο ρ ι α κ ή ς χ ρ η σ ι μ ό τ η τ α ς , ο αυστριακός Κ α ρ λ Μένγκερ, ο άγ­

γ λ ο ς Ουίλιαμ Στάνλι Τζέβονς κι ο αμερικανός Τ ζ ο ν Μπέιτς Κλαρκ.

Σύμφωνα μ'αυτούς, η πιεστικότητα μιας επιθυμίας π ο υ νιώθουμε εί­

ναι συνάρτηση της ποσότητας αγαθών που έ χ ο υ μ ε σ τ η διάθεση μας για

την ικανοποίηση της. Ό σ ο πιο μεγάλο είναι το σχετικό α π ό θ ε μ α αγαθών,

τ ό σ ο πιο μικρή είναι η ικανοποίηση που μας εξασφαλίζει μια αύξηση του,

και τ ό σ ο περισσότερο λ ιγοστεύει κι η επιθυμία μας να π λ η ρ ώ σ ο υ μ ε για

την αύξηση αυτή. Τα διαμάντια είναι διαθέσιμα σε μικρές σχετικά ποσό­

τητες και, για τούτο, είναι μ ε γ ά λ η η ε υ χ α ρ ί σ τ η σ η που μας δίνει η από­

κτηση ενός και μόνο π ρ ό σ θ ε τ ο υ διαμαντιού και μ ε γ ά λ η , κατά συνέπεια,

κι η προθυμία μας να π λ η ρ ώ σ ο υ μ ε για να το αποκτήσουμε. Το αντίθετο

2 7 1

την αρνητική εξωτερικότητα. Αν δεν κάνουμε τη διάκριση

αυτή, ανάμεσα στην ειδική ματαιότητα, που αποτελεί η αντι-

ακριβώς συμβαίνει με το νερό. Το συμπέρασμα είναι ότι, όπου οι διαθέ­

σιμες π ο σ ό τ η τ ε ς ενός ε μ π ο ρ ε ύ μ α τ ο ς μπορούν ν ' α υ ξ η θ ο ύ ν ε ύ κ ο λ α και με

χ α μ η λ ό κόστος, εκεί η ανταλλακτική αξία του εμπορεύματος αντικατο­

πτρίζει την ευκολία της π α ρ α γ ω γ ή ς του και τη σ υ ν α κ ό λ ο υ θ η μικρή

πιεστικότητα των οριακών επιθυμιών, που καλείται αυτό να ικανοποιή­

σει. Ο κανόνας αυτός ισχύει, όσο κι αν μας είναι αδύνατο να σ τ ε ρ η θ ο ύ μ ε

ο λ ο κ λ η ρ ω τ ι κ ά ένα προϊόν, για το οποίο, ωστόσο, νιώθουμε μια π ο λ ύ μι­

κρή οριακή ανάγκη, λ ο γ ο υ χ ά ρ η το ν ε ρ ό .

Η θ ε ω ρ ί α τ η ς μείωσης της οριακής χρησιμότητας των αγαθών (της

φθίνουσας οριακής χρησιμότητας) , που την διατύπωναν ό λ α τα διδακτι­

κά εγχειρίδια της οικονομικής επιστήμης, φαινόταν να οδηγεί φυσιολο­

γικά σ τ ο συμπέρασμα ότι, σε σ υ ν θ ή κ ε ς αυξανόμενης ευμάρειας, η σημα­

σία της π α ρ α γ ω γ ή ς θ α ' χ ε ι την τ ά σ η ν α λιγοστεύει. Ό σ ο μεγαλώνει τ ο

μέσο εισόδημα κατά κ ε φ α λ ή ν κατοίκου, τ ό σ ο πιο π ο λ ύ οι άνθρωποι

στρέφονται στην π α ρ α γ ω γ ή προϊόντων για την κάλυψη των π ρ ό σ θ ε τ ω ν

αναγκών τους. Αυτές, ωστόσο, θα είναι για τούτο λ ι γ ό τ ε ρ ο πΐ£στικές

και, κατά συνέπεια, θα γίνεται ό λ ο και μικρότερη η σημασία της παρα­

γωγής, με την οποία ε ξ α σ φ α λ ί ζ ο υ μ ε τ 'απαραίτητα α γ α θ ά για την ικανο­

ποίηση των π ρ ό σ θ ε τ ω ν αναγκών". (Τζ. Κ. Γκάλμπρεϊθ, Η κ ο ι ν ω ν ί α

τ η ς α φ θ ο ν ί α ς σ . 1 7 1 - 2 , Παπαζήσης, μτφ. Κ . Χ α τ ζ η α ρ γ ύ ρ η ) .

Η α ν τ ι χ ρ η σ ι μ ό τ η τ α είναι τ ο αντίθετο της χρησιμότητας ή

το αρνητικό της . Είναι κάτι που προκαλεί κούραση, δ υ σ φ ο ρ ί α ή πόνο.

Θα πρέπει να π λ η ρ ώ σ ο υ μ ε κάποιον, για να "καταναλώσει" ένα α γ α θ ό

που εμφανίζει αντιχρησιμότητα, ή για να περιορίσει την κατανάλωση

ενός τ έ τ ο ι ο υ α γ α θ ο ύ . Το γ ε γ ο ν ό ς ότι η εργασία έχει την τάση να δίνει

ολοένα και π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ η οριακή αντιχρησιμότητα (κούραση, δυσφορία,

κ λ π ) όσο πιο π ο λ ύ ε ρ γ α ζ ό μ α σ τ ε , εξηγεί γιατί οι υπερωρίες αμείβονται

πιο ακριβά από τις κανονικές ώ ρ ε ς εργασίας.

Α φ ο ύ η χ ρ η σ ι μ ό τ η τ α σημαίνει την ποσότητα ικανοποίησης που παίρ­

νουμε από ένα α γ α θ ό ή μιαν υπηρεσία, η α ν τ ι χ ρ η σ ι μ ό τ η τ α μπο­

ρεί να θ ε ω ρ η θ ε ί απώλεια ικανοποίησης, γιατί έ χ ο υ μ ε π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο απ '

όσο πρέπει από ένα πράγμα. Ύ σ τ ε ρ α από ένα ορισμένο σημείο, η ο ρ ι α ­

κ ή χ ρ η σ ι μ ό τ η τ α ενός εμπορεύματος μ ε ι ώ ν ε τ α ι (φθίνει)

όσο αυξάνεται η π ρ ο σ φ ο ρ ά τ ο υ , μέχρι που φτάνει ένα σημείο οπότε μια

περαιτέρω α ύ ξ η σ η δεν πρόκειται να φέρει περαιτέρω ικανοποίηση, και

η περαιτέρω π α ρ ο χ ή μπορεί να φ έ ρ ε ι στην πραγματικότητα κάποιον αντι­

χρησιμότητα. Λ ο γ ο υ χ ά ρ η , η α ύ ξ η σ η της χορηγούμενης τ ρ ο φ ή ς σ'έναν

πεινασμένο, θα δίνει οριακή χ ρ η σ ι μ ό τ η τ α που διαρκώς θα μειώνεται μέ­

χρι που, α φ ο ύ ο άνθρωπος χ ο ρ τ ά σ ε ι την πείνα του, αν του δ ώ σ ο υ μ ε κι

ά λ λ ο φ α γ η τ ό θα νιώσει άσχημα* οπότε, η νέα χ ο ρ ή γ η σ η φ α γ η τ ο ύ θα

δώσει αντιχρησιμότητα. ( Σ τ μ ) .

2 7 2

παραγωγικότητα, και στην αύξηση των τιμών καθώς και στο

συντριπτικό κοινωνικό κόστος, η κοινωνική αποτίμηση του

κάθε τεχνικού εγχειρήματος, είτε αυτό είναι η ιατρική, είτε οι

μεταφορές, είτε τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, είτε η εκπαί­

δευση, θα περιοριστεί σ'έναν υπολογισμό, σε μια κοστολόγη­

ση της αποδοτικότητας και δε θα πλησιάσει καν σε μια ριζική

κριτική της οργανικής αποτελεσματικότητας των διάφορων

αυτών τομέων.

Οριακή αντιχρησιμότητα

Το άμεσο κόστος περιλαμβάνει τα έξοδα μίσθωσης, τις α­

μοιβές του εργατικού δυναμικού, τις δαπάνες για πρώτες ύ­

λες και άλλες παροχές. Το κόστος παραγωγής ενός επιβατο-

μιλίου ( * ) , περιλαμβάνει τις δαπάνες που έγιναν για να κατα­

σκευαστούν και να τεθούν σε λειτουργία το όχημα και ο δρό­

μος, καθώς και τα κέρδη που σωρεύουν εκείνοι, που έχουν

αποκτήσει τον έλεγχο πάνω στη μετακίνηση: τον τόκο, που

παίρνουν οι καπιταλιστές κάτοχοι των παραγωγικών μέσων

και τις έκτακτες απολαβές, που αξιώνουν οι γραφειοκράτες,

οι οποίοι μονοπωλούν τις γνώσεις που χρησιμοποιήθηκαν στη

διαδικασία. Η τιμή είναι το άθροισμα των διάφορων αυτών μι­

σθωμάτων, ανεξάρτητα απ'το αν πληρώνει ο καταναλωτής

κατευθείαν απ'την τσέπη του ή αν δίνει τα χρήματα για λογα­

σιασμό του μια κοινωνική υπηρεσία, που χρηματοδοτείται

απ'τους φόρους.

Α ρ ν η τ ι κ ή ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό τ η τ α ονομάζουμε τ ο κοι­

νωνικό κόστος, που δεν περιλαμβάνεται στη χρηματική τιμή·

σ αυτήν περιλαμβάνονται τα εμπόδια, οι στερήσεις, οι ενο­

χλήσεις και οι ζημιές, τα οποία επιβάλλω στους άλλους με

το κάθε ένα επιβατομίλι που διανύω. Η βρωμιά, ο θόρυβος και

η ασχήμια, που προσθέτει τ'αυτοκίνητό μου στην πόλη· η

ζημιά, που προκαλώ με συγκρούσεις, και η ρύπανση· η υπο­

βάθμιση του συνολικού περιβάλλοντος, εξαιτίας του οξυγόνου

που καίω και των δηλητηρίων που σκορπίζω ολόγυρα μου· τα

ολοένα διογκούμενα έξοδα για την αστυνόμευση· κι ακόμα,

* Έ ν α ς επιβάτης για ένα μίλι. Λέξη που σχηματίζεται όπως, λογουχά­

ρη, το " ε ρ γ α τ ο ώ ρ α " . (Στμ) .

27 3

οι διακρίσεις σε βάρος των φτωχών, που έχουν σχέση με την

κυκλοφορία: όλα τα παραπάνω αποτελούν αρνητικές εξωτερι­

κότητες, που συνδέονται με το κάθε επιβατομίλι. Ορισμένες

μπορούν εύκολα να ε σ ω τ ε ρ ι κ ε υ τ ο ύ ν στην τιμή αγο­

ράς, όπως λογουχάρη οι ζημιές τις οποίες προκαλούν οι συγ­

κρούσεις, που τις πληρώνει η ασφάλεια. Ά λ λ ε ς εξωτερικότη­

τες, οι οποίες δεν εμφανίζονται καθαρά στην τιμή που έχει

ένα αντικείμενο στην αγορά, θα μπορούσαν να εσωτερικευτούν

με τον ίδιο τρόπο: το κόστος θεραπείας του καρκίνου, που

προκαλούν τα καυσαέρια, θα μπορούσε να προστεθεί στην τι­

μή του κάθε γαλονιού βενζίνης, με σκοπό να ξοδευτούν τα

χρήματα αυτά για την έρευνα στον τομέα της ανίχνευσης και

της χειρουργικής του καρκίνου, ή για την πρόληψη του καρ­

κίνου με τη βοήθεια αντιρρυπαντικών συσκευών και αντικαυ­

σαεριακών προσωπίδων. Οι περισσότερες εξωτερικότητες,

όμως, δεν είναι δυνατό να προσδιοριστούν ποσοτικά και να

εσωτερικευτούν: αν αυξηθούν οι τιμές της βενζίνης με σκοπό

να μειωθεί ο ρυθμός εξάντλησης των αποθεμάτων πετρελαίου

και του ατμοσφαιρικού οξυγόνου, το κάθε επιβατομίλι θα

γίνει πιο ακριβό και πιο π ρ ο ν ο μ ι α κ ό · περιορίζεται μεν η

καταστροφή του περιβάλλοντος, αλλά μεγαλώνει η κοινωνική

αδικία. Πάνω από ένα ορισμένο επίπεδο έντασης της βιομηχα­

νικής παραγωγής, οι εξωτερικότητες δεν είναι δυνατό να

περιοριστούν, αλλά μονάχα να μετατοπιστούν.

Η αντιπαραγωγικότητα είναι κάτι διαφορετικό, τόσο από

ένα ατομικό όσο κι από ένα κοινωνικό κόστος· είναι κάτι ξε­

χωριστό από τη φθίνουσα χρησιμότητα, που προμηθευόμαστε

με μια χρηματική μονάδα, καθώς κι απ'όλες τις μορφές εξω­

τερικών ζημιών. Εμφανίζεται όποτε η χρήση ενός θεσμού,

κατά παράδοξο τρόπο, παίρνει πίσω από την κοινωνία τα πράγ­

ματα εκείνα που προοριζόταν να της παρέχει ο θεσμός. Είναι

μια μορφή ενσωματωμένης κοινωνικής ματαιότητας. Η τιμή

ενός εμπορεύματος ή μιας υπηρεσίας, είναι το μέτρο αυτού,

που είναι πρόθυμος να ξοδέψει ο αγοραστής για ό,τι παίρνει"

οι εξωτερικότητες, υποδεικνύουν τι πρόκειται ν' ανεχτεί η κοι­

νωνία για να καταναλώσει το ενλόγω εμπόρευμα ή την ενλόγω

υπηρεσία· η αντιπαραγωγικότητα, μετρά επακριβώς το βαθμό

κατά τον οποίο η συναλλαγή αυτή δεν ικανοποιεί τον κόσμο:

είναι ένας κοινωνικός δείκτης της εγγενούς λειτουργίας ενός

οικονομικού τομέα, που αντιβαίνει προς τις επιδιώξεις του.

Η ιατρογόνος ένταση του σύγχρονου ιατρικού εγχειρήματος

2 7 4

αποτελεί μόνον ένα ιδιαίτερα επώδυνο παράδειγμα του τρό­

που, με τον οποίο η μάταιη υπερπαραγωγή εμφανίζεται με

διάφορες μορφές: σαν χρονοβόρα επιτάχυνση στην κυκλοφο­

ρία, σαν στατικότητα στις συγκοινωνίες, σαν μάθηση της ο­

λόπλευρης ανικανότητας στην εκπαίδευση, σαν ξερίζωμα που

είναι αποτέλεσμα της στεγαστικής ανάπτυξης και σαν ολέ­

θρια υπερτροφία. Η ειδική αυτή αντιπαραγωγικότητα αποτε­

λεί μιαν ανεπιθύμητη παρενέργεια της βιομηχανικής παραγω­

γής, που δεν μπορεί να γίνει εξωτερική ως προς τον επιμέ­

ρους οικονομικό τομέα που την παράγει. Κατά βάση, οφείλε­

ται, όχι στα τεχνικά σφάλματα ούτε και στην ταξικήν εκμε­

τάλλευση, αλλά στην καταστροφή των περιβαλλοντικών,

κοινωνικών και ψυχολογικών συνθηκών, που είναι απαραίτη­

τες για την ανάπτυξη μη βιομηχανικών ή μη επαγγελματικών

αξιών χρήσης, καταστροφή την οποία προκαλεί η βιομηχανία.

Η αντιπαραγωγικότητα είναι το αποτέλεσμα της παράλυσης

της πρακτικής αυτοδιευθυνόμενης δραστηριότητας, την οποία

προκαλεί η βιομηχανία.

Εμπορεύματα εναντίον αξιών χρήσης

Η βιομηχανία διαστρεβλώνει τον τρόπο με τον οποίο αντι­

λαμβανόμαστε όλοι μας την πραγματικότητα· η διαστρέβλω­

ση αυτή, μας έχει κάνει να μη μπορούμε να δούμε πόσο αντί­

θετα προς τις επιδιώξεις μας είναι αυτά που κάνουμε. Ζούμε

σε μιαν εποχή όπου τη μάθησή μας τη σχεδιάζουν κάποιοι

άλλοι, την κατοικία την τυποποιούν, την κυκλοφορία την εκ­

μηχανίζουν και την επικοινωνία την προγραμματίζουν· ζούμε

σε μιαν εποχή όπου, για πρώτη φορά στην ιστορία, ένα μεγάλο

μέρος από τα είδη διατροφής μας το παίρνουμε από μακρινές

αγορές. Μέσα σε μια τέτοια κοινωνία, όπου επικρατούν οι βιο­

μηχανίες έντασης κεφαλαίου, οι άνθρωποι διαπλάθονται έτσι

ώστε ν α π α ί ρ ν ο υ ν πράγματα και όχι ν α τ α κ ά ­

ν ο υ ν · η κοινωνία τους μαθαίνει να εκτιμούν εκείνο που μπο­

ρούν ν'αγοράσουν. και όχι αυτό που μπορούν να δημιουργή­

σουν μονάχοι τους. Οι άνθρωποι θέλουν να τους διδάσκουν

κάποιοι άλλοι, να τους κινούν κάποιοι άλλοι, να τους νοσηλεύ­

ουν κάποιοι άλλοι και να τους καθοδηγούν κάποιοι άλλοι·

δε θέλουν να μαθαίνουν μονάχοι τους, να γιατρεύονται μονά-

2 7 5

χοι τους και να βρίσκουν το δρόμο τους μονάχοι τους. Τις

προσωπικές λειτουργίες, τις εκχωρούν σε απρόσωπους θε­

σμούς. Η γιατρειά παύει να θεωρείται έργο του αρρώστου.

Γίνεται, πρώτα, καθήκον των επιδιορθωτών του ανθρώπινου

σώματος και, ύστερα, σύντομα μετατρέπεται, από μια προσω­

πική εξυπηρέτηση, στο προϊόν που παράγει μια ανώνυμη εται­

ρία. Στην πορεία, η κοινωνία αναδιατάσσεται για χάρη του συ­

στήματος υγειονομικής περίθαλψης κι έτσι γίνεται ολοένα και

πιο δύσκολο να φροντίσουμε μονάχοι μας την υγεία μας. Τα

εμπορευματικά αγαθά κι οι υπηρεσίες κάνουν κομμάτια τις

σφαίρες επιρροής της ελευθερίας.

Τα σχολειά παράγουν εκπαίδευση, τα μηχανοκίνητα παρά­

γουν μετακίνηση και η ιατρική παράγει υγειονομική περίθαλ­

ψη. Τα προϊόντα τους αυτά, είναι είδη πρώτης ανάγκης, που έ­

χουν όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των εμπορευμά­

των. Το κόστος παραγωγής του μπορεί να προστεθεί στο

Α Ε Π ή ν'αφαιρεθεί απ'αυτό, η σπανιότητά τους μπορεί να με­

τρηθεί με όρους οριακής αξίας και το κόστος τους μπορεί ν'

αποτιμηθεί σε χρήμα. Από τη φύση τους την ίδια, τούτα τα εί­

δη πρώτης ανάγκης δημιουργούν μιαν αγορά. Όπως η σχολι­

κή εκπαίδευση και η μηχανοκίνητη μετακίνηση, έτσι και η κλι­

νική περίθαλψη είναι το προϊόν μιας εμπορευματικής παρα­

γωγής έντασης κεφαλαίου. Τις υπηρεσίες που παράγονται,

τις έχουν σχεδιάσει οι "παραγωγοί" για τους άλλους· δεν τις

έχουν σχεδιάσει μαζί με τους άλλους, ούτε και για τον εαυτό

τους.

Εξαιτίας της βιομηχανοποίησης της κοσμοαντίληψης μας,

συχνά παραβλέπουμε ότι το καθένα από τα παραπάνω

εμπορεύματα εξακολουθεί να βρίσκεται σε ανταγωνισμό με

μια μη εμπορεύσιμη αξία χρήσης, που την παράγουν δωρεάν

οι άνθρωποι, ο καθένας μοναχός του. Οι άνθρωποι μαθαίνουν

βλέποντας και κάνοντας, μετακινούνται με τα πόδια τους,

φροντίζουν την υγεία τους και βοηθούν τους άλλους να φρο­

ντίσουν τη δική τους υγεία. Οι δραστηριότητες αυτές έχουν

μιαν αξία χρήσης, που αντιστέκεται στην εμπορευματοποίη­

σή της. Η πιο πολύτιμη μάθηση, η πιο πολύτιμη κίνηση του

σώματος και το πιο πολύτιμο γιάτρεμα, δεν εμφανίζονται στο

Α Ε Π . Οι άνθρωποι μαθαίνουν τη μητρική τους γλώσσα, με­

τακινούνται, γεννούν τα παιδιά τους και τα μεγαλώνουν, χρη­

σιμοποιούν πάλι τα κόκαλά τους που είχαν σπάσει και προε­

τοιμάζουν τη δίαιτα του τόπου τους: τα κάνουν τα πράγματα

2 7 6

αυτά με μεγαλύτερη ή μικρότερη επιδεξιότητα, με περισσότε­

ρη ή λιγότερη χαρά. Ό λ ε ς οι παραπάνω είναι δραστηριότη­

τες πολύτιμες, που, τον περισσότερο καιρό, δεν πρόκειται ού­

τε και μπορούν να γίνουν για χρήμα· κι όμως, ενδέχεται να

χάσουν την αξία τους αν τριγύρω υπάρχει περισσότερο απ'όσο

πρέπει χρήμα.

Η επίτευξη ενός συγκεκριμένου κοινωνικού στόχου δεν

μπορεί να μετρηθεί με όρους βιομηχανικής παραγωγής, ούτε

αν πάρουμε υπόψη την ποσότητα της, ούτε αν μελετήσουμε

την καμπύλη που παριστά την κατανομή και το κοινωνικό της

κόστος. Την αποτελεσματικότητα του κάθε βιομηχανικού

τομέα την καθορίζει ο συσχετισμός, της παραγωγής εμπορευ­

μάτων από τη βιομηχανία, με την αυτόνομη παραγωγή αντί­

στοιχων αξιών χρήσης. Το πόσο αποτελεσματική είναι μια

κοινωνία στην παραγωγή υψηλού επιπέδου κινητικότητας,

στέγασης ή διατροφής, έχει να κάνει με την αλληλεξάρτηση

των εμπορεύσιμων ειδών πρώτης ανάγκης και της αυθόρμητης

δραστηριότητας, που είναι αδύνατο ν'αλλοτριωθεί.

Οταν οι περισσότεροι άνθρωποι ικανοποιούν τις περισσό­

τερες ανάγκες τους μ' έναν οικογενειακό ή κοινοτικό τρό­

πο παραγωγής, τα χάσμα ανάμεσα στην προσδοκία και στην

ικανοποίηση εμφανίζει την τάση να είναι στενό και σταθερό.

Η μάθηση, η μετακίνηση ή η περίθαλψη των αρρώστων, είναι

αποτελέσματα πολύ αποκεντρωμένων πρωτοβουλιών, αυτόνο­

μων εισροών και αυτοπεριοριστικών συνολικών εκροών. Κά­

τω από τις συνθήκες μιας οικονομίας όπου οι άνθρωποι επιβι­

ώνουν με τα απαραίτητα προς το ζην, τα εργαλεία που χρησι­

μοποιούνται στην παραγωγή καθορίζουν τις ανάγκες, που μπο­

ρεί να καλύψει η χρησιμοποίηση των ίδιων αυτών εργαλείων.

Για παράδειγμα, οι άνθρωποι ξέρουν τι μπορούν να περιμένουν

αν αρρωστήσουν. Κάποιος στο χωριό ή στην κοντινή κωμόπο­

λη θα γνωρίζει όλα τα θεραπευτικά μέσα, που έχουν αποδείξει

την αποτελεσματικότητα τους στο παρελθόν· πέρα από το ση­

μείο αυτό, εκτείνεται το βασίλειο του απρόβλεπτου και του

θαύματος. Μέχρι τα τέλη σχεδόν του 19ου αιώνα, οι περισ­

σότερες οικογένειες, ακόμα και στις χώρες της Δύσης, φρόντι­

ζαν μόνες τους τους αρρώστους τους, γιατί γνώριζαν, τις πε­

ρισσότερες θεραπευτικές αγωγές που χρησιμοποιούνταν. Τη

μάθηση, τη μετακίνηση ή το γιάτρεμα, τα αναλάμβανε, στο με­

γαλύτερο μέρος της, ο κάθε άνθρωπος μονάχος του· τα ερ­

γαλεία, που ήταν απαραίτητα για να πετύχει τους στόχους

2 7 7

του, παράγονταν στο περιβάλλον της οικογένειας ή του χω­

ριού του.

Την αυτόνομη παραγωγή μπορεί, φυσικά, να την συμπλη­

ρώσουν βιομηχανικά προϊόντα, που θα πρέπει να σχεδιάζονται

και συχνά να κατασκευάζονται έξω από τον άμεσο έλεγχο

της κοινότητας. Η αυτόνομη δραστηριότητα μπορεί να κατα­

στεί πιο αποτελεσματική και συνάμα πιο αποκεντρωμένη, αν

χρησιμοποιηθούν και μερικά εργαλεία που κατασκευάζονται

βιομηχανικά, όπως ποδήλατα, τυπογραφεία, μαγνητόφωνα ή

ακτινογραφικά μηχανήματα. Μπορεί, όμως, να παρεμποδι­

στεί, να χάσει την αξία της και να μπλοκαριστεί, από μια διάρ­

θρωση της κοινωνίας, που ευνοεί αποκλειστικά τη βιομηχα­

νία. Η συνεργία (*) των αυτόνομων και των ετερόνομων τρό­

πων παραγωγής παίρνει τότε μιαν αρνητική μορφή. Η διάρ­

θρωση της κοινωνίας που ευνοεί την διευθυνόμενη από άλ­

λους εμπορευματική παραγωγή έχει δυο, σε τελευταία ανάλυ­

ση, καταστρεπτικές όψεις: οι άνθρωποι μαθαίνουν να κατανα­

λώνουν κι όχι να ενεργούν και, ταυτόχρονα, νιώθουν να στε­

νεύει το φάσμα των δραστηριοτήτων τους. Το εργαλείο χωρί­

ζει τον εργάτη απ'τη δουλειά του. Τους ανθρώπους, που πη­

γαίνουν καθημερινά στη δουλειά τους με ποδήλατο, τους διώ­

χνει από το δρόμο η ανυπόφορη κυκλοφορία και τους αρρώ­

στους, που έχουν μάθει να φροντίζουν μονάχοι τους τις αρ­

ρώστιες τους, τους χορηγούν τα ίδια θεραπευτικά μέσα που

χρησιμοποιούσαν μόλις χθες μόνο με ιατρική συνταγή, οπότε

είναι σχεδόν αδύνατο να τ'αποκτήσουν. Η μισθωτή εργασία

και οι πελατειακές σχέσεις εξαπλώνονται, ενώ μαραίνονται

η αυτόνομη παραγωγή και οι χαριστικές σχέσεις.

Το αν μια κοινωνία θα πετύχει τους αντικειμενικούς της

στόχους, εξαρτάται από το βαθμό στον οποίο συμπληρώνουν

ή παρεμποδίζουν ο ένας τον άλλον οι δυο παραπάνω θεμελιώ­

δεις τρόποι παραγωγής. Η αποτελεσματική μάθηση κι ο απο­

τελεσματικός έλεγχος που ασκούν οι άνθρωποι σ'ένα δεδομέ­

νο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον, εξαρτώνται από την τυ­

πική τους εκπαίδευση και από τις τις ευκαιρίες και τα κίνη­

τρα που τους παρέχονται για να μάθουν με τρόπο τυχαίο κι

απρογραμμάτιστο. Η αποτελεσματική κυκλοφορία εξαρτάται

από την ικανότητα των ανθρώπων να φτάνουν εκεί που θέ­

* Συνδυασμένη ενέργεια δυο ή περισσότερων συστημάτων, με σκοπό

την αύξηση της αποτελεσματικότητας τους. ( Σ τ μ ) .

,

λουν σύντομα και άνετα. Η αποτελεσματική περίθαλψη των

αρρώστων εξαρτάται από το βαθμό στον οποίο γίνονται ανε­

κτά ο πόνος και οι διαταραχές και ευνοείται η ανάρρωση. Την

αποτελεσματική ικανοποίηση των αναγκών αυτών θα πρέπει

να την αντιδιαστέλλουμε καθαρά από την αποδοτικότητα της

βιομηχανίας, που παράγει και ρίχνει στην αγορά προϊόντα,

από τον αριθμό των πιστοποιητικών, των επιβατομιλίων, των

οικιστικών μονάδων ή των ιατρικών επεμβάσεων που διενερ­

γούνται. Πέρα από ένα ορισμένο κατώφλι, όλα τα προϊόντα

αυτά θα μπορούν να λειτουργήσουν μόνο σαν θεραπευτικά

μέσα· θα είναι απλώς υποκατατάστατα των προσωπικών δρα­

στηριοτήτων, τις οποίες έχει παραλύσει η βιομηχανική πάρα¬

γωγή, όπως είπαμε παραπάνω. Τα κοινωνικά κριτήρια, που με

βάση αυτά μπορούμε ν'αξιολογήσουμε την αποτελεσματική

ικανοποίηση των αναγκών, δεν έχουν καμία σχέση με τις με­

τρήσεις που γίνονται συνήθως για ν'αξιολογηθούν η παρα­

γωγή και η εμπορία βιομηχανικών αγαθών.

Α φ ο ύ οι μετρήσεις δεν παίρνουν υπόψη τις συνεισφορές

του αυτόνομου τρόπου παραγωγής στη συνολική αποτελε­

σματικότητα, με την οποία μπορεί να επιτευχθεί οποιοσδή­

ποτε σημαντικός κοινωνικός στόχος, δεν μπορούν να δείξουν

αν η συνολική αυτή αποτελεσματικότητα αυξάνεται ή μειώ­

νεται. Ο αριθμός των πτυχιούχων, λογουχάρη, ενδέχεται να

είναι αντιστρόφως ανάλογος προς τη γενική επιδεξιότητα μιας

κοινωνίας. Πολύ λιγότερο μπορούν οι τεχνικές μετρήσεις να

δείξουν ποιοι είναι οι κερδισμένοι και ποιοι οι χαμένοι της βιο­

μηχανικής ανάπτυξης, ποιοι είναι οι λίγοι, που παίρνουν περισ­

σότερα και μπορούν να κάνουν περισσότερα, και ποιοι ανή­

κουν στην πλειονότητα, που την οριακή της προσπέλαση στα

βιομηχανικά προϊόντα την αντισταθμίζει η απώλεια της αυτό­

νομης αποτελεσματικότητας της. Μόνον η πολιτική ευθυκρι­

σία μπορεί να αποφανθεί προς τα πού γέρνει η ζυγαριά.

Εκσυγχρονισμός της φτώχειας

Οι άνθρωποι, που πλήττονται περισσότερο από τη θεσμο¬

ποίηση της αντιπαραγωγικότητας, δεν είναι συνήθως οι φτω­

χότεροι από άποψη χρημάτων. Τα τυπικά θύματα της απο¬

προσωποποίησης των αξιών, είναι οι ανίσχυροι, που ζουν σ'ένα

2 7 9 2 7 8

περιβάλλον καμωμένο για κείνους που πλούτισαν από τη βιο­

μηχανία. Στις τάξεις των ανίσχυρων ενδέχεται ν' ανήκουν και

άνθρωποι σχετικά εύποροι στα πλαίσια της κοινωνίας τους ή

οι τρόφιμοι κοινωφελών ολοκληρωτικών ιδρυμάτων. Η ολέ­

θρια εξάρτηση, τους περιορίζει στην κατάσταση της εκσυγ­

χρονισμένης φτώχειας. Οι πολιτικές, που έχουν για στόχο

να θεραπεύσουν τη νέα αίσθηση της στέρησης, δε θα είναι μό­

νον άχρηστες, μα και θα μεγαλώσουν τη ζημιά. Καθώς υπό­

σχονται να δώσουν περισσότερα είδη πρώτης ανάγκης αντί να

προστατεύσουν την αυτονομία, θα ενισχύσουν την εξάρτηση

που σακατεύει τους ανθρώπους.

Οι φτωχοί στη Βεγγάλη ή στο Περού εξακολουθούν να

ζουν με περιστασιακή απασχόληση και κάνουν περιστασιακά

βουτιές στην οικονομία της αγοράς: ζουν με την ανεπηρέαστη

από το χρόνο τέχνη του να τα βγάζουν πέρα με λίγα. Μπορούν

ακόμα να κάνουν οικονομίες στις προμήθειες τους, να περνούν

εναλλασσόμενες περιόδους ισχνών και παχέων αγελάδων, να

υφαίνουν χαριστικές σχέσεις, ενόσω κάνουν ανταλλαγές σε

είδος ή ανταλλάσσουν αγαθά και υπηρεσίες που ούτε φτιά­

χνονται για την αγορά, ούτε και τα λογαριάζει η αγορά. Στην

ύπαιθρο, όταν δεν υπάρχει τηλεόραση, χαίρονται τη ζωή

τους σε σπίτια χτισμένα κατά τα πατροπαράδοτα πρότυπα. Αν

κάτι τους τραβήξει ή τους σπρώξει στην πόλη, κάθονται δί­

χως άδεια στα περιθώρια του τομέα χάλυβα και πετρελαίου,

όπου στήνουν προσωρινά τη δική τους οικονομία με σκουπί­

δια, που τα χρησιμοποιούν για να χτίσουν τις αυτοσχέδιες

παράγκες τους. Οι πιθανότητες, που έχουν να πέσουν σε με­

γάλη πείνα, αυξάνουν σε ευθεία αναλογία με την εξάρτηση

τους από τις βιομηχανοποιημένες τροφές.

Μέσα στο χρόνο ζωής αρκετών γενεών, στη διάρκεια της

συνολικής του ανάπτυξης, ο homo sapiens έχει δείξει μεγάλην

επιδεξιότητα: ανέπτυξε ένα πλήθος πολιτισμικών μορφών,

που η καθεμιά τους προοριζόταν να ικανοποιεί το συνολικό

πληθυσμό μιας περιοχής με τους περιορισμένους πόρους,

που μπορούσαν να μοιραστούν ή ν'ανταλλαγούν κανονικά μες

στον περιορισμένο του περίγυρο. Το σακάτεμα της ικανότη­

τας των κοινοτήτων των ντόπιων πληθυσμών να τα βγάζουν

πέρα με το περιβάλλον τους, που έγινε με τον ίδιο τρόπο σ'

όλη την υδρόγειο, συμβάδιζε με τον ιμπεριαλισμό και με τις

σύγχρονες του παραλλαγές: τη βιομηχανική .ανάπτυξη και τον

σπλαχνικά παραχωρούμενο εκσυγχρονισμό.

2 8 0

Η εισβολή στις υπανάπτυχτες χώρες των καινούριων μέσων

παραγωγής, που έχουν οργανωθεί με βάση τη χρηματική απο­

δοτικότητα και όχι την τοπική αποτελεσματικότητα, με βάση

τον έλεγχο από επαγγελματίες και όχι από τους κοινούς αν­

θρώπους, κάνει αναπόφευκτα ακατάλληλη την ντόπια παρά­

δοση και την αυτόνομη μάθηση και δημιουργεί την ανάγκη για

θεραπεία, που την παρέχουν δάσκαλοι, γιατροί και κοινωνικοί

λειτουργοί. Ενώ οι δρόμοι και τα ραδιόφωνα διαμορφώνουν

τις ζωές εκείνων στους οποίους φτάνουν με βάση τα βιομη­

χανικά πρότυπα, εκφυλίζουν τη χειροτεχνία, τα σπίτια και την

υγειονομική τους περίθαλψη, πολύ πριν συντρίψουν τις επιδε­

ξιότητες που αντικαθιστούν. Το αζτεκικό μασάζ ανακουφίζει

πολλούς, που δεν το παραδέχονται πια γιατί πιστεύουν πως εί­

ναι ξεπερασμένο. Το κοινό οικογενειακό κρεβάτι για όλη την

οικογένεια, χάνει την υπόληψη του πολύ πριν οι κάτοχοι του

συνειδητοποιήσουν πως είναι άβολο. Εκεί που έχουν πετύχει

τα αναπτυξιακά σχέδια, η επιτυχία τους οφείλεται συχνά στην

απροσδόκητη προσαρμοστικότητα των ανθρώπων, σε ό,τι

αφορά την κατοικία και τη διατροφή τους. Η ικανότητα των

ανθρώπων να εξακολουθούν να παράγουν τρόφιμα σε οριακές

γαίες και στις πίσω αυλές των σπιτιών των πόλεων έχει σώ­

σει πάμπολλες εκστρατείες για αύξηση της παραγωγικότητας

σ'ολόκληρο τον κόσμο, από την Ουκρανία ίσαμε τη Βενεζουέ­

λα. Η ικανότητα των ανθρώπων να φροντίζουν τους αρρώ­

στους, τους γέροντες και τους φρενοβλαβείς δίχως νοσοκό­

μες ή φύλακες, έχει προφυλάξει τους ανθρώπους στην πλειο­

νότητα τους από τις ολοένα και περισσότερες ειδικές αντι¬

χρησιμότητες που έχει φέρει μαζί του ο συμβολικός πλουτι­

σμός. Η φτώχεια στον τομέα της διατροφής, κι όταν ακόμα η

διατροφή αυτή έχει περιοριστεί σημαντικά εξαιτίας της αξιό­

λογης εξάρτησης από την αγορά, δεν συντρίβει την αυτονο­

μία. Οι άνθρωποι εξακολουθούν να αισθάνονται την παρόρμη­

ση να κάθονται ανακούρκουδα στη μέση του δρόμου, να τσι­

μπολογάνε ψίχουλα απ'τα επαγγελματικά μονοπώλια ή να

παρακάμπτουν τους γραφειοκράτες.

