ΦIEPΩMA Eκκλησιαστική...

T�υ Γρ. Θ. Στάθη

Kαθηγητ�ύ Πανεπιστημί�υ Aθηνών

ME TOYΣ �ρ�υς «�υαντινή» και«μετα�υαντινή» μ�υσική πρ�σ-δι�ρίεται και �αρακτηρίεται η ελ-ληνική μ�υσική έκ�ραση και παρά-δ�ση, με μιαν αδιάκ�πη συνέ�ειακαι �μ�ι�γένεια, περνώντας μέσ’απ’ τ�υς μακρ�ύς αιώνες τ�υ �υα-ντιν�ύ π�λιτισμ�ύ. Ως τέ�νη η �υ-αντινή μ�υσική απ�τελεί έκ�ανσητ�υ �υαντιν�ύ πνεύματ�ς και π�-

λιτισμ�ύ και �ργανώθηκε, απ’ ταμέσα τ�υ 10�υ αιών�ς ή και λίγ�νωρίτερα, σε πλήρες, αυτ�τελές,άρτι� και �μ�ι�γενές σύστημα ση-

μει�γρα�ίας για την τελει�τερηδυνατή έκ�ραση της λατρείας τηςOρθ�δ�"ης Aνατ�λικής Eκκλησίας.

H �ρ�ντίδα για θε�σέ�εια ή ευ-

πρέπεια και η ετ�ιμασία των Eλλή-νων και ελλην��ώνων –�υαντινώνκαι μετα�υαντινών– και παντ�ι�-γλώσσων άλλων �ρθ�δ�"ων �ρι-στιανών να μιλήσ�υν στ� Θε� καιστ�υς αγί�υς τ�υ δημι�ύργησαν έ-ναν απ’ τ�υς μεγαλύτερ�υς μ�υσι-κ�ύς π�λιτισμ�ύς της �ικ�υμένης,τ�ν �υαντιν� και μετα�υαντιν�,π�υ είναι και � μακρ��ι�τερ�ς ανά-μεσα στ�υς γνωστ�ύς μ�υσικ�ύςπ�λιτισμ�ύς, �σ�ν α��ρά στην �-

KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995

2-32 AΦIEPΩMA� Eκκλησιαστική μελ�υρ-γία. H πάντερπνη η�ητικήέκ�ραση της �ρθ�δ��ηςλατρείας.� Δίαυλ�ς θείων μηνυμά-των. H σ�έση της �υ�αντι-νής μ�υσικής με τ� λ�γ�,την τέ�νη και τη λατρεία.� Oι μεγάλ�ι δημι�υργ�ί.Aπ� τ�υς ύστερ�υς �υ�α-ντιν�ύς �ρ�ν�υς ώς τη με-γάλη μεταρρύθμιση τ�υ19�υ αιώνα.� Iωάννης K�υκ�υ�έλης.O μεγάλ�ς μελ�π�ι�ς, θε-ωρητικ�ς και δάσκαλ�ςτων �υ�αντινών �ρ�νων.� Bυ�άντι� και Δύση. Hμ�υσική ��ειλή τ�υ με-σαιωνικ�ύ δυτικ�ύ κ�-σμ�υ στην Oρθ�δ��ηAνατ�λή.� Oρθ�δ��η Aνατ�λή καιIσλάμ. Oι μ�υσικές συνά-�ειες τ�υ �ριστιανικ�ύκαι μ�υσ�υλμανικ�ύ κ�-σμ�υ της Aνατ�λικής Mε-σ�γεί�υ. � Kαιν�τ�μες πρ�σεγγί-σεις. H μετ�υσίωση της�υ�αντινής μ�υσικής έκ-�ρασης σε σύγ�ρ�νη δη-μι�υργία.� Eκκλησιαστικ� και δη-μ�τικ� άσμα. Bυ�αντιν�μέλ�ς και δημ�τικ� γρα-γ�ύδι: η στενή συγγένειατων δύ� ελληνικών μ�υσι-κών εκ�ράσεων.� Aπ� τη Σαπ�ώ στηνKασσιανή. Γυναίκες με-λ�υργ�ί απ� την Aρ�αι�-τητα ώς τ� ύστερ� Bυ�ά-ντι�.� O «μελωδ�ς» Aθως.Aπ� τ�ν K�υκ�υ�έληστ�υς Aγι�ρείτες ψαλτά-δες τ�υ 20�ύ αιώνα.� Aνα�ητώντας τις απαρ-�ές. H διεθνής επιστημ�νι-κή έρευνα στην υπηρεσίατης ελληνικής εκκλησια-στικής μ�υσικής.� H υμν�λ�γία τ�υ Πά-θ�υς. «Π�ία άσματα μέλ-ψω τη ση ε��δω, �ικτίρ-μ�ν;». M�υσική και π�ίη-ση της Mεγάλης E�δ�μά-δ�ς.

Φωτ�γρα�ία ε�ω�ύλλ�υ: M�υσικ�ίμε έγ��ρδα και πνευστά �ργανα.Λεπτ�μέρεια απ� τ�ι��γρα�ία μεπαράσταση τ�υ Eμπαιγμ�ύ τ�υ Xρι-στ�ύ (Mετέωρα, M�νή Bαρλαάμ,16�ς αι.).

Yπεύθυν�ς «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

AΦIEPΩMA

Συνέ�εια στην 4η σελίδα

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995

Eπιμέλεια α�ιερώματ�ς:

KPIT·N XPYΣOXOΪΔHΣ

Eκκλησιαστική μελ�υργίαH πάντερπνη ηητική έκ�ραση της �ρθ�δ��ης λατρείας

T� «καν�νι�» των �κτώ ή�ων (Aπ� τ� �ειρ�γρα�� αρ. 338 της M�νής Δ��ειαρί�υ, έτ�υς 1767).

KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 3

Περίτε�να διασκ�σμημέν� �ειρ�γρα�� &υ'αντινής μ�υσικής. Περιέ�ει την Tετρά�ωνη Δ��λ�γία τ�υ Πέτρ�υ Mπερεκέτη (M�νή Δ��ειαρί�υ, �ειρ�γρα�� αρ. 1247,έτ�υς 1844).


Xειρ�γρα�� Aνθ�λ�γίας της Παπαδικής (M�νή Σινά, �ειρ�γρα�� αρ. 1297, έ-τ�υς 1655).

H αρ�ή των Aναστασίμων π�υ περιέ�εται σε «Aνθ�λ�γία» τ�υ έτ�υς 1720 (Xει-ρ�γρα�� M�νής Σινά, αρ. 1580).

μ�ι�γενή γραπτή παράδ�σή τ�υ.O γραπτ�ς αυτ�ς και έντε�ν�ς

μ�υσικ�ς ελληνικ�ς π�λιτισμ�ςμιας �ιλιετίας (10�ς -20�ς αιώνες)είναι η μελ�π�ιία της ελληνικήςΨαλτικής Tέ�νης, �υαντινής καιμετα�υαντινής. H Ψαλτική στην�ρθ�δ�"η λατρεία είναι λ�γικήμ�υσική, με την ένν�ια �τι η μ�υσι-κή απ�τελεί τ� ένδυμα τ�υ λ�γ�υ ήκατά πώς λέει � Γρηγ�ρι�ς Nύσσης«η μ�υσική ερμηνεύει την των λε-γ�μένων διάν�ιαν». Kατά συνέ-πεια, πρέπει να τ� αναγνωρί�υμεκαι να τ� καν�ναρ��ύμε μ’ ευγνω-μ�σύνη �τι η μ�υσική αυτή, ωςΨαλτική Tέ�νη της λατρείας και ως�μ��υμ� �λάστημα τ�υ λ�γ�υ, εί-ναι τ� �υλακτήρι� και τ� δια�ρ�νι-κ� σ��λεί� π�υ περι�ρ�υρεί καιδια�υλάσσει και παραδίδει τηνγλώσσα μας την ελληνική αλώ�ητηκαι καθαρή με την π�ικιλία των κα-ταλή"εών της, με τ�υς τ�ν�υς καιτα πνεύματά της, �πως πέρασανκαι αναπτύ�θηκαν στη σημει�γρα-�ία της, γιατί αυτά είναι μελικάστ�ι�εία κι έ��υν εκ�ραστικ� �ά-ρ�ς ανεπανάληπτ�. Nτυμένη με τ�μέλ�ς των ψαλμάτων η γλώσσαμας έγινε ιερή, καθ-ιερώθηκε και�θέγγεται τις πρ�σευ�ές των �ρ-

θ�δ�"ων Eλλήνων απ� γενεά σεγενεά. Kι είναι ακρι�ώς, � λ�γ�ς, ηελληνική γλώσσα, τ� ακαταμά�ητ�και αδιαμ�ισ�ήτητ� τεκμήρι� τηςελληνικ�τητας της �υαντινής καιμετα�υαντινής M�υσικής. Kι είναι,κατά παραλληλία, η μ�υσική αυτήένα απ� τα κυρι�τερα εκδηλώματατης ωής των Eλλήνων και μαί ένααπ� τα γνησι�τερα μέσα της εθνι-κής μας αυτ�συνειδησίας.

Kαι �ν�μασα, παραπάνω αυτήντην μ�υσική «γραπτ� και έντε�ν�ελληνικ� μ�υσικ� π�λιτισμ�» καιγια τ�ν λ�γ� �τι �ι Eλληνες αυτήςτης �ιλιετίας μέ�ρι τα μέσα τ�υ ιθ΄αιώνα, δεν γνώριαν κανέναν άλ-λ�ν μ�υσικ�ν π�λιτισμ�, παρά μ�-νά�α τ�ν αρα��περσικ�, τ�ν �π�ί�μπ�ρεσαν και κράτησαν ως «ε"ω-τερική ή εθνική μ�υσική», ως μ�υ-σική αλλ��ύλων και αλλ�θρήσκωνλαών, �ωρίς να επηρεάει την δικήτ�υς «εθνική και θρησκευτική μ�υ-σική έκ�ραση». Eτσι έ�θασε ώς ε-μάς η μ�υσική αυτή ε"ελιγμένη καιε"ηγημένη απ’ τ�υς μετα�υαντι-ν�ύς Eλληνες διδασκάλ�υς, μ�υσι-κ�λ�γι�τάτ�υς πρωτ�ψάλτες, λα-μπαδαρί�υς, δ�μεστίκ�υς μ�να-��ύς, ιερ�μ�νά��υς, λ�γι�τάτ�υς,κληρικ�ύς, επισκ�π�υς και πα-τριάρ�ες με μιαν αδιάκ�πη διαδ��ή

μέσα στην αμετάλλα�τη λειτ�υργι-κή πρά"η της εκκλησίας και απ�τε-λεί πατρ�γ�νικ� κληρ�ν�μημα καιμνημεί� τέ�νης, �πως κι �λα τ’ άλ-λα. Kαι �ρειάεται απ� �λ�υς εμάςπρ�σεκτική και ευλα�ική πρ�σέγγι-ση, γιατί ανήκει σε �λ�υς μας.

O υμν�γρα�ικ�ς λ�γ�ς

Mε τις �τερ�ύγες αυτ�ύ τ�υμ�υσικ�ύ π�λιτισμ�ύ πετάει ψηλάκαι �τερ�υγίει παντ�ύ � υμν�γρα-�ικ�ς λ�γ�ς της Eκκλησίας, π�υ εί-ναι πάγκ�ινη έκ�ραση των συναι-σθημάτων των ανθρώπων στις δη-μ�σιες λατρευτικές συνά"εις. O υ-μν�γρα�ικ�ς λ�γ�ς, η θαυμασι�τα-τη αυτή και ευγενέστατη ελληνικήεκκλησιαστική π�ίηση, είναι πρ�-σωπικ�ς και μαί καθ�λικ�ς, κι είναιδημι�ύργημα των αγίων της Eκκλη-σίας π�υ εί�αν �ιωματική σ�έση μετ�ν Θε�. O υμν�γρα�ικ�ς λ�γ�ςπρ��άλλει έντ�ν� τ� πρ�σωπικ�στ�ι�εί� για να τ�νίεται η πρ�σω-πική πληρ�τητα τ�υ κάθε πιστ�ύ.O�ρθ�δ�"�ς είναι μ�ν�ς, «ενώπι�ςενωπίω», απέναντι στ� Θε� π�υ λα-τρεύει. Kι επειδή � Θε�ς και η ψ�ήμας είναι δύ� απ�λυτα στ�ι�είαπ�υ πρ�σδι�ρί�υν την ένταση ήτην ανάταση ή την έκστασή μας, η

έκ�ραση των συναισθημάτων μαςείναι π�ικιλ�τατη. Aνάμεσα στ�ν�� και στ�ν π�θ� απ’ τη δίψατ�υ Θε�ύ η υμν�λ�γα ψυ�ή υ�αί-νει σα σαΐτα τ�υς π�λυπ�ίκιλ�υςκαι π�ικιλώνυμ�υς ύμν�υς της. Oαίν�ς, � ύμν�ς, η δ�"�λ�γία, τ� με-γαλυνάρι, τ� δ�"αστικ�, τ� ιδι�με-λ� και τ� πρ�σ�μ�ι�, �λη η �ρθ�-δ�"η υμν�γρα�ία, ντυμένη με τη�υαντινή μ�υσική, είναι �ωνητικήυπ�θεση κι απ�τελεί την η�ητικήέκ�ραση των πιστών κατά την πρ�-σ�μιλία τ�υς με τ�ν Θε� σε μιαν ά-μεση σ�έση. H ανα��ρά τ�υ λ�γι-κ�ύ ανθρώπ�υ στ� Θε� είναι � λ�-γ�ς, γιατί και «O Λ�γ�ς σαρ" εγέ-νετ�» για μας. H λ�γική λατρείατης Oρθ�δ�"ης Aνατ�λικής Eκκλη-σίας είναι πάνω απ’ �λα έκ�ρασηαιωνι�τητας. H έκ�ραση αυτή δη-λ�π�ιεί και τη �έ�αιη και αμετάθε-τη πίστη και την κ�ινωνία των α-γίων. Mε τη λατρεία μπ�ρ�ύν �ι πι-στ�ί να γεύ�νται απ’ τη γη τ�υς �υ-ραν�ύς.

Oλα αυτά, π�υ με κάπως α��ρι-στικ� τρ�π� σημειώθηκαν εδώ, θέ-λ�υν να τ�νίσ�υν �τι �ι απαρ�έςτης Bυαντινής M�υσικής και η ε-"έλι"ή της σε τέ�νη με κ�ρυ�αίακαι ανεπανάληπτα επιτεύγματα ευ-δ�κίμησαν στ�ν μ�ναστηριακ� πε-

Συνέ�εια απ� τη 2η σελίδα


ρί��λ� και στ�ν γενικ�τερ� εκκλη-σιαστικ� �ώρ�, ως μ�υσική έκ�ρα-ση της λατρείας. O αρί�νητ�ςπλ�ύτ�ς των �ειρ�γρά�ων της �υ-αντινής και μετα�υαντινής μελ�-π�ιίας α��ρά απ�κλειστικά στηνεκκλησιαστική μ�υσική. H μ�υσικήαυτή, ως Ψαλτική Tέ�νη, είναι η λ�-για, η έντε�νη, η κλασική ελληνικήμ�υσική και είναι, ως συν�μ��ύσιατ�υ λ�γ�υ, �ωνητική, μ�ν��ωνικήκαι αν�ργανη. Παράλληλα, �μως,και παραπληρωματικά υπάρ�ει ηδημ�τική ή κ�σμική ή λαϊκή μ�υσι-κή, π�υ έ�ει τη δική της ιστ�ρία και�ιλ�λ�γία και λειτ�υργεί με τα ίδιαστ�ι�εία της Ψαλτικής Tέ�νης. Hκ�σμική �μως αυτή μ�υσική δεν εί-ναι καταγραμμένη με τη �υαντινήσημει�γρα�ία, παρά μ�νά�α σπ�-ραδικά απ’ τ�ν 16� αιώνα και μετάκαι πι� συστηματικά κατά τ�ν 19�και τ�ν 20� αιώνα.

Bυαντινή και Mετα�υαντινή,λ�ιπ�ν, M�υσική είναι η ελληνικήμ�υσική π�υ περιλαμ�άνει τ�υςδύ� κλάδ�υς της μ�υσικής έκ�ρα-σης, τ�ν εκκλησιαστικ�-λατρευτι-κ� και τ�ν κ�σμικ� - δημ�τικ� κλά-δ�· η �ειρ�γρα�η παράδ�ση, �μως,της μ�υσικής αυτής α��ρά στηνΨαλτική Tέ�νη.

Σημει�γρα�ία και γένη

H καταγρα�ή της υμν�λ�γίας μεσημει�γρα�ία και η παράδ�σή τηςμε �ειρ�γρα��υς κώδικες αρ�ίειστα μέσα τ�υ 10�υ αιώνα ή και λίγ�νωρίτερα. Δύ� αιώνες πριν εί�ε α-π�κρυσταλλωθεί, με τ�ν άγι� Iωάν-νη τ�ν Δαμασκην� (†754), η �κτωη-�ία της �ρθ�δ�"ης Ψαλτικής, η �-π�ία, ως σύστημα σ�έσεων των ή-�ων και �μάδων τρ�παρίων, ήτανγνωστή απ’ τ�ν καιρ� τ�υ Σε�ήρ�υAντι��είας (512-519).

H σημει�γρα�ία ή σημαδ�γρα�ίαή παρασημαντική είναι απ�κύηματ�υ �υαντιν�ύ πνεύματ�ς και π�-λιτισμ�ύ και είναι ένα σ�� σύστη-μα για την τέλεια έκ�ραση της μ�-ν��ωνικής λ�γικής μ�υσικής. Aπ’τη �ανέρωσή της (μέσα ι΄ αιών�ς)μέ�ρι σήμερα η �υαντινή σημει�-γρα�ία πέρασε απ� τέσσερα στά-δια ε"ελί"εως, π�υ �ρί�υν τις τέσ-σερις περι�δ�υς της:

α) την «πρώιμη �υαντινή σημει-�γρα�ία» (μέσα 10�υ αιών�ς έως1177).

�) την «μέση πλήρη �υαντινήσημει�γρα�ία» (1177 - 1670 περί-π�υ),

γ) την «μετα�υαντινή ε"ηγητικήσημει�γρα�ία» (1670 περίπ�υ -1814), και,

δ) την «αναλυτική σημει�γρα�ίατης Nέας Mεθ�δ�υ» (1814 έως σή-μερα).

Σ’ αυτ� τ� διάστημα της υπερ�ι-λιετίας γρά�τηκαν πάνω απ� 7.000(τ�σ�ι περίπ�υ είναι γνωστ�ί) μ�υ-σικ�ί κώδικες, μεμ�ράνιν�ι και�αρτώ�ι, απ’ τ�υς ίδι�υς τ�υς με-λ�υργ�ύς –�υαντιν�ύς και μετα-�υαντιν�ύς– π�υ �ι περισσ�τερ�ιήταν και καλλιτέ�νες κωδικ�γρά-��ι. Oι κώδικες αυτ�ί απ�τελ�ύν έ-ναν αρί�νητ� μ�υσικ� πλ�ύτ� τηςνυ�θήμερης ακ�λ�υθίας, περιέ-��υν μελ�π�ιήματα ανα�ερ�μενα

σε �λα τα γένη και είδη της μελ�-π�ιίας και παραδίδ�υν τα «π�ιήμα-τα» �ιλίων περίπ�υ �υαντινών καιμετα�υαντινών μελ�υργών τωνμεγάλων Eλλήνων μελ�υργών, απ’τ�υς �π�ί�υς �ι εκατ�, τ�υλά�ι-στ�ν, είναι κ�ρυ�αί�ι δημι�υργ�ίκαι μεγάλα πνεύματα της ανθρω-π�τητας. O αριθμ�ς αυτών των �ει-ρ�γρά�ων γρά�τηκε με μια πρ�ϊ-�ύσα αύ"ηση· π�λλά, σ�ετικά, �ει-ρ�γρα�α γρά�τηκαν τ�ν 14� - 15�αιώνα και πάμπ�λλα –� διπλάσι�ςσ�εδ�ν αριθμ�ς– τ�ν 17� και 18�αιώνα.

Tα δημι�υργήματα της �υαντι-νής και μετα�υαντινής μελ�π�ι-ίας διακρίν�νται σε τρία μεγάλα

Γένη: α) τ� Παπαδικ� Γέν�ς με-λών, τ� �π�ί� αναπτύ�θηκε πάνωστην ψαλμική π�ίηση τ�υ Δα�ίδκαι α��ρά στα σταθερά μέρη τωνAκ�λ�υθιών της νυ�θήμερης α-σματικής πρά"ης· �) τ� Στι�ηραρι-κ� Γέν�ς, τ� �π�ί� απ�τελεί τ�μ�υσικ� ένδυμα των στι�ηρών ι-δι�μέλων, των τρ�παρίων δηλαδήπ�υ έ��υν δικ� τ�υς ίδι�ν μέλ�ς,ψάλλ�νται έπειτα απ� κάπ�ι�ν στί-�� τ�υ Ψαλτηρί�υ και ανα�έρ�-νται στις ε�ρτές τ�υ �ρθ�δ�"�υE�ρτ�λ�γί�υ �λ�υ τ�υ �ρ�ν�υ·και, γ) τ� Eιρμ�λ�γικ� Γέν�ς, π�υκαι αυτ� ��είλει την �ν�μασία τ�υστ� λειτ�υργικ� �ι�λί� Eιρμ�λ�-γι�. T� Eιρμ�λ�γι� περιέ�ει τ�υς

ειρμ�ύς, τα πρώτα τρ�πάρια –πρ�-τυπα– των εννέα ωδών, τ�υ π�ιη-τικ�ύ �υαντιν�ύ είδ�υς «Kαν�-ν�ς». Kαι τα τρία αυτά Γένη μελώνδιακρίν�νται σε διά��ρα είδη, α-νάλ�γα με την μελική ανάπτυ"ητων ν�ημάτων και ανάλ�γα με τ�ύ��ς π�υ επικρατ�ύσε κατά επ�-�ές και κατά τ�π�υς. Στην διαμ�ρ-�ωση των ειδών της μελ�π�ιίαςκαταγρά�εται και η συμ��λή τωνμεγάλων μελ�υργών π�υ επέ�α-λαν αυτήν ή την άλλη ε"έλι"η, πά-ντ�τε μέσα στις τελετ�υργικέςδιατά"εις της εκκλησίας και με�ρ�ντίδα για «πλεί�να καλλωπι-σμ�ν» των λατρευτικών ακ�λ�υ-θιών και για «κ�ιν�ν ��ελ�ς».

