61

Ian Parker

ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

ΛΑΚΑΝΙΚΗ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

amp

ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣIzis

C

arn

ava

l d

e N

ice

1

95

6

copy I

zis

Bid

erm

an

as

καπιταλισμός δημιουργεί τις συνθήκες που δίνουν τη δυνατότητα γιατην ανάπτυξη εκείνων των κινημάτων που θα καταστούν ικανά να τοναντικρούσουν και ίσως να τον αντικαταστήσουν Αυτή η περίπλοκηδιαλεκτική σχέση μεταξύ ενός πανίσχυρου και διαβρωτικού εκμεταλ-

λευτικού συστήματος και των δυνάμεων που στοχεύουν στο να κάνουντον κόσμο ένα χώρο όπου η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός αποτελείτην προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων θέτει συγκεκριμέναπροβλήματα για εκείνους που δουλεύουν για την κοινωνική και ατο-μική χειραφέτηση Από τη μια πλευρά οι μαρξιστές παρακινούντανπάντα τόσο από οργή για τις αδικίες που οι καπιταλιστικές κοινωνικέςσχέσεις επιβάλλουν στα άτομα όσο και από αναλύσεις του παραλογι-σμού αυτής της πολιτικής οικονομίας μrsquo αυτήν την έννοια το σοσια-λιστικό-φεμινιστικό σλόγκαν ότι το laquoπροσωπικό είναι [και] πολιτικόraquoανακτούσε τη συλλογική μνήμη εκείνου του είδους αγώνα που αφο-ρούσε πάντα το καλύτερο κομμάτι της μαρξιστικής πολιτικής Από τηνάλλη οι ψυχαναλυτές επιμένουν συχνά ότι η προσωπική αυτογνωσίαδεν είναι αρκετή για να μας οδηγήσει στις ρίζες της ανθρώπινης δυ-στυχίαςmiddot η ενδοσκοπική ερμηνεία του πως έχουμε φτάσει να είμαστεόποιοι είμαστε μέσα στον κόσμο πρέπει να συνδέεται με συλλογικήδράση για να τον αλλάξουμε 2

Η ψυχανάλυση αυτή καθεαυτή δεν είναι απαραίτητα αντικαπιταλι-στική και πολλοί αναλυτές έχουν ακολουθήσει τη σαρδόνια αποτίμησητων ιδεαλιστικών υποσχέσεων για σοσιαλισμό κι ευτυχέστερους και-ρούς του ίδιου του Φρόιντ3 προσυπογράφοντας κατά τη διαδικασίαμία θεώρηση του σκοπούμενου της προσωπικής ανάλυσης ωσάν να συ-νεπάγεται για τον αναλυόμενο σκεπτικισμό αν όχι κυνισμό σχετικά μετην πολιτική δράση Ένα από τα παράδοξα που λειτουργούν για τονπεραιτέρω διαχωρισμό και την αναδιάρθρωση της καταπονημένης σχέ-σης μεταξύ του ατομικού και του κοινωνικού υπό τις συνθήκες του κα-πιταλισμού είναι ότι ήταν οι αφηρημένες ακαδημαϊκές μορφές τηςψυχαναλυτικής θεωρίας που εμβάθυναν την κατανόησή μας της σύγ-χρονης laquoυποκειμενικότηταςraquo και που έχουν δυστυχώς επιτύχει να πα-

E N E K E N

62

TEYXOΣ 16

O

1 Μαντέλ 19712 Bλ Kovel 1988 3 laquoΜια πραγματική αλλαγή στις σχέσεις των ανθρώπινων όντων με τις κτήσεις θα βοηθούσε περισ-σότερο προς αυτήν την κατεύθυνση παρά οι οποιεσδήποτε ηθικές επιταγέςmiddot αλλά η αναγνώρισηαυτού του δεδομένου μεταξύ των σοσιαλιστών έχει επισκιαστεί και αχρηστευτεί για πρακτικούςσκοπούς από μια νέα ιδεαλιστική παρανόηση της ανθρώπινης φύσηςraquo Freud 2001α σ 143

ρέχουν τα κύρια σημεία αναφοράς για το πως θα μπορούσαμε να συν-δυάσουμε την ψυχανάλυση με το μαρξισμό Ότι αυτά δεν μπορούν νασυνδυαστούν ότι είναι laquoευθέως αντίθεταraquo αναγνωρίστηκε εδώ καιπολύ καιρό από ψυχαναλυτές όμως το πιο ενδιαφέρον και γόνιμο ερώ-τημα που περιμένει ακόμα να εξεταστεί διεξοδικά είναι laquoπρόκειται γιαδιαλεκτικά αντίθεταraquo4 Για την απάντηση αυτού του ερωτήματος χρει-άζεται επίσης να είμαστε σαφέστεροι ως προς το ποια θα ήταν τα κα-τάλληλα σημεία αναφοράς Δεν είναι αρκετό να λέμε απλά ότι τώραμπορούμε να εγκύψουμε στη μελέτη του ερωτήματος συγκρίνοντας καιαντιπαραθέτοντας τα γραπτά του Μαρξ και του Λακάν

Ο σαφής προσδιορισμός των συγκεκριμένων θεωρητικών παραδό-σεων mdashμαρξιστικών και λακανικώνmdash μπορεί να μας είναι βοηθητικόςως ένα σημείο εκκίνησης εφόσον υπάρχουν δύο παραδοχές που αυτέςοι παραδόσεις ακολουθούν από κοινού και που πρέπει να λάβουμε σο-βαρά υπόψη για να θεμελιώσουμε την αντιπαράθεση Πρώτον υπάρ-χει μια έμφαση στη διάσταση της πράξης μια επιμονή ότι δεν είναιαρκετό να ερμηνεύουμε τον κοινωνικό κόσμο και τον εσωτερικό κόσμοστην πρώιμη ψυχαναλυτική παράδοση αυτή η έμφαση είναι έκδηληστην προσοχή που δίνεται σε αυτό που χαρακτηρίζει μια laquoμεταλλα-κτικήraquo ερμηνεία5 ενώ για τους ασκούντες πρακτική λακανικούς είναιεμφανής στην επικέντρωσή τους στην κλινική εκπαίδευση Τα πεδίαπράξης είναι πολύ διαφορετικά αλλά είναι μόνο διαμέσου της δου-λειάς μέσα σε καθένα απrsquo αυτά τα πεδία που μπορεί να φτάσουμε σεαπαντήσεις οι οποίες θα είναι και αυθεντικά λακανικές και μαρξιστι-κές Δεύτερον υπάρχει μια αναγνώριση ότι ο εντοπισμός της δουλειάςσυνιστά μια συσσωρευτική παράδοση ένα κίνημα ακτιβιστών ήασκούντων πρακτική που διαβάζουν και ξαναδιαβάζουν θεμελιακά κεί-μενα αλλά το οποίο μελετά συλλογικά και επισταμένως την τροχιά τηςσυγγραφικής δραστηριότητας και των ερμηνευτικών σχολίων ώστε ναεκτιμήσει τι μπορεί να γίνει κατανοητό από τα σφάλματα όταν η θεωρίαυποβάλλεται σε δοκιμασία Στην καθεμία περίπτωση φυσικά το έργοτης διάσωσης και διατήρησης της παράδοσης μορφοποιείται απαραί-τητα σε σχέση με μια κατανόηση των συγκεκριμένων καταστροφικώνσφαλμάτων μέσω των οποίων εκείνοι που μιλούν για λογαριασμό τηςπαράδοσης mdashτης ψυχανάλυσης ή του μαρξισμούmdash την έχουν προδώσει6

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

63ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

4 Strachey 1937 σ 75 Strachey 19346 Mandel 1979 Roudinesco 1990

Υπάρχει επιπρόσθετα μια στενή αντιστοιχία μεταξύ των μορφώνσφαλμάτων όσον αφορά την πράξη που καθένα από τα κινήματα έχειτεκμηριώσει και στη συνέχεια επιχείρησε να αποφύγει Το αν αυτή ηαντιστοιχία σηματοδοτεί κάτι περισσότερο από μια αναλογία μεταξύτης λακανικής και της μαρξιστικής παράδοσης και το αν στη συνέχειαδικαιολογεί το συμπέρασμα ότι οι απαντήσεις που έχουν παράσχειαυτές οι παραδόσεις είναι ομόλογες σε χαρακτήρα είναι ένα άλλο ζή-τημα ένα ζήτημα που θα διερευνήσουμε σε εύθετο χρόνο Η ομοιότηταμεταξύ των εχθροτήτων που έχει δημιουργήσει το καθένα από τα κινή-ματα κατά τη διαδικασία της ιστορικής του ανάπτυξης έχει ελκύσειαπό μόνη της αρκετούς σχολιαστές που την παρατηρούν από τηνπλευρά του ενός κινήματος προς εκείνη του άλλου και αναζητούν μιααλληλοσυμπληρωματική σχέση για να καταστήσουν άξιο λόγου τον εν-τοπισμό κάποιων από τα σφάλματα και τους εχθρούς που υπάρχουνκαι λειτουργούν στο εσωτερικό των παραδόσεων και πολλαπλασιάζον-ται από αυτές Σrsquo αυτά περιλαμβάνονται Πρώτον η επίδραση ορι-σμένων μορφών κουλτούρας οι οποίες διαστρεβλώνουν συστηματικάτις κριτικές και τους στόχους του κινήματος (η κουλτούρα της κατα-νάλωσης γενικά για τους μαρξιστές και η αμερικανική κοινωνία τωνΗΠA για τον Λακάν και δεύτερον η αποκρυστάλλωση μιας γρα-φειοκρατικής κάστας που ρυθμίζει τη θεωρία και την πρακτική σύμ-φωνα με τα δικά της συμφέροντα mdashο κυρίαρχος κυβερνητικόςμηχανισμός στη Σοβιετική Ένωση για τους μαρξιστές και η στραγγαλι-στική λαβή της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Εταιρείας (IPA) για τους λα-κανικούς Οι ποικίλες προσπάθειες για να διατυπωθούν επαρκώςενδελεχείς θεωρίες του πολιτισμού και να δομηθούν εναλλακτικές μορ-φές οργάνωσης ως απόκριση στα πραγματικά προβλήματα που έχουνκαταπονήσει αυτά τα κινήματα χρησιμεύουν όλο και περισσότερο στονα εντείνουν τη δουλειά των υποστηρικτών τους είτε ως λακανικώνψυχαναλυτών είτε ως επαναστατών μαρξιστών

laquoAl tu sers agrave rienraquo7

Ας στραφούμε σε μερικούς ακόμα μαχητικούς εσωτερικούς εχθρούς μετους οποίους έχουν έρθει αντιμέτωποι οι λακανικοί και οι μαρξιστές

E N E K E N

64

TEYXOΣ 16

7 Φοιτητικό σλόγκαν στο Παρίσι το 1968 παρατιθέμενο από τον Macey 1994 σ 146 Λογοπαίγνιοστη γαλλική που σε ελεύθερη απόδοση σημαίνει laquoΑλ είσαι άχρηστοςraquo (Σε)

αλλά τους αντιμετώπισαν με κάπως διαφορετικό τρόπο Και στις δύοπαραδόσεις υπήρξε μια έλξη για μορφές σκέψης οι οποίες υπόσχονταιτην τεκμηρίωση και τη βελτίωση της θεωρίας αλλά που στη συνέχειααπειλούν να την καταστρέψουν αμετάκλητα και οι υποστηρικτές τηςκάθε παράδοσης μπορούν να δουν αρκετά καθαρά τους κινδύνους καιτις συνέπειες αυτής της έλξης Ωστόσο υπάρχει μια ολέθρια εναντιο-μορφία μεταξύ των δύο παραδόσεων που αντανακλά σε αυτό ακριβώςτο σημείο το διαχωρισμό μεταξύ του ατομικού και του κοινωνικού ένανδιαχωρισμό που είναι πολύ πρόσφορος για τους περισσότερους ψυχα-ναλυτές στην καθημερινή τους πρακτική αλλά που στη συνέχεια κα-θιστά διάτρητη και υπονομεύει κάθε προσπάθεια από την πλευρά τωνμαρξιστών να ξαναβάλουν και πάλι μαζί τα δύο μέρη της εξίσωσης8 ΟΛακάν γνώριζε ποια ήταν τα αντικείμενα διακύβευσης εδώ καθώς χρη-σιμοποιούσε ορισμένα υπάρχοντα θεωρητικά πλαίσια που ήταν έξω απότη φροϊδική παράδοση και αρνιόταν κάποια άλλα με στόχο να ανοίξειτο δρόμο για την άρθρωση αυτού που είναι εγγενώς κοινωνικό σε σχέσημε το άτομο9 Ήταν αυτή η στρατηγικού χαρακτήρα πλοήγηση μέσααπό εχθρικό έδαφος για να επιστρέψει στον Φρόιντ που παρανοήθηκεκατrsquo επανάληψη από τον Αλτουσσέρ

Από τη μια πλευρά αυτού του φαινομενικά ισότιμου χειρισμού πρό-σφορων αλλά εν δυνάμει επικίνδυνων δυνάμεων ο Λακάν αντλούσεαπό το δομισμό από τον Λέβι Στρως για να αναμορφώσει την αντί-ληψη των σχέσεων συγγένειας και των όρων του Οιδιπόδειου συμ-πλέγματος ως κατrsquo ουσία κενών περιεχομένου οριζόμενων αντίθετααπό τη θέση τους στα πλαίσια κάποιας δομής10 και από τον Σωσσύργια να φτάσει σε έναν απολογισμό των σημαινόντων που λειτουργούνμέσα σε ένα σύστημα laquoδιαφορών χωρίς θετικούς όρουςraquo11 Παράλληλαόμως ο Λακάν δεν εγκατέλειψε ποτέ εννοιολογικά συστήματα πουήταν εκ διαμέτρου αντίθετα με τη δομιστική θεωρία mdashαπό τα οποίαεκείνο του Χέγκελ κατανοούμενου μέσα από τον Κοζέβ είναι το πλέον

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

65ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

8 laquoΕίναι μόνο διαμέσου της άρθρωσης της διαφοράς τους hellip που μπορεί να εκφραστεί επαρκώςη σχέση τουςraquo (Adorno 1967 σ 70)9 laquoΣτην ψυχο-νοητική ζωή του ατόμου εμπλέκεται απαρέγκλιτα κάποιος άλλος σαν ένα πρότυποσαν ένα αντικείμενο σαν ένας αρωγός σαν ένας αντίπαλοςmiddot και έτσι από την πιο πρώτη ατομική ψυ-χολογία μrsquo αυτήν την εκτεταμένη αλλά πέρα για πέρα εύλογη έννοια των λέξεων πρόκειται επίσηςσυγχρόνως και για κοινωνική ψυχολογίαraquo Freud 2001β σ 6910 Leacutevi-Strauss 196311 Saussure 1974 σ 1201

σημαντικόmdash12 και χρησιμοποιούσε σταθερά άλλες θεωρίες της γλωσ-σολογίας όπως του Γιάκομπσον13 για τη νομιμοποίηση των δικών τουθεωρητικών αναπτυγμάτων Και ταυτόχρονα ο Λακάν απέρριπτε το δέ-λεαρ της laquoψυχολογίαςraquo τον ορμαθό ακαδημαϊκών και εμπειρικών με-λετών της ατομικής ανάπτυξης που έμοιαζαν να προσφέρουν μια λύσησε τόσους πολλούς ψυχαναλυτές που καλούνταν να παράσχουν απο-δεικτικά στοιχεία για την αποτελεσματικότητα των θεραπειών τους14Συχνά στο γραπτό του έργο το σημαίνον laquoψυχολογίαraquo αντιπροσωπεύειότι χειρότερο σχετικά με την προσαρμογή των ατόμων στην αμερικα-νική κουλτούρα των ΗΠΑ ένα εγχείρημα που έγινε απρόθυμα δεκτόκαι στη συνέχεια διαφημίστηκε με ενθουσιασμό από τους αντιπάλουςτου στη Διεθνή Ψυχαναλυτική Εταιρεία (IPA) Η αποστροφή τουΛακάν προς εκείνους τους laquoθεραπευτές της ορθοπεδικής πρακτικήςπου ψυχολογικοποιούν την αναλυτική θεωρίαraquo15 είναι ίσως πηγή ικα-νοποίησης για τους μαρξιστές και η κριτική του συνηχεί με την υποψίαμας ότι η ψυχολογία της αστικής τάξης επικυρώνει την εξατομίκευσητης εμπειρίας και τις ερμηνείες της καταπίεσης αλλά αυτή του η εχ-θρότητα χρωστά ελάχιστα σε αυτόν καθεαυτό το μαρξισμό

Το πλέον πρώιμο ψυχιατρικό έργο του Λακάν για την παράνοια συνι-στά τον πυρήνα της επιστροφής του στον Φρόιντ και της ψυχαναλυτικήςτου ανάγνωσης της πολιτισμικής δυσφορίας της πρώιμης περιόδου του20ού αιώνα όπως απορρέει αυτή από την laquoπαρακμή του πατρικούimagoraquo (αρχέτυπο)16 αλλά οι πολιτικές συνέπειες αυτής της ανάγνω-σης για την κατανόηση του φασισμού για παράδειγμα mdashως μία πει-σματική ναρκισσιστική φαντασιακή ταύτιση με τον πατέραmdash συνιστούνάσχημα νέα για τους μαρξιστές που προσβλέπουν στην επαναστατικήδύναμη της ανθρώπινης δημιουργικότητας Η πολιτική θέση που απορ-ρέει απrsquo αυτήν την ανάλυση είναι περισσότερο συμβατή με σουρεαλιστι-κές προσεγγίσεις οι οποίες εξάλλου δεν κάνουν κάτι πολύ περισσότεροαπό το να μιμούνται απλώς αυτήν την ταύτιση17 Με παρόμοιο τρόποη πλησιέστερη προσέγγιση από τον Λακάν της συντονισμένης δράσηςμέσα σε ομάδες για μια ακόμα φορά προσφέρει λίγα πράγματα που

E N E K E N

66

TEYXOΣ 16

12 Μέσα από τον Κοζέβ 196913 Γιάκομπσον 197514 Βλέπε για παράδειγμα Lagache 195315 Lacan 1973 σ 2316 Lacan 198017 Βλέπε για παράδειγμα Greeley 2001

θα έδιναν άμεση ανακούφιση στους μαρξιστές η χρονική λογική πουαυτός σκιαγράφησε στο δοκίμιό του για την laquoπροσδοκώμενη βεβαι-ότηταraquo18 συνιστά περισσότερο μια κριτική απrsquo ότι μία υποστήριξη τηςδιυποκειμενικότητας και ενώ αυτή η κριτική είναι χρήσιμη αν όχι καιαπαραίτητη για κλινική εργασία με άτομα οι πιο άμεσες συνδέσεις μετην ψυχαναλυτική ομαδική ψυχολογία είναι εκείνες με τη συντηρητικήψυχιατρική παράδοση στην Αγγλία κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγ-κοσμίου Πολέμου από την οποία ήταν τόσο εντυπωσιασμένος ο Λακάν19

Οι έννοιες της δημιουργικής εργασίας και της συλλογικής δράσηςπου εκλαμβάνονται από τον μαρξισμό ως τα δύο πιο ισχυρά προσδιο-ριστικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης συσκοτίζονται κατάσυνέπεια από τη λακανική ψυχανάλυση και το να ακολουθήσουμε τηγραμμή των ανένδοτων υποστηρικτών του Αλτουσέρ σύμφωνα με τηνοποία δεν υπάρχει καμιά απολύτως ανθρώπινη φύση είναι απλά σα ναμας καταπίνει ολόκληρους μια ιδιαίτερα λυσσαλέα αντι-μαρξιστική εκ-δοχή μιας οιονεί λακανικής κοινωνικής θεωρίας20 Αφήνουμε εδώ κατάμέρος τις παθοβιογραφικές περιγραφές των μελετημένων κινήσεων πουέκανε ο Λακάν για να επιστρατεύσει στήριξη από μια σειρά διαφορετικώνσημαινόντων προσωπικοτήτων θερμές παρακλήσεις και επίσημες επιστο-λές σε εκκλησιαστικούς ηγέτες και στο γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα(PCF) δείχνουν ότι ο Λακάν δεν ήταν ούτε χριστιανός ούτε κομμουνιστής21

Από την άλλη πλευρά στην οποία εις μάτην θα στραφούμε τώρα γιαμια επαρκή μαρξιστική απόκριση σε αυτά τα ζητήματα ο Αλτουσσέρυιοθέτησε επίσης πρότυπα του δομισμού για να αναζωογονήσει μια θε-ωρητική πρακτική που θα κατανοούσε την ιστορία ως μια laquoδιαδικασίαχωρίς κάποιο υποκείμενοraquo22 και να συλλάβει το πως η ιδεολογία laquoαν-τιπροσωπεύει τη φαντασιακή σχέση των ατόμων με τις πραγματικέςτους συνθήκες ύπαρξηςraquo23 Αυτό τον διευκόλυνε να κατευθύνει μια πο-ρεία μεταξύ του εκ νέου ανακαλυφθέντος laquoανθρωπισμούraquo του γαλλι-κού Κομμουνιστικού Κόμματος και μιας υποτιθέμενα άτεγκτης mdashαπόεπιστημονικής απόψεωςmdash περιγραφής του ανθρώπινου υποκειμένου

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

67ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

18 Lacan 198819 Lacan 200020 Βλ Geras 1983 για μια μαρξιστική επιχειρηματολογία ενάντια σrsquo αυτήν την αλτουσσεριανήδιάσταση21 Roudinesco 199722 Althusser 197623 Althusser 1971 σ 153

Ενώ του χρειάστηκε κάποια τόλμη για να στρατολογήσει τον Λακάνσε αυτήν την αποστολή με φόντο μια θλιβερή αυτοκριτική κομμουνι-στών αναλυτών οι οποίοι είχαν διακηρύξει την άποψη ότι η ψυχανά-λυση είναι μια laquoαντιδραστική ιδεολογίαraquo24 ο laquoαντι-ανθρωπισμόςraquo τουΑλτουσέρ δεν ήταν παρά μια ακόμα κίνηση στο πλαίσιο του συμπλέγ-ματος μηχανορραφιών που απαιτούσε το Κόμμα25 Επιπρόσθετα ο Αλ-τουσέρ υιοθέτησε ιδέες από τον Λακάν οι οποίες θα μπορούσαν μέσασrsquo αυτόν τον συγκεκριμένο τομέα θεωρητικής διεργασίας να κρατή-σουν ζωντανή κάποια εκδοχή του ανθρωπισμού που εκείνος προσχη-ματικά παραμέριζε κάτι αλλόκοτα κοντινό με εκείνη την ίδια τηνψυχολογία έναντι της οποίας ο Λακάν οίκτιρε τον εαυτό του26

Η πιο εντυπωσιακή έκφραση αυτού του στοιχείου ψυχολογικοποί-ησης βρίσκεται στη χρήση που κάνει ο Αλτουσέρ της περιγραφής τουσταδίου του καθρέφτη από τον Λακάν27 Για τον Λακάν αυτό το laquoστάδιοraquomdashη θέση στην οποία συγκροτείται το Φαντασιακόmdash ενσωματώνεταικαι είναι αναγκαστικά συνυφασμένο με το Συμβολικό και το Πραγμα-τικό28 Για τον Αλτουσσέρ ωστόσο αυτό είναι ένα αυτοπεριορισμένοσημείο φαντασιακής ταύτισης με τη μητέρα πραγματευόμενο σαν τοαρχικό σημείο από το οποίο αναδύεται το υποκείμενο ως ικανό να ανα-γνωρίζει και να αναγνωρίζεται μέσα σε ιδεολογικά συστήματα29 Η

E N E K E N

68

TEYXOΣ 16

24 laquoΤο λιγότερο που μπορεί να πει κανείς για την αναλυτική προσέγγιση είναι ότι αυτή εμποδίζειστον υψηλότερο βαθμό την ελευθερία του να αποδίδονται στα γεγονότα οποιαδήποτε αίτια άλλααπό εκείνα που διατυπώνονται αξιωματικά από την ίδια την ψυχανάλυση Η αναλυτική τεχνικήμπορεί να οδηγήσει τον ασθενή μόνο στη μέση της διαδρομής στο σημείο όπου αυτός αποκτάσυνείδηση του μύθου που τον βάραινε αλλά όχι των βαθιών πηγών εκπόρευσής του Αυτή τουπροσφέρει μόνο μια επίπλαστη απελευθέρωση μέσα σε ένα φαντασιακό κόσμοraquo Eight FrenchPsychiatrists 1949 σ 1925 laquoΟ Αλτουσέρ ανέπτυξε μια φιλοσοφία της ιστορίας που επέτρεπε την αναγνώριση των πολι-τικών διαστρεβλώσεων που υπήρχαν στο εποικοδόμημα της ΕΣΣΔ αν και διατηρούσε την οικο-νομική κατηγοριοποίηση της χώρας ως σοσιαλιστικής Από θεωρητική άποψη αυτή αποτελούσεμία μείζονα πολιτική πρόοδο σε σύγκριση με τις εξηγήσεις με βάση τη ldquoλατρεία της προσωπικό-τηταςrdquo που προτιμούνταν [sic] από την ηγεσία του ΓΚΚ Από πολιτική άποψη αυτή επέτρεπε έναβαθμό κριτικής για την ΕΣΣΔ και παραχωρούσε στο ΓΚΚ ένα βαθμό ανεξαρτησίας από το ΚΚΣΕ(CPSU)raquo OrsquoDonnell 1982 σ 2526 laquoΟ Αλτουσέρ μπορεί να φαίνεται ότι απορρίπτει την ψυχολογία αλλά την επανεισάγει διαμέσου του Ιδεολογικού Κρατικού Μηχανισμούraquo OrsquoDonnell 1982 σ 2927 Πρώτα σκιαγραφήθηκε στα Αγγλικά στο New Left Review ωσάν να επρόκειτο πράγματι για έναlaquoστάδιο αντικατοπτρισμούraquo που θα μπορούσε να αποτελεί μέρος μιας αναπτυξιακής περιγραφής(Lacan 1968) Σύγκρινε αυτό με τον Lacan 200228 Lacan 199829 laquoΣτη ρίζα του προβλήματος βρίσκεται η επίκληση από τον Αλτουσσέρ ενός ldquoατόμουrdquo το

σχέση που συνάπτει το ατομικό υποκείμενο όσον αφορά τους ποικίλουςΚρατικούς Ιδεολογικούς Μηχανισμούς ή το laquoΑπόλυτο Υποκείμενοraquo είναιμια laquoφαντασιακήraquo σχέση30 αντί να είναι πάντα ήδη δομούμενη από τοΣυμβολικό και το Πραγματικό ως το τρίτο αναγκαίο στοιχείο υποβιβάζεταιαπό τον Αλτουσέρ στο να συνίσταται σε laquoπραγματικές καταστάσειςraquoως εάν η ψυχανάλυση να ενδιαφερόταν για την laquoπραγματικότηταraquo σαμια μεζούρα διαστρεβλωμένων νοήσεων Κατrsquo αυτόν τον τρόπο λοι-πόν ο Αλτουσέρ στριμώχνει τις λακανικές έννοιες σε καλούπια για νακατανοήσει την laquoιδεολογίαraquo αλλά κατά τη διαδικασία τις laquoφαντα-σιακοποιείraquo κι έτσι μετατρέπει αυτό καθεαυτό το Φαντασιακό σε κάτιπου λειτουργεί ως μία έννοια laquoκλειδίraquo αυτή φαινόταν να ανοίγει τοδρόμο προς μια μαρξιστική θεωρία της υποκειμενικότητας αλλά στηνπράξη μας κλείδωσε όλο και πιο ερμητικά μέσα στην ιδεολογία ως κάτιαιώνιο και αναπόδραστο

Το να χρησιμοποιούμε την ψυχανάλυση κατrsquo αυτόν τον τρόπο για ναεξασφαλίσουμε μια θεωρητική κατανόηση σχετικά με την ιδεολογία κα-ταλήγει κατά συνέπεια στο να διαστρεβλώνουμε αυτό στο οποίο στόχευεο Λακάν Στην κλινική πρακτική είναι ζωτικής σημασίας ότι ο αναλυτήςεπιλαμβάνεται του ρόλου του Φαντασιακού για κάθε συγκεκριμένοαναλυόμενο έτσι ώστε να μπορεί ο αναλυόμενος να οδηγηθεί στο ση-μείο όπου θα είναι ικανός να προχωρήσει πέρα και πάνω από τις οδυ-νηρές κυκλικές διαδρομές που τον κρατούν δεσμώτη κάποιωναντικειμένων επιθυμίας η ανάλυση είναι η πρακτική της ομιλίας μέσωτης οποίας ο αναλυόμενος θα αποδεσμευτεί από το Φαντασιακό ως αι-ώνιο και αναπόδραστο Ωστόσο ο λακανικός ψυχαναλυτής ενδιαφέρεταιεπίσης για το πως μπορεί εκείνος ο αναλυτής να τοποθετήσει τον εαυτότου μέσα στο Συμβολικό (ως ο Άλλος προς τον οποίο κατευθύνεται ο μη-εγωικός ανεπίγνωστος laquoαληθής λόγοςraquo) ή μέσα στο Πραγματικό (ως ο

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

69ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

οποίο είναι προ-ιδεολογικό και το οποίο θα πρέπει πράγματι να είναι προ-ιδεολογικό αν είναισωστή η πλέον θεμελιώδης θέση του Αλτουσέρ (ότι η ιδεολογία είναι η διαδικασία μέσω τηςοποίας οι άνθρωποι συγκροτούνται ως υποκείμενα) Ο Αλτουσέρ μας έχει δώσει τον χειρότεροαπό όλους τους πιθανούς κόσμους παρουσιάζοντας ένα μοντέλο του υποκειμένου το οποίο κα-ταφέρνει να εξοβελίζει ή να αποδυναμώνει τις δυνάμεις πολιτικής δράσης των ενηλίκων την ίδιαστιγμή που αυτό διατηρεί μεταφυσικές και ουσιοκρατικές παραδοχές γύρω από προ-κοινωνικέςικανότητες του ατόμου-παιδιούraquo Barrett 1993 σσ 178-930 laquoΗ δομή κάθε ιδεολογίας παραποιώντας τα άτομα ως υποκείμενα στο όνομα ενός Μοναδι-κού και Απόλυτου Υποκειμένου είναι κατοπτρική δηλαδή μια δομή αντικατοπτρισμού και διπλάκατοπτρική αυτή η κατοπτρική αναπαραγωγή πανομοιότυπων είναι δομικό στοιχείο της ιδεολο-γίας και διασφαλίζει τη λειτουργία τηςraquo Althusser 1971 σ 168

άλλος αντικείμενο άλφα μικρό [objet petit a] ως αινιγματικό αίτιο επι-θυμίας που θα ανοίξει μονοπάτια λόγου από το ασυνείδητο)31 Σταχέρια του Αλτουσέρ η ψυχανάλυση γίνεται μια πραγμάτευση της ιδεο-λογίας ασκούμενης από αναλυτές παρά μια laquoομιλούσα θεραπείαraquoασκούμενη από αναλυόμενους εκείνο που παραβλέπει αυτός είναι πωςοι αναλυόμενοι αλλάζουν πράγματι του μικρούς τους κόσμους μέσαστα όρια των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων καθώς και ότι η δια-δικασία της αλλαγής είναι εκείνο που η σύλληψη της έννοιάς του καιη σύνδεσή τους μαζί του θα έπρεπε να ενδιαφέρει περισσότερο τουςεπαναστάτες μαρξιστές Ο όρος laquoθεωρητικόraquo στο έργο του Αλτουσέρείναι στην πράξη ένα υποκατάστατο για τον όρο laquoπρακτικήraquo είτε πο-λιτική είτε ψυχαναλυτική πρακτική32

Aυτή η κατάρα

Η επόμενη γενιά mdashοι laquoμετα-Αλτουσεριανοίraquo στον αγγλόφωνο κόσμοmdashεπιδείνωσαν αυτήν τη λανθασμένη ανάγνωση του Λακάν με μια μετα-τόπιση του ενδιαφέροντος από το Φαντασιακό στο Συμβολικό η ανά-λυση των ιδεολογικών μορφών μπορούσε έτσι να κατευθυνθεί πιοεύκολα προς το πεδίο των laquoκειμένωνraquo και του laquoλόγουraquo Οι ακαδημαϊ-κές οικειοποιήσεις του Λακάν στα πλαίσια της θεωρίας της λογοτεχνίαςή των κινηματογραφικών σπουδών οι οποίες έτειναν να χρησιμοποιούντον Αλτουσσέρ ως ένα είδος φίλτρου έπρεπε στη συνέχεια να ξεκα-θαρίσουν τους λογαριασμούς τους με την αναπαράσταση του Συμβο-λικού ως εάν να ήταν αυτό ένα γιγάντιο φαντασιακό σύστημα ώστε ναμπορούν να αναγνωσθούν με κριτικό τρόπο τα γλωσσικά δομημένα πο-λιτισμικά προϊόντα και έτσι παρουσιάστηκε και διατηρήθηκε η ελπίδαότι τα κείμενα μπορούσαν να αποσυναρμολογούνται και να μεταπλά-θονται33 Στις ΗΠΑ για παράδειγμα η μάλλον αρνητική αξιολόγηση

E N E K E N

70

TEYXOΣ 16

31 Αυτή η τοποθέτηση τίθεται διαφορετικά στο πρώιμο και στο ύστερο έργο του Λακάν με μιαμετατόπιση της έμφασης από το Συμβολικό προς το Πραγματικό32 Το έργο του Καστοριάδη θα μπορούσε να αντιπαραβληθεί μrsquo αυτήν τη θέση αν και το ύστεροέργο του mdashστο σημείο όπου αυτός στράφηκε στην ψυχανάλυσηmdash δεν ήταν ούτε μαρξιστικόούτε εντέλει λακανικόmiddot Ο Καστοριάδης ήταν ένας ακτιβιστής από την ομάδα Σοσιαλισμός ήΒαρβαρότητα (που αρχικά υπέγραφε ως laquoPaul Cardanraquo) ο οποίος εκπαιδεύτηκε ως ένας λακα-νικός στη συνέχεια αποσκίρτησε από τη σχολή του Λακάν για να ασκήσει πρακτική ως ψυχανα-λυτής στην laquoΤέταρτη ομάδαraquo και προχώρησε στην επεξεργασία μιας περιβάλλουσας τα πάνταθεωρίας της laquoφαντασιακής θέσμισηςraquo της κοινωνίας Βλέπε για παράδειγμα Castoriadis 198733 Metz Christian Ψυχανάλυση και κινηματογράφος Το φαντασιακό σημαίνον Αθήνα Πλέθρον 2007

του έργου του Λακάν για το Συμβολικό από τον Τζέιμσον την οποίααυτός είχε συγχωνεύσει στο κεντρικό θέμα της σημαντικής κριτικής τουεπισκόπησης του δομισμού και του ρωσικού φορμαλισμού στο laquoΗ φυ-λακή της γλώσσαςraquo34 αντικαταστάθηκε πέντε χρόνια αργότερα απόμια πιο θετική εκτίμηση παρά τούτο όμως αυτός ήταν ακόμα επιφυ-λακτικός για το πως ο πανηγυρισμός της laquoυποταγής στο Νόμοraquo και τηςlaquoυπαγωγής του υποκειμένου στη Συμβολική Τάξηraquo σήμαινε ότι έναςlaquoσφετερισμός από την πλευρά του συντηρητισμούraquo αυτού του laquoκαθαράαντι-ουτοπικού σχήματοςraquo ήταν laquoαναπόφευκτοςraquo35

Η χρήση της ψυχανάλυσης από τον Τζέιμσον ήταν πιο εξευγενισμένηαπrsquo ότι οι απλοποιητικές προσεγγίσεις στα πλαίσια της λογοτεχνικήςκριτικής που εικοτολογούσαν σχετικά με τα κίνητρα των διαφορετικώνσυγγραφέων και των δημιουργημάτων τους αλλά ήταν ακριβώς η επι-μονή του ότι η ανάλυση θα πρέπει να αφορά την παραγωγή και τη θελ-κτικότητα περίπλοκων ιδεολογικών συστημάτων μέσα στα κείμενα πουτον οδήγησε μακριά από αυτήν καθεαυτή τη λακανική ψυχανάλυσηΤο Φαντασιακό μετατοπίστηκε στο βάθος του σκηνικού σα να αφο-ρούσε απλά και μόνο τα ιδιοσυγκρασιακά στοιχεία μιας προσωπικήςιστορίας του συγγραφέα ή των χαρακτήρων του κειμένου για τα οποίαθα μπορούσαν να ενδιαφέρονται οι παιδοψυχίατροι mdashένας διαχωρι-σμός του γνωστικού τομέα που αποτελούσε ανάθεμα για τον Λακάνmdashκαι το Πραγματικό ήταν για τον Τζέιμσον laquoαπλά Ιστορία από μόνοτουraquo36 μια διατύπωση που τουλάχιστον συλλάμβανε κάτι από την ακα-τανόητη τραυματική του διάσταση στην ψυχανάλυση37 Ωστόσο η κατrsquoαυτόν τον τρόπο αναγωγή του Πραγματικού σε Ιστορία το μετέτρεψε σεκάτι που θα ήταν δυνατό στην ιδανική περίπτωση να αποτελεί αντι-κείμενο αφήγησης mdashσα να ήταν η ευρύτερη δυνατή συμβολική τάξηκαι το Πρότυπο κείμενο (Ur-text) για κάθε συγκεκριμένο τοπικό σύ-στημα σημειωτικής

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

71ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

34 Jameson 197235 laquoΑπό την άλλη πλευρά αν ανακαλέσουμε στη μνήμη μας ότι για τον Λακάν η ldquoυποταγή στοΝόμοrdquo σηματοδοτεί όχι την απώθηση αλλά μάλλον κάτι πολύ διαφορετικό και συγκεκριμένα τηναλλοτρίωση mdashμε τη διφορούμενη έννοια μέσω της οποίας κατανοείται αυτό το φαινόμενο απότον Χέγκελ σε αντίθεση με τον Μαρξmdash τότε γίνεται προφανής ο τραγικότερος χαρακτήρας της σκέ-ψης του Λακάν και οι διαλεκτικές δυνατότητες που εμπεριέχει αυτήraquo Jameson 1977 σ 37336 Jameson 1977 σ 38437 laquoΑκριβώς όπως για τον Λακάν το Πραγματικό είναι εκείνο που είναι ανυπόφορο να αντέξουμεη Ιστορία για τον Τζέιμσον είναι ldquoεκείνο που πονάrdquoraquo Homer 1998 σ 52

Η αναπότρεπτη ολίσθηση στον αμερικανικού (ΗΠΑ) τύπου πραγ-ματισμό ως αντίθεση στον ιστορικό υλισμό ολοκληρώθηκε στην πράξηαπό θεωρητικούς της Ευρώπης μέσω της συγχώνευσης αναλύσεων τηςιδεολογίας με την αναζήτηση ιστορικών συμβιβασμών ταξικο-συνεργα-τισμικού χαρακτήρα Αν ο Αλτουσσέρ ήταν ένας από τους σημαίνοντεςlaquoπατέρεςraquo της αντιφρονούσας laquoκινεζικήςraquo φατρίας του δυναστευό-μενου από κρίση ΓΚΚ απασχολημένος με την επεξεργασία μιας νέαςlaquoανθρωπιστικήςraquo τοποθέτησης τότε οι Λακλάου και Μουφ θα πρέπεινα ειδωθούν ως κληρονόμοι της γραμμής της laquoιταλικήςraquo φατρίας ΤοΗγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική περιείχε μόνο τις πλέον στοι-χειώδεις αναφορές στον Λακάν38 αλλά αυτό το ακαδημαϊκό μανιφέστοτου ευρωκομουνισμού που συνεπαγόταν μια σοσιαλδημοκρατική πα-ρεισαγωγή του Γκράμσι ως θεωρητικού του λόγου μπορούσε τώρα μεευκολία να στρατολογήσει laquoσημαίνονταraquo και laquoυποκείμενες θέσειςraquoστις δικές του αναγνώσεις πολιτισμικών κειμένων39

Ο Λακάν είχε πράγματι διατυπώσει περιγραμματικά μια θεωρία τουλόγου επιδέξια παρουσιασμένη σε ένα κοινό από ακαδημαϊκούς καιακτιβιστές κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου του της περιόδου 1969-1970με μια μικρή διάσπαρτη ποσότητα ημιμαρξιστικών εννοιών mdashόπως αυτήτης laquoυπεραπόλαυσηςraquo σα να ήταν το ψυχικό συμπλήρωμα της laquoυπε-ραξίαςraquomdash για να κολακεύσει τους αριστεριστές συνομιλητές του40

Αλλά το κύριο θεωρητικό ανάπτυγμα σrsquo αυτό το σεμινάριο για την laquoαν-τίστροφη όψη της ψυχανάλυσηςraquo κατευθύνθηκε για μια ακόμα φοράστο ερώτημα της ψυχαναλυτικής πρακτικής και στην αντιδραστική κα-τακρήμνιση αυτής της πρακτικής εντός της Διεθνούς ΨυχαναλυτικήςΕταιρείας Η χρήση του όρου laquoλόγος του πανεπιστημίουraquo για τον ονο-μαστικό προσδιορισμό της χειρότερης απrsquo όλες τις σύγχρονες μορφέςλόγου συνετέλεσε στο να εκτεθεί ο τρόπος με τον οποίο επιτυγχανό-ταν η τυποποίηση της γνώσης και των θέσεων σταδιοδρομίας έτσι ώστεεξυπηρετείται η στρατολόγηση και η ένταξη υποψήφιων γραφειοκρα-τών με αποτέλεσμα να μετατραπεί η ψυχανάλυση σε μέρος του μηχα-νισμού πωλήσεων τύπου πυραμίδας της θεραπευτικής κουλτούρας Ηπεριγραφή ενός laquoλόγου του κυρίουraquo διευκόλυνε τον Λακάν να επι-στρατεύσει εγελιανές κατηγορίες mdashμια εκδοχή της διαλεκτικής του

E N E K E N

72

TEYXOΣ 16

38 Laclau και Mouffe 198539 Βλέπε για παράδειγμα Howarth Norval και Stavrakakis 200040 Lacan 1969-1970

αφέντη και του δούλου δανεισμένη από τον Κοζέβmdash και να λοιδορή-σει τους επαναστατημένους φοιτητές για το ότι αυτό το οποίο φιλοδο-ξούσαν να αποκτήσουν ήταν ένας νέος αφέντης η laquoεπανάστασήraquo τουςθα ισοδυναμούσε μόνο με την περιστροφή των κύκλων από θέση σεθέση μέσα στις τέσσερις κατηγορίες λόγου41

Η ευδιάκριτα λακανική laquoθεωρία του λόγουraquo δίνει πράγματι κάποιοπλεονέκτημα σε ακαδημαϊκούς που εκλαμβάνουν ως αποστολή τουςτο να ανιχνεύουν μονοπάτια του Συμβολικού και να τα αναπαράγουνως μια μορφή γνώσης ακόμα και laquoκριτικήςraquo γνώσης στην οποία μπο-ρούν να στρατολογηθούν καινούριοι σπουδαστές42 Ωστόσο εκείνο πουη αποδοχή της θεωρίας του Λακάν περί των τεσσάρων κατηγοριώνλόγου παραβλέπει με ευκολία είναι ότι αυτός ενδιαφερόταν κατά κύριολόγο για το πως ο λόγος του πανεπιστημίου και ο λόγος του κυρίου δο-μούν και υπονομεύουν το ατομικό ψυχαναλυτικό έργο με τους λόγουςτης υστερίας και του αναλυτή να είναι επομένως θεωρητικά και πρα-κτικά εννοιολογικά πλαίσια για τη διευκόλυνση της αμφισβήτησης mdashεπαναστατική διατύπωση αμφιβολιών από τον αναλυόμενοmdash και τηδιευκόλυνση της διαφοράς ακόμα και της προσωπικής μεταμόρφωσηςΕίναι αλήθεια ότι η laquoυστερικοποίησηraquo του αναλυόμενου δεν παράγειάμεσα και αναπόφευκτα ένα καλό επαναστατικό υποκείμενο όμωςείναι μόνο ο λόγος του αναλυτή που μπορεί να επιτρέψει την εμφά-νιση αυτής της υστερικής άρνησης της κυριάρχησης και ίσως είναιακριβώς μια τέτοια υστερική άρνηση που αποτελεί την προϋπόθεσηγια επαναστατική υποκειμενικότητα Τα ταχυδακτυλουργικά τεχνά-σματα με σημαίνοντα από laquoαναλυτές του λόγουraquo που ασχολούνται μεπολιτικά κείμενα και κείμενα πολιτικής τακτικής υποκινούν αντίθεταένα γραφειοκρατικό προσανατολισμό στη γλώσσα αυτός βρίσκεταιμέσα στη σφαίρα της διαφήμισης και των ομάδων εστίασης παρά στησφαίρα της αλήθειας Πρόκειται για το αντίθετο της ψυχανάλυσης τοlaquoαντίστροφόraquo του

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

73ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

41 laquoΑυτό που εσείς ως επαναστάτες φιλοδοξείτε νrsquo αποκτήσετε είναι ένας Κύριος Θεός Θαέχετε ένανraquo Lacan 1987 σ 126 Και αυτό το σχόλιο είναι επίσης μια επιστροφή στον Φρόιντ laquoΟθεωρητικός μαρξισμός όπως έχει υλοποιηθεί στο πλαίσιο του ρωσικού μπολσεβικισμού έχειαποκτήσει την ενέργεια και τον αυτοδύναμο και αποκλειστικό χαρακτήρα μιας Κοσμοθεωρίας[Weltanshauung] αλλά ταυτόχρονα και μια αλλόκοτη ομοιότητα με αυτό εναντίον του οποίου μά-χεταιraquo Freud 2001γ σσ 179-8042 Βλέπε για παράδειγμα Bracher 1993

Η ανησυχητική στροφή προς τη γλώσσα μέσα σrsquo αυτόν τον τομέα ερ-γασιακής δραστηριότητας mdashπου είχε ήδη επισημανθεί νωρίς απόμαρξιστές43mdash οδηγήθηκε τελικά σε καρποφορία ώστε να στρώσει κα-λύτερα το δρόμο για νέες πολιτικές συμμαχίες που σφυρηλατήθηκανδιαμέσου της laquoανα-νοηματοδότησηςraquo των ποικίλων όρων της αντιπα-ράθεσης Στη συνακόλουθη στροφή στο λόγο που αναπτύσσεται πάνωστη βάση του έργου των Λακλάου και Μουφ όλες οι κατηγορίες laquoταυ-τότηταςraquo mdashμε την ταξική ταυτότητα ως την πιο ύποπτη απrsquo όλεςmdashδιαλύονται μέσα σε μια σύλληψη του Συμβολικού ως μια συνύφανσηκειμένων και ο laquoανταγωνισμόςraquo που κάνει αδύνατη την οποιαδήποτεεπίτευξη ταυτότητας ή την οποιαδήποτε επίλυση των διαφορών μεταξύταυτοτήτων γίνεται το σημείο εστίασης της ανάλυσης σrsquo αυτήν τηγραμμή ακαδημαϊκής έρευνας το σημαίνον laquoανταγωνισμόςraquo αυτό κα-θεαυτό λειτουργεί ως ένα είδος φετίχ που θα μπορούσε να υπηρετήσειώστε να αποτραπεί το κλείσιμο της συζήτησης της ιδεολογίας44 Η πο-λιτική κατεύθυνση του έργου των Λακλάου και Μουφ η οποία παρέσχεκάποια τοπική άρθρωση του ευρωκομουνιστικού σχεδίου σχεδόν σαν τηντελευταία πνοή του σταλινισμού45 οδηγούσε χωρίς έκπληξη προς μίαθέση που θα ήταν έκτοτε αυτο-δεδηλωμένα laquoμετα-μαρξιστικήraquo46

Ωστόσο εκείνοι που έχουν επιχειρήσει την επανεπιβεβαίωση της Λα-κανικής ψυχανάλυσης στα πλαίσια αυτής της εκδοχής της θεωρίας τουλόγου έχουν ήδη ακολουθήσει τους Λακλάου και Μουφ πολύ μακριάσrsquo αυτόν τον σχετικιστικό δρόμο για να είναι ικανοί να διαμορφώσουνοποιουσδήποτε άμεσους δεσμούς με τον επαναστατικό μαρξισμό Αντrsquoαυτού η laquoπολιτικήraquo αυτή καθεαυτή παίρνει τη μορφή μιας καρικα-τούρας και χαρακτηρίζεται ως ένα ανέφικτο πόνημα με τη μαρξιστικήπολιτική να παρουσιάζεται ως ένα από τα εμπόδια για το δρόμο προςτη laquoριζοσπαστική δημοκρατίαraquo47 Μετά όταν ο Λακλάου επικρίνεται

E N E K E N

74

TEYXOΣ 16

43 Βλέπε για παράδειγμα Callinicos 1982 και Anderson 198344laquoΟι κοινωνικοί ανταγωνισμοί προκύπτουν επειδή οι κοινωνικοί δρώντες αδυνατούν να κα-τακτήσουν πλήρως την ταυτότητά τουςhellip Tο έργο του αναλυτή του λόγου είναι να διερευνά τιςδιαφορετικές μορφές αυτής της αδυναμίας καθώς και τους μηχανισμούς μέσω των οποίων ο εμ-ποδισμός της ταυτότητας δομείται με ανταγωνιστικούς όρους από κοινωνικούς δρώντεςraquoHowarth Norval και Stavrakakis 2000 σ 1045 Mandel 197846 Laclau και Mouffe 198747 Βλέπε για παράδειγμα Stavrakakis 1999 Ο Λακάν και το πολιτικό εκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008

από τους πρώην μαθητές του σχετικά με το ρόλο λακανικών εννοιώνόπως η laquoαπόλαυσηraquo mdashη ανέφικτη ευχαρίστηση laquoπέρα και πάνω απότην αρχή της ηδονήςraquo και έξω από το Συμβολικό στο Πραγματικόmdash48

αυτός είναι ικανός να απαντήσει ότι φυσικά μιλά συνεχώς για την από-λαυση49 Μέχρι τώρα σrsquo αυτήν τη γραμμή σκέψης τα πάντα έχουναπορροφηθεί μέσα στο Συμβολικό και κάθε ενοχλητικό ή διασπαστικόστοιχείο της λακανικής θεωρίας έχει ανακτηθεί μέσα στο λόγο

Το πραγματικό ζήτημα

Η έμπνευση για μεγάλο μέρος του σύγχρονου συγγραφικού έργου πουαναπτύσσεται μεταξύ θεωρητικών του λόγου είναι ο πάλαι ποτέ σύμ-μαχος των Λακλάου και Μουφ Ζίζεκ και αυτός σχεδόν χωρίς καμιάσυνεπικουρία έχει βάλει πάλι στην ατζέντα τη θεωρητική αποκατά-σταση των διακοπεισών σχέσεων μεταξύ Μαρξ και Λακάν50 Το πρώιμοέργο του Ζίζεκ ήταν μέρος μιας έντονης θεωρητικής αντιπαράθεσης στηΣλοβενία κατά τη δεκαετία του 1980 που εκείνο τον καιρό αποτελούσεαναπόσπαστο κομμάτι πολιτικής πρακτικής μια ομάδα θεωρητικών ξε-καθάριζαν τους λογαριασμούς τους με τη γραφειοκρατία και με τον Αλ-τουσέρ χρησιμοποιώντας τον Λακάν ως κριτικής σημασίας πηγή

Πολλά από τα θέματα που επανεμφανίζονται στα γραπτά του Ζίζεκαναφορικά με την ιδεολογία51 για παράδειγμα είναι εμφανή στο σχόλιοτου Rastko Močnik ότι η περιγραφή της laquoέγκλησηςraquo από τον Αλτουσέρmdashμέσω της οποίας η ιδεολογία χαιρετίζει με ενθουσιασμό τα άτομακαι τους δίνει υπόσταση ως υποκείμεναmdash προϋποθέτει ήδη ότι ενπρώτοις υπάρχει εκεί ένα υποκείμενο κάποιο που είναι ικανό να αν-ταποκριθεί στο κάλεσμα της ιδεολογίας52 Εδώ σrsquo αυτήν την κριτικήγίνεται κάποια επεξεργασία της λακανικής φόρμουλας αναφορικά με

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

75ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

48 laquoΧωρίς να λαμβάνουμε υπόψη την ευχαρίστηση το λακανικό πλαίσιο στο σύνολό του χάνει τομεγαλύτερο μέρος της επεξηγηματικής του δύναμηςraquo Glynos και Stavrakakis 2003 σ 12049 laquoΜε τον όρο ldquoλόγοςrdquo εγώ δεν αντιλαμβάνομαι κάτι που περιορίζεται στο γλωσσικό κατα-νοούμενο υπό τη στενή του έννοια αλλά ένα σχεσιακό σύμπλεγμα ένα συστατικό στοιχείο τουοποίου είναι η ευχαρίστησηraquo Laclau 2003 σ 28350 laquoΗ αυστηρά δογματική λακανική προσέγγιση συνδυασμένη επακριβώς με μια μη μετα-μαρ-ξιστική προσέγγιση είναι το ζητούμενο σήμεραraquo Žižek 1997 στο Long και McGann σ 13351 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 198952 laquohellipσrsquo αυτήν την περίπτωση η συγκρότηση του υποκειμένου θα διέφευγε της επιστημικής δι-καιοδοσίας του ιστορικού υλισμούraquo Močnik 1993 σ 139

τη μεταβίβαση σύμφωνα με την οποία ο αναλυόμενος αποδίδει το χα-ρακτηριστικό της γνώσης σε ένα laquoυποκείμενο που υποτίθεται ότιγνωρίζειraquo53 αυτήν τη φορά ως διαμόρφωση μιας ldquoδιυποκειμενικήςδομήςrdquoraquo στην οποία υπάρχει laquoη σχέση της ταύτισης με το ldquoυποκεί-μενο που υποτίθεται ότι πιστεύειrdquoraquo54 Αυτό είναι ένα κεντρικό θέμαπου ο Ζίζεκ χρησιμοποιεί στο δικό του μετέπειτα έργο55 Για τον Močnikο Λακάν αποτελεί έναν τρόπο επιστροφής στον Φρόιντ laquoτον υλιστήraquoγια τον οποίο laquoτο όλον είναι το αναληθέςraquo και αυτός ο υλισμός φέρε-ται επομένως να είναι πολύ κοντά σε μια μαρξιστική θεώρηση της laquoαυ-ταπάτης της ολότητας ως το αποτέλεσμα ιδεολογικής ολοποίησηςraquo56

Ενάντια σε κάθε αυταπάτη συνοχής και στην ιδέα ότι υπάρχει κάποιαολοποιός γνώση η οποία μπορεί να ανευρεθεί κάτω από το σύνολο τωνσημαινόντων που συγκροτούν την ιδεολογία και τα συνακόλουθα φαν-τασιωτικά στοιχεία της φτάνουμε να δούμε ότι υπάρχει το τίποτα laquoτί-ποτα παρά το χάσμα που κάνει την κοινωνική δομή να είναι το μη όλοντο χάσμα της ταξικής πάληςraquo57

Το μάθημα ότι δεν υπάρχει τίποτα ότι είναι οι γελοιώδεις φαντασιώ-σεις που μας εγκολλούν με τα αντικείμενά μας αυτό που συνιστά τουλικό των σημαινόντων είναι πράγματι κάτι που ένα υποκείμενο σε λα-κανική ψυχανάλυση ενδέχεται να φτάσει να γνωρίζει Όταν ο αναλυτήςείναι ικανός να laquoεπιτύχει απόλυτη διαφοράraquo58 τότε ο αναλυόμενοςμπορεί ίσως ακόμα και να παραιτηθεί από αυτές ως ένα υποκείμενοπου υποτίθεται ότι γνωρίζει και να συνειδητοποιήσει καθώς αντικρούειεκείνη τη θεμελιώδη φαντασιακή σχέση με το αντικείμενό του μικρό απου δόμησε το ποιος ήταν ότι τίποτα δεν μπορεί να προέλθει από τοτίποτα σε μια στιγμή υποκειμενικής ένδειας59

Αλλά είναι πράγματι αυτό το laquoτίποταraquo απλώς άλλο ένα όνομα γιατην ταξική πάλη ισοδύναμο με την αδυνατότητα οποιασδήποτε συνε-κτικής ολοποίησης του κοινωνικού πεδίου Γιατί δε θα μπορούσε το μά-θημα που είναι δυνατόν να αποκομισθεί από τη συγκεκριμένη σχέση

E N E K E N

76

TEYXOΣ 16

53 laquoΚάθε φορά που αυτή η λειτουργία μπορεί για το υποκείμενο να ενσωματώνεται σε κάποιοάτομο είτε πρόκειται για έναν αναλυτή είτε όχι η μεταβίβασηhellipεδραιώνεταιraquo Lacan 1979 σ 23354 Močnik 1993 σ 14155 laquohellipΤο θεμελιώδες συστατικό γνώρισμα της συμβολικής τάξηςraquo Žižek 2002a56 Močnik 1993 σ 14957 Močnik 1993 σ 15258 Lacan 1979 σ 27659 Lacan 1979 σ 273

που δομεί και αποδομεί κάποιος στο πλαίσιο της ανάλυσης να είναιεπίσης η μη ύπαρξη κάποιου πράγματος όπως η ταξική πάλη ότι δη-λαδή αυτή καθεαυτή η ιστορική υλιστική κριτική της πολιτικής οικονο-μίας χρησιμεύει στο να κλείσει ή να γεμίσει ένα laquoκενόraquo ή μιαlaquoέλλειψηraquo στο υποκείμενο και ότι ο πολιτικός αγώνας ελκύει τουςακτιβιστές μέσα σε μια φαντασιακή σχέση με τους ταγούς τους οιοποίοι θα εκπληρώσουν τη λειτουργία των laquoυποκειμένων που υποτίθε-ται ότι πιστεύουνraquo Αυτό είναι ακριβώς το συμπέρασμα στο οποίοέχουν φτάσει κάποιοι από τους λακανικούς υπέρμαχους της laquoριζοσπα-στικής δημοκρατίαςraquo60 Για τον Ζίζεκ η laquoταξική πάληraquo χρησιμοποιείταιγια να σηματοδοτήσει έναν ανταγωνισμό που διατρέχει οποιαδήποτεπροσπάθεια να μετατρέψουμε το κοινωνικό σε ένα πλήρες ευεργετικόσύστημα μια αντιληπτική αδυνατότητα που θα απογοητεύει εκείνουςπου θέλουν να βελτιώσουν τον καπιταλισμό αλλά μια απαραίτητη αδυ-νατότητα που επίσης θα εμποδίζει εκείνους που θέλουν να τον ανα-τρέψουν Η εργατική τάξη δεν είναι mdashστην κοσμοθεωρία του Ζίζεκmdashμια τάξη που θα αγωνιστεί για να αναλάβει την εξουσία και να καταρ-γήσει ταυτοχρόνως τον εαυτό της μέσα σε αυτήν καθεαυτή τη διαδι-κασία της σοσιαλιστικής επανάστασης Για τον Ζίζεκ το laquoεμπόδιοraquo ήο laquoανταγωνισμόςraquo που αυτός επαναλαμβάνει επίμονα και βασανιστικάείναι η συνθήκη της δυνατότητας για την ύπαρξη του καπιταλισμούmiddot ηαπομάκρυνση αυτού του εμποδίου θα σήμαινε την απώλεια αυτής τηςίδιας της παραγωγικότητας που γεννάται μέσα από αυτό laquoαν απομα-κρύνουμε το εμπόδιο τότε εξανεμίζεται αυτή η ίδια η δυνατότητα πουαντικρούεται μέσω αυτού του εμποδίουraquo61 Σε πείσμα κάποιας ρητορι-κής που κυκλοφορεί περιστασιακά για να ενοχλεί τους ομόλογους τουΛακλάου ο Ζίζεκ δε διαλογίζεται πάνω και πέρα από τους ορίζοντεςτου καπιταλισμού62

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

77ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

60 laquoΑυτός είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους η δημοκρατία ταυτίζεται με το σύμ-πτωμα (τον καταστατικό ανταγωνισμό του κοινωνικού που συνήθως παρουσιάζεται ως τίποταάλλο παρά ένα απλό επιφαινόμενο) και αντικρούει τη φαντασίωση της αρμονικής κοινωνικήςτάξης πραγμάτων εγκαθιστώντας την έλλειψη στη θέση της αρχής της κοινωνικής οργάνωσηςraquoStavrakakis 1999 σ 136 Ο Λακάν και το πολιτικό61 Žižek 2002β σ 27562 laquohellipαν αυτή η ριζοσπαστική επιλογή στηλιτεύεται από κάποιους φιλάνθρωπους φιλελεύθε-ρους ως Αριστεροφασισμός ας είναιraquo Žižek στο Butler Laclau και Žižek 2000 σ 326

Ο Ζίζεκ δεν είναι μαρξιστής αλλά αυτό δεν αποτελεί το κύριο ζήτημαπου μας ενδιαφέρει εδώ63 Αν και στρέφεται στην εξέταση πολιτικοοι-κονομικών φαινομένων στα πλαίσια ερμηνευτικών σχολίων και κριτικήςκαι με μια ρητορική στην οποία είναι διάχυτη η μαρξιστική ορολογία64

αυτό αποτελεί απλώς μια ευκαιρία να ξεδιπλώσει θέματα από τη γερ-μανική ιδεαλιστική φιλοσοφία Και παρότι γίνεται συχνή επίκληση τουΛακάν αυτό δεν είναι παρά ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ανάγνωσητου Χέγκελ (και περιστασιακά του Σέλλινγκ) Έτσι όταν ο Ζίζεκ επι-καλείται τη λακανική ψυχανάλυση mdashσα μια πρακτική αυτοεξέτασηςδιαμέσου της οποίας η αλήθεια του ασυνειδήτου μπορεί παρά μόνο ναμισοειπωθείmdash ως ένα περίγραμμα για πολιτική δράση τότε οδηγούμα-στε πολύ μακριά από τον επαναστατικό μαρξισμό65

Την ίδια στιγμή που υπάρχει μια αμείλικτη απο-ουσιολογικοποίησηκοινωνικών κατηγοριών σrsquo αυτήν τη γραμμή συγγραφικού έργου συχνάυπάρχει επίσης μια μυθιστορηματοποίηση ηρωικών ατομικών πράξεωνάρνησης και εδώ η αντίληψη της έννοιας του Πραγματικού από τονΛακάν γίνεται η λυδία λίθος για κάτι που θα μπορούσε να ήταν μιαεκρηκτική δύναμη έξωθεν του Συμβολικού και του Φαντασιακού Αυτόδε γίνεται πουθενά σαφέστερο παρά στην απεικόνιση από τον Ζίζεκ τουχαρακτήρα της ηθικής ψυχαναλυτικής laquoπράξηςraquo η οποία θα laquoαγγίξει τοπραγματικόraquo και έτσι θα αλλάξει τις συμβολικές συντεταγμένες ενόςβιόκοσμου66 Στη συνέχεια το παράδειγμα μαχητικών φυσιογνωμιών πι-στών απέναντι σε μια αγωνιστική επιδίωξη εμφανίζεται ταχυδακτυ-λουργικά ξανά και ξανά σε μια παράδοξη σειρά προσωπικοτήτων ηοποία εκτείνεται από τον Απόστολο Παύλο (πιστού προς το Χριστό)στον Λένιν (πιστού προς το Μαρξ) και στον Λακάν (πιστού προς τονΦρόιντ) Αυτή η εννοιολογική απόσπαση ατόμων από το ιστορικό τουςπλαίσιο συσκοτίζει κατrsquo αυτόν τον τρόπο ότι είναι αυθεντικά επανα-

E N E K E N

78

TEYXOΣ 16

63 Βλέπε Parker 200464 Η έννοια laquoextimacyraquo mdashεξωτερικευμένη οικειότητα οικεία εξωτερίκευσηmdash που ο Jacques-Alain Miller (1994) επεξεργάζεται ωφέλιμα μέσα από τα γραπτά του Λακάν για να διερευνήσειτην laquoκλοπή της ευχαρίστησηςαπόλαυσηςraquo στη ρατσιστική φαντασίωση για παράδειγμα εξο-ρύσσεται και αναλαμβάνει έργο από τον Ζίζεκ (πχ 1990)65 Βλέπε για παράδειγμα τον ισχυρισμό ότι θα πρέπει να ερμηνεύουμε αντί να επιχειρoύμε να αλ-λάξουμε τον κόσμο laquoτο πρώτο καθήκον σήμερα είναι ακριβώς το να μην υποκύψουμε στον πει-ρασμό να δράσουμε να παρέμβουμε άμεσα και να αλλάξουμε τα πράγματαraquo Žižek 2002β σ 17066 laquoΑυτή είναι η Λακανική πράξη στην οποία η άβυσσος της απόλυτης ελευθερίας αυτονομίαςκαι ευθύνης συμπίπτει με την απόλυτη αναγκαιότητα Νιώθω υποχρεωμένος να εκτελέσω τηνπράξη ως ένα αυτόματο χωρίς στοχασμό (απλά πρέπει να το κάνω δεν είναι ένα ζήτημα στρα-τηγικής σκέψης)raquo Žižek 2002γ σ 69

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

79ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

στατικό στον μαρξισμό mdashτην έμφαση που δίνει αυτός στη δημιουργικήσυλλογική δράση η οποία προεικονίζει σοσιαλιστικές μορφές οργάνω-σηςmdash και σύρει τον Ζίζεκ σε κάποιες από τις πλέον αντιδραστικούχαρακτήρα ταυτίσεις με εκείνους τους οποίους θαυμάζει πάρα πολύΣτο βαθμό που παραμένει πιστός στην ψυχανάλυση αυτή η πίστη είναιπρος το θεσμό παρά προς την κλινική πρακτική και συγκεκριμέναπρος το σημερινό της ταγό Jacques Alain-Miller τον laquoκαλόraquo Στάλιν67

Ο Ζίζεκ είναι ένας αριστοτεχνικός σταλινικός που πελαγοδρομεί από τηνπραγματιστική πολιτική στον ακραίο αριστερισμό και κάθε φορά με μιασεκταριστική στηλίτευση εκείνων τους οποίους χαρακτηρίζει ως laquoυστερι-κούς επαναστάτεςraquo ή laquoκομφορμιστές φιλελεύθερους68raquo Στο τοπίο των αλ-ληλοκτόνων αντιπαραθέσεων του γαλλικού Κομμουνισμού των δεκαετιώντου 1960 και 1970 ο Ζίζεκ βρίσκεται μεταξύ των laquoκινεζικού προσανατολι-σμούraquo Αλτουσεριανών και των laquoιταλικού προσανατολισμούraquo (Λακλάου-Μουφ) μετα-μαρξιστών ως η μπουρζουά καρικατούρα του laquoΡώσουraquoολοκληρωτιστή υπέρ της επανεπιβεβαίωσης του κομματικού μηχανι-σμού και της πιστής αφοσίωσης στον laquoαγώναraquo69

Διαλεκτική διαφορά

Αυτές οι τρεις προσπάθειες σύνδεσης του Λακάν με τον Μαρξ απέ-τυχαν από τη στιγμή που δόθηκε προτεραιότητα στη λεπτομερή θεω-ρητική ερμηνεία πάνω και πέρα από την κλινική και πολιτική πρακτικήκατέστη πλέον εφικτός ο διαχωρισμός μιας από τις τρεις τάξεις mdashτουΦαντασιακού του Συμβολικού ή του Πραγματικούmdash από την υποχρε-ωτικά δεμένη σε κόμπο μεταξύ τους σχέση καθώς και η συνακόλουθηαποφασιστική πορεία με λανθασμένα ερωτήματα που ήταν αναπόφευ-κτο να δώσουν αφορμή για απαντήσεις οι οποίες δε θα ήταν ούτε λα-κανικές ούτε μαρξιστικές

67 Žižek 2002β σ 31668 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 1998 69 Ο Μπαντιού αποτελεί σχετικό αναφορικό σημείο ταύτισης για τον Ζίζεκ έτσι ώστε να κάνειπιο αιχμηρή τη δική του θέση εδώ Ο Μπαντιού που προσφέρει πράγματι κάποιους νέους τρό-πους στοχασμού της σχέσης μεταξύ ldquoηθικήςrdquo και ldquoκοινότηταςrdquo αναφορικά με το Πραγματικόβασίζει τη δουλειά του σε αυτό που αποδέχεται ότι συνιστά την ιστορική ήττα του Μαρξισμούκαι η εκ μέρους του χρήση του Λακάν αποτελεί ένα φιλοσοφικό καταφύγιο για μια νέα λογική τηςπολιτικής δράσης και όχι ένας τρόπος σύνδεσης της προσωπικής αλλαγής με τη Σοσιαλιστικήεπανάσταση Βλέπε για παράδειγμα Badiou 1988 Hallward 2003

Υπάρχει μια σημαντική διάσταση της ψυχανάλυσης η πραγμάτευσητης οποίας στα πλαίσια των οικειοποιήσεών της από την κοινωνικήθεωρία γίνεται με μια laquoνοικοκυρεμένηraquo σκόπιμα παρερμηνευτική προ-χειρότητα μια διάσταση στην οποία ακόμα δεν έχουμε δώσει προσοχήκαι η οποία είναι ότι πρόκειται για μια θεωρία και πρακτική τόσο της σε-ξουαλικότητας και της σεξουαλικής διαφοράς όσο και του ασυνειδήτουΠώς θα μπορούσαμε να εντάξουμε αυτό το στοιχείο σεξουαλικότηταςστην πολιτική θεωρία και πρακτική Ένας τρόπος είναι να παρατηρή-σουμε ότι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη σφαίρα του ατομικού και σrsquoεκείνη του κοινωνικού θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως κάτιπου μοιάζει με την περίφημη laquoαδυνατότηταraquo αρμονικής σχέσης πουχρησιμοποιούσε ο Λακάν για να περιγράψει τη σεξουαλική διαφορά70

αλλά ακόμα και τότε αυτή η άκρως αφηρημένη διατύπωση απαντάμόνο σε έναν ήδη υπεργενικευμένο γρίφο Αντίθετα αν αποφασίζαμενα ρωτήσουμε σε τι θα ήταν χρήσιμη η λακανική ψυχανάλυση ως ένασυγκεκριμένο στοιχείο της πάλης των τάξεων και σε σχέση με ποιεςσυγκεκριμένες όψεις της μαρξιστικής επαναστατικής δραστηριότηταςτότε θα ήταν ίσως ωφέλιμο να εστιάσουμε στο ρόλο της σεξουαλικήςδιαφοράς και στο σημείο που αυτή συναντιέται με την ταξική πάλη Τοκλειδί εδώ είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στη laquoδημόσιαraquo και την laquoιδιω-τικήraquo σφαίρα ζωής υπό τις συνθήκες του καπιταλισμού και ο αντίστοι-χος προς αυτόν διαχωρισμός μεταξύ της στερεοτυπικής αρσενικότηταςκαι θηλυκότητας71 Φυσικά το σημείο τομής των αλληλεπικαλυπτόμε-νων και αμοιβαία ενισχυόμενων αξόνων της καπιταλιστικής εκμετάλ-λευσης και της πατριαρχικής καταπίεσης έχει δουλευτεί πιο έντονααπό φεμινιστές παρά από μαρξιστές72

Παλαιότερες γενιές ριζοσπαστών ψυχαναλυτών που είχαν επιχειρή-σει να αναπτύξουν θεωρίες προσωπικής αλλαγής σε σύνδεση με τηνεπαναστατική πολιτική είχαν εξ ανάγκης καταστήσει τη θεματική τηςlaquoσεξουαλικής επανάστασηςraquo ζωτικής σημασίας στοιχείο της δουλειάςτους73 Αλλά ολοένα και πιο συχνά το laquoφύλοraquo που θα καθοδηγούσετην επανάσταση γινόταν αντικείμενο ουσιολογικοποίησης και μετατρε-

E N E K E N

80

TEYXOΣ 16

70 laquoΟ μαρξισμός του Λακάν δεν υπήρξε ποτέ μπροστά στην αναγνώριση αυτής της ανυπότακτηςδυσαρμονίας Ο Λακάν του μαρξισμού υπήρξε πράγματι ως η περιχαρής αλλά τελικά αλλοτριω-τική παραγνώριση μιας προβαλόμενης αρμονίαςraquo Valente 2003 σ 17271 Zaretsky 197672 Βλέπε για παράδειγμα Haraway 199173 Βλέπε για παράδειγμα Fenichel 1977

πόταν σε μια αυτάρκη δύναμη που μπορούσε και έπρεπε να οδηγηθείστην επιφάνεια74 Ο Λακάν δείχνει αντιθέτως πως η θέσμιση ενός ομι-λούντος υποκειμένου είναι επίσης και ταυτόχρονα η θέσμιση μιαςάλλης όψης στην ομιλία ενός άλλου τόπου που είναι το ασυνείδητομέσα στο οποίο οι συνδεδεμένες με λιμπιντικές δυνάμεις αναπαρα-στάσεις απολαμβάνουν την ισχύ τους λόγω αυτής καθεαυτής της δια-δικασίας εκδίωξής τους από τη γλώσσα της καθημερινότητας και τησυνήθη συνείδηση Το υπερεγώ για παράδειγμα τρέφεται έτσι απότην ένοχη συναίσθηση ότι υπάρχει κάτι επιθυμητό που δεν πραγματο-ποιείται πλήρως και που συνεχώς στέλνει πίσω την εντολή για ευχαρί-στηση το σεξ συνεγείρεται όσο και τίθεται υπό απαγόρευση75

Είναι αυτό που μας παρέχει έναν νέο τρόπο στοχασμού της προ-βληματικής της σεξουαλικής διαφοράς έτσι ώστε η laquoαδύνατηraquo σε-ξουαλική σχέση να είναι καταστατικός παράγοντας σε ότι αφορά τιςφαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι οι άνδρες και οι γυναίκες καιαπό την πλευρά του άνδρα σε ότι αφορά τη φαντασίωση για το σεποια γυναίκα έχει πρόσβαση ως κάτι πάνω και πέρα από τη Συμβολικήτάξη κάτι πάνω και πέρα από τη φθίνουσα laquoφαλλική απόλαυσηraquo στηνοποία είναι φυλακισμένος ο laquoάνδραςraquo76 Υπάρχει φυσικά ο πειρασμόςσrsquo αυτήν την εξήγηση να εξιδανικεύσουμε τη laquoγυναίκαraquo mdashένα μοτίβοπου όλο και πιο αποτελεσματικά διατηρεί στη θέση του τον υποβιβα-σμό τηςmdash77 και έτσι για να την προχωρήσουμε παραπέρα είναι απα-ραίτητο να δώσουμε κάποια προσοχή στην ιστορική θέσμιση αυτής τηςαδύνατης σεξουαλικής σχέσης καθώς και στην εξιδανίκευση που τη συ-νοδεύει78

Για παράδειγμα η εκθήλυνση είναι μέρος της λογικής του καπιταλι-σμού που διαλύει τις σχέσεις της πυρηνικής οικογένειας και τους laquoπα-ραδοσιακούςraquo ρόλους που έχουν απονεμηθεί στους άνδρες και στιςγυναίκες παράλληλα με τη στρατολόγηση των γυναικών στο εργατικόδυναμικό ως επίτιμων ανδρών και με την καταστροφή της laquoιδιωτικήςraquoσφαίρας που είχε απονεμηθεί στις γυναίκες υπάρχουν και αντίστοιχες

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

81ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

74 Βλέπε για παράδειγμα Reich 197275 laquoΟ γονέας του ίδιου φύλου εμφανίζεται στο παιδί ταυτόχρονα ως ο φορέας της σεξουαλικήςαπαγόρευσης και ως το παράδειγμα της παραβίασης τηςraquo Lacan 1980 σ 19176 laquoΠρέπει να διαφωνήσουμε με τις φιλοσοφικές βάσεις της Λακανικής ψυχανάλυσης χωρίς να αρ-νηθούμε την κοινωνική πραγματικότητα του φαλλικού προνομίου σε γλώσσα και αναπαράστασηκαι ως εκ τούτου τη δυσκολία επιβεβαίωσης του ldquoθηλυκούrdquo ldquofemininerdquoraquo Segal 1999 σ 6778 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίαςπατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv

ορισμένες φορές απέλπιδες προσπάθειες επανεύρεσης εκείνης της χα-μένης θηλυκότητας αυτό είναι φανερό σε μοτίβα που σχετίζονται μετην ανατροφή των παιδιών στην οποία οι άνδρες αναζητούν πρόσβασησχεδόν το ίδιο ένθερμα με τις γυναίκες καθώς και στον laquoσυναισθημα-τικό μόχθοraquo μέσω του οποίου οι άνδρες φαντάζονται ότι θα μάθουν ναείναι τόσο αποτελεσματικοί όσο και οι γυναίκες στην αισθητικότητα τηςαπόδοσής τους κι έτσι θα νιώθουν πράγματι κάτι βαθιά μέσα τους79

Η εκθήλυνση του καπιταλισμού συνοδεύεται επίσης τώρα και απότην άνοδο της ψυχοθεραπείας μιας σφαίρας εργασίας παραδοσιακάσυνδεδεμένης με τις γυναίκες αλλά στην οποία οι άνδρες γίνονταιτώρα πιο ισχυροί όπως επίσης και στην ψυχανάλυση ως μια πιο laquoαυ-στηρήraquo στερεοτυπικά ανδρική δραστηριότητα στο πλαίσιο τηςοποίας άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επανανακαλύψουν τη θη-λυκή πλευρά του εαυτού τους80 Στη λακανική ψυχανάλυση ωστόσοαυτή η διαδικασία της laquoεκθήλυνσηςraquo επιστρατεύεται αλλά ταυτό-χρονα γίνεται και ζήτημα προβληματισμού καθώς χρησιμοποιείται ωςεργαλείο αλλά συγχρόνως εξετάζεται και μέσα από το τι θα ήταν δυ-νατό να ειδωθεί ως μια laquoπροσωπική-πολιτικήraquo διαδικασία που ανοίγει τοδρόμο στη θηλυκότητα σαν κάτι που είναι υποχρεωτικά καταπιεσμένοώστε να μπορεί να λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά με τρόπο που αρ-νείται να την ουσιολογικοποιήσει ή να την εξιδανικεύσει Η laquoυστερι-κοποίησηraquo του αναλυόμενου για παράδειγμα είναι μια εκθήλυνση τηςθέσης του υποκειμένου που αμφισβητεί τον κύριο και αναπτύσσεταιμε βάση τις πλέον πρώιμες και κριτικής σημασίας παρατηρήσεις στηνιστορία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τις οποίες η υστερία δεν πε-ριοριζόταν στις γυναίκες Αλλά αυτή η εκθήλυνση δεν είναι σαγηνευ-μένη από φαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι μια γυναίκα επειδή ηακύρωση της laquoθηλυκότηταςraquo είναι το σημείο εκείνο στο οποίο ο οποι-ουδήποτε φύλου αναλυόμενος γνωρίζει όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αρ-μονική σεξουαλική σχέση αλλά και ότι laquoη γυναίκαraquo δεν υπάρχει81

E N E K E N

82

TEYXOΣ 16

77 laquoΥπάρχουν λίγοι μόνο μορφωμένοι άνθρωποι στους οποίους οι δύο τάσεις της τρυφερότηταςκαι της αισθησιακότητας έχουν συγκεραστεί σωστάmiddot ο άνδρας σχεδόν πάντα νιώθει τον σεβασμότου για εκείνη τη γυναίκα που δρα ως ένας περιορισμός για τη σεξουαλική του δραστηριότητα καιαναπτύσσει πλήρη σεξουαλική ικανότητα μόνον όταν βρίσκεται με ένα υποβαθμισμένο σεξουα-λικό αντικείμενοraquo Freud 2001d σ 18578 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίας[πατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv 79 Βλέπε για παράδειγμα Hochschild 198380 Verhaeghe 199981 Lacan 1998 σ 81

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

καπιταλισμός δημιουργεί τις συνθήκες που δίνουν τη δυνατότητα γιατην ανάπτυξη εκείνων των κινημάτων που θα καταστούν ικανά να τοναντικρούσουν και ίσως να τον αντικαταστήσουν Αυτή η περίπλοκηδιαλεκτική σχέση μεταξύ ενός πανίσχυρου και διαβρωτικού εκμεταλ-

λευτικού συστήματος και των δυνάμεων που στοχεύουν στο να κάνουντον κόσμο ένα χώρο όπου η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός αποτελείτην προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων θέτει συγκεκριμέναπροβλήματα για εκείνους που δουλεύουν για την κοινωνική και ατο-μική χειραφέτηση Από τη μια πλευρά οι μαρξιστές παρακινούντανπάντα τόσο από οργή για τις αδικίες που οι καπιταλιστικές κοινωνικέςσχέσεις επιβάλλουν στα άτομα όσο και από αναλύσεις του παραλογι-σμού αυτής της πολιτικής οικονομίας μrsquo αυτήν την έννοια το σοσια-λιστικό-φεμινιστικό σλόγκαν ότι το laquoπροσωπικό είναι [και] πολιτικόraquoανακτούσε τη συλλογική μνήμη εκείνου του είδους αγώνα που αφο-ρούσε πάντα το καλύτερο κομμάτι της μαρξιστικής πολιτικής Από τηνάλλη οι ψυχαναλυτές επιμένουν συχνά ότι η προσωπική αυτογνωσίαδεν είναι αρκετή για να μας οδηγήσει στις ρίζες της ανθρώπινης δυ-στυχίαςmiddot η ενδοσκοπική ερμηνεία του πως έχουμε φτάσει να είμαστεόποιοι είμαστε μέσα στον κόσμο πρέπει να συνδέεται με συλλογικήδράση για να τον αλλάξουμε 2

Η ψυχανάλυση αυτή καθεαυτή δεν είναι απαραίτητα αντικαπιταλι-στική και πολλοί αναλυτές έχουν ακολουθήσει τη σαρδόνια αποτίμησητων ιδεαλιστικών υποσχέσεων για σοσιαλισμό κι ευτυχέστερους και-ρούς του ίδιου του Φρόιντ3 προσυπογράφοντας κατά τη διαδικασίαμία θεώρηση του σκοπούμενου της προσωπικής ανάλυσης ωσάν να συ-νεπάγεται για τον αναλυόμενο σκεπτικισμό αν όχι κυνισμό σχετικά μετην πολιτική δράση Ένα από τα παράδοξα που λειτουργούν για τονπεραιτέρω διαχωρισμό και την αναδιάρθρωση της καταπονημένης σχέ-σης μεταξύ του ατομικού και του κοινωνικού υπό τις συνθήκες του κα-πιταλισμού είναι ότι ήταν οι αφηρημένες ακαδημαϊκές μορφές τηςψυχαναλυτικής θεωρίας που εμβάθυναν την κατανόησή μας της σύγ-χρονης laquoυποκειμενικότηταςraquo και που έχουν δυστυχώς επιτύχει να πα-

E N E K E N

62

TEYXOΣ 16

O

1 Μαντέλ 19712 Bλ Kovel 1988 3 laquoΜια πραγματική αλλαγή στις σχέσεις των ανθρώπινων όντων με τις κτήσεις θα βοηθούσε περισ-σότερο προς αυτήν την κατεύθυνση παρά οι οποιεσδήποτε ηθικές επιταγέςmiddot αλλά η αναγνώρισηαυτού του δεδομένου μεταξύ των σοσιαλιστών έχει επισκιαστεί και αχρηστευτεί για πρακτικούςσκοπούς από μια νέα ιδεαλιστική παρανόηση της ανθρώπινης φύσηςraquo Freud 2001α σ 143

ρέχουν τα κύρια σημεία αναφοράς για το πως θα μπορούσαμε να συν-δυάσουμε την ψυχανάλυση με το μαρξισμό Ότι αυτά δεν μπορούν νασυνδυαστούν ότι είναι laquoευθέως αντίθεταraquo αναγνωρίστηκε εδώ καιπολύ καιρό από ψυχαναλυτές όμως το πιο ενδιαφέρον και γόνιμο ερώ-τημα που περιμένει ακόμα να εξεταστεί διεξοδικά είναι laquoπρόκειται γιαδιαλεκτικά αντίθεταraquo4 Για την απάντηση αυτού του ερωτήματος χρει-άζεται επίσης να είμαστε σαφέστεροι ως προς το ποια θα ήταν τα κα-τάλληλα σημεία αναφοράς Δεν είναι αρκετό να λέμε απλά ότι τώραμπορούμε να εγκύψουμε στη μελέτη του ερωτήματος συγκρίνοντας καιαντιπαραθέτοντας τα γραπτά του Μαρξ και του Λακάν

Ο σαφής προσδιορισμός των συγκεκριμένων θεωρητικών παραδό-σεων mdashμαρξιστικών και λακανικώνmdash μπορεί να μας είναι βοηθητικόςως ένα σημείο εκκίνησης εφόσον υπάρχουν δύο παραδοχές που αυτέςοι παραδόσεις ακολουθούν από κοινού και που πρέπει να λάβουμε σο-βαρά υπόψη για να θεμελιώσουμε την αντιπαράθεση Πρώτον υπάρ-χει μια έμφαση στη διάσταση της πράξης μια επιμονή ότι δεν είναιαρκετό να ερμηνεύουμε τον κοινωνικό κόσμο και τον εσωτερικό κόσμοστην πρώιμη ψυχαναλυτική παράδοση αυτή η έμφαση είναι έκδηληστην προσοχή που δίνεται σε αυτό που χαρακτηρίζει μια laquoμεταλλα-κτικήraquo ερμηνεία5 ενώ για τους ασκούντες πρακτική λακανικούς είναιεμφανής στην επικέντρωσή τους στην κλινική εκπαίδευση Τα πεδίαπράξης είναι πολύ διαφορετικά αλλά είναι μόνο διαμέσου της δου-λειάς μέσα σε καθένα απrsquo αυτά τα πεδία που μπορεί να φτάσουμε σεαπαντήσεις οι οποίες θα είναι και αυθεντικά λακανικές και μαρξιστι-κές Δεύτερον υπάρχει μια αναγνώριση ότι ο εντοπισμός της δουλειάςσυνιστά μια συσσωρευτική παράδοση ένα κίνημα ακτιβιστών ήασκούντων πρακτική που διαβάζουν και ξαναδιαβάζουν θεμελιακά κεί-μενα αλλά το οποίο μελετά συλλογικά και επισταμένως την τροχιά τηςσυγγραφικής δραστηριότητας και των ερμηνευτικών σχολίων ώστε ναεκτιμήσει τι μπορεί να γίνει κατανοητό από τα σφάλματα όταν η θεωρίαυποβάλλεται σε δοκιμασία Στην καθεμία περίπτωση φυσικά το έργοτης διάσωσης και διατήρησης της παράδοσης μορφοποιείται απαραί-τητα σε σχέση με μια κατανόηση των συγκεκριμένων καταστροφικώνσφαλμάτων μέσω των οποίων εκείνοι που μιλούν για λογαριασμό τηςπαράδοσης mdashτης ψυχανάλυσης ή του μαρξισμούmdash την έχουν προδώσει6

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

63ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

4 Strachey 1937 σ 75 Strachey 19346 Mandel 1979 Roudinesco 1990

Υπάρχει επιπρόσθετα μια στενή αντιστοιχία μεταξύ των μορφώνσφαλμάτων όσον αφορά την πράξη που καθένα από τα κινήματα έχειτεκμηριώσει και στη συνέχεια επιχείρησε να αποφύγει Το αν αυτή ηαντιστοιχία σηματοδοτεί κάτι περισσότερο από μια αναλογία μεταξύτης λακανικής και της μαρξιστικής παράδοσης και το αν στη συνέχειαδικαιολογεί το συμπέρασμα ότι οι απαντήσεις που έχουν παράσχειαυτές οι παραδόσεις είναι ομόλογες σε χαρακτήρα είναι ένα άλλο ζή-τημα ένα ζήτημα που θα διερευνήσουμε σε εύθετο χρόνο Η ομοιότηταμεταξύ των εχθροτήτων που έχει δημιουργήσει το καθένα από τα κινή-ματα κατά τη διαδικασία της ιστορικής του ανάπτυξης έχει ελκύσειαπό μόνη της αρκετούς σχολιαστές που την παρατηρούν από τηνπλευρά του ενός κινήματος προς εκείνη του άλλου και αναζητούν μιααλληλοσυμπληρωματική σχέση για να καταστήσουν άξιο λόγου τον εν-τοπισμό κάποιων από τα σφάλματα και τους εχθρούς που υπάρχουνκαι λειτουργούν στο εσωτερικό των παραδόσεων και πολλαπλασιάζον-ται από αυτές Σrsquo αυτά περιλαμβάνονται Πρώτον η επίδραση ορι-σμένων μορφών κουλτούρας οι οποίες διαστρεβλώνουν συστηματικάτις κριτικές και τους στόχους του κινήματος (η κουλτούρα της κατα-νάλωσης γενικά για τους μαρξιστές και η αμερικανική κοινωνία τωνΗΠA για τον Λακάν και δεύτερον η αποκρυστάλλωση μιας γρα-φειοκρατικής κάστας που ρυθμίζει τη θεωρία και την πρακτική σύμ-φωνα με τα δικά της συμφέροντα mdashο κυρίαρχος κυβερνητικόςμηχανισμός στη Σοβιετική Ένωση για τους μαρξιστές και η στραγγαλι-στική λαβή της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Εταιρείας (IPA) για τους λα-κανικούς Οι ποικίλες προσπάθειες για να διατυπωθούν επαρκώςενδελεχείς θεωρίες του πολιτισμού και να δομηθούν εναλλακτικές μορ-φές οργάνωσης ως απόκριση στα πραγματικά προβλήματα που έχουνκαταπονήσει αυτά τα κινήματα χρησιμεύουν όλο και περισσότερο στονα εντείνουν τη δουλειά των υποστηρικτών τους είτε ως λακανικώνψυχαναλυτών είτε ως επαναστατών μαρξιστών

laquoAl tu sers agrave rienraquo7

Ας στραφούμε σε μερικούς ακόμα μαχητικούς εσωτερικούς εχθρούς μετους οποίους έχουν έρθει αντιμέτωποι οι λακανικοί και οι μαρξιστές

E N E K E N

64

TEYXOΣ 16

7 Φοιτητικό σλόγκαν στο Παρίσι το 1968 παρατιθέμενο από τον Macey 1994 σ 146 Λογοπαίγνιοστη γαλλική που σε ελεύθερη απόδοση σημαίνει laquoΑλ είσαι άχρηστοςraquo (Σε)

αλλά τους αντιμετώπισαν με κάπως διαφορετικό τρόπο Και στις δύοπαραδόσεις υπήρξε μια έλξη για μορφές σκέψης οι οποίες υπόσχονταιτην τεκμηρίωση και τη βελτίωση της θεωρίας αλλά που στη συνέχειααπειλούν να την καταστρέψουν αμετάκλητα και οι υποστηρικτές τηςκάθε παράδοσης μπορούν να δουν αρκετά καθαρά τους κινδύνους καιτις συνέπειες αυτής της έλξης Ωστόσο υπάρχει μια ολέθρια εναντιο-μορφία μεταξύ των δύο παραδόσεων που αντανακλά σε αυτό ακριβώςτο σημείο το διαχωρισμό μεταξύ του ατομικού και του κοινωνικού ένανδιαχωρισμό που είναι πολύ πρόσφορος για τους περισσότερους ψυχα-ναλυτές στην καθημερινή τους πρακτική αλλά που στη συνέχεια κα-θιστά διάτρητη και υπονομεύει κάθε προσπάθεια από την πλευρά τωνμαρξιστών να ξαναβάλουν και πάλι μαζί τα δύο μέρη της εξίσωσης8 ΟΛακάν γνώριζε ποια ήταν τα αντικείμενα διακύβευσης εδώ καθώς χρη-σιμοποιούσε ορισμένα υπάρχοντα θεωρητικά πλαίσια που ήταν έξω απότη φροϊδική παράδοση και αρνιόταν κάποια άλλα με στόχο να ανοίξειτο δρόμο για την άρθρωση αυτού που είναι εγγενώς κοινωνικό σε σχέσημε το άτομο9 Ήταν αυτή η στρατηγικού χαρακτήρα πλοήγηση μέσααπό εχθρικό έδαφος για να επιστρέψει στον Φρόιντ που παρανοήθηκεκατrsquo επανάληψη από τον Αλτουσσέρ

Από τη μια πλευρά αυτού του φαινομενικά ισότιμου χειρισμού πρό-σφορων αλλά εν δυνάμει επικίνδυνων δυνάμεων ο Λακάν αντλούσεαπό το δομισμό από τον Λέβι Στρως για να αναμορφώσει την αντί-ληψη των σχέσεων συγγένειας και των όρων του Οιδιπόδειου συμ-πλέγματος ως κατrsquo ουσία κενών περιεχομένου οριζόμενων αντίθετααπό τη θέση τους στα πλαίσια κάποιας δομής10 και από τον Σωσσύργια να φτάσει σε έναν απολογισμό των σημαινόντων που λειτουργούνμέσα σε ένα σύστημα laquoδιαφορών χωρίς θετικούς όρουςraquo11 Παράλληλαόμως ο Λακάν δεν εγκατέλειψε ποτέ εννοιολογικά συστήματα πουήταν εκ διαμέτρου αντίθετα με τη δομιστική θεωρία mdashαπό τα οποίαεκείνο του Χέγκελ κατανοούμενου μέσα από τον Κοζέβ είναι το πλέον

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

65ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

8 laquoΕίναι μόνο διαμέσου της άρθρωσης της διαφοράς τους hellip που μπορεί να εκφραστεί επαρκώςη σχέση τουςraquo (Adorno 1967 σ 70)9 laquoΣτην ψυχο-νοητική ζωή του ατόμου εμπλέκεται απαρέγκλιτα κάποιος άλλος σαν ένα πρότυποσαν ένα αντικείμενο σαν ένας αρωγός σαν ένας αντίπαλοςmiddot και έτσι από την πιο πρώτη ατομική ψυ-χολογία μrsquo αυτήν την εκτεταμένη αλλά πέρα για πέρα εύλογη έννοια των λέξεων πρόκειται επίσηςσυγχρόνως και για κοινωνική ψυχολογίαraquo Freud 2001β σ 6910 Leacutevi-Strauss 196311 Saussure 1974 σ 1201

σημαντικόmdash12 και χρησιμοποιούσε σταθερά άλλες θεωρίες της γλωσ-σολογίας όπως του Γιάκομπσον13 για τη νομιμοποίηση των δικών τουθεωρητικών αναπτυγμάτων Και ταυτόχρονα ο Λακάν απέρριπτε το δέ-λεαρ της laquoψυχολογίαςraquo τον ορμαθό ακαδημαϊκών και εμπειρικών με-λετών της ατομικής ανάπτυξης που έμοιαζαν να προσφέρουν μια λύσησε τόσους πολλούς ψυχαναλυτές που καλούνταν να παράσχουν απο-δεικτικά στοιχεία για την αποτελεσματικότητα των θεραπειών τους14Συχνά στο γραπτό του έργο το σημαίνον laquoψυχολογίαraquo αντιπροσωπεύειότι χειρότερο σχετικά με την προσαρμογή των ατόμων στην αμερικα-νική κουλτούρα των ΗΠΑ ένα εγχείρημα που έγινε απρόθυμα δεκτόκαι στη συνέχεια διαφημίστηκε με ενθουσιασμό από τους αντιπάλουςτου στη Διεθνή Ψυχαναλυτική Εταιρεία (IPA) Η αποστροφή τουΛακάν προς εκείνους τους laquoθεραπευτές της ορθοπεδικής πρακτικήςπου ψυχολογικοποιούν την αναλυτική θεωρίαraquo15 είναι ίσως πηγή ικα-νοποίησης για τους μαρξιστές και η κριτική του συνηχεί με την υποψίαμας ότι η ψυχολογία της αστικής τάξης επικυρώνει την εξατομίκευσητης εμπειρίας και τις ερμηνείες της καταπίεσης αλλά αυτή του η εχ-θρότητα χρωστά ελάχιστα σε αυτόν καθεαυτό το μαρξισμό

Το πλέον πρώιμο ψυχιατρικό έργο του Λακάν για την παράνοια συνι-στά τον πυρήνα της επιστροφής του στον Φρόιντ και της ψυχαναλυτικήςτου ανάγνωσης της πολιτισμικής δυσφορίας της πρώιμης περιόδου του20ού αιώνα όπως απορρέει αυτή από την laquoπαρακμή του πατρικούimagoraquo (αρχέτυπο)16 αλλά οι πολιτικές συνέπειες αυτής της ανάγνω-σης για την κατανόηση του φασισμού για παράδειγμα mdashως μία πει-σματική ναρκισσιστική φαντασιακή ταύτιση με τον πατέραmdash συνιστούνάσχημα νέα για τους μαρξιστές που προσβλέπουν στην επαναστατικήδύναμη της ανθρώπινης δημιουργικότητας Η πολιτική θέση που απορ-ρέει απrsquo αυτήν την ανάλυση είναι περισσότερο συμβατή με σουρεαλιστι-κές προσεγγίσεις οι οποίες εξάλλου δεν κάνουν κάτι πολύ περισσότεροαπό το να μιμούνται απλώς αυτήν την ταύτιση17 Με παρόμοιο τρόποη πλησιέστερη προσέγγιση από τον Λακάν της συντονισμένης δράσηςμέσα σε ομάδες για μια ακόμα φορά προσφέρει λίγα πράγματα που