Ό τ α ν οι άνθρωποι φτάνουν ν'αντιλαμβάνονται τις ανάγκες

τους όπως τις διαγνώνουν οι επαγγελματίες, η εξάρτηση με­

τατρέπεται σε επώδυνο σακάτεμα. Και πάλι μπορούμε να πά­

ρουμε για παράδειγμα τους γέροντες των Η Π Α . Τους έχουν

μάθει να αισθάνονται σαν επιτακτικές ορισμένες ανάγκες, που,

πιθανότατα, αδυνατεί να τις ικανοποιήσει το οποιοδήποτε επί-

2 8 1

πεδο σ χ ε τ ι κ ή ς προνομιακής κατάστασης. Ό σ ο πιο πολύ

χρήμα των φορολογουμένων ξοδεύεται για να τους βοηθή­

σει να μην αισθάνονται ανήμποροι, τόσο πιο έντονα συνειδη­

τοποιούν τη φθορά τους. Ταυτόχρονα, έχει μαραθεί η ικανότη­

τα τους να φροντίζουν μονάχοι τους τον εαυτό τους, καθώς

οι κοινωνικές ρυθμίσεις, που θα τους έδιναν τη δυνατότητα να

εξασκήσουν τις αυτόνομες δυνάμεις τους, έχουν πρακτικά

εξαφανιστεί. Οι ηλικιωμένοι αποτελούν ένα παράδειγμα της

εξειδίκευσης της φτώχειας, την οποία μπορεί να δημιουργή­

σει η υπερειδίκευση των υπηρεσιών. Οι γέροντες στις Η Π Α

αποτελούν μόνον ένα ακραίο παράδειγμα των βασάνων, που

φέρνει στους ανθρώπους η στέρηση που νιώθουν παρότι κα­

τέχουν άφθονο χρήμα. Α φ ο ύ τους έμαθαν ότι τα γηρατειά

είναι κάτι που συγγενεύει με την αρρώστια, ανέπτυξαν απεριό­

ριστες οικονομικές ανάγκες, με σκοπό να πληρώνουν για ατέρ­

μονες θεραπευτικές αγωγές, που είναι συνήθως αναποτελε­

σματικές, πολύ συχνά ταπεινωτικές κι επώδυνες και, τις πιο

πολλές φορές, απαιτούν τον εγκλεισμό σ'ένα ειδικό περιβάλ­

λον.

Πέντε όψεις της βιομηχανικά εκσυγχρονισμένης φτώχειας

εμφανίζονται με γελοιογραφική μορφή στα γκέτο, όπου κανα­

κεύουν τους αποτραβηγμένους πλούσιους: συναντούμε συχνό­

τερα τις χρόνιες αρρώστιες, γιατί λιγότεροι άνθρωποι πεθαί­

νουν νέοι· περισσότεροι άνθρωποι παθαίνουν κλινικές βλάβες

εξαιτίας των υγειονομικών μ έ τ ρ ω ν · οι ιατρικές υπηρεσίες

διογκώνονται πιο αργά απ'όσο εξαπλώνεται και γίνεται επι­

τακτική η ζήτηση· οι άνθρωποι βρίσκουν στο περιβάλλον και

στην κουλτούρα τους λιγότερα εφόδια, που θα τους βοηθή­

σουν να συμφιλιωθούν με τα βάσανα τους και, για τούτο,

υποχρεώνονται να εξαρτώνται από ιατρικές υπηρεσίες για πιο

πολλά κοινά π ρ ά γ μ α τ α · οι άνθρωποι χάνουν την ικανότητα

τους να ζουν μαζί με την αναπηρία ή με τον πόνο τους και μα­

θαίνουν να εξαρτώνται από το προσωπικό ειδικευμένων υπη­

ρεσιών, που διαχειρίζεται τις στενοχώριες τους. Το σωρευτικός

αποτέλεσμα της υπερεξάπλωσης στη βιομηχανία της υγειο­

νομικής περίθαλψης, έχει τορπιλίσει τη δύναμη των ανθρώ­

πων ν'αποκρίνονται στις προκλήσεις και να αντεπεξέρχονται

σε αλλαγές, που συμβαίνουν στο σώμα ή στο περιβάλλον τους.

Η καταστροφική δύναμη της ιατρικής υπερεξάπλωσης δε

σημαίνει, φυσικά, ότι σε μιαν αληθινά σύγχρονη κουλτούρα,

που θα ευνοεί την αυτοπερίθαλψη και την αυτονομία, δε θα

μπορούσαν να ταιριάξουν οι εγκαταστάσεις υγιεινής, ο εμβο­

λιασμός και ο έλεγχος των μικροβιοφορέων, η σωστά κατανε­

μημένη υγειονομική εκπαίδευση, η υγιεινή αρχιτεκτονική

και τα ασφαλή μηχανήματα, η ικανότητα όλων να παρέχουν

τις πρώτες βοήθειες, η ισότητα όλων στην προσπέλαση σε

οδοντιατρική και σε στοιχειώδη ιατρική περίθαλψη, καθώς και

ορισμένες, με σύνεση επιλεγμένες, σύνθετες υπηρεσίες. Οσο η

μηχανική παρέμβαση στη σχέση ανάμεσα στα άτομα και στο

περιβάλλον παραμένει πιο κάτω από μια συγκεκριμένη έντα­

ση που έχει σχέση με την έκταση της ελευθερίας δράσης του

ατόμου, μια τέτοια παρέμβαση θα μπορούσε να μεγαλώσει την

ικανότητα του οργανισμού ν'ανταπεξέρχεται στις δυσκολίες

που του παρουσιάζει το μέλλον του και να το δημιουργεί. Πέ­

ρα, όμως, από ένα συγκεκριμένο επίπεδο, η ετερόνομη διαχεί­

ριση της ζωής, μέλλει αναπόφευκτα πρώτα να περιορίσει,

στη συνέχεια να σακατέψει και, στο τέλος, να παραλύσει τις

μη κοινές και τετριμμένες αποκρίσεις του οργανισμού, καθώς

αυτό, που προοριζόταν ν'αποτελέσει την υγειονομική περίθαλ­

ψη, μετατρέπεται σε μιαν ειδική μορφή άρνησης της υγείας

(1).

1. Για τον παθογόνο προσδιορισμό των ρόλων, ιδιαίτερα στη σύγχρο­

ν η βιομηχανική κοινωνία, βλ . Η . P . Dreitzel, D i e g e s e l l s c h a f t ­

l i c h e n L e i d e n u n d d a s L e i d e n a n d e r G e s e l l s c h a ­

f t : V o r s t u d i e n z u e i n e r P a t h o l o g i e d e s R o l l e n ­

v e r h a l t e n s , Stuttgart, Enke, 1 9 7 2 .

2 8 2

7. Πολιτικά μέτρα για την αντιμετώπιση της κατάστασης

Πριν από δεκαπέντε χρόνια θα ήταν αδύνατο να σ'ακούσουν

αν υποστήριζες ότι η ίδια η ιατρική θα μπορούσε ν'αποτελέσει

κίνδυνο για την υγεία. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960,

η Βρετανική Εθνική Υγειονομική Υπηρεσία ( B . N . H . S . ) έχαιρε

ακόμα παγκόσμιας υπόληψης, ιδιαίτερα στους κύκλους των

αμερικανών μεταρρυθμιστών (1). Η υπηρεσία αυτή, που την

δημιούργησε ο Α. Μπέβεριτζ, βασίστηκε στην υπόθεση ότι,

σε κάθε πληθυσμό, υπάρχει μια αυστηρά περιορισμένη ποσό­

τητα νοσηρότητας, που, αν αντιμετωπιστεί σε συνθήκες ισό­

τητας και δικαιοσύνης, τελικά θα μειωθεί (2). Ετσι, ο Μπε­

ι . Charles Ε . Α . Winslow, T h e C o s t o f S i c k n e s s a n d t h e

P r i c e o f H e a l t h , Geneva, World Health Organization, 1 9 5 1 . Daniel

S . Hirshfield, T h e L o s t R e f o r m : T h e C a m p a i g n f o r C o ­

m p u l s o r y H e a l t h I n s u r a n c e i n t h e U S A f r o m 1 9 3 2

t ο 1 9 4 3 , Cambridge Mass., Harvard Univ. Pr., 1 9 7 0 . Περιγράφει την μέ­

χρι τ ώ ρ α αποτυχία της ανασφάλιστης μειονότητας των γερόντων, φ τ ω ­

χών και χρόνια αρρώστων να π ε τ ύ χ ο υ ν υποστήριξη από την κατά μέγα

μέρος ικανοποιημένη πλειονότητα ώ σ τ ε να ψηφιστούν νόμοι γ ια την προ­

στασία τους. Δείχνει ότι, τα παλιότερα προβλήματα, οι στάσεις απέναντι

τους και οι τρόποι προσέγγισης, μένουν σε μεγάλο β α θ μ ό αναλλοίωτα

κατά τη δεκαετία του 1 9 7 0 . Φαίνεται ότι ποτέ οι δημόσιες συζητήσεις

για την πολιτική της υγειονομικής περίθαλψης δεν ξεπέρασαν το βιομη­

χανικό υ π ό δ ε ι γ μ α της ιατρικής σαν βιολογικού και κοινωνικού εγχειρή­

ματος.

2. Για μια ιστορία τ η ς νομοθεσίας της κοινωνικής πρόνοιας, βλ. Hen­

ry Ε. Sigerist, " F r o m Bismarck to Beveridge : Developments and Trends

i n Social Security Legislation", B u l l e t i n o f t h e H i s t o r y o f

M e d i c i n e 1 3 , April 1 9 4 3 : 3 5 6 - 8 8 . Για μια γεμάτη μάλλον απλοϊκό

ενθουσιασμό αξιολόγηση της αντίστοιχης νομοθεσίας στη Ρωσία, βλ .

Henry Ε . Sigerist, S o c i a l i z e d M e d i c i n e i n t h e S o v i e t

U n i o n , 1 9 3 7 . Επανέκδοση αναθεωρημένη, μ ε τίτλο M e d i c i n e

a n d H e a l t h i n t h e S o v i e t U n i o n , N . York, Citadel Pr.

1 9 4 7 .

2 8 4

βεριτζ είχε υπολογίσει ότι οι ετήσιες δαπάνες της Υγειονο­

μικής Υπηρεσίας θα περιορίζονταν, καθώς η θεραπεία θα μείω­

νε το ποσοστό της αρρώστιας (3). Οι σχεδιαστές της υγειο­

νομικής περίθαλψης και οι οικονομολόγοι της κοινωνικής

πρόνοιας δεν περίμεναν ποτέ ότι ο νέος ορισμός, που θα έδινε

στην υγεία η υπηρεσία τους, θα διεύρυνε τη σφαίρα δραστη­

ριοτήτων της ιατρικής περίθαλψης και ότι μόνον οι περιορι­

σμοί των δυνατοτήτων του προϋπολογισμού θα την παρεμπό­

διζαν να επεκτείνεται επ' άπειρον. Δεν πρόβλεψαν ότι σύντομα,

σε μια περιφερειακή δειγματοληπτική έρευνα, μόνον 67 στους

1000 ανθρώπους θα βρίσκονταν πως είναι τελείως υγιείς και

ότι το 50% θα έπρεπε να πάει στο γιατρό· σύμφωνα με μιαν

άλλη έρευνα, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι ο ένας στους έξι αν¬

θρώπους του δείγματος υποφέρει από μία έως εννέα σοβαρές

αρρώστιες (4). Ούτε κι είχαν προβλέψει οι σχεδιαστές της υ­

γειονομικής περίθαλψης ότι το κατώφλι ανοχής της καθη­

μερινής πραγματικότητας θα έπεφτε τόσο γρήγορα όσο γρή­

γορα θα υπονομευόταν η ικανότητα των ανθρώπων για αυτο­

περίθαλψη, καθώς και ότι το ένα τέταρτο του συνόλου των

επισκέψεων σε γιατρό για δωρεάν παροχή υπηρεσιών θα ήταν

για το αθεράπευτο κοινό κρυολόγημα. Μεταξύ 1943 και 1951,

το 7 5 % των ανθρώπων που ρωτήθηκαν υποστήριξαν πως εί­

χαν υποφέρει από αρρώστια στη διάρκεια του προηγούμενου

μήνα (5) . Γύρω στα 1972, το 9 5 % εκείνων που εξετάστηκαν

σε μια μελέτη θεωρούσαν πως ήταν αδιάθετοι κατά τις δεκα­

3 . Office o f Health Economic, P r o s p e c t s i n H e a l t h , Pu­

blication no 3 7 , London, 1 9 7 1 .

4 . R . G . S . Brown, T h e C h a n g i n g N a t i o n a l H e a l t h S e r ­

v i c e , London, Routledge, 1 9 7 3 . S. Israel, G. Teeling Smith, "The Su­

bmerged Iceberg o f Sickness i n Society", S o c i a l a n d E c o n o m i c

A d m i n i s t r a t i o n , τομ. 1 , no. 1 , 1 9 6 7 . Για κάθε περίπτωση διαβή­

τη, ρευματισμών ή επιληψίας γ ν ω σ τ ή στον γενικό π α θ ο λ ό γ ο , φαίνεται

πως υπάρχει και μια ά λ λ η περίπτωση που δεν έχει διαγνωστεί. Για κάθε

γ ν ω σ τ ή περίπτωση ψυχασθένειας, βρογχίτιδας, ταχυπαλμίας, γλαυκώμα­

τος ή μόλυνσης του ουροποιητικού συστήματος, ενδέχεται να υπάρχουν

πέντε περιπτώσεις που δεν ανακαλύφτηκαν. Οι περιπτώσεις αναιμίας

που δεν τους παρέχεται θεραπευτική αγωγή, φαίνεται πως είναι οχτα¬

πλάσιες από κείνες στις οποίες παρέχεται θεραπευτική α γ ω γ ή .

5 . W . P . D . Logan, Ε . Brooke, S u r v e y o f S i c k n e s s 1 9 4 3 - 5 1 ,

London, Her Majesty 's Stationary Office, 1 9 5 7 .

2 8 5

τέσσερις μέρες πριν από τη συνέντευξη και, σε μιαν άλλη έρευ­

να (6), στην οποία το 5% θεωρούσε πως δεν είχε συμπτώματα

αρρώστιας, το 9% των ανθρώπων υποστήριξε πως είχε υποφέ­

ρει από έξι τουλάχιστον διαφορετικά συμπτώματα αρρώστιας

κατά τις δυο αμέσως προηγούμενες βδομάδες. Λιγότερο απ'

όλα πρόβλεψαν οι σχεδιαστές της υγειονομικής περίθαλψης

τις καινούριες αρρώστιες, που έμελλε να τις κάνει ενδημικές

η ίδια διαδικασία η οποία έκανε τουλάχιστον ενμέρει αποτελε­

σματική την ιατρική (7). Δεν πρόβλεψαν την ανάγκη για ειδι­

κά νοσοκομεία, αφιερωμένα στην καταπράυνση του καταλη­

κτικού πόνου, απ'τον οποίο υποφέρουν συνήθως τα θύματα

άστοχων ή άκαρπων χειρουργικών επεμβάσεων για καρκίνο

(8), ούτε και την ανάγκη για επιπλέον νοσοκομειακά κρεβάτια

για κείνους που πάσχουν από αρρώστιες τις οποίες δημιούρ­

γησε η ιατρική (9).

Κατά τη δεκαετία του 1960, παρακολουθήσαμε και την ά­

νοδο και την πτώση ενός πολυεθνικού κονσόρτσιουμ για την

εξαγωγή αισιοδοξίας στον Τρίτο Κόσμο, με τη μορφή του Σώ­

ματος Ειρήνης, της Συμμαχίας για την Πρόοδο, της βοήθειας

του Ισραήλ στην Κεντρική Αφρική και των τελευταίων ανα­

λαμπών του ιατρικού ιεραποστολικού ζήλου. Η πίστη της Δύ­

σης, ότι τα φάρμακα της θα μπορούσαν να θεραπεύσουν τις

αρρώστιες των μη βιομηχανοποιημένων τροπικών, ήταν τότε

στο αποκορύφωμα της. Η διεθνής συνεργασία είχε μόλις τότε

6 . Karen Dunnell, Ann Cartwright, M e d i c i n e T a k e r s , P r e s ­

c r i b e r s a n d H o a r d e r s , London, Routledge, 1 9 7 2 .

7. Α υ τ ή την περίοδο έψαχναν π ο λ ύ για διαταραχές π ο υ θα μπορού­

σαν να τις ανιχνεύσουν εκπαιδευτικοί, οικονομολόγοι ή γιατροί. Θεωρού­

νταν ακόμα "πρόοδος" όταν, τεστ που γίνονταν σε 1 7 0 9 ανθρώπους, α­

ποκάλυπταν ότι περισσότεροι α π ' τ ο 9 0 % υπέφεραν από κάποιαν αρ­

ρώστια. J. Ε. Shental, "Multiphasic Screening of the Wall Patient",

J o u r n a l o f t h e A m e r i c a n M e d i c a l A s s o c i a t i o n ,

1 7 2 , 1 9 6 0 : 1 - 4 .

8 . Frank Turnbull, "Pain and Suffering in Cancer", C a n a d i a n

N u r s e , August 1 9 7 1 , σ . 2 8 - 3 1 . Υποστηρίζει ότι, π α ρ ό λ ο που η χει­

ρουργική ή ραδιολογική θεραπευτική α γ ω γ ή ενδέχεται να προκαλέσει

υ π ο χ ώ ρ η σ η των π ρ ω τ ε υ ό ν τ ω ν συμπτωμάτων που θα μπορούσαν να εί­

χαν επιφέρει θάνατο χωρίς πόνους, ενδέχεται να επιτρέψει την ανάπτυ­

ξη δ ε υ τ ε ρ ε υ ο υ σ ώ ν νόσων, πιο επώδυνων.

9. Υπολογίζονται γ ύ ρ ω στο 12 - 18 % του συνόλου των νοσοκομεια­

κών κρεβατιών στις ΗΠΑ.

2 8 6

νικήσει σε μεγάλες μάχες τα κουνούπια, τα μικρόβια και τα

παράσιτα, νίκες Πύρρειες σε τελευταία ανάλυση, που ωστόσο

τις είχαν διαφημίσει σαν την αρχή της τελειωτικής κατανίκη­

σης των ασθενειών των τροπικών (10). Δ ε ν είχαν ακόμα υπο­

ψιαστεί τι ρόλο θα'παιζε η οικονομική και τεχνολογική ανά­

πτυξη στη διάδοση και την επιδείνωση της ασθένειας του ύ­

πνου, της βιλαρζίωσης και της ελονοσίας (11). Όσους είδαν

στον ορίζοντα την παγκόσμια πείνα και τον καινούριο λοιμό,

τους αντιμετώπισαν σαν προφήτες της καταστροφής (12) ή

1 0 . Μ . Thagi Farvar, J o h n P . Milton, eds, T h e C a r e l e s s T e ­

c h n o l o g y Garden City, Ν . Y . Natural History Pr., 1 9 7 2 . Επιστημονι­

κά κείμενα από μια συνδιάσκεψη τ ο υ 1 9 6 8 , που υποδεικνύουν ότι η μετά

τον Β' Παγκόσμιο Π ό λ ε μ ο ιδέα πως οι παραδοσιακές κοινωνίες απορούν

και θα έπρεπε να υποστούν γενική επισκευή, αποδείχτηκε όχι μόνον α­

κ α τ ό ρ θ ω τ η α λ λ ά και ανεπιθύμητη, εξαιτίας των σ ο β α ρ ώ ν επιπτώσεων

που είχε στον ανθρώπινο οργανισμό.

1 1 . Charles C. Hughes, J o h n M. Hunter, "Disease and Development

i n Africa", S o c i a l S c i e n c e a n d M e d i c i n e 3 , no. 4 , 1 9 7 0 :

4 4 3 - 8 8 . Σημαντική επισκόπηση της γραμματείας π ο υ αναφέρεται στις

αρρώστιες, που ή ρ θ α ν σαν α π ο τ έ λ ε σ μ α δ ρ α σ τ η ρ ι ο τ ή τ ω ν της ανάπτυξης.

Ralph J. Audy, "Aspects of Human. Behavior Interfering with Vector

Control ' ' , στο V e c t o r C o n t r o l a n d t h e R e c r u d e s c e n c e

o f V e c t o r - b o r n e D i s e a s e s , Proceedings o f a Symposium Held

During the Tenth Meeting of the PAHO Advisory Committee on Medi­

cal Research, 17 J u n e 1 9 7 1 , Pan - American Health Organization Scie­

ntific Publication no. 2 3 8 , Washington, D. C, 1 9 7 2 : 67 - 8 2 .

1 2 . Rene Dumont, L a f a i m d u m o n d e , π λ ή ρ η πρακτικά μιας

συνδιάσκεψης που έ λ α β ε χ ώ ρ α στη Λιέγη στις 8 . 1 1 . 1 9 6 5 , μαζί με απα­

ντήσεις στις 25 ερωτήσεις π ο υ υποβλήθηκαν, (Liege / Brussels, Cercle

d'Éducation Populaire, 1 9 6 6 ) . Μια γεμάτη π ά θ ο ς έ κ κ λ η σ η για παγκόσμια

α λ λ η λ ε γ γ ύ η την ενδέκατη ώρα. Μια μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ η π α ρ α λ λ α γ ή τ ο υ κει­

μένου σ τ α αγγλικά είναι: R . Dumont, Bernard Rosier, T h e H u n g r y

F u t u r e , N . York, Praeger, 1 9 6 9 . Η αριστερή αυτή άποψη συμπληρώ­

νεται από μια δεξιά: William and Paul Paddock, F a m i n e N i n e t e e n

S e v e n t y - f i v e ! A m e r i c a ' s D e c i s i o n ; W h o W i l l S u r ­

v i v e ? , Boston, Little, Brown, 1 9 6 7 . Ο ι σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς απομυθοποίησαν

από νωρίς τα όνειρα της δεκαετίας τους, όπως υδροπονία, α φ α λ ά τ ω σ η ,

συνθετικές τ ρ ο φ έ ς και κ α λ λ ι έ ρ γ ε ι α των ωκεανών, και είναι επίσης πε­

πεισμένοι ότι δεν μπορούν να διώξουν την πείνα ούτε η αγροτική μεταρ­

ρύθμιση, ούτε τα εγγειοβελτιωτικά έ ρ γ α , ούτε η π α ρ α γ ω γ ή λιπασμάτων.

Π ρ ο β λ έ π ο υ ν ολοένα και μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ε ξ ά ρ τ η σ η τ ο υ κ ό σ μ ο υ από την πα­

ρ α γ ω γ ή τ ω ν Η Π Α και προτείνουν να "επιλέξουν" οι Η Π Α ποιους θ έ λ ο υ ν

ν α κρατήσουν στη ζ ω ή .

2 8 7

ρομαντικούς!. 13). Η Πράσινη Επανάσταση εξακολουθούσε τότε

να θεωρείται το πρώτο στάδιο στη δημιουργία ενός πιο υγιει­

νού και πιο δίκαιου κόσμου (14). Θα είχε φανεί απίστευτο ότι,

μέσα σε μια δεκαετία, η κ α κ ή δ ι α τ ρ ο φ ή με δυο μορ­

φές θα είχε γίνει η πιο σημαντική απειλή για το σύγχρονο άν­

θρωπο, που θα ξεπερνούσε κατά πολύ σε σημασία όλες τις άλ­

λες απειλές που αντιμετώπιζε (15). Κανένας δεν είχε προβλέ­

ψει τον νέο υποσιτισμό των φτωχών πληθυσμών, παρά τις

πολλές θερμίδες που έχει τώρα η διατροφή τους (16), ούτε

1 3 . Marshall Sahlins, S t o n e A g e E c o n o m i c s Chicago, A l ­

dine-Atherton, 1 9 7 2 . Επισημαίνει ότι ο θ ε σ μ ο θ ε τ η μ έ ν ο ς λιμός της δεκαε­

τίας τ ο υ 1 9 6 0 αποτελεί ένα φαινόμενο άνευ π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ο υ , και δίνει

π λ ή θ ο ς στοιχεία που τεκμηριώνουν την άποψη τ ο υ , δ η λ α δ ή ότι σ'έναν

τυπικό πολιτισμό της Εποχής τ ο υ Λ ί θ ο υ π ο λ ύ μικρότερο π ο σ ο σ τ ό του

π λ η θ υ σ μ ο ύ απ'ότι σήμερα πήγαινε στο κρεβάτι έχοντας φάει άσχημα ή

πεινασμένο.

1 4 . George Borgstrom, " T h e Green Revolution", στο F o c a l P o i ­

n t s , N. York, Macmillan, 1 9 7 2 , pt 2 : 1 7 2 - 2 0 1 . Μια ανάλυση και αξιο­

λ ό γ η σ η μιας δωδεκάδας ψ ε υ δ α ι σ θ ή σ ε ω ν για την Πράσινη Επανάσταση,

που π ο λ λ έ ς τ ο υ ς διαρκώς ενισχύονται από παραπειστικές εκθέσεις διε­

θνών υπηρεσιών. Για τους κινδύνους της γενετικής εξάντλησης, συμβου­

λευτείτε : National Academy o f Sciences G e n e t i c V u l n e r a b i l i ­

t y o f M a j o r C r o p s , Washington D . C , 1 9 7 1 . Από τ α παλαιολι­

κά χρόνια, κ ά θ ε ανθρώπινη κοινωνία έχει αναπτύξει την καλλιέργεια μιας

πλούσιας ποικιλίας δημητριακών και ά λ λ ω ν εδώδιμων καρπών. Οι πα­

ρ α λ λ α γ έ ς που επιβίωσαν είναι εκείνες που προτιμούσαν οι πληθυσμοί,

που έτρωγαν κατά κύριο λ ό γ ο δημητριακά και λαχανικά. Μολονότι δί­

νουν λ ι γ ό τ ε ρ η π α ρ α γ ω γ ή ανά σ τ ρ έ μ μ α απ'όσην τα κατασκευασμένα υ­

βρίδια, οι π α ρ α λ λ α γ έ ς αυτές είναι ευπροσάρμοστες, είναι ανεξάρτητες

από λιπάσματα, από άρδευση και από έ λ ε γ χ ο των ζιζανίων, κι έχουν με­

γ ά λ ε ς δυνατότητες γ ια να προσαρμοστούν στο μέλλον. Ο λ ό κ λ η ρ ο ι πληθυ­

σμοί τέτοιων πλούσιων γενετικών μιγμάτων ε ξ ο λ ο θ ρ ε ύ τ η κ α ν κι αντικα­

ταστάθηκαν με υβρίδια. Η ζημιά που έγινε μέσα σε μια δεκαετία είναι α­

ν ε π α ν ό ρ θ ω τ η και οι συνέπειες τ η ς είναι απρόβλεπτες.

1 5 . Για μια ε ι σ α γ ω γ ή στο στάδιο των συζητήσεων των σχετικών με

την παγκόσμια δ ι α τ ρ ο φ ή , βλ. Alan Berg, T h e N u t r i t i o n F a c t o r

: I t s R o l e i n N a t i o n a l D e v e l o p m e n t , Washington D . C .

Brookings Institution, 1 9 7 3 . Την αξιόλογη βιβλιογραφία θα πρέπει να

την πάρετε απ'τις σημειώσεις. Β λ . και J. Hemardinquer " P o u r une hi­

stoire d e l 'alimentation", C a h i e r s d e s A n n a l e s 2 8 , Paris, Co­

lin, 1 9 7 0 .

1 6 . Για μιαν από τις συνέπειες τ η ς ε ξ α γ ω γ ή ς του Δ ρ . Σποκ σ τ ο υ ς τ ρ ο ­

2 8 8

και το γεγονός ότι η υπερτροφία έμελλε ν αναγνωριστεί σαν

το κυρίως αίτιο για τις επιδημικές αρρώστιες των πλουσίων

(17). Στις Η Π Α , τα ανταγωνιζόμενα γραφειοκρατικά σχήμα­

τα δεν είχαν ακόμα κλείσει το δρόμο στις μεταρρυθμίσεις

(18). Οι ελπίδες για μια καλύτερη υγεία είχαν ακόμα για επί­

κεντρο τους την ισότητα στη δυνατότητα προσπέλασης σε

υπηρεσίες που θα εξαφάνιζαν τις ειδικές αρρώστιες. Η ιατρό­

γένεση ήταν ακόμα πρόβλημα που απασχολούσε τους παρανοϊ­

κούς.

Γύρω στα 1975, όμως, το σκηνικό έχει αλλάξει σε μεγάλο

βαθμό (19). Τα παιδάκια της προηγούμενης γενιάς ζωγράφι­

ζαν στους παιδικούς σταθμούς το γιατρό σαν πατρική φιγού­

ρα με άσπρο σακάκι (20). Σήμερα, ωστόσο, τον ζωγραφίζουν

πικούς, βλ. Α. Ε. Davis, T. D. Bolin, " L a c t o s e Tolerance in Southeast

Asia", στο Farvar, Milton, eds, T h e C a r e l e s s T e c h n o l o g y .

1 7 . Adelle Davis, L e t ' s E a t R i g h t To K e e ρ F i t . N. York,

Harcourt Brace, 1 9 7 0 . Έ ν α γ ε ρ ά τεκμηριωμένο κείμενο για την ποιοτική

π τ ώ σ η της διατροφής o n e ΗΠΑ. π ο υ ε π ή λ θ ε π α ρ ά λ λ η λ α με τη»-<τρπτκ>

τ η ς εκβιομηχάνισης, και για τον αντίκτυπο της ποιοτικής α»τής πτώσης

στην υγεία τ ο υ π λ η θ υ σ μ ο ύ των ΗΠΑ.

1 8 . Για βιβλιογραφικό προσανατολισμό στη συζήτηση αυτή, συμβου­

λ ε υ τ ε ί τ ε : Edward Μ . Kennedy, I n C r i t i c a l C o n d i t i o n : T h e

C r i s i s i n A m e r i c a ' s H e a l t h C a r e , N . York, Pocket Books,

1 9 7 3 . Για μια περίληψη της συζήτησης, βλ . Stephen Jonas, "Issues in

National Health Insurance i n t h e U S A " , L a n c e t , 1 9 7 4 , 2 : 1 4 3 -

6 . William R . Roy, T h e P r o p o s e d H e a l t h M a i n t e n a n c e

O r g a n i z a t i o n A c t o f 1 9 7 2 , Science and Health Communi­

cations Group Sourcebook Series, Washington D. C, 1 9 7 2 , τομ. 2. Έ ν α

μέλος τ ο υ Κ ο γ κ ρ έ σ ο υ από το Κάνσας εξηγεί και υπερασπίζεται το νομο­

θετικό διάταγμα που εισήγαγε στο Κογκρέσο και εκθέτει διεξοδικά τις

απόψεις π ο υ το υποστηρίζουν.

Γ 9 . Ε ξ α ί ρ ε τ η π ρ ό β λ ε ψ η , μολονότι τ ώ ρ α έχει παλιώσει είναι: Michael

Michaelson, " T h e Coming Medicine War", N e w Y o r k R e v i e w o f

B o o k s , 1 . 7 . 1 9 7 1 Β λ . και Robert Bremmer, F r o m t h e D e p t h s :

T h e D i s c o v e r y o f P o v e r t y i n t h e U S A , N . York, Univ.

Pr., 1 9 5 6 : μια ε ι σ α γ ω γ ή στις απαρχές τ ο υ κινήματος κοινωνικής πρόνοιας

στις ΗΠΑ.

2 0 . Barbara Myerhoff, William R. Larson, " T h e D o c t o r as Cultural

Hero: The Routinization o f Charisma", H u m a n O r g a n i z a t i o n

2 4 , autumn 1 9 6 5 : 1 8 8 - 9 1 . Προέβλεψαν οι συγγραφείς ότι ο γιατρός σύ­

ντομα έ μ ε λ λ ε ν 'απομυθοποιηθεί , χάνοντας έτσι την ψυχολογική δύναμη

με την οποία, κατά την παράδοση, αποσπούσε την εμπιστοσύνη του αρ­

2 8 9

με την ίδιαν άνεση σαν Αριανό ή Φρανκεστάιν (21). Τα ιατρι­

κά διαγράμματα και οι επιστροφές φόρων στους γιατρούς

δίνουν τροφή σε σκανδαλοθηρικά άρθρα στις εφημερίδες·

η νέα επιφυλακτική στάση των αρρώστων έχει κάνει τις ια­

τρικές και φαρμακευτικές εταιρίες να τριπλασιάσουν τις δαπά­

νες τους για τις δημόσιες σχέσεις (22). Ο Ραφ Νέιντερ έχει

κάνει τους καταναλωτές υγειονομικών αγαθών πρώτης α­

νάγκης να σκέφτονται πιο σοβαρά τα ζητήματα που έχουν

σχέση με το χρήμα που δίνουν και με την ποιότητα των υπηρε­

σιών που τους παρέχονται. Το οικολογικό κίνημα έχει κάνει

τους ανθρώπους να καταλάβουν ότι η υγεία εξαρτάται από το

περιβάλλον —απ'την τροφή, τις συνθήκες δουλειάς και τις

συνθήκες στέγασης—, οι δε αμερικανοί έχουν φτάσει να πα­

ραδέχονται ότι τους απειλούν τα εντομοκτόνα (23), οι πρό-

ρ ώ σ τ ο υ κι ενεργούσε σαν θ ε ρ α π ε υ τ ή ς .

2 1 . Michael Maccoby, το είπε προσωπικά στον σ υ γ γ ρ α φ έ α .

2 2 . J o h n Pekkanen, T h e A m e r i c a n C o n n e c t i o n : P r o ­

f i t e e r i n g a n d P o l i t i c k i n g i n t h e " E t h i c a l " D r u g I -

n d u s t r y, Chicago, Follett, 1 9 7 3 . Μια έ κ θ ε σ η της προμελετημένης χει­

ρ α γ ώ γ η σ η ς της πολιτικής εξουσίας, των ανθρώπων με επιρροή και των

προσωπικοτήτων από την Έ ν ω σ η Κατασκευαστών Φαρμάκων των ΗΠΑ

( R M A ) κι από την ομάδα πίεσης της φαρμακοβιομηχανίας, με σκοπό να

διατηρήσουν τα κ έ ρ δ η τ ο υ ς υπερπαράγοντας και υπερπωλωντας φάρμα­

κα, και συστηματικά αποκρύβοντας τ ο υ ς κινδύνους με τη διαφήμιση, την

π ρ ο ώ θ η σ η και τη συστηματική δ ι α φ θ ο ρ ά των γιατρών που κατέχουν τις

ανώτερες θέσεις. Παραθέτει συγκεκριμένες κατηγορίες εναντίον δ υ ο

δωδεκάδων επώνυμων μεγάλων εταιριών.

2 3 . Paul R . and Anne H . Ehrilich, P o p u l a t i o n , R e s o u r c e s

E n v i r o n m e n t : I s s u e s i n H u m a n E c o l o g y , San Franci­

sco, Freeman, 1 9 7 2 , ιδιαίτερα το κ ε φ . 7, για τα οικοσυστήματα π ο υ κιν­

δυνεύουν, δίνει μια κ α λ ή ε ισαγωγή για τη γραμματεία πάνω στο ζήτη­

μ α αυτό. Samuel Epstein, Marvin Legator, eds T h e M u t a g e n i c i ­

t y o f P e s t i c i d e s : C o n c e p t s a n d E v a l u a t i o n , Cam­

bridge, Mass., MIT Pr., 1 9 7 1 : δίνει π ο λ λ ά ειδικά στοιχεία. Harisson Wel-

Iford, S o w i n g t h e W i n d : R e p o r t o n t h e P o l i t i c s o f

F o o d S a f e t y , Ralph Nader's Study Group Reports N . York, Gros­

sman, 1 9 7 2 . Έ ν α κείμενο για τη συγκέντρωση εντομοκτόνων ουσιών

στις τ ρ ο φ έ ς . Η κακή χ ρ ή σ η των εντομοκτόνων και ζιζανιοκτόνων απειλεί

τον κ α λ λ ι ε ρ γ η τ ή π ο λ ύ περισσότερο απ'όσο απειλεί τον κάτοικο των πό­

λεων: καταστρέφει την υγεία του, αυξάνει το κ ό σ τ ο ς π α ρ α γ ω γ ή ς κι εμ­

φανίζει την τάση να περιορίσει μακροπρόθεσμα τις σοδειές. J . L. Radom-

ski, W. Β. Deichman, Ε. Ε. Clizer, "Pesticide Concentration in the Liver,

2 9 0

σθετες ουσίες που βάζουν στα τρόφιμα (24) και οι μυκοτοξί­

νες (25), καθώς και κάμποσοι άλλοι κίνδυνοι, που οφείλονται

στην υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Το κίνημα της γυναι­

κείας απελευθέρωσης έχει τονίσει το ρόλο-κλειδί που παί­

ζει στην υγειονομική περίθαλψη το πόσο ελέγχουν οι Ιδιοι οι

άνθρωποι το σώμα τους (26). Λιγοστές παραγκογειτονιές έ­

χουν αναλάβει μονάχες τους τη στοιχειώδη υγειονομική

περίθαλψη κι έχουν δοκιμάσει ν'απαγκιστρώσουν τους κατοί­

κους τους από ανθρώπους έξω απ'τη γειτονιά. Η ταξική φύση

του τρόπου αντίληψης του σώματος (27), της γλώσσας (28),

Brain and Adipose Tissue o f Terminal Hospital Parients", F o o d a n d

C o s m e t i c s T o x i c o l o g y 6 , 1 9 6 8 : 2 0 9 - 2 0 . Μια ποσοτική α ­

ν ά λ υ σ η π ο υ προκαλεί μ ε γ ά λ ο φ ό β ο .

2 4 . J a m e s S . Turner, T h e C h e m i c a l F e a s t : A R e p o r t

o n t h e F o o d a n d D r u g A d m i n i s t r a t i o n , Ralph Na­

der's Study Group Reports, N. York, Grossman, 1 9 7 0 . To κείμενο αυτό

υποστηρίζει ότι η τάση, που περιγράφεται σ τ ο βιβλίο της Adelle Davis,

L e t ' s E a t R i g h t t o K e e p F i t , επιταχύνεται και ότι η βλά­

βη που προξενεί στην υγεία η κακή διατροφή μ ε γ ά λ ω σ ε κατά τη διάρ­

κεια της δεκαετίας τ ο υ I 9 6 0 . Επισημαίνει ότι λ ι γ ό τ ε ρ ε ς από τις μισές,

απ'τις πάνω από 2 0 0 0 π ρ ο σ θ ε τ ι κ έ ς ουσίες των τ ρ ο φ ώ ν που χρησιμο­

ποιούνται, έχουν ε λ ε γ χ θ ε ί ως προς την κ α τ α λ λ η λ ό τ η τ α τ ο υ ς για τον αν­

θρώπινο οργανισμό.

2 5 . Arturo Aid am a, " L o s céréales envenenados: O t r a enfermedad del

progreso", CIDOC Document I / V 7 4 / 5 8 , Cuernavaca, 1 9 7 4 .

2 6 . Ομάδα Γυναικών Βοστόνης, Ε μ ε ί ς κ α ι τ ο σ ώ μ α μ α ς :

Έ ν α β ι β λ ί ο α π ό γ υ ν α ί κ ε ς γ ι α γ υ ν α ί κ ε ς , Υ π ο δ ο μ ή .

Μπορεί να θ ε ω ρ η θ ε ί π ρ ό τ υ π ο ς ο δ η γ ό ς για περιοσμένη α υ τ ο π ε ρ ί θ α λ ψ η .

Το επεξεργάστηκε μια ομάδα γυναικών, που ε ξ α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν να πιστεύ­

ουν βαθιά σε μιαν ιατρικοποιημένη κατά βάση κοινωνία.