O άγι�ς Iωάννης � Δαμασκην�ς (8�ς αι.) � �π�ί�ς παγίωσε την �κτωη�ία της �ρθ�δ��ης ψαλτικής (Σ�έδι� Φ. K�ντ�γλ�υ, 1949).


Δίαυλ�ς θείων μηνυμάτωνH σ�έση της �υαντινής μ�υσικής με τ� λ�γ�, την τέ�νη και τη λατρεία

Oπως στα ψηιδωτά, έτσι και στη μ�υσική η κάθε �ρμ�υλα έ�ει συγκεκριμένη θέση μέσα στη σύνθεση, π�υ πρ�σδι�ρί�ε-ται απ� τη μ�ρή τ�υ κειμέν�υ (Aπ�στ�λ�ς Παύλ�ς. Ψηιδωτ� τ�υ 14�υ αι. στη M�νή της Xώρας, Kωνσταντιν�ύπ�λη).

T�υ Γεωργί�υ Aμαργιανάκη

Kαθηγητή M�υσικ�λ�γίας τ�υ Πανεπιστημί�υAθηνών

H XPIΣTIANIKH εκκλησία, απ ταπρώτα κι λας �ρ νια της ύπαρ�ήςτης, �ρησιμ�π�ίησε την τέ�νη γιανα ε�υπηρετήσει τις λατρευτικέςτης ανάγκες και τ�υς ευρύτερ�υςπνευματικ�ύς της στ ��υς. H ω�έ-λεια υπήρ�ε διπλή: H εκκλησία ε�υ-πηρετήθηκε απ την τέ�νη· αλλάκαι η τέ�νη, με τ� νέ� περιε� μεν της, απ κτησε νέα πν�ή και δυνά-μεις για περαιτέρω ε�έλι�η, π�υπράγματι υπήρ�ε λαμπρή, τ σ� στηΔύση, αν και δια��ρετική, σ� καιστην Aνατ�λή.

Tέ�νη και λατρεία

Παρακ�λ�υθώντας, ειδικ τερα,την ε�έλι�η αυτή στ� �ώρ� τηςAνατ�λικής Oρθ δ��ης Eκκλη-σίας, διαπιστών�υμε τι λ�ι �ικλάδ�ι της τέ�νης, αρ�ιτεκτ�νική,"ωγρα�ική, γλυπτική, π�ίηση καιμ�υσική, συνδυάστηκαν άρρηκταμετα�ύ τ�υς για τη δημι�υργία τ�υλατρευτικ�ύ �ώρ�υ, π�υ είναι �να ς και της λατρευτικής πρακτι-κής, π�υ είναι τα τελ�ύμενα μέσαστ� να .

O να ς δεν είναι ένα απλ κτί-σμα, αλλά ένας �ώρ�ς με τερά-στιες πνευματικές διαστάσεις, μιαμικρ�γρα�ία τ�υ σύμπαντ�ς, α-��ύ είναι πρ��ρισμέν�ς να �ωρέ-σει �λ κληρ� τ� σώμα της εκκλη-σίας, π�υ είναι τ� σύν�λ� των α-παντα��ύ της γης πιστών, "ώντωνκαι τεθνεώτων, �ι �π�ί�ι αναγνω-ρί"�υν τ�ν Xριστ ως αρ�ηγ καιΣωτήρα τ�υς.

Για την �ργάνωση της λατρείαςκαι τη δημι�υργία της λης λα-τρευτικής ατμ σ�αιρας μέσα στ�να η συμ$�λή των τε�νών υπήρ�ε�υσιαστική. Mε την πάρ�δ� των αι-ώνων διαμ�ρ�ώθηκε μια τέ�νη μεκαθαρά λειτ�υργικ �αρακτήρα,π�υ εκ�ρά"ει την πίστη και τ� δ γ-μα και έ�ει πνευματικ , μυσταγω-γικ και αναγωγικ �αρακτήρα· α-πευθύνεται δηλαδή στις ψυ�έςτων πιστών τις �π�ίες $�ηθά, με �-ρατά μέσα και εμπειρικ�ύς τρ -π�υς, να καταν�ήσ�υν τα τελ�ύ-μενα «μυστικώς» μέσα στ� να , ναυψωθ�ύν πρ�ς τ�ν Θε και να γί-ν�υν μέτ��ι τ�υ μυστηρί�υ τηςΘείας Oικ�ν�μίας, π�υ απ�τελεί τ�κέντρ� της θείας λατρείας. Eπειδή μως η λη αυτή πνευματική ατμ -σ�αιρα δεν μπ�ρεί να παρασταθεί,αλλά μ ν� να εκ�ραστεί, γι’ αυτ και η τέ�νη δεν παριστάνει, αλλάμ ν�ν εκ�ρά"ει· και μάλιστα εκ-�ρά"ει, �ι την πρ�σωπική αντίλη-ψη τ�υ καλλιτέ�νη, αλλά τη συν�-λική αντίληψη της «μιας, αγίας, κα-θ�λικής και απ�στ�λικής εκκλη-σίας».

Eάν δ�ύμε τη $υ"αντινή εκκλη-


σιαστική μ�υσική μέσα στ� πλαίσι�της γενικ τερης αυτής περί τηντέ�νη �ιλ�σ��ίας, θα μπ�ρέσ�υμενα καταν�ήσ�υμε τ�υς λ γ�υς γιατ�υς �π�ί�υς ε�ελί�θηκε πως ε-�ελί�θηκε και τ� θαυμαστ ρ λ�της μέσα στη λατρεία.

Παρά την υπερ�ιλι �ρ�νη γρα-πτή της παράδ�ση, συνε�ί"ει ακ -μη και μέ�ρι σήμερα να είναι τρ�-πική, να στηρί"εται δηλαδή στ�υςτρ π�υς ή ή��υς με λη τη γνωστήπ�ικιλία των μ�υσικών διαστημά-των· να είναι μ�ν��ωνική, να ψάλ-λ�υν δηλαδή λες �ι �ωνές μα"ί -σες και αν είναι, �μ��ωνικά, να εί-ναι ��ρωδιακή, να απαιτεί δηλαδήτην ψαλμωδία των ύμνων απ -λ�υς τ�υς συμμετέ��ντες στηθεία λατρεία και τέλ�ς απ�κλειστι-κά εκκλησιαστική μ�υσική με έντ�-να λειτ�υργικ �αρακτήρα. Mε αυ-τά τα �αρακτηριστικά της ταιριά"ειαπ λυτα με τη $υ"αντινή αγι�γρα-�ία, στην �π�ία, ως γνωστ ν, δενυπάρ�ει καθ λ�υ πρ��πτική· και -π�υ υπάρ�ει είναι εντελώς στ�ι-�ειώδης και συμ$�λική. Tα ιεράπρ σωπα "ωγρα�ί"�νται, κατά κα-ν να, λιτά και απέριττα πάνω σε έ-να �ρυσ � ντ�. Aυτ απ�τελείμια εσκεμμένη επιλ�γή, γιατί μ ν�με την α�αίρεση μπ�ρεί να εκ�ρα-στεί η πνευματική πραγματικ τη-τα, η �π�ία για την εκκλησία απ�-τελεί την ύψιστη αλήθεια. Mε άλλαλ για, στ ��ς τ�υ $υ"αντιν�ύ "ω-γρά��υ δεν είναι να παραστήσειτην ε�ωτερική μ�ρ�ή τ�υ ιερ�ύπρ�σώπ�υ, αλλά να εκ�ράσει τ�νεσωτερικ τ�υ κ σμ� με λες τιςαρετές τ�υ.

Kάτι ανάλ�γ� συμ$αίνει και μετη μ�υσική. O εκκλησιαστικ ς με-λ�π�ι ς, π�υ π�λλές ��ρές είναι �ίδι�ς και � π�ιητής τ�υ ύμν�υ,γράψει τη μελωδία σ� γίνεται πι�απλά και απέριττα, με μ�ναδικ στ �� να εκ�ράσει τ� περιε� με-ν� τ� ύμν�υ και �ι να εντυπωσιά-σει. T� ρ λ� τ�υ �ρυσ�ύ «� ντ�»τη αγι�γρα�ίας παί"ει εδώ τ� επί-σης λιτ ισ�κράτημα, τ� �π�ί�πρ�σ�έρει μια εντελώς στ�ι�ειώ-δη π�λυ�ωνία, η �π�ία $ασί"εταισε συνειδητή επίσης επιλ�γή, π�υυπ�δηλώνει εγκράτεια και εκ�ρά-"ει την εν τητα και την �μ�θυμίατων πιστών. Aυτ με κανένα τρ π�δεν πρέπει να εκλη�θεί ως μελω-δική �τώ�εια, γιατί τι υπ�λείπεταισε γκ� έναντι της δυτικής μ�υσι-κής, τ� αναπληρώνει με τη λεπτ -τητα ανάπτυ�ης των μ�υσικών�ράσεων και την π�ικιλία των ρυθ-μών, των κλιμάκων, των διαστημά-των και των ειδών της ψαλμωδίας.

H μ�υσική τ�υ λ�γ�υ

Aυτ π�υ α�ί"ει να τ�νισθεί μεέμ�αση είναι τι η $υ"αντινή μ�υ-σική είναι κατε��ήν μ�υσική τ�υλ γ�υ, � �π�ί�ς στην �ρθ δ��ηλατρεία κατέ�ει την πρώτη θέση. Hμ�υσική, με τις απλές μελωδίεςτης και �ωρίς τ� � ρτ� της π�λυ-�ωνίας και των μ�υσικών �ργά-νων, ντύνει διακριτικά τ�ν ύμν�και $�ηθά στην πληρέστερη κατα-ν ηση τ�υ ενν�ι�λ�γικ�ύ περιε��-μέν�υ τ�υ.

Γενικά θα λέγαμε τι η $υ"αντι-νή μ�υσική, πως και η "ωγρα�ική,

δεν παριστάνει, αλλά εκ�ρά"ει· εκ-�ρά"ει την ένν�ια τ�υ λ γ�υ καιδιευκ�λύνει την καταν ηση τωνθείων μηνυμάτων. Aυτ γίνεται εμ-�ανέστερ� και απ τ�ν ιδι τυπ�τρ π� σύνθεσης των μελωδιών, ��π�ί�ς δεν $ασί"εται στην ελεύθε-ρη έμπνευση τ�υ μελ�π�ι�ύ, αλλάστ�υς καν νες π�υ θέτει τ� ίδι� τ�π�ιητικ κείμεν� και � ή��ς στ�ν�π�ί�ν ανήκει.

Παρακ�λ�υθώντας την ε�έλι�ητων $υ"αντινών μελωδιών απ τ�ν10� αι. μέ�ρι σήμερα, διαπιστώ-ν�υμε τι η σύνθεσή τ�υς δεν γί-νεται ν τα πρ�ς ν τα, αλλά � ρ-μ�υλα πρ�ς � ρμ�υλα. Tι είναι -μως η � ρμ�υλα; Φ ρμ�υλα είναιένα μικρ κ�μμάτι μιας μελωδίας,μια μικρή μελωδική �ράση, η �-π�ία, αυτ�ύσια ή ελα�ρά παραλ-λαγμένη, επαναλαμ$άνεται στιςμελωδίες τ�υ ίδι�υ ή��υ ή και άλ-λων ή�ων τ�υ ιδί�υ γέν�υς. H αυ-τ�ύσια ή η ελα�ρά παραλλαγμένημ�ρ�ή της � ρμ�υλας ε�αρτάταιαπ τ� π�ιητικ κείμεν� στ� �π�ί�πρ�σαρμ "εται.

Kάθε � ρμ�υλα, επ�μένως, έ�εισυγκεκριμένη θέση μέσα στη σύν-θεση, π�υ πρ�σδι�ρί"εται απ τημ�ρ�ή τ�υ π�ιητικ�ύ κειμέν�υ.Aυτ σημαίνει, σε τελική ανάλυση, τι η μελωδία ανα$λύ"ει μέσα απ τ� π�ιητικ κείμεν�· τι δηλαδή εί-ναι η μελωδία τ�υ ίδι�υ τ�υ π�ιητι-κ�ύ λ γ�υ. Πάλι και εδώ πρέπει ναδ�ύμε την αντιστ�ι�ία π�υ υπάρ�ειανάμεσα στη μ�υσική και στη "ω-γρα�ική και ιδίως στη "ωγρα�ικήτων ψη�ιδωτών, π�υ �ι ψη�ίδες,συνταιρια" μενες μετα�ύ τ�υς κα-τά τρ π� ελά�ιστα �ρατ , σ�ηματί-"�υν τελικά την εικ να.

H σημασία της τε�νικής

τ�υ �υαντιν�ύ μέλ�υς

H τε�νική αυτή σύνθεσης των$υ"αντινών μελωδιών είναι κάτιπ�υ α�ί"ει να πρ�σε�θεί ιδιαίτερακαι για π�λλ�ύς άλλ�υς, αλλά κυ-ρίως για τρεις α�ι�σημείωτ�υς λ -γ�υς: α) Γιατί �ι ρί"ες της μας �δη-γ�ύν στην κλασική αρ�αι τητα, -π�υ συναντ�ύμε την ίδια εν τηταλ γ�υ και μ�υσικής. H μ�υσική καιτ τε πρ�έκυπτε μέσα απ τ�ν π�ι-ητικ λ γ�· γι’ αυτ και �ι ίδι�ι �ιτραγωδ�ί (Σ��κλής, Aισ�ύλ�ς,Eυριπίδης) έγρα�αν τ�ν π�ιητικ λ γ� και ταυτ �ρ�να συνέθεταν, π�υ �ρεια" ταν, τη μελωδία τ�υ.Aπ�τελεί άραγε αυτ μια απλή σύ-μπτωση ή δεί�νει τη συνέ�εια μιαςπαλαι τερης παράδ�σης, π�υ επι-$ιώνει στη μ�υσική παράδ�ση της�ριστιαν�σύνης; $) Γιατί �ι � ρ-μ�υλες αυτές πρ�σ�έρ�υν τ�ν μί-τ� για τη λύση τ�υ πρ�$λήματ�ςανάγνωσης της παλιάς στεν�γρα-�ίας. Aν δηλαδή κατα�έρ�υμε ναεπισημάν�υμε τις � ρμ�υλες τωνμελωδιών κάθε ή��υ και στη συνέ-�εια $ρ�ύμε τις αντίστ�ι�ες ανα-λύσεις μέσα απ τις μετα�ράσειςτων ε�ηγητών, τ τε είναι $έ$αι� τι θα �θάσ�υμε συντ�μ τερα καιασ�αλέστερα στη λύση τ�υ μεγά-λ�υ πρ�$λήματ�ς· και γ) Γιατί ητε�νική αυτή πρ�σ�έρει την α-σ�αλιστική δικλείδα αυτ�πρ�στα-

σίας της μ�υσικής απ ε�ωτερικέςεπιδράσεις. Mε απλ�ύστερα λ για,η $υ"αντινή σημει�γρα�ία με τ�στεν�γρα�ικ �αρακτήρα της, -πως ήδη ανα�έρθηκε, παρεί�ε τηνευ�έρεια να καταγρά��νται εκεί-νες και μ ν�ν �ι � ρμ�υλες, �ι �-π�ίες, μετά απ π�λλές δ�κιμα-σίες στ� πέρασμα των αιώνων, εί-�αν καθιερωθεί στη συνείδησητης εκκλησίας ως �ι πρέπ�υσεςκαι αρμ "�υσες για τη θεία λα-τρεία. Γι’ αυτ ν ακρι$ώς τ� λ γ� ηπαράδ�ση των $υ"αντινών μελω-διών παρ�υσιά"ει μια τ σ� κατα-πληκτική σταθερ τητα απ τ�ν10� αιώνα μέ�ρι σήμερα. A�ί"ει νασημειωθεί στ� σημεί� αυτ , τι �ι� ρμ�υλες, ενώ καταγρά��νταν,στην πραγματικ τητα μεταδίδ�-νταν με την πρ��ρική παράδ�ση.O,τι καταγρα� ταν με τη στεν�-γρα�ία, ήταν � μελωδικ ς πυρή-νας. T� πραγματικ μελωδικ πε-ριε� μεν� κάθε � ρμ�υλας περ-ν�ύσε απ ψάλτη σε ψάλτη και α-π γενιά σε γενιά με την πρ��ρι-κή παράδ�ση.

Aπ σα ανα�έρθηκαν πρ�ηγ�υ-μένως γίνεται �ανερ τι η $υ"α-ντινή μ�υσική είναι μεν «λ για»,αλλά παράλληλα και «παραδ�σια-

κή» μ�υσική. Eίναι λ για, γιατί εί-ναι γραπτή, $ασί"εται σε ένα ε�ε-λιγμέν� θεωρητικ σύστημα, καλ-λιεργείται απ καλλιτέ�νες, �ι �-π�ί�ι εκπαιδεύ�νται σε ειδικά σ��-λεία και �ι μελωδίες της έ��υνπρ�σωπικ �αρακτήρα. Παράλλη-λα μως είναι τρ�πική, μ�ν��ωνι-κή, επιτρέπει ως ένα $αθμ τ�ναυτ�σ�εδιασμ και στηρί"εται κα-τά ένα μεγάλ� μέρ�ς στην πρ��-ρική παράδ�ση. Eντάσσεται, επ�-μένως και στ� �ώρ� της παραδ�-σιακής μ�υσικής. Aυτ ς � συνδυα-σμ ς λ γιας και παραδ�σιακήςμ�υσικής είναι, ν�μί"ω, ένας εν-δια�έρων συνδυασμ ς π�υ α�ί"εινα τύ�ει της ιδιαίτερης πρ�σ��ής �ι μ ν� των μ�υσικ�λ γων, αλλάκαι των μ�υσικών γενικώς, γιατί �-ρι�θετεί έναν ιδιαίτερ� τρ π�μ�υσικής έκ�ρασης π�υ συνδυά-"ει αρμ�νικά την αυστηρή πειθαρ-�ία με τη λελ�γισμένη ελευθερία.

Aπ τα παραπάνω γίνεται, ν�μί-"ω, σα�ές τι η $υ"αντινή εκκλη-σιαστική μ�υσική, με την υπερ�ι-λι �ρ�νη αδιάκ�πη γραπτή τηςπαράδ�ση και τα α�ι λ�γα ιδιαίτε-ρα �αρακτηριστικά της, δίκαια θαμπ�ρ�ύσε να θεωρηθεί ως η εθνι-κή μ�υσική μας.

T� ρ�λ� τ�υ λιτ�ύ �ρυσ�ύ �ντ�υ στην αγι�γραία παί�ει στη μ�υσική τ� επίσηςλιτ� ισ�κράτημα (Θε�τ�κ�ς Oδηγήτρια, �ρητή εικ�να τ�υ Mι�αήλ Δαμασκην�ύ,%΄ μισ� 16�υ αι., Mητρ�π�λιτικ� Mέγαρ� Kέρκυρας).

T�υ A�ιλλέα Γ. Xαλδαιάκη

M�υσικ�λ�γ�υ

TO έτ�ς 1336 - κατά τ� �π�ί� μας πα-ραδίδεται � περισπ�ύδαστ�ς κώδι-κας 2458 της Eθνικής Bι�λι�θήκηςτης Eλλάδ�ς - απ�τελεί αναμ�ί��λα�ρ�σημ� σημαντικ�τατ� για τη γνώ-ση και ακ�λ�υθία των υπερ�ιλίωνμελ�υργών της ψαλτικής τέ�νης. Oκώδικας τ�ύτ�ς, π�υ εγκαινιά�ει τηνεπωνυμία στην τέ�νη, μνημ�νεύειτ�υς κυρι�τερ�υς μελ�υργ�ύς τηςεπ��ής π�υ εκπρ�σωπεί (IΔ΄. αι.).

Aπ’ αυτ�ύς #ε�ώρισαν σα�ώς μεευρύτατη ανθ�λ�γηση της μελ�υρ-γικής της δραστηρι�τητας στη �ει-ρ�γρα�η παράδ�ση της Ψαλτικής, η«περί�ημη τριανδρία» τ�υ πρώτ�υμισ�ύ τ�υ IΔ΄ αιών�ς, �πως εύστ��α�αρακτηρίσθηκαν, με πρεσ�ύτερ�τ�ν Nικη��ρ� Hθικ� και νεωτέρ�υςτ�ν Γλυκύ Iωάννη και «τ υς διαδ�-� υς αυτ ύ και � ιτητάς» &έν� K�-ρώνη και τ�ν «�αριτώνυμ » IωάννηK�υκ�υ�έλη.

Oι �υ�αντινίδημιυργί

H μ�υσική παρακαταθήκη των με-γάλων μελ�υργών τ�υ IΔ΄ αιών�ς,π�υ κυρίως α��ρ�ύσε στη διαμ�ρ-�ωση της λεγ�μένης καλ��ωνίας ήστη μελική επένδυση γενικ�τερατων ψαλμών τ�υ Δα�ίδ (π�υ συνι-στ�ύν και τ� σταθερ� ρεπερτ�ρι�τ�υ εκκλησιαστικ�ύ νυ�θημέρ�υ, �-ρ�θετώντας ταυτ��ρ�να τ� παπαδι-κ� γέν�ς μελών της ψαλτικής), δημι-�ύργησε απαράμιλλα �ωνητικά μνη-μεία, ανυπέρ�λητ�υ κάλλ�υς και με-λ�υργικής δειν�τητ�ς. H τάση αυτήσυνε�ίστηκε ευδ�κίμως και κατά τ�νIE΄ αιώνα, κυρίως απ� τ�ν Λαμπαδά-ρι� Iωάννη Kλαδά - μελ�υργ� π�υκατ’ ε#��ήν ε#ύμνησε τη Θε�τ�κ�(α#επέραστη παραμένει η μελ�π�ίη-ση των �ίκων τ�υ Aκαθίστ�υ Yμν�υπ�υ �ιλ�π�νησε) - και τ�υς περί αυ-τ�ν μελ�υργ�ύς, Iωάννη Λάσκαρητ�ν Σηρπάγαν�, Mαν�υήλ Aργυρ�-π�υλ�, Mαν�υήλ Bλατηρ�, Mαν�υήλΓα�ή κ.ά. Aπ� τα μέσα περίπ�υ τ�υ ι-δί�υ αιών�ς και εντεύθεν καταλυτι-κή είναι η παρ�υσία τ�υ θαυμαστ�ύMαν�υήλ Λ�ύκα τ�υ Xρυσά�η, «λα-μπαδαρί υ τ υ ευαγ ύς �ασιλικ ύκλήρ υ», με μελ�υργικ� έργ� καίρι�και π�λυδιάστατ�, και των συγ�ρ�-νων τ�υ μελ�υργών Γρηγ�ρί�υMπ�ύνη τ�υ Aλυάτ�υ, Γερασίμ�υ ιε-ρ�μ�νά��υ τ�υ Xαλκε�π�ύλ�υ (μα-θητ�ύ τ�υ Xρυσά�η), Mάρκ�υ μη-τρ�π�λίτ�υ K�ρίνθ�υ τ�υ &ανθ�-π�ύλ�υ, Iωάνν�υ ιερέως τ�υ Πλ�υ-σιαδηγ�ύ κ.ά.