E N E K E N

66

TEYXOΣ 16

12 Μέσα από τον Κοζέβ 196913 Γιάκομπσον 197514 Βλέπε για παράδειγμα Lagache 195315 Lacan 1973 σ 2316 Lacan 198017 Βλέπε για παράδειγμα Greeley 2001

θα έδιναν άμεση ανακούφιση στους μαρξιστές η χρονική λογική πουαυτός σκιαγράφησε στο δοκίμιό του για την laquoπροσδοκώμενη βεβαι-ότηταraquo18 συνιστά περισσότερο μια κριτική απrsquo ότι μία υποστήριξη τηςδιυποκειμενικότητας και ενώ αυτή η κριτική είναι χρήσιμη αν όχι καιαπαραίτητη για κλινική εργασία με άτομα οι πιο άμεσες συνδέσεις μετην ψυχαναλυτική ομαδική ψυχολογία είναι εκείνες με τη συντηρητικήψυχιατρική παράδοση στην Αγγλία κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγ-κοσμίου Πολέμου από την οποία ήταν τόσο εντυπωσιασμένος ο Λακάν19

Οι έννοιες της δημιουργικής εργασίας και της συλλογικής δράσηςπου εκλαμβάνονται από τον μαρξισμό ως τα δύο πιο ισχυρά προσδιο-ριστικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης συσκοτίζονται κατάσυνέπεια από τη λακανική ψυχανάλυση και το να ακολουθήσουμε τηγραμμή των ανένδοτων υποστηρικτών του Αλτουσέρ σύμφωνα με τηνοποία δεν υπάρχει καμιά απολύτως ανθρώπινη φύση είναι απλά σα ναμας καταπίνει ολόκληρους μια ιδιαίτερα λυσσαλέα αντι-μαρξιστική εκ-δοχή μιας οιονεί λακανικής κοινωνικής θεωρίας20 Αφήνουμε εδώ κατάμέρος τις παθοβιογραφικές περιγραφές των μελετημένων κινήσεων πουέκανε ο Λακάν για να επιστρατεύσει στήριξη από μια σειρά διαφορετικώνσημαινόντων προσωπικοτήτων θερμές παρακλήσεις και επίσημες επιστο-λές σε εκκλησιαστικούς ηγέτες και στο γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα(PCF) δείχνουν ότι ο Λακάν δεν ήταν ούτε χριστιανός ούτε κομμουνιστής21

Από την άλλη πλευρά στην οποία εις μάτην θα στραφούμε τώρα γιαμια επαρκή μαρξιστική απόκριση σε αυτά τα ζητήματα ο Αλτουσσέρυιοθέτησε επίσης πρότυπα του δομισμού για να αναζωογονήσει μια θε-ωρητική πρακτική που θα κατανοούσε την ιστορία ως μια laquoδιαδικασίαχωρίς κάποιο υποκείμενοraquo22 και να συλλάβει το πως η ιδεολογία laquoαν-τιπροσωπεύει τη φαντασιακή σχέση των ατόμων με τις πραγματικέςτους συνθήκες ύπαρξηςraquo23 Αυτό τον διευκόλυνε να κατευθύνει μια πο-ρεία μεταξύ του εκ νέου ανακαλυφθέντος laquoανθρωπισμούraquo του γαλλι-κού Κομμουνιστικού Κόμματος και μιας υποτιθέμενα άτεγκτης mdashαπόεπιστημονικής απόψεωςmdash περιγραφής του ανθρώπινου υποκειμένου

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

67ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

18 Lacan 198819 Lacan 200020 Βλ Geras 1983 για μια μαρξιστική επιχειρηματολογία ενάντια σrsquo αυτήν την αλτουσσεριανήδιάσταση21 Roudinesco 199722 Althusser 197623 Althusser 1971 σ 153

Ενώ του χρειάστηκε κάποια τόλμη για να στρατολογήσει τον Λακάνσε αυτήν την αποστολή με φόντο μια θλιβερή αυτοκριτική κομμουνι-στών αναλυτών οι οποίοι είχαν διακηρύξει την άποψη ότι η ψυχανά-λυση είναι μια laquoαντιδραστική ιδεολογίαraquo24 ο laquoαντι-ανθρωπισμόςraquo τουΑλτουσέρ δεν ήταν παρά μια ακόμα κίνηση στο πλαίσιο του συμπλέγ-ματος μηχανορραφιών που απαιτούσε το Κόμμα25 Επιπρόσθετα ο Αλ-τουσέρ υιοθέτησε ιδέες από τον Λακάν οι οποίες θα μπορούσαν μέσασrsquo αυτόν τον συγκεκριμένο τομέα θεωρητικής διεργασίας να κρατή-σουν ζωντανή κάποια εκδοχή του ανθρωπισμού που εκείνος προσχη-ματικά παραμέριζε κάτι αλλόκοτα κοντινό με εκείνη την ίδια τηνψυχολογία έναντι της οποίας ο Λακάν οίκτιρε τον εαυτό του26

Η πιο εντυπωσιακή έκφραση αυτού του στοιχείου ψυχολογικοποί-ησης βρίσκεται στη χρήση που κάνει ο Αλτουσέρ της περιγραφής τουσταδίου του καθρέφτη από τον Λακάν27 Για τον Λακάν αυτό το laquoστάδιοraquomdashη θέση στην οποία συγκροτείται το Φαντασιακόmdash ενσωματώνεταικαι είναι αναγκαστικά συνυφασμένο με το Συμβολικό και το Πραγμα-τικό28 Για τον Αλτουσσέρ ωστόσο αυτό είναι ένα αυτοπεριορισμένοσημείο φαντασιακής ταύτισης με τη μητέρα πραγματευόμενο σαν τοαρχικό σημείο από το οποίο αναδύεται το υποκείμενο ως ικανό να ανα-γνωρίζει και να αναγνωρίζεται μέσα σε ιδεολογικά συστήματα29 Η

E N E K E N

68

TEYXOΣ 16

24 laquoΤο λιγότερο που μπορεί να πει κανείς για την αναλυτική προσέγγιση είναι ότι αυτή εμποδίζειστον υψηλότερο βαθμό την ελευθερία του να αποδίδονται στα γεγονότα οποιαδήποτε αίτια άλλααπό εκείνα που διατυπώνονται αξιωματικά από την ίδια την ψυχανάλυση Η αναλυτική τεχνικήμπορεί να οδηγήσει τον ασθενή μόνο στη μέση της διαδρομής στο σημείο όπου αυτός αποκτάσυνείδηση του μύθου που τον βάραινε αλλά όχι των βαθιών πηγών εκπόρευσής του Αυτή τουπροσφέρει μόνο μια επίπλαστη απελευθέρωση μέσα σε ένα φαντασιακό κόσμοraquo Eight FrenchPsychiatrists 1949 σ 1925 laquoΟ Αλτουσέρ ανέπτυξε μια φιλοσοφία της ιστορίας που επέτρεπε την αναγνώριση των πολι-τικών διαστρεβλώσεων που υπήρχαν στο εποικοδόμημα της ΕΣΣΔ αν και διατηρούσε την οικο-νομική κατηγοριοποίηση της χώρας ως σοσιαλιστικής Από θεωρητική άποψη αυτή αποτελούσεμία μείζονα πολιτική πρόοδο σε σύγκριση με τις εξηγήσεις με βάση τη ldquoλατρεία της προσωπικό-τηταςrdquo που προτιμούνταν [sic] από την ηγεσία του ΓΚΚ Από πολιτική άποψη αυτή επέτρεπε έναβαθμό κριτικής για την ΕΣΣΔ και παραχωρούσε στο ΓΚΚ ένα βαθμό ανεξαρτησίας από το ΚΚΣΕ(CPSU)raquo OrsquoDonnell 1982 σ 2526 laquoΟ Αλτουσέρ μπορεί να φαίνεται ότι απορρίπτει την ψυχολογία αλλά την επανεισάγει διαμέσου του Ιδεολογικού Κρατικού Μηχανισμούraquo OrsquoDonnell 1982 σ 2927 Πρώτα σκιαγραφήθηκε στα Αγγλικά στο New Left Review ωσάν να επρόκειτο πράγματι για έναlaquoστάδιο αντικατοπτρισμούraquo που θα μπορούσε να αποτελεί μέρος μιας αναπτυξιακής περιγραφής(Lacan 1968) Σύγκρινε αυτό με τον Lacan 200228 Lacan 199829 laquoΣτη ρίζα του προβλήματος βρίσκεται η επίκληση από τον Αλτουσσέρ ενός ldquoατόμουrdquo το

σχέση που συνάπτει το ατομικό υποκείμενο όσον αφορά τους ποικίλουςΚρατικούς Ιδεολογικούς Μηχανισμούς ή το laquoΑπόλυτο Υποκείμενοraquo είναιμια laquoφαντασιακήraquo σχέση30 αντί να είναι πάντα ήδη δομούμενη από τοΣυμβολικό και το Πραγματικό ως το τρίτο αναγκαίο στοιχείο υποβιβάζεταιαπό τον Αλτουσέρ στο να συνίσταται σε laquoπραγματικές καταστάσειςraquoως εάν η ψυχανάλυση να ενδιαφερόταν για την laquoπραγματικότηταraquo σαμια μεζούρα διαστρεβλωμένων νοήσεων Κατrsquo αυτόν τον τρόπο λοι-πόν ο Αλτουσέρ στριμώχνει τις λακανικές έννοιες σε καλούπια για νακατανοήσει την laquoιδεολογίαraquo αλλά κατά τη διαδικασία τις laquoφαντα-σιακοποιείraquo κι έτσι μετατρέπει αυτό καθεαυτό το Φαντασιακό σε κάτιπου λειτουργεί ως μία έννοια laquoκλειδίraquo αυτή φαινόταν να ανοίγει τοδρόμο προς μια μαρξιστική θεωρία της υποκειμενικότητας αλλά στηνπράξη μας κλείδωσε όλο και πιο ερμητικά μέσα στην ιδεολογία ως κάτιαιώνιο και αναπόδραστο

Το να χρησιμοποιούμε την ψυχανάλυση κατrsquo αυτόν τον τρόπο για ναεξασφαλίσουμε μια θεωρητική κατανόηση σχετικά με την ιδεολογία κα-ταλήγει κατά συνέπεια στο να διαστρεβλώνουμε αυτό στο οποίο στόχευεο Λακάν Στην κλινική πρακτική είναι ζωτικής σημασίας ότι ο αναλυτήςεπιλαμβάνεται του ρόλου του Φαντασιακού για κάθε συγκεκριμένοαναλυόμενο έτσι ώστε να μπορεί ο αναλυόμενος να οδηγηθεί στο ση-μείο όπου θα είναι ικανός να προχωρήσει πέρα και πάνω από τις οδυ-νηρές κυκλικές διαδρομές που τον κρατούν δεσμώτη κάποιωναντικειμένων επιθυμίας η ανάλυση είναι η πρακτική της ομιλίας μέσωτης οποίας ο αναλυόμενος θα αποδεσμευτεί από το Φαντασιακό ως αι-ώνιο και αναπόδραστο Ωστόσο ο λακανικός ψυχαναλυτής ενδιαφέρεταιεπίσης για το πως μπορεί εκείνος ο αναλυτής να τοποθετήσει τον εαυτότου μέσα στο Συμβολικό (ως ο Άλλος προς τον οποίο κατευθύνεται ο μη-εγωικός ανεπίγνωστος laquoαληθής λόγοςraquo) ή μέσα στο Πραγματικό (ως ο

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

69ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

οποίο είναι προ-ιδεολογικό και το οποίο θα πρέπει πράγματι να είναι προ-ιδεολογικό αν είναισωστή η πλέον θεμελιώδης θέση του Αλτουσέρ (ότι η ιδεολογία είναι η διαδικασία μέσω τηςοποίας οι άνθρωποι συγκροτούνται ως υποκείμενα) Ο Αλτουσέρ μας έχει δώσει τον χειρότεροαπό όλους τους πιθανούς κόσμους παρουσιάζοντας ένα μοντέλο του υποκειμένου το οποίο κα-ταφέρνει να εξοβελίζει ή να αποδυναμώνει τις δυνάμεις πολιτικής δράσης των ενηλίκων την ίδιαστιγμή που αυτό διατηρεί μεταφυσικές και ουσιοκρατικές παραδοχές γύρω από προ-κοινωνικέςικανότητες του ατόμου-παιδιούraquo Barrett 1993 σσ 178-930 laquoΗ δομή κάθε ιδεολογίας παραποιώντας τα άτομα ως υποκείμενα στο όνομα ενός Μοναδι-κού και Απόλυτου Υποκειμένου είναι κατοπτρική δηλαδή μια δομή αντικατοπτρισμού και διπλάκατοπτρική αυτή η κατοπτρική αναπαραγωγή πανομοιότυπων είναι δομικό στοιχείο της ιδεολο-γίας και διασφαλίζει τη λειτουργία τηςraquo Althusser 1971 σ 168

άλλος αντικείμενο άλφα μικρό [objet petit a] ως αινιγματικό αίτιο επι-θυμίας που θα ανοίξει μονοπάτια λόγου από το ασυνείδητο)31 Σταχέρια του Αλτουσέρ η ψυχανάλυση γίνεται μια πραγμάτευση της ιδεο-λογίας ασκούμενης από αναλυτές παρά μια laquoομιλούσα θεραπείαraquoασκούμενη από αναλυόμενους εκείνο που παραβλέπει αυτός είναι πωςοι αναλυόμενοι αλλάζουν πράγματι του μικρούς τους κόσμους μέσαστα όρια των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων καθώς και ότι η δια-δικασία της αλλαγής είναι εκείνο που η σύλληψη της έννοιάς του καιη σύνδεσή τους μαζί του θα έπρεπε να ενδιαφέρει περισσότερο τουςεπαναστάτες μαρξιστές Ο όρος laquoθεωρητικόraquo στο έργο του Αλτουσέρείναι στην πράξη ένα υποκατάστατο για τον όρο laquoπρακτικήraquo είτε πο-λιτική είτε ψυχαναλυτική πρακτική32

Aυτή η κατάρα

Η επόμενη γενιά mdashοι laquoμετα-Αλτουσεριανοίraquo στον αγγλόφωνο κόσμοmdashεπιδείνωσαν αυτήν τη λανθασμένη ανάγνωση του Λακάν με μια μετα-τόπιση του ενδιαφέροντος από το Φαντασιακό στο Συμβολικό η ανά-λυση των ιδεολογικών μορφών μπορούσε έτσι να κατευθυνθεί πιοεύκολα προς το πεδίο των laquoκειμένωνraquo και του laquoλόγουraquo Οι ακαδημαϊ-κές οικειοποιήσεις του Λακάν στα πλαίσια της θεωρίας της λογοτεχνίαςή των κινηματογραφικών σπουδών οι οποίες έτειναν να χρησιμοποιούντον Αλτουσσέρ ως ένα είδος φίλτρου έπρεπε στη συνέχεια να ξεκα-θαρίσουν τους λογαριασμούς τους με την αναπαράσταση του Συμβο-λικού ως εάν να ήταν αυτό ένα γιγάντιο φαντασιακό σύστημα ώστε ναμπορούν να αναγνωσθούν με κριτικό τρόπο τα γλωσσικά δομημένα πο-λιτισμικά προϊόντα και έτσι παρουσιάστηκε και διατηρήθηκε η ελπίδαότι τα κείμενα μπορούσαν να αποσυναρμολογούνται και να μεταπλά-θονται33 Στις ΗΠΑ για παράδειγμα η μάλλον αρνητική αξιολόγηση

E N E K E N

70

TEYXOΣ 16

31 Αυτή η τοποθέτηση τίθεται διαφορετικά στο πρώιμο και στο ύστερο έργο του Λακάν με μιαμετατόπιση της έμφασης από το Συμβολικό προς το Πραγματικό32 Το έργο του Καστοριάδη θα μπορούσε να αντιπαραβληθεί μrsquo αυτήν τη θέση αν και το ύστεροέργο του mdashστο σημείο όπου αυτός στράφηκε στην ψυχανάλυσηmdash δεν ήταν ούτε μαρξιστικόούτε εντέλει λακανικόmiddot Ο Καστοριάδης ήταν ένας ακτιβιστής από την ομάδα Σοσιαλισμός ήΒαρβαρότητα (που αρχικά υπέγραφε ως laquoPaul Cardanraquo) ο οποίος εκπαιδεύτηκε ως ένας λακα-νικός στη συνέχεια αποσκίρτησε από τη σχολή του Λακάν για να ασκήσει πρακτική ως ψυχανα-λυτής στην laquoΤέταρτη ομάδαraquo και προχώρησε στην επεξεργασία μιας περιβάλλουσας τα πάνταθεωρίας της laquoφαντασιακής θέσμισηςraquo της κοινωνίας Βλέπε για παράδειγμα Castoriadis 198733 Metz Christian Ψυχανάλυση και κινηματογράφος Το φαντασιακό σημαίνον Αθήνα Πλέθρον 2007

του έργου του Λακάν για το Συμβολικό από τον Τζέιμσον την οποίααυτός είχε συγχωνεύσει στο κεντρικό θέμα της σημαντικής κριτικής τουεπισκόπησης του δομισμού και του ρωσικού φορμαλισμού στο laquoΗ φυ-λακή της γλώσσαςraquo34 αντικαταστάθηκε πέντε χρόνια αργότερα απόμια πιο θετική εκτίμηση παρά τούτο όμως αυτός ήταν ακόμα επιφυ-λακτικός για το πως ο πανηγυρισμός της laquoυποταγής στο Νόμοraquo και τηςlaquoυπαγωγής του υποκειμένου στη Συμβολική Τάξηraquo σήμαινε ότι έναςlaquoσφετερισμός από την πλευρά του συντηρητισμούraquo αυτού του laquoκαθαράαντι-ουτοπικού σχήματοςraquo ήταν laquoαναπόφευκτοςraquo35

Η χρήση της ψυχανάλυσης από τον Τζέιμσον ήταν πιο εξευγενισμένηαπrsquo ότι οι απλοποιητικές προσεγγίσεις στα πλαίσια της λογοτεχνικήςκριτικής που εικοτολογούσαν σχετικά με τα κίνητρα των διαφορετικώνσυγγραφέων και των δημιουργημάτων τους αλλά ήταν ακριβώς η επι-μονή του ότι η ανάλυση θα πρέπει να αφορά την παραγωγή και τη θελ-κτικότητα περίπλοκων ιδεολογικών συστημάτων μέσα στα κείμενα πουτον οδήγησε μακριά από αυτήν καθεαυτή τη λακανική ψυχανάλυσηΤο Φαντασιακό μετατοπίστηκε στο βάθος του σκηνικού σα να αφο-ρούσε απλά και μόνο τα ιδιοσυγκρασιακά στοιχεία μιας προσωπικήςιστορίας του συγγραφέα ή των χαρακτήρων του κειμένου για τα οποίαθα μπορούσαν να ενδιαφέρονται οι παιδοψυχίατροι mdashένας διαχωρι-σμός του γνωστικού τομέα που αποτελούσε ανάθεμα για τον Λακάνmdashκαι το Πραγματικό ήταν για τον Τζέιμσον laquoαπλά Ιστορία από μόνοτουraquo36 μια διατύπωση που τουλάχιστον συλλάμβανε κάτι από την ακα-τανόητη τραυματική του διάσταση στην ψυχανάλυση37 Ωστόσο η κατrsquoαυτόν τον τρόπο αναγωγή του Πραγματικού σε Ιστορία το μετέτρεψε σεκάτι που θα ήταν δυνατό στην ιδανική περίπτωση να αποτελεί αντι-κείμενο αφήγησης mdashσα να ήταν η ευρύτερη δυνατή συμβολική τάξηκαι το Πρότυπο κείμενο (Ur-text) για κάθε συγκεκριμένο τοπικό σύ-στημα σημειωτικής

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

71ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

34 Jameson 197235 laquoΑπό την άλλη πλευρά αν ανακαλέσουμε στη μνήμη μας ότι για τον Λακάν η ldquoυποταγή στοΝόμοrdquo σηματοδοτεί όχι την απώθηση αλλά μάλλον κάτι πολύ διαφορετικό και συγκεκριμένα τηναλλοτρίωση mdashμε τη διφορούμενη έννοια μέσω της οποίας κατανοείται αυτό το φαινόμενο απότον Χέγκελ σε αντίθεση με τον Μαρξmdash τότε γίνεται προφανής ο τραγικότερος χαρακτήρας της σκέ-ψης του Λακάν και οι διαλεκτικές δυνατότητες που εμπεριέχει αυτήraquo Jameson 1977 σ 37336 Jameson 1977 σ 38437 laquoΑκριβώς όπως για τον Λακάν το Πραγματικό είναι εκείνο που είναι ανυπόφορο να αντέξουμεη Ιστορία για τον Τζέιμσον είναι ldquoεκείνο που πονάrdquoraquo Homer 1998 σ 52

Η αναπότρεπτη ολίσθηση στον αμερικανικού (ΗΠΑ) τύπου πραγ-ματισμό ως αντίθεση στον ιστορικό υλισμό ολοκληρώθηκε στην πράξηαπό θεωρητικούς της Ευρώπης μέσω της συγχώνευσης αναλύσεων τηςιδεολογίας με την αναζήτηση ιστορικών συμβιβασμών ταξικο-συνεργα-τισμικού χαρακτήρα Αν ο Αλτουσσέρ ήταν ένας από τους σημαίνοντεςlaquoπατέρεςraquo της αντιφρονούσας laquoκινεζικήςraquo φατρίας του δυναστευό-μενου από κρίση ΓΚΚ απασχολημένος με την επεξεργασία μιας νέαςlaquoανθρωπιστικήςraquo τοποθέτησης τότε οι Λακλάου και Μουφ θα πρέπεινα ειδωθούν ως κληρονόμοι της γραμμής της laquoιταλικήςraquo φατρίας ΤοΗγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική περιείχε μόνο τις πλέον στοι-χειώδεις αναφορές στον Λακάν38 αλλά αυτό το ακαδημαϊκό μανιφέστοτου ευρωκομουνισμού που συνεπαγόταν μια σοσιαλδημοκρατική πα-ρεισαγωγή του Γκράμσι ως θεωρητικού του λόγου μπορούσε τώρα μεευκολία να στρατολογήσει laquoσημαίνονταraquo και laquoυποκείμενες θέσειςraquoστις δικές του αναγνώσεις πολιτισμικών κειμένων39

Ο Λακάν είχε πράγματι διατυπώσει περιγραμματικά μια θεωρία τουλόγου επιδέξια παρουσιασμένη σε ένα κοινό από ακαδημαϊκούς καιακτιβιστές κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου του της περιόδου 1969-1970με μια μικρή διάσπαρτη ποσότητα ημιμαρξιστικών εννοιών mdashόπως αυτήτης laquoυπεραπόλαυσηςraquo σα να ήταν το ψυχικό συμπλήρωμα της laquoυπε-ραξίαςraquomdash για να κολακεύσει τους αριστεριστές συνομιλητές του40

Αλλά το κύριο θεωρητικό ανάπτυγμα σrsquo αυτό το σεμινάριο για την laquoαν-τίστροφη όψη της ψυχανάλυσηςraquo κατευθύνθηκε για μια ακόμα φοράστο ερώτημα της ψυχαναλυτικής πρακτικής και στην αντιδραστική κα-τακρήμνιση αυτής της πρακτικής εντός της Διεθνούς ΨυχαναλυτικήςΕταιρείας Η χρήση του όρου laquoλόγος του πανεπιστημίουraquo για τον ονο-μαστικό προσδιορισμό της χειρότερης απrsquo όλες τις σύγχρονες μορφέςλόγου συνετέλεσε στο να εκτεθεί ο τρόπος με τον οποίο επιτυγχανό-ταν η τυποποίηση της γνώσης και των θέσεων σταδιοδρομίας έτσι ώστεεξυπηρετείται η στρατολόγηση και η ένταξη υποψήφιων γραφειοκρα-τών με αποτέλεσμα να μετατραπεί η ψυχανάλυση σε μέρος του μηχα-νισμού πωλήσεων τύπου πυραμίδας της θεραπευτικής κουλτούρας Ηπεριγραφή ενός laquoλόγου του κυρίουraquo διευκόλυνε τον Λακάν να επι-στρατεύσει εγελιανές κατηγορίες mdashμια εκδοχή της διαλεκτικής του

E N E K E N

72

TEYXOΣ 16

38 Laclau και Mouffe 198539 Βλέπε για παράδειγμα Howarth Norval και Stavrakakis 200040 Lacan 1969-1970

αφέντη και του δούλου δανεισμένη από τον Κοζέβmdash και να λοιδορή-σει τους επαναστατημένους φοιτητές για το ότι αυτό το οποίο φιλοδο-ξούσαν να αποκτήσουν ήταν ένας νέος αφέντης η laquoεπανάστασήraquo τουςθα ισοδυναμούσε μόνο με την περιστροφή των κύκλων από θέση σεθέση μέσα στις τέσσερις κατηγορίες λόγου41

Η ευδιάκριτα λακανική laquoθεωρία του λόγουraquo δίνει πράγματι κάποιοπλεονέκτημα σε ακαδημαϊκούς που εκλαμβάνουν ως αποστολή τουςτο να ανιχνεύουν μονοπάτια του Συμβολικού και να τα αναπαράγουνως μια μορφή γνώσης ακόμα και laquoκριτικήςraquo γνώσης στην οποία μπο-ρούν να στρατολογηθούν καινούριοι σπουδαστές42 Ωστόσο εκείνο πουη αποδοχή της θεωρίας του Λακάν περί των τεσσάρων κατηγοριώνλόγου παραβλέπει με ευκολία είναι ότι αυτός ενδιαφερόταν κατά κύριολόγο για το πως ο λόγος του πανεπιστημίου και ο λόγος του κυρίου δο-μούν και υπονομεύουν το ατομικό ψυχαναλυτικό έργο με τους λόγουςτης υστερίας και του αναλυτή να είναι επομένως θεωρητικά και πρα-κτικά εννοιολογικά πλαίσια για τη διευκόλυνση της αμφισβήτησης mdashεπαναστατική διατύπωση αμφιβολιών από τον αναλυόμενοmdash και τηδιευκόλυνση της διαφοράς ακόμα και της προσωπικής μεταμόρφωσηςΕίναι αλήθεια ότι η laquoυστερικοποίησηraquo του αναλυόμενου δεν παράγειάμεσα και αναπόφευκτα ένα καλό επαναστατικό υποκείμενο όμωςείναι μόνο ο λόγος του αναλυτή που μπορεί να επιτρέψει την εμφά-νιση αυτής της υστερικής άρνησης της κυριάρχησης και ίσως είναιακριβώς μια τέτοια υστερική άρνηση που αποτελεί την προϋπόθεσηγια επαναστατική υποκειμενικότητα Τα ταχυδακτυλουργικά τεχνά-σματα με σημαίνοντα από laquoαναλυτές του λόγουraquo που ασχολούνται μεπολιτικά κείμενα και κείμενα πολιτικής τακτικής υποκινούν αντίθεταένα γραφειοκρατικό προσανατολισμό στη γλώσσα αυτός βρίσκεταιμέσα στη σφαίρα της διαφήμισης και των ομάδων εστίασης παρά στησφαίρα της αλήθειας Πρόκειται για το αντίθετο της ψυχανάλυσης τοlaquoαντίστροφόraquo του

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

73ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

41 laquoΑυτό που εσείς ως επαναστάτες φιλοδοξείτε νrsquo αποκτήσετε είναι ένας Κύριος Θεός Θαέχετε ένανraquo Lacan 1987 σ 126 Και αυτό το σχόλιο είναι επίσης μια επιστροφή στον Φρόιντ laquoΟθεωρητικός μαρξισμός όπως έχει υλοποιηθεί στο πλαίσιο του ρωσικού μπολσεβικισμού έχειαποκτήσει την ενέργεια και τον αυτοδύναμο και αποκλειστικό χαρακτήρα μιας Κοσμοθεωρίας[Weltanshauung] αλλά ταυτόχρονα και μια αλλόκοτη ομοιότητα με αυτό εναντίον του οποίου μά-χεταιraquo Freud 2001γ σσ 179-8042 Βλέπε για παράδειγμα Bracher 1993

Η ανησυχητική στροφή προς τη γλώσσα μέσα σrsquo αυτόν τον τομέα ερ-γασιακής δραστηριότητας mdashπου είχε ήδη επισημανθεί νωρίς απόμαρξιστές43mdash οδηγήθηκε τελικά σε καρποφορία ώστε να στρώσει κα-λύτερα το δρόμο για νέες πολιτικές συμμαχίες που σφυρηλατήθηκανδιαμέσου της laquoανα-νοηματοδότησηςraquo των ποικίλων όρων της αντιπα-ράθεσης Στη συνακόλουθη στροφή στο λόγο που αναπτύσσεται πάνωστη βάση του έργου των Λακλάου και Μουφ όλες οι κατηγορίες laquoταυ-τότηταςraquo mdashμε την ταξική ταυτότητα ως την πιο ύποπτη απrsquo όλεςmdashδιαλύονται μέσα σε μια σύλληψη του Συμβολικού ως μια συνύφανσηκειμένων και ο laquoανταγωνισμόςraquo που κάνει αδύνατη την οποιαδήποτεεπίτευξη ταυτότητας ή την οποιαδήποτε επίλυση των διαφορών μεταξύταυτοτήτων γίνεται το σημείο εστίασης της ανάλυσης σrsquo αυτήν τηγραμμή ακαδημαϊκής έρευνας το σημαίνον laquoανταγωνισμόςraquo αυτό κα-θεαυτό λειτουργεί ως ένα είδος φετίχ που θα μπορούσε να υπηρετήσειώστε να αποτραπεί το κλείσιμο της συζήτησης της ιδεολογίας44 Η πο-λιτική κατεύθυνση του έργου των Λακλάου και Μουφ η οποία παρέσχεκάποια τοπική άρθρωση του ευρωκομουνιστικού σχεδίου σχεδόν σαν τηντελευταία πνοή του σταλινισμού45 οδηγούσε χωρίς έκπληξη προς μίαθέση που θα ήταν έκτοτε αυτο-δεδηλωμένα laquoμετα-μαρξιστικήraquo46

Ωστόσο εκείνοι που έχουν επιχειρήσει την επανεπιβεβαίωση της Λα-κανικής ψυχανάλυσης στα πλαίσια αυτής της εκδοχής της θεωρίας τουλόγου έχουν ήδη ακολουθήσει τους Λακλάου και Μουφ πολύ μακριάσrsquo αυτόν τον σχετικιστικό δρόμο για να είναι ικανοί να διαμορφώσουνοποιουσδήποτε άμεσους δεσμούς με τον επαναστατικό μαρξισμό Αντrsquoαυτού η laquoπολιτικήraquo αυτή καθεαυτή παίρνει τη μορφή μιας καρικα-τούρας και χαρακτηρίζεται ως ένα ανέφικτο πόνημα με τη μαρξιστικήπολιτική να παρουσιάζεται ως ένα από τα εμπόδια για το δρόμο προςτη laquoριζοσπαστική δημοκρατίαraquo47 Μετά όταν ο Λακλάου επικρίνεται

E N E K E N

74

TEYXOΣ 16

43 Βλέπε για παράδειγμα Callinicos 1982 και Anderson 198344laquoΟι κοινωνικοί ανταγωνισμοί προκύπτουν επειδή οι κοινωνικοί δρώντες αδυνατούν να κα-τακτήσουν πλήρως την ταυτότητά τουςhellip Tο έργο του αναλυτή του λόγου είναι να διερευνά τιςδιαφορετικές μορφές αυτής της αδυναμίας καθώς και τους μηχανισμούς μέσω των οποίων ο εμ-ποδισμός της ταυτότητας δομείται με ανταγωνιστικούς όρους από κοινωνικούς δρώντεςraquoHowarth Norval και Stavrakakis 2000 σ 1045 Mandel 197846 Laclau και Mouffe 198747 Βλέπε για παράδειγμα Stavrakakis 1999 Ο Λακάν και το πολιτικό εκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008

από τους πρώην μαθητές του σχετικά με το ρόλο λακανικών εννοιώνόπως η laquoαπόλαυσηraquo mdashη ανέφικτη ευχαρίστηση laquoπέρα και πάνω απότην αρχή της ηδονήςraquo και έξω από το Συμβολικό στο Πραγματικόmdash48

αυτός είναι ικανός να απαντήσει ότι φυσικά μιλά συνεχώς για την από-λαυση49 Μέχρι τώρα σrsquo αυτήν τη γραμμή σκέψης τα πάντα έχουναπορροφηθεί μέσα στο Συμβολικό και κάθε ενοχλητικό ή διασπαστικόστοιχείο της λακανικής θεωρίας έχει ανακτηθεί μέσα στο λόγο

Το πραγματικό ζήτημα

Η έμπνευση για μεγάλο μέρος του σύγχρονου συγγραφικού έργου πουαναπτύσσεται μεταξύ θεωρητικών του λόγου είναι ο πάλαι ποτέ σύμ-μαχος των Λακλάου και Μουφ Ζίζεκ και αυτός σχεδόν χωρίς καμιάσυνεπικουρία έχει βάλει πάλι στην ατζέντα τη θεωρητική αποκατά-σταση των διακοπεισών σχέσεων μεταξύ Μαρξ και Λακάν50 Το πρώιμοέργο του Ζίζεκ ήταν μέρος μιας έντονης θεωρητικής αντιπαράθεσης στηΣλοβενία κατά τη δεκαετία του 1980 που εκείνο τον καιρό αποτελούσεαναπόσπαστο κομμάτι πολιτικής πρακτικής μια ομάδα θεωρητικών ξε-καθάριζαν τους λογαριασμούς τους με τη γραφειοκρατία και με τον Αλ-τουσέρ χρησιμοποιώντας τον Λακάν ως κριτικής σημασίας πηγή

Πολλά από τα θέματα που επανεμφανίζονται στα γραπτά του Ζίζεκαναφορικά με την ιδεολογία51 για παράδειγμα είναι εμφανή στο σχόλιοτου Rastko Močnik ότι η περιγραφή της laquoέγκλησηςraquo από τον Αλτουσέρmdashμέσω της οποίας η ιδεολογία χαιρετίζει με ενθουσιασμό τα άτομακαι τους δίνει υπόσταση ως υποκείμεναmdash προϋποθέτει ήδη ότι ενπρώτοις υπάρχει εκεί ένα υποκείμενο κάποιο που είναι ικανό να αν-ταποκριθεί στο κάλεσμα της ιδεολογίας52 Εδώ σrsquo αυτήν την κριτικήγίνεται κάποια επεξεργασία της λακανικής φόρμουλας αναφορικά με

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

75ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

48 laquoΧωρίς να λαμβάνουμε υπόψη την ευχαρίστηση το λακανικό πλαίσιο στο σύνολό του χάνει τομεγαλύτερο μέρος της επεξηγηματικής του δύναμηςraquo Glynos και Stavrakakis 2003 σ 12049 laquoΜε τον όρο ldquoλόγοςrdquo εγώ δεν αντιλαμβάνομαι κάτι που περιορίζεται στο γλωσσικό κατα-νοούμενο υπό τη στενή του έννοια αλλά ένα σχεσιακό σύμπλεγμα ένα συστατικό στοιχείο τουοποίου είναι η ευχαρίστησηraquo Laclau 2003 σ 28350 laquoΗ αυστηρά δογματική λακανική προσέγγιση συνδυασμένη επακριβώς με μια μη μετα-μαρ-ξιστική προσέγγιση είναι το ζητούμενο σήμεραraquo Žižek 1997 στο Long και McGann σ 13351 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 198952 laquohellipσrsquo αυτήν την περίπτωση η συγκρότηση του υποκειμένου θα διέφευγε της επιστημικής δι-καιοδοσίας του ιστορικού υλισμούraquo Močnik 1993 σ 139

τη μεταβίβαση σύμφωνα με την οποία ο αναλυόμενος αποδίδει το χα-ρακτηριστικό της γνώσης σε ένα laquoυποκείμενο που υποτίθεται ότιγνωρίζειraquo53 αυτήν τη φορά ως διαμόρφωση μιας ldquoδιυποκειμενικήςδομήςrdquoraquo στην οποία υπάρχει laquoη σχέση της ταύτισης με το ldquoυποκεί-μενο που υποτίθεται ότι πιστεύειrdquoraquo54 Αυτό είναι ένα κεντρικό θέμαπου ο Ζίζεκ χρησιμοποιεί στο δικό του μετέπειτα έργο55 Για τον Močnikο Λακάν αποτελεί έναν τρόπο επιστροφής στον Φρόιντ laquoτον υλιστήraquoγια τον οποίο laquoτο όλον είναι το αναληθέςraquo και αυτός ο υλισμός φέρε-ται επομένως να είναι πολύ κοντά σε μια μαρξιστική θεώρηση της laquoαυ-ταπάτης της ολότητας ως το αποτέλεσμα ιδεολογικής ολοποίησηςraquo56

Ενάντια σε κάθε αυταπάτη συνοχής και στην ιδέα ότι υπάρχει κάποιαολοποιός γνώση η οποία μπορεί να ανευρεθεί κάτω από το σύνολο τωνσημαινόντων που συγκροτούν την ιδεολογία και τα συνακόλουθα φαν-τασιωτικά στοιχεία της φτάνουμε να δούμε ότι υπάρχει το τίποτα laquoτί-ποτα παρά το χάσμα που κάνει την κοινωνική δομή να είναι το μη όλοντο χάσμα της ταξικής πάληςraquo57

Το μάθημα ότι δεν υπάρχει τίποτα ότι είναι οι γελοιώδεις φαντασιώ-σεις που μας εγκολλούν με τα αντικείμενά μας αυτό που συνιστά τουλικό των σημαινόντων είναι πράγματι κάτι που ένα υποκείμενο σε λα-κανική ψυχανάλυση ενδέχεται να φτάσει να γνωρίζει Όταν ο αναλυτήςείναι ικανός να laquoεπιτύχει απόλυτη διαφοράraquo58 τότε ο αναλυόμενοςμπορεί ίσως ακόμα και να παραιτηθεί από αυτές ως ένα υποκείμενοπου υποτίθεται ότι γνωρίζει και να συνειδητοποιήσει καθώς αντικρούειεκείνη τη θεμελιώδη φαντασιακή σχέση με το αντικείμενό του μικρό απου δόμησε το ποιος ήταν ότι τίποτα δεν μπορεί να προέλθει από τοτίποτα σε μια στιγμή υποκειμενικής ένδειας59

Αλλά είναι πράγματι αυτό το laquoτίποταraquo απλώς άλλο ένα όνομα γιατην ταξική πάλη ισοδύναμο με την αδυνατότητα οποιασδήποτε συνε-κτικής ολοποίησης του κοινωνικού πεδίου Γιατί δε θα μπορούσε το μά-θημα που είναι δυνατόν να αποκομισθεί από τη συγκεκριμένη σχέση

E N E K E N

76

TEYXOΣ 16

53 laquoΚάθε φορά που αυτή η λειτουργία μπορεί για το υποκείμενο να ενσωματώνεται σε κάποιοάτομο είτε πρόκειται για έναν αναλυτή είτε όχι η μεταβίβασηhellipεδραιώνεταιraquo Lacan 1979 σ 23354 Močnik 1993 σ 14155 laquohellipΤο θεμελιώδες συστατικό γνώρισμα της συμβολικής τάξηςraquo Žižek 2002a56 Močnik 1993 σ 14957 Močnik 1993 σ 15258 Lacan 1979 σ 27659 Lacan 1979 σ 273

που δομεί και αποδομεί κάποιος στο πλαίσιο της ανάλυσης να είναιεπίσης η μη ύπαρξη κάποιου πράγματος όπως η ταξική πάλη ότι δη-λαδή αυτή καθεαυτή η ιστορική υλιστική κριτική της πολιτικής οικονο-μίας χρησιμεύει στο να κλείσει ή να γεμίσει ένα laquoκενόraquo ή μιαlaquoέλλειψηraquo στο υποκείμενο και ότι ο πολιτικός αγώνας ελκύει τουςακτιβιστές μέσα σε μια φαντασιακή σχέση με τους ταγούς τους οιοποίοι θα εκπληρώσουν τη λειτουργία των laquoυποκειμένων που υποτίθε-ται ότι πιστεύουνraquo Αυτό είναι ακριβώς το συμπέρασμα στο οποίοέχουν φτάσει κάποιοι από τους λακανικούς υπέρμαχους της laquoριζοσπα-στικής δημοκρατίαςraquo60 Για τον Ζίζεκ η laquoταξική πάληraquo χρησιμοποιείταιγια να σηματοδοτήσει έναν ανταγωνισμό που διατρέχει οποιαδήποτεπροσπάθεια να μετατρέψουμε το κοινωνικό σε ένα πλήρες ευεργετικόσύστημα μια αντιληπτική αδυνατότητα που θα απογοητεύει εκείνουςπου θέλουν να βελτιώσουν τον καπιταλισμό αλλά μια απαραίτητη αδυ-νατότητα που επίσης θα εμποδίζει εκείνους που θέλουν να τον ανα-τρέψουν Η εργατική τάξη δεν είναι mdashστην κοσμοθεωρία του Ζίζεκmdashμια τάξη που θα αγωνιστεί για να αναλάβει την εξουσία και να καταρ-γήσει ταυτοχρόνως τον εαυτό της μέσα σε αυτήν καθεαυτή τη διαδι-κασία της σοσιαλιστικής επανάστασης Για τον Ζίζεκ το laquoεμπόδιοraquo ήο laquoανταγωνισμόςraquo που αυτός επαναλαμβάνει επίμονα και βασανιστικάείναι η συνθήκη της δυνατότητας για την ύπαρξη του καπιταλισμούmiddot ηαπομάκρυνση αυτού του εμποδίου θα σήμαινε την απώλεια αυτής τηςίδιας της παραγωγικότητας που γεννάται μέσα από αυτό laquoαν απομα-κρύνουμε το εμπόδιο τότε εξανεμίζεται αυτή η ίδια η δυνατότητα πουαντικρούεται μέσω αυτού του εμποδίουraquo61 Σε πείσμα κάποιας ρητορι-κής που κυκλοφορεί περιστασιακά για να ενοχλεί τους ομόλογους τουΛακλάου ο Ζίζεκ δε διαλογίζεται πάνω και πέρα από τους ορίζοντεςτου καπιταλισμού62

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

77ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

60 laquoΑυτός είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους η δημοκρατία ταυτίζεται με το σύμ-πτωμα (τον καταστατικό ανταγωνισμό του κοινωνικού που συνήθως παρουσιάζεται ως τίποταάλλο παρά ένα απλό επιφαινόμενο) και αντικρούει τη φαντασίωση της αρμονικής κοινωνικήςτάξης πραγμάτων εγκαθιστώντας την έλλειψη στη θέση της αρχής της κοινωνικής οργάνωσηςraquoStavrakakis 1999 σ 136 Ο Λακάν και το πολιτικό61 Žižek 2002β σ 27562 laquohellipαν αυτή η ριζοσπαστική επιλογή στηλιτεύεται από κάποιους φιλάνθρωπους φιλελεύθε-ρους ως Αριστεροφασισμός ας είναιraquo Žižek στο Butler Laclau και Žižek 2000 σ 326

Ο Ζίζεκ δεν είναι μαρξιστής αλλά αυτό δεν αποτελεί το κύριο ζήτημαπου μας ενδιαφέρει εδώ63 Αν και στρέφεται στην εξέταση πολιτικοοι-κονομικών φαινομένων στα πλαίσια ερμηνευτικών σχολίων και κριτικήςκαι με μια ρητορική στην οποία είναι διάχυτη η μαρξιστική ορολογία64

αυτό αποτελεί απλώς μια ευκαιρία να ξεδιπλώσει θέματα από τη γερ-μανική ιδεαλιστική φιλοσοφία Και παρότι γίνεται συχνή επίκληση τουΛακάν αυτό δεν είναι παρά ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ανάγνωσητου Χέγκελ (και περιστασιακά του Σέλλινγκ) Έτσι όταν ο Ζίζεκ επι-καλείται τη λακανική ψυχανάλυση mdashσα μια πρακτική αυτοεξέτασηςδιαμέσου της οποίας η αλήθεια του ασυνειδήτου μπορεί παρά μόνο ναμισοειπωθείmdash ως ένα περίγραμμα για πολιτική δράση τότε οδηγούμα-στε πολύ μακριά από τον επαναστατικό μαρξισμό65

Την ίδια στιγμή που υπάρχει μια αμείλικτη απο-ουσιολογικοποίησηκοινωνικών κατηγοριών σrsquo αυτήν τη γραμμή συγγραφικού έργου συχνάυπάρχει επίσης μια μυθιστορηματοποίηση ηρωικών ατομικών πράξεωνάρνησης και εδώ η αντίληψη της έννοιας του Πραγματικού από τονΛακάν γίνεται η λυδία λίθος για κάτι που θα μπορούσε να ήταν μιαεκρηκτική δύναμη έξωθεν του Συμβολικού και του Φαντασιακού Αυτόδε γίνεται πουθενά σαφέστερο παρά στην απεικόνιση από τον Ζίζεκ τουχαρακτήρα της ηθικής ψυχαναλυτικής laquoπράξηςraquo η οποία θα laquoαγγίξει τοπραγματικόraquo και έτσι θα αλλάξει τις συμβολικές συντεταγμένες ενόςβιόκοσμου66 Στη συνέχεια το παράδειγμα μαχητικών φυσιογνωμιών πι-στών απέναντι σε μια αγωνιστική επιδίωξη εμφανίζεται ταχυδακτυ-λουργικά ξανά και ξανά σε μια παράδοξη σειρά προσωπικοτήτων ηοποία εκτείνεται από τον Απόστολο Παύλο (πιστού προς το Χριστό)στον Λένιν (πιστού προς το Μαρξ) και στον Λακάν (πιστού προς τονΦρόιντ) Αυτή η εννοιολογική απόσπαση ατόμων από το ιστορικό τουςπλαίσιο συσκοτίζει κατrsquo αυτόν τον τρόπο ότι είναι αυθεντικά επανα-

E N E K E N

78

TEYXOΣ 16

63 Βλέπε Parker 200464 Η έννοια laquoextimacyraquo mdashεξωτερικευμένη οικειότητα οικεία εξωτερίκευσηmdash που ο Jacques-Alain Miller (1994) επεξεργάζεται ωφέλιμα μέσα από τα γραπτά του Λακάν για να διερευνήσειτην laquoκλοπή της ευχαρίστησηςαπόλαυσηςraquo στη ρατσιστική φαντασίωση για παράδειγμα εξο-ρύσσεται και αναλαμβάνει έργο από τον Ζίζεκ (πχ 1990)65 Βλέπε για παράδειγμα τον ισχυρισμό ότι θα πρέπει να ερμηνεύουμε αντί να επιχειρoύμε να αλ-λάξουμε τον κόσμο laquoτο πρώτο καθήκον σήμερα είναι ακριβώς το να μην υποκύψουμε στον πει-ρασμό να δράσουμε να παρέμβουμε άμεσα και να αλλάξουμε τα πράγματαraquo Žižek 2002β σ 17066 laquoΑυτή είναι η Λακανική πράξη στην οποία η άβυσσος της απόλυτης ελευθερίας αυτονομίαςκαι ευθύνης συμπίπτει με την απόλυτη αναγκαιότητα Νιώθω υποχρεωμένος να εκτελέσω τηνπράξη ως ένα αυτόματο χωρίς στοχασμό (απλά πρέπει να το κάνω δεν είναι ένα ζήτημα στρα-τηγικής σκέψης)raquo Žižek 2002γ σ 69

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

79ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

στατικό στον μαρξισμό mdashτην έμφαση που δίνει αυτός στη δημιουργικήσυλλογική δράση η οποία προεικονίζει σοσιαλιστικές μορφές οργάνω-σηςmdash και σύρει τον Ζίζεκ σε κάποιες από τις πλέον αντιδραστικούχαρακτήρα ταυτίσεις με εκείνους τους οποίους θαυμάζει πάρα πολύΣτο βαθμό που παραμένει πιστός στην ψυχανάλυση αυτή η πίστη είναιπρος το θεσμό παρά προς την κλινική πρακτική και συγκεκριμέναπρος το σημερινό της ταγό Jacques Alain-Miller τον laquoκαλόraquo Στάλιν67

Ο Ζίζεκ είναι ένας αριστοτεχνικός σταλινικός που πελαγοδρομεί από τηνπραγματιστική πολιτική στον ακραίο αριστερισμό και κάθε φορά με μιασεκταριστική στηλίτευση εκείνων τους οποίους χαρακτηρίζει ως laquoυστερι-κούς επαναστάτεςraquo ή laquoκομφορμιστές φιλελεύθερους68raquo Στο τοπίο των αλ-ληλοκτόνων αντιπαραθέσεων του γαλλικού Κομμουνισμού των δεκαετιώντου 1960 και 1970 ο Ζίζεκ βρίσκεται μεταξύ των laquoκινεζικού προσανατολι-σμούraquo Αλτουσεριανών και των laquoιταλικού προσανατολισμούraquo (Λακλάου-Μουφ) μετα-μαρξιστών ως η μπουρζουά καρικατούρα του laquoΡώσουraquoολοκληρωτιστή υπέρ της επανεπιβεβαίωσης του κομματικού μηχανι-σμού και της πιστής αφοσίωσης στον laquoαγώναraquo69

Διαλεκτική διαφορά

Αυτές οι τρεις προσπάθειες σύνδεσης του Λακάν με τον Μαρξ απέ-τυχαν από τη στιγμή που δόθηκε προτεραιότητα στη λεπτομερή θεω-ρητική ερμηνεία πάνω και πέρα από την κλινική και πολιτική πρακτικήκατέστη πλέον εφικτός ο διαχωρισμός μιας από τις τρεις τάξεις mdashτουΦαντασιακού του Συμβολικού ή του Πραγματικούmdash από την υποχρε-ωτικά δεμένη σε κόμπο μεταξύ τους σχέση καθώς και η συνακόλουθηαποφασιστική πορεία με λανθασμένα ερωτήματα που ήταν αναπόφευ-κτο να δώσουν αφορμή για απαντήσεις οι οποίες δε θα ήταν ούτε λα-κανικές ούτε μαρξιστικές

67 Žižek 2002β σ 31668 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 1998 69 Ο Μπαντιού αποτελεί σχετικό αναφορικό σημείο ταύτισης για τον Ζίζεκ έτσι ώστε να κάνειπιο αιχμηρή τη δική του θέση εδώ Ο Μπαντιού που προσφέρει πράγματι κάποιους νέους τρό-πους στοχασμού της σχέσης μεταξύ ldquoηθικήςrdquo και ldquoκοινότηταςrdquo αναφορικά με το Πραγματικόβασίζει τη δουλειά του σε αυτό που αποδέχεται ότι συνιστά την ιστορική ήττα του Μαρξισμούκαι η εκ μέρους του χρήση του Λακάν αποτελεί ένα φιλοσοφικό καταφύγιο για μια νέα λογική τηςπολιτικής δράσης και όχι ένας τρόπος σύνδεσης της προσωπικής αλλαγής με τη Σοσιαλιστικήεπανάσταση Βλέπε για παράδειγμα Badiou 1988 Hallward 2003

Υπάρχει μια σημαντική διάσταση της ψυχανάλυσης η πραγμάτευσητης οποίας στα πλαίσια των οικειοποιήσεών της από την κοινωνικήθεωρία γίνεται με μια laquoνοικοκυρεμένηraquo σκόπιμα παρερμηνευτική προ-χειρότητα μια διάσταση στην οποία ακόμα δεν έχουμε δώσει προσοχήκαι η οποία είναι ότι πρόκειται για μια θεωρία και πρακτική τόσο της σε-ξουαλικότητας και της σεξουαλικής διαφοράς όσο και του ασυνειδήτουΠώς θα μπορούσαμε να εντάξουμε αυτό το στοιχείο σεξουαλικότηταςστην πολιτική θεωρία και πρακτική Ένας τρόπος είναι να παρατηρή-σουμε ότι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη σφαίρα του ατομικού και σrsquoεκείνη του κοινωνικού θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως κάτιπου μοιάζει με την περίφημη laquoαδυνατότηταraquo αρμονικής σχέσης πουχρησιμοποιούσε ο Λακάν για να περιγράψει τη σεξουαλική διαφορά70

αλλά ακόμα και τότε αυτή η άκρως αφηρημένη διατύπωση απαντάμόνο σε έναν ήδη υπεργενικευμένο γρίφο Αντίθετα αν αποφασίζαμενα ρωτήσουμε σε τι θα ήταν χρήσιμη η λακανική ψυχανάλυση ως ένασυγκεκριμένο στοιχείο της πάλης των τάξεων και σε σχέση με ποιεςσυγκεκριμένες όψεις της μαρξιστικής επαναστατικής δραστηριότηταςτότε θα ήταν ίσως ωφέλιμο να εστιάσουμε στο ρόλο της σεξουαλικήςδιαφοράς και στο σημείο που αυτή συναντιέται με την ταξική πάλη Τοκλειδί εδώ είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στη laquoδημόσιαraquo και την laquoιδιω-τικήraquo σφαίρα ζωής υπό τις συνθήκες του καπιταλισμού και ο αντίστοι-χος προς αυτόν διαχωρισμός μεταξύ της στερεοτυπικής αρσενικότηταςκαι θηλυκότητας71 Φυσικά το σημείο τομής των αλληλεπικαλυπτόμε-νων και αμοιβαία ενισχυόμενων αξόνων της καπιταλιστικής εκμετάλ-λευσης και της πατριαρχικής καταπίεσης έχει δουλευτεί πιο έντονααπό φεμινιστές παρά από μαρξιστές72

Παλαιότερες γενιές ριζοσπαστών ψυχαναλυτών που είχαν επιχειρή-σει να αναπτύξουν θεωρίες προσωπικής αλλαγής σε σύνδεση με τηνεπαναστατική πολιτική είχαν εξ ανάγκης καταστήσει τη θεματική τηςlaquoσεξουαλικής επανάστασηςraquo ζωτικής σημασίας στοιχείο της δουλειάςτους73 Αλλά ολοένα και πιο συχνά το laquoφύλοraquo που θα καθοδηγούσετην επανάσταση γινόταν αντικείμενο ουσιολογικοποίησης και μετατρε-

E N E K E N

80

TEYXOΣ 16

70 laquoΟ μαρξισμός του Λακάν δεν υπήρξε ποτέ μπροστά στην αναγνώριση αυτής της ανυπότακτηςδυσαρμονίας Ο Λακάν του μαρξισμού υπήρξε πράγματι ως η περιχαρής αλλά τελικά αλλοτριω-τική παραγνώριση μιας προβαλόμενης αρμονίαςraquo Valente 2003 σ 17271 Zaretsky 197672 Βλέπε για παράδειγμα Haraway 199173 Βλέπε για παράδειγμα Fenichel 1977

πόταν σε μια αυτάρκη δύναμη που μπορούσε και έπρεπε να οδηγηθείστην επιφάνεια74 Ο Λακάν δείχνει αντιθέτως πως η θέσμιση ενός ομι-λούντος υποκειμένου είναι επίσης και ταυτόχρονα η θέσμιση μιαςάλλης όψης στην ομιλία ενός άλλου τόπου που είναι το ασυνείδητομέσα στο οποίο οι συνδεδεμένες με λιμπιντικές δυνάμεις αναπαρα-στάσεις απολαμβάνουν την ισχύ τους λόγω αυτής καθεαυτής της δια-δικασίας εκδίωξής τους από τη γλώσσα της καθημερινότητας και τησυνήθη συνείδηση Το υπερεγώ για παράδειγμα τρέφεται έτσι απότην ένοχη συναίσθηση ότι υπάρχει κάτι επιθυμητό που δεν πραγματο-ποιείται πλήρως και που συνεχώς στέλνει πίσω την εντολή για ευχαρί-στηση το σεξ συνεγείρεται όσο και τίθεται υπό απαγόρευση75

Είναι αυτό που μας παρέχει έναν νέο τρόπο στοχασμού της προ-βληματικής της σεξουαλικής διαφοράς έτσι ώστε η laquoαδύνατηraquo σε-ξουαλική σχέση να είναι καταστατικός παράγοντας σε ότι αφορά τιςφαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι οι άνδρες και οι γυναίκες καιαπό την πλευρά του άνδρα σε ότι αφορά τη φαντασίωση για το σεποια γυναίκα έχει πρόσβαση ως κάτι πάνω και πέρα από τη Συμβολικήτάξη κάτι πάνω και πέρα από τη φθίνουσα laquoφαλλική απόλαυσηraquo στηνοποία είναι φυλακισμένος ο laquoάνδραςraquo76 Υπάρχει φυσικά ο πειρασμόςσrsquo αυτήν την εξήγηση να εξιδανικεύσουμε τη laquoγυναίκαraquo mdashένα μοτίβοπου όλο και πιο αποτελεσματικά διατηρεί στη θέση του τον υποβιβα-σμό τηςmdash77 και έτσι για να την προχωρήσουμε παραπέρα είναι απα-ραίτητο να δώσουμε κάποια προσοχή στην ιστορική θέσμιση αυτής τηςαδύνατης σεξουαλικής σχέσης καθώς και στην εξιδανίκευση που τη συ-νοδεύει78

Για παράδειγμα η εκθήλυνση είναι μέρος της λογικής του καπιταλι-σμού που διαλύει τις σχέσεις της πυρηνικής οικογένειας και τους laquoπα-ραδοσιακούςraquo ρόλους που έχουν απονεμηθεί στους άνδρες και στιςγυναίκες παράλληλα με τη στρατολόγηση των γυναικών στο εργατικόδυναμικό ως επίτιμων ανδρών και με την καταστροφή της laquoιδιωτικήςraquoσφαίρας που είχε απονεμηθεί στις γυναίκες υπάρχουν και αντίστοιχες

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

81ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

74 Βλέπε για παράδειγμα Reich 197275 laquoΟ γονέας του ίδιου φύλου εμφανίζεται στο παιδί ταυτόχρονα ως ο φορέας της σεξουαλικήςαπαγόρευσης και ως το παράδειγμα της παραβίασης τηςraquo Lacan 1980 σ 19176 laquoΠρέπει να διαφωνήσουμε με τις φιλοσοφικές βάσεις της Λακανικής ψυχανάλυσης χωρίς να αρ-νηθούμε την κοινωνική πραγματικότητα του φαλλικού προνομίου σε γλώσσα και αναπαράστασηκαι ως εκ τούτου τη δυσκολία επιβεβαίωσης του ldquoθηλυκούrdquo ldquofemininerdquoraquo Segal 1999 σ 6778 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίαςπατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv

ορισμένες φορές απέλπιδες προσπάθειες επανεύρεσης εκείνης της χα-μένης θηλυκότητας αυτό είναι φανερό σε μοτίβα που σχετίζονται μετην ανατροφή των παιδιών στην οποία οι άνδρες αναζητούν πρόσβασησχεδόν το ίδιο ένθερμα με τις γυναίκες καθώς και στον laquoσυναισθημα-τικό μόχθοraquo μέσω του οποίου οι άνδρες φαντάζονται ότι θα μάθουν ναείναι τόσο αποτελεσματικοί όσο και οι γυναίκες στην αισθητικότητα τηςαπόδοσής τους κι έτσι θα νιώθουν πράγματι κάτι βαθιά μέσα τους79

Η εκθήλυνση του καπιταλισμού συνοδεύεται επίσης τώρα και απότην άνοδο της ψυχοθεραπείας μιας σφαίρας εργασίας παραδοσιακάσυνδεδεμένης με τις γυναίκες αλλά στην οποία οι άνδρες γίνονταιτώρα πιο ισχυροί όπως επίσης και στην ψυχανάλυση ως μια πιο laquoαυ-στηρήraquo στερεοτυπικά ανδρική δραστηριότητα στο πλαίσιο τηςοποίας άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επανανακαλύψουν τη θη-λυκή πλευρά του εαυτού τους80 Στη λακανική ψυχανάλυση ωστόσοαυτή η διαδικασία της laquoεκθήλυνσηςraquo επιστρατεύεται αλλά ταυτό-χρονα γίνεται και ζήτημα προβληματισμού καθώς χρησιμοποιείται ωςεργαλείο αλλά συγχρόνως εξετάζεται και μέσα από το τι θα ήταν δυ-νατό να ειδωθεί ως μια laquoπροσωπική-πολιτικήraquo διαδικασία που ανοίγει τοδρόμο στη θηλυκότητα σαν κάτι που είναι υποχρεωτικά καταπιεσμένοώστε να μπορεί να λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά με τρόπο που αρ-νείται να την ουσιολογικοποιήσει ή να την εξιδανικεύσει Η laquoυστερι-κοποίησηraquo του αναλυόμενου για παράδειγμα είναι μια εκθήλυνση τηςθέσης του υποκειμένου που αμφισβητεί τον κύριο και αναπτύσσεταιμε βάση τις πλέον πρώιμες και κριτικής σημασίας παρατηρήσεις στηνιστορία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τις οποίες η υστερία δεν πε-ριοριζόταν στις γυναίκες Αλλά αυτή η εκθήλυνση δεν είναι σαγηνευ-μένη από φαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι μια γυναίκα επειδή ηακύρωση της laquoθηλυκότηταςraquo είναι το σημείο εκείνο στο οποίο ο οποι-ουδήποτε φύλου αναλυόμενος γνωρίζει όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αρ-μονική σεξουαλική σχέση αλλά και ότι laquoη γυναίκαraquo δεν υπάρχει81

E N E K E N

82

TEYXOΣ 16

77 laquoΥπάρχουν λίγοι μόνο μορφωμένοι άνθρωποι στους οποίους οι δύο τάσεις της τρυφερότηταςκαι της αισθησιακότητας έχουν συγκεραστεί σωστάmiddot ο άνδρας σχεδόν πάντα νιώθει τον σεβασμότου για εκείνη τη γυναίκα που δρα ως ένας περιορισμός για τη σεξουαλική του δραστηριότητα καιαναπτύσσει πλήρη σεξουαλική ικανότητα μόνον όταν βρίσκεται με ένα υποβαθμισμένο σεξουα-λικό αντικείμενοraquo Freud 2001d σ 18578 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίας[πατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv 79 Βλέπε για παράδειγμα Hochschild 198380 Verhaeghe 199981 Lacan 1998 σ 81

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

ρέχουν τα κύρια σημεία αναφοράς για το πως θα μπορούσαμε να συν-δυάσουμε την ψυχανάλυση με το μαρξισμό Ότι αυτά δεν μπορούν νασυνδυαστούν ότι είναι laquoευθέως αντίθεταraquo αναγνωρίστηκε εδώ καιπολύ καιρό από ψυχαναλυτές όμως το πιο ενδιαφέρον και γόνιμο ερώ-τημα που περιμένει ακόμα να εξεταστεί διεξοδικά είναι laquoπρόκειται γιαδιαλεκτικά αντίθεταraquo4 Για την απάντηση αυτού του ερωτήματος χρει-άζεται επίσης να είμαστε σαφέστεροι ως προς το ποια θα ήταν τα κα-τάλληλα σημεία αναφοράς Δεν είναι αρκετό να λέμε απλά ότι τώραμπορούμε να εγκύψουμε στη μελέτη του ερωτήματος συγκρίνοντας καιαντιπαραθέτοντας τα γραπτά του Μαρξ και του Λακάν

Ο σαφής προσδιορισμός των συγκεκριμένων θεωρητικών παραδό-σεων mdashμαρξιστικών και λακανικώνmdash μπορεί να μας είναι βοηθητικόςως ένα σημείο εκκίνησης εφόσον υπάρχουν δύο παραδοχές που αυτέςοι παραδόσεις ακολουθούν από κοινού και που πρέπει να λάβουμε σο-βαρά υπόψη για να θεμελιώσουμε την αντιπαράθεση Πρώτον υπάρ-χει μια έμφαση στη διάσταση της πράξης μια επιμονή ότι δεν είναιαρκετό να ερμηνεύουμε τον κοινωνικό κόσμο και τον εσωτερικό κόσμοστην πρώιμη ψυχαναλυτική παράδοση αυτή η έμφαση είναι έκδηληστην προσοχή που δίνεται σε αυτό που χαρακτηρίζει μια laquoμεταλλα-κτικήraquo ερμηνεία5 ενώ για τους ασκούντες πρακτική λακανικούς είναιεμφανής στην επικέντρωσή τους στην κλινική εκπαίδευση Τα πεδίαπράξης είναι πολύ διαφορετικά αλλά είναι μόνο διαμέσου της δου-λειάς μέσα σε καθένα απrsquo αυτά τα πεδία που μπορεί να φτάσουμε σεαπαντήσεις οι οποίες θα είναι και αυθεντικά λακανικές και μαρξιστι-κές Δεύτερον υπάρχει μια αναγνώριση ότι ο εντοπισμός της δουλειάςσυνιστά μια συσσωρευτική παράδοση ένα κίνημα ακτιβιστών ήασκούντων πρακτική που διαβάζουν και ξαναδιαβάζουν θεμελιακά κεί-μενα αλλά το οποίο μελετά συλλογικά και επισταμένως την τροχιά τηςσυγγραφικής δραστηριότητας και των ερμηνευτικών σχολίων ώστε ναεκτιμήσει τι μπορεί να γίνει κατανοητό από τα σφάλματα όταν η θεωρίαυποβάλλεται σε δοκιμασία Στην καθεμία περίπτωση φυσικά το έργοτης διάσωσης και διατήρησης της παράδοσης μορφοποιείται απαραί-τητα σε σχέση με μια κατανόηση των συγκεκριμένων καταστροφικώνσφαλμάτων μέσω των οποίων εκείνοι που μιλούν για λογαριασμό τηςπαράδοσης mdashτης ψυχανάλυσης ή του μαρξισμούmdash την έχουν προδώσει6

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

63ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

4 Strachey 1937 σ 75 Strachey 19346 Mandel 1979 Roudinesco 1990

Υπάρχει επιπρόσθετα μια στενή αντιστοιχία μεταξύ των μορφώνσφαλμάτων όσον αφορά την πράξη που καθένα από τα κινήματα έχειτεκμηριώσει και στη συνέχεια επιχείρησε να αποφύγει Το αν αυτή ηαντιστοιχία σηματοδοτεί κάτι περισσότερο από μια αναλογία μεταξύτης λακανικής και της μαρξιστικής παράδοσης και το αν στη συνέχειαδικαιολογεί το συμπέρασμα ότι οι απαντήσεις που έχουν παράσχειαυτές οι παραδόσεις είναι ομόλογες σε χαρακτήρα είναι ένα άλλο ζή-τημα ένα ζήτημα που θα διερευνήσουμε σε εύθετο χρόνο Η ομοιότηταμεταξύ των εχθροτήτων που έχει δημιουργήσει το καθένα από τα κινή-ματα κατά τη διαδικασία της ιστορικής του ανάπτυξης έχει ελκύσειαπό μόνη της αρκετούς σχολιαστές που την παρατηρούν από τηνπλευρά του ενός κινήματος προς εκείνη του άλλου και αναζητούν μιααλληλοσυμπληρωματική σχέση για να καταστήσουν άξιο λόγου τον εν-τοπισμό κάποιων από τα σφάλματα και τους εχθρούς που υπάρχουνκαι λειτουργούν στο εσωτερικό των παραδόσεων και πολλαπλασιάζον-ται από αυτές Σrsquo αυτά περιλαμβάνονται Πρώτον η επίδραση ορι-σμένων μορφών κουλτούρας οι οποίες διαστρεβλώνουν συστηματικάτις κριτικές και τους στόχους του κινήματος (η κουλτούρα της κατα-νάλωσης γενικά για τους μαρξιστές και η αμερικανική κοινωνία τωνΗΠA για τον Λακάν και δεύτερον η αποκρυστάλλωση μιας γρα-φειοκρατικής κάστας που ρυθμίζει τη θεωρία και την πρακτική σύμ-φωνα με τα δικά της συμφέροντα mdashο κυρίαρχος κυβερνητικόςμηχανισμός στη Σοβιετική Ένωση για τους μαρξιστές και η στραγγαλι-στική λαβή της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Εταιρείας (IPA) για τους λα-κανικούς Οι ποικίλες προσπάθειες για να διατυπωθούν επαρκώςενδελεχείς θεωρίες του πολιτισμού και να δομηθούν εναλλακτικές μορ-φές οργάνωσης ως απόκριση στα πραγματικά προβλήματα που έχουνκαταπονήσει αυτά τα κινήματα χρησιμεύουν όλο και περισσότερο στονα εντείνουν τη δουλειά των υποστηρικτών τους είτε ως λακανικώνψυχαναλυτών είτε ως επαναστατών μαρξιστών

laquoAl tu sers agrave rienraquo7

Ας στραφούμε σε μερικούς ακόμα μαχητικούς εσωτερικούς εχθρούς μετους οποίους έχουν έρθει αντιμέτωποι οι λακανικοί και οι μαρξιστές

E N E K E N

64

TEYXOΣ 16

7 Φοιτητικό σλόγκαν στο Παρίσι το 1968 παρατιθέμενο από τον Macey 1994 σ 146 Λογοπαίγνιοστη γαλλική που σε ελεύθερη απόδοση σημαίνει laquoΑλ είσαι άχρηστοςraquo (Σε)

αλλά τους αντιμετώπισαν με κάπως διαφορετικό τρόπο Και στις δύοπαραδόσεις υπήρξε μια έλξη για μορφές σκέψης οι οποίες υπόσχονταιτην τεκμηρίωση και τη βελτίωση της θεωρίας αλλά που στη συνέχειααπειλούν να την καταστρέψουν αμετάκλητα και οι υποστηρικτές τηςκάθε παράδοσης μπορούν να δουν αρκετά καθαρά τους κινδύνους καιτις συνέπειες αυτής της έλξης Ωστόσο υπάρχει μια ολέθρια εναντιο-μορφία μεταξύ των δύο παραδόσεων που αντανακλά σε αυτό ακριβώςτο σημείο το διαχωρισμό μεταξύ του ατομικού και του κοινωνικού ένανδιαχωρισμό που είναι πολύ πρόσφορος για τους περισσότερους ψυχα-ναλυτές στην καθημερινή τους πρακτική αλλά που στη συνέχεια κα-θιστά διάτρητη και υπονομεύει κάθε προσπάθεια από την πλευρά τωνμαρξιστών να ξαναβάλουν και πάλι μαζί τα δύο μέρη της εξίσωσης8 ΟΛακάν γνώριζε ποια ήταν τα αντικείμενα διακύβευσης εδώ καθώς χρη-σιμοποιούσε ορισμένα υπάρχοντα θεωρητικά πλαίσια που ήταν έξω απότη φροϊδική παράδοση και αρνιόταν κάποια άλλα με στόχο να ανοίξειτο δρόμο για την άρθρωση αυτού που είναι εγγενώς κοινωνικό σε σχέσημε το άτομο9 Ήταν αυτή η στρατηγικού χαρακτήρα πλοήγηση μέσααπό εχθρικό έδαφος για να επιστρέψει στον Φρόιντ που παρανοήθηκεκατrsquo επανάληψη από τον Αλτουσσέρ

Από τη μια πλευρά αυτού του φαινομενικά ισότιμου χειρισμού πρό-σφορων αλλά εν δυνάμει επικίνδυνων δυνάμεων ο Λακάν αντλούσεαπό το δομισμό από τον Λέβι Στρως για να αναμορφώσει την αντί-ληψη των σχέσεων συγγένειας και των όρων του Οιδιπόδειου συμ-πλέγματος ως κατrsquo ουσία κενών περιεχομένου οριζόμενων αντίθετααπό τη θέση τους στα πλαίσια κάποιας δομής10 και από τον Σωσσύργια να φτάσει σε έναν απολογισμό των σημαινόντων που λειτουργούνμέσα σε ένα σύστημα laquoδιαφορών χωρίς θετικούς όρουςraquo11 Παράλληλαόμως ο Λακάν δεν εγκατέλειψε ποτέ εννοιολογικά συστήματα πουήταν εκ διαμέτρου αντίθετα με τη δομιστική θεωρία mdashαπό τα οποίαεκείνο του Χέγκελ κατανοούμενου μέσα από τον Κοζέβ είναι το πλέον

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

65ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

8 laquoΕίναι μόνο διαμέσου της άρθρωσης της διαφοράς τους hellip που μπορεί να εκφραστεί επαρκώςη σχέση τουςraquo (Adorno 1967 σ 70)9 laquoΣτην ψυχο-νοητική ζωή του ατόμου εμπλέκεται απαρέγκλιτα κάποιος άλλος σαν ένα πρότυποσαν ένα αντικείμενο σαν ένας αρωγός σαν ένας αντίπαλοςmiddot και έτσι από την πιο πρώτη ατομική ψυ-χολογία μrsquo αυτήν την εκτεταμένη αλλά πέρα για πέρα εύλογη έννοια των λέξεων πρόκειται επίσηςσυγχρόνως και για κοινωνική ψυχολογίαraquo Freud 2001β σ 6910 Leacutevi-Strauss 196311 Saussure 1974 σ 1201

σημαντικόmdash12 και χρησιμοποιούσε σταθερά άλλες θεωρίες της γλωσ-σολογίας όπως του Γιάκομπσον13 για τη νομιμοποίηση των δικών τουθεωρητικών αναπτυγμάτων Και ταυτόχρονα ο Λακάν απέρριπτε το δέ-λεαρ της laquoψυχολογίαςraquo τον ορμαθό ακαδημαϊκών και εμπειρικών με-λετών της ατομικής ανάπτυξης που έμοιαζαν να προσφέρουν μια λύσησε τόσους πολλούς ψυχαναλυτές που καλούνταν να παράσχουν απο-δεικτικά στοιχεία για την αποτελεσματικότητα των θεραπειών τους14Συχνά στο γραπτό του έργο το σημαίνον laquoψυχολογίαraquo αντιπροσωπεύειότι χειρότερο σχετικά με την προσαρμογή των ατόμων στην αμερικα-νική κουλτούρα των ΗΠΑ ένα εγχείρημα που έγινε απρόθυμα δεκτόκαι στη συνέχεια διαφημίστηκε με ενθουσιασμό από τους αντιπάλουςτου στη Διεθνή Ψυχαναλυτική Εταιρεία (IPA) Η αποστροφή τουΛακάν προς εκείνους τους laquoθεραπευτές της ορθοπεδικής πρακτικήςπου ψυχολογικοποιούν την αναλυτική θεωρίαraquo15 είναι ίσως πηγή ικα-νοποίησης για τους μαρξιστές και η κριτική του συνηχεί με την υποψίαμας ότι η ψυχολογία της αστικής τάξης επικυρώνει την εξατομίκευσητης εμπειρίας και τις ερμηνείες της καταπίεσης αλλά αυτή του η εχ-θρότητα χρωστά ελάχιστα σε αυτόν καθεαυτό το μαρξισμό

Το πλέον πρώιμο ψυχιατρικό έργο του Λακάν για την παράνοια συνι-στά τον πυρήνα της επιστροφής του στον Φρόιντ και της ψυχαναλυτικήςτου ανάγνωσης της πολιτισμικής δυσφορίας της πρώιμης περιόδου του20ού αιώνα όπως απορρέει αυτή από την laquoπαρακμή του πατρικούimagoraquo (αρχέτυπο)16 αλλά οι πολιτικές συνέπειες αυτής της ανάγνω-σης για την κατανόηση του φασισμού για παράδειγμα mdashως μία πει-σματική ναρκισσιστική φαντασιακή ταύτιση με τον πατέραmdash συνιστούνάσχημα νέα για τους μαρξιστές που προσβλέπουν στην επαναστατικήδύναμη της ανθρώπινης δημιουργικότητας Η πολιτική θέση που απορ-ρέει απrsquo αυτήν την ανάλυση είναι περισσότερο συμβατή με σουρεαλιστι-κές προσεγγίσεις οι οποίες εξάλλου δεν κάνουν κάτι πολύ περισσότεροαπό το να μιμούνται απλώς αυτήν την ταύτιση17 Με παρόμοιο τρόποη πλησιέστερη προσέγγιση από τον Λακάν της συντονισμένης δράσηςμέσα σε ομάδες για μια ακόμα φορά προσφέρει λίγα πράγματα που

E N E K E N

66

TEYXOΣ 16

12 Μέσα από τον Κοζέβ 196913 Γιάκομπσον 197514 Βλέπε για παράδειγμα Lagache 195315 Lacan 1973 σ 2316 Lacan 198017 Βλέπε για παράδειγμα Greeley 2001

θα έδιναν άμεση ανακούφιση στους μαρξιστές η χρονική λογική πουαυτός σκιαγράφησε στο δοκίμιό του για την laquoπροσδοκώμενη βεβαι-ότηταraquo18 συνιστά περισσότερο μια κριτική απrsquo ότι μία υποστήριξη τηςδιυποκειμενικότητας και ενώ αυτή η κριτική είναι χρήσιμη αν όχι καιαπαραίτητη για κλινική εργασία με άτομα οι πιο άμεσες συνδέσεις μετην ψυχαναλυτική ομαδική ψυχολογία είναι εκείνες με τη συντηρητικήψυχιατρική παράδοση στην Αγγλία κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγ-κοσμίου Πολέμου από την οποία ήταν τόσο εντυπωσιασμένος ο Λακάν19

Οι έννοιες της δημιουργικής εργασίας και της συλλογικής δράσηςπου εκλαμβάνονται από τον μαρξισμό ως τα δύο πιο ισχυρά προσδιο-ριστικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης συσκοτίζονται κατάσυνέπεια από τη λακανική ψυχανάλυση και το να ακολουθήσουμε τηγραμμή των ανένδοτων υποστηρικτών του Αλτουσέρ σύμφωνα με τηνοποία δεν υπάρχει καμιά απολύτως ανθρώπινη φύση είναι απλά σα ναμας καταπίνει ολόκληρους μια ιδιαίτερα λυσσαλέα αντι-μαρξιστική εκ-δοχή μιας οιονεί λακανικής κοινωνικής θεωρίας20 Αφήνουμε εδώ κατάμέρος τις παθοβιογραφικές περιγραφές των μελετημένων κινήσεων πουέκανε ο Λακάν για να επιστρατεύσει στήριξη από μια σειρά διαφορετικώνσημαινόντων προσωπικοτήτων θερμές παρακλήσεις και επίσημες επιστο-λές σε εκκλησιαστικούς ηγέτες και στο γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα(PCF) δείχνουν ότι ο Λακάν δεν ήταν ούτε χριστιανός ούτε κομμουνιστής21

Από την άλλη πλευρά στην οποία εις μάτην θα στραφούμε τώρα γιαμια επαρκή μαρξιστική απόκριση σε αυτά τα ζητήματα ο Αλτουσσέρυιοθέτησε επίσης πρότυπα του δομισμού για να αναζωογονήσει μια θε-ωρητική πρακτική που θα κατανοούσε την ιστορία ως μια laquoδιαδικασίαχωρίς κάποιο υποκείμενοraquo22 και να συλλάβει το πως η ιδεολογία laquoαν-τιπροσωπεύει τη φαντασιακή σχέση των ατόμων με τις πραγματικέςτους συνθήκες ύπαρξηςraquo23 Αυτό τον διευκόλυνε να κατευθύνει μια πο-ρεία μεταξύ του εκ νέου ανακαλυφθέντος laquoανθρωπισμούraquo του γαλλι-κού Κομμουνιστικού Κόμματος και μιας υποτιθέμενα άτεγκτης mdashαπόεπιστημονικής απόψεωςmdash περιγραφής του ανθρώπινου υποκειμένου

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

67ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

18 Lacan 198819 Lacan 200020 Βλ Geras 1983 για μια μαρξιστική επιχειρηματολογία ενάντια σrsquo αυτήν την αλτουσσεριανήδιάσταση21 Roudinesco 199722 Althusser 197623 Althusser 1971 σ 153

Ενώ του χρειάστηκε κάποια τόλμη για να στρατολογήσει τον Λακάνσε αυτήν την αποστολή με φόντο μια θλιβερή αυτοκριτική κομμουνι-στών αναλυτών οι οποίοι είχαν διακηρύξει την άποψη ότι η ψυχανά-λυση είναι μια laquoαντιδραστική ιδεολογίαraquo24 ο laquoαντι-ανθρωπισμόςraquo τουΑλτουσέρ δεν ήταν παρά μια ακόμα κίνηση στο πλαίσιο του συμπλέγ-ματος μηχανορραφιών που απαιτούσε το Κόμμα25 Επιπρόσθετα ο Αλ-τουσέρ υιοθέτησε ιδέες από τον Λακάν οι οποίες θα μπορούσαν μέσασrsquo αυτόν τον συγκεκριμένο τομέα θεωρητικής διεργασίας να κρατή-σουν ζωντανή κάποια εκδοχή του ανθρωπισμού που εκείνος προσχη-ματικά παραμέριζε κάτι αλλόκοτα κοντινό με εκείνη την ίδια τηνψυχολογία έναντι της οποίας ο Λακάν οίκτιρε τον εαυτό του26

Η πιο εντυπωσιακή έκφραση αυτού του στοιχείου ψυχολογικοποί-ησης βρίσκεται στη χρήση που κάνει ο Αλτουσέρ της περιγραφής τουσταδίου του καθρέφτη από τον Λακάν27 Για τον Λακάν αυτό το laquoστάδιοraquomdashη θέση στην οποία συγκροτείται το Φαντασιακόmdash ενσωματώνεταικαι είναι αναγκαστικά συνυφασμένο με το Συμβολικό και το Πραγμα-τικό28 Για τον Αλτουσσέρ ωστόσο αυτό είναι ένα αυτοπεριορισμένοσημείο φαντασιακής ταύτισης με τη μητέρα πραγματευόμενο σαν τοαρχικό σημείο από το οποίο αναδύεται το υποκείμενο ως ικανό να ανα-γνωρίζει και να αναγνωρίζεται μέσα σε ιδεολογικά συστήματα29 Η

E N E K E N

68

TEYXOΣ 16

24 laquoΤο λιγότερο που μπορεί να πει κανείς για την αναλυτική προσέγγιση είναι ότι αυτή εμποδίζειστον υψηλότερο βαθμό την ελευθερία του να αποδίδονται στα γεγονότα οποιαδήποτε αίτια άλλααπό εκείνα που διατυπώνονται αξιωματικά από την ίδια την ψυχανάλυση Η αναλυτική τεχνικήμπορεί να οδηγήσει τον ασθενή μόνο στη μέση της διαδρομής στο σημείο όπου αυτός αποκτάσυνείδηση του μύθου που τον βάραινε αλλά όχι των βαθιών πηγών εκπόρευσής του Αυτή τουπροσφέρει μόνο μια επίπλαστη απελευθέρωση μέσα σε ένα φαντασιακό κόσμοraquo Eight FrenchPsychiatrists 1949 σ 1925 laquoΟ Αλτουσέρ ανέπτυξε μια φιλοσοφία της ιστορίας που επέτρεπε την αναγνώριση των πολι-τικών διαστρεβλώσεων που υπήρχαν στο εποικοδόμημα της ΕΣΣΔ αν και διατηρούσε την οικο-νομική κατηγοριοποίηση της χώρας ως σοσιαλιστικής Από θεωρητική άποψη αυτή αποτελούσεμία μείζονα πολιτική πρόοδο σε σύγκριση με τις εξηγήσεις με βάση τη ldquoλατρεία της προσωπικό-τηταςrdquo που προτιμούνταν [sic] από την ηγεσία του ΓΚΚ Από πολιτική άποψη αυτή επέτρεπε έναβαθμό κριτικής για την ΕΣΣΔ και παραχωρούσε στο ΓΚΚ ένα βαθμό ανεξαρτησίας από το ΚΚΣΕ(CPSU)raquo OrsquoDonnell 1982 σ 2526 laquoΟ Αλτουσέρ μπορεί να φαίνεται ότι απορρίπτει την ψυχολογία αλλά την επανεισάγει διαμέσου του Ιδεολογικού Κρατικού Μηχανισμούraquo OrsquoDonnell 1982 σ 2927 Πρώτα σκιαγραφήθηκε στα Αγγλικά στο New Left Review ωσάν να επρόκειτο πράγματι για έναlaquoστάδιο αντικατοπτρισμούraquo που θα μπορούσε να αποτελεί μέρος μιας αναπτυξιακής περιγραφής(Lacan 1968) Σύγκρινε αυτό με τον Lacan 200228 Lacan 199829 laquoΣτη ρίζα του προβλήματος βρίσκεται η επίκληση από τον Αλτουσσέρ ενός ldquoατόμουrdquo το

σχέση που συνάπτει το ατομικό υποκείμενο όσον αφορά τους ποικίλουςΚρατικούς Ιδεολογικούς Μηχανισμούς ή το laquoΑπόλυτο Υποκείμενοraquo είναιμια laquoφαντασιακήraquo σχέση30 αντί να είναι πάντα ήδη δομούμενη από τοΣυμβολικό και το Πραγματικό ως το τρίτο αναγκαίο στοιχείο υποβιβάζεταιαπό τον Αλτουσέρ στο να συνίσταται σε laquoπραγματικές καταστάσειςraquoως εάν η ψυχανάλυση να ενδιαφερόταν για την laquoπραγματικότηταraquo σαμια μεζούρα διαστρεβλωμένων νοήσεων Κατrsquo αυτόν τον τρόπο λοι-πόν ο Αλτουσέρ στριμώχνει τις λακανικές έννοιες σε καλούπια για νακατανοήσει την laquoιδεολογίαraquo αλλά κατά τη διαδικασία τις laquoφαντα-σιακοποιείraquo κι έτσι μετατρέπει αυτό καθεαυτό το Φαντασιακό σε κάτιπου λειτουργεί ως μία έννοια laquoκλειδίraquo αυτή φαινόταν να ανοίγει τοδρόμο προς μια μαρξιστική θεωρία της υποκειμενικότητας αλλά στηνπράξη μας κλείδωσε όλο και πιο ερμητικά μέσα στην ιδεολογία ως κάτιαιώνιο και αναπόδραστο

Το να χρησιμοποιούμε την ψυχανάλυση κατrsquo αυτόν τον τρόπο για ναεξασφαλίσουμε μια θεωρητική κατανόηση σχετικά με την ιδεολογία κα-ταλήγει κατά συνέπεια στο να διαστρεβλώνουμε αυτό στο οποίο στόχευεο Λακάν Στην κλινική πρακτική είναι ζωτικής σημασίας ότι ο αναλυτήςεπιλαμβάνεται του ρόλου του Φαντασιακού για κάθε συγκεκριμένοαναλυόμενο έτσι ώστε να μπορεί ο αναλυόμενος να οδηγηθεί στο ση-μείο όπου θα είναι ικανός να προχωρήσει πέρα και πάνω από τις οδυ-νηρές κυκλικές διαδρομές που τον κρατούν δεσμώτη κάποιωναντικειμένων επιθυμίας η ανάλυση είναι η πρακτική της ομιλίας μέσωτης οποίας ο αναλυόμενος θα αποδεσμευτεί από το Φαντασιακό ως αι-ώνιο και αναπόδραστο Ωστόσο ο λακανικός ψυχαναλυτής ενδιαφέρεταιεπίσης για το πως μπορεί εκείνος ο αναλυτής να τοποθετήσει τον εαυτότου μέσα στο Συμβολικό (ως ο Άλλος προς τον οποίο κατευθύνεται ο μη-εγωικός ανεπίγνωστος laquoαληθής λόγοςraquo) ή μέσα στο Πραγματικό (ως ο

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

69ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

οποίο είναι προ-ιδεολογικό και το οποίο θα πρέπει πράγματι να είναι προ-ιδεολογικό αν είναισωστή η πλέον θεμελιώδης θέση του Αλτουσέρ (ότι η ιδεολογία είναι η διαδικασία μέσω τηςοποίας οι άνθρωποι συγκροτούνται ως υποκείμενα) Ο Αλτουσέρ μας έχει δώσει τον χειρότεροαπό όλους τους πιθανούς κόσμους παρουσιάζοντας ένα μοντέλο του υποκειμένου το οποίο κα-ταφέρνει να εξοβελίζει ή να αποδυναμώνει τις δυνάμεις πολιτικής δράσης των ενηλίκων την ίδιαστιγμή που αυτό διατηρεί μεταφυσικές και ουσιοκρατικές παραδοχές γύρω από προ-κοινωνικέςικανότητες του ατόμου-παιδιούraquo Barrett 1993 σσ 178-930 laquoΗ δομή κάθε ιδεολογίας παραποιώντας τα άτομα ως υποκείμενα στο όνομα ενός Μοναδι-κού και Απόλυτου Υποκειμένου είναι κατοπτρική δηλαδή μια δομή αντικατοπτρισμού και διπλάκατοπτρική αυτή η κατοπτρική αναπαραγωγή πανομοιότυπων είναι δομικό στοιχείο της ιδεολο-γίας και διασφαλίζει τη λειτουργία τηςraquo Althusser 1971 σ 168

άλλος αντικείμενο άλφα μικρό [objet petit a] ως αινιγματικό αίτιο επι-θυμίας που θα ανοίξει μονοπάτια λόγου από το ασυνείδητο)31 Σταχέρια του Αλτουσέρ η ψυχανάλυση γίνεται μια πραγμάτευση της ιδεο-λογίας ασκούμενης από αναλυτές παρά μια laquoομιλούσα θεραπείαraquoασκούμενη από αναλυόμενους εκείνο που παραβλέπει αυτός είναι πωςοι αναλυόμενοι αλλάζουν πράγματι του μικρούς τους κόσμους μέσαστα όρια των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων καθώς και ότι η δια-δικασία της αλλαγής είναι εκείνο που η σύλληψη της έννοιάς του καιη σύνδεσή τους μαζί του θα έπρεπε να ενδιαφέρει περισσότερο τουςεπαναστάτες μαρξιστές Ο όρος laquoθεωρητικόraquo στο έργο του Αλτουσέρείναι στην πράξη ένα υποκατάστατο για τον όρο laquoπρακτικήraquo είτε πο-λιτική είτε ψυχαναλυτική πρακτική32

Aυτή η κατάρα

Η επόμενη γενιά mdashοι laquoμετα-Αλτουσεριανοίraquo στον αγγλόφωνο κόσμοmdashεπιδείνωσαν αυτήν τη λανθασμένη ανάγνωση του Λακάν με μια μετα-τόπιση του ενδιαφέροντος από το Φαντασιακό στο Συμβολικό η ανά-λυση των ιδεολογικών μορφών μπορούσε έτσι να κατευθυνθεί πιοεύκολα προς το πεδίο των laquoκειμένωνraquo και του laquoλόγουraquo Οι ακαδημαϊ-κές οικειοποιήσεις του Λακάν στα πλαίσια της θεωρίας της λογοτεχνίαςή των κινηματογραφικών σπουδών οι οποίες έτειναν να χρησιμοποιούντον Αλτουσσέρ ως ένα είδος φίλτρου έπρεπε στη συνέχεια να ξεκα-θαρίσουν τους λογαριασμούς τους με την αναπαράσταση του Συμβο-λικού ως εάν να ήταν αυτό ένα γιγάντιο φαντασιακό σύστημα ώστε ναμπορούν να αναγνωσθούν με κριτικό τρόπο τα γλωσσικά δομημένα πο-λιτισμικά προϊόντα και έτσι παρουσιάστηκε και διατηρήθηκε η ελπίδαότι τα κείμενα μπορούσαν να αποσυναρμολογούνται και να μεταπλά-θονται33 Στις ΗΠΑ για παράδειγμα η μάλλον αρνητική αξιολόγηση

E N E K E N

70

TEYXOΣ 16

31 Αυτή η τοποθέτηση τίθεται διαφορετικά στο πρώιμο και στο ύστερο έργο του Λακάν με μιαμετατόπιση της έμφασης από το Συμβολικό προς το Πραγματικό32 Το έργο του Καστοριάδη θα μπορούσε να αντιπαραβληθεί μrsquo αυτήν τη θέση αν και το ύστεροέργο του mdashστο σημείο όπου αυτός στράφηκε στην ψυχανάλυσηmdash δεν ήταν ούτε μαρξιστικόούτε εντέλει λακανικόmiddot Ο Καστοριάδης ήταν ένας ακτιβιστής από την ομάδα Σοσιαλισμός ήΒαρβαρότητα (που αρχικά υπέγραφε ως laquoPaul Cardanraquo) ο οποίος εκπαιδεύτηκε ως ένας λακα-νικός στη συνέχεια αποσκίρτησε από τη σχολή του Λακάν για να ασκήσει πρακτική ως ψυχανα-λυτής στην laquoΤέταρτη ομάδαraquo και προχώρησε στην επεξεργασία μιας περιβάλλουσας τα πάνταθεωρίας της laquoφαντασιακής θέσμισηςraquo της κοινωνίας Βλέπε για παράδειγμα Castoriadis 198733 Metz Christian Ψυχανάλυση και κινηματογράφος Το φαντασιακό σημαίνον Αθήνα Πλέθρον 2007

του έργου του Λακάν για το Συμβολικό από τον Τζέιμσον την οποίααυτός είχε συγχωνεύσει στο κεντρικό θέμα της σημαντικής κριτικής τουεπισκόπησης του δομισμού και του ρωσικού φορμαλισμού στο laquoΗ φυ-λακή της γλώσσαςraquo34 αντικαταστάθηκε πέντε χρόνια αργότερα απόμια πιο θετική εκτίμηση παρά τούτο όμως αυτός ήταν ακόμα επιφυ-λακτικός για το πως ο πανηγυρισμός της laquoυποταγής στο Νόμοraquo και τηςlaquoυπαγωγής του υποκειμένου στη Συμβολική Τάξηraquo σήμαινε ότι έναςlaquoσφετερισμός από την πλευρά του συντηρητισμούraquo αυτού του laquoκαθαράαντι-ουτοπικού σχήματοςraquo ήταν laquoαναπόφευκτοςraquo35

Η χρήση της ψυχανάλυσης από τον Τζέιμσον ήταν πιο εξευγενισμένηαπrsquo ότι οι απλοποιητικές προσεγγίσεις στα πλαίσια της λογοτεχνικήςκριτικής που εικοτολογούσαν σχετικά με τα κίνητρα των διαφορετικώνσυγγραφέων και των δημιουργημάτων τους αλλά ήταν ακριβώς η επι-μονή του ότι η ανάλυση θα πρέπει να αφορά την παραγωγή και τη θελ-κτικότητα περίπλοκων ιδεολογικών συστημάτων μέσα στα κείμενα πουτον οδήγησε μακριά από αυτήν καθεαυτή τη λακανική ψυχανάλυσηΤο Φαντασιακό μετατοπίστηκε στο βάθος του σκηνικού σα να αφο-ρούσε απλά και μόνο τα ιδιοσυγκρασιακά στοιχεία μιας προσωπικήςιστορίας του συγγραφέα ή των χαρακτήρων του κειμένου για τα οποίαθα μπορούσαν να ενδιαφέρονται οι παιδοψυχίατροι mdashένας διαχωρι-σμός του γνωστικού τομέα που αποτελούσε ανάθεμα για τον Λακάνmdashκαι το Πραγματικό ήταν για τον Τζέιμσον laquoαπλά Ιστορία από μόνοτουraquo36 μια διατύπωση που τουλάχιστον συλλάμβανε κάτι από την ακα-τανόητη τραυματική του διάσταση στην ψυχανάλυση37 Ωστόσο η κατrsquoαυτόν τον τρόπο αναγωγή του Πραγματικού σε Ιστορία το μετέτρεψε σεκάτι που θα ήταν δυνατό στην ιδανική περίπτωση να αποτελεί αντι-κείμενο αφήγησης mdashσα να ήταν η ευρύτερη δυνατή συμβολική τάξηκαι το Πρότυπο κείμενο (Ur-text) για κάθε συγκεκριμένο τοπικό σύ-στημα σημειωτικής

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

71ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

34 Jameson 197235 laquoΑπό την άλλη πλευρά αν ανακαλέσουμε στη μνήμη μας ότι για τον Λακάν η ldquoυποταγή στοΝόμοrdquo σηματοδοτεί όχι την απώθηση αλλά μάλλον κάτι πολύ διαφορετικό και συγκεκριμένα τηναλλοτρίωση mdashμε τη διφορούμενη έννοια μέσω της οποίας κατανοείται αυτό το φαινόμενο απότον Χέγκελ σε αντίθεση με τον Μαρξmdash τότε γίνεται προφανής ο τραγικότερος χαρακτήρας της σκέ-ψης του Λακάν και οι διαλεκτικές δυνατότητες που εμπεριέχει αυτήraquo Jameson 1977 σ 37336 Jameson 1977 σ 38437 laquoΑκριβώς όπως για τον Λακάν το Πραγματικό είναι εκείνο που είναι ανυπόφορο να αντέξουμεη Ιστορία για τον Τζέιμσον είναι ldquoεκείνο που πονάrdquoraquo Homer 1998 σ 52