2 7 . L u c Boltanski, C o n s o m m a t i o n M é d i c a l e e t r a p ­

p o r t a u c o r p s : C o m p t e r e n d u d e f i n d e c o n t r a t

d ' u n e r e c h e r c h e f i n a n c é e p a r l a D e l e g a t i o n G é ­

n é r a l e a l a R e c h e r c h e S c i e n t i f i q u e e t T e c h n i q u e ,

Paris, Centre de Sociologie Europeene, 1 9 6 9 . Μια κοινωνιολογία τ ο υ σώ­

ματος: μια π ρ ω τ ο π ό ρ ο μ ε λ έ τ η των κοινωνικών συνιστωσών της σχέσης

τ ο υ ατόμου με το σώμα του, α ν ά λ ο γ α με την κοινωνική τ ο υ τάξη.

2 8 . Liselotte von Ferber, "Die Diagnose des praktischen Arztes im Spie­

gel der Patientenangaben, στο S c h r i f t e n z e i h e : A r b e i t s m e -

d i z i n , S o z i a l m e d i z i n , A r b e i t s h y g i e n e , Stuttgart, Ge-

ntner, 1 9 7 1 , τομ. 4 3 . Για τ η χαρακτηριστική γ λ ώ σ σ α - κ ά θ ε τάξης στη γ ε ρ ­

μανική ιατρική.

2 9 1

των εννοιών (29), της προσπέλασης στις υγειονομικές υπηρε­

σίες (30), της βρεφικής θνησιμότητας (31) και της πραγματι­

κής, ειδικά της χρόνιας, νοσηρότητας (32), έχει γερά τεκμηρι­

ωθεί· επιπλέον, έχουν αρχίσει να γίνονται κατανοητές, τόσο η

ταξική προέλευση (33) όσο και οι ταξικές προκαταλήψεις

2 9 . Charles Kadushin, "Social Class and the Experience of ill Health",

S o c i o l o g i c a l I n q u i r y 3 4 , 1 9 6 4 : 6 7 - 8 0 . Αμφισβητεί τ ο κοι­

νωνιολογικό δ ό γ μ α ότι υπάρχει σ χ έ σ η ανάμεσα στην κοινωνικοοικονο­

μική καταστατική θ έ σ η και την εμφάνιση χρόνιων νόσων. David Me­

chanic, M e d i c a l S o c i o l o g y : A S e l e c t i v e V i e w , N . York,

Free Pr., 1 9 6 8 . σ. 2 5 9 κπ ·. Παραθέτει επιχειρήματα ό λ ω ν των παρατάξε­

ων και βιβλιογραφία. Β λ . και σ. 2 4 5 , για τη βρεφική θνησιμότητα, και σ.

2 5 3 , για την κοινωνικοοικονομική καταστατική θ έ σ η .

3 0 . R a y m o n d S . Duff, August Β . Hallingshead, S i c k n e s s a n d

S o c i e t y , N . York, Harper and Row, 1 9 6 1 . S . H . King, P e r c e p t i ­

o n o f I l l n e s s a n d M e d i c a l P r a c t i s e , N . York, Russell

Sage, 1 9 6 2 .

3 1 . Mechanic, M e d i c a l S o c i o l o g y . Β λ . ιδιαίτερα σ . 2 6 7 - 8 ,

σαν ε ισαγωγή στις στατιστικές της Εθνικής Υγειονομικής Υπηρεσίας

των ΗΠΑ για την κοινωνικό - οικονομική καταστατική θ έ σ η και τη

χρήση των υγειονομικών υπηρεσιών. Προσοχή μην πάρετε τα στοι­

χεία αυτά τοις μετρητοίς : Β λ . David Mechanic. Η. Newton, " S o m m e Pro­

blems i n the Analysis o f Morbidity, D a t a " , J o u r n a l o f C h r o n i c D i ­

s e a s e s 1 8 , J u n e 1 9 6 5 : 5 6 9 - 8 0 . Lee Rainwater, W . L . Yancey, T h e

M o y n i h a n R e p o r t a n d t h e P o l i t i c s o f C o n t r o v e r -

s y, Cambridge Mass., MIT Pr., 1 9 6 7 : μ ε λ ε τ ά την π ο λ υ π λ ο κ ό τ η τ α των

σχέσων της βρεφικής θνησιμότητας με την κοινωνικοοικονομική στέρη­

σ η .

3 2 . Barbara Blackwell, T h e L i t e r a t u r e o f D e l a y i n

S e e k i n g M e d i c a l C a r e f o r C h r o n i c I l l n e s s e s ,

Health Educat ion Monopograph no. 16, San Francisco, Society for

Public Health Educat ion, 1 9 6 3 . Β λ . ιδιαίτερα σ. 14 - 1 7 , για καθυστέ­

ρηση π ο υ σχετίζεται με προσωπικά, φυσικά και κοινωνικά γνωρίσματα.

René Lenoir, L e s e x c l u s , Paris, Seuil, 1 9 7 4 . Ε φ ι σ τ ά την π ρ ο σ ο χ ή

στη δημιουργία, από μέρους των ιδρυμάτων, απόβλητων που έχουν α­

νάγκη από δ ι ά φ ο ρ α σ υ σ τ ή μ α τ α υγειονομικής περίθαλψης στη Γαλλία.

3 3. G. Kleinbach, "Social Class and Medical Educat ion", Department

of Education, Harvard Univ., 1 9 7 4 , διατριβή. Charles F. Schumacher,

" T h e 1 9 6 0 Medical School Graduate: His Biographical History", J o u ­

r n a l o f M e d i c a l E d u c a t i o n 3 6 , 1 9 6 1 : 4 0 1 κπ. Δείχνει

ότι περισσότεροι α π ' τ ο υ ς μισούς φοιτητές ιατρικής είναι γόνοι επαγ­

γελματιών γιατρών ή μάνατζερ.

2 9 2

των γιατρών (34). Στο μεταξύ, η Παγκόσμια Οργάνωση Υ­

γείας ( Π . Ο . Υ . ) πάει να καταλήξει σ'ένα συμπέρασμα, που θα

είχε καταθορυβήσει τους περισσότερους ιδρυτές της: σε μια

πρόσφατη έκδοση της, η Π.Ο.Υ, υποστηρίζει ότι, το πιο ση­

μαντικό αυτοτελές βήμα για να εξυψωθεί η εθνική υγεία, εί­

ναι να αναλάβουν την στοιχειώδη περίθαλψη μη επαγγελμα­

τίες (35).

Οι ίδιοι γιατροί αρχίζουν να βλέπουν με στραβό μάτι το τι

κάνουν οι γιατροί (36). Ό τ α ν ζητήθηκε από γιατρούς στη Νέα

Αγγλία να αξιολογήσουν τη θεραπευτική αγωγή που είχαν

προσφέρει στους αρρώστους τους άλλοι γιατροί, οι περισσό­

τεροι την χαρακτήρισαν μη ικανοποιητική. Ανάλογα με τη μέ­

θοδο αξιολόγησης των ομοίων τους που χρησιμοποιήθηκε, ένα

ποσοστό που κυμαινόταν από 1.4% μέχρι 63% έκρινε ότι οι

3 4 . Howard Becker e t al., B o y s i n W h i t e : S t u d e n t C u l ­

t u r e i n M e d i c a l S c h o o l , 1 9 6 1 , Dubuque, Iowa, W . C . Brown,

1 9 7 2 , επανεκδ.

3 5 . Kenneth W . Newell, ed., H e a l t h b y t h e P e o p l e , Gene­

va, World Health Organization, 1 9 7 5 . V. Djulanovic, E. P. Mach, "Alter­

native Approaches to Meeting Basic Health Needs in Developing Coun­

tries", κοινή μ ε λ έ τ η των UNICES / WHO, Geneva, World Health Organi­

zation, 1 9 7 5 . "Ορισμένες όψεις αυτού που θα μπορούσαμε να ονομά­

σουμε συμβατικές υγειονομικές υπηρεσίες έ χ ο υ ν ξεχωριστεί και θ ε ω ρ η ­

θεί π α ρ ά γ ο ν τ ε ς π ο υ οδήγησαν στην αποτυχία των τωρινών συστημάτων

ν 'ανταποκριθούν στις βασικές υγειονομικές ανάγκες των αναπτυσσό­

μενων χωρών".

3 6 . Για την εμφάνιση της κοινωνικής ιατρικής σαν επιστημονικού

κ λ ά δ ο υ , βλ . π ρ ώ τ α , Thomas Mckeon, C . R . Lowe, A n I n t r o d u c t i ­

o n t o S o c i a l M e d i c i n e , Oxford / Edinburgh, Blackwell Scie­

ntific Publications, 1 9 6 6 : ix - xiii. Β λ . έπειτα Gordon McLachlan, ed. Ρ or-

t f o l i o f o r H e a l t h 2 , N . York / Toronto, Nuffield Provincial Ho­

spitals Trust and Oxford Univ. Pr., 1 9 7 3 . Για τη γερμανική γραμματεία

στον τ ο μ έ α αυτό, βλ. Hans Schaefer Maria Blohmke, S o z i a l m e d i -

z i n : E i n f i i h r u n g i n d i e E r g e b n i s s e u n d P r o b l è m e

d e r M e d i z i n - S o z i o l o g i e u n d S o z i a l m e d i z i n , Stut­

tgart, Thieme, 1 9 7 2 . Για την ανατολική Ε υ ρ ώ π η , βλ . Richard Ε. and

Shirley Β . Weinerman, S o c i a l M e d i c i n e i n E d u c a t i o n o f

t h e M e d i c a l P e r s o n n e l i n C z e c h o s l o v a k i a , H u n -

g a r y a n d P o l a n d , Cambridge Mass., Harvard Univ. Pr., 1 9 6 9 . Για την

Ιταλία, β λ . Giovanni Berlinguer, M e d i c i n a e p o l i t i c a , Ban, D e

Donato, 1 9 7 6 .

2 9 3

άρρωστοι έλαβαν ε π α ρ κ ή περίθαλψη (37). Οι γιατροί λένε

ολοένα και πιο συχνά στους αρρώστους ότι τους έχει βλάψει

μια προγενέστερη φαρμακευτική αγωγή και ότι, η θεραπεία

στην οποία πρέπει τώρα να υποβληθούν, είναι απαραίτητη

εξαιτίας του κακού που τους έκαναν οι προγενέστερες φαρ­

μακευτικές αγωγές, οι οποίες, σε μερικές περιπτώσεις, τους

δόθηκαν σε μια προσπάθεια να τους σώσουν τη ζωή, αλλά,

τις πιο πολλές φορές, για αδυνάτισμα, για ελαφρά υπέρταση,

για γ ρ ί π η , για τσίμπημα κουνουπιού ή απλώς για να δοθεί

μια αμοιβαία ικανοποιητική κατάληξη σε μιαν επίσκεψη στο

γιατρό (38). Στα 1973, ένας ανώτερος αξιωματούχος του Υ­

πουργείου Υγείας, Εκπαίδευσης και Πρόνοιας των Η Π Α που

έβγαινε στη σύνταξη, είπε ότι το 80% του συνόλου των δαπα­

νών, που διοχετεύτηκαν από την υπηρεσία του, δεν επέφεραν

κανένα αποδεδειγμένο όφελος στην υγεία και ότι πολλά από τα

υπόλοιπα χρήματα δαπανήθηκαν για ν'αντισταθμίσουν ιατρο­

γενείς βλάβες. Ο διάδοχός του θα πρέπει να πάρει υπόψη του

τα στοιχεία αυτά αν θέλει να διατηρήσει την εμπιστοσύνη του

κόσμου (39).

Οι άρρωστοι αρχίζουν ν'ακούν με προσοχή τις επικρίσεις

αυτές και ολοένα και περισσότερα κινήματα και οργανώσεις

3 7 . Robert Η. Brook, Francis Α. Appel, "Quality - of - Care Asses­

sment : Choosing a Method for Peer Review", N e w E n g l a n d J o u r ­

n a l o f M e d i c i n e 2 8 8 , 1 9 7 3 : 1 3 2 3 - 9 . Κρίσεις βασισμένες στη συ­

ναίνεση της ομάδας, σε αντίθεση προς τα κριτήρια που επιλέχτηκαν από

μεμονωμένους κριτικούς, απέφεραν τις λ ι γ ό τ ε ρ ε ς αποδεκτές περιπτώ­

σεις. Robert Η. Brook, Robert Stevenson J r , "Effectiveness of patient Care

i n a n Emergency R o o m " , N e w E n g l a n d J o u r n a l o f M e d i ­

c i n e 2 8 3 , 1 9 7 0 : 9 0 4 - 6 .

3 8 . Jean - Pierre Dupuy, " L e Médicament dans la relation médecin -

malade", P r o j e t , no. 7 5 , May 1 9 7 3 : 5 3 2 - 4 6 .

3 9 . Arnold I. Kisch, Leo G. Reeder, "Client Education of Physician

Performance", J o u r n a l o f H e a l t h a n d S o c i a l B e h a v i o r

10 , 1 9 6 9 : Ε ν ώ γενικά υποτίθεται ότι ο ποιοτικός έ λ ε γ χ ο ς στις επαγ­

γελματικές υπηρεσίες πρέπει να εξαρτάται από αυτοαστυνόμευση — όσο

κακή κι αν είναι α υ τ ή — τ ' α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α μιας μελέτης που διενεργήθηκε

σ τ ο Αος Ά ν τ ζ ε λ ε ς δείχνουν ότι η β α θ μ ο λ ό γ η σ η τ ο υ έ ρ γ ο υ τ ο υ γ ι α τ ρ ο ύ

από τους αρρώστους πλησίαζε πάρα π ο λ ύ με αρκετά ποιοτικά κριτήρια

τ η ς ιατρικής περίθαλψης, που γίνονται γενικά αποδεκτά σαν έ γ κ υ ρ α

από τους υγειονομικούς επαγγελματίες .

2 9 4

αρχίζουν να ζητούν μεταρρυθμίσεις. Οι επιθέσεις τους βασί­

ζονται σε πέντε κυρίως κατηγορίες επικρίσεων και στοχεύουν

σε πέντε λογιών μεταρρυθμίσεις : (1) Η παραγωγή θεραπευ­

τικών μέσων και υπηρεσιών έχει καταντήσει αυτοσκοπός. Κα­

τά συνέπεια, οι ενώσεις των καταναλωτών και ο έλεγχος των

νοσοκομείων από τους καταναλωτές θα πρέπει να υποχρεώ­

σουν τους γιατρούς να καλυτερέψουν την πραμάτεια τους.

(2) Η παροχή θεραπευτικών μέσων και η προσπέλαση στις

υπηρεσίες βασίζονται στην ανισότητα και στην αυθαιρεσία·

εξαρτώνται είτε από το χρήμα και την κοινωνική θέση του

αρρώστου, είτε από τις προκαταλήψεις της κοινωνίας και των

γιατρών, που ευνοούν, λογουχάρη, τη συγκέντρωση της προ­

σοχής στις καρδιοπάθειες και αρνούνται να προσέξουν όσο

πρέπει την κακή διατροφή. Η εθνικοποίηση της υγειονομικής

παραγωγής θα όφειλε να θέσει υπό έλεγχο τις κρυφές μερο­

ληπτικές τάσεις των κλινικών γιατρών. (3) Ο τρόπος οργάνω­

σης της ιατρικής συντεχνίας διαιωνίζει την ανικανότητα και

το προνόμιο, ενώ η χορήγηση επαγγελματικής άδειας από

τους ειδικούς ευνοεί έναν ολοένα και περισσότερο στενό και

εξειδικευμένο τρόπο, με τον οποίο βλέπουν οι γιατροί την αρ­

ρώστια. Ο συνδυασμός της πληρωμής κατά κεφαλήν αρρώ­

στου με την χορήγηση αδείας από άλλους θεσμούς, θα όφειλε

να συνδυάσει την άσκηση ελέγχου πάνω στους γιατρούς

με το συμφέρον των αρρώστων. (4) Η κυριαρχία, που ασκεί

ένα συγκεκριμένο είδος ιατρικής, στερεί την κοινωνία απ'τα

ο φ έ λ η , που θα μπορούσε ν' αποκομίσει αν άφηνε ν' ανταγω­

νίζονται ελεύθερα οι διάφορες ιατρικές παραδόσεις. Το κοινό

θα όφειλε να υποστηρίξει περισσότερο τα άλφα κύματα, τις

ομάδες συνάντησης και την χειροπρακτική, τα οποία θ' αντι­

σταθμίζουν και θα συμπληρώνουν το νυστέρι και τα τοξικά

φάρμακα. (5) Η σύγχρονη ιατρική συγκεντρώνει την προσοχή

της στο άρρωστο ή υγιές άτομο. Από το κάθε δολάριο που δί­

νεται για την υγεία, θα όφειλε να ξοδεύεται ένα πιο μεγάλο

κλάσμα για τη μηχανική των πληθυσμών και του περιβάλλο­

ντος τους.

Οι παραπάνω πολιτικές, που προτείνονται με σκοπό να βελ­

τιώσουν την κατάσταση, θα μπορούσαν, ως έναν ορισμένο βαθ­

μό, να περιορίσουν το κοινωνικό κόστος της υπεριατρικοποί­

ησης. Αν ενωθούν, οι καταναλωτές έχουν πράγματι τη δύναμη

να κάνουν το χρήμα τους να πιάσει πιο πολύ τόπο· οι γραφειο­

κρατίες του κράτους προνοίας έχουν πράγματι τη δύναμη να

2 9 5

περιορίσουν το κοινωνικό κόστος της υπεριατρικοποίησης.

Αν ενωθούν, οι καταναλωτές έχουν πράγματι τη δύναμη να κά­

νουν το χρήμα τους να πιάσει πιο πολύ τόπο· οι γραφειοκρα­

τίες του κράτους προνοίας έχουν πράγματι τη δύναμη να πε­

ριορίσουν τις ανισότητες· οι αλλαγές στον τρόπο χορήγησης

επαγγελματικών αδειών και στον τρόπο αμοιβής των γιατρών,

μπορούν πράγματι να προστατέψουν τον πληθυσμό όχι μόνον

από μη επαγγελματίες τσαρλατάνους, αλλά επίσης, σε ορισμέ­

νες περιπτώσεις, και από τις καταχρήσεις των επαγγελματιών·

το χρήμα που θα δοθεί, αντί για την παραγωγή ανθρώπινων

ανταλλακτικών, για τον περιορισμό των βιομηχανικών κιν­

δύνων, αγοράζει πράγματι περισσότερην "υγεία" ανά δολά­

ριο. Ό λ ε ς , όμως, οι πολιτικές αυτές, αν δεν συνδυαστούν

προσεκτικά με το κατάλληλο υπόβαθρο, θα εμφανίσουν α­

πλώς την τάση να περιορίσουν τ ι ς ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό τ η τ ε ς

που δημιουργεί η ιατρική, με αντίτιμο· μια παραπέρα αύξηση

του παράδοξου αντιπροϊόντος της ιατρικής, του αρνητικού

της αντίκτυπου πάνω στην υγεία. Ό λ ε ς έχουν την τάση να ευ­

νοήσουν την παραπέρα ιατρικοποίηση. Ό λ ε ς τοποθετούν, με

συνέπεια, τη βελτίωση των ιατρικών υπηρεσιών πάνω από

τους παράγοντες εκείνους, που θα βελτίωναν και θα εξίσω­

ναν τις ευκαιρίες, την ικανότητα και την εμπιστοσύνη των αν­

θρώπων στη δύναμη τους να περιθάλπουν μονάχοι τους τον

εαυτό τ ο υ ς · όλες αρνούνται στον πολίτη την ελευθερία του να

ζει και να γιατρεύει και αντικαθιστούν, την περίθαλψη από

επαγγελματίες, με την υπόσχεση για πιο περίβλεπτους κοινω­

νικούς τίτλους.

Στα πέντε υποκεφάλαια που ακολουθούν, θα πραγματευτώ

ορισμένα από τα εφικτά τούτα μέτρα για την αντιμετώπιση

της κατάστασης και θα μελετήσω τη σχετική τους αξία.

Προστασία των καταναλωτών από εθισμό

Ό τ α ν οι άνθρωποι συνειδητοποιούν την εξάρτηση τους από

την ιατρική βιομηχανία, εμφανίζουν την τάση να μένουν παγι­

δευμένοι στην πεποίθηση ότι είναι κιόλας πιασμένοι γερά στ'

αγκίστρι και δεν έχουν ελπίδες να ξεφύγουν. Φ ο β ο ύ ν τ α ι μια

ζωή μες στην αρρώστια δίχως γιατρό, όπως ακριβώς θα αι­

σθάνονταν ακινητοποιημένοι δίχως αυτοκίνητα ή λεωφορεία.

2 9 6

Ό τ α ν έχουν φτάσει στην κατάσταση αυτή, είναι έτοιμοι να ορ­

γανωθούν σε ενώσεις προστασίας καταναλωτών και να γυρέ­

ψουν παρηγοριά σε πολιτικούς, που θα θέσουν υπό έλεγχο τον

δεσποτισμό των παραγωγών υγειονομικής περίθαλψης (40).

Η ανάγκη για τέτοιας λογής αυτοπροστασία είναι ολοφάνε­

ρη, οι κίνδυνοι που περικλείει η κίνηση αυτή είναι ασαφείς.

Η θλιβερή αλήθεια για τους συνηγόρους της κινητοποίησης

των καταναλωτών είναι πως, ούτε ο έλεγχος του κόστους

ούτε κι η εξασφάλιση καλής ποιότητας στις παρεχόμενες υπη­

ρεσίες, αποτελούν εγγύηση για το ότι θα εξυπηρετεί την υγεία

μια ιατρική που θα βρίσκεται στο ύψος των σημερινών ιατρι­

κών προτύπων.

Οι καταναλωτές που συγκροτούν ενώσεις για ν'αναγκά¬

σουν την Τζένεραλ Μότορς να παράγει ένα παραδεκτό αυτοκί­

νητο, έχουν αρχίσει να αισθάνονται ικανοί να κοιτάξουν και

πέρα απ' την κουκούλα του αμαξιού· έχουν αποκτήσει κριτή­

ρια, που τους επιτρέπουν να λογαριάσουν το κόστος που θα

είχε ένα σύστημα εξάτμισης που θα ρυπαίνει λιγότερο το περι­

βάλλον. Ό τ α ν οι ίδιοι άνθρωποι συγκροτούν ενώσεις και ζη­

τούν καλύτερη υγειονομική περίθαλψη, εξακολουθούν —λαθε­

μένα- να πιστεύουν ότι είναι ανίκανοι να πάρουν αποφάσεις

για το τι πρέπει να γίνει με τα έντερα και τους νεφρούς τους·

κατά συνέπεια, εμπιστεύονται στα τυφλά τον εαυτό τους στο

γιατρό, για να τους κάνει την οποιαδήποτε σχεδόν επισκευή. Η

σύγκριση των μεθόδων, που χρησιμοποιούνται στις διάφορες

χώρες, δεν τους βοηθάει καθόλου. Στη Βρετανία, δίνονται

εφτά φορές περισσότερες συνταγές για βιταμίνες απ' ότι στη

Σουηδία, στη δε Σουηδία συστήνουν οχτώ φορές περισσότερο

τη φαρμακευτική αγωγή με γάμμα γλοβουλίνη απ'ότι στη

4 0 . Για παραδείγματα δημόσιων εκθέσεων σχετικών με την έρευνα

στην υπηρεσία της υποστήριξης του καταναλωτή στον τ ο μ έ α της υγείας,

βλ. Robert S . McCleery, O n e L i f e - O n e P h y s i c i a n , Washin­

gton D. C, Public Affairs Pr., 1 9 7 1 . Επίσης, Joseph Page, Mary - Win

O ' Brien, B i t t e r W a g e s : T h e R e p o r t o n D i s e a s e a n d

I n j u r y o n t h e J o b , Ralph N a d e r ' s Study Group Reports. N . Y ¬

ork, Grossman, 1 9 7 3 : Κατηγορείται η βιομηχανική και η επαγγελματική

ιατρική όπως ασκείται μέχρι τα 1 9 6 8 . Μια ηλίθια υποτίμηση των αναφο­

ρών των εργατών για τραύματα που υπέστησαν την ώ ρ α της δουλειάς,

έχει καλλιεργήσει την πεποίθηση ότι κύριο αίτιο τους είναι η απροσεξία

των εργατών.

297

Βρετανία. Οι γάλλοι χειρουργοί δεν χορταίνουν να κόβουν. Η

μέση διάρκεια παραμονής στο νοσοκομείο ποικίλλει από χώρα

σε χώρα και δεν εξαρτάται από την πάθηση, μα από το γιατρό:

για έλκη της πεπτικής οδού, από έξι μέχρι εικοσιέξι μέρες - για

έμφραγμα του μυοκαρδίου, από δέκα μέχρι τριάντα μέρες. Η

μέση διάρκεια παραμονής στο νοσοκομείο είναι στη Γαλλία δι­

πλάσια απ'ότι στις Η Π Α . Στη Γερμανία, διενεργούνται τρεις

φορές περισσότερες εγχειρίσεις σκωληκοειδίτιδας και δια¬

γνώνονται τρεις φορές περισσότεροι θάνατοι από σκωληκο­

ειδίτιδα απ'ότι σ'όλες τις άλλες χώρες (41).

Ο Τίτμας (42) έχει δείξει συνοπτικά πόσο δύσκολο είναι να

υπολογίσουμε το ωφέλιμο κόστος στην ιατρική, ιδιαίτερα σε

μιαν εποχή που η ιατρική περίθαλψη χάνει τα συνήθη χαρα­

κτηριστικά του παρελθόντος, τότε που την αποτελούσε εξο­

λοκλήρου σχεδόν η προσωπική σχέση του γιατρού με τον άρ­

ρωστο. Η ιατρική περίθαλψη είναι σήμερα αβέβαιη και η έκ­

βαση της απρόβλεπτη· πολλοί καταναλωτές δεν την θέλουν,

δεν ξέρουν ότι την χρειάζονται και δεν μπορούν να λογαριά­

σουν εκ των προτέρων τι θα τους στοιχίσει. Η πείρα δεν μπο­

ρεί να τους βοηθήσει να μάθουν. Οφείλουν να βασιστούν στον

προμηθευτή, για να τους πει αν τους έχουν εξυπηρετήσει κα­

λά και δεν μπορούν να δώσουν πίσω στον πωλητή την υπηρε­

σία που τους πρόσφερε, ούτε και να την διορθώσουν. Τις ια­

τρικές υπηρεσίες δεν τις διαφημίζουν όπως τ'άλλα αγαθά,

ο δε παραγωγός αποθαρρύνει τη σύγκριση. Απ'τη στιγμή που

έχει κάνει την αγορά του, ο καταναλωτής δεν μπορεί ν' αλλά­

ξει γνώμη στη μέση της θεραπευτικής αγωγής. Ο γιατρός - πα­

ραγωγός, ορίζοντας τι αποτελεί αρρώστια, έχει την εξουσία

να διαλέγει εκείνος τους πελάτες του και να διοχετεύει στην α-

4 1 . Για περισσότερα δεδομένα και παραπομπές, β λ . Michael Η. Coo­

per, R a t i o n i n g H e a l t h C a r e , London, Halsted Pr., 1 9 7 5 , και

International Bank for Reconstruct ion and Development, H e a l t h S e ­

c t o r P o l i c y P a p e r , Washington D . C , March 1 9 7 5 . Σημειώστε α ­

κόμα ότι ο μέσος αριθμός ημερών που περνά ένας ά ρ ρ ω σ τ ο ς στο νοσο­

κομείο κυμαίνεται σε ε υ ρ ύ τ α τ α πλαίσια σε χώρες με συγκρίσιμο Α Ε Π ,

ακόμα κι όταν οι χ ώ ρ ε ς αυτές είναι φ τ ω χ έ ς . Σ τ η Σ ε ν ε γ ά λ η είναι 24 μέ­

ρες, στην Ταϊλάνδη 5,8.

4 2 . Richard Μ. Titmuss, " T h e Culture of Medical Care and Consumer

Behaviour", στο F . N . L . Poynter, éd., M e d i c i n e a n d C u l t u r e ,

London, Wellcome Institute, 1 9 6 9 , κ ε φ . 8, σ. 1 2 9 - 3 5 .

2 9 8

γορά ορισμένα προϊόντα, που θα τα επιβάλει με τη βία στον

καταναλωτή, αν χρειαστεί, η αστυνομία: οι παραγωγοί μπο­

ρούν να πουλήσουν μέχρι δια της βίας εγκλεισμό για τον ανά­

πηρο και άσυλα για τον διανοητικά καθυστερημένο. Οι ποι­

νικές διώξεις εναντίον γιατρών για κακοπραξία έχουν κάνει

τον κοινό άνθρωπο να μη νιώθει τόσο ανίκανος να ελέγξει σε

αρκετά σημεία την υγειονομική περίθαλψη (43), αλλά, αυτό

που έχουν κατά βάση κάνει, είναι να μεγαλώσουν την αποφασι­

στικότητα του αρρώστου, που επιμένει να του δοθεί η θερα­

πευτική αγωγή την οποία θεωρούν επαρκή οι ενημερωμένοι

γ ι α τ ρ ο ί . Αυτό που περιπλέκει ακόμα περισσότερο τα

πράγματα είναι ότι δεν υπάρχει "μέσος" καταναλωτής ιατρι­

κών υπηρεσιών. Κανένας δεν ξέρει πόσο χρήμα θα του πάρει

ή πόσο πόνο θα του δώσει η υγειονομική περίθαλψη που θα

του παρασχεθεί. Επιπλέον, κανένας δεν ξέρει αν, αυτό που θα

κάνει περισσότερο καλό στην υγεία του, θα του το δώσει ο

γιατρός, ο ταξιδιωτικός πράκτορας, ή η άρνηση του να δου­

λεύει νυχτερινή βάρδια. Η οικογένεια που, αντί ν'αγοράσει

αυτοκίνητο, προτιμά να μετακομίσει σ'ένα διαμέρισμα στο κέν­

τρο της πόλης, στο Μανχάταν, μπορεί να προβλέψει πώς θα

επηρεάσει τον διαθέσιμο χρόνο της το να προτιμήσει να πλη­

ρώνει υψηλό νοίκι αντί για βενζίνη· ο άνθρωπος, όμως, που,

όταν του διέγνωσαν καρκίνο, διαλέγει την εγχείριση από

μιαν οργιώδη κραιπάλη στις Μπαχάμες, δεν γνωρίζει τι αντί­

κτυπο θα έχει η εκλογή του στο χρόνο χάριτος που του απο­

μένει. Η οικονομία της υγειονομικής περίθαλψης είναι ένας

παράξενος κλάδος της επιστήμης, που θυμίζει κάπως τη θεο­

λογία της άφεσης των αμαρτιών, που ανθούσε πριν από τον

Λ ο ύ θ η ρ ο . Μπορείς πράγματι να μετρήσεις πόσα μαζεύουν οι

μοναχοί, μπορείς να δεις τι λογής εκκλησίες χτίζουν, αλλά μό­

νο να εικάσεις μπορείς πώς επηρεάζει την ψ υ χ ή μετά το θά­

νατο η διαδρομή πέρα απ'το Καθαρτήριο, έπειτα από την άφε­

ση των αμαρτιών. Τα μοντέλα, που σχεδιάστηκαν για να ερμη­

νεύσουν την προθυμία των φορολογουμένων να πληρώνουν

τους ολοένα και πιο υψηλούς ιατρικούς λογαριασμούς, απο­

4 3 . Για την επίδραση π ο υ έ χ ο υ ν οι διώξεις γ ια κακοπραξία σ τ ο ν'αντι-

λαμβάνεται ο ά ρ ρ ω σ τ ο ς το σ ώ μ α τ ο υ σα μια μ ο ρ φ ή επένδυσης κεφαλαί­

ου, βλ., λ ο γ ο υ χ ά ρ η , Nathan Hershey, " T h e Defensive Practise of Medi­

cine - Myth o r Real i ty?", M i l b a n k M e m o r i a l F u n d Q u a r ­

te r 1 y 5 0 . January, 1 9 7 2 : 69 - 9 8 .

2 9 9

τελούν μια παρόμοια σχολαστική εικοτολογία, που σχετίζεται

με την καινούρια εκκλησία της ιατρικής, η οποία επεκτείνε­

ται σ' ολόκληρο τον κόσμο. Ας δώσω ένα παράδειγμα: μπορεί­

τε να δείτε την υγεία σαν διαρκές κεφαλαιουχικό απόθεμα,

που χρησιμοποιήθηκε για την παραγωγή ενός προϊόντος, το

οποίο ονομάζεται "υγιεινός χρόνος" (44). Τα άτομα κληρονο­

μούν ένα αρχικό απόθεμα, που μπορεί ν' αυξηθεί με παραπέρα

κεφαλαιοποίηση υγείας, η οποία προέρχεται είτε από την ια­

τρική περίθαλψη, είτε από την καλή διατροφή και στέγαση. Ο

"υγιεινός χρόνος" είναι αγαθό, που βρίσκεται σε ζήτηση για

δυο λόγους. Σαν καταναλωτικό αγαθό, υπεισέρχεται άμεσα

στη χρησιμότητα του ατόμου" οι άνθρωποι προτιμούν συνή­

θως να'ναι υγιείς παρά άρρωστοι. Μπαίνει, επίσης, στην αγορά

σαν εμπόρευμα - επένδυση. Σ 'αυτό του το ρόλο, ο "υγιεινός

χρόνος" καθορίζει το πόσον χρόνο μπορεί να σπαταλά ένα ά­

τομο στη δουλειά και στο παιχνίδι, στο βιοπορισμό και στη

διασκέδαση. Μπορούμε, κατά συνέπεια, να δούμε τον "υγιει­

νό χρόνο" του ατόμου σαν αποφασιστικής σημασίας δείκτη

της αξίας, που έχει το άτομο σαν παραγωγός για την κοινό­

τητα (45).

Οι πολιτικές θέσεις και οι θεωρίες για την αξία της παρα­

γωγής "υγείας" σε δολάρια, χωρίζουν τους υποστηρικτές των

ακαδημαϊκών μερίδων, που διαφωνούν ελάχιστα μεταξύ τους,

όπως περίπου ο ρεαλισμός κι ο νομιναλισμός χώριζαν τους

θεολόγους του Μεσαίωνα (46). Στο σημείο, όμως, που ενδια­

4 4 . Michael Grossman, "On the Concept of Health Capital and the

Demand for Health", J o u r n a l o f P o l i t i c a l E c o n o m y 8 0 ,

March - April 1 9 7 2 : 2 2 3 - 5 5 .

4 5 . P. E. Enterline, "Sick Absence in Certain Western Countries":

I n d u s t r i a l M e d i c i n e a n d S u r g e r y 33, October 1 9 6 4 :

7 3 8 .

4 6 . Για βιβλιογραφικό προσανατολισμό, συμβουλευτείτε Kathleen Ν.

Williams, comp., H e a l t h a n d D e v e l o p m e n t : A n A n n o t a ­

t e d I n d e x e d B i b l i o g r a p h y , Baltimorre, Johns Hopkins —

Univ. School of Hygiene and Public Health, Department of International

Health, 1 9 7 2 . 9 3 1 λήμματα για την υγεία, μετρημένα έστω, και για την

υποτιθέμενη σ χ έ σ η της με την οικονομικήν ανάπτυξη. Δομημένο σαν εύ­

χρηστο ε ρ γ α λ ε ί ο για τη μ ε λ έ τ η της κατανομής των υγειονομικών δαπα­

νών, είναι ιδιαίτερα πολύτιμο για τις παραπομπές του και για τις περιλή­

ψεις μ ε λ ε τ ώ ν σχετικών με την ανατολική Ε υ ρ ώ π η .

3 0 0

φέρει τον καταναλωτή, λένε απλώς, με κάπως πιο μπερδεμέ­

να λόγια, αυτό που ξέρει ο κάθε μεξικανός χτίστης: μόνο τις

μέρες που είναι αρκετά υγιής για να δουλέψει μπορεί να πάει

φασόλια στα παιδιά του και να πιει και μια τεκίλα με τους φί­

λους του (47). Ο οικονομολόγος της ιατρικής πιστεύει ότι,

μια ουσιώδης τεχνική προϋπόθεση για το έργο του, είναι η

σχέση αιτίου και αιτιατού ανάμεσα στα χρήματα που δίνονται

στους γιατρούς και στην υγεία —πράγμα που, αλλιώς, θα μπο­

ρούσαμε να το ονομάσουμε εκσυγχρονισμένη δεισιδαιμονία

(48).

Διάφορα συστήματα έχουν χρησιμοποιηθεί προκειμένου

να δικαιολογήσουν την οικονομική αξία των ειδικών δραστη­

ριοτήτων, με τις οποίες ασχολούνται οι γιατροί. Οι σοσιαλι­

στικές χώρες αναλαμβάνουν τη χρηματοδότηση της περίθαλ­

ψης στο σύνολο της και αφήνουν το ιατρικό επάγγελμα να ο­

ρίσει τι είναι απαραίτητο, πώς πρέπει να γίνει, ποιος ενδέχεται

να το κάνει, τι θα κοστίσει και ποιος θα το πάρει. Πιο ξεδιάν­

τροπα απ'όσο οπουδήποτε αλλού, διάφοροι υπολογισμοί

του τύπου τι δίνουμε / τι παίρνουμε σε ανθρώπινο κεφάλαιο

φαίνεται να καθορίζουν τις κατανομές δαπανών στην Ε Σ Σ Δ

(49). Τα περισσότερα κράτη προνοίας ασκούν παρεμβατισμό

με νόμους και κίνητρα στην οργάνωση των αγορών υγειονο­

μικής περίθαλψης στις χώρες τους, μολονότι μόνον οι Η Π Α

4 7 . Herbert Pollack, Donald R. Sheldon, " T h e F a c t o r of Disease in

the World F o o d Problem", J o u r n a l o f t h e A m e r i c a n M e d i ­

c a l A s s o c i a t i o n 2 1 2 , 1 9 7 0 : 5 9 8 - 6 0 3 . Ο ι άρρωστοι καίνε πιο

π ο λ λ έ ς τ ρ ο φ έ ς ανά μονάδα έ ρ γ ο υ που εκτελούν και παράγουν λιγότερο

έ ρ γ ο . Και με τ ο υ ς δυο τρόπους, η ενδημική αρρώστια επιβαρύνει την

ανεπάρκεια τροφίμων τ ο υ πλανήτη μας.