H πρώτημετα�υ�αντινή

άνθηση

Kατά τ�ν IΣT΄ αιώνα, τ� πεδί� δρά-σης μετατίθεται απ� τ�ν τ�υρκ�κρα-τ�ύμεν� καθ’ αυτ� ελληνικ� �ώρ� -π�υ αρκείται στη συντήρηση της δια-

μ�ρ�ωμένης παραδ�σεως - στα πε-ρι�ερειακά κέντρα, απ’ �π�υ πρ�έρ-��νται πλέ�ν �ι πρωτ�τυπες μελικέςδημι�υργίες με επιτ�πι� �ε�αίως

μ�υσικ� ύ��ς. Tην περί�δ� αυτή(IΣT΄ - IZ΄ αι.) ευδ�κιμ�ύν κυρίως Kρή-τες μ�υσικ�ί - με ε#άρ��ντες τ�υςAντώνι� και Bενέδικτ� Eπισκ�π�-

π�ύλ�υς, K�σμά Bαράνη, Δημήτρι�Nταμία, Iγνάτι� Φριέλ� κ.ά. - αλλά καιKύπρι�ι μελ�υργ�ί - �πως �ι Iωάννης



Oι μεγάλ�ι δημι�υργ�ίAπ� τυς ύστερυς �υ�αντινύς �ρ�νυς ώς τη μεγάλη μεταρρύθμιση τυ 19υ αιώνα

Oι �υ�αντιν�ί μελ�υργ�ί Iωάννης Δαμασκην�ς και Iωάννης K�υκ�υ�έλης και �ι μετα�υ�αντιν�ί Mπαλάσι�ς ιερέας και Γερμαν�ς,επίσκ�π�ς Nέων Πατρών (Mικρ�γρα�ία σε «Aνθ�λ�γία της Παπαδικής». Xειρ�γρα�� Mεγίστης Λαύρας, αρ. Θ178, έτ�υς 1815).


O πρωτ�ψάλτης Iωάννης � Γλυκύς, απ� τ�υς σημαντικ�τερ�υς μελ�υργ�ύς των αρ�ών τ�υ 14�υ αιώνα (Mικρ�γρα�ία σε «Παπαδική». Xειρ�γρα�� Mεγίστης Λαύρας,αρ. Λ165, 17�υ αι.).


Συνέ�εια απ� την 8η σελίδα

Oι μελ�υργ�ί Παναγιώτης � νέ�ς Xρυσά�ης και Πέτρ�ς Mπερεκέτης, απ� τ�υςκυρι�τερ�υς εκπρ�σώπ�υς της αναγέννησης τ�υ 17�υ αι. O Πέτρ�ς Πελ�π�ννή-σι�ς και � Mαν�υήλ Xρυσά�ης, μεγάλ�ι μελ�υργ�ί τ�υ 19�υ και 15�υ αιώνα αντί-στ�ι�α (Mικρ�γρα�ία σε «Aνθ�λ�γία της Παπαδικής». Xειρ�γρα�� MεγίστηςΛαύρας, αρ. Θ178, έτ�υς 1815).

O μελ�υργ�ς Πέτρ�ς Mπερεκέτης, απ� τ�υς κυρι�τερ�υς εκπρ�σώπ�υς της ανα-γέννησης τ�υ 17�υ αιώνα, συνέ�αλε σημαντικά στη διαμ�ρ�ωση τ�υ Kαλ��ωνι-κ�ύ Eιρμ�λ�γί�υ (Mικρ�γρα�ία στ� �ειρ�γρα�� αρ. 302 της M�νής 'ηρ�π�τά-μ�υ, 18�υ αι.).

H κ�ίμηση τ�υ Aγί�υ Δημητρί�υ. Mπρ�στά στ� σκήνωμα τ�υ αγί�υ, πρωτ�ψάλτες με επίσημη ενδυμασία. (Φ�ρητή εικ�νατων μέσων τ�υ 16�υ αι. Bενετία, Eλληνικ� Iνστιτ�ύτ�).

και Θωμάς K�ρδ�κ�τ�ί, Kωνσταντί-ν�ς Φλαγγής και � περιώνυμ�ς Iερώ-νυμ�ς Tραγωδιστής. Δεν απ�τελείπερίπτωση αμελητέα η ανάπτυ#η τηςΨαλτικής στη Σερ�ία και M�λδα�ία,με κυρι�τέρ�υς εκπρ�σώπ�υς τ�ύς,περί τη «M νή Π ύτνης» ακμά��-ντας, Eυστάθι� μ�να��, Aντώνι� ιε-ρ�μ�να�� και τ� διάκ�ν� Mακάρι�.Παράλληλα, πρ�ς τ� τέλ�ς τ�υ IΣT΄αιών�ς, η έντε�νη πρ�σωπική δημι-�υργία ανα�ιώνει στην Kωνσταντι-ν�ύπ�λη, έπειτα απ� μακρύ διάστη-μα συντηρητισμ�ύ και στασιμ�τητας,και αναδεικνύει ε#έ��υσες μ�υσικές�υσι�γνωμίες, π�υ θέτ�υν τα θεμέ-λια για τη διαμ�ρ�ωση νέων ειδώνμελ�π�ιίας και τη γενικ�τερη ανα-γέννηση της Ψαλτικής. O Πατριάρ-�ης Θε��άνης � Kαρύκης, για παρά-δειγμα, ψη�ί�εται για τ� «τ νισθένάμα και καλλωπισθέν» ειρμ�λ�γι�ντ�υ, τ� �π�ί� εν συνε�εία μελί�εταικαι απ� τ� «νέ κ υκ υ�έλη» Iωά-σα�, � Mελ�ισεσέκ επίσκ�π�ς Pαιδε-στ�ύ για την πρώτη μελ�π�ιημένηδ�#�λ�γία, � Γεώργι�ς Pαιδεστην�ςγια τη νέα παράδ�ση τ�υ μέλ�υς τ�υΣτι�ηραρί�υ και � λεγ�μεν�ς Aρσέ-νι�ς � μικρ�ς ως «πρ�δρ μ ς» τωνκαλ��ωνικών εριμών. Π�λλ�ί ακ�μησπ�υδαί�ι μελ�υργ�ί της επ��ής ε-κ�μισαν ένα είδ�ς καιν�τ�μίας στηνυ�ισταμένη μ�υσική δημι�υργία.


«O Aκάθιστ�ς Yμν�ς». O Xριστ�ς πλαισιωμέν�ς απ� κληρικ�ύς (αριστερά) και ψάλτες (δε+ιά) με τη �αρακτηριστική ενδυμασία και τα σκιάδια (Mικρ�γρα�ία απ� ελλη-νικ� �ειρ�γρα�� στη �ι�λι�θήκη Escorial της Mαδρίτης, τέλη 14�υ - αρ�ές 15�υ αι.).

T� μεγάλ� «!έσπασμα», η αναγέν-νηση της �υ�αντινής μελ�π�ιίας συ-ντελείται στ� δεύτερ� μισ� τ�υ IZ΄αιών�ς, με τη δεύτερη τώρα μεγάλητετρανδρία των μελ�υργών Πανα-γιώτ�υ τ�υ νέ�υ, Xρυσά�η και πρω-τ�ψάλτ�υ, Γερμαν�ύ επισκ�π�υ Nέ-ων Πατρών, Mπαλασί�υ ιερέως καιν�μ��ύλακ�ς και Πέτρ�υ Mπερεκέ-τη τ�υ μελωδ�ύ. H μελ�π�ίηση τ�σ�τ�υ Στι�ηραρί�υ �σ� και τ�υ Aνα-στασιματαρί�υ απ� τ�ν ΠαναγιώτηXρυσά�η παραμένει μ�ναδική, ενώπάλι τ� «ασματ μελιρρυτ��θ γγ νΣτι�ηραρ μ ύσι ν» τ�υ Γερμαν�ύNέων Πατρών, απ�τελεί μ�υσικήσύνθεση α#επέραστη με καλλιτε�νι-κή α#ία δια�ρ�νική. Mη ε#αιρετέ�ςεπίσης � καλλωπισμ�ς τ�υ παλαι�ύειρμ�λ�γί�υ απ� τ� λ�γιώτατ� ν�μ�-�ύλακα Mπαλάσι� –� �π�ί�ς με τησπ�υδαι�τατη ε#ήγηση τ�υ «ε! Aθη-νών» νεκρωσίμ�υ τρισαγί�υ στα1670 εγκαινιά�ει τις «ε!ηγητικές α-νησυ�ίες» για απλ�ύστευση τηςγρα�ής και μας εισάγει στη «μετα�α-τική ε!ηγητική περί δ » ε#ελί#εωςτης σημει�γρα�ίας. O �αλκέντερ�ς«πατήρ των καλ �ωνικών ειρμών»Πέτρ�ς Mπερεκέτης συμ�άλλει στηδιαμ�ρ�ωση τ�υ Kαλ��ωνικ�ύ ειρ-μ�λ�γί�υ. K�ντά σ’ αυτ�ύς πλειάδαα#ι�λ�γ�τατων μ�υσικών συντελ�ύν

στη θαυμαστή άνθηση και ακμή τηςτέ�νης ώς τις αρ�ές τ�υ IH΄ αιών�ς.

H γ�νιμη«στασιμ�τητα»

Στ� μεσ�διάστημα τ�υ αιών�ςτ�ύτ�υ, η παρατηρ�ύμενη πρ�σκαι-ρη στασιμ�τητα μετα�ρά�εται μάλ-λ�ν ως αναμ�νή και πρ�ετ�ιμασίαγια την τελευταία μεγάλη αναλαμπήτης τέ�νης π�υ #εσπά στα τέλη τ�υIH΄ και εκτείνεται ώς τις αρ�ές τ�υIΘ΄ αιών�ς. O Παναγιώτης Πρωτ�-ψάλτης � Xαλάτ��γλ�υ –για να ανα-�ερθ�ύν �ι κυρι�τερ�ι εκπρ�σωπ�ιαυτών των �ρ�νων (1720-1770)– και� Kύριλλ�ς Mαρμαρην�ς πρώην επί-σκ�π�ς Tήν�υ, εκπ�ν�ύν σπ�υδαίεςθεωρητικές συγγρα�ές, � εμ�ριθήςπρωτ�ψάλτης Δανιήλ αναπτύσσει α-#ι�θαύμαστ� συνθετικ� έργ� και ευ-δ�κιμεί «εν τ ις συμμίκτ ις μαθήμα-σι» και � μαθητής τ�υ Xαλάτ��γλ�υIωάννης πρωτ�ψάλτης � Tραπε��ύ-ντι�ς –αναντίρρητα η μ�ρ�ή π�υ δε-σπ��ει της περι�δ�υ αυτής– επιδίδε-ται με �ήλ� στη σύνθεση και την α-ντιγρα�ή μ�υσικών κωδίκων, και τ�σπ�υδαι�τερ�, μετα�ειρί�εται «τρ�-π ν τ υ γρά�ειν, �στις είναι διά� -ρ ς τ υ παλαι ύ και κλίνει εις τ ε-

!ηγηματικ�ν», � �π�ί�ς «εστάθη ηρί�α τ υ ε!ηγηματικ ύ τρ�π υ, ν ε-μετα�ειρίσθη μαθητής αυτ ύ Πέ-τρ ς». T�ύτη η τελευταία παρατήρη-ση τ�υ Xρυσάνθ�υ σκιαγρα�εί τ��ασικ�τερ� μέλημα των μελ�υργώνπ�υ ευδ�κιμ�ύν κατά τα αμέσως ε-π�μενα �ρ�νια (1770-1820): τη δημι-�υργία νέ�υ αναλυτικ�τερ�υ γρα�ι-κ�ύ συστήματ�ς, πρ�σιτ�ύ στ� πλή-θ�ς των �ιλ�μ�ύσων.

H μεγάλημεταρρύθμιση

Tην αδήριτη αυτήν ανάγκη –με πα-ράλληλη μέριμνα για δημι�υργία με-λών «συντ μ τέρων», «ευσυν�-πτων» ή και «�ύμα ψαλλ μένων» κα-τά πώς απαιτ�ύσαν τα νέα λατρευτι-κά ήθη– υπηρέτησαν πιστά �ι μεγα-λ��υείς μ�υσικ�ί της επ��ής.

Oι «δύ Πέτρ ι» � Πελ�π�ννήσι�ςκαι λαμπαδάρι�ς και � Bυ�άντι�ς �Πρωτ�ψάλτης με τη δημι�υργία τ�υαργ�ύ και συντ�μ�υ Aναστασιματα-ρί�υ και Eιρμ�λ�γί�υ, � Πελ�π�ννή-σι�ς πρωτ�ψάλτης Iάκω��ς με τ� α-νεπανάληπτ� «στίλ�ωτρ των ιερ -ψαλτών» αργ� Δ�#αστάρι� τ�υ, �κωδικ�γρά��ς Aπ�στ�λ�ς Kώνστας� Xί�ς με τ� λαμπρ� ε#ηγητικ� έργ�

τ�υ και άλλ�ι �δηγ�ύν �υσιαστικάστην, ως «ευεργεσία τ υ έθν υς»�αρακτηρισθείσα, μ�υσική μεταρ-ρύθμιση τ�υ 1814 και την επι��λήτης «Nέας μεθ�δ υ αναλυτικής ση-μει γρα�ίας». Aυτή συντελείται μετην απ��ασιστική συνδρ�μή των«τριών διδασκάλων» �πως επικράτη-σε να απ�καλ�ύνται � Xρύσανθ�ς �«εκ Mαδύτων», � Πρωτ�ψάλτης Γρη-γ�ρι�ς � λευίτης και � Xαρτ��ύλα#της Mεγάλης Eκκλησίας X�υρμ�ύ-�ι�ς � Γιαμαλής. T�σ� �ι τρεις παρα-πάνω δάσκαλ�ι, �σ� και �ι αγι�ρεί-τες ιερ�μ�να��ι Mατθαί�ς Bατ�πε-δην�ς � E�έσι�ς, Nικ�λα�ς Δ��εια-ρίτης, Iωάσα� Δι�νυσιάτης και Θε�-�άνης Παντ�κρατ�ρην�ς, πέρα απ’τ� πρ�σωπικ� συνθετικ� ή θεωρητι-κ� έργ� τ�υς κληρ�δ�τησαν στις ε-περ��μενες γενεές, ε#ηγημέν� στηNέα Mέθ�δ�, τ� μεγαλύτερ� τμήματης �υ�αντινής και μετα�υ�αντινήςμελικής παραγωγής «εις κ ιν�ν ��ε-λ ς».

Eπιλ�γή �ι�λι�γρα�ίας:1) Γρηγ�ρί�υ Θ. Στάθη, Oι αναγραμματι-

σμ�ί και τα μαθήματα της �υ�αντινής μελ�-π�ιίας, Aθήναι 1979, σ.σ. 125-133.

2) Mαν�λη K. Xατ�ηγιακ�υμή, Xειρ�γρα-�α εκκλησιαστικής μ�υσικής 1453-1820.Συμ��λή στην έρευνα τ�υ νέ�υ Eλληνισμ�ύ,Aθήνα 1980, σ.σ. 23-61.


Iωάννης K�υκ�υέληςO μεγάλ�ς μελ�π�ις, θεωρητικς και δάσκαλ�ς των �υ�αντινών �ρνων

O «Tρ��ς» τ�υ K�υκ�υέλη. Mέθ�δ�ς διδασκαλίας τ�υ συστήματ�ς των ή�ωντης �υαντινής μ�υσικής, επιν�ημένη απ� τ� μεγάλ� μελ�υργ� (Xειρ�γρα�� M�-νής Aγί�υ Παύλ�υ, αρ. 97, έτ�υς 1727).

Aρ�ή Kεκραγαρί�υ με επίτιτλ� και περίτε�ν� πρωτ�γραμμα (Xειρ�γρα�� M�νήςΠαντελεήμ�ν�ς, αρ. 919, έτ�υς 1687).

T�υ Λυκ�ύργ�υ Aγγελ�π�υλ�υ

Aρ��ντ�ς Πρωτ�ψάλτ�υ της Aρ�ιεπισκ�πήςKωνσταντιν�υπ�λεως, Διευθυντ�ύ της EλληνικήςBυ�αντινής X�ρωδίας

MAΪΣTΩP στ� Iερ� Παλάτι�, ένας α-π� τ�υς μεγαλύτερ�υς και π�λυγρα-��τερ�υς μελ�π�ι�ύς (συνθέτες) �-λων των επ��ών, θεωρητικ�ς ε�έ-�ων και δάσκαλ�ς της μ�υσικής μας,�ν�μαστ�ς, �σι�ς της Oρθ�δ��υEκκλησίας, τέλ�ς, � Iωάννης Παπα-δ�π�υλ�ς � K�υκ�υ#έλης τιμάται καιθεωρείται απ� �λ�υς η δεύτερη πη-γή της Eλληνικής M�υσικής.

Oι μαρτυρίες

Oι μαρτυρίες π�υ έ��υμε για τη#ωή τ�υ K�υκ�υ#έλη είναι απ� δύ�πηγές: απ� τις πληρ��ρίες τωνμ�υσικών �ειρ�γρά�ων και απ� τ�«Bί�» τ�υ, π�υ $ρίσκεται �μως γιαπρώτη ��ρά σε �ειρ�γρα�α τ�υ16�υ αιώνα και περιέ�ει στ�ι�εία α-

π�δεδειγμένως ανα�ι�πιστα, �πως ηανα��ρά τ�υ στ�ν π�λυέλε� με τηνεπιγρα�ή «B�υλγάρα», τ�ν �π�ί�ν,�πως απ�δεικνύεται, π�τέ δεν έγρα-ψε � K�υκ�υ#έλης, αλλά και άλλαπ�υ είναι αντι�ατικά ή α�ελή.

Mε $άση τη «μυθ�λ�γία» τ�υ Bί�υκαι τ�ν ανύπαρκτ� π�λυέλε� «B�υλ-γάρα», B�ύλγαρ�ι επιστήμ�νες �ν�-μά#�υν τ�ν K�υκ�υ#έλη B�ύλγαρ�,πατέρα της $�υλγαρικής μ�υσικής,τ� μεγαλύτερ� δάσκαλ� της μ�υσι-κής στη B�υλγαρία κ.ά. Oι ισ�υρισμ�ίαυτ�ί δεν αντέ��υν σε σ�$αρ� επι-στημ�νικ� έλεγ��.

&έν�ι ερευνητές απέδει�αν �τι �«Bί�ς» ανήκει στην κατηγ�ρία των ι-στ�ρικών μυθιστ�ρημάτων, με συ-γκερασμ� μυθ�πλαστικών και ελά�ι-στων πραγματ�λ�γικών πληρ��-ριών, π�υ αναπτύσσ�νται γύρω απ�κάπ�ι� ιστ�ρικ� πρ�σωπ�.

Oι περισσ�τερ�ι ερευνητές τ�υ αι-ώνα μας τ�π�θετ�ύν την ακμή τ�υ

στις αρ�ές τ�υ 14�υ αιώνα. Δια��-ρετικές είναι �ι εκτιμήσεις τ�υ Σίμω-ν�ς Kαρά, � �π�ί�ς υπ�στηρί#ει μεσ�$αρές ενδεί�εις �τι � K�υκ�υ#έ-λης #ει πριν απ� τ� 14� αιώνα, στ� $΄μισ� τ�υ 12�υ αιώνα, καταρρίπτει τηΔιήγηση τ�υ $ί�υ ως πρ�ς τη «B�υλ-γάρα» και �τι δήθεν εμ�νασε στηMεγίστη Λαύρα. Παρατηρεί πως � Iω-άννης συγ�έεται με τ�ν Γρηγ�ρι�Δ�μέστικ� της Λαύρας, � �π�ί�ς τι-μάται ως άγι�ς την ίδια ημέρα (1Oκτω$ρί�υ).

T� αρ�αι�τερ� γνωστ� �ειρ�-γρα�� π�υ ανα�έρει τ�ν K�υκ�υ-#έλη $ρίσκεται στην Aγία Πετρ�ύ-π�λη και �ρ�ν�λ�γείται στα 1302.Eίναι ένα Eιρμ�λ�γι� π�υ �έρει τ��ν�μά τ�υ μα#ί με τ� επίθετ� Πα-παδ�π�υλ�ς.

Aμέσως μετά έρ�εται �ειρ�γρα-�� της μ�νής Σινά τ�υ έτ�υς 1309,ένα Eιρμ�λ�γι� π�υ έ�ει αντιγρά-ψει απ� πρωτ�τυπ� κώδικα τ�υ

K�υκ�υ#έλη η Eιρήνη, κ�ρη τ�υ Θε-�δώρ�υ Aγι�πετρίτη π�υ ήταν επί-σης καλλιγρά��ς.

Mεγάλ�ι μαϊστρ�ι

Bρισκ�μαστε ήδη στην επ��ή �-π�υ � τύπ�ς τ�υ π�ιητή των ύμνωντης πρώτης υμν�γρα�ικής περι�δ�υπ�υ έγρα�ε και μελ�π�ι�ύσε � ίδι�ςτ�ν ύμν�, � τύπ�ς δηλαδή τ�υ υμν�-γρά��υ - μελωδ�ύ, έ�ει αντικατα-σταθεί απ� τ� συνθέτη π�υ είναιταυτ��ρ�να και ψάλτης. Eίναι η επ�-�ή των μεγάλων μαϊστ�ρων, επι�α-νής εκπρ�σωπ�ς των �π�ίων είναι �Iωάννης K�υκ�υ#έλης.

Aυτή την περί�δ� η μ�υσική �τά-νει στ� απ�κ�ρύ�ωμα της μεγάληςτέ�νης. T� ύ��ς γίνεται μελισματικ�και δημι�υργείται τ� καλ��ωνικ� εί-δ�ς μελ�π�ιίας με τις εκτεταμένεςσυνθέσεις. Oι συνθέσεις αυτές έ-



O Iωάννης Παπαδ�π�υλ�ς � K�υκ�υέλης. Eκτ�ς απ� μεγάλ�ς μελ�υργ�ς και υμν�γρά��ς τ�υ 14�υ αιώνα, υπήρ#ε και απ� τ�υς σημαντικ�τερ�υς δασκάλ�υς και �ρ-γανωτές της �υαντινής μ�υσικής.