Η αναπότρεπτη ολίσθηση στον αμερικανικού (ΗΠΑ) τύπου πραγ-ματισμό ως αντίθεση στον ιστορικό υλισμό ολοκληρώθηκε στην πράξηαπό θεωρητικούς της Ευρώπης μέσω της συγχώνευσης αναλύσεων τηςιδεολογίας με την αναζήτηση ιστορικών συμβιβασμών ταξικο-συνεργα-τισμικού χαρακτήρα Αν ο Αλτουσσέρ ήταν ένας από τους σημαίνοντεςlaquoπατέρεςraquo της αντιφρονούσας laquoκινεζικήςraquo φατρίας του δυναστευό-μενου από κρίση ΓΚΚ απασχολημένος με την επεξεργασία μιας νέαςlaquoανθρωπιστικήςraquo τοποθέτησης τότε οι Λακλάου και Μουφ θα πρέπεινα ειδωθούν ως κληρονόμοι της γραμμής της laquoιταλικήςraquo φατρίας ΤοΗγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική περιείχε μόνο τις πλέον στοι-χειώδεις αναφορές στον Λακάν38 αλλά αυτό το ακαδημαϊκό μανιφέστοτου ευρωκομουνισμού που συνεπαγόταν μια σοσιαλδημοκρατική πα-ρεισαγωγή του Γκράμσι ως θεωρητικού του λόγου μπορούσε τώρα μεευκολία να στρατολογήσει laquoσημαίνονταraquo και laquoυποκείμενες θέσειςraquoστις δικές του αναγνώσεις πολιτισμικών κειμένων39

Ο Λακάν είχε πράγματι διατυπώσει περιγραμματικά μια θεωρία τουλόγου επιδέξια παρουσιασμένη σε ένα κοινό από ακαδημαϊκούς καιακτιβιστές κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου του της περιόδου 1969-1970με μια μικρή διάσπαρτη ποσότητα ημιμαρξιστικών εννοιών mdashόπως αυτήτης laquoυπεραπόλαυσηςraquo σα να ήταν το ψυχικό συμπλήρωμα της laquoυπε-ραξίαςraquomdash για να κολακεύσει τους αριστεριστές συνομιλητές του40

Αλλά το κύριο θεωρητικό ανάπτυγμα σrsquo αυτό το σεμινάριο για την laquoαν-τίστροφη όψη της ψυχανάλυσηςraquo κατευθύνθηκε για μια ακόμα φοράστο ερώτημα της ψυχαναλυτικής πρακτικής και στην αντιδραστική κα-τακρήμνιση αυτής της πρακτικής εντός της Διεθνούς ΨυχαναλυτικήςΕταιρείας Η χρήση του όρου laquoλόγος του πανεπιστημίουraquo για τον ονο-μαστικό προσδιορισμό της χειρότερης απrsquo όλες τις σύγχρονες μορφέςλόγου συνετέλεσε στο να εκτεθεί ο τρόπος με τον οποίο επιτυγχανό-ταν η τυποποίηση της γνώσης και των θέσεων σταδιοδρομίας έτσι ώστεεξυπηρετείται η στρατολόγηση και η ένταξη υποψήφιων γραφειοκρα-τών με αποτέλεσμα να μετατραπεί η ψυχανάλυση σε μέρος του μηχα-νισμού πωλήσεων τύπου πυραμίδας της θεραπευτικής κουλτούρας Ηπεριγραφή ενός laquoλόγου του κυρίουraquo διευκόλυνε τον Λακάν να επι-στρατεύσει εγελιανές κατηγορίες mdashμια εκδοχή της διαλεκτικής του

E N E K E N

72

TEYXOΣ 16

38 Laclau και Mouffe 198539 Βλέπε για παράδειγμα Howarth Norval και Stavrakakis 200040 Lacan 1969-1970

αφέντη και του δούλου δανεισμένη από τον Κοζέβmdash και να λοιδορή-σει τους επαναστατημένους φοιτητές για το ότι αυτό το οποίο φιλοδο-ξούσαν να αποκτήσουν ήταν ένας νέος αφέντης η laquoεπανάστασήraquo τουςθα ισοδυναμούσε μόνο με την περιστροφή των κύκλων από θέση σεθέση μέσα στις τέσσερις κατηγορίες λόγου41

Η ευδιάκριτα λακανική laquoθεωρία του λόγουraquo δίνει πράγματι κάποιοπλεονέκτημα σε ακαδημαϊκούς που εκλαμβάνουν ως αποστολή τουςτο να ανιχνεύουν μονοπάτια του Συμβολικού και να τα αναπαράγουνως μια μορφή γνώσης ακόμα και laquoκριτικήςraquo γνώσης στην οποία μπο-ρούν να στρατολογηθούν καινούριοι σπουδαστές42 Ωστόσο εκείνο πουη αποδοχή της θεωρίας του Λακάν περί των τεσσάρων κατηγοριώνλόγου παραβλέπει με ευκολία είναι ότι αυτός ενδιαφερόταν κατά κύριολόγο για το πως ο λόγος του πανεπιστημίου και ο λόγος του κυρίου δο-μούν και υπονομεύουν το ατομικό ψυχαναλυτικό έργο με τους λόγουςτης υστερίας και του αναλυτή να είναι επομένως θεωρητικά και πρα-κτικά εννοιολογικά πλαίσια για τη διευκόλυνση της αμφισβήτησης mdashεπαναστατική διατύπωση αμφιβολιών από τον αναλυόμενοmdash και τηδιευκόλυνση της διαφοράς ακόμα και της προσωπικής μεταμόρφωσηςΕίναι αλήθεια ότι η laquoυστερικοποίησηraquo του αναλυόμενου δεν παράγειάμεσα και αναπόφευκτα ένα καλό επαναστατικό υποκείμενο όμωςείναι μόνο ο λόγος του αναλυτή που μπορεί να επιτρέψει την εμφά-νιση αυτής της υστερικής άρνησης της κυριάρχησης και ίσως είναιακριβώς μια τέτοια υστερική άρνηση που αποτελεί την προϋπόθεσηγια επαναστατική υποκειμενικότητα Τα ταχυδακτυλουργικά τεχνά-σματα με σημαίνοντα από laquoαναλυτές του λόγουraquo που ασχολούνται μεπολιτικά κείμενα και κείμενα πολιτικής τακτικής υποκινούν αντίθεταένα γραφειοκρατικό προσανατολισμό στη γλώσσα αυτός βρίσκεταιμέσα στη σφαίρα της διαφήμισης και των ομάδων εστίασης παρά στησφαίρα της αλήθειας Πρόκειται για το αντίθετο της ψυχανάλυσης τοlaquoαντίστροφόraquo του

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

73ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

41 laquoΑυτό που εσείς ως επαναστάτες φιλοδοξείτε νrsquo αποκτήσετε είναι ένας Κύριος Θεός Θαέχετε ένανraquo Lacan 1987 σ 126 Και αυτό το σχόλιο είναι επίσης μια επιστροφή στον Φρόιντ laquoΟθεωρητικός μαρξισμός όπως έχει υλοποιηθεί στο πλαίσιο του ρωσικού μπολσεβικισμού έχειαποκτήσει την ενέργεια και τον αυτοδύναμο και αποκλειστικό χαρακτήρα μιας Κοσμοθεωρίας[Weltanshauung] αλλά ταυτόχρονα και μια αλλόκοτη ομοιότητα με αυτό εναντίον του οποίου μά-χεταιraquo Freud 2001γ σσ 179-8042 Βλέπε για παράδειγμα Bracher 1993

Η ανησυχητική στροφή προς τη γλώσσα μέσα σrsquo αυτόν τον τομέα ερ-γασιακής δραστηριότητας mdashπου είχε ήδη επισημανθεί νωρίς απόμαρξιστές43mdash οδηγήθηκε τελικά σε καρποφορία ώστε να στρώσει κα-λύτερα το δρόμο για νέες πολιτικές συμμαχίες που σφυρηλατήθηκανδιαμέσου της laquoανα-νοηματοδότησηςraquo των ποικίλων όρων της αντιπα-ράθεσης Στη συνακόλουθη στροφή στο λόγο που αναπτύσσεται πάνωστη βάση του έργου των Λακλάου και Μουφ όλες οι κατηγορίες laquoταυ-τότηταςraquo mdashμε την ταξική ταυτότητα ως την πιο ύποπτη απrsquo όλεςmdashδιαλύονται μέσα σε μια σύλληψη του Συμβολικού ως μια συνύφανσηκειμένων και ο laquoανταγωνισμόςraquo που κάνει αδύνατη την οποιαδήποτεεπίτευξη ταυτότητας ή την οποιαδήποτε επίλυση των διαφορών μεταξύταυτοτήτων γίνεται το σημείο εστίασης της ανάλυσης σrsquo αυτήν τηγραμμή ακαδημαϊκής έρευνας το σημαίνον laquoανταγωνισμόςraquo αυτό κα-θεαυτό λειτουργεί ως ένα είδος φετίχ που θα μπορούσε να υπηρετήσειώστε να αποτραπεί το κλείσιμο της συζήτησης της ιδεολογίας44 Η πο-λιτική κατεύθυνση του έργου των Λακλάου και Μουφ η οποία παρέσχεκάποια τοπική άρθρωση του ευρωκομουνιστικού σχεδίου σχεδόν σαν τηντελευταία πνοή του σταλινισμού45 οδηγούσε χωρίς έκπληξη προς μίαθέση που θα ήταν έκτοτε αυτο-δεδηλωμένα laquoμετα-μαρξιστικήraquo46

Ωστόσο εκείνοι που έχουν επιχειρήσει την επανεπιβεβαίωση της Λα-κανικής ψυχανάλυσης στα πλαίσια αυτής της εκδοχής της θεωρίας τουλόγου έχουν ήδη ακολουθήσει τους Λακλάου και Μουφ πολύ μακριάσrsquo αυτόν τον σχετικιστικό δρόμο για να είναι ικανοί να διαμορφώσουνοποιουσδήποτε άμεσους δεσμούς με τον επαναστατικό μαρξισμό Αντrsquoαυτού η laquoπολιτικήraquo αυτή καθεαυτή παίρνει τη μορφή μιας καρικα-τούρας και χαρακτηρίζεται ως ένα ανέφικτο πόνημα με τη μαρξιστικήπολιτική να παρουσιάζεται ως ένα από τα εμπόδια για το δρόμο προςτη laquoριζοσπαστική δημοκρατίαraquo47 Μετά όταν ο Λακλάου επικρίνεται

E N E K E N

74

TEYXOΣ 16

43 Βλέπε για παράδειγμα Callinicos 1982 και Anderson 198344laquoΟι κοινωνικοί ανταγωνισμοί προκύπτουν επειδή οι κοινωνικοί δρώντες αδυνατούν να κα-τακτήσουν πλήρως την ταυτότητά τουςhellip Tο έργο του αναλυτή του λόγου είναι να διερευνά τιςδιαφορετικές μορφές αυτής της αδυναμίας καθώς και τους μηχανισμούς μέσω των οποίων ο εμ-ποδισμός της ταυτότητας δομείται με ανταγωνιστικούς όρους από κοινωνικούς δρώντεςraquoHowarth Norval και Stavrakakis 2000 σ 1045 Mandel 197846 Laclau και Mouffe 198747 Βλέπε για παράδειγμα Stavrakakis 1999 Ο Λακάν και το πολιτικό εκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008

από τους πρώην μαθητές του σχετικά με το ρόλο λακανικών εννοιώνόπως η laquoαπόλαυσηraquo mdashη ανέφικτη ευχαρίστηση laquoπέρα και πάνω απότην αρχή της ηδονήςraquo και έξω από το Συμβολικό στο Πραγματικόmdash48

αυτός είναι ικανός να απαντήσει ότι φυσικά μιλά συνεχώς για την από-λαυση49 Μέχρι τώρα σrsquo αυτήν τη γραμμή σκέψης τα πάντα έχουναπορροφηθεί μέσα στο Συμβολικό και κάθε ενοχλητικό ή διασπαστικόστοιχείο της λακανικής θεωρίας έχει ανακτηθεί μέσα στο λόγο

Το πραγματικό ζήτημα

Η έμπνευση για μεγάλο μέρος του σύγχρονου συγγραφικού έργου πουαναπτύσσεται μεταξύ θεωρητικών του λόγου είναι ο πάλαι ποτέ σύμ-μαχος των Λακλάου και Μουφ Ζίζεκ και αυτός σχεδόν χωρίς καμιάσυνεπικουρία έχει βάλει πάλι στην ατζέντα τη θεωρητική αποκατά-σταση των διακοπεισών σχέσεων μεταξύ Μαρξ και Λακάν50 Το πρώιμοέργο του Ζίζεκ ήταν μέρος μιας έντονης θεωρητικής αντιπαράθεσης στηΣλοβενία κατά τη δεκαετία του 1980 που εκείνο τον καιρό αποτελούσεαναπόσπαστο κομμάτι πολιτικής πρακτικής μια ομάδα θεωρητικών ξε-καθάριζαν τους λογαριασμούς τους με τη γραφειοκρατία και με τον Αλ-τουσέρ χρησιμοποιώντας τον Λακάν ως κριτικής σημασίας πηγή

Πολλά από τα θέματα που επανεμφανίζονται στα γραπτά του Ζίζεκαναφορικά με την ιδεολογία51 για παράδειγμα είναι εμφανή στο σχόλιοτου Rastko Močnik ότι η περιγραφή της laquoέγκλησηςraquo από τον Αλτουσέρmdashμέσω της οποίας η ιδεολογία χαιρετίζει με ενθουσιασμό τα άτομακαι τους δίνει υπόσταση ως υποκείμεναmdash προϋποθέτει ήδη ότι ενπρώτοις υπάρχει εκεί ένα υποκείμενο κάποιο που είναι ικανό να αν-ταποκριθεί στο κάλεσμα της ιδεολογίας52 Εδώ σrsquo αυτήν την κριτικήγίνεται κάποια επεξεργασία της λακανικής φόρμουλας αναφορικά με

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

75ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

48 laquoΧωρίς να λαμβάνουμε υπόψη την ευχαρίστηση το λακανικό πλαίσιο στο σύνολό του χάνει τομεγαλύτερο μέρος της επεξηγηματικής του δύναμηςraquo Glynos και Stavrakakis 2003 σ 12049 laquoΜε τον όρο ldquoλόγοςrdquo εγώ δεν αντιλαμβάνομαι κάτι που περιορίζεται στο γλωσσικό κατα-νοούμενο υπό τη στενή του έννοια αλλά ένα σχεσιακό σύμπλεγμα ένα συστατικό στοιχείο τουοποίου είναι η ευχαρίστησηraquo Laclau 2003 σ 28350 laquoΗ αυστηρά δογματική λακανική προσέγγιση συνδυασμένη επακριβώς με μια μη μετα-μαρ-ξιστική προσέγγιση είναι το ζητούμενο σήμεραraquo Žižek 1997 στο Long και McGann σ 13351 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 198952 laquohellipσrsquo αυτήν την περίπτωση η συγκρότηση του υποκειμένου θα διέφευγε της επιστημικής δι-καιοδοσίας του ιστορικού υλισμούraquo Močnik 1993 σ 139

τη μεταβίβαση σύμφωνα με την οποία ο αναλυόμενος αποδίδει το χα-ρακτηριστικό της γνώσης σε ένα laquoυποκείμενο που υποτίθεται ότιγνωρίζειraquo53 αυτήν τη φορά ως διαμόρφωση μιας ldquoδιυποκειμενικήςδομήςrdquoraquo στην οποία υπάρχει laquoη σχέση της ταύτισης με το ldquoυποκεί-μενο που υποτίθεται ότι πιστεύειrdquoraquo54 Αυτό είναι ένα κεντρικό θέμαπου ο Ζίζεκ χρησιμοποιεί στο δικό του μετέπειτα έργο55 Για τον Močnikο Λακάν αποτελεί έναν τρόπο επιστροφής στον Φρόιντ laquoτον υλιστήraquoγια τον οποίο laquoτο όλον είναι το αναληθέςraquo και αυτός ο υλισμός φέρε-ται επομένως να είναι πολύ κοντά σε μια μαρξιστική θεώρηση της laquoαυ-ταπάτης της ολότητας ως το αποτέλεσμα ιδεολογικής ολοποίησηςraquo56

Ενάντια σε κάθε αυταπάτη συνοχής και στην ιδέα ότι υπάρχει κάποιαολοποιός γνώση η οποία μπορεί να ανευρεθεί κάτω από το σύνολο τωνσημαινόντων που συγκροτούν την ιδεολογία και τα συνακόλουθα φαν-τασιωτικά στοιχεία της φτάνουμε να δούμε ότι υπάρχει το τίποτα laquoτί-ποτα παρά το χάσμα που κάνει την κοινωνική δομή να είναι το μη όλοντο χάσμα της ταξικής πάληςraquo57

Το μάθημα ότι δεν υπάρχει τίποτα ότι είναι οι γελοιώδεις φαντασιώ-σεις που μας εγκολλούν με τα αντικείμενά μας αυτό που συνιστά τουλικό των σημαινόντων είναι πράγματι κάτι που ένα υποκείμενο σε λα-κανική ψυχανάλυση ενδέχεται να φτάσει να γνωρίζει Όταν ο αναλυτήςείναι ικανός να laquoεπιτύχει απόλυτη διαφοράraquo58 τότε ο αναλυόμενοςμπορεί ίσως ακόμα και να παραιτηθεί από αυτές ως ένα υποκείμενοπου υποτίθεται ότι γνωρίζει και να συνειδητοποιήσει καθώς αντικρούειεκείνη τη θεμελιώδη φαντασιακή σχέση με το αντικείμενό του μικρό απου δόμησε το ποιος ήταν ότι τίποτα δεν μπορεί να προέλθει από τοτίποτα σε μια στιγμή υποκειμενικής ένδειας59

Αλλά είναι πράγματι αυτό το laquoτίποταraquo απλώς άλλο ένα όνομα γιατην ταξική πάλη ισοδύναμο με την αδυνατότητα οποιασδήποτε συνε-κτικής ολοποίησης του κοινωνικού πεδίου Γιατί δε θα μπορούσε το μά-θημα που είναι δυνατόν να αποκομισθεί από τη συγκεκριμένη σχέση

E N E K E N

76

TEYXOΣ 16

53 laquoΚάθε φορά που αυτή η λειτουργία μπορεί για το υποκείμενο να ενσωματώνεται σε κάποιοάτομο είτε πρόκειται για έναν αναλυτή είτε όχι η μεταβίβασηhellipεδραιώνεταιraquo Lacan 1979 σ 23354 Močnik 1993 σ 14155 laquohellipΤο θεμελιώδες συστατικό γνώρισμα της συμβολικής τάξηςraquo Žižek 2002a56 Močnik 1993 σ 14957 Močnik 1993 σ 15258 Lacan 1979 σ 27659 Lacan 1979 σ 273

που δομεί και αποδομεί κάποιος στο πλαίσιο της ανάλυσης να είναιεπίσης η μη ύπαρξη κάποιου πράγματος όπως η ταξική πάλη ότι δη-λαδή αυτή καθεαυτή η ιστορική υλιστική κριτική της πολιτικής οικονο-μίας χρησιμεύει στο να κλείσει ή να γεμίσει ένα laquoκενόraquo ή μιαlaquoέλλειψηraquo στο υποκείμενο και ότι ο πολιτικός αγώνας ελκύει τουςακτιβιστές μέσα σε μια φαντασιακή σχέση με τους ταγούς τους οιοποίοι θα εκπληρώσουν τη λειτουργία των laquoυποκειμένων που υποτίθε-ται ότι πιστεύουνraquo Αυτό είναι ακριβώς το συμπέρασμα στο οποίοέχουν φτάσει κάποιοι από τους λακανικούς υπέρμαχους της laquoριζοσπα-στικής δημοκρατίαςraquo60 Για τον Ζίζεκ η laquoταξική πάληraquo χρησιμοποιείταιγια να σηματοδοτήσει έναν ανταγωνισμό που διατρέχει οποιαδήποτεπροσπάθεια να μετατρέψουμε το κοινωνικό σε ένα πλήρες ευεργετικόσύστημα μια αντιληπτική αδυνατότητα που θα απογοητεύει εκείνουςπου θέλουν να βελτιώσουν τον καπιταλισμό αλλά μια απαραίτητη αδυ-νατότητα που επίσης θα εμποδίζει εκείνους που θέλουν να τον ανα-τρέψουν Η εργατική τάξη δεν είναι mdashστην κοσμοθεωρία του Ζίζεκmdashμια τάξη που θα αγωνιστεί για να αναλάβει την εξουσία και να καταρ-γήσει ταυτοχρόνως τον εαυτό της μέσα σε αυτήν καθεαυτή τη διαδι-κασία της σοσιαλιστικής επανάστασης Για τον Ζίζεκ το laquoεμπόδιοraquo ήο laquoανταγωνισμόςraquo που αυτός επαναλαμβάνει επίμονα και βασανιστικάείναι η συνθήκη της δυνατότητας για την ύπαρξη του καπιταλισμούmiddot ηαπομάκρυνση αυτού του εμποδίου θα σήμαινε την απώλεια αυτής τηςίδιας της παραγωγικότητας που γεννάται μέσα από αυτό laquoαν απομα-κρύνουμε το εμπόδιο τότε εξανεμίζεται αυτή η ίδια η δυνατότητα πουαντικρούεται μέσω αυτού του εμποδίουraquo61 Σε πείσμα κάποιας ρητορι-κής που κυκλοφορεί περιστασιακά για να ενοχλεί τους ομόλογους τουΛακλάου ο Ζίζεκ δε διαλογίζεται πάνω και πέρα από τους ορίζοντεςτου καπιταλισμού62

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

77ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

60 laquoΑυτός είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους η δημοκρατία ταυτίζεται με το σύμ-πτωμα (τον καταστατικό ανταγωνισμό του κοινωνικού που συνήθως παρουσιάζεται ως τίποταάλλο παρά ένα απλό επιφαινόμενο) και αντικρούει τη φαντασίωση της αρμονικής κοινωνικήςτάξης πραγμάτων εγκαθιστώντας την έλλειψη στη θέση της αρχής της κοινωνικής οργάνωσηςraquoStavrakakis 1999 σ 136 Ο Λακάν και το πολιτικό61 Žižek 2002β σ 27562 laquohellipαν αυτή η ριζοσπαστική επιλογή στηλιτεύεται από κάποιους φιλάνθρωπους φιλελεύθε-ρους ως Αριστεροφασισμός ας είναιraquo Žižek στο Butler Laclau και Žižek 2000 σ 326

Ο Ζίζεκ δεν είναι μαρξιστής αλλά αυτό δεν αποτελεί το κύριο ζήτημαπου μας ενδιαφέρει εδώ63 Αν και στρέφεται στην εξέταση πολιτικοοι-κονομικών φαινομένων στα πλαίσια ερμηνευτικών σχολίων και κριτικήςκαι με μια ρητορική στην οποία είναι διάχυτη η μαρξιστική ορολογία64

αυτό αποτελεί απλώς μια ευκαιρία να ξεδιπλώσει θέματα από τη γερ-μανική ιδεαλιστική φιλοσοφία Και παρότι γίνεται συχνή επίκληση τουΛακάν αυτό δεν είναι παρά ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ανάγνωσητου Χέγκελ (και περιστασιακά του Σέλλινγκ) Έτσι όταν ο Ζίζεκ επι-καλείται τη λακανική ψυχανάλυση mdashσα μια πρακτική αυτοεξέτασηςδιαμέσου της οποίας η αλήθεια του ασυνειδήτου μπορεί παρά μόνο ναμισοειπωθείmdash ως ένα περίγραμμα για πολιτική δράση τότε οδηγούμα-στε πολύ μακριά από τον επαναστατικό μαρξισμό65

Την ίδια στιγμή που υπάρχει μια αμείλικτη απο-ουσιολογικοποίησηκοινωνικών κατηγοριών σrsquo αυτήν τη γραμμή συγγραφικού έργου συχνάυπάρχει επίσης μια μυθιστορηματοποίηση ηρωικών ατομικών πράξεωνάρνησης και εδώ η αντίληψη της έννοιας του Πραγματικού από τονΛακάν γίνεται η λυδία λίθος για κάτι που θα μπορούσε να ήταν μιαεκρηκτική δύναμη έξωθεν του Συμβολικού και του Φαντασιακού Αυτόδε γίνεται πουθενά σαφέστερο παρά στην απεικόνιση από τον Ζίζεκ τουχαρακτήρα της ηθικής ψυχαναλυτικής laquoπράξηςraquo η οποία θα laquoαγγίξει τοπραγματικόraquo και έτσι θα αλλάξει τις συμβολικές συντεταγμένες ενόςβιόκοσμου66 Στη συνέχεια το παράδειγμα μαχητικών φυσιογνωμιών πι-στών απέναντι σε μια αγωνιστική επιδίωξη εμφανίζεται ταχυδακτυ-λουργικά ξανά και ξανά σε μια παράδοξη σειρά προσωπικοτήτων ηοποία εκτείνεται από τον Απόστολο Παύλο (πιστού προς το Χριστό)στον Λένιν (πιστού προς το Μαρξ) και στον Λακάν (πιστού προς τονΦρόιντ) Αυτή η εννοιολογική απόσπαση ατόμων από το ιστορικό τουςπλαίσιο συσκοτίζει κατrsquo αυτόν τον τρόπο ότι είναι αυθεντικά επανα-

E N E K E N

78

TEYXOΣ 16

63 Βλέπε Parker 200464 Η έννοια laquoextimacyraquo mdashεξωτερικευμένη οικειότητα οικεία εξωτερίκευσηmdash που ο Jacques-Alain Miller (1994) επεξεργάζεται ωφέλιμα μέσα από τα γραπτά του Λακάν για να διερευνήσειτην laquoκλοπή της ευχαρίστησηςαπόλαυσηςraquo στη ρατσιστική φαντασίωση για παράδειγμα εξο-ρύσσεται και αναλαμβάνει έργο από τον Ζίζεκ (πχ 1990)65 Βλέπε για παράδειγμα τον ισχυρισμό ότι θα πρέπει να ερμηνεύουμε αντί να επιχειρoύμε να αλ-λάξουμε τον κόσμο laquoτο πρώτο καθήκον σήμερα είναι ακριβώς το να μην υποκύψουμε στον πει-ρασμό να δράσουμε να παρέμβουμε άμεσα και να αλλάξουμε τα πράγματαraquo Žižek 2002β σ 17066 laquoΑυτή είναι η Λακανική πράξη στην οποία η άβυσσος της απόλυτης ελευθερίας αυτονομίαςκαι ευθύνης συμπίπτει με την απόλυτη αναγκαιότητα Νιώθω υποχρεωμένος να εκτελέσω τηνπράξη ως ένα αυτόματο χωρίς στοχασμό (απλά πρέπει να το κάνω δεν είναι ένα ζήτημα στρα-τηγικής σκέψης)raquo Žižek 2002γ σ 69

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

79ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

στατικό στον μαρξισμό mdashτην έμφαση που δίνει αυτός στη δημιουργικήσυλλογική δράση η οποία προεικονίζει σοσιαλιστικές μορφές οργάνω-σηςmdash και σύρει τον Ζίζεκ σε κάποιες από τις πλέον αντιδραστικούχαρακτήρα ταυτίσεις με εκείνους τους οποίους θαυμάζει πάρα πολύΣτο βαθμό που παραμένει πιστός στην ψυχανάλυση αυτή η πίστη είναιπρος το θεσμό παρά προς την κλινική πρακτική και συγκεκριμέναπρος το σημερινό της ταγό Jacques Alain-Miller τον laquoκαλόraquo Στάλιν67

Ο Ζίζεκ είναι ένας αριστοτεχνικός σταλινικός που πελαγοδρομεί από τηνπραγματιστική πολιτική στον ακραίο αριστερισμό και κάθε φορά με μιασεκταριστική στηλίτευση εκείνων τους οποίους χαρακτηρίζει ως laquoυστερι-κούς επαναστάτεςraquo ή laquoκομφορμιστές φιλελεύθερους68raquo Στο τοπίο των αλ-ληλοκτόνων αντιπαραθέσεων του γαλλικού Κομμουνισμού των δεκαετιώντου 1960 και 1970 ο Ζίζεκ βρίσκεται μεταξύ των laquoκινεζικού προσανατολι-σμούraquo Αλτουσεριανών και των laquoιταλικού προσανατολισμούraquo (Λακλάου-Μουφ) μετα-μαρξιστών ως η μπουρζουά καρικατούρα του laquoΡώσουraquoολοκληρωτιστή υπέρ της επανεπιβεβαίωσης του κομματικού μηχανι-σμού και της πιστής αφοσίωσης στον laquoαγώναraquo69

Διαλεκτική διαφορά

Αυτές οι τρεις προσπάθειες σύνδεσης του Λακάν με τον Μαρξ απέ-τυχαν από τη στιγμή που δόθηκε προτεραιότητα στη λεπτομερή θεω-ρητική ερμηνεία πάνω και πέρα από την κλινική και πολιτική πρακτικήκατέστη πλέον εφικτός ο διαχωρισμός μιας από τις τρεις τάξεις mdashτουΦαντασιακού του Συμβολικού ή του Πραγματικούmdash από την υποχρε-ωτικά δεμένη σε κόμπο μεταξύ τους σχέση καθώς και η συνακόλουθηαποφασιστική πορεία με λανθασμένα ερωτήματα που ήταν αναπόφευ-κτο να δώσουν αφορμή για απαντήσεις οι οποίες δε θα ήταν ούτε λα-κανικές ούτε μαρξιστικές

67 Žižek 2002β σ 31668 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 1998 69 Ο Μπαντιού αποτελεί σχετικό αναφορικό σημείο ταύτισης για τον Ζίζεκ έτσι ώστε να κάνειπιο αιχμηρή τη δική του θέση εδώ Ο Μπαντιού που προσφέρει πράγματι κάποιους νέους τρό-πους στοχασμού της σχέσης μεταξύ ldquoηθικήςrdquo και ldquoκοινότηταςrdquo αναφορικά με το Πραγματικόβασίζει τη δουλειά του σε αυτό που αποδέχεται ότι συνιστά την ιστορική ήττα του Μαρξισμούκαι η εκ μέρους του χρήση του Λακάν αποτελεί ένα φιλοσοφικό καταφύγιο για μια νέα λογική τηςπολιτικής δράσης και όχι ένας τρόπος σύνδεσης της προσωπικής αλλαγής με τη Σοσιαλιστικήεπανάσταση Βλέπε για παράδειγμα Badiou 1988 Hallward 2003

Υπάρχει μια σημαντική διάσταση της ψυχανάλυσης η πραγμάτευσητης οποίας στα πλαίσια των οικειοποιήσεών της από την κοινωνικήθεωρία γίνεται με μια laquoνοικοκυρεμένηraquo σκόπιμα παρερμηνευτική προ-χειρότητα μια διάσταση στην οποία ακόμα δεν έχουμε δώσει προσοχήκαι η οποία είναι ότι πρόκειται για μια θεωρία και πρακτική τόσο της σε-ξουαλικότητας και της σεξουαλικής διαφοράς όσο και του ασυνειδήτουΠώς θα μπορούσαμε να εντάξουμε αυτό το στοιχείο σεξουαλικότηταςστην πολιτική θεωρία και πρακτική Ένας τρόπος είναι να παρατηρή-σουμε ότι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη σφαίρα του ατομικού και σrsquoεκείνη του κοινωνικού θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως κάτιπου μοιάζει με την περίφημη laquoαδυνατότηταraquo αρμονικής σχέσης πουχρησιμοποιούσε ο Λακάν για να περιγράψει τη σεξουαλική διαφορά70

αλλά ακόμα και τότε αυτή η άκρως αφηρημένη διατύπωση απαντάμόνο σε έναν ήδη υπεργενικευμένο γρίφο Αντίθετα αν αποφασίζαμενα ρωτήσουμε σε τι θα ήταν χρήσιμη η λακανική ψυχανάλυση ως ένασυγκεκριμένο στοιχείο της πάλης των τάξεων και σε σχέση με ποιεςσυγκεκριμένες όψεις της μαρξιστικής επαναστατικής δραστηριότηταςτότε θα ήταν ίσως ωφέλιμο να εστιάσουμε στο ρόλο της σεξουαλικήςδιαφοράς και στο σημείο που αυτή συναντιέται με την ταξική πάλη Τοκλειδί εδώ είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στη laquoδημόσιαraquo και την laquoιδιω-τικήraquo σφαίρα ζωής υπό τις συνθήκες του καπιταλισμού και ο αντίστοι-χος προς αυτόν διαχωρισμός μεταξύ της στερεοτυπικής αρσενικότηταςκαι θηλυκότητας71 Φυσικά το σημείο τομής των αλληλεπικαλυπτόμε-νων και αμοιβαία ενισχυόμενων αξόνων της καπιταλιστικής εκμετάλ-λευσης και της πατριαρχικής καταπίεσης έχει δουλευτεί πιο έντονααπό φεμινιστές παρά από μαρξιστές72

Παλαιότερες γενιές ριζοσπαστών ψυχαναλυτών που είχαν επιχειρή-σει να αναπτύξουν θεωρίες προσωπικής αλλαγής σε σύνδεση με τηνεπαναστατική πολιτική είχαν εξ ανάγκης καταστήσει τη θεματική τηςlaquoσεξουαλικής επανάστασηςraquo ζωτικής σημασίας στοιχείο της δουλειάςτους73 Αλλά ολοένα και πιο συχνά το laquoφύλοraquo που θα καθοδηγούσετην επανάσταση γινόταν αντικείμενο ουσιολογικοποίησης και μετατρε-

E N E K E N

80

TEYXOΣ 16

70 laquoΟ μαρξισμός του Λακάν δεν υπήρξε ποτέ μπροστά στην αναγνώριση αυτής της ανυπότακτηςδυσαρμονίας Ο Λακάν του μαρξισμού υπήρξε πράγματι ως η περιχαρής αλλά τελικά αλλοτριω-τική παραγνώριση μιας προβαλόμενης αρμονίαςraquo Valente 2003 σ 17271 Zaretsky 197672 Βλέπε για παράδειγμα Haraway 199173 Βλέπε για παράδειγμα Fenichel 1977

πόταν σε μια αυτάρκη δύναμη που μπορούσε και έπρεπε να οδηγηθείστην επιφάνεια74 Ο Λακάν δείχνει αντιθέτως πως η θέσμιση ενός ομι-λούντος υποκειμένου είναι επίσης και ταυτόχρονα η θέσμιση μιαςάλλης όψης στην ομιλία ενός άλλου τόπου που είναι το ασυνείδητομέσα στο οποίο οι συνδεδεμένες με λιμπιντικές δυνάμεις αναπαρα-στάσεις απολαμβάνουν την ισχύ τους λόγω αυτής καθεαυτής της δια-δικασίας εκδίωξής τους από τη γλώσσα της καθημερινότητας και τησυνήθη συνείδηση Το υπερεγώ για παράδειγμα τρέφεται έτσι απότην ένοχη συναίσθηση ότι υπάρχει κάτι επιθυμητό που δεν πραγματο-ποιείται πλήρως και που συνεχώς στέλνει πίσω την εντολή για ευχαρί-στηση το σεξ συνεγείρεται όσο και τίθεται υπό απαγόρευση75

Είναι αυτό που μας παρέχει έναν νέο τρόπο στοχασμού της προ-βληματικής της σεξουαλικής διαφοράς έτσι ώστε η laquoαδύνατηraquo σε-ξουαλική σχέση να είναι καταστατικός παράγοντας σε ότι αφορά τιςφαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι οι άνδρες και οι γυναίκες καιαπό την πλευρά του άνδρα σε ότι αφορά τη φαντασίωση για το σεποια γυναίκα έχει πρόσβαση ως κάτι πάνω και πέρα από τη Συμβολικήτάξη κάτι πάνω και πέρα από τη φθίνουσα laquoφαλλική απόλαυσηraquo στηνοποία είναι φυλακισμένος ο laquoάνδραςraquo76 Υπάρχει φυσικά ο πειρασμόςσrsquo αυτήν την εξήγηση να εξιδανικεύσουμε τη laquoγυναίκαraquo mdashένα μοτίβοπου όλο και πιο αποτελεσματικά διατηρεί στη θέση του τον υποβιβα-σμό τηςmdash77 και έτσι για να την προχωρήσουμε παραπέρα είναι απα-ραίτητο να δώσουμε κάποια προσοχή στην ιστορική θέσμιση αυτής τηςαδύνατης σεξουαλικής σχέσης καθώς και στην εξιδανίκευση που τη συ-νοδεύει78

Για παράδειγμα η εκθήλυνση είναι μέρος της λογικής του καπιταλι-σμού που διαλύει τις σχέσεις της πυρηνικής οικογένειας και τους laquoπα-ραδοσιακούςraquo ρόλους που έχουν απονεμηθεί στους άνδρες και στιςγυναίκες παράλληλα με τη στρατολόγηση των γυναικών στο εργατικόδυναμικό ως επίτιμων ανδρών και με την καταστροφή της laquoιδιωτικήςraquoσφαίρας που είχε απονεμηθεί στις γυναίκες υπάρχουν και αντίστοιχες

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

81ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

74 Βλέπε για παράδειγμα Reich 197275 laquoΟ γονέας του ίδιου φύλου εμφανίζεται στο παιδί ταυτόχρονα ως ο φορέας της σεξουαλικήςαπαγόρευσης και ως το παράδειγμα της παραβίασης τηςraquo Lacan 1980 σ 19176 laquoΠρέπει να διαφωνήσουμε με τις φιλοσοφικές βάσεις της Λακανικής ψυχανάλυσης χωρίς να αρ-νηθούμε την κοινωνική πραγματικότητα του φαλλικού προνομίου σε γλώσσα και αναπαράστασηκαι ως εκ τούτου τη δυσκολία επιβεβαίωσης του ldquoθηλυκούrdquo ldquofemininerdquoraquo Segal 1999 σ 6778 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίαςπατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv

ορισμένες φορές απέλπιδες προσπάθειες επανεύρεσης εκείνης της χα-μένης θηλυκότητας αυτό είναι φανερό σε μοτίβα που σχετίζονται μετην ανατροφή των παιδιών στην οποία οι άνδρες αναζητούν πρόσβασησχεδόν το ίδιο ένθερμα με τις γυναίκες καθώς και στον laquoσυναισθημα-τικό μόχθοraquo μέσω του οποίου οι άνδρες φαντάζονται ότι θα μάθουν ναείναι τόσο αποτελεσματικοί όσο και οι γυναίκες στην αισθητικότητα τηςαπόδοσής τους κι έτσι θα νιώθουν πράγματι κάτι βαθιά μέσα τους79

Η εκθήλυνση του καπιταλισμού συνοδεύεται επίσης τώρα και απότην άνοδο της ψυχοθεραπείας μιας σφαίρας εργασίας παραδοσιακάσυνδεδεμένης με τις γυναίκες αλλά στην οποία οι άνδρες γίνονταιτώρα πιο ισχυροί όπως επίσης και στην ψυχανάλυση ως μια πιο laquoαυ-στηρήraquo στερεοτυπικά ανδρική δραστηριότητα στο πλαίσιο τηςοποίας άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επανανακαλύψουν τη θη-λυκή πλευρά του εαυτού τους80 Στη λακανική ψυχανάλυση ωστόσοαυτή η διαδικασία της laquoεκθήλυνσηςraquo επιστρατεύεται αλλά ταυτό-χρονα γίνεται και ζήτημα προβληματισμού καθώς χρησιμοποιείται ωςεργαλείο αλλά συγχρόνως εξετάζεται και μέσα από το τι θα ήταν δυ-νατό να ειδωθεί ως μια laquoπροσωπική-πολιτικήraquo διαδικασία που ανοίγει τοδρόμο στη θηλυκότητα σαν κάτι που είναι υποχρεωτικά καταπιεσμένοώστε να μπορεί να λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά με τρόπο που αρ-νείται να την ουσιολογικοποιήσει ή να την εξιδανικεύσει Η laquoυστερι-κοποίησηraquo του αναλυόμενου για παράδειγμα είναι μια εκθήλυνση τηςθέσης του υποκειμένου που αμφισβητεί τον κύριο και αναπτύσσεταιμε βάση τις πλέον πρώιμες και κριτικής σημασίας παρατηρήσεις στηνιστορία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τις οποίες η υστερία δεν πε-ριοριζόταν στις γυναίκες Αλλά αυτή η εκθήλυνση δεν είναι σαγηνευ-μένη από φαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι μια γυναίκα επειδή ηακύρωση της laquoθηλυκότηταςraquo είναι το σημείο εκείνο στο οποίο ο οποι-ουδήποτε φύλου αναλυόμενος γνωρίζει όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αρ-μονική σεξουαλική σχέση αλλά και ότι laquoη γυναίκαraquo δεν υπάρχει81

E N E K E N

82

TEYXOΣ 16

77 laquoΥπάρχουν λίγοι μόνο μορφωμένοι άνθρωποι στους οποίους οι δύο τάσεις της τρυφερότηταςκαι της αισθησιακότητας έχουν συγκεραστεί σωστάmiddot ο άνδρας σχεδόν πάντα νιώθει τον σεβασμότου για εκείνη τη γυναίκα που δρα ως ένας περιορισμός για τη σεξουαλική του δραστηριότητα καιαναπτύσσει πλήρη σεξουαλική ικανότητα μόνον όταν βρίσκεται με ένα υποβαθμισμένο σεξουα-λικό αντικείμενοraquo Freud 2001d σ 18578 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίας[πατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv 79 Βλέπε για παράδειγμα Hochschild 198380 Verhaeghe 199981 Lacan 1998 σ 81

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

Υπάρχει επιπρόσθετα μια στενή αντιστοιχία μεταξύ των μορφώνσφαλμάτων όσον αφορά την πράξη που καθένα από τα κινήματα έχειτεκμηριώσει και στη συνέχεια επιχείρησε να αποφύγει Το αν αυτή ηαντιστοιχία σηματοδοτεί κάτι περισσότερο από μια αναλογία μεταξύτης λακανικής και της μαρξιστικής παράδοσης και το αν στη συνέχειαδικαιολογεί το συμπέρασμα ότι οι απαντήσεις που έχουν παράσχειαυτές οι παραδόσεις είναι ομόλογες σε χαρακτήρα είναι ένα άλλο ζή-τημα ένα ζήτημα που θα διερευνήσουμε σε εύθετο χρόνο Η ομοιότηταμεταξύ των εχθροτήτων που έχει δημιουργήσει το καθένα από τα κινή-ματα κατά τη διαδικασία της ιστορικής του ανάπτυξης έχει ελκύσειαπό μόνη της αρκετούς σχολιαστές που την παρατηρούν από τηνπλευρά του ενός κινήματος προς εκείνη του άλλου και αναζητούν μιααλληλοσυμπληρωματική σχέση για να καταστήσουν άξιο λόγου τον εν-τοπισμό κάποιων από τα σφάλματα και τους εχθρούς που υπάρχουνκαι λειτουργούν στο εσωτερικό των παραδόσεων και πολλαπλασιάζον-ται από αυτές Σrsquo αυτά περιλαμβάνονται Πρώτον η επίδραση ορι-σμένων μορφών κουλτούρας οι οποίες διαστρεβλώνουν συστηματικάτις κριτικές και τους στόχους του κινήματος (η κουλτούρα της κατα-νάλωσης γενικά για τους μαρξιστές και η αμερικανική κοινωνία τωνΗΠA για τον Λακάν και δεύτερον η αποκρυστάλλωση μιας γρα-φειοκρατικής κάστας που ρυθμίζει τη θεωρία και την πρακτική σύμ-φωνα με τα δικά της συμφέροντα mdashο κυρίαρχος κυβερνητικόςμηχανισμός στη Σοβιετική Ένωση για τους μαρξιστές και η στραγγαλι-στική λαβή της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Εταιρείας (IPA) για τους λα-κανικούς Οι ποικίλες προσπάθειες για να διατυπωθούν επαρκώςενδελεχείς θεωρίες του πολιτισμού και να δομηθούν εναλλακτικές μορ-φές οργάνωσης ως απόκριση στα πραγματικά προβλήματα που έχουνκαταπονήσει αυτά τα κινήματα χρησιμεύουν όλο και περισσότερο στονα εντείνουν τη δουλειά των υποστηρικτών τους είτε ως λακανικώνψυχαναλυτών είτε ως επαναστατών μαρξιστών

laquoAl tu sers agrave rienraquo7

Ας στραφούμε σε μερικούς ακόμα μαχητικούς εσωτερικούς εχθρούς μετους οποίους έχουν έρθει αντιμέτωποι οι λακανικοί και οι μαρξιστές

E N E K E N

64

TEYXOΣ 16

7 Φοιτητικό σλόγκαν στο Παρίσι το 1968 παρατιθέμενο από τον Macey 1994 σ 146 Λογοπαίγνιοστη γαλλική που σε ελεύθερη απόδοση σημαίνει laquoΑλ είσαι άχρηστοςraquo (Σε)

αλλά τους αντιμετώπισαν με κάπως διαφορετικό τρόπο Και στις δύοπαραδόσεις υπήρξε μια έλξη για μορφές σκέψης οι οποίες υπόσχονταιτην τεκμηρίωση και τη βελτίωση της θεωρίας αλλά που στη συνέχειααπειλούν να την καταστρέψουν αμετάκλητα και οι υποστηρικτές τηςκάθε παράδοσης μπορούν να δουν αρκετά καθαρά τους κινδύνους καιτις συνέπειες αυτής της έλξης Ωστόσο υπάρχει μια ολέθρια εναντιο-μορφία μεταξύ των δύο παραδόσεων που αντανακλά σε αυτό ακριβώςτο σημείο το διαχωρισμό μεταξύ του ατομικού και του κοινωνικού ένανδιαχωρισμό που είναι πολύ πρόσφορος για τους περισσότερους ψυχα-ναλυτές στην καθημερινή τους πρακτική αλλά που στη συνέχεια κα-θιστά διάτρητη και υπονομεύει κάθε προσπάθεια από την πλευρά τωνμαρξιστών να ξαναβάλουν και πάλι μαζί τα δύο μέρη της εξίσωσης8 ΟΛακάν γνώριζε ποια ήταν τα αντικείμενα διακύβευσης εδώ καθώς χρη-σιμοποιούσε ορισμένα υπάρχοντα θεωρητικά πλαίσια που ήταν έξω απότη φροϊδική παράδοση και αρνιόταν κάποια άλλα με στόχο να ανοίξειτο δρόμο για την άρθρωση αυτού που είναι εγγενώς κοινωνικό σε σχέσημε το άτομο9 Ήταν αυτή η στρατηγικού χαρακτήρα πλοήγηση μέσααπό εχθρικό έδαφος για να επιστρέψει στον Φρόιντ που παρανοήθηκεκατrsquo επανάληψη από τον Αλτουσσέρ

Από τη μια πλευρά αυτού του φαινομενικά ισότιμου χειρισμού πρό-σφορων αλλά εν δυνάμει επικίνδυνων δυνάμεων ο Λακάν αντλούσεαπό το δομισμό από τον Λέβι Στρως για να αναμορφώσει την αντί-ληψη των σχέσεων συγγένειας και των όρων του Οιδιπόδειου συμ-πλέγματος ως κατrsquo ουσία κενών περιεχομένου οριζόμενων αντίθετααπό τη θέση τους στα πλαίσια κάποιας δομής10 και από τον Σωσσύργια να φτάσει σε έναν απολογισμό των σημαινόντων που λειτουργούνμέσα σε ένα σύστημα laquoδιαφορών χωρίς θετικούς όρουςraquo11 Παράλληλαόμως ο Λακάν δεν εγκατέλειψε ποτέ εννοιολογικά συστήματα πουήταν εκ διαμέτρου αντίθετα με τη δομιστική θεωρία mdashαπό τα οποίαεκείνο του Χέγκελ κατανοούμενου μέσα από τον Κοζέβ είναι το πλέον

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

65ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

8 laquoΕίναι μόνο διαμέσου της άρθρωσης της διαφοράς τους hellip που μπορεί να εκφραστεί επαρκώςη σχέση τουςraquo (Adorno 1967 σ 70)9 laquoΣτην ψυχο-νοητική ζωή του ατόμου εμπλέκεται απαρέγκλιτα κάποιος άλλος σαν ένα πρότυποσαν ένα αντικείμενο σαν ένας αρωγός σαν ένας αντίπαλοςmiddot και έτσι από την πιο πρώτη ατομική ψυ-χολογία μrsquo αυτήν την εκτεταμένη αλλά πέρα για πέρα εύλογη έννοια των λέξεων πρόκειται επίσηςσυγχρόνως και για κοινωνική ψυχολογίαraquo Freud 2001β σ 6910 Leacutevi-Strauss 196311 Saussure 1974 σ 1201

σημαντικόmdash12 και χρησιμοποιούσε σταθερά άλλες θεωρίες της γλωσ-σολογίας όπως του Γιάκομπσον13 για τη νομιμοποίηση των δικών τουθεωρητικών αναπτυγμάτων Και ταυτόχρονα ο Λακάν απέρριπτε το δέ-λεαρ της laquoψυχολογίαςraquo τον ορμαθό ακαδημαϊκών και εμπειρικών με-λετών της ατομικής ανάπτυξης που έμοιαζαν να προσφέρουν μια λύσησε τόσους πολλούς ψυχαναλυτές που καλούνταν να παράσχουν απο-δεικτικά στοιχεία για την αποτελεσματικότητα των θεραπειών τους14Συχνά στο γραπτό του έργο το σημαίνον laquoψυχολογίαraquo αντιπροσωπεύειότι χειρότερο σχετικά με την προσαρμογή των ατόμων στην αμερικα-νική κουλτούρα των ΗΠΑ ένα εγχείρημα που έγινε απρόθυμα δεκτόκαι στη συνέχεια διαφημίστηκε με ενθουσιασμό από τους αντιπάλουςτου στη Διεθνή Ψυχαναλυτική Εταιρεία (IPA) Η αποστροφή τουΛακάν προς εκείνους τους laquoθεραπευτές της ορθοπεδικής πρακτικήςπου ψυχολογικοποιούν την αναλυτική θεωρίαraquo15 είναι ίσως πηγή ικα-νοποίησης για τους μαρξιστές και η κριτική του συνηχεί με την υποψίαμας ότι η ψυχολογία της αστικής τάξης επικυρώνει την εξατομίκευσητης εμπειρίας και τις ερμηνείες της καταπίεσης αλλά αυτή του η εχ-θρότητα χρωστά ελάχιστα σε αυτόν καθεαυτό το μαρξισμό

Το πλέον πρώιμο ψυχιατρικό έργο του Λακάν για την παράνοια συνι-στά τον πυρήνα της επιστροφής του στον Φρόιντ και της ψυχαναλυτικήςτου ανάγνωσης της πολιτισμικής δυσφορίας της πρώιμης περιόδου του20ού αιώνα όπως απορρέει αυτή από την laquoπαρακμή του πατρικούimagoraquo (αρχέτυπο)16 αλλά οι πολιτικές συνέπειες αυτής της ανάγνω-σης για την κατανόηση του φασισμού για παράδειγμα mdashως μία πει-σματική ναρκισσιστική φαντασιακή ταύτιση με τον πατέραmdash συνιστούνάσχημα νέα για τους μαρξιστές που προσβλέπουν στην επαναστατικήδύναμη της ανθρώπινης δημιουργικότητας Η πολιτική θέση που απορ-ρέει απrsquo αυτήν την ανάλυση είναι περισσότερο συμβατή με σουρεαλιστι-κές προσεγγίσεις οι οποίες εξάλλου δεν κάνουν κάτι πολύ περισσότεροαπό το να μιμούνται απλώς αυτήν την ταύτιση17 Με παρόμοιο τρόποη πλησιέστερη προσέγγιση από τον Λακάν της συντονισμένης δράσηςμέσα σε ομάδες για μια ακόμα φορά προσφέρει λίγα πράγματα που

E N E K E N

66

TEYXOΣ 16

12 Μέσα από τον Κοζέβ 196913 Γιάκομπσον 197514 Βλέπε για παράδειγμα Lagache 195315 Lacan 1973 σ 2316 Lacan 198017 Βλέπε για παράδειγμα Greeley 2001

θα έδιναν άμεση ανακούφιση στους μαρξιστές η χρονική λογική πουαυτός σκιαγράφησε στο δοκίμιό του για την laquoπροσδοκώμενη βεβαι-ότηταraquo18 συνιστά περισσότερο μια κριτική απrsquo ότι μία υποστήριξη τηςδιυποκειμενικότητας και ενώ αυτή η κριτική είναι χρήσιμη αν όχι καιαπαραίτητη για κλινική εργασία με άτομα οι πιο άμεσες συνδέσεις μετην ψυχαναλυτική ομαδική ψυχολογία είναι εκείνες με τη συντηρητικήψυχιατρική παράδοση στην Αγγλία κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγ-κοσμίου Πολέμου από την οποία ήταν τόσο εντυπωσιασμένος ο Λακάν19

Οι έννοιες της δημιουργικής εργασίας και της συλλογικής δράσηςπου εκλαμβάνονται από τον μαρξισμό ως τα δύο πιο ισχυρά προσδιο-ριστικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης συσκοτίζονται κατάσυνέπεια από τη λακανική ψυχανάλυση και το να ακολουθήσουμε τηγραμμή των ανένδοτων υποστηρικτών του Αλτουσέρ σύμφωνα με τηνοποία δεν υπάρχει καμιά απολύτως ανθρώπινη φύση είναι απλά σα ναμας καταπίνει ολόκληρους μια ιδιαίτερα λυσσαλέα αντι-μαρξιστική εκ-δοχή μιας οιονεί λακανικής κοινωνικής θεωρίας20 Αφήνουμε εδώ κατάμέρος τις παθοβιογραφικές περιγραφές των μελετημένων κινήσεων πουέκανε ο Λακάν για να επιστρατεύσει στήριξη από μια σειρά διαφορετικώνσημαινόντων προσωπικοτήτων θερμές παρακλήσεις και επίσημες επιστο-λές σε εκκλησιαστικούς ηγέτες και στο γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα(PCF) δείχνουν ότι ο Λακάν δεν ήταν ούτε χριστιανός ούτε κομμουνιστής21

Από την άλλη πλευρά στην οποία εις μάτην θα στραφούμε τώρα γιαμια επαρκή μαρξιστική απόκριση σε αυτά τα ζητήματα ο Αλτουσσέρυιοθέτησε επίσης πρότυπα του δομισμού για να αναζωογονήσει μια θε-ωρητική πρακτική που θα κατανοούσε την ιστορία ως μια laquoδιαδικασίαχωρίς κάποιο υποκείμενοraquo22 και να συλλάβει το πως η ιδεολογία laquoαν-τιπροσωπεύει τη φαντασιακή σχέση των ατόμων με τις πραγματικέςτους συνθήκες ύπαρξηςraquo23 Αυτό τον διευκόλυνε να κατευθύνει μια πο-ρεία μεταξύ του εκ νέου ανακαλυφθέντος laquoανθρωπισμούraquo του γαλλι-κού Κομμουνιστικού Κόμματος και μιας υποτιθέμενα άτεγκτης mdashαπόεπιστημονικής απόψεωςmdash περιγραφής του ανθρώπινου υποκειμένου

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

67ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

18 Lacan 198819 Lacan 200020 Βλ Geras 1983 για μια μαρξιστική επιχειρηματολογία ενάντια σrsquo αυτήν την αλτουσσεριανήδιάσταση21 Roudinesco 199722 Althusser 197623 Althusser 1971 σ 153

Ενώ του χρειάστηκε κάποια τόλμη για να στρατολογήσει τον Λακάνσε αυτήν την αποστολή με φόντο μια θλιβερή αυτοκριτική κομμουνι-στών αναλυτών οι οποίοι είχαν διακηρύξει την άποψη ότι η ψυχανά-λυση είναι μια laquoαντιδραστική ιδεολογίαraquo24 ο laquoαντι-ανθρωπισμόςraquo τουΑλτουσέρ δεν ήταν παρά μια ακόμα κίνηση στο πλαίσιο του συμπλέγ-ματος μηχανορραφιών που απαιτούσε το Κόμμα25 Επιπρόσθετα ο Αλ-τουσέρ υιοθέτησε ιδέες από τον Λακάν οι οποίες θα μπορούσαν μέσασrsquo αυτόν τον συγκεκριμένο τομέα θεωρητικής διεργασίας να κρατή-σουν ζωντανή κάποια εκδοχή του ανθρωπισμού που εκείνος προσχη-ματικά παραμέριζε κάτι αλλόκοτα κοντινό με εκείνη την ίδια τηνψυχολογία έναντι της οποίας ο Λακάν οίκτιρε τον εαυτό του26

Η πιο εντυπωσιακή έκφραση αυτού του στοιχείου ψυχολογικοποί-ησης βρίσκεται στη χρήση που κάνει ο Αλτουσέρ της περιγραφής τουσταδίου του καθρέφτη από τον Λακάν27 Για τον Λακάν αυτό το laquoστάδιοraquomdashη θέση στην οποία συγκροτείται το Φαντασιακόmdash ενσωματώνεταικαι είναι αναγκαστικά συνυφασμένο με το Συμβολικό και το Πραγμα-τικό28 Για τον Αλτουσσέρ ωστόσο αυτό είναι ένα αυτοπεριορισμένοσημείο φαντασιακής ταύτισης με τη μητέρα πραγματευόμενο σαν τοαρχικό σημείο από το οποίο αναδύεται το υποκείμενο ως ικανό να ανα-γνωρίζει και να αναγνωρίζεται μέσα σε ιδεολογικά συστήματα29 Η

E N E K E N

68

TEYXOΣ 16

24 laquoΤο λιγότερο που μπορεί να πει κανείς για την αναλυτική προσέγγιση είναι ότι αυτή εμποδίζειστον υψηλότερο βαθμό την ελευθερία του να αποδίδονται στα γεγονότα οποιαδήποτε αίτια άλλααπό εκείνα που διατυπώνονται αξιωματικά από την ίδια την ψυχανάλυση Η αναλυτική τεχνικήμπορεί να οδηγήσει τον ασθενή μόνο στη μέση της διαδρομής στο σημείο όπου αυτός αποκτάσυνείδηση του μύθου που τον βάραινε αλλά όχι των βαθιών πηγών εκπόρευσής του Αυτή τουπροσφέρει μόνο μια επίπλαστη απελευθέρωση μέσα σε ένα φαντασιακό κόσμοraquo Eight FrenchPsychiatrists 1949 σ 1925 laquoΟ Αλτουσέρ ανέπτυξε μια φιλοσοφία της ιστορίας που επέτρεπε την αναγνώριση των πολι-τικών διαστρεβλώσεων που υπήρχαν στο εποικοδόμημα της ΕΣΣΔ αν και διατηρούσε την οικο-νομική κατηγοριοποίηση της χώρας ως σοσιαλιστικής Από θεωρητική άποψη αυτή αποτελούσεμία μείζονα πολιτική πρόοδο σε σύγκριση με τις εξηγήσεις με βάση τη ldquoλατρεία της προσωπικό-τηταςrdquo που προτιμούνταν [sic] από την ηγεσία του ΓΚΚ Από πολιτική άποψη αυτή επέτρεπε έναβαθμό κριτικής για την ΕΣΣΔ και παραχωρούσε στο ΓΚΚ ένα βαθμό ανεξαρτησίας από το ΚΚΣΕ(CPSU)raquo OrsquoDonnell 1982 σ 2526 laquoΟ Αλτουσέρ μπορεί να φαίνεται ότι απορρίπτει την ψυχολογία αλλά την επανεισάγει διαμέσου του Ιδεολογικού Κρατικού Μηχανισμούraquo OrsquoDonnell 1982 σ 2927 Πρώτα σκιαγραφήθηκε στα Αγγλικά στο New Left Review ωσάν να επρόκειτο πράγματι για έναlaquoστάδιο αντικατοπτρισμούraquo που θα μπορούσε να αποτελεί μέρος μιας αναπτυξιακής περιγραφής(Lacan 1968) Σύγκρινε αυτό με τον Lacan 200228 Lacan 199829 laquoΣτη ρίζα του προβλήματος βρίσκεται η επίκληση από τον Αλτουσσέρ ενός ldquoατόμουrdquo το

σχέση που συνάπτει το ατομικό υποκείμενο όσον αφορά τους ποικίλουςΚρατικούς Ιδεολογικούς Μηχανισμούς ή το laquoΑπόλυτο Υποκείμενοraquo είναιμια laquoφαντασιακήraquo σχέση30 αντί να είναι πάντα ήδη δομούμενη από τοΣυμβολικό και το Πραγματικό ως το τρίτο αναγκαίο στοιχείο υποβιβάζεταιαπό τον Αλτουσέρ στο να συνίσταται σε laquoπραγματικές καταστάσειςraquoως εάν η ψυχανάλυση να ενδιαφερόταν για την laquoπραγματικότηταraquo σαμια μεζούρα διαστρεβλωμένων νοήσεων Κατrsquo αυτόν τον τρόπο λοι-πόν ο Αλτουσέρ στριμώχνει τις λακανικές έννοιες σε καλούπια για νακατανοήσει την laquoιδεολογίαraquo αλλά κατά τη διαδικασία τις laquoφαντα-σιακοποιείraquo κι έτσι μετατρέπει αυτό καθεαυτό το Φαντασιακό σε κάτιπου λειτουργεί ως μία έννοια laquoκλειδίraquo αυτή φαινόταν να ανοίγει τοδρόμο προς μια μαρξιστική θεωρία της υποκειμενικότητας αλλά στηνπράξη μας κλείδωσε όλο και πιο ερμητικά μέσα στην ιδεολογία ως κάτιαιώνιο και αναπόδραστο

Το να χρησιμοποιούμε την ψυχανάλυση κατrsquo αυτόν τον τρόπο για ναεξασφαλίσουμε μια θεωρητική κατανόηση σχετικά με την ιδεολογία κα-ταλήγει κατά συνέπεια στο να διαστρεβλώνουμε αυτό στο οποίο στόχευεο Λακάν Στην κλινική πρακτική είναι ζωτικής σημασίας ότι ο αναλυτήςεπιλαμβάνεται του ρόλου του Φαντασιακού για κάθε συγκεκριμένοαναλυόμενο έτσι ώστε να μπορεί ο αναλυόμενος να οδηγηθεί στο ση-μείο όπου θα είναι ικανός να προχωρήσει πέρα και πάνω από τις οδυ-νηρές κυκλικές διαδρομές που τον κρατούν δεσμώτη κάποιωναντικειμένων επιθυμίας η ανάλυση είναι η πρακτική της ομιλίας μέσωτης οποίας ο αναλυόμενος θα αποδεσμευτεί από το Φαντασιακό ως αι-ώνιο και αναπόδραστο Ωστόσο ο λακανικός ψυχαναλυτής ενδιαφέρεταιεπίσης για το πως μπορεί εκείνος ο αναλυτής να τοποθετήσει τον εαυτότου μέσα στο Συμβολικό (ως ο Άλλος προς τον οποίο κατευθύνεται ο μη-εγωικός ανεπίγνωστος laquoαληθής λόγοςraquo) ή μέσα στο Πραγματικό (ως ο

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

69ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

οποίο είναι προ-ιδεολογικό και το οποίο θα πρέπει πράγματι να είναι προ-ιδεολογικό αν είναισωστή η πλέον θεμελιώδης θέση του Αλτουσέρ (ότι η ιδεολογία είναι η διαδικασία μέσω τηςοποίας οι άνθρωποι συγκροτούνται ως υποκείμενα) Ο Αλτουσέρ μας έχει δώσει τον χειρότεροαπό όλους τους πιθανούς κόσμους παρουσιάζοντας ένα μοντέλο του υποκειμένου το οποίο κα-ταφέρνει να εξοβελίζει ή να αποδυναμώνει τις δυνάμεις πολιτικής δράσης των ενηλίκων την ίδιαστιγμή που αυτό διατηρεί μεταφυσικές και ουσιοκρατικές παραδοχές γύρω από προ-κοινωνικέςικανότητες του ατόμου-παιδιούraquo Barrett 1993 σσ 178-930 laquoΗ δομή κάθε ιδεολογίας παραποιώντας τα άτομα ως υποκείμενα στο όνομα ενός Μοναδι-κού και Απόλυτου Υποκειμένου είναι κατοπτρική δηλαδή μια δομή αντικατοπτρισμού και διπλάκατοπτρική αυτή η κατοπτρική αναπαραγωγή πανομοιότυπων είναι δομικό στοιχείο της ιδεολο-γίας και διασφαλίζει τη λειτουργία τηςraquo Althusser 1971 σ 168

άλλος αντικείμενο άλφα μικρό [objet petit a] ως αινιγματικό αίτιο επι-θυμίας που θα ανοίξει μονοπάτια λόγου από το ασυνείδητο)31 Σταχέρια του Αλτουσέρ η ψυχανάλυση γίνεται μια πραγμάτευση της ιδεο-λογίας ασκούμενης από αναλυτές παρά μια laquoομιλούσα θεραπείαraquoασκούμενη από αναλυόμενους εκείνο που παραβλέπει αυτός είναι πωςοι αναλυόμενοι αλλάζουν πράγματι του μικρούς τους κόσμους μέσαστα όρια των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων καθώς και ότι η δια-δικασία της αλλαγής είναι εκείνο που η σύλληψη της έννοιάς του καιη σύνδεσή τους μαζί του θα έπρεπε να ενδιαφέρει περισσότερο τουςεπαναστάτες μαρξιστές Ο όρος laquoθεωρητικόraquo στο έργο του Αλτουσέρείναι στην πράξη ένα υποκατάστατο για τον όρο laquoπρακτικήraquo είτε πο-λιτική είτε ψυχαναλυτική πρακτική32

Aυτή η κατάρα

Η επόμενη γενιά mdashοι laquoμετα-Αλτουσεριανοίraquo στον αγγλόφωνο κόσμοmdashεπιδείνωσαν αυτήν τη λανθασμένη ανάγνωση του Λακάν με μια μετα-τόπιση του ενδιαφέροντος από το Φαντασιακό στο Συμβολικό η ανά-λυση των ιδεολογικών μορφών μπορούσε έτσι να κατευθυνθεί πιοεύκολα προς το πεδίο των laquoκειμένωνraquo και του laquoλόγουraquo Οι ακαδημαϊ-κές οικειοποιήσεις του Λακάν στα πλαίσια της θεωρίας της λογοτεχνίαςή των κινηματογραφικών σπουδών οι οποίες έτειναν να χρησιμοποιούντον Αλτουσσέρ ως ένα είδος φίλτρου έπρεπε στη συνέχεια να ξεκα-θαρίσουν τους λογαριασμούς τους με την αναπαράσταση του Συμβο-λικού ως εάν να ήταν αυτό ένα γιγάντιο φαντασιακό σύστημα ώστε ναμπορούν να αναγνωσθούν με κριτικό τρόπο τα γλωσσικά δομημένα πο-λιτισμικά προϊόντα και έτσι παρουσιάστηκε και διατηρήθηκε η ελπίδαότι τα κείμενα μπορούσαν να αποσυναρμολογούνται και να μεταπλά-θονται33 Στις ΗΠΑ για παράδειγμα η μάλλον αρνητική αξιολόγηση

E N E K E N

70

TEYXOΣ 16

31 Αυτή η τοποθέτηση τίθεται διαφορετικά στο πρώιμο και στο ύστερο έργο του Λακάν με μιαμετατόπιση της έμφασης από το Συμβολικό προς το Πραγματικό32 Το έργο του Καστοριάδη θα μπορούσε να αντιπαραβληθεί μrsquo αυτήν τη θέση αν και το ύστεροέργο του mdashστο σημείο όπου αυτός στράφηκε στην ψυχανάλυσηmdash δεν ήταν ούτε μαρξιστικόούτε εντέλει λακανικόmiddot Ο Καστοριάδης ήταν ένας ακτιβιστής από την ομάδα Σοσιαλισμός ήΒαρβαρότητα (που αρχικά υπέγραφε ως laquoPaul Cardanraquo) ο οποίος εκπαιδεύτηκε ως ένας λακα-νικός στη συνέχεια αποσκίρτησε από τη σχολή του Λακάν για να ασκήσει πρακτική ως ψυχανα-λυτής στην laquoΤέταρτη ομάδαraquo και προχώρησε στην επεξεργασία μιας περιβάλλουσας τα πάνταθεωρίας της laquoφαντασιακής θέσμισηςraquo της κοινωνίας Βλέπε για παράδειγμα Castoriadis 198733 Metz Christian Ψυχανάλυση και κινηματογράφος Το φαντασιακό σημαίνον Αθήνα Πλέθρον 2007

του έργου του Λακάν για το Συμβολικό από τον Τζέιμσον την οποίααυτός είχε συγχωνεύσει στο κεντρικό θέμα της σημαντικής κριτικής τουεπισκόπησης του δομισμού και του ρωσικού φορμαλισμού στο laquoΗ φυ-λακή της γλώσσαςraquo34 αντικαταστάθηκε πέντε χρόνια αργότερα απόμια πιο θετική εκτίμηση παρά τούτο όμως αυτός ήταν ακόμα επιφυ-λακτικός για το πως ο πανηγυρισμός της laquoυποταγής στο Νόμοraquo και τηςlaquoυπαγωγής του υποκειμένου στη Συμβολική Τάξηraquo σήμαινε ότι έναςlaquoσφετερισμός από την πλευρά του συντηρητισμούraquo αυτού του laquoκαθαράαντι-ουτοπικού σχήματοςraquo ήταν laquoαναπόφευκτοςraquo35

Η χρήση της ψυχανάλυσης από τον Τζέιμσον ήταν πιο εξευγενισμένηαπrsquo ότι οι απλοποιητικές προσεγγίσεις στα πλαίσια της λογοτεχνικήςκριτικής που εικοτολογούσαν σχετικά με τα κίνητρα των διαφορετικώνσυγγραφέων και των δημιουργημάτων τους αλλά ήταν ακριβώς η επι-μονή του ότι η ανάλυση θα πρέπει να αφορά την παραγωγή και τη θελ-κτικότητα περίπλοκων ιδεολογικών συστημάτων μέσα στα κείμενα πουτον οδήγησε μακριά από αυτήν καθεαυτή τη λακανική ψυχανάλυσηΤο Φαντασιακό μετατοπίστηκε στο βάθος του σκηνικού σα να αφο-ρούσε απλά και μόνο τα ιδιοσυγκρασιακά στοιχεία μιας προσωπικήςιστορίας του συγγραφέα ή των χαρακτήρων του κειμένου για τα οποίαθα μπορούσαν να ενδιαφέρονται οι παιδοψυχίατροι mdashένας διαχωρι-σμός του γνωστικού τομέα που αποτελούσε ανάθεμα για τον Λακάνmdashκαι το Πραγματικό ήταν για τον Τζέιμσον laquoαπλά Ιστορία από μόνοτουraquo36 μια διατύπωση που τουλάχιστον συλλάμβανε κάτι από την ακα-τανόητη τραυματική του διάσταση στην ψυχανάλυση37 Ωστόσο η κατrsquoαυτόν τον τρόπο αναγωγή του Πραγματικού σε Ιστορία το μετέτρεψε σεκάτι που θα ήταν δυνατό στην ιδανική περίπτωση να αποτελεί αντι-κείμενο αφήγησης mdashσα να ήταν η ευρύτερη δυνατή συμβολική τάξηκαι το Πρότυπο κείμενο (Ur-text) για κάθε συγκεκριμένο τοπικό σύ-στημα σημειωτικής

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

71ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

34 Jameson 197235 laquoΑπό την άλλη πλευρά αν ανακαλέσουμε στη μνήμη μας ότι για τον Λακάν η ldquoυποταγή στοΝόμοrdquo σηματοδοτεί όχι την απώθηση αλλά μάλλον κάτι πολύ διαφορετικό και συγκεκριμένα τηναλλοτρίωση mdashμε τη διφορούμενη έννοια μέσω της οποίας κατανοείται αυτό το φαινόμενο απότον Χέγκελ σε αντίθεση με τον Μαρξmdash τότε γίνεται προφανής ο τραγικότερος χαρακτήρας της σκέ-ψης του Λακάν και οι διαλεκτικές δυνατότητες που εμπεριέχει αυτήraquo Jameson 1977 σ 37336 Jameson 1977 σ 38437 laquoΑκριβώς όπως για τον Λακάν το Πραγματικό είναι εκείνο που είναι ανυπόφορο να αντέξουμεη Ιστορία για τον Τζέιμσον είναι ldquoεκείνο που πονάrdquoraquo Homer 1998 σ 52

Η αναπότρεπτη ολίσθηση στον αμερικανικού (ΗΠΑ) τύπου πραγ-ματισμό ως αντίθεση στον ιστορικό υλισμό ολοκληρώθηκε στην πράξηαπό θεωρητικούς της Ευρώπης μέσω της συγχώνευσης αναλύσεων τηςιδεολογίας με την αναζήτηση ιστορικών συμβιβασμών ταξικο-συνεργα-τισμικού χαρακτήρα Αν ο Αλτουσσέρ ήταν ένας από τους σημαίνοντεςlaquoπατέρεςraquo της αντιφρονούσας laquoκινεζικήςraquo φατρίας του δυναστευό-μενου από κρίση ΓΚΚ απασχολημένος με την επεξεργασία μιας νέαςlaquoανθρωπιστικήςraquo τοποθέτησης τότε οι Λακλάου και Μουφ θα πρέπεινα ειδωθούν ως κληρονόμοι της γραμμής της laquoιταλικήςraquo φατρίας ΤοΗγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική περιείχε μόνο τις πλέον στοι-χειώδεις αναφορές στον Λακάν38 αλλά αυτό το ακαδημαϊκό μανιφέστοτου ευρωκομουνισμού που συνεπαγόταν μια σοσιαλδημοκρατική πα-ρεισαγωγή του Γκράμσι ως θεωρητικού του λόγου μπορούσε τώρα μεευκολία να στρατολογήσει laquoσημαίνονταraquo και laquoυποκείμενες θέσειςraquoστις δικές του αναγνώσεις πολιτισμικών κειμένων39

Ο Λακάν είχε πράγματι διατυπώσει περιγραμματικά μια θεωρία τουλόγου επιδέξια παρουσιασμένη σε ένα κοινό από ακαδημαϊκούς καιακτιβιστές κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου του της περιόδου 1969-1970με μια μικρή διάσπαρτη ποσότητα ημιμαρξιστικών εννοιών mdashόπως αυτήτης laquoυπεραπόλαυσηςraquo σα να ήταν το ψυχικό συμπλήρωμα της laquoυπε-ραξίαςraquomdash για να κολακεύσει τους αριστεριστές συνομιλητές του40

Αλλά το κύριο θεωρητικό ανάπτυγμα σrsquo αυτό το σεμινάριο για την laquoαν-τίστροφη όψη της ψυχανάλυσηςraquo κατευθύνθηκε για μια ακόμα φοράστο ερώτημα της ψυχαναλυτικής πρακτικής και στην αντιδραστική κα-τακρήμνιση αυτής της πρακτικής εντός της Διεθνούς ΨυχαναλυτικήςΕταιρείας Η χρήση του όρου laquoλόγος του πανεπιστημίουraquo για τον ονο-μαστικό προσδιορισμό της χειρότερης απrsquo όλες τις σύγχρονες μορφέςλόγου συνετέλεσε στο να εκτεθεί ο τρόπος με τον οποίο επιτυγχανό-ταν η τυποποίηση της γνώσης και των θέσεων σταδιοδρομίας έτσι ώστεεξυπηρετείται η στρατολόγηση και η ένταξη υποψήφιων γραφειοκρα-τών με αποτέλεσμα να μετατραπεί η ψυχανάλυση σε μέρος του μηχα-νισμού πωλήσεων τύπου πυραμίδας της θεραπευτικής κουλτούρας Ηπεριγραφή ενός laquoλόγου του κυρίουraquo διευκόλυνε τον Λακάν να επι-στρατεύσει εγελιανές κατηγορίες mdashμια εκδοχή της διαλεκτικής του

E N E K E N

72

TEYXOΣ 16

38 Laclau και Mouffe 198539 Βλέπε για παράδειγμα Howarth Norval και Stavrakakis 200040 Lacan 1969-1970

αφέντη και του δούλου δανεισμένη από τον Κοζέβmdash και να λοιδορή-σει τους επαναστατημένους φοιτητές για το ότι αυτό το οποίο φιλοδο-ξούσαν να αποκτήσουν ήταν ένας νέος αφέντης η laquoεπανάστασήraquo τουςθα ισοδυναμούσε μόνο με την περιστροφή των κύκλων από θέση σεθέση μέσα στις τέσσερις κατηγορίες λόγου41

Η ευδιάκριτα λακανική laquoθεωρία του λόγουraquo δίνει πράγματι κάποιοπλεονέκτημα σε ακαδημαϊκούς που εκλαμβάνουν ως αποστολή τουςτο να ανιχνεύουν μονοπάτια του Συμβολικού και να τα αναπαράγουνως μια μορφή γνώσης ακόμα και laquoκριτικήςraquo γνώσης στην οποία μπο-ρούν να στρατολογηθούν καινούριοι σπουδαστές42 Ωστόσο εκείνο πουη αποδοχή της θεωρίας του Λακάν περί των τεσσάρων κατηγοριώνλόγου παραβλέπει με ευκολία είναι ότι αυτός ενδιαφερόταν κατά κύριολόγο για το πως ο λόγος του πανεπιστημίου και ο λόγος του κυρίου δο-μούν και υπονομεύουν το ατομικό ψυχαναλυτικό έργο με τους λόγουςτης υστερίας και του αναλυτή να είναι επομένως θεωρητικά και πρα-κτικά εννοιολογικά πλαίσια για τη διευκόλυνση της αμφισβήτησης mdashεπαναστατική διατύπωση αμφιβολιών από τον αναλυόμενοmdash και τηδιευκόλυνση της διαφοράς ακόμα και της προσωπικής μεταμόρφωσηςΕίναι αλήθεια ότι η laquoυστερικοποίησηraquo του αναλυόμενου δεν παράγειάμεσα και αναπόφευκτα ένα καλό επαναστατικό υποκείμενο όμωςείναι μόνο ο λόγος του αναλυτή που μπορεί να επιτρέψει την εμφά-νιση αυτής της υστερικής άρνησης της κυριάρχησης και ίσως είναιακριβώς μια τέτοια υστερική άρνηση που αποτελεί την προϋπόθεσηγια επαναστατική υποκειμενικότητα Τα ταχυδακτυλουργικά τεχνά-σματα με σημαίνοντα από laquoαναλυτές του λόγουraquo που ασχολούνται μεπολιτικά κείμενα και κείμενα πολιτικής τακτικής υποκινούν αντίθεταένα γραφειοκρατικό προσανατολισμό στη γλώσσα αυτός βρίσκεταιμέσα στη σφαίρα της διαφήμισης και των ομάδων εστίασης παρά στησφαίρα της αλήθειας Πρόκειται για το αντίθετο της ψυχανάλυσης τοlaquoαντίστροφόraquo του

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

73ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

41 laquoΑυτό που εσείς ως επαναστάτες φιλοδοξείτε νrsquo αποκτήσετε είναι ένας Κύριος Θεός Θαέχετε ένανraquo Lacan 1987 σ 126 Και αυτό το σχόλιο είναι επίσης μια επιστροφή στον Φρόιντ laquoΟθεωρητικός μαρξισμός όπως έχει υλοποιηθεί στο πλαίσιο του ρωσικού μπολσεβικισμού έχειαποκτήσει την ενέργεια και τον αυτοδύναμο και αποκλειστικό χαρακτήρα μιας Κοσμοθεωρίας[Weltanshauung] αλλά ταυτόχρονα και μια αλλόκοτη ομοιότητα με αυτό εναντίον του οποίου μά-χεταιraquo Freud 2001γ σσ 179-8042 Βλέπε για παράδειγμα Bracher 1993

Η ανησυχητική στροφή προς τη γλώσσα μέσα σrsquo αυτόν τον τομέα ερ-γασιακής δραστηριότητας mdashπου είχε ήδη επισημανθεί νωρίς απόμαρξιστές43mdash οδηγήθηκε τελικά σε καρποφορία ώστε να στρώσει κα-λύτερα το δρόμο για νέες πολιτικές συμμαχίες που σφυρηλατήθηκανδιαμέσου της laquoανα-νοηματοδότησηςraquo των ποικίλων όρων της αντιπα-ράθεσης Στη συνακόλουθη στροφή στο λόγο που αναπτύσσεται πάνωστη βάση του έργου των Λακλάου και Μουφ όλες οι κατηγορίες laquoταυ-τότηταςraquo mdashμε την ταξική ταυτότητα ως την πιο ύποπτη απrsquo όλεςmdashδιαλύονται μέσα σε μια σύλληψη του Συμβολικού ως μια συνύφανσηκειμένων και ο laquoανταγωνισμόςraquo που κάνει αδύνατη την οποιαδήποτεεπίτευξη ταυτότητας ή την οποιαδήποτε επίλυση των διαφορών μεταξύταυτοτήτων γίνεται το σημείο εστίασης της ανάλυσης σrsquo αυτήν τηγραμμή ακαδημαϊκής έρευνας το σημαίνον laquoανταγωνισμόςraquo αυτό κα-θεαυτό λειτουργεί ως ένα είδος φετίχ που θα μπορούσε να υπηρετήσειώστε να αποτραπεί το κλείσιμο της συζήτησης της ιδεολογίας44 Η πο-λιτική κατεύθυνση του έργου των Λακλάου και Μουφ η οποία παρέσχεκάποια τοπική άρθρωση του ευρωκομουνιστικού σχεδίου σχεδόν σαν τηντελευταία πνοή του σταλινισμού45 οδηγούσε χωρίς έκπληξη προς μίαθέση που θα ήταν έκτοτε αυτο-δεδηλωμένα laquoμετα-μαρξιστικήraquo46

Ωστόσο εκείνοι που έχουν επιχειρήσει την επανεπιβεβαίωση της Λα-κανικής ψυχανάλυσης στα πλαίσια αυτής της εκδοχής της θεωρίας τουλόγου έχουν ήδη ακολουθήσει τους Λακλάου και Μουφ πολύ μακριάσrsquo αυτόν τον σχετικιστικό δρόμο για να είναι ικανοί να διαμορφώσουνοποιουσδήποτε άμεσους δεσμούς με τον επαναστατικό μαρξισμό Αντrsquoαυτού η laquoπολιτικήraquo αυτή καθεαυτή παίρνει τη μορφή μιας καρικα-τούρας και χαρακτηρίζεται ως ένα ανέφικτο πόνημα με τη μαρξιστικήπολιτική να παρουσιάζεται ως ένα από τα εμπόδια για το δρόμο προςτη laquoριζοσπαστική δημοκρατίαraquo47 Μετά όταν ο Λακλάου επικρίνεται

E N E K E N

74

TEYXOΣ 16

43 Βλέπε για παράδειγμα Callinicos 1982 και Anderson 198344laquoΟι κοινωνικοί ανταγωνισμοί προκύπτουν επειδή οι κοινωνικοί δρώντες αδυνατούν να κα-τακτήσουν πλήρως την ταυτότητά τουςhellip Tο έργο του αναλυτή του λόγου είναι να διερευνά τιςδιαφορετικές μορφές αυτής της αδυναμίας καθώς και τους μηχανισμούς μέσω των οποίων ο εμ-ποδισμός της ταυτότητας δομείται με ανταγωνιστικούς όρους από κοινωνικούς δρώντεςraquoHowarth Norval και Stavrakakis 2000 σ 1045 Mandel 197846 Laclau και Mouffe 198747 Βλέπε για παράδειγμα Stavrakakis 1999 Ο Λακάν και το πολιτικό εκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008

από τους πρώην μαθητές του σχετικά με το ρόλο λακανικών εννοιώνόπως η laquoαπόλαυσηraquo mdashη ανέφικτη ευχαρίστηση laquoπέρα και πάνω απότην αρχή της ηδονήςraquo και έξω από το Συμβολικό στο Πραγματικόmdash48

αυτός είναι ικανός να απαντήσει ότι φυσικά μιλά συνεχώς για την από-λαυση49 Μέχρι τώρα σrsquo αυτήν τη γραμμή σκέψης τα πάντα έχουναπορροφηθεί μέσα στο Συμβολικό και κάθε ενοχλητικό ή διασπαστικόστοιχείο της λακανικής θεωρίας έχει ανακτηθεί μέσα στο λόγο

Το πραγματικό ζήτημα

Η έμπνευση για μεγάλο μέρος του σύγχρονου συγγραφικού έργου πουαναπτύσσεται μεταξύ θεωρητικών του λόγου είναι ο πάλαι ποτέ σύμ-μαχος των Λακλάου και Μουφ Ζίζεκ και αυτός σχεδόν χωρίς καμιάσυνεπικουρία έχει βάλει πάλι στην ατζέντα τη θεωρητική αποκατά-σταση των διακοπεισών σχέσεων μεταξύ Μαρξ και Λακάν50 Το πρώιμοέργο του Ζίζεκ ήταν μέρος μιας έντονης θεωρητικής αντιπαράθεσης στηΣλοβενία κατά τη δεκαετία του 1980 που εκείνο τον καιρό αποτελούσεαναπόσπαστο κομμάτι πολιτικής πρακτικής μια ομάδα θεωρητικών ξε-καθάριζαν τους λογαριασμούς τους με τη γραφειοκρατία και με τον Αλ-τουσέρ χρησιμοποιώντας τον Λακάν ως κριτικής σημασίας πηγή

Πολλά από τα θέματα που επανεμφανίζονται στα γραπτά του Ζίζεκαναφορικά με την ιδεολογία51 για παράδειγμα είναι εμφανή στο σχόλιοτου Rastko Močnik ότι η περιγραφή της laquoέγκλησηςraquo από τον Αλτουσέρmdashμέσω της οποίας η ιδεολογία χαιρετίζει με ενθουσιασμό τα άτομακαι τους δίνει υπόσταση ως υποκείμεναmdash προϋποθέτει ήδη ότι ενπρώτοις υπάρχει εκεί ένα υποκείμενο κάποιο που είναι ικανό να αν-ταποκριθεί στο κάλεσμα της ιδεολογίας52 Εδώ σrsquo αυτήν την κριτικήγίνεται κάποια επεξεργασία της λακανικής φόρμουλας αναφορικά με

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

75ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

48 laquoΧωρίς να λαμβάνουμε υπόψη την ευχαρίστηση το λακανικό πλαίσιο στο σύνολό του χάνει τομεγαλύτερο μέρος της επεξηγηματικής του δύναμηςraquo Glynos και Stavrakakis 2003 σ 12049 laquoΜε τον όρο ldquoλόγοςrdquo εγώ δεν αντιλαμβάνομαι κάτι που περιορίζεται στο γλωσσικό κατα-νοούμενο υπό τη στενή του έννοια αλλά ένα σχεσιακό σύμπλεγμα ένα συστατικό στοιχείο τουοποίου είναι η ευχαρίστησηraquo Laclau 2003 σ 28350 laquoΗ αυστηρά δογματική λακανική προσέγγιση συνδυασμένη επακριβώς με μια μη μετα-μαρ-ξιστική προσέγγιση είναι το ζητούμενο σήμεραraquo Žižek 1997 στο Long και McGann σ 13351 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 198952 laquohellipσrsquo αυτήν την περίπτωση η συγκρότηση του υποκειμένου θα διέφευγε της επιστημικής δι-καιοδοσίας του ιστορικού υλισμούraquo Močnik 1993 σ 139

τη μεταβίβαση σύμφωνα με την οποία ο αναλυόμενος αποδίδει το χα-ρακτηριστικό της γνώσης σε ένα laquoυποκείμενο που υποτίθεται ότιγνωρίζειraquo53 αυτήν τη φορά ως διαμόρφωση μιας ldquoδιυποκειμενικήςδομήςrdquoraquo στην οποία υπάρχει laquoη σχέση της ταύτισης με το ldquoυποκεί-μενο που υποτίθεται ότι πιστεύειrdquoraquo54 Αυτό είναι ένα κεντρικό θέμαπου ο Ζίζεκ χρησιμοποιεί στο δικό του μετέπειτα έργο55 Για τον Močnikο Λακάν αποτελεί έναν τρόπο επιστροφής στον Φρόιντ laquoτον υλιστήraquoγια τον οποίο laquoτο όλον είναι το αναληθέςraquo και αυτός ο υλισμός φέρε-ται επομένως να είναι πολύ κοντά σε μια μαρξιστική θεώρηση της laquoαυ-ταπάτης της ολότητας ως το αποτέλεσμα ιδεολογικής ολοποίησηςraquo56

Ενάντια σε κάθε αυταπάτη συνοχής και στην ιδέα ότι υπάρχει κάποιαολοποιός γνώση η οποία μπορεί να ανευρεθεί κάτω από το σύνολο τωνσημαινόντων που συγκροτούν την ιδεολογία και τα συνακόλουθα φαν-τασιωτικά στοιχεία της φτάνουμε να δούμε ότι υπάρχει το τίποτα laquoτί-ποτα παρά το χάσμα που κάνει την κοινωνική δομή να είναι το μη όλοντο χάσμα της ταξικής πάληςraquo57

Το μάθημα ότι δεν υπάρχει τίποτα ότι είναι οι γελοιώδεις φαντασιώ-σεις που μας εγκολλούν με τα αντικείμενά μας αυτό που συνιστά τουλικό των σημαινόντων είναι πράγματι κάτι που ένα υποκείμενο σε λα-κανική ψυχανάλυση ενδέχεται να φτάσει να γνωρίζει Όταν ο αναλυτήςείναι ικανός να laquoεπιτύχει απόλυτη διαφοράraquo58 τότε ο αναλυόμενοςμπορεί ίσως ακόμα και να παραιτηθεί από αυτές ως ένα υποκείμενοπου υποτίθεται ότι γνωρίζει και να συνειδητοποιήσει καθώς αντικρούειεκείνη τη θεμελιώδη φαντασιακή σχέση με το αντικείμενό του μικρό απου δόμησε το ποιος ήταν ότι τίποτα δεν μπορεί να προέλθει από τοτίποτα σε μια στιγμή υποκειμενικής ένδειας59

Αλλά είναι πράγματι αυτό το laquoτίποταraquo απλώς άλλο ένα όνομα γιατην ταξική πάλη ισοδύναμο με την αδυνατότητα οποιασδήποτε συνε-κτικής ολοποίησης του κοινωνικού πεδίου Γιατί δε θα μπορούσε το μά-θημα που είναι δυνατόν να αποκομισθεί από τη συγκεκριμένη σχέση

E N E K E N

76

TEYXOΣ 16

53 laquoΚάθε φορά που αυτή η λειτουργία μπορεί για το υποκείμενο να ενσωματώνεται σε κάποιοάτομο είτε πρόκειται για έναν αναλυτή είτε όχι η μεταβίβασηhellipεδραιώνεταιraquo Lacan 1979 σ 23354 Močnik 1993 σ 14155 laquohellipΤο θεμελιώδες συστατικό γνώρισμα της συμβολικής τάξηςraquo Žižek 2002a56 Močnik 1993 σ 14957 Močnik 1993 σ 15258 Lacan 1979 σ 27659 Lacan 1979 σ 273

που δομεί και αποδομεί κάποιος στο πλαίσιο της ανάλυσης να είναιεπίσης η μη ύπαρξη κάποιου πράγματος όπως η ταξική πάλη ότι δη-λαδή αυτή καθεαυτή η ιστορική υλιστική κριτική της πολιτικής οικονο-μίας χρησιμεύει στο να κλείσει ή να γεμίσει ένα laquoκενόraquo ή μιαlaquoέλλειψηraquo στο υποκείμενο και ότι ο πολιτικός αγώνας ελκύει τουςακτιβιστές μέσα σε μια φαντασιακή σχέση με τους ταγούς τους οιοποίοι θα εκπληρώσουν τη λειτουργία των laquoυποκειμένων που υποτίθε-ται ότι πιστεύουνraquo Αυτό είναι ακριβώς το συμπέρασμα στο οποίοέχουν φτάσει κάποιοι από τους λακανικούς υπέρμαχους της laquoριζοσπα-στικής δημοκρατίαςraquo60 Για τον Ζίζεκ η laquoταξική πάληraquo χρησιμοποιείταιγια να σηματοδοτήσει έναν ανταγωνισμό που διατρέχει οποιαδήποτεπροσπάθεια να μετατρέψουμε το κοινωνικό σε ένα πλήρες ευεργετικόσύστημα μια αντιληπτική αδυνατότητα που θα απογοητεύει εκείνουςπου θέλουν να βελτιώσουν τον καπιταλισμό αλλά μια απαραίτητη αδυ-νατότητα που επίσης θα εμποδίζει εκείνους που θέλουν να τον ανα-τρέψουν Η εργατική τάξη δεν είναι mdashστην κοσμοθεωρία του Ζίζεκmdashμια τάξη που θα αγωνιστεί για να αναλάβει την εξουσία και να καταρ-γήσει ταυτοχρόνως τον εαυτό της μέσα σε αυτήν καθεαυτή τη διαδι-κασία της σοσιαλιστικής επανάστασης Για τον Ζίζεκ το laquoεμπόδιοraquo ήο laquoανταγωνισμόςraquo που αυτός επαναλαμβάνει επίμονα και βασανιστικάείναι η συνθήκη της δυνατότητας για την ύπαρξη του καπιταλισμούmiddot ηαπομάκρυνση αυτού του εμποδίου θα σήμαινε την απώλεια αυτής τηςίδιας της παραγωγικότητας που γεννάται μέσα από αυτό laquoαν απομα-κρύνουμε το εμπόδιο τότε εξανεμίζεται αυτή η ίδια η δυνατότητα πουαντικρούεται μέσω αυτού του εμποδίουraquo61 Σε πείσμα κάποιας ρητορι-κής που κυκλοφορεί περιστασιακά για να ενοχλεί τους ομόλογους τουΛακλάου ο Ζίζεκ δε διαλογίζεται πάνω και πέρα από τους ορίζοντεςτου καπιταλισμού62

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

77ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

60 laquoΑυτός είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους η δημοκρατία ταυτίζεται με το σύμ-πτωμα (τον καταστατικό ανταγωνισμό του κοινωνικού που συνήθως παρουσιάζεται ως τίποταάλλο παρά ένα απλό επιφαινόμενο) και αντικρούει τη φαντασίωση της αρμονικής κοινωνικήςτάξης πραγμάτων εγκαθιστώντας την έλλειψη στη θέση της αρχής της κοινωνικής οργάνωσηςraquoStavrakakis 1999 σ 136 Ο Λακάν και το πολιτικό61 Žižek 2002β σ 27562 laquohellipαν αυτή η ριζοσπαστική επιλογή στηλιτεύεται από κάποιους φιλάνθρωπους φιλελεύθε-ρους ως Αριστεροφασισμός ας είναιraquo Žižek στο Butler Laclau και Žižek 2000 σ 326

Ο Ζίζεκ δεν είναι μαρξιστής αλλά αυτό δεν αποτελεί το κύριο ζήτημαπου μας ενδιαφέρει εδώ63 Αν και στρέφεται στην εξέταση πολιτικοοι-κονομικών φαινομένων στα πλαίσια ερμηνευτικών σχολίων και κριτικήςκαι με μια ρητορική στην οποία είναι διάχυτη η μαρξιστική ορολογία64

αυτό αποτελεί απλώς μια ευκαιρία να ξεδιπλώσει θέματα από τη γερ-μανική ιδεαλιστική φιλοσοφία Και παρότι γίνεται συχνή επίκληση τουΛακάν αυτό δεν είναι παρά ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ανάγνωσητου Χέγκελ (και περιστασιακά του Σέλλινγκ) Έτσι όταν ο Ζίζεκ επι-καλείται τη λακανική ψυχανάλυση mdashσα μια πρακτική αυτοεξέτασηςδιαμέσου της οποίας η αλήθεια του ασυνειδήτου μπορεί παρά μόνο ναμισοειπωθείmdash ως ένα περίγραμμα για πολιτική δράση τότε οδηγούμα-στε πολύ μακριά από τον επαναστατικό μαρξισμό65