4 8 . Ralph Audy, "Health a s Quantifiable Property", B r i t i s h M e d i ­

c a l J o u r n a l , 1 9 7 3 , 4 : 4 8 6 - 7. Ο Audi είναι ένας α π ' τ ο υ ς σπάνιους

συγγραφείς που πηγαίνουν πιο π έ ρ α από την τετριμμένη οικονομία κι

αναπτύσσουν ένα μοντέλο για την διαστατική ανάλυση τ ο υ ανθρώπου

σε σχέση με το περιβάλλον τ ο υ . Βλέπει την υγεία σαν μια διαρκή ιδιοκτη­

σία που μπορεί δυνητικά να μετρηθεί με όρους της ικανότητας ενός αν­

θ ρ ώ π ο υ να "ανασυγκροτείται, εξαιτίας των προκλήσεων που αντιμετωπί­

ζει να προσαρμοστεί" . Η τ α χ ύ τ η τ α κι η επιτυχία της ανασυγκρότησης

εξαρτώνται από το ποσό προστασίας που παρέχεται από τις συνήθεις

"διεξόδους" ενός ατόμου και από την "υγεία" της κοινωνίας ενγένει.

4 9 . Β λ . Williams, H e a l t h a n d D e v e l o p m e n t , κεφάλαιο για

τη σοβιετική ιατρική οικονομία.

3 0 1

έχουν ξεκινήσει ένα εθνικό νομοθετικό πρόγραμμα, σύμφωνα

με το οποίο επιτροπές των παραγωγών καθορίζουν ποια προϊ­

όντα που προσφέρονται στην "ελεύθερη αγορά" θα εγκρίνο­

νται απ'το κράτος σαν "καλή περίθαλψη". Στα τέλη του 1973,

ο πρόεδρος Νίξον υπέγραψε το Νόμο 92-603 που καθιέρωνε

υποχρεωτικούς ελέγχους κόστους και ποιότητας (από Πρότυ­

πες Επαγγελματικές Εποπτικές Οργανώσεις) της Ιατρικής

Βοήθειας και της Ιατρικής Περίθαλψης, δηλαδή του χρημα­

τοδοτούμενου από τη φορολογία τομέα της βιομηχανικής

υγειονομικής περίθαλψης, που, από τα 1970, υστερούσε σε

μέγεθος μόνο από το στρατιωτικό βιομηχανικό σύμπλεγμα.

Αυστηρές οικονομικές κυρώσεις απειλούν τους γιατρούς, που

αρνούνται ν'ανοίξουν τους φακέλους τους στους κυβερνητι­

κούς επιθεωρητές, οι οποίοι κάνουν έλεγχο για ν'ανακαλύ¬

ψουν αν έγινε υπερχρησιμοποίηση νοσοκομείων, αν υπάρχει

απάτη ή αν έχει δοθεί πλημμελής θεραπευτική αγωγή. Ο νό­

μος απαιτεί να χαράξει το ιατρικό επάγγελμα κατευθυντήριες

γραμμές για τη διάγνωση και τη θεραπευτική αγωγή, όσον

αφορά έναν μακροσκελή κατάλογο κακώσεων, ασθενειών και

υγειονομικών όρων· αναγγέλλει, έτσι, το πιο δαπανηρό πρό­

γραμμα σ'ολόκληρο τον κόσμο για την ιατρικοποίηση της πα­

ραγωγής υγειονομικής περίθαλψης, διαμέσου προστασίας των

καταναλωτών, που έχει θεσπιστεί δια νόμου (50). Ο νέος νό­

μος κατοχυρώνει το πρότυπο που ορίζει για το εμπόρευμα η

5 0 . Claude Welch, "Professional Standards Review Organizations -

Prons and Cons", N e w E n g l a n d J o u r n a l o f M e d i c i n e 2 9 0 ,

1 9 7 4 : 1 3 1 9 κπ, στο ίδιο περιοδικό 2 8 9 , 1 9 7 3 : 2 9 1 - 5. David E. Wil­

lett, " P S R O Today : A Lawyer 's Assessment", N e w E n g l a n d

J o u r n a l o f M e d i c i n e 2 9 2 , 1 9 7 5 : 3 4 0 - 4 3 . Β λ . και τ ο ά ρ θ ρ ο της

σύνταξης για το κείμενο αυτό, σ τ ο ίδιο τ ε ύ χ ο ς , σ. 3 6 5 . Victor W. Sidel

"Quality for Whom? Effects of Professional Responsibility for Quality of

Health Care o n Equity", B u l l e t i n o f t h e N e w Y o r k A c a d e ­

m y o f M e d i c i n e , Second series, τομ. 5 2 , no. 1 , January 1 9 7 6 : 1 6 4 -

7 6 . Όταν οι ε π α γ γ ε λ μ α τ ί ε ς δεν περιορίζονται στο ρ ό λ ο των απλών τε­

χνικών σ υ μ β ο ύ λ ω ν στη διαδικασία τ ο υ ποιοτικού ε λ έ γ χ ο υ , η ποιότητα

στην υγειονομική π ε ρ ί θ α λ ψ η : ( 1 ) ορίζεται σαν μια ε ξ ύ ψ ω σ η τ η ς εικόνας

που έ χ ο υ ν για τον εαυτό τους οι επαγγελματίες, ( 2 ) κρίνεται ο ε π α γ γ ε λ ­

ματίας σαν χειριστής τεχνικών παραγόντων, ( 3 ) σχετίζεται με την τεχνο­

λογία μ ά λ λ ο ν π α ρ ά με τη δικαιοσύνη, και ( 4 ) είναι επιβλαβής γ ι α την υ­

γεία, όπως την εννοεί η κοινότητα. Σπουδαίο περίγραμμα!

β ι ο μ η χ α ν ί α . Δ ε ν αναρωτιέται α ν τ ο προϊόν αυτό συν­

δέεται θετικά ή αρνητικά με την υγεία του λαού.

Οι απόπειρες, που έχουν γίνει για ν'ασκηθεί ορθολογικός

πολιτικός έλεγχος πάνω στην παραγωγή ιατρικής υγειονομι­

κής περίθαλψης, έχουν όλες ανεξαιρέτως αποτύχει. Ο λόγος

γι'αυτό έχει να κάνει με τη φύση του προϊόντος που ονομά­

ζεται σήμερα "ιατρική", ένα πακέτο, που περιλαμβάνει χημικά

σκευάσματα, συσκευές, κτίρια και ειδικούς, και στέλνεται στον

πελάτη. Αυτός που καθορίζει το μέγεθος του πακέτου είναι ο

αποστολέας και όχι ο πελάτης, ούτε κι ο πολιτικός ηγέτης. Ο

άρρωστος περιορίζεται σε αντικείμενο: είναι ένα κορμί που το­

επιδιορθώνουν· δεν είναι πια ένα υποκείμενο, που κάποιος το

βοηθάει να γιατρευτεί. Κι αν ακόμα του επιτραπεί να συμμετέ­

χει στη διαδικασία της επιδιόρθωσης, ενεργεί όπως το πιο τε­

λευταίο τσιράκι σε μιαν ολόκληρη ιεραρχία μαστόρων (51).

Συχνά, δεν του έχουν εμπιστοσύνη ούτε ένα χάπι να πάρει δί­

χως την επίβλεψη νοσοκόμας.

Το επιχείρημα ότι μια (επανορθωτική ή προληπτική) θεσμι­

κή υγειονομική περίθαλψη σταματά έπειτα από ένα ορισμένο

σημείο να δίνει " ο φ έ λ η " σε υγεία, μπορεί να χρησιμοποιηθεί

άστοχα για να μεταστρέψει τους πελάτες που έχουν πιαστεί

στ'αγκίστρι του γιατρού σε πελάτες μιας άλλης υπηρεσίας:

του νοσηλευτηρίου, του κοινωνικού λειτουργού, του σύμβου­

λου επαγγελματικού προσανατολισμού, του σχολείου (52).

Αυτό που ξεκίνησε σαν άμυνα των καταναλωτών απέναντι στις

ανεπαρκείς ιατρικές υπηρεσίες, θα δώσει στο ιατρικό επάγ­

γελμα, πρώτα πρώτα, τη σιγουριά ότι εξακολουθεί να υπάρχει

ζήτηση γι'αυτό και, στη συνέχεια, την εξουσία να παραχωρεί

ορισμένες από τις υπηρεσίες αυτές σε άλλους βιομηχανικούς

κλάδους: στους παραγωγούς τροφίμων, στρωμάτων, διακο­

πών ή εκπαίδευσης. Έ τ σ ι , η προστασία των καταναλωτών

μετατρέπεται γοργά σε μια σταυροφορία, που επιδιώκει να

μεταμορφώσει με κάθε τίμημα τους ανεξάρτητους ανθρώπους

σε πελάτες.

Αν δεν κατορθώσει ν'απαλλάξει τον πελάτη από την έντονη

παρόρμηση του να ζητά και να παίρνει περισσότερες υπηρε­

5 1 . T o m Dewar, " S o m e Notes on the Professionalization of the Client",

C1DOC Document I/V 7 3 / 3 7 , Cuernavaca, 1 9 7 3 .

5 2 . Robert J . Haggerty, " T h e Boundaries o f Health Care", P h a r o s

July 1 9 7 2 : 1 0 6 - 1 1 .

3 0 2 3 0 3

σίες, η προστασία των καταναλωτών θα ενισχύσει απλώς τη

συμπαιγνία του δότη και του λήπτη, και θα μπορέσει να παίξει

μόνον έναν προσωρινό ρόλο και ν' αποτέλεσε ι έναν ελιγμό τα­

κτικής σε κάθε πολιτικό κίνημα που στοχεύει να υποβάλει σε

περιορισμούς την ιατρική, για το καλό της υγείας. Τα κινή­

ματα προστασίας των καταναλωτών μπορούν να μεταγράψουν

τις πληροφορίες για την αναποτελεσματικότητα της ιατρικής,

που είναι τώρα θαμμένες στα ιατρικά περιοδικά, στη γλώσσα

της πολ ιτ ικής · μπορούν, όμως, να συνεισφέρουν ουσιαστικά

στη βελτίωση της υγείας μόνον αν αναπτυχθούν και γίνουν

ενώσεις που θα υπεραμύνονται των δικαιωμάτων του πολί­

τη, μόνον αν προχωρήσουν πέρα απ'τον έλεγχο των τιμών και

της ποιότητας και υπεραμυνθούν της ακηδεμόνευτης ελευθε­

ρίας του ανθρώπου να παίρνει ένα αγαθό ή να μην το παίρνει.

Κάθε λογής εξάρτηση δεν αργεί να μετατραπεί σε εμπόδιο

στην αυτόνομη αμοιβαία περίθαλψη, στην αυτόνομη αντιμε­

τώπιση των δυσκολιών, στην αυτόνομη προσαρμογή και στην

αυτόνομη γιατρειά και, το χειρότερο απ'όλα, σ'ένα τέχνα­

σμα, το οποίο εμποδίζει τους ανθρώπους ν' αλλάξουν τις συν­

θήκες που τους αρρωσταίνουν στη δουλειά και στο σπίτι. Ο

έλεγχος πάνω στον παραγωγικό τομέα του ιατρικού συμπλέγ­

ματος μπορεί να φέρει πράγματι καλύτερη υγεία, μόνον αν

οδηγήσει τουλάχιστον σε μιαν αξιόλογη περικοπή της συνο-

λικής παραγωγής και όχι απλώς σε τεχνικές βελτιώσεις της

πραμάτειας που προσφέρεται.

Ισότητα στην προσπέλαση σε ζημίες

Το πιο κοινό και φανερό πολιτικό ζήτημα, που σχετίζεται

με την υγεία, βασίζεται στη μομφή ότι δεν υπάρχει ισότητα

όσον αφορά την προσπέλαση στην ιατρική π ε ρ ί θ α λ ψ η · ότι,

έτσι όπως έχουν τώρα τα πράγματα, ευνοείται ο πλούσιος σε

βάρος του φτωχού (53), και ο ισχυρός σε βάρος του αδυνά­

5 3 . Health Policy Advisory Commitee, T h e A m e r i c a n H e a l ­

t h E m p i r e . - P o w e r , P r o f i t s , a n d P o l i t i c s , ed. Barbara

and John Ehrenreich, N. York, Random House, 1 9 7 0 . Από τα τ έ λ η της

δεκαετίας του 1 9 6 0 , το Σ υ μ β ο υ λ ε υ τ ι κ ό Κέντρο Υγειονομικής Πολιτικής

3 0 4

του. Ενώ οι ιατρικές υπηρεσίες, που παρέχονται στα μέλη των

τεχνικών ελίτ, δε διαφέρουν ουσιαστικά απ'τη μια χώρα στην

άλλη, από τη Σουηδία ας πούμε και την Τσεχοσλοβακία μέχρι

την Ινδονησία και τη Σενεγάλη, η αξία των υπηρεσιών, που πα­

ρέχονται στον μέσο πολίτη των διάφορων χωρών, διαφέρει

κατά παράγοντες που ξεπερνούν την αναλογία ένα προς χί­

λια (54). Σε πολλές φτωχές χώρες, έχει κοινωνικά προκαθο­

ριστεί να παίρνουν οι λίγοι πολύ περισσότερα από την πλειο­

νότητα, όχι τόσο γιατί είναι πλούσιοι, όσο γιατί είναι παιδιά

στρατιωτικών ή γραφειοκρατών, ή γιατί ζουν κοντά σ'ένα με­

γάλο νοσοκομείο. Στις πλούσιες χώρες, οι διάφορες μειονό­

τητες βρίσκονται σε υποδεέστερη θέση όχι γιατί, με όρους

χρήματος κατά κεφαλήν, παίρνουν κατανάγκην λιγότερα από

το μερίδιο τους (55), αλλά γιατί παίρνουν ουσιαστικά λιγότε­

( 1 7 Murray Sir., Ν. York 1 0 0 0 7 ) , έχει παίξει σημαντικό ρ ό λ ο στο ξεσκέ¬

πασμα των τεχνικών κι οργανωτικών ακαταστασιών που είναι εγγενείς

στο ιατρικό σ ύ σ τ η μ α των ΗΠΑ, σαν ε π α κ ό λ ο υ θ ο τ ο υ καπιταλιστικού εκ­

μ ε τ α λ λ ε υ τ ι κ ο ύ τ ο υ χαρακτήρα. T o H e a l t h — PAC Bulletin, που τ α

γ ρ α φ ε ί α τ ο υ βρίσκονται στην ίδια διεύθυνση, είναι ένα πολύτιμο αρχείο

για να π α ρ α κ ο λ ο υ θ ή σ ο υ μ ε την εξέλιξη της κριτικής αυτής. Οι Ερεν¬

ράιχ είναι πιθανότατα αντιπροσωπευτικοί της σκέψης τ η ς ομάδας τ ο υ ς

τον καιρό της σ υ γ γ ρ α φ ή ς τ ο υ βιβλίου. Η ο λ ο κ λ ή ρ ω σ η τ ο υ ιατρικού ε­

π α γ γ έ λ μ α τ ο ς , τ ω ν βιομηχανιών της υγείας και των κυβερνητικών υγειο­

νομικών γραφειοκρατιών προωθεί, στο καθένα α π ' τ α σώματα αυτά,

γνωρίσματα χαρακτηριστικά κ ά θ ε πολυεθνικής εταιρίας. Τα κοινά αυτά

χαρακτηριστικά γνωρίσματα τα αναμιγνύουν σ ' έ ν α ' σ ύ μ π λ ε γ μ α " καμω­

μένο για να ενισχύει νηπιακές, ρατσιστικές και σεξιστικές αποκρίσεις σε

κείνους που φροντίζει με λεπτή ή χοντροκομμένη αυθαιρεσία. Η εξάλει­

ψη του κινήτρου του κέρδους και η πλατιά συμμετοχή υγιών κι αρρώ­

στων στη χ ά ρ α ξ η της πολιτικής, θα έκανε το σ ύ σ τ η μ α υ π ε ύ θ υ ν ο , δίκαιο

και αποτελεσματικότερο για την υγειονομική περίθαλψη.

5 4 . Στην Ά ν ω Β ό λ τ α της Κεντρικής Αφρικής, γ ύ ρ ω σ τ α 2 5 εκατομ­

μύρια δολάρια ξοδεύονται κ ά θ ε χ ρ ό ν ο για το σ ύ ν ο λ ο των ιατρικών υπη­

ρεσιών, περιλαμβανομένων των φαρμάκων, που καταναλώνονται στη χώ­

ρα. Διπλάσιο π ο σ ό απ 'αυτό, από τις κρατικές δαπάνες, χορηγείται για

τη μ ε τ α φ ο ρ ά λίγων άρρωστων στο Παρίσι και για τα έ ξ ο δ α για την εκεί

παραμονή τ ο υ ς σε νοσοκομεία. Το π ο σ ό αυτό είναι περίπου ίσο με τη δω­

ρεάν β ο ή θ ε ι α για μη στρατιωτικούς λ ό γ ο υ ς που παρέχει η Γ α λ λ ί α στην

πρώην αποικία της. Από το πάντα ά ψ ο γ α ενημερωμένο γ α λ λ ι κ ό περιοδι­

κό, που σατιρίζει τους γ ρ α φ ε ι ο κ ρ ά τ ε ς , L e c a n a r d e n c h a î n é ,

1 . 1 . 1 9 7 5 .

5 5 . Nathan Glazer, " P a r a d o x e s o f Health Care", P u b l i c I n t e -

3 0 5

ρα απ'όσα τους έμαθαν να χρειάζονται. Έ ν α ς που μένει σε πα­

ράγκα δεν μπορεί να φτάσει στο γιατρό όταν τον έχει ανάγκη

και, πράγμα ακόμα χειρότερο, αν έχει γέροντες φτωχούς και

κλεισμένους στο "σπιτ ικό" του, δεν μπορεί να τους αφήσει να

φύγουν μακριά του. Γι αυτούς και για παραπλήσιους λόγους,

τα πολιτικά κόμματα μετατρέπουν την επιθυμία των, ανθρώπων

να είναι υγιείς σε απαιτήσεις για ισότητα στην προσπέλαση

στις ιατρικές διευκολύνσεις (56). Δεν αμφισβητούν συνήθως

τα αγαθά που παράγει το ιατρικό σύστημα, αλλά επιμένουν ότι

οι εκλογείς τους έχουν δικαίωμα σε όλα όσα παράγονται για

τους προνομιούχους (57).

r e s t 2 2 , winter 1 9 7 1 : 62 - 7 7 . Οικογένειες με χ α μ η λ ό εισόδημα στις

ΗΠΑ παίρνουν όχι λ ι γ ό τ ε ρ α αλλά περισσότερα δολάρια για την υγειο­

νομική περίθαλψη, α π ' ό σ α η ομάδα που έχει εισόδημα λίγο μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο

απ 'αυτές .

5 6 . Για ένα πλαίσιο χρήσιμο στη δημιουργία αναγκών, βλ. J o n a t h a n

Bradshaw, " A T a x o n o m y o f Social Need", σ τ ο Gordon McLachlan, ed,

P r o b l e m s a n d P r o g r e s s i n M e d i c a l C a r e : E s s a y s

o n C u r r e n t R e s e a r c h , N . York, Oxford Univ Pr., 1 9 7 2 , 7 :

69 - 8 2 . Για να διευκρινίσει και να δείξει κ α θ α ρ ά τι γίνεται όταν οι γρα­

φειοκράτες οι υπεύθυνοι για μια κοινωνική υπηρεσία κάνουν σχέδια για ν'

αντιμετωπίσουν μια κοινωνική ανάγκη, ο Μπράντσο κάνει μια διάκριση

δ ώ δ ε κ α ξεχωριστών καταστάσεων ανάλογα με την ύπαρξη ή ανυπαρξία

τ ο υ καθενός από τέσσερις παράγοντες ανάγκης : ( 1 ) Κ α ν ο ν ι σ τ ι κ ή

α ν ά γ κ η , που ορίζεται από τ η γνώση επαγγελματιών ή ειδικών. ( 2 )

Α ι σ θ α ν θ ε ί σ α α ν ά γ κ η , που ορίζεται από την έ λ λ ε ι ψ η . ( 3 ) Ε κ ­

φ ρ α σ μ έ ν η α ν ά γ κ η , ή απαίτηση. ( 4 ) Σ υ γ κ ρ ι τ ι κ ή α ν ά γ ­

κ η, που αποκτάται από τη μελέτη των χαρακτηριστικών ενός π λ η θ υ ­

σμού που τ ο υ παρέχεται μια υπηρεσία (εκείνοι που έχουν παρόμοια χα­

ρακτηριστικά και δεν τους παρέχεται η υπηρεσία, ορίζονται τότε σαν ευ­

ρισκόμενοι σε ανάγκη). Β λ . και Kenneth Boulding, " T h e Concept of Need

for Health Services", M i l b a n k M e m o r i a l F u n d Q u a r t e r -

1 y 4 4 , October, 1 9 6 6 : 2 0 2 - 2 3 . Για τις απόψεις τ ο υ Ρίτσαρντ Μ.

Τϊτμας πάνω στο ζήτημα αυτό, βλ . S o c i a l P o l i c y : A n I n t r o ­

d u c t i o n , Ν . York, Pantheon Books, 1 9 7 5 , ιδιαίτερα κ ε φ . 1 0 , σ .

1 3 2 - 4 1 , " V a l u e s and Choices".

5 7 . Kadushin, " S o c i a l Class and the Experience of 111 Health". Τα μ έ λ η

της ανώτερης τάξης έ χ ο υ ν πάντα μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ικανότητα να κάνουν χρή­

ση ιατρικών υπηρεσιών π ο υ πληρώνονται με δημόσιο χρήμα, γιατί γνωρί­

ζουν πιο κ α λ ά τα γραφειοκρατικά τερτίπια και, μερικές φ ο ρ έ ς , γιατί έ­

χουν τη δυνατότητα να π λ η ρ ώ σ ο υ ν λίγα και να αποκτήσουν π ρ ό σ β α σ η

σ τ α π ο λ λ ά .

3 0 6

Στις φτωχές χώρες, οι πλειονότητες των φτωχών έχουν

ολοφάνερα μικρότερη δυνατότητα να τους παρασχεθούν ια­

τρικές υπηρεσίες απ'όσο οι πλούσιοι ( 5 8 ) : οι υπηρεσίες, που

είναι διαθέσιμες για τους λίγους, καταβροχθίζουν το μεγαλύ­

τερο κομμάτι του προϋπολογισμού για την υγεία και δεν α­

φήνουν την πλειονότητα να πάρει κανενός είδους υπηρεσίες.

Σ' ο λ ό κ λ η ρ η τη Λατινική Αμερική, μ' εξαίρεση την Κούβα,

μόνον ένα παιδί στα σαράντα από το φτωχότερο ένα πέμπτο

του πληθυσμού, συμπληρώνει τα πέντε χρόνια της υποχρεω­

τικής σχολικής εκπαίδευσης (59)· ένα παραπλήσιο ποσοστό

των φτωχών μπορεί ν'αναμένει νοσοκομειακή περίθαλψη

αν τύχει ν'αρρωστήσει σοβαρά. Στη Βενεζουέλα, μια μέρα στο

νοσοκομείο στοιχίζει το δεκαπλάσιο από το μέσο ημερήσιο

εισόδημα" στη Βολιβία, γύρω στο τεσσαρακονταπλάσιο από

το μέσο ημερήσιο εισόδημα (60). Σ 'όλες τις χώρες της Λατι­

νικής Αμερικής, οι πλούσιοι αποτελούν το 3% του πληθυσμού·

είναι απόφοιτοι κολεγίων, εργατοπατέρες, κομματάρχες και

μέλη μεγάλων τζακιών, που έχουν προσπέλαση σε υπηρεσίες,

είτε εξαιτίας των χρημάτων τους, είτε εξαιτίας των γνωριμι­

5 8 . Jesus M. de Miguel, " F r a m e w o r k for the Study of National Health

Systems", κείμενο που υ π ο β λ ή θ η κ ε στο Ό γ δ ο ο Παγκόσμιο Κοινωνιο­

λογικό Συνέδριο τον Α ύ γ ο υ σ τ ο του 1 9 7 4 , π ο λ υ γ ρ α φ η μ έ ν ο . Προσπαθεί

να συνδέσει τις διαφορές των διάφορων περιοχών της ίδιας χώρας, με

την ανάλυση των διαφορών μ ε τ α ξ ύ διαφορετικών χωρών. Β λ . τον πίνακα

1 για μια χ ρ ο ν ο τ υ π ο λ ο γ ί α συγκριτικών ερευνών των υγειονομικών συ­

στημάτων από τα 1 9 3 0 και μετά. Kerr L. White et al., " I n t e r n a t i o n a l Co­

mparisons o f Medical - Care Utilization", N e w E n g l a n d J o u r n a l

o f M e d i c i n e 2 7 7 , 1 9 6 7 : 5 1 6 - 2 2 . Ο Γουάιτ επισημαίνει τις μεθοδο­

λογικές δυσκολίες που υπεισέρχονται στην τ α υ τ ό χ ρ ο ν η μέτρηση μιας ε­

ξαρτημένης μεταβλητής όπως η " χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ η " (αξιοποίηση) σε πε­

ριβάλλοντα τόσο διαφορετικά όπως η Αγγλία, η Γιουγκοσλαβία και οι

ΗΠΑ.

5 9 . David Barkin, " A c c e s s to and Benefits from Higher Education in

M e x i c o " , προκαταρκτικό σχέδιο μελέτης, για σχολιασμό. CIDOC

Document Α/Ε 2 8 5 , Cuernavaca, 1 9 7 0 .

6 0 . Arnoldo Cabaldôn, " H e a l t h Service and Socioeconomic Develo­

pment in Latin America, L a n c e t , 1 9 6 9 , 1 : 7 3 9 - 4 4 . Gunnar Adler

- Karlsson, " U n e q u a l Access to Health Within and Between Nations",

π ο λ υ γ ρ α φ η μ έ ν ο κείμενο που γ ρ ά φ η κ ε για το Σ υ μ π ό σ ι ο με θ έ μ α " Τ α όρια

της ιατρικής", που οργάνωσε στο Νταβός στις 24-6 τ ο υ Μάρτη τ ο υ 1 9 7 5

το Gottlieb Duttweiler Institute.

307

ών τους. Στους λίγους αυτούς παρέχεται δαπανηρή θεραπευ­

τική αγωγή, συχνά από γιατρούς της εκλογής τους. Οι περισ­

σότεροι γιατροί, που προέρχονται από την ίδια κοινωνική τά­

ξη με τους αρρώστους τους, εκπαιδεύτηκαν κατά τα διεθνή

πρότυπα με κρατικές υποτροφίες (61).

Ανεξάρτητα από την ανισότητα στην προσπέλαση στη νοσο­

κομειακή περίθαλψη, οι ιατρικές υπηρεσίες που είναι διαθέ­

σιμες δεν σχετίζονται κατανάγκην με το προσωπικό εισόδημα.

Στο Μεξικό, γύρω στο 3% του πληθυσμού έχει προσπέλα­

ση στο Κρατικό Ί δ ρ υ μ α Ασφάλισης και Κοινωνικών Υπηρε­

σιών των Δημόσιων Υπαλλήλων ( I . S . S . S . T . E . ) , στο ειδικό

αυτό τμήμα του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης, που εξα­

κολουθεί να κατέχει ένα ρεκόρ, γιατί συνδυάζει περίθαλψη

προσωπικής φροντίδας από νοσοκόμες με την πιο προχωρη­

μένη τεχνολογία. Η τυχερή αυτή ομάδα του πληθυσμού απο­

τελείται από τους δημόσιους υπαλλήλους, που πράγματι τους

περιθάλπουν σε συνθήκες ισότητας, είτε υπουργοί είναι είτε

κλητήρες· τα μέλη της ομάδας αυτής μπορούν να υπολογίζουν

ότι θα λάβουν περίθαλψη υψηλής ποιότητας, γιατί αποτε­

λούν κομμάτι ενός προτύπου, που προορίζεται για επίδειξη.

Οι εφημερίδες, κατά συνέπεια, πληροφορούν το δάσκαλο

ενός ξεχασμένου χωριού ότι η μεξικανική χειρουργική είναι

ίσου επιπέδου με την αντίστοιχη του Σικάγο και ότι οι χει­

ρουργοί που τον εγχειρίζουν βρίσκονται στο ύψος των συνα­

δέλφων τους του Χιούστον. Ό τ α ν νοσηλεύονται στο νοσο­

κομείο, οι ανώτατοι αξιωματούχοι ενδέχεται να ενοχληθούν,

γιατί για πρώτη φορά στη ζωή τους θα πρέπει να μοιραστούν

το ίδιο δωμάτιο μ'έναν εργάτη, αλλά θα νιώσουν και περήφα­

νοι για το υψηλό επίπεδο σοσιαλιστικής συνείδησης του έ­

θνους τους, που παρέχει τα ίδια στον ηγέτη και στον επιστά­

τη. Οι άρρωστοι και των δυο ομάδων εμφανίζουν την τάση να

παραβλέψουν το γεγονός ότι είναι εξίσου προνομιούχοι εκ­

μεταλλευτές. Η παροχή, σ'αυτό το 3%, κρεβατιών, τεχνολο­

γικού εξοπλισμού, διοικητικής μέριμνας και τεχνικής περί­

θαλψης, απαιτεί το ένα τρίτο του προϋπολογισμού για τη δη­

μόσια υγειονομική περίθαλψη ολόκληρης της χώρας. Για να

έχεις την οικονομική δυνατότητα να διαθέσεις στους φτωχούς

6 1 . Joseph ben David, " P r o f e s s i o n s in the Class System of Present -

Day Societies : A Trend Report and Bibliography", Current Sociology

12, 1 9 6 3 - 4 : 2 4 7 - 3 3 0 .

3 0 8

ιατρική ίδιας ποιότητας με την παραπάνω στις φτωχές χώρες,

θα πρέπει να σταματήσεις, κατά το μεγαλύτερο μέρος τους,

τη σημερινή εκπαίδευση και τις σημερινές δραστηριότητες

των υγειονομικών επαγγελμάτων. Ωστόσο, η παροχή βασικών

υγειονομικών υπηρεσιών σ'ολόκληρο τον πληθυσμό είναι αρ­

κετά φτηνή· μπορεί να την αγοράσει ο καθένας, φτάνει να μην

πάρει κανένας τίποτα περισσότερο, ανεξάρτητα από τους κοι­

νωνικούς, ιατρικούς ή προσωπικούς λόγους, που ενδέχεται

να προβάλει για να του δοθεί μια ειδική θεραπευτική αγωγή.

Αν οι φτωχές χώρες έδιναν την προτεραιότητα στην ισότητα

κι αν περιόριζαν τις υπηρεσίες στα βασικά της αποτελεσματι­

κής ιατρικής, ολόκληροι πληθυσμοί θα ενθαρρύνονταν να πά­

ρουν μέρος στην αποϊατρικοποίηση της σύγχρονης υγειονομι­

κής περίθαλψης· θα ανέπτυσσαν τις ικανότητές τους να περι­

θάλπουν μονάχοι τους τον εαυτό τους, θ' αποκτούσαν εμπιστο­

σύνη στις δυνάμεις τους και θα προστάτευαν έτσι τις χώρες

τους από την κοινωνική ιατρογενή αρρώστια.

Στις πλούσιες χώρες, η οικονομία της υγειονομικής περί­

θαλψης είναι κάπως διαφορετική (62). Σε μια πρώτη ματιά,

φαίνεται ότι η μέριμνα για τους φτωχούς απαιτεί ν'αυξηθεί

ακόμα περισσότερο ο συνολικός προϋπολογισμός για την υ­

γεία (63). Κι όμως, όσο περισσότεροι άνθρωποι φτάνουν να !

εξαρτώνται από την περίθαλψη που παρέχουν υπηρεσίες και

θεσμοί, τόσο πιο δύσκολο είναι να ταυτίσουμε τη δικαιοσύνη

6 2 . Για μιαν απλουστευμένη οπτική παράσταση, Elizah L . White, " A

Graphic Presentation on Age Income Differentials in Selected Aspects of

Morbidity, Disability and Utilization o f Health Services", I n q u i r y

5, no 1, 1 9 6 8 : 18 - 3 0 . Για μια πιο διεξοδική και ενημερωμένη ανάλυση,

R. Anderson, J o h n F. Newman, " S o c i e t a l and Individual Determinants

o f Health Care i n the USA", M i l b a n k M e m o r i a l F u n d Q u a r ­

t e r l y 5 1 , winter 1 9 7 3 : 9 5 - 1 2 4 .

6 3 . Για τη σ χ έ σ η φτώχειας και κακής υγείας στις ΗΠΑ, βλ. J o h n Kosa

e t al, eds. P o v e r t y a n d H e a l t h : A S o c i o l o g i c a l A n a ­

l y s i s , Univ Pr., 1 9 6 9 . Η σ υ λ λ ο γ ή κειμένων αυτή υ π ο β λ ή θ η κ ε μαζί με

μιαν αίτηση για ομοσπονδιακή υγειονομική α σ φ ά λ ι σ η . Herbert Τ. Birch,

J o a n Dye Gussow, D i s a d v a n t a g e d C h i l d r e n : H e a l t h ,

N u t r i t i o n a n d S c h o o l F a i l u r e , N . York, Harcourt Brace,

1 9 7 0 . Μολονότι οι συγγραφείς πιστεύουν στην αξία που θα έχει για τους

φ τ ω χ ο ύ ς η περισσότερη ιατρική π ε ρ ί θ α λ ψ η αναφέρουν σαν π ο λ ύ πιο ση­

μαντικούς για τις διακρίσεις σε βάρος τ η ς υγείας των φ τ ω χ ώ ν παιδιών

τους παράγοντες που δεν σχετίζονται με θεραπευτική α γ ω γ ή .

3 0 9

με την ισότητα στην προσπέλαση και στα ο φ έ λ η (64). Μήπως

πραγματώνεται η δικαιοσύνη όταν διατίθενται εξίσου πολλά

δολάρια για την εκπαίδευση των πλούσιων και των φτωχών;

Ή μήπως, θα πρέπει να πάρει ο φτωχός την ίδιαν "εκπαίδευ­

ση", μολονότι θα πρέπει να δαπανηθούν περισσότερα χρήμα­

τα για λογαριασμό του αν θέλουμε να πετύχουμε τα ίδια απο­

τελέσματα; Ή μήπως θα πρέπει το εκπαιδευτικό σύστημα, για

να'ναι δίκαιο, να κατοχυρώσει ότι ο φτωχός δε θα ταπεινώνε­

ται και δε θα πληγώνεται περισσότερο απ'τον πλούσιο, με τον

οποίο ανταγωνίζονται στην ακαδημαϊκή κλίμακα; Ή μήπως

ισοτιμία στις δυνατότητες για μάθηση υπάρχει μόνον όταν

όλοι οι πολίτες μοιράζονται το ίδιο μορφωτικό περιβάλλον;

Τούτη η μάχη της ισοτιμίας εναντίον της ισότητας, σχε­

τικά με την προσπέλαση στη θεσμική περίθαλψη, που ήδη

διεξάγεται στην εκπαίδευση, αρχίζει τώρα να διαφαίνεται

και στο χώρο της ιατρικής (65). Σε αντίθεση με την εκπαίδευ­

ση, ωστόσο, το ζήτημα της υγείας μπορεί εύκολα να επιλυθεί

με βάση τα υπάρχοντα στοιχεία. Η κατά κεφαλή δαπάνη για

υγειονομική περίθαλψη ακόμα και για το πιο φτωχό τμήμα

του πληθυσμού των Η Π Α , δείχνει ότι έχουμε από πολύν καιρό

6 4 . Τη σχέση της θνησιμότητας τ ό σ ο με την ιατρική περίθαλψη όσο

και με περιβαλλοντικές μεταβλητές, τη μελετούν σε μιαν αναδρομική

ανάλυση οι Richard Auster et al., " T h e Production of Health: An E x ­

ploratory Study", J o u r n a l o f H u m a n R e s o u r c e s 4 , fall

1 9 6 9 .- 4 1 1 - 3 6 . Αν η εκπαίδευση κι η ιατρική π ε ρ ί θ α λ ψ η θ ε ω ρ η θ ο ύ ν

σταθερές, τότε το υ ψ η λ ό εισόδημα σχετίζεται με υ ψ η λ ό π ο σ ο σ τ ό θνησι­

μότητας. Αυτό αντικατοπτρίζει, πιθανότατα, την κακή διατροφή, την έλ­

λειψη σωματικής άσκησης και την ψ υ χ ο λ ο γ ι κ ή ένταση των πλουσιότε­

ρων ομάδων. Αντίξοοι παράγοντες π ο υ συνδέονται με την αύξηση του ει­

σοδήματος ενδέχεται να εκμηδενίσουν τα ευεργετικά α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α μιας

ποσοτικής αύξησης και μιας ποιοτικής βελτίωσης της ιατρικής περίθαλ­

ψης. Οι ιδιαίτεροι κίνδυνοι των ζ ά π λ ο υ τ ω ν , δεν είναι κάτι το τελείως

καινούριο. S. Gilfillan, " R o m a n Culture and Systemic Lead Poisoning",

M a n k i n d Q u a r t e r l y 5 , January 1 9 6 5 : 55-9 . Ανάλυση οστών

από τα ρωμαϊκά κοιμητήρια του τρίτου αιώνα αποκάλυψε υ ψ η λ ή συγ­

κέντρωση μ ο λ ύ β δ ο υ . Η δηλητηρίαση οφειλόταν πιθανότατα στο μόλυβ­

δο που χρησιμοποιούνταν στο σ φ ρ ά γ ι σ μ α των αμφορέων, μέσα στους ο­

ποίους εισήγαγαν οι ρωμαίοι το κρασί απ'την Ε λ λ ά δ α .

6 5 . Rashi Fein, " O n Achieving Access and Equity in Health Care",

M i l b a n k M e m o r i a l F u n d Q u a r t e r l y 5 0 , October 1 9 7 2 :

34.

3 1 0

ξεπεράσει τη στάθμη, πάνω από την οποία η περίθαλψη αυ­

τή μετατρέπεται σε ιατρογόνο. Στις πλούσιες χώρες, ο συνο­

λικός προϋπολογισμός των υπηρεσιών που παρέχονται στους

φτωχούς, αν χρησιμοποιηθεί κατά τρόπο που θα ενίσχυε την

αυτοπερίθαλψη, είναι περισσότερο από επαρκής. Η προσπέ­

λαση σε περισσότερες υγειονομικές υπηρεσίες, κι αν ακόμα

περιοριστεί σε κείνους που τώρα παίρνουν λιγότερα, θα εξι­

σώσει απλώς την παροχή επαγγελματικών ψευδαισθήσεων

και ζημιών.