��υν π�ιητικά κείμενα π�υ τα γρά-��υν είτε �ι ίδι�ι �ι μελ�π�ι�ί είτεάλλ�ι π�ιητές. Eίναι η επ��ή της δη-μι�υργίας των αναγραμματισμών:πρ�κειται για εκτεταμένες συνθέ-σεις στις �π�ίες παρατηρ�ύμε μια α-ναδιάρθρωση των �ράσεων τ�υ π�ι-ητικ�ύ κειμέν�υ εν�ς παλαι�τερ�υύμν�υ με την πρ�σθήκη και νέων�ράσεων, τις επαναλήψεις μερικών�ράσεων συνδεδεμένων μετα�ύτ�υς με τις λέ�εις λέγε και πάλιν, α-κ�μα και τη �ρησιμ�π�ίηση καιν�ύρ-γι�υ π�ιητικ�ύ κειμέν�υ.

Tην ίδια επ��ή έ��υμε παράλλη-λα και τη δημι�υργία των κρατημά-των. Tα κρατήματα είναι ελεύθερεςσυνθέσεις στις �π�ίες, αντί για συ-γκεκριμέν� κείμεν�, �ρησιμ�π�ι�ύ-νται διά��ρες συλλα$ές, �πως τε-ρι-ρεμ, τ�-ρ�-ρ� νε-νε κ.ά. Eνδια-�έρ�υσα είναι η θε�λ�γική ερμη-νεία π�υ δίνει ένας επι�ανής λ�-γι�ς τ�υ 17�υ αιώνα, � μητρ�π�λί-της της Φιλαδέλ�ειας Γεράσιμ�ςBλά��ς � Kρης: η ύπαρ�η των συλ-λα$ών τεριρέμ κ.τ.λ. αντί κειμέν�υδημι�υργεί μια ψαλμωδία ανάλ�γημε την ακατάπαυστη ψαλμωδία τωναγγέλων στ�ν �υραν�.

Kι �πως �ι άγγελ�ι δ��λ�γ�ύντ�ν Θε� με άναρθρη �ωνή, έτσι κι�ι άνθρωπ�ι στη γη τ�ν δ��λ�-γ�ύν α�’ εν�ς με λ�γ� και μελωδία(τ�υς ύμν�υς) αλλά και με μελωδίαπ�υ δεν έ�ει λ�για (τα κρατήματα).Kι � τελευταί�ς αυτ�ς τρ�π�ς, κατάτη συμ$�λική θε�λ�γία, δεν θέλεινα δεί�ει άλλ� παρά τ� ακαταν�ητ�της θε�τητ�ς. O Mι�άλης Aδάμηςπαρατηρεί πως τα κρατήματα είναιη απ�λυτη μ�υσική των $υ#αντινών�ρ�νων.

T� μ�υσικ τ�υ έργ�

O K�υκ�υ#έλης συντελεί καθ�ρι-στικά στη διαμ�ρ�ωση των νέων ει-δών μελ�π�ιίας π�υ έ��υν ήδη εμ-�ανιστεί πριν απ’ αυτ�ν, και μάλισταμε τις υπ�γρα�ές κ�ρυ�αίων μελ�-π�ιών �πως � Nικη��ρ�ς � Hθικ�ςκαι � Iωάννης � Γλυκύς.

Συνέθεσε μεγάλες καλ��ωνικέςσυνθέσεις πρ�ς τιμήν της υπεραγίαςΘε�τ�κ�υ και των αγίων, στι�ηράκατανυκτικά, νεκρώσιμα, σταυρώσι-μα και άλλα, καθώς και �ίκ�υς γιατ�ν Aκάθιστ� Yμν�. Σπ�υδαία είναι ησυμ$�λή τ�υ στη διαμ�ρ�ωση της α-κ�λ�υθίας τ�υ εσπεριν�ύ, ενώ έ�εισυνθέσει αρκετά σε π�σ�τητα καιπ�ικιλία «μαθήματα» για τ�ν �ρθρ�και τη θεία λειτ�υργία, π�υ σώ#�νταισε π�λλά �ειρ�γρα�α. O K�υκ�υ#έ-λης έ�ει αναδει�θεί επίσης και ωςσημαντικ�ς υμν�γρά��ς. H μ�υσικήτων π�ιημάτων τ�υ, περίτε�νη καιμελισματική, μας δίνει έ��α δείγμα-τα τ�υ μ�υσικ�ύ ύ��υς π�υ δημι-�υργείται τ�ν 14� αιώνα.

H παρασημαντική τ�υ K�υκ�υ#έ-λη δια�έρει απ� την πρ�γενέστερηστην ανάπτυ�η των σημαδιών τωνμεγάλων υπ�στάσεων. O Jakovl-jevic γρά�ει �τι � K�υκ�υ#έλης ή-ταν � πρώτ�ς συνθέτης τ�υ �π�ί�υη παρασημαντική �ρησιμ�π�ιήθηκεκαι πρ�σαρμ�σθηκε κατά τ�ν 14�και 15� αιώνα σε �λ�υς τ�υς $υ#α-ντιν�ύς μ�υσικ�ύς κώδικες, στ�υςδίγλωσσ�υς κώδικες με ελληνικήκαι παλαι�σλα$ική γλώσσα, �πως

και στ�υς μ�υσικ�ύς κώδικες τωνP�υμάνων.

Σημαντικ� και διαδεδ�μέν� στα�ειρ�γρα�α είναι και τ� έργ� τ�υK�υκ�υ#έλη στη διδασκαλία τηςμ�υσικής. Διδάσκει τ� σύστημα τωνή�ων με τ�ν «Tρ��» ή τη «Σ��ωτά-τη παραλλαγή», ενώ με τις μεθ�δ�υςγια τις θέσεις των σημαδιών και τηνκαλ��ωνία, μας δίνει συγκεντρωμέ-

νες τις ενέργειες των �ειρ�ν�μικώνσημαδιών και των μ�υσικών θέσεωνπ�υ πρέπει να γνωρί#ει � μ�υσικ�ς,δηλαδή μικρές ή μεγαλύτερες μελω-δικές �ράσεις π�υ ανταπ�κρίν�νταισε συγκεκριμέν� σημάδι ή σε συγκε-κριμένη ��ρμ�υλα.

Συν�ψί#�ντας μπ�ρ�ύμε να π�ύμεπως � Iωάννης Παπαδ�π�υλ�ς �K�υκ�υ#έλης είναι απ� τ�υς μεγα-

λύτερ�υς $υ#αντιν�ύς μ�υσικ�ύςκαι δασκάλ�υς της ελληνικής μ�υσι-κής, με παιδεία ελληνική, με έργ�π�υ άσκησε μεγάλη επίδραση στηνπ�ρεία τ�υ ελληνικ�ύ μ�υσικ�ύ π�-λιτισμ�ύ.

Eπιλ�γή μ�υσικών έργων: IΩANNOYKOYKOYZEΛH τ�υ μαΐστ�ρ�ς. Eκλ�γήέργων, Eκδ�ση Eλληνικής Bυ�αντινής X�-ρωδίας, 1995



X�ρ�ί ψαλτών πλαισιών�υν τ�ν ένθρ�ν� Xριστ� (T�ι��γρα�ία τ�υ 17�υ αι. στ� να� τ�υ Aγί�υ Nικ�λά�υ τ�υ Σπαν�ύ, Iωάννινα).

T�υ Mάρκ�υ Φ. Δραγ�ύμη


Στ� Mεσαίωνα ένα μεγάλ� μέρ�ςτης μ�υσικής, τ�σ� στην Aνατ�λή�σ� και στη Δύση, παρ�υσία�αν τ�-σα κ�ινά �αρακτηριστικά, ώστε δενθα ήταν καθ�λ�υ τ�λμηρ� να υπ�-στηρί�αμε �τι �ι δύ� αυτ�ί κ�σμ�ιεί�αν μια λίγ� π�λύ κ�ινή μ�υσικήέκ�ραση.

H δια��ρ�π�ίηση

Aλλά πρ�ς τα τέλη τ�υ Mεσαίωνα�ι ν��τρ�πίες των Δυτικών και Aνα-τ�λικών αρ�ί��υν πρ��δευτικά ναδια��ρ�π�ι�ύνται. Eτσι, στη Δύσηεισάγ�νται νέες αντιλήψεις ανα��-ρικά με την τέ�νη της σύνθεσης, ενώστην Aνατ�λή, μέσα στην �π�ία πε-ριλαμ"άνεται και τ� Bυ�άντι�, διατη-ρ�ύνται αναλλ�ίωτες �ι παλιές πα-ραδ�σιακές α#ίες και τε�ν�τρ�πίες.

O Δυτικ�ς συνθέτης, �ώντας σεμια κ�ινωνία π�υ αμ�ισ"ητεί �λ� καιπερισσ�τερ� τις καθιερωμένες αντι-λήψεις για τ�ν κ�σμ�, τ�ν άνθρωπ�και τη �ωή, πρ��ωράει στη σύλληψηέργων π�υ τείν�υν πρ��δευτικάστην έκ�ραση εν�ς ε#ατ�μικευμέ-ν�υ εσωτερικ�ύ κ�σμ�υ. Aπ� την άλ-λη, � "υ�αντιν�ς μ�υσικ�ς, ως Aνα-τ�λίτης, �πως σε �λες τις πι� αρ�αϊ-κές κ�ινωνίες, συνε�ί�ει να ταυτί�ε-ται με την κ�ινωνική �μάδα και νατ�υ είναι αδιαν�ητ� να δημι�υργείέργα π�υ να #ε�εύγ�υν απ� τα πα-ραδ�σιακά πλαίσια. Συνεπώς, στημ�υσική �ργανώνει τ�υς ή��υς καιτα ρυθμικά στ�ι�εία με τρ�π� καθ�-λικά απ�δεκτ� και γνώριμ� στ� κ�ι-νωνικ� σύν�λ�.

Γρηγ�ριαν� καιBυ�αντιν� μέλ�ς

Aς συγκρίν�υμε τώρα δύ� π�λύσημαντικές μ�υσικές τ�υ Mεσαίωνα:τ� δυτικ� Γρηγ�ριαν� Mέλ�ς και τ�ανατ�λικ� Bυ�αντιν�. Oι τέ�νες αυ-τές ήταν συνδεδεμένες με π�λλάκ�ινά στ�ι�εία, �πως θα δ�ύμε αμέ-σως τώρα.

Στη Pώμη, στα �ρ�νια των διωγ-μών των �ριστιανών, αρκετ�ί απ�τ�υς ύμν�υς π�υ έψαλλαν στα κρυ-�ά �ι �παδ�ί της νέας θρησκείας�αίνεται �τι ήταν πρ�σαρμ�σμέν�ισε ελληνικά κείμενα. Mε την ανα-γνώριση τ�υ Xριστιανισμ�ύ απ� τ�νMεγάλ� Kωνσταντίν� ένα μέρ�ς απ�αυτ�ύς τ�υς ύμν�υς εντά�θηκε στ�πρώτ� επίσημ� τυπικ� της PωμαϊκήςEκκλησίας. Στα πρώτα �ρ�νια της ε-πισημ�π�ίησής της ψάλλ�νταν μ�ν�στα ελληνικά, ενώ �λ� τ� υπ�λ�ιπ�κείμεν� της Λειτ�υργίας ψαλλ�ταν ήεκ�ων�ύνταν στα λατινικά. Λίγ� αρ-γ�τερα, διατηρώντας πάντα την αρ-�ική μελωδία, άρ�ισαν να ψάλλ�νταιεκ περιτρ�πής, π�τε στα ελληνικάκαι π�τε στα λατινικά.

Kαι σε τρίτη �άση, η ελληνική εκ-

δ��ή καταργήθηκε και διατηρήθηκεμ�ν� η λατινική, �ωρίς απ� την άλληνα εγκαταλει�θεί η "υ�αντινή μελω-δία. Ωστ�σ� στα μέρη της Iταλίαςπ�υ "ρίσκ�νταν σε "υ�αντινά �έρια,η εναλλασσ�μενη ψαλμωδία στιςδύ� γλώσσες συνε�ίστηκε τ�υλά�ι-στ�ν ώς τ�ν 12� αι. Για παράδειγμα

ένα απ� τα ιδι�μελα της Θ΄ Ωρας τηςM. Παρασκευής π�υ στα ελληνικάαρ�ί�ει με τις λέ#εις «Oτε τω σταυ-ρώ» και στα λατινικά με τ� στί�� «Oquando in cruce» σώ�εται και στιςδύ� εκδ��ές σε κάμπ�σα μ�υσικά�ειρ�γρα�α τ�υ 11�υ και 12�υ αι. α-π� τ� Mπενε"έντ� και τη Pα"έννα.

O αριθμ�ς των μ�υσικών δανείωντης Δυτικής Eκκλησίας απ� τ� Bυ�ά-ντι�, μετά την επικράτηση τ�υ Xρι-στιανισμ�ύ στ� �ώρ� της PωμαϊκήςAυτ�κρατ�ρίας, είναι άγνωστ�ς. +έ-ρ�υμε �μως �τι ένα απ� τα πι� �αρα-κτηριστικά δάνεια τ�υ τύπ�υ αυτ�ύ

KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 15Συνέ�εια στην 18η σελίδα

Bυ�άντι� και ΔύσηH μ�υσική ��ειλή τ�υ μεσαιωνικ�ύ δυτικ�ύ κ�σμ�υ στην Oρθ�δ��η Aνατ�λή

O αναμ�ρ�ωτής της δυτικής εκκλησιαστικής μ�υσικής, πάπας Γρηγ�ρι�ς (6�ς αι.), δημι�υργ�ς τ�υ λεγ�μεν�υ «Γρηγ�ρια-ν�ύ μέλ�υς» (Mικρ�γρα�ία σε �ι�λί� πρ�σευ�ών τ�υ 16�υ αι. π�υ ανήκε στη δ�ύκισσα τ�υ Mιλάν�υ).


O τρ��αδ�ύρ�ς Heinrich Frauenlob ντυμέν�ς με τη στ�λή τ�υ «�ασιλιά των α�ιδών», διευθύνει μικρή �ρ�ήστρα με έγ��ρδα, πνευστά και κρ�υστά.

O Δα�ίδ παί#ει ψαλτή

Kείμεν� �υ#αντινής μαι. Xειρ�γρα�� Mεγίσ


ήρι (καν�νάκι) ανάμεσα σε �μάδα μ�υσικών με έγ��ρδα, πνευστά και κρ�υστά. (Λεπτ�μέρεια τ�ι��γρα�ίας. Mετέωρα, M�νή Bαρλαάμ, 16�ς αι.).

μ�υσικής με περίτε�να διακ�σμημέν� επίτιτλ� και αρ�ικ� γράμμα E. Mικρ�γρα�ία σε Στι�ηράρι� τ�υ 17�υίστης Λαύρας, αρ. Λ 164).

Eντυπωσιακ� πρωτ�γραμμα (B) διακ�σμημέν� με παράσταση �μάδαςμ�υσικών με διά��ρα �ργανα: καμπάνες, αυλ�, �λά�υτ�, έγ��ρδα και�ργαν� (Mικρ�γρα�ία �ειρ�γρά��υ Ψαλτηρί�υ των αρ�ών τ�υ 13�υαιώνα, στ� Würzburg - Ebrach).


Iεράρ�ης και ψάλτες στην Yψωση τ�υ Tιμί�υ Σταυρ�ύ (Mικρ�γρα�ία σε Στι�ηρά-ρι� τ�υ 17�υ αι. Xειρ�γρα�� Mεγίστης Λαύρας, αρ. Λ 164).

Kείμεν� δυτικής εκκλησιαστικής μ�υσικής με παράσταση της Aνάληψης (Mικρ�-γρα�ία απ� �ειρ�γρα�� Aντι�ωνάρι� τ�υ 10�υ αι., στ�ν καθεδρικ� να� της Λε�ν).

πραγματ�π�ιήθηκε στα �ρ�νια τ�υKαρλ�μάγν�υ. T�ν Iαν�υάρι� τ�υ812 μια "υ�αντινή ��ρωδία έψαλεμπρ�ς στ�ν αυτ�κράτ�ρα, στ� παλά-τι τ�υ στ� Aα�εν, μια σειρά απ� τρ�-πάρια α�ιερωμένα στη γι�ρτή τηςAπ�δ�σης των Φώτων.

Mαγεμέν�ς απ� τις μελωδίες τ�υς� Kαρλ�μάγν�ς διέτα#ε να εισα-�θ�ύν στ� Γρηγ�ριαν� Mέλ�ς με ταίδια κείμενα μετα�ρασμένα στα λα-τινικά. H μετά�ραση πραγματ�π�ιή-θηκε απ� έναν κληρικ� της αυλήςτ�υ Kαρλ�μάγν�υ, κι �πως απ�δεί-�θηκε πρ�σ�ατα απ� �μάδα μ�υσι-κ�λ�γων, διατηρεί τ� ν�ημα, τ� μέ-τρ� και τ�ν αριθμ� των συλλα"ώντων ελληνικών πρωτ�τύπων.

Θ’ ανα�έρω τώρα ένα τρίτ� περι-στατικ� π�υ απ�τελεί μια έμμεσημεν, αλλά ιδιαίτερα εύγλωττη απ�-δει#η �τι στ� Mεσαίωνα η συγγένειαανάμεσα στη Bυ�αντινή εκκλησιαστι-κή και την αντίστ�ι�η Δυτική μ�υσι-κή ήταν π�λύ στενή. O ιστ�ρικ�ςChalandon στ� δεύτερ� τ�μ� τ�υ "ι-"λί�υ τ�υ για τ�υς K�μνην�ύς παρα-τηρεί �τι � Γάλλ�ς "ασιλιάς Λ�υδ�-

"ίκ�ς � 7�ς και �ι σταυρ��ρ�ι τ�υένιωσαν ιδιαίτερη ευ�αρίστηση, �-ταν άκ�υσαν για πρώτη ��ρά "υ�α-ντινή μ�υσική έ#ω απ� τις πύλες τηςKωνσταντιν�ύπ�λης, στη διάρκειαμιας �ρθ�δ�#ης λειτ�υργίας π�υ τε-λέστηκε πρ�ς τιμήν τ�υς κατά διατα-γήν τ�υ Mαν�υήλ K�μνην�ύ στις 9Oκτω"ρί�υ τ�υ 1147 με την ευκαιρίατης γι�ρτής τ�υ Aγ. Δι�νυσί�υ.

H "υ�αντινή μ�υσική δεν θα εί�εκατα�έρει να αγγί#ει τις καρδιές τωνσταυρ��ρων, αν τ� άκ�υσμά της ή-ταν παρά#εν� για τ’ αυτιά τ�υς. Γιατί�πως είναι γνωστ�, ένα πρωτάκ�υ-στ� μ�υσικ� ιδίωμα, άλλ�τε #ενί�ει,άλλ�τε εντυπωσιά�ει, αλλά σπάνιαευ�αριστεί, αν δεν έ�ει πρ�ϋπάρ#εικάπ�ι�ς εθισμ�ς, π�υ απ�κτάται μ�-ν� ύστερα απ� επανειλημμένα ακ�ύ-σματα.

M�υσικές διάλεκτ�ι

Kατά τ�ν Mεσαίωνα �ι μ�υσικέςδιάλεκτ�ι, δυτικές και "υ�αντινές ή-ταν κ�ινές ��ι μ�ν� μέσα στηνEκκλησία, αλλά και έ#ω απ’ αυτήν.Eτσι την επ��ή εκείνη �ι κάτ�ικ�ι �-λ�κληρης της Eυρώπης και των α-

σιατικών και α�ρικανικών ακτών τηςMεσ�γεί�υ �ρησιμ�π�ι�ύσαν έναπαρ�μ�ι�, πάνω κάτω, μ�υσικ� ιδίω-μα στα κ�σμικά τ�υς τραγ�ύδια, αυ-τά δηλ. π�υ �ρησιμ�π�ι�ύσαν σ’ �-λες τις ε�ρταστικές και ψυ�αγωγι-κές εκδηλώσεις τ�υς, τις κ�ινωνικέςκαι εθιμικές συγκεντρώσεις, στιςδ�υλειές, στ� σπίτι (ναν�υρίσματα,μ�ιρ�λ�για) κ.λπ.

T� συμπέρασμα αυτ� πρ�κύπτει α-π� τα απ�μεινάρια της μ�υσικής π�υδιέσωσε ώς τις μέρες μας η πρ��-ρική παράδ�ση. O μ�υσικ�λ�γ�ςWalter Wiora π�υ ασ��λήθηκε με τημελέτη τ�υς καταλήγει στ� συμπέ-ρασμα �τι �ι λαϊκ�ί ραψωδ�ί �λωντων �ωρών της Eυρώπης αντλ�ύσανκάπ�τε την έμπνευσή τ�υς απ� μιαενιαία μελωδική πηγή. O συγγρα�έ-ας τεκμηρίωνε τ� επι�είρημά τ�υαυτ� με εκατ�ντάδες εύστ��α παρα-δείγματα, �π�υ ανάμεσα σ’ άλλα, α-π�δεικνύει �τι η P�δίτικη μελωδία«Aη μ�υ Γιώργη Πρ�δρ�με», π�υ τηγνωρί��υμε απ� τ�ν Band-Bovy, "α-δί�ει πάνω σε μελωδικά πρ�τυπα π�υσυναντ�ύμε σε ε#ίσ�υ παλιές δημ�-τικές μελωδίες απ� την Iσπανία, Pω-σία, Iταλία και Λιθ�υανία.

H θεωρία τ�υ Wiora ενισ�ύεται κιαπ� μια δική μ�υ ανακάλυψη, �τι αρ-κετά απ� τα τραγ�ύδια π�υ ανήκ�υνστ� αρ�αι�τερ� στρώμα της σω��με-νης ευρωπαϊκής δημ�τικής μ�υσικήςπαράδ�σης είναι παν�μ�ι�τυπα μεμεσαιωνικά ιππ�τικά τραγ�ύδια π�υσημειώθηκαν με τις μελωδίες τ�υ σεδιά��ρα �ειρ�γρα�α της επ��ής ε-κείνης. Eτσι � σκ�π�ς απ� τα κάλα-ντα τ�υ Λα�άρ�υ, π�υ τραγ�υδι�ύ-νταν στα τέλη τ�υ περασμέν�υ αιώ-να στην ελληνική παρ�ικία της K�ρ-σικής και στη Σί�ν� συμπίπτ�υν με-λωδικά μ’ ένα γαλλικ� ιππ�τικ� τρα-γ�ύδι τ�υ Mεσαίωνα π�υ δημ�σιεύει� Wiora στ� "ι"λί� τ�υ «Oι τέσσεριςπερί�δ�ι της M�υσικής».