Την ίδια στιγμή που υπάρχει μια αμείλικτη απο-ουσιολογικοποίησηκοινωνικών κατηγοριών σrsquo αυτήν τη γραμμή συγγραφικού έργου συχνάυπάρχει επίσης μια μυθιστορηματοποίηση ηρωικών ατομικών πράξεωνάρνησης και εδώ η αντίληψη της έννοιας του Πραγματικού από τονΛακάν γίνεται η λυδία λίθος για κάτι που θα μπορούσε να ήταν μιαεκρηκτική δύναμη έξωθεν του Συμβολικού και του Φαντασιακού Αυτόδε γίνεται πουθενά σαφέστερο παρά στην απεικόνιση από τον Ζίζεκ τουχαρακτήρα της ηθικής ψυχαναλυτικής laquoπράξηςraquo η οποία θα laquoαγγίξει τοπραγματικόraquo και έτσι θα αλλάξει τις συμβολικές συντεταγμένες ενόςβιόκοσμου66 Στη συνέχεια το παράδειγμα μαχητικών φυσιογνωμιών πι-στών απέναντι σε μια αγωνιστική επιδίωξη εμφανίζεται ταχυδακτυ-λουργικά ξανά και ξανά σε μια παράδοξη σειρά προσωπικοτήτων ηοποία εκτείνεται από τον Απόστολο Παύλο (πιστού προς το Χριστό)στον Λένιν (πιστού προς το Μαρξ) και στον Λακάν (πιστού προς τονΦρόιντ) Αυτή η εννοιολογική απόσπαση ατόμων από το ιστορικό τουςπλαίσιο συσκοτίζει κατrsquo αυτόν τον τρόπο ότι είναι αυθεντικά επανα-

E N E K E N

78

TEYXOΣ 16

63 Βλέπε Parker 200464 Η έννοια laquoextimacyraquo mdashεξωτερικευμένη οικειότητα οικεία εξωτερίκευσηmdash που ο Jacques-Alain Miller (1994) επεξεργάζεται ωφέλιμα μέσα από τα γραπτά του Λακάν για να διερευνήσειτην laquoκλοπή της ευχαρίστησηςαπόλαυσηςraquo στη ρατσιστική φαντασίωση για παράδειγμα εξο-ρύσσεται και αναλαμβάνει έργο από τον Ζίζεκ (πχ 1990)65 Βλέπε για παράδειγμα τον ισχυρισμό ότι θα πρέπει να ερμηνεύουμε αντί να επιχειρoύμε να αλ-λάξουμε τον κόσμο laquoτο πρώτο καθήκον σήμερα είναι ακριβώς το να μην υποκύψουμε στον πει-ρασμό να δράσουμε να παρέμβουμε άμεσα και να αλλάξουμε τα πράγματαraquo Žižek 2002β σ 17066 laquoΑυτή είναι η Λακανική πράξη στην οποία η άβυσσος της απόλυτης ελευθερίας αυτονομίαςκαι ευθύνης συμπίπτει με την απόλυτη αναγκαιότητα Νιώθω υποχρεωμένος να εκτελέσω τηνπράξη ως ένα αυτόματο χωρίς στοχασμό (απλά πρέπει να το κάνω δεν είναι ένα ζήτημα στρα-τηγικής σκέψης)raquo Žižek 2002γ σ 69

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

79ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

στατικό στον μαρξισμό mdashτην έμφαση που δίνει αυτός στη δημιουργικήσυλλογική δράση η οποία προεικονίζει σοσιαλιστικές μορφές οργάνω-σηςmdash και σύρει τον Ζίζεκ σε κάποιες από τις πλέον αντιδραστικούχαρακτήρα ταυτίσεις με εκείνους τους οποίους θαυμάζει πάρα πολύΣτο βαθμό που παραμένει πιστός στην ψυχανάλυση αυτή η πίστη είναιπρος το θεσμό παρά προς την κλινική πρακτική και συγκεκριμέναπρος το σημερινό της ταγό Jacques Alain-Miller τον laquoκαλόraquo Στάλιν67

Ο Ζίζεκ είναι ένας αριστοτεχνικός σταλινικός που πελαγοδρομεί από τηνπραγματιστική πολιτική στον ακραίο αριστερισμό και κάθε φορά με μιασεκταριστική στηλίτευση εκείνων τους οποίους χαρακτηρίζει ως laquoυστερι-κούς επαναστάτεςraquo ή laquoκομφορμιστές φιλελεύθερους68raquo Στο τοπίο των αλ-ληλοκτόνων αντιπαραθέσεων του γαλλικού Κομμουνισμού των δεκαετιώντου 1960 και 1970 ο Ζίζεκ βρίσκεται μεταξύ των laquoκινεζικού προσανατολι-σμούraquo Αλτουσεριανών και των laquoιταλικού προσανατολισμούraquo (Λακλάου-Μουφ) μετα-μαρξιστών ως η μπουρζουά καρικατούρα του laquoΡώσουraquoολοκληρωτιστή υπέρ της επανεπιβεβαίωσης του κομματικού μηχανι-σμού και της πιστής αφοσίωσης στον laquoαγώναraquo69

Διαλεκτική διαφορά

Αυτές οι τρεις προσπάθειες σύνδεσης του Λακάν με τον Μαρξ απέ-τυχαν από τη στιγμή που δόθηκε προτεραιότητα στη λεπτομερή θεω-ρητική ερμηνεία πάνω και πέρα από την κλινική και πολιτική πρακτικήκατέστη πλέον εφικτός ο διαχωρισμός μιας από τις τρεις τάξεις mdashτουΦαντασιακού του Συμβολικού ή του Πραγματικούmdash από την υποχρε-ωτικά δεμένη σε κόμπο μεταξύ τους σχέση καθώς και η συνακόλουθηαποφασιστική πορεία με λανθασμένα ερωτήματα που ήταν αναπόφευ-κτο να δώσουν αφορμή για απαντήσεις οι οποίες δε θα ήταν ούτε λα-κανικές ούτε μαρξιστικές

67 Žižek 2002β σ 31668 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 1998 69 Ο Μπαντιού αποτελεί σχετικό αναφορικό σημείο ταύτισης για τον Ζίζεκ έτσι ώστε να κάνειπιο αιχμηρή τη δική του θέση εδώ Ο Μπαντιού που προσφέρει πράγματι κάποιους νέους τρό-πους στοχασμού της σχέσης μεταξύ ldquoηθικήςrdquo και ldquoκοινότηταςrdquo αναφορικά με το Πραγματικόβασίζει τη δουλειά του σε αυτό που αποδέχεται ότι συνιστά την ιστορική ήττα του Μαρξισμούκαι η εκ μέρους του χρήση του Λακάν αποτελεί ένα φιλοσοφικό καταφύγιο για μια νέα λογική τηςπολιτικής δράσης και όχι ένας τρόπος σύνδεσης της προσωπικής αλλαγής με τη Σοσιαλιστικήεπανάσταση Βλέπε για παράδειγμα Badiou 1988 Hallward 2003

Υπάρχει μια σημαντική διάσταση της ψυχανάλυσης η πραγμάτευσητης οποίας στα πλαίσια των οικειοποιήσεών της από την κοινωνικήθεωρία γίνεται με μια laquoνοικοκυρεμένηraquo σκόπιμα παρερμηνευτική προ-χειρότητα μια διάσταση στην οποία ακόμα δεν έχουμε δώσει προσοχήκαι η οποία είναι ότι πρόκειται για μια θεωρία και πρακτική τόσο της σε-ξουαλικότητας και της σεξουαλικής διαφοράς όσο και του ασυνειδήτουΠώς θα μπορούσαμε να εντάξουμε αυτό το στοιχείο σεξουαλικότηταςστην πολιτική θεωρία και πρακτική Ένας τρόπος είναι να παρατηρή-σουμε ότι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη σφαίρα του ατομικού και σrsquoεκείνη του κοινωνικού θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως κάτιπου μοιάζει με την περίφημη laquoαδυνατότηταraquo αρμονικής σχέσης πουχρησιμοποιούσε ο Λακάν για να περιγράψει τη σεξουαλική διαφορά70

αλλά ακόμα και τότε αυτή η άκρως αφηρημένη διατύπωση απαντάμόνο σε έναν ήδη υπεργενικευμένο γρίφο Αντίθετα αν αποφασίζαμενα ρωτήσουμε σε τι θα ήταν χρήσιμη η λακανική ψυχανάλυση ως ένασυγκεκριμένο στοιχείο της πάλης των τάξεων και σε σχέση με ποιεςσυγκεκριμένες όψεις της μαρξιστικής επαναστατικής δραστηριότηταςτότε θα ήταν ίσως ωφέλιμο να εστιάσουμε στο ρόλο της σεξουαλικήςδιαφοράς και στο σημείο που αυτή συναντιέται με την ταξική πάλη Τοκλειδί εδώ είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στη laquoδημόσιαraquo και την laquoιδιω-τικήraquo σφαίρα ζωής υπό τις συνθήκες του καπιταλισμού και ο αντίστοι-χος προς αυτόν διαχωρισμός μεταξύ της στερεοτυπικής αρσενικότηταςκαι θηλυκότητας71 Φυσικά το σημείο τομής των αλληλεπικαλυπτόμε-νων και αμοιβαία ενισχυόμενων αξόνων της καπιταλιστικής εκμετάλ-λευσης και της πατριαρχικής καταπίεσης έχει δουλευτεί πιο έντονααπό φεμινιστές παρά από μαρξιστές72

Παλαιότερες γενιές ριζοσπαστών ψυχαναλυτών που είχαν επιχειρή-σει να αναπτύξουν θεωρίες προσωπικής αλλαγής σε σύνδεση με τηνεπαναστατική πολιτική είχαν εξ ανάγκης καταστήσει τη θεματική τηςlaquoσεξουαλικής επανάστασηςraquo ζωτικής σημασίας στοιχείο της δουλειάςτους73 Αλλά ολοένα και πιο συχνά το laquoφύλοraquo που θα καθοδηγούσετην επανάσταση γινόταν αντικείμενο ουσιολογικοποίησης και μετατρε-

E N E K E N

80

TEYXOΣ 16

70 laquoΟ μαρξισμός του Λακάν δεν υπήρξε ποτέ μπροστά στην αναγνώριση αυτής της ανυπότακτηςδυσαρμονίας Ο Λακάν του μαρξισμού υπήρξε πράγματι ως η περιχαρής αλλά τελικά αλλοτριω-τική παραγνώριση μιας προβαλόμενης αρμονίαςraquo Valente 2003 σ 17271 Zaretsky 197672 Βλέπε για παράδειγμα Haraway 199173 Βλέπε για παράδειγμα Fenichel 1977

πόταν σε μια αυτάρκη δύναμη που μπορούσε και έπρεπε να οδηγηθείστην επιφάνεια74 Ο Λακάν δείχνει αντιθέτως πως η θέσμιση ενός ομι-λούντος υποκειμένου είναι επίσης και ταυτόχρονα η θέσμιση μιαςάλλης όψης στην ομιλία ενός άλλου τόπου που είναι το ασυνείδητομέσα στο οποίο οι συνδεδεμένες με λιμπιντικές δυνάμεις αναπαρα-στάσεις απολαμβάνουν την ισχύ τους λόγω αυτής καθεαυτής της δια-δικασίας εκδίωξής τους από τη γλώσσα της καθημερινότητας και τησυνήθη συνείδηση Το υπερεγώ για παράδειγμα τρέφεται έτσι απότην ένοχη συναίσθηση ότι υπάρχει κάτι επιθυμητό που δεν πραγματο-ποιείται πλήρως και που συνεχώς στέλνει πίσω την εντολή για ευχαρί-στηση το σεξ συνεγείρεται όσο και τίθεται υπό απαγόρευση75

Είναι αυτό που μας παρέχει έναν νέο τρόπο στοχασμού της προ-βληματικής της σεξουαλικής διαφοράς έτσι ώστε η laquoαδύνατηraquo σε-ξουαλική σχέση να είναι καταστατικός παράγοντας σε ότι αφορά τιςφαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι οι άνδρες και οι γυναίκες καιαπό την πλευρά του άνδρα σε ότι αφορά τη φαντασίωση για το σεποια γυναίκα έχει πρόσβαση ως κάτι πάνω και πέρα από τη Συμβολικήτάξη κάτι πάνω και πέρα από τη φθίνουσα laquoφαλλική απόλαυσηraquo στηνοποία είναι φυλακισμένος ο laquoάνδραςraquo76 Υπάρχει φυσικά ο πειρασμόςσrsquo αυτήν την εξήγηση να εξιδανικεύσουμε τη laquoγυναίκαraquo mdashένα μοτίβοπου όλο και πιο αποτελεσματικά διατηρεί στη θέση του τον υποβιβα-σμό τηςmdash77 και έτσι για να την προχωρήσουμε παραπέρα είναι απα-ραίτητο να δώσουμε κάποια προσοχή στην ιστορική θέσμιση αυτής τηςαδύνατης σεξουαλικής σχέσης καθώς και στην εξιδανίκευση που τη συ-νοδεύει78

Για παράδειγμα η εκθήλυνση είναι μέρος της λογικής του καπιταλι-σμού που διαλύει τις σχέσεις της πυρηνικής οικογένειας και τους laquoπα-ραδοσιακούςraquo ρόλους που έχουν απονεμηθεί στους άνδρες και στιςγυναίκες παράλληλα με τη στρατολόγηση των γυναικών στο εργατικόδυναμικό ως επίτιμων ανδρών και με την καταστροφή της laquoιδιωτικήςraquoσφαίρας που είχε απονεμηθεί στις γυναίκες υπάρχουν και αντίστοιχες

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

81ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

74 Βλέπε για παράδειγμα Reich 197275 laquoΟ γονέας του ίδιου φύλου εμφανίζεται στο παιδί ταυτόχρονα ως ο φορέας της σεξουαλικήςαπαγόρευσης και ως το παράδειγμα της παραβίασης τηςraquo Lacan 1980 σ 19176 laquoΠρέπει να διαφωνήσουμε με τις φιλοσοφικές βάσεις της Λακανικής ψυχανάλυσης χωρίς να αρ-νηθούμε την κοινωνική πραγματικότητα του φαλλικού προνομίου σε γλώσσα και αναπαράστασηκαι ως εκ τούτου τη δυσκολία επιβεβαίωσης του ldquoθηλυκούrdquo ldquofemininerdquoraquo Segal 1999 σ 6778 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίαςπατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv

ορισμένες φορές απέλπιδες προσπάθειες επανεύρεσης εκείνης της χα-μένης θηλυκότητας αυτό είναι φανερό σε μοτίβα που σχετίζονται μετην ανατροφή των παιδιών στην οποία οι άνδρες αναζητούν πρόσβασησχεδόν το ίδιο ένθερμα με τις γυναίκες καθώς και στον laquoσυναισθημα-τικό μόχθοraquo μέσω του οποίου οι άνδρες φαντάζονται ότι θα μάθουν ναείναι τόσο αποτελεσματικοί όσο και οι γυναίκες στην αισθητικότητα τηςαπόδοσής τους κι έτσι θα νιώθουν πράγματι κάτι βαθιά μέσα τους79

Η εκθήλυνση του καπιταλισμού συνοδεύεται επίσης τώρα και απότην άνοδο της ψυχοθεραπείας μιας σφαίρας εργασίας παραδοσιακάσυνδεδεμένης με τις γυναίκες αλλά στην οποία οι άνδρες γίνονταιτώρα πιο ισχυροί όπως επίσης και στην ψυχανάλυση ως μια πιο laquoαυ-στηρήraquo στερεοτυπικά ανδρική δραστηριότητα στο πλαίσιο τηςοποίας άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επανανακαλύψουν τη θη-λυκή πλευρά του εαυτού τους80 Στη λακανική ψυχανάλυση ωστόσοαυτή η διαδικασία της laquoεκθήλυνσηςraquo επιστρατεύεται αλλά ταυτό-χρονα γίνεται και ζήτημα προβληματισμού καθώς χρησιμοποιείται ωςεργαλείο αλλά συγχρόνως εξετάζεται και μέσα από το τι θα ήταν δυ-νατό να ειδωθεί ως μια laquoπροσωπική-πολιτικήraquo διαδικασία που ανοίγει τοδρόμο στη θηλυκότητα σαν κάτι που είναι υποχρεωτικά καταπιεσμένοώστε να μπορεί να λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά με τρόπο που αρ-νείται να την ουσιολογικοποιήσει ή να την εξιδανικεύσει Η laquoυστερι-κοποίησηraquo του αναλυόμενου για παράδειγμα είναι μια εκθήλυνση τηςθέσης του υποκειμένου που αμφισβητεί τον κύριο και αναπτύσσεταιμε βάση τις πλέον πρώιμες και κριτικής σημασίας παρατηρήσεις στηνιστορία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τις οποίες η υστερία δεν πε-ριοριζόταν στις γυναίκες Αλλά αυτή η εκθήλυνση δεν είναι σαγηνευ-μένη από φαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι μια γυναίκα επειδή ηακύρωση της laquoθηλυκότηταςraquo είναι το σημείο εκείνο στο οποίο ο οποι-ουδήποτε φύλου αναλυόμενος γνωρίζει όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αρ-μονική σεξουαλική σχέση αλλά και ότι laquoη γυναίκαraquo δεν υπάρχει81

E N E K E N

82

TEYXOΣ 16

77 laquoΥπάρχουν λίγοι μόνο μορφωμένοι άνθρωποι στους οποίους οι δύο τάσεις της τρυφερότηταςκαι της αισθησιακότητας έχουν συγκεραστεί σωστάmiddot ο άνδρας σχεδόν πάντα νιώθει τον σεβασμότου για εκείνη τη γυναίκα που δρα ως ένας περιορισμός για τη σεξουαλική του δραστηριότητα καιαναπτύσσει πλήρη σεξουαλική ικανότητα μόνον όταν βρίσκεται με ένα υποβαθμισμένο σεξουα-λικό αντικείμενοraquo Freud 2001d σ 18578 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίας[πατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv 79 Βλέπε για παράδειγμα Hochschild 198380 Verhaeghe 199981 Lacan 1998 σ 81

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

αλλά τους αντιμετώπισαν με κάπως διαφορετικό τρόπο Και στις δύοπαραδόσεις υπήρξε μια έλξη για μορφές σκέψης οι οποίες υπόσχονταιτην τεκμηρίωση και τη βελτίωση της θεωρίας αλλά που στη συνέχειααπειλούν να την καταστρέψουν αμετάκλητα και οι υποστηρικτές τηςκάθε παράδοσης μπορούν να δουν αρκετά καθαρά τους κινδύνους καιτις συνέπειες αυτής της έλξης Ωστόσο υπάρχει μια ολέθρια εναντιο-μορφία μεταξύ των δύο παραδόσεων που αντανακλά σε αυτό ακριβώςτο σημείο το διαχωρισμό μεταξύ του ατομικού και του κοινωνικού ένανδιαχωρισμό που είναι πολύ πρόσφορος για τους περισσότερους ψυχα-ναλυτές στην καθημερινή τους πρακτική αλλά που στη συνέχεια κα-θιστά διάτρητη και υπονομεύει κάθε προσπάθεια από την πλευρά τωνμαρξιστών να ξαναβάλουν και πάλι μαζί τα δύο μέρη της εξίσωσης8 ΟΛακάν γνώριζε ποια ήταν τα αντικείμενα διακύβευσης εδώ καθώς χρη-σιμοποιούσε ορισμένα υπάρχοντα θεωρητικά πλαίσια που ήταν έξω απότη φροϊδική παράδοση και αρνιόταν κάποια άλλα με στόχο να ανοίξειτο δρόμο για την άρθρωση αυτού που είναι εγγενώς κοινωνικό σε σχέσημε το άτομο9 Ήταν αυτή η στρατηγικού χαρακτήρα πλοήγηση μέσααπό εχθρικό έδαφος για να επιστρέψει στον Φρόιντ που παρανοήθηκεκατrsquo επανάληψη από τον Αλτουσσέρ

Από τη μια πλευρά αυτού του φαινομενικά ισότιμου χειρισμού πρό-σφορων αλλά εν δυνάμει επικίνδυνων δυνάμεων ο Λακάν αντλούσεαπό το δομισμό από τον Λέβι Στρως για να αναμορφώσει την αντί-ληψη των σχέσεων συγγένειας και των όρων του Οιδιπόδειου συμ-πλέγματος ως κατrsquo ουσία κενών περιεχομένου οριζόμενων αντίθετααπό τη θέση τους στα πλαίσια κάποιας δομής10 και από τον Σωσσύργια να φτάσει σε έναν απολογισμό των σημαινόντων που λειτουργούνμέσα σε ένα σύστημα laquoδιαφορών χωρίς θετικούς όρουςraquo11 Παράλληλαόμως ο Λακάν δεν εγκατέλειψε ποτέ εννοιολογικά συστήματα πουήταν εκ διαμέτρου αντίθετα με τη δομιστική θεωρία mdashαπό τα οποίαεκείνο του Χέγκελ κατανοούμενου μέσα από τον Κοζέβ είναι το πλέον

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

65ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

8 laquoΕίναι μόνο διαμέσου της άρθρωσης της διαφοράς τους hellip που μπορεί να εκφραστεί επαρκώςη σχέση τουςraquo (Adorno 1967 σ 70)9 laquoΣτην ψυχο-νοητική ζωή του ατόμου εμπλέκεται απαρέγκλιτα κάποιος άλλος σαν ένα πρότυποσαν ένα αντικείμενο σαν ένας αρωγός σαν ένας αντίπαλοςmiddot και έτσι από την πιο πρώτη ατομική ψυ-χολογία μrsquo αυτήν την εκτεταμένη αλλά πέρα για πέρα εύλογη έννοια των λέξεων πρόκειται επίσηςσυγχρόνως και για κοινωνική ψυχολογίαraquo Freud 2001β σ 6910 Leacutevi-Strauss 196311 Saussure 1974 σ 1201

σημαντικόmdash12 και χρησιμοποιούσε σταθερά άλλες θεωρίες της γλωσ-σολογίας όπως του Γιάκομπσον13 για τη νομιμοποίηση των δικών τουθεωρητικών αναπτυγμάτων Και ταυτόχρονα ο Λακάν απέρριπτε το δέ-λεαρ της laquoψυχολογίαςraquo τον ορμαθό ακαδημαϊκών και εμπειρικών με-λετών της ατομικής ανάπτυξης που έμοιαζαν να προσφέρουν μια λύσησε τόσους πολλούς ψυχαναλυτές που καλούνταν να παράσχουν απο-δεικτικά στοιχεία για την αποτελεσματικότητα των θεραπειών τους14Συχνά στο γραπτό του έργο το σημαίνον laquoψυχολογίαraquo αντιπροσωπεύειότι χειρότερο σχετικά με την προσαρμογή των ατόμων στην αμερικα-νική κουλτούρα των ΗΠΑ ένα εγχείρημα που έγινε απρόθυμα δεκτόκαι στη συνέχεια διαφημίστηκε με ενθουσιασμό από τους αντιπάλουςτου στη Διεθνή Ψυχαναλυτική Εταιρεία (IPA) Η αποστροφή τουΛακάν προς εκείνους τους laquoθεραπευτές της ορθοπεδικής πρακτικήςπου ψυχολογικοποιούν την αναλυτική θεωρίαraquo15 είναι ίσως πηγή ικα-νοποίησης για τους μαρξιστές και η κριτική του συνηχεί με την υποψίαμας ότι η ψυχολογία της αστικής τάξης επικυρώνει την εξατομίκευσητης εμπειρίας και τις ερμηνείες της καταπίεσης αλλά αυτή του η εχ-θρότητα χρωστά ελάχιστα σε αυτόν καθεαυτό το μαρξισμό

Το πλέον πρώιμο ψυχιατρικό έργο του Λακάν για την παράνοια συνι-στά τον πυρήνα της επιστροφής του στον Φρόιντ και της ψυχαναλυτικήςτου ανάγνωσης της πολιτισμικής δυσφορίας της πρώιμης περιόδου του20ού αιώνα όπως απορρέει αυτή από την laquoπαρακμή του πατρικούimagoraquo (αρχέτυπο)16 αλλά οι πολιτικές συνέπειες αυτής της ανάγνω-σης για την κατανόηση του φασισμού για παράδειγμα mdashως μία πει-σματική ναρκισσιστική φαντασιακή ταύτιση με τον πατέραmdash συνιστούνάσχημα νέα για τους μαρξιστές που προσβλέπουν στην επαναστατικήδύναμη της ανθρώπινης δημιουργικότητας Η πολιτική θέση που απορ-ρέει απrsquo αυτήν την ανάλυση είναι περισσότερο συμβατή με σουρεαλιστι-κές προσεγγίσεις οι οποίες εξάλλου δεν κάνουν κάτι πολύ περισσότεροαπό το να μιμούνται απλώς αυτήν την ταύτιση17 Με παρόμοιο τρόποη πλησιέστερη προσέγγιση από τον Λακάν της συντονισμένης δράσηςμέσα σε ομάδες για μια ακόμα φορά προσφέρει λίγα πράγματα που

E N E K E N

66

TEYXOΣ 16

12 Μέσα από τον Κοζέβ 196913 Γιάκομπσον 197514 Βλέπε για παράδειγμα Lagache 195315 Lacan 1973 σ 2316 Lacan 198017 Βλέπε για παράδειγμα Greeley 2001

θα έδιναν άμεση ανακούφιση στους μαρξιστές η χρονική λογική πουαυτός σκιαγράφησε στο δοκίμιό του για την laquoπροσδοκώμενη βεβαι-ότηταraquo18 συνιστά περισσότερο μια κριτική απrsquo ότι μία υποστήριξη τηςδιυποκειμενικότητας και ενώ αυτή η κριτική είναι χρήσιμη αν όχι καιαπαραίτητη για κλινική εργασία με άτομα οι πιο άμεσες συνδέσεις μετην ψυχαναλυτική ομαδική ψυχολογία είναι εκείνες με τη συντηρητικήψυχιατρική παράδοση στην Αγγλία κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγ-κοσμίου Πολέμου από την οποία ήταν τόσο εντυπωσιασμένος ο Λακάν19

Οι έννοιες της δημιουργικής εργασίας και της συλλογικής δράσηςπου εκλαμβάνονται από τον μαρξισμό ως τα δύο πιο ισχυρά προσδιο-ριστικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης συσκοτίζονται κατάσυνέπεια από τη λακανική ψυχανάλυση και το να ακολουθήσουμε τηγραμμή των ανένδοτων υποστηρικτών του Αλτουσέρ σύμφωνα με τηνοποία δεν υπάρχει καμιά απολύτως ανθρώπινη φύση είναι απλά σα ναμας καταπίνει ολόκληρους μια ιδιαίτερα λυσσαλέα αντι-μαρξιστική εκ-δοχή μιας οιονεί λακανικής κοινωνικής θεωρίας20 Αφήνουμε εδώ κατάμέρος τις παθοβιογραφικές περιγραφές των μελετημένων κινήσεων πουέκανε ο Λακάν για να επιστρατεύσει στήριξη από μια σειρά διαφορετικώνσημαινόντων προσωπικοτήτων θερμές παρακλήσεις και επίσημες επιστο-λές σε εκκλησιαστικούς ηγέτες και στο γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα(PCF) δείχνουν ότι ο Λακάν δεν ήταν ούτε χριστιανός ούτε κομμουνιστής21

Από την άλλη πλευρά στην οποία εις μάτην θα στραφούμε τώρα γιαμια επαρκή μαρξιστική απόκριση σε αυτά τα ζητήματα ο Αλτουσσέρυιοθέτησε επίσης πρότυπα του δομισμού για να αναζωογονήσει μια θε-ωρητική πρακτική που θα κατανοούσε την ιστορία ως μια laquoδιαδικασίαχωρίς κάποιο υποκείμενοraquo22 και να συλλάβει το πως η ιδεολογία laquoαν-τιπροσωπεύει τη φαντασιακή σχέση των ατόμων με τις πραγματικέςτους συνθήκες ύπαρξηςraquo23 Αυτό τον διευκόλυνε να κατευθύνει μια πο-ρεία μεταξύ του εκ νέου ανακαλυφθέντος laquoανθρωπισμούraquo του γαλλι-κού Κομμουνιστικού Κόμματος και μιας υποτιθέμενα άτεγκτης mdashαπόεπιστημονικής απόψεωςmdash περιγραφής του ανθρώπινου υποκειμένου

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

67ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

18 Lacan 198819 Lacan 200020 Βλ Geras 1983 για μια μαρξιστική επιχειρηματολογία ενάντια σrsquo αυτήν την αλτουσσεριανήδιάσταση21 Roudinesco 199722 Althusser 197623 Althusser 1971 σ 153

Ενώ του χρειάστηκε κάποια τόλμη για να στρατολογήσει τον Λακάνσε αυτήν την αποστολή με φόντο μια θλιβερή αυτοκριτική κομμουνι-στών αναλυτών οι οποίοι είχαν διακηρύξει την άποψη ότι η ψυχανά-λυση είναι μια laquoαντιδραστική ιδεολογίαraquo24 ο laquoαντι-ανθρωπισμόςraquo τουΑλτουσέρ δεν ήταν παρά μια ακόμα κίνηση στο πλαίσιο του συμπλέγ-ματος μηχανορραφιών που απαιτούσε το Κόμμα25 Επιπρόσθετα ο Αλ-τουσέρ υιοθέτησε ιδέες από τον Λακάν οι οποίες θα μπορούσαν μέσασrsquo αυτόν τον συγκεκριμένο τομέα θεωρητικής διεργασίας να κρατή-σουν ζωντανή κάποια εκδοχή του ανθρωπισμού που εκείνος προσχη-ματικά παραμέριζε κάτι αλλόκοτα κοντινό με εκείνη την ίδια τηνψυχολογία έναντι της οποίας ο Λακάν οίκτιρε τον εαυτό του26

Η πιο εντυπωσιακή έκφραση αυτού του στοιχείου ψυχολογικοποί-ησης βρίσκεται στη χρήση που κάνει ο Αλτουσέρ της περιγραφής τουσταδίου του καθρέφτη από τον Λακάν27 Για τον Λακάν αυτό το laquoστάδιοraquomdashη θέση στην οποία συγκροτείται το Φαντασιακόmdash ενσωματώνεταικαι είναι αναγκαστικά συνυφασμένο με το Συμβολικό και το Πραγμα-τικό28 Για τον Αλτουσσέρ ωστόσο αυτό είναι ένα αυτοπεριορισμένοσημείο φαντασιακής ταύτισης με τη μητέρα πραγματευόμενο σαν τοαρχικό σημείο από το οποίο αναδύεται το υποκείμενο ως ικανό να ανα-γνωρίζει και να αναγνωρίζεται μέσα σε ιδεολογικά συστήματα29 Η

E N E K E N

68

TEYXOΣ 16

24 laquoΤο λιγότερο που μπορεί να πει κανείς για την αναλυτική προσέγγιση είναι ότι αυτή εμποδίζειστον υψηλότερο βαθμό την ελευθερία του να αποδίδονται στα γεγονότα οποιαδήποτε αίτια άλλααπό εκείνα που διατυπώνονται αξιωματικά από την ίδια την ψυχανάλυση Η αναλυτική τεχνικήμπορεί να οδηγήσει τον ασθενή μόνο στη μέση της διαδρομής στο σημείο όπου αυτός αποκτάσυνείδηση του μύθου που τον βάραινε αλλά όχι των βαθιών πηγών εκπόρευσής του Αυτή τουπροσφέρει μόνο μια επίπλαστη απελευθέρωση μέσα σε ένα φαντασιακό κόσμοraquo Eight FrenchPsychiatrists 1949 σ 1925 laquoΟ Αλτουσέρ ανέπτυξε μια φιλοσοφία της ιστορίας που επέτρεπε την αναγνώριση των πολι-τικών διαστρεβλώσεων που υπήρχαν στο εποικοδόμημα της ΕΣΣΔ αν και διατηρούσε την οικο-νομική κατηγοριοποίηση της χώρας ως σοσιαλιστικής Από θεωρητική άποψη αυτή αποτελούσεμία μείζονα πολιτική πρόοδο σε σύγκριση με τις εξηγήσεις με βάση τη ldquoλατρεία της προσωπικό-τηταςrdquo που προτιμούνταν [sic] από την ηγεσία του ΓΚΚ Από πολιτική άποψη αυτή επέτρεπε έναβαθμό κριτικής για την ΕΣΣΔ και παραχωρούσε στο ΓΚΚ ένα βαθμό ανεξαρτησίας από το ΚΚΣΕ(CPSU)raquo OrsquoDonnell 1982 σ 2526 laquoΟ Αλτουσέρ μπορεί να φαίνεται ότι απορρίπτει την ψυχολογία αλλά την επανεισάγει διαμέσου του Ιδεολογικού Κρατικού Μηχανισμούraquo OrsquoDonnell 1982 σ 2927 Πρώτα σκιαγραφήθηκε στα Αγγλικά στο New Left Review ωσάν να επρόκειτο πράγματι για έναlaquoστάδιο αντικατοπτρισμούraquo που θα μπορούσε να αποτελεί μέρος μιας αναπτυξιακής περιγραφής(Lacan 1968) Σύγκρινε αυτό με τον Lacan 200228 Lacan 199829 laquoΣτη ρίζα του προβλήματος βρίσκεται η επίκληση από τον Αλτουσσέρ ενός ldquoατόμουrdquo το

σχέση που συνάπτει το ατομικό υποκείμενο όσον αφορά τους ποικίλουςΚρατικούς Ιδεολογικούς Μηχανισμούς ή το laquoΑπόλυτο Υποκείμενοraquo είναιμια laquoφαντασιακήraquo σχέση30 αντί να είναι πάντα ήδη δομούμενη από τοΣυμβολικό και το Πραγματικό ως το τρίτο αναγκαίο στοιχείο υποβιβάζεταιαπό τον Αλτουσέρ στο να συνίσταται σε laquoπραγματικές καταστάσειςraquoως εάν η ψυχανάλυση να ενδιαφερόταν για την laquoπραγματικότηταraquo σαμια μεζούρα διαστρεβλωμένων νοήσεων Κατrsquo αυτόν τον τρόπο λοι-πόν ο Αλτουσέρ στριμώχνει τις λακανικές έννοιες σε καλούπια για νακατανοήσει την laquoιδεολογίαraquo αλλά κατά τη διαδικασία τις laquoφαντα-σιακοποιείraquo κι έτσι μετατρέπει αυτό καθεαυτό το Φαντασιακό σε κάτιπου λειτουργεί ως μία έννοια laquoκλειδίraquo αυτή φαινόταν να ανοίγει τοδρόμο προς μια μαρξιστική θεωρία της υποκειμενικότητας αλλά στηνπράξη μας κλείδωσε όλο και πιο ερμητικά μέσα στην ιδεολογία ως κάτιαιώνιο και αναπόδραστο

Το να χρησιμοποιούμε την ψυχανάλυση κατrsquo αυτόν τον τρόπο για ναεξασφαλίσουμε μια θεωρητική κατανόηση σχετικά με την ιδεολογία κα-ταλήγει κατά συνέπεια στο να διαστρεβλώνουμε αυτό στο οποίο στόχευεο Λακάν Στην κλινική πρακτική είναι ζωτικής σημασίας ότι ο αναλυτήςεπιλαμβάνεται του ρόλου του Φαντασιακού για κάθε συγκεκριμένοαναλυόμενο έτσι ώστε να μπορεί ο αναλυόμενος να οδηγηθεί στο ση-μείο όπου θα είναι ικανός να προχωρήσει πέρα και πάνω από τις οδυ-νηρές κυκλικές διαδρομές που τον κρατούν δεσμώτη κάποιωναντικειμένων επιθυμίας η ανάλυση είναι η πρακτική της ομιλίας μέσωτης οποίας ο αναλυόμενος θα αποδεσμευτεί από το Φαντασιακό ως αι-ώνιο και αναπόδραστο Ωστόσο ο λακανικός ψυχαναλυτής ενδιαφέρεταιεπίσης για το πως μπορεί εκείνος ο αναλυτής να τοποθετήσει τον εαυτότου μέσα στο Συμβολικό (ως ο Άλλος προς τον οποίο κατευθύνεται ο μη-εγωικός ανεπίγνωστος laquoαληθής λόγοςraquo) ή μέσα στο Πραγματικό (ως ο

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

69ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

οποίο είναι προ-ιδεολογικό και το οποίο θα πρέπει πράγματι να είναι προ-ιδεολογικό αν είναισωστή η πλέον θεμελιώδης θέση του Αλτουσέρ (ότι η ιδεολογία είναι η διαδικασία μέσω τηςοποίας οι άνθρωποι συγκροτούνται ως υποκείμενα) Ο Αλτουσέρ μας έχει δώσει τον χειρότεροαπό όλους τους πιθανούς κόσμους παρουσιάζοντας ένα μοντέλο του υποκειμένου το οποίο κα-ταφέρνει να εξοβελίζει ή να αποδυναμώνει τις δυνάμεις πολιτικής δράσης των ενηλίκων την ίδιαστιγμή που αυτό διατηρεί μεταφυσικές και ουσιοκρατικές παραδοχές γύρω από προ-κοινωνικέςικανότητες του ατόμου-παιδιούraquo Barrett 1993 σσ 178-930 laquoΗ δομή κάθε ιδεολογίας παραποιώντας τα άτομα ως υποκείμενα στο όνομα ενός Μοναδι-κού και Απόλυτου Υποκειμένου είναι κατοπτρική δηλαδή μια δομή αντικατοπτρισμού και διπλάκατοπτρική αυτή η κατοπτρική αναπαραγωγή πανομοιότυπων είναι δομικό στοιχείο της ιδεολο-γίας και διασφαλίζει τη λειτουργία τηςraquo Althusser 1971 σ 168

άλλος αντικείμενο άλφα μικρό [objet petit a] ως αινιγματικό αίτιο επι-θυμίας που θα ανοίξει μονοπάτια λόγου από το ασυνείδητο)31 Σταχέρια του Αλτουσέρ η ψυχανάλυση γίνεται μια πραγμάτευση της ιδεο-λογίας ασκούμενης από αναλυτές παρά μια laquoομιλούσα θεραπείαraquoασκούμενη από αναλυόμενους εκείνο που παραβλέπει αυτός είναι πωςοι αναλυόμενοι αλλάζουν πράγματι του μικρούς τους κόσμους μέσαστα όρια των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων καθώς και ότι η δια-δικασία της αλλαγής είναι εκείνο που η σύλληψη της έννοιάς του καιη σύνδεσή τους μαζί του θα έπρεπε να ενδιαφέρει περισσότερο τουςεπαναστάτες μαρξιστές Ο όρος laquoθεωρητικόraquo στο έργο του Αλτουσέρείναι στην πράξη ένα υποκατάστατο για τον όρο laquoπρακτικήraquo είτε πο-λιτική είτε ψυχαναλυτική πρακτική32

Aυτή η κατάρα

Η επόμενη γενιά mdashοι laquoμετα-Αλτουσεριανοίraquo στον αγγλόφωνο κόσμοmdashεπιδείνωσαν αυτήν τη λανθασμένη ανάγνωση του Λακάν με μια μετα-τόπιση του ενδιαφέροντος από το Φαντασιακό στο Συμβολικό η ανά-λυση των ιδεολογικών μορφών μπορούσε έτσι να κατευθυνθεί πιοεύκολα προς το πεδίο των laquoκειμένωνraquo και του laquoλόγουraquo Οι ακαδημαϊ-κές οικειοποιήσεις του Λακάν στα πλαίσια της θεωρίας της λογοτεχνίαςή των κινηματογραφικών σπουδών οι οποίες έτειναν να χρησιμοποιούντον Αλτουσσέρ ως ένα είδος φίλτρου έπρεπε στη συνέχεια να ξεκα-θαρίσουν τους λογαριασμούς τους με την αναπαράσταση του Συμβο-λικού ως εάν να ήταν αυτό ένα γιγάντιο φαντασιακό σύστημα ώστε ναμπορούν να αναγνωσθούν με κριτικό τρόπο τα γλωσσικά δομημένα πο-λιτισμικά προϊόντα και έτσι παρουσιάστηκε και διατηρήθηκε η ελπίδαότι τα κείμενα μπορούσαν να αποσυναρμολογούνται και να μεταπλά-θονται33 Στις ΗΠΑ για παράδειγμα η μάλλον αρνητική αξιολόγηση

E N E K E N

70

TEYXOΣ 16

31 Αυτή η τοποθέτηση τίθεται διαφορετικά στο πρώιμο και στο ύστερο έργο του Λακάν με μιαμετατόπιση της έμφασης από το Συμβολικό προς το Πραγματικό32 Το έργο του Καστοριάδη θα μπορούσε να αντιπαραβληθεί μrsquo αυτήν τη θέση αν και το ύστεροέργο του mdashστο σημείο όπου αυτός στράφηκε στην ψυχανάλυσηmdash δεν ήταν ούτε μαρξιστικόούτε εντέλει λακανικόmiddot Ο Καστοριάδης ήταν ένας ακτιβιστής από την ομάδα Σοσιαλισμός ήΒαρβαρότητα (που αρχικά υπέγραφε ως laquoPaul Cardanraquo) ο οποίος εκπαιδεύτηκε ως ένας λακα-νικός στη συνέχεια αποσκίρτησε από τη σχολή του Λακάν για να ασκήσει πρακτική ως ψυχανα-λυτής στην laquoΤέταρτη ομάδαraquo και προχώρησε στην επεξεργασία μιας περιβάλλουσας τα πάνταθεωρίας της laquoφαντασιακής θέσμισηςraquo της κοινωνίας Βλέπε για παράδειγμα Castoriadis 198733 Metz Christian Ψυχανάλυση και κινηματογράφος Το φαντασιακό σημαίνον Αθήνα Πλέθρον 2007

του έργου του Λακάν για το Συμβολικό από τον Τζέιμσον την οποίααυτός είχε συγχωνεύσει στο κεντρικό θέμα της σημαντικής κριτικής τουεπισκόπησης του δομισμού και του ρωσικού φορμαλισμού στο laquoΗ φυ-λακή της γλώσσαςraquo34 αντικαταστάθηκε πέντε χρόνια αργότερα απόμια πιο θετική εκτίμηση παρά τούτο όμως αυτός ήταν ακόμα επιφυ-λακτικός για το πως ο πανηγυρισμός της laquoυποταγής στο Νόμοraquo και τηςlaquoυπαγωγής του υποκειμένου στη Συμβολική Τάξηraquo σήμαινε ότι έναςlaquoσφετερισμός από την πλευρά του συντηρητισμούraquo αυτού του laquoκαθαράαντι-ουτοπικού σχήματοςraquo ήταν laquoαναπόφευκτοςraquo35

Η χρήση της ψυχανάλυσης από τον Τζέιμσον ήταν πιο εξευγενισμένηαπrsquo ότι οι απλοποιητικές προσεγγίσεις στα πλαίσια της λογοτεχνικήςκριτικής που εικοτολογούσαν σχετικά με τα κίνητρα των διαφορετικώνσυγγραφέων και των δημιουργημάτων τους αλλά ήταν ακριβώς η επι-μονή του ότι η ανάλυση θα πρέπει να αφορά την παραγωγή και τη θελ-κτικότητα περίπλοκων ιδεολογικών συστημάτων μέσα στα κείμενα πουτον οδήγησε μακριά από αυτήν καθεαυτή τη λακανική ψυχανάλυσηΤο Φαντασιακό μετατοπίστηκε στο βάθος του σκηνικού σα να αφο-ρούσε απλά και μόνο τα ιδιοσυγκρασιακά στοιχεία μιας προσωπικήςιστορίας του συγγραφέα ή των χαρακτήρων του κειμένου για τα οποίαθα μπορούσαν να ενδιαφέρονται οι παιδοψυχίατροι mdashένας διαχωρι-σμός του γνωστικού τομέα που αποτελούσε ανάθεμα για τον Λακάνmdashκαι το Πραγματικό ήταν για τον Τζέιμσον laquoαπλά Ιστορία από μόνοτουraquo36 μια διατύπωση που τουλάχιστον συλλάμβανε κάτι από την ακα-τανόητη τραυματική του διάσταση στην ψυχανάλυση37 Ωστόσο η κατrsquoαυτόν τον τρόπο αναγωγή του Πραγματικού σε Ιστορία το μετέτρεψε σεκάτι που θα ήταν δυνατό στην ιδανική περίπτωση να αποτελεί αντι-κείμενο αφήγησης mdashσα να ήταν η ευρύτερη δυνατή συμβολική τάξηκαι το Πρότυπο κείμενο (Ur-text) για κάθε συγκεκριμένο τοπικό σύ-στημα σημειωτικής

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

71ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

34 Jameson 197235 laquoΑπό την άλλη πλευρά αν ανακαλέσουμε στη μνήμη μας ότι για τον Λακάν η ldquoυποταγή στοΝόμοrdquo σηματοδοτεί όχι την απώθηση αλλά μάλλον κάτι πολύ διαφορετικό και συγκεκριμένα τηναλλοτρίωση mdashμε τη διφορούμενη έννοια μέσω της οποίας κατανοείται αυτό το φαινόμενο απότον Χέγκελ σε αντίθεση με τον Μαρξmdash τότε γίνεται προφανής ο τραγικότερος χαρακτήρας της σκέ-ψης του Λακάν και οι διαλεκτικές δυνατότητες που εμπεριέχει αυτήraquo Jameson 1977 σ 37336 Jameson 1977 σ 38437 laquoΑκριβώς όπως για τον Λακάν το Πραγματικό είναι εκείνο που είναι ανυπόφορο να αντέξουμεη Ιστορία για τον Τζέιμσον είναι ldquoεκείνο που πονάrdquoraquo Homer 1998 σ 52

Η αναπότρεπτη ολίσθηση στον αμερικανικού (ΗΠΑ) τύπου πραγ-ματισμό ως αντίθεση στον ιστορικό υλισμό ολοκληρώθηκε στην πράξηαπό θεωρητικούς της Ευρώπης μέσω της συγχώνευσης αναλύσεων τηςιδεολογίας με την αναζήτηση ιστορικών συμβιβασμών ταξικο-συνεργα-τισμικού χαρακτήρα Αν ο Αλτουσσέρ ήταν ένας από τους σημαίνοντεςlaquoπατέρεςraquo της αντιφρονούσας laquoκινεζικήςraquo φατρίας του δυναστευό-μενου από κρίση ΓΚΚ απασχολημένος με την επεξεργασία μιας νέαςlaquoανθρωπιστικήςraquo τοποθέτησης τότε οι Λακλάου και Μουφ θα πρέπεινα ειδωθούν ως κληρονόμοι της γραμμής της laquoιταλικήςraquo φατρίας ΤοΗγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική περιείχε μόνο τις πλέον στοι-χειώδεις αναφορές στον Λακάν38 αλλά αυτό το ακαδημαϊκό μανιφέστοτου ευρωκομουνισμού που συνεπαγόταν μια σοσιαλδημοκρατική πα-ρεισαγωγή του Γκράμσι ως θεωρητικού του λόγου μπορούσε τώρα μεευκολία να στρατολογήσει laquoσημαίνονταraquo και laquoυποκείμενες θέσειςraquoστις δικές του αναγνώσεις πολιτισμικών κειμένων39

Ο Λακάν είχε πράγματι διατυπώσει περιγραμματικά μια θεωρία τουλόγου επιδέξια παρουσιασμένη σε ένα κοινό από ακαδημαϊκούς καιακτιβιστές κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου του της περιόδου 1969-1970με μια μικρή διάσπαρτη ποσότητα ημιμαρξιστικών εννοιών mdashόπως αυτήτης laquoυπεραπόλαυσηςraquo σα να ήταν το ψυχικό συμπλήρωμα της laquoυπε-ραξίαςraquomdash για να κολακεύσει τους αριστεριστές συνομιλητές του40

Αλλά το κύριο θεωρητικό ανάπτυγμα σrsquo αυτό το σεμινάριο για την laquoαν-τίστροφη όψη της ψυχανάλυσηςraquo κατευθύνθηκε για μια ακόμα φοράστο ερώτημα της ψυχαναλυτικής πρακτικής και στην αντιδραστική κα-τακρήμνιση αυτής της πρακτικής εντός της Διεθνούς ΨυχαναλυτικήςΕταιρείας Η χρήση του όρου laquoλόγος του πανεπιστημίουraquo για τον ονο-μαστικό προσδιορισμό της χειρότερης απrsquo όλες τις σύγχρονες μορφέςλόγου συνετέλεσε στο να εκτεθεί ο τρόπος με τον οποίο επιτυγχανό-ταν η τυποποίηση της γνώσης και των θέσεων σταδιοδρομίας έτσι ώστεεξυπηρετείται η στρατολόγηση και η ένταξη υποψήφιων γραφειοκρα-τών με αποτέλεσμα να μετατραπεί η ψυχανάλυση σε μέρος του μηχα-νισμού πωλήσεων τύπου πυραμίδας της θεραπευτικής κουλτούρας Ηπεριγραφή ενός laquoλόγου του κυρίουraquo διευκόλυνε τον Λακάν να επι-στρατεύσει εγελιανές κατηγορίες mdashμια εκδοχή της διαλεκτικής του

E N E K E N

72

TEYXOΣ 16

38 Laclau και Mouffe 198539 Βλέπε για παράδειγμα Howarth Norval και Stavrakakis 200040 Lacan 1969-1970

αφέντη και του δούλου δανεισμένη από τον Κοζέβmdash και να λοιδορή-σει τους επαναστατημένους φοιτητές για το ότι αυτό το οποίο φιλοδο-ξούσαν να αποκτήσουν ήταν ένας νέος αφέντης η laquoεπανάστασήraquo τουςθα ισοδυναμούσε μόνο με την περιστροφή των κύκλων από θέση σεθέση μέσα στις τέσσερις κατηγορίες λόγου41

Η ευδιάκριτα λακανική laquoθεωρία του λόγουraquo δίνει πράγματι κάποιοπλεονέκτημα σε ακαδημαϊκούς που εκλαμβάνουν ως αποστολή τουςτο να ανιχνεύουν μονοπάτια του Συμβολικού και να τα αναπαράγουνως μια μορφή γνώσης ακόμα και laquoκριτικήςraquo γνώσης στην οποία μπο-ρούν να στρατολογηθούν καινούριοι σπουδαστές42 Ωστόσο εκείνο πουη αποδοχή της θεωρίας του Λακάν περί των τεσσάρων κατηγοριώνλόγου παραβλέπει με ευκολία είναι ότι αυτός ενδιαφερόταν κατά κύριολόγο για το πως ο λόγος του πανεπιστημίου και ο λόγος του κυρίου δο-μούν και υπονομεύουν το ατομικό ψυχαναλυτικό έργο με τους λόγουςτης υστερίας και του αναλυτή να είναι επομένως θεωρητικά και πρα-κτικά εννοιολογικά πλαίσια για τη διευκόλυνση της αμφισβήτησης mdashεπαναστατική διατύπωση αμφιβολιών από τον αναλυόμενοmdash και τηδιευκόλυνση της διαφοράς ακόμα και της προσωπικής μεταμόρφωσηςΕίναι αλήθεια ότι η laquoυστερικοποίησηraquo του αναλυόμενου δεν παράγειάμεσα και αναπόφευκτα ένα καλό επαναστατικό υποκείμενο όμωςείναι μόνο ο λόγος του αναλυτή που μπορεί να επιτρέψει την εμφά-νιση αυτής της υστερικής άρνησης της κυριάρχησης και ίσως είναιακριβώς μια τέτοια υστερική άρνηση που αποτελεί την προϋπόθεσηγια επαναστατική υποκειμενικότητα Τα ταχυδακτυλουργικά τεχνά-σματα με σημαίνοντα από laquoαναλυτές του λόγουraquo που ασχολούνται μεπολιτικά κείμενα και κείμενα πολιτικής τακτικής υποκινούν αντίθεταένα γραφειοκρατικό προσανατολισμό στη γλώσσα αυτός βρίσκεταιμέσα στη σφαίρα της διαφήμισης και των ομάδων εστίασης παρά στησφαίρα της αλήθειας Πρόκειται για το αντίθετο της ψυχανάλυσης τοlaquoαντίστροφόraquo του

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

73ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

41 laquoΑυτό που εσείς ως επαναστάτες φιλοδοξείτε νrsquo αποκτήσετε είναι ένας Κύριος Θεός Θαέχετε ένανraquo Lacan 1987 σ 126 Και αυτό το σχόλιο είναι επίσης μια επιστροφή στον Φρόιντ laquoΟθεωρητικός μαρξισμός όπως έχει υλοποιηθεί στο πλαίσιο του ρωσικού μπολσεβικισμού έχειαποκτήσει την ενέργεια και τον αυτοδύναμο και αποκλειστικό χαρακτήρα μιας Κοσμοθεωρίας[Weltanshauung] αλλά ταυτόχρονα και μια αλλόκοτη ομοιότητα με αυτό εναντίον του οποίου μά-χεταιraquo Freud 2001γ σσ 179-8042 Βλέπε για παράδειγμα Bracher 1993

Η ανησυχητική στροφή προς τη γλώσσα μέσα σrsquo αυτόν τον τομέα ερ-γασιακής δραστηριότητας mdashπου είχε ήδη επισημανθεί νωρίς απόμαρξιστές43mdash οδηγήθηκε τελικά σε καρποφορία ώστε να στρώσει κα-λύτερα το δρόμο για νέες πολιτικές συμμαχίες που σφυρηλατήθηκανδιαμέσου της laquoανα-νοηματοδότησηςraquo των ποικίλων όρων της αντιπα-ράθεσης Στη συνακόλουθη στροφή στο λόγο που αναπτύσσεται πάνωστη βάση του έργου των Λακλάου και Μουφ όλες οι κατηγορίες laquoταυ-τότηταςraquo mdashμε την ταξική ταυτότητα ως την πιο ύποπτη απrsquo όλεςmdashδιαλύονται μέσα σε μια σύλληψη του Συμβολικού ως μια συνύφανσηκειμένων και ο laquoανταγωνισμόςraquo που κάνει αδύνατη την οποιαδήποτεεπίτευξη ταυτότητας ή την οποιαδήποτε επίλυση των διαφορών μεταξύταυτοτήτων γίνεται το σημείο εστίασης της ανάλυσης σrsquo αυτήν τηγραμμή ακαδημαϊκής έρευνας το σημαίνον laquoανταγωνισμόςraquo αυτό κα-θεαυτό λειτουργεί ως ένα είδος φετίχ που θα μπορούσε να υπηρετήσειώστε να αποτραπεί το κλείσιμο της συζήτησης της ιδεολογίας44 Η πο-λιτική κατεύθυνση του έργου των Λακλάου και Μουφ η οποία παρέσχεκάποια τοπική άρθρωση του ευρωκομουνιστικού σχεδίου σχεδόν σαν τηντελευταία πνοή του σταλινισμού45 οδηγούσε χωρίς έκπληξη προς μίαθέση που θα ήταν έκτοτε αυτο-δεδηλωμένα laquoμετα-μαρξιστικήraquo46

Ωστόσο εκείνοι που έχουν επιχειρήσει την επανεπιβεβαίωση της Λα-κανικής ψυχανάλυσης στα πλαίσια αυτής της εκδοχής της θεωρίας τουλόγου έχουν ήδη ακολουθήσει τους Λακλάου και Μουφ πολύ μακριάσrsquo αυτόν τον σχετικιστικό δρόμο για να είναι ικανοί να διαμορφώσουνοποιουσδήποτε άμεσους δεσμούς με τον επαναστατικό μαρξισμό Αντrsquoαυτού η laquoπολιτικήraquo αυτή καθεαυτή παίρνει τη μορφή μιας καρικα-τούρας και χαρακτηρίζεται ως ένα ανέφικτο πόνημα με τη μαρξιστικήπολιτική να παρουσιάζεται ως ένα από τα εμπόδια για το δρόμο προςτη laquoριζοσπαστική δημοκρατίαraquo47 Μετά όταν ο Λακλάου επικρίνεται

E N E K E N

74

TEYXOΣ 16

43 Βλέπε για παράδειγμα Callinicos 1982 και Anderson 198344laquoΟι κοινωνικοί ανταγωνισμοί προκύπτουν επειδή οι κοινωνικοί δρώντες αδυνατούν να κα-τακτήσουν πλήρως την ταυτότητά τουςhellip Tο έργο του αναλυτή του λόγου είναι να διερευνά τιςδιαφορετικές μορφές αυτής της αδυναμίας καθώς και τους μηχανισμούς μέσω των οποίων ο εμ-ποδισμός της ταυτότητας δομείται με ανταγωνιστικούς όρους από κοινωνικούς δρώντεςraquoHowarth Norval και Stavrakakis 2000 σ 1045 Mandel 197846 Laclau και Mouffe 198747 Βλέπε για παράδειγμα Stavrakakis 1999 Ο Λακάν και το πολιτικό εκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008

από τους πρώην μαθητές του σχετικά με το ρόλο λακανικών εννοιώνόπως η laquoαπόλαυσηraquo mdashη ανέφικτη ευχαρίστηση laquoπέρα και πάνω απότην αρχή της ηδονήςraquo και έξω από το Συμβολικό στο Πραγματικόmdash48

αυτός είναι ικανός να απαντήσει ότι φυσικά μιλά συνεχώς για την από-λαυση49 Μέχρι τώρα σrsquo αυτήν τη γραμμή σκέψης τα πάντα έχουναπορροφηθεί μέσα στο Συμβολικό και κάθε ενοχλητικό ή διασπαστικόστοιχείο της λακανικής θεωρίας έχει ανακτηθεί μέσα στο λόγο

Το πραγματικό ζήτημα

Η έμπνευση για μεγάλο μέρος του σύγχρονου συγγραφικού έργου πουαναπτύσσεται μεταξύ θεωρητικών του λόγου είναι ο πάλαι ποτέ σύμ-μαχος των Λακλάου και Μουφ Ζίζεκ και αυτός σχεδόν χωρίς καμιάσυνεπικουρία έχει βάλει πάλι στην ατζέντα τη θεωρητική αποκατά-σταση των διακοπεισών σχέσεων μεταξύ Μαρξ και Λακάν50 Το πρώιμοέργο του Ζίζεκ ήταν μέρος μιας έντονης θεωρητικής αντιπαράθεσης στηΣλοβενία κατά τη δεκαετία του 1980 που εκείνο τον καιρό αποτελούσεαναπόσπαστο κομμάτι πολιτικής πρακτικής μια ομάδα θεωρητικών ξε-καθάριζαν τους λογαριασμούς τους με τη γραφειοκρατία και με τον Αλ-τουσέρ χρησιμοποιώντας τον Λακάν ως κριτικής σημασίας πηγή

Πολλά από τα θέματα που επανεμφανίζονται στα γραπτά του Ζίζεκαναφορικά με την ιδεολογία51 για παράδειγμα είναι εμφανή στο σχόλιοτου Rastko Močnik ότι η περιγραφή της laquoέγκλησηςraquo από τον Αλτουσέρmdashμέσω της οποίας η ιδεολογία χαιρετίζει με ενθουσιασμό τα άτομακαι τους δίνει υπόσταση ως υποκείμεναmdash προϋποθέτει ήδη ότι ενπρώτοις υπάρχει εκεί ένα υποκείμενο κάποιο που είναι ικανό να αν-ταποκριθεί στο κάλεσμα της ιδεολογίας52 Εδώ σrsquo αυτήν την κριτικήγίνεται κάποια επεξεργασία της λακανικής φόρμουλας αναφορικά με

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

75ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

48 laquoΧωρίς να λαμβάνουμε υπόψη την ευχαρίστηση το λακανικό πλαίσιο στο σύνολό του χάνει τομεγαλύτερο μέρος της επεξηγηματικής του δύναμηςraquo Glynos και Stavrakakis 2003 σ 12049 laquoΜε τον όρο ldquoλόγοςrdquo εγώ δεν αντιλαμβάνομαι κάτι που περιορίζεται στο γλωσσικό κατα-νοούμενο υπό τη στενή του έννοια αλλά ένα σχεσιακό σύμπλεγμα ένα συστατικό στοιχείο τουοποίου είναι η ευχαρίστησηraquo Laclau 2003 σ 28350 laquoΗ αυστηρά δογματική λακανική προσέγγιση συνδυασμένη επακριβώς με μια μη μετα-μαρ-ξιστική προσέγγιση είναι το ζητούμενο σήμεραraquo Žižek 1997 στο Long και McGann σ 13351 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 198952 laquohellipσrsquo αυτήν την περίπτωση η συγκρότηση του υποκειμένου θα διέφευγε της επιστημικής δι-καιοδοσίας του ιστορικού υλισμούraquo Močnik 1993 σ 139

τη μεταβίβαση σύμφωνα με την οποία ο αναλυόμενος αποδίδει το χα-ρακτηριστικό της γνώσης σε ένα laquoυποκείμενο που υποτίθεται ότιγνωρίζειraquo53 αυτήν τη φορά ως διαμόρφωση μιας ldquoδιυποκειμενικήςδομήςrdquoraquo στην οποία υπάρχει laquoη σχέση της ταύτισης με το ldquoυποκεί-μενο που υποτίθεται ότι πιστεύειrdquoraquo54 Αυτό είναι ένα κεντρικό θέμαπου ο Ζίζεκ χρησιμοποιεί στο δικό του μετέπειτα έργο55 Για τον Močnikο Λακάν αποτελεί έναν τρόπο επιστροφής στον Φρόιντ laquoτον υλιστήraquoγια τον οποίο laquoτο όλον είναι το αναληθέςraquo και αυτός ο υλισμός φέρε-ται επομένως να είναι πολύ κοντά σε μια μαρξιστική θεώρηση της laquoαυ-ταπάτης της ολότητας ως το αποτέλεσμα ιδεολογικής ολοποίησηςraquo56

Ενάντια σε κάθε αυταπάτη συνοχής και στην ιδέα ότι υπάρχει κάποιαολοποιός γνώση η οποία μπορεί να ανευρεθεί κάτω από το σύνολο τωνσημαινόντων που συγκροτούν την ιδεολογία και τα συνακόλουθα φαν-τασιωτικά στοιχεία της φτάνουμε να δούμε ότι υπάρχει το τίποτα laquoτί-ποτα παρά το χάσμα που κάνει την κοινωνική δομή να είναι το μη όλοντο χάσμα της ταξικής πάληςraquo57

Το μάθημα ότι δεν υπάρχει τίποτα ότι είναι οι γελοιώδεις φαντασιώ-σεις που μας εγκολλούν με τα αντικείμενά μας αυτό που συνιστά τουλικό των σημαινόντων είναι πράγματι κάτι που ένα υποκείμενο σε λα-κανική ψυχανάλυση ενδέχεται να φτάσει να γνωρίζει Όταν ο αναλυτήςείναι ικανός να laquoεπιτύχει απόλυτη διαφοράraquo58 τότε ο αναλυόμενοςμπορεί ίσως ακόμα και να παραιτηθεί από αυτές ως ένα υποκείμενοπου υποτίθεται ότι γνωρίζει και να συνειδητοποιήσει καθώς αντικρούειεκείνη τη θεμελιώδη φαντασιακή σχέση με το αντικείμενό του μικρό απου δόμησε το ποιος ήταν ότι τίποτα δεν μπορεί να προέλθει από τοτίποτα σε μια στιγμή υποκειμενικής ένδειας59

Αλλά είναι πράγματι αυτό το laquoτίποταraquo απλώς άλλο ένα όνομα γιατην ταξική πάλη ισοδύναμο με την αδυνατότητα οποιασδήποτε συνε-κτικής ολοποίησης του κοινωνικού πεδίου Γιατί δε θα μπορούσε το μά-θημα που είναι δυνατόν να αποκομισθεί από τη συγκεκριμένη σχέση

E N E K E N

76

TEYXOΣ 16

53 laquoΚάθε φορά που αυτή η λειτουργία μπορεί για το υποκείμενο να ενσωματώνεται σε κάποιοάτομο είτε πρόκειται για έναν αναλυτή είτε όχι η μεταβίβασηhellipεδραιώνεταιraquo Lacan 1979 σ 23354 Močnik 1993 σ 14155 laquohellipΤο θεμελιώδες συστατικό γνώρισμα της συμβολικής τάξηςraquo Žižek 2002a56 Močnik 1993 σ 14957 Močnik 1993 σ 15258 Lacan 1979 σ 27659 Lacan 1979 σ 273

που δομεί και αποδομεί κάποιος στο πλαίσιο της ανάλυσης να είναιεπίσης η μη ύπαρξη κάποιου πράγματος όπως η ταξική πάλη ότι δη-λαδή αυτή καθεαυτή η ιστορική υλιστική κριτική της πολιτικής οικονο-μίας χρησιμεύει στο να κλείσει ή να γεμίσει ένα laquoκενόraquo ή μιαlaquoέλλειψηraquo στο υποκείμενο και ότι ο πολιτικός αγώνας ελκύει τουςακτιβιστές μέσα σε μια φαντασιακή σχέση με τους ταγούς τους οιοποίοι θα εκπληρώσουν τη λειτουργία των laquoυποκειμένων που υποτίθε-ται ότι πιστεύουνraquo Αυτό είναι ακριβώς το συμπέρασμα στο οποίοέχουν φτάσει κάποιοι από τους λακανικούς υπέρμαχους της laquoριζοσπα-στικής δημοκρατίαςraquo60 Για τον Ζίζεκ η laquoταξική πάληraquo χρησιμοποιείταιγια να σηματοδοτήσει έναν ανταγωνισμό που διατρέχει οποιαδήποτεπροσπάθεια να μετατρέψουμε το κοινωνικό σε ένα πλήρες ευεργετικόσύστημα μια αντιληπτική αδυνατότητα που θα απογοητεύει εκείνουςπου θέλουν να βελτιώσουν τον καπιταλισμό αλλά μια απαραίτητη αδυ-νατότητα που επίσης θα εμποδίζει εκείνους που θέλουν να τον ανα-τρέψουν Η εργατική τάξη δεν είναι mdashστην κοσμοθεωρία του Ζίζεκmdashμια τάξη που θα αγωνιστεί για να αναλάβει την εξουσία και να καταρ-γήσει ταυτοχρόνως τον εαυτό της μέσα σε αυτήν καθεαυτή τη διαδι-κασία της σοσιαλιστικής επανάστασης Για τον Ζίζεκ το laquoεμπόδιοraquo ήο laquoανταγωνισμόςraquo που αυτός επαναλαμβάνει επίμονα και βασανιστικάείναι η συνθήκη της δυνατότητας για την ύπαρξη του καπιταλισμούmiddot ηαπομάκρυνση αυτού του εμποδίου θα σήμαινε την απώλεια αυτής τηςίδιας της παραγωγικότητας που γεννάται μέσα από αυτό laquoαν απομα-κρύνουμε το εμπόδιο τότε εξανεμίζεται αυτή η ίδια η δυνατότητα πουαντικρούεται μέσω αυτού του εμποδίουraquo61 Σε πείσμα κάποιας ρητορι-κής που κυκλοφορεί περιστασιακά για να ενοχλεί τους ομόλογους τουΛακλάου ο Ζίζεκ δε διαλογίζεται πάνω και πέρα από τους ορίζοντεςτου καπιταλισμού62

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

77ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

60 laquoΑυτός είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους η δημοκρατία ταυτίζεται με το σύμ-πτωμα (τον καταστατικό ανταγωνισμό του κοινωνικού που συνήθως παρουσιάζεται ως τίποταάλλο παρά ένα απλό επιφαινόμενο) και αντικρούει τη φαντασίωση της αρμονικής κοινωνικήςτάξης πραγμάτων εγκαθιστώντας την έλλειψη στη θέση της αρχής της κοινωνικής οργάνωσηςraquoStavrakakis 1999 σ 136 Ο Λακάν και το πολιτικό61 Žižek 2002β σ 27562 laquohellipαν αυτή η ριζοσπαστική επιλογή στηλιτεύεται από κάποιους φιλάνθρωπους φιλελεύθε-ρους ως Αριστεροφασισμός ας είναιraquo Žižek στο Butler Laclau και Žižek 2000 σ 326

Ο Ζίζεκ δεν είναι μαρξιστής αλλά αυτό δεν αποτελεί το κύριο ζήτημαπου μας ενδιαφέρει εδώ63 Αν και στρέφεται στην εξέταση πολιτικοοι-κονομικών φαινομένων στα πλαίσια ερμηνευτικών σχολίων και κριτικήςκαι με μια ρητορική στην οποία είναι διάχυτη η μαρξιστική ορολογία64

αυτό αποτελεί απλώς μια ευκαιρία να ξεδιπλώσει θέματα από τη γερ-μανική ιδεαλιστική φιλοσοφία Και παρότι γίνεται συχνή επίκληση τουΛακάν αυτό δεν είναι παρά ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ανάγνωσητου Χέγκελ (και περιστασιακά του Σέλλινγκ) Έτσι όταν ο Ζίζεκ επι-καλείται τη λακανική ψυχανάλυση mdashσα μια πρακτική αυτοεξέτασηςδιαμέσου της οποίας η αλήθεια του ασυνειδήτου μπορεί παρά μόνο ναμισοειπωθείmdash ως ένα περίγραμμα για πολιτική δράση τότε οδηγούμα-στε πολύ μακριά από τον επαναστατικό μαρξισμό65

Την ίδια στιγμή που υπάρχει μια αμείλικτη απο-ουσιολογικοποίησηκοινωνικών κατηγοριών σrsquo αυτήν τη γραμμή συγγραφικού έργου συχνάυπάρχει επίσης μια μυθιστορηματοποίηση ηρωικών ατομικών πράξεωνάρνησης και εδώ η αντίληψη της έννοιας του Πραγματικού από τονΛακάν γίνεται η λυδία λίθος για κάτι που θα μπορούσε να ήταν μιαεκρηκτική δύναμη έξωθεν του Συμβολικού και του Φαντασιακού Αυτόδε γίνεται πουθενά σαφέστερο παρά στην απεικόνιση από τον Ζίζεκ τουχαρακτήρα της ηθικής ψυχαναλυτικής laquoπράξηςraquo η οποία θα laquoαγγίξει τοπραγματικόraquo και έτσι θα αλλάξει τις συμβολικές συντεταγμένες ενόςβιόκοσμου66 Στη συνέχεια το παράδειγμα μαχητικών φυσιογνωμιών πι-στών απέναντι σε μια αγωνιστική επιδίωξη εμφανίζεται ταχυδακτυ-λουργικά ξανά και ξανά σε μια παράδοξη σειρά προσωπικοτήτων ηοποία εκτείνεται από τον Απόστολο Παύλο (πιστού προς το Χριστό)στον Λένιν (πιστού προς το Μαρξ) και στον Λακάν (πιστού προς τονΦρόιντ) Αυτή η εννοιολογική απόσπαση ατόμων από το ιστορικό τουςπλαίσιο συσκοτίζει κατrsquo αυτόν τον τρόπο ότι είναι αυθεντικά επανα-

E N E K E N

78

TEYXOΣ 16

63 Βλέπε Parker 200464 Η έννοια laquoextimacyraquo mdashεξωτερικευμένη οικειότητα οικεία εξωτερίκευσηmdash που ο Jacques-Alain Miller (1994) επεξεργάζεται ωφέλιμα μέσα από τα γραπτά του Λακάν για να διερευνήσειτην laquoκλοπή της ευχαρίστησηςαπόλαυσηςraquo στη ρατσιστική φαντασίωση για παράδειγμα εξο-ρύσσεται και αναλαμβάνει έργο από τον Ζίζεκ (πχ 1990)65 Βλέπε για παράδειγμα τον ισχυρισμό ότι θα πρέπει να ερμηνεύουμε αντί να επιχειρoύμε να αλ-λάξουμε τον κόσμο laquoτο πρώτο καθήκον σήμερα είναι ακριβώς το να μην υποκύψουμε στον πει-ρασμό να δράσουμε να παρέμβουμε άμεσα και να αλλάξουμε τα πράγματαraquo Žižek 2002β σ 17066 laquoΑυτή είναι η Λακανική πράξη στην οποία η άβυσσος της απόλυτης ελευθερίας αυτονομίαςκαι ευθύνης συμπίπτει με την απόλυτη αναγκαιότητα Νιώθω υποχρεωμένος να εκτελέσω τηνπράξη ως ένα αυτόματο χωρίς στοχασμό (απλά πρέπει να το κάνω δεν είναι ένα ζήτημα στρα-τηγικής σκέψης)raquo Žižek 2002γ σ 69

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

79ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

στατικό στον μαρξισμό mdashτην έμφαση που δίνει αυτός στη δημιουργικήσυλλογική δράση η οποία προεικονίζει σοσιαλιστικές μορφές οργάνω-σηςmdash και σύρει τον Ζίζεκ σε κάποιες από τις πλέον αντιδραστικούχαρακτήρα ταυτίσεις με εκείνους τους οποίους θαυμάζει πάρα πολύΣτο βαθμό που παραμένει πιστός στην ψυχανάλυση αυτή η πίστη είναιπρος το θεσμό παρά προς την κλινική πρακτική και συγκεκριμέναπρος το σημερινό της ταγό Jacques Alain-Miller τον laquoκαλόraquo Στάλιν67

Ο Ζίζεκ είναι ένας αριστοτεχνικός σταλινικός που πελαγοδρομεί από τηνπραγματιστική πολιτική στον ακραίο αριστερισμό και κάθε φορά με μιασεκταριστική στηλίτευση εκείνων τους οποίους χαρακτηρίζει ως laquoυστερι-κούς επαναστάτεςraquo ή laquoκομφορμιστές φιλελεύθερους68raquo Στο τοπίο των αλ-ληλοκτόνων αντιπαραθέσεων του γαλλικού Κομμουνισμού των δεκαετιώντου 1960 και 1970 ο Ζίζεκ βρίσκεται μεταξύ των laquoκινεζικού προσανατολι-σμούraquo Αλτουσεριανών και των laquoιταλικού προσανατολισμούraquo (Λακλάου-Μουφ) μετα-μαρξιστών ως η μπουρζουά καρικατούρα του laquoΡώσουraquoολοκληρωτιστή υπέρ της επανεπιβεβαίωσης του κομματικού μηχανι-σμού και της πιστής αφοσίωσης στον laquoαγώναraquo69

Διαλεκτική διαφορά

Αυτές οι τρεις προσπάθειες σύνδεσης του Λακάν με τον Μαρξ απέ-τυχαν από τη στιγμή που δόθηκε προτεραιότητα στη λεπτομερή θεω-ρητική ερμηνεία πάνω και πέρα από την κλινική και πολιτική πρακτικήκατέστη πλέον εφικτός ο διαχωρισμός μιας από τις τρεις τάξεις mdashτουΦαντασιακού του Συμβολικού ή του Πραγματικούmdash από την υποχρε-ωτικά δεμένη σε κόμπο μεταξύ τους σχέση καθώς και η συνακόλουθηαποφασιστική πορεία με λανθασμένα ερωτήματα που ήταν αναπόφευ-κτο να δώσουν αφορμή για απαντήσεις οι οποίες δε θα ήταν ούτε λα-κανικές ούτε μαρξιστικές

67 Žižek 2002β σ 31668 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 1998 69 Ο Μπαντιού αποτελεί σχετικό αναφορικό σημείο ταύτισης για τον Ζίζεκ έτσι ώστε να κάνειπιο αιχμηρή τη δική του θέση εδώ Ο Μπαντιού που προσφέρει πράγματι κάποιους νέους τρό-πους στοχασμού της σχέσης μεταξύ ldquoηθικήςrdquo και ldquoκοινότηταςrdquo αναφορικά με το Πραγματικόβασίζει τη δουλειά του σε αυτό που αποδέχεται ότι συνιστά την ιστορική ήττα του Μαρξισμούκαι η εκ μέρους του χρήση του Λακάν αποτελεί ένα φιλοσοφικό καταφύγιο για μια νέα λογική τηςπολιτικής δράσης και όχι ένας τρόπος σύνδεσης της προσωπικής αλλαγής με τη Σοσιαλιστικήεπανάσταση Βλέπε για παράδειγμα Badiou 1988 Hallward 2003

Υπάρχει μια σημαντική διάσταση της ψυχανάλυσης η πραγμάτευσητης οποίας στα πλαίσια των οικειοποιήσεών της από την κοινωνικήθεωρία γίνεται με μια laquoνοικοκυρεμένηraquo σκόπιμα παρερμηνευτική προ-χειρότητα μια διάσταση στην οποία ακόμα δεν έχουμε δώσει προσοχήκαι η οποία είναι ότι πρόκειται για μια θεωρία και πρακτική τόσο της σε-ξουαλικότητας και της σεξουαλικής διαφοράς όσο και του ασυνειδήτουΠώς θα μπορούσαμε να εντάξουμε αυτό το στοιχείο σεξουαλικότηταςστην πολιτική θεωρία και πρακτική Ένας τρόπος είναι να παρατηρή-σουμε ότι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη σφαίρα του ατομικού και σrsquoεκείνη του κοινωνικού θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως κάτιπου μοιάζει με την περίφημη laquoαδυνατότηταraquo αρμονικής σχέσης πουχρησιμοποιούσε ο Λακάν για να περιγράψει τη σεξουαλική διαφορά70

αλλά ακόμα και τότε αυτή η άκρως αφηρημένη διατύπωση απαντάμόνο σε έναν ήδη υπεργενικευμένο γρίφο Αντίθετα αν αποφασίζαμενα ρωτήσουμε σε τι θα ήταν χρήσιμη η λακανική ψυχανάλυση ως ένασυγκεκριμένο στοιχείο της πάλης των τάξεων και σε σχέση με ποιεςσυγκεκριμένες όψεις της μαρξιστικής επαναστατικής δραστηριότηταςτότε θα ήταν ίσως ωφέλιμο να εστιάσουμε στο ρόλο της σεξουαλικήςδιαφοράς και στο σημείο που αυτή συναντιέται με την ταξική πάλη Τοκλειδί εδώ είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στη laquoδημόσιαraquo και την laquoιδιω-τικήraquo σφαίρα ζωής υπό τις συνθήκες του καπιταλισμού και ο αντίστοι-χος προς αυτόν διαχωρισμός μεταξύ της στερεοτυπικής αρσενικότηταςκαι θηλυκότητας71 Φυσικά το σημείο τομής των αλληλεπικαλυπτόμε-νων και αμοιβαία ενισχυόμενων αξόνων της καπιταλιστικής εκμετάλ-λευσης και της πατριαρχικής καταπίεσης έχει δουλευτεί πιο έντονααπό φεμινιστές παρά από μαρξιστές72

Παλαιότερες γενιές ριζοσπαστών ψυχαναλυτών που είχαν επιχειρή-σει να αναπτύξουν θεωρίες προσωπικής αλλαγής σε σύνδεση με τηνεπαναστατική πολιτική είχαν εξ ανάγκης καταστήσει τη θεματική τηςlaquoσεξουαλικής επανάστασηςraquo ζωτικής σημασίας στοιχείο της δουλειάςτους73 Αλλά ολοένα και πιο συχνά το laquoφύλοraquo που θα καθοδηγούσετην επανάσταση γινόταν αντικείμενο ουσιολογικοποίησης και μετατρε-

E N E K E N

80

TEYXOΣ 16

70 laquoΟ μαρξισμός του Λακάν δεν υπήρξε ποτέ μπροστά στην αναγνώριση αυτής της ανυπότακτηςδυσαρμονίας Ο Λακάν του μαρξισμού υπήρξε πράγματι ως η περιχαρής αλλά τελικά αλλοτριω-τική παραγνώριση μιας προβαλόμενης αρμονίαςraquo Valente 2003 σ 17271 Zaretsky 197672 Βλέπε για παράδειγμα Haraway 199173 Βλέπε για παράδειγμα Fenichel 1977

πόταν σε μια αυτάρκη δύναμη που μπορούσε και έπρεπε να οδηγηθείστην επιφάνεια74 Ο Λακάν δείχνει αντιθέτως πως η θέσμιση ενός ομι-λούντος υποκειμένου είναι επίσης και ταυτόχρονα η θέσμιση μιαςάλλης όψης στην ομιλία ενός άλλου τόπου που είναι το ασυνείδητομέσα στο οποίο οι συνδεδεμένες με λιμπιντικές δυνάμεις αναπαρα-στάσεις απολαμβάνουν την ισχύ τους λόγω αυτής καθεαυτής της δια-δικασίας εκδίωξής τους από τη γλώσσα της καθημερινότητας και τησυνήθη συνείδηση Το υπερεγώ για παράδειγμα τρέφεται έτσι απότην ένοχη συναίσθηση ότι υπάρχει κάτι επιθυμητό που δεν πραγματο-ποιείται πλήρως και που συνεχώς στέλνει πίσω την εντολή για ευχαρί-στηση το σεξ συνεγείρεται όσο και τίθεται υπό απαγόρευση75

Είναι αυτό που μας παρέχει έναν νέο τρόπο στοχασμού της προ-βληματικής της σεξουαλικής διαφοράς έτσι ώστε η laquoαδύνατηraquo σε-ξουαλική σχέση να είναι καταστατικός παράγοντας σε ότι αφορά τιςφαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι οι άνδρες και οι γυναίκες καιαπό την πλευρά του άνδρα σε ότι αφορά τη φαντασίωση για το σεποια γυναίκα έχει πρόσβαση ως κάτι πάνω και πέρα από τη Συμβολικήτάξη κάτι πάνω και πέρα από τη φθίνουσα laquoφαλλική απόλαυσηraquo στηνοποία είναι φυλακισμένος ο laquoάνδραςraquo76 Υπάρχει φυσικά ο πειρασμόςσrsquo αυτήν την εξήγηση να εξιδανικεύσουμε τη laquoγυναίκαraquo mdashένα μοτίβοπου όλο και πιο αποτελεσματικά διατηρεί στη θέση του τον υποβιβα-σμό τηςmdash77 και έτσι για να την προχωρήσουμε παραπέρα είναι απα-ραίτητο να δώσουμε κάποια προσοχή στην ιστορική θέσμιση αυτής τηςαδύνατης σεξουαλικής σχέσης καθώς και στην εξιδανίκευση που τη συ-νοδεύει78

Για παράδειγμα η εκθήλυνση είναι μέρος της λογικής του καπιταλι-σμού που διαλύει τις σχέσεις της πυρηνικής οικογένειας και τους laquoπα-ραδοσιακούςraquo ρόλους που έχουν απονεμηθεί στους άνδρες και στιςγυναίκες παράλληλα με τη στρατολόγηση των γυναικών στο εργατικόδυναμικό ως επίτιμων ανδρών και με την καταστροφή της laquoιδιωτικήςraquoσφαίρας που είχε απονεμηθεί στις γυναίκες υπάρχουν και αντίστοιχες

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

81ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

74 Βλέπε για παράδειγμα Reich 197275 laquoΟ γονέας του ίδιου φύλου εμφανίζεται στο παιδί ταυτόχρονα ως ο φορέας της σεξουαλικήςαπαγόρευσης και ως το παράδειγμα της παραβίασης τηςraquo Lacan 1980 σ 19176 laquoΠρέπει να διαφωνήσουμε με τις φιλοσοφικές βάσεις της Λακανικής ψυχανάλυσης χωρίς να αρ-νηθούμε την κοινωνική πραγματικότητα του φαλλικού προνομίου σε γλώσσα και αναπαράστασηκαι ως εκ τούτου τη δυσκολία επιβεβαίωσης του ldquoθηλυκούrdquo ldquofemininerdquoraquo Segal 1999 σ 6778 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίαςπατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv

ορισμένες φορές απέλπιδες προσπάθειες επανεύρεσης εκείνης της χα-μένης θηλυκότητας αυτό είναι φανερό σε μοτίβα που σχετίζονται μετην ανατροφή των παιδιών στην οποία οι άνδρες αναζητούν πρόσβασησχεδόν το ίδιο ένθερμα με τις γυναίκες καθώς και στον laquoσυναισθημα-τικό μόχθοraquo μέσω του οποίου οι άνδρες φαντάζονται ότι θα μάθουν ναείναι τόσο αποτελεσματικοί όσο και οι γυναίκες στην αισθητικότητα τηςαπόδοσής τους κι έτσι θα νιώθουν πράγματι κάτι βαθιά μέσα τους79

Η εκθήλυνση του καπιταλισμού συνοδεύεται επίσης τώρα και απότην άνοδο της ψυχοθεραπείας μιας σφαίρας εργασίας παραδοσιακάσυνδεδεμένης με τις γυναίκες αλλά στην οποία οι άνδρες γίνονταιτώρα πιο ισχυροί όπως επίσης και στην ψυχανάλυση ως μια πιο laquoαυ-στηρήraquo στερεοτυπικά ανδρική δραστηριότητα στο πλαίσιο τηςοποίας άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επανανακαλύψουν τη θη-λυκή πλευρά του εαυτού τους80 Στη λακανική ψυχανάλυση ωστόσοαυτή η διαδικασία της laquoεκθήλυνσηςraquo επιστρατεύεται αλλά ταυτό-χρονα γίνεται και ζήτημα προβληματισμού καθώς χρησιμοποιείται ωςεργαλείο αλλά συγχρόνως εξετάζεται και μέσα από το τι θα ήταν δυ-νατό να ειδωθεί ως μια laquoπροσωπική-πολιτικήraquo διαδικασία που ανοίγει τοδρόμο στη θηλυκότητα σαν κάτι που είναι υποχρεωτικά καταπιεσμένοώστε να μπορεί να λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά με τρόπο που αρ-νείται να την ουσιολογικοποιήσει ή να την εξιδανικεύσει Η laquoυστερι-κοποίησηraquo του αναλυόμενου για παράδειγμα είναι μια εκθήλυνση τηςθέσης του υποκειμένου που αμφισβητεί τον κύριο και αναπτύσσεταιμε βάση τις πλέον πρώιμες και κριτικής σημασίας παρατηρήσεις στηνιστορία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τις οποίες η υστερία δεν πε-ριοριζόταν στις γυναίκες Αλλά αυτή η εκθήλυνση δεν είναι σαγηνευ-μένη από φαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι μια γυναίκα επειδή ηακύρωση της laquoθηλυκότηταςraquo είναι το σημείο εκείνο στο οποίο ο οποι-ουδήποτε φύλου αναλυόμενος γνωρίζει όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αρ-μονική σεξουαλική σχέση αλλά και ότι laquoη γυναίκαraquo δεν υπάρχει81

E N E K E N

82

TEYXOΣ 16

77 laquoΥπάρχουν λίγοι μόνο μορφωμένοι άνθρωποι στους οποίους οι δύο τάσεις της τρυφερότηταςκαι της αισθησιακότητας έχουν συγκεραστεί σωστάmiddot ο άνδρας σχεδόν πάντα νιώθει τον σεβασμότου για εκείνη τη γυναίκα που δρα ως ένας περιορισμός για τη σεξουαλική του δραστηριότητα καιαναπτύσσει πλήρη σεξουαλική ικανότητα μόνον όταν βρίσκεται με ένα υποβαθμισμένο σεξουα-λικό αντικείμενοraquo Freud 2001d σ 18578 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίας[πατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv 79 Βλέπε για παράδειγμα Hochschild 198380 Verhaeghe 199981 Lacan 1998 σ 81

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

σημαντικόmdash12 και χρησιμοποιούσε σταθερά άλλες θεωρίες της γλωσ-σολογίας όπως του Γιάκομπσον13 για τη νομιμοποίηση των δικών τουθεωρητικών αναπτυγμάτων Και ταυτόχρονα ο Λακάν απέρριπτε το δέ-λεαρ της laquoψυχολογίαςraquo τον ορμαθό ακαδημαϊκών και εμπειρικών με-λετών της ατομικής ανάπτυξης που έμοιαζαν να προσφέρουν μια λύσησε τόσους πολλούς ψυχαναλυτές που καλούνταν να παράσχουν απο-δεικτικά στοιχεία για την αποτελεσματικότητα των θεραπειών τους14Συχνά στο γραπτό του έργο το σημαίνον laquoψυχολογίαraquo αντιπροσωπεύειότι χειρότερο σχετικά με την προσαρμογή των ατόμων στην αμερικα-νική κουλτούρα των ΗΠΑ ένα εγχείρημα που έγινε απρόθυμα δεκτόκαι στη συνέχεια διαφημίστηκε με ενθουσιασμό από τους αντιπάλουςτου στη Διεθνή Ψυχαναλυτική Εταιρεία (IPA) Η αποστροφή τουΛακάν προς εκείνους τους laquoθεραπευτές της ορθοπεδικής πρακτικήςπου ψυχολογικοποιούν την αναλυτική θεωρίαraquo15 είναι ίσως πηγή ικα-νοποίησης για τους μαρξιστές και η κριτική του συνηχεί με την υποψίαμας ότι η ψυχολογία της αστικής τάξης επικυρώνει την εξατομίκευσητης εμπειρίας και τις ερμηνείες της καταπίεσης αλλά αυτή του η εχ-θρότητα χρωστά ελάχιστα σε αυτόν καθεαυτό το μαρξισμό

Το πλέον πρώιμο ψυχιατρικό έργο του Λακάν για την παράνοια συνι-στά τον πυρήνα της επιστροφής του στον Φρόιντ και της ψυχαναλυτικήςτου ανάγνωσης της πολιτισμικής δυσφορίας της πρώιμης περιόδου του20ού αιώνα όπως απορρέει αυτή από την laquoπαρακμή του πατρικούimagoraquo (αρχέτυπο)16 αλλά οι πολιτικές συνέπειες αυτής της ανάγνω-σης για την κατανόηση του φασισμού για παράδειγμα mdashως μία πει-σματική ναρκισσιστική φαντασιακή ταύτιση με τον πατέραmdash συνιστούνάσχημα νέα για τους μαρξιστές που προσβλέπουν στην επαναστατικήδύναμη της ανθρώπινης δημιουργικότητας Η πολιτική θέση που απορ-ρέει απrsquo αυτήν την ανάλυση είναι περισσότερο συμβατή με σουρεαλιστι-κές προσεγγίσεις οι οποίες εξάλλου δεν κάνουν κάτι πολύ περισσότεροαπό το να μιμούνται απλώς αυτήν την ταύτιση17 Με παρόμοιο τρόποη πλησιέστερη προσέγγιση από τον Λακάν της συντονισμένης δράσηςμέσα σε ομάδες για μια ακόμα φορά προσφέρει λίγα πράγματα που

E N E K E N

66

TEYXOΣ 16

12 Μέσα από τον Κοζέβ 196913 Γιάκομπσον 197514 Βλέπε για παράδειγμα Lagache 195315 Lacan 1973 σ 2316 Lacan 198017 Βλέπε για παράδειγμα Greeley 2001

θα έδιναν άμεση ανακούφιση στους μαρξιστές η χρονική λογική πουαυτός σκιαγράφησε στο δοκίμιό του για την laquoπροσδοκώμενη βεβαι-ότηταraquo18 συνιστά περισσότερο μια κριτική απrsquo ότι μία υποστήριξη τηςδιυποκειμενικότητας και ενώ αυτή η κριτική είναι χρήσιμη αν όχι καιαπαραίτητη για κλινική εργασία με άτομα οι πιο άμεσες συνδέσεις μετην ψυχαναλυτική ομαδική ψυχολογία είναι εκείνες με τη συντηρητικήψυχιατρική παράδοση στην Αγγλία κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγ-κοσμίου Πολέμου από την οποία ήταν τόσο εντυπωσιασμένος ο Λακάν19

Οι έννοιες της δημιουργικής εργασίας και της συλλογικής δράσηςπου εκλαμβάνονται από τον μαρξισμό ως τα δύο πιο ισχυρά προσδιο-ριστικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης συσκοτίζονται κατάσυνέπεια από τη λακανική ψυχανάλυση και το να ακολουθήσουμε τηγραμμή των ανένδοτων υποστηρικτών του Αλτουσέρ σύμφωνα με τηνοποία δεν υπάρχει καμιά απολύτως ανθρώπινη φύση είναι απλά σα ναμας καταπίνει ολόκληρους μια ιδιαίτερα λυσσαλέα αντι-μαρξιστική εκ-δοχή μιας οιονεί λακανικής κοινωνικής θεωρίας20 Αφήνουμε εδώ κατάμέρος τις παθοβιογραφικές περιγραφές των μελετημένων κινήσεων πουέκανε ο Λακάν για να επιστρατεύσει στήριξη από μια σειρά διαφορετικώνσημαινόντων προσωπικοτήτων θερμές παρακλήσεις και επίσημες επιστο-λές σε εκκλησιαστικούς ηγέτες και στο γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα(PCF) δείχνουν ότι ο Λακάν δεν ήταν ούτε χριστιανός ούτε κομμουνιστής21

Από την άλλη πλευρά στην οποία εις μάτην θα στραφούμε τώρα γιαμια επαρκή μαρξιστική απόκριση σε αυτά τα ζητήματα ο Αλτουσσέρυιοθέτησε επίσης πρότυπα του δομισμού για να αναζωογονήσει μια θε-ωρητική πρακτική που θα κατανοούσε την ιστορία ως μια laquoδιαδικασίαχωρίς κάποιο υποκείμενοraquo22 και να συλλάβει το πως η ιδεολογία laquoαν-τιπροσωπεύει τη φαντασιακή σχέση των ατόμων με τις πραγματικέςτους συνθήκες ύπαρξηςraquo23 Αυτό τον διευκόλυνε να κατευθύνει μια πο-ρεία μεταξύ του εκ νέου ανακαλυφθέντος laquoανθρωπισμούraquo του γαλλι-κού Κομμουνιστικού Κόμματος και μιας υποτιθέμενα άτεγκτης mdashαπόεπιστημονικής απόψεωςmdash περιγραφής του ανθρώπινου υποκειμένου

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

67ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

18 Lacan 198819 Lacan 200020 Βλ Geras 1983 για μια μαρξιστική επιχειρηματολογία ενάντια σrsquo αυτήν την αλτουσσεριανήδιάσταση21 Roudinesco 199722 Althusser 197623 Althusser 1971 σ 153

Ενώ του χρειάστηκε κάποια τόλμη για να στρατολογήσει τον Λακάνσε αυτήν την αποστολή με φόντο μια θλιβερή αυτοκριτική κομμουνι-στών αναλυτών οι οποίοι είχαν διακηρύξει την άποψη ότι η ψυχανά-λυση είναι μια laquoαντιδραστική ιδεολογίαraquo24 ο laquoαντι-ανθρωπισμόςraquo τουΑλτουσέρ δεν ήταν παρά μια ακόμα κίνηση στο πλαίσιο του συμπλέγ-ματος μηχανορραφιών που απαιτούσε το Κόμμα25 Επιπρόσθετα ο Αλ-τουσέρ υιοθέτησε ιδέες από τον Λακάν οι οποίες θα μπορούσαν μέσασrsquo αυτόν τον συγκεκριμένο τομέα θεωρητικής διεργασίας να κρατή-σουν ζωντανή κάποια εκδοχή του ανθρωπισμού που εκείνος προσχη-ματικά παραμέριζε κάτι αλλόκοτα κοντινό με εκείνη την ίδια τηνψυχολογία έναντι της οποίας ο Λακάν οίκτιρε τον εαυτό του26

Η πιο εντυπωσιακή έκφραση αυτού του στοιχείου ψυχολογικοποί-ησης βρίσκεται στη χρήση που κάνει ο Αλτουσέρ της περιγραφής τουσταδίου του καθρέφτη από τον Λακάν27 Για τον Λακάν αυτό το laquoστάδιοraquomdashη θέση στην οποία συγκροτείται το Φαντασιακόmdash ενσωματώνεταικαι είναι αναγκαστικά συνυφασμένο με το Συμβολικό και το Πραγμα-τικό28 Για τον Αλτουσσέρ ωστόσο αυτό είναι ένα αυτοπεριορισμένοσημείο φαντασιακής ταύτισης με τη μητέρα πραγματευόμενο σαν τοαρχικό σημείο από το οποίο αναδύεται το υποκείμενο ως ικανό να ανα-γνωρίζει και να αναγνωρίζεται μέσα σε ιδεολογικά συστήματα29 Η

E N E K E N

68

TEYXOΣ 16

24 laquoΤο λιγότερο που μπορεί να πει κανείς για την αναλυτική προσέγγιση είναι ότι αυτή εμποδίζειστον υψηλότερο βαθμό την ελευθερία του να αποδίδονται στα γεγονότα οποιαδήποτε αίτια άλλααπό εκείνα που διατυπώνονται αξιωματικά από την ίδια την ψυχανάλυση Η αναλυτική τεχνικήμπορεί να οδηγήσει τον ασθενή μόνο στη μέση της διαδρομής στο σημείο όπου αυτός αποκτάσυνείδηση του μύθου που τον βάραινε αλλά όχι των βαθιών πηγών εκπόρευσής του Αυτή τουπροσφέρει μόνο μια επίπλαστη απελευθέρωση μέσα σε ένα φαντασιακό κόσμοraquo Eight FrenchPsychiatrists 1949 σ 1925 laquoΟ Αλτουσέρ ανέπτυξε μια φιλοσοφία της ιστορίας που επέτρεπε την αναγνώριση των πολι-τικών διαστρεβλώσεων που υπήρχαν στο εποικοδόμημα της ΕΣΣΔ αν και διατηρούσε την οικο-νομική κατηγοριοποίηση της χώρας ως σοσιαλιστικής Από θεωρητική άποψη αυτή αποτελούσεμία μείζονα πολιτική πρόοδο σε σύγκριση με τις εξηγήσεις με βάση τη ldquoλατρεία της προσωπικό-τηταςrdquo που προτιμούνταν [sic] από την ηγεσία του ΓΚΚ Από πολιτική άποψη αυτή επέτρεπε έναβαθμό κριτικής για την ΕΣΣΔ και παραχωρούσε στο ΓΚΚ ένα βαθμό ανεξαρτησίας από το ΚΚΣΕ(CPSU)raquo OrsquoDonnell 1982 σ 2526 laquoΟ Αλτουσέρ μπορεί να φαίνεται ότι απορρίπτει την ψυχολογία αλλά την επανεισάγει διαμέσου του Ιδεολογικού Κρατικού Μηχανισμούraquo OrsquoDonnell 1982 σ 2927 Πρώτα σκιαγραφήθηκε στα Αγγλικά στο New Left Review ωσάν να επρόκειτο πράγματι για έναlaquoστάδιο αντικατοπτρισμούraquo που θα μπορούσε να αποτελεί μέρος μιας αναπτυξιακής περιγραφής(Lacan 1968) Σύγκρινε αυτό με τον Lacan 200228 Lacan 199829 laquoΣτη ρίζα του προβλήματος βρίσκεται η επίκληση από τον Αλτουσσέρ ενός ldquoατόμουrdquo το