Η υγεία έχει δυο όψεις: ελευθερία και δικαιώματα. Πάνω

απ'όλα, η υγεία ορίζει την έκταση της αυτονομίας, μέσα στην

οποία ένας άνθρωπος ασκεί έλεγχο πάνω στις βιολογικές του

καταστάσεις και πάνω στις συνθήκες του άμεσου περιβάλλο­

ντος του. Με την έννοια αυτή, η υγεία ταυτίζεται με το βαθμό

της ελευθερίας που βιώνουμε. Κατά πρώτο λ ό γ ο , ο νόμος θα

όφειλε να κατοχυρώνει τη δίκαιη κατανομή της υγείας σαν ε­

λευθερίας" αυτή, με τη σειρά της, εξαρτάται από συνθήκες του

περιβάλλοντος, που μόνον οργανωμένες πολιτικές προσπά­

θειες μπορούν να πετύχουν να διαμορφώσουν. Πέρα από ένα

ορισμένο επίπεδο έντασης, η υγειονομική περίθαλψη, όσο δί­

καια κι αν κατανέμεται, θα ισοπεδώσει την υγεία σαν ελευθε­

ρία. Με τη θεμελιώδη αυτή έννοια, η υγειονομική περίθαλψη

είναι ζήτημα της ελευθερίας, που έχει κατανεμηθεί σωστά.

Στην έννοια αυτή, ενυπάρχει μια θέση για την ελευθερία μας

να κάνουμε ορισμένα πράγματα, που την θέλουμε οπωσδή­

ποτε και δε θέλουμε να μας την απαλλοτριώσει κανένας:

στο σημείο αυτό θα πρέπει να κάνουμε τη διάκριση της ελευ­

θερίας του πολίτη από τα δικαιώματα του. Η ελευθερία να

ενεργούμε δίχως να μας περιορίζει η κυβερνητική εξουσία, εί­

ναι κάτι πλατύτερο από τα δικαιώματα του πολίτη που ενδέ­

χεται να θεσπίσει το κράτος προκειμένου να εξασφαλίσει στο

λαό ίσες δυνατότητες ν' αποκτά ορισμένα αγαθά ή υπηρεσίες.

Κανονικά, οι πολιτικές μου ελευθερίες δεν υποχρεώνουν

τους άλλους να εκπληρώνουν τις επιθυμίες μ ο υ · ένας άνθρω­

πος ενδέχεται να εκφράσει τις απόψεις του ελεύθερα όσον

αφορά την κυβέρνηση, αυτό, όμως, δε συνεπάγεται για κα¬

μιάν εφημερίδα το καθήκον να τυπώσει τις απόψεις αυτές. Έ­

νας άνθρωπος ενδέχεται να έχει ανάγκη να πίνει κρασί στη λα­

τρεία του, κανένα τζαμί όμως δεν οφείλει να τον καλοδεχτεί

για να προσευχηθεί εκεί μέσα. Ταυτόχρονα, το κράτος σαν

εγγυητής ελευθεριών μπορεί να θεσπίσει νόμους που προστα­

311

τεύουν τα ίσα δικαιώματα, δίχως τα οποία τα μέλη του δε θ'

απολάμβαναν τις ελευθερίες τους. Τέτοια δικαιώματα δίνουν

νόημα στην ισότητα, ενώ οι πολιτικές ελευθερίες δίνουν μορ­

φή στην ελευθερία ενγένει. Έ ν α ς σίγουρος τρόπος για να χά­

σουμε την ελευθερία να μιλούμε, να μαθαίνουμε ή να γιατρεύ­

ουμε, είναι να τις οριοθετήσουμε όλες αυτές και να μετατρέ­

ψουμε τα δικαιώματα του πολίτη σε υποχρεώσεις του. Οι

ελευθερίες του αυτοδίδακτου θα περιοριστούν οπωσδήποτε σε

μιαν υπερεκπαιδευμένη κοινωνία, όπως ακριβώς την ελευθερία

στην υγειονομική περίθαλψη μπορεί να την ισοπεδώσει η υ¬

περιατρικοποίηση. Κάθε τομέας της οικονομίας μπορεί να επε­

κταθεί έτσι, ώστε να εξαλειφτούν οι ελευθερίες, προς όφελος

πιο δαπανηρών επιπέδων ισότητας.

Ε δ ώ πραγματευόμαστε κινήματα, που προσπαθούν να θε­

ραπεύσουν τ'αποτελέσματα της κοινωνικά ιατρογόνου ιατρι­

κής, ασκώντας πολιτικό και νομοθετικό έλεγχο στη διαχείρι­

ση, στην παροχή και στην οργάνωση των ιατρικών δραστηριο­

τήτων. Σ τ ο βαθμό, ωστόσο, που η ιατρική είναι μια δημόσια

υπηρεσία κοινής ωφελείας, καμία μεταρρύθμιση δεν μπορεί να

τελεσφορήσει, εκτός κι αν δώσει προτεραιότητα σε δυο σύνο­

λα περιορισμών. Το πρώτο, σχετίζεται με τον ό γ κ ο της θεσμι­

κής θεραπευτικής αγωγής, που μπορεί ν'αξιώσει το κάθε άτο­

μο: κανένας δε θα πρέπει να δέχεται υπηρεσίες τόσο πολλές,

ώστε η δική του θεραπευτική αγωγή να στερεί από άλλους

τη δυνατότητα να λάβουν σημαντικά λιγότερο δαπανηρή κατά

κεφαλήν περίθαλψη αν, κατά την κρίση τους (και όχι κατά τη

γνώμη ενός ειδικού), ζητούν κι εκείνοι εξίσου επιτακτικά το

ίδιο ποσό δημόσιου χρήματος. Αντίστροφα, καμία παροχή

υπηρεσιών δε θα πρέπει να επιβάλλεται με τη βία σ'έναν άνθρω­

πο, παρά τη θέληση του: κανένας άνθρωπος, δίχως τη συγκα­

τάθεση του, δε θα συλλαμβάνεται, δε θα φυλακίζεται, δε θα

κλείνεται σε νοσοκομείο, δε θα υφίσταται θεραπευτική αγωγή

ή οποιανδήποτε άλλη παρενόχληση, στ'όνομα της υγείας. Το

δεύτερο σύνολο περιορισμών, έχει να κάνει με το ιατρικό εγ­

χείρημα στο σύνολο του. Ε δ ώ , η ιδέα της υγείας σαν ελευθε­

ρίας, οφείλει να περιορίσει το συνολικό προϊόν των υγειονο­

μικών υπηρεσιών μέσα σε πλαίσια υποϊατρογόνα, που μεγι­

στοποιούν τη συνεργία των αυτόνομων και των ετερόνομων

τρόπων παραγωγής υγείας. Στις δημοκρατικές κοινωνίες, τέ­

τοιας λογής περιορισμοί είναι πιθανότατα ακατόρθωτοι δίχως

εγγυήσεις δικαιοσύνης, δίχως ισότητα στην προσπέλαση.

3 1 2

Με την έννοια αυτή, η πολιτική της ισοτιμίας είναι πιθανό­

τατα ουσιαστικό στοιχείο σ'ένα αποτελεσματικό πρόγραμμα

για την υγεία. Αντίστροφα, αν η έγνοια για την ισοτιμία

δε συνδέεται με περικοπές στη συνολική παραγωγή, κι αν δεν

χρησιμοποιείται σα δύναμη αντισταθμιστική στην επέκταση

της θεσμικής ιατρικής περίθαλψης, θα είναι άκαρπη (66).

Δημόσιοι έλεγχοι

στην επαγγελματική Μαφία

Μια τρίτη κατηγορία πολιτικών μέτρων, που επιδιώκουν να

θεραπεύσουν την ανθυγιεινή ιατρική, συγκεντρώνει την προ­

σοχή της κατευθείαν στο π ώ ς κάνουν τη δουλειά τους οι

γιατροί. Όπως η συνηγορία των καταναλωτικών ενώσεων

και η νομοθετική ρύθμιση της προσπέλασης, έτσι και η από­

πειρα αυτή για την επιβολή ελέγχου από τους κοινούς ανθρώ­

πους στην ιατρική οργάνωση, επηρεάζει, αναπόφευκτα, αρ­

νητικά την υγεία, όταν μετατρέπεται από ad hoc (εκ των πραγ­

μάτων) τακτική σε γενική στρατηγική.

Τεσσεράμιση εκατομμύρια άντρες και γυναίκες σε διακόσια

είδη απασχολήσεων, εργάζονται στην παραγωγή και στην πα­

ροχή ιατρικά εγκεκριμένων υγειονομικών υπηρεσιών στις Η Π Α .

(Μόνο το 8% απ'αυτούς είναι γιατροί που, το καθαρό εισόδη­

μα τους, έπειτα από αφαιρέσεις για ενοίκια, αμοιβές προσω­

πικού και προμήθειες, αντιπροσωπεύει το 15% των συνολικών

δαπανών για την υγεία και που το μέσο εισόδημα τους έφτανε

στα 1973 σε 50.000 δολάρια ( 6 7 ) . Στον παραπάνω αριθμό δεν

6 6 . Emanuel de Kadt, " I n e q u a l i t y and Health", Univ, of Sussex, J a ­

nuary 1 9 7 5 . Πηγαίνει π ο λ ύ πιο πέρα απ' τους περισσότερους ά λ λ ο υ ς συγ­

γ ρ α φ ε ί ς και τονίζει αυτό που θ έ λ ω να πω κι ε γ ώ : " Ο ι επαγγελματικές

ιδεολογίες π ο υ έχουν για επίκεντρο τ ο υ ς τη διατήρηση της ιατρικής πε­

ρίθαλψης σε υ ψ η λ ά επίπεδα, διατηρούν στη ζ ω ή ένα υγειονομικό σύ­

σ τ η μ α που παραμελεί τις απλές ανάγκες των πολλών ενώ συγκεντρώνει

την π ρ ο σ ο χ ή τ ο υ στις π ο λ ύ π λ ο κ ε ς και δαπανηρές συνθήκες των λίγων",

σ. 5 και σ. 2 4 .

6 7 . Για το ιατρικό εγχείρημα στην υπηρεσία της εξειδίκευσης, βλ.

Rosemary Stevens, A m e r i c a n M e d i c i n e a n d t h e P u b l i c

I n te r e s t , Ν. Haven Conn., Yale Univ. Pr., 1 9 7 3 . Για κάτι π α ρ ά λ λ η λ ο

στη Γερμανία : Hans - Heinz Eulner, " D i e Entwicklung der medizinischen

3 1 3

περιλαμβάνονται χειροπρακτικοί, εμπειρικοί που θεραπεύουν

εξαρθρώσεις ή κατάγματα και άλλοι που ενδέχεται να έχουν

ειδική πανεπιστημιακή μόρφωση και ν' απαιτείται άδεια για ν'

ασκήσουν επάγγελμα, που, ωστόσο, αντίθετα απ'τους φαρ­

μακοποιούς, τους οπτομέτρες, τους τεχνικούς των εργαστη­

ρίων και τους άλλους παρόμοιους υποταχτικούς των γιατρών,

δεν παρέχουν υγειονομική περίθαλψη του ίδιου κύρους (68).

Ακόμα πιο μακριά από το κατεστημένο, βρίσκονται χιλιάδες

προμηθευτές μη συμβατικής υγειονομικής περίθαλψης, από

βοτανολόγους που δουλεύουν με το ταχυδρομείο και μασέρ,

μέχρι δασκάλους γιόγκα· όλοι αυτοί, φυσικά, δεν περιλαμ­

βάνονται στις στατιστικές (69).

Απ'τους πολλούς που διατείνονται πως έχουν συγκεκρι­

μένες αρμοδιότητες και που είναι λίγο πολύ ενταγμένοι στο

επίσημο κατεστημένο, γύρω στις τριάντα κατηγορίες παίρνουν

στις Η Π Α άδεια άσκησης επαγγέλματος (70). Σε καμία πολι­

Spezialfacher an der Universitaten des deutschen Sprachgebietes", στο

S t u d i e n z u r M e d i z i n g e s c h i c h t e d e s 1 9 J h , Stuttgart.

Enke, 1 9 7 0 .

6 8 . Howard Freeman, Sol Levine, Leo Reeder, H a n d b o o k o f

M e d i c a l . S o c i o l o g y , Englewool Cliffs N . J . , Prentice - Hall,

1 9 6 3 , σ. 2 1 6 - 17, γ ια π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς πάνω στο σχετικό αριθμό χειροπρα­

κτικών και γιατρών με άδεια εργασίας (1 προς 1 0 ) , στα π ρ ώ τ α κ ο λ έ γ ι α που

συνεργάζονται με πανεπιστήμια, γ ια γιατρούς ( 1 7 6 5 ) , οδοντογιατρούς

( 1 8 6 8 ) και ο π τ ο μ έ τ ρ ε ς ( 1 9 0 1 ) .

6 9 . Michael Marien, " T h e Psychic Frontier : Toward New Paradigms

for Man : Guide to 2 0 0 Books, Articles and Journals", σχεδίασμα, March

1 9 7 4 , World Institute Council, 7 7 7 United Nations Plaza, N. York 1 0 0 1 7 .

Βιβλιογραφικός ο δ η γ ό ς 2 0 0 περίπου πρόσφατων βιβλίων, εφημερίδων

και επιστολών ινστιτούτων, π ο λ λ ά με τα περιεχόμενα τ ο υ ς και με αξιο­

λογικά σχόλια, που ό λ α τους αναφέρονται σε εναλλακτικούς τρόπους

διαφύλαξης τ η ς υγείας ή γιατρειάς. Μπορεί να δώσει στον αδαή ως προς

το ζ ή τ η μ α αυτό μιαν αντίληψη τ ο υ πλάτους τ ο υ φάσματος, από θ ε ω ρ η ­

τικά κείμενα και φανατικά μέχρι σ ο β α ρ ά και μ ε γ α λ ό σ τ ο μ α . Academy of

Parapsychology and Medicine, T h e D i m e n s i o n s o f H e a l i n g :

A S y m p o s i u m , Los Altos Calif. The Academy, 1 9 7 2 . Sheila Ostra-

nder, Lynn Schroeder, P s y c h i c D i s c o v e r i e s B e h i n d t h e

I r o n C u r t a i n , Englewool Cliffs N . J . , Prentice - Hall, 1 9 7 0 , Ν . Y -

ork, Bantam, 1 9 7 1 . (Υπάρχει ελληνική μ ε τ ά φ ρ α σ η ) .

7 0 . Henry Ε . Sigerist, " T h e History o f Medical Licensure", J o u r n a l

o f t h e A m e r i c a n M e d i c a l A s s o c i a t i o n 1 0 4 , 1 9 3 5 :

3 1 4

τεία των Η Π Α δεν απαιτείται άδεια για λιγότερα από δεκατέσ­

σερα είδη γιατρών (71). Οι άδειες αυτές χορηγούνται, αφού

πρώτα οι ενδιαφερόμενοι παρακολουθήσουν επίσημα, ολοκλη­

ρωμένα εκπαιδευτικά προγράμματα και, μερικές φορές, αφού

"περάσουν" σε εξετάσεις· σε σπάνιες περιπτώσεις, είναι προϋ­

πόθεση για ν'ασκήσει κάποιος ανεξάρτητη ιατρική και η επάρ­

κεια γνώσεων ή η πείρα (72). Η επαρκής ή επιτυχής εξάσκη­

ση της ιατρικής δεν είναι πουθενά όρος για να εξακολουθήσει

κάποιος ν'ασκεί το ιατρικό επάγγελμα. Η ανανέωση εγγραφής

γίνεται αυτόματα, συνήθως πληρώνοντας τα τέλη· μόνο δεκα­

πέντε από τις πενήντα πολιτείες επιτρέπουν να ζητηθεί πίσω

η άδεια ενός γιατρού εξαιτίας ανικανότητας (73). Ενώ διάφο­

ρες αιτήσεις για αναγνώριση ειδικότητας πάνε κι έρχονται

στα περιθώρια, οι ειδικότητες, τις οποίες αναγνωρίζει ο Αμε­

ρικανικός Ιατρικός Σύλλογος, αυξάνονται σταθερά KL έχουν

διπλασιαστεί μέσα στην τελευταία δεκαπενταετία: οι μισοί από

τους γιατρούς που ασκούν επάγγελμα στις Η Π Α είναι ειδικοί

σε μιαν από τις εξήντα αναγνωρισμένες κατηγορίες και το πο­

σοστό αναμένεται ν'αυξηθεί στο 5 5 % πριν από τα 1980 (74).

Μέσα στον καθένα από τους κλάδους αυτούς έχει αναπτυχθεί

1 0 5 7 - 6 0 . Για τη μετάβαση, από τον π λ ο υ ρ α λ ι σ μ ό των απασχολούμενων,

στην επαγγελματική κυριαρχία τ ο υ νέου γιατρού, που τ η ν ικανότητα του

για "επιστημονική" διάγνωση και θ ε ρ α π ε υ τ ι κ ή α γ ω γ ή την εγγυάται η

φ ο ί τ η σ η τ ο υ σε μιαν ιατρική σ χ ο λ ή π ο υ πληροί τις προϋποθέσεις της

έ κ θ ε σ η ς Φ λ έ ξ ν ε ρ .

( Β λ . και Η ιατρική για αρχάριους, εκδ. Ε π ι λ ο γ ή . ( Σ τ μ ) . ) .

7 1 . Ronald Akers, Richard Quinney, "Differential Organization of He­

alth Professions : A Comparative Analysis", A m e r i c a n S o c i o l o ­

g i c a l R e v i e w 3 3 , February 1 9 6 8 : 1 0 4 - 2 1 . Για την εσωτερική

κοινωνικήν οργάνωση των γιατρών, οδοντογιατρών, οπτομετρών και

φαρμακοποιών με άδεια, και τη σχετική τους σ υ ν ο χ ή κι εξουσία, κ α θ ώ ς

και το σχετικό τ ο υ ς π λ ο ύ τ ο .

7 2 . William L. Frederick, " T h e History and Philosophy of Occupatio­

nal Licensing Legislation i n the USA", J o u r n a l o f t h e A m e r i ­

c a n D e n t a l A s s o c i a t i o n 5 8 , March 1 9 5 9 : 1 8 - 2 5 .

7 3 . US. Department of Health, Educat ion and Welfare, Me d i c al

M a l p r a c t i c e , Report o f the Secretary ' s Commission o n Medical

Practice, 1 6 . 1 . 1 9 7 3 .

7 4 . Health Services Research Center, Institute for Interdisciplinary

Studies, M e d i c a l M a n p o w e r S p e c i a l t y D i s t r i b u t i o n

P r o j e c t 1 9 7 5 - 8 0 , κείμενο εργασίας 1 9 7 1 .

315

ένα φέουδο με ειδικευμένες νοσοκόμες, τεχνικούς, εφημερί­

δες, συνέδρια και, μερικές φορές, οργανωμένες ομάδες αρ­

ρώστων, που ασκούν πίεση για να δοθεί στον κλάδο τους πε­

ρισσότερο δημόσιο χρήμα (75). Το κόστος συντονισμού της

θεραπείας του ίδιου αρρώστου από αρκετούς ειδικούς αυξά­

νει εκθετικά με κάθε ειδικότητα που προστίθεται· το ίδιο και ο

κίνδυνος λάθους και η πιθανότητα βλάβης, που οφείλονται

στα απρόβλεπτα αποτελέσματα του συνδυασμού διάφορων

θεραπευτικών αγωγών. Καθώς ο αριθμός των σχέσεων αρρώ­

στου με θεραπευτή αυξάνει ταχύτερα από τον συνολικό πλη­

θυσμό, τα επαγγέλματα που ασχολούνται με την ιατρική πλη­

ροφόρηση, την ασφάλιση και την άμυνα των αρρώστων πολ­

λαπλασιάζονται ανεξέλεγκτα. Φυσικά, άρχοντες στα φέουδα

αυτά είναι οι γιατροί, που καθορίζουν κιόλας τι δουλειά θα κά­

νουν όσοι ασκούν τούτα τα ψευδοεπαγγέλματα. Ωστόσο, κα­

θώς τους αναγνωρίζεται μια κάποια αυτονομία, πολλές απ'τις

εξειδικευμένες αυτές ομάδες ακολούθων, λακέδων, κλητή­

ρων και συνοδών των γιατρών, αποκτούν μια κάποια δική τους

δύναμη ν' αξιολογούν πόσο καλά κάνουν τη δουλειά τους.

Αποκτώντας τούτο το δικαίωμα ν' αξιολογούν οι ίδιοι τη δου­

λειά τους, σύμφωνα με ειδικά κριτήρια που ταιριάζουν με την

αντίληψη που έχουν αυτοί για την πραγματικότητα, τα μέλη

της κάθε καινούριας ειδικότητας ορθώνουν στην κοινωνία με

την ευρεία έννοια ένα καινούριο εμπόδιο· το εμπόδιο αυτό δεν

7 5 . Για μ ε λ έ τ ε ς με θ έ μ α την παρεμπόδιση τ ο υ παραπέρα π ο λ λ α π λ α ­

σιασμού, βλ . William J . Goode, " T h e Theoretical Limits o f P r o f e s s i o n a l i ¬

z a t i o n " , στο Amitai Etzioni, ed, T h e S e m i - P r o f e s s i o n s a n d

T h e i r O r g a n i z a t i o n , N . York, Free Pr., 1 9 6 9 , σ . 2 6 6 - 3 1 3 . Ο

Γκουντ πιστεύει ότι, μ ό λ ο που οι τεχνικές ε ξ α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν να πολλαπλασιά­

ζονται, ολοένα και λ ι γ ό τ ε ρ ε ς α π ' α υ τ έ ς απαιτούν για το χειρισμό τ ο υ ς εκεί­

νη την εμπιστοσύνη από μέρους του π ε λ ά τ η , πάνω στην οποία χτίζεται η

επαγγελματική αυτονομία. Η παραπέρα εξειδίκευση των δεξιοτήτων θα

μπορούσε, κατά συνέπεια, να συγκεντρώσει την επαγγελματικήν εξουσία

πάλι σε λ ι γ ό τ ε ρ α χέρια. Β. και Wilbert Moore, Gerald W. Rosenblum,

T h e P r o f e s s i o n s : R o l e s a n d R u l e s , Ν . York, Russell Sage,

1 9 7 0 , κεφ. 3 . Harold Wilensky, " T h e Professionalization o f Everyone?",

A m e r i c a n J o u r n a l o f S o c i o l o g y 7 0 , September 1 9 6 4 :

137 - 5 8 . Δεν μπορεί να π ρ ο β λ ε φ τ ε ί π ο ύ θα φτάσει η διαδικασία της ε¬

παγγελματικοποίησης, γιατί η γραφειοκρατικοποίηση απειλεί το ιδανικό

τ η ς αφοσιωμένης υπηρεσίας ακόμα περισσότερο α π ' ό σ ο α υ τ ό υπονομεύει

την αυτονομία ενός που παρέχει υπηρεσίες.

3 1 6

επιτρέπει στο κοινωνικό σύνολο ν'αξιολογήσει την πραγματι­

κή προσφορά τούτης της καινούριας ειδικότητας στην υγεία

των αρρώστων. Η οργανωμένη ιατρική έχει, στην πραγματικό­

τητα, πάψει να είναι η τέχνη της γιατρειάς του θεραπεύσι­

μου· απλώς, δίνοντας παρηγοριά στον απελπισμένο, οι γιατροί

και οι λακέδες τους έχουν γίνει ένα αλλόκοτο παπαδαριό,

που νοιάζεται για τη λύτρωση κι αποτελεί πια κράτος εν κρα­

τεί. Οι πολιτικές, που υπόσχονται στο κοινό ότι θ' ασκήσουν

κάποιον έλεγχο πάνω στην ιατρική, εμφανίζουν την τάση να

παραβλέπουν το γεγονός ότι, για να πετύχουν το στόχο τους,

θα πρέπει ν'ασκήσουν έλεγχο πάνω σε μιαν Εκκλησία κι όχι

σε μια βιομηχανία.

Σήμερα, συζητιούνται και προτείνονται δωδεκάδες ολόκλη­

ρες από συγκεκριμένες στρατηγικές που θα κάνουν τη βιομη­

χανία της υγειονομικής περίθαλψης να εξυπηρετεί περισσότε­

ρο την υγεία και λιγότερο τον εαυτό της: αποκέντρωση της

π α ρ ο χ ή ς · γενική δημόσια α σ φ ά λ ι σ η · άσκηση επαγγέλματος

από ομάδες ε ιδ ικών· προγράμματα για διαφύλαξη της υγείας

και όχι για περίθαλψη των αρρώστων· πληρωμή ενός πάγιου

ποσού για κάθε άρρωστο το χρόνο (κατά κεφαλήν) και όχι

αμοιβή για κάθε επιμέρους υπηρεσία· κατάργηση των περιο­

ρισμών που ισχύουν τώρα στην απασχόληση του υγειονομικού

εργατικού δυναμικού· πιο ορθολογική οργάνωση και χρησιμο­

ποίηση του νοσοκομειακού συστήματος· αντικατάσταση της

χορήγησης αδειών άσκησης επαγγέλματος στα άτομα με τη

χορήγηση αδειών σε ιδρύματα, που θα πληρούν τις απαραί­

τητες προϋποθέσεις· οργάνωση των αρρώστων σε συνεταιρι­

σμούς, που θ"αντισταθμίζουν ή θα στηρίζουν μιαν επαγγελ­

ματική ιατρικήν εξουσία.

Η καθεμιά ξεχωριστά από τις προτάσεις αυτές είναι σίγουρο

πως θα βελτίωνε την αποδοτικότητα της ιατρικής· το αντίτι­

μο, όμως, θα ήταν μια παραπέρα πτώση της πραγματικής υγει­

ονομικής περίθαλψης της κοινωνίας. Αν η αποδοτικότητα αυ­

ξανόταν με μέτρα που θα ευνοούσαν την κινητικότητα προς

τα άνω του προσωπικού και τη μεταβίβαση προς τα κάτω της

ευθύνης, δε θα πετυχαίναμε τίποτ'άλλο απ'το να κάνουμε πιο

συμπαγές το ολοκληρωμένο οικοδόμημα της βιομηχανίας της

υγειονομικής περίθαλψης. και, παράλληλα, να μεγαλώσουμε

την κοινωνική πόλωση.

Καθώς η εκπαίδευση των μεσαίων επαγγελματικών στελε­

χών γίνεται πιο δαπανηρή, το κατώτερο νοσηλευτικό προσω­

317

πικό γίνεται όλο και πιο δυσεύρετο. Στην κρίση του εργατικού

δυναμικού συμβάλλουν οι χαμηλοί μισθοί, η αυξανόμενη πε­

ριφρόνηση για θέσεις υπηρέτριας και καθαρίστριας, η αύξη­

ση των αρρώστων που πάσχουν από χρόνιες νόσους (κι η

συνακόλουθη ολοένα αυξανόμενη πλήξη στην περίθαλψη

τους), η εξαφάνιση του θρησκευτικού κινήτρου που λειτουρ­

γούσε άλλοτε στις καλόγριες και στους διακόνους, και οι νέες

ευκαιρίες για τις γυναίκες, που μπορούν να βρουν δουλειά

και σ'άλλους τομείς απασχόλησης. Στην Αγγλία, το δυο τρίτα

περίπου του συνόλου του κατώτερου προσωπικού των νοσοκο­

μείων προέρχονται από υπερπόντιες χώρες, συνήθως πρώην

αποικίες· στη Γερμανία, απ'την Τουρκία και την Γιουγκοσλα­

βία· στη Γαλλία, από τη Βόρειο Αφρική· στις Η Π Α , από τις τά­

ξεις των φυλετικών μειονοτήτων. Η δημιουργία νέων αξιωμά­

των, νέων τίτλων, νέων κύκλων διδασκόμενων μαθημάτων, νέ­

ων ρόλων και νέων ειδικοτήτων, που θα διαφοροποιούν κά­

πως το κατώτερο προσωπικό, είναι αμφίβολης αποτελεσμα­

τικότητας γιατρικό. Το νοσοκομείο δεν είναι τίποτ' άλλο από

μια μικρογραφία της κατανομής του εργατικού δυναμικού

σε μια κοινωνία υψηλής τεχνολογίας: υψηλού επιπέδου ειδι­

κοί στην κορυφή, γραφειοκράτες στη μέση και, στον πάτο,

ένα καινούριο υποπρολεταριάτο, που αποτελείται από μετα­

νάστες, παρέα με τον επαγγελματοποιημένο πελάτη (76).

Ο πολλαπλασιασμός των παραεπαγγελματιών ειδικών

περιορίζει ακόμα περισσότερο αυτό που κάνει ο διαγνωστικός

για τον άνθρωπο, ο οποίος ζητά τη βοήθεια του· παράλληλα, ο

πολλαπλασιασμός του βοηθητικού προσωπικού γενικών

καθηκόντων εμφανίζει την τάση να περιορίσει αυτά που,

άνθρωποι δίχως πιστοποιητικά σπουδών και διπλώματα,

μπορούν να κάνουν ο ένας για τον άλλον, ή ο καθένας για τον

Ίδιο του τον εαυτό (77). Η χορήγηση άδειας σε ιδρύματα (78)

7 6 . Για την τωρινή κρίση στο ε π ά γ γ ε λ μ α τ ο υ και της νοσοκόμου στις

ΗΠΑ, βλ. National Commission for the Study of Nursing Educat ion, A n

A b s t r a c t f o r A c t i o n , N . York, McGraw - Hill, 1 9 7 0 .

7 7 . Ο αυτόνομος κι ανεξάρτητος τεχνικός της υγείας, ο απαλλαγμένος

απ'τον έ λ ε γ χ ο της ιατρικής ιεραρχίας, αποτελεί ακόμα τ α μ π ο ύ : Oscar

Gish, ed, H e a l t h , M a n p o w e r a n d t h e M e d i c a l A u x i ­

l i a r y : S o m e N o t e s a n d a n A n n o t a t e d B i b l i o g r a p h y ,

Intermediate Technology Development Group, London, 1 9 7 1 . Ο Γκις προ­

σπαθεί να κάνει τη διάκριση τ ο υ πολυδάπανου, μεγαλόπρεπου, π ο λ ύ ε-

318

θα έδινε πράγματι τη δυνατότητα για μια πιο αποτελεσματική

χρησιμοποίηση του προσωπικού, για μια πιο ορθολογική

ανάμιξη των διάφορων υγειονομικών υπαλλήλων, και περισ­

σότερες ευκαιρίες για προαγωγή: θα βελτίωνε αναμφίβολα

την παροχή ορισμένων βασικών ιατρικών υπηρεσιών, όπως οι

οδοντικές εργασίες, η ανάταξη των οστών και η μαιευτική. Αν,

όμως, γινόταν το πρότυπο για την οργάνωση της υγειονομικής

περίθαλψης στο σύνολό της, θα ισοδυναμούσε με τη δημιουρ­

γία μιας ιατρικής Μα Μπελ (79). Η άσκηση ελέγχου από τους

κοινούς ανθρώπους πάνω στην ιατρική τεχνοκρατία που

ολοένα επεκτείνεται, δεν διαφέρει και πολύ από την επαγγελ­

ματοποίηση του αρρώστου: και τα δυο εξυψώνουν την εξουσία

των γιατρών και μεγαλώνουν το n o c e b o αποτέλεσμά της.

Ό σ ο το κοινό παραχωρεί στο επαγγελματικό μονοπώλιο το

δικαίωμα να διανέμει τους ρόλους αρρώστων, είναι αδύνατο

να θέσει υπό έλεγχο τις κρυφές υγειονομικές ιεραρχίες που

πολλαπλασιάζουν τους αρρώστους (80). Το ιατρικό παπαδα-

ξειδικευμένου επαγγελματία, με την π ο λ ύ χ ρ ο ν η εκπαίδευση του και την

ευχέρεια τ ο υ ν 'απομακρυνθεί απ'την κοινότητα" της παραεπαγγελματικής

νοσοκόμας, που η εκπαίδευση της είναι ακαδημαϊκή και θεωρητική"

και τ ο υ υγειονομικού βοηθητικού, που έχει τις ικανότητες οι οποίες εί­

ναι οι περισσότερο απαραίτητες.

7 8 . Victor Fuchs, W h o S h a l l L i v e ? . . . Nathan Hershey, Walter

S . Wheeler, H e a l t h P e r s o n n e l R e g u l a t i o n i n t h e P u ­

b l i c I n t e r e s t , έ κ δ ο σ η της "Ενωσης Νοσοκομείων της Καλιφόρνια

σαν β ο ή θ η μ α στον τ ο μ έ α της υγειονομικής περίθαλψης σ τ α 1 9 7 3 .

7 9 . S. Kelman, "Towards a Political E c o n o m y of Medical Care", I n-

q u i r y 8, no. 3, 1 9 7 1 : 30 - 3 8 . Ο Κέλμαν υποστηρίξει ότι η επικράτηση

τ ο υ χρηματιστικού κ ε φ α λ α ί ο υ στον υγειονομικό τομέα θα μπορούσε να

προαναγγείλει έναν περιορισμό της αυτονομίας τ ο υ επαγγελματία, κ α θ ώ ς

εκείνος υποχρεώνεται να συνεταιριστεί. Η χ ο ρ ή γ η σ η άδειας σε ιδρύματα,

π ο υ θα μετέτρεπε ακόμα και τον επικεφαλής μιας ομάδας γιατρών σε

υ π ά λ λ η λ ο , θα ενίσχυε οπωσδήποτε την τάση α υ τ ή . Συγκρίνετε τα λεγόμε­

να του με τη σημείωση 75 τ ο υ κεφαλαίου α υ τ ο ύ , παραπάνω.

(Μα Μπελ είναι η Μπελ Τ έ λ ε φ ο ν Κόμπανι, η κατεξοχήν μεγάλη εταιρία

γ ι α τ ο υ ς αμερικανούς. — Σ τ μ . ) .

8 0 . Conine Lathrop Gilb, H i d d e n H i e r a r c h i e s : T h e P r o ­

f e s s i o n s a n d G o v e r n m e n t , N . York, Harper and Row, 1 9 6 6 .

Για τις στρατηγικές που εφάρμοσαν οι αμερικανοί γιατροί, δικηγόροι κι

εκπαιδευτικοί με σ τ ό χ ο την απόκτηση πολιτικής εξουσίας, οργανώνοντας

επαγγελματικές ενώσεις και αξιώνοντας σαν δικαίωμα κάτι που, στην αρ­

χ ή , ήταν ένα τιμητικό προνόμιο.

3 1 9

ριό μπορεί να τεθεί υπό έλεγχο μόνον αν χρησιμοποιηθεί ο

νόμος για να περιορίσει, και να άρει την επίσημη υποστήριξη

προς, το μονοπωλιακό δικαίωμα των γιατρών ν' αποφαίνονται

τι αποτελεί αρρώστια, ποιος είναι άρρωστος και τι θα έπρεπε

να γίνει με τον άρρωστο αυτόν (81).

Το ν'αποδίδουμε σε λάθος πλευρά το φταίξιμο για την ια­

τρογένεση, είναι το πιο σοβαρό εμπόδιο που ορθώνουμε στο

δημόσιο έλεγχο της υγειονομικής περίθαλψης. Αν μετατρέ­

ψουμε σε ριζοσπαστικό λάβαρο τον γιατρό - δόλωμα, τότε,

στα σίγουρα, θα ξεφουσκώσουμε την πολιτική κρίση, που σή­

μερα την εντείνει η καινούρια συνείδηση για την υγεία, την

οποία έχουν αποκτήσει οι άνθρωποι. Αν κάναμε τους γιατρούς

περίβλεπτους αποδιοπομπαίους τράγους, θ' απαλλάσσαμε τον

εύπιστο άρρωστο από τις ενοχές που έχει γιατί είναι άπληστος

για θεραπεία. Το σχολειό - δόλωμα έσωσε πράγματι τη θεσμι­

κή εκπαίδευση όταν πρόσφατα η κρίση εμφανίστηκε στο χώ­

ρο της παιδείας. Η Ίδια στρατηγική θα μπορούσε τώρα να σώ­

σει το ιατρικό σύστημα και να το κρατήσει ουσιαστικά ανέ­

παφο.

Τελείως ξαφνικά, κατά τη δεκαετία του 1970, το σχολειό

έχασε το κύρος που είχε κι έπαψε να θεωρείται "ιερή αγελά­

δα". Ύ σ τ ε ρ α απ'τον Σπούτνικ, τις φυλετικές διαμάχες και την

πολιτική των "νέων συνόρων"*, οι δαπάνες για την εκπαίδευση

ξεπέρασαν σε μέγεθος όλες τις άλλες πλην των στρατιωτικών·

στο τέλος, έγινε η έκρηξη. Για πολύ λίγον καιρό, το κρυφό εκ­

παιδευτικό πρόγραμμα του σχολικού συστήματος κειτόταν

έκθετο. Έ γ ι ν ε κοινός τόπος ότι, έπειτα από ένα ορισμένο ση­

μείο στην εξάπλωσή του, το σχολικό σύστημα αναπαράγει

αναπόφευκτα μιαν αξιοκρατική ταξική κοινωνία και βάζει τους

8 1 . Ο φ ε ί λ ω την ιδέα ότι τα ε π α γ γ έ λ μ α τ α βασίζονται σε μια παραχώ­

ρηση, στον Eliot Freidson, P r o f e s s i o n o f M e d i c i n e : A S t u ­

d y o f t h e S o c i o l o g y o f A p p l i e d K n o w l e d g e , N . York,

Dodd, Mead, 1 9 7 1 , κι αυτού τις ιδέες α κ ο λ ο υ θ ώ πιστά. Για έναν βιβλιο­

γ ρ α φ ι κ ό προσανατολισμό πάνω στην καταστατική θ έ σ η της συζήτησης,

βλ., εκτός α π ' τ ο ν Φράιντσον, και Howard S. Becker, "The Nature of Pro­

fession", στο Henry Nelson, ed, E d u c a t i o n f o t t h e P r o f e s ­

s i o n s , Chicago, National Society for the Study o f Education, 1 9 6 2 , κ ε φ .

2 , σ . 2 7 - 4 6 .

( * ) . Η πολιτική π ο υ υποστήριξε ο Τζον Φ. Κένεντι κι εκλέχτηκε

πρόεδρος των ΗΠΑ.

3 2 0

ανθρώπους στη θέση τους ανάλογα με το βαθμό της υπερε­

ξειδικευμένης τους αποχαύνωσης, για την οποία τους έχει εκ­

παιδεύσει η κοινωνία με τελετουργικά, χωρισμένα σε διάφο­

ρες βαθμίδες, κατά ηλικίες, ανταγωνιστικά και υποχρεωτικά

ως προς την παρακολούθηση τους. Η διάψευση ενός δαπα­

νηρού ονείρου είχε κάνει πολλούς ανθρώπους να συνειδητο­

ποιήσουν ότι καμία ποσότητα υποχρεωτικής μάθησης δε θα

μπορούσε να προετοιμάσει ισότιμα τους νέους για να πάρουν

τη θέση τους στις βιομηχανικές ιεραρχίες· τους έδειξε ακόμα

ότι, η αποτελεσματική προετοιμασία των παιδιών για να πά­

ρουν τη θέση τους σ'ένα απάνθρωπο κοινωνικό σύστημα, απο­

τελούσε στο σύνολο της μια συστηματικήν επίθεση εναντίον

της προσωπικότητας τους. Στο σημείο αυτό, θα ήταν δυνατό

ν' αναπτυχθεί ένας καινούριος τρόπος θεώρησης της πραγ­

ματικότητας, που θα 'φτανε να γίνει ριζική εξέγερση εναντίον

ενός συστήματος παραγωγής έντασης κεφαλαίου καθώς και

των πεποιθήσεων που το στηρίζουν. Αντί, όμως, να ρίξει το

φταίξιμο στην αλαζονεία των παιδαγωγών, ο κόσμος παραχώ­

ρησε στους παιδαγωγούς μεγαλύτερην εξουσία να κάνουν ό,τι

θέλουν. Οι δυσαρεστημένοι δάσκαλοι κατεύθυναν την κριτική

τους στους συναδέλφους τους, στην οργάνωση της σχολικής

εκπαίδευσης και στον τρόπο χρηματοδότησης των εκπαιδευ­

τικών ιδρυμάτων, που όλα τους θεωρήθηκαν εμπόδια στην α­

ποτελεσματική εκπαίδευση.