Eίδαμε στην αρ�ή �τι στα τέλη τ�υMεσαίωνα αρ�ί�ει να δημι�υργείταιένα �λ� και μεγαλύτερ� �άσμα ν��-τρ�πίας ανάμεσα στ�υς μ�υσικ�ύςτης Δύσης και τ�υ Bυ�αντί�υ. Kαι τ�-τε ακρι"ώς πραγματ�π�ι�ύνται �ιπρώτες μ�υσικές «εισαγωγές» απ�τη Δύση στ� Bυ�άντι� και γενικ�τε-ρα στην Aνατ�λή. Aλλά αυτ� είναι έ-να τεράστι� κε�άλαι� π�υ �ρειά�ε-ται διε#�δική ανάπτυ#η κι � �ώρ�ς ε-δώ δυστυ�ώς δεν επαρκεί.


KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 19Συνέ�εια στην 21η σελίδα

Oρθ�δ��η Aνατ�λή και IσλάμOι μ�υσικές συνά�ειες τ�υ �ριστιανικ�ύ και μ�υσ�υλμανικ�ύ κ�σμ�υ της Aνατ�λικής Mεσ�γεί�υ

T�υ Mάρι�υ Δ. Mαυρ�ειδή

Eπίκ�υρ�υ καθηγητή τ�υ I�νί�υ Πανεπιστημί�υ

MOΛONOTI τ� Iσλάμ εμανί�εται τ�ν7� αιώνα, η ισλαμική μ�υσική αρ�ί�ειν’ απ�κτά αυθύπαρκτη �ντ�τητα αρ-κετά αργ�τερα, απ� τ�ν 9� αιώνα, �-ταν πια τ� αρα�ικ� �αλιάτ� εί�ε ή-δη αρκετών �ρ�νων ιστ�ρία και πα-ρ�υσία στα μεσ�γειακά πράγματα. Oιλ�γ�ι αυτής της υστέρησης πρέπεινα ανα�ητηθ�ύν στ� �αμηλ� π�λιτι-σμικ� σημεί� εκκίνησης των Aρά-�ων: πριν συσσωματωθ�ύν γύρω α-π� τη νέα θρησκεία �ι πρ�ϊσλαμικέςυλές και συγκρ�τήσ�υν τ� Aρα�ικ�Eθν�ς, �ι π�λιτισμικές τ�υς πραγμα-τώσεις αντιστ�ι��ύσαν στη �ωή τωνν�μάδων της αρα�ικής ερήμ�υ. T�αιτ�ύμεν� μιας κ�ινωνικής λειτ�υρ-γίας πι� αναπτυγμένης και μιας π�λι-τιστικής �ωής πι� απαιτητικής αρ�ί-�ει να πρ��άλλει μ�ν� α’ �τ�υ συ-γκρ�τηθεί τ� τεράστι� αρα�ικ� �αλι-άτ� π�υ εκτείνεται απ� τ�ν Iνδικ�ως τ�ν Aτλαντικ� Ωκεαν�.

Oι συνέπειες της αρα�ικής κατάκτησης

Mε την ραγδαία ε#άπλωσή τ�υς �ιAρα�ες, κατέκτησαν λα�ύς και �ώ-ρες, �πως η Aίγυπτ�ς και η Περσία,με μακρά Iστ�ρία και ε#ελιγμέν� π�-λιτισμ�. Aπέναντι σ’ αυτ� τ� παρελ-θ�ν, �ι Aρα�ες δεν εί�αν αρ�ικά νααντιτά#�υν παρά μ�ν� την πρ�σήλω-σή τ�υς στη νέα πίστη. Aπέναντι στημακρ��ρ�νη παράδ�ση των κατα-κτημένων, με τις υψηλές λ�γ�τε�νι-κές, εικαστικές και μ�υσικές πραγ-ματώσεις ήταν υσικ� να ν�ιώσ�υναμη�ανία �ι κατακτητές. Aυτ� ακρι-�ώς πρ��λέπ�ντας � Mωάμεθ, μετην π�λιτική ιδι�υία π�υ τ�ν δια-κρίνει, επιστρατεύει θρησκευτικ�ύςα�ρισμ�ύς για να πρ�στατεύσειτ�υς πιστ�ύς τ�υ: την τελική επι�ρά-�ευση θα την έ�ει μ�ν� � πιστ�ς.Oλα τα άλλα συνεπώς είναι σε δεύ-τερη μ�ίρα. Aν �ι κατακτημέν�ι λ�ι-π�ν έ��υν υψηλή λ�γ�τε�νία, �ιμ�υσ�υλμάν�ι έ��υν στα �έρια τ�υςτην υψηλ�τερη των π�ιήσεων, τ�υςστί��υς τ�υ K�ρανί�υ. Kι αν η �ω-γραική και η γλυπτική τ�υς έ�ει α-πεικ�νίσει με θαυμαστ� τρ�π� την �-μ�ριά τ�υ ανθρώπιν�υ κ�ρμι�ύ καιτης ύσης, η ισλαμική τέ�νη θα μεί-νει πεισματικά ανεικ�νική. Oσ� γιατην κ�σμική μ�υσική, αυτή είναι έρ-γ� τ�υ δια��λ�υ και σαν τέτ�ια πρέ-πει να απ�κλειστεί απ� τη �ωή τ�υπιστ�ύ.

H κ�ρανική αυτή απαγ�ρευση έ�ειως απ�τέλεσμα τη στασιμ�τητα τηςμ�υσικής στην πρωτ�ϊσλαμική πε-ρί�δ�. Oυσιαστικά, τ� θρησκευτικ�ρετσιτατί�� των μ�υε�ίνηδων, τ�σ�απλ� τ�τε �σ� και στις μέρες μας, εί-ναι η μ�νη μ�ρή μ�υσικής π�υ γίνε-τα απ�δεκτή. Kαθώς �μως συγκρ�-τείται τ� αρα�ικ� κράτ�ς και παγιώ-

O Barbad ψυ�αγωγεί τ�ν Khusraw. Λεπτ�μέρεια με μ�υσικ�ύς της περσικής αυλής, σε μικρ�γρα�ία �ιλ�τε�νημένη απ� τ�νMirza Ali (Xειρ�γρα�� Bρετανικ�ύ M�υσεί�υ, αρ. OR. 2265, μετα�ύ των ετών 1539 και 1543).


M�υσικ�ί με έγ��ρδα, πνευστά και κρ�υστ� (Λεπτ�μέρεια τ�ι��γρα�ίας, M�νή Σταυρ�νικήτα, 16�ς αι.).


Πέρσες μ�υσικ�ί με έγ��ρδα και κρ�υστ�. Λεπτ�μέρεια μικρ�γρα�ίας με θέμα τ�υς γάμ�υς τ�υ Mι�ρ και της πριγκίπισσας Nα�υ�ίντ. Aντίγρα�� τ�υ «Mι�ρ-�υ M�υ-σταρί», έτ�υς 1523 (Oυάσιγκτ�ν, Freer Gallery of Art).

νεται η αρα�ική παρ�υσία στη Mεσ�-γει�, γύρω απ� τ�ν �αλίη και τ�υςτ�πικ�ύς άρ��ντες αναπτύσσεται έ-να είδ�ς κ�ινωνικής �ωής π�υ απαι-τεί �λ� και περισσ�τερ� την παρ�υ-σία της μ�υσικής. Eτσι, �ταν εγκαθί-σταται η μεγάλη δυναστεία τωνA��ασιδών (μέσα 8�υ αι.) η έντε�νημ�υσική έ�ει ήδη γίνει απαραίτητ�στ�ι�εί� της �ωής τ�υ παλατι�ύ.

Oι ελληνικέςαντιδράσεις

H έντε�νη αυτή μ�υσική απ�κρυ-σταλλώνει τα �ασικά �αρακτηριστικάτης, π�υ θα διατηρηθ�ύν πρακτικώςαμετά�λητα ως τις μέρες μας, στ�υςδύ� πρώτ�υς αιώνες της ε#�υσίαςτων A��ασιδών. Oι μεγάλ�ι θεωρητι-κ�ί της περι�δ�υ αυτής, παράλληλαμε τ�υς ε#έ��ντες μ�υσικ�ύς τ�υπαλατι�ύ, διαμ�ρών�υν ένα μ�υσι-κ� σύστημα και μια μ�υσική πρακτι-κή π�υ �ασί��νται, εν μέρει, στιςπρ�ϊσλαμικές σημιτικές παραδ�σεις,ενσωματών�υν �μως δημι�υργικάτης �ώσες μ�υσικές παραδ�σεις τωνκατακτημένων περι��ών. Στ� δε θε-ωρητικ� επίπεδ�, η αρα�ική μ�υσικήσυγκρ�τείται ως αμάλγαμα παλαι�-τερων αντιλήψεων: ινδικών, περσι-κών και, κυρίως αρ�αι�ελληνικών.Xάρη στ� μεγάλ� αριθμ� ελληνικών�ειρ�γράων π�υ καταλήγ�υν σε α-ρα�ικά �έρια, �ι μ�υσ�υλμάν�ι λ�γι-�ι έρ��νται σε άμεση επαή με τηνελληνική σκέψη και, σε αρκετές πε-ριπτώσεις, την α�μ�ιών�ν�υν δημι-�υργικά. H μ�υσική είναι μια απ’ αυ-

τές τις περιπτώσεις, αν κρίν�υμε α-π� τ� έργ� λ�γίων �πως � Al-Farabi.

Παραμένει, ωστ�σ�, αιωρ�ύμενη ησ�έση μετα#ύ της αρα�ικής μ�υσι-κής και της μ�υσικής των σύγ�ρ�-νών τ�υς Bυ�αντινών. T� σημαντικ�-τερ� μέρ�ς της αρα�ικής επικράτει-ας απ�τελείτ� απ� πρώην �υ�αντι-νές επαρ�ίες π�υ κατακτήθηκαν σεμια επ��ή π�υ η EκκλησιαστικήOκτώη��ς εί�ε ήδη πάρει την αρ�ικήτης συστηματική μ�ρή. Kαι αυτ� α-νακλάται στη μ�υσική των αρ�αίων�ριστιανικών εκκλησιών της EγγύςAνατ�λής, �πως αυτή των Oρθ�δ�-#ων Aσσυρ��αλδαίων. T� δεδ�μέν�αυτ� δεν είναι δυνατ� να μην επηρε-άσε τη σκέψη και, κυρίως, την πρα-κτική της μ�υσικής των Aρά�ων.Ωστ�σ� τ� Bυ�άντι�, σε αντίθεση μετην αρ�αία Eλλάδα, είναι εντυπωσια-κά απ� τις μ�υσικές διαπραγματεύ-σεις τ�υ αρα�ικ�ύ Mεσαίωνα. H αιτίαθα πρέπει να ανα�ητηθεί στη σ�έσηAρά�ων και Bυ�αντινών μια σ�έσησυστηματικής αντιπαράθεσης μετα-#ύ τ�υ πρώτ�υ στην ιστ�ρία �ριστια-νικ�ύ κράτ�υς με τ� πρώτ� στην ι-στ�ρία ισλαμικ� κράτ�ς. Παι�νίδιγ�ήτρ�υ π�υ δεν έκλινε π�τέ �ριστι-κά υπέρ τ�υ εν�ς ή τ�υ άλλ�υ. Eτσι,�ι Aρα�ες πρ�τιμ�ύν να παρακάμ-ψ�υν τ� Bυ�άντι� και να αναερ-θ�ύν στην πρ�γενέστερή τ�υ ελλη-νική αρ�αι�τητα.

Xαρακτηριστική η περίπτωση τ�υSafiyu d-Din, θεωρητικ�ύ συγγρα-έα τ�υ 13�υ αι., � �π�ί�ς πρ�τείνειένα σύστημα αλα�ητικής μ�υσικήςσημει�γραίας ανάλ�γ� αυτ�ύ τηςαρ�αι�ελληνικής μ�υσικής. Kι �μως,τ� σύστημα της �υ�αντινής Παραση-

μαντικής έ�ει, την επ��ή αυτή, ε#ε-λι�θεί αρκετά ώστε να καλύπτει ικα-ν�π�ιητικά τις ανάγκες της έντε�νηςεκκλησιαστικής μ�υσικής τ�υ Bυ�α-ντί�υ, μιας μ�υσικής δηλαδή αρκετάπαρ�μ�ιας πρ�ς αυτή των Aρά�ων.

Συγγένειες με τη �υ�αντινή μ�υσική

Aν �μως η π�λιτική αντιπαράθεση�δήγησε τ�υς Aρα�ες να στρέψ�υντις πλάτες στη μ�υσική πραγματικ�-τητα τ�υ Bυ�αντί�υ, η μ�υσική τ�υςκαθ’ αυτή �υδέπ�τε έκ�ψε τ�ν �μ-άλι� λώρ� με τ� �ώρ� π�υ τη γέν-νησε και τη διαμ�ρωσε: τ�ν ευρύ-τερ� μεσ�γειακ� �ώρ� και την εγγύςAνατ�λή. Eτσι, πέρα απ� τις ιδιαίτε-ρές της επιλ�γές, παρέμεινε �ρέαςτης μ�υσικής μνήμης της ύστερηςαρ�αι�τητας και της ελληνιστικήςAνατ�λής. Kαι αυτ� την κάνει είδ�ςσυγγενικ� με τη μ�υσική των Bυ�α-ντινών, η �π�ία είναι η συνέ�εια στ��υ�αντιν� �ώρ� και �ρ�ν� της ίδιαςμ�υσικής παράδ�σης.

Tα μ�υσικά πράγματα δεν αλλά-��υν ιδιαίτερα �ταν τ�ν 13� αιώνα �ιM�γγ�λ�ι καταλύ�υν τ� αρα�ικ� �α-λιάτ�. Kαι �ταν, δυ� αιώνες αργ�-τερα, πέτει η π�λη στ�υς Oθωμα-ν�ύς, η μεν θρησκευτική μ�υσικήτων �ρθ�δ�#ων διασώ�εται στ�υςνα�ύς, ενώ �,τι επι�ιώνει ώς τη στιγ-μή εκείνη απ� την κ�σμική μ�υσικήτων Bυ�αντινών ενσωματώνεταιστην έντε�νη �θωμανική μ�υσική.Π�υ θα κινηθεί σε παρ�μ�ι�υς δρ�-μ�υς με την αρα�ική μ�υσική στηθεωρία και την πρά#η.

Στις μέρες μας, τ�σ� η μ�υσικήτης Eλλην�ρθ�δ�#ης Eκκλησίας �σ�και η κ�σμική παραδ�σιακή μ�υσικήτων T�ύρκων και των Aρά�ων, δια-θέτ�υν την ιστ�ρία τ�υς, τ� ρεπερ-τ�ρι� τ�υς, την πρακτική τ�υς και ταιδιαίτερα θεωρητικά τ�υς συστήμα-τα. H αντικειμενική συνε#έταση τωνθεωρητικών αυτών συστημάτων �-μως, καθώς και η πρ�σεκτική συνα-κρ�αση της μ�υσικής στην πρά#η, ε-πι�ε�αιών�υν αυτ� π�υ αναέρθηκεκαι πι� πάνω.

Oι Bυ�αντιν�ί και �ι Aρα�ες περι-γρά�υν, με δια�ρετικ�ύς �ρ�υς,παρ�μ�ιες �ασικές δ�μές, παρ�μ�ιαμ�υσικά αιν�μενα και εν τέλει, συγ-γενικά μ�υσικά συστήματα: τ� σύ-στημα των �υ�αντινών ή�ων με αυτ�τ� maqam. Kαι �ι �π�ιες δια�ρέςστις μ�υσικές πραγματώσεις, ανα-κλ�ύν τις αναπ�ευκτες π�λιτισμι-κές δια�ρ�π�ιήσεις π�υ συμ�αί-ν�υν πάντα μέσα στα πλαίσια εν�ςευρύτερ�υ γεωγραικ�ύ και κ�ινω-νικ�ύ �ώρ�υ· στη συγκεκριμένη πε-ρίπτωση, αυτ�ύ της ανατ�λικής Mε-σ�γεί�υ. Π�υ αν σημαίνεται ως ενιαί-�ς �ώρ�ς είναι γιατί, πέρα απ� τιςδια�ρετικ�τητες π�υ εμπεριέ�ει,λειτ�υργεί και ως συστηματικ�ς �-ρέας κάπ�ιων κ�ινών στ�ι�είων τα �-π�ία �αρακτηρί��υν �λ�υς τ�υς λα-�ύς τ�υ. Στ�ι�είων π�υ συγκρ�τ�ύνένα ευρύτερ� π�λιτισμικ� μ�ρωμαπ�υ θα μπ�ρ�ύσαμε να �ν�μάσ�υμεμεσ�γειακ� π�λιτισμ�, στ�ν �π�ί�μετέ��υν �λ�ι �ι λα�ί τ�υ ευρύτε-ρ�υ μεσ�γειακ�ύ �ώρ�υ και τ�υ �-π�ί�υ συνεπείς εκδ��ές και συγγε-νείς εκδηλώσεις είναι και τα μ�υσικάσυστήματα για τα �π�ία μιλήσαμε.



Mι�άλη Aδάμη: «Φωτώνυμ�ν». Mε τη ��ρωδία τ�υ Πανεπιστημί�υ Θεσσαλ�νίκης υπ� τη διεύθυνση Γιάννη Mάντακα, στ� πλαίσι� τ�υ Europa Cantat (Λέστερ – Aγγλία, 1975).

Kαιν�τ�μες πρ�σεγγίσειςH μετ�υσίωση της �υ�αντινής μ�υσικής έκ�ρασης σε σύγ�ρ�νη δημι�υργία

T�υ Mι�άλη Aδάμη

Συνθέτη

ΣE MIA τάση τ�υ σύγ�ρ�ν�υ π�λιτι-σμ�ύ πρ�ς την Oικ�υμενικ�τητα, ��ιμε την πρ�θεση της διεθν�π�ίησηςεν�ς κώδικα, της πρ�σαρμ�γής σ’ έ-να πρ�τυπ� και της ισ�πέδωσης, �ύ-τε με τη διακ�σμητική πρ�σθήκη ε-�ωτερικών στ�ι�είων, αλλά πρ�ωθώ-ντας την ε�έλι�η της δημι�υργικήςσκέψης σε ανα�ήτηση γενεσι�υργώνιδεών και νέων πραγματώσεων π�υνα α!�ρ�ύν στ� «�λ�ν», στη Σύγ-�ρ�νη M�υσική π�ικίλα στ�ι�εία καιιδέες π�υ πηγά��υν κι έ��υν πραγ-ματωθεί σε δια!�ρετικές παραδ�-σεις, συγκλίν�υν. Eρ��νται να ε-μπλ�υτίσ�υν τη μ�υσική σκέψη εκτων έσω, διευρύν�ντας τις πηγέςτης, απ�καλύπτ�ντας νέες κι αν�ί-γ�ντας νέ�υς δρ�μ�υς. Mια τέτ�ιαπρ��πτική, στην πραγματικ�τητα δί-δει δυνάμει σε κάθε M�υσική Παρά-δ�ση λ�γ�ν στη διαμ�ρ!ωση της!υσι�γνωμίας της M�υσικής τ�υκαιρ�ύ μας. Eνα λ�γ� στην περιπέ-τεια της δημι�υργίας μιας �ικ�υμενι-

κής εμπειρίας, π�υ να περικλείει, ναα!�μ�ιώνει, να α!�ρά «τ� �λ�ν».

Aδιέ��δη πρ�σαρμ�γήσε �ένα πρ�τυπα

Mε γενική παραδ��ή τ�υ �τι η Δυ-τική M�υσική Σκέψη στην ε�έλι�ήτης συνιστά σήμερα τ�ν κύρι� κ�ρμ�της M�υσικής Tέ�νης, σε διεθνή κλί-μακα, μια έντ�νη ανα�ήτηση και μιααναγωγή σε αυθεντικές ε�ω-ευρω-παϊκές μ�υσικές παραδ�σεις ανα-γνωρί�εται πλέ�ν ως μια κύρια σ��λήσκέψεως. H ιδέα της άντλησης απ�μ�υσικές παραδ�σεις δεν είναι και-ν�ύργια στη M�υσική τ�υ αιώνα μας.O τρ�π�ς της άντλησης, η ν��τρ�-πία, � στ��ς και η �πτική είναι π�υκάν�υν τη δια!�ρά. Oπως ισ�ύει α-νέκαθεν στην Iστ�ρία της Tέ�νης, τ��ήτημα είναι π�σ� γενεσι�υργές εί-ναι �ι ιδέες: τι καιν�ύργι�υς δρ�-μ�υς αν�ίγ�υν, τι ερωτήματα θέ-τ�υν, π�ι� είναι τ� δυναμικ� τ�υς.

Aρκετά παραδείγματα �ρήσεωςπαραδ�σιακών στ�ι�είων απ� τιςEθνικές Σ��λές των αρ�ών τ�υ αιώ-

να μας, αλλά και πι� πρ�σ!ατα, μαρ-τυρ�ύν αυτ� π�υ απ�καλώ ε�ωτερι-κή πρ�σέγγιση: Διατηρώντας την �-πτική, �υσιαστικά %ασισμένη στηΔυτική μ�υσική σκέψη, είδαν στηνπαράδ�ση μ�ν� ένα επιπρ�σθετ� υ-λικ� πρ�ς α�ι�π�ίησιν στην υπηρε-σία πρ�τύπων της σκέψης και τηςσυνθετικής πρακτικής της επίκαιρηςΔυτικής μ�υσικής. M�ιά��υν έτσι ναεπι�είρησαν την πρ�σαρμ�γή τηςΠαράδ�σης σε πρ�τυπα �ένα πρ�ςτη !ύση της. H λ�γική της αγν�ήθη-κε και περι!ρ�νήθηκε τ� πνεύμαπ�υ διέπει τ� υλικ� και μέσω τ�υ �-π�ί�υ �λ�κληρώνεται σε συνεπέςσύν�λ� �π�υ τα στ�ι�εία απ�κτ�ύντ� ν�ημά τ�υς.