σχέση που συνάπτει το ατομικό υποκείμενο όσον αφορά τους ποικίλουςΚρατικούς Ιδεολογικούς Μηχανισμούς ή το laquoΑπόλυτο Υποκείμενοraquo είναιμια laquoφαντασιακήraquo σχέση30 αντί να είναι πάντα ήδη δομούμενη από τοΣυμβολικό και το Πραγματικό ως το τρίτο αναγκαίο στοιχείο υποβιβάζεταιαπό τον Αλτουσέρ στο να συνίσταται σε laquoπραγματικές καταστάσειςraquoως εάν η ψυχανάλυση να ενδιαφερόταν για την laquoπραγματικότηταraquo σαμια μεζούρα διαστρεβλωμένων νοήσεων Κατrsquo αυτόν τον τρόπο λοι-πόν ο Αλτουσέρ στριμώχνει τις λακανικές έννοιες σε καλούπια για νακατανοήσει την laquoιδεολογίαraquo αλλά κατά τη διαδικασία τις laquoφαντα-σιακοποιείraquo κι έτσι μετατρέπει αυτό καθεαυτό το Φαντασιακό σε κάτιπου λειτουργεί ως μία έννοια laquoκλειδίraquo αυτή φαινόταν να ανοίγει τοδρόμο προς μια μαρξιστική θεωρία της υποκειμενικότητας αλλά στηνπράξη μας κλείδωσε όλο και πιο ερμητικά μέσα στην ιδεολογία ως κάτιαιώνιο και αναπόδραστο

Το να χρησιμοποιούμε την ψυχανάλυση κατrsquo αυτόν τον τρόπο για ναεξασφαλίσουμε μια θεωρητική κατανόηση σχετικά με την ιδεολογία κα-ταλήγει κατά συνέπεια στο να διαστρεβλώνουμε αυτό στο οποίο στόχευεο Λακάν Στην κλινική πρακτική είναι ζωτικής σημασίας ότι ο αναλυτήςεπιλαμβάνεται του ρόλου του Φαντασιακού για κάθε συγκεκριμένοαναλυόμενο έτσι ώστε να μπορεί ο αναλυόμενος να οδηγηθεί στο ση-μείο όπου θα είναι ικανός να προχωρήσει πέρα και πάνω από τις οδυ-νηρές κυκλικές διαδρομές που τον κρατούν δεσμώτη κάποιωναντικειμένων επιθυμίας η ανάλυση είναι η πρακτική της ομιλίας μέσωτης οποίας ο αναλυόμενος θα αποδεσμευτεί από το Φαντασιακό ως αι-ώνιο και αναπόδραστο Ωστόσο ο λακανικός ψυχαναλυτής ενδιαφέρεταιεπίσης για το πως μπορεί εκείνος ο αναλυτής να τοποθετήσει τον εαυτότου μέσα στο Συμβολικό (ως ο Άλλος προς τον οποίο κατευθύνεται ο μη-εγωικός ανεπίγνωστος laquoαληθής λόγοςraquo) ή μέσα στο Πραγματικό (ως ο

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

69ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

οποίο είναι προ-ιδεολογικό και το οποίο θα πρέπει πράγματι να είναι προ-ιδεολογικό αν είναισωστή η πλέον θεμελιώδης θέση του Αλτουσέρ (ότι η ιδεολογία είναι η διαδικασία μέσω τηςοποίας οι άνθρωποι συγκροτούνται ως υποκείμενα) Ο Αλτουσέρ μας έχει δώσει τον χειρότεροαπό όλους τους πιθανούς κόσμους παρουσιάζοντας ένα μοντέλο του υποκειμένου το οποίο κα-ταφέρνει να εξοβελίζει ή να αποδυναμώνει τις δυνάμεις πολιτικής δράσης των ενηλίκων την ίδιαστιγμή που αυτό διατηρεί μεταφυσικές και ουσιοκρατικές παραδοχές γύρω από προ-κοινωνικέςικανότητες του ατόμου-παιδιούraquo Barrett 1993 σσ 178-930 laquoΗ δομή κάθε ιδεολογίας παραποιώντας τα άτομα ως υποκείμενα στο όνομα ενός Μοναδι-κού και Απόλυτου Υποκειμένου είναι κατοπτρική δηλαδή μια δομή αντικατοπτρισμού και διπλάκατοπτρική αυτή η κατοπτρική αναπαραγωγή πανομοιότυπων είναι δομικό στοιχείο της ιδεολο-γίας και διασφαλίζει τη λειτουργία τηςraquo Althusser 1971 σ 168

άλλος αντικείμενο άλφα μικρό [objet petit a] ως αινιγματικό αίτιο επι-θυμίας που θα ανοίξει μονοπάτια λόγου από το ασυνείδητο)31 Σταχέρια του Αλτουσέρ η ψυχανάλυση γίνεται μια πραγμάτευση της ιδεο-λογίας ασκούμενης από αναλυτές παρά μια laquoομιλούσα θεραπείαraquoασκούμενη από αναλυόμενους εκείνο που παραβλέπει αυτός είναι πωςοι αναλυόμενοι αλλάζουν πράγματι του μικρούς τους κόσμους μέσαστα όρια των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων καθώς και ότι η δια-δικασία της αλλαγής είναι εκείνο που η σύλληψη της έννοιάς του καιη σύνδεσή τους μαζί του θα έπρεπε να ενδιαφέρει περισσότερο τουςεπαναστάτες μαρξιστές Ο όρος laquoθεωρητικόraquo στο έργο του Αλτουσέρείναι στην πράξη ένα υποκατάστατο για τον όρο laquoπρακτικήraquo είτε πο-λιτική είτε ψυχαναλυτική πρακτική32

Aυτή η κατάρα

Η επόμενη γενιά mdashοι laquoμετα-Αλτουσεριανοίraquo στον αγγλόφωνο κόσμοmdashεπιδείνωσαν αυτήν τη λανθασμένη ανάγνωση του Λακάν με μια μετα-τόπιση του ενδιαφέροντος από το Φαντασιακό στο Συμβολικό η ανά-λυση των ιδεολογικών μορφών μπορούσε έτσι να κατευθυνθεί πιοεύκολα προς το πεδίο των laquoκειμένωνraquo και του laquoλόγουraquo Οι ακαδημαϊ-κές οικειοποιήσεις του Λακάν στα πλαίσια της θεωρίας της λογοτεχνίαςή των κινηματογραφικών σπουδών οι οποίες έτειναν να χρησιμοποιούντον Αλτουσσέρ ως ένα είδος φίλτρου έπρεπε στη συνέχεια να ξεκα-θαρίσουν τους λογαριασμούς τους με την αναπαράσταση του Συμβο-λικού ως εάν να ήταν αυτό ένα γιγάντιο φαντασιακό σύστημα ώστε ναμπορούν να αναγνωσθούν με κριτικό τρόπο τα γλωσσικά δομημένα πο-λιτισμικά προϊόντα και έτσι παρουσιάστηκε και διατηρήθηκε η ελπίδαότι τα κείμενα μπορούσαν να αποσυναρμολογούνται και να μεταπλά-θονται33 Στις ΗΠΑ για παράδειγμα η μάλλον αρνητική αξιολόγηση

E N E K E N

70

TEYXOΣ 16

31 Αυτή η τοποθέτηση τίθεται διαφορετικά στο πρώιμο και στο ύστερο έργο του Λακάν με μιαμετατόπιση της έμφασης από το Συμβολικό προς το Πραγματικό32 Το έργο του Καστοριάδη θα μπορούσε να αντιπαραβληθεί μrsquo αυτήν τη θέση αν και το ύστεροέργο του mdashστο σημείο όπου αυτός στράφηκε στην ψυχανάλυσηmdash δεν ήταν ούτε μαρξιστικόούτε εντέλει λακανικόmiddot Ο Καστοριάδης ήταν ένας ακτιβιστής από την ομάδα Σοσιαλισμός ήΒαρβαρότητα (που αρχικά υπέγραφε ως laquoPaul Cardanraquo) ο οποίος εκπαιδεύτηκε ως ένας λακα-νικός στη συνέχεια αποσκίρτησε από τη σχολή του Λακάν για να ασκήσει πρακτική ως ψυχανα-λυτής στην laquoΤέταρτη ομάδαraquo και προχώρησε στην επεξεργασία μιας περιβάλλουσας τα πάνταθεωρίας της laquoφαντασιακής θέσμισηςraquo της κοινωνίας Βλέπε για παράδειγμα Castoriadis 198733 Metz Christian Ψυχανάλυση και κινηματογράφος Το φαντασιακό σημαίνον Αθήνα Πλέθρον 2007

του έργου του Λακάν για το Συμβολικό από τον Τζέιμσον την οποίααυτός είχε συγχωνεύσει στο κεντρικό θέμα της σημαντικής κριτικής τουεπισκόπησης του δομισμού και του ρωσικού φορμαλισμού στο laquoΗ φυ-λακή της γλώσσαςraquo34 αντικαταστάθηκε πέντε χρόνια αργότερα απόμια πιο θετική εκτίμηση παρά τούτο όμως αυτός ήταν ακόμα επιφυ-λακτικός για το πως ο πανηγυρισμός της laquoυποταγής στο Νόμοraquo και τηςlaquoυπαγωγής του υποκειμένου στη Συμβολική Τάξηraquo σήμαινε ότι έναςlaquoσφετερισμός από την πλευρά του συντηρητισμούraquo αυτού του laquoκαθαράαντι-ουτοπικού σχήματοςraquo ήταν laquoαναπόφευκτοςraquo35

Η χρήση της ψυχανάλυσης από τον Τζέιμσον ήταν πιο εξευγενισμένηαπrsquo ότι οι απλοποιητικές προσεγγίσεις στα πλαίσια της λογοτεχνικήςκριτικής που εικοτολογούσαν σχετικά με τα κίνητρα των διαφορετικώνσυγγραφέων και των δημιουργημάτων τους αλλά ήταν ακριβώς η επι-μονή του ότι η ανάλυση θα πρέπει να αφορά την παραγωγή και τη θελ-κτικότητα περίπλοκων ιδεολογικών συστημάτων μέσα στα κείμενα πουτον οδήγησε μακριά από αυτήν καθεαυτή τη λακανική ψυχανάλυσηΤο Φαντασιακό μετατοπίστηκε στο βάθος του σκηνικού σα να αφο-ρούσε απλά και μόνο τα ιδιοσυγκρασιακά στοιχεία μιας προσωπικήςιστορίας του συγγραφέα ή των χαρακτήρων του κειμένου για τα οποίαθα μπορούσαν να ενδιαφέρονται οι παιδοψυχίατροι mdashένας διαχωρι-σμός του γνωστικού τομέα που αποτελούσε ανάθεμα για τον Λακάνmdashκαι το Πραγματικό ήταν για τον Τζέιμσον laquoαπλά Ιστορία από μόνοτουraquo36 μια διατύπωση που τουλάχιστον συλλάμβανε κάτι από την ακα-τανόητη τραυματική του διάσταση στην ψυχανάλυση37 Ωστόσο η κατrsquoαυτόν τον τρόπο αναγωγή του Πραγματικού σε Ιστορία το μετέτρεψε σεκάτι που θα ήταν δυνατό στην ιδανική περίπτωση να αποτελεί αντι-κείμενο αφήγησης mdashσα να ήταν η ευρύτερη δυνατή συμβολική τάξηκαι το Πρότυπο κείμενο (Ur-text) για κάθε συγκεκριμένο τοπικό σύ-στημα σημειωτικής

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

71ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

34 Jameson 197235 laquoΑπό την άλλη πλευρά αν ανακαλέσουμε στη μνήμη μας ότι για τον Λακάν η ldquoυποταγή στοΝόμοrdquo σηματοδοτεί όχι την απώθηση αλλά μάλλον κάτι πολύ διαφορετικό και συγκεκριμένα τηναλλοτρίωση mdashμε τη διφορούμενη έννοια μέσω της οποίας κατανοείται αυτό το φαινόμενο απότον Χέγκελ σε αντίθεση με τον Μαρξmdash τότε γίνεται προφανής ο τραγικότερος χαρακτήρας της σκέ-ψης του Λακάν και οι διαλεκτικές δυνατότητες που εμπεριέχει αυτήraquo Jameson 1977 σ 37336 Jameson 1977 σ 38437 laquoΑκριβώς όπως για τον Λακάν το Πραγματικό είναι εκείνο που είναι ανυπόφορο να αντέξουμεη Ιστορία για τον Τζέιμσον είναι ldquoεκείνο που πονάrdquoraquo Homer 1998 σ 52

Η αναπότρεπτη ολίσθηση στον αμερικανικού (ΗΠΑ) τύπου πραγ-ματισμό ως αντίθεση στον ιστορικό υλισμό ολοκληρώθηκε στην πράξηαπό θεωρητικούς της Ευρώπης μέσω της συγχώνευσης αναλύσεων τηςιδεολογίας με την αναζήτηση ιστορικών συμβιβασμών ταξικο-συνεργα-τισμικού χαρακτήρα Αν ο Αλτουσσέρ ήταν ένας από τους σημαίνοντεςlaquoπατέρεςraquo της αντιφρονούσας laquoκινεζικήςraquo φατρίας του δυναστευό-μενου από κρίση ΓΚΚ απασχολημένος με την επεξεργασία μιας νέαςlaquoανθρωπιστικήςraquo τοποθέτησης τότε οι Λακλάου και Μουφ θα πρέπεινα ειδωθούν ως κληρονόμοι της γραμμής της laquoιταλικήςraquo φατρίας ΤοΗγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική περιείχε μόνο τις πλέον στοι-χειώδεις αναφορές στον Λακάν38 αλλά αυτό το ακαδημαϊκό μανιφέστοτου ευρωκομουνισμού που συνεπαγόταν μια σοσιαλδημοκρατική πα-ρεισαγωγή του Γκράμσι ως θεωρητικού του λόγου μπορούσε τώρα μεευκολία να στρατολογήσει laquoσημαίνονταraquo και laquoυποκείμενες θέσειςraquoστις δικές του αναγνώσεις πολιτισμικών κειμένων39

Ο Λακάν είχε πράγματι διατυπώσει περιγραμματικά μια θεωρία τουλόγου επιδέξια παρουσιασμένη σε ένα κοινό από ακαδημαϊκούς καιακτιβιστές κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου του της περιόδου 1969-1970με μια μικρή διάσπαρτη ποσότητα ημιμαρξιστικών εννοιών mdashόπως αυτήτης laquoυπεραπόλαυσηςraquo σα να ήταν το ψυχικό συμπλήρωμα της laquoυπε-ραξίαςraquomdash για να κολακεύσει τους αριστεριστές συνομιλητές του40

Αλλά το κύριο θεωρητικό ανάπτυγμα σrsquo αυτό το σεμινάριο για την laquoαν-τίστροφη όψη της ψυχανάλυσηςraquo κατευθύνθηκε για μια ακόμα φοράστο ερώτημα της ψυχαναλυτικής πρακτικής και στην αντιδραστική κα-τακρήμνιση αυτής της πρακτικής εντός της Διεθνούς ΨυχαναλυτικήςΕταιρείας Η χρήση του όρου laquoλόγος του πανεπιστημίουraquo για τον ονο-μαστικό προσδιορισμό της χειρότερης απrsquo όλες τις σύγχρονες μορφέςλόγου συνετέλεσε στο να εκτεθεί ο τρόπος με τον οποίο επιτυγχανό-ταν η τυποποίηση της γνώσης και των θέσεων σταδιοδρομίας έτσι ώστεεξυπηρετείται η στρατολόγηση και η ένταξη υποψήφιων γραφειοκρα-τών με αποτέλεσμα να μετατραπεί η ψυχανάλυση σε μέρος του μηχα-νισμού πωλήσεων τύπου πυραμίδας της θεραπευτικής κουλτούρας Ηπεριγραφή ενός laquoλόγου του κυρίουraquo διευκόλυνε τον Λακάν να επι-στρατεύσει εγελιανές κατηγορίες mdashμια εκδοχή της διαλεκτικής του

E N E K E N

72

TEYXOΣ 16

38 Laclau και Mouffe 198539 Βλέπε για παράδειγμα Howarth Norval και Stavrakakis 200040 Lacan 1969-1970

αφέντη και του δούλου δανεισμένη από τον Κοζέβmdash και να λοιδορή-σει τους επαναστατημένους φοιτητές για το ότι αυτό το οποίο φιλοδο-ξούσαν να αποκτήσουν ήταν ένας νέος αφέντης η laquoεπανάστασήraquo τουςθα ισοδυναμούσε μόνο με την περιστροφή των κύκλων από θέση σεθέση μέσα στις τέσσερις κατηγορίες λόγου41

Η ευδιάκριτα λακανική laquoθεωρία του λόγουraquo δίνει πράγματι κάποιοπλεονέκτημα σε ακαδημαϊκούς που εκλαμβάνουν ως αποστολή τουςτο να ανιχνεύουν μονοπάτια του Συμβολικού και να τα αναπαράγουνως μια μορφή γνώσης ακόμα και laquoκριτικήςraquo γνώσης στην οποία μπο-ρούν να στρατολογηθούν καινούριοι σπουδαστές42 Ωστόσο εκείνο πουη αποδοχή της θεωρίας του Λακάν περί των τεσσάρων κατηγοριώνλόγου παραβλέπει με ευκολία είναι ότι αυτός ενδιαφερόταν κατά κύριολόγο για το πως ο λόγος του πανεπιστημίου και ο λόγος του κυρίου δο-μούν και υπονομεύουν το ατομικό ψυχαναλυτικό έργο με τους λόγουςτης υστερίας και του αναλυτή να είναι επομένως θεωρητικά και πρα-κτικά εννοιολογικά πλαίσια για τη διευκόλυνση της αμφισβήτησης mdashεπαναστατική διατύπωση αμφιβολιών από τον αναλυόμενοmdash και τηδιευκόλυνση της διαφοράς ακόμα και της προσωπικής μεταμόρφωσηςΕίναι αλήθεια ότι η laquoυστερικοποίησηraquo του αναλυόμενου δεν παράγειάμεσα και αναπόφευκτα ένα καλό επαναστατικό υποκείμενο όμωςείναι μόνο ο λόγος του αναλυτή που μπορεί να επιτρέψει την εμφά-νιση αυτής της υστερικής άρνησης της κυριάρχησης και ίσως είναιακριβώς μια τέτοια υστερική άρνηση που αποτελεί την προϋπόθεσηγια επαναστατική υποκειμενικότητα Τα ταχυδακτυλουργικά τεχνά-σματα με σημαίνοντα από laquoαναλυτές του λόγουraquo που ασχολούνται μεπολιτικά κείμενα και κείμενα πολιτικής τακτικής υποκινούν αντίθεταένα γραφειοκρατικό προσανατολισμό στη γλώσσα αυτός βρίσκεταιμέσα στη σφαίρα της διαφήμισης και των ομάδων εστίασης παρά στησφαίρα της αλήθειας Πρόκειται για το αντίθετο της ψυχανάλυσης τοlaquoαντίστροφόraquo του

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

73ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

41 laquoΑυτό που εσείς ως επαναστάτες φιλοδοξείτε νrsquo αποκτήσετε είναι ένας Κύριος Θεός Θαέχετε ένανraquo Lacan 1987 σ 126 Και αυτό το σχόλιο είναι επίσης μια επιστροφή στον Φρόιντ laquoΟθεωρητικός μαρξισμός όπως έχει υλοποιηθεί στο πλαίσιο του ρωσικού μπολσεβικισμού έχειαποκτήσει την ενέργεια και τον αυτοδύναμο και αποκλειστικό χαρακτήρα μιας Κοσμοθεωρίας[Weltanshauung] αλλά ταυτόχρονα και μια αλλόκοτη ομοιότητα με αυτό εναντίον του οποίου μά-χεταιraquo Freud 2001γ σσ 179-8042 Βλέπε για παράδειγμα Bracher 1993

Η ανησυχητική στροφή προς τη γλώσσα μέσα σrsquo αυτόν τον τομέα ερ-γασιακής δραστηριότητας mdashπου είχε ήδη επισημανθεί νωρίς απόμαρξιστές43mdash οδηγήθηκε τελικά σε καρποφορία ώστε να στρώσει κα-λύτερα το δρόμο για νέες πολιτικές συμμαχίες που σφυρηλατήθηκανδιαμέσου της laquoανα-νοηματοδότησηςraquo των ποικίλων όρων της αντιπα-ράθεσης Στη συνακόλουθη στροφή στο λόγο που αναπτύσσεται πάνωστη βάση του έργου των Λακλάου και Μουφ όλες οι κατηγορίες laquoταυ-τότηταςraquo mdashμε την ταξική ταυτότητα ως την πιο ύποπτη απrsquo όλεςmdashδιαλύονται μέσα σε μια σύλληψη του Συμβολικού ως μια συνύφανσηκειμένων και ο laquoανταγωνισμόςraquo που κάνει αδύνατη την οποιαδήποτεεπίτευξη ταυτότητας ή την οποιαδήποτε επίλυση των διαφορών μεταξύταυτοτήτων γίνεται το σημείο εστίασης της ανάλυσης σrsquo αυτήν τηγραμμή ακαδημαϊκής έρευνας το σημαίνον laquoανταγωνισμόςraquo αυτό κα-θεαυτό λειτουργεί ως ένα είδος φετίχ που θα μπορούσε να υπηρετήσειώστε να αποτραπεί το κλείσιμο της συζήτησης της ιδεολογίας44 Η πο-λιτική κατεύθυνση του έργου των Λακλάου και Μουφ η οποία παρέσχεκάποια τοπική άρθρωση του ευρωκομουνιστικού σχεδίου σχεδόν σαν τηντελευταία πνοή του σταλινισμού45 οδηγούσε χωρίς έκπληξη προς μίαθέση που θα ήταν έκτοτε αυτο-δεδηλωμένα laquoμετα-μαρξιστικήraquo46

Ωστόσο εκείνοι που έχουν επιχειρήσει την επανεπιβεβαίωση της Λα-κανικής ψυχανάλυσης στα πλαίσια αυτής της εκδοχής της θεωρίας τουλόγου έχουν ήδη ακολουθήσει τους Λακλάου και Μουφ πολύ μακριάσrsquo αυτόν τον σχετικιστικό δρόμο για να είναι ικανοί να διαμορφώσουνοποιουσδήποτε άμεσους δεσμούς με τον επαναστατικό μαρξισμό Αντrsquoαυτού η laquoπολιτικήraquo αυτή καθεαυτή παίρνει τη μορφή μιας καρικα-τούρας και χαρακτηρίζεται ως ένα ανέφικτο πόνημα με τη μαρξιστικήπολιτική να παρουσιάζεται ως ένα από τα εμπόδια για το δρόμο προςτη laquoριζοσπαστική δημοκρατίαraquo47 Μετά όταν ο Λακλάου επικρίνεται

E N E K E N

74

TEYXOΣ 16

43 Βλέπε για παράδειγμα Callinicos 1982 και Anderson 198344laquoΟι κοινωνικοί ανταγωνισμοί προκύπτουν επειδή οι κοινωνικοί δρώντες αδυνατούν να κα-τακτήσουν πλήρως την ταυτότητά τουςhellip Tο έργο του αναλυτή του λόγου είναι να διερευνά τιςδιαφορετικές μορφές αυτής της αδυναμίας καθώς και τους μηχανισμούς μέσω των οποίων ο εμ-ποδισμός της ταυτότητας δομείται με ανταγωνιστικούς όρους από κοινωνικούς δρώντεςraquoHowarth Norval και Stavrakakis 2000 σ 1045 Mandel 197846 Laclau και Mouffe 198747 Βλέπε για παράδειγμα Stavrakakis 1999 Ο Λακάν και το πολιτικό εκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008

από τους πρώην μαθητές του σχετικά με το ρόλο λακανικών εννοιώνόπως η laquoαπόλαυσηraquo mdashη ανέφικτη ευχαρίστηση laquoπέρα και πάνω απότην αρχή της ηδονήςraquo και έξω από το Συμβολικό στο Πραγματικόmdash48

αυτός είναι ικανός να απαντήσει ότι φυσικά μιλά συνεχώς για την από-λαυση49 Μέχρι τώρα σrsquo αυτήν τη γραμμή σκέψης τα πάντα έχουναπορροφηθεί μέσα στο Συμβολικό και κάθε ενοχλητικό ή διασπαστικόστοιχείο της λακανικής θεωρίας έχει ανακτηθεί μέσα στο λόγο

Το πραγματικό ζήτημα

Η έμπνευση για μεγάλο μέρος του σύγχρονου συγγραφικού έργου πουαναπτύσσεται μεταξύ θεωρητικών του λόγου είναι ο πάλαι ποτέ σύμ-μαχος των Λακλάου και Μουφ Ζίζεκ και αυτός σχεδόν χωρίς καμιάσυνεπικουρία έχει βάλει πάλι στην ατζέντα τη θεωρητική αποκατά-σταση των διακοπεισών σχέσεων μεταξύ Μαρξ και Λακάν50 Το πρώιμοέργο του Ζίζεκ ήταν μέρος μιας έντονης θεωρητικής αντιπαράθεσης στηΣλοβενία κατά τη δεκαετία του 1980 που εκείνο τον καιρό αποτελούσεαναπόσπαστο κομμάτι πολιτικής πρακτικής μια ομάδα θεωρητικών ξε-καθάριζαν τους λογαριασμούς τους με τη γραφειοκρατία και με τον Αλ-τουσέρ χρησιμοποιώντας τον Λακάν ως κριτικής σημασίας πηγή

Πολλά από τα θέματα που επανεμφανίζονται στα γραπτά του Ζίζεκαναφορικά με την ιδεολογία51 για παράδειγμα είναι εμφανή στο σχόλιοτου Rastko Močnik ότι η περιγραφή της laquoέγκλησηςraquo από τον Αλτουσέρmdashμέσω της οποίας η ιδεολογία χαιρετίζει με ενθουσιασμό τα άτομακαι τους δίνει υπόσταση ως υποκείμεναmdash προϋποθέτει ήδη ότι ενπρώτοις υπάρχει εκεί ένα υποκείμενο κάποιο που είναι ικανό να αν-ταποκριθεί στο κάλεσμα της ιδεολογίας52 Εδώ σrsquo αυτήν την κριτικήγίνεται κάποια επεξεργασία της λακανικής φόρμουλας αναφορικά με

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

75ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

48 laquoΧωρίς να λαμβάνουμε υπόψη την ευχαρίστηση το λακανικό πλαίσιο στο σύνολό του χάνει τομεγαλύτερο μέρος της επεξηγηματικής του δύναμηςraquo Glynos και Stavrakakis 2003 σ 12049 laquoΜε τον όρο ldquoλόγοςrdquo εγώ δεν αντιλαμβάνομαι κάτι που περιορίζεται στο γλωσσικό κατα-νοούμενο υπό τη στενή του έννοια αλλά ένα σχεσιακό σύμπλεγμα ένα συστατικό στοιχείο τουοποίου είναι η ευχαρίστησηraquo Laclau 2003 σ 28350 laquoΗ αυστηρά δογματική λακανική προσέγγιση συνδυασμένη επακριβώς με μια μη μετα-μαρ-ξιστική προσέγγιση είναι το ζητούμενο σήμεραraquo Žižek 1997 στο Long και McGann σ 13351 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 198952 laquohellipσrsquo αυτήν την περίπτωση η συγκρότηση του υποκειμένου θα διέφευγε της επιστημικής δι-καιοδοσίας του ιστορικού υλισμούraquo Močnik 1993 σ 139

τη μεταβίβαση σύμφωνα με την οποία ο αναλυόμενος αποδίδει το χα-ρακτηριστικό της γνώσης σε ένα laquoυποκείμενο που υποτίθεται ότιγνωρίζειraquo53 αυτήν τη φορά ως διαμόρφωση μιας ldquoδιυποκειμενικήςδομήςrdquoraquo στην οποία υπάρχει laquoη σχέση της ταύτισης με το ldquoυποκεί-μενο που υποτίθεται ότι πιστεύειrdquoraquo54 Αυτό είναι ένα κεντρικό θέμαπου ο Ζίζεκ χρησιμοποιεί στο δικό του μετέπειτα έργο55 Για τον Močnikο Λακάν αποτελεί έναν τρόπο επιστροφής στον Φρόιντ laquoτον υλιστήraquoγια τον οποίο laquoτο όλον είναι το αναληθέςraquo και αυτός ο υλισμός φέρε-ται επομένως να είναι πολύ κοντά σε μια μαρξιστική θεώρηση της laquoαυ-ταπάτης της ολότητας ως το αποτέλεσμα ιδεολογικής ολοποίησηςraquo56

Ενάντια σε κάθε αυταπάτη συνοχής και στην ιδέα ότι υπάρχει κάποιαολοποιός γνώση η οποία μπορεί να ανευρεθεί κάτω από το σύνολο τωνσημαινόντων που συγκροτούν την ιδεολογία και τα συνακόλουθα φαν-τασιωτικά στοιχεία της φτάνουμε να δούμε ότι υπάρχει το τίποτα laquoτί-ποτα παρά το χάσμα που κάνει την κοινωνική δομή να είναι το μη όλοντο χάσμα της ταξικής πάληςraquo57

Το μάθημα ότι δεν υπάρχει τίποτα ότι είναι οι γελοιώδεις φαντασιώ-σεις που μας εγκολλούν με τα αντικείμενά μας αυτό που συνιστά τουλικό των σημαινόντων είναι πράγματι κάτι που ένα υποκείμενο σε λα-κανική ψυχανάλυση ενδέχεται να φτάσει να γνωρίζει Όταν ο αναλυτήςείναι ικανός να laquoεπιτύχει απόλυτη διαφοράraquo58 τότε ο αναλυόμενοςμπορεί ίσως ακόμα και να παραιτηθεί από αυτές ως ένα υποκείμενοπου υποτίθεται ότι γνωρίζει και να συνειδητοποιήσει καθώς αντικρούειεκείνη τη θεμελιώδη φαντασιακή σχέση με το αντικείμενό του μικρό απου δόμησε το ποιος ήταν ότι τίποτα δεν μπορεί να προέλθει από τοτίποτα σε μια στιγμή υποκειμενικής ένδειας59

Αλλά είναι πράγματι αυτό το laquoτίποταraquo απλώς άλλο ένα όνομα γιατην ταξική πάλη ισοδύναμο με την αδυνατότητα οποιασδήποτε συνε-κτικής ολοποίησης του κοινωνικού πεδίου Γιατί δε θα μπορούσε το μά-θημα που είναι δυνατόν να αποκομισθεί από τη συγκεκριμένη σχέση

E N E K E N

76

TEYXOΣ 16

53 laquoΚάθε φορά που αυτή η λειτουργία μπορεί για το υποκείμενο να ενσωματώνεται σε κάποιοάτομο είτε πρόκειται για έναν αναλυτή είτε όχι η μεταβίβασηhellipεδραιώνεταιraquo Lacan 1979 σ 23354 Močnik 1993 σ 14155 laquohellipΤο θεμελιώδες συστατικό γνώρισμα της συμβολικής τάξηςraquo Žižek 2002a56 Močnik 1993 σ 14957 Močnik 1993 σ 15258 Lacan 1979 σ 27659 Lacan 1979 σ 273

που δομεί και αποδομεί κάποιος στο πλαίσιο της ανάλυσης να είναιεπίσης η μη ύπαρξη κάποιου πράγματος όπως η ταξική πάλη ότι δη-λαδή αυτή καθεαυτή η ιστορική υλιστική κριτική της πολιτικής οικονο-μίας χρησιμεύει στο να κλείσει ή να γεμίσει ένα laquoκενόraquo ή μιαlaquoέλλειψηraquo στο υποκείμενο και ότι ο πολιτικός αγώνας ελκύει τουςακτιβιστές μέσα σε μια φαντασιακή σχέση με τους ταγούς τους οιοποίοι θα εκπληρώσουν τη λειτουργία των laquoυποκειμένων που υποτίθε-ται ότι πιστεύουνraquo Αυτό είναι ακριβώς το συμπέρασμα στο οποίοέχουν φτάσει κάποιοι από τους λακανικούς υπέρμαχους της laquoριζοσπα-στικής δημοκρατίαςraquo60 Για τον Ζίζεκ η laquoταξική πάληraquo χρησιμοποιείταιγια να σηματοδοτήσει έναν ανταγωνισμό που διατρέχει οποιαδήποτεπροσπάθεια να μετατρέψουμε το κοινωνικό σε ένα πλήρες ευεργετικόσύστημα μια αντιληπτική αδυνατότητα που θα απογοητεύει εκείνουςπου θέλουν να βελτιώσουν τον καπιταλισμό αλλά μια απαραίτητη αδυ-νατότητα που επίσης θα εμποδίζει εκείνους που θέλουν να τον ανα-τρέψουν Η εργατική τάξη δεν είναι mdashστην κοσμοθεωρία του Ζίζεκmdashμια τάξη που θα αγωνιστεί για να αναλάβει την εξουσία και να καταρ-γήσει ταυτοχρόνως τον εαυτό της μέσα σε αυτήν καθεαυτή τη διαδι-κασία της σοσιαλιστικής επανάστασης Για τον Ζίζεκ το laquoεμπόδιοraquo ήο laquoανταγωνισμόςraquo που αυτός επαναλαμβάνει επίμονα και βασανιστικάείναι η συνθήκη της δυνατότητας για την ύπαρξη του καπιταλισμούmiddot ηαπομάκρυνση αυτού του εμποδίου θα σήμαινε την απώλεια αυτής τηςίδιας της παραγωγικότητας που γεννάται μέσα από αυτό laquoαν απομα-κρύνουμε το εμπόδιο τότε εξανεμίζεται αυτή η ίδια η δυνατότητα πουαντικρούεται μέσω αυτού του εμποδίουraquo61 Σε πείσμα κάποιας ρητορι-κής που κυκλοφορεί περιστασιακά για να ενοχλεί τους ομόλογους τουΛακλάου ο Ζίζεκ δε διαλογίζεται πάνω και πέρα από τους ορίζοντεςτου καπιταλισμού62

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

77ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

60 laquoΑυτός είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους η δημοκρατία ταυτίζεται με το σύμ-πτωμα (τον καταστατικό ανταγωνισμό του κοινωνικού που συνήθως παρουσιάζεται ως τίποταάλλο παρά ένα απλό επιφαινόμενο) και αντικρούει τη φαντασίωση της αρμονικής κοινωνικήςτάξης πραγμάτων εγκαθιστώντας την έλλειψη στη θέση της αρχής της κοινωνικής οργάνωσηςraquoStavrakakis 1999 σ 136 Ο Λακάν και το πολιτικό61 Žižek 2002β σ 27562 laquohellipαν αυτή η ριζοσπαστική επιλογή στηλιτεύεται από κάποιους φιλάνθρωπους φιλελεύθε-ρους ως Αριστεροφασισμός ας είναιraquo Žižek στο Butler Laclau και Žižek 2000 σ 326

Ο Ζίζεκ δεν είναι μαρξιστής αλλά αυτό δεν αποτελεί το κύριο ζήτημαπου μας ενδιαφέρει εδώ63 Αν και στρέφεται στην εξέταση πολιτικοοι-κονομικών φαινομένων στα πλαίσια ερμηνευτικών σχολίων και κριτικήςκαι με μια ρητορική στην οποία είναι διάχυτη η μαρξιστική ορολογία64

αυτό αποτελεί απλώς μια ευκαιρία να ξεδιπλώσει θέματα από τη γερ-μανική ιδεαλιστική φιλοσοφία Και παρότι γίνεται συχνή επίκληση τουΛακάν αυτό δεν είναι παρά ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ανάγνωσητου Χέγκελ (και περιστασιακά του Σέλλινγκ) Έτσι όταν ο Ζίζεκ επι-καλείται τη λακανική ψυχανάλυση mdashσα μια πρακτική αυτοεξέτασηςδιαμέσου της οποίας η αλήθεια του ασυνειδήτου μπορεί παρά μόνο ναμισοειπωθείmdash ως ένα περίγραμμα για πολιτική δράση τότε οδηγούμα-στε πολύ μακριά από τον επαναστατικό μαρξισμό65

Την ίδια στιγμή που υπάρχει μια αμείλικτη απο-ουσιολογικοποίησηκοινωνικών κατηγοριών σrsquo αυτήν τη γραμμή συγγραφικού έργου συχνάυπάρχει επίσης μια μυθιστορηματοποίηση ηρωικών ατομικών πράξεωνάρνησης και εδώ η αντίληψη της έννοιας του Πραγματικού από τονΛακάν γίνεται η λυδία λίθος για κάτι που θα μπορούσε να ήταν μιαεκρηκτική δύναμη έξωθεν του Συμβολικού και του Φαντασιακού Αυτόδε γίνεται πουθενά σαφέστερο παρά στην απεικόνιση από τον Ζίζεκ τουχαρακτήρα της ηθικής ψυχαναλυτικής laquoπράξηςraquo η οποία θα laquoαγγίξει τοπραγματικόraquo και έτσι θα αλλάξει τις συμβολικές συντεταγμένες ενόςβιόκοσμου66 Στη συνέχεια το παράδειγμα μαχητικών φυσιογνωμιών πι-στών απέναντι σε μια αγωνιστική επιδίωξη εμφανίζεται ταχυδακτυ-λουργικά ξανά και ξανά σε μια παράδοξη σειρά προσωπικοτήτων ηοποία εκτείνεται από τον Απόστολο Παύλο (πιστού προς το Χριστό)στον Λένιν (πιστού προς το Μαρξ) και στον Λακάν (πιστού προς τονΦρόιντ) Αυτή η εννοιολογική απόσπαση ατόμων από το ιστορικό τουςπλαίσιο συσκοτίζει κατrsquo αυτόν τον τρόπο ότι είναι αυθεντικά επανα-

E N E K E N

78

TEYXOΣ 16

63 Βλέπε Parker 200464 Η έννοια laquoextimacyraquo mdashεξωτερικευμένη οικειότητα οικεία εξωτερίκευσηmdash που ο Jacques-Alain Miller (1994) επεξεργάζεται ωφέλιμα μέσα από τα γραπτά του Λακάν για να διερευνήσειτην laquoκλοπή της ευχαρίστησηςαπόλαυσηςraquo στη ρατσιστική φαντασίωση για παράδειγμα εξο-ρύσσεται και αναλαμβάνει έργο από τον Ζίζεκ (πχ 1990)65 Βλέπε για παράδειγμα τον ισχυρισμό ότι θα πρέπει να ερμηνεύουμε αντί να επιχειρoύμε να αλ-λάξουμε τον κόσμο laquoτο πρώτο καθήκον σήμερα είναι ακριβώς το να μην υποκύψουμε στον πει-ρασμό να δράσουμε να παρέμβουμε άμεσα και να αλλάξουμε τα πράγματαraquo Žižek 2002β σ 17066 laquoΑυτή είναι η Λακανική πράξη στην οποία η άβυσσος της απόλυτης ελευθερίας αυτονομίαςκαι ευθύνης συμπίπτει με την απόλυτη αναγκαιότητα Νιώθω υποχρεωμένος να εκτελέσω τηνπράξη ως ένα αυτόματο χωρίς στοχασμό (απλά πρέπει να το κάνω δεν είναι ένα ζήτημα στρα-τηγικής σκέψης)raquo Žižek 2002γ σ 69

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

79ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

στατικό στον μαρξισμό mdashτην έμφαση που δίνει αυτός στη δημιουργικήσυλλογική δράση η οποία προεικονίζει σοσιαλιστικές μορφές οργάνω-σηςmdash και σύρει τον Ζίζεκ σε κάποιες από τις πλέον αντιδραστικούχαρακτήρα ταυτίσεις με εκείνους τους οποίους θαυμάζει πάρα πολύΣτο βαθμό που παραμένει πιστός στην ψυχανάλυση αυτή η πίστη είναιπρος το θεσμό παρά προς την κλινική πρακτική και συγκεκριμέναπρος το σημερινό της ταγό Jacques Alain-Miller τον laquoκαλόraquo Στάλιν67

Ο Ζίζεκ είναι ένας αριστοτεχνικός σταλινικός που πελαγοδρομεί από τηνπραγματιστική πολιτική στον ακραίο αριστερισμό και κάθε φορά με μιασεκταριστική στηλίτευση εκείνων τους οποίους χαρακτηρίζει ως laquoυστερι-κούς επαναστάτεςraquo ή laquoκομφορμιστές φιλελεύθερους68raquo Στο τοπίο των αλ-ληλοκτόνων αντιπαραθέσεων του γαλλικού Κομμουνισμού των δεκαετιώντου 1960 και 1970 ο Ζίζεκ βρίσκεται μεταξύ των laquoκινεζικού προσανατολι-σμούraquo Αλτουσεριανών και των laquoιταλικού προσανατολισμούraquo (Λακλάου-Μουφ) μετα-μαρξιστών ως η μπουρζουά καρικατούρα του laquoΡώσουraquoολοκληρωτιστή υπέρ της επανεπιβεβαίωσης του κομματικού μηχανι-σμού και της πιστής αφοσίωσης στον laquoαγώναraquo69

Διαλεκτική διαφορά

Αυτές οι τρεις προσπάθειες σύνδεσης του Λακάν με τον Μαρξ απέ-τυχαν από τη στιγμή που δόθηκε προτεραιότητα στη λεπτομερή θεω-ρητική ερμηνεία πάνω και πέρα από την κλινική και πολιτική πρακτικήκατέστη πλέον εφικτός ο διαχωρισμός μιας από τις τρεις τάξεις mdashτουΦαντασιακού του Συμβολικού ή του Πραγματικούmdash από την υποχρε-ωτικά δεμένη σε κόμπο μεταξύ τους σχέση καθώς και η συνακόλουθηαποφασιστική πορεία με λανθασμένα ερωτήματα που ήταν αναπόφευ-κτο να δώσουν αφορμή για απαντήσεις οι οποίες δε θα ήταν ούτε λα-κανικές ούτε μαρξιστικές

67 Žižek 2002β σ 31668 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 1998 69 Ο Μπαντιού αποτελεί σχετικό αναφορικό σημείο ταύτισης για τον Ζίζεκ έτσι ώστε να κάνειπιο αιχμηρή τη δική του θέση εδώ Ο Μπαντιού που προσφέρει πράγματι κάποιους νέους τρό-πους στοχασμού της σχέσης μεταξύ ldquoηθικήςrdquo και ldquoκοινότηταςrdquo αναφορικά με το Πραγματικόβασίζει τη δουλειά του σε αυτό που αποδέχεται ότι συνιστά την ιστορική ήττα του Μαρξισμούκαι η εκ μέρους του χρήση του Λακάν αποτελεί ένα φιλοσοφικό καταφύγιο για μια νέα λογική τηςπολιτικής δράσης και όχι ένας τρόπος σύνδεσης της προσωπικής αλλαγής με τη Σοσιαλιστικήεπανάσταση Βλέπε για παράδειγμα Badiou 1988 Hallward 2003

Υπάρχει μια σημαντική διάσταση της ψυχανάλυσης η πραγμάτευσητης οποίας στα πλαίσια των οικειοποιήσεών της από την κοινωνικήθεωρία γίνεται με μια laquoνοικοκυρεμένηraquo σκόπιμα παρερμηνευτική προ-χειρότητα μια διάσταση στην οποία ακόμα δεν έχουμε δώσει προσοχήκαι η οποία είναι ότι πρόκειται για μια θεωρία και πρακτική τόσο της σε-ξουαλικότητας και της σεξουαλικής διαφοράς όσο και του ασυνειδήτουΠώς θα μπορούσαμε να εντάξουμε αυτό το στοιχείο σεξουαλικότηταςστην πολιτική θεωρία και πρακτική Ένας τρόπος είναι να παρατηρή-σουμε ότι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη σφαίρα του ατομικού και σrsquoεκείνη του κοινωνικού θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως κάτιπου μοιάζει με την περίφημη laquoαδυνατότηταraquo αρμονικής σχέσης πουχρησιμοποιούσε ο Λακάν για να περιγράψει τη σεξουαλική διαφορά70

αλλά ακόμα και τότε αυτή η άκρως αφηρημένη διατύπωση απαντάμόνο σε έναν ήδη υπεργενικευμένο γρίφο Αντίθετα αν αποφασίζαμενα ρωτήσουμε σε τι θα ήταν χρήσιμη η λακανική ψυχανάλυση ως ένασυγκεκριμένο στοιχείο της πάλης των τάξεων και σε σχέση με ποιεςσυγκεκριμένες όψεις της μαρξιστικής επαναστατικής δραστηριότηταςτότε θα ήταν ίσως ωφέλιμο να εστιάσουμε στο ρόλο της σεξουαλικήςδιαφοράς και στο σημείο που αυτή συναντιέται με την ταξική πάλη Τοκλειδί εδώ είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στη laquoδημόσιαraquo και την laquoιδιω-τικήraquo σφαίρα ζωής υπό τις συνθήκες του καπιταλισμού και ο αντίστοι-χος προς αυτόν διαχωρισμός μεταξύ της στερεοτυπικής αρσενικότηταςκαι θηλυκότητας71 Φυσικά το σημείο τομής των αλληλεπικαλυπτόμε-νων και αμοιβαία ενισχυόμενων αξόνων της καπιταλιστικής εκμετάλ-λευσης και της πατριαρχικής καταπίεσης έχει δουλευτεί πιο έντονααπό φεμινιστές παρά από μαρξιστές72

Παλαιότερες γενιές ριζοσπαστών ψυχαναλυτών που είχαν επιχειρή-σει να αναπτύξουν θεωρίες προσωπικής αλλαγής σε σύνδεση με τηνεπαναστατική πολιτική είχαν εξ ανάγκης καταστήσει τη θεματική τηςlaquoσεξουαλικής επανάστασηςraquo ζωτικής σημασίας στοιχείο της δουλειάςτους73 Αλλά ολοένα και πιο συχνά το laquoφύλοraquo που θα καθοδηγούσετην επανάσταση γινόταν αντικείμενο ουσιολογικοποίησης και μετατρε-

E N E K E N

80

TEYXOΣ 16

70 laquoΟ μαρξισμός του Λακάν δεν υπήρξε ποτέ μπροστά στην αναγνώριση αυτής της ανυπότακτηςδυσαρμονίας Ο Λακάν του μαρξισμού υπήρξε πράγματι ως η περιχαρής αλλά τελικά αλλοτριω-τική παραγνώριση μιας προβαλόμενης αρμονίαςraquo Valente 2003 σ 17271 Zaretsky 197672 Βλέπε για παράδειγμα Haraway 199173 Βλέπε για παράδειγμα Fenichel 1977

πόταν σε μια αυτάρκη δύναμη που μπορούσε και έπρεπε να οδηγηθείστην επιφάνεια74 Ο Λακάν δείχνει αντιθέτως πως η θέσμιση ενός ομι-λούντος υποκειμένου είναι επίσης και ταυτόχρονα η θέσμιση μιαςάλλης όψης στην ομιλία ενός άλλου τόπου που είναι το ασυνείδητομέσα στο οποίο οι συνδεδεμένες με λιμπιντικές δυνάμεις αναπαρα-στάσεις απολαμβάνουν την ισχύ τους λόγω αυτής καθεαυτής της δια-δικασίας εκδίωξής τους από τη γλώσσα της καθημερινότητας και τησυνήθη συνείδηση Το υπερεγώ για παράδειγμα τρέφεται έτσι απότην ένοχη συναίσθηση ότι υπάρχει κάτι επιθυμητό που δεν πραγματο-ποιείται πλήρως και που συνεχώς στέλνει πίσω την εντολή για ευχαρί-στηση το σεξ συνεγείρεται όσο και τίθεται υπό απαγόρευση75

Είναι αυτό που μας παρέχει έναν νέο τρόπο στοχασμού της προ-βληματικής της σεξουαλικής διαφοράς έτσι ώστε η laquoαδύνατηraquo σε-ξουαλική σχέση να είναι καταστατικός παράγοντας σε ότι αφορά τιςφαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι οι άνδρες και οι γυναίκες καιαπό την πλευρά του άνδρα σε ότι αφορά τη φαντασίωση για το σεποια γυναίκα έχει πρόσβαση ως κάτι πάνω και πέρα από τη Συμβολικήτάξη κάτι πάνω και πέρα από τη φθίνουσα laquoφαλλική απόλαυσηraquo στηνοποία είναι φυλακισμένος ο laquoάνδραςraquo76 Υπάρχει φυσικά ο πειρασμόςσrsquo αυτήν την εξήγηση να εξιδανικεύσουμε τη laquoγυναίκαraquo mdashένα μοτίβοπου όλο και πιο αποτελεσματικά διατηρεί στη θέση του τον υποβιβα-σμό τηςmdash77 και έτσι για να την προχωρήσουμε παραπέρα είναι απα-ραίτητο να δώσουμε κάποια προσοχή στην ιστορική θέσμιση αυτής τηςαδύνατης σεξουαλικής σχέσης καθώς και στην εξιδανίκευση που τη συ-νοδεύει78

Για παράδειγμα η εκθήλυνση είναι μέρος της λογικής του καπιταλι-σμού που διαλύει τις σχέσεις της πυρηνικής οικογένειας και τους laquoπα-ραδοσιακούςraquo ρόλους που έχουν απονεμηθεί στους άνδρες και στιςγυναίκες παράλληλα με τη στρατολόγηση των γυναικών στο εργατικόδυναμικό ως επίτιμων ανδρών και με την καταστροφή της laquoιδιωτικήςraquoσφαίρας που είχε απονεμηθεί στις γυναίκες υπάρχουν και αντίστοιχες

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

81ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

74 Βλέπε για παράδειγμα Reich 197275 laquoΟ γονέας του ίδιου φύλου εμφανίζεται στο παιδί ταυτόχρονα ως ο φορέας της σεξουαλικήςαπαγόρευσης και ως το παράδειγμα της παραβίασης τηςraquo Lacan 1980 σ 19176 laquoΠρέπει να διαφωνήσουμε με τις φιλοσοφικές βάσεις της Λακανικής ψυχανάλυσης χωρίς να αρ-νηθούμε την κοινωνική πραγματικότητα του φαλλικού προνομίου σε γλώσσα και αναπαράστασηκαι ως εκ τούτου τη δυσκολία επιβεβαίωσης του ldquoθηλυκούrdquo ldquofemininerdquoraquo Segal 1999 σ 6778 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίαςπατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv

ορισμένες φορές απέλπιδες προσπάθειες επανεύρεσης εκείνης της χα-μένης θηλυκότητας αυτό είναι φανερό σε μοτίβα που σχετίζονται μετην ανατροφή των παιδιών στην οποία οι άνδρες αναζητούν πρόσβασησχεδόν το ίδιο ένθερμα με τις γυναίκες καθώς και στον laquoσυναισθημα-τικό μόχθοraquo μέσω του οποίου οι άνδρες φαντάζονται ότι θα μάθουν ναείναι τόσο αποτελεσματικοί όσο και οι γυναίκες στην αισθητικότητα τηςαπόδοσής τους κι έτσι θα νιώθουν πράγματι κάτι βαθιά μέσα τους79

Η εκθήλυνση του καπιταλισμού συνοδεύεται επίσης τώρα και απότην άνοδο της ψυχοθεραπείας μιας σφαίρας εργασίας παραδοσιακάσυνδεδεμένης με τις γυναίκες αλλά στην οποία οι άνδρες γίνονταιτώρα πιο ισχυροί όπως επίσης και στην ψυχανάλυση ως μια πιο laquoαυ-στηρήraquo στερεοτυπικά ανδρική δραστηριότητα στο πλαίσιο τηςοποίας άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επανανακαλύψουν τη θη-λυκή πλευρά του εαυτού τους80 Στη λακανική ψυχανάλυση ωστόσοαυτή η διαδικασία της laquoεκθήλυνσηςraquo επιστρατεύεται αλλά ταυτό-χρονα γίνεται και ζήτημα προβληματισμού καθώς χρησιμοποιείται ωςεργαλείο αλλά συγχρόνως εξετάζεται και μέσα από το τι θα ήταν δυ-νατό να ειδωθεί ως μια laquoπροσωπική-πολιτικήraquo διαδικασία που ανοίγει τοδρόμο στη θηλυκότητα σαν κάτι που είναι υποχρεωτικά καταπιεσμένοώστε να μπορεί να λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά με τρόπο που αρ-νείται να την ουσιολογικοποιήσει ή να την εξιδανικεύσει Η laquoυστερι-κοποίησηraquo του αναλυόμενου για παράδειγμα είναι μια εκθήλυνση τηςθέσης του υποκειμένου που αμφισβητεί τον κύριο και αναπτύσσεταιμε βάση τις πλέον πρώιμες και κριτικής σημασίας παρατηρήσεις στηνιστορία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τις οποίες η υστερία δεν πε-ριοριζόταν στις γυναίκες Αλλά αυτή η εκθήλυνση δεν είναι σαγηνευ-μένη από φαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι μια γυναίκα επειδή ηακύρωση της laquoθηλυκότηταςraquo είναι το σημείο εκείνο στο οποίο ο οποι-ουδήποτε φύλου αναλυόμενος γνωρίζει όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αρ-μονική σεξουαλική σχέση αλλά και ότι laquoη γυναίκαraquo δεν υπάρχει81

E N E K E N

82

TEYXOΣ 16

77 laquoΥπάρχουν λίγοι μόνο μορφωμένοι άνθρωποι στους οποίους οι δύο τάσεις της τρυφερότηταςκαι της αισθησιακότητας έχουν συγκεραστεί σωστάmiddot ο άνδρας σχεδόν πάντα νιώθει τον σεβασμότου για εκείνη τη γυναίκα που δρα ως ένας περιορισμός για τη σεξουαλική του δραστηριότητα καιαναπτύσσει πλήρη σεξουαλική ικανότητα μόνον όταν βρίσκεται με ένα υποβαθμισμένο σεξουα-λικό αντικείμενοraquo Freud 2001d σ 18578 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίας[πατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv 79 Βλέπε για παράδειγμα Hochschild 198380 Verhaeghe 199981 Lacan 1998 σ 81

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

θα έδιναν άμεση ανακούφιση στους μαρξιστές η χρονική λογική πουαυτός σκιαγράφησε στο δοκίμιό του για την laquoπροσδοκώμενη βεβαι-ότηταraquo18 συνιστά περισσότερο μια κριτική απrsquo ότι μία υποστήριξη τηςδιυποκειμενικότητας και ενώ αυτή η κριτική είναι χρήσιμη αν όχι καιαπαραίτητη για κλινική εργασία με άτομα οι πιο άμεσες συνδέσεις μετην ψυχαναλυτική ομαδική ψυχολογία είναι εκείνες με τη συντηρητικήψυχιατρική παράδοση στην Αγγλία κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγ-κοσμίου Πολέμου από την οποία ήταν τόσο εντυπωσιασμένος ο Λακάν19

Οι έννοιες της δημιουργικής εργασίας και της συλλογικής δράσηςπου εκλαμβάνονται από τον μαρξισμό ως τα δύο πιο ισχυρά προσδιο-ριστικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης συσκοτίζονται κατάσυνέπεια από τη λακανική ψυχανάλυση και το να ακολουθήσουμε τηγραμμή των ανένδοτων υποστηρικτών του Αλτουσέρ σύμφωνα με τηνοποία δεν υπάρχει καμιά απολύτως ανθρώπινη φύση είναι απλά σα ναμας καταπίνει ολόκληρους μια ιδιαίτερα λυσσαλέα αντι-μαρξιστική εκ-δοχή μιας οιονεί λακανικής κοινωνικής θεωρίας20 Αφήνουμε εδώ κατάμέρος τις παθοβιογραφικές περιγραφές των μελετημένων κινήσεων πουέκανε ο Λακάν για να επιστρατεύσει στήριξη από μια σειρά διαφορετικώνσημαινόντων προσωπικοτήτων θερμές παρακλήσεις και επίσημες επιστο-λές σε εκκλησιαστικούς ηγέτες και στο γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα(PCF) δείχνουν ότι ο Λακάν δεν ήταν ούτε χριστιανός ούτε κομμουνιστής21

Από την άλλη πλευρά στην οποία εις μάτην θα στραφούμε τώρα γιαμια επαρκή μαρξιστική απόκριση σε αυτά τα ζητήματα ο Αλτουσσέρυιοθέτησε επίσης πρότυπα του δομισμού για να αναζωογονήσει μια θε-ωρητική πρακτική που θα κατανοούσε την ιστορία ως μια laquoδιαδικασίαχωρίς κάποιο υποκείμενοraquo22 και να συλλάβει το πως η ιδεολογία laquoαν-τιπροσωπεύει τη φαντασιακή σχέση των ατόμων με τις πραγματικέςτους συνθήκες ύπαρξηςraquo23 Αυτό τον διευκόλυνε να κατευθύνει μια πο-ρεία μεταξύ του εκ νέου ανακαλυφθέντος laquoανθρωπισμούraquo του γαλλι-κού Κομμουνιστικού Κόμματος και μιας υποτιθέμενα άτεγκτης mdashαπόεπιστημονικής απόψεωςmdash περιγραφής του ανθρώπινου υποκειμένου

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

67ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

18 Lacan 198819 Lacan 200020 Βλ Geras 1983 για μια μαρξιστική επιχειρηματολογία ενάντια σrsquo αυτήν την αλτουσσεριανήδιάσταση21 Roudinesco 199722 Althusser 197623 Althusser 1971 σ 153

Ενώ του χρειάστηκε κάποια τόλμη για να στρατολογήσει τον Λακάνσε αυτήν την αποστολή με φόντο μια θλιβερή αυτοκριτική κομμουνι-στών αναλυτών οι οποίοι είχαν διακηρύξει την άποψη ότι η ψυχανά-λυση είναι μια laquoαντιδραστική ιδεολογίαraquo24 ο laquoαντι-ανθρωπισμόςraquo τουΑλτουσέρ δεν ήταν παρά μια ακόμα κίνηση στο πλαίσιο του συμπλέγ-ματος μηχανορραφιών που απαιτούσε το Κόμμα25 Επιπρόσθετα ο Αλ-τουσέρ υιοθέτησε ιδέες από τον Λακάν οι οποίες θα μπορούσαν μέσασrsquo αυτόν τον συγκεκριμένο τομέα θεωρητικής διεργασίας να κρατή-σουν ζωντανή κάποια εκδοχή του ανθρωπισμού που εκείνος προσχη-ματικά παραμέριζε κάτι αλλόκοτα κοντινό με εκείνη την ίδια τηνψυχολογία έναντι της οποίας ο Λακάν οίκτιρε τον εαυτό του26

Η πιο εντυπωσιακή έκφραση αυτού του στοιχείου ψυχολογικοποί-ησης βρίσκεται στη χρήση που κάνει ο Αλτουσέρ της περιγραφής τουσταδίου του καθρέφτη από τον Λακάν27 Για τον Λακάν αυτό το laquoστάδιοraquomdashη θέση στην οποία συγκροτείται το Φαντασιακόmdash ενσωματώνεταικαι είναι αναγκαστικά συνυφασμένο με το Συμβολικό και το Πραγμα-τικό28 Για τον Αλτουσσέρ ωστόσο αυτό είναι ένα αυτοπεριορισμένοσημείο φαντασιακής ταύτισης με τη μητέρα πραγματευόμενο σαν τοαρχικό σημείο από το οποίο αναδύεται το υποκείμενο ως ικανό να ανα-γνωρίζει και να αναγνωρίζεται μέσα σε ιδεολογικά συστήματα29 Η

E N E K E N

68

TEYXOΣ 16

24 laquoΤο λιγότερο που μπορεί να πει κανείς για την αναλυτική προσέγγιση είναι ότι αυτή εμποδίζειστον υψηλότερο βαθμό την ελευθερία του να αποδίδονται στα γεγονότα οποιαδήποτε αίτια άλλααπό εκείνα που διατυπώνονται αξιωματικά από την ίδια την ψυχανάλυση Η αναλυτική τεχνικήμπορεί να οδηγήσει τον ασθενή μόνο στη μέση της διαδρομής στο σημείο όπου αυτός αποκτάσυνείδηση του μύθου που τον βάραινε αλλά όχι των βαθιών πηγών εκπόρευσής του Αυτή τουπροσφέρει μόνο μια επίπλαστη απελευθέρωση μέσα σε ένα φαντασιακό κόσμοraquo Eight FrenchPsychiatrists 1949 σ 1925 laquoΟ Αλτουσέρ ανέπτυξε μια φιλοσοφία της ιστορίας που επέτρεπε την αναγνώριση των πολι-τικών διαστρεβλώσεων που υπήρχαν στο εποικοδόμημα της ΕΣΣΔ αν και διατηρούσε την οικο-νομική κατηγοριοποίηση της χώρας ως σοσιαλιστικής Από θεωρητική άποψη αυτή αποτελούσεμία μείζονα πολιτική πρόοδο σε σύγκριση με τις εξηγήσεις με βάση τη ldquoλατρεία της προσωπικό-τηταςrdquo που προτιμούνταν [sic] από την ηγεσία του ΓΚΚ Από πολιτική άποψη αυτή επέτρεπε έναβαθμό κριτικής για την ΕΣΣΔ και παραχωρούσε στο ΓΚΚ ένα βαθμό ανεξαρτησίας από το ΚΚΣΕ(CPSU)raquo OrsquoDonnell 1982 σ 2526 laquoΟ Αλτουσέρ μπορεί να φαίνεται ότι απορρίπτει την ψυχολογία αλλά την επανεισάγει διαμέσου του Ιδεολογικού Κρατικού Μηχανισμούraquo OrsquoDonnell 1982 σ 2927 Πρώτα σκιαγραφήθηκε στα Αγγλικά στο New Left Review ωσάν να επρόκειτο πράγματι για έναlaquoστάδιο αντικατοπτρισμούraquo που θα μπορούσε να αποτελεί μέρος μιας αναπτυξιακής περιγραφής(Lacan 1968) Σύγκρινε αυτό με τον Lacan 200228 Lacan 199829 laquoΣτη ρίζα του προβλήματος βρίσκεται η επίκληση από τον Αλτουσσέρ ενός ldquoατόμουrdquo το

σχέση που συνάπτει το ατομικό υποκείμενο όσον αφορά τους ποικίλουςΚρατικούς Ιδεολογικούς Μηχανισμούς ή το laquoΑπόλυτο Υποκείμενοraquo είναιμια laquoφαντασιακήraquo σχέση30 αντί να είναι πάντα ήδη δομούμενη από τοΣυμβολικό και το Πραγματικό ως το τρίτο αναγκαίο στοιχείο υποβιβάζεταιαπό τον Αλτουσέρ στο να συνίσταται σε laquoπραγματικές καταστάσειςraquoως εάν η ψυχανάλυση να ενδιαφερόταν για την laquoπραγματικότηταraquo σαμια μεζούρα διαστρεβλωμένων νοήσεων Κατrsquo αυτόν τον τρόπο λοι-πόν ο Αλτουσέρ στριμώχνει τις λακανικές έννοιες σε καλούπια για νακατανοήσει την laquoιδεολογίαraquo αλλά κατά τη διαδικασία τις laquoφαντα-σιακοποιείraquo κι έτσι μετατρέπει αυτό καθεαυτό το Φαντασιακό σε κάτιπου λειτουργεί ως μία έννοια laquoκλειδίraquo αυτή φαινόταν να ανοίγει τοδρόμο προς μια μαρξιστική θεωρία της υποκειμενικότητας αλλά στηνπράξη μας κλείδωσε όλο και πιο ερμητικά μέσα στην ιδεολογία ως κάτιαιώνιο και αναπόδραστο

Το να χρησιμοποιούμε την ψυχανάλυση κατrsquo αυτόν τον τρόπο για ναεξασφαλίσουμε μια θεωρητική κατανόηση σχετικά με την ιδεολογία κα-ταλήγει κατά συνέπεια στο να διαστρεβλώνουμε αυτό στο οποίο στόχευεο Λακάν Στην κλινική πρακτική είναι ζωτικής σημασίας ότι ο αναλυτήςεπιλαμβάνεται του ρόλου του Φαντασιακού για κάθε συγκεκριμένοαναλυόμενο έτσι ώστε να μπορεί ο αναλυόμενος να οδηγηθεί στο ση-μείο όπου θα είναι ικανός να προχωρήσει πέρα και πάνω από τις οδυ-νηρές κυκλικές διαδρομές που τον κρατούν δεσμώτη κάποιωναντικειμένων επιθυμίας η ανάλυση είναι η πρακτική της ομιλίας μέσωτης οποίας ο αναλυόμενος θα αποδεσμευτεί από το Φαντασιακό ως αι-ώνιο και αναπόδραστο Ωστόσο ο λακανικός ψυχαναλυτής ενδιαφέρεταιεπίσης για το πως μπορεί εκείνος ο αναλυτής να τοποθετήσει τον εαυτότου μέσα στο Συμβολικό (ως ο Άλλος προς τον οποίο κατευθύνεται ο μη-εγωικός ανεπίγνωστος laquoαληθής λόγοςraquo) ή μέσα στο Πραγματικό (ως ο

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

69ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

οποίο είναι προ-ιδεολογικό και το οποίο θα πρέπει πράγματι να είναι προ-ιδεολογικό αν είναισωστή η πλέον θεμελιώδης θέση του Αλτουσέρ (ότι η ιδεολογία είναι η διαδικασία μέσω τηςοποίας οι άνθρωποι συγκροτούνται ως υποκείμενα) Ο Αλτουσέρ μας έχει δώσει τον χειρότεροαπό όλους τους πιθανούς κόσμους παρουσιάζοντας ένα μοντέλο του υποκειμένου το οποίο κα-ταφέρνει να εξοβελίζει ή να αποδυναμώνει τις δυνάμεις πολιτικής δράσης των ενηλίκων την ίδιαστιγμή που αυτό διατηρεί μεταφυσικές και ουσιοκρατικές παραδοχές γύρω από προ-κοινωνικέςικανότητες του ατόμου-παιδιούraquo Barrett 1993 σσ 178-930 laquoΗ δομή κάθε ιδεολογίας παραποιώντας τα άτομα ως υποκείμενα στο όνομα ενός Μοναδι-κού και Απόλυτου Υποκειμένου είναι κατοπτρική δηλαδή μια δομή αντικατοπτρισμού και διπλάκατοπτρική αυτή η κατοπτρική αναπαραγωγή πανομοιότυπων είναι δομικό στοιχείο της ιδεολο-γίας και διασφαλίζει τη λειτουργία τηςraquo Althusser 1971 σ 168

άλλος αντικείμενο άλφα μικρό [objet petit a] ως αινιγματικό αίτιο επι-θυμίας που θα ανοίξει μονοπάτια λόγου από το ασυνείδητο)31 Σταχέρια του Αλτουσέρ η ψυχανάλυση γίνεται μια πραγμάτευση της ιδεο-λογίας ασκούμενης από αναλυτές παρά μια laquoομιλούσα θεραπείαraquoασκούμενη από αναλυόμενους εκείνο που παραβλέπει αυτός είναι πωςοι αναλυόμενοι αλλάζουν πράγματι του μικρούς τους κόσμους μέσαστα όρια των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων καθώς και ότι η δια-δικασία της αλλαγής είναι εκείνο που η σύλληψη της έννοιάς του καιη σύνδεσή τους μαζί του θα έπρεπε να ενδιαφέρει περισσότερο τουςεπαναστάτες μαρξιστές Ο όρος laquoθεωρητικόraquo στο έργο του Αλτουσέρείναι στην πράξη ένα υποκατάστατο για τον όρο laquoπρακτικήraquo είτε πο-λιτική είτε ψυχαναλυτική πρακτική32

Aυτή η κατάρα

Η επόμενη γενιά mdashοι laquoμετα-Αλτουσεριανοίraquo στον αγγλόφωνο κόσμοmdashεπιδείνωσαν αυτήν τη λανθασμένη ανάγνωση του Λακάν με μια μετα-τόπιση του ενδιαφέροντος από το Φαντασιακό στο Συμβολικό η ανά-λυση των ιδεολογικών μορφών μπορούσε έτσι να κατευθυνθεί πιοεύκολα προς το πεδίο των laquoκειμένωνraquo και του laquoλόγουraquo Οι ακαδημαϊ-κές οικειοποιήσεις του Λακάν στα πλαίσια της θεωρίας της λογοτεχνίαςή των κινηματογραφικών σπουδών οι οποίες έτειναν να χρησιμοποιούντον Αλτουσσέρ ως ένα είδος φίλτρου έπρεπε στη συνέχεια να ξεκα-θαρίσουν τους λογαριασμούς τους με την αναπαράσταση του Συμβο-λικού ως εάν να ήταν αυτό ένα γιγάντιο φαντασιακό σύστημα ώστε ναμπορούν να αναγνωσθούν με κριτικό τρόπο τα γλωσσικά δομημένα πο-λιτισμικά προϊόντα και έτσι παρουσιάστηκε και διατηρήθηκε η ελπίδαότι τα κείμενα μπορούσαν να αποσυναρμολογούνται και να μεταπλά-θονται33 Στις ΗΠΑ για παράδειγμα η μάλλον αρνητική αξιολόγηση

E N E K E N

70

TEYXOΣ 16

31 Αυτή η τοποθέτηση τίθεται διαφορετικά στο πρώιμο και στο ύστερο έργο του Λακάν με μιαμετατόπιση της έμφασης από το Συμβολικό προς το Πραγματικό32 Το έργο του Καστοριάδη θα μπορούσε να αντιπαραβληθεί μrsquo αυτήν τη θέση αν και το ύστεροέργο του mdashστο σημείο όπου αυτός στράφηκε στην ψυχανάλυσηmdash δεν ήταν ούτε μαρξιστικόούτε εντέλει λακανικόmiddot Ο Καστοριάδης ήταν ένας ακτιβιστής από την ομάδα Σοσιαλισμός ήΒαρβαρότητα (που αρχικά υπέγραφε ως laquoPaul Cardanraquo) ο οποίος εκπαιδεύτηκε ως ένας λακα-νικός στη συνέχεια αποσκίρτησε από τη σχολή του Λακάν για να ασκήσει πρακτική ως ψυχανα-λυτής στην laquoΤέταρτη ομάδαraquo και προχώρησε στην επεξεργασία μιας περιβάλλουσας τα πάνταθεωρίας της laquoφαντασιακής θέσμισηςraquo της κοινωνίας Βλέπε για παράδειγμα Castoriadis 198733 Metz Christian Ψυχανάλυση και κινηματογράφος Το φαντασιακό σημαίνον Αθήνα Πλέθρον 2007

του έργου του Λακάν για το Συμβολικό από τον Τζέιμσον την οποίααυτός είχε συγχωνεύσει στο κεντρικό θέμα της σημαντικής κριτικής τουεπισκόπησης του δομισμού και του ρωσικού φορμαλισμού στο laquoΗ φυ-λακή της γλώσσαςraquo34 αντικαταστάθηκε πέντε χρόνια αργότερα απόμια πιο θετική εκτίμηση παρά τούτο όμως αυτός ήταν ακόμα επιφυ-λακτικός για το πως ο πανηγυρισμός της laquoυποταγής στο Νόμοraquo και τηςlaquoυπαγωγής του υποκειμένου στη Συμβολική Τάξηraquo σήμαινε ότι έναςlaquoσφετερισμός από την πλευρά του συντηρητισμούraquo αυτού του laquoκαθαράαντι-ουτοπικού σχήματοςraquo ήταν laquoαναπόφευκτοςraquo35

Η χρήση της ψυχανάλυσης από τον Τζέιμσον ήταν πιο εξευγενισμένηαπrsquo ότι οι απλοποιητικές προσεγγίσεις στα πλαίσια της λογοτεχνικήςκριτικής που εικοτολογούσαν σχετικά με τα κίνητρα των διαφορετικώνσυγγραφέων και των δημιουργημάτων τους αλλά ήταν ακριβώς η επι-μονή του ότι η ανάλυση θα πρέπει να αφορά την παραγωγή και τη θελ-κτικότητα περίπλοκων ιδεολογικών συστημάτων μέσα στα κείμενα πουτον οδήγησε μακριά από αυτήν καθεαυτή τη λακανική ψυχανάλυσηΤο Φαντασιακό μετατοπίστηκε στο βάθος του σκηνικού σα να αφο-ρούσε απλά και μόνο τα ιδιοσυγκρασιακά στοιχεία μιας προσωπικήςιστορίας του συγγραφέα ή των χαρακτήρων του κειμένου για τα οποίαθα μπορούσαν να ενδιαφέρονται οι παιδοψυχίατροι mdashένας διαχωρι-σμός του γνωστικού τομέα που αποτελούσε ανάθεμα για τον Λακάνmdashκαι το Πραγματικό ήταν για τον Τζέιμσον laquoαπλά Ιστορία από μόνοτουraquo36 μια διατύπωση που τουλάχιστον συλλάμβανε κάτι από την ακα-τανόητη τραυματική του διάσταση στην ψυχανάλυση37 Ωστόσο η κατrsquoαυτόν τον τρόπο αναγωγή του Πραγματικού σε Ιστορία το μετέτρεψε σεκάτι που θα ήταν δυνατό στην ιδανική περίπτωση να αποτελεί αντι-κείμενο αφήγησης mdashσα να ήταν η ευρύτερη δυνατή συμβολική τάξηκαι το Πρότυπο κείμενο (Ur-text) για κάθε συγκεκριμένο τοπικό σύ-στημα σημειωτικής

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

71ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

34 Jameson 197235 laquoΑπό την άλλη πλευρά αν ανακαλέσουμε στη μνήμη μας ότι για τον Λακάν η ldquoυποταγή στοΝόμοrdquo σηματοδοτεί όχι την απώθηση αλλά μάλλον κάτι πολύ διαφορετικό και συγκεκριμένα τηναλλοτρίωση mdashμε τη διφορούμενη έννοια μέσω της οποίας κατανοείται αυτό το φαινόμενο απότον Χέγκελ σε αντίθεση με τον Μαρξmdash τότε γίνεται προφανής ο τραγικότερος χαρακτήρας της σκέ-ψης του Λακάν και οι διαλεκτικές δυνατότητες που εμπεριέχει αυτήraquo Jameson 1977 σ 37336 Jameson 1977 σ 38437 laquoΑκριβώς όπως για τον Λακάν το Πραγματικό είναι εκείνο που είναι ανυπόφορο να αντέξουμεη Ιστορία για τον Τζέιμσον είναι ldquoεκείνο που πονάrdquoraquo Homer 1998 σ 52

Η αναπότρεπτη ολίσθηση στον αμερικανικού (ΗΠΑ) τύπου πραγ-ματισμό ως αντίθεση στον ιστορικό υλισμό ολοκληρώθηκε στην πράξηαπό θεωρητικούς της Ευρώπης μέσω της συγχώνευσης αναλύσεων τηςιδεολογίας με την αναζήτηση ιστορικών συμβιβασμών ταξικο-συνεργα-τισμικού χαρακτήρα Αν ο Αλτουσσέρ ήταν ένας από τους σημαίνοντεςlaquoπατέρεςraquo της αντιφρονούσας laquoκινεζικήςraquo φατρίας του δυναστευό-μενου από κρίση ΓΚΚ απασχολημένος με την επεξεργασία μιας νέαςlaquoανθρωπιστικήςraquo τοποθέτησης τότε οι Λακλάου και Μουφ θα πρέπεινα ειδωθούν ως κληρονόμοι της γραμμής της laquoιταλικήςraquo φατρίας ΤοΗγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική περιείχε μόνο τις πλέον στοι-χειώδεις αναφορές στον Λακάν38 αλλά αυτό το ακαδημαϊκό μανιφέστοτου ευρωκομουνισμού που συνεπαγόταν μια σοσιαλδημοκρατική πα-ρεισαγωγή του Γκράμσι ως θεωρητικού του λόγου μπορούσε τώρα μεευκολία να στρατολογήσει laquoσημαίνονταraquo και laquoυποκείμενες θέσειςraquoστις δικές του αναγνώσεις πολιτισμικών κειμένων39

Ο Λακάν είχε πράγματι διατυπώσει περιγραμματικά μια θεωρία τουλόγου επιδέξια παρουσιασμένη σε ένα κοινό από ακαδημαϊκούς καιακτιβιστές κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου του της περιόδου 1969-1970με μια μικρή διάσπαρτη ποσότητα ημιμαρξιστικών εννοιών mdashόπως αυτήτης laquoυπεραπόλαυσηςraquo σα να ήταν το ψυχικό συμπλήρωμα της laquoυπε-ραξίαςraquomdash για να κολακεύσει τους αριστεριστές συνομιλητές του40

Αλλά το κύριο θεωρητικό ανάπτυγμα σrsquo αυτό το σεμινάριο για την laquoαν-τίστροφη όψη της ψυχανάλυσηςraquo κατευθύνθηκε για μια ακόμα φοράστο ερώτημα της ψυχαναλυτικής πρακτικής και στην αντιδραστική κα-τακρήμνιση αυτής της πρακτικής εντός της Διεθνούς ΨυχαναλυτικήςΕταιρείας Η χρήση του όρου laquoλόγος του πανεπιστημίουraquo για τον ονο-μαστικό προσδιορισμό της χειρότερης απrsquo όλες τις σύγχρονες μορφέςλόγου συνετέλεσε στο να εκτεθεί ο τρόπος με τον οποίο επιτυγχανό-ταν η τυποποίηση της γνώσης και των θέσεων σταδιοδρομίας έτσι ώστεεξυπηρετείται η στρατολόγηση και η ένταξη υποψήφιων γραφειοκρα-τών με αποτέλεσμα να μετατραπεί η ψυχανάλυση σε μέρος του μηχα-νισμού πωλήσεων τύπου πυραμίδας της θεραπευτικής κουλτούρας Ηπεριγραφή ενός laquoλόγου του κυρίουraquo διευκόλυνε τον Λακάν να επι-στρατεύσει εγελιανές κατηγορίες mdashμια εκδοχή της διαλεκτικής του

E N E K E N

72

TEYXOΣ 16

38 Laclau και Mouffe 198539 Βλέπε για παράδειγμα Howarth Norval και Stavrakakis 200040 Lacan 1969-1970

αφέντη και του δούλου δανεισμένη από τον Κοζέβmdash και να λοιδορή-σει τους επαναστατημένους φοιτητές για το ότι αυτό το οποίο φιλοδο-ξούσαν να αποκτήσουν ήταν ένας νέος αφέντης η laquoεπανάστασήraquo τουςθα ισοδυναμούσε μόνο με την περιστροφή των κύκλων από θέση σεθέση μέσα στις τέσσερις κατηγορίες λόγου41

Η ευδιάκριτα λακανική laquoθεωρία του λόγουraquo δίνει πράγματι κάποιοπλεονέκτημα σε ακαδημαϊκούς που εκλαμβάνουν ως αποστολή τουςτο να ανιχνεύουν μονοπάτια του Συμβολικού και να τα αναπαράγουνως μια μορφή γνώσης ακόμα και laquoκριτικήςraquo γνώσης στην οποία μπο-ρούν να στρατολογηθούν καινούριοι σπουδαστές42 Ωστόσο εκείνο πουη αποδοχή της θεωρίας του Λακάν περί των τεσσάρων κατηγοριώνλόγου παραβλέπει με ευκολία είναι ότι αυτός ενδιαφερόταν κατά κύριολόγο για το πως ο λόγος του πανεπιστημίου και ο λόγος του κυρίου δο-μούν και υπονομεύουν το ατομικό ψυχαναλυτικό έργο με τους λόγουςτης υστερίας και του αναλυτή να είναι επομένως θεωρητικά και πρα-κτικά εννοιολογικά πλαίσια για τη διευκόλυνση της αμφισβήτησης mdashεπαναστατική διατύπωση αμφιβολιών από τον αναλυόμενοmdash και τηδιευκόλυνση της διαφοράς ακόμα και της προσωπικής μεταμόρφωσηςΕίναι αλήθεια ότι η laquoυστερικοποίησηraquo του αναλυόμενου δεν παράγειάμεσα και αναπόφευκτα ένα καλό επαναστατικό υποκείμενο όμωςείναι μόνο ο λόγος του αναλυτή που μπορεί να επιτρέψει την εμφά-νιση αυτής της υστερικής άρνησης της κυριάρχησης και ίσως είναιακριβώς μια τέτοια υστερική άρνηση που αποτελεί την προϋπόθεσηγια επαναστατική υποκειμενικότητα Τα ταχυδακτυλουργικά τεχνά-σματα με σημαίνοντα από laquoαναλυτές του λόγουraquo που ασχολούνται μεπολιτικά κείμενα και κείμενα πολιτικής τακτικής υποκινούν αντίθεταένα γραφειοκρατικό προσανατολισμό στη γλώσσα αυτός βρίσκεταιμέσα στη σφαίρα της διαφήμισης και των ομάδων εστίασης παρά στησφαίρα της αλήθειας Πρόκειται για το αντίθετο της ψυχανάλυσης τοlaquoαντίστροφόraquo του

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

73ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

41 laquoΑυτό που εσείς ως επαναστάτες φιλοδοξείτε νrsquo αποκτήσετε είναι ένας Κύριος Θεός Θαέχετε ένανraquo Lacan 1987 σ 126 Και αυτό το σχόλιο είναι επίσης μια επιστροφή στον Φρόιντ laquoΟθεωρητικός μαρξισμός όπως έχει υλοποιηθεί στο πλαίσιο του ρωσικού μπολσεβικισμού έχειαποκτήσει την ενέργεια και τον αυτοδύναμο και αποκλειστικό χαρακτήρα μιας Κοσμοθεωρίας[Weltanshauung] αλλά ταυτόχρονα και μια αλλόκοτη ομοιότητα με αυτό εναντίον του οποίου μά-χεταιraquo Freud 2001γ σσ 179-8042 Βλέπε για παράδειγμα Bracher 1993

Η ανησυχητική στροφή προς τη γλώσσα μέσα σrsquo αυτόν τον τομέα ερ-γασιακής δραστηριότητας mdashπου είχε ήδη επισημανθεί νωρίς απόμαρξιστές43mdash οδηγήθηκε τελικά σε καρποφορία ώστε να στρώσει κα-λύτερα το δρόμο για νέες πολιτικές συμμαχίες που σφυρηλατήθηκανδιαμέσου της laquoανα-νοηματοδότησηςraquo των ποικίλων όρων της αντιπα-ράθεσης Στη συνακόλουθη στροφή στο λόγο που αναπτύσσεται πάνωστη βάση του έργου των Λακλάου και Μουφ όλες οι κατηγορίες laquoταυ-τότηταςraquo mdashμε την ταξική ταυτότητα ως την πιο ύποπτη απrsquo όλεςmdashδιαλύονται μέσα σε μια σύλληψη του Συμβολικού ως μια συνύφανσηκειμένων και ο laquoανταγωνισμόςraquo που κάνει αδύνατη την οποιαδήποτεεπίτευξη ταυτότητας ή την οποιαδήποτε επίλυση των διαφορών μεταξύταυτοτήτων γίνεται το σημείο εστίασης της ανάλυσης σrsquo αυτήν τηγραμμή ακαδημαϊκής έρευνας το σημαίνον laquoανταγωνισμόςraquo αυτό κα-θεαυτό λειτουργεί ως ένα είδος φετίχ που θα μπορούσε να υπηρετήσειώστε να αποτραπεί το κλείσιμο της συζήτησης της ιδεολογίας44 Η πο-λιτική κατεύθυνση του έργου των Λακλάου και Μουφ η οποία παρέσχεκάποια τοπική άρθρωση του ευρωκομουνιστικού σχεδίου σχεδόν σαν τηντελευταία πνοή του σταλινισμού45 οδηγούσε χωρίς έκπληξη προς μίαθέση που θα ήταν έκτοτε αυτο-δεδηλωμένα laquoμετα-μαρξιστικήraquo46

Ωστόσο εκείνοι που έχουν επιχειρήσει την επανεπιβεβαίωση της Λα-κανικής ψυχανάλυσης στα πλαίσια αυτής της εκδοχής της θεωρίας τουλόγου έχουν ήδη ακολουθήσει τους Λακλάου και Μουφ πολύ μακριάσrsquo αυτόν τον σχετικιστικό δρόμο για να είναι ικανοί να διαμορφώσουνοποιουσδήποτε άμεσους δεσμούς με τον επαναστατικό μαρξισμό Αντrsquoαυτού η laquoπολιτικήraquo αυτή καθεαυτή παίρνει τη μορφή μιας καρικα-τούρας και χαρακτηρίζεται ως ένα ανέφικτο πόνημα με τη μαρξιστικήπολιτική να παρουσιάζεται ως ένα από τα εμπόδια για το δρόμο προςτη laquoριζοσπαστική δημοκρατίαraquo47 Μετά όταν ο Λακλάου επικρίνεται

E N E K E N

74

TEYXOΣ 16

43 Βλέπε για παράδειγμα Callinicos 1982 και Anderson 198344laquoΟι κοινωνικοί ανταγωνισμοί προκύπτουν επειδή οι κοινωνικοί δρώντες αδυνατούν να κα-τακτήσουν πλήρως την ταυτότητά τουςhellip Tο έργο του αναλυτή του λόγου είναι να διερευνά τιςδιαφορετικές μορφές αυτής της αδυναμίας καθώς και τους μηχανισμούς μέσω των οποίων ο εμ-ποδισμός της ταυτότητας δομείται με ανταγωνιστικούς όρους από κοινωνικούς δρώντεςraquoHowarth Norval και Stavrakakis 2000 σ 1045 Mandel 197846 Laclau και Mouffe 198747 Βλέπε για παράδειγμα Stavrakakis 1999 Ο Λακάν και το πολιτικό εκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008

από τους πρώην μαθητές του σχετικά με το ρόλο λακανικών εννοιώνόπως η laquoαπόλαυσηraquo mdashη ανέφικτη ευχαρίστηση laquoπέρα και πάνω απότην αρχή της ηδονήςraquo και έξω από το Συμβολικό στο Πραγματικόmdash48

αυτός είναι ικανός να απαντήσει ότι φυσικά μιλά συνεχώς για την από-λαυση49 Μέχρι τώρα σrsquo αυτήν τη γραμμή σκέψης τα πάντα έχουναπορροφηθεί μέσα στο Συμβολικό και κάθε ενοχλητικό ή διασπαστικόστοιχείο της λακανικής θεωρίας έχει ανακτηθεί μέσα στο λόγο

Το πραγματικό ζήτημα

Η έμπνευση για μεγάλο μέρος του σύγχρονου συγγραφικού έργου πουαναπτύσσεται μεταξύ θεωρητικών του λόγου είναι ο πάλαι ποτέ σύμ-μαχος των Λακλάου και Μουφ Ζίζεκ και αυτός σχεδόν χωρίς καμιάσυνεπικουρία έχει βάλει πάλι στην ατζέντα τη θεωρητική αποκατά-σταση των διακοπεισών σχέσεων μεταξύ Μαρξ και Λακάν50 Το πρώιμοέργο του Ζίζεκ ήταν μέρος μιας έντονης θεωρητικής αντιπαράθεσης στηΣλοβενία κατά τη δεκαετία του 1980 που εκείνο τον καιρό αποτελούσεαναπόσπαστο κομμάτι πολιτικής πρακτικής μια ομάδα θεωρητικών ξε-καθάριζαν τους λογαριασμούς τους με τη γραφειοκρατία και με τον Αλ-τουσέρ χρησιμοποιώντας τον Λακάν ως κριτικής σημασίας πηγή

Πολλά από τα θέματα που επανεμφανίζονται στα γραπτά του Ζίζεκαναφορικά με την ιδεολογία51 για παράδειγμα είναι εμφανή στο σχόλιοτου Rastko Močnik ότι η περιγραφή της laquoέγκλησηςraquo από τον Αλτουσέρmdashμέσω της οποίας η ιδεολογία χαιρετίζει με ενθουσιασμό τα άτομακαι τους δίνει υπόσταση ως υποκείμεναmdash προϋποθέτει ήδη ότι ενπρώτοις υπάρχει εκεί ένα υποκείμενο κάποιο που είναι ικανό να αν-ταποκριθεί στο κάλεσμα της ιδεολογίας52 Εδώ σrsquo αυτήν την κριτικήγίνεται κάποια επεξεργασία της λακανικής φόρμουλας αναφορικά με

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

75ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

48 laquoΧωρίς να λαμβάνουμε υπόψη την ευχαρίστηση το λακανικό πλαίσιο στο σύνολό του χάνει τομεγαλύτερο μέρος της επεξηγηματικής του δύναμηςraquo Glynos και Stavrakakis 2003 σ 12049 laquoΜε τον όρο ldquoλόγοςrdquo εγώ δεν αντιλαμβάνομαι κάτι που περιορίζεται στο γλωσσικό κατα-νοούμενο υπό τη στενή του έννοια αλλά ένα σχεσιακό σύμπλεγμα ένα συστατικό στοιχείο τουοποίου είναι η ευχαρίστησηraquo Laclau 2003 σ 28350 laquoΗ αυστηρά δογματική λακανική προσέγγιση συνδυασμένη επακριβώς με μια μη μετα-μαρ-ξιστική προσέγγιση είναι το ζητούμενο σήμεραraquo Žižek 1997 στο Long και McGann σ 13351 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 198952 laquohellipσrsquo αυτήν την περίπτωση η συγκρότηση του υποκειμένου θα διέφευγε της επιστημικής δι-καιοδοσίας του ιστορικού υλισμούraquo Močnik 1993 σ 139

τη μεταβίβαση σύμφωνα με την οποία ο αναλυόμενος αποδίδει το χα-ρακτηριστικό της γνώσης σε ένα laquoυποκείμενο που υποτίθεται ότιγνωρίζειraquo53 αυτήν τη φορά ως διαμόρφωση μιας ldquoδιυποκειμενικήςδομήςrdquoraquo στην οποία υπάρχει laquoη σχέση της ταύτισης με το ldquoυποκεί-μενο που υποτίθεται ότι πιστεύειrdquoraquo54 Αυτό είναι ένα κεντρικό θέμαπου ο Ζίζεκ χρησιμοποιεί στο δικό του μετέπειτα έργο55 Για τον Močnikο Λακάν αποτελεί έναν τρόπο επιστροφής στον Φρόιντ laquoτον υλιστήraquoγια τον οποίο laquoτο όλον είναι το αναληθέςraquo και αυτός ο υλισμός φέρε-ται επομένως να είναι πολύ κοντά σε μια μαρξιστική θεώρηση της laquoαυ-ταπάτης της ολότητας ως το αποτέλεσμα ιδεολογικής ολοποίησηςraquo56

Ενάντια σε κάθε αυταπάτη συνοχής και στην ιδέα ότι υπάρχει κάποιαολοποιός γνώση η οποία μπορεί να ανευρεθεί κάτω από το σύνολο τωνσημαινόντων που συγκροτούν την ιδεολογία και τα συνακόλουθα φαν-τασιωτικά στοιχεία της φτάνουμε να δούμε ότι υπάρχει το τίποτα laquoτί-ποτα παρά το χάσμα που κάνει την κοινωνική δομή να είναι το μη όλοντο χάσμα της ταξικής πάληςraquo57

Το μάθημα ότι δεν υπάρχει τίποτα ότι είναι οι γελοιώδεις φαντασιώ-σεις που μας εγκολλούν με τα αντικείμενά μας αυτό που συνιστά τουλικό των σημαινόντων είναι πράγματι κάτι που ένα υποκείμενο σε λα-κανική ψυχανάλυση ενδέχεται να φτάσει να γνωρίζει Όταν ο αναλυτήςείναι ικανός να laquoεπιτύχει απόλυτη διαφοράraquo58 τότε ο αναλυόμενοςμπορεί ίσως ακόμα και να παραιτηθεί από αυτές ως ένα υποκείμενοπου υποτίθεται ότι γνωρίζει και να συνειδητοποιήσει καθώς αντικρούειεκείνη τη θεμελιώδη φαντασιακή σχέση με το αντικείμενό του μικρό απου δόμησε το ποιος ήταν ότι τίποτα δεν μπορεί να προέλθει από τοτίποτα σε μια στιγμή υποκειμενικής ένδειας59

Αλλά είναι πράγματι αυτό το laquoτίποταraquo απλώς άλλο ένα όνομα γιατην ταξική πάλη ισοδύναμο με την αδυνατότητα οποιασδήποτε συνε-κτικής ολοποίησης του κοινωνικού πεδίου Γιατί δε θα μπορούσε το μά-θημα που είναι δυνατόν να αποκομισθεί από τη συγκεκριμένη σχέση

E N E K E N

76

TEYXOΣ 16

53 laquoΚάθε φορά που αυτή η λειτουργία μπορεί για το υποκείμενο να ενσωματώνεται σε κάποιοάτομο είτε πρόκειται για έναν αναλυτή είτε όχι η μεταβίβασηhellipεδραιώνεταιraquo Lacan 1979 σ 23354 Močnik 1993 σ 14155 laquohellipΤο θεμελιώδες συστατικό γνώρισμα της συμβολικής τάξηςraquo Žižek 2002a56 Močnik 1993 σ 14957 Močnik 1993 σ 15258 Lacan 1979 σ 27659 Lacan 1979 σ 273

που δομεί και αποδομεί κάποιος στο πλαίσιο της ανάλυσης να είναιεπίσης η μη ύπαρξη κάποιου πράγματος όπως η ταξική πάλη ότι δη-λαδή αυτή καθεαυτή η ιστορική υλιστική κριτική της πολιτικής οικονο-μίας χρησιμεύει στο να κλείσει ή να γεμίσει ένα laquoκενόraquo ή μιαlaquoέλλειψηraquo στο υποκείμενο και ότι ο πολιτικός αγώνας ελκύει τουςακτιβιστές μέσα σε μια φαντασιακή σχέση με τους ταγούς τους οιοποίοι θα εκπληρώσουν τη λειτουργία των laquoυποκειμένων που υποτίθε-ται ότι πιστεύουνraquo Αυτό είναι ακριβώς το συμπέρασμα στο οποίοέχουν φτάσει κάποιοι από τους λακανικούς υπέρμαχους της laquoριζοσπα-στικής δημοκρατίαςraquo60 Για τον Ζίζεκ η laquoταξική πάληraquo χρησιμοποιείταιγια να σηματοδοτήσει έναν ανταγωνισμό που διατρέχει οποιαδήποτεπροσπάθεια να μετατρέψουμε το κοινωνικό σε ένα πλήρες ευεργετικόσύστημα μια αντιληπτική αδυνατότητα που θα απογοητεύει εκείνουςπου θέλουν να βελτιώσουν τον καπιταλισμό αλλά μια απαραίτητη αδυ-νατότητα που επίσης θα εμποδίζει εκείνους που θέλουν να τον ανα-τρέψουν Η εργατική τάξη δεν είναι mdashστην κοσμοθεωρία του Ζίζεκmdashμια τάξη που θα αγωνιστεί για να αναλάβει την εξουσία και να καταρ-γήσει ταυτοχρόνως τον εαυτό της μέσα σε αυτήν καθεαυτή τη διαδι-κασία της σοσιαλιστικής επανάστασης Για τον Ζίζεκ το laquoεμπόδιοraquo ήο laquoανταγωνισμόςraquo που αυτός επαναλαμβάνει επίμονα και βασανιστικάείναι η συνθήκη της δυνατότητας για την ύπαρξη του καπιταλισμούmiddot ηαπομάκρυνση αυτού του εμποδίου θα σήμαινε την απώλεια αυτής τηςίδιας της παραγωγικότητας που γεννάται μέσα από αυτό laquoαν απομα-κρύνουμε το εμπόδιο τότε εξανεμίζεται αυτή η ίδια η δυνατότητα πουαντικρούεται μέσω αυτού του εμποδίουraquo61 Σε πείσμα κάποιας ρητορι-κής που κυκλοφορεί περιστασιακά για να ενοχλεί τους ομόλογους τουΛακλάου ο Ζίζεκ δε διαλογίζεται πάνω και πέρα από τους ορίζοντεςτου καπιταλισμού62