Το σχολειό - δόλωμα έδωσε τη δυνατότητα στους φιλελεύ­

θερους δάσκαλους να μετατραπούν σ'ένα είδος εκπαιδευτών

των ενηλίκων. Το σχολειό - δόλωμα όχι μόνον έσωσε αλλά

—προς στ ιγμήν- εξύψωσε κιόλας το κύρος και μεγάλωσε το

μισθό του δάσκαλου. Ενώ πριν ξεσπάσει η κρίση ο δάσκαλος

περιόριζε την παιδαγωγική του επίθεση σε μια μόνον ομάδα

ηλικιών κάτω απ'τα δεκάξι, σε παιδιά που ήταν εκτεθειμένα

στην εξουσία του κατά τις ώρες διδασκαλίας μες στο σχολικό

κτίριο για να τα μυήσει σ' έναν περιορισμένο αριθμό μαθημά­

των, τώρα, ο καινούριος έμπορος της γνώσης θεωρεί όλο τον

κόσμο αίθουσα διδασκαλίας του. Ενώ ο δάσκαλος, που δίδα­

σκε σύμφωνα με το παλιό εκπαιδευτικό πρόγραμμα, είχε τη

δυνατότητα να χαρακτηρίσει αμαθείς μόνον εκείνους που δεν

ήταν μαθητές και τολμούσαν να μάθουν κάτι μόνοι τους, ο και­

νούριος μάνατζερ της ισόβιας και περιοδικά επαναλαμβανό­

μενης "εκπαίδευσης", "συνειδητοποίησης", "ευαισθητοποίη­

σης" ή "πολιτικοποίησης", αναλαμβάνει να εξευτελίσει στα μά-

3 2 1

τια του κοινού όλα τα πρότυπα συμπεριφοράς που δεν έχει ο

ίδιος εγκρίνει. Το σχολειό - δόλωμα της δεκαετίας του 1960

μας βοηθά να καταλάβουμε πιο εύκολα σε τι στίβο πρόκειται

να διεξαχθεί ο επερχόμενος ιατρικός πόλεμος. Ακολουθώντας

το παράδειγμα των δασκάλων που διακηρύσσουν ότι ο κόσμος

όλος είναι η αίθουσα διδασκαλίας τους, ορισμένοι κομψοί

σταυροφόροι γιατροί (82) προβάλλουν τώρα το πρότυπο της

ωραιοποιημένης ιατρικής και μετατρέπουν την απογοήτευση

και το θυμό του κόσμου από τη θεραπευτική ιατρική σ'ένα

κάλεσμα για τη δημιουργία μιας καινούριας ελίτ επιστημονι­

κών επιτρόπων, που θέλουν να θέσουν υπό τον έλεγχο τους

τον κόσμο σαν θάλαμο νοσοκομείου τους (83).

8 2 . Howard S . Becker, O u t s i d e r s : S t u d i e s i n t h e S o ­

c i o l o g y o f D e v i a n c e , N . York, Free Pr., 1 9 6 3 , σ . 1 7 7 . Επισημαί­

νει ότι το πιο εμφανές ε π α κ ό λ ο υ θ ο μιας επιτυχημένης εκστρατείας εναντί­

ον ενός δεινού είναι η δημιουργία ενός σ υ ν ό λ ο υ νέων κανόνων και ο διο­

ρισμός αξιωματούχων που θα επιβάλουν την ε φ α ρ μ ο γ ή τ ο υ ς . Ό π ω ς α­

κριβώς τα ριζοσπαστικά πολιτικά κινήματα μετατρέπονται σε οργανωμέ­

να πολιτικά κόμματα κι οι σ φ ρ ι γ η λ έ ς ευαγγελικές σ έ χ τ ε ς γίνονται μετρη­

μένες θρησκευτικές εκκλησίες, έτσι, υποστηρίζω εδώ, άνθρωποι που έ­

χουν ξεκινήσει για να κάνουν πραγματικότητα τα όνειρα για μια σ ω σ τ ή υ­

γειονομική περίθαλψη μετατρέπονται σε μιαν επαγγελματική κ ά σ τ α φυ­

λάκων".

8 3 . Vicente Navaro, " S o c i a l Policy Issues : An Explanation of the Co­

mposition, Nature and Funct ions of the Present Health Sector of the USA",

Johns Hopkins Univ., κείμενο που βασίζεται σε μιαν ε ισήγηση στην Ε τ ή ­

σια Σ ύ ν ο δ ο της Ιατρικής Ακαδημίας της Ν. Υ ό ρ κ η ς ( 2 5 - 6 τ ο υ Απρίλη

1 9 7 4 ) . Ο Ναβάρο υποστηρίζει ότι οι κ ρ α τ ο ύ σ ε ς αξίες στον υγειονομικό

τ ο μ έ α διαμορφώνονται όντως από το υγειονομικό κατεστημένο, α λ λ ά εί­

ναι ενδεικτικές της κατανομής τ η ς οικονομικής και πολιτικής εξουσίας μέ­

σα στην κοινωνία. Η εξουσία να διαμορφώνουν υγειονομικές αξίες δίνει

στους επαγγελματίες τ ο υ υγειονομικού τ ο μ έ α μια κυρίαρχη επιρροή πά­

νω στη διάρθρωση των υγειονομικών υπηρεσιών, όχι όμως και πραγματι­

κόν έ λ ε γ χ ο . Ο έ λ ε γ χ ο ς αυτός ασκείται διαμέσου της ιδιοκτησίας των μέσων

παραγωγής, αναπαραγωγής και νομιμοποίησης, τα οποία κατέχει η καπιτα­

λιστική ελίτ. Ο Ναβάρο δε φαίνεται να καταλαβαίνει ότι σ υ μ φ ω ν ώ μεν μα­

ζί τ ο υ σ ' α υ τ ό , α λ λ ά είμαι λ ι γ ό τ ε ρ ο απλοϊκά αισιόδοξος απέναντι στον

πολιτικά ο υ δ έ τ ε ρ ο χ α ρ α κ τ ή ρ α της κ ά θ ε τ ε χ ν ι κ ή ς που χρησιμοποιεί­

ται για την παροχή υγειονομικής περίθαλψης. Υ π ο σ τ η ρ ί ζ ω ότι οι διαλύ­

σεις, οι μεταμοσχεύσεις και η εντατική περίθαλψη για τις πιο π ο λ λ έ ς χ ρ ό ­

νιες νόσους, α λ λ ά και η γενική ένταση τ ο υ ιατρικού μας ε γ χ ε ι ρ ή μ α τ ο ς ,

επιβάλλει αναπόφευκτα ε κ μ ε τ ά λ λ ε υ σ η σε κ ά θ ε κοινωνία που θ έ λ ε ι να τα

3 2 2

Η επιστημονική οργάνωση - της ζωής

Η πίστη στην ιατρική σαν εφαρμοσμένη επιστήμη βρίσκε­

ται στη βάση ενός τέταρτου είδους μέτρων για την αντιμετώ­

πιση της ιατρογένεσης· τα μέτρα αυτά πρόκειται αναπόφευκτα

ν'αυξήσουν την ανεύθυνη εξουσία του υγειονομικού επαγγέλ­

ματος και, κατά συνέπεια, τη ζημιά που κάνει η ιατρική. Αυ­

τοί που υποστηρίζουν ότι πρέπει να τεθούν ανώτερα επιστη­

μονικά πρότυπα στην ιατρική έρευνα και στην κοινωνική οργά­

νωση, διατείνονται ότι η παθογόνος ιατρική οφείλεται στον

εντυπωσιακά μεγάλον αριθμό των κακών γιατρών, που η κοι­

νωνία τους αφήνει ν' ασκούν ελεύθερα το επάγγελμα τους. Λι­

γότεροι άνθρωποι που παίρνουν αποφάσεις, που θα έχουν πε­

ράσει από πιο λεπτό κόσκινο, καλύτερα καταρτισμένοι, που θα

επιτηρούνται πιο στενά από τους ομοίους τους και που θα α­

σκούν πιο αποτελεσματικόν έλεγχο πάνω στο τι γίνεται για

ποιον και πώς, θα κατοχύρωναν το ότι, τα πολύ μεγάλα κον­

δύλια που διατίθενται τώρα στους επιστήμονες γιατρούς, θα

χρησιμοποιηθούν προς όφελος του λαού (84). Μια τέτοια ει­

δωλολατρική πίστη στην επιστήμη παραβλέπει το γεγονός

ότι, οι τρεις τρόποι προσέγγισης που συγχωνεύονται και πα­

ράγουν την τωρινή ενδημική άρνηση της υγείας, είναι οι ακό­

λουθοι: η ερευνητική εργασία, που διεξάγεται σάμπως η ιατρι­

κή να ήταν μια κοινή επιστήμη, σαν όλες τις άλλες· η διάγνω­

χρησιμοποιήσει βάζοντας τα στο α π ό θ ε μ α τ ο υ δικού τ η ς συστήματος ια­

τρικής περίθαλψης. Β λ . Vicente Navarro, " T h e Industrialization o f Fe­

tishism or the Fetishism of Industrialization : A Critique of Ivan Illich",

J o h n s Hopkins Univ, January 1 9 7 5 . Για το επιχείρημα που θ έ λ ε ι τις ιατρι­

κές ιδεολογίες να διαμορφώνουν ένα σ ύ σ τ η μ α π ε ρ ί θ α λ ψ η ς που αδυνατούν

ν α ελέγξουν, βλ. και Massimmo Gaglio, M e d i c i n a e p r o f i t t o :

T e s i d i d i s c u s s i o n e p e r o p é r a i , s t u d e n t i e t e c n i c i

Milano, Sapere Editore, 1 9 7 1 , και Aloisi e t al, L a m e d i c i n a e l a s o ­

c i e t à c o n t e m p o r a n e a , Atti del Convegno promoso dall' Insti­

tuto Gramsci, Roma, 2 8 - 3 0 / 6 / 1 9 6 7 , R o m a , Editori Riuniti, 1 9 6 8 .

8 4 . Rhilip Selby, "Hea l th in the 1 9 8 0 - 1 9 9 0 : A Predictive Study Ba­

sed o n a n International Inquiry", P e r s p e c t i v e s i n M e d i c i n e ,

1 9 7 4 , τομ. 6 . Π ρ ό β λ ε ψ η , π ο υ βασίζεται σ ' ένα σενάριο των Δ ε λ φ ώ ν , και

περιγράφει μιαν ουτοπία π ο υ εναρμονίζεται με τις επιθυμίες των έξι δω­

δεκάδων γραφειοκρατών τ η ς υγείας α π ' τ ο υ ς οποίους πήρε συνέντευξη

ο σ υ γ γ ρ α φ έ α ς .

323

ση, που γίνεται σάμπως οι άρρωστοι να ήταν ειδικά περιστα­

τικά και όχι αυτόνομα άτομα· η θεραπευτική αγωγή, που την

παρέχουν υγειονομικοί μηχανικοί.

Σαν επιστήμη, η ιατρική βρίσκεται σ' ένα μεταίχμιο. Η επι­

στημονική μέθοδος μιλά για πειράματα, που διεξάγονται πά­

νω σε πρότυπα. Η ιατρική, ωστόσο, δεν πειραματίζεται πάνω

σε πρότυπα, αλλά πάνω στα ίδια τα υποκείμενα. Εξάλλου, η

ιατρική μας λέει για τη γεμάτη νόημα πράξη της γιατρειάς,

των βασάνων και του θανάτου τόσα, όσα μας λέει κι η χημι­

κή ανάλυση για την αισθητική αξία της αγγειοπλαστικής (85).

Επιδιώκοντας να κάνει εφαρμοσμένη επιστήμη, το ιατρικό

επάγγελμα έχει, σε μεγάλο μέρος, πάψει να προσπαθεί να πε­

τύχει τους στόχους μιας ένωσης χειροτεχνών που κάνουν ε­

φαρμογή της παράδοσης, της πείρας, της εκπαίδευσης και της

δ ια ίσθησης· έχει φτάσει να παίζει ένα ρόλο που αρμόζει σε

ιερωμένους, έχοντας βάλει τις επιστημονικές έννοιες στη θέση

της θεολογίας και τους τεχνολόγους στη θέση των διάκων

(85). Σαν εγχείρημα, η ιατρική νοιάζεται τώρα λιγότερο για

την εμπειρική τέχνη της γιατρειάς του θεραπεύσιμου και πολύ

περισσότερο για τον ορθολογικό τρόπο προσέγγισης στη λύ­

τρωση της ανθρωπότητας από τις επιθέσεις της αρρώστιας,

απ'τα δεσμά της αναπηρίας και από την αναγκαιότητα του

ίδιου του θανάτου (87). Α φ ό τ ο υ η ιατρική μετατράπηκε από

8 5 . Εξαιτίας τον γ ε γ ο ν ό τ ο ς αυτού, η α θ ω ό τ η τ α της επιστημονικής έ­

ρευνας απουσιάζει από την ιατρική. Hans Jonas, " P h i l o s o p h i c a l Refle­

ctions on Experimenting with Human Subjects", σ. 1 - 2 8 . Μολονότι το

ά ρ θ ρ ο αυτό πραγματεύεται ακραίες μ ο ρ φ έ ς πειραματισμού, παρέχει μια

γ ε μ ά τ η σαφήνεια ε ι σ α γ ω γ ή στη σ χ έ σ η πειράματος και υπηρεσίας.

8 6 . Harris L . Coulter, D i v i d e d L e g a c y . A H i s t o r y o f

t h e S c h i s m i n M e d i c a l T h o u g h t , τομ. 1 , T h e P a t t e r ­

n s E m e r g e : H i p p o c r a t e s t o P a r a c e l s u s , τ ο μ . 2 , P r o ­

g r e s s a n d R e g r e s s : J . B . V a n H e l m o n t t o C l a u d e

B e r n a r d , τ ο μ . 3 , S c i e n c e a n d E t h i c s i n A m e r i c a n M e ­

d i c i n : 1 8 0 0 - 1 9 1 4 , Washington D. C, McGrath, 1 9 7 3 . Μια μ ε γ ά λ η ς

έκτασης και γ ε ρ ά τεκμηριωμένη προσπάθεια να παρουσιαστεί ότι η ιστο­

ρία της εμπειρικής ιατρικής βρίσκεται σε διαρκή σ ύ γ κ ρ ο υ σ η με την πα­

ράδοση τ ο υ ο ρ θ ο λ ο γ ι σ μ ο ύ .

8 7 . Henry Ε. Sigerist, " P r o b l è m e der medizinischen Historiographie",

S u d h ο f f s A r c h i ν 2 4 , 1 9 3 1 : 1-18. H ιστορία τ η ς ιατρικής μπορεί

να γ ρ α φ ε ί σαν ιστορία των σχημάτων των νόσων, των ιατρικών ι δ ε ο λ ο ­

3 2 4

τέχνη σε επιστήμη, το ιατρικό σώμα έχει αποβάλει τα χαρα­

κτηριστικά γνωρίσματα της συντεχνίας των χειροτεχνών,

που εφαρμόζουν κανόνες, οι οποίοι έχουν καθιερωθεί για να

καθοδηγούν τους μαστόρους μιας πρακτικής τέχνης προς όφε­

λος των πραγματικά άρρωστων ανθρώπων. Το ιατρικό σώμα έ­

χει γίνει ένας ορθόδοξος μηχανισμός γραφειοκρατών και

διοικητικών στελεχών, που θέτουν σε εφαρμογή τις αρχές και

τις μεθόδους της επιστήμης σε ολόκληρες κατηγορίες ιατρι­

κών περιστατικών. Μ'άλλα λόγια, η κλινική έχει μετατραπεί

σ'εργαστήριο. Καθώς αξιώνει να πετύχει προβλέψιμα αποτε­

λέσματα, δίχως να παίρνει υπόψη την ανθρώπινη πράξη του

θεραπευόμενου και τη δική του ένταξη σε μια συγκεκριμένη

κοινωνική ομάδα, ο σύγχρονος γιατρός έχει πάρει τη θέση που

κατείχε κατά την παράδοση ο κομπογιαννίτης.

Όντας μέλος του ιατρικού επαγγέλματος, ο γιατρός σαν ά­

τομο είναι αναπόσπαστο κομμάτι μιας επιστημονικής ομάδας.

Το πείραμα είναι η μέθοδος με την οποία ενεργεί η επιστήμη,

τα δε αρχεία που κρατάει ο γιατρός είναι —είτε το θέλει είτε

όχι— μέρος των δεδομένων ενός επιστημονικού εγχειρήματος.

Κάθε θεραπευτική αγωγή είναι μια ακόμα επανάληψη ενός πει­

ράματος, που έχει μια στατιστικά γνωστή πιθανότητα επιτυ­

χίας. Όπως και σε κάθε ενέργεια που αποτελεί αυθεντική

επιστημονική εφαρμογή, η αποτυχία λέγεται πως οφείλεται

σε κάποιου είδους άγνοια: σε ανεπαρκή γνώση των νόμων που

ισχύουν σε μιαν ιδιαίτερη πειραματική κατάσταση, σε έλλειψη

επιδεξιότητας του πειραματιστή, που δεν εφάρμοσε σωστά τη

μέθοδο και ης αρχές, ή πάλι στην ανικανότητα του να υπολο­

γίσει σωστά το ρόλο της απροσδιόριστης μεταβλητής, δηλαδή

του ίδιου του αρρώστου. Είναι ολοφάνερο ότι, όσο πιο καλά

μπορεί να τεθεί υπό έλεγχο ο άρρωστος, τόσο πιο καλά θα

μπορεί να προβλεφτεί το αποτέλεσμα μιας τέτοιας ιατρικής

προσπάθειας. Κι όσο πιο καλά θα μπορεί να προβλεφτεί το

αποτέλεσμα στη βάση ενός ολόκληρου πληθυσμού, τόσο πιο

αποτελεσματική θα φαίνεται πως είναι η οργάνωση. Οι τεχνο­

κράτες της ιατρικής εμφανίζουν την τάση να προωθούν τα

συμφέροντα της επιστήμης και όχι τις ανάγκες της κοινωνίας

γιών, ή των ιατρικών δραστηριοτήτων. Οι δυο πρώτοι τρόποι προσέγ­

γισης, συνηθίζεται να παραμερίζονται.

325

(88). Το σωματείο των γιατρών αποτελεί μια γραφειοκρατία,

που διενεργεί επιστημονική έρευνα. Η πρώτιστη ευθύνη του

γιατρού είναι απέναντι στην αφηρημένη επιστήμη ή, κατά έναν

συγκεχυμένο τρόπο, απέναντι στον επαγγελματικό του κλάδο

(89). Η προσωπική ευθύνη του γιατρού για τον συγκεκριμένο

πελάτη του, έχει μετατραπεί σε μιαν ακαθόριστη αίσθηση ευ­

θύνης, που αγκαλιάζει όλα τα έργα και όλους τους πελάτες

όλων των συναδέλφων του. Η ιατρική επιστήμη, την οποία

θέτουν σε πρακτική εφαρμογή οι επιστήμονες γιατροί, παρέ­

χει τη σωστή θεραπευτική αγωγή, ανεξάρτητα απ'το αν απο­

τέλεσμα της είναι η γιατρειά του αρρώστου, ο θάνατός του ή η

μετατροπή του σε φυτό. Ό λ α τα νομιμοποιούν οι στατιστι­

κοί πίνακες, που προβλέπουν και τα τρία παραπάνω ενδεχό­

μενα με μια συγκεκριμένη συχνότητα. Το άτομο γιατρός εν­

δέχεται, σε μια συγκεκριμένη περίπτωση, να εξακολουθεί να

θυμάται ότι οφείλει στη φύση και στον άρρωστο τόσην ευγνω­

μοσύνη, όσην του οφείλει κι ο άρρωστος αν πετύχει στην εξά­

σκηση της τέχνης του. Μόνον, όμως, αν μπορεί ν'αντέξει τη

γνωστική συμφωνία (*) θα καταφέρει να εξακολουθήσει να

παίζει ταυτόχρονα τους διισταμένους ρόλους του θεραπευτή

και του επιστήμονα (90).

8 8 . Το επιχείρημα διατυπώνει και υποστηρίζει τεκμηριωμένα ο Ge­

rald Leach, T h e B i o c r a t s : I m p l i c a t i o n s o f M e d i c a l

P r o g r e s s , N. York, McGraw - Hill, 1 9 7 0 , Harmondsworth, Penguin,

1 9 7 2 , αναθ. εκδ.

8 9 . Ta lcot t Parsons, " R e s e a r c h with Human Subjects and the 'Pro­

fessional Complex", στο Freund, E x p e r i m e n t a t i o n w i t h H u ­

m a n S u b j e c t s , σ . 1 1 6 κπ. Ο Πάρσονς κάνει τ η διάκριση μέσα στο

ιατρικό - επαγγελματικό σ ύ μ π λ ε γ μ α : ( 1 ) έρευνας, που καταπιάνεται με τη

δημιουργία νέας γνώσης, ( 2 ) υπηρεσίας, που χρησιμοποιεί τη γνώση για

πρακτικά ανθρώπινα συμφέροντα, και ( 3 ) διδασκαλίας, που μεταδίδει

τη γ ν ώ σ η . Υποστηρίζει ότι το αμύητο κοινό έχει ανάγκη από επίσημη

αναγνώριση τ ο υ δικαιώματος να ελαχιστοποιούνται οι ζημιές που απορ­

ρέουν από ανεπίλυτες συγκρούσεις μέσα στο σ ύ μ π λ ε γ μ α α υ τ ό .

* Ασυμφωνία (ή δυσαρμονία) των σκέψεων, των πεποιθήσεων και της

συμπεριφοράς. ( Σ τ μ ) .

9 0 . Αν ο ά ρ ρ ω σ τ ο ς πάθει β λ ά β η ή πεθάνει, ο γιατρός θα προσπαθήσει

να δείξει ότι η απόφαση που πήρε ήταν λογική και να περιορίσει τη

γ ν ω σ τ ι κ ή α σ υ μ φ ω ν ί α . Η ενέργεια που έκανε φαίνεται από­

λ υ τ α δικαιολογημένη α φ ο ύ αποσιωπά τα επιχειρήματα υπέρ της εναλ­

λακτικής δυνατότητας που δεν επέλεξε . Ενεργεί σαν νοικοκυρούλα:

3 2 6

Ό σ ο ι επιδιώκουν ν' αντιπαλέψουν την ιατρογένεση εξαλεί­

φοντας και τα τελευταία υπολείμματα εμπειρισμού από τη

συνάντηση του αρρώστου με το ιατρικό σύστημα, είναι σύγ­

χρονοι σταυροφόροι που θυμίζουν Ιερά Εξέταση (91). Μετα­

χειρίζονται τη θρησκεία της επιστημονικότητας για να υποβαθ­

μίσουν την πολιτική κρίση. Ενώ η πειραματική επαλήθευση

στο εργαστήριο αποτελεί το μέτρο της επιστήμης, η φιλονικία

των αντιπάλων που προσφεύγουν σε μιαν ανώτερη αρχή η

οποία κάνει εφαρμογή της πείρας του παρελθόντος σ'ένα ζή­

τημα του παρόντος, αποτελεί το μέτρο της πολιτικής. Εφόσον

το κάλεσμα για μια καθαρή, ορθόδοξη κι επικυρωμένη ιατρι­

κή πρακτική αρνείται ν'αναγνωρίσει δημόσια ότι υπάρχουν

πράγματα που δεν μπορεί να τα μετρήσει η επιστήμη, κρατά

την ιατρική πρακτική μακριά από κάθε πολιτική αξιολόγηση.

Η θρησκευτική προτίμηση για μιαν επιστημονική γλώσσα

σε βάρος της γλώσσας του κοινού ανθρώπου, αποτελεί έναν

από τους κυριότερους προμαχώνες του επαγγελματικού προ­

νομίου. Αν επιβληθεί η εξειδικευμένη αυτή γλώσσα στον πο­

λιτικό λ ό γ ο που μιλά για την ιατρική, εύκολα θα τον κάνει

αναποτελεσματικό.

Ό τ α ν ζητούμε να πάψει ν'ασκεί την ιατρική ένας συγκεκρι­

μένος επαγγελματικός κλάδος, δεν εννοούμε ότι θα προγρά­

ψουμε την τεχνική γ λ ώ σ σ α · δεν εννοούμε ούτε ότι θ' αποκλεί­

σουμε από την ιατρική τους ανθρώπους που έχουν πραγμα­

τικό ταλέντο, ούτε και θ'αντιτεθούμε στον εξονυχιστικό δη-

πριν πάει στα μαγαζιά, όσο πιο ακριβό είναι το φ α γ η τ ό , τ ό σ ο λιγότερο

πιθανό είναι να το βάλει σ τ ο οικογενειακό τ ρ α π έ ζ ι · μετά από την επί­

σκεψη της στο σουπερμάρκετ και την απόφασή της να ψωνίσει, όσο α­

κριβότερο είναι κάτι, τ ό σ ο πιθανότερο είναι να το πάρει. Β λ . Leon Fe¬

s t i n g e r , C o n f l i c t , D e c i s i o n a n d D i s s o n a n c e , Stan­

ford Studies in Psychology no. 3, Stanford Calif, Stanford Univ. Pr.,

1 9 6 4 . Για τη σ ύ γ κ ρ ο υ σ η ρόλων ανάμεσα στο γ ιατρό σ ύ μ β ο υ λ ο και στο

γιατρό επιστήμονα, βλ. Eliot Freidson, P r o f e s s i o n a l D o m i ­

n a n c e : T h e S o c i a l S t r u c t u r e o f M e d i c a l C a r e ,

Chicago, Aldine, 1 9 7 2 .

9 1 . Allan Hoffman, David Rittenhouse Inglis, " R a d i a t i o n and In­

fants", (βιβλιοκρισία τ ο υ έ ρ γ ο υ L o w - L e v e l R a d i a t i o n τ ο υ Er­

nest J . Sternglass), B u l l e t i n o f t h e A t o m i c S c i e n t i s t s ,

December 1 9 7 2 , σ. 45 - 5 2 . Οι βιβλιοκριτικοί π ρ ο β λ έ π ο υ ν μιαν επικεί­

μενη αντιεπιστημονικήν αντίδραση του γενικού κοινού, όταν γίνουν γ ν ω ­

3 2 7

μόσιο έλεγχο και στο δημόσιο ξεσκέπασμα της κακοπραξίας.

Εννοούμε, όμως, ότι έχουμε μια προκατειλημμένη στάση ενα­

ντίον του φενακισμού του κοινού, εναντίον της αμοιβαίας

ανταλλαγής πιστοποιητικών καταλληλότητας μεταξύ αυτό­

κλητων θεραπευτών, εναντίον της υποστήριξης που παρέχει

το δημόσιο στην ιατρική συντεχνία και1 στους θεσμούς της,

εναντίον της νομοθετικής μεροληψίας από μέρους, και για λο­

γαριασμό, ανθρώπων, τους οποίους τα άτομα ή οι κοινότητες

διαλέγουν και ορίζουν για θεραπευτές τους. Όταν ζητούμε

να πάψει ν'ασκεί την ιατρική ένας συγκεκριμένος επαγγελ­

ματικός κλάδος, δεν εννοούμε ότι θ'αρνηθούμε να χορηγούμε

δημόσιο χρήμα για νοσηλευτικούς σκοπούς· εννοούμε, όμως,

ότι έχουμε μια προκατειλημμένη στάση εναντίον της κατα­

σπατάλησης τέτοιου χρήματος κατόπιν εντολής, ή κάτω απ'

τον έλεγχο, των μελών της συντεχνίας. Δε ζητούμε την κατάρ­

γηση της σύγχρονης ιατρικής. Ζητούμε κανένας επαγγελμα­

τιας να μην έχει τη δύναμη να ξοδεύει απλόχερα για οποιον­

δήποτε άρρωστο του ένα πακέτο νοσηλευτικών μέσων μεγαλύ­

τερο από κείνο που θα μπορούσε ν'αξιώσει για λογαριασμό

του κάποιος άλλος. Τέλος, δε ζητούμε να παραγνωρίζονται

οι ειδικές ανάγκες που έχουν οι άνθρωποι σε ειδικές στιγμές

της ζωής τους: όταν γεννιούνται, όταν σπάνουν το πόδι τους,

όταν σακατεύονται ή όταν στέκουν αντιμέτωποι με το θάνατο.

Όταν κάνουμε την πρόταση να μην παίρνουν οι γιατροί άδεια

άσκησης επαγγέλματος από μια ομάδα με κοινά μ' αυτούς συμ­

φέροντα, δεν εννοούμε ότι δε θα γίνεται αξιολόγηση των υπη­

ρεσιών τους, αλλά μάλλον ότι η αξιολόγηση αυτή μπορεί να

γίνεται από ενημερωμένους πελάτες πιο αποτελεσματικά απ'

όσο απ'τους ίδιους τους συναδέλφους τους. Ό τ α ν ζητούμενα

μη χρηματοδοτεί το κράτος τα πιο δαπανηρά τεχνικά επινοή­

ματα της ιατρικής μαγείας, δεν εννοούμε ότι το κράτος δε θα

προστατεύει τα άτομα από την εκμετάλλευση των ιερέων της

ιατρικής λατρείας· εννοούμε μόνον ότι δε θα χρησιμοποιούν­

στά στον π ο λ ύ κόσμο τα στοιχεία που δίνει ο Σ τ έ ρ ν γ κ λ α ς . Το κοινό θα

φτάσει να αισθανθεί ότι βαυκαλιζόταν με μιαν αίσθηση σιγουριάς εξαι­

τίας της αβάσιμης αισιοδοξίας των φ ε ρ έ φ ω ν ω ν των επιστημονικών ιδρυ­

μάτων, όσον α φ ο ρ ά την απειλή που συνιστά η ακτινοβολία χ α μ η λ ο ύ επι­

πέδου. Οι βιβλιοκριτικοί υποστηρίζουν μιαν ερευνητική πολιτική, που θα

προλαμβάνει τέτοιες αντιδράσεις και θα προστατεύει την επιστημονική

κοινότητα από τα ε π α κ ό λ ο υ θ α της.

3 2 8

ται χρήματα από τη φορολογία για να στήνονται τέτοιου εί­

δους τελετουργικά. Ό τ α ν ζητούμε να πάψει ν'ασκεί την ια­

τρική ένας συγκεκριμένος επαγγελματικός κλάδος, εννοούμε

ότι πρέπει να ξεσκεπάσουμε το μύθο, σύμφωνα με τον οποίον

η τεχνική πρόοδος απαιτεί να λύνονται τα ανθρώπινα προ­

βλήματα με την εφαρμογή των επιστημονικών αρχών· το μύ­

θο ότι μας ωφελεί η παραπέρα εξειδίκευση της εργασίας· το

μύθο ότι μας ωφελεί ο πολλαπλασιασμός των απόκρυφων μη­

χανισμών χειραγώγησης· το μύθο, τέλος, ότι είναι καλύτερο

να αυξάνεται η εξάρτηση των ανθρώπων από απρόσωπους θε­

σμούς παρά να ενισχύεται η εμπιστοσύνη των ανθρώπων στους

συνανθρώπους τους.

Μηχανική κατασκευή μιας πλαστικής μήτρας

Μέχρις εδώ πραγματεύτηκα τέσσερις κατηγορίες επικρί­

σεων, που έχουν για στόχο τους τη θεσμική δομή του ιατρικού

βιομηχανικού συμπλέγματος. Η καθεμιά εκφράζει ένα συγκε­

κριμένο είδος πολιτικών απαιτήσεων και όλες τους ενισχύουν

την εξάρτηση των ανθρώπων από ιατρικές γραφειοκρατίες,

γιατί αντιμετωπίζουν την ιατρική περίθαλψη σαν μια μορφή

θεραπευτικού σχεδιασμού και θεραπευτικής μηχανικής (92).

9 2 . Thomas Μ. Dunaye, " H e a l t h Planning : A Bibliography of Basic

Readings", Council of Planning Librarians, Exchange Bibliography, Monti-

cello 111., π ο λ υ γ ρ α φ η μ έ ν ο . Γράφει : " Τ ό σ ο εκτενής είναι η γραμματεία

των βασικών υλικών πάνω στο ζ ή τ η μ α του υγειονομικού σχεδιασμού,

ώστε το να δ ώ σ ο υ μ ε μια πλήρη βιβλιογραφία έχει γίνει πάρα π ο λ ύ μεγά­

λο π ρ ό β λ η μ α . Η δυσκολία αυτή ξεπεράστηκε ενμέρει με την συγκέντρω­

ση ξεχωριστών βιβλιογραφιών... π ο υ π ο λ λ έ ς τους περιλαμβάνονται σ '

αυτό το ενιαίο σ ώ μ α βασικών κειμένων, χρήσιμων στον... αναγνώστη που

ασχολείται για π ρ ώ τ η φ ο ρ ά με το ζ ή τ η μ α α υ τ ό " . Βλ. και National Libra­

r y o f Medicine, S e l e c t e d R e f e r e n c e s o n E n v i r o n m e ­

n t a l Q u a l i t y a s I t R e l a t e s t o H e a l t h S i n c e 1 9 7 1 ,

National Library of Medicine, 8 6 0 0 Rockville Pike, Bethesda Md. Natio­

nal Institute of Environmental Health Science, Triangle Park, London,

E n v i r o n m e n t a l H e a l t h , περιοδική έκδοση από τ α 1 9 7 1 . Na­

tional Library o f Medicine, E n v i r o n m e n t a l B i o l o g y a n d

M e d i c i n e , περιοδική έκδοση από τ α 1 9 7 1 . C u r r e n t B i b l i o ­

g r a p h y o f E p i d e m i o l o g y , American Public Health Associa­

tion, 1 7 4 0 Broadway, N. Υ . 1 0 0 1 9 .

3 2 9

Υποδεικνύουν στρατηγικές για χειρουργική και χημική παρέμ­

βαση στις ζωές των αρρώστων ή εκείνων που απειλούνται από

αρρώστιες, καθώς και για παρέμβαση στη συμπεριφορά τους.

Μια πέμπτη κατηγορία επικρίσεων, απορρίπτει τους αντικειμε­

νικούς αυτούς στόχους. Δίχως να πάψουν να βλέπουν την

ιατρική σαν μηχανικό εγχείρημα, οι επικριτές αυτοί βεβαιώ­

νουν ότι οι ιατρικές στρατηγικές απέτυχαν γιατί συγκέντρω­

σαν περισσότερο απ'όσο έπρεπε τις προσπάθειες τους στην

αντιμετώπιση της αρρώστιας και λιγότερο απ'όσο έπρεπε στην

αλλαγή του περιβάλλοντος, το οποίο αρρωσταίνει τους αν­

θρώπους.

Οι έρευνες για εναλλακτικούς τρόπους προσέγγισης στην

κλινική παρέμβαση, κατευθύνονται, στο μεγαλύτερο μέρος

τους, στην βάσει προγράμματος μηχανική κατασκευή επαγ­

γελματικών συστημάτων κοινωνικού, ψυχολογικού και φυ­

σικού περιβάλλοντος των ανθρώπων. Οι " υ γ ε ι ο ν ο μ ι κ έ ς συνι­

στώσες των μη υγειονομικών υπηρεσιών" αναφέρονται, κατά

μεγάλο μέρος, σε μια βάσει σχεδίου παρέμβαση στον περίγυ­

ρο (93). Οι θεραπευτικοί μηχανικοί δεν επεμβαίνουν στον δυ­

9 3 . Σαν παράδειγμα αυτού του τρόπου προσέγγισης, βλ. Monroe Ler­

ner et al, " T h e Non-Health Services' Determinants of Health Levels :

Conceptualization and Public Policy Implications", report of a subcom­

mittee under the Carnegie Grant to the Medical Sociology Section, A m e ­

r i c a n S o c i o l o g i c a l A s s o c i a t i o n , 2 9 . 8 . 7 3 , π ο λ υ γ ρ α φ η ­

μένο. To σχεδιάγραμμα αυτό δίνει μια λογικήν ε ξ ή γ η σ η για την επέκτα­

ση της εξουσίας των γ ρ α φ ε ι ο κ ρ α τ ώ ν της υγείας σε ό λ α εκείνα τα ζητή­

ματα που, κατά την παράδοση, βρίσκονταν έ ξ ω από τις αρμοδιότητες

τους, υποστηρίζοντας ότι βρίσκονται μέσα στις εγγενείς εξουσίες τους.

Αντιμετωπίζοντας την ανάγκη ν'αναγνωρίσει τα όρια του πεδίου της,

η επιτροπή αποφάσισε: ( 1 ) Ν ' α σ χ ο λ η θ ε ί με παράγοντες που επηρεάζουν

τα επίπεδα υγείας, ή που φαίνεται πως τα επηρεάζουν, όχι με έννοιες,

μετρήσεις υγείας, ή εξωτερικότητες της υγείας για βελτίωση των κοινω­

νικοπολιτισμικών επιπέδων. ( 2 ) Ν ' α σ χ ο λ η θ ε ί εκλεκτικά με παράγοντες

που επηρεάζουν τους π λ η θ υ σ μ ο ύ ς που βρίσκονται σε κίνδυνο. ( 3 ) Ν*

α σ χ ο λ η θ ε ί με π ρ ό λ η ψ η , διαφύλαξη και π ρ ο σ α ρ μ ο γ ή που σχετίζονται με

χρόνιες νόσους και αναπηρίες, α λ λ ά μόνο στο βαθμό π ο υ αυτές δε νοού­

νται σαν " υ γ ε ι ο ν ο μ ι κ έ ς υπηρεσίες". ( 4 ) Ν ' α σ χ ο λ η θ ε ί με την ακούσια κα­

κή υγεία που προκαλείται απ'την ε π α φ ή με το σύστημα το επιφορτισμέ­

ν ο μ ε την π α ρ ο χ ή προσωπικής υγείας. Βλ. και T h e S o u r c e s o f

H e a l t h A n A n n o t a t e d B i b l i o g r a p h y o f C u r r e n t

R e s e a r c h R e g a r d i n g t h e N o n t h e r a p e u t i c D e t e r -

3 3 0

νητικό ή υπαρκτό άρρωστο, αλλά στο πλατύτερο σύστημα,

του οποίου ο άρρωστος θεωρείται ότι αποτελεί μέρος. Αντί να

χειραγωγούν τον άρρωστο, ανακατασκευάζουν το περιβάλλον

με σκοπό να εξασφαλίσουν καλύτερη υγεία για τον πληθυ­

σμό (94).