Mια τέτ�ια πρ�σαρμ�γή �δηγείστ� αδιέ��δ� της ανάμι�ης �υσιαστι-κά ετερ�γενών τρ�πων σκέψης δί-�ως ισ�ρρ�π� σε%ασμ� στην ιδιαιτε-ρ�τητά τ�υς �ύτε και στη συμ%ατ�-τητά τ�υς. Oδηγεί σε έργα (ανε�αρ-τήτως της α�ίας ή τ�υ ενδια!έρ�-ντ�ς των) στα �π�ία η �ρήση της Πα-ράδ�σης (και αυτ� μ�ν� σ��λιά�ω)δεν δικαιώνεται, απλώς αναγνωρί�ε-

ται στ� θεματικ� υλικ�. Για την πρ�-�πτική της δημι�υργικής ανάπτυ�ης,ένας περι�ρισμέν�ς δρ�μ�ς π�υ εύ-κ�λα ε�αντλείται.

Για μένα, �πως είναι !ανερ� στημακρά συνθετική μ�υ δραστηρι�τη-τα, η παράδ�ση απ�τελεί τ� πεδί�στ� �π�ί� μια νέας αντίληψης σύγ-�ρ�νη μ�υσική μπ�ρεί να θεμελιω-θεί. Aκ�μη καλύτερα, τ� πεδί� μέσααπ’ τ� �π�ί� ένα νέ� ιδίωμα, σύγ�ρ�-ν� στη σύλληψη και την πραγμάτω-ση, μπ�ρεί να %λαστήσει. Aυτ� ακρι-%ώς απ�καλώ πρ�σέγγιση εκ των έ-σω, %ασισμένη σ’ ένα συνδυασμ� %α-θιάς γνώσης, ενσυνείδητης εμπει-ρίας και συνθετικής αντίληψης.

Συνείδηση της Παράδ�σης είναι%αρύς ισ�υρισμ�ς �ταν η ίδια η Πα-ράδ�ση είναι, !�%άμαι, μια μάλλ�νπαρε�ηγημένη ένν�ια. Συ�νά περι�-ρισμένη σε εθν�μ�υσικ�λ�γικ� ιδε�-λ�γημα, αντικείμεν� περιέργειας ήκαι ν�σταλγίας, άλλ�τε υπ�%ι%ασμέ-νη σε !�λκλ�ρ κι άλλ�τε υψωμένησαν λά%αρ� εθνικής ταυτ�τητας, ηΠαράδ�ση σπάνια γίνεται αντιληπτήσε %άθ�ς, καταν�ητή στην �υσία


της, εκεί �π�υ αρ�ές, αισθητική,τρ�π�ι και μέσα �ργανών�νται λει-τ�υργικά κι �λ�κληρών�νται στη δ�-μηση της M�ρ!ής, π�υ αντανακλάκαι μα�ί πρ�άγει ένα �αρακτηριστικ�Hθ�ς, αυτ� π�υ �ρί�ει την π�ι�τητατης έκ!ρασης της εσωτερικής ε-μπειρίας και λειτ�υργεί ως εσωτερι-κευμέν� κριτήρι� για τις επιλ�γέςπ�υ �ρ�θετ�ύν τη διαδικασία τηςμ�υσικής δημι�υργίας.

Πλήρης μ�υσικ�ςπ�λιτισμ�ς

Mακρ��ρ�νη και π�λυσ�ιδής ενα-σ��ληση με την έρευνα και την πρα-κτική της Bυ�αντινής M�υσικής, τηνανέδει�αν στην αντίληψή μ�υ ως έναπλήρη μ�υσικ� π�λιτισμ�, �ρ� π�υ–ως !αίνεται– καθιέρωσα και �αίρ�-μαι γι’ αυτ�. Eνας π�λιτισμ�ς με !ι-λ�σ�!ική θέση και θεωρητική ανα-�ήτηση και με σημει�γρα!ία, π�υ κα-τέγραψε μέσα στ�υς αιώνες μια π�-ρεία συνε�ών σταδιακών δια!�ρ�-π�ιήσεων στη M�ρ!ή και τ� Y!�ς.Π�ρεία �ρ�θετημένη απ� μεγάλες!υσι�γνωμίες, σημαντικ�ύς συνθέ-τες επώνυμ�υς, π�υ �δήγησαν στηνανάπτυ�η νέων δ�μών διατηρώνταςπάντα τη %ασική ταυτ�τητα της μ�υ-σικής, συνε�ώς διευρυν�μενη καισταθερά αναγνωρίσιμη ως μ�ναδική.

Ως η πρώτη μ�υσική της Xριστιανι-κής Eκκλησίας, κατ�πιν η μ�υσικήτης εκτεταμένης Aνατ�λικής Aυτ�-κρατ�ρίας, π�υ επι%ιώνει στις μέρεςμας ως η �ωντανή παράδ�ση τηςEλληνικής Oρθ�δ��ης Eκκλησίας, ηBυ�αντινή M�υσική αναπτύ�θηκε καιεπικράτησε επί αιώνες σε μια ευρύ-τατη γεωγρα!ική περι��ή, �π�υ ηAνατ�λή συναντάται με τη Δύση, α-!�ρώντας κυρίως τ� πλήθ�ς των λα-ών π�υ ασπάστηκαν τ� Xριστιανισμ�,περι�ρίστηκε αργ�τερα στ�υςOρθ�δ��υς της Aνατ�λής, τ�υςEλληνες και τ�υς Σλά%�υς, ενσωμα-τών�ντας πλήθ�ς τ�πικών παραδ�-σεων και επηρεά��ντας πλήθ�ς άλ-λων και διαμ�ρ!ωσε έτσι μια εικ�να,π�υ δικαι�ύται να διεκδικεί τις δια-στάσεις μιας μ�υσικής π�υ υπήρ�ε«�ικ�υμενική».

Mε δεδ�μενη τη διττή α!�σίωσηπρ�ς την Eκκλησία και τη M�ν�!ω-νία, είναι σημαντικ� να τ�νίσ�υμεπως, επιδιώκ�ντας μια συνε�ή ε�ι-σ�ρρ�πηση ανάμεσα στη διατήρησηκαι τ� νεωτερισμ�, η Bυ�αντινή μ�υ-

σική πρ��ώρησε δραματικά απ� τημια ε�ελικτική !άση στην άλλη μεμια διαρκή ανα-μ�ρ!ωση τ�υ υλικ�ύτης, δίν�ντάς τ�υ νέες διαστάσειςκαι νέες κατευθύνσεις και διατηρώ-ντας την πρ��πτική διαρκώς αν�ι-κτή. Πρ�κειται, πραγματικά, για μιαδημι�υργική ανάπτυ�η εγγενώνστ�ι�είων, μια ενδ�γενή ε�έλι�η, α-π�ρρ�ια της δημι�υργικής αντιμετώ-πισης τ�υ δυναμικ�ύ, π�υ ενυπάρ�ειστ� υλικ� και στις σ�έσεις μετα�ύτων στ�ι�είων και π�υ �δηγεί σεδιαρκώς νέες πραγματώσεις.

Mετα-μ�ρ�ωσησε σύγ�ρ�νη

μ�υσική σκέψη

Σε μια τέτ�ια αντίληψη της μ�υσι-κής μας κληρ�ν�μιάς έ�ω στηρί�ειτη δική μ�υ στάση απέναντι στη σύν-

θεση. Mε τα έργα μ�υ επε�είρησα ναδιαμ�ρ!ώσω ένα τρ�π� τ�υ συνθέ-τειν στ�ν �π�ί� αρ�ές, αισθητικές α-ντιλήψεις, συνθετικές ιδέες και μ�ρ-!�λ�γικά στ�ι�εία της Bυ�αντινήςμ�υσικής (και της Δημ�τικής, ως α-π�ρρ�ιά της) αντιμετωπί��νται �ανά,με καιν�ύργια ματιά, και μετα-μ�ρ-!ών�νται μέσα στη σύγ�ρ�νη μ�υσι-κή σκέψη και πραγμάτωση. Στηνπρ�σπάθεια να αναδεί�ω και να πρ�-ωθήσω τ� δυναμικ� τ�υ π�λυσύνθε-τ�υ αυτ�ύ υλικ�ύ πρ�ς νέες κατευ-θύνσεις, δημι�υργώντας μια μ�υσι-κή ενσυνείδητα τ�υ παρ�ντ�ς, με ε-πίγνωση (αλλ’ ��ι και ν�σταλγία) τ�υπαρελθ�ντ�ς, πιστεύω πως %άδισαεκ των έσω ένα δρ�μ� ακ�μη τ�τε α-τα�ίδευτ� και επί πλέ�ν ένα δρ�μ�με αν�ικτή πρ��πτική.

Mε παραγωγή περισσ�τερα απ� ε-κατ�ν �γδ�ντα έργα, �π�υ έ�ω �ρη-σιμ�π�ιήσει ένα ευρύ !άσμα μέσωνγια να ε�υπηρετηθεί ένα πλήθ�ς επίμέρ�υς στ��ων, έ�ω διαμ�ρ!ώσειμια συνθετική τε�νική %ασισμένη σεμια π�λυ-μελωδική, π�λυ-ρυθμική α-γωγή, π�υ υπ�στηρί�ει μια γραμμική,�ρι��ντια ε�έλι�η: ένα �εδίπλωματ�υ υλικ�ύ μ�υ σε π�λλά επίπεδα,π�υ διαπλέκ�νται δημι�υργώνταςμια σύνθετη η�ητική εντύπωση, �-π�υ τ� %άθ�ς είναι απ�τέλεσμα πρ�-σεκτικ�ύ, λεπτ�δ�υλεμέν�υ �ειρι-σμ�ύ των σ�έσεων ανάμεσα στα διά-!�ρα επίπεδα των γραμμικών διαδ�-�ών, π�υ πλησιά��υν, απ�μακρύν�-νται, διασταυρών�νται και υπ�στηρί-��υν τ� ένα τ’ άλλ�.

Σ’ αυτή τη διαδικασία ενέ�εται η�ρήση π�λλών δ�μικών και μ�ρ!�-λ�γικών στ�ι�είων απ� τ�ν πυρήνατης Bυ�αντινής μ�υσικής. Tα μικρ�-διαστήματα, τα παραδ�σιακά κρ�υ-στά, � ψάλτης και η ψαλτική !ωνητι-

κή εκ!�ρά, τ� σκεπτικ� τ�υ ισ�κρα-τήματ�ς, � μελισματικ�ς �αρακτή-ρας, η εντύπωση της υ!ής και της ι-σ�ρρ�πίας στη δ�μή αντανακλ�ύντην αναγωγή στη Bυ�αντινή μ�ρ!�-λ�γία και αισθητική, αλλά αντιμετω-πί��νται στ� επίπεδ� της λειτ�υργι-κ�τητάς τ�υς στην �ργάνωση τηςμ�υσικής μ�ρ!ής.

Σε α!ηρημέν� επίπεδ�, στη συν-θετική μ�υ τε�νική πρ�σπάθησα ναα!�μ�ιώσω σε σημαντικ� %αθμ� τ�Hθ�ς της Bυ�αντινής μ�υσικής ως έ-να πλαίσι� μέσα στ� �π�ί� γίν�νται�ι επιλ�γές. T�ύτ� έ�ει να κάνει μετην πνευματική π�ι�τητα της έκ!ρα-σης της εσωτερικής εμπειρίας και μετην ιδιαίτερη !ύση της εσωτερικήςεντάσεως, καθώς αυτά πρ�%άλλ�-νται στ� μ�υσικ� έργ�. Eνα Hθ�ς στ��π�ί� είναι �ένη η συναισθηματικήσυγκινησιακή πληθώρα στη συμ%ατι-κή ρ�μαντική της έκθεση. Kαι �π�υ ηεσωτερική ένταση κτί�εται ανελικτι-κά, περίπλ�κα και με εκλέπτυνση,!�ρτί�εται με δύναμη, �δηγεί σε κ�-ρυ!ώσεις, μα ��ι σε �εσπάσματα, ��ιμε την απαντ��ή της απ�δέσμευσηςπ�υ ανακ�υ!ί�ει, μα με την πρ�σδ�-κία μιας συνειδητ�π�ίησης πρ�ς την�π�ία εναργώς τείνει.

Mε %αθιά συνείδηση της κληρ�ν�-μιάς της, η μ�υσική μ�υ, πάντως, δενείναι Bυ�αντινή M�υσική εκσυγ�ρ�-νισμένη. Eίναι σύγ�ρ�νη μ�υσικήπ�υ πρ�τείνει ένα τρ�π� μετά-πλα-σης, μετα-μ�ρ!ωσης, μετ-�υσίωσηςκαι υπέρ%ασης της παράδ�σης μέσαστη σύγ�ρ�νη μ�υσική σκέψη καιπραγμάτωση με στ�� μια νέας διά-στασης μ�υσική εμπειρία �π�υ τ�Παλαι� και τ� Nέ�, η Aνατ�λή και ηΔύση συναντώνται δημι�υργικά επι-�ειρώντας μιαν απάντηση στην πρ�-κληση της Σύγ�ρ�νης Tέ�νης.

Iερείς και αναγνώστες ψάλλ�υν πάνω σε άμ"ωνα. Mικρ�γρα#ία απ� Eυαγγελιστάρι� τ�υ έτ�υς 1059 (Xειρ�γρα#� M�νήςΔι�νυσί�υ, αρ. 587).

Aυτ�κράτ�ρας και ψάλτες ψάλλ�υν στ�ν σ�ηματικά απ�δ�σμέν� να�. Mικρ�γρα-#ία απ� τ� �ειρ�γρα#� τ�υ Σκυλίτ'η, τέλη 13�υ – αρ�ές 14�υ αιώνα (Eθνική Bι-"λι�θήκη Mαδρίτης).



Eκκλησιαστικ και δημ�τικ άσμαBυ�αντιν� μέλ�ς και δημ�τικ� τραγ�ύδι: η στενή συγγένεια των δύ� ελληνικών μ�υσικών εκ�ράσεων

T�υ Γιάννη Aρ�ανίτη


H ΣTENH σ�έση ανάμεσα στη �υ�α-ντινή εκκλησιαστική μ�υσική και τ�δημ�τικ� τραγ�ύδι μπ�ρεί κατ’ αρ-�άς να πιστ�π�ιηθεί απ� τ�υς αν-θρώπ�υς π�υ τα εκπρ�σωπ�ύν.Oσ� κι αν έ�ει συμ�άλει στη δια-μ�ρ�ωση τ�υ �υ�αντιν�ύ μέλ�υς �μ�να�ισμ�ς, π�λλ�ί μεγάλ�ι δάσκα-λ�ι και ψαλτάδες στις κατά κ�σμ�νεκκλησίες, ήταν και είναι λαϊκ�ί, άν-θρωπ�ι δηλαδή π�υ συμμετεί�ανκαι συμμετέ��υν σ’ ένα τρ�π� �ωήςπ�υ αρ�ί�ει με τ�ν εκκλησιασμ�,για να συνε�ιστεί κατ�πιν με τ� πα-νηγύρι, τ� ��ρ� και τ� γλέντι. Kαιμα�ί με τ�ν παπά, �ι ψαλτάδες ήτανπάντα πρωταγωνιστές, ως �ι πλέ�νκαλλί�ων�ι, σε �λα αυτά, μετα�έ-ρ�ντας π�λλές ��ρές ακ�ύσματακαι μ�υσικά στ�ι�εία απ� τ� ένα«είδ�ς» στ� άλλ�, συμ�άλλ�ντας έ-τσι σε μια παράλληλη διαμ�ρ�ωση,τ�σ� τ�υ εκκλησιαστικ�ύ μέλ�υς,�σ� και τ�υ δημ�τικ�ύ τραγ�υδι�ύ.

Aυτή η στενή σ�έση - π�λύ στενήγια κάπ�ιες περι��ές τ�υ Eλληνι-σμ�ύ, �αλαρ�τερη ίσως για άλλες -είναι μια σ�έση π�υ �ύτε μπ�ρεί ναπαραθεωρηθεί, αλλά �ύτε και να υ-περτ�νιστεί. T� δημ�τικ� τραγ�ύδικαι τ� εκκλησιαστικ� μέλ�ς παρ�υ-σιά��υν π�λλα κ�ινά τε�νικά �αρα-κτηριστικά, αλλά �έ�αια και αρκε-τές δια��ρές.

O π�ιητικ�ς λ�γ�ς

Δεν γνωρί��υμε τ� ακρι�ές άκ�υ-σμα τ�υ δημ�τικ�ύ τραγ�υδι�ύ πα-λαι�τέρων επ��ών, μπ�ρ�ύμε ω-στ�σ� να ανι�νεύσ�υμε �μ�ι�τητεςκαι δια��ρές στη �ασική πρώτη ύλητ�σ� τ�υ εκκλησιαστικ�ύ μέλ�υς �-σ� και τ�υ δημ�τικ�ύ τραγ�υδι�ύ:στ�ν π�ιητικ� λ�γ� δηλαδή και την�ρήση τ�υ, την αντιστ�ι�ία δηλαδήμε τη μ�υσική π�υ τ�ν ντύνει. T�νπι� λαϊκ� τρ�π� π�ιητικής έκ�ρα-σης, την τ�νική δηλαδή π�ίηση,�ρησιμ�π�ίησε και η εκκλησίαστ�υς ύμν�υς της και ��ι την λ�γιαπρ�σωδιακή π�ίηση. Πι� ελεύθερημετρικά �έ�αια η υμν�γρα�ία, πι�συγκεκριμένη μετρικά και στι��υρ-γικά η δημ�τική π�ίηση, δάνεισανωστ�σ� η μια στην άλλη π�λλά απ�τα στ�ι�εία τ�υς αυτά.

Mπ�ρεί � 15σύλλα��ς να κυριαρ-�εί στ� δημ�τικ� τραγ�ύδι έ��υμε�μως και π�λλές εκκλησιαστικέςσυνθέσεις με αυτ� τ� στί�� απ�τ�υς μεγάλ�υς μαΐστ�ρες των τε-λευταίων �ρ�νων τ�υ Bυ�αντί�υ.Kαι στα δημ�τικά τραγ�ύδια κάπ�ι-ες ε&αιρέσεις στ�ν καν�να τ�υ15σύλλα��υ μπ�ρ�ύν να παραπέμ-ψ�υν σε εκκλησιαστικά τρ�πάριασυ�νής �ρήσεως �πως π.�. η «Tι-μιωτέρα».

Π�λυπ�ίκιλη είναι τώρα η μ�υσι-κή �ρήση τ�υ π�ιητικ�ύ λ�γ�υ, κάτι

«Eλληνες τραγ�υδιστές». M�υσική συντρ��ιά με λαγ�ύτ� και ταμπ�υρά (Σ�έδι� τ�υ Th. Leblanc, 19�ς αι., M�υσεί� Mπενάκη).

KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 25Oργαν�παί�τες με ντα�ύλι και ��υρνά. Λεπτ�μέρεια τ�ι��γρα�ίας με παράσταση των Aίνων (M�νή Tιμί�υ Πρ�δρ!μ�υ Σερρών, 17�ς αι.).


π�υ πρ�κύπτει κατ’ αρ�ήν απ� τηδιάρκεια της �ασικής μ�νάδας τ�υ,δηλ. της συλλα�ής. Eκ�ων�ύνται,κάπ�ια α�ηγηματικά τραγ�ύδια, �-πως τα ευαγγέλια ή �ι ψαλμ�ί, θα έ-λεγε κανείς, αλλά πάλι τραγ�υδιώ-νται απλά, με ένα �θ�γγ� κατά �ά-σιν σε κάθε συλλα�ή τ�υς, �πως τασυλλα�ικά μέλη της εκκλησίας, αυ-τά π�υ συνήθως λέγ�νται σύντ�μαειρμ�λ�γικά. Yπάρ��υν �μως και ταμέλη π�υ σε κάθε συλλα�ή δίν�υνπερισσ�τερη διάρκεια, κατά μέσ�ν�ρ� δύ� μ�υσικών �ρ�νων και τηνευκαιρία για περισσ�τερ�υς �θ�γ-γ�υς στη συλλα�ή.

Tα μέλη αυτά είναι τα σύντ�μαμελισματικά (αργά ειρμ�λ�γικά καιστι�ηραρικά). Kαι υπάρ��υν πάραπ�λλά τραγ�ύδια αυτ�ύ τ�υ είδ�υς,με καταπληκτικές καμιά ��ρά �μ�ι-�τητες κι αντιστ�ι�ίες με τα εκκλη-σιαστικά μέλη, αν και στα τελευταία�ι μ�υσικές �ράσεις είναι πι� συ-γκεκριμμένες και στερε�τυπες (�ιλεγ�μενες «θέσεις») ενώ στα τρα-γ�ύδια πι� ελεύθερες. Πηγαίν�-ντας κανείς πι� πέρα στη διάρκειατης συλλα�ής έ�ει τα αργά καθιστι-κά τραγ�ύδια και τα αργά μελισμα-τικά μέλη της εκκλησίας, τα λεγ�-μενα παπαδικά. Σ’ αυτά ακρι�ώς ταεκκλησιαστικά μέλη παρεμ�άλλ�-νται π�λλές ��ρές και άλλες &ένεςπρ�ς τ� κείμεν�, �πως π.�. –�α, –�ε,–�υ, –γγε κ.λπ. για να σπάσ�υν τημ�ν�τ�νία της μιας συλλα�ής, λέ-&εις κ��νται στη μέση και &αναλέ-γ�νται απ’ την αρ�ή ή παρεμ�άλλ�-νται λέ&εις, �πως «λέγε», «πάλιν» ήκαι πρ�στίθεται �λ�κληρ� κείμεν�άσ�ετ� πρ�ς τ� πρώτ�. Aυτά ακρι-�ώς γίν�νται και στα δημ�τικά τρα-γ�ύδια, με τα «τσακίσματα» και τα«γυρίσματα» και τα στι�άκια π�υπαρεμ�άλλ�νται στ� κυρίως π�ιητι-κ� κείμεν�.

Pυθμ�ί και κλίμακες

T� δημ�τικ� τραγ�ύδι είναι π�λ-λές ��ρές συνδυασμέν� με τ� ��-ρ�. Π�λλ�ί και π�ικίλ�ι �ι ��ρ�ί,π�λλ�ί και π�ικίλ�ι και �ι ρυθμ�ίτ�υς απ’ την αρ�αία επ��ή μέ�ρισήμερα. Aπ’ την άλλη μεριά στηνεκκλησία δεν υπάρ�ει ��ρ�ς. Eτσι�ι εκκλησιαστικ�ί μελ�π�ι�ί διά-λε&αν ένα ρυθμ� για �ασικ� στ�υςύμν�υς, αυτ�ν π�υ ανέκαθεν ή-ταν ιερατικ�ς, τ�ν τετράσημ�σπ�νδεί� (2 μακρές συλλα�ές) α-�ήν�ντας τ�υς άλλ�υς ρυθμικ�ύςπ�δες να εμ�ανί��νται σαν ε&αι-ρέσεις.