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

77ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

60 laquoΑυτός είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους η δημοκρατία ταυτίζεται με το σύμ-πτωμα (τον καταστατικό ανταγωνισμό του κοινωνικού που συνήθως παρουσιάζεται ως τίποταάλλο παρά ένα απλό επιφαινόμενο) και αντικρούει τη φαντασίωση της αρμονικής κοινωνικήςτάξης πραγμάτων εγκαθιστώντας την έλλειψη στη θέση της αρχής της κοινωνικής οργάνωσηςraquoStavrakakis 1999 σ 136 Ο Λακάν και το πολιτικό61 Žižek 2002β σ 27562 laquohellipαν αυτή η ριζοσπαστική επιλογή στηλιτεύεται από κάποιους φιλάνθρωπους φιλελεύθε-ρους ως Αριστεροφασισμός ας είναιraquo Žižek στο Butler Laclau και Žižek 2000 σ 326

Ο Ζίζεκ δεν είναι μαρξιστής αλλά αυτό δεν αποτελεί το κύριο ζήτημαπου μας ενδιαφέρει εδώ63 Αν και στρέφεται στην εξέταση πολιτικοοι-κονομικών φαινομένων στα πλαίσια ερμηνευτικών σχολίων και κριτικήςκαι με μια ρητορική στην οποία είναι διάχυτη η μαρξιστική ορολογία64

αυτό αποτελεί απλώς μια ευκαιρία να ξεδιπλώσει θέματα από τη γερ-μανική ιδεαλιστική φιλοσοφία Και παρότι γίνεται συχνή επίκληση τουΛακάν αυτό δεν είναι παρά ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ανάγνωσητου Χέγκελ (και περιστασιακά του Σέλλινγκ) Έτσι όταν ο Ζίζεκ επι-καλείται τη λακανική ψυχανάλυση mdashσα μια πρακτική αυτοεξέτασηςδιαμέσου της οποίας η αλήθεια του ασυνειδήτου μπορεί παρά μόνο ναμισοειπωθείmdash ως ένα περίγραμμα για πολιτική δράση τότε οδηγούμα-στε πολύ μακριά από τον επαναστατικό μαρξισμό65

Την ίδια στιγμή που υπάρχει μια αμείλικτη απο-ουσιολογικοποίησηκοινωνικών κατηγοριών σrsquo αυτήν τη γραμμή συγγραφικού έργου συχνάυπάρχει επίσης μια μυθιστορηματοποίηση ηρωικών ατομικών πράξεωνάρνησης και εδώ η αντίληψη της έννοιας του Πραγματικού από τονΛακάν γίνεται η λυδία λίθος για κάτι που θα μπορούσε να ήταν μιαεκρηκτική δύναμη έξωθεν του Συμβολικού και του Φαντασιακού Αυτόδε γίνεται πουθενά σαφέστερο παρά στην απεικόνιση από τον Ζίζεκ τουχαρακτήρα της ηθικής ψυχαναλυτικής laquoπράξηςraquo η οποία θα laquoαγγίξει τοπραγματικόraquo και έτσι θα αλλάξει τις συμβολικές συντεταγμένες ενόςβιόκοσμου66 Στη συνέχεια το παράδειγμα μαχητικών φυσιογνωμιών πι-στών απέναντι σε μια αγωνιστική επιδίωξη εμφανίζεται ταχυδακτυ-λουργικά ξανά και ξανά σε μια παράδοξη σειρά προσωπικοτήτων ηοποία εκτείνεται από τον Απόστολο Παύλο (πιστού προς το Χριστό)στον Λένιν (πιστού προς το Μαρξ) και στον Λακάν (πιστού προς τονΦρόιντ) Αυτή η εννοιολογική απόσπαση ατόμων από το ιστορικό τουςπλαίσιο συσκοτίζει κατrsquo αυτόν τον τρόπο ότι είναι αυθεντικά επανα-

E N E K E N

78

TEYXOΣ 16

63 Βλέπε Parker 200464 Η έννοια laquoextimacyraquo mdashεξωτερικευμένη οικειότητα οικεία εξωτερίκευσηmdash που ο Jacques-Alain Miller (1994) επεξεργάζεται ωφέλιμα μέσα από τα γραπτά του Λακάν για να διερευνήσειτην laquoκλοπή της ευχαρίστησηςαπόλαυσηςraquo στη ρατσιστική φαντασίωση για παράδειγμα εξο-ρύσσεται και αναλαμβάνει έργο από τον Ζίζεκ (πχ 1990)65 Βλέπε για παράδειγμα τον ισχυρισμό ότι θα πρέπει να ερμηνεύουμε αντί να επιχειρoύμε να αλ-λάξουμε τον κόσμο laquoτο πρώτο καθήκον σήμερα είναι ακριβώς το να μην υποκύψουμε στον πει-ρασμό να δράσουμε να παρέμβουμε άμεσα και να αλλάξουμε τα πράγματαraquo Žižek 2002β σ 17066 laquoΑυτή είναι η Λακανική πράξη στην οποία η άβυσσος της απόλυτης ελευθερίας αυτονομίαςκαι ευθύνης συμπίπτει με την απόλυτη αναγκαιότητα Νιώθω υποχρεωμένος να εκτελέσω τηνπράξη ως ένα αυτόματο χωρίς στοχασμό (απλά πρέπει να το κάνω δεν είναι ένα ζήτημα στρα-τηγικής σκέψης)raquo Žižek 2002γ σ 69

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

79ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

στατικό στον μαρξισμό mdashτην έμφαση που δίνει αυτός στη δημιουργικήσυλλογική δράση η οποία προεικονίζει σοσιαλιστικές μορφές οργάνω-σηςmdash και σύρει τον Ζίζεκ σε κάποιες από τις πλέον αντιδραστικούχαρακτήρα ταυτίσεις με εκείνους τους οποίους θαυμάζει πάρα πολύΣτο βαθμό που παραμένει πιστός στην ψυχανάλυση αυτή η πίστη είναιπρος το θεσμό παρά προς την κλινική πρακτική και συγκεκριμέναπρος το σημερινό της ταγό Jacques Alain-Miller τον laquoκαλόraquo Στάλιν67

Ο Ζίζεκ είναι ένας αριστοτεχνικός σταλινικός που πελαγοδρομεί από τηνπραγματιστική πολιτική στον ακραίο αριστερισμό και κάθε φορά με μιασεκταριστική στηλίτευση εκείνων τους οποίους χαρακτηρίζει ως laquoυστερι-κούς επαναστάτεςraquo ή laquoκομφορμιστές φιλελεύθερους68raquo Στο τοπίο των αλ-ληλοκτόνων αντιπαραθέσεων του γαλλικού Κομμουνισμού των δεκαετιώντου 1960 και 1970 ο Ζίζεκ βρίσκεται μεταξύ των laquoκινεζικού προσανατολι-σμούraquo Αλτουσεριανών και των laquoιταλικού προσανατολισμούraquo (Λακλάου-Μουφ) μετα-μαρξιστών ως η μπουρζουά καρικατούρα του laquoΡώσουraquoολοκληρωτιστή υπέρ της επανεπιβεβαίωσης του κομματικού μηχανι-σμού και της πιστής αφοσίωσης στον laquoαγώναraquo69

Διαλεκτική διαφορά

Αυτές οι τρεις προσπάθειες σύνδεσης του Λακάν με τον Μαρξ απέ-τυχαν από τη στιγμή που δόθηκε προτεραιότητα στη λεπτομερή θεω-ρητική ερμηνεία πάνω και πέρα από την κλινική και πολιτική πρακτικήκατέστη πλέον εφικτός ο διαχωρισμός μιας από τις τρεις τάξεις mdashτουΦαντασιακού του Συμβολικού ή του Πραγματικούmdash από την υποχρε-ωτικά δεμένη σε κόμπο μεταξύ τους σχέση καθώς και η συνακόλουθηαποφασιστική πορεία με λανθασμένα ερωτήματα που ήταν αναπόφευ-κτο να δώσουν αφορμή για απαντήσεις οι οποίες δε θα ήταν ούτε λα-κανικές ούτε μαρξιστικές

67 Žižek 2002β σ 31668 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 1998 69 Ο Μπαντιού αποτελεί σχετικό αναφορικό σημείο ταύτισης για τον Ζίζεκ έτσι ώστε να κάνειπιο αιχμηρή τη δική του θέση εδώ Ο Μπαντιού που προσφέρει πράγματι κάποιους νέους τρό-πους στοχασμού της σχέσης μεταξύ ldquoηθικήςrdquo και ldquoκοινότηταςrdquo αναφορικά με το Πραγματικόβασίζει τη δουλειά του σε αυτό που αποδέχεται ότι συνιστά την ιστορική ήττα του Μαρξισμούκαι η εκ μέρους του χρήση του Λακάν αποτελεί ένα φιλοσοφικό καταφύγιο για μια νέα λογική τηςπολιτικής δράσης και όχι ένας τρόπος σύνδεσης της προσωπικής αλλαγής με τη Σοσιαλιστικήεπανάσταση Βλέπε για παράδειγμα Badiou 1988 Hallward 2003

Υπάρχει μια σημαντική διάσταση της ψυχανάλυσης η πραγμάτευσητης οποίας στα πλαίσια των οικειοποιήσεών της από την κοινωνικήθεωρία γίνεται με μια laquoνοικοκυρεμένηraquo σκόπιμα παρερμηνευτική προ-χειρότητα μια διάσταση στην οποία ακόμα δεν έχουμε δώσει προσοχήκαι η οποία είναι ότι πρόκειται για μια θεωρία και πρακτική τόσο της σε-ξουαλικότητας και της σεξουαλικής διαφοράς όσο και του ασυνειδήτουΠώς θα μπορούσαμε να εντάξουμε αυτό το στοιχείο σεξουαλικότηταςστην πολιτική θεωρία και πρακτική Ένας τρόπος είναι να παρατηρή-σουμε ότι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη σφαίρα του ατομικού και σrsquoεκείνη του κοινωνικού θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως κάτιπου μοιάζει με την περίφημη laquoαδυνατότηταraquo αρμονικής σχέσης πουχρησιμοποιούσε ο Λακάν για να περιγράψει τη σεξουαλική διαφορά70

αλλά ακόμα και τότε αυτή η άκρως αφηρημένη διατύπωση απαντάμόνο σε έναν ήδη υπεργενικευμένο γρίφο Αντίθετα αν αποφασίζαμενα ρωτήσουμε σε τι θα ήταν χρήσιμη η λακανική ψυχανάλυση ως ένασυγκεκριμένο στοιχείο της πάλης των τάξεων και σε σχέση με ποιεςσυγκεκριμένες όψεις της μαρξιστικής επαναστατικής δραστηριότηταςτότε θα ήταν ίσως ωφέλιμο να εστιάσουμε στο ρόλο της σεξουαλικήςδιαφοράς και στο σημείο που αυτή συναντιέται με την ταξική πάλη Τοκλειδί εδώ είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στη laquoδημόσιαraquo και την laquoιδιω-τικήraquo σφαίρα ζωής υπό τις συνθήκες του καπιταλισμού και ο αντίστοι-χος προς αυτόν διαχωρισμός μεταξύ της στερεοτυπικής αρσενικότηταςκαι θηλυκότητας71 Φυσικά το σημείο τομής των αλληλεπικαλυπτόμε-νων και αμοιβαία ενισχυόμενων αξόνων της καπιταλιστικής εκμετάλ-λευσης και της πατριαρχικής καταπίεσης έχει δουλευτεί πιο έντονααπό φεμινιστές παρά από μαρξιστές72

Παλαιότερες γενιές ριζοσπαστών ψυχαναλυτών που είχαν επιχειρή-σει να αναπτύξουν θεωρίες προσωπικής αλλαγής σε σύνδεση με τηνεπαναστατική πολιτική είχαν εξ ανάγκης καταστήσει τη θεματική τηςlaquoσεξουαλικής επανάστασηςraquo ζωτικής σημασίας στοιχείο της δουλειάςτους73 Αλλά ολοένα και πιο συχνά το laquoφύλοraquo που θα καθοδηγούσετην επανάσταση γινόταν αντικείμενο ουσιολογικοποίησης και μετατρε-

E N E K E N

80

TEYXOΣ 16

70 laquoΟ μαρξισμός του Λακάν δεν υπήρξε ποτέ μπροστά στην αναγνώριση αυτής της ανυπότακτηςδυσαρμονίας Ο Λακάν του μαρξισμού υπήρξε πράγματι ως η περιχαρής αλλά τελικά αλλοτριω-τική παραγνώριση μιας προβαλόμενης αρμονίαςraquo Valente 2003 σ 17271 Zaretsky 197672 Βλέπε για παράδειγμα Haraway 199173 Βλέπε για παράδειγμα Fenichel 1977

πόταν σε μια αυτάρκη δύναμη που μπορούσε και έπρεπε να οδηγηθείστην επιφάνεια74 Ο Λακάν δείχνει αντιθέτως πως η θέσμιση ενός ομι-λούντος υποκειμένου είναι επίσης και ταυτόχρονα η θέσμιση μιαςάλλης όψης στην ομιλία ενός άλλου τόπου που είναι το ασυνείδητομέσα στο οποίο οι συνδεδεμένες με λιμπιντικές δυνάμεις αναπαρα-στάσεις απολαμβάνουν την ισχύ τους λόγω αυτής καθεαυτής της δια-δικασίας εκδίωξής τους από τη γλώσσα της καθημερινότητας και τησυνήθη συνείδηση Το υπερεγώ για παράδειγμα τρέφεται έτσι απότην ένοχη συναίσθηση ότι υπάρχει κάτι επιθυμητό που δεν πραγματο-ποιείται πλήρως και που συνεχώς στέλνει πίσω την εντολή για ευχαρί-στηση το σεξ συνεγείρεται όσο και τίθεται υπό απαγόρευση75

Είναι αυτό που μας παρέχει έναν νέο τρόπο στοχασμού της προ-βληματικής της σεξουαλικής διαφοράς έτσι ώστε η laquoαδύνατηraquo σε-ξουαλική σχέση να είναι καταστατικός παράγοντας σε ότι αφορά τιςφαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι οι άνδρες και οι γυναίκες καιαπό την πλευρά του άνδρα σε ότι αφορά τη φαντασίωση για το σεποια γυναίκα έχει πρόσβαση ως κάτι πάνω και πέρα από τη Συμβολικήτάξη κάτι πάνω και πέρα από τη φθίνουσα laquoφαλλική απόλαυσηraquo στηνοποία είναι φυλακισμένος ο laquoάνδραςraquo76 Υπάρχει φυσικά ο πειρασμόςσrsquo αυτήν την εξήγηση να εξιδανικεύσουμε τη laquoγυναίκαraquo mdashένα μοτίβοπου όλο και πιο αποτελεσματικά διατηρεί στη θέση του τον υποβιβα-σμό τηςmdash77 και έτσι για να την προχωρήσουμε παραπέρα είναι απα-ραίτητο να δώσουμε κάποια προσοχή στην ιστορική θέσμιση αυτής τηςαδύνατης σεξουαλικής σχέσης καθώς και στην εξιδανίκευση που τη συ-νοδεύει78

Για παράδειγμα η εκθήλυνση είναι μέρος της λογικής του καπιταλι-σμού που διαλύει τις σχέσεις της πυρηνικής οικογένειας και τους laquoπα-ραδοσιακούςraquo ρόλους που έχουν απονεμηθεί στους άνδρες και στιςγυναίκες παράλληλα με τη στρατολόγηση των γυναικών στο εργατικόδυναμικό ως επίτιμων ανδρών και με την καταστροφή της laquoιδιωτικήςraquoσφαίρας που είχε απονεμηθεί στις γυναίκες υπάρχουν και αντίστοιχες

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

81ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

74 Βλέπε για παράδειγμα Reich 197275 laquoΟ γονέας του ίδιου φύλου εμφανίζεται στο παιδί ταυτόχρονα ως ο φορέας της σεξουαλικήςαπαγόρευσης και ως το παράδειγμα της παραβίασης τηςraquo Lacan 1980 σ 19176 laquoΠρέπει να διαφωνήσουμε με τις φιλοσοφικές βάσεις της Λακανικής ψυχανάλυσης χωρίς να αρ-νηθούμε την κοινωνική πραγματικότητα του φαλλικού προνομίου σε γλώσσα και αναπαράστασηκαι ως εκ τούτου τη δυσκολία επιβεβαίωσης του ldquoθηλυκούrdquo ldquofemininerdquoraquo Segal 1999 σ 6778 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίαςπατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv

ορισμένες φορές απέλπιδες προσπάθειες επανεύρεσης εκείνης της χα-μένης θηλυκότητας αυτό είναι φανερό σε μοτίβα που σχετίζονται μετην ανατροφή των παιδιών στην οποία οι άνδρες αναζητούν πρόσβασησχεδόν το ίδιο ένθερμα με τις γυναίκες καθώς και στον laquoσυναισθημα-τικό μόχθοraquo μέσω του οποίου οι άνδρες φαντάζονται ότι θα μάθουν ναείναι τόσο αποτελεσματικοί όσο και οι γυναίκες στην αισθητικότητα τηςαπόδοσής τους κι έτσι θα νιώθουν πράγματι κάτι βαθιά μέσα τους79

Η εκθήλυνση του καπιταλισμού συνοδεύεται επίσης τώρα και απότην άνοδο της ψυχοθεραπείας μιας σφαίρας εργασίας παραδοσιακάσυνδεδεμένης με τις γυναίκες αλλά στην οποία οι άνδρες γίνονταιτώρα πιο ισχυροί όπως επίσης και στην ψυχανάλυση ως μια πιο laquoαυ-στηρήraquo στερεοτυπικά ανδρική δραστηριότητα στο πλαίσιο τηςοποίας άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επανανακαλύψουν τη θη-λυκή πλευρά του εαυτού τους80 Στη λακανική ψυχανάλυση ωστόσοαυτή η διαδικασία της laquoεκθήλυνσηςraquo επιστρατεύεται αλλά ταυτό-χρονα γίνεται και ζήτημα προβληματισμού καθώς χρησιμοποιείται ωςεργαλείο αλλά συγχρόνως εξετάζεται και μέσα από το τι θα ήταν δυ-νατό να ειδωθεί ως μια laquoπροσωπική-πολιτικήraquo διαδικασία που ανοίγει τοδρόμο στη θηλυκότητα σαν κάτι που είναι υποχρεωτικά καταπιεσμένοώστε να μπορεί να λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά με τρόπο που αρ-νείται να την ουσιολογικοποιήσει ή να την εξιδανικεύσει Η laquoυστερι-κοποίησηraquo του αναλυόμενου για παράδειγμα είναι μια εκθήλυνση τηςθέσης του υποκειμένου που αμφισβητεί τον κύριο και αναπτύσσεταιμε βάση τις πλέον πρώιμες και κριτικής σημασίας παρατηρήσεις στηνιστορία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τις οποίες η υστερία δεν πε-ριοριζόταν στις γυναίκες Αλλά αυτή η εκθήλυνση δεν είναι σαγηνευ-μένη από φαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι μια γυναίκα επειδή ηακύρωση της laquoθηλυκότηταςraquo είναι το σημείο εκείνο στο οποίο ο οποι-ουδήποτε φύλου αναλυόμενος γνωρίζει όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αρ-μονική σεξουαλική σχέση αλλά και ότι laquoη γυναίκαraquo δεν υπάρχει81

E N E K E N

82

TEYXOΣ 16

77 laquoΥπάρχουν λίγοι μόνο μορφωμένοι άνθρωποι στους οποίους οι δύο τάσεις της τρυφερότηταςκαι της αισθησιακότητας έχουν συγκεραστεί σωστάmiddot ο άνδρας σχεδόν πάντα νιώθει τον σεβασμότου για εκείνη τη γυναίκα που δρα ως ένας περιορισμός για τη σεξουαλική του δραστηριότητα καιαναπτύσσει πλήρη σεξουαλική ικανότητα μόνον όταν βρίσκεται με ένα υποβαθμισμένο σεξουα-λικό αντικείμενοraquo Freud 2001d σ 18578 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίας[πατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv 79 Βλέπε για παράδειγμα Hochschild 198380 Verhaeghe 199981 Lacan 1998 σ 81

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

Ενώ του χρειάστηκε κάποια τόλμη για να στρατολογήσει τον Λακάνσε αυτήν την αποστολή με φόντο μια θλιβερή αυτοκριτική κομμουνι-στών αναλυτών οι οποίοι είχαν διακηρύξει την άποψη ότι η ψυχανά-λυση είναι μια laquoαντιδραστική ιδεολογίαraquo24 ο laquoαντι-ανθρωπισμόςraquo τουΑλτουσέρ δεν ήταν παρά μια ακόμα κίνηση στο πλαίσιο του συμπλέγ-ματος μηχανορραφιών που απαιτούσε το Κόμμα25 Επιπρόσθετα ο Αλ-τουσέρ υιοθέτησε ιδέες από τον Λακάν οι οποίες θα μπορούσαν μέσασrsquo αυτόν τον συγκεκριμένο τομέα θεωρητικής διεργασίας να κρατή-σουν ζωντανή κάποια εκδοχή του ανθρωπισμού που εκείνος προσχη-ματικά παραμέριζε κάτι αλλόκοτα κοντινό με εκείνη την ίδια τηνψυχολογία έναντι της οποίας ο Λακάν οίκτιρε τον εαυτό του26

Η πιο εντυπωσιακή έκφραση αυτού του στοιχείου ψυχολογικοποί-ησης βρίσκεται στη χρήση που κάνει ο Αλτουσέρ της περιγραφής τουσταδίου του καθρέφτη από τον Λακάν27 Για τον Λακάν αυτό το laquoστάδιοraquomdashη θέση στην οποία συγκροτείται το Φαντασιακόmdash ενσωματώνεταικαι είναι αναγκαστικά συνυφασμένο με το Συμβολικό και το Πραγμα-τικό28 Για τον Αλτουσσέρ ωστόσο αυτό είναι ένα αυτοπεριορισμένοσημείο φαντασιακής ταύτισης με τη μητέρα πραγματευόμενο σαν τοαρχικό σημείο από το οποίο αναδύεται το υποκείμενο ως ικανό να ανα-γνωρίζει και να αναγνωρίζεται μέσα σε ιδεολογικά συστήματα29 Η

E N E K E N

68

TEYXOΣ 16

24 laquoΤο λιγότερο που μπορεί να πει κανείς για την αναλυτική προσέγγιση είναι ότι αυτή εμποδίζειστον υψηλότερο βαθμό την ελευθερία του να αποδίδονται στα γεγονότα οποιαδήποτε αίτια άλλααπό εκείνα που διατυπώνονται αξιωματικά από την ίδια την ψυχανάλυση Η αναλυτική τεχνικήμπορεί να οδηγήσει τον ασθενή μόνο στη μέση της διαδρομής στο σημείο όπου αυτός αποκτάσυνείδηση του μύθου που τον βάραινε αλλά όχι των βαθιών πηγών εκπόρευσής του Αυτή τουπροσφέρει μόνο μια επίπλαστη απελευθέρωση μέσα σε ένα φαντασιακό κόσμοraquo Eight FrenchPsychiatrists 1949 σ 1925 laquoΟ Αλτουσέρ ανέπτυξε μια φιλοσοφία της ιστορίας που επέτρεπε την αναγνώριση των πολι-τικών διαστρεβλώσεων που υπήρχαν στο εποικοδόμημα της ΕΣΣΔ αν και διατηρούσε την οικο-νομική κατηγοριοποίηση της χώρας ως σοσιαλιστικής Από θεωρητική άποψη αυτή αποτελούσεμία μείζονα πολιτική πρόοδο σε σύγκριση με τις εξηγήσεις με βάση τη ldquoλατρεία της προσωπικό-τηταςrdquo που προτιμούνταν [sic] από την ηγεσία του ΓΚΚ Από πολιτική άποψη αυτή επέτρεπε έναβαθμό κριτικής για την ΕΣΣΔ και παραχωρούσε στο ΓΚΚ ένα βαθμό ανεξαρτησίας από το ΚΚΣΕ(CPSU)raquo OrsquoDonnell 1982 σ 2526 laquoΟ Αλτουσέρ μπορεί να φαίνεται ότι απορρίπτει την ψυχολογία αλλά την επανεισάγει διαμέσου του Ιδεολογικού Κρατικού Μηχανισμούraquo OrsquoDonnell 1982 σ 2927 Πρώτα σκιαγραφήθηκε στα Αγγλικά στο New Left Review ωσάν να επρόκειτο πράγματι για έναlaquoστάδιο αντικατοπτρισμούraquo που θα μπορούσε να αποτελεί μέρος μιας αναπτυξιακής περιγραφής(Lacan 1968) Σύγκρινε αυτό με τον Lacan 200228 Lacan 199829 laquoΣτη ρίζα του προβλήματος βρίσκεται η επίκληση από τον Αλτουσσέρ ενός ldquoατόμουrdquo το

σχέση που συνάπτει το ατομικό υποκείμενο όσον αφορά τους ποικίλουςΚρατικούς Ιδεολογικούς Μηχανισμούς ή το laquoΑπόλυτο Υποκείμενοraquo είναιμια laquoφαντασιακήraquo σχέση30 αντί να είναι πάντα ήδη δομούμενη από τοΣυμβολικό και το Πραγματικό ως το τρίτο αναγκαίο στοιχείο υποβιβάζεταιαπό τον Αλτουσέρ στο να συνίσταται σε laquoπραγματικές καταστάσειςraquoως εάν η ψυχανάλυση να ενδιαφερόταν για την laquoπραγματικότηταraquo σαμια μεζούρα διαστρεβλωμένων νοήσεων Κατrsquo αυτόν τον τρόπο λοι-πόν ο Αλτουσέρ στριμώχνει τις λακανικές έννοιες σε καλούπια για νακατανοήσει την laquoιδεολογίαraquo αλλά κατά τη διαδικασία τις laquoφαντα-σιακοποιείraquo κι έτσι μετατρέπει αυτό καθεαυτό το Φαντασιακό σε κάτιπου λειτουργεί ως μία έννοια laquoκλειδίraquo αυτή φαινόταν να ανοίγει τοδρόμο προς μια μαρξιστική θεωρία της υποκειμενικότητας αλλά στηνπράξη μας κλείδωσε όλο και πιο ερμητικά μέσα στην ιδεολογία ως κάτιαιώνιο και αναπόδραστο

Το να χρησιμοποιούμε την ψυχανάλυση κατrsquo αυτόν τον τρόπο για ναεξασφαλίσουμε μια θεωρητική κατανόηση σχετικά με την ιδεολογία κα-ταλήγει κατά συνέπεια στο να διαστρεβλώνουμε αυτό στο οποίο στόχευεο Λακάν Στην κλινική πρακτική είναι ζωτικής σημασίας ότι ο αναλυτήςεπιλαμβάνεται του ρόλου του Φαντασιακού για κάθε συγκεκριμένοαναλυόμενο έτσι ώστε να μπορεί ο αναλυόμενος να οδηγηθεί στο ση-μείο όπου θα είναι ικανός να προχωρήσει πέρα και πάνω από τις οδυ-νηρές κυκλικές διαδρομές που τον κρατούν δεσμώτη κάποιωναντικειμένων επιθυμίας η ανάλυση είναι η πρακτική της ομιλίας μέσωτης οποίας ο αναλυόμενος θα αποδεσμευτεί από το Φαντασιακό ως αι-ώνιο και αναπόδραστο Ωστόσο ο λακανικός ψυχαναλυτής ενδιαφέρεταιεπίσης για το πως μπορεί εκείνος ο αναλυτής να τοποθετήσει τον εαυτότου μέσα στο Συμβολικό (ως ο Άλλος προς τον οποίο κατευθύνεται ο μη-εγωικός ανεπίγνωστος laquoαληθής λόγοςraquo) ή μέσα στο Πραγματικό (ως ο

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

69ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

οποίο είναι προ-ιδεολογικό και το οποίο θα πρέπει πράγματι να είναι προ-ιδεολογικό αν είναισωστή η πλέον θεμελιώδης θέση του Αλτουσέρ (ότι η ιδεολογία είναι η διαδικασία μέσω τηςοποίας οι άνθρωποι συγκροτούνται ως υποκείμενα) Ο Αλτουσέρ μας έχει δώσει τον χειρότεροαπό όλους τους πιθανούς κόσμους παρουσιάζοντας ένα μοντέλο του υποκειμένου το οποίο κα-ταφέρνει να εξοβελίζει ή να αποδυναμώνει τις δυνάμεις πολιτικής δράσης των ενηλίκων την ίδιαστιγμή που αυτό διατηρεί μεταφυσικές και ουσιοκρατικές παραδοχές γύρω από προ-κοινωνικέςικανότητες του ατόμου-παιδιούraquo Barrett 1993 σσ 178-930 laquoΗ δομή κάθε ιδεολογίας παραποιώντας τα άτομα ως υποκείμενα στο όνομα ενός Μοναδι-κού και Απόλυτου Υποκειμένου είναι κατοπτρική δηλαδή μια δομή αντικατοπτρισμού και διπλάκατοπτρική αυτή η κατοπτρική αναπαραγωγή πανομοιότυπων είναι δομικό στοιχείο της ιδεολο-γίας και διασφαλίζει τη λειτουργία τηςraquo Althusser 1971 σ 168

άλλος αντικείμενο άλφα μικρό [objet petit a] ως αινιγματικό αίτιο επι-θυμίας που θα ανοίξει μονοπάτια λόγου από το ασυνείδητο)31 Σταχέρια του Αλτουσέρ η ψυχανάλυση γίνεται μια πραγμάτευση της ιδεο-λογίας ασκούμενης από αναλυτές παρά μια laquoομιλούσα θεραπείαraquoασκούμενη από αναλυόμενους εκείνο που παραβλέπει αυτός είναι πωςοι αναλυόμενοι αλλάζουν πράγματι του μικρούς τους κόσμους μέσαστα όρια των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων καθώς και ότι η δια-δικασία της αλλαγής είναι εκείνο που η σύλληψη της έννοιάς του καιη σύνδεσή τους μαζί του θα έπρεπε να ενδιαφέρει περισσότερο τουςεπαναστάτες μαρξιστές Ο όρος laquoθεωρητικόraquo στο έργο του Αλτουσέρείναι στην πράξη ένα υποκατάστατο για τον όρο laquoπρακτικήraquo είτε πο-λιτική είτε ψυχαναλυτική πρακτική32

Aυτή η κατάρα

Η επόμενη γενιά mdashοι laquoμετα-Αλτουσεριανοίraquo στον αγγλόφωνο κόσμοmdashεπιδείνωσαν αυτήν τη λανθασμένη ανάγνωση του Λακάν με μια μετα-τόπιση του ενδιαφέροντος από το Φαντασιακό στο Συμβολικό η ανά-λυση των ιδεολογικών μορφών μπορούσε έτσι να κατευθυνθεί πιοεύκολα προς το πεδίο των laquoκειμένωνraquo και του laquoλόγουraquo Οι ακαδημαϊ-κές οικειοποιήσεις του Λακάν στα πλαίσια της θεωρίας της λογοτεχνίαςή των κινηματογραφικών σπουδών οι οποίες έτειναν να χρησιμοποιούντον Αλτουσσέρ ως ένα είδος φίλτρου έπρεπε στη συνέχεια να ξεκα-θαρίσουν τους λογαριασμούς τους με την αναπαράσταση του Συμβο-λικού ως εάν να ήταν αυτό ένα γιγάντιο φαντασιακό σύστημα ώστε ναμπορούν να αναγνωσθούν με κριτικό τρόπο τα γλωσσικά δομημένα πο-λιτισμικά προϊόντα και έτσι παρουσιάστηκε και διατηρήθηκε η ελπίδαότι τα κείμενα μπορούσαν να αποσυναρμολογούνται και να μεταπλά-θονται33 Στις ΗΠΑ για παράδειγμα η μάλλον αρνητική αξιολόγηση

E N E K E N

70

TEYXOΣ 16

31 Αυτή η τοποθέτηση τίθεται διαφορετικά στο πρώιμο και στο ύστερο έργο του Λακάν με μιαμετατόπιση της έμφασης από το Συμβολικό προς το Πραγματικό32 Το έργο του Καστοριάδη θα μπορούσε να αντιπαραβληθεί μrsquo αυτήν τη θέση αν και το ύστεροέργο του mdashστο σημείο όπου αυτός στράφηκε στην ψυχανάλυσηmdash δεν ήταν ούτε μαρξιστικόούτε εντέλει λακανικόmiddot Ο Καστοριάδης ήταν ένας ακτιβιστής από την ομάδα Σοσιαλισμός ήΒαρβαρότητα (που αρχικά υπέγραφε ως laquoPaul Cardanraquo) ο οποίος εκπαιδεύτηκε ως ένας λακα-νικός στη συνέχεια αποσκίρτησε από τη σχολή του Λακάν για να ασκήσει πρακτική ως ψυχανα-λυτής στην laquoΤέταρτη ομάδαraquo και προχώρησε στην επεξεργασία μιας περιβάλλουσας τα πάνταθεωρίας της laquoφαντασιακής θέσμισηςraquo της κοινωνίας Βλέπε για παράδειγμα Castoriadis 198733 Metz Christian Ψυχανάλυση και κινηματογράφος Το φαντασιακό σημαίνον Αθήνα Πλέθρον 2007

του έργου του Λακάν για το Συμβολικό από τον Τζέιμσον την οποίααυτός είχε συγχωνεύσει στο κεντρικό θέμα της σημαντικής κριτικής τουεπισκόπησης του δομισμού και του ρωσικού φορμαλισμού στο laquoΗ φυ-λακή της γλώσσαςraquo34 αντικαταστάθηκε πέντε χρόνια αργότερα απόμια πιο θετική εκτίμηση παρά τούτο όμως αυτός ήταν ακόμα επιφυ-λακτικός για το πως ο πανηγυρισμός της laquoυποταγής στο Νόμοraquo και τηςlaquoυπαγωγής του υποκειμένου στη Συμβολική Τάξηraquo σήμαινε ότι έναςlaquoσφετερισμός από την πλευρά του συντηρητισμούraquo αυτού του laquoκαθαράαντι-ουτοπικού σχήματοςraquo ήταν laquoαναπόφευκτοςraquo35

Η χρήση της ψυχανάλυσης από τον Τζέιμσον ήταν πιο εξευγενισμένηαπrsquo ότι οι απλοποιητικές προσεγγίσεις στα πλαίσια της λογοτεχνικήςκριτικής που εικοτολογούσαν σχετικά με τα κίνητρα των διαφορετικώνσυγγραφέων και των δημιουργημάτων τους αλλά ήταν ακριβώς η επι-μονή του ότι η ανάλυση θα πρέπει να αφορά την παραγωγή και τη θελ-κτικότητα περίπλοκων ιδεολογικών συστημάτων μέσα στα κείμενα πουτον οδήγησε μακριά από αυτήν καθεαυτή τη λακανική ψυχανάλυσηΤο Φαντασιακό μετατοπίστηκε στο βάθος του σκηνικού σα να αφο-ρούσε απλά και μόνο τα ιδιοσυγκρασιακά στοιχεία μιας προσωπικήςιστορίας του συγγραφέα ή των χαρακτήρων του κειμένου για τα οποίαθα μπορούσαν να ενδιαφέρονται οι παιδοψυχίατροι mdashένας διαχωρι-σμός του γνωστικού τομέα που αποτελούσε ανάθεμα για τον Λακάνmdashκαι το Πραγματικό ήταν για τον Τζέιμσον laquoαπλά Ιστορία από μόνοτουraquo36 μια διατύπωση που τουλάχιστον συλλάμβανε κάτι από την ακα-τανόητη τραυματική του διάσταση στην ψυχανάλυση37 Ωστόσο η κατrsquoαυτόν τον τρόπο αναγωγή του Πραγματικού σε Ιστορία το μετέτρεψε σεκάτι που θα ήταν δυνατό στην ιδανική περίπτωση να αποτελεί αντι-κείμενο αφήγησης mdashσα να ήταν η ευρύτερη δυνατή συμβολική τάξηκαι το Πρότυπο κείμενο (Ur-text) για κάθε συγκεκριμένο τοπικό σύ-στημα σημειωτικής

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

71ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

34 Jameson 197235 laquoΑπό την άλλη πλευρά αν ανακαλέσουμε στη μνήμη μας ότι για τον Λακάν η ldquoυποταγή στοΝόμοrdquo σηματοδοτεί όχι την απώθηση αλλά μάλλον κάτι πολύ διαφορετικό και συγκεκριμένα τηναλλοτρίωση mdashμε τη διφορούμενη έννοια μέσω της οποίας κατανοείται αυτό το φαινόμενο απότον Χέγκελ σε αντίθεση με τον Μαρξmdash τότε γίνεται προφανής ο τραγικότερος χαρακτήρας της σκέ-ψης του Λακάν και οι διαλεκτικές δυνατότητες που εμπεριέχει αυτήraquo Jameson 1977 σ 37336 Jameson 1977 σ 38437 laquoΑκριβώς όπως για τον Λακάν το Πραγματικό είναι εκείνο που είναι ανυπόφορο να αντέξουμεη Ιστορία για τον Τζέιμσον είναι ldquoεκείνο που πονάrdquoraquo Homer 1998 σ 52

Η αναπότρεπτη ολίσθηση στον αμερικανικού (ΗΠΑ) τύπου πραγ-ματισμό ως αντίθεση στον ιστορικό υλισμό ολοκληρώθηκε στην πράξηαπό θεωρητικούς της Ευρώπης μέσω της συγχώνευσης αναλύσεων τηςιδεολογίας με την αναζήτηση ιστορικών συμβιβασμών ταξικο-συνεργα-τισμικού χαρακτήρα Αν ο Αλτουσσέρ ήταν ένας από τους σημαίνοντεςlaquoπατέρεςraquo της αντιφρονούσας laquoκινεζικήςraquo φατρίας του δυναστευό-μενου από κρίση ΓΚΚ απασχολημένος με την επεξεργασία μιας νέαςlaquoανθρωπιστικήςraquo τοποθέτησης τότε οι Λακλάου και Μουφ θα πρέπεινα ειδωθούν ως κληρονόμοι της γραμμής της laquoιταλικήςraquo φατρίας ΤοΗγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική περιείχε μόνο τις πλέον στοι-χειώδεις αναφορές στον Λακάν38 αλλά αυτό το ακαδημαϊκό μανιφέστοτου ευρωκομουνισμού που συνεπαγόταν μια σοσιαλδημοκρατική πα-ρεισαγωγή του Γκράμσι ως θεωρητικού του λόγου μπορούσε τώρα μεευκολία να στρατολογήσει laquoσημαίνονταraquo και laquoυποκείμενες θέσειςraquoστις δικές του αναγνώσεις πολιτισμικών κειμένων39

Ο Λακάν είχε πράγματι διατυπώσει περιγραμματικά μια θεωρία τουλόγου επιδέξια παρουσιασμένη σε ένα κοινό από ακαδημαϊκούς καιακτιβιστές κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου του της περιόδου 1969-1970με μια μικρή διάσπαρτη ποσότητα ημιμαρξιστικών εννοιών mdashόπως αυτήτης laquoυπεραπόλαυσηςraquo σα να ήταν το ψυχικό συμπλήρωμα της laquoυπε-ραξίαςraquomdash για να κολακεύσει τους αριστεριστές συνομιλητές του40

Αλλά το κύριο θεωρητικό ανάπτυγμα σrsquo αυτό το σεμινάριο για την laquoαν-τίστροφη όψη της ψυχανάλυσηςraquo κατευθύνθηκε για μια ακόμα φοράστο ερώτημα της ψυχαναλυτικής πρακτικής και στην αντιδραστική κα-τακρήμνιση αυτής της πρακτικής εντός της Διεθνούς ΨυχαναλυτικήςΕταιρείας Η χρήση του όρου laquoλόγος του πανεπιστημίουraquo για τον ονο-μαστικό προσδιορισμό της χειρότερης απrsquo όλες τις σύγχρονες μορφέςλόγου συνετέλεσε στο να εκτεθεί ο τρόπος με τον οποίο επιτυγχανό-ταν η τυποποίηση της γνώσης και των θέσεων σταδιοδρομίας έτσι ώστεεξυπηρετείται η στρατολόγηση και η ένταξη υποψήφιων γραφειοκρα-τών με αποτέλεσμα να μετατραπεί η ψυχανάλυση σε μέρος του μηχα-νισμού πωλήσεων τύπου πυραμίδας της θεραπευτικής κουλτούρας Ηπεριγραφή ενός laquoλόγου του κυρίουraquo διευκόλυνε τον Λακάν να επι-στρατεύσει εγελιανές κατηγορίες mdashμια εκδοχή της διαλεκτικής του

E N E K E N

72

TEYXOΣ 16

38 Laclau και Mouffe 198539 Βλέπε για παράδειγμα Howarth Norval και Stavrakakis 200040 Lacan 1969-1970

αφέντη και του δούλου δανεισμένη από τον Κοζέβmdash και να λοιδορή-σει τους επαναστατημένους φοιτητές για το ότι αυτό το οποίο φιλοδο-ξούσαν να αποκτήσουν ήταν ένας νέος αφέντης η laquoεπανάστασήraquo τουςθα ισοδυναμούσε μόνο με την περιστροφή των κύκλων από θέση σεθέση μέσα στις τέσσερις κατηγορίες λόγου41

Η ευδιάκριτα λακανική laquoθεωρία του λόγουraquo δίνει πράγματι κάποιοπλεονέκτημα σε ακαδημαϊκούς που εκλαμβάνουν ως αποστολή τουςτο να ανιχνεύουν μονοπάτια του Συμβολικού και να τα αναπαράγουνως μια μορφή γνώσης ακόμα και laquoκριτικήςraquo γνώσης στην οποία μπο-ρούν να στρατολογηθούν καινούριοι σπουδαστές42 Ωστόσο εκείνο πουη αποδοχή της θεωρίας του Λακάν περί των τεσσάρων κατηγοριώνλόγου παραβλέπει με ευκολία είναι ότι αυτός ενδιαφερόταν κατά κύριολόγο για το πως ο λόγος του πανεπιστημίου και ο λόγος του κυρίου δο-μούν και υπονομεύουν το ατομικό ψυχαναλυτικό έργο με τους λόγουςτης υστερίας και του αναλυτή να είναι επομένως θεωρητικά και πρα-κτικά εννοιολογικά πλαίσια για τη διευκόλυνση της αμφισβήτησης mdashεπαναστατική διατύπωση αμφιβολιών από τον αναλυόμενοmdash και τηδιευκόλυνση της διαφοράς ακόμα και της προσωπικής μεταμόρφωσηςΕίναι αλήθεια ότι η laquoυστερικοποίησηraquo του αναλυόμενου δεν παράγειάμεσα και αναπόφευκτα ένα καλό επαναστατικό υποκείμενο όμωςείναι μόνο ο λόγος του αναλυτή που μπορεί να επιτρέψει την εμφά-νιση αυτής της υστερικής άρνησης της κυριάρχησης και ίσως είναιακριβώς μια τέτοια υστερική άρνηση που αποτελεί την προϋπόθεσηγια επαναστατική υποκειμενικότητα Τα ταχυδακτυλουργικά τεχνά-σματα με σημαίνοντα από laquoαναλυτές του λόγουraquo που ασχολούνται μεπολιτικά κείμενα και κείμενα πολιτικής τακτικής υποκινούν αντίθεταένα γραφειοκρατικό προσανατολισμό στη γλώσσα αυτός βρίσκεταιμέσα στη σφαίρα της διαφήμισης και των ομάδων εστίασης παρά στησφαίρα της αλήθειας Πρόκειται για το αντίθετο της ψυχανάλυσης τοlaquoαντίστροφόraquo του

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

73ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

41 laquoΑυτό που εσείς ως επαναστάτες φιλοδοξείτε νrsquo αποκτήσετε είναι ένας Κύριος Θεός Θαέχετε ένανraquo Lacan 1987 σ 126 Και αυτό το σχόλιο είναι επίσης μια επιστροφή στον Φρόιντ laquoΟθεωρητικός μαρξισμός όπως έχει υλοποιηθεί στο πλαίσιο του ρωσικού μπολσεβικισμού έχειαποκτήσει την ενέργεια και τον αυτοδύναμο και αποκλειστικό χαρακτήρα μιας Κοσμοθεωρίας[Weltanshauung] αλλά ταυτόχρονα και μια αλλόκοτη ομοιότητα με αυτό εναντίον του οποίου μά-χεταιraquo Freud 2001γ σσ 179-8042 Βλέπε για παράδειγμα Bracher 1993

Η ανησυχητική στροφή προς τη γλώσσα μέσα σrsquo αυτόν τον τομέα ερ-γασιακής δραστηριότητας mdashπου είχε ήδη επισημανθεί νωρίς απόμαρξιστές43mdash οδηγήθηκε τελικά σε καρποφορία ώστε να στρώσει κα-λύτερα το δρόμο για νέες πολιτικές συμμαχίες που σφυρηλατήθηκανδιαμέσου της laquoανα-νοηματοδότησηςraquo των ποικίλων όρων της αντιπα-ράθεσης Στη συνακόλουθη στροφή στο λόγο που αναπτύσσεται πάνωστη βάση του έργου των Λακλάου και Μουφ όλες οι κατηγορίες laquoταυ-τότηταςraquo mdashμε την ταξική ταυτότητα ως την πιο ύποπτη απrsquo όλεςmdashδιαλύονται μέσα σε μια σύλληψη του Συμβολικού ως μια συνύφανσηκειμένων και ο laquoανταγωνισμόςraquo που κάνει αδύνατη την οποιαδήποτεεπίτευξη ταυτότητας ή την οποιαδήποτε επίλυση των διαφορών μεταξύταυτοτήτων γίνεται το σημείο εστίασης της ανάλυσης σrsquo αυτήν τηγραμμή ακαδημαϊκής έρευνας το σημαίνον laquoανταγωνισμόςraquo αυτό κα-θεαυτό λειτουργεί ως ένα είδος φετίχ που θα μπορούσε να υπηρετήσειώστε να αποτραπεί το κλείσιμο της συζήτησης της ιδεολογίας44 Η πο-λιτική κατεύθυνση του έργου των Λακλάου και Μουφ η οποία παρέσχεκάποια τοπική άρθρωση του ευρωκομουνιστικού σχεδίου σχεδόν σαν τηντελευταία πνοή του σταλινισμού45 οδηγούσε χωρίς έκπληξη προς μίαθέση που θα ήταν έκτοτε αυτο-δεδηλωμένα laquoμετα-μαρξιστικήraquo46

Ωστόσο εκείνοι που έχουν επιχειρήσει την επανεπιβεβαίωση της Λα-κανικής ψυχανάλυσης στα πλαίσια αυτής της εκδοχής της θεωρίας τουλόγου έχουν ήδη ακολουθήσει τους Λακλάου και Μουφ πολύ μακριάσrsquo αυτόν τον σχετικιστικό δρόμο για να είναι ικανοί να διαμορφώσουνοποιουσδήποτε άμεσους δεσμούς με τον επαναστατικό μαρξισμό Αντrsquoαυτού η laquoπολιτικήraquo αυτή καθεαυτή παίρνει τη μορφή μιας καρικα-τούρας και χαρακτηρίζεται ως ένα ανέφικτο πόνημα με τη μαρξιστικήπολιτική να παρουσιάζεται ως ένα από τα εμπόδια για το δρόμο προςτη laquoριζοσπαστική δημοκρατίαraquo47 Μετά όταν ο Λακλάου επικρίνεται

E N E K E N

74

TEYXOΣ 16

43 Βλέπε για παράδειγμα Callinicos 1982 και Anderson 198344laquoΟι κοινωνικοί ανταγωνισμοί προκύπτουν επειδή οι κοινωνικοί δρώντες αδυνατούν να κα-τακτήσουν πλήρως την ταυτότητά τουςhellip Tο έργο του αναλυτή του λόγου είναι να διερευνά τιςδιαφορετικές μορφές αυτής της αδυναμίας καθώς και τους μηχανισμούς μέσω των οποίων ο εμ-ποδισμός της ταυτότητας δομείται με ανταγωνιστικούς όρους από κοινωνικούς δρώντεςraquoHowarth Norval και Stavrakakis 2000 σ 1045 Mandel 197846 Laclau και Mouffe 198747 Βλέπε για παράδειγμα Stavrakakis 1999 Ο Λακάν και το πολιτικό εκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008

από τους πρώην μαθητές του σχετικά με το ρόλο λακανικών εννοιώνόπως η laquoαπόλαυσηraquo mdashη ανέφικτη ευχαρίστηση laquoπέρα και πάνω απότην αρχή της ηδονήςraquo και έξω από το Συμβολικό στο Πραγματικόmdash48

αυτός είναι ικανός να απαντήσει ότι φυσικά μιλά συνεχώς για την από-λαυση49 Μέχρι τώρα σrsquo αυτήν τη γραμμή σκέψης τα πάντα έχουναπορροφηθεί μέσα στο Συμβολικό και κάθε ενοχλητικό ή διασπαστικόστοιχείο της λακανικής θεωρίας έχει ανακτηθεί μέσα στο λόγο

Το πραγματικό ζήτημα

Η έμπνευση για μεγάλο μέρος του σύγχρονου συγγραφικού έργου πουαναπτύσσεται μεταξύ θεωρητικών του λόγου είναι ο πάλαι ποτέ σύμ-μαχος των Λακλάου και Μουφ Ζίζεκ και αυτός σχεδόν χωρίς καμιάσυνεπικουρία έχει βάλει πάλι στην ατζέντα τη θεωρητική αποκατά-σταση των διακοπεισών σχέσεων μεταξύ Μαρξ και Λακάν50 Το πρώιμοέργο του Ζίζεκ ήταν μέρος μιας έντονης θεωρητικής αντιπαράθεσης στηΣλοβενία κατά τη δεκαετία του 1980 που εκείνο τον καιρό αποτελούσεαναπόσπαστο κομμάτι πολιτικής πρακτικής μια ομάδα θεωρητικών ξε-καθάριζαν τους λογαριασμούς τους με τη γραφειοκρατία και με τον Αλ-τουσέρ χρησιμοποιώντας τον Λακάν ως κριτικής σημασίας πηγή

Πολλά από τα θέματα που επανεμφανίζονται στα γραπτά του Ζίζεκαναφορικά με την ιδεολογία51 για παράδειγμα είναι εμφανή στο σχόλιοτου Rastko Močnik ότι η περιγραφή της laquoέγκλησηςraquo από τον Αλτουσέρmdashμέσω της οποίας η ιδεολογία χαιρετίζει με ενθουσιασμό τα άτομακαι τους δίνει υπόσταση ως υποκείμεναmdash προϋποθέτει ήδη ότι ενπρώτοις υπάρχει εκεί ένα υποκείμενο κάποιο που είναι ικανό να αν-ταποκριθεί στο κάλεσμα της ιδεολογίας52 Εδώ σrsquo αυτήν την κριτικήγίνεται κάποια επεξεργασία της λακανικής φόρμουλας αναφορικά με

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

75ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

48 laquoΧωρίς να λαμβάνουμε υπόψη την ευχαρίστηση το λακανικό πλαίσιο στο σύνολό του χάνει τομεγαλύτερο μέρος της επεξηγηματικής του δύναμηςraquo Glynos και Stavrakakis 2003 σ 12049 laquoΜε τον όρο ldquoλόγοςrdquo εγώ δεν αντιλαμβάνομαι κάτι που περιορίζεται στο γλωσσικό κατα-νοούμενο υπό τη στενή του έννοια αλλά ένα σχεσιακό σύμπλεγμα ένα συστατικό στοιχείο τουοποίου είναι η ευχαρίστησηraquo Laclau 2003 σ 28350 laquoΗ αυστηρά δογματική λακανική προσέγγιση συνδυασμένη επακριβώς με μια μη μετα-μαρ-ξιστική προσέγγιση είναι το ζητούμενο σήμεραraquo Žižek 1997 στο Long και McGann σ 13351 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 198952 laquohellipσrsquo αυτήν την περίπτωση η συγκρότηση του υποκειμένου θα διέφευγε της επιστημικής δι-καιοδοσίας του ιστορικού υλισμούraquo Močnik 1993 σ 139

τη μεταβίβαση σύμφωνα με την οποία ο αναλυόμενος αποδίδει το χα-ρακτηριστικό της γνώσης σε ένα laquoυποκείμενο που υποτίθεται ότιγνωρίζειraquo53 αυτήν τη φορά ως διαμόρφωση μιας ldquoδιυποκειμενικήςδομήςrdquoraquo στην οποία υπάρχει laquoη σχέση της ταύτισης με το ldquoυποκεί-μενο που υποτίθεται ότι πιστεύειrdquoraquo54 Αυτό είναι ένα κεντρικό θέμαπου ο Ζίζεκ χρησιμοποιεί στο δικό του μετέπειτα έργο55 Για τον Močnikο Λακάν αποτελεί έναν τρόπο επιστροφής στον Φρόιντ laquoτον υλιστήraquoγια τον οποίο laquoτο όλον είναι το αναληθέςraquo και αυτός ο υλισμός φέρε-ται επομένως να είναι πολύ κοντά σε μια μαρξιστική θεώρηση της laquoαυ-ταπάτης της ολότητας ως το αποτέλεσμα ιδεολογικής ολοποίησηςraquo56

Ενάντια σε κάθε αυταπάτη συνοχής και στην ιδέα ότι υπάρχει κάποιαολοποιός γνώση η οποία μπορεί να ανευρεθεί κάτω από το σύνολο τωνσημαινόντων που συγκροτούν την ιδεολογία και τα συνακόλουθα φαν-τασιωτικά στοιχεία της φτάνουμε να δούμε ότι υπάρχει το τίποτα laquoτί-ποτα παρά το χάσμα που κάνει την κοινωνική δομή να είναι το μη όλοντο χάσμα της ταξικής πάληςraquo57

Το μάθημα ότι δεν υπάρχει τίποτα ότι είναι οι γελοιώδεις φαντασιώ-σεις που μας εγκολλούν με τα αντικείμενά μας αυτό που συνιστά τουλικό των σημαινόντων είναι πράγματι κάτι που ένα υποκείμενο σε λα-κανική ψυχανάλυση ενδέχεται να φτάσει να γνωρίζει Όταν ο αναλυτήςείναι ικανός να laquoεπιτύχει απόλυτη διαφοράraquo58 τότε ο αναλυόμενοςμπορεί ίσως ακόμα και να παραιτηθεί από αυτές ως ένα υποκείμενοπου υποτίθεται ότι γνωρίζει και να συνειδητοποιήσει καθώς αντικρούειεκείνη τη θεμελιώδη φαντασιακή σχέση με το αντικείμενό του μικρό απου δόμησε το ποιος ήταν ότι τίποτα δεν μπορεί να προέλθει από τοτίποτα σε μια στιγμή υποκειμενικής ένδειας59

Αλλά είναι πράγματι αυτό το laquoτίποταraquo απλώς άλλο ένα όνομα γιατην ταξική πάλη ισοδύναμο με την αδυνατότητα οποιασδήποτε συνε-κτικής ολοποίησης του κοινωνικού πεδίου Γιατί δε θα μπορούσε το μά-θημα που είναι δυνατόν να αποκομισθεί από τη συγκεκριμένη σχέση

E N E K E N

76

TEYXOΣ 16

53 laquoΚάθε φορά που αυτή η λειτουργία μπορεί για το υποκείμενο να ενσωματώνεται σε κάποιοάτομο είτε πρόκειται για έναν αναλυτή είτε όχι η μεταβίβασηhellipεδραιώνεταιraquo Lacan 1979 σ 23354 Močnik 1993 σ 14155 laquohellipΤο θεμελιώδες συστατικό γνώρισμα της συμβολικής τάξηςraquo Žižek 2002a56 Močnik 1993 σ 14957 Močnik 1993 σ 15258 Lacan 1979 σ 27659 Lacan 1979 σ 273

που δομεί και αποδομεί κάποιος στο πλαίσιο της ανάλυσης να είναιεπίσης η μη ύπαρξη κάποιου πράγματος όπως η ταξική πάλη ότι δη-λαδή αυτή καθεαυτή η ιστορική υλιστική κριτική της πολιτικής οικονο-μίας χρησιμεύει στο να κλείσει ή να γεμίσει ένα laquoκενόraquo ή μιαlaquoέλλειψηraquo στο υποκείμενο και ότι ο πολιτικός αγώνας ελκύει τουςακτιβιστές μέσα σε μια φαντασιακή σχέση με τους ταγούς τους οιοποίοι θα εκπληρώσουν τη λειτουργία των laquoυποκειμένων που υποτίθε-ται ότι πιστεύουνraquo Αυτό είναι ακριβώς το συμπέρασμα στο οποίοέχουν φτάσει κάποιοι από τους λακανικούς υπέρμαχους της laquoριζοσπα-στικής δημοκρατίαςraquo60 Για τον Ζίζεκ η laquoταξική πάληraquo χρησιμοποιείταιγια να σηματοδοτήσει έναν ανταγωνισμό που διατρέχει οποιαδήποτεπροσπάθεια να μετατρέψουμε το κοινωνικό σε ένα πλήρες ευεργετικόσύστημα μια αντιληπτική αδυνατότητα που θα απογοητεύει εκείνουςπου θέλουν να βελτιώσουν τον καπιταλισμό αλλά μια απαραίτητη αδυ-νατότητα που επίσης θα εμποδίζει εκείνους που θέλουν να τον ανα-τρέψουν Η εργατική τάξη δεν είναι mdashστην κοσμοθεωρία του Ζίζεκmdashμια τάξη που θα αγωνιστεί για να αναλάβει την εξουσία και να καταρ-γήσει ταυτοχρόνως τον εαυτό της μέσα σε αυτήν καθεαυτή τη διαδι-κασία της σοσιαλιστικής επανάστασης Για τον Ζίζεκ το laquoεμπόδιοraquo ήο laquoανταγωνισμόςraquo που αυτός επαναλαμβάνει επίμονα και βασανιστικάείναι η συνθήκη της δυνατότητας για την ύπαρξη του καπιταλισμούmiddot ηαπομάκρυνση αυτού του εμποδίου θα σήμαινε την απώλεια αυτής τηςίδιας της παραγωγικότητας που γεννάται μέσα από αυτό laquoαν απομα-κρύνουμε το εμπόδιο τότε εξανεμίζεται αυτή η ίδια η δυνατότητα πουαντικρούεται μέσω αυτού του εμποδίουraquo61 Σε πείσμα κάποιας ρητορι-κής που κυκλοφορεί περιστασιακά για να ενοχλεί τους ομόλογους τουΛακλάου ο Ζίζεκ δε διαλογίζεται πάνω και πέρα από τους ορίζοντεςτου καπιταλισμού62

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

77ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

60 laquoΑυτός είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους η δημοκρατία ταυτίζεται με το σύμ-πτωμα (τον καταστατικό ανταγωνισμό του κοινωνικού που συνήθως παρουσιάζεται ως τίποταάλλο παρά ένα απλό επιφαινόμενο) και αντικρούει τη φαντασίωση της αρμονικής κοινωνικήςτάξης πραγμάτων εγκαθιστώντας την έλλειψη στη θέση της αρχής της κοινωνικής οργάνωσηςraquoStavrakakis 1999 σ 136 Ο Λακάν και το πολιτικό61 Žižek 2002β σ 27562 laquohellipαν αυτή η ριζοσπαστική επιλογή στηλιτεύεται από κάποιους φιλάνθρωπους φιλελεύθε-ρους ως Αριστεροφασισμός ας είναιraquo Žižek στο Butler Laclau και Žižek 2000 σ 326

Ο Ζίζεκ δεν είναι μαρξιστής αλλά αυτό δεν αποτελεί το κύριο ζήτημαπου μας ενδιαφέρει εδώ63 Αν και στρέφεται στην εξέταση πολιτικοοι-κονομικών φαινομένων στα πλαίσια ερμηνευτικών σχολίων και κριτικήςκαι με μια ρητορική στην οποία είναι διάχυτη η μαρξιστική ορολογία64

αυτό αποτελεί απλώς μια ευκαιρία να ξεδιπλώσει θέματα από τη γερ-μανική ιδεαλιστική φιλοσοφία Και παρότι γίνεται συχνή επίκληση τουΛακάν αυτό δεν είναι παρά ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ανάγνωσητου Χέγκελ (και περιστασιακά του Σέλλινγκ) Έτσι όταν ο Ζίζεκ επι-καλείται τη λακανική ψυχανάλυση mdashσα μια πρακτική αυτοεξέτασηςδιαμέσου της οποίας η αλήθεια του ασυνειδήτου μπορεί παρά μόνο ναμισοειπωθείmdash ως ένα περίγραμμα για πολιτική δράση τότε οδηγούμα-στε πολύ μακριά από τον επαναστατικό μαρξισμό65

Την ίδια στιγμή που υπάρχει μια αμείλικτη απο-ουσιολογικοποίησηκοινωνικών κατηγοριών σrsquo αυτήν τη γραμμή συγγραφικού έργου συχνάυπάρχει επίσης μια μυθιστορηματοποίηση ηρωικών ατομικών πράξεωνάρνησης και εδώ η αντίληψη της έννοιας του Πραγματικού από τονΛακάν γίνεται η λυδία λίθος για κάτι που θα μπορούσε να ήταν μιαεκρηκτική δύναμη έξωθεν του Συμβολικού και του Φαντασιακού Αυτόδε γίνεται πουθενά σαφέστερο παρά στην απεικόνιση από τον Ζίζεκ τουχαρακτήρα της ηθικής ψυχαναλυτικής laquoπράξηςraquo η οποία θα laquoαγγίξει τοπραγματικόraquo και έτσι θα αλλάξει τις συμβολικές συντεταγμένες ενόςβιόκοσμου66 Στη συνέχεια το παράδειγμα μαχητικών φυσιογνωμιών πι-στών απέναντι σε μια αγωνιστική επιδίωξη εμφανίζεται ταχυδακτυ-λουργικά ξανά και ξανά σε μια παράδοξη σειρά προσωπικοτήτων ηοποία εκτείνεται από τον Απόστολο Παύλο (πιστού προς το Χριστό)στον Λένιν (πιστού προς το Μαρξ) και στον Λακάν (πιστού προς τονΦρόιντ) Αυτή η εννοιολογική απόσπαση ατόμων από το ιστορικό τουςπλαίσιο συσκοτίζει κατrsquo αυτόν τον τρόπο ότι είναι αυθεντικά επανα-

E N E K E N

78

TEYXOΣ 16

63 Βλέπε Parker 200464 Η έννοια laquoextimacyraquo mdashεξωτερικευμένη οικειότητα οικεία εξωτερίκευσηmdash που ο Jacques-Alain Miller (1994) επεξεργάζεται ωφέλιμα μέσα από τα γραπτά του Λακάν για να διερευνήσειτην laquoκλοπή της ευχαρίστησηςαπόλαυσηςraquo στη ρατσιστική φαντασίωση για παράδειγμα εξο-ρύσσεται και αναλαμβάνει έργο από τον Ζίζεκ (πχ 1990)65 Βλέπε για παράδειγμα τον ισχυρισμό ότι θα πρέπει να ερμηνεύουμε αντί να επιχειρoύμε να αλ-λάξουμε τον κόσμο laquoτο πρώτο καθήκον σήμερα είναι ακριβώς το να μην υποκύψουμε στον πει-ρασμό να δράσουμε να παρέμβουμε άμεσα και να αλλάξουμε τα πράγματαraquo Žižek 2002β σ 17066 laquoΑυτή είναι η Λακανική πράξη στην οποία η άβυσσος της απόλυτης ελευθερίας αυτονομίαςκαι ευθύνης συμπίπτει με την απόλυτη αναγκαιότητα Νιώθω υποχρεωμένος να εκτελέσω τηνπράξη ως ένα αυτόματο χωρίς στοχασμό (απλά πρέπει να το κάνω δεν είναι ένα ζήτημα στρα-τηγικής σκέψης)raquo Žižek 2002γ σ 69

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

79ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

στατικό στον μαρξισμό mdashτην έμφαση που δίνει αυτός στη δημιουργικήσυλλογική δράση η οποία προεικονίζει σοσιαλιστικές μορφές οργάνω-σηςmdash και σύρει τον Ζίζεκ σε κάποιες από τις πλέον αντιδραστικούχαρακτήρα ταυτίσεις με εκείνους τους οποίους θαυμάζει πάρα πολύΣτο βαθμό που παραμένει πιστός στην ψυχανάλυση αυτή η πίστη είναιπρος το θεσμό παρά προς την κλινική πρακτική και συγκεκριμέναπρος το σημερινό της ταγό Jacques Alain-Miller τον laquoκαλόraquo Στάλιν67

Ο Ζίζεκ είναι ένας αριστοτεχνικός σταλινικός που πελαγοδρομεί από τηνπραγματιστική πολιτική στον ακραίο αριστερισμό και κάθε φορά με μιασεκταριστική στηλίτευση εκείνων τους οποίους χαρακτηρίζει ως laquoυστερι-κούς επαναστάτεςraquo ή laquoκομφορμιστές φιλελεύθερους68raquo Στο τοπίο των αλ-ληλοκτόνων αντιπαραθέσεων του γαλλικού Κομμουνισμού των δεκαετιώντου 1960 και 1970 ο Ζίζεκ βρίσκεται μεταξύ των laquoκινεζικού προσανατολι-σμούraquo Αλτουσεριανών και των laquoιταλικού προσανατολισμούraquo (Λακλάου-Μουφ) μετα-μαρξιστών ως η μπουρζουά καρικατούρα του laquoΡώσουraquoολοκληρωτιστή υπέρ της επανεπιβεβαίωσης του κομματικού μηχανι-σμού και της πιστής αφοσίωσης στον laquoαγώναraquo69

Διαλεκτική διαφορά

Αυτές οι τρεις προσπάθειες σύνδεσης του Λακάν με τον Μαρξ απέ-τυχαν από τη στιγμή που δόθηκε προτεραιότητα στη λεπτομερή θεω-ρητική ερμηνεία πάνω και πέρα από την κλινική και πολιτική πρακτικήκατέστη πλέον εφικτός ο διαχωρισμός μιας από τις τρεις τάξεις mdashτουΦαντασιακού του Συμβολικού ή του Πραγματικούmdash από την υποχρε-ωτικά δεμένη σε κόμπο μεταξύ τους σχέση καθώς και η συνακόλουθηαποφασιστική πορεία με λανθασμένα ερωτήματα που ήταν αναπόφευ-κτο να δώσουν αφορμή για απαντήσεις οι οποίες δε θα ήταν ούτε λα-κανικές ούτε μαρξιστικές

67 Žižek 2002β σ 31668 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 1998 69 Ο Μπαντιού αποτελεί σχετικό αναφορικό σημείο ταύτισης για τον Ζίζεκ έτσι ώστε να κάνειπιο αιχμηρή τη δική του θέση εδώ Ο Μπαντιού που προσφέρει πράγματι κάποιους νέους τρό-πους στοχασμού της σχέσης μεταξύ ldquoηθικήςrdquo και ldquoκοινότηταςrdquo αναφορικά με το Πραγματικόβασίζει τη δουλειά του σε αυτό που αποδέχεται ότι συνιστά την ιστορική ήττα του Μαρξισμούκαι η εκ μέρους του χρήση του Λακάν αποτελεί ένα φιλοσοφικό καταφύγιο για μια νέα λογική τηςπολιτικής δράσης και όχι ένας τρόπος σύνδεσης της προσωπικής αλλαγής με τη Σοσιαλιστικήεπανάσταση Βλέπε για παράδειγμα Badiou 1988 Hallward 2003

Υπάρχει μια σημαντική διάσταση της ψυχανάλυσης η πραγμάτευσητης οποίας στα πλαίσια των οικειοποιήσεών της από την κοινωνικήθεωρία γίνεται με μια laquoνοικοκυρεμένηraquo σκόπιμα παρερμηνευτική προ-χειρότητα μια διάσταση στην οποία ακόμα δεν έχουμε δώσει προσοχήκαι η οποία είναι ότι πρόκειται για μια θεωρία και πρακτική τόσο της σε-ξουαλικότητας και της σεξουαλικής διαφοράς όσο και του ασυνειδήτουΠώς θα μπορούσαμε να εντάξουμε αυτό το στοιχείο σεξουαλικότηταςστην πολιτική θεωρία και πρακτική Ένας τρόπος είναι να παρατηρή-σουμε ότι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη σφαίρα του ατομικού και σrsquoεκείνη του κοινωνικού θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως κάτιπου μοιάζει με την περίφημη laquoαδυνατότηταraquo αρμονικής σχέσης πουχρησιμοποιούσε ο Λακάν για να περιγράψει τη σεξουαλική διαφορά70

αλλά ακόμα και τότε αυτή η άκρως αφηρημένη διατύπωση απαντάμόνο σε έναν ήδη υπεργενικευμένο γρίφο Αντίθετα αν αποφασίζαμενα ρωτήσουμε σε τι θα ήταν χρήσιμη η λακανική ψυχανάλυση ως ένασυγκεκριμένο στοιχείο της πάλης των τάξεων και σε σχέση με ποιεςσυγκεκριμένες όψεις της μαρξιστικής επαναστατικής δραστηριότηταςτότε θα ήταν ίσως ωφέλιμο να εστιάσουμε στο ρόλο της σεξουαλικήςδιαφοράς και στο σημείο που αυτή συναντιέται με την ταξική πάλη Τοκλειδί εδώ είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στη laquoδημόσιαraquo και την laquoιδιω-τικήraquo σφαίρα ζωής υπό τις συνθήκες του καπιταλισμού και ο αντίστοι-χος προς αυτόν διαχωρισμός μεταξύ της στερεοτυπικής αρσενικότηταςκαι θηλυκότητας71 Φυσικά το σημείο τομής των αλληλεπικαλυπτόμε-νων και αμοιβαία ενισχυόμενων αξόνων της καπιταλιστικής εκμετάλ-λευσης και της πατριαρχικής καταπίεσης έχει δουλευτεί πιο έντονααπό φεμινιστές παρά από μαρξιστές72

Παλαιότερες γενιές ριζοσπαστών ψυχαναλυτών που είχαν επιχειρή-σει να αναπτύξουν θεωρίες προσωπικής αλλαγής σε σύνδεση με τηνεπαναστατική πολιτική είχαν εξ ανάγκης καταστήσει τη θεματική τηςlaquoσεξουαλικής επανάστασηςraquo ζωτικής σημασίας στοιχείο της δουλειάςτους73 Αλλά ολοένα και πιο συχνά το laquoφύλοraquo που θα καθοδηγούσετην επανάσταση γινόταν αντικείμενο ουσιολογικοποίησης και μετατρε-

E N E K E N

80

TEYXOΣ 16

70 laquoΟ μαρξισμός του Λακάν δεν υπήρξε ποτέ μπροστά στην αναγνώριση αυτής της ανυπότακτηςδυσαρμονίας Ο Λακάν του μαρξισμού υπήρξε πράγματι ως η περιχαρής αλλά τελικά αλλοτριω-τική παραγνώριση μιας προβαλόμενης αρμονίαςraquo Valente 2003 σ 17271 Zaretsky 197672 Βλέπε για παράδειγμα Haraway 199173 Βλέπε για παράδειγμα Fenichel 1977

πόταν σε μια αυτάρκη δύναμη που μπορούσε και έπρεπε να οδηγηθείστην επιφάνεια74 Ο Λακάν δείχνει αντιθέτως πως η θέσμιση ενός ομι-λούντος υποκειμένου είναι επίσης και ταυτόχρονα η θέσμιση μιαςάλλης όψης στην ομιλία ενός άλλου τόπου που είναι το ασυνείδητομέσα στο οποίο οι συνδεδεμένες με λιμπιντικές δυνάμεις αναπαρα-στάσεις απολαμβάνουν την ισχύ τους λόγω αυτής καθεαυτής της δια-δικασίας εκδίωξής τους από τη γλώσσα της καθημερινότητας και τησυνήθη συνείδηση Το υπερεγώ για παράδειγμα τρέφεται έτσι απότην ένοχη συναίσθηση ότι υπάρχει κάτι επιθυμητό που δεν πραγματο-ποιείται πλήρως και που συνεχώς στέλνει πίσω την εντολή για ευχαρί-στηση το σεξ συνεγείρεται όσο και τίθεται υπό απαγόρευση75

Είναι αυτό που μας παρέχει έναν νέο τρόπο στοχασμού της προ-βληματικής της σεξουαλικής διαφοράς έτσι ώστε η laquoαδύνατηraquo σε-ξουαλική σχέση να είναι καταστατικός παράγοντας σε ότι αφορά τιςφαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι οι άνδρες και οι γυναίκες καιαπό την πλευρά του άνδρα σε ότι αφορά τη φαντασίωση για το σεποια γυναίκα έχει πρόσβαση ως κάτι πάνω και πέρα από τη Συμβολικήτάξη κάτι πάνω και πέρα από τη φθίνουσα laquoφαλλική απόλαυσηraquo στηνοποία είναι φυλακισμένος ο laquoάνδραςraquo76 Υπάρχει φυσικά ο πειρασμόςσrsquo αυτήν την εξήγηση να εξιδανικεύσουμε τη laquoγυναίκαraquo mdashένα μοτίβοπου όλο και πιο αποτελεσματικά διατηρεί στη θέση του τον υποβιβα-σμό τηςmdash77 και έτσι για να την προχωρήσουμε παραπέρα είναι απα-ραίτητο να δώσουμε κάποια προσοχή στην ιστορική θέσμιση αυτής τηςαδύνατης σεξουαλικής σχέσης καθώς και στην εξιδανίκευση που τη συ-νοδεύει78

Για παράδειγμα η εκθήλυνση είναι μέρος της λογικής του καπιταλι-σμού που διαλύει τις σχέσεις της πυρηνικής οικογένειας και τους laquoπα-ραδοσιακούςraquo ρόλους που έχουν απονεμηθεί στους άνδρες και στιςγυναίκες παράλληλα με τη στρατολόγηση των γυναικών στο εργατικόδυναμικό ως επίτιμων ανδρών και με την καταστροφή της laquoιδιωτικήςraquoσφαίρας που είχε απονεμηθεί στις γυναίκες υπάρχουν και αντίστοιχες

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

81ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

74 Βλέπε για παράδειγμα Reich 197275 laquoΟ γονέας του ίδιου φύλου εμφανίζεται στο παιδί ταυτόχρονα ως ο φορέας της σεξουαλικήςαπαγόρευσης και ως το παράδειγμα της παραβίασης τηςraquo Lacan 1980 σ 19176 laquoΠρέπει να διαφωνήσουμε με τις φιλοσοφικές βάσεις της Λακανικής ψυχανάλυσης χωρίς να αρ-νηθούμε την κοινωνική πραγματικότητα του φαλλικού προνομίου σε γλώσσα και αναπαράστασηκαι ως εκ τούτου τη δυσκολία επιβεβαίωσης του ldquoθηλυκούrdquo ldquofemininerdquoraquo Segal 1999 σ 6778 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίαςπατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv

ορισμένες φορές απέλπιδες προσπάθειες επανεύρεσης εκείνης της χα-μένης θηλυκότητας αυτό είναι φανερό σε μοτίβα που σχετίζονται μετην ανατροφή των παιδιών στην οποία οι άνδρες αναζητούν πρόσβασησχεδόν το ίδιο ένθερμα με τις γυναίκες καθώς και στον laquoσυναισθημα-τικό μόχθοraquo μέσω του οποίου οι άνδρες φαντάζονται ότι θα μάθουν ναείναι τόσο αποτελεσματικοί όσο και οι γυναίκες στην αισθητικότητα τηςαπόδοσής τους κι έτσι θα νιώθουν πράγματι κάτι βαθιά μέσα τους79

Η εκθήλυνση του καπιταλισμού συνοδεύεται επίσης τώρα και απότην άνοδο της ψυχοθεραπείας μιας σφαίρας εργασίας παραδοσιακάσυνδεδεμένης με τις γυναίκες αλλά στην οποία οι άνδρες γίνονταιτώρα πιο ισχυροί όπως επίσης και στην ψυχανάλυση ως μια πιο laquoαυ-στηρήraquo στερεοτυπικά ανδρική δραστηριότητα στο πλαίσιο τηςοποίας άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επανανακαλύψουν τη θη-λυκή πλευρά του εαυτού τους80 Στη λακανική ψυχανάλυση ωστόσοαυτή η διαδικασία της laquoεκθήλυνσηςraquo επιστρατεύεται αλλά ταυτό-χρονα γίνεται και ζήτημα προβληματισμού καθώς χρησιμοποιείται ωςεργαλείο αλλά συγχρόνως εξετάζεται και μέσα από το τι θα ήταν δυ-νατό να ειδωθεί ως μια laquoπροσωπική-πολιτικήraquo διαδικασία που ανοίγει τοδρόμο στη θηλυκότητα σαν κάτι που είναι υποχρεωτικά καταπιεσμένοώστε να μπορεί να λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά με τρόπο που αρ-νείται να την ουσιολογικοποιήσει ή να την εξιδανικεύσει Η laquoυστερι-κοποίησηraquo του αναλυόμενου για παράδειγμα είναι μια εκθήλυνση τηςθέσης του υποκειμένου που αμφισβητεί τον κύριο και αναπτύσσεταιμε βάση τις πλέον πρώιμες και κριτικής σημασίας παρατηρήσεις στηνιστορία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τις οποίες η υστερία δεν πε-ριοριζόταν στις γυναίκες Αλλά αυτή η εκθήλυνση δεν είναι σαγηνευ-μένη από φαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι μια γυναίκα επειδή ηακύρωση της laquoθηλυκότηταςraquo είναι το σημείο εκείνο στο οποίο ο οποι-ουδήποτε φύλου αναλυόμενος γνωρίζει όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αρ-μονική σεξουαλική σχέση αλλά και ότι laquoη γυναίκαraquo δεν υπάρχει81

E N E K E N

82

TEYXOΣ 16

77 laquoΥπάρχουν λίγοι μόνο μορφωμένοι άνθρωποι στους οποίους οι δύο τάσεις της τρυφερότηταςκαι της αισθησιακότητας έχουν συγκεραστεί σωστάmiddot ο άνδρας σχεδόν πάντα νιώθει τον σεβασμότου για εκείνη τη γυναίκα που δρα ως ένας περιορισμός για τη σεξουαλική του δραστηριότητα καιαναπτύσσει πλήρη σεξουαλική ικανότητα μόνον όταν βρίσκεται με ένα υποβαθμισμένο σεξουα-λικό αντικείμενοraquo Freud 2001d σ 18578 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίας[πατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv 79 Βλέπε για παράδειγμα Hochschild 198380 Verhaeghe 199981 Lacan 1998 σ 81

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

σχέση που συνάπτει το ατομικό υποκείμενο όσον αφορά τους ποικίλουςΚρατικούς Ιδεολογικούς Μηχανισμούς ή το laquoΑπόλυτο Υποκείμενοraquo είναιμια laquoφαντασιακήraquo σχέση30 αντί να είναι πάντα ήδη δομούμενη από τοΣυμβολικό και το Πραγματικό ως το τρίτο αναγκαίο στοιχείο υποβιβάζεταιαπό τον Αλτουσέρ στο να συνίσταται σε laquoπραγματικές καταστάσειςraquoως εάν η ψυχανάλυση να ενδιαφερόταν για την laquoπραγματικότηταraquo σαμια μεζούρα διαστρεβλωμένων νοήσεων Κατrsquo αυτόν τον τρόπο λοι-πόν ο Αλτουσέρ στριμώχνει τις λακανικές έννοιες σε καλούπια για νακατανοήσει την laquoιδεολογίαraquo αλλά κατά τη διαδικασία τις laquoφαντα-σιακοποιείraquo κι έτσι μετατρέπει αυτό καθεαυτό το Φαντασιακό σε κάτιπου λειτουργεί ως μία έννοια laquoκλειδίraquo αυτή φαινόταν να ανοίγει τοδρόμο προς μια μαρξιστική θεωρία της υποκειμενικότητας αλλά στηνπράξη μας κλείδωσε όλο και πιο ερμητικά μέσα στην ιδεολογία ως κάτιαιώνιο και αναπόδραστο

Το να χρησιμοποιούμε την ψυχανάλυση κατrsquo αυτόν τον τρόπο για ναεξασφαλίσουμε μια θεωρητική κατανόηση σχετικά με την ιδεολογία κα-ταλήγει κατά συνέπεια στο να διαστρεβλώνουμε αυτό στο οποίο στόχευεο Λακάν Στην κλινική πρακτική είναι ζωτικής σημασίας ότι ο αναλυτήςεπιλαμβάνεται του ρόλου του Φαντασιακού για κάθε συγκεκριμένοαναλυόμενο έτσι ώστε να μπορεί ο αναλυόμενος να οδηγηθεί στο ση-μείο όπου θα είναι ικανός να προχωρήσει πέρα και πάνω από τις οδυ-νηρές κυκλικές διαδρομές που τον κρατούν δεσμώτη κάποιωναντικειμένων επιθυμίας η ανάλυση είναι η πρακτική της ομιλίας μέσωτης οποίας ο αναλυόμενος θα αποδεσμευτεί από το Φαντασιακό ως αι-ώνιο και αναπόδραστο Ωστόσο ο λακανικός ψυχαναλυτής ενδιαφέρεταιεπίσης για το πως μπορεί εκείνος ο αναλυτής να τοποθετήσει τον εαυτότου μέσα στο Συμβολικό (ως ο Άλλος προς τον οποίο κατευθύνεται ο μη-εγωικός ανεπίγνωστος laquoαληθής λόγοςraquo) ή μέσα στο Πραγματικό (ως ο

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

69ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

οποίο είναι προ-ιδεολογικό και το οποίο θα πρέπει πράγματι να είναι προ-ιδεολογικό αν είναισωστή η πλέον θεμελιώδης θέση του Αλτουσέρ (ότι η ιδεολογία είναι η διαδικασία μέσω τηςοποίας οι άνθρωποι συγκροτούνται ως υποκείμενα) Ο Αλτουσέρ μας έχει δώσει τον χειρότεροαπό όλους τους πιθανούς κόσμους παρουσιάζοντας ένα μοντέλο του υποκειμένου το οποίο κα-ταφέρνει να εξοβελίζει ή να αποδυναμώνει τις δυνάμεις πολιτικής δράσης των ενηλίκων την ίδιαστιγμή που αυτό διατηρεί μεταφυσικές και ουσιοκρατικές παραδοχές γύρω από προ-κοινωνικέςικανότητες του ατόμου-παιδιούraquo Barrett 1993 σσ 178-930 laquoΗ δομή κάθε ιδεολογίας παραποιώντας τα άτομα ως υποκείμενα στο όνομα ενός Μοναδι-κού και Απόλυτου Υποκειμένου είναι κατοπτρική δηλαδή μια δομή αντικατοπτρισμού και διπλάκατοπτρική αυτή η κατοπτρική αναπαραγωγή πανομοιότυπων είναι δομικό στοιχείο της ιδεολο-γίας και διασφαλίζει τη λειτουργία τηςraquo Althusser 1971 σ 168

άλλος αντικείμενο άλφα μικρό [objet petit a] ως αινιγματικό αίτιο επι-θυμίας που θα ανοίξει μονοπάτια λόγου από το ασυνείδητο)31 Σταχέρια του Αλτουσέρ η ψυχανάλυση γίνεται μια πραγμάτευση της ιδεο-λογίας ασκούμενης από αναλυτές παρά μια laquoομιλούσα θεραπείαraquoασκούμενη από αναλυόμενους εκείνο που παραβλέπει αυτός είναι πωςοι αναλυόμενοι αλλάζουν πράγματι του μικρούς τους κόσμους μέσαστα όρια των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων καθώς και ότι η δια-δικασία της αλλαγής είναι εκείνο που η σύλληψη της έννοιάς του καιη σύνδεσή τους μαζί του θα έπρεπε να ενδιαφέρει περισσότερο τουςεπαναστάτες μαρξιστές Ο όρος laquoθεωρητικόraquo στο έργο του Αλτουσέρείναι στην πράξη ένα υποκατάστατο για τον όρο laquoπρακτικήraquo είτε πο-λιτική είτε ψυχαναλυτική πρακτική32

Aυτή η κατάρα

Η επόμενη γενιά mdashοι laquoμετα-Αλτουσεριανοίraquo στον αγγλόφωνο κόσμοmdashεπιδείνωσαν αυτήν τη λανθασμένη ανάγνωση του Λακάν με μια μετα-τόπιση του ενδιαφέροντος από το Φαντασιακό στο Συμβολικό η ανά-λυση των ιδεολογικών μορφών μπορούσε έτσι να κατευθυνθεί πιοεύκολα προς το πεδίο των laquoκειμένωνraquo και του laquoλόγουraquo Οι ακαδημαϊ-κές οικειοποιήσεις του Λακάν στα πλαίσια της θεωρίας της λογοτεχνίαςή των κινηματογραφικών σπουδών οι οποίες έτειναν να χρησιμοποιούντον Αλτουσσέρ ως ένα είδος φίλτρου έπρεπε στη συνέχεια να ξεκα-θαρίσουν τους λογαριασμούς τους με την αναπαράσταση του Συμβο-λικού ως εάν να ήταν αυτό ένα γιγάντιο φαντασιακό σύστημα ώστε ναμπορούν να αναγνωσθούν με κριτικό τρόπο τα γλωσσικά δομημένα πο-λιτισμικά προϊόντα και έτσι παρουσιάστηκε και διατηρήθηκε η ελπίδαότι τα κείμενα μπορούσαν να αποσυναρμολογούνται και να μεταπλά-θονται33 Στις ΗΠΑ για παράδειγμα η μάλλον αρνητική αξιολόγηση

E N E K E N

70

TEYXOΣ 16

31 Αυτή η τοποθέτηση τίθεται διαφορετικά στο πρώιμο και στο ύστερο έργο του Λακάν με μιαμετατόπιση της έμφασης από το Συμβολικό προς το Πραγματικό32 Το έργο του Καστοριάδη θα μπορούσε να αντιπαραβληθεί μrsquo αυτήν τη θέση αν και το ύστεροέργο του mdashστο σημείο όπου αυτός στράφηκε στην ψυχανάλυσηmdash δεν ήταν ούτε μαρξιστικόούτε εντέλει λακανικόmiddot Ο Καστοριάδης ήταν ένας ακτιβιστής από την ομάδα Σοσιαλισμός ήΒαρβαρότητα (που αρχικά υπέγραφε ως laquoPaul Cardanraquo) ο οποίος εκπαιδεύτηκε ως ένας λακα-νικός στη συνέχεια αποσκίρτησε από τη σχολή του Λακάν για να ασκήσει πρακτική ως ψυχανα-λυτής στην laquoΤέταρτη ομάδαraquo και προχώρησε στην επεξεργασία μιας περιβάλλουσας τα πάνταθεωρίας της laquoφαντασιακής θέσμισηςraquo της κοινωνίας Βλέπε για παράδειγμα Castoriadis 198733 Metz Christian Ψυχανάλυση και κινηματογράφος Το φαντασιακό σημαίνον Αθήνα Πλέθρον 2007

του έργου του Λακάν για το Συμβολικό από τον Τζέιμσον την οποίααυτός είχε συγχωνεύσει στο κεντρικό θέμα της σημαντικής κριτικής τουεπισκόπησης του δομισμού και του ρωσικού φορμαλισμού στο laquoΗ φυ-λακή της γλώσσαςraquo34 αντικαταστάθηκε πέντε χρόνια αργότερα απόμια πιο θετική εκτίμηση παρά τούτο όμως αυτός ήταν ακόμα επιφυ-λακτικός για το πως ο πανηγυρισμός της laquoυποταγής στο Νόμοraquo και τηςlaquoυπαγωγής του υποκειμένου στη Συμβολική Τάξηraquo σήμαινε ότι έναςlaquoσφετερισμός από την πλευρά του συντηρητισμούraquo αυτού του laquoκαθαράαντι-ουτοπικού σχήματοςraquo ήταν laquoαναπόφευκτοςraquo35

Η χρήση της ψυχανάλυσης από τον Τζέιμσον ήταν πιο εξευγενισμένηαπrsquo ότι οι απλοποιητικές προσεγγίσεις στα πλαίσια της λογοτεχνικήςκριτικής που εικοτολογούσαν σχετικά με τα κίνητρα των διαφορετικώνσυγγραφέων και των δημιουργημάτων τους αλλά ήταν ακριβώς η επι-μονή του ότι η ανάλυση θα πρέπει να αφορά την παραγωγή και τη θελ-κτικότητα περίπλοκων ιδεολογικών συστημάτων μέσα στα κείμενα πουτον οδήγησε μακριά από αυτήν καθεαυτή τη λακανική ψυχανάλυσηΤο Φαντασιακό μετατοπίστηκε στο βάθος του σκηνικού σα να αφο-ρούσε απλά και μόνο τα ιδιοσυγκρασιακά στοιχεία μιας προσωπικήςιστορίας του συγγραφέα ή των χαρακτήρων του κειμένου για τα οποίαθα μπορούσαν να ενδιαφέρονται οι παιδοψυχίατροι mdashένας διαχωρι-σμός του γνωστικού τομέα που αποτελούσε ανάθεμα για τον Λακάνmdashκαι το Πραγματικό ήταν για τον Τζέιμσον laquoαπλά Ιστορία από μόνοτουraquo36 μια διατύπωση που τουλάχιστον συλλάμβανε κάτι από την ακα-τανόητη τραυματική του διάσταση στην ψυχανάλυση37 Ωστόσο η κατrsquoαυτόν τον τρόπο αναγωγή του Πραγματικού σε Ιστορία το μετέτρεψε σεκάτι που θα ήταν δυνατό στην ιδανική περίπτωση να αποτελεί αντι-κείμενο αφήγησης mdashσα να ήταν η ευρύτερη δυνατή συμβολική τάξηκαι το Πρότυπο κείμενο (Ur-text) για κάθε συγκεκριμένο τοπικό σύ-στημα σημειωτικής

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

71ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

34 Jameson 197235 laquoΑπό την άλλη πλευρά αν ανακαλέσουμε στη μνήμη μας ότι για τον Λακάν η ldquoυποταγή στοΝόμοrdquo σηματοδοτεί όχι την απώθηση αλλά μάλλον κάτι πολύ διαφορετικό και συγκεκριμένα τηναλλοτρίωση mdashμε τη διφορούμενη έννοια μέσω της οποίας κατανοείται αυτό το φαινόμενο απότον Χέγκελ σε αντίθεση με τον Μαρξmdash τότε γίνεται προφανής ο τραγικότερος χαρακτήρας της σκέ-ψης του Λακάν και οι διαλεκτικές δυνατότητες που εμπεριέχει αυτήraquo Jameson 1977 σ 37336 Jameson 1977 σ 38437 laquoΑκριβώς όπως για τον Λακάν το Πραγματικό είναι εκείνο που είναι ανυπόφορο να αντέξουμεη Ιστορία για τον Τζέιμσον είναι ldquoεκείνο που πονάrdquoraquo Homer 1998 σ 52

Η αναπότρεπτη ολίσθηση στον αμερικανικού (ΗΠΑ) τύπου πραγ-ματισμό ως αντίθεση στον ιστορικό υλισμό ολοκληρώθηκε στην πράξηαπό θεωρητικούς της Ευρώπης μέσω της συγχώνευσης αναλύσεων τηςιδεολογίας με την αναζήτηση ιστορικών συμβιβασμών ταξικο-συνεργα-τισμικού χαρακτήρα Αν ο Αλτουσσέρ ήταν ένας από τους σημαίνοντεςlaquoπατέρεςraquo της αντιφρονούσας laquoκινεζικήςraquo φατρίας του δυναστευό-μενου από κρίση ΓΚΚ απασχολημένος με την επεξεργασία μιας νέαςlaquoανθρωπιστικήςraquo τοποθέτησης τότε οι Λακλάου και Μουφ θα πρέπεινα ειδωθούν ως κληρονόμοι της γραμμής της laquoιταλικήςraquo φατρίας ΤοΗγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική περιείχε μόνο τις πλέον στοι-χειώδεις αναφορές στον Λακάν38 αλλά αυτό το ακαδημαϊκό μανιφέστοτου ευρωκομουνισμού που συνεπαγόταν μια σοσιαλδημοκρατική πα-ρεισαγωγή του Γκράμσι ως θεωρητικού του λόγου μπορούσε τώρα μεευκολία να στρατολογήσει laquoσημαίνονταraquo και laquoυποκείμενες θέσειςraquoστις δικές του αναγνώσεις πολιτισμικών κειμένων39

Ο Λακάν είχε πράγματι διατυπώσει περιγραμματικά μια θεωρία τουλόγου επιδέξια παρουσιασμένη σε ένα κοινό από ακαδημαϊκούς καιακτιβιστές κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου του της περιόδου 1969-1970με μια μικρή διάσπαρτη ποσότητα ημιμαρξιστικών εννοιών mdashόπως αυτήτης laquoυπεραπόλαυσηςraquo σα να ήταν το ψυχικό συμπλήρωμα της laquoυπε-ραξίαςraquomdash για να κολακεύσει τους αριστεριστές συνομιλητές του40

Αλλά το κύριο θεωρητικό ανάπτυγμα σrsquo αυτό το σεμινάριο για την laquoαν-τίστροφη όψη της ψυχανάλυσηςraquo κατευθύνθηκε για μια ακόμα φοράστο ερώτημα της ψυχαναλυτικής πρακτικής και στην αντιδραστική κα-τακρήμνιση αυτής της πρακτικής εντός της Διεθνούς ΨυχαναλυτικήςΕταιρείας Η χρήση του όρου laquoλόγος του πανεπιστημίουraquo για τον ονο-μαστικό προσδιορισμό της χειρότερης απrsquo όλες τις σύγχρονες μορφέςλόγου συνετέλεσε στο να εκτεθεί ο τρόπος με τον οποίο επιτυγχανό-ταν η τυποποίηση της γνώσης και των θέσεων σταδιοδρομίας έτσι ώστεεξυπηρετείται η στρατολόγηση και η ένταξη υποψήφιων γραφειοκρα-τών με αποτέλεσμα να μετατραπεί η ψυχανάλυση σε μέρος του μηχα-νισμού πωλήσεων τύπου πυραμίδας της θεραπευτικής κουλτούρας Ηπεριγραφή ενός laquoλόγου του κυρίουraquo διευκόλυνε τον Λακάν να επι-στρατεύσει εγελιανές κατηγορίες mdashμια εκδοχή της διαλεκτικής του

E N E K E N

72

TEYXOΣ 16

38 Laclau και Mouffe 198539 Βλέπε για παράδειγμα Howarth Norval και Stavrakakis 200040 Lacan 1969-1970

αφέντη και του δούλου δανεισμένη από τον Κοζέβmdash και να λοιδορή-σει τους επαναστατημένους φοιτητές για το ότι αυτό το οποίο φιλοδο-ξούσαν να αποκτήσουν ήταν ένας νέος αφέντης η laquoεπανάστασήraquo τουςθα ισοδυναμούσε μόνο με την περιστροφή των κύκλων από θέση σεθέση μέσα στις τέσσερις κατηγορίες λόγου41

Η ευδιάκριτα λακανική laquoθεωρία του λόγουraquo δίνει πράγματι κάποιοπλεονέκτημα σε ακαδημαϊκούς που εκλαμβάνουν ως αποστολή τουςτο να ανιχνεύουν μονοπάτια του Συμβολικού και να τα αναπαράγουνως μια μορφή γνώσης ακόμα και laquoκριτικήςraquo γνώσης στην οποία μπο-ρούν να στρατολογηθούν καινούριοι σπουδαστές42 Ωστόσο εκείνο πουη αποδοχή της θεωρίας του Λακάν περί των τεσσάρων κατηγοριώνλόγου παραβλέπει με ευκολία είναι ότι αυτός ενδιαφερόταν κατά κύριολόγο για το πως ο λόγος του πανεπιστημίου και ο λόγος του κυρίου δο-μούν και υπονομεύουν το ατομικό ψυχαναλυτικό έργο με τους λόγουςτης υστερίας και του αναλυτή να είναι επομένως θεωρητικά και πρα-κτικά εννοιολογικά πλαίσια για τη διευκόλυνση της αμφισβήτησης mdashεπαναστατική διατύπωση αμφιβολιών από τον αναλυόμενοmdash και τηδιευκόλυνση της διαφοράς ακόμα και της προσωπικής μεταμόρφωσηςΕίναι αλήθεια ότι η laquoυστερικοποίησηraquo του αναλυόμενου δεν παράγειάμεσα και αναπόφευκτα ένα καλό επαναστατικό υποκείμενο όμωςείναι μόνο ο λόγος του αναλυτή που μπορεί να επιτρέψει την εμφά-νιση αυτής της υστερικής άρνησης της κυριάρχησης και ίσως είναιακριβώς μια τέτοια υστερική άρνηση που αποτελεί την προϋπόθεσηγια επαναστατική υποκειμενικότητα Τα ταχυδακτυλουργικά τεχνά-σματα με σημαίνοντα από laquoαναλυτές του λόγουraquo που ασχολούνται μεπολιτικά κείμενα και κείμενα πολιτικής τακτικής υποκινούν αντίθεταένα γραφειοκρατικό προσανατολισμό στη γλώσσα αυτός βρίσκεταιμέσα στη σφαίρα της διαφήμισης και των ομάδων εστίασης παρά στησφαίρα της αλήθειας Πρόκειται για το αντίθετο της ψυχανάλυσης τοlaquoαντίστροφόraquo του