Η υγειονομική περίθαλψη, όταν παίρνει τη μορφή περιβαλ­

λοντικής υγιεινολογικής μηχανικής, εργάζεται με εννοιακές

κατηγορίες διαφορετικές από εκείνες του κλινικού επιστή­

μονα. Επίκεντρο της είναι η επιβίωση, και όχι η υγεία σαν αντί­

θετο της αρρώστιας· ο αντίκτυπος που έχει η κατάθλιψη σε

ολόκληρους πληθυσμούς και στα συγκεκριμένα άτομα, και

όχι η πράξη των συγκεκριμένων ανθρώπων· η σχέση μιας γω­

νίτσας μέσα στο σύμπαν με το ανθρώπινο είδος όπως έχει ε­

ξελιχτεί, και όχι η σχέση μεταξύ των επιδιώξεων των υπαρ­

κτών ανθρώπων και της ικανότητας τους να τις πραγματώ­

σουν (95).

m i n a n t s o f H e a l t h , Center for Urban Affairs, Northwestern U ­

niv., Evanston 111., 1 9 7 3 .

9 4 . Hugh litis, One Loucks, Peter Andrews " C r i t e r i a for an Optimum

Human Environment", B u l l e t i n o f t h e A t o m i c S c i e n t i ­

s t s , January 1 9 7 0 -.2 - 6 . George L. Engel, "A Unified Concept o f He­

alth and Disease", P e r s p e c t i v e s i n B i o l o g y a n d M e d i ­

c i n e 3 , summer 1 9 6 0 : 4 5 9 - 8 5 .

9 5 . Για μια θ ε ω ρ η τ ι κ ή ανάλυση των επιπέδων υγείας όπως ορίζονται

με τ ο υ ς ό ρ ο υ ς αυτούς, βλ . Aaron Antonovsky, " B r e a k d o w n : A Nee­

ded Fourth Step in the Conceptual Armamentarium of Modern Medici­

ne", S o c i a l S c i e n c e a n d M e d i c i n e 6 , October 1 9 7 2 :

5 3 7 - 4 4 . Ζητάει να συμπεριληφθεί και μια τ έ τ α ρ τ η κατηγορία σ τ α εννοιακά

ε ρ γ α λ ε ί α της σ ύ γ χ ρ ο ν η ς ιατρικής. Αξιώνει την αναγνώριση της κατάρρευ­

σης. Ί σ α μ ε τ ώ ρ α η ιατρική έχει αναπτύξει τρεις σημαντικές έννοιες για

τον έ λ ε γ χ ο της αρρώστιας. Ανακαλύφτηκε π ρ ώ τ α ότι η αρρώστια μπο­

ρούσε να προληφθεί με περιβαλλοντικά μέτρα για τη δημόσια υγεία,

ιδιαίτερα με την άσκηση ε λ έ γ χ ο υ στα αποθέματα τροφίμων και νερού. Η

δ ε ύ τ ε ρ η καινοτομία ή ρ θ ε μαζί με την έννοια της ανοσοποίησης, με την

προετοιμασία τ ο υ ατόμου για αντίσταση. Και οι δ υ ο αυτοί τρόποι προ­

σέγγισης βασίζονται στην εικόνα του επικίνδυνου παράγοντα. Μια τρί­

τη καινοτομία ή ρ θ ε με την αναγνώριση των π ο λ λ α π λ ώ ν αιτίων: υποκύ­

πτει ένας άνθρωπος σε μια δεδομένη αρρώστια όταν ένας δεδομένος

παράγοντας αλληλεπιδρά μ'έναν δεδομένο ξενιστή σ'ένα δεδομένο πε­

ρ ι β ά λ λ ο ν · το έργο της ιατρικής είναι ν'αναγνωρίσει και να θέσει υπό έ­

λ ε γ χ ο αυτά τα δεδομένα. Σ ύ μ φ ω ν α με τον Αντονόφσκι ακόμα κι ο Ντι-

3 3 1

Αν μιλήσουμε γενικά, οι άνθρωποι είναι περισσότερο προϊόν

του περιβάλλοντος τους και λιγότερο των γενετικών τους χαρι­

σμάτων. Το περιβάλλον αυτό το διαστρεβλώνει με ταχύ ρυθμό

η ανάπτυξη της βιομηχανίας. Μολονότι ο άνθρωπος έχει μέχρι

τώρα επιδείξει μιαν ασυνήθιστη προσαρμοστικότητα, έχει ε­

πιβιώσει σε μια κατάσταση που δεν απέχει πολύ από την σχε­

δόν θανατηφόρο κατάρρευση. Ο Ντιμπό (96) φοβάται ότι η

ανθρωπότητα θα καταφέρει τελικά να προσαρμοστεί στην κα­

τάθλιψη που φέρνουν η δεύτερη βιομηχανική επανάσταση και

ο υπερπληθυσμός, όπως ακριβώς επιβίωσε από λιμούς, λοι­

μπό δεν πηγαίνει ρητά πέρα απ' αυτή την έννοια των π ο λ λ α π λ ώ ν αιτί­

ων, μολονότι τονίζει την ανάγκη να αυξηθεί η ικανότητα του α ν θ ρ ώ π ο υ

να προσαρμόζεται στο στρες π ο υ τον απειλεί σε συγκεκριμένες αρρώ­

στιες. Ο Αντονόφσκι προτείνει την παραπάνω έννοια τ η ς κατάρρευσης,

κι έναν ορισμό που επιτρέπει στη γενική αυτή έννοια να γίνει λειτουργι­

κή. Για το σκοπό αυτό προτείνει έναν προσδιορισμό τεσσάρων παραγό­

ντων, κοινών σ ' ό λ ε ς τις αρρώστιες: ( 1 ) Ο πόνος μπορεί να είναι ανύ­

παρκτος, ήπιος, μέτριος ή σοβαρός. ( 2 ) Η αναπηρία μπορεί να είναι α­

νύπαρκτη, ενοχλητική, μέτρια ή σ ο β α ρ ή . ( 3 ) Ο οξύς ή χρόνιος χαρακτή­

ρας μπορεί να χαρακτηριστεί με έξι τ ρ ό π ο υ ς : όχι οξεία ή χρόνια κατά­

σταση, ηπίως χρόνια α λ λ ' ό χ ι εκφυλιστική, σοβαρή χρόνια εκφυλιστική,

οξεία α λ λ ' ό χ ι απειλητική της ζωής, σ ο β α ρ ή χρόνια α λ λ ' ό χ ι εκφυλιστική,

σοβαρή χρόνια εκφυλιστική, ή οξεία και απειλητική της ζωής. Και τέλος,

( 4 ) μια αρρώστια μπορεί ν 'αναγνωριστεί από το ιατρικό ε π ά γ γ ε λ μ α ότι

δεν απαιτεί α ρ ω γ ή , π α ρ α κ ο λ ο ύ θ η σ η , ή θεραπεία. Έ τ σ ι , έχουν εγκαθι­

δρυθεί 2 8 8 δυνατοί τύποι κατάρρευσης. Για τον σ υ γ γ ρ α φ έ α , " έ ν α ριζι­

κά νέο ε ρ ώ τ η μ α εγείρεται: Ποια είναι η αιτιολογία της κατάρρευσης;

Υπάρχει, ά ρ α γ ε , ένας καινούριος συνδυασμός παραγόντων που αποτελεί

ισχυρό π ρ ο ά γ γ ε λ ο της κατάρρευσης;"

9 6 . René Dubos, M a n a n d H i s E n v i r o n m e n t : B i o m e ­

d i c a l K n o w l e d g e a n d S o c i a l A c t i o n , Pan - American He­

alth Organization Scientific Publication no 1 3 1 , Washington DC, 1 9 6 6 . A¬

lexander Mitscherlich, " P s y c h o s o m a t i s c h e Anpassungsgefahrdungen",

στο D a s b e s c h a d i g t e L e b e n : D i a g n o s e u n d T h é r a ­

p i e i n e i n e r W e l t u n a b s e h b a r e r V e r a n d e r u n g e n ;

E i n S y m p o s i u m g e l e i t e t u n d h e r a u s g e g e b e n v o n

A l e x a n d e r M i t s c h e r l i c h , Munchen, Piper, 1 9 6 9 , σ . 3 5 - 4 6 .

Σε ποιο σημείο μετατρέπεται ο γιατρός σε ανήθικο σ υ ν ε ρ γ ό ενός κατα­

σ τ ρ ο φ ι κ ο ύ περιβάλλοντος; S . V . Boyden, ed, C u l t u r a l A d a p t a ­

t i o n t o B i o l o g i c a l M a l a d j u s t m e n t : T h e I m p a c t

o f C i v i l i z a t i o n o n t h e B i o l o g y o f M a n , Canberra, Au­

stralian National Univ. Pr., 1 9 7 0 .

3 3 2

μούς και πολέμους στο παρελθόν. Μιλά γι'αυτού του είδους

την επιβίωση με φ ό β ο , γιατί η προσαρμοστικότητα, που είναι

ένα προτέρημα για την επιβίωση, είναι και βαρύ μειονέκτημα:

οι πιο κοινές αιτίες αρρώστιας είναι οι πιεστικές αξιώσεις για

προσαρμογή. Το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης, δίχως

διόλου να νοιάζεται για τα αισθήματα των ανθρώπων και για

την υγεία τους, συγκεντρώνει απλώς την προσοχή του στην

κατασκευή συστημάτων που ελαχιστοποιούν τις καταρρεύσεις.

Ε ύ κ ο λ α μπορούμε να προβλέψουμε δυο ολέθριες συνέπειες

που θα έχει η μετατόπιση από την ιατρική με βάση τον άρρω­

στο στην ιατρική με βάση το περιβάλλον: την απώλεια της

αίσθησης των ορίων ανάμεσα στις διαφορετικές κατηγορίες

παρέκκλισης και την εκ νέου νομιμοποίηση της ολοκληρωτι­

κής θεραπευτικής αγωγής (97). Ιατρική περίθαλψη, βιομηχα­

νική ασφάλεια, υγειονομική εκπαίδευση, ψυχική αναπροσαρ­

μογή: όλες αυτές είναι διαφορετικές ονομασίες των έργων που

πρέπει να εκτελέσει η ανθρώπινη μηχανική, για να κάνει τους

ανθρώπους να ταιριάζουν σε μηχανικά συστήματα. Καθώς το

σύστημα παροχής υγειονομικής περίθαλψης αποτυγχάνει

διαρκώς ν' ανταποκριθεί στις απαιτήσεις που έχουν απ'αυτό

οι άνθρωποι, ορισμένες καταστάσεις, που σήμερα θεωρούνται

αρρώστιες, ενδέχεται σύντομα να εξελιχθούν και να θεωρη­

θούν μορφές εγκληματικής και αντικοινωνικής συμπεριφοράς.

Η θεραπευτική αγωγή που εφαρμόστηκε σε κατάδικους των

Η Π Α για να τους αλλάξει συμπεριφορά(98), και ο εγκλεισμός

των πολιτικών αντιφρονούντων σε ψυχιατρεία στην Ε Σ Σ Δ ( 9 9 )

9 7 . Για παραπομπές, βλ. Robert Harris, H e a l t h a n d C r i m e

A b s t r a c t s 1 9 6 0 - 1 9 7 1 , Houston Project for the Early Prevention

of Individual Violence, Houston, Univ. of Texas School of Public Health,

1 9 7 2 . William Morrow e t a l , B e h a v i o r T h e r a p y B i b l i o g r a ­

p h y 1 9 5 1 - 1 9 6 9 . A n n o t a t e d a n d I n d e x e d , Univ. o f Mis­

souri Studies, no 5 4 , Columbia, Univ. of Missuri Pr., 1 9 7 1 .

9 8 . David J . Rothman et al, " A n Historical Overview : Behavior Mo­

dification i n Total Institutions", H a s t i n g s C e n t e r R e p ο r t 5 ,

February 1 9 7 5 : 17 - 2 4 . R o y G.Spece J r , " C o n d i t i o n i n g and Other Te­

chnologies Used t o " T r e a t ? " , " R e h a b i l i t a t e ? " , " D e m o l i s h ? " , Prisoners

and Mental Patients", S o u t h e r n C a l i f o r n i a L a w R e v i e w

4 5 , no 2, 1 9 7 2 : 6 1 6 - 8 4 . Μια ανασκόπηση της νομικής καταστατικής θέ­

σης θεραπειών, π ο υ έχουν για σ τ ό χ ο την α λ λ α γ ή της συμπεριφοράς,

στις ΗΠΑ.

9 9 . Για μια ιδιαίτερα υ π ε ύ θ υ ν η αυτοβιογραφική έ κ θ ε σ η που κ υ κ λ ο ­

333

δείχνουν την κατεύθυνση προς την οποία θα μπορούσε να οδη­

γήσει η μετατροπή των θεραπευτικών επαγγελμάτων σε ολο­

κληρωτικούς μηχανισμούς: προς ένα όλο και πιο μεγάλο σβή­

σιμο των ορίων ανάμεσα στις θεραπευτικές αγωγές, που τις

διέπει η ιατρική, η εκπαιδευτική ή η ιδεολογική λογική (100).

Έ χ ε ι έρθει η ώρα όχι μόνο για να κάνουμε μια δημόσια α­

ποτίμηση της ιατρικής, αλλά και για να βοηθήσουμε το κοινό

να ξεμαγευτεί από τα τέρατα, που γέννησαν τα όνειρα της πε­

ριβαλλοντικής μηχανικής. Αν η σύγχρονη ιατρική έχει σκοπό

ν'απαλλάξει τον άνθρωπο από την ικανότητα να αισθάνεται ή

να γιατρεύει, η λεγόμενη οικοϊατρική υπόσχεται να ικανοποιή­

σει την αλλοτριωμένη του επιθυμία ν'αποκτήσει μια πλαστική

μήτρα.

φ ό ρ η σ ε σαν Σάμιζντατ και το π ρ ω τ ό τ υ π ο της δημοσιεύτηκε στο G r a ­

il i, no 7 9 , 1 9 7 1 , βλ. G. M. Shimanoff, " S o u v e n i r s de la Maison Rouge",

E s p r i t 9 , Septembre 1 9 7 2 : 3 2 0 - 6 2 .

1 0 0 . D. A. Begelman, " T h e Ethics of Behavioral Control and a New

Mythology", P s y c h o t h e r a p y 8 , n o 2 , 1 9 7 1 : 1 6 5 - 9 .

3 3 4

8. Να ξαναπάρουμε στα χέρια μας την υγεία μας

Τα περισσότερα βάσανα είναι καμωμένα απ'τον άνθρωπο. Η

ιστορία του ανθρώπου είναι ένας μακρύς κατάλογος περιόδων

υποδούλωσης κι εκμετάλλευσης, που συνήθως την διηγούνται

τα έπη των κατακτητών ή την τραγουδούν οι ελεγείες των θυ­

μάτων τους. Στην καρδιά της ιστορίας αυτής βρίσκεται ο πόλε­

μος, ο πόλεμος κι η λεηλασία, η μεγάλη πείνα κι ο λοιμός, που

ήρθαν με το ξέσπασμα του. Μόνον, όμως, στους μοντέρνους

καιρούς άρχισαν οι ανεπιθύμητες φυσικές, κοινωνικές και ψυ­

χολογικές παρενέργειες των λεγόμενων ειρηνικών εγχειρημά­

των ν'ανταγωνίζονται σε καταστρεπτική δύναμη τον πόλεμο.

Ο άνθρωπος είναι το μοναδικό ζώο, που την εξέλιξη του την

έχει καθορίσει η προσαρμογή σε περισσότερα από ένα μέτωπα.

Μολονότι δεν υπέκυψε στ'αρπακτικά και στα στοιχειά της φύ­

σης, είχε, ωστόσο, ν' αντιμετωπίσει τα έργα και τις καταχρή­

σεις των ομοίων του. Στην πάλη του με τα στοιχειά της φύσης

και με τον πλησίον του, διαμορφώθηκαν ο χαρακτήρας και η

κουλτούρα του, μαράθηκαν τα ένστικτα του κι ο ζωτικός του

χώρος μετατράπηκε σε σ π ι τ ι κ ό .

Τα ζώα προσαρμόζονται με την εξέλιξη, που αποτελεί απάν­

τηση στις αλλαγές οι οποίες συμβαίνουν στο φυσικό τους περι­

βάλλον. Μόνον ο άνθρωπος συνειδητοποιεί τις προκλήσεις του

περιβάλλοντος και μόνον αυτού η απάντηση σε δύσκολες κι

απειλητικές καταστάσεις παίρνει τη μορφή της ορθολογικής

δράσης και της συνειδητής συνήθειας. Ο άνθρωπος μπορεί να

σχεδιάσει τις σχέσεις του με τη φύση και με τον πλησίον του

κι έχει την ικανότητα να επιβιώνει κι αν ακόμα το εγχείρημα

του έχει ενμέρει αποτύχει. Ο άνθρωπος είναι το ζώο που υπο­

μένει με καρτερία τις δοκιμασίες και μαθαίνει κατανοώντας

τες. Είναι το μοναδικό πλάσμα που μπορεί και οφείλει να το

πάρει απόφαση να επιβάλει περιορισμούς στη δραστηριότη­

3 3 5

τά του, όταν συνειδητοποιεί ότι πρέπει να σταματήσει. Η συνει­

δητή απόκριση στις επώδυνες αισθήσεις, στον ακρωτηριασμό

και, τέλος, στο θάνατο, αποτελούν ένα κομμάτι της ικανότη­

τας του ανθρώπου να τα βγάζει πέρα με τις δυσκολίες. Η ικα­

νότητα των ανθρώπων να ξεσηκώνονται και να υπομένουν με

καρτερία, να προβάλουν πεισματικήν αντίσταση και να παραι­

τούνται απ'τις προσπάθειες τους, είναι αναπόσπαστο μέρος

της ζωής και της υγείας τους.

Η φύση, όμως, και ο πλησίον είναι μόνο δυο από τα τρια

μέτωπα στα οποία πρέπει να τα βγάλει πέρα ο άνθρωπος. Από

τα παλιά χρόνια, είναι γνωστό κι ένα τρίτο μέτωπο που μπορεί

να το απειλήσει η καταστροφή. Για να εξακολουθήσει να ζει,

ο άνθρωπος πρέπει να ζήσει πιο πολύ απ'τα όνειρα που έχει

ίσαμε τώρα διαμορφώσει και συνάμα κυβερνήσει ο μύθος. Τώ­

ρα, η κοινωνία πρέπει ν'αναπτύξει προγράμματα για να αντα¬

πεξέλθει στις ανορθολογικές επιθυμίες των πιο προικισμένων

μελών της. Μέχρι σήμερα, ο μύθος έχει εκπληρώσει το έργο

να θέτει φραγμούς στην πραγμάτωση των άπληστων, ζηλό¬

φθονων και φονικών ονείρων. Ο μύθος κατοχύρωνε την ασφά­

λεια του ανθρώπου στο τρίτο αυτό μέτωπο, αν ο άνθρωπος

έμενε μέσα στα πλαίσια του. Ο μύθος εγγυόταν την κατα­

στροφή στους λίγους εκείνους που προσπαθούσαν να ξεπερά­

σουν τους θεούς. Ο κοινός άνθρωπος χανόταν απ'την αρρώ­

στια ή απ'τη βία· μόνον εκείνος που επαναστατούσε εναντίον

της ανθρώπινης κατάστασης έπεφτε θύμα της Νέμεσης; του

φθόνου των θεών.

Βιομηχανοποιημένη Νέμεση

Ο Προμηθέας ήταν ήρωας κι όχι όποιος κι όποιος. Οδηγη­

μένος από ριζικήν απληστία ( π λ ε ο ν ε ξ ί α ) , ξεπέρασε τα

όρια του ανθρώπου ( α ί τ ι α και μ ε σ ό τ η ς ) και με άμε¬

τρην αλαζονεία ( ύ β ρ ι ς ) έκλεψε τη φωτιά απ'τους ουρα­

νούς (1). Α υ τ ό , αναπόφευκτα, τράβηξε πάνω του τη Νέμεση.

1, Για την πολιτική χρήση τ ο υ θ ε ϊ κ ο ύ φ θ ό ν ο υ , βλ. Svend Ranulf

T h e J e a l o u s y o f t h e G o d s a n d C r i m i n a l L a w i n A t -

3 3 6

Οι θεοί τον αλυσόδεσαν σ'έναν βράχο του Καυκάσου. Ό λ η τη

μέρα ένα όρνιο του'τρώγε το συκώτι κι οι άκαρδοι θεοί τον

γιάτρευαν και κάθε νύχτα του ξανάφτιαχναν τα σωθικά. Η Νέ­

μεση του επέβαλε ένα είδος πόνου που προοριζόταν για τους

ημίθεους κι όχι για τους ανθρώπους. Τ'ανέλπιδα κι ατέλειωτα

βάσανά του, μετέτρεψαν τον ήρωα σε αθάνατο σύμβολο, που

θυμίζει στους ανθρώπους την αναπόδραστη εκδίκηση του σύ­

μπαντος.

Η κοινωνική φύση της νέμεσης έχει τώρα αλλάξει. Παράλ­

ληλα με τη βιομηχανοποίηση της επιθυμίας και τη μηχανική

των αντίστοιχων τελετουργικών αποκρίσεων, έχει εξαπλωθεί

και η ύβρις. Στόχος του Κοινού Ανθρώπου έχει γίνει η απεριό­

ριστη υλική πρόοδος. Η βιομηχανική ύβρις έχει σπάσει τους

φραγμούς που έθετε ο μύθος στα ανορθολογικά πλάσματα

της φαντασίας, έχει κάνει τις τεχνικές απαντήσεις στα παρα­

νοϊκά όνειρα να φαίνονται ορθολογικές κι έχει μετατρέψει,

την επιδίωξη των ανθρώπων να υλοποιήσουν καταστρεπτικές

αξίες, σε μια συνωμοσία προμηθευτή και πελάτη. Νέμεση για

τις μάζες: να ποιος είναι σήμερα ο αναπόφευκτος αντίκτυπος

της βιομηχανικής προόδου. Η σύγχρονη νέμεση είναι το υλικό -

τέρας, που το γέννησε το καμαρωτό βιομηχανικό όνειρο. Έ¬

χει εξαπλωθεί ως εκεί που φτάνουν η γενική σχολική εκπαί­

δευση, οι μαζικές μετακινήσεις, η βιομηχανική μισθωτή ερ­

γασία και η ιατρικοποίηση της υγείας.

Οι κληρονομημένοι μύθοι έχουν πάψει να θέτουν περιορι­

σμούς στη δράση. Αν το ανθρώπινο είδος θέλει να επιζήσει

και έπειτα από την απώλεια των παραδοσιακών του μύθων,

θα πρέπει να μάθει να τα βγάζει πέρα ορθολογικά και πολι­

h e n s, Copenhagen, Levin and Munksgaard, 1 9 3 3 - 3 4 , 2 τόμοι, μ ε τ ά φ ρ .

Αντ Τξ. Φάουεσμπελ. Για την ύ β ρ η που προκαλεί τη νέμεση, βλ. Da­

vid Grene, G r e e k P o l i t i c a l T h e o r y : T h e I m a g e o f

M a n i n T h u c y d i d e s a n d P l a t o , Chicago, Univ. o f Chicago

Pr., Phoenix Books, 1 9 6 5 , ( κ υ κ λ ο φ ό ρ η σ ε αρχικά με τίτλο M a n in H i s

Ρ r i d e ) . E . P . Dodds, Ο ι έ λ λ η ν ε ς κ α ι τ ο π α ρ ά λ ο γ ο , Π α ¬

π α δ ή μ α ς , ιδιαίτερα τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο κ ε φ ά λ α ι ο , Irving Kenneth " P r a c t i c a l

Consequences o f Medical Influence", S o c i a l S e r v i c e a n d

M e d i c i n e , February 1 9 7 5 , τ ο μ . 9 : 83 - 7." ... ο ιατρικός χ ώ ρ ο ς

είναι ο στίβος τ ο υ κατεξοχήν παραδείγματος της σημερινής κρίσης

ταυτότητας, ο χ ώ ρ ο ς όπου η κ ο ι ν ο τ ο π ί α τ ο υ κ α κ ο ύ μεταμ­

φιέζεται με τον κ α λ ύ τ ε ρ ο τ ρ ό π ο σε τεχνική, επιστημονική, αντικειμενι­

κή διαδικασία μηχανικά κατασκευασμένη για τη ζ ω ή μας".

Ι

337

τά του, όταν συνειδητοποιεί ότι πρέπει να σταματήσει. Η συνει­

δητή απόκριση στις επώδυνες αισθήσεις, στον ακρωτηριασμό

και, τέλος, στο θάνατο, αποτελούν ένα κομμάτι της ικανότη­

τας του ανθρώπου να τα βγάζει πέρα με τις δυσκολίες. Η ικα­

νότητα των ανθρώπων να ξεσηκώνονται και να υπομένουν με

καρτερία, να προβάλουν πεισματικήν αντίσταση και να παραι­

τούνται απ'τις προσπάθειες τους, είναι αναπόσπαστο μέρος

της ζωής και της υγείας τους.

Η φύση, όμως, και ο πλησίον είναι μόνο δυο από τα τρία

μέτωπα στα οποία πρέπει να τα βγάλει πέρα ο άνθρωπος. Από

τα παλιά χρόνια, είναι γνωστό κι ένα τρίτο μέτωπο που μπορεί

να το απειλήσει η καταστροφή. Για να εξακολουθήσει να ζει,

ο άνθρωπος πρέπει να ζήσει πιο πολύ απ'τα όνειρα που έχει

ίσαμε τώρα διαμορφώσει και συνάμα κυβερνήσει ο μύθος. Τώ­

ρα, η κοινωνία πρέπει ν'αναπτύξει προγράμματα για να αντα¬

πεξέλθει στις ανορθολογικές επιθυμίες των πιο προικισμένων

μελών της. Μέχρι σήμερα, ο μύθος έχει εκπληρώσει το έργο

να θέτει φραγμούς στην πραγμάτωση των άπληστων, ζηλό¬

φθονων και φονικών ονείρων. Ο μύθος κατοχύρωνε την ασφά­

λεια του ανθρώπου στο τρίτο αυτό μέτωπο, αν ο άνθρωπος

έμενε μέσα στα πλαίσια του. Ο μύθος εγγυόταν την κατα­

στροφή στους λίγους εκείνους που προσπαθούσαν να ξεπερά­

σουν τους θεούς. Ο κοινός άνθρωπος χανόταν απ'την αρρώ­

στια ή απ'τη βία· μόνον εκείνος που επαναστατούσε εναντίον

της ανθρώπινης κατάστασης έπεφτε θύμα της Νέμεσης, του

φθόνου των θεών.

Βιομηχανοποιημένη Νέμεση

Ο Προμηθέας, ήταν ήρωας κι όχι όποιος κι όποιος. Οδηγη­

μένος από ριζικήν απληστία ( π λ ε ο ν ε ξ ί α ) , ξεπέρασε τα

όρια του ανθρώπου ( α ί τ ι α και μ ε σ ό τ η ς ) και με άμε­

τρην αλαζονεία ( ύ β ρ ι ς ) έκλεψε τη φωτιά απ' τους ουρα­

νούς (1). Α υ τ ό , αναπόφευκτα, τράβηξε πάνω του τη Νέμεση.

1. Για την πολιτική χ ρ ή σ η τ ο υ θε ϊκού φ θ ό ν ο υ , βλ. Svend Ranulf

T h e J e a l o u s y o f t h e G o d s a n d C r i m i n a l L a w i n A t -

3 3 6

Οι θεοί τον αλυσόδεσαν σ'έναν βράχο του Καυκάσου. Ό λ η τη

μέρα ένα όρνιο του τρώγε το συκώτι κι οι άκαρδοι θεοί τον

γιάτρευαν και κάθε νύχτα του ξανάφτιαχναν τα σωθικά. Η Νέ­

μεση του επέβαλε ένα είδος πόνου που προοριζόταν για τους

ημίθεους κι όχι για τους ανθρώπους. Τ'ανέλπιδα κι ατέλειωτα

βάσανα του, μετέτρεψαν τον ήρωα σε αθάνατο σύμβολο, που

θυμίζει στους ανθρώπους την αναπόδραστη εκδίκηση του σύ­

μπαντος.

Η κοινωνική φύση της νέμεσης έχει τώρα αλλάξει. Παράλ­

ληλα με τη βιομηχανοποίηση της επιθυμίας και τη μηχανική

των αντίστοιχων τελετουργικών αποκρίσεων, έχει εξαπλωθεί

και η ύβρις. Στόχος του Κοινού Ανθρώπου έχει γίνει η απεριό­

ριστη υλική πρόοδος. Η βιομηχανική ύβρις έχει σπάσει τους

φραγμούς που έθετε ο μύθος στα ανορθολογικά πλάσματα

της φαντασίας, έχει κάνει τις τεχνικές απαντήσεις στα παρα­

νοϊκά όνειρα να φαίνονται ορθολογικές κι έχει μετατρέψει,

την επιδίωξη των ανθρώπων να υλοποιήσουν καταστρεπτικές

αξίες, σε μια συνωμοσία προμηθευτή και πελάτη. Νέμεση για

τις μάζες: να ποιος είναι σήμερα ο αναπόφευκτος αντίκτυπος

της βιομηχανικής προόδου. Η σύγχρονη νέμεση είναι το υλικό

τέρας, που το γέννησε το καμαρωτό βιομηχανικό όνειρο. Έ­

χει εξαπλωθεί ως εκεί που φτάνουν η γενική σχολική εκπαί­

δευση, οι μαζικές μετακινήσεις, η βιομηχανική μισθωτή ερ­

γασία και η ιατρικοποίηση της υγείας.

Οι κληρονομημένοι μύθοι έχουν πάψει να θέτουν περιορι­

σμούς στη δράση. Αν το ανθρώπινο είδος θέλει να επιζήσει

και έπειτα από την απώλεια των παραδοσιακών του μύθων,

θα πρέπει να μάθει να τα βγάζει πέρα ορθολογικά και πολι­

h e n s, Copenhagen, Levin and Munksgaard, 1 9 3 3 - 3 4 , 2 τόμοι, μετάφρ.

Αντ Τξ. Φάουεσμπελ. Για την ύ β ρ η που προκαλεί τη νέμεση, βλ. Da­

vid Grene, G r e e k P o l i t i c a l T h e o r y : T h e I m a g e o f

M a n i n T h u c y d i d e s a n d P l a t o , Chicago, Univ. o f Chicago

Pr., Phoenix Books, 1 9 6 5 , ( κ υ κ λ ο φ ό ρ η σ ε αρχικά μ ε τ ίτλο M a n i n H i s

P r i d e ) . Ε . P . Dodds, Ο ι έ λ λ η ν ε ς κ α ι τ ο π α ρ ά λ ο γ ο , Π α ¬

π α δ ή μ α ς , ιδιαίτερα τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο κ ε φ ά λ α ι ο , Irving Kenneth " P r a c t i c a l

Consequences o f Medical Influence", S o c i a l S e r v i c e a n d

M,e d i c i n e , February 1 9 7 5 , τ ο μ . 9 : 83 - 7." ... ο ιατρικός χ ώ ρ ο ς

είναι ο στίβος τ ο υ κατεξοχήν παραδείγματος της σημερινής κρίσης

ταυτότητας, ο χ ώ ρ ο ς όπου η κ ο ι ν ο τ ο π ί α τ ο υ κ α κ ο ύ μεταμ­

φιέζεται με τον κ α λ ύ τ ε ρ ο τ ρ ό π ο σε τεχνική, επιστημονική, αντικειμενι­

κή διαδικασία μηχανικά κατασκευασμένη για τη ζ ω ή μας".

337

τικά με τα ζηλόφθονα, άπληστα και τεμπέλικα όνειρα του. Ο

μύθος μόνος του δεν μπορεί πια να κάνει αυτή τη δουλειά. Τη

θέση των συνόρων που όριζε ο μύθος, θα πρέπει να την πά­

ρουν οι φραγμοί που θα ορθώνει η πολιτική. Η πολιτική δίε­

ρεύνηση και αναγνώριση των υλικών συνθηκών, που είναι ανα­

γκαίοι όροι αν θέλουμε να επιβιώσουμε σ'έναν κόσμο δικαιο­

σύνης, ισότητας και αποτελεσματικότητας, θα πρέπει να θέ­

σουν περιορισμούς στον βιομηχανικό τρόπο παραγωγής.

Η νέμεση έχει γίνει δομική κι ενδημική. Η καμωμένη από

τον άνθρωπο αθλιότητα είναι ολοένα και περισσότερο το πα­

ραπροϊόν εγχειρημάτων, που υποτίθεται πως θα προστάτευαν

τους κοινούς ανθρώπους στον αγώνα τους εναντίον του αντί­

ξοου περιβάλλοντος κι εναντίον των αναίτιων αδικιών της

ελίτ. Η κύρια πηγή πόνου, αναπηρίας και θανάτου είναι σήμε­

ρα οι μηχανικά κατασκευασμένες, έστω κι ακούσια, παρενο­

χλήσεις. Οι αρρώστιες, η ανημπόρια και η αδικία που επικρα­

τούν σήμερα είναι, κατά κύριο λόγο, οι παρενέργειες των

στρατηγικών που εφαρμόζονται για να μας δώσουν καλύτερη

εκπαίδευση, καλύτερη στέγαση, καλύτερη διατροφή καν κα­

λύτερη υγειά.

Μια κοινωνία που βάζει την βάσει σχεδίου διδασκαλία πιο

ψηλά από την αυτόνομη μάθηση, δεν μπορεί παρά να διδά­

σκει στον άνθρωπο να κρατά τη μηχανικά κατασκευασμένη

θέση του. Μια κοινωνία, στην οποία η μετακίνηση εξαρτάται

από ετεροδιευθυνόμενες μεταφορές, θα πρέπει να κάνει το

ίδιο. Πέρα από ένα ορισμένο επίπεδο, η ενέργεια που χρησιμο­

ποιείται για τις μετακινήσεις, ακινητοποιεί και υποδουλώνει

την πλειονότητα των ανώνυμων επιβατών και ευνοεί μόνο την

ελίτ. Κανένα καινούριο καύσιμο, καμία καινούρια τεχνολογία

και κανένας καινούριος μηχανισμός δημόσιου ελέγχου δεν

μπορούν να εμποδίσουν την ολοένα αυξανόμενη κινητικότητα

και επιτάχυνση της κοινωνίας να παράγουν ολοένα μεγαλύ­

τερη βιασύνη, προγραμματισμένη, παράλυση και ανισότητα. Τα

ίδια ισχύουν και για τη γεωργία. Πέρα από ένα ορισμένο επί­

πεδο κεφαλαιικής επένδυσης στην καλλιέργεια και στην επε­

ξεργασία των τροφίμων, η κακή διατροφή θα γενικευτεί. Τ'

αποτελέσματα της Πράσινης Επανάστασης θα βασανίζουν τότε

τα συκώτια των καταναλωτών πιο άγρια απ'όσο τ'όρνιο του

Δία βασάνιζε το συκώτι του Προμηθέα. Πέρα από το σημείο

αυτό, καμιά βιολογική μηχανική δεν μπορεί να παρεμποδίσει

τον υποσιτισμό και τη δηλητηρίαση των τροφών. Τα όσα

338

συμβαίνουν στο Υποσαχάρειο Σαχέλ είναι μόνο μια " π ρ ό β α

τζενεράλε" του απεριόριστου παγκόσμιου λιμού ( * ) . Κι αυτό

δεν είναι τίποτ'άλλο από το αποτέλεσμα ενός γενικού νόμου:

όταν περισσότερο από ένα ορισμένο ποσοστό αξιών παράγεται

με τον βιομηχανικό τρόπο, οι δραστηριότητες της επιβίωσης

παραλύουν, η δικαιοσύνη εξασθενεί και η συνολική ικανοποίη­

ση λιγοστεύει. Αυτό που μας περιμένει, δεν είναι ένας συνη­

θισμένος λιμός που παλιά τον έφερνε η αναβροχιά ή ο πό­

λεμος - δεν είναι ούτε και μια κατά περιόδους εμφανιζόμενη

σιτοδεία, που μπορούν να την αντιμετωπίσουν η καλή θέληση

και μερικές έκτακτες αποστολές τροφίμων με καράβια. Η πεί­

να που έρχεται, είναι το παραπροϊόν της αναπόφευκτης συγ­

κέντρωσης της βιομηχανοποιημένης γεωργίας στις πλούσιες

χώρες και στα γόνιμα εδάφη των φτωχών χωρών. Το παρά­

δοξο είναι ότι, όλες οι προσπάθειες, που γίνονται για ν'αντιμε¬

τωπισθεί ο λιμός με παραπέρα αυξήσεις της βιομηχανικά απο­

δοτικής γεωργίας, δεν κάνουν τίποτ'άλλο απ'το να μεγαλώ­

νουν την καταστροφή, γιατί μειώνουν την αξία της χρήσης

των οριακών γαιών. Ο λιμός θα μεγαλώνει μέχρι που μια και­

νούρια, αγροτική οικονομία έντασης εργασίας θ' αντικαταστή­

σει την παραγωγή έντασης κεφαλαίου των τροφίμων απ'τους

φτωχούς για τους πλούσιους. Πέρα από ένα ορισμένο επίπε­

δο βιομηχανικής ύβρης, ο φ ε ί λ ε ι να επιπέσει η νέμεση,

γιατί η πρόοδος, όπως κι η σκούπα του μαθητευόμενου μά­

γ ο υ , δεν μπορεί πια να σταματήσει να δουλεύει.

Οι υπέρμαχοι της βιομηχανικής προόδου είναι είτε τυφλοί

είτε διεφθαρμένοι, αν διατείνονται ότι μπορούν να υπολο­

γίσουν το τίμημα της προόδου. Γιατί είναι αδύνατο ν'αντι¬

σταθμίσουμε, να υπολογίσουμε ή να αναιρέσουμε τις ζημιές,

που προκαλεί η νέμεση. Η χαμηλή προκαταβολή που πληρώ­

νουμε για τη βιομηχανική ανάπτυξη θα μπορούσε να φαίνεται

λ ο γ ι κ ή · οι ανατοκιζόμενες δόσεις, όμως, που πληρώνουμε για

την παραγωγή που ολοένα εξαπλώνεται, αυξάνονται τώρα και

γίνονται βάσανα πέρα από κάθε μέτρο ή τίμημα. Ό τ α ν από τα

μέλη μιας κοινωνίας ζητιέται σε τακτά χρονικά διαστήματα να

πληρώνουν ένα όλο και πιο υψηλό τίμημα για ανάγκες που

προσδιορίζει η βιομηχανία —παρά το γεγονός ότι φαίνεται

ξεκάθαρα πως αγοράζουν περισσότερα βάσανα μαζί με την

* Βλ., λ ο γ ο υ χ ά ρ η , τ ο βιβλίο του Μ . Μοδινού Ο ι κ ο γ ε ω γ ρ α φ ί α ,

εκδ. Σ τ ο χ α σ τ ή ς ( Σ τ μ ) .