Aν έρθ�υμε τώρα στις μ�υσικέςκλίμακες των τραγ�υδιών, θα δια-πιστώσ�υμε κι εδώ �μ�ι�τητες καιδια��ρές με τις αντίστ�ι�ες κλίμα-κες των εκκλησιαστικών μελών. Kιεδώ ίσως �αίνεται περισσ�τερ� τ�ιδιαίτερ� στίγμα κάθε περι��ήςτ�υ Eλληνισμ�ύ. «Bυ�αντινά» θα�αρακτήρι�ε κανείς ως πρ�ς τιςκλίμακες ή και τ� γενικ�τερ� άκ�υ-σμα τα τραγ�ύδια της Θράκης ή ταρι�ίτικα της Kρήτης ή π�λύ περισ-σ�τερ� τα Mικρασιάτικα. Π�λλές �-μ�ι�τητες θά ’�ρισκε και στα τρα-γ�ύδια των νησιών, της Mακεδ�-νίας, τ�υ Π�ντ�υ, της Kύπρ�υ, τηςΠελ�π�ννήσ�υ ή της P�ύμελης. Ως«Kάτι άλλ�» θα �αρακτήρι�ε �μως

τα πεντατ�νικά τραγ�ύδια τηςHπείρ�υ ή και τα Θεσσαλικά καιπ�λλά P�υμελιώτικα με «πεντατ�-νική γεύση», υπ�λείμματα ίσως πα-λαι�τερων μ�υσικών στ�ι�είων,π�υ η εκκλησιαστική μ�υσική δεντα �ρησιμ�π�ίησε. Στ’ αυτιά �μωςκάθε Eλληνα υπήρ�ε η ίδια εκκλη-σιαστική M�υσική, π�υ επηρέασεμε τ�ν τρ�π� της τ� δημ�τικ� τρα-γ�ύδι κάθε περι��ής, για να επηρε-αστεί και η ίδια απ’ αυτ�, εμπλ�υτί-��ντας τις μ�υσικές της κλίμακεςμε άλλες πι� «λαϊκές», άλλ�τε δη-μι�υργικά και άλλ�τε με τρ�π� ά-σ�ετ� με τ�ν εκκλησιαστικ� �ώρ�.

Eίναι κι άλλα σημεία, πέρα απ’αυτά π�υ ανα�έρθηκαν παραπάνω,στα �π�ία θα μπ�ρ�ύσε κανείς ναεντ�πίσει σ�έσεις, �μ�ι�τητες καιδια��ρές ανάμεσα στ� δημ�τικ�τραγ�ύδι και τ� εκκλησιαστικ� μέ-λ�ς. Eίναι τεράστι� τ� θέμα, για ναε&αντληθεί στα πλαίσια εν�ς μι-κρ�ύ άρθρ�υ. Mπ�ρεί ωστ�σ� �καθένας, ειδικ�ς ή μη, με μ�ν� κρι-τήρι� την ακ�ή τ�υ και τη μ�υσικήτ�υ αντίληψη, να διαπιστώσει τηνστενή τ�υς σ�έση και �τι δίκαιαμπ�ρ�ύν να �αρακτηριστ�ύν ως ηίδια ελληνική μ�υσική γλώσσα μεδια��ρετική πρ�σ��ρά.

Συνέ�εια απ! την 24η σελίδα

Hπειρώτες �ργαν�παί�τες με λαγ�ύτ�, �ι�λί και κλαρίν�.

Oργαν�παί�της με σά�ι (Φωτ�γρα�ία τ�υ 1870).


M�υσικ!ς με ντα�ύλι. Λεπτ�μέρεια τ�ι��γρα�ίας με παράσταση της παρα��λής τ�υ πλ�υσί�υ και τ�υ �τω��ύ Λα�άρ�υ (M�νή Λ�υκ�ύς στ� Aστρ�ς Kυν�υρίας,16�ς / 17�ς αι.).


Aπ� τη Σαπ�ώ στην KασσιανήΓυναίκες μελ�υργ�ί απ� την αρ�αι�τητα ώς τ� ύστερ� Bυ�άντι�

Aρ�αία Eλληνίδα μυσικ�ς με τριγωνική άρπα, σε παράσταση «νυμ�στλίσματς» (Eρυθρ�μρ�ς λέ�ητας γάμυ τυ «�ωγρά�υ τυ λυτρύ», MητρπλιτικύMυσείυ της Nέας Y�ρκης, γύρω στ 430 π.X.).

Tης Diana-Helen Touliatos

Kαθηγήτριας M�υσικ�λ�γίας, University of Miss-ouri - St. Louis

AN KAI �ι περισστερ�ι μελ�υργ�ίτ�υ Mεσαίωνα ήταν άνδρες, δεν ή-ταν ανήκ�υστ� �ύτε ασυνήθιστ� ναυπάρ��υν και γυναίκες συνθέτιδεςτην ίδια επ��ή στη Δύση ή στ� Bυ-�άντι�.

Στην πραγματικτητα, η ύπαρ�ηEλληνίδων συνθέτιδων και μ�υ-σ�υργών μαρτυρείται απ την αρ-

�αία Eλλάδα. Eνα πρώιμ� τέτ�ι� πα-ράδειγμα γυναίκας-ψάλτ�υ απ τηνAρ�αιτητα έ��υμε στ� Mαντεί� τωνΔελ"ών. O θες Aπλλων μιλ�ύσεδια στματ�ς της πρ�"ήτιδς τ�υΠυθίας η �π�ία έψαλλε σε ή��υς π�υθύμι�αν ε�άμετρ�.

Στ� διάστημα μετα�ύ 6�υ και 5�υαιώνα στην Eλλάδα μαρτυρείται η ύ-παρ�η π�λλών λυρικών π�ιητριών α-π υψηλές τά�εις και με άρτια εκπαί-δευση. Mια απ τις πλέ�ν γνωστές ή-ταν η Tελεσίλλα απ τ� Aργ�ς (5�ς

π.X. αι.), "ημισμένη για τη μ�νωδίαστα λυρικά π�ιήματά της. Ωστσ�,την υψηλτερη θέση κατέ�ει η αρι-στ�κρατικής καταγωγής Σαπ"ώ απτη Λέσ&� (γεν. 612 π.X.). Στ�υς κατ�-πιν�ύς αιώνες μαρτυρείται η ύπαρ�ηκαι άλλων π�ιητριών - μ�υσικών μεμικρτερη, μως, "ήμη. T�ν 3� π.X.αιώνα έ��υμε λγ�υ �άρη τις: Eρίν-να, N�σστ, Aνύτη και K�ρίννα απ τηB�ιωτία.

Για τ� 2� και 1� π.X. αιώνα γνωρί-��υμε απ γραπτές μαρτυρίες την ύ-

παρ�η σε&αστών γυναικών μελ�υρ-γών π�υ έδιναν παραστάσεις στ�υςΔελ"�ύς, πως η κρη τ�υ Aριστ�-κράτη απ την Kύμη και η Π�λυγν-τα κρη τ�υ Σωκράτη τ�υ Θη&αί�υ.

Aπ την άλλη μεριά και σε αντίθε-ση με τις σε&άσμιες αυτές γυναίκες,υπήρ�αν �ι εταίρες των �π�ίων αρ-μ�διτητα ήταν η μ�υσική των συ-μπ�σίων απ την αρ�αιτητα ως τ�πρώιμ� Bυ�άντι�, �πτε άρ�ισε ησταδιακή αντικατάστασή τ�υς απάνδρες μ�υσικ�ύς. H αντικατάσταση


«Oι επίγνι της Kασσίας». Γυναικείς μνα�ικ�ς �ρ�ς στ μναστήρι της Oρμύλιας στη Xαλκιδική.

αυτή ήταν σα"ώς υπαγ�ρευμένη α-π την εκκλησία, η �π�ία σε αυτ τ�θέμα ήταν κατηγ�ρηματική. Kατάτ�ν Aπστ�λ� Παύλ�, στην A΄ πρ�ςK�ρινθί�υς επιστ�λή (14, 34-35) απα-γ�ρεύεται στις γυναίκες �π�ιασδή-π�τε ηλικίας η μετ��ή στα λειτ�υργι-κά άσματα της εκκλησίας.

Παρλα αυτά, γραπτές μαρτυρίεςαπ�δεικνύ�υν τ� αντίθετ�, κατά τ�διάστημα 2�υ - 4�υ αιών�ς στη Σα-μσατα, τη Συρία, την Iερ�υσαλήμκαι την Eδεσσα της Mεσσ�π�ταμίας,κάτι π�υ "αίνεται πως τελικά επε-κτάθηκε και σε άλλες περι��ές τ�υBυ�αντί�υ. Γιατί, αν και ήταν δεδ�-μένη η «υπερ��ή» των ανδρών στηνεκκλησία, γνωρί��υμε για την ύπαρ-�η γυναικών π�υ υπηρετ�ύσαν τ�υςνα�ύς ως διακνισσες και έψαλλανδιά"�ρ�υς ψαλμ�ύς, τ�υλά�ιστ�νως τ�ν 6� αιώνα, �πτε αυ�ήθηκαν�ι περι�ρισμ�ί της &υ�αντινής γυναί-κας. Aπ αυτή την παράδ�ση πρ�έρ-��νται τα λίγα �νματα &υ�αντινώνγυναικών - μελ�υργών π�υ έ��υνδιασωθεί στα διά"�ρα κείμενα.

Γυναίκες-μελ�υργ�ί

O εντ�πισμς των &υ�αντινών γυ-ναικών-μελ�υργών είναι αρκετά δύ-σκ�λ�ς, καθώς μάλιστα είναι π�λύλιγτερες αριθμητικά απ τις γυναί-κες-μελ�υργ�ύς τ�υ Δυτικ�ύ Mεσαί-ωνα. Στην κ�σμική &υ�αντινή μ�υσι-κή, της �π�ίας μικρ μν� μέρ�ς έ-�ει διασωθεί, δεν &ρίσκ�υμε �ύτε έ-να γυναικεί� ν�μα. Aναμ"ί&�λα θα

υπήρ�αν, ήταν μως απ�&λητέες α-π την Eκκλησία. H ύπαρ�ή τ�υς εί-ναι εμμέσως γνωστή απ τ�ν Aγι�Iωάννη τ� Xρυσστ�μ� π�υ �αρα-κτηρί�ει τα τραγ�ύδια τ�υς ως «ά-σματα π�ρνικά».

Eτσι, τα λίγα γυναικεία �νματαπ�υ έ��υν διασωθεί είναι απ�κλει-στικά συνδεδεμένα με την εκκλησια-στική μ�υσική. Oι γυναίκες αυτές ή-ταν μ�ρ"ωμένες, ανήκαν στην υψη-λή –ως επί τ� πλείστ�ν– κ�ινωνία καιμε μια μν�ν ε�αίρεση, ήταν λεςμ�να�ές. Tα �νματά τ�υς είναιγνωστά απ τις λειτ�υργικές συνθέ-σεις π�υ έκαναν για τα μ�ναστήριατ�υς: Mάρθα (η μητέρα τ�υ Aγί�υΣυμεών τ�υ Στυλίτη), Θε�δ�σία, Θέ-κλα, Kασσία, K�υ&�υκλίσηνα και Πα-λαι�λ�γίνα, και η κρη τ�υ Iωάνν�υKλαδά για την �π�ίαν �ι γνώσεις μαςείναι λιγ�στές. Πρέπει να σημειωθείτι μν�ν η μ�υσική της Kασσίας καιτης κρης τ�υ Iωάνν�υ Kλαδά έ�ειδιασωθεί σε �ειργρα"α, ενώ των υ-π�λ�ίπων, απλώς,τα λειτ�υργικάπ�ιήματα.

Για τη Mάρθα, μητέρα τ�υ Aγί�υΣυμεών τ�υ Στυλίτη, γνωρί��υμε ε-λά�ιστα πλην τ�υ τι ήταν ηγ�υμένημ�νής στ� Aργ�ς τ�ν 9� αιώνα καιμελ�π�ι�ύσε τ�υς ύμν�υς της για ναψάλλ�νται εκεί.

H Θε�δ�σία ήταν θε�σε&ής ηγ�υ-μένη μ�νής στα περί�ωρα της Kων-σταντιν�υπλεως επίσης τ�ν 9� αιώ-να. O μν�ς ύμν�ς της π�υ έ�ει δια-σωθεί, είναι ένας εγκωμιαστικς κα-ννας της Θε�τκ�υ π�υ απ�τελεί

και τ� μ�ναδικ σω�μεν� ύμν� τηςΘε�τκ�υ γραμμέν� απ γυναίκα.

Oι υμν�γρά"�ι αυτές έ��υν επι-σκιαστεί απ τη "ήμη της σύγ�ρ�νήςτ�υς συνθέτιδ�ς Kασσίας π�υ απ�-τελεί την πλέ�ν επι"ανή γυναίκα -μελ�υργ στην ιστ�ρία της Bυ�αντι-νής M�υσικής. E��ντας ιδιαίτερ� τα-λέντ� στη σύνθεση μ�υσικής, αλλάκαι στί�ων (εκκλησιαστικών και κ�-σμικών), η Kασσία, γεννημένη στα810 περίπ�υ, ανα"έρεται στα �ρ�νι-κά και για τη συμμετ��ή της στην α-ντίσταση κατά των εικ�ν�μά�ων. Πε-ρισστερ� μως, γνωστή, είναι γιατην παρ�υσία της ανάμεσα στις υπ�-ψή"ιες συ�ύγ�υς τ�υ αυτ�κράτ�ραΘε�"ίλ�υ, π�υ κατήσ�υνε την επι-�ειρηματ�λ�γία τ�υ μ�νάρ�η, απ�-δεικνύ�ντας τι η αγαθτητα της γυ-ναίκας - Θε�τκ�υ υπερισ�ύει της"αυλτητας της γυναίκας - Eύας.

Στην Kασσία απ�δίδ�νται 45 έργααπ τα �π�ία τα 23 είναι αναμ"ί&�λαδικά της, ενώ τα υπλ�ιπα άγνωστηςπρ�έλευσης. E�ει, επίσης, μελ�π�ιή-σει π�ιητικά κείμενα δια"ρων υ-μν�γρά"ων πως �ι: Bυ�άντι�ς, Γε-ώργι�ς, Kυπριανς και Mάρκ�ς μ�-να�ς. T� μεγαλύτερ� μέρ�ς τ�υ έρ-γ�υ της απ�τελείται απ στι�ηρά γιατ�υς ε�ρτά��ντες αγί�υς και αγίεςτης Eκκλησίας, και σ�εδν κάθε με-σαιωνικ Στι�ηράρι� περιέ�ει τιςσυνθέσεις της. H Kασσία είναι η μ-νη &υ�αντινή υμν�γρά"�ς – μελ�υρ-γς π�υ εκπρ�σωπείται στα κείμενατης Oρθ�δ��υ Eκκλησίας, σήμερα.

Mια μεταγενέστερη μελ�υργς

είναι η K�υ&�υκλίσηνα (13�ς αι.)π�υ ταυτί�εται και σε μ�υσικ �ει-ργρα"� της M�νής Mεγίστης Λαύ-ρας, π�υ ανα"έρεται και ως δ�με-στικήνα (ψάλτης και επικε"αλής ��-ρωδίας). Aυτή η αναγνώρισή τηςστ� �ειργρα"� και μάλιστα απγρα"έα ανδρικής μ�νής, απ�δει-κνύει τ� μέγεθ�ς τ�υ μ�υσικ�ύ τηςταλέντ�υ. Aν και στ� �ειργρα"�δεν επι&ε&αιώνεται αν ήταν συνθέ-τιδα, γνωρί��υμε ωστσ� τι �ι δ�-μέστικ�ι ήταν στην πλει�ψη"ίατ�υς και μελ�υργ�ί.

Mια ακμη &υ�αντινή μελ�υργς,της �π�ίας, μως, μν� μια σύνθεσηδιασώ�εται, αναγνωρί�εται σε �ειρ-γρα"� της Eθνικής Bι&λι�θήκης(Aθήνα) με μν� τ� πατρώνυμ�, ωςκρη τ�υ Iωάνν�υ Kλαδά.

Στ� �ειργρα"� "αίνεται πως ηκρη τ�υ Kλαδά ήταν ψάλτης και με-λ�υργς, �ι ωστσ� της κλάσης τ�υπατέρα της � �π�ί�ς ήταν Λαμπαδά-ρι�ς ή Mαΐστωρ της Aγίας Σ�"ίαςστην Kωνσταντιν�ύπ�λη.

Tέλ�ς, τ� 15�ν αιώνα πρέπει, σύμ-"ωνα με λες τις ενδεί�εις, να εντά-��υμε μιαν άλλη μελ�υργ, γνωστήως Παλαι�λ�γίνα. Πρκειται για μιαυψηλής μ�ρ"ώσεως και αριστ�κρα-τικής γενιάς γυναίκα, πρ�ερ�μενηαπ την αυτ�κρατ�ρική �ικ�γένειατων Παλαι�λγων π�υ &ασίλεψε απτα 1259 ώς τα 1453. Φέρεται ως μ�-να�ή σε κάπ�ιαν απ τις μ�νές τηςKωνσταντιν�υπλεως και είναι γνω-στή για τη μελ�π�ίηση καννων.


T�υ π. Mωυσή

Aγι�ρείτη μ�να��ύ

ΠPΩTOΣ συνθέτης και ψαλμωδ�ς α-να�έρεται � I�υ�άλ, ένας απ� τιςγενεές τ�υ Aδάμ (Γεν. δ΄ 21). Aπ�τ�τε μέ�ρι σήμερα μακρά ��ρεία υ-μνωδών έψαλλαν στ�ν Θε�, ανε�ά-%�ντας τ� ν�υ στ�ν �υραν�. T� �υ-%αντιν� μέλ�ς αγγί%ει τις ανθρώπι-νες καρδιές, απ�τυπώνει στα �άθητ�υς �ιώματα δυνατά, μετα�έρει�άρη, παρηγ�ριά, ειρήνη κι ελπίδα(αρ�ιμ. Aιμιλιαν�ς Σιμων�πετρίτης).Eίναι αλήθεια πως «νέες τάσειςστην εκκλησιαστική μ�υσική» έ�ε-ραν π�λλές αλλαγές. Oμως «δεν α-π�τελεί αρ�αι�λ�γισμ� και ρ�μαντι-κή πρ�σκ�λληση σε &επερασμένεςμ�ρ�ές η ανα%ήτηση τρ�πων επα-να��ράς» τ�υ ύ��υς και ήθ�υς ε-κείν�υ των �υ%αντινών ψαλτών (I.Φ�υντ�ύλης).

T� Aγι�ν Oρ�ς αγαπώντας πιστάκαι με γνώση την αρ�αία παράδ�ση�ιλ�&ένησε στις μ�νές, τις σκήτεςκαι τα κελλιά τ�υ �ίλ�υς θερμ�ύς κιανύστακτ�υς της �υ%αντινής ψαλ-μώδησης, λαμπρ�ύς εκ�ραστές ε-

ν�ς άγνωστ�υ στ�υς π�λλ�ύς εκ-�ραστικ�ύ πλ�ύτ�υ, με ε&έ��υσεςμ�ρ�ές και καθαρές �ωνές μ�να-�ών α�ιερωμένων στη συνε�ή λα-τρεία τ�υ Θε�ύ και την τιμή της Θε-�τ�κ�υ και των αγίων.

Aγι�ρείτικ� ύ��ςΣε �λες τις μ�νές και τις σκήτες

υπάρ��υν ταπειν�ί ε&αίρετ�ι ψάλ-τες με τ� �αρακτηριστικ� αγι�ρεί-τικ� ύ��ς π�υ επίμ�να και με ιδι-αίτερη αγάπη διατηρ�ύν �,τι πα-ρέλα�αν απ� τ�υς Γερ�ντάδεςτ�υς και διδά�θηκαν και μελέτη-σαν σε καλλιτε�νημένα μ�υσικά�ειρ�γρα�α και σ�ετικά έντυπα,σπάνια και π�λύτιμα, μιας κληρ�-ν�μιάς σημαντικής.

H αδελ��τητα των Δανιηλαίωνστα Kατ�υνάκια, τα εράσμια κατάτ�ν A. Mωραϊτίδη, με πρ�ε&άρ��-ντα τ�ν καλλί�ων� ψάλτη και μελ�-π�ι� παπα-Δανιήλ και συμψάλτητ�ν παραδελ�� τ�υ Γερ�-Γερ�ντι�απ�τελεί και σήμερα λαμπρή ψαλτι-κή συν�δία με τ�ν παπα-Γρηγ�ρηκαι τ�υς Γέρ�ντες Δανιήλ, Aκάκι�

και Στέ�αν�. T� αυτ� και η γειτ�νι-κή συν�δία των θωμάδων με τ�υςιερ�μ�νά��υς Kυπριαν�, Θωμά καιΦίλιππ�, �πως και �ι Mικραγιαννα-νίτες, �ι Aγιαννανίτες Kάρτσωνεςκαι B�λιώτες, Nε�σκητιώτες κι άλ-λ�ι ερημίτες, π�υ λαμπρύν�υν πρ�-σκαλ�ύμεν�ι τις ωραίες αγι�ρείτι-κες αγρυπνίες των πανηγύρεων.

Aπ� τ�ν αγγελ��ων� Λαυριώτηάγι� Iωάννη τ�ν K�υκ�υ%έλη καιτ�ν άγι� Γρηγ�ρι� τ�ν Δ�μέστικ�(14�ς αιώνας) ώς τ�ν καλλι�ων�-τατ� Γέρ�ντα Nεκτάρι� (20�ς αιώ-νας) τ�ν Bλά�� της Σκήτης τ�υΠρ�δρ�μ�υ έ��υμε μια αλυσίδαπερί�ημων ψαλτών, π�υ κ�σμησαντ�υς ��ρ�ύς των αναλ�γίων.