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

73ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

41 laquoΑυτό που εσείς ως επαναστάτες φιλοδοξείτε νrsquo αποκτήσετε είναι ένας Κύριος Θεός Θαέχετε ένανraquo Lacan 1987 σ 126 Και αυτό το σχόλιο είναι επίσης μια επιστροφή στον Φρόιντ laquoΟθεωρητικός μαρξισμός όπως έχει υλοποιηθεί στο πλαίσιο του ρωσικού μπολσεβικισμού έχειαποκτήσει την ενέργεια και τον αυτοδύναμο και αποκλειστικό χαρακτήρα μιας Κοσμοθεωρίας[Weltanshauung] αλλά ταυτόχρονα και μια αλλόκοτη ομοιότητα με αυτό εναντίον του οποίου μά-χεταιraquo Freud 2001γ σσ 179-8042 Βλέπε για παράδειγμα Bracher 1993

Η ανησυχητική στροφή προς τη γλώσσα μέσα σrsquo αυτόν τον τομέα ερ-γασιακής δραστηριότητας mdashπου είχε ήδη επισημανθεί νωρίς απόμαρξιστές43mdash οδηγήθηκε τελικά σε καρποφορία ώστε να στρώσει κα-λύτερα το δρόμο για νέες πολιτικές συμμαχίες που σφυρηλατήθηκανδιαμέσου της laquoανα-νοηματοδότησηςraquo των ποικίλων όρων της αντιπα-ράθεσης Στη συνακόλουθη στροφή στο λόγο που αναπτύσσεται πάνωστη βάση του έργου των Λακλάου και Μουφ όλες οι κατηγορίες laquoταυ-τότηταςraquo mdashμε την ταξική ταυτότητα ως την πιο ύποπτη απrsquo όλεςmdashδιαλύονται μέσα σε μια σύλληψη του Συμβολικού ως μια συνύφανσηκειμένων και ο laquoανταγωνισμόςraquo που κάνει αδύνατη την οποιαδήποτεεπίτευξη ταυτότητας ή την οποιαδήποτε επίλυση των διαφορών μεταξύταυτοτήτων γίνεται το σημείο εστίασης της ανάλυσης σrsquo αυτήν τηγραμμή ακαδημαϊκής έρευνας το σημαίνον laquoανταγωνισμόςraquo αυτό κα-θεαυτό λειτουργεί ως ένα είδος φετίχ που θα μπορούσε να υπηρετήσειώστε να αποτραπεί το κλείσιμο της συζήτησης της ιδεολογίας44 Η πο-λιτική κατεύθυνση του έργου των Λακλάου και Μουφ η οποία παρέσχεκάποια τοπική άρθρωση του ευρωκομουνιστικού σχεδίου σχεδόν σαν τηντελευταία πνοή του σταλινισμού45 οδηγούσε χωρίς έκπληξη προς μίαθέση που θα ήταν έκτοτε αυτο-δεδηλωμένα laquoμετα-μαρξιστικήraquo46

Ωστόσο εκείνοι που έχουν επιχειρήσει την επανεπιβεβαίωση της Λα-κανικής ψυχανάλυσης στα πλαίσια αυτής της εκδοχής της θεωρίας τουλόγου έχουν ήδη ακολουθήσει τους Λακλάου και Μουφ πολύ μακριάσrsquo αυτόν τον σχετικιστικό δρόμο για να είναι ικανοί να διαμορφώσουνοποιουσδήποτε άμεσους δεσμούς με τον επαναστατικό μαρξισμό Αντrsquoαυτού η laquoπολιτικήraquo αυτή καθεαυτή παίρνει τη μορφή μιας καρικα-τούρας και χαρακτηρίζεται ως ένα ανέφικτο πόνημα με τη μαρξιστικήπολιτική να παρουσιάζεται ως ένα από τα εμπόδια για το δρόμο προςτη laquoριζοσπαστική δημοκρατίαraquo47 Μετά όταν ο Λακλάου επικρίνεται

E N E K E N

74

TEYXOΣ 16

43 Βλέπε για παράδειγμα Callinicos 1982 και Anderson 198344laquoΟι κοινωνικοί ανταγωνισμοί προκύπτουν επειδή οι κοινωνικοί δρώντες αδυνατούν να κα-τακτήσουν πλήρως την ταυτότητά τουςhellip Tο έργο του αναλυτή του λόγου είναι να διερευνά τιςδιαφορετικές μορφές αυτής της αδυναμίας καθώς και τους μηχανισμούς μέσω των οποίων ο εμ-ποδισμός της ταυτότητας δομείται με ανταγωνιστικούς όρους από κοινωνικούς δρώντεςraquoHowarth Norval και Stavrakakis 2000 σ 1045 Mandel 197846 Laclau και Mouffe 198747 Βλέπε για παράδειγμα Stavrakakis 1999 Ο Λακάν και το πολιτικό εκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008

από τους πρώην μαθητές του σχετικά με το ρόλο λακανικών εννοιώνόπως η laquoαπόλαυσηraquo mdashη ανέφικτη ευχαρίστηση laquoπέρα και πάνω απότην αρχή της ηδονήςraquo και έξω από το Συμβολικό στο Πραγματικόmdash48

αυτός είναι ικανός να απαντήσει ότι φυσικά μιλά συνεχώς για την από-λαυση49 Μέχρι τώρα σrsquo αυτήν τη γραμμή σκέψης τα πάντα έχουναπορροφηθεί μέσα στο Συμβολικό και κάθε ενοχλητικό ή διασπαστικόστοιχείο της λακανικής θεωρίας έχει ανακτηθεί μέσα στο λόγο

Το πραγματικό ζήτημα

Η έμπνευση για μεγάλο μέρος του σύγχρονου συγγραφικού έργου πουαναπτύσσεται μεταξύ θεωρητικών του λόγου είναι ο πάλαι ποτέ σύμ-μαχος των Λακλάου και Μουφ Ζίζεκ και αυτός σχεδόν χωρίς καμιάσυνεπικουρία έχει βάλει πάλι στην ατζέντα τη θεωρητική αποκατά-σταση των διακοπεισών σχέσεων μεταξύ Μαρξ και Λακάν50 Το πρώιμοέργο του Ζίζεκ ήταν μέρος μιας έντονης θεωρητικής αντιπαράθεσης στηΣλοβενία κατά τη δεκαετία του 1980 που εκείνο τον καιρό αποτελούσεαναπόσπαστο κομμάτι πολιτικής πρακτικής μια ομάδα θεωρητικών ξε-καθάριζαν τους λογαριασμούς τους με τη γραφειοκρατία και με τον Αλ-τουσέρ χρησιμοποιώντας τον Λακάν ως κριτικής σημασίας πηγή

Πολλά από τα θέματα που επανεμφανίζονται στα γραπτά του Ζίζεκαναφορικά με την ιδεολογία51 για παράδειγμα είναι εμφανή στο σχόλιοτου Rastko Močnik ότι η περιγραφή της laquoέγκλησηςraquo από τον Αλτουσέρmdashμέσω της οποίας η ιδεολογία χαιρετίζει με ενθουσιασμό τα άτομακαι τους δίνει υπόσταση ως υποκείμεναmdash προϋποθέτει ήδη ότι ενπρώτοις υπάρχει εκεί ένα υποκείμενο κάποιο που είναι ικανό να αν-ταποκριθεί στο κάλεσμα της ιδεολογίας52 Εδώ σrsquo αυτήν την κριτικήγίνεται κάποια επεξεργασία της λακανικής φόρμουλας αναφορικά με

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

75ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

48 laquoΧωρίς να λαμβάνουμε υπόψη την ευχαρίστηση το λακανικό πλαίσιο στο σύνολό του χάνει τομεγαλύτερο μέρος της επεξηγηματικής του δύναμηςraquo Glynos και Stavrakakis 2003 σ 12049 laquoΜε τον όρο ldquoλόγοςrdquo εγώ δεν αντιλαμβάνομαι κάτι που περιορίζεται στο γλωσσικό κατα-νοούμενο υπό τη στενή του έννοια αλλά ένα σχεσιακό σύμπλεγμα ένα συστατικό στοιχείο τουοποίου είναι η ευχαρίστησηraquo Laclau 2003 σ 28350 laquoΗ αυστηρά δογματική λακανική προσέγγιση συνδυασμένη επακριβώς με μια μη μετα-μαρ-ξιστική προσέγγιση είναι το ζητούμενο σήμεραraquo Žižek 1997 στο Long και McGann σ 13351 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 198952 laquohellipσrsquo αυτήν την περίπτωση η συγκρότηση του υποκειμένου θα διέφευγε της επιστημικής δι-καιοδοσίας του ιστορικού υλισμούraquo Močnik 1993 σ 139

τη μεταβίβαση σύμφωνα με την οποία ο αναλυόμενος αποδίδει το χα-ρακτηριστικό της γνώσης σε ένα laquoυποκείμενο που υποτίθεται ότιγνωρίζειraquo53 αυτήν τη φορά ως διαμόρφωση μιας ldquoδιυποκειμενικήςδομήςrdquoraquo στην οποία υπάρχει laquoη σχέση της ταύτισης με το ldquoυποκεί-μενο που υποτίθεται ότι πιστεύειrdquoraquo54 Αυτό είναι ένα κεντρικό θέμαπου ο Ζίζεκ χρησιμοποιεί στο δικό του μετέπειτα έργο55 Για τον Močnikο Λακάν αποτελεί έναν τρόπο επιστροφής στον Φρόιντ laquoτον υλιστήraquoγια τον οποίο laquoτο όλον είναι το αναληθέςraquo και αυτός ο υλισμός φέρε-ται επομένως να είναι πολύ κοντά σε μια μαρξιστική θεώρηση της laquoαυ-ταπάτης της ολότητας ως το αποτέλεσμα ιδεολογικής ολοποίησηςraquo56

Ενάντια σε κάθε αυταπάτη συνοχής και στην ιδέα ότι υπάρχει κάποιαολοποιός γνώση η οποία μπορεί να ανευρεθεί κάτω από το σύνολο τωνσημαινόντων που συγκροτούν την ιδεολογία και τα συνακόλουθα φαν-τασιωτικά στοιχεία της φτάνουμε να δούμε ότι υπάρχει το τίποτα laquoτί-ποτα παρά το χάσμα που κάνει την κοινωνική δομή να είναι το μη όλοντο χάσμα της ταξικής πάληςraquo57

Το μάθημα ότι δεν υπάρχει τίποτα ότι είναι οι γελοιώδεις φαντασιώ-σεις που μας εγκολλούν με τα αντικείμενά μας αυτό που συνιστά τουλικό των σημαινόντων είναι πράγματι κάτι που ένα υποκείμενο σε λα-κανική ψυχανάλυση ενδέχεται να φτάσει να γνωρίζει Όταν ο αναλυτήςείναι ικανός να laquoεπιτύχει απόλυτη διαφοράraquo58 τότε ο αναλυόμενοςμπορεί ίσως ακόμα και να παραιτηθεί από αυτές ως ένα υποκείμενοπου υποτίθεται ότι γνωρίζει και να συνειδητοποιήσει καθώς αντικρούειεκείνη τη θεμελιώδη φαντασιακή σχέση με το αντικείμενό του μικρό απου δόμησε το ποιος ήταν ότι τίποτα δεν μπορεί να προέλθει από τοτίποτα σε μια στιγμή υποκειμενικής ένδειας59

Αλλά είναι πράγματι αυτό το laquoτίποταraquo απλώς άλλο ένα όνομα γιατην ταξική πάλη ισοδύναμο με την αδυνατότητα οποιασδήποτε συνε-κτικής ολοποίησης του κοινωνικού πεδίου Γιατί δε θα μπορούσε το μά-θημα που είναι δυνατόν να αποκομισθεί από τη συγκεκριμένη σχέση

E N E K E N

76

TEYXOΣ 16

53 laquoΚάθε φορά που αυτή η λειτουργία μπορεί για το υποκείμενο να ενσωματώνεται σε κάποιοάτομο είτε πρόκειται για έναν αναλυτή είτε όχι η μεταβίβασηhellipεδραιώνεταιraquo Lacan 1979 σ 23354 Močnik 1993 σ 14155 laquohellipΤο θεμελιώδες συστατικό γνώρισμα της συμβολικής τάξηςraquo Žižek 2002a56 Močnik 1993 σ 14957 Močnik 1993 σ 15258 Lacan 1979 σ 27659 Lacan 1979 σ 273

που δομεί και αποδομεί κάποιος στο πλαίσιο της ανάλυσης να είναιεπίσης η μη ύπαρξη κάποιου πράγματος όπως η ταξική πάλη ότι δη-λαδή αυτή καθεαυτή η ιστορική υλιστική κριτική της πολιτικής οικονο-μίας χρησιμεύει στο να κλείσει ή να γεμίσει ένα laquoκενόraquo ή μιαlaquoέλλειψηraquo στο υποκείμενο και ότι ο πολιτικός αγώνας ελκύει τουςακτιβιστές μέσα σε μια φαντασιακή σχέση με τους ταγούς τους οιοποίοι θα εκπληρώσουν τη λειτουργία των laquoυποκειμένων που υποτίθε-ται ότι πιστεύουνraquo Αυτό είναι ακριβώς το συμπέρασμα στο οποίοέχουν φτάσει κάποιοι από τους λακανικούς υπέρμαχους της laquoριζοσπα-στικής δημοκρατίαςraquo60 Για τον Ζίζεκ η laquoταξική πάληraquo χρησιμοποιείταιγια να σηματοδοτήσει έναν ανταγωνισμό που διατρέχει οποιαδήποτεπροσπάθεια να μετατρέψουμε το κοινωνικό σε ένα πλήρες ευεργετικόσύστημα μια αντιληπτική αδυνατότητα που θα απογοητεύει εκείνουςπου θέλουν να βελτιώσουν τον καπιταλισμό αλλά μια απαραίτητη αδυ-νατότητα που επίσης θα εμποδίζει εκείνους που θέλουν να τον ανα-τρέψουν Η εργατική τάξη δεν είναι mdashστην κοσμοθεωρία του Ζίζεκmdashμια τάξη που θα αγωνιστεί για να αναλάβει την εξουσία και να καταρ-γήσει ταυτοχρόνως τον εαυτό της μέσα σε αυτήν καθεαυτή τη διαδι-κασία της σοσιαλιστικής επανάστασης Για τον Ζίζεκ το laquoεμπόδιοraquo ήο laquoανταγωνισμόςraquo που αυτός επαναλαμβάνει επίμονα και βασανιστικάείναι η συνθήκη της δυνατότητας για την ύπαρξη του καπιταλισμούmiddot ηαπομάκρυνση αυτού του εμποδίου θα σήμαινε την απώλεια αυτής τηςίδιας της παραγωγικότητας που γεννάται μέσα από αυτό laquoαν απομα-κρύνουμε το εμπόδιο τότε εξανεμίζεται αυτή η ίδια η δυνατότητα πουαντικρούεται μέσω αυτού του εμποδίουraquo61 Σε πείσμα κάποιας ρητορι-κής που κυκλοφορεί περιστασιακά για να ενοχλεί τους ομόλογους τουΛακλάου ο Ζίζεκ δε διαλογίζεται πάνω και πέρα από τους ορίζοντεςτου καπιταλισμού62

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

77ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

60 laquoΑυτός είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους η δημοκρατία ταυτίζεται με το σύμ-πτωμα (τον καταστατικό ανταγωνισμό του κοινωνικού που συνήθως παρουσιάζεται ως τίποταάλλο παρά ένα απλό επιφαινόμενο) και αντικρούει τη φαντασίωση της αρμονικής κοινωνικήςτάξης πραγμάτων εγκαθιστώντας την έλλειψη στη θέση της αρχής της κοινωνικής οργάνωσηςraquoStavrakakis 1999 σ 136 Ο Λακάν και το πολιτικό61 Žižek 2002β σ 27562 laquohellipαν αυτή η ριζοσπαστική επιλογή στηλιτεύεται από κάποιους φιλάνθρωπους φιλελεύθε-ρους ως Αριστεροφασισμός ας είναιraquo Žižek στο Butler Laclau και Žižek 2000 σ 326

Ο Ζίζεκ δεν είναι μαρξιστής αλλά αυτό δεν αποτελεί το κύριο ζήτημαπου μας ενδιαφέρει εδώ63 Αν και στρέφεται στην εξέταση πολιτικοοι-κονομικών φαινομένων στα πλαίσια ερμηνευτικών σχολίων και κριτικήςκαι με μια ρητορική στην οποία είναι διάχυτη η μαρξιστική ορολογία64

αυτό αποτελεί απλώς μια ευκαιρία να ξεδιπλώσει θέματα από τη γερ-μανική ιδεαλιστική φιλοσοφία Και παρότι γίνεται συχνή επίκληση τουΛακάν αυτό δεν είναι παρά ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ανάγνωσητου Χέγκελ (και περιστασιακά του Σέλλινγκ) Έτσι όταν ο Ζίζεκ επι-καλείται τη λακανική ψυχανάλυση mdashσα μια πρακτική αυτοεξέτασηςδιαμέσου της οποίας η αλήθεια του ασυνειδήτου μπορεί παρά μόνο ναμισοειπωθείmdash ως ένα περίγραμμα για πολιτική δράση τότε οδηγούμα-στε πολύ μακριά από τον επαναστατικό μαρξισμό65

Την ίδια στιγμή που υπάρχει μια αμείλικτη απο-ουσιολογικοποίησηκοινωνικών κατηγοριών σrsquo αυτήν τη γραμμή συγγραφικού έργου συχνάυπάρχει επίσης μια μυθιστορηματοποίηση ηρωικών ατομικών πράξεωνάρνησης και εδώ η αντίληψη της έννοιας του Πραγματικού από τονΛακάν γίνεται η λυδία λίθος για κάτι που θα μπορούσε να ήταν μιαεκρηκτική δύναμη έξωθεν του Συμβολικού και του Φαντασιακού Αυτόδε γίνεται πουθενά σαφέστερο παρά στην απεικόνιση από τον Ζίζεκ τουχαρακτήρα της ηθικής ψυχαναλυτικής laquoπράξηςraquo η οποία θα laquoαγγίξει τοπραγματικόraquo και έτσι θα αλλάξει τις συμβολικές συντεταγμένες ενόςβιόκοσμου66 Στη συνέχεια το παράδειγμα μαχητικών φυσιογνωμιών πι-στών απέναντι σε μια αγωνιστική επιδίωξη εμφανίζεται ταχυδακτυ-λουργικά ξανά και ξανά σε μια παράδοξη σειρά προσωπικοτήτων ηοποία εκτείνεται από τον Απόστολο Παύλο (πιστού προς το Χριστό)στον Λένιν (πιστού προς το Μαρξ) και στον Λακάν (πιστού προς τονΦρόιντ) Αυτή η εννοιολογική απόσπαση ατόμων από το ιστορικό τουςπλαίσιο συσκοτίζει κατrsquo αυτόν τον τρόπο ότι είναι αυθεντικά επανα-

E N E K E N

78

TEYXOΣ 16

63 Βλέπε Parker 200464 Η έννοια laquoextimacyraquo mdashεξωτερικευμένη οικειότητα οικεία εξωτερίκευσηmdash που ο Jacques-Alain Miller (1994) επεξεργάζεται ωφέλιμα μέσα από τα γραπτά του Λακάν για να διερευνήσειτην laquoκλοπή της ευχαρίστησηςαπόλαυσηςraquo στη ρατσιστική φαντασίωση για παράδειγμα εξο-ρύσσεται και αναλαμβάνει έργο από τον Ζίζεκ (πχ 1990)65 Βλέπε για παράδειγμα τον ισχυρισμό ότι θα πρέπει να ερμηνεύουμε αντί να επιχειρoύμε να αλ-λάξουμε τον κόσμο laquoτο πρώτο καθήκον σήμερα είναι ακριβώς το να μην υποκύψουμε στον πει-ρασμό να δράσουμε να παρέμβουμε άμεσα και να αλλάξουμε τα πράγματαraquo Žižek 2002β σ 17066 laquoΑυτή είναι η Λακανική πράξη στην οποία η άβυσσος της απόλυτης ελευθερίας αυτονομίαςκαι ευθύνης συμπίπτει με την απόλυτη αναγκαιότητα Νιώθω υποχρεωμένος να εκτελέσω τηνπράξη ως ένα αυτόματο χωρίς στοχασμό (απλά πρέπει να το κάνω δεν είναι ένα ζήτημα στρα-τηγικής σκέψης)raquo Žižek 2002γ σ 69

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

79ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

στατικό στον μαρξισμό mdashτην έμφαση που δίνει αυτός στη δημιουργικήσυλλογική δράση η οποία προεικονίζει σοσιαλιστικές μορφές οργάνω-σηςmdash και σύρει τον Ζίζεκ σε κάποιες από τις πλέον αντιδραστικούχαρακτήρα ταυτίσεις με εκείνους τους οποίους θαυμάζει πάρα πολύΣτο βαθμό που παραμένει πιστός στην ψυχανάλυση αυτή η πίστη είναιπρος το θεσμό παρά προς την κλινική πρακτική και συγκεκριμέναπρος το σημερινό της ταγό Jacques Alain-Miller τον laquoκαλόraquo Στάλιν67

Ο Ζίζεκ είναι ένας αριστοτεχνικός σταλινικός που πελαγοδρομεί από τηνπραγματιστική πολιτική στον ακραίο αριστερισμό και κάθε φορά με μιασεκταριστική στηλίτευση εκείνων τους οποίους χαρακτηρίζει ως laquoυστερι-κούς επαναστάτεςraquo ή laquoκομφορμιστές φιλελεύθερους68raquo Στο τοπίο των αλ-ληλοκτόνων αντιπαραθέσεων του γαλλικού Κομμουνισμού των δεκαετιώντου 1960 και 1970 ο Ζίζεκ βρίσκεται μεταξύ των laquoκινεζικού προσανατολι-σμούraquo Αλτουσεριανών και των laquoιταλικού προσανατολισμούraquo (Λακλάου-Μουφ) μετα-μαρξιστών ως η μπουρζουά καρικατούρα του laquoΡώσουraquoολοκληρωτιστή υπέρ της επανεπιβεβαίωσης του κομματικού μηχανι-σμού και της πιστής αφοσίωσης στον laquoαγώναraquo69

Διαλεκτική διαφορά

Αυτές οι τρεις προσπάθειες σύνδεσης του Λακάν με τον Μαρξ απέ-τυχαν από τη στιγμή που δόθηκε προτεραιότητα στη λεπτομερή θεω-ρητική ερμηνεία πάνω και πέρα από την κλινική και πολιτική πρακτικήκατέστη πλέον εφικτός ο διαχωρισμός μιας από τις τρεις τάξεις mdashτουΦαντασιακού του Συμβολικού ή του Πραγματικούmdash από την υποχρε-ωτικά δεμένη σε κόμπο μεταξύ τους σχέση καθώς και η συνακόλουθηαποφασιστική πορεία με λανθασμένα ερωτήματα που ήταν αναπόφευ-κτο να δώσουν αφορμή για απαντήσεις οι οποίες δε θα ήταν ούτε λα-κανικές ούτε μαρξιστικές

67 Žižek 2002β σ 31668 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 1998 69 Ο Μπαντιού αποτελεί σχετικό αναφορικό σημείο ταύτισης για τον Ζίζεκ έτσι ώστε να κάνειπιο αιχμηρή τη δική του θέση εδώ Ο Μπαντιού που προσφέρει πράγματι κάποιους νέους τρό-πους στοχασμού της σχέσης μεταξύ ldquoηθικήςrdquo και ldquoκοινότηταςrdquo αναφορικά με το Πραγματικόβασίζει τη δουλειά του σε αυτό που αποδέχεται ότι συνιστά την ιστορική ήττα του Μαρξισμούκαι η εκ μέρους του χρήση του Λακάν αποτελεί ένα φιλοσοφικό καταφύγιο για μια νέα λογική τηςπολιτικής δράσης και όχι ένας τρόπος σύνδεσης της προσωπικής αλλαγής με τη Σοσιαλιστικήεπανάσταση Βλέπε για παράδειγμα Badiou 1988 Hallward 2003

Υπάρχει μια σημαντική διάσταση της ψυχανάλυσης η πραγμάτευσητης οποίας στα πλαίσια των οικειοποιήσεών της από την κοινωνικήθεωρία γίνεται με μια laquoνοικοκυρεμένηraquo σκόπιμα παρερμηνευτική προ-χειρότητα μια διάσταση στην οποία ακόμα δεν έχουμε δώσει προσοχήκαι η οποία είναι ότι πρόκειται για μια θεωρία και πρακτική τόσο της σε-ξουαλικότητας και της σεξουαλικής διαφοράς όσο και του ασυνειδήτουΠώς θα μπορούσαμε να εντάξουμε αυτό το στοιχείο σεξουαλικότηταςστην πολιτική θεωρία και πρακτική Ένας τρόπος είναι να παρατηρή-σουμε ότι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη σφαίρα του ατομικού και σrsquoεκείνη του κοινωνικού θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως κάτιπου μοιάζει με την περίφημη laquoαδυνατότηταraquo αρμονικής σχέσης πουχρησιμοποιούσε ο Λακάν για να περιγράψει τη σεξουαλική διαφορά70

αλλά ακόμα και τότε αυτή η άκρως αφηρημένη διατύπωση απαντάμόνο σε έναν ήδη υπεργενικευμένο γρίφο Αντίθετα αν αποφασίζαμενα ρωτήσουμε σε τι θα ήταν χρήσιμη η λακανική ψυχανάλυση ως ένασυγκεκριμένο στοιχείο της πάλης των τάξεων και σε σχέση με ποιεςσυγκεκριμένες όψεις της μαρξιστικής επαναστατικής δραστηριότηταςτότε θα ήταν ίσως ωφέλιμο να εστιάσουμε στο ρόλο της σεξουαλικήςδιαφοράς και στο σημείο που αυτή συναντιέται με την ταξική πάλη Τοκλειδί εδώ είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στη laquoδημόσιαraquo και την laquoιδιω-τικήraquo σφαίρα ζωής υπό τις συνθήκες του καπιταλισμού και ο αντίστοι-χος προς αυτόν διαχωρισμός μεταξύ της στερεοτυπικής αρσενικότηταςκαι θηλυκότητας71 Φυσικά το σημείο τομής των αλληλεπικαλυπτόμε-νων και αμοιβαία ενισχυόμενων αξόνων της καπιταλιστικής εκμετάλ-λευσης και της πατριαρχικής καταπίεσης έχει δουλευτεί πιο έντονααπό φεμινιστές παρά από μαρξιστές72

Παλαιότερες γενιές ριζοσπαστών ψυχαναλυτών που είχαν επιχειρή-σει να αναπτύξουν θεωρίες προσωπικής αλλαγής σε σύνδεση με τηνεπαναστατική πολιτική είχαν εξ ανάγκης καταστήσει τη θεματική τηςlaquoσεξουαλικής επανάστασηςraquo ζωτικής σημασίας στοιχείο της δουλειάςτους73 Αλλά ολοένα και πιο συχνά το laquoφύλοraquo που θα καθοδηγούσετην επανάσταση γινόταν αντικείμενο ουσιολογικοποίησης και μετατρε-

E N E K E N

80

TEYXOΣ 16

70 laquoΟ μαρξισμός του Λακάν δεν υπήρξε ποτέ μπροστά στην αναγνώριση αυτής της ανυπότακτηςδυσαρμονίας Ο Λακάν του μαρξισμού υπήρξε πράγματι ως η περιχαρής αλλά τελικά αλλοτριω-τική παραγνώριση μιας προβαλόμενης αρμονίαςraquo Valente 2003 σ 17271 Zaretsky 197672 Βλέπε για παράδειγμα Haraway 199173 Βλέπε για παράδειγμα Fenichel 1977

πόταν σε μια αυτάρκη δύναμη που μπορούσε και έπρεπε να οδηγηθείστην επιφάνεια74 Ο Λακάν δείχνει αντιθέτως πως η θέσμιση ενός ομι-λούντος υποκειμένου είναι επίσης και ταυτόχρονα η θέσμιση μιαςάλλης όψης στην ομιλία ενός άλλου τόπου που είναι το ασυνείδητομέσα στο οποίο οι συνδεδεμένες με λιμπιντικές δυνάμεις αναπαρα-στάσεις απολαμβάνουν την ισχύ τους λόγω αυτής καθεαυτής της δια-δικασίας εκδίωξής τους από τη γλώσσα της καθημερινότητας και τησυνήθη συνείδηση Το υπερεγώ για παράδειγμα τρέφεται έτσι απότην ένοχη συναίσθηση ότι υπάρχει κάτι επιθυμητό που δεν πραγματο-ποιείται πλήρως και που συνεχώς στέλνει πίσω την εντολή για ευχαρί-στηση το σεξ συνεγείρεται όσο και τίθεται υπό απαγόρευση75

Είναι αυτό που μας παρέχει έναν νέο τρόπο στοχασμού της προ-βληματικής της σεξουαλικής διαφοράς έτσι ώστε η laquoαδύνατηraquo σε-ξουαλική σχέση να είναι καταστατικός παράγοντας σε ότι αφορά τιςφαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι οι άνδρες και οι γυναίκες καιαπό την πλευρά του άνδρα σε ότι αφορά τη φαντασίωση για το σεποια γυναίκα έχει πρόσβαση ως κάτι πάνω και πέρα από τη Συμβολικήτάξη κάτι πάνω και πέρα από τη φθίνουσα laquoφαλλική απόλαυσηraquo στηνοποία είναι φυλακισμένος ο laquoάνδραςraquo76 Υπάρχει φυσικά ο πειρασμόςσrsquo αυτήν την εξήγηση να εξιδανικεύσουμε τη laquoγυναίκαraquo mdashένα μοτίβοπου όλο και πιο αποτελεσματικά διατηρεί στη θέση του τον υποβιβα-σμό τηςmdash77 και έτσι για να την προχωρήσουμε παραπέρα είναι απα-ραίτητο να δώσουμε κάποια προσοχή στην ιστορική θέσμιση αυτής τηςαδύνατης σεξουαλικής σχέσης καθώς και στην εξιδανίκευση που τη συ-νοδεύει78

Για παράδειγμα η εκθήλυνση είναι μέρος της λογικής του καπιταλι-σμού που διαλύει τις σχέσεις της πυρηνικής οικογένειας και τους laquoπα-ραδοσιακούςraquo ρόλους που έχουν απονεμηθεί στους άνδρες και στιςγυναίκες παράλληλα με τη στρατολόγηση των γυναικών στο εργατικόδυναμικό ως επίτιμων ανδρών και με την καταστροφή της laquoιδιωτικήςraquoσφαίρας που είχε απονεμηθεί στις γυναίκες υπάρχουν και αντίστοιχες

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

81ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

74 Βλέπε για παράδειγμα Reich 197275 laquoΟ γονέας του ίδιου φύλου εμφανίζεται στο παιδί ταυτόχρονα ως ο φορέας της σεξουαλικήςαπαγόρευσης και ως το παράδειγμα της παραβίασης τηςraquo Lacan 1980 σ 19176 laquoΠρέπει να διαφωνήσουμε με τις φιλοσοφικές βάσεις της Λακανικής ψυχανάλυσης χωρίς να αρ-νηθούμε την κοινωνική πραγματικότητα του φαλλικού προνομίου σε γλώσσα και αναπαράστασηκαι ως εκ τούτου τη δυσκολία επιβεβαίωσης του ldquoθηλυκούrdquo ldquofemininerdquoraquo Segal 1999 σ 6778 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίαςπατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv

ορισμένες φορές απέλπιδες προσπάθειες επανεύρεσης εκείνης της χα-μένης θηλυκότητας αυτό είναι φανερό σε μοτίβα που σχετίζονται μετην ανατροφή των παιδιών στην οποία οι άνδρες αναζητούν πρόσβασησχεδόν το ίδιο ένθερμα με τις γυναίκες καθώς και στον laquoσυναισθημα-τικό μόχθοraquo μέσω του οποίου οι άνδρες φαντάζονται ότι θα μάθουν ναείναι τόσο αποτελεσματικοί όσο και οι γυναίκες στην αισθητικότητα τηςαπόδοσής τους κι έτσι θα νιώθουν πράγματι κάτι βαθιά μέσα τους79

Η εκθήλυνση του καπιταλισμού συνοδεύεται επίσης τώρα και απότην άνοδο της ψυχοθεραπείας μιας σφαίρας εργασίας παραδοσιακάσυνδεδεμένης με τις γυναίκες αλλά στην οποία οι άνδρες γίνονταιτώρα πιο ισχυροί όπως επίσης και στην ψυχανάλυση ως μια πιο laquoαυ-στηρήraquo στερεοτυπικά ανδρική δραστηριότητα στο πλαίσιο τηςοποίας άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επανανακαλύψουν τη θη-λυκή πλευρά του εαυτού τους80 Στη λακανική ψυχανάλυση ωστόσοαυτή η διαδικασία της laquoεκθήλυνσηςraquo επιστρατεύεται αλλά ταυτό-χρονα γίνεται και ζήτημα προβληματισμού καθώς χρησιμοποιείται ωςεργαλείο αλλά συγχρόνως εξετάζεται και μέσα από το τι θα ήταν δυ-νατό να ειδωθεί ως μια laquoπροσωπική-πολιτικήraquo διαδικασία που ανοίγει τοδρόμο στη θηλυκότητα σαν κάτι που είναι υποχρεωτικά καταπιεσμένοώστε να μπορεί να λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά με τρόπο που αρ-νείται να την ουσιολογικοποιήσει ή να την εξιδανικεύσει Η laquoυστερι-κοποίησηraquo του αναλυόμενου για παράδειγμα είναι μια εκθήλυνση τηςθέσης του υποκειμένου που αμφισβητεί τον κύριο και αναπτύσσεταιμε βάση τις πλέον πρώιμες και κριτικής σημασίας παρατηρήσεις στηνιστορία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τις οποίες η υστερία δεν πε-ριοριζόταν στις γυναίκες Αλλά αυτή η εκθήλυνση δεν είναι σαγηνευ-μένη από φαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι μια γυναίκα επειδή ηακύρωση της laquoθηλυκότηταςraquo είναι το σημείο εκείνο στο οποίο ο οποι-ουδήποτε φύλου αναλυόμενος γνωρίζει όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αρ-μονική σεξουαλική σχέση αλλά και ότι laquoη γυναίκαraquo δεν υπάρχει81

E N E K E N

82

TEYXOΣ 16

77 laquoΥπάρχουν λίγοι μόνο μορφωμένοι άνθρωποι στους οποίους οι δύο τάσεις της τρυφερότηταςκαι της αισθησιακότητας έχουν συγκεραστεί σωστάmiddot ο άνδρας σχεδόν πάντα νιώθει τον σεβασμότου για εκείνη τη γυναίκα που δρα ως ένας περιορισμός για τη σεξουαλική του δραστηριότητα καιαναπτύσσει πλήρη σεξουαλική ικανότητα μόνον όταν βρίσκεται με ένα υποβαθμισμένο σεξουα-λικό αντικείμενοraquo Freud 2001d σ 18578 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίας[πατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv 79 Βλέπε για παράδειγμα Hochschild 198380 Verhaeghe 199981 Lacan 1998 σ 81

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

άλλος αντικείμενο άλφα μικρό [objet petit a] ως αινιγματικό αίτιο επι-θυμίας που θα ανοίξει μονοπάτια λόγου από το ασυνείδητο)31 Σταχέρια του Αλτουσέρ η ψυχανάλυση γίνεται μια πραγμάτευση της ιδεο-λογίας ασκούμενης από αναλυτές παρά μια laquoομιλούσα θεραπείαraquoασκούμενη από αναλυόμενους εκείνο που παραβλέπει αυτός είναι πωςοι αναλυόμενοι αλλάζουν πράγματι του μικρούς τους κόσμους μέσαστα όρια των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων καθώς και ότι η δια-δικασία της αλλαγής είναι εκείνο που η σύλληψη της έννοιάς του καιη σύνδεσή τους μαζί του θα έπρεπε να ενδιαφέρει περισσότερο τουςεπαναστάτες μαρξιστές Ο όρος laquoθεωρητικόraquo στο έργο του Αλτουσέρείναι στην πράξη ένα υποκατάστατο για τον όρο laquoπρακτικήraquo είτε πο-λιτική είτε ψυχαναλυτική πρακτική32

Aυτή η κατάρα

Η επόμενη γενιά mdashοι laquoμετα-Αλτουσεριανοίraquo στον αγγλόφωνο κόσμοmdashεπιδείνωσαν αυτήν τη λανθασμένη ανάγνωση του Λακάν με μια μετα-τόπιση του ενδιαφέροντος από το Φαντασιακό στο Συμβολικό η ανά-λυση των ιδεολογικών μορφών μπορούσε έτσι να κατευθυνθεί πιοεύκολα προς το πεδίο των laquoκειμένωνraquo και του laquoλόγουraquo Οι ακαδημαϊ-κές οικειοποιήσεις του Λακάν στα πλαίσια της θεωρίας της λογοτεχνίαςή των κινηματογραφικών σπουδών οι οποίες έτειναν να χρησιμοποιούντον Αλτουσσέρ ως ένα είδος φίλτρου έπρεπε στη συνέχεια να ξεκα-θαρίσουν τους λογαριασμούς τους με την αναπαράσταση του Συμβο-λικού ως εάν να ήταν αυτό ένα γιγάντιο φαντασιακό σύστημα ώστε ναμπορούν να αναγνωσθούν με κριτικό τρόπο τα γλωσσικά δομημένα πο-λιτισμικά προϊόντα και έτσι παρουσιάστηκε και διατηρήθηκε η ελπίδαότι τα κείμενα μπορούσαν να αποσυναρμολογούνται και να μεταπλά-θονται33 Στις ΗΠΑ για παράδειγμα η μάλλον αρνητική αξιολόγηση

E N E K E N

70

TEYXOΣ 16

31 Αυτή η τοποθέτηση τίθεται διαφορετικά στο πρώιμο και στο ύστερο έργο του Λακάν με μιαμετατόπιση της έμφασης από το Συμβολικό προς το Πραγματικό32 Το έργο του Καστοριάδη θα μπορούσε να αντιπαραβληθεί μrsquo αυτήν τη θέση αν και το ύστεροέργο του mdashστο σημείο όπου αυτός στράφηκε στην ψυχανάλυσηmdash δεν ήταν ούτε μαρξιστικόούτε εντέλει λακανικόmiddot Ο Καστοριάδης ήταν ένας ακτιβιστής από την ομάδα Σοσιαλισμός ήΒαρβαρότητα (που αρχικά υπέγραφε ως laquoPaul Cardanraquo) ο οποίος εκπαιδεύτηκε ως ένας λακα-νικός στη συνέχεια αποσκίρτησε από τη σχολή του Λακάν για να ασκήσει πρακτική ως ψυχανα-λυτής στην laquoΤέταρτη ομάδαraquo και προχώρησε στην επεξεργασία μιας περιβάλλουσας τα πάνταθεωρίας της laquoφαντασιακής θέσμισηςraquo της κοινωνίας Βλέπε για παράδειγμα Castoriadis 198733 Metz Christian Ψυχανάλυση και κινηματογράφος Το φαντασιακό σημαίνον Αθήνα Πλέθρον 2007

του έργου του Λακάν για το Συμβολικό από τον Τζέιμσον την οποίααυτός είχε συγχωνεύσει στο κεντρικό θέμα της σημαντικής κριτικής τουεπισκόπησης του δομισμού και του ρωσικού φορμαλισμού στο laquoΗ φυ-λακή της γλώσσαςraquo34 αντικαταστάθηκε πέντε χρόνια αργότερα απόμια πιο θετική εκτίμηση παρά τούτο όμως αυτός ήταν ακόμα επιφυ-λακτικός για το πως ο πανηγυρισμός της laquoυποταγής στο Νόμοraquo και τηςlaquoυπαγωγής του υποκειμένου στη Συμβολική Τάξηraquo σήμαινε ότι έναςlaquoσφετερισμός από την πλευρά του συντηρητισμούraquo αυτού του laquoκαθαράαντι-ουτοπικού σχήματοςraquo ήταν laquoαναπόφευκτοςraquo35

Η χρήση της ψυχανάλυσης από τον Τζέιμσον ήταν πιο εξευγενισμένηαπrsquo ότι οι απλοποιητικές προσεγγίσεις στα πλαίσια της λογοτεχνικήςκριτικής που εικοτολογούσαν σχετικά με τα κίνητρα των διαφορετικώνσυγγραφέων και των δημιουργημάτων τους αλλά ήταν ακριβώς η επι-μονή του ότι η ανάλυση θα πρέπει να αφορά την παραγωγή και τη θελ-κτικότητα περίπλοκων ιδεολογικών συστημάτων μέσα στα κείμενα πουτον οδήγησε μακριά από αυτήν καθεαυτή τη λακανική ψυχανάλυσηΤο Φαντασιακό μετατοπίστηκε στο βάθος του σκηνικού σα να αφο-ρούσε απλά και μόνο τα ιδιοσυγκρασιακά στοιχεία μιας προσωπικήςιστορίας του συγγραφέα ή των χαρακτήρων του κειμένου για τα οποίαθα μπορούσαν να ενδιαφέρονται οι παιδοψυχίατροι mdashένας διαχωρι-σμός του γνωστικού τομέα που αποτελούσε ανάθεμα για τον Λακάνmdashκαι το Πραγματικό ήταν για τον Τζέιμσον laquoαπλά Ιστορία από μόνοτουraquo36 μια διατύπωση που τουλάχιστον συλλάμβανε κάτι από την ακα-τανόητη τραυματική του διάσταση στην ψυχανάλυση37 Ωστόσο η κατrsquoαυτόν τον τρόπο αναγωγή του Πραγματικού σε Ιστορία το μετέτρεψε σεκάτι που θα ήταν δυνατό στην ιδανική περίπτωση να αποτελεί αντι-κείμενο αφήγησης mdashσα να ήταν η ευρύτερη δυνατή συμβολική τάξηκαι το Πρότυπο κείμενο (Ur-text) για κάθε συγκεκριμένο τοπικό σύ-στημα σημειωτικής

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

71ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

34 Jameson 197235 laquoΑπό την άλλη πλευρά αν ανακαλέσουμε στη μνήμη μας ότι για τον Λακάν η ldquoυποταγή στοΝόμοrdquo σηματοδοτεί όχι την απώθηση αλλά μάλλον κάτι πολύ διαφορετικό και συγκεκριμένα τηναλλοτρίωση mdashμε τη διφορούμενη έννοια μέσω της οποίας κατανοείται αυτό το φαινόμενο απότον Χέγκελ σε αντίθεση με τον Μαρξmdash τότε γίνεται προφανής ο τραγικότερος χαρακτήρας της σκέ-ψης του Λακάν και οι διαλεκτικές δυνατότητες που εμπεριέχει αυτήraquo Jameson 1977 σ 37336 Jameson 1977 σ 38437 laquoΑκριβώς όπως για τον Λακάν το Πραγματικό είναι εκείνο που είναι ανυπόφορο να αντέξουμεη Ιστορία για τον Τζέιμσον είναι ldquoεκείνο που πονάrdquoraquo Homer 1998 σ 52

Η αναπότρεπτη ολίσθηση στον αμερικανικού (ΗΠΑ) τύπου πραγ-ματισμό ως αντίθεση στον ιστορικό υλισμό ολοκληρώθηκε στην πράξηαπό θεωρητικούς της Ευρώπης μέσω της συγχώνευσης αναλύσεων τηςιδεολογίας με την αναζήτηση ιστορικών συμβιβασμών ταξικο-συνεργα-τισμικού χαρακτήρα Αν ο Αλτουσσέρ ήταν ένας από τους σημαίνοντεςlaquoπατέρεςraquo της αντιφρονούσας laquoκινεζικήςraquo φατρίας του δυναστευό-μενου από κρίση ΓΚΚ απασχολημένος με την επεξεργασία μιας νέαςlaquoανθρωπιστικήςraquo τοποθέτησης τότε οι Λακλάου και Μουφ θα πρέπεινα ειδωθούν ως κληρονόμοι της γραμμής της laquoιταλικήςraquo φατρίας ΤοΗγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική περιείχε μόνο τις πλέον στοι-χειώδεις αναφορές στον Λακάν38 αλλά αυτό το ακαδημαϊκό μανιφέστοτου ευρωκομουνισμού που συνεπαγόταν μια σοσιαλδημοκρατική πα-ρεισαγωγή του Γκράμσι ως θεωρητικού του λόγου μπορούσε τώρα μεευκολία να στρατολογήσει laquoσημαίνονταraquo και laquoυποκείμενες θέσειςraquoστις δικές του αναγνώσεις πολιτισμικών κειμένων39

Ο Λακάν είχε πράγματι διατυπώσει περιγραμματικά μια θεωρία τουλόγου επιδέξια παρουσιασμένη σε ένα κοινό από ακαδημαϊκούς καιακτιβιστές κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου του της περιόδου 1969-1970με μια μικρή διάσπαρτη ποσότητα ημιμαρξιστικών εννοιών mdashόπως αυτήτης laquoυπεραπόλαυσηςraquo σα να ήταν το ψυχικό συμπλήρωμα της laquoυπε-ραξίαςraquomdash για να κολακεύσει τους αριστεριστές συνομιλητές του40

Αλλά το κύριο θεωρητικό ανάπτυγμα σrsquo αυτό το σεμινάριο για την laquoαν-τίστροφη όψη της ψυχανάλυσηςraquo κατευθύνθηκε για μια ακόμα φοράστο ερώτημα της ψυχαναλυτικής πρακτικής και στην αντιδραστική κα-τακρήμνιση αυτής της πρακτικής εντός της Διεθνούς ΨυχαναλυτικήςΕταιρείας Η χρήση του όρου laquoλόγος του πανεπιστημίουraquo για τον ονο-μαστικό προσδιορισμό της χειρότερης απrsquo όλες τις σύγχρονες μορφέςλόγου συνετέλεσε στο να εκτεθεί ο τρόπος με τον οποίο επιτυγχανό-ταν η τυποποίηση της γνώσης και των θέσεων σταδιοδρομίας έτσι ώστεεξυπηρετείται η στρατολόγηση και η ένταξη υποψήφιων γραφειοκρα-τών με αποτέλεσμα να μετατραπεί η ψυχανάλυση σε μέρος του μηχα-νισμού πωλήσεων τύπου πυραμίδας της θεραπευτικής κουλτούρας Ηπεριγραφή ενός laquoλόγου του κυρίουraquo διευκόλυνε τον Λακάν να επι-στρατεύσει εγελιανές κατηγορίες mdashμια εκδοχή της διαλεκτικής του

E N E K E N

72

TEYXOΣ 16

38 Laclau και Mouffe 198539 Βλέπε για παράδειγμα Howarth Norval και Stavrakakis 200040 Lacan 1969-1970

αφέντη και του δούλου δανεισμένη από τον Κοζέβmdash και να λοιδορή-σει τους επαναστατημένους φοιτητές για το ότι αυτό το οποίο φιλοδο-ξούσαν να αποκτήσουν ήταν ένας νέος αφέντης η laquoεπανάστασήraquo τουςθα ισοδυναμούσε μόνο με την περιστροφή των κύκλων από θέση σεθέση μέσα στις τέσσερις κατηγορίες λόγου41

Η ευδιάκριτα λακανική laquoθεωρία του λόγουraquo δίνει πράγματι κάποιοπλεονέκτημα σε ακαδημαϊκούς που εκλαμβάνουν ως αποστολή τουςτο να ανιχνεύουν μονοπάτια του Συμβολικού και να τα αναπαράγουνως μια μορφή γνώσης ακόμα και laquoκριτικήςraquo γνώσης στην οποία μπο-ρούν να στρατολογηθούν καινούριοι σπουδαστές42 Ωστόσο εκείνο πουη αποδοχή της θεωρίας του Λακάν περί των τεσσάρων κατηγοριώνλόγου παραβλέπει με ευκολία είναι ότι αυτός ενδιαφερόταν κατά κύριολόγο για το πως ο λόγος του πανεπιστημίου και ο λόγος του κυρίου δο-μούν και υπονομεύουν το ατομικό ψυχαναλυτικό έργο με τους λόγουςτης υστερίας και του αναλυτή να είναι επομένως θεωρητικά και πρα-κτικά εννοιολογικά πλαίσια για τη διευκόλυνση της αμφισβήτησης mdashεπαναστατική διατύπωση αμφιβολιών από τον αναλυόμενοmdash και τηδιευκόλυνση της διαφοράς ακόμα και της προσωπικής μεταμόρφωσηςΕίναι αλήθεια ότι η laquoυστερικοποίησηraquo του αναλυόμενου δεν παράγειάμεσα και αναπόφευκτα ένα καλό επαναστατικό υποκείμενο όμωςείναι μόνο ο λόγος του αναλυτή που μπορεί να επιτρέψει την εμφά-νιση αυτής της υστερικής άρνησης της κυριάρχησης και ίσως είναιακριβώς μια τέτοια υστερική άρνηση που αποτελεί την προϋπόθεσηγια επαναστατική υποκειμενικότητα Τα ταχυδακτυλουργικά τεχνά-σματα με σημαίνοντα από laquoαναλυτές του λόγουraquo που ασχολούνται μεπολιτικά κείμενα και κείμενα πολιτικής τακτικής υποκινούν αντίθεταένα γραφειοκρατικό προσανατολισμό στη γλώσσα αυτός βρίσκεταιμέσα στη σφαίρα της διαφήμισης και των ομάδων εστίασης παρά στησφαίρα της αλήθειας Πρόκειται για το αντίθετο της ψυχανάλυσης τοlaquoαντίστροφόraquo του

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

73ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

41 laquoΑυτό που εσείς ως επαναστάτες φιλοδοξείτε νrsquo αποκτήσετε είναι ένας Κύριος Θεός Θαέχετε ένανraquo Lacan 1987 σ 126 Και αυτό το σχόλιο είναι επίσης μια επιστροφή στον Φρόιντ laquoΟθεωρητικός μαρξισμός όπως έχει υλοποιηθεί στο πλαίσιο του ρωσικού μπολσεβικισμού έχειαποκτήσει την ενέργεια και τον αυτοδύναμο και αποκλειστικό χαρακτήρα μιας Κοσμοθεωρίας[Weltanshauung] αλλά ταυτόχρονα και μια αλλόκοτη ομοιότητα με αυτό εναντίον του οποίου μά-χεταιraquo Freud 2001γ σσ 179-8042 Βλέπε για παράδειγμα Bracher 1993

Η ανησυχητική στροφή προς τη γλώσσα μέσα σrsquo αυτόν τον τομέα ερ-γασιακής δραστηριότητας mdashπου είχε ήδη επισημανθεί νωρίς απόμαρξιστές43mdash οδηγήθηκε τελικά σε καρποφορία ώστε να στρώσει κα-λύτερα το δρόμο για νέες πολιτικές συμμαχίες που σφυρηλατήθηκανδιαμέσου της laquoανα-νοηματοδότησηςraquo των ποικίλων όρων της αντιπα-ράθεσης Στη συνακόλουθη στροφή στο λόγο που αναπτύσσεται πάνωστη βάση του έργου των Λακλάου και Μουφ όλες οι κατηγορίες laquoταυ-τότηταςraquo mdashμε την ταξική ταυτότητα ως την πιο ύποπτη απrsquo όλεςmdashδιαλύονται μέσα σε μια σύλληψη του Συμβολικού ως μια συνύφανσηκειμένων και ο laquoανταγωνισμόςraquo που κάνει αδύνατη την οποιαδήποτεεπίτευξη ταυτότητας ή την οποιαδήποτε επίλυση των διαφορών μεταξύταυτοτήτων γίνεται το σημείο εστίασης της ανάλυσης σrsquo αυτήν τηγραμμή ακαδημαϊκής έρευνας το σημαίνον laquoανταγωνισμόςraquo αυτό κα-θεαυτό λειτουργεί ως ένα είδος φετίχ που θα μπορούσε να υπηρετήσειώστε να αποτραπεί το κλείσιμο της συζήτησης της ιδεολογίας44 Η πο-λιτική κατεύθυνση του έργου των Λακλάου και Μουφ η οποία παρέσχεκάποια τοπική άρθρωση του ευρωκομουνιστικού σχεδίου σχεδόν σαν τηντελευταία πνοή του σταλινισμού45 οδηγούσε χωρίς έκπληξη προς μίαθέση που θα ήταν έκτοτε αυτο-δεδηλωμένα laquoμετα-μαρξιστικήraquo46

Ωστόσο εκείνοι που έχουν επιχειρήσει την επανεπιβεβαίωση της Λα-κανικής ψυχανάλυσης στα πλαίσια αυτής της εκδοχής της θεωρίας τουλόγου έχουν ήδη ακολουθήσει τους Λακλάου και Μουφ πολύ μακριάσrsquo αυτόν τον σχετικιστικό δρόμο για να είναι ικανοί να διαμορφώσουνοποιουσδήποτε άμεσους δεσμούς με τον επαναστατικό μαρξισμό Αντrsquoαυτού η laquoπολιτικήraquo αυτή καθεαυτή παίρνει τη μορφή μιας καρικα-τούρας και χαρακτηρίζεται ως ένα ανέφικτο πόνημα με τη μαρξιστικήπολιτική να παρουσιάζεται ως ένα από τα εμπόδια για το δρόμο προςτη laquoριζοσπαστική δημοκρατίαraquo47 Μετά όταν ο Λακλάου επικρίνεται

E N E K E N

74

TEYXOΣ 16

43 Βλέπε για παράδειγμα Callinicos 1982 και Anderson 198344laquoΟι κοινωνικοί ανταγωνισμοί προκύπτουν επειδή οι κοινωνικοί δρώντες αδυνατούν να κα-τακτήσουν πλήρως την ταυτότητά τουςhellip Tο έργο του αναλυτή του λόγου είναι να διερευνά τιςδιαφορετικές μορφές αυτής της αδυναμίας καθώς και τους μηχανισμούς μέσω των οποίων ο εμ-ποδισμός της ταυτότητας δομείται με ανταγωνιστικούς όρους από κοινωνικούς δρώντεςraquoHowarth Norval και Stavrakakis 2000 σ 1045 Mandel 197846 Laclau και Mouffe 198747 Βλέπε για παράδειγμα Stavrakakis 1999 Ο Λακάν και το πολιτικό εκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008

από τους πρώην μαθητές του σχετικά με το ρόλο λακανικών εννοιώνόπως η laquoαπόλαυσηraquo mdashη ανέφικτη ευχαρίστηση laquoπέρα και πάνω απότην αρχή της ηδονήςraquo και έξω από το Συμβολικό στο Πραγματικόmdash48

αυτός είναι ικανός να απαντήσει ότι φυσικά μιλά συνεχώς για την από-λαυση49 Μέχρι τώρα σrsquo αυτήν τη γραμμή σκέψης τα πάντα έχουναπορροφηθεί μέσα στο Συμβολικό και κάθε ενοχλητικό ή διασπαστικόστοιχείο της λακανικής θεωρίας έχει ανακτηθεί μέσα στο λόγο

Το πραγματικό ζήτημα

Η έμπνευση για μεγάλο μέρος του σύγχρονου συγγραφικού έργου πουαναπτύσσεται μεταξύ θεωρητικών του λόγου είναι ο πάλαι ποτέ σύμ-μαχος των Λακλάου και Μουφ Ζίζεκ και αυτός σχεδόν χωρίς καμιάσυνεπικουρία έχει βάλει πάλι στην ατζέντα τη θεωρητική αποκατά-σταση των διακοπεισών σχέσεων μεταξύ Μαρξ και Λακάν50 Το πρώιμοέργο του Ζίζεκ ήταν μέρος μιας έντονης θεωρητικής αντιπαράθεσης στηΣλοβενία κατά τη δεκαετία του 1980 που εκείνο τον καιρό αποτελούσεαναπόσπαστο κομμάτι πολιτικής πρακτικής μια ομάδα θεωρητικών ξε-καθάριζαν τους λογαριασμούς τους με τη γραφειοκρατία και με τον Αλ-τουσέρ χρησιμοποιώντας τον Λακάν ως κριτικής σημασίας πηγή

Πολλά από τα θέματα που επανεμφανίζονται στα γραπτά του Ζίζεκαναφορικά με την ιδεολογία51 για παράδειγμα είναι εμφανή στο σχόλιοτου Rastko Močnik ότι η περιγραφή της laquoέγκλησηςraquo από τον Αλτουσέρmdashμέσω της οποίας η ιδεολογία χαιρετίζει με ενθουσιασμό τα άτομακαι τους δίνει υπόσταση ως υποκείμεναmdash προϋποθέτει ήδη ότι ενπρώτοις υπάρχει εκεί ένα υποκείμενο κάποιο που είναι ικανό να αν-ταποκριθεί στο κάλεσμα της ιδεολογίας52 Εδώ σrsquo αυτήν την κριτικήγίνεται κάποια επεξεργασία της λακανικής φόρμουλας αναφορικά με

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

75ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

48 laquoΧωρίς να λαμβάνουμε υπόψη την ευχαρίστηση το λακανικό πλαίσιο στο σύνολό του χάνει τομεγαλύτερο μέρος της επεξηγηματικής του δύναμηςraquo Glynos και Stavrakakis 2003 σ 12049 laquoΜε τον όρο ldquoλόγοςrdquo εγώ δεν αντιλαμβάνομαι κάτι που περιορίζεται στο γλωσσικό κατα-νοούμενο υπό τη στενή του έννοια αλλά ένα σχεσιακό σύμπλεγμα ένα συστατικό στοιχείο τουοποίου είναι η ευχαρίστησηraquo Laclau 2003 σ 28350 laquoΗ αυστηρά δογματική λακανική προσέγγιση συνδυασμένη επακριβώς με μια μη μετα-μαρ-ξιστική προσέγγιση είναι το ζητούμενο σήμεραraquo Žižek 1997 στο Long και McGann σ 13351 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 198952 laquohellipσrsquo αυτήν την περίπτωση η συγκρότηση του υποκειμένου θα διέφευγε της επιστημικής δι-καιοδοσίας του ιστορικού υλισμούraquo Močnik 1993 σ 139

τη μεταβίβαση σύμφωνα με την οποία ο αναλυόμενος αποδίδει το χα-ρακτηριστικό της γνώσης σε ένα laquoυποκείμενο που υποτίθεται ότιγνωρίζειraquo53 αυτήν τη φορά ως διαμόρφωση μιας ldquoδιυποκειμενικήςδομήςrdquoraquo στην οποία υπάρχει laquoη σχέση της ταύτισης με το ldquoυποκεί-μενο που υποτίθεται ότι πιστεύειrdquoraquo54 Αυτό είναι ένα κεντρικό θέμαπου ο Ζίζεκ χρησιμοποιεί στο δικό του μετέπειτα έργο55 Για τον Močnikο Λακάν αποτελεί έναν τρόπο επιστροφής στον Φρόιντ laquoτον υλιστήraquoγια τον οποίο laquoτο όλον είναι το αναληθέςraquo και αυτός ο υλισμός φέρε-ται επομένως να είναι πολύ κοντά σε μια μαρξιστική θεώρηση της laquoαυ-ταπάτης της ολότητας ως το αποτέλεσμα ιδεολογικής ολοποίησηςraquo56

Ενάντια σε κάθε αυταπάτη συνοχής και στην ιδέα ότι υπάρχει κάποιαολοποιός γνώση η οποία μπορεί να ανευρεθεί κάτω από το σύνολο τωνσημαινόντων που συγκροτούν την ιδεολογία και τα συνακόλουθα φαν-τασιωτικά στοιχεία της φτάνουμε να δούμε ότι υπάρχει το τίποτα laquoτί-ποτα παρά το χάσμα που κάνει την κοινωνική δομή να είναι το μη όλοντο χάσμα της ταξικής πάληςraquo57

Το μάθημα ότι δεν υπάρχει τίποτα ότι είναι οι γελοιώδεις φαντασιώ-σεις που μας εγκολλούν με τα αντικείμενά μας αυτό που συνιστά τουλικό των σημαινόντων είναι πράγματι κάτι που ένα υποκείμενο σε λα-κανική ψυχανάλυση ενδέχεται να φτάσει να γνωρίζει Όταν ο αναλυτήςείναι ικανός να laquoεπιτύχει απόλυτη διαφοράraquo58 τότε ο αναλυόμενοςμπορεί ίσως ακόμα και να παραιτηθεί από αυτές ως ένα υποκείμενοπου υποτίθεται ότι γνωρίζει και να συνειδητοποιήσει καθώς αντικρούειεκείνη τη θεμελιώδη φαντασιακή σχέση με το αντικείμενό του μικρό απου δόμησε το ποιος ήταν ότι τίποτα δεν μπορεί να προέλθει από τοτίποτα σε μια στιγμή υποκειμενικής ένδειας59

Αλλά είναι πράγματι αυτό το laquoτίποταraquo απλώς άλλο ένα όνομα γιατην ταξική πάλη ισοδύναμο με την αδυνατότητα οποιασδήποτε συνε-κτικής ολοποίησης του κοινωνικού πεδίου Γιατί δε θα μπορούσε το μά-θημα που είναι δυνατόν να αποκομισθεί από τη συγκεκριμένη σχέση

E N E K E N

76

TEYXOΣ 16

53 laquoΚάθε φορά που αυτή η λειτουργία μπορεί για το υποκείμενο να ενσωματώνεται σε κάποιοάτομο είτε πρόκειται για έναν αναλυτή είτε όχι η μεταβίβασηhellipεδραιώνεταιraquo Lacan 1979 σ 23354 Močnik 1993 σ 14155 laquohellipΤο θεμελιώδες συστατικό γνώρισμα της συμβολικής τάξηςraquo Žižek 2002a56 Močnik 1993 σ 14957 Močnik 1993 σ 15258 Lacan 1979 σ 27659 Lacan 1979 σ 273

που δομεί και αποδομεί κάποιος στο πλαίσιο της ανάλυσης να είναιεπίσης η μη ύπαρξη κάποιου πράγματος όπως η ταξική πάλη ότι δη-λαδή αυτή καθεαυτή η ιστορική υλιστική κριτική της πολιτικής οικονο-μίας χρησιμεύει στο να κλείσει ή να γεμίσει ένα laquoκενόraquo ή μιαlaquoέλλειψηraquo στο υποκείμενο και ότι ο πολιτικός αγώνας ελκύει τουςακτιβιστές μέσα σε μια φαντασιακή σχέση με τους ταγούς τους οιοποίοι θα εκπληρώσουν τη λειτουργία των laquoυποκειμένων που υποτίθε-ται ότι πιστεύουνraquo Αυτό είναι ακριβώς το συμπέρασμα στο οποίοέχουν φτάσει κάποιοι από τους λακανικούς υπέρμαχους της laquoριζοσπα-στικής δημοκρατίαςraquo60 Για τον Ζίζεκ η laquoταξική πάληraquo χρησιμοποιείταιγια να σηματοδοτήσει έναν ανταγωνισμό που διατρέχει οποιαδήποτεπροσπάθεια να μετατρέψουμε το κοινωνικό σε ένα πλήρες ευεργετικόσύστημα μια αντιληπτική αδυνατότητα που θα απογοητεύει εκείνουςπου θέλουν να βελτιώσουν τον καπιταλισμό αλλά μια απαραίτητη αδυ-νατότητα που επίσης θα εμποδίζει εκείνους που θέλουν να τον ανα-τρέψουν Η εργατική τάξη δεν είναι mdashστην κοσμοθεωρία του Ζίζεκmdashμια τάξη που θα αγωνιστεί για να αναλάβει την εξουσία και να καταρ-γήσει ταυτοχρόνως τον εαυτό της μέσα σε αυτήν καθεαυτή τη διαδι-κασία της σοσιαλιστικής επανάστασης Για τον Ζίζεκ το laquoεμπόδιοraquo ήο laquoανταγωνισμόςraquo που αυτός επαναλαμβάνει επίμονα και βασανιστικάείναι η συνθήκη της δυνατότητας για την ύπαρξη του καπιταλισμούmiddot ηαπομάκρυνση αυτού του εμποδίου θα σήμαινε την απώλεια αυτής τηςίδιας της παραγωγικότητας που γεννάται μέσα από αυτό laquoαν απομα-κρύνουμε το εμπόδιο τότε εξανεμίζεται αυτή η ίδια η δυνατότητα πουαντικρούεται μέσω αυτού του εμποδίουraquo61 Σε πείσμα κάποιας ρητορι-κής που κυκλοφορεί περιστασιακά για να ενοχλεί τους ομόλογους τουΛακλάου ο Ζίζεκ δε διαλογίζεται πάνω και πέρα από τους ορίζοντεςτου καπιταλισμού62

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

77ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

60 laquoΑυτός είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους η δημοκρατία ταυτίζεται με το σύμ-πτωμα (τον καταστατικό ανταγωνισμό του κοινωνικού που συνήθως παρουσιάζεται ως τίποταάλλο παρά ένα απλό επιφαινόμενο) και αντικρούει τη φαντασίωση της αρμονικής κοινωνικήςτάξης πραγμάτων εγκαθιστώντας την έλλειψη στη θέση της αρχής της κοινωνικής οργάνωσηςraquoStavrakakis 1999 σ 136 Ο Λακάν και το πολιτικό61 Žižek 2002β σ 27562 laquohellipαν αυτή η ριζοσπαστική επιλογή στηλιτεύεται από κάποιους φιλάνθρωπους φιλελεύθε-ρους ως Αριστεροφασισμός ας είναιraquo Žižek στο Butler Laclau και Žižek 2000 σ 326

Ο Ζίζεκ δεν είναι μαρξιστής αλλά αυτό δεν αποτελεί το κύριο ζήτημαπου μας ενδιαφέρει εδώ63 Αν και στρέφεται στην εξέταση πολιτικοοι-κονομικών φαινομένων στα πλαίσια ερμηνευτικών σχολίων και κριτικήςκαι με μια ρητορική στην οποία είναι διάχυτη η μαρξιστική ορολογία64

αυτό αποτελεί απλώς μια ευκαιρία να ξεδιπλώσει θέματα από τη γερ-μανική ιδεαλιστική φιλοσοφία Και παρότι γίνεται συχνή επίκληση τουΛακάν αυτό δεν είναι παρά ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ανάγνωσητου Χέγκελ (και περιστασιακά του Σέλλινγκ) Έτσι όταν ο Ζίζεκ επι-καλείται τη λακανική ψυχανάλυση mdashσα μια πρακτική αυτοεξέτασηςδιαμέσου της οποίας η αλήθεια του ασυνειδήτου μπορεί παρά μόνο ναμισοειπωθείmdash ως ένα περίγραμμα για πολιτική δράση τότε οδηγούμα-στε πολύ μακριά από τον επαναστατικό μαρξισμό65

Την ίδια στιγμή που υπάρχει μια αμείλικτη απο-ουσιολογικοποίησηκοινωνικών κατηγοριών σrsquo αυτήν τη γραμμή συγγραφικού έργου συχνάυπάρχει επίσης μια μυθιστορηματοποίηση ηρωικών ατομικών πράξεωνάρνησης και εδώ η αντίληψη της έννοιας του Πραγματικού από τονΛακάν γίνεται η λυδία λίθος για κάτι που θα μπορούσε να ήταν μιαεκρηκτική δύναμη έξωθεν του Συμβολικού και του Φαντασιακού Αυτόδε γίνεται πουθενά σαφέστερο παρά στην απεικόνιση από τον Ζίζεκ τουχαρακτήρα της ηθικής ψυχαναλυτικής laquoπράξηςraquo η οποία θα laquoαγγίξει τοπραγματικόraquo και έτσι θα αλλάξει τις συμβολικές συντεταγμένες ενόςβιόκοσμου66 Στη συνέχεια το παράδειγμα μαχητικών φυσιογνωμιών πι-στών απέναντι σε μια αγωνιστική επιδίωξη εμφανίζεται ταχυδακτυ-λουργικά ξανά και ξανά σε μια παράδοξη σειρά προσωπικοτήτων ηοποία εκτείνεται από τον Απόστολο Παύλο (πιστού προς το Χριστό)στον Λένιν (πιστού προς το Μαρξ) και στον Λακάν (πιστού προς τονΦρόιντ) Αυτή η εννοιολογική απόσπαση ατόμων από το ιστορικό τουςπλαίσιο συσκοτίζει κατrsquo αυτόν τον τρόπο ότι είναι αυθεντικά επανα-

E N E K E N

78

TEYXOΣ 16

63 Βλέπε Parker 200464 Η έννοια laquoextimacyraquo mdashεξωτερικευμένη οικειότητα οικεία εξωτερίκευσηmdash που ο Jacques-Alain Miller (1994) επεξεργάζεται ωφέλιμα μέσα από τα γραπτά του Λακάν για να διερευνήσειτην laquoκλοπή της ευχαρίστησηςαπόλαυσηςraquo στη ρατσιστική φαντασίωση για παράδειγμα εξο-ρύσσεται και αναλαμβάνει έργο από τον Ζίζεκ (πχ 1990)65 Βλέπε για παράδειγμα τον ισχυρισμό ότι θα πρέπει να ερμηνεύουμε αντί να επιχειρoύμε να αλ-λάξουμε τον κόσμο laquoτο πρώτο καθήκον σήμερα είναι ακριβώς το να μην υποκύψουμε στον πει-ρασμό να δράσουμε να παρέμβουμε άμεσα και να αλλάξουμε τα πράγματαraquo Žižek 2002β σ 17066 laquoΑυτή είναι η Λακανική πράξη στην οποία η άβυσσος της απόλυτης ελευθερίας αυτονομίαςκαι ευθύνης συμπίπτει με την απόλυτη αναγκαιότητα Νιώθω υποχρεωμένος να εκτελέσω τηνπράξη ως ένα αυτόματο χωρίς στοχασμό (απλά πρέπει να το κάνω δεν είναι ένα ζήτημα στρα-τηγικής σκέψης)raquo Žižek 2002γ σ 69

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

79ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

στατικό στον μαρξισμό mdashτην έμφαση που δίνει αυτός στη δημιουργικήσυλλογική δράση η οποία προεικονίζει σοσιαλιστικές μορφές οργάνω-σηςmdash και σύρει τον Ζίζεκ σε κάποιες από τις πλέον αντιδραστικούχαρακτήρα ταυτίσεις με εκείνους τους οποίους θαυμάζει πάρα πολύΣτο βαθμό που παραμένει πιστός στην ψυχανάλυση αυτή η πίστη είναιπρος το θεσμό παρά προς την κλινική πρακτική και συγκεκριμέναπρος το σημερινό της ταγό Jacques Alain-Miller τον laquoκαλόraquo Στάλιν67

Ο Ζίζεκ είναι ένας αριστοτεχνικός σταλινικός που πελαγοδρομεί από τηνπραγματιστική πολιτική στον ακραίο αριστερισμό και κάθε φορά με μιασεκταριστική στηλίτευση εκείνων τους οποίους χαρακτηρίζει ως laquoυστερι-κούς επαναστάτεςraquo ή laquoκομφορμιστές φιλελεύθερους68raquo Στο τοπίο των αλ-ληλοκτόνων αντιπαραθέσεων του γαλλικού Κομμουνισμού των δεκαετιώντου 1960 και 1970 ο Ζίζεκ βρίσκεται μεταξύ των laquoκινεζικού προσανατολι-σμούraquo Αλτουσεριανών και των laquoιταλικού προσανατολισμούraquo (Λακλάου-Μουφ) μετα-μαρξιστών ως η μπουρζουά καρικατούρα του laquoΡώσουraquoολοκληρωτιστή υπέρ της επανεπιβεβαίωσης του κομματικού μηχανι-σμού και της πιστής αφοσίωσης στον laquoαγώναraquo69

Διαλεκτική διαφορά

Αυτές οι τρεις προσπάθειες σύνδεσης του Λακάν με τον Μαρξ απέ-τυχαν από τη στιγμή που δόθηκε προτεραιότητα στη λεπτομερή θεω-ρητική ερμηνεία πάνω και πέρα από την κλινική και πολιτική πρακτικήκατέστη πλέον εφικτός ο διαχωρισμός μιας από τις τρεις τάξεις mdashτουΦαντασιακού του Συμβολικού ή του Πραγματικούmdash από την υποχρε-ωτικά δεμένη σε κόμπο μεταξύ τους σχέση καθώς και η συνακόλουθηαποφασιστική πορεία με λανθασμένα ερωτήματα που ήταν αναπόφευ-κτο να δώσουν αφορμή για απαντήσεις οι οποίες δε θα ήταν ούτε λα-κανικές ούτε μαρξιστικές

67 Žižek 2002β σ 31668 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 1998 69 Ο Μπαντιού αποτελεί σχετικό αναφορικό σημείο ταύτισης για τον Ζίζεκ έτσι ώστε να κάνειπιο αιχμηρή τη δική του θέση εδώ Ο Μπαντιού που προσφέρει πράγματι κάποιους νέους τρό-πους στοχασμού της σχέσης μεταξύ ldquoηθικήςrdquo και ldquoκοινότηταςrdquo αναφορικά με το Πραγματικόβασίζει τη δουλειά του σε αυτό που αποδέχεται ότι συνιστά την ιστορική ήττα του Μαρξισμούκαι η εκ μέρους του χρήση του Λακάν αποτελεί ένα φιλοσοφικό καταφύγιο για μια νέα λογική τηςπολιτικής δράσης και όχι ένας τρόπος σύνδεσης της προσωπικής αλλαγής με τη Σοσιαλιστικήεπανάσταση Βλέπε για παράδειγμα Badiou 1988 Hallward 2003

Υπάρχει μια σημαντική διάσταση της ψυχανάλυσης η πραγμάτευσητης οποίας στα πλαίσια των οικειοποιήσεών της από την κοινωνικήθεωρία γίνεται με μια laquoνοικοκυρεμένηraquo σκόπιμα παρερμηνευτική προ-χειρότητα μια διάσταση στην οποία ακόμα δεν έχουμε δώσει προσοχήκαι η οποία είναι ότι πρόκειται για μια θεωρία και πρακτική τόσο της σε-ξουαλικότητας και της σεξουαλικής διαφοράς όσο και του ασυνειδήτουΠώς θα μπορούσαμε να εντάξουμε αυτό το στοιχείο σεξουαλικότηταςστην πολιτική θεωρία και πρακτική Ένας τρόπος είναι να παρατηρή-σουμε ότι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη σφαίρα του ατομικού και σrsquoεκείνη του κοινωνικού θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως κάτιπου μοιάζει με την περίφημη laquoαδυνατότηταraquo αρμονικής σχέσης πουχρησιμοποιούσε ο Λακάν για να περιγράψει τη σεξουαλική διαφορά70

αλλά ακόμα και τότε αυτή η άκρως αφηρημένη διατύπωση απαντάμόνο σε έναν ήδη υπεργενικευμένο γρίφο Αντίθετα αν αποφασίζαμενα ρωτήσουμε σε τι θα ήταν χρήσιμη η λακανική ψυχανάλυση ως ένασυγκεκριμένο στοιχείο της πάλης των τάξεων και σε σχέση με ποιεςσυγκεκριμένες όψεις της μαρξιστικής επαναστατικής δραστηριότηταςτότε θα ήταν ίσως ωφέλιμο να εστιάσουμε στο ρόλο της σεξουαλικήςδιαφοράς και στο σημείο που αυτή συναντιέται με την ταξική πάλη Τοκλειδί εδώ είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στη laquoδημόσιαraquo και την laquoιδιω-τικήraquo σφαίρα ζωής υπό τις συνθήκες του καπιταλισμού και ο αντίστοι-χος προς αυτόν διαχωρισμός μεταξύ της στερεοτυπικής αρσενικότηταςκαι θηλυκότητας71 Φυσικά το σημείο τομής των αλληλεπικαλυπτόμε-νων και αμοιβαία ενισχυόμενων αξόνων της καπιταλιστικής εκμετάλ-λευσης και της πατριαρχικής καταπίεσης έχει δουλευτεί πιο έντονααπό φεμινιστές παρά από μαρξιστές72

Παλαιότερες γενιές ριζοσπαστών ψυχαναλυτών που είχαν επιχειρή-σει να αναπτύξουν θεωρίες προσωπικής αλλαγής σε σύνδεση με τηνεπαναστατική πολιτική είχαν εξ ανάγκης καταστήσει τη θεματική τηςlaquoσεξουαλικής επανάστασηςraquo ζωτικής σημασίας στοιχείο της δουλειάςτους73 Αλλά ολοένα και πιο συχνά το laquoφύλοraquo που θα καθοδηγούσετην επανάσταση γινόταν αντικείμενο ουσιολογικοποίησης και μετατρε-

E N E K E N

80

TEYXOΣ 16

70 laquoΟ μαρξισμός του Λακάν δεν υπήρξε ποτέ μπροστά στην αναγνώριση αυτής της ανυπότακτηςδυσαρμονίας Ο Λακάν του μαρξισμού υπήρξε πράγματι ως η περιχαρής αλλά τελικά αλλοτριω-τική παραγνώριση μιας προβαλόμενης αρμονίαςraquo Valente 2003 σ 17271 Zaretsky 197672 Βλέπε για παράδειγμα Haraway 199173 Βλέπε για παράδειγμα Fenichel 1977

πόταν σε μια αυτάρκη δύναμη που μπορούσε και έπρεπε να οδηγηθείστην επιφάνεια74 Ο Λακάν δείχνει αντιθέτως πως η θέσμιση ενός ομι-λούντος υποκειμένου είναι επίσης και ταυτόχρονα η θέσμιση μιαςάλλης όψης στην ομιλία ενός άλλου τόπου που είναι το ασυνείδητομέσα στο οποίο οι συνδεδεμένες με λιμπιντικές δυνάμεις αναπαρα-στάσεις απολαμβάνουν την ισχύ τους λόγω αυτής καθεαυτής της δια-δικασίας εκδίωξής τους από τη γλώσσα της καθημερινότητας και τησυνήθη συνείδηση Το υπερεγώ για παράδειγμα τρέφεται έτσι απότην ένοχη συναίσθηση ότι υπάρχει κάτι επιθυμητό που δεν πραγματο-ποιείται πλήρως και που συνεχώς στέλνει πίσω την εντολή για ευχαρί-στηση το σεξ συνεγείρεται όσο και τίθεται υπό απαγόρευση75

Είναι αυτό που μας παρέχει έναν νέο τρόπο στοχασμού της προ-βληματικής της σεξουαλικής διαφοράς έτσι ώστε η laquoαδύνατηraquo σε-ξουαλική σχέση να είναι καταστατικός παράγοντας σε ότι αφορά τιςφαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι οι άνδρες και οι γυναίκες καιαπό την πλευρά του άνδρα σε ότι αφορά τη φαντασίωση για το σεποια γυναίκα έχει πρόσβαση ως κάτι πάνω και πέρα από τη Συμβολικήτάξη κάτι πάνω και πέρα από τη φθίνουσα laquoφαλλική απόλαυσηraquo στηνοποία είναι φυλακισμένος ο laquoάνδραςraquo76 Υπάρχει φυσικά ο πειρασμόςσrsquo αυτήν την εξήγηση να εξιδανικεύσουμε τη laquoγυναίκαraquo mdashένα μοτίβοπου όλο και πιο αποτελεσματικά διατηρεί στη θέση του τον υποβιβα-σμό τηςmdash77 και έτσι για να την προχωρήσουμε παραπέρα είναι απα-ραίτητο να δώσουμε κάποια προσοχή στην ιστορική θέσμιση αυτής τηςαδύνατης σεξουαλικής σχέσης καθώς και στην εξιδανίκευση που τη συ-νοδεύει78

Για παράδειγμα η εκθήλυνση είναι μέρος της λογικής του καπιταλι-σμού που διαλύει τις σχέσεις της πυρηνικής οικογένειας και τους laquoπα-ραδοσιακούςraquo ρόλους που έχουν απονεμηθεί στους άνδρες και στιςγυναίκες παράλληλα με τη στρατολόγηση των γυναικών στο εργατικόδυναμικό ως επίτιμων ανδρών και με την καταστροφή της laquoιδιωτικήςraquoσφαίρας που είχε απονεμηθεί στις γυναίκες υπάρχουν και αντίστοιχες

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

81ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

74 Βλέπε για παράδειγμα Reich 197275 laquoΟ γονέας του ίδιου φύλου εμφανίζεται στο παιδί ταυτόχρονα ως ο φορέας της σεξουαλικήςαπαγόρευσης και ως το παράδειγμα της παραβίασης τηςraquo Lacan 1980 σ 19176 laquoΠρέπει να διαφωνήσουμε με τις φιλοσοφικές βάσεις της Λακανικής ψυχανάλυσης χωρίς να αρ-νηθούμε την κοινωνική πραγματικότητα του φαλλικού προνομίου σε γλώσσα και αναπαράστασηκαι ως εκ τούτου τη δυσκολία επιβεβαίωσης του ldquoθηλυκούrdquo ldquofemininerdquoraquo Segal 1999 σ 6778 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίαςπατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv

ορισμένες φορές απέλπιδες προσπάθειες επανεύρεσης εκείνης της χα-μένης θηλυκότητας αυτό είναι φανερό σε μοτίβα που σχετίζονται μετην ανατροφή των παιδιών στην οποία οι άνδρες αναζητούν πρόσβασησχεδόν το ίδιο ένθερμα με τις γυναίκες καθώς και στον laquoσυναισθημα-τικό μόχθοraquo μέσω του οποίου οι άνδρες φαντάζονται ότι θα μάθουν ναείναι τόσο αποτελεσματικοί όσο και οι γυναίκες στην αισθητικότητα τηςαπόδοσής τους κι έτσι θα νιώθουν πράγματι κάτι βαθιά μέσα τους79

Η εκθήλυνση του καπιταλισμού συνοδεύεται επίσης τώρα και απότην άνοδο της ψυχοθεραπείας μιας σφαίρας εργασίας παραδοσιακάσυνδεδεμένης με τις γυναίκες αλλά στην οποία οι άνδρες γίνονταιτώρα πιο ισχυροί όπως επίσης και στην ψυχανάλυση ως μια πιο laquoαυ-στηρήraquo στερεοτυπικά ανδρική δραστηριότητα στο πλαίσιο τηςοποίας άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επανανακαλύψουν τη θη-λυκή πλευρά του εαυτού τους80 Στη λακανική ψυχανάλυση ωστόσοαυτή η διαδικασία της laquoεκθήλυνσηςraquo επιστρατεύεται αλλά ταυτό-χρονα γίνεται και ζήτημα προβληματισμού καθώς χρησιμοποιείται ωςεργαλείο αλλά συγχρόνως εξετάζεται και μέσα από το τι θα ήταν δυ-νατό να ειδωθεί ως μια laquoπροσωπική-πολιτικήraquo διαδικασία που ανοίγει τοδρόμο στη θηλυκότητα σαν κάτι που είναι υποχρεωτικά καταπιεσμένοώστε να μπορεί να λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά με τρόπο που αρ-νείται να την ουσιολογικοποιήσει ή να την εξιδανικεύσει Η laquoυστερι-κοποίησηraquo του αναλυόμενου για παράδειγμα είναι μια εκθήλυνση τηςθέσης του υποκειμένου που αμφισβητεί τον κύριο και αναπτύσσεταιμε βάση τις πλέον πρώιμες και κριτικής σημασίας παρατηρήσεις στηνιστορία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τις οποίες η υστερία δεν πε-ριοριζόταν στις γυναίκες Αλλά αυτή η εκθήλυνση δεν είναι σαγηνευ-μένη από φαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι μια γυναίκα επειδή ηακύρωση της laquoθηλυκότηταςraquo είναι το σημείο εκείνο στο οποίο ο οποι-ουδήποτε φύλου αναλυόμενος γνωρίζει όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αρ-μονική σεξουαλική σχέση αλλά και ότι laquoη γυναίκαraquo δεν υπάρχει81

E N E K E N

82

TEYXOΣ 16

77 laquoΥπάρχουν λίγοι μόνο μορφωμένοι άνθρωποι στους οποίους οι δύο τάσεις της τρυφερότηταςκαι της αισθησιακότητας έχουν συγκεραστεί σωστάmiddot ο άνδρας σχεδόν πάντα νιώθει τον σεβασμότου για εκείνη τη γυναίκα που δρα ως ένας περιορισμός για τη σεξουαλική του δραστηριότητα καιαναπτύσσει πλήρη σεξουαλική ικανότητα μόνον όταν βρίσκεται με ένα υποβαθμισμένο σεξουα-λικό αντικείμενοraquo Freud 2001d σ 18578 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίας[πατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv 79 Βλέπε για παράδειγμα Hochschild 198380 Verhaeghe 199981 Lacan 1998 σ 81

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

του έργου του Λακάν για το Συμβολικό από τον Τζέιμσον την οποίααυτός είχε συγχωνεύσει στο κεντρικό θέμα της σημαντικής κριτικής τουεπισκόπησης του δομισμού και του ρωσικού φορμαλισμού στο laquoΗ φυ-λακή της γλώσσαςraquo34 αντικαταστάθηκε πέντε χρόνια αργότερα απόμια πιο θετική εκτίμηση παρά τούτο όμως αυτός ήταν ακόμα επιφυ-λακτικός για το πως ο πανηγυρισμός της laquoυποταγής στο Νόμοraquo και τηςlaquoυπαγωγής του υποκειμένου στη Συμβολική Τάξηraquo σήμαινε ότι έναςlaquoσφετερισμός από την πλευρά του συντηρητισμούraquo αυτού του laquoκαθαράαντι-ουτοπικού σχήματοςraquo ήταν laquoαναπόφευκτοςraquo35

Η χρήση της ψυχανάλυσης από τον Τζέιμσον ήταν πιο εξευγενισμένηαπrsquo ότι οι απλοποιητικές προσεγγίσεις στα πλαίσια της λογοτεχνικήςκριτικής που εικοτολογούσαν σχετικά με τα κίνητρα των διαφορετικώνσυγγραφέων και των δημιουργημάτων τους αλλά ήταν ακριβώς η επι-μονή του ότι η ανάλυση θα πρέπει να αφορά την παραγωγή και τη θελ-κτικότητα περίπλοκων ιδεολογικών συστημάτων μέσα στα κείμενα πουτον οδήγησε μακριά από αυτήν καθεαυτή τη λακανική ψυχανάλυσηΤο Φαντασιακό μετατοπίστηκε στο βάθος του σκηνικού σα να αφο-ρούσε απλά και μόνο τα ιδιοσυγκρασιακά στοιχεία μιας προσωπικήςιστορίας του συγγραφέα ή των χαρακτήρων του κειμένου για τα οποίαθα μπορούσαν να ενδιαφέρονται οι παιδοψυχίατροι mdashένας διαχωρι-σμός του γνωστικού τομέα που αποτελούσε ανάθεμα για τον Λακάνmdashκαι το Πραγματικό ήταν για τον Τζέιμσον laquoαπλά Ιστορία από μόνοτουraquo36 μια διατύπωση που τουλάχιστον συλλάμβανε κάτι από την ακα-τανόητη τραυματική του διάσταση στην ψυχανάλυση37 Ωστόσο η κατrsquoαυτόν τον τρόπο αναγωγή του Πραγματικού σε Ιστορία το μετέτρεψε σεκάτι που θα ήταν δυνατό στην ιδανική περίπτωση να αποτελεί αντι-κείμενο αφήγησης mdashσα να ήταν η ευρύτερη δυνατή συμβολική τάξηκαι το Πρότυπο κείμενο (Ur-text) για κάθε συγκεκριμένο τοπικό σύ-στημα σημειωτικής

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

71ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

34 Jameson 197235 laquoΑπό την άλλη πλευρά αν ανακαλέσουμε στη μνήμη μας ότι για τον Λακάν η ldquoυποταγή στοΝόμοrdquo σηματοδοτεί όχι την απώθηση αλλά μάλλον κάτι πολύ διαφορετικό και συγκεκριμένα τηναλλοτρίωση mdashμε τη διφορούμενη έννοια μέσω της οποίας κατανοείται αυτό το φαινόμενο απότον Χέγκελ σε αντίθεση με τον Μαρξmdash τότε γίνεται προφανής ο τραγικότερος χαρακτήρας της σκέ-ψης του Λακάν και οι διαλεκτικές δυνατότητες που εμπεριέχει αυτήraquo Jameson 1977 σ 37336 Jameson 1977 σ 38437 laquoΑκριβώς όπως για τον Λακάν το Πραγματικό είναι εκείνο που είναι ανυπόφορο να αντέξουμεη Ιστορία για τον Τζέιμσον είναι ldquoεκείνο που πονάrdquoraquo Homer 1998 σ 52

Η αναπότρεπτη ολίσθηση στον αμερικανικού (ΗΠΑ) τύπου πραγ-ματισμό ως αντίθεση στον ιστορικό υλισμό ολοκληρώθηκε στην πράξηαπό θεωρητικούς της Ευρώπης μέσω της συγχώνευσης αναλύσεων τηςιδεολογίας με την αναζήτηση ιστορικών συμβιβασμών ταξικο-συνεργα-τισμικού χαρακτήρα Αν ο Αλτουσσέρ ήταν ένας από τους σημαίνοντεςlaquoπατέρεςraquo της αντιφρονούσας laquoκινεζικήςraquo φατρίας του δυναστευό-μενου από κρίση ΓΚΚ απασχολημένος με την επεξεργασία μιας νέαςlaquoανθρωπιστικήςraquo τοποθέτησης τότε οι Λακλάου και Μουφ θα πρέπεινα ειδωθούν ως κληρονόμοι της γραμμής της laquoιταλικήςraquo φατρίας ΤοΗγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική περιείχε μόνο τις πλέον στοι-χειώδεις αναφορές στον Λακάν38 αλλά αυτό το ακαδημαϊκό μανιφέστοτου ευρωκομουνισμού που συνεπαγόταν μια σοσιαλδημοκρατική πα-ρεισαγωγή του Γκράμσι ως θεωρητικού του λόγου μπορούσε τώρα μεευκολία να στρατολογήσει laquoσημαίνονταraquo και laquoυποκείμενες θέσειςraquoστις δικές του αναγνώσεις πολιτισμικών κειμένων39

Ο Λακάν είχε πράγματι διατυπώσει περιγραμματικά μια θεωρία τουλόγου επιδέξια παρουσιασμένη σε ένα κοινό από ακαδημαϊκούς καιακτιβιστές κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου του της περιόδου 1969-1970με μια μικρή διάσπαρτη ποσότητα ημιμαρξιστικών εννοιών mdashόπως αυτήτης laquoυπεραπόλαυσηςraquo σα να ήταν το ψυχικό συμπλήρωμα της laquoυπε-ραξίαςraquomdash για να κολακεύσει τους αριστεριστές συνομιλητές του40

Αλλά το κύριο θεωρητικό ανάπτυγμα σrsquo αυτό το σεμινάριο για την laquoαν-τίστροφη όψη της ψυχανάλυσηςraquo κατευθύνθηκε για μια ακόμα φοράστο ερώτημα της ψυχαναλυτικής πρακτικής και στην αντιδραστική κα-τακρήμνιση αυτής της πρακτικής εντός της Διεθνούς ΨυχαναλυτικήςΕταιρείας Η χρήση του όρου laquoλόγος του πανεπιστημίουraquo για τον ονο-μαστικό προσδιορισμό της χειρότερης απrsquo όλες τις σύγχρονες μορφέςλόγου συνετέλεσε στο να εκτεθεί ο τρόπος με τον οποίο επιτυγχανό-ταν η τυποποίηση της γνώσης και των θέσεων σταδιοδρομίας έτσι ώστεεξυπηρετείται η στρατολόγηση και η ένταξη υποψήφιων γραφειοκρα-τών με αποτέλεσμα να μετατραπεί η ψυχανάλυση σε μέρος του μηχα-νισμού πωλήσεων τύπου πυραμίδας της θεραπευτικής κουλτούρας Ηπεριγραφή ενός laquoλόγου του κυρίουraquo διευκόλυνε τον Λακάν να επι-στρατεύσει εγελιανές κατηγορίες mdashμια εκδοχή της διαλεκτικής του

E N E K E N

72

TEYXOΣ 16

38 Laclau και Mouffe 198539 Βλέπε για παράδειγμα Howarth Norval και Stavrakakis 200040 Lacan 1969-1970

αφέντη και του δούλου δανεισμένη από τον Κοζέβmdash και να λοιδορή-σει τους επαναστατημένους φοιτητές για το ότι αυτό το οποίο φιλοδο-ξούσαν να αποκτήσουν ήταν ένας νέος αφέντης η laquoεπανάστασήraquo τουςθα ισοδυναμούσε μόνο με την περιστροφή των κύκλων από θέση σεθέση μέσα στις τέσσερις κατηγορίες λόγου41

Η ευδιάκριτα λακανική laquoθεωρία του λόγουraquo δίνει πράγματι κάποιοπλεονέκτημα σε ακαδημαϊκούς που εκλαμβάνουν ως αποστολή τουςτο να ανιχνεύουν μονοπάτια του Συμβολικού και να τα αναπαράγουνως μια μορφή γνώσης ακόμα και laquoκριτικήςraquo γνώσης στην οποία μπο-ρούν να στρατολογηθούν καινούριοι σπουδαστές42 Ωστόσο εκείνο πουη αποδοχή της θεωρίας του Λακάν περί των τεσσάρων κατηγοριώνλόγου παραβλέπει με ευκολία είναι ότι αυτός ενδιαφερόταν κατά κύριολόγο για το πως ο λόγος του πανεπιστημίου και ο λόγος του κυρίου δο-μούν και υπονομεύουν το ατομικό ψυχαναλυτικό έργο με τους λόγουςτης υστερίας και του αναλυτή να είναι επομένως θεωρητικά και πρα-κτικά εννοιολογικά πλαίσια για τη διευκόλυνση της αμφισβήτησης mdashεπαναστατική διατύπωση αμφιβολιών από τον αναλυόμενοmdash και τηδιευκόλυνση της διαφοράς ακόμα και της προσωπικής μεταμόρφωσηςΕίναι αλήθεια ότι η laquoυστερικοποίησηraquo του αναλυόμενου δεν παράγειάμεσα και αναπόφευκτα ένα καλό επαναστατικό υποκείμενο όμωςείναι μόνο ο λόγος του αναλυτή που μπορεί να επιτρέψει την εμφά-νιση αυτής της υστερικής άρνησης της κυριάρχησης και ίσως είναιακριβώς μια τέτοια υστερική άρνηση που αποτελεί την προϋπόθεσηγια επαναστατική υποκειμενικότητα Τα ταχυδακτυλουργικά τεχνά-σματα με σημαίνοντα από laquoαναλυτές του λόγουraquo που ασχολούνται μεπολιτικά κείμενα και κείμενα πολιτικής τακτικής υποκινούν αντίθεταένα γραφειοκρατικό προσανατολισμό στη γλώσσα αυτός βρίσκεταιμέσα στη σφαίρα της διαφήμισης και των ομάδων εστίασης παρά στησφαίρα της αλήθειας Πρόκειται για το αντίθετο της ψυχανάλυσης τοlaquoαντίστροφόraquo του

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

73ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

41 laquoΑυτό που εσείς ως επαναστάτες φιλοδοξείτε νrsquo αποκτήσετε είναι ένας Κύριος Θεός Θαέχετε ένανraquo Lacan 1987 σ 126 Και αυτό το σχόλιο είναι επίσης μια επιστροφή στον Φρόιντ laquoΟθεωρητικός μαρξισμός όπως έχει υλοποιηθεί στο πλαίσιο του ρωσικού μπολσεβικισμού έχειαποκτήσει την ενέργεια και τον αυτοδύναμο και αποκλειστικό χαρακτήρα μιας Κοσμοθεωρίας[Weltanshauung] αλλά ταυτόχρονα και μια αλλόκοτη ομοιότητα με αυτό εναντίον του οποίου μά-χεταιraquo Freud 2001γ σσ 179-8042 Βλέπε για παράδειγμα Bracher 1993