3 39

κάθε καινούρια μονάδα— ο homo economicus (οικονομικός

άνθρωπος), καθώς κυνηγά οριακά ωφελήματα, μετατρέπεται

σε homo religiosus (θρησκευτικό άνθρωπο)· θυσιάζει τον ίδιο

του τον εαυτό στην ιδεολογία της βιομηχανικής ανάπτυξης.

Στο σημείο αυτό, η συμπεριφορά της κοινωνίας αρχίζει να

μοιάζει με τη συμπεριφορά του ναρκομανή. Οι προσδοκίες

γίνονται ανορθολογικές κι εφιαλτικές. Το κακό, που κάνει ο

ίδιος ο άνθρωπος στον εαυτό του, είναι πιο μεγάλο απ'το κακό

που του κάνει η φύση κι απ'όλα τα δεινά που προέρχονται από

τους πλησίον του. Η ύβρις ενεργοποιεί μιαν αυτοκαταστροφική

μαζική συμπεριφορά. Η Νέμεση των χρόνων της κλασικής

αρχαιότητας ήταν η τιμωρία για την απερίσκεπτη κατάχρηση

του προνομίου. Η βιομηχανική νέμεση είναι η τιμωρία για την

ενσυνείδητη συμμετοχή του ανθρώπου σε μια τεχνική επιδίω­

ξη: στο να κάνει πραγματικότητα τα όνειρα του, που είναι ανε­

ξέλεγκτα τόσο από την παραδοσιακή μυθολογία όσο και απ'

την ορθολογική αυτοσυγκράτηση.

Ο πόλεμος κι η πείνα, οι λοιμοί κι οι φυσικές καταστροφές,

τα βασανιστήρια και η παραφροσύνη, εξακολουθούν να είναι

σύντροφοι του α ν θ ρ ώ π ο υ · τώρα, όμως, έχουν πάρει μια και­

νούρια Gestalt (μορφή) εξαιτίας της Νέμεσης που κρέμεται

από πάνω τους. Ό σ ο μεγαλύτερη είναι η οικονομική πρόοδος

μιας κοινότητας, τόσο μεγαλύτερος είναι κι ο ρόλος που παίζει

η βιομηχανική νέμεση στον πόνο, στο σακάτεμα, στις δυσμε­

νείς διακρίσεις και στο θάνατο. Ό σ ο πιο πολύ βασίζεται ο

άνθρωπος σε τεχνικές που επιδεινώνουν την εξάρτηση του,

τόσο πιο πολύ πρέπει να καταπολεμούν τη σπατάλη, τον

εξευτελισμό και την παθογένεση άλλες τεχνικές, και τόσο πιο

μεγάλη εργατική δύναμη πρέπει να κινητοποιείται για ν'απο­

μακρύνει τα απορρίμματα, να διαχειρίζεται τα άχρηστα αγαθά

και να θεραπεύει τους ανθρώπους, που τους έχει κάνει στην

κυριολεξία περιττούς η πρόοδος.

Οι αντιδράσεις των ανθρώπων στον επικείμενο όλεθρο εξα­

κολουθούν να παίρνουν τη μορφή των καλύτερων εκπαιδευ­

τικών προγραμμάτων, των περισσότερων υπηρεσιών για τη

διαφύλαξη της υγείας ή των πιο αποτελεσματικών και λι­

γότερο ρυπογόνων τρόπων μετασχηματισμού της ενεργείας·

τις λύσεις, εξακολουθούν να τις αναζητούν στην καλύτερη μη­

χανική κατασκευή των βιομηχανικών συστημάτων. Οι άνθρω­

ποι αντιλαμβάνονται το σύνδρομο που αντιστοιχεί στη νέμε­

ση, αλλά εξακολουθούν ν'αναζητούν την αιτιολογία του σε μια

3 4 0

κακή μηχανική κατασκευή που συνδυάζεται με την ιδιοτέλεια

των διευθυντικών στελεχών, είτε αυτά ελέγχονται από τη

Γουόλ Στριτ είτε από το Κόμμα. Δεν έχουν ακόμα καταλάβει

ότι η νέμεση είναι η υλική μορφή που έχει πάρει η απάντηση

της κοινωνίας σε μια βαθύτατα λαθεμένη ιδεολογία ούτε κι έ­

χουν ακόμα καταλάβει ότι η νέμεση αποτελεί μιαν ανεξέλεγ­

κτη πλάνη που την υποθάλπει η μη τεχνική, τελετουργική

δομή των σημαντικότερων βιομηχανικών μας θεσμών. Όπως

ακριβώς οι συγκαιρινοί του Γαλιλέου αρνιόντουσαν να δουν

μες απ'το τηλεσκόπιο τους δορυφόρους του Δία, γιατί φοβό­

ντουσαν ότι θα κλονιζόταν η γεωκεντρική τους κοσμοαντίλη­

ψ η , έτσι και οι δικοί μας συγκαιρινοί αρνιούνται ν'αντικρύ­

σουν κατά πρόσωπο τη νέμεση, γιατί αισθάνονται ανήμποροι

να τοποθετήσουν στο κέντρο των κοινωνικοπολιτικών τους

κατασκευασμάτων τον άνθρωπο και όχι τον βιομηχανικό τρό­

πο παραγωγής.

Από τον κληρονομημένο μύθο

στον γεμάτο σεβασμό τρόπο προσέγγισης

Οι πρωτόγονοι αναγνώριζαν πάντα τη δύναμη της συμβο­

λικής διάστασης· έβλεπαν να τους απειλεί το τρομερό, το από­

κοσμο, το αλλόκοτο. Η διάσταση αυτή έβαζε φραγμούς στην

εξουσία όχι μόνο του βασιλιά και του μάγου, αλλά και του

χειροτέχνη και του τεχνίτη. Ο Μαλινόφσκι υποστηρίζει ότι

η βιομηχανική κοινωνία είναι η μόνη που έχει επιτρέψει να

χρησιμοποιούνται τα διαθέσιμα εργαλεία στο έπακρο της απο­

δοτικότητας τους· σ'όλες τις άλλες κοινωνίες, η αναγνώριση

ιερών περιορισμών στη χρήση του ξίφους και του υνιού απο­

τελούσε ένα αναγκαίο θεμέλιο της ηθικής. Σήμερα, έπειτα από

αρκετούς αιώνες αχαλίνωτης τεχνολογικής προόδου, το πεπε­

ρασμένο της φύσης εμφανίζεται και πάλι στη συνείδησή μας.

Δοκιμάζουμε να βρούμε πειραματικά τα όρια του σύμπαντος.

Κι όμως, σε τούτη τη στιγμή της κρίσης θα ήταν ανόητο να

στηρίξουμε την επιβολή περιορισμών στα ανθρώπινα έργα σε

μιαν ουσιαστικά οικολογική ιδεολογία, που θ' αποτελούσε τη

σύγχρονη παραλλαγή της μυθικής ιερότητας της φύσης. Η

κατασκευή μιας οικοθρησκείας με μηχανικά μέσα, θα ήταν μια

341

γελοιογραφία της παραδοσιακής ύβρης. Μόνον αν οι περισσό­

τεροι μεταβιομηχανικοί άνθρωποι συμφωνήσουν σε τρόπους

προσέγγισης που θα μπορούν δίκαια να εγγυηθούν την αυτο­

νομία τους, θα μπορέσουν να τεθούν οι αναγκαίοι περιορι­

σμοί στην ανθρώπινη δραστηριότητα.

Κοινό σ'όλες τις ηθικές είναι το αξίωμα ότι οι άνθρωποι

ενεργούν μέσα στα πλαίσια που χαράζει η κατάστασή τους.

Απ'τη στιγμή που τα διάφορα ηθικά συστήματα έθεταν σαν

ρητό ή σιωπηρό αξίωμα ότι η ανθρώπινη αυτή κατάσταση ή­

ταν λίγο πολύ δεδομένη, το εύρος των ανθρώπινων δραστη­

ριοτήτων περιοριζόταν στενά.

Στη βιομηχανική μας εποχή, ωστόσο, καινούριο δεν είναι

μόνο το αντικείμενο, αλλά και η φύση της ανθρώπινης δρα­

στηριότητας (2). Αντί ν'αντικρίζουμε θεούς, αντιμετωπίζουμε

τις τυφλές δυνάμεις της φύσης και, αντί να βλέπουμε κατά

πρόσωπο τα δυναμικά όρια ενός σύμπαντος που έχουμε τώρα

φτάσει να το γνωρίζουμε, ενεργούμε λες και τα όρια αυτά δε

σημαίνουν ότι υπάρχουν χρήσιμα κατώφλια για την ανθρώ­

πινη δραστηριότητα. Κατά την παράδοση, οι εντολές του μύ­

θου ή του θεού μπορούσαν να χαράξουν τα πλαίσια και να ε­

πικυρώσουν μιαν αληθινά ανθρώπινη δραστηριότητα. Γιατί,

καθώς οι εντολές αυτές επέβαλαν άμεσα περιορισμούς στις

δραστηριότητες του κάθε ανθρώπου, απαιτούσαν από αυτόν

να σεβαστεί και την ίση ελευθερία των άλλων. Τώρα που έ­

χουμε χάσει το νόημα της "ανθρώπινης κατάστασης" η ο­

ποία ορίζει τι είναι επιτρεπτό και τι όχι, έχουμε απέναντι

μας κάτι νεοτεριστικό· όχι μόνο σχετικά με την ανθρώπινη

δραστηριότητα, αλλά και με τη στάση των ανθρώπων απέναντι

στα πλαίσια που μέσα τους ενεργούν. Αν θέλουμε η δραστη­

ριότητα αυτή να εξακολουθήσει να είναι ανθρώπινη κι αφού

τα πλαίσια χάσουν τον ιερό τους χαρακτήρα, θα πρέπει να δια­

τυπώσουμε μια καινούρια εντολή που θα βασίζεται σε μιαν α­

ναγνωρισμένη ηθική βάση. Την εντολή αυτή μπορούμε να την

εκφράσουμε συνοπτικά μόνο με τον ακόλουθο τρόπο: " Ν α ε­

νεργείς έτσι ώστε το αποτέλεσμα της δραστηριότητας σου

να συμβιβάζεται με τη διατήρηση μιας αυθεντικής ανθρώπι­

νης ζωής". Αν αυτό εφαρμοστεί στην πράξη, θα μπορούσε να

2. Έ χ ω πάρει το επιχείρημα αυτό, ενμέρει κατά λέξη, από τον Hans

Jonas, " T e c h n o l o g y and Responsibility : Reflections on the New Task

o f Eth ics", S o c i a l R e s e a r c h 4 0 , 1 9 7 2 : 3 1 - 5 4 .

3 4 2

σημαίνει: " Μ η ν ανεβάζεις τα επίπεδα πυρηνικής ακτινοβολίας,

εκτός κι αν ξέρεις ότι η ενέργεια σου αυτή δε θα'χει αντίκτυ­

πο στα εγγόνια σου". Είναι φανερό ότι δεν μπορούμε να δια­

τυπώσουμε μια τέτοια εντολή, όσο η " α υ θ ε ν τ ι κ ή ανθρώπινη

ζωή" θεωρείται έννοια απείρως ελαστική.

Είναι, άραγε, δυνατό, δίχως ν'αποκαταστήσουμε την εννοι¬

ακή κατηγορία του ιερού, να φτάσουμε στη μοναδική ηθική

που θα'δινε στους ανθρώπους τη δυνατότητα ν'αποδεχτούν

την αυστηρή πειθαρχία, την οποία τους επιβάλλει η καινούρια

αυτή εντολή; Αν όχι, θα ήταν δυνατό να εκλογικεύσουμε την

οποιανδήποτε θηριωδία: " Γ ι α τ ί να μην υψωθεί η ραδιενέργεια

υποβάθρου; Τα εγγόνια μου θα την συνηθίσουν!" Σε μερικές

περιπτώσεις, ο φόβος θα μπορούσε ίσως να μας κάνει να μεί­

νουμε στοιχειωδώς λογικοί, μόνον, όμως, αν οι πράξεις μας

είχαν κάπως βραχυπρόθεσμες επιπτώσεις. Θα ήταν δυνατό

να μην τεθούν σε λειτουργία οι αναπαραγωγικοί αντιδραστή­

ρες, από φ ό β ο μήπως τους χρησιμοποιήσει του χρόνου η Μα­

φία για να εκβιάσει, ή μήπως προκαλέσουν εμφανώς καρκίνο

πριν οι χειριστές τους πεθάνουν. Μόνον, όμως, το δέος απέ­

ναντι στο ιερό, με την τέλεια αρνησικυρία του, έχει ίσαμε σή­

μερα αποδειχτεί πως μένει ανεπηρέαστο από τους ιδιοτελείς

υπολογισμούς των ανθρώπων και αποτελεί την παρηγοριά

σε περίπτωση που είναι αβέβαιες οι μακροπρόθεσμες επιπτώ­

σεις. Αυτό θα μπορούσαμε να το επικαλεστούμε ξανά και να

πούμε ότι η ανθρώπινη ζωή είναι άξια σεβασμού τόσο σήμε­

ρα όσο και στο μέλλον. Στην κρίση που αντιμετωπίζουμε σή­

μερα, όμως, δεν είναι δυνατό να προσφύγουμε στο ιερό. Η

προσφυγή στην θρησκευτική πίστη αποτελεί διέξοδο για κεί­

νους που π ιστεύουν · δεν μπορεί ν'αποτελέσει τη βάση μιας

ηθικής εντολής, γιατί η θρησκευτική πίστη είναι κάτι που υ­

πάρχει ή δεν υπάρχει· αν δεν υπάρχει, ο πιστός δεν μπορεί να

κατηγορήσει γι'αυτό τον άπιστο. Η σύγχρονη ιστορία έχει

δείξει ότι τα ταμπού, που είχαν θεσπίσει οι παραδοσιακές

κουλτούρες, είναι αδύνατο να καταφέρουν ν'αντισταθούν στην

υπερεξάπλωση της βιομηχανικής παραγωγής. Τα ταμπού ή­

ταν δεμένα με τις αξίες μιας συγκεκριμένης κοινωνίας και με

τον τρόπο παραγωγής της· καθώς, δε, μια χώρα εκβιομηχα­

νίζεται, χάνονται ανεπιστρεπτί ακριβώς αυτά.

Δεν είναι απαραίτητο, ίσως ούτε κι εφικτό, και ασφαλώς

όχι επιθυμητό, να βασίσουμε τους περιορισμούς που θα θέ­

σουμε στις βιομηχανικές κοινωνίες σ'ένα πλατιά διαδεδομένο

343

σύστημα ουσιαστικών πεποιθήσεων, που θα έχουν για στόχο

το κοινό καλό και θα επιβάλλονται με τη δύναμη της αστυνο­

μίας. Μπορούμε πράγματι να βρούμε την απαιτούμενη βάση

της ηθικής ανθρώπινης δραστηριότητας δίχως να την εξαρτή­

σουμε από κανέναν οικολογικό δογματισμό, που είναι σήμερα

του συρμού. Η εναλλακτική αυτή δυνατότητα, που δεν είναι

οικολογική θρησκεία ούτε οικολογική ιδεολογία, βασίζεται

σε μια συμφωνία για τις βασικές αξίες και σε κανόνες που θα

διέπουν τους τρόπους ενεργείας μας.

Μπορούμε ν'αποδείξουμε ότι, αν η βιομηχανική παραγωγή

εξαπλωθεί πέρα από ένα ορισμένο σημείο σε οποιοδήποτε ση­

μαντικό πεδίο αξίας, οι οριακές χρησιμότητες παύουν να κατα­

νέμονται δίκαια και, ταυτόχρονα, αρχίζει να ελαττώνεται και

η συνολική αποτελεσματικότητα. Αν ο βιομηχανικός τρόπος

παραγωγής εξαπλωθεί πέρα από ένα ορισμένο σημείο κι εξα­

κολουθήσει να έρχεται σε σύγκρουση με τον αυτόνομο τρόπο

παραγωγής, τότε εμφανίζονται και μεγαλώνουν ολοένα και

περισσότερο τα προσωπικά βάσανα και η κοινωνική αποσύν­

θεση. Στο ενδιάμεσο —ανάμεσα στο σημείο της βέλτιστης συ­

νεργίας βιομηχανικής και αυτόνομης παραγωγής και στο ση­

μείο της μέγιστης ανεκτής βιομηχανικής ηγεμονίας— απαραίτη­

τα για ν'αναστρέψουν τη βιομηχανική εξάπλωση είναι ορισμέ­

να πολιτικά και νομοθετικά μέτρα. Αν, τον τρόπο με τον οποίο

ενεργούμε, τον καθοδηγούν ένα πνεύμα φωτισμένης ιδιοτέ­

λειας και μια επιθυμία για επιβίωση, καθώς και μια δίκαιη

κατανομή των κοινωνικών προϊόντων και η δυνατότητα όλων

ν'ασκήσουν έλεγχο, το αποτέλεσμα θα είναι ν' αναγνωρίσουμε

τη φέρουσα ικανότητα του περιβάλλοντος (*) καινά βρούμε

τον καλύτερο τρόπο συμπλήρωσης της αυτόνομης δραστηριό­

τητας με τη βιομηχανική παραγωγή, έτσι ώστε οι άνθρωποι

να μπορούν να πετυχαίνουν με τον καλύτερο τρόπο τους στό­

χους που θέτουν. Ορισμένα πολιτικά μέτρα, που δίνουν το

βάρος σ'έναν τρόπο ζωής όπου οι άνθρωποι θα είναι ίσοι στη

διανομή των προϊόντων και στη συμμετοχή, αποτελούν τη μο­

ναδική ορθολογική απάντηση στην τάση που έχει εμφανιστεί

τελευταία και, εν ονόματι της οικολογίας, αξιώνει μιαν ολο­

κληρωτική εξουσία.

Η ανάκτηση της προσωπικής αυτονομίας θα είναι, κατά συ­

νέπεια, το αποτέλεσμα μιας πολιτικής δραστηριότητας, που θα

ενισχύει την ηθικήν αφύπνιση των ανθρώπων. Οι άνθρωποι

θα θελήσουν να περιορίσουν τις μετακινήσεις, γιατί θα θέλουν

να μετακινούνται αποτελεσματικά, ελεύθερα και δίκαια· θα

περιορίσουν τη σχολική εκπαίδευση, γιατί θα θέλουν να μοι­

ράζονται ελεύθερα τις δυνατότητες, το χρόνο και τα ερεθί­

σματα για ν α μάθουν μ έ σ α σ τ ο ν κόσμο και όχι γ ι α

τ ο ν κόσμο· οι άνθρωποι θα περιορίσουν τις ιατρικές θερα­

πευτικές αγωγές που τους παρέχονται, γιατί θα θέλουν να

διατηρήσουν τις δυνατότητες και τη δύναμη τους να γιατρεύ­

ουν και να γιατρεύονται. Θα καταλάβουν ότι μόνον ο πειθαρ­

χημένος περιορισμός της δύναμης τους θα μπορέσει να χαρί­

σει ικανοποίηση, που θα μοιράζεται δίκαια σ'όλους.

Το αν οι άνθρωποι ανακτήσουν την αυτόνομη δραστηριό­

τητα, δε θα εξαρτηθεί από καινούριους επιμέρους στόχους

που θα συμμερίζονται, αλλά από το πώς θα εφαρμόσουν τα

νομικά και πολιτικά μέτρα, που θα επιτρέπουν στα άτομα και

στις ομάδες να δίνουν λύση στις συγκρούσεις, οι οποίες θ'

απορρέουν από τις διαφορετικές επιδιώξεις τους. Η καλύτερη

κινητικότητα δε θα εξαρτάται από ένα νέο είδος συστήματος

μετακινήσεων, αλλά από συνθήκες που θα κάνουν πιο πολύ­

τιμη την κινητικότητα κάτω από προσωπικό έλεγχο. Οι καλύ­

τερες δυνατότητες για μόρφωση, δε θα εξαρτώνται από περισ­

σότερες πληροφορίες για τον κόσμο που θα διανέμονται

καλύτερα, αλλά από τον περιορισμό της παραγωγής έντασης

κεφαλαίου προς όφελος συνθηκών δουλειάς που θα παρου­

σιάζουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Η καλύτερη υγειονομική

περίθαλψη, δε θα εξαρτάται από κάποιο καινούριο θεραπευ­

τικό πρότυπο, αλλά από την προθυμία και την επιδεξιότητα

των ανθρώπων ν'ασχοληθούν οι ίδιοι με την περίθαλψη τους.

Το αν θα ξαναποκτήσουμε τη δύναμη μας αυτή, εξαρτάται από

το αν θα παραδεχτούμε τις τωρινές μας πλάνες.

Το δικαίωμα στην υγεία

Ολοένα και περισσότερες κι ανεπανόρθωτες βλάβες συνο­

δεύουν σήμερα την εξάπλωση της βιομηχανίας σ'όλους τους

τομείς. Στην ιατρική, η βλάβη αυτή παίρνει τη μορφή της ια­

τρογένεσης. Η ιατρογένεση είναι κλινική, όταν η ιατρική πε­

* Ο π λ η θ υ σ μ ό ς που μπορεί να δεχτεί μια περιοχή δίχως να υ π ο β α θ ­

μιστεί ( Σ τ μ ) .

3 4 4 3 4 5

ρίθαλψη φέρνει σαν αποτέλεσμα πόνους, αρρώστια και θάνα­

το. Είναι κοινωνική, όταν τα πολιτικά μέτρα για την υγεία ενι­

σχύουν μια βιομηχανική οργάνωση που γεννά κακή υγεία. Εί­

ναι πολιτισμική και συμβολική, όταν, η συμπεριφορά και οι

πλάνες που υποστηρίζουν οι γιατροί, περιορίζουν τη ζωτική

αυτονομία των ανθρώπων: υπονομεύουν την ικανότητα τους

να μεγαλώνουν, να φροντίζουν ο ένας τον άλλον και να γερ­

νάνε· ή, πάλι, όταν η ιατρική παρέμβαση εξαρθρώνει τον προ­

σωπικό τρόπο, με τον οποίο ο κάθε άνθρωπος απαντά στον πό­

νο, στην αναπηρία, στο σακάτεμα, στην έντονη οδύνη και στο

θάνατο.

Τα περισσότερα θεραπευτικά μέσα, που προτείνουν τώρα

οι κοινωνικοί μηχανισμοί κι οι οικονομολόγοι για να περιορί­

σουν την ιατρογένεση, συνεπάγονται μια παραπέρα αύξηση ι

των ιατρικών ελέγχων. Αυτά τα δήθεν θεραπευτικά μέσα προ­

καλούν δευτερογενή ιατρογενή δεινά και στα τρια κρίσιμα επί­

πεδα: κάνουν την κλινική, την κοινωνική και την πολιτισμική

ιατρογένεση να αυτοενισχύονται.

Τα πιο σημαντικά ιατρογενή αποτελέσματα της ιατρικής

τεχνοδομής είναι απόρροια των μη τεχνικών λειτουργιών, που

βασίζουν ολοένα και περισσότερο τις αξίες στους θεσμούς. Οι

τεχνικές και οι μη τεχνικές επιπτώσεις της θεσμικής ιατρικής

συγχωνεύονται και παράγουν ένα βάσανο νέου είδους: την

αναισθητοποιημένη, ανήμπορη και μοναχική επιβίωση μέσα

σ'έναν κόσμο, που έχει μετατραπεί σε θάλαμο νοσοκομείου.

Η ιατρική νέμεση είναι κάτι που το ζουν οι άνθρωποι, από τους

οποίους έχουν αποσπάσει σε μεγάλο βαθμό την οποιανδήπο­

τε αυτόνομη ικανότητα να τα βγάζουν πέρα με τη φ ύ σ η , με

τον πλησίον και με τα όνειρα τους· οι άνθρωποι, που τους συ­

ντηρούν τεχνητά μέσα σε περιβαλλοντικά, κοινωνικά και συμ­

βολικά συστήματα. Η ιατρική νέμεση δεν επιδέχεται μέτρηση,

αλλά την εμπειρία της μπορείς να την συμμεριστείς. Η ένταση,

με την οποία την βιώνει το κάθε άτομο, εξαρτάται από την

ανεξαρτησία και τη ζωτικότητα του, καθώς και από το πό­

σο αρμονικές σχέσεις έχει με το περιβάλλον του.

Ό τ α ν αντιλαμβανόμαστε ότι υπάρχει η νέμεση αυτή, υπο­

χρεωνόμαστε να κάνουμε μιαν επιλογή. Είτε λογαριάζουμε,

παραδεχόμαστε και εκφράζουμε με πολιτικούς περιορισμούς

τα φυσικά σύνορα του ανθρώπινου εγχειρήματος, είτε αποδε­

χόμαστε, σαν εναλλακτική λύση προς την εξόντωση, μια κα­

ταναγκαστική επιβίωση μέσα σε μια σχεδιασμένη και μηχανικά

3 4 6

κατασκευασμένη κόλαση. Μέχρι τελευταία, η επιλογή ανάμε­

σα στην πολιτική της εθελημένης φτώχειας και στην κόλαση

των μηχανικά κατασκευασμένων συστημάτων, δεν χωρούσε

στη γλώσσα των επιστημόνων ή των πολιτικών. Τώρα, το γε­

γονός ότι βρισκόμαστε ολοένα και πιο συχνά αντιμέτωποι με

την ιατρική νέμεση, δίνει καινούριο νόημα στο δίλημμα": είτε

η κοινωνία θα πρέπει να επιλέξει να επιβάλει περιοριστικά

όρια στα αγαθά που παράγονται, μέσα στα οποία όλα της τα

μέλη ενδέχεται να βρουν μιαν εγγύηση της ίσης ελευθερίας

τους· είτε η κοινωνία θα πρέπει ν'αποδεχτεί ιεραρχικούς ελέγ­

χους δίχως προηγούμενο ( 3 ) , προκειμένου να χορηγούνται

στο κάθε μέλος της αυτά που διαγνώνουν σαν ανάγκες του οι

γραφειοκράτες του κράτους πρόνοιας.

Σε αρκετές χώρες οι άνθρωποι είναι τώρα έτοιμοι να κάνουν

έναν κριτικό απολογισμό του συστήματος υγειονομικής περί­

θαλψης. Μολονότι υπάρχει σοβαρός κίνδυνος να ενισχύσει η

επερχόμενη σύγκρουση την τωρινή απογοητευτική ιατρικοποί­

ηση της ζωής, η σύγκρουση θα μπορούσε να είναι παρόλ'αυτά

γόνιμη αν οι άνθρωποι συγκέντρωναν την προσοχή τους στην

ιατρική νέμεση· αν πρόβαλαν σαν ουσιαστικό ζήτημα την ανά¬

κτηση της προσωπικής τους υπευθυνότητας για την υγειο­

νομική περίθαλψη και αν κυρίως στόχος της νομοθεσίας γινό­

ταν η επιβολή περιορισμών στα επαγγελματικά μονοπώλια.

Αντί να περιορίζει τις δαπάνες για τους γιατρούς και για τα

ιδρύματα που τους δίνουν δουλειά, μια τέτοια νομοθεσία θα

φορολογούσε την ιατρική τεχνολογία και την επαγγελματική

δραστηριότητα μέχρι που τα μέσα εκείνα, τα οποία θα μπορού­

σαν να χειρίζονται οι κοινοί άνθρωποι, θα ήταν αληθινά προ­

σιτά σ'όποιον θα ήθελε να τα χρησιμοποιήσει. Αντί να πολλα­

πλασιάζει τους ειδικούς, που μπορούν να διανείμουν έναν

οποιονδήποτε από μια πλειάδα ρόλων αρρώστου σε ανθρώ­

πους τους οποίους αρρωσταίνουν η δουλειά και η ζωή τους,

η καινούρια νομοθεσία θα μπορούσε να κατοχυρώσει το δικαί­

ωμα των ανθρώπων να διαλέγουν έναν δικό τους τρόπο ζωής

The Honourable J a m e s McRuer, O n t a r i o R o y a l C o m ­

m i s s i o n I n q u i r y i n t o C i v i l R i g h t s , T o r o n t o , Queen's

Printer, 1 9 6 8 , 1 9 6 9 , 1 9 7 1 . Για τα αυτοκυβερνώμενα ε π α γ γ έ λ μ α τ α κι

απασχολήσεις, βλ . κ ε φ . 7 9 . Η π α ρ ο χ ή αυτοδιακυβέρνησης είναι μια

π α ρ α χ ώ ρ η σ η νομοθετικών και δικαστικών λειτουργιών, π ο υ μπορεί να

δικαιολογηθεί μόνο σαν προάσπιση του δημόσιου σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ο ς .

347

και να οργανώνουν έναν λιγότερο καταστροφικό τρόπο ζωής,

με τον οποίο θα ασκούν μεγαλύτερον έλεγχο στο περιβάλλον

τους. Αντί να περιορίζει την προσπέλαση σε εθιστικά, επικίν­

δυνα ή άχρηστα φάρμακα και μεθόδους, μια τέτοια νομοθε­

σία θα μετατόπιζε ολόκληρο το βάρος για την υπεύθυνη χρή­

ση τους στον άρρωστο και τους συγγενείς του. Αντί να αναθέ­

τει τη φροντίδα για τη φυσική και ψυχική ακεραιότητα των

πολιτών σε ολοένα και περισσότερους φύλακες, μια τέτοια νο­

μοθεσία θ'αναγνώριζε σε κάθε άνθρωπο το δικαίωμα να ορί­

ζει ο ίδιος την υγεία του —με μοναδικούς περιορισμούς εκεί­

νους που θα επέβαλε ο σεβασμός των δικαιωμάτων του πλη­

σίον του. Αντί να ενισχύει την εξουσία του ιατρικού επαγγέλ­

ματος, η καινούρια νομοθεσία θα έδινε στους ανθρώπους το

δικαίωμα να εκλέγουν οι ίδιοι τους θεραπευτές τους σε

υγειονομικές θέσεις εργασίας, που θα αμείβονταν με χρήματα

των φορολογουμένων. Αντί να ελέγχουν τη δουλειά των

γιατρών κάποιες επαγγελματικές εποπτικές οργανώσεις, η

καινούρια νομοθεσία θα όριζε να την αξιολογεί η κοινότητα

την οποία εξυπηρετούν.

Η υγεία σαν αρετή

Η υγεία είναι μια διαδικασία προσαρμογής. Δεν είναι το

αποτέλεσμα ενστίκτων, αλλά μια αυτόνομη αντίδραση στην

κοινωνικά δημιουργημένη πραγματικότητα, που την διαμορ­

φώνει η κουλτούρα. Ορίζει την ικανότητα του ανθρώπου να

προσαρμόζεται σε περιβάλλοντα που αλλάζουν, να μεγαλώνει

και να γερνάει, να γιατρεύεται όταν έχει πάθει κάτι, να υπομέ­

νει τα βάσανα του και να προσδοκά με ηρεμία το θάνατο. Η

υγεία αγκαλιάζει και το μέλλον και, κατά συνέπεια, περιλαμ­

βάνει τόσο την οδύνη όσο και τις δυνάμεις που κρύβει μέσα

του ο άνθρωπος για να την υπομείνει.

Η υγεία ορίζει μια διαδικασία, στην οποία ο κάθε άνθρωπος

είναι μεν υπεύθυνος απέναντι στον εαυτό του, αλλά μόνον εν-

μέρει υπεύθυνος απέναντι στους άλλους. Το να είσαι υπεύθυ­

νος μπορεί να σημαίνει δυο πράγματα. Έ ν α ς άνθρωπος είναι

υπεύθυνος για τα έργα του και είναι υπεύθυνος απέναντι σ'

έναν άλλο άνθρωπο ή ομάδα. Μόνον όταν αισθάνεται υποκει­

μενικά υπεύθυνος ή υπόλογος σ'έναν άλλον άνθρωπο, η απο-

τυχία του δε θα επισύρει επικρίσεις, ψ ό γ ο ή τιμωρία, αλλά

θλίψη, τύψεις και ειλικρινή μεταμέλεια (4) . Οι επακόλουθες

καταστάσεις λύπης κι απελπισίας είναι σημάδια αποκατάστα­

σης και γιατρειάς, και είναι, από φαινομενολογική άποψη, κά­

τι ολότελα διαφορετικό από τα συναισθήματα ενοχής. Η υγεία

είναι έργο και, για τούτο, δεν μπορούμε να την συγκρίνουμε

με τη φυσιολογική ισορροπία των ζώων. Η επιτυχία στο προ­

σωπικό αυτό έργο είναι, σε μεγάλο μέρος, αποτέλεσμα της αυ­

τοσυνειδησίας, της αυτοπειθαρχίας και των εσωτερικών δυνά­

μεων, με τις οποίες ο κάθε άνθρωπος κανονίζει τον καθημερινό

του ρυθμό και τις καθημερινές του δραστηριότητες, τη δια­

τροφή του και τις σεξουαλικές του δραστηριότητες. Ο άν­

θρωπος, παίρνοντας για παράδειγμα τους συνομήλικους και

τους μεγαλύτερους του, μαθαίνει πώς να κάνει κάτι που θέ­

λει, τι θα πρέπει να θέλει και πώς θα πρέπει να ενεργεί αν θέ­

λει να ωφελήσει την υγεία των διπλανών του. Τις προσωπικές

αυτές δραστηριότητες τις διαμορφώνει και τις διαπλάθει η

κουλτούρα, μέσα στην οποία μεγαλώνει ο άνθρωπος: τα πρό­

τυπα της εργασίας και της σχόλης, του γιορτασμού και του ύ­

πνου, της παρασκευής και της προετοιμασίας των φαγητών

και των ποτών, των οικογενειακών σχέσεων και της πολιτικής.

Τα πολυδοκιμασμένα πρότυπα υγείας, που ταιριάζουν σε μια

συγκεκριμένη γεωγραφική θέση και σε μιαν ορισμένη ανά­

πτυξη της τεχνικής, εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τη μα­

κρόχρονη πολιτική αυτονομία. Εξαρτώνται από την υπευθυ­

νότητα των ανθρώπων να αποκτήσουν υγιεινές συνήθειες και

να ζήσουν αρμονικά με το κοινωνικοβιολογικό περιβάλλον

τους. Μ'άλλα λόγια, εξαρτώνται από τη δυναμική σταθερότη­

τα μιας κουλτούρας.

Το επίπεδο της υγείας μιας κοινωνίας αντιστοιχεί στο βαθμό

κατά τον οποίο είναι διανεμημένα σ'όλους τους ανθρώπους τα

μέσα και η υπευθυνότητα να τα βγάζουν πέρα με τις αρρώστι­

ες. Την ικανότητα αυτή των ανθρώπων να τα βγάζουν πέρα με

τις αρρώστιες μπορούν μεν να την ενισχύσουν, αλλά ουδέποτε

να την αντικαταστήσουν, η ιατρική παρέμβαση ή τα υγιεινολο­

γικά χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος. Η κοινωνία που θα

περιορίσει στο ελάχιστο την παρέμβαση των επαγγελματιών,

4. Alfred Schutz, " S o m e Equivocations in the Notion of Responsi­

bility", σ τ ο C o l l e c t e d P a p e r s , S t u d i e s i n S o c i a l T h e o ­

r y, The Hague, Nijho ff, 1 9 6 4 , τομ. 2, a. 2 7 4 - 6 .

3 4 9 3 4 8

θα παρέχει ης καλύτερες προϋποθέσεις για την υγεία. Ό σ ο

πιο μεγάλο είναι το δυναμικό που κατέχει ο άνθρωπος για να

προσαρμόζεται αυτόνομα στον εαυτό του, στους άλλους και

στο περιβάλλον, τόσο πιο λίγο θα είναι αναγκαίο ή ανεκτό να

διευθύνουν κάποιοι άλλοι την προσαρμογή του.

Μια κοινωνία που έχει άριστη και πλατιά διαδεδομένη υγεία

είναι προφανώς μια κοινωνία όπου υπάρχει ελάχιστη και πε­

ριστασιακή μόνον ιατρική παρέμβαση. Υγιείς άνθρωποι είναι

εκείνοι που ζουν σε υγιεινές κατοικίες, που διατρέφονται

υγιεινά, μέσα σ'ένα περιβάλλον κατάλληλο για τη γέννηση,

για το μεγάλωμα, για τη δουλειά, για τη γιατρειά και για το

θάνατο τους· έχουν για στήριγμα τους μια κουλτούρα, που

τους ωθεί να παραδεχτούν μερικούς περιορισμούς όσον

αφορά τον συνολικό πληθυσμό, να υπομείνουν τα γηρατειά, τη

μη πλήρη ανάρρωση και τον πάντα επικείμενο θάνατο. Οι

υγιείς άνθρωποι έχουν ανάγκη από ελάχιστη γραφειοκρατική

παρέμβαση για να ωριμάσουν, να γεννήσουν, να συμμεριστούν

την ανθρώπινη κατάσταση και να πεθάνουν.

Η αδυναμία κι η ατομικότητα, που τις ζει συνειδητά ο άν­

θρωπος, και οι συνειδητά αρμονικές του σχέσεις με το ενγένει

περιβάλλον, κάνουν τον πόνο, την αρρώστια και το θάνατο,

αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής του. Η ικανότητα του ανθρώ­

που να τα βγάζει πέρα αυτόνομα με την τριάδα αυτή των δει­

νών, έχει θεμελιώδη σημασία για την υγεία του. Ό σ ο πιο πολύ

εξαρτάται από άλλους για να διευθύνουν τα πιο δικά του

πράγματα, τόσο πιο πολύ απαρνιέται την αυτονομία του· κα­

τά συνέπεια, η υγεία του ο φ ε ί λ ε ι να χαλάσει. Το αληθι­

νό θαύμα, που έχει πετύχει η σύγχρονη ιατρική, είναι όντως

σατανικό. Γιατί έχει κάνει όχι μόνο μερικά άτομα, αλλά ολό­

κληρους πληθυσμούς να επιβιώνουν ενώ η προσωπική τους

υγεία βρίσκεται σε απάνθρωπα χαμηλά επίπεδα. Η ιατρική

νέμεση είναι η αρνητική ανάδραση μιας κοινωνικής οργάνω­

σης, που ξεκίνησε για να βελτιώσει και να εξισώσει τις δυνατό­

τητες όλων των ανθρώπων να τα βγάζουν αυτόνομα πέρα με

τη ζωή, και κατέληξε να τις καταστρέψει.

3 5 0