A ι�ι ψάλτεςΣήμερα σε �λες τις μ�νές �έ�αια

έ��υμε καλ�ύς ψάλτες με �αθιάγνώση της �υ%αντινής παραδ�σεως.5ε�ωρί%�υν �ι ψάλτες των μ�νώνΣιμων�πετρας, Γρηγ�ρί�υ, Δ��εια-ρί�υ και Φιλ�θέ�υ. Στα μέσα τ�υ αι-ών�ς μας ά�ησαν �ήμη γλυκύ�θ�-γκων ψαλτών �ι Συνέσι�ς Σταυρ�νι-

κητιαν�ς, Pωμαν�ς Bατ�πεδην�ς,Συνέσι�ς Δ��ειαρίτης, Θε��ιλ�ςI�ηρίτης, Πανάρετ�ς Φιλ�θεΐτης καιάλλ�ι. A&ί%ει ιδιαίτερα να μνημ�-νεύσ�υμε τ�υς Kαρυώτες ιερ�ψάλ-τες με τ� ιδιαίτερ� αρ��ντικ� εκεί-ν�ς ύ��ς παπά Γα�ριήλ, διακ�-Iωά-σα�, διακ�-Iωάννη, διακ�-Δι�νύσι�(Φιρ�ιρής), π�υ διετέλεσαν πρωτα-ψάλτες στ�ν πάνσεπτ� ιερ� να� τ�υΠρωτάτ�υ.

Eπίσης �ι Kελιώτες μ�να��ίAνδρέας (Θε��ιλ�π�υλ�ς) και μ�υ-σικ�ς, Mακάρι�ς (Mπ�υ%ίκας), δια-κ�-Δημήτρι�ς Πρ��ατιαν�ς, παπα-Iωάννης K�λιτσιώτης, Γρηγ�ρι�ςΓα�δελάς, Nεκτάρι�ς τυπ�γρά��ς,με σημαντικές για την επ��ή τ�υμ�υσικές εκδ�σεις, Aθανάσι�ς απ�τα Γυ�τάδικα, Aναστάσι�ς απ� τηνΠατερίτσα, Παύλ�ς, Γεώργι�ς καιXαράλαμπ�ς �ι παλαι�ί Kαρεώτες.

Oλ�ι με σεμν�τητα κι αρ��ντιά έ-ψαλλαν ακ�ύραστα διατηρώνταςτην παράδ�ση τ�υ αρ�αί�υ ωραί�υύ��υς σε αυτ� τ� υπερ�ιλι��ρ�ν�π�λιτισμικ� εργαστήρι της σ��ίαςκαι της τέ�νης.

O «μελωδ�ς» AθωςAπ� τ�ν Iωάννη K�υκ�υ�έλη στ�υς Aγι�ρείτες ψαλτάδες τ�υ 20�ύ αιώνα

Aγιρείτες ψάλτες απ� την έρημ τυ Aθωνα, συνε�ιστές μιας μακραίωνης μναστικής μυσικής παράδσης (Φωτ. Aγιρειτική Φωτθήκη).


Aνα�ητώντας τις απαρ�έςH διεθνής επιστημ νική έρευνα στην υπηρεσία της ελληνικής εκκλησιαστικής μ υσικής

T�υ Iωάννη Παπαθανασί�υ

M�υσικ�λ�γ�υ, Δρ�ς Πανεπιστημί�υ της K�πεγ-�άγης

O OPOΣ μ�υσικ�λ�γία �αρακτηρί�ειτην επιστήμη π�υ έ�ει ως αντικείμε-ν� τη μελέτη των μ�υσικών �αιν�μέ-νων σε �λες τ�υς τις πτυ�ές. Mε τ�πέρασμα των �ρ�νων αναδεί�θηκεσε αυτ�ν�μη επιστήμη, αλλά και πά-λι, ανάλ�γα με την ιστ�ρική επ��ήπ�υ ε�ετά�ει, �ρειά�εται και �ρησι-μ�π�ιεί μεθ�δ�υς και απ�τελέσματαάλλων επιστημ�νικών κλάδων. Πι�συγκεκριμένα, �σ�ν α��ρά τη !υ�α-ντινή μ�υσική, η μελέτη της �π�ίας!ασί�εται στην ανάλυση των �ειρ�-γρα�ων μ�υσικών πηγών, είναι �α-νερ� π�σ� είναι απαραίτητες �ι γνώ-σεις στ�ν τ�μέα της Παλαι�γρα�ίαςκαι της Kωδικ�λ�γίας, ώστε να μπ�-ρ�ύν να �ρ�ν�λ�γηθ�ύν και να τ�-π�θετηθ�ύν γεωγρα�ικά τα μ�υσικά�ειρ�γρα�α π�υ δεν �έρ�υν συγκε-κριμένες ενδεί�εις για τ�ν �ρ�ν� καιτ�ν τ�π� γρα�ής τ�υς.

H διεθν π ίηση

της έρευνας

T� μεγάλ� ενδια�έρ�ν σε επιστη-μ�νικ� επίπεδ�, πρώτα απ� τ�υς �έ-ν�υς και αργ�τερα απ� τ�υς Eλλη-νες μελετητές, για τη μ�υσική των!υ�αντινών �ρ�νων καθώς και τηςσυνε�ι��μενης παράδ�σής της μέ�ριτις μέρες μας, πρ�ώθησε σε υψηλάεπίπεδα τις γνώσεις μας σε αυτ�ντ�ν επιστημ�νικ� τ�μέα. Eκατ�ντά-δες μ�ν�γρα�ίες, άρθρα, καθώς καικατάλ�γ�ι �ειρ�γρά�ων διάσημων ε-ρευνητών απ� την Aυστρία, τη B�υλ-γαρία, τ�ν Kαναδά, τη Δανία, τηνAγγλία, τη Γερμανία, την Eλλάδα,την Oυγγαρία, την Iταλία, τ� Λί!αν�,τη P�υμανία, την Eλ!ετία, τις Hνω-μένες Π�λιτείες της Aμερικής, τηνπρώην Σ�!ιετική Eνωση και τη Γι�υ-γκ�σλα!ία, !ρήκαν και συνε�ί��υννα !ρίσκ�υν με αυ�αν�μεν� ρυθμ�τ� �ως της δημ�σι�τητας. Σημαντι-κ� ρ�λ� στην ε�έλι�η της έρευναςσε παγκ�σμι� επίπεδ� έπαι�αν �ι εκ-δ�σεις της σειράς MonumentaMusicae Byzantinae (1935-1992), η �-π�ία συμπεριέλα!ε στ�υς κ�λπ�υςτης σημαντικές μ�ν�γρα�ίες, κριτι-κές εκδ�σεις μ�υσικών και θεωρητι-κών κειμένων, καθώς και �λ�κληρα�ωτ�γρα�ημένα μ�υσικά �ειρ�γρα-�α. Παράλληλα, η τεράστια και συνε-�ώς αυ�αν�μενη συλλ�γή απ�microfilms των Monumenta MusicaeByzantinae στην K�πεγ�άγη (Δανία)πρ�σ�έρει σε κάθε ενδια�ερ�μεν�την ανεκτίμητη δυνατ�τητα να ε�ε-τά�ει και να συγκρίνει μ�υσικά !υ�α-ντινά �ειρ�γρα�α π�υ διατηρ�ύνται,δυστυ�ώς διάσπαρτα, στις !ι!λι�θή-κες �λ�υ τ�υ κ�σμ�υ.

H δια��ρετική μέθ�δ�ς πρ�σέγγι-σης δια��ρων θεμάτων και τα αντί-θετα ερευνητικά απ�τελέσματα ανά-μεσα σε Eλληνες και �έν�υς μελετη-

τές εί�αν ως συνέπεια τη δημι�υργίαεν�ς κλίματ�ς δυσπιστίας π�υ �μωςσιγά σιγά έ�ει στις μέρες μας ε�αλει-�θεί. Παραμέν�υν !έ!αια ακ�μαπ�λλές δια�ωνίες, απ� τις �π�ίες �ιπι� σημαντικές σ�ετί��νται με τ�«�ρωματικ�» γέν�ς �ρισμένων ή�ωνκαι με τη θεωρία της «ε�ήγησης»τ�υ παλαι�ύ μέλ�υς π�υ, αντίθεταμε τ�υς �έν�υς, υι�θετ�ύν �ι περισ-σ�τερ�ι Eλληνες επιστήμ�νες. Kα-θ�ριστικ� ρ�λ� στην πρ�σέγγισητων δύ� αντίθετων σ��λών διαδρα-ματί��υν στις μέρες μας η έρευνακαι �ι θέσεις τ�υ γενικ�ύ διευθυντήτων Monumenta Musicae Byzant-inae, Dr. Phil. Jorgen Raasted.

Tα πρ �λήματατης έρευνας

Πιστεύω �τι σε αυτ� τ� σημεί� θαήταν σκ�πιμη μια γενική ανα��ρά

στα θέματα π�υ απασ��λ�ύν τ�υς ε-πιστήμ�νες τα τελευταία κυρίως�ρ�νια.

Σημαντική λ�ιπ�ν είναι η έρευναπ�υ α��ρά την ε�έλι�η της νευματι-κής σημει�γρα�ίας τ�υ !υ�αντιν�ύμέλ�υς και την επαναθεώρηση των�ρ�νικών περι�δων των δια��ρωνσταδίων της, τη συγκριτική μελέτητ�υ γρηγ�ριαν�ύ και τ�υ !υ�αντιν�ύμέλ�υς, την υμν�γρα�ία, τ�υς με-λ�υργ�ύς, τ�υς αντιγρα�είς των�ειρ�γρά�ων, τη μελέτη των «ή-�ων», την ε�αρμ�γή νέων μεθ�δ�-λ�γιών μ�υσικής ανάλυσης, τις μ�υ-σικές αλληλεπιδράσεις με σλα!��ω-ν�υς και αρα!��ων�υς λα�ύς και τησ�έση της εκκλησιαστικής με τηνπαραδ�σιακή κ�σμική μας μ�υσική.Aπώτερ�ς σκ�π�ς της πλέ�ν ε�ειδι-κευμένης έρευνας είναι η απάντησησε π�λλά άλυτα ακ�μα ερωτήματα,ώστε η εκτέλεση της συγκεκριμένης

μ�υσικής να αντικατ�πτρί�ει, �σ�αυτ� είναι ε�ικτ�, τη μεσαιωνικήπρακτική.

Στην Eλλάδα και στ� ε�ωτερικ� υ-πάρ�ει ά�θ�ν� υλικ�, ακ�μα ανεκμε-τάλλευτ�, π�υ περιμένει καρτερικάνα απ�καλύψει τα μυστικά τ�υ σε �-π�ι�ν κατα�έρει να τ� πλησιάσει�ρησιμ�π�ιώντας επιστημ�νικές με-θ�δ�υς και κριτήρια.

Σε αυτ� τ� σημεί� η παρέμ!ασηκαι η !�ήθεια της π�λιτείας είναι ε-πιτακτική. Δεν αρκεί να αντιλαμ!ά-νεται μ�ν� τη σημασία π�υ έ�ει ηδιάσωση της μ�υσικής π�λιτιστικήςμας κληρ�ν�μιάς· ��είλει και να δη-μι�υργεί κατάλληλες συνθήκες γιασύγ�ρ�νη επιστημ�νική έρευνα, �ρ-γανών�ντας ειδικές !ι!λι�θήκεςσύμ�ωνα με τα διεθνή πρ�τυπα, α-�ι�π�ιώντας �λ�υς τ�υς π�λύ καλάκαταρτισμέν�υς επιστήμ�νες καιπρ�ωθώντας διεθνείς συνεργασίες.

Tα μ�υσικά �ειρ�γρα�α των μ�νών τ�υ Aγί�υ Oρ�υς απ�τελ�ύν ανεκτίμητη πηγή πληρ��ριών για τ�ν σύγ�ρ�ν� ερευνη-τή και μελετητή της �υ�αντινής μ�υσικής.


H υμν�λ�γία τ�υ Πάθ�υς«Π�ία άσματα μέλψω τη ση ε��δω, �ικτίρμ�ν;» M�υσική και Π�ίηση της Mεγάλης E�δ�μάδ�ς

T�υ π. Γεωργίυ Mεταλληνύ

Aναπλ. καθηγητ�ύ τ�υ Πανεπιστημί�υ Aθηνών

H MEΓAΛH E�δ�μάδα ανακε αλαι-ώνει �λη την ανθρώπινη ιστ�ρία·τη δημι�υργία, την πτώση, την ενXριστώ ανάπλαση και αναδημι�υρ-γία. O Xριστ�ς, � σταυρωμέν�ς καιαναστάς Kύρι�ς της Eκκλησίας καιτης ιστ�ρίας, πρ��άλλεται μέσα α-π� τις ιερές ακ�λ�υθίες ως Aυτ�ςπ�υ δίνει λύση στη δια�ρ�νικήτραγωδία τ�υ ανθρώπ�υ και ν�η-ματ�δ�τεί την ιστ�ρία. Yπάρ�ει δεσυν��ή και συνέ�εια στα αναγι-γνωσκ�μενα, αδ�μενα και τελ�ύ-μενα στη Λατρεία, π�υ απ�δυνα-μώνεται �μως με την απ�σπασμα-τικ�τητα της μετ��ής, σ’ αντίθεσημε τη μ�ναστική λειτ�υργική πρά-!η. H κατα υγή των ιλακ�λ�υθωνστα μ�ναστήρια αυτές τις μέρες,και μάλιστα τα αγι�ρείτικα, αυτ� τ�ν�ημα έ�ει: τη δυνατ�τητα �ιώσε-ως �λ�υ τ�υ άσματ�ς της πρ�-σ ερ�μενης απ� τη λατρεία ανα-κε αλαίωσης της σωτηρίας αν-θρώπ�υ και κ�σμ�υ.

O δι�υής�αρακτήρας

της υμν�λ�γίας

H παρ�ντ�π�ίηση των συνδε�-μένων με τα Πάθη τ�υ Xριστ�ύ ι-στ�ρικών σωτηριωδών γεγ�ν�των,πραγματ�π�ιείται με τα δρώμενα(λιτάνευση της εικ�νας τ�υ Nυμ ί-�υ, τ�υ Mυστικ�ύ Δείπν�υ, τ�υΣταυρ�ύ, τ�υ Eπιτα ί�υ, Aπ�κα-θήλωση), αλλά κυρίως με τ� �ασι-κ�τερ� μέσ� της εκκλησιαστικήςμας λατρείας, τ� λ�γ� τ�υ ύμν�υκαι τ� μ�υσικ� ένδυμά τ�υ, τ�ν υ-πέρ�� αυτ� δι υή �ρέα και εκ- ραστή της �ρθ�δ�!ης πίστης. Oλειτ�υργικ�ς ύμν�ς συνιστά τηνκαρδιά της εκκλησιαστικής λατρεί-ας, δι�τι �ι δυνατ�τητες π�υ πρ�-σ έρει � π�ιητικ�ς λ�γ�ς καθι-στ�ύν την υμν�γρα ία τ� πρ�σ �-ρ�τερ� μέσ� για τη μυσταγωγίατ�υ σώματ�ς - συνά!εως. O θε�λ�-γικ�ς - πατερικ�ς λ�γ�ς γίνεται ωνή της Eκκλησίας, περι�ε�λη-μέν�ς μάλιστα τ� ελκυστικ� ένδυ-μα της μελωδίας.

O ύμν�ς μετα�άλλει τη λατρείασε ασίγαστ� στ�μα της εκκλησια-στικής κ�ινωνίας, π�υ δίνει καθη-μερινά τη μαρτυρία και �μ�λ�γίατης πίστεώς της, της εμπειρίας τηςσωτηρίας της. Π�ιητικ�ς, �μως,λ�γ�ς και μελωδία συνάπτ�νταιστ�ν �ρθ�δ�!� λειτ�υργικ� ύμν�εμπρ�ϋπ�θετα, α �ύ η εκκλησια-στική τέ�νη στην Oρθ�δ�!ία δενυπάρ�ει π�τέ αυτ�ν�ητα και αυθυ-π�στατα, αλλά λειτ�υργικά και δια-κ�νικά, πρ�σ έρ�ντας μέσα γιατην πρ�σέγγιση τ�υ μυστηρί�υ τηςσωτηρίας. H Tέ�νη της Oρθ�δ�-!ίας κινείται στ� μεταί�μι� κτιστ�ύ

και Aκτίστ�υ, γε υρών�ντας �αρι-σματικά την απ�στασή τ�υς, ως ι-στ�ρική σάρκα της θεανθρώπινηςπραγματικ�τητας της Eκκλησίας.

Yμν�ς και μέλ�ς

Eτσι, � Yμν�ς ως λ�γ�ς πατερι-κ�ς, γίνεται π�ιμαντικ� μέσ� γιατην �ικ�δ�μή των πιστών. Πρ�-σ έρει τη θε�γνωσία και θε�λ�γίατης καθαρμένης και ωτισμένηςαπ� τ� άγι� Πνεύμα καρδιάς τωνAγίων, π�υ θε�λ�γώντας π�ιητικά,�άπτ�υν τ�ν κάλαμ� στα νάματατης πίστεώς τ�υς και στα δάκρυατης μεταν�ίας τ�υς. Mεγάλ�ι Πα-τέρες και Mητέρες μας είναι �ιπ�ιητές και μελωδ�ί των ύμνωντης M. E�δ�μάδ�ς: Σω ρ�νι�ς Iε-ρ�σ�λύμων, K�σμάς, Mαϊ�υμά,Mάρκ�ς Yδρ�ύντ�ς, Aνδρέας Kρή-της, Kασσιανή ή Kασσία είναι ταγνωστ�τερα �ν�ματα, π�υ μετα-σκευά'�υν σε «τραγ�ύδι» τ�υ εκ-κλησιαστικ�ύ σώματ�ς και «θε�-λ�γία» την πνευματική καρδιακή ε-μπειρία τ�υς.

Aν �μως � υμν�γρα ικ�ς λ�γ�ςείναι ωνή της Eκκλησίας, η μ�υ-σική (μελωδία) είναι τ� κατάλληλ�ένδυμά της. Yπάρ�ει για τ� λ�γ�,«των ρημάτων την δύναμιν», και �-�ι ως αυθυπ�στατ� καλλιτε�νικ�

μέσ�. Στ��ς της δεν είναι η τέρ-ψη ή συναισθηματική διέγερση,αλλά η υπ��ήθηση τ�υ λ�γ�υ ναδιεισδύσει στα �άθη της ύπαρ!ης,δημι�υργώντας διάθεση πρ�σευ-�ητική, κατάνυ!η και αυτ�μεμψία.Δεν είναι μ�υσική ακρ�άματ�ς(«�υκ έστι θέατρ�ν η Eκκλησία, ίναπρ�ς τέρψιν ακ�ύωμεν» - παρατη-ρεί � ι. Xρυσ�στ�μ�ς), αλλά λει-τ�υργική. Διακ�νεί τ� μυστήρι�τ�υ ένσαρκ�υ Λ�γ�υ, επενδύ�-ντας τ� θε�λ�γικ� λ�γ�, για ναμπ�ρεί τ� εκκλησιαστικ� σώμα να«πλέκει» εις τ�ν Θεί� Λ�γ� - Xρι-στ� «εκ λ�γων μελωδίαν». Γι’ αυτ�και δεν �ρήκαν στη λατρεία τηςEκκλησίας, ως Oρθ�δ�!ίας, π�τέθέση τα μ�υσικά �ργανα. ΣτηνEκκλησία, «�ργαν�» γλυκύ θ�γγ�τ�υ Aγί�υ Πνεύματ�ς γίνεται � πι-στ�ς («αυτ�ς � άνθρωπ�ς ψαλτή-ρι�ν γεν�μεν�ς» κατά τ�ν M. Aθα-νάσι�), με την καθαρή απ� πάθηκαρδιά τ�υ. Xωρίς την καθαρ�τητατης καρδιάς, άλλωστε, δε μπ�ρείκανείς να 'ήσει τα γεγ�ν�τα της M.E�δ�μάδ�ς και τ�υ Πάσ�α. Πρ��ω-ρώντας για την «τελετή» της Aνα-στάσεως, τη νύ�τα τ�υ M. Σα��ά-τ�υ, θα ψάλλ�υμε: «... και ημάςτ�υς ευσε�είς κατα!ίωσ�ν εν κα-θαρά καρδία Σε δ�!ά'ειν». Eίναι η«καλή καρδιά», για την �π�ία εύ�ε-

ται � λα�ς μας στα πανηγύρια καιστις �αρές τ�υ, υψών�ντας τ�κρασ�π�τηρ�. Γιατί, �ωρίς «καλήκαρδιά» δεν υπάρ�ει δυνατ�τητακ�ινωνίας με τ�υς συνανθρώπ�υςμας και �ωρίς «καθαράν καρδίαν»�άνεται η δυνατ�τητα μετ��ήςστην Aκτιστη Θεία Xάρη.

Aυτές είναι �ι εκκλησι�λ�γικέςκαι θε�λ�γικές αρ�ές, π�υ διέπ�υντ�ν υμν�γρα ικ� λ�γ� (και) τηςMεγάλης E�δ�μάδας και τη μ�υσι-κή - μελωδία τ�υ, καθιερωμένες α-π� την αγι�πατερική συνείδηση,ταυτι'�μενη με την �ρθ�δ�!η αυ-τ�συνειδησία. Γι’ αυτ� και � Λα�ς–�λ�ι μας δηλαδή– μετέ�ει με κα-τάνυ!η και συμψάλλει τα �ασικάτρ�πάρια («Iδ�ύ � Nυμ ί�ς έρ�ε-ται...», «T�ν νυμ ώνα Σ�υ �λέ-πω...», τα «Eγκώμια» τ�υ Eπιτα ί-�υ κ.ά.π.) Aπ� τη στιγμή π�υ τ� εκ-κλησιαστικ� σώμα �άνει τη δυνα-τ�τητα παρακ�λ�ύθησης τ�υ υ-μν�γρα ικ�ύ λ�γ�υ και της συμ-ψαλμωδίας, ελέγ�εται η (ενί�τε μηθε�λ�γ�ύσα) ψαλτική τέ�νη, π�υαπ��αίνει περισσ�τερ� «τέ�νη»και λιγ�τερ� διακ�νικ� ένδυμα τ�υλ�γ�υ. T�τε σκ�π�ς γίνεται τ� α-κρ�αμα και ��ι η κατανυκτική συμ-μετ��ή. Eτσι �μως «δυτικ�π�ιεί-ται» η εκκλησιαστική τέ�νη και εκ-κ�σμικεύεται η λατρεία.

O Eπιτά�ις Θρήνς (Aγιν Oρς, Mνή Bατπεδίυ. Tι�γρα�ία, 14ς αι.).

ΦIEPΩMA Eκκλησιαστική...

Documents

Transcript of ΦIEPΩMA Eκκλησιαστική...