Η ανησυχητική στροφή προς τη γλώσσα μέσα σrsquo αυτόν τον τομέα ερ-γασιακής δραστηριότητας mdashπου είχε ήδη επισημανθεί νωρίς απόμαρξιστές43mdash οδηγήθηκε τελικά σε καρποφορία ώστε να στρώσει κα-λύτερα το δρόμο για νέες πολιτικές συμμαχίες που σφυρηλατήθηκανδιαμέσου της laquoανα-νοηματοδότησηςraquo των ποικίλων όρων της αντιπα-ράθεσης Στη συνακόλουθη στροφή στο λόγο που αναπτύσσεται πάνωστη βάση του έργου των Λακλάου και Μουφ όλες οι κατηγορίες laquoταυ-τότηταςraquo mdashμε την ταξική ταυτότητα ως την πιο ύποπτη απrsquo όλεςmdashδιαλύονται μέσα σε μια σύλληψη του Συμβολικού ως μια συνύφανσηκειμένων και ο laquoανταγωνισμόςraquo που κάνει αδύνατη την οποιαδήποτεεπίτευξη ταυτότητας ή την οποιαδήποτε επίλυση των διαφορών μεταξύταυτοτήτων γίνεται το σημείο εστίασης της ανάλυσης σrsquo αυτήν τηγραμμή ακαδημαϊκής έρευνας το σημαίνον laquoανταγωνισμόςraquo αυτό κα-θεαυτό λειτουργεί ως ένα είδος φετίχ που θα μπορούσε να υπηρετήσειώστε να αποτραπεί το κλείσιμο της συζήτησης της ιδεολογίας44 Η πο-λιτική κατεύθυνση του έργου των Λακλάου και Μουφ η οποία παρέσχεκάποια τοπική άρθρωση του ευρωκομουνιστικού σχεδίου σχεδόν σαν τηντελευταία πνοή του σταλινισμού45 οδηγούσε χωρίς έκπληξη προς μίαθέση που θα ήταν έκτοτε αυτο-δεδηλωμένα laquoμετα-μαρξιστικήraquo46

Ωστόσο εκείνοι που έχουν επιχειρήσει την επανεπιβεβαίωση της Λα-κανικής ψυχανάλυσης στα πλαίσια αυτής της εκδοχής της θεωρίας τουλόγου έχουν ήδη ακολουθήσει τους Λακλάου και Μουφ πολύ μακριάσrsquo αυτόν τον σχετικιστικό δρόμο για να είναι ικανοί να διαμορφώσουνοποιουσδήποτε άμεσους δεσμούς με τον επαναστατικό μαρξισμό Αντrsquoαυτού η laquoπολιτικήraquo αυτή καθεαυτή παίρνει τη μορφή μιας καρικα-τούρας και χαρακτηρίζεται ως ένα ανέφικτο πόνημα με τη μαρξιστικήπολιτική να παρουσιάζεται ως ένα από τα εμπόδια για το δρόμο προςτη laquoριζοσπαστική δημοκρατίαraquo47 Μετά όταν ο Λακλάου επικρίνεται

E N E K E N

74

TEYXOΣ 16

43 Βλέπε για παράδειγμα Callinicos 1982 και Anderson 198344laquoΟι κοινωνικοί ανταγωνισμοί προκύπτουν επειδή οι κοινωνικοί δρώντες αδυνατούν να κα-τακτήσουν πλήρως την ταυτότητά τουςhellip Tο έργο του αναλυτή του λόγου είναι να διερευνά τιςδιαφορετικές μορφές αυτής της αδυναμίας καθώς και τους μηχανισμούς μέσω των οποίων ο εμ-ποδισμός της ταυτότητας δομείται με ανταγωνιστικούς όρους από κοινωνικούς δρώντεςraquoHowarth Norval και Stavrakakis 2000 σ 1045 Mandel 197846 Laclau και Mouffe 198747 Βλέπε για παράδειγμα Stavrakakis 1999 Ο Λακάν και το πολιτικό εκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008

από τους πρώην μαθητές του σχετικά με το ρόλο λακανικών εννοιώνόπως η laquoαπόλαυσηraquo mdashη ανέφικτη ευχαρίστηση laquoπέρα και πάνω απότην αρχή της ηδονήςraquo και έξω από το Συμβολικό στο Πραγματικόmdash48

αυτός είναι ικανός να απαντήσει ότι φυσικά μιλά συνεχώς για την από-λαυση49 Μέχρι τώρα σrsquo αυτήν τη γραμμή σκέψης τα πάντα έχουναπορροφηθεί μέσα στο Συμβολικό και κάθε ενοχλητικό ή διασπαστικόστοιχείο της λακανικής θεωρίας έχει ανακτηθεί μέσα στο λόγο

Το πραγματικό ζήτημα

Η έμπνευση για μεγάλο μέρος του σύγχρονου συγγραφικού έργου πουαναπτύσσεται μεταξύ θεωρητικών του λόγου είναι ο πάλαι ποτέ σύμ-μαχος των Λακλάου και Μουφ Ζίζεκ και αυτός σχεδόν χωρίς καμιάσυνεπικουρία έχει βάλει πάλι στην ατζέντα τη θεωρητική αποκατά-σταση των διακοπεισών σχέσεων μεταξύ Μαρξ και Λακάν50 Το πρώιμοέργο του Ζίζεκ ήταν μέρος μιας έντονης θεωρητικής αντιπαράθεσης στηΣλοβενία κατά τη δεκαετία του 1980 που εκείνο τον καιρό αποτελούσεαναπόσπαστο κομμάτι πολιτικής πρακτικής μια ομάδα θεωρητικών ξε-καθάριζαν τους λογαριασμούς τους με τη γραφειοκρατία και με τον Αλ-τουσέρ χρησιμοποιώντας τον Λακάν ως κριτικής σημασίας πηγή

Πολλά από τα θέματα που επανεμφανίζονται στα γραπτά του Ζίζεκαναφορικά με την ιδεολογία51 για παράδειγμα είναι εμφανή στο σχόλιοτου Rastko Močnik ότι η περιγραφή της laquoέγκλησηςraquo από τον Αλτουσέρmdashμέσω της οποίας η ιδεολογία χαιρετίζει με ενθουσιασμό τα άτομακαι τους δίνει υπόσταση ως υποκείμεναmdash προϋποθέτει ήδη ότι ενπρώτοις υπάρχει εκεί ένα υποκείμενο κάποιο που είναι ικανό να αν-ταποκριθεί στο κάλεσμα της ιδεολογίας52 Εδώ σrsquo αυτήν την κριτικήγίνεται κάποια επεξεργασία της λακανικής φόρμουλας αναφορικά με

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

75ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

48 laquoΧωρίς να λαμβάνουμε υπόψη την ευχαρίστηση το λακανικό πλαίσιο στο σύνολό του χάνει τομεγαλύτερο μέρος της επεξηγηματικής του δύναμηςraquo Glynos και Stavrakakis 2003 σ 12049 laquoΜε τον όρο ldquoλόγοςrdquo εγώ δεν αντιλαμβάνομαι κάτι που περιορίζεται στο γλωσσικό κατα-νοούμενο υπό τη στενή του έννοια αλλά ένα σχεσιακό σύμπλεγμα ένα συστατικό στοιχείο τουοποίου είναι η ευχαρίστησηraquo Laclau 2003 σ 28350 laquoΗ αυστηρά δογματική λακανική προσέγγιση συνδυασμένη επακριβώς με μια μη μετα-μαρ-ξιστική προσέγγιση είναι το ζητούμενο σήμεραraquo Žižek 1997 στο Long και McGann σ 13351 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 198952 laquohellipσrsquo αυτήν την περίπτωση η συγκρότηση του υποκειμένου θα διέφευγε της επιστημικής δι-καιοδοσίας του ιστορικού υλισμούraquo Močnik 1993 σ 139

τη μεταβίβαση σύμφωνα με την οποία ο αναλυόμενος αποδίδει το χα-ρακτηριστικό της γνώσης σε ένα laquoυποκείμενο που υποτίθεται ότιγνωρίζειraquo53 αυτήν τη φορά ως διαμόρφωση μιας ldquoδιυποκειμενικήςδομήςrdquoraquo στην οποία υπάρχει laquoη σχέση της ταύτισης με το ldquoυποκεί-μενο που υποτίθεται ότι πιστεύειrdquoraquo54 Αυτό είναι ένα κεντρικό θέμαπου ο Ζίζεκ χρησιμοποιεί στο δικό του μετέπειτα έργο55 Για τον Močnikο Λακάν αποτελεί έναν τρόπο επιστροφής στον Φρόιντ laquoτον υλιστήraquoγια τον οποίο laquoτο όλον είναι το αναληθέςraquo και αυτός ο υλισμός φέρε-ται επομένως να είναι πολύ κοντά σε μια μαρξιστική θεώρηση της laquoαυ-ταπάτης της ολότητας ως το αποτέλεσμα ιδεολογικής ολοποίησηςraquo56

Ενάντια σε κάθε αυταπάτη συνοχής και στην ιδέα ότι υπάρχει κάποιαολοποιός γνώση η οποία μπορεί να ανευρεθεί κάτω από το σύνολο τωνσημαινόντων που συγκροτούν την ιδεολογία και τα συνακόλουθα φαν-τασιωτικά στοιχεία της φτάνουμε να δούμε ότι υπάρχει το τίποτα laquoτί-ποτα παρά το χάσμα που κάνει την κοινωνική δομή να είναι το μη όλοντο χάσμα της ταξικής πάληςraquo57

Το μάθημα ότι δεν υπάρχει τίποτα ότι είναι οι γελοιώδεις φαντασιώ-σεις που μας εγκολλούν με τα αντικείμενά μας αυτό που συνιστά τουλικό των σημαινόντων είναι πράγματι κάτι που ένα υποκείμενο σε λα-κανική ψυχανάλυση ενδέχεται να φτάσει να γνωρίζει Όταν ο αναλυτήςείναι ικανός να laquoεπιτύχει απόλυτη διαφοράraquo58 τότε ο αναλυόμενοςμπορεί ίσως ακόμα και να παραιτηθεί από αυτές ως ένα υποκείμενοπου υποτίθεται ότι γνωρίζει και να συνειδητοποιήσει καθώς αντικρούειεκείνη τη θεμελιώδη φαντασιακή σχέση με το αντικείμενό του μικρό απου δόμησε το ποιος ήταν ότι τίποτα δεν μπορεί να προέλθει από τοτίποτα σε μια στιγμή υποκειμενικής ένδειας59

Αλλά είναι πράγματι αυτό το laquoτίποταraquo απλώς άλλο ένα όνομα γιατην ταξική πάλη ισοδύναμο με την αδυνατότητα οποιασδήποτε συνε-κτικής ολοποίησης του κοινωνικού πεδίου Γιατί δε θα μπορούσε το μά-θημα που είναι δυνατόν να αποκομισθεί από τη συγκεκριμένη σχέση

E N E K E N

76

TEYXOΣ 16

53 laquoΚάθε φορά που αυτή η λειτουργία μπορεί για το υποκείμενο να ενσωματώνεται σε κάποιοάτομο είτε πρόκειται για έναν αναλυτή είτε όχι η μεταβίβασηhellipεδραιώνεταιraquo Lacan 1979 σ 23354 Močnik 1993 σ 14155 laquohellipΤο θεμελιώδες συστατικό γνώρισμα της συμβολικής τάξηςraquo Žižek 2002a56 Močnik 1993 σ 14957 Močnik 1993 σ 15258 Lacan 1979 σ 27659 Lacan 1979 σ 273

που δομεί και αποδομεί κάποιος στο πλαίσιο της ανάλυσης να είναιεπίσης η μη ύπαρξη κάποιου πράγματος όπως η ταξική πάλη ότι δη-λαδή αυτή καθεαυτή η ιστορική υλιστική κριτική της πολιτικής οικονο-μίας χρησιμεύει στο να κλείσει ή να γεμίσει ένα laquoκενόraquo ή μιαlaquoέλλειψηraquo στο υποκείμενο και ότι ο πολιτικός αγώνας ελκύει τουςακτιβιστές μέσα σε μια φαντασιακή σχέση με τους ταγούς τους οιοποίοι θα εκπληρώσουν τη λειτουργία των laquoυποκειμένων που υποτίθε-ται ότι πιστεύουνraquo Αυτό είναι ακριβώς το συμπέρασμα στο οποίοέχουν φτάσει κάποιοι από τους λακανικούς υπέρμαχους της laquoριζοσπα-στικής δημοκρατίαςraquo60 Για τον Ζίζεκ η laquoταξική πάληraquo χρησιμοποιείταιγια να σηματοδοτήσει έναν ανταγωνισμό που διατρέχει οποιαδήποτεπροσπάθεια να μετατρέψουμε το κοινωνικό σε ένα πλήρες ευεργετικόσύστημα μια αντιληπτική αδυνατότητα που θα απογοητεύει εκείνουςπου θέλουν να βελτιώσουν τον καπιταλισμό αλλά μια απαραίτητη αδυ-νατότητα που επίσης θα εμποδίζει εκείνους που θέλουν να τον ανα-τρέψουν Η εργατική τάξη δεν είναι mdashστην κοσμοθεωρία του Ζίζεκmdashμια τάξη που θα αγωνιστεί για να αναλάβει την εξουσία και να καταρ-γήσει ταυτοχρόνως τον εαυτό της μέσα σε αυτήν καθεαυτή τη διαδι-κασία της σοσιαλιστικής επανάστασης Για τον Ζίζεκ το laquoεμπόδιοraquo ήο laquoανταγωνισμόςraquo που αυτός επαναλαμβάνει επίμονα και βασανιστικάείναι η συνθήκη της δυνατότητας για την ύπαρξη του καπιταλισμούmiddot ηαπομάκρυνση αυτού του εμποδίου θα σήμαινε την απώλεια αυτής τηςίδιας της παραγωγικότητας που γεννάται μέσα από αυτό laquoαν απομα-κρύνουμε το εμπόδιο τότε εξανεμίζεται αυτή η ίδια η δυνατότητα πουαντικρούεται μέσω αυτού του εμποδίουraquo61 Σε πείσμα κάποιας ρητορι-κής που κυκλοφορεί περιστασιακά για να ενοχλεί τους ομόλογους τουΛακλάου ο Ζίζεκ δε διαλογίζεται πάνω και πέρα από τους ορίζοντεςτου καπιταλισμού62

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

77ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

60 laquoΑυτός είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους η δημοκρατία ταυτίζεται με το σύμ-πτωμα (τον καταστατικό ανταγωνισμό του κοινωνικού που συνήθως παρουσιάζεται ως τίποταάλλο παρά ένα απλό επιφαινόμενο) και αντικρούει τη φαντασίωση της αρμονικής κοινωνικήςτάξης πραγμάτων εγκαθιστώντας την έλλειψη στη θέση της αρχής της κοινωνικής οργάνωσηςraquoStavrakakis 1999 σ 136 Ο Λακάν και το πολιτικό61 Žižek 2002β σ 27562 laquohellipαν αυτή η ριζοσπαστική επιλογή στηλιτεύεται από κάποιους φιλάνθρωπους φιλελεύθε-ρους ως Αριστεροφασισμός ας είναιraquo Žižek στο Butler Laclau και Žižek 2000 σ 326

Ο Ζίζεκ δεν είναι μαρξιστής αλλά αυτό δεν αποτελεί το κύριο ζήτημαπου μας ενδιαφέρει εδώ63 Αν και στρέφεται στην εξέταση πολιτικοοι-κονομικών φαινομένων στα πλαίσια ερμηνευτικών σχολίων και κριτικήςκαι με μια ρητορική στην οποία είναι διάχυτη η μαρξιστική ορολογία64

αυτό αποτελεί απλώς μια ευκαιρία να ξεδιπλώσει θέματα από τη γερ-μανική ιδεαλιστική φιλοσοφία Και παρότι γίνεται συχνή επίκληση τουΛακάν αυτό δεν είναι παρά ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ανάγνωσητου Χέγκελ (και περιστασιακά του Σέλλινγκ) Έτσι όταν ο Ζίζεκ επι-καλείται τη λακανική ψυχανάλυση mdashσα μια πρακτική αυτοεξέτασηςδιαμέσου της οποίας η αλήθεια του ασυνειδήτου μπορεί παρά μόνο ναμισοειπωθείmdash ως ένα περίγραμμα για πολιτική δράση τότε οδηγούμα-στε πολύ μακριά από τον επαναστατικό μαρξισμό65

Την ίδια στιγμή που υπάρχει μια αμείλικτη απο-ουσιολογικοποίησηκοινωνικών κατηγοριών σrsquo αυτήν τη γραμμή συγγραφικού έργου συχνάυπάρχει επίσης μια μυθιστορηματοποίηση ηρωικών ατομικών πράξεωνάρνησης και εδώ η αντίληψη της έννοιας του Πραγματικού από τονΛακάν γίνεται η λυδία λίθος για κάτι που θα μπορούσε να ήταν μιαεκρηκτική δύναμη έξωθεν του Συμβολικού και του Φαντασιακού Αυτόδε γίνεται πουθενά σαφέστερο παρά στην απεικόνιση από τον Ζίζεκ τουχαρακτήρα της ηθικής ψυχαναλυτικής laquoπράξηςraquo η οποία θα laquoαγγίξει τοπραγματικόraquo και έτσι θα αλλάξει τις συμβολικές συντεταγμένες ενόςβιόκοσμου66 Στη συνέχεια το παράδειγμα μαχητικών φυσιογνωμιών πι-στών απέναντι σε μια αγωνιστική επιδίωξη εμφανίζεται ταχυδακτυ-λουργικά ξανά και ξανά σε μια παράδοξη σειρά προσωπικοτήτων ηοποία εκτείνεται από τον Απόστολο Παύλο (πιστού προς το Χριστό)στον Λένιν (πιστού προς το Μαρξ) και στον Λακάν (πιστού προς τονΦρόιντ) Αυτή η εννοιολογική απόσπαση ατόμων από το ιστορικό τουςπλαίσιο συσκοτίζει κατrsquo αυτόν τον τρόπο ότι είναι αυθεντικά επανα-

E N E K E N

78

TEYXOΣ 16

63 Βλέπε Parker 200464 Η έννοια laquoextimacyraquo mdashεξωτερικευμένη οικειότητα οικεία εξωτερίκευσηmdash που ο Jacques-Alain Miller (1994) επεξεργάζεται ωφέλιμα μέσα από τα γραπτά του Λακάν για να διερευνήσειτην laquoκλοπή της ευχαρίστησηςαπόλαυσηςraquo στη ρατσιστική φαντασίωση για παράδειγμα εξο-ρύσσεται και αναλαμβάνει έργο από τον Ζίζεκ (πχ 1990)65 Βλέπε για παράδειγμα τον ισχυρισμό ότι θα πρέπει να ερμηνεύουμε αντί να επιχειρoύμε να αλ-λάξουμε τον κόσμο laquoτο πρώτο καθήκον σήμερα είναι ακριβώς το να μην υποκύψουμε στον πει-ρασμό να δράσουμε να παρέμβουμε άμεσα και να αλλάξουμε τα πράγματαraquo Žižek 2002β σ 17066 laquoΑυτή είναι η Λακανική πράξη στην οποία η άβυσσος της απόλυτης ελευθερίας αυτονομίαςκαι ευθύνης συμπίπτει με την απόλυτη αναγκαιότητα Νιώθω υποχρεωμένος να εκτελέσω τηνπράξη ως ένα αυτόματο χωρίς στοχασμό (απλά πρέπει να το κάνω δεν είναι ένα ζήτημα στρα-τηγικής σκέψης)raquo Žižek 2002γ σ 69

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

79ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

στατικό στον μαρξισμό mdashτην έμφαση που δίνει αυτός στη δημιουργικήσυλλογική δράση η οποία προεικονίζει σοσιαλιστικές μορφές οργάνω-σηςmdash και σύρει τον Ζίζεκ σε κάποιες από τις πλέον αντιδραστικούχαρακτήρα ταυτίσεις με εκείνους τους οποίους θαυμάζει πάρα πολύΣτο βαθμό που παραμένει πιστός στην ψυχανάλυση αυτή η πίστη είναιπρος το θεσμό παρά προς την κλινική πρακτική και συγκεκριμέναπρος το σημερινό της ταγό Jacques Alain-Miller τον laquoκαλόraquo Στάλιν67

Ο Ζίζεκ είναι ένας αριστοτεχνικός σταλινικός που πελαγοδρομεί από τηνπραγματιστική πολιτική στον ακραίο αριστερισμό και κάθε φορά με μιασεκταριστική στηλίτευση εκείνων τους οποίους χαρακτηρίζει ως laquoυστερι-κούς επαναστάτεςraquo ή laquoκομφορμιστές φιλελεύθερους68raquo Στο τοπίο των αλ-ληλοκτόνων αντιπαραθέσεων του γαλλικού Κομμουνισμού των δεκαετιώντου 1960 και 1970 ο Ζίζεκ βρίσκεται μεταξύ των laquoκινεζικού προσανατολι-σμούraquo Αλτουσεριανών και των laquoιταλικού προσανατολισμούraquo (Λακλάου-Μουφ) μετα-μαρξιστών ως η μπουρζουά καρικατούρα του laquoΡώσουraquoολοκληρωτιστή υπέρ της επανεπιβεβαίωσης του κομματικού μηχανι-σμού και της πιστής αφοσίωσης στον laquoαγώναraquo69

Διαλεκτική διαφορά

Αυτές οι τρεις προσπάθειες σύνδεσης του Λακάν με τον Μαρξ απέ-τυχαν από τη στιγμή που δόθηκε προτεραιότητα στη λεπτομερή θεω-ρητική ερμηνεία πάνω και πέρα από την κλινική και πολιτική πρακτικήκατέστη πλέον εφικτός ο διαχωρισμός μιας από τις τρεις τάξεις mdashτουΦαντασιακού του Συμβολικού ή του Πραγματικούmdash από την υποχρε-ωτικά δεμένη σε κόμπο μεταξύ τους σχέση καθώς και η συνακόλουθηαποφασιστική πορεία με λανθασμένα ερωτήματα που ήταν αναπόφευ-κτο να δώσουν αφορμή για απαντήσεις οι οποίες δε θα ήταν ούτε λα-κανικές ούτε μαρξιστικές

67 Žižek 2002β σ 31668 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 1998 69 Ο Μπαντιού αποτελεί σχετικό αναφορικό σημείο ταύτισης για τον Ζίζεκ έτσι ώστε να κάνειπιο αιχμηρή τη δική του θέση εδώ Ο Μπαντιού που προσφέρει πράγματι κάποιους νέους τρό-πους στοχασμού της σχέσης μεταξύ ldquoηθικήςrdquo και ldquoκοινότηταςrdquo αναφορικά με το Πραγματικόβασίζει τη δουλειά του σε αυτό που αποδέχεται ότι συνιστά την ιστορική ήττα του Μαρξισμούκαι η εκ μέρους του χρήση του Λακάν αποτελεί ένα φιλοσοφικό καταφύγιο για μια νέα λογική τηςπολιτικής δράσης και όχι ένας τρόπος σύνδεσης της προσωπικής αλλαγής με τη Σοσιαλιστικήεπανάσταση Βλέπε για παράδειγμα Badiou 1988 Hallward 2003

Υπάρχει μια σημαντική διάσταση της ψυχανάλυσης η πραγμάτευσητης οποίας στα πλαίσια των οικειοποιήσεών της από την κοινωνικήθεωρία γίνεται με μια laquoνοικοκυρεμένηraquo σκόπιμα παρερμηνευτική προ-χειρότητα μια διάσταση στην οποία ακόμα δεν έχουμε δώσει προσοχήκαι η οποία είναι ότι πρόκειται για μια θεωρία και πρακτική τόσο της σε-ξουαλικότητας και της σεξουαλικής διαφοράς όσο και του ασυνειδήτουΠώς θα μπορούσαμε να εντάξουμε αυτό το στοιχείο σεξουαλικότηταςστην πολιτική θεωρία και πρακτική Ένας τρόπος είναι να παρατηρή-σουμε ότι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη σφαίρα του ατομικού και σrsquoεκείνη του κοινωνικού θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως κάτιπου μοιάζει με την περίφημη laquoαδυνατότηταraquo αρμονικής σχέσης πουχρησιμοποιούσε ο Λακάν για να περιγράψει τη σεξουαλική διαφορά70

αλλά ακόμα και τότε αυτή η άκρως αφηρημένη διατύπωση απαντάμόνο σε έναν ήδη υπεργενικευμένο γρίφο Αντίθετα αν αποφασίζαμενα ρωτήσουμε σε τι θα ήταν χρήσιμη η λακανική ψυχανάλυση ως ένασυγκεκριμένο στοιχείο της πάλης των τάξεων και σε σχέση με ποιεςσυγκεκριμένες όψεις της μαρξιστικής επαναστατικής δραστηριότηταςτότε θα ήταν ίσως ωφέλιμο να εστιάσουμε στο ρόλο της σεξουαλικήςδιαφοράς και στο σημείο που αυτή συναντιέται με την ταξική πάλη Τοκλειδί εδώ είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στη laquoδημόσιαraquo και την laquoιδιω-τικήraquo σφαίρα ζωής υπό τις συνθήκες του καπιταλισμού και ο αντίστοι-χος προς αυτόν διαχωρισμός μεταξύ της στερεοτυπικής αρσενικότηταςκαι θηλυκότητας71 Φυσικά το σημείο τομής των αλληλεπικαλυπτόμε-νων και αμοιβαία ενισχυόμενων αξόνων της καπιταλιστικής εκμετάλ-λευσης και της πατριαρχικής καταπίεσης έχει δουλευτεί πιο έντονααπό φεμινιστές παρά από μαρξιστές72

Παλαιότερες γενιές ριζοσπαστών ψυχαναλυτών που είχαν επιχειρή-σει να αναπτύξουν θεωρίες προσωπικής αλλαγής σε σύνδεση με τηνεπαναστατική πολιτική είχαν εξ ανάγκης καταστήσει τη θεματική τηςlaquoσεξουαλικής επανάστασηςraquo ζωτικής σημασίας στοιχείο της δουλειάςτους73 Αλλά ολοένα και πιο συχνά το laquoφύλοraquo που θα καθοδηγούσετην επανάσταση γινόταν αντικείμενο ουσιολογικοποίησης και μετατρε-

E N E K E N

80

TEYXOΣ 16

70 laquoΟ μαρξισμός του Λακάν δεν υπήρξε ποτέ μπροστά στην αναγνώριση αυτής της ανυπότακτηςδυσαρμονίας Ο Λακάν του μαρξισμού υπήρξε πράγματι ως η περιχαρής αλλά τελικά αλλοτριω-τική παραγνώριση μιας προβαλόμενης αρμονίαςraquo Valente 2003 σ 17271 Zaretsky 197672 Βλέπε για παράδειγμα Haraway 199173 Βλέπε για παράδειγμα Fenichel 1977

πόταν σε μια αυτάρκη δύναμη που μπορούσε και έπρεπε να οδηγηθείστην επιφάνεια74 Ο Λακάν δείχνει αντιθέτως πως η θέσμιση ενός ομι-λούντος υποκειμένου είναι επίσης και ταυτόχρονα η θέσμιση μιαςάλλης όψης στην ομιλία ενός άλλου τόπου που είναι το ασυνείδητομέσα στο οποίο οι συνδεδεμένες με λιμπιντικές δυνάμεις αναπαρα-στάσεις απολαμβάνουν την ισχύ τους λόγω αυτής καθεαυτής της δια-δικασίας εκδίωξής τους από τη γλώσσα της καθημερινότητας και τησυνήθη συνείδηση Το υπερεγώ για παράδειγμα τρέφεται έτσι απότην ένοχη συναίσθηση ότι υπάρχει κάτι επιθυμητό που δεν πραγματο-ποιείται πλήρως και που συνεχώς στέλνει πίσω την εντολή για ευχαρί-στηση το σεξ συνεγείρεται όσο και τίθεται υπό απαγόρευση75

Είναι αυτό που μας παρέχει έναν νέο τρόπο στοχασμού της προ-βληματικής της σεξουαλικής διαφοράς έτσι ώστε η laquoαδύνατηraquo σε-ξουαλική σχέση να είναι καταστατικός παράγοντας σε ότι αφορά τιςφαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι οι άνδρες και οι γυναίκες καιαπό την πλευρά του άνδρα σε ότι αφορά τη φαντασίωση για το σεποια γυναίκα έχει πρόσβαση ως κάτι πάνω και πέρα από τη Συμβολικήτάξη κάτι πάνω και πέρα από τη φθίνουσα laquoφαλλική απόλαυσηraquo στηνοποία είναι φυλακισμένος ο laquoάνδραςraquo76 Υπάρχει φυσικά ο πειρασμόςσrsquo αυτήν την εξήγηση να εξιδανικεύσουμε τη laquoγυναίκαraquo mdashένα μοτίβοπου όλο και πιο αποτελεσματικά διατηρεί στη θέση του τον υποβιβα-σμό τηςmdash77 και έτσι για να την προχωρήσουμε παραπέρα είναι απα-ραίτητο να δώσουμε κάποια προσοχή στην ιστορική θέσμιση αυτής τηςαδύνατης σεξουαλικής σχέσης καθώς και στην εξιδανίκευση που τη συ-νοδεύει78

Για παράδειγμα η εκθήλυνση είναι μέρος της λογικής του καπιταλι-σμού που διαλύει τις σχέσεις της πυρηνικής οικογένειας και τους laquoπα-ραδοσιακούςraquo ρόλους που έχουν απονεμηθεί στους άνδρες και στιςγυναίκες παράλληλα με τη στρατολόγηση των γυναικών στο εργατικόδυναμικό ως επίτιμων ανδρών και με την καταστροφή της laquoιδιωτικήςraquoσφαίρας που είχε απονεμηθεί στις γυναίκες υπάρχουν και αντίστοιχες

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

81ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

74 Βλέπε για παράδειγμα Reich 197275 laquoΟ γονέας του ίδιου φύλου εμφανίζεται στο παιδί ταυτόχρονα ως ο φορέας της σεξουαλικήςαπαγόρευσης και ως το παράδειγμα της παραβίασης τηςraquo Lacan 1980 σ 19176 laquoΠρέπει να διαφωνήσουμε με τις φιλοσοφικές βάσεις της Λακανικής ψυχανάλυσης χωρίς να αρ-νηθούμε την κοινωνική πραγματικότητα του φαλλικού προνομίου σε γλώσσα και αναπαράστασηκαι ως εκ τούτου τη δυσκολία επιβεβαίωσης του ldquoθηλυκούrdquo ldquofemininerdquoraquo Segal 1999 σ 6778 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίαςπατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv

ορισμένες φορές απέλπιδες προσπάθειες επανεύρεσης εκείνης της χα-μένης θηλυκότητας αυτό είναι φανερό σε μοτίβα που σχετίζονται μετην ανατροφή των παιδιών στην οποία οι άνδρες αναζητούν πρόσβασησχεδόν το ίδιο ένθερμα με τις γυναίκες καθώς και στον laquoσυναισθημα-τικό μόχθοraquo μέσω του οποίου οι άνδρες φαντάζονται ότι θα μάθουν ναείναι τόσο αποτελεσματικοί όσο και οι γυναίκες στην αισθητικότητα τηςαπόδοσής τους κι έτσι θα νιώθουν πράγματι κάτι βαθιά μέσα τους79

Η εκθήλυνση του καπιταλισμού συνοδεύεται επίσης τώρα και απότην άνοδο της ψυχοθεραπείας μιας σφαίρας εργασίας παραδοσιακάσυνδεδεμένης με τις γυναίκες αλλά στην οποία οι άνδρες γίνονταιτώρα πιο ισχυροί όπως επίσης και στην ψυχανάλυση ως μια πιο laquoαυ-στηρήraquo στερεοτυπικά ανδρική δραστηριότητα στο πλαίσιο τηςοποίας άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επανανακαλύψουν τη θη-λυκή πλευρά του εαυτού τους80 Στη λακανική ψυχανάλυση ωστόσοαυτή η διαδικασία της laquoεκθήλυνσηςraquo επιστρατεύεται αλλά ταυτό-χρονα γίνεται και ζήτημα προβληματισμού καθώς χρησιμοποιείται ωςεργαλείο αλλά συγχρόνως εξετάζεται και μέσα από το τι θα ήταν δυ-νατό να ειδωθεί ως μια laquoπροσωπική-πολιτικήraquo διαδικασία που ανοίγει τοδρόμο στη θηλυκότητα σαν κάτι που είναι υποχρεωτικά καταπιεσμένοώστε να μπορεί να λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά με τρόπο που αρ-νείται να την ουσιολογικοποιήσει ή να την εξιδανικεύσει Η laquoυστερι-κοποίησηraquo του αναλυόμενου για παράδειγμα είναι μια εκθήλυνση τηςθέσης του υποκειμένου που αμφισβητεί τον κύριο και αναπτύσσεταιμε βάση τις πλέον πρώιμες και κριτικής σημασίας παρατηρήσεις στηνιστορία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τις οποίες η υστερία δεν πε-ριοριζόταν στις γυναίκες Αλλά αυτή η εκθήλυνση δεν είναι σαγηνευ-μένη από φαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι μια γυναίκα επειδή ηακύρωση της laquoθηλυκότηταςraquo είναι το σημείο εκείνο στο οποίο ο οποι-ουδήποτε φύλου αναλυόμενος γνωρίζει όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αρ-μονική σεξουαλική σχέση αλλά και ότι laquoη γυναίκαraquo δεν υπάρχει81

E N E K E N

82

TEYXOΣ 16

77 laquoΥπάρχουν λίγοι μόνο μορφωμένοι άνθρωποι στους οποίους οι δύο τάσεις της τρυφερότηταςκαι της αισθησιακότητας έχουν συγκεραστεί σωστάmiddot ο άνδρας σχεδόν πάντα νιώθει τον σεβασμότου για εκείνη τη γυναίκα που δρα ως ένας περιορισμός για τη σεξουαλική του δραστηριότητα καιαναπτύσσει πλήρη σεξουαλική ικανότητα μόνον όταν βρίσκεται με ένα υποβαθμισμένο σεξουα-λικό αντικείμενοraquo Freud 2001d σ 18578 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίας[πατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv 79 Βλέπε για παράδειγμα Hochschild 198380 Verhaeghe 199981 Lacan 1998 σ 81

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

Η αναπότρεπτη ολίσθηση στον αμερικανικού (ΗΠΑ) τύπου πραγ-ματισμό ως αντίθεση στον ιστορικό υλισμό ολοκληρώθηκε στην πράξηαπό θεωρητικούς της Ευρώπης μέσω της συγχώνευσης αναλύσεων τηςιδεολογίας με την αναζήτηση ιστορικών συμβιβασμών ταξικο-συνεργα-τισμικού χαρακτήρα Αν ο Αλτουσσέρ ήταν ένας από τους σημαίνοντεςlaquoπατέρεςraquo της αντιφρονούσας laquoκινεζικήςraquo φατρίας του δυναστευό-μενου από κρίση ΓΚΚ απασχολημένος με την επεξεργασία μιας νέαςlaquoανθρωπιστικήςraquo τοποθέτησης τότε οι Λακλάου και Μουφ θα πρέπεινα ειδωθούν ως κληρονόμοι της γραμμής της laquoιταλικήςraquo φατρίας ΤοΗγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική περιείχε μόνο τις πλέον στοι-χειώδεις αναφορές στον Λακάν38 αλλά αυτό το ακαδημαϊκό μανιφέστοτου ευρωκομουνισμού που συνεπαγόταν μια σοσιαλδημοκρατική πα-ρεισαγωγή του Γκράμσι ως θεωρητικού του λόγου μπορούσε τώρα μεευκολία να στρατολογήσει laquoσημαίνονταraquo και laquoυποκείμενες θέσειςraquoστις δικές του αναγνώσεις πολιτισμικών κειμένων39

Ο Λακάν είχε πράγματι διατυπώσει περιγραμματικά μια θεωρία τουλόγου επιδέξια παρουσιασμένη σε ένα κοινό από ακαδημαϊκούς καιακτιβιστές κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου του της περιόδου 1969-1970με μια μικρή διάσπαρτη ποσότητα ημιμαρξιστικών εννοιών mdashόπως αυτήτης laquoυπεραπόλαυσηςraquo σα να ήταν το ψυχικό συμπλήρωμα της laquoυπε-ραξίαςraquomdash για να κολακεύσει τους αριστεριστές συνομιλητές του40

Αλλά το κύριο θεωρητικό ανάπτυγμα σrsquo αυτό το σεμινάριο για την laquoαν-τίστροφη όψη της ψυχανάλυσηςraquo κατευθύνθηκε για μια ακόμα φοράστο ερώτημα της ψυχαναλυτικής πρακτικής και στην αντιδραστική κα-τακρήμνιση αυτής της πρακτικής εντός της Διεθνούς ΨυχαναλυτικήςΕταιρείας Η χρήση του όρου laquoλόγος του πανεπιστημίουraquo για τον ονο-μαστικό προσδιορισμό της χειρότερης απrsquo όλες τις σύγχρονες μορφέςλόγου συνετέλεσε στο να εκτεθεί ο τρόπος με τον οποίο επιτυγχανό-ταν η τυποποίηση της γνώσης και των θέσεων σταδιοδρομίας έτσι ώστεεξυπηρετείται η στρατολόγηση και η ένταξη υποψήφιων γραφειοκρα-τών με αποτέλεσμα να μετατραπεί η ψυχανάλυση σε μέρος του μηχα-νισμού πωλήσεων τύπου πυραμίδας της θεραπευτικής κουλτούρας Ηπεριγραφή ενός laquoλόγου του κυρίουraquo διευκόλυνε τον Λακάν να επι-στρατεύσει εγελιανές κατηγορίες mdashμια εκδοχή της διαλεκτικής του

E N E K E N

72

TEYXOΣ 16

38 Laclau και Mouffe 198539 Βλέπε για παράδειγμα Howarth Norval και Stavrakakis 200040 Lacan 1969-1970

αφέντη και του δούλου δανεισμένη από τον Κοζέβmdash και να λοιδορή-σει τους επαναστατημένους φοιτητές για το ότι αυτό το οποίο φιλοδο-ξούσαν να αποκτήσουν ήταν ένας νέος αφέντης η laquoεπανάστασήraquo τουςθα ισοδυναμούσε μόνο με την περιστροφή των κύκλων από θέση σεθέση μέσα στις τέσσερις κατηγορίες λόγου41

Η ευδιάκριτα λακανική laquoθεωρία του λόγουraquo δίνει πράγματι κάποιοπλεονέκτημα σε ακαδημαϊκούς που εκλαμβάνουν ως αποστολή τουςτο να ανιχνεύουν μονοπάτια του Συμβολικού και να τα αναπαράγουνως μια μορφή γνώσης ακόμα και laquoκριτικήςraquo γνώσης στην οποία μπο-ρούν να στρατολογηθούν καινούριοι σπουδαστές42 Ωστόσο εκείνο πουη αποδοχή της θεωρίας του Λακάν περί των τεσσάρων κατηγοριώνλόγου παραβλέπει με ευκολία είναι ότι αυτός ενδιαφερόταν κατά κύριολόγο για το πως ο λόγος του πανεπιστημίου και ο λόγος του κυρίου δο-μούν και υπονομεύουν το ατομικό ψυχαναλυτικό έργο με τους λόγουςτης υστερίας και του αναλυτή να είναι επομένως θεωρητικά και πρα-κτικά εννοιολογικά πλαίσια για τη διευκόλυνση της αμφισβήτησης mdashεπαναστατική διατύπωση αμφιβολιών από τον αναλυόμενοmdash και τηδιευκόλυνση της διαφοράς ακόμα και της προσωπικής μεταμόρφωσηςΕίναι αλήθεια ότι η laquoυστερικοποίησηraquo του αναλυόμενου δεν παράγειάμεσα και αναπόφευκτα ένα καλό επαναστατικό υποκείμενο όμωςείναι μόνο ο λόγος του αναλυτή που μπορεί να επιτρέψει την εμφά-νιση αυτής της υστερικής άρνησης της κυριάρχησης και ίσως είναιακριβώς μια τέτοια υστερική άρνηση που αποτελεί την προϋπόθεσηγια επαναστατική υποκειμενικότητα Τα ταχυδακτυλουργικά τεχνά-σματα με σημαίνοντα από laquoαναλυτές του λόγουraquo που ασχολούνται μεπολιτικά κείμενα και κείμενα πολιτικής τακτικής υποκινούν αντίθεταένα γραφειοκρατικό προσανατολισμό στη γλώσσα αυτός βρίσκεταιμέσα στη σφαίρα της διαφήμισης και των ομάδων εστίασης παρά στησφαίρα της αλήθειας Πρόκειται για το αντίθετο της ψυχανάλυσης τοlaquoαντίστροφόraquo του

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

73ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

41 laquoΑυτό που εσείς ως επαναστάτες φιλοδοξείτε νrsquo αποκτήσετε είναι ένας Κύριος Θεός Θαέχετε ένανraquo Lacan 1987 σ 126 Και αυτό το σχόλιο είναι επίσης μια επιστροφή στον Φρόιντ laquoΟθεωρητικός μαρξισμός όπως έχει υλοποιηθεί στο πλαίσιο του ρωσικού μπολσεβικισμού έχειαποκτήσει την ενέργεια και τον αυτοδύναμο και αποκλειστικό χαρακτήρα μιας Κοσμοθεωρίας[Weltanshauung] αλλά ταυτόχρονα και μια αλλόκοτη ομοιότητα με αυτό εναντίον του οποίου μά-χεταιraquo Freud 2001γ σσ 179-8042 Βλέπε για παράδειγμα Bracher 1993

Η ανησυχητική στροφή προς τη γλώσσα μέσα σrsquo αυτόν τον τομέα ερ-γασιακής δραστηριότητας mdashπου είχε ήδη επισημανθεί νωρίς απόμαρξιστές43mdash οδηγήθηκε τελικά σε καρποφορία ώστε να στρώσει κα-λύτερα το δρόμο για νέες πολιτικές συμμαχίες που σφυρηλατήθηκανδιαμέσου της laquoανα-νοηματοδότησηςraquo των ποικίλων όρων της αντιπα-ράθεσης Στη συνακόλουθη στροφή στο λόγο που αναπτύσσεται πάνωστη βάση του έργου των Λακλάου και Μουφ όλες οι κατηγορίες laquoταυ-τότηταςraquo mdashμε την ταξική ταυτότητα ως την πιο ύποπτη απrsquo όλεςmdashδιαλύονται μέσα σε μια σύλληψη του Συμβολικού ως μια συνύφανσηκειμένων και ο laquoανταγωνισμόςraquo που κάνει αδύνατη την οποιαδήποτεεπίτευξη ταυτότητας ή την οποιαδήποτε επίλυση των διαφορών μεταξύταυτοτήτων γίνεται το σημείο εστίασης της ανάλυσης σrsquo αυτήν τηγραμμή ακαδημαϊκής έρευνας το σημαίνον laquoανταγωνισμόςraquo αυτό κα-θεαυτό λειτουργεί ως ένα είδος φετίχ που θα μπορούσε να υπηρετήσειώστε να αποτραπεί το κλείσιμο της συζήτησης της ιδεολογίας44 Η πο-λιτική κατεύθυνση του έργου των Λακλάου και Μουφ η οποία παρέσχεκάποια τοπική άρθρωση του ευρωκομουνιστικού σχεδίου σχεδόν σαν τηντελευταία πνοή του σταλινισμού45 οδηγούσε χωρίς έκπληξη προς μίαθέση που θα ήταν έκτοτε αυτο-δεδηλωμένα laquoμετα-μαρξιστικήraquo46

Ωστόσο εκείνοι που έχουν επιχειρήσει την επανεπιβεβαίωση της Λα-κανικής ψυχανάλυσης στα πλαίσια αυτής της εκδοχής της θεωρίας τουλόγου έχουν ήδη ακολουθήσει τους Λακλάου και Μουφ πολύ μακριάσrsquo αυτόν τον σχετικιστικό δρόμο για να είναι ικανοί να διαμορφώσουνοποιουσδήποτε άμεσους δεσμούς με τον επαναστατικό μαρξισμό Αντrsquoαυτού η laquoπολιτικήraquo αυτή καθεαυτή παίρνει τη μορφή μιας καρικα-τούρας και χαρακτηρίζεται ως ένα ανέφικτο πόνημα με τη μαρξιστικήπολιτική να παρουσιάζεται ως ένα από τα εμπόδια για το δρόμο προςτη laquoριζοσπαστική δημοκρατίαraquo47 Μετά όταν ο Λακλάου επικρίνεται

E N E K E N

74

TEYXOΣ 16

43 Βλέπε για παράδειγμα Callinicos 1982 και Anderson 198344laquoΟι κοινωνικοί ανταγωνισμοί προκύπτουν επειδή οι κοινωνικοί δρώντες αδυνατούν να κα-τακτήσουν πλήρως την ταυτότητά τουςhellip Tο έργο του αναλυτή του λόγου είναι να διερευνά τιςδιαφορετικές μορφές αυτής της αδυναμίας καθώς και τους μηχανισμούς μέσω των οποίων ο εμ-ποδισμός της ταυτότητας δομείται με ανταγωνιστικούς όρους από κοινωνικούς δρώντεςraquoHowarth Norval και Stavrakakis 2000 σ 1045 Mandel 197846 Laclau και Mouffe 198747 Βλέπε για παράδειγμα Stavrakakis 1999 Ο Λακάν και το πολιτικό εκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008

από τους πρώην μαθητές του σχετικά με το ρόλο λακανικών εννοιώνόπως η laquoαπόλαυσηraquo mdashη ανέφικτη ευχαρίστηση laquoπέρα και πάνω απότην αρχή της ηδονήςraquo και έξω από το Συμβολικό στο Πραγματικόmdash48

αυτός είναι ικανός να απαντήσει ότι φυσικά μιλά συνεχώς για την από-λαυση49 Μέχρι τώρα σrsquo αυτήν τη γραμμή σκέψης τα πάντα έχουναπορροφηθεί μέσα στο Συμβολικό και κάθε ενοχλητικό ή διασπαστικόστοιχείο της λακανικής θεωρίας έχει ανακτηθεί μέσα στο λόγο

Το πραγματικό ζήτημα

Η έμπνευση για μεγάλο μέρος του σύγχρονου συγγραφικού έργου πουαναπτύσσεται μεταξύ θεωρητικών του λόγου είναι ο πάλαι ποτέ σύμ-μαχος των Λακλάου και Μουφ Ζίζεκ και αυτός σχεδόν χωρίς καμιάσυνεπικουρία έχει βάλει πάλι στην ατζέντα τη θεωρητική αποκατά-σταση των διακοπεισών σχέσεων μεταξύ Μαρξ και Λακάν50 Το πρώιμοέργο του Ζίζεκ ήταν μέρος μιας έντονης θεωρητικής αντιπαράθεσης στηΣλοβενία κατά τη δεκαετία του 1980 που εκείνο τον καιρό αποτελούσεαναπόσπαστο κομμάτι πολιτικής πρακτικής μια ομάδα θεωρητικών ξε-καθάριζαν τους λογαριασμούς τους με τη γραφειοκρατία και με τον Αλ-τουσέρ χρησιμοποιώντας τον Λακάν ως κριτικής σημασίας πηγή

Πολλά από τα θέματα που επανεμφανίζονται στα γραπτά του Ζίζεκαναφορικά με την ιδεολογία51 για παράδειγμα είναι εμφανή στο σχόλιοτου Rastko Močnik ότι η περιγραφή της laquoέγκλησηςraquo από τον Αλτουσέρmdashμέσω της οποίας η ιδεολογία χαιρετίζει με ενθουσιασμό τα άτομακαι τους δίνει υπόσταση ως υποκείμεναmdash προϋποθέτει ήδη ότι ενπρώτοις υπάρχει εκεί ένα υποκείμενο κάποιο που είναι ικανό να αν-ταποκριθεί στο κάλεσμα της ιδεολογίας52 Εδώ σrsquo αυτήν την κριτικήγίνεται κάποια επεξεργασία της λακανικής φόρμουλας αναφορικά με

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

75ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

48 laquoΧωρίς να λαμβάνουμε υπόψη την ευχαρίστηση το λακανικό πλαίσιο στο σύνολό του χάνει τομεγαλύτερο μέρος της επεξηγηματικής του δύναμηςraquo Glynos και Stavrakakis 2003 σ 12049 laquoΜε τον όρο ldquoλόγοςrdquo εγώ δεν αντιλαμβάνομαι κάτι που περιορίζεται στο γλωσσικό κατα-νοούμενο υπό τη στενή του έννοια αλλά ένα σχεσιακό σύμπλεγμα ένα συστατικό στοιχείο τουοποίου είναι η ευχαρίστησηraquo Laclau 2003 σ 28350 laquoΗ αυστηρά δογματική λακανική προσέγγιση συνδυασμένη επακριβώς με μια μη μετα-μαρ-ξιστική προσέγγιση είναι το ζητούμενο σήμεραraquo Žižek 1997 στο Long και McGann σ 13351 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 198952 laquohellipσrsquo αυτήν την περίπτωση η συγκρότηση του υποκειμένου θα διέφευγε της επιστημικής δι-καιοδοσίας του ιστορικού υλισμούraquo Močnik 1993 σ 139

τη μεταβίβαση σύμφωνα με την οποία ο αναλυόμενος αποδίδει το χα-ρακτηριστικό της γνώσης σε ένα laquoυποκείμενο που υποτίθεται ότιγνωρίζειraquo53 αυτήν τη φορά ως διαμόρφωση μιας ldquoδιυποκειμενικήςδομήςrdquoraquo στην οποία υπάρχει laquoη σχέση της ταύτισης με το ldquoυποκεί-μενο που υποτίθεται ότι πιστεύειrdquoraquo54 Αυτό είναι ένα κεντρικό θέμαπου ο Ζίζεκ χρησιμοποιεί στο δικό του μετέπειτα έργο55 Για τον Močnikο Λακάν αποτελεί έναν τρόπο επιστροφής στον Φρόιντ laquoτον υλιστήraquoγια τον οποίο laquoτο όλον είναι το αναληθέςraquo και αυτός ο υλισμός φέρε-ται επομένως να είναι πολύ κοντά σε μια μαρξιστική θεώρηση της laquoαυ-ταπάτης της ολότητας ως το αποτέλεσμα ιδεολογικής ολοποίησηςraquo56

Ενάντια σε κάθε αυταπάτη συνοχής και στην ιδέα ότι υπάρχει κάποιαολοποιός γνώση η οποία μπορεί να ανευρεθεί κάτω από το σύνολο τωνσημαινόντων που συγκροτούν την ιδεολογία και τα συνακόλουθα φαν-τασιωτικά στοιχεία της φτάνουμε να δούμε ότι υπάρχει το τίποτα laquoτί-ποτα παρά το χάσμα που κάνει την κοινωνική δομή να είναι το μη όλοντο χάσμα της ταξικής πάληςraquo57

Το μάθημα ότι δεν υπάρχει τίποτα ότι είναι οι γελοιώδεις φαντασιώ-σεις που μας εγκολλούν με τα αντικείμενά μας αυτό που συνιστά τουλικό των σημαινόντων είναι πράγματι κάτι που ένα υποκείμενο σε λα-κανική ψυχανάλυση ενδέχεται να φτάσει να γνωρίζει Όταν ο αναλυτήςείναι ικανός να laquoεπιτύχει απόλυτη διαφοράraquo58 τότε ο αναλυόμενοςμπορεί ίσως ακόμα και να παραιτηθεί από αυτές ως ένα υποκείμενοπου υποτίθεται ότι γνωρίζει και να συνειδητοποιήσει καθώς αντικρούειεκείνη τη θεμελιώδη φαντασιακή σχέση με το αντικείμενό του μικρό απου δόμησε το ποιος ήταν ότι τίποτα δεν μπορεί να προέλθει από τοτίποτα σε μια στιγμή υποκειμενικής ένδειας59

Αλλά είναι πράγματι αυτό το laquoτίποταraquo απλώς άλλο ένα όνομα γιατην ταξική πάλη ισοδύναμο με την αδυνατότητα οποιασδήποτε συνε-κτικής ολοποίησης του κοινωνικού πεδίου Γιατί δε θα μπορούσε το μά-θημα που είναι δυνατόν να αποκομισθεί από τη συγκεκριμένη σχέση

E N E K E N

76

TEYXOΣ 16

53 laquoΚάθε φορά που αυτή η λειτουργία μπορεί για το υποκείμενο να ενσωματώνεται σε κάποιοάτομο είτε πρόκειται για έναν αναλυτή είτε όχι η μεταβίβασηhellipεδραιώνεταιraquo Lacan 1979 σ 23354 Močnik 1993 σ 14155 laquohellipΤο θεμελιώδες συστατικό γνώρισμα της συμβολικής τάξηςraquo Žižek 2002a56 Močnik 1993 σ 14957 Močnik 1993 σ 15258 Lacan 1979 σ 27659 Lacan 1979 σ 273

που δομεί και αποδομεί κάποιος στο πλαίσιο της ανάλυσης να είναιεπίσης η μη ύπαρξη κάποιου πράγματος όπως η ταξική πάλη ότι δη-λαδή αυτή καθεαυτή η ιστορική υλιστική κριτική της πολιτικής οικονο-μίας χρησιμεύει στο να κλείσει ή να γεμίσει ένα laquoκενόraquo ή μιαlaquoέλλειψηraquo στο υποκείμενο και ότι ο πολιτικός αγώνας ελκύει τουςακτιβιστές μέσα σε μια φαντασιακή σχέση με τους ταγούς τους οιοποίοι θα εκπληρώσουν τη λειτουργία των laquoυποκειμένων που υποτίθε-ται ότι πιστεύουνraquo Αυτό είναι ακριβώς το συμπέρασμα στο οποίοέχουν φτάσει κάποιοι από τους λακανικούς υπέρμαχους της laquoριζοσπα-στικής δημοκρατίαςraquo60 Για τον Ζίζεκ η laquoταξική πάληraquo χρησιμοποιείταιγια να σηματοδοτήσει έναν ανταγωνισμό που διατρέχει οποιαδήποτεπροσπάθεια να μετατρέψουμε το κοινωνικό σε ένα πλήρες ευεργετικόσύστημα μια αντιληπτική αδυνατότητα που θα απογοητεύει εκείνουςπου θέλουν να βελτιώσουν τον καπιταλισμό αλλά μια απαραίτητη αδυ-νατότητα που επίσης θα εμποδίζει εκείνους που θέλουν να τον ανα-τρέψουν Η εργατική τάξη δεν είναι mdashστην κοσμοθεωρία του Ζίζεκmdashμια τάξη που θα αγωνιστεί για να αναλάβει την εξουσία και να καταρ-γήσει ταυτοχρόνως τον εαυτό της μέσα σε αυτήν καθεαυτή τη διαδι-κασία της σοσιαλιστικής επανάστασης Για τον Ζίζεκ το laquoεμπόδιοraquo ήο laquoανταγωνισμόςraquo που αυτός επαναλαμβάνει επίμονα και βασανιστικάείναι η συνθήκη της δυνατότητας για την ύπαρξη του καπιταλισμούmiddot ηαπομάκρυνση αυτού του εμποδίου θα σήμαινε την απώλεια αυτής τηςίδιας της παραγωγικότητας που γεννάται μέσα από αυτό laquoαν απομα-κρύνουμε το εμπόδιο τότε εξανεμίζεται αυτή η ίδια η δυνατότητα πουαντικρούεται μέσω αυτού του εμποδίουraquo61 Σε πείσμα κάποιας ρητορι-κής που κυκλοφορεί περιστασιακά για να ενοχλεί τους ομόλογους τουΛακλάου ο Ζίζεκ δε διαλογίζεται πάνω και πέρα από τους ορίζοντεςτου καπιταλισμού62

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

77ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

60 laquoΑυτός είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους η δημοκρατία ταυτίζεται με το σύμ-πτωμα (τον καταστατικό ανταγωνισμό του κοινωνικού που συνήθως παρουσιάζεται ως τίποταάλλο παρά ένα απλό επιφαινόμενο) και αντικρούει τη φαντασίωση της αρμονικής κοινωνικήςτάξης πραγμάτων εγκαθιστώντας την έλλειψη στη θέση της αρχής της κοινωνικής οργάνωσηςraquoStavrakakis 1999 σ 136 Ο Λακάν και το πολιτικό61 Žižek 2002β σ 27562 laquohellipαν αυτή η ριζοσπαστική επιλογή στηλιτεύεται από κάποιους φιλάνθρωπους φιλελεύθε-ρους ως Αριστεροφασισμός ας είναιraquo Žižek στο Butler Laclau και Žižek 2000 σ 326

Ο Ζίζεκ δεν είναι μαρξιστής αλλά αυτό δεν αποτελεί το κύριο ζήτημαπου μας ενδιαφέρει εδώ63 Αν και στρέφεται στην εξέταση πολιτικοοι-κονομικών φαινομένων στα πλαίσια ερμηνευτικών σχολίων και κριτικήςκαι με μια ρητορική στην οποία είναι διάχυτη η μαρξιστική ορολογία64

αυτό αποτελεί απλώς μια ευκαιρία να ξεδιπλώσει θέματα από τη γερ-μανική ιδεαλιστική φιλοσοφία Και παρότι γίνεται συχνή επίκληση τουΛακάν αυτό δεν είναι παρά ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ανάγνωσητου Χέγκελ (και περιστασιακά του Σέλλινγκ) Έτσι όταν ο Ζίζεκ επι-καλείται τη λακανική ψυχανάλυση mdashσα μια πρακτική αυτοεξέτασηςδιαμέσου της οποίας η αλήθεια του ασυνειδήτου μπορεί παρά μόνο ναμισοειπωθείmdash ως ένα περίγραμμα για πολιτική δράση τότε οδηγούμα-στε πολύ μακριά από τον επαναστατικό μαρξισμό65

Την ίδια στιγμή που υπάρχει μια αμείλικτη απο-ουσιολογικοποίησηκοινωνικών κατηγοριών σrsquo αυτήν τη γραμμή συγγραφικού έργου συχνάυπάρχει επίσης μια μυθιστορηματοποίηση ηρωικών ατομικών πράξεωνάρνησης και εδώ η αντίληψη της έννοιας του Πραγματικού από τονΛακάν γίνεται η λυδία λίθος για κάτι που θα μπορούσε να ήταν μιαεκρηκτική δύναμη έξωθεν του Συμβολικού και του Φαντασιακού Αυτόδε γίνεται πουθενά σαφέστερο παρά στην απεικόνιση από τον Ζίζεκ τουχαρακτήρα της ηθικής ψυχαναλυτικής laquoπράξηςraquo η οποία θα laquoαγγίξει τοπραγματικόraquo και έτσι θα αλλάξει τις συμβολικές συντεταγμένες ενόςβιόκοσμου66 Στη συνέχεια το παράδειγμα μαχητικών φυσιογνωμιών πι-στών απέναντι σε μια αγωνιστική επιδίωξη εμφανίζεται ταχυδακτυ-λουργικά ξανά και ξανά σε μια παράδοξη σειρά προσωπικοτήτων ηοποία εκτείνεται από τον Απόστολο Παύλο (πιστού προς το Χριστό)στον Λένιν (πιστού προς το Μαρξ) και στον Λακάν (πιστού προς τονΦρόιντ) Αυτή η εννοιολογική απόσπαση ατόμων από το ιστορικό τουςπλαίσιο συσκοτίζει κατrsquo αυτόν τον τρόπο ότι είναι αυθεντικά επανα-

E N E K E N

78

TEYXOΣ 16

63 Βλέπε Parker 200464 Η έννοια laquoextimacyraquo mdashεξωτερικευμένη οικειότητα οικεία εξωτερίκευσηmdash που ο Jacques-Alain Miller (1994) επεξεργάζεται ωφέλιμα μέσα από τα γραπτά του Λακάν για να διερευνήσειτην laquoκλοπή της ευχαρίστησηςαπόλαυσηςraquo στη ρατσιστική φαντασίωση για παράδειγμα εξο-ρύσσεται και αναλαμβάνει έργο από τον Ζίζεκ (πχ 1990)65 Βλέπε για παράδειγμα τον ισχυρισμό ότι θα πρέπει να ερμηνεύουμε αντί να επιχειρoύμε να αλ-λάξουμε τον κόσμο laquoτο πρώτο καθήκον σήμερα είναι ακριβώς το να μην υποκύψουμε στον πει-ρασμό να δράσουμε να παρέμβουμε άμεσα και να αλλάξουμε τα πράγματαraquo Žižek 2002β σ 17066 laquoΑυτή είναι η Λακανική πράξη στην οποία η άβυσσος της απόλυτης ελευθερίας αυτονομίαςκαι ευθύνης συμπίπτει με την απόλυτη αναγκαιότητα Νιώθω υποχρεωμένος να εκτελέσω τηνπράξη ως ένα αυτόματο χωρίς στοχασμό (απλά πρέπει να το κάνω δεν είναι ένα ζήτημα στρα-τηγικής σκέψης)raquo Žižek 2002γ σ 69

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

79ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

στατικό στον μαρξισμό mdashτην έμφαση που δίνει αυτός στη δημιουργικήσυλλογική δράση η οποία προεικονίζει σοσιαλιστικές μορφές οργάνω-σηςmdash και σύρει τον Ζίζεκ σε κάποιες από τις πλέον αντιδραστικούχαρακτήρα ταυτίσεις με εκείνους τους οποίους θαυμάζει πάρα πολύΣτο βαθμό που παραμένει πιστός στην ψυχανάλυση αυτή η πίστη είναιπρος το θεσμό παρά προς την κλινική πρακτική και συγκεκριμέναπρος το σημερινό της ταγό Jacques Alain-Miller τον laquoκαλόraquo Στάλιν67

Ο Ζίζεκ είναι ένας αριστοτεχνικός σταλινικός που πελαγοδρομεί από τηνπραγματιστική πολιτική στον ακραίο αριστερισμό και κάθε φορά με μιασεκταριστική στηλίτευση εκείνων τους οποίους χαρακτηρίζει ως laquoυστερι-κούς επαναστάτεςraquo ή laquoκομφορμιστές φιλελεύθερους68raquo Στο τοπίο των αλ-ληλοκτόνων αντιπαραθέσεων του γαλλικού Κομμουνισμού των δεκαετιώντου 1960 και 1970 ο Ζίζεκ βρίσκεται μεταξύ των laquoκινεζικού προσανατολι-σμούraquo Αλτουσεριανών και των laquoιταλικού προσανατολισμούraquo (Λακλάου-Μουφ) μετα-μαρξιστών ως η μπουρζουά καρικατούρα του laquoΡώσουraquoολοκληρωτιστή υπέρ της επανεπιβεβαίωσης του κομματικού μηχανι-σμού και της πιστής αφοσίωσης στον laquoαγώναraquo69

Διαλεκτική διαφορά

Αυτές οι τρεις προσπάθειες σύνδεσης του Λακάν με τον Μαρξ απέ-τυχαν από τη στιγμή που δόθηκε προτεραιότητα στη λεπτομερή θεω-ρητική ερμηνεία πάνω και πέρα από την κλινική και πολιτική πρακτικήκατέστη πλέον εφικτός ο διαχωρισμός μιας από τις τρεις τάξεις mdashτουΦαντασιακού του Συμβολικού ή του Πραγματικούmdash από την υποχρε-ωτικά δεμένη σε κόμπο μεταξύ τους σχέση καθώς και η συνακόλουθηαποφασιστική πορεία με λανθασμένα ερωτήματα που ήταν αναπόφευ-κτο να δώσουν αφορμή για απαντήσεις οι οποίες δε θα ήταν ούτε λα-κανικές ούτε μαρξιστικές

67 Žižek 2002β σ 31668 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 1998 69 Ο Μπαντιού αποτελεί σχετικό αναφορικό σημείο ταύτισης για τον Ζίζεκ έτσι ώστε να κάνειπιο αιχμηρή τη δική του θέση εδώ Ο Μπαντιού που προσφέρει πράγματι κάποιους νέους τρό-πους στοχασμού της σχέσης μεταξύ ldquoηθικήςrdquo και ldquoκοινότηταςrdquo αναφορικά με το Πραγματικόβασίζει τη δουλειά του σε αυτό που αποδέχεται ότι συνιστά την ιστορική ήττα του Μαρξισμούκαι η εκ μέρους του χρήση του Λακάν αποτελεί ένα φιλοσοφικό καταφύγιο για μια νέα λογική τηςπολιτικής δράσης και όχι ένας τρόπος σύνδεσης της προσωπικής αλλαγής με τη Σοσιαλιστικήεπανάσταση Βλέπε για παράδειγμα Badiou 1988 Hallward 2003

Υπάρχει μια σημαντική διάσταση της ψυχανάλυσης η πραγμάτευσητης οποίας στα πλαίσια των οικειοποιήσεών της από την κοινωνικήθεωρία γίνεται με μια laquoνοικοκυρεμένηraquo σκόπιμα παρερμηνευτική προ-χειρότητα μια διάσταση στην οποία ακόμα δεν έχουμε δώσει προσοχήκαι η οποία είναι ότι πρόκειται για μια θεωρία και πρακτική τόσο της σε-ξουαλικότητας και της σεξουαλικής διαφοράς όσο και του ασυνειδήτουΠώς θα μπορούσαμε να εντάξουμε αυτό το στοιχείο σεξουαλικότηταςστην πολιτική θεωρία και πρακτική Ένας τρόπος είναι να παρατηρή-σουμε ότι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη σφαίρα του ατομικού και σrsquoεκείνη του κοινωνικού θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως κάτιπου μοιάζει με την περίφημη laquoαδυνατότηταraquo αρμονικής σχέσης πουχρησιμοποιούσε ο Λακάν για να περιγράψει τη σεξουαλική διαφορά70

αλλά ακόμα και τότε αυτή η άκρως αφηρημένη διατύπωση απαντάμόνο σε έναν ήδη υπεργενικευμένο γρίφο Αντίθετα αν αποφασίζαμενα ρωτήσουμε σε τι θα ήταν χρήσιμη η λακανική ψυχανάλυση ως ένασυγκεκριμένο στοιχείο της πάλης των τάξεων και σε σχέση με ποιεςσυγκεκριμένες όψεις της μαρξιστικής επαναστατικής δραστηριότηταςτότε θα ήταν ίσως ωφέλιμο να εστιάσουμε στο ρόλο της σεξουαλικήςδιαφοράς και στο σημείο που αυτή συναντιέται με την ταξική πάλη Τοκλειδί εδώ είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στη laquoδημόσιαraquo και την laquoιδιω-τικήraquo σφαίρα ζωής υπό τις συνθήκες του καπιταλισμού και ο αντίστοι-χος προς αυτόν διαχωρισμός μεταξύ της στερεοτυπικής αρσενικότηταςκαι θηλυκότητας71 Φυσικά το σημείο τομής των αλληλεπικαλυπτόμε-νων και αμοιβαία ενισχυόμενων αξόνων της καπιταλιστικής εκμετάλ-λευσης και της πατριαρχικής καταπίεσης έχει δουλευτεί πιο έντονααπό φεμινιστές παρά από μαρξιστές72

Παλαιότερες γενιές ριζοσπαστών ψυχαναλυτών που είχαν επιχειρή-σει να αναπτύξουν θεωρίες προσωπικής αλλαγής σε σύνδεση με τηνεπαναστατική πολιτική είχαν εξ ανάγκης καταστήσει τη θεματική τηςlaquoσεξουαλικής επανάστασηςraquo ζωτικής σημασίας στοιχείο της δουλειάςτους73 Αλλά ολοένα και πιο συχνά το laquoφύλοraquo που θα καθοδηγούσετην επανάσταση γινόταν αντικείμενο ουσιολογικοποίησης και μετατρε-

E N E K E N

80

TEYXOΣ 16

70 laquoΟ μαρξισμός του Λακάν δεν υπήρξε ποτέ μπροστά στην αναγνώριση αυτής της ανυπότακτηςδυσαρμονίας Ο Λακάν του μαρξισμού υπήρξε πράγματι ως η περιχαρής αλλά τελικά αλλοτριω-τική παραγνώριση μιας προβαλόμενης αρμονίαςraquo Valente 2003 σ 17271 Zaretsky 197672 Βλέπε για παράδειγμα Haraway 199173 Βλέπε για παράδειγμα Fenichel 1977

πόταν σε μια αυτάρκη δύναμη που μπορούσε και έπρεπε να οδηγηθείστην επιφάνεια74 Ο Λακάν δείχνει αντιθέτως πως η θέσμιση ενός ομι-λούντος υποκειμένου είναι επίσης και ταυτόχρονα η θέσμιση μιαςάλλης όψης στην ομιλία ενός άλλου τόπου που είναι το ασυνείδητομέσα στο οποίο οι συνδεδεμένες με λιμπιντικές δυνάμεις αναπαρα-στάσεις απολαμβάνουν την ισχύ τους λόγω αυτής καθεαυτής της δια-δικασίας εκδίωξής τους από τη γλώσσα της καθημερινότητας και τησυνήθη συνείδηση Το υπερεγώ για παράδειγμα τρέφεται έτσι απότην ένοχη συναίσθηση ότι υπάρχει κάτι επιθυμητό που δεν πραγματο-ποιείται πλήρως και που συνεχώς στέλνει πίσω την εντολή για ευχαρί-στηση το σεξ συνεγείρεται όσο και τίθεται υπό απαγόρευση75

Είναι αυτό που μας παρέχει έναν νέο τρόπο στοχασμού της προ-βληματικής της σεξουαλικής διαφοράς έτσι ώστε η laquoαδύνατηraquo σε-ξουαλική σχέση να είναι καταστατικός παράγοντας σε ότι αφορά τιςφαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι οι άνδρες και οι γυναίκες καιαπό την πλευρά του άνδρα σε ότι αφορά τη φαντασίωση για το σεποια γυναίκα έχει πρόσβαση ως κάτι πάνω και πέρα από τη Συμβολικήτάξη κάτι πάνω και πέρα από τη φθίνουσα laquoφαλλική απόλαυσηraquo στηνοποία είναι φυλακισμένος ο laquoάνδραςraquo76 Υπάρχει φυσικά ο πειρασμόςσrsquo αυτήν την εξήγηση να εξιδανικεύσουμε τη laquoγυναίκαraquo mdashένα μοτίβοπου όλο και πιο αποτελεσματικά διατηρεί στη θέση του τον υποβιβα-σμό τηςmdash77 και έτσι για να την προχωρήσουμε παραπέρα είναι απα-ραίτητο να δώσουμε κάποια προσοχή στην ιστορική θέσμιση αυτής τηςαδύνατης σεξουαλικής σχέσης καθώς και στην εξιδανίκευση που τη συ-νοδεύει78

Για παράδειγμα η εκθήλυνση είναι μέρος της λογικής του καπιταλι-σμού που διαλύει τις σχέσεις της πυρηνικής οικογένειας και τους laquoπα-ραδοσιακούςraquo ρόλους που έχουν απονεμηθεί στους άνδρες και στιςγυναίκες παράλληλα με τη στρατολόγηση των γυναικών στο εργατικόδυναμικό ως επίτιμων ανδρών και με την καταστροφή της laquoιδιωτικήςraquoσφαίρας που είχε απονεμηθεί στις γυναίκες υπάρχουν και αντίστοιχες

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

81ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

74 Βλέπε για παράδειγμα Reich 197275 laquoΟ γονέας του ίδιου φύλου εμφανίζεται στο παιδί ταυτόχρονα ως ο φορέας της σεξουαλικήςαπαγόρευσης και ως το παράδειγμα της παραβίασης τηςraquo Lacan 1980 σ 19176 laquoΠρέπει να διαφωνήσουμε με τις φιλοσοφικές βάσεις της Λακανικής ψυχανάλυσης χωρίς να αρ-νηθούμε την κοινωνική πραγματικότητα του φαλλικού προνομίου σε γλώσσα και αναπαράστασηκαι ως εκ τούτου τη δυσκολία επιβεβαίωσης του ldquoθηλυκούrdquo ldquofemininerdquoraquo Segal 1999 σ 6778 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίαςπατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv

ορισμένες φορές απέλπιδες προσπάθειες επανεύρεσης εκείνης της χα-μένης θηλυκότητας αυτό είναι φανερό σε μοτίβα που σχετίζονται μετην ανατροφή των παιδιών στην οποία οι άνδρες αναζητούν πρόσβασησχεδόν το ίδιο ένθερμα με τις γυναίκες καθώς και στον laquoσυναισθημα-τικό μόχθοraquo μέσω του οποίου οι άνδρες φαντάζονται ότι θα μάθουν ναείναι τόσο αποτελεσματικοί όσο και οι γυναίκες στην αισθητικότητα τηςαπόδοσής τους κι έτσι θα νιώθουν πράγματι κάτι βαθιά μέσα τους79

Η εκθήλυνση του καπιταλισμού συνοδεύεται επίσης τώρα και απότην άνοδο της ψυχοθεραπείας μιας σφαίρας εργασίας παραδοσιακάσυνδεδεμένης με τις γυναίκες αλλά στην οποία οι άνδρες γίνονταιτώρα πιο ισχυροί όπως επίσης και στην ψυχανάλυση ως μια πιο laquoαυ-στηρήraquo στερεοτυπικά ανδρική δραστηριότητα στο πλαίσιο τηςοποίας άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επανανακαλύψουν τη θη-λυκή πλευρά του εαυτού τους80 Στη λακανική ψυχανάλυση ωστόσοαυτή η διαδικασία της laquoεκθήλυνσηςraquo επιστρατεύεται αλλά ταυτό-χρονα γίνεται και ζήτημα προβληματισμού καθώς χρησιμοποιείται ωςεργαλείο αλλά συγχρόνως εξετάζεται και μέσα από το τι θα ήταν δυ-νατό να ειδωθεί ως μια laquoπροσωπική-πολιτικήraquo διαδικασία που ανοίγει τοδρόμο στη θηλυκότητα σαν κάτι που είναι υποχρεωτικά καταπιεσμένοώστε να μπορεί να λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά με τρόπο που αρ-νείται να την ουσιολογικοποιήσει ή να την εξιδανικεύσει Η laquoυστερι-κοποίησηraquo του αναλυόμενου για παράδειγμα είναι μια εκθήλυνση τηςθέσης του υποκειμένου που αμφισβητεί τον κύριο και αναπτύσσεταιμε βάση τις πλέον πρώιμες και κριτικής σημασίας παρατηρήσεις στηνιστορία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τις οποίες η υστερία δεν πε-ριοριζόταν στις γυναίκες Αλλά αυτή η εκθήλυνση δεν είναι σαγηνευ-μένη από φαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι μια γυναίκα επειδή ηακύρωση της laquoθηλυκότηταςraquo είναι το σημείο εκείνο στο οποίο ο οποι-ουδήποτε φύλου αναλυόμενος γνωρίζει όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αρ-μονική σεξουαλική σχέση αλλά και ότι laquoη γυναίκαraquo δεν υπάρχει81

E N E K E N

82

TEYXOΣ 16

77 laquoΥπάρχουν λίγοι μόνο μορφωμένοι άνθρωποι στους οποίους οι δύο τάσεις της τρυφερότηταςκαι της αισθησιακότητας έχουν συγκεραστεί σωστάmiddot ο άνδρας σχεδόν πάντα νιώθει τον σεβασμότου για εκείνη τη γυναίκα που δρα ως ένας περιορισμός για τη σεξουαλική του δραστηριότητα καιαναπτύσσει πλήρη σεξουαλική ικανότητα μόνον όταν βρίσκεται με ένα υποβαθμισμένο σεξουα-λικό αντικείμενοraquo Freud 2001d σ 18578 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίας[πατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv 79 Βλέπε για παράδειγμα Hochschild 198380 Verhaeghe 199981 Lacan 1998 σ 81

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

αφέντη και του δούλου δανεισμένη από τον Κοζέβmdash και να λοιδορή-σει τους επαναστατημένους φοιτητές για το ότι αυτό το οποίο φιλοδο-ξούσαν να αποκτήσουν ήταν ένας νέος αφέντης η laquoεπανάστασήraquo τουςθα ισοδυναμούσε μόνο με την περιστροφή των κύκλων από θέση σεθέση μέσα στις τέσσερις κατηγορίες λόγου41

Η ευδιάκριτα λακανική laquoθεωρία του λόγουraquo δίνει πράγματι κάποιοπλεονέκτημα σε ακαδημαϊκούς που εκλαμβάνουν ως αποστολή τουςτο να ανιχνεύουν μονοπάτια του Συμβολικού και να τα αναπαράγουνως μια μορφή γνώσης ακόμα και laquoκριτικήςraquo γνώσης στην οποία μπο-ρούν να στρατολογηθούν καινούριοι σπουδαστές42 Ωστόσο εκείνο πουη αποδοχή της θεωρίας του Λακάν περί των τεσσάρων κατηγοριώνλόγου παραβλέπει με ευκολία είναι ότι αυτός ενδιαφερόταν κατά κύριολόγο για το πως ο λόγος του πανεπιστημίου και ο λόγος του κυρίου δο-μούν και υπονομεύουν το ατομικό ψυχαναλυτικό έργο με τους λόγουςτης υστερίας και του αναλυτή να είναι επομένως θεωρητικά και πρα-κτικά εννοιολογικά πλαίσια για τη διευκόλυνση της αμφισβήτησης mdashεπαναστατική διατύπωση αμφιβολιών από τον αναλυόμενοmdash και τηδιευκόλυνση της διαφοράς ακόμα και της προσωπικής μεταμόρφωσηςΕίναι αλήθεια ότι η laquoυστερικοποίησηraquo του αναλυόμενου δεν παράγειάμεσα και αναπόφευκτα ένα καλό επαναστατικό υποκείμενο όμωςείναι μόνο ο λόγος του αναλυτή που μπορεί να επιτρέψει την εμφά-νιση αυτής της υστερικής άρνησης της κυριάρχησης και ίσως είναιακριβώς μια τέτοια υστερική άρνηση που αποτελεί την προϋπόθεσηγια επαναστατική υποκειμενικότητα Τα ταχυδακτυλουργικά τεχνά-σματα με σημαίνοντα από laquoαναλυτές του λόγουraquo που ασχολούνται μεπολιτικά κείμενα και κείμενα πολιτικής τακτικής υποκινούν αντίθεταένα γραφειοκρατικό προσανατολισμό στη γλώσσα αυτός βρίσκεταιμέσα στη σφαίρα της διαφήμισης και των ομάδων εστίασης παρά στησφαίρα της αλήθειας Πρόκειται για το αντίθετο της ψυχανάλυσης τοlaquoαντίστροφόraquo του

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

73ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

41 laquoΑυτό που εσείς ως επαναστάτες φιλοδοξείτε νrsquo αποκτήσετε είναι ένας Κύριος Θεός Θαέχετε ένανraquo Lacan 1987 σ 126 Και αυτό το σχόλιο είναι επίσης μια επιστροφή στον Φρόιντ laquoΟθεωρητικός μαρξισμός όπως έχει υλοποιηθεί στο πλαίσιο του ρωσικού μπολσεβικισμού έχειαποκτήσει την ενέργεια και τον αυτοδύναμο και αποκλειστικό χαρακτήρα μιας Κοσμοθεωρίας[Weltanshauung] αλλά ταυτόχρονα και μια αλλόκοτη ομοιότητα με αυτό εναντίον του οποίου μά-χεταιraquo Freud 2001γ σσ 179-8042 Βλέπε για παράδειγμα Bracher 1993

Η ανησυχητική στροφή προς τη γλώσσα μέσα σrsquo αυτόν τον τομέα ερ-γασιακής δραστηριότητας mdashπου είχε ήδη επισημανθεί νωρίς απόμαρξιστές43mdash οδηγήθηκε τελικά σε καρποφορία ώστε να στρώσει κα-λύτερα το δρόμο για νέες πολιτικές συμμαχίες που σφυρηλατήθηκανδιαμέσου της laquoανα-νοηματοδότησηςraquo των ποικίλων όρων της αντιπα-ράθεσης Στη συνακόλουθη στροφή στο λόγο που αναπτύσσεται πάνωστη βάση του έργου των Λακλάου και Μουφ όλες οι κατηγορίες laquoταυ-τότηταςraquo mdashμε την ταξική ταυτότητα ως την πιο ύποπτη απrsquo όλεςmdashδιαλύονται μέσα σε μια σύλληψη του Συμβολικού ως μια συνύφανσηκειμένων και ο laquoανταγωνισμόςraquo που κάνει αδύνατη την οποιαδήποτεεπίτευξη ταυτότητας ή την οποιαδήποτε επίλυση των διαφορών μεταξύταυτοτήτων γίνεται το σημείο εστίασης της ανάλυσης σrsquo αυτήν τηγραμμή ακαδημαϊκής έρευνας το σημαίνον laquoανταγωνισμόςraquo αυτό κα-θεαυτό λειτουργεί ως ένα είδος φετίχ που θα μπορούσε να υπηρετήσειώστε να αποτραπεί το κλείσιμο της συζήτησης της ιδεολογίας44 Η πο-λιτική κατεύθυνση του έργου των Λακλάου και Μουφ η οποία παρέσχεκάποια τοπική άρθρωση του ευρωκομουνιστικού σχεδίου σχεδόν σαν τηντελευταία πνοή του σταλινισμού45 οδηγούσε χωρίς έκπληξη προς μίαθέση που θα ήταν έκτοτε αυτο-δεδηλωμένα laquoμετα-μαρξιστικήraquo46

Ωστόσο εκείνοι που έχουν επιχειρήσει την επανεπιβεβαίωση της Λα-κανικής ψυχανάλυσης στα πλαίσια αυτής της εκδοχής της θεωρίας τουλόγου έχουν ήδη ακολουθήσει τους Λακλάου και Μουφ πολύ μακριάσrsquo αυτόν τον σχετικιστικό δρόμο για να είναι ικανοί να διαμορφώσουνοποιουσδήποτε άμεσους δεσμούς με τον επαναστατικό μαρξισμό Αντrsquoαυτού η laquoπολιτικήraquo αυτή καθεαυτή παίρνει τη μορφή μιας καρικα-τούρας και χαρακτηρίζεται ως ένα ανέφικτο πόνημα με τη μαρξιστικήπολιτική να παρουσιάζεται ως ένα από τα εμπόδια για το δρόμο προςτη laquoριζοσπαστική δημοκρατίαraquo47 Μετά όταν ο Λακλάου επικρίνεται

E N E K E N

74

TEYXOΣ 16

43 Βλέπε για παράδειγμα Callinicos 1982 και Anderson 198344laquoΟι κοινωνικοί ανταγωνισμοί προκύπτουν επειδή οι κοινωνικοί δρώντες αδυνατούν να κα-τακτήσουν πλήρως την ταυτότητά τουςhellip Tο έργο του αναλυτή του λόγου είναι να διερευνά τιςδιαφορετικές μορφές αυτής της αδυναμίας καθώς και τους μηχανισμούς μέσω των οποίων ο εμ-ποδισμός της ταυτότητας δομείται με ανταγωνιστικούς όρους από κοινωνικούς δρώντεςraquoHowarth Norval και Stavrakakis 2000 σ 1045 Mandel 197846 Laclau και Mouffe 198747 Βλέπε για παράδειγμα Stavrakakis 1999 Ο Λακάν και το πολιτικό εκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008

από τους πρώην μαθητές του σχετικά με το ρόλο λακανικών εννοιώνόπως η laquoαπόλαυσηraquo mdashη ανέφικτη ευχαρίστηση laquoπέρα και πάνω απότην αρχή της ηδονήςraquo και έξω από το Συμβολικό στο Πραγματικόmdash48

αυτός είναι ικανός να απαντήσει ότι φυσικά μιλά συνεχώς για την από-λαυση49 Μέχρι τώρα σrsquo αυτήν τη γραμμή σκέψης τα πάντα έχουναπορροφηθεί μέσα στο Συμβολικό και κάθε ενοχλητικό ή διασπαστικόστοιχείο της λακανικής θεωρίας έχει ανακτηθεί μέσα στο λόγο

Το πραγματικό ζήτημα

Η έμπνευση για μεγάλο μέρος του σύγχρονου συγγραφικού έργου πουαναπτύσσεται μεταξύ θεωρητικών του λόγου είναι ο πάλαι ποτέ σύμ-μαχος των Λακλάου και Μουφ Ζίζεκ και αυτός σχεδόν χωρίς καμιάσυνεπικουρία έχει βάλει πάλι στην ατζέντα τη θεωρητική αποκατά-σταση των διακοπεισών σχέσεων μεταξύ Μαρξ και Λακάν50 Το πρώιμοέργο του Ζίζεκ ήταν μέρος μιας έντονης θεωρητικής αντιπαράθεσης στηΣλοβενία κατά τη δεκαετία του 1980 που εκείνο τον καιρό αποτελούσεαναπόσπαστο κομμάτι πολιτικής πρακτικής μια ομάδα θεωρητικών ξε-καθάριζαν τους λογαριασμούς τους με τη γραφειοκρατία και με τον Αλ-τουσέρ χρησιμοποιώντας τον Λακάν ως κριτικής σημασίας πηγή

Πολλά από τα θέματα που επανεμφανίζονται στα γραπτά του Ζίζεκαναφορικά με την ιδεολογία51 για παράδειγμα είναι εμφανή στο σχόλιοτου Rastko Močnik ότι η περιγραφή της laquoέγκλησηςraquo από τον Αλτουσέρmdashμέσω της οποίας η ιδεολογία χαιρετίζει με ενθουσιασμό τα άτομακαι τους δίνει υπόσταση ως υποκείμεναmdash προϋποθέτει ήδη ότι ενπρώτοις υπάρχει εκεί ένα υποκείμενο κάποιο που είναι ικανό να αν-ταποκριθεί στο κάλεσμα της ιδεολογίας52 Εδώ σrsquo αυτήν την κριτικήγίνεται κάποια επεξεργασία της λακανικής φόρμουλας αναφορικά με

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

75ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

48 laquoΧωρίς να λαμβάνουμε υπόψη την ευχαρίστηση το λακανικό πλαίσιο στο σύνολό του χάνει τομεγαλύτερο μέρος της επεξηγηματικής του δύναμηςraquo Glynos και Stavrakakis 2003 σ 12049 laquoΜε τον όρο ldquoλόγοςrdquo εγώ δεν αντιλαμβάνομαι κάτι που περιορίζεται στο γλωσσικό κατα-νοούμενο υπό τη στενή του έννοια αλλά ένα σχεσιακό σύμπλεγμα ένα συστατικό στοιχείο τουοποίου είναι η ευχαρίστησηraquo Laclau 2003 σ 28350 laquoΗ αυστηρά δογματική λακανική προσέγγιση συνδυασμένη επακριβώς με μια μη μετα-μαρ-ξιστική προσέγγιση είναι το ζητούμενο σήμεραraquo Žižek 1997 στο Long και McGann σ 13351 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 198952 laquohellipσrsquo αυτήν την περίπτωση η συγκρότηση του υποκειμένου θα διέφευγε της επιστημικής δι-καιοδοσίας του ιστορικού υλισμούraquo Močnik 1993 σ 139

τη μεταβίβαση σύμφωνα με την οποία ο αναλυόμενος αποδίδει το χα-ρακτηριστικό της γνώσης σε ένα laquoυποκείμενο που υποτίθεται ότιγνωρίζειraquo53 αυτήν τη φορά ως διαμόρφωση μιας ldquoδιυποκειμενικήςδομήςrdquoraquo στην οποία υπάρχει laquoη σχέση της ταύτισης με το ldquoυποκεί-μενο που υποτίθεται ότι πιστεύειrdquoraquo54 Αυτό είναι ένα κεντρικό θέμαπου ο Ζίζεκ χρησιμοποιεί στο δικό του μετέπειτα έργο55 Για τον Močnikο Λακάν αποτελεί έναν τρόπο επιστροφής στον Φρόιντ laquoτον υλιστήraquoγια τον οποίο laquoτο όλον είναι το αναληθέςraquo και αυτός ο υλισμός φέρε-ται επομένως να είναι πολύ κοντά σε μια μαρξιστική θεώρηση της laquoαυ-ταπάτης της ολότητας ως το αποτέλεσμα ιδεολογικής ολοποίησηςraquo56

Ενάντια σε κάθε αυταπάτη συνοχής και στην ιδέα ότι υπάρχει κάποιαολοποιός γνώση η οποία μπορεί να ανευρεθεί κάτω από το σύνολο τωνσημαινόντων που συγκροτούν την ιδεολογία και τα συνακόλουθα φαν-τασιωτικά στοιχεία της φτάνουμε να δούμε ότι υπάρχει το τίποτα laquoτί-ποτα παρά το χάσμα που κάνει την κοινωνική δομή να είναι το μη όλοντο χάσμα της ταξικής πάληςraquo57

Το μάθημα ότι δεν υπάρχει τίποτα ότι είναι οι γελοιώδεις φαντασιώ-σεις που μας εγκολλούν με τα αντικείμενά μας αυτό που συνιστά τουλικό των σημαινόντων είναι πράγματι κάτι που ένα υποκείμενο σε λα-κανική ψυχανάλυση ενδέχεται να φτάσει να γνωρίζει Όταν ο αναλυτήςείναι ικανός να laquoεπιτύχει απόλυτη διαφοράraquo58 τότε ο αναλυόμενοςμπορεί ίσως ακόμα και να παραιτηθεί από αυτές ως ένα υποκείμενοπου υποτίθεται ότι γνωρίζει και να συνειδητοποιήσει καθώς αντικρούειεκείνη τη θεμελιώδη φαντασιακή σχέση με το αντικείμενό του μικρό απου δόμησε το ποιος ήταν ότι τίποτα δεν μπορεί να προέλθει από τοτίποτα σε μια στιγμή υποκειμενικής ένδειας59

Αλλά είναι πράγματι αυτό το laquoτίποταraquo απλώς άλλο ένα όνομα γιατην ταξική πάλη ισοδύναμο με την αδυνατότητα οποιασδήποτε συνε-κτικής ολοποίησης του κοινωνικού πεδίου Γιατί δε θα μπορούσε το μά-θημα που είναι δυνατόν να αποκομισθεί από τη συγκεκριμένη σχέση

E N E K E N

76

TEYXOΣ 16

53 laquoΚάθε φορά που αυτή η λειτουργία μπορεί για το υποκείμενο να ενσωματώνεται σε κάποιοάτομο είτε πρόκειται για έναν αναλυτή είτε όχι η μεταβίβασηhellipεδραιώνεταιraquo Lacan 1979 σ 23354 Močnik 1993 σ 14155 laquohellipΤο θεμελιώδες συστατικό γνώρισμα της συμβολικής τάξηςraquo Žižek 2002a56 Močnik 1993 σ 14957 Močnik 1993 σ 15258 Lacan 1979 σ 27659 Lacan 1979 σ 273

που δομεί και αποδομεί κάποιος στο πλαίσιο της ανάλυσης να είναιεπίσης η μη ύπαρξη κάποιου πράγματος όπως η ταξική πάλη ότι δη-λαδή αυτή καθεαυτή η ιστορική υλιστική κριτική της πολιτικής οικονο-μίας χρησιμεύει στο να κλείσει ή να γεμίσει ένα laquoκενόraquo ή μιαlaquoέλλειψηraquo στο υποκείμενο και ότι ο πολιτικός αγώνας ελκύει τουςακτιβιστές μέσα σε μια φαντασιακή σχέση με τους ταγούς τους οιοποίοι θα εκπληρώσουν τη λειτουργία των laquoυποκειμένων που υποτίθε-ται ότι πιστεύουνraquo Αυτό είναι ακριβώς το συμπέρασμα στο οποίοέχουν φτάσει κάποιοι από τους λακανικούς υπέρμαχους της laquoριζοσπα-στικής δημοκρατίαςraquo60 Για τον Ζίζεκ η laquoταξική πάληraquo χρησιμοποιείταιγια να σηματοδοτήσει έναν ανταγωνισμό που διατρέχει οποιαδήποτεπροσπάθεια να μετατρέψουμε το κοινωνικό σε ένα πλήρες ευεργετικόσύστημα μια αντιληπτική αδυνατότητα που θα απογοητεύει εκείνουςπου θέλουν να βελτιώσουν τον καπιταλισμό αλλά μια απαραίτητη αδυ-νατότητα που επίσης θα εμποδίζει εκείνους που θέλουν να τον ανα-τρέψουν Η εργατική τάξη δεν είναι mdashστην κοσμοθεωρία του Ζίζεκmdashμια τάξη που θα αγωνιστεί για να αναλάβει την εξουσία και να καταρ-γήσει ταυτοχρόνως τον εαυτό της μέσα σε αυτήν καθεαυτή τη διαδι-κασία της σοσιαλιστικής επανάστασης Για τον Ζίζεκ το laquoεμπόδιοraquo ήο laquoανταγωνισμόςraquo που αυτός επαναλαμβάνει επίμονα και βασανιστικάείναι η συνθήκη της δυνατότητας για την ύπαρξη του καπιταλισμούmiddot ηαπομάκρυνση αυτού του εμποδίου θα σήμαινε την απώλεια αυτής τηςίδιας της παραγωγικότητας που γεννάται μέσα από αυτό laquoαν απομα-κρύνουμε το εμπόδιο τότε εξανεμίζεται αυτή η ίδια η δυνατότητα πουαντικρούεται μέσω αυτού του εμποδίουraquo61 Σε πείσμα κάποιας ρητορι-κής που κυκλοφορεί περιστασιακά για να ενοχλεί τους ομόλογους τουΛακλάου ο Ζίζεκ δε διαλογίζεται πάνω και πέρα από τους ορίζοντεςτου καπιταλισμού62

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

77ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

60 laquoΑυτός είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους η δημοκρατία ταυτίζεται με το σύμ-πτωμα (τον καταστατικό ανταγωνισμό του κοινωνικού που συνήθως παρουσιάζεται ως τίποταάλλο παρά ένα απλό επιφαινόμενο) και αντικρούει τη φαντασίωση της αρμονικής κοινωνικήςτάξης πραγμάτων εγκαθιστώντας την έλλειψη στη θέση της αρχής της κοινωνικής οργάνωσηςraquoStavrakakis 1999 σ 136 Ο Λακάν και το πολιτικό61 Žižek 2002β σ 27562 laquohellipαν αυτή η ριζοσπαστική επιλογή στηλιτεύεται από κάποιους φιλάνθρωπους φιλελεύθε-ρους ως Αριστεροφασισμός ας είναιraquo Žižek στο Butler Laclau και Žižek 2000 σ 326

Ο Ζίζεκ δεν είναι μαρξιστής αλλά αυτό δεν αποτελεί το κύριο ζήτημαπου μας ενδιαφέρει εδώ63 Αν και στρέφεται στην εξέταση πολιτικοοι-κονομικών φαινομένων στα πλαίσια ερμηνευτικών σχολίων και κριτικήςκαι με μια ρητορική στην οποία είναι διάχυτη η μαρξιστική ορολογία64

αυτό αποτελεί απλώς μια ευκαιρία να ξεδιπλώσει θέματα από τη γερ-μανική ιδεαλιστική φιλοσοφία Και παρότι γίνεται συχνή επίκληση τουΛακάν αυτό δεν είναι παρά ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ανάγνωσητου Χέγκελ (και περιστασιακά του Σέλλινγκ) Έτσι όταν ο Ζίζεκ επι-καλείται τη λακανική ψυχανάλυση mdashσα μια πρακτική αυτοεξέτασηςδιαμέσου της οποίας η αλήθεια του ασυνειδήτου μπορεί παρά μόνο ναμισοειπωθείmdash ως ένα περίγραμμα για πολιτική δράση τότε οδηγούμα-στε πολύ μακριά από τον επαναστατικό μαρξισμό65

Την ίδια στιγμή που υπάρχει μια αμείλικτη απο-ουσιολογικοποίησηκοινωνικών κατηγοριών σrsquo αυτήν τη γραμμή συγγραφικού έργου συχνάυπάρχει επίσης μια μυθιστορηματοποίηση ηρωικών ατομικών πράξεωνάρνησης και εδώ η αντίληψη της έννοιας του Πραγματικού από τονΛακάν γίνεται η λυδία λίθος για κάτι που θα μπορούσε να ήταν μιαεκρηκτική δύναμη έξωθεν του Συμβολικού και του Φαντασιακού Αυτόδε γίνεται πουθενά σαφέστερο παρά στην απεικόνιση από τον Ζίζεκ τουχαρακτήρα της ηθικής ψυχαναλυτικής laquoπράξηςraquo η οποία θα laquoαγγίξει τοπραγματικόraquo και έτσι θα αλλάξει τις συμβολικές συντεταγμένες ενόςβιόκοσμου66 Στη συνέχεια το παράδειγμα μαχητικών φυσιογνωμιών πι-στών απέναντι σε μια αγωνιστική επιδίωξη εμφανίζεται ταχυδακτυ-λουργικά ξανά και ξανά σε μια παράδοξη σειρά προσωπικοτήτων ηοποία εκτείνεται από τον Απόστολο Παύλο (πιστού προς το Χριστό)στον Λένιν (πιστού προς το Μαρξ) και στον Λακάν (πιστού προς τονΦρόιντ) Αυτή η εννοιολογική απόσπαση ατόμων από το ιστορικό τουςπλαίσιο συσκοτίζει κατrsquo αυτόν τον τρόπο ότι είναι αυθεντικά επανα-

E N E K E N

78

TEYXOΣ 16

63 Βλέπε Parker 200464 Η έννοια laquoextimacyraquo mdashεξωτερικευμένη οικειότητα οικεία εξωτερίκευσηmdash που ο Jacques-Alain Miller (1994) επεξεργάζεται ωφέλιμα μέσα από τα γραπτά του Λακάν για να διερευνήσειτην laquoκλοπή της ευχαρίστησηςαπόλαυσηςraquo στη ρατσιστική φαντασίωση για παράδειγμα εξο-ρύσσεται και αναλαμβάνει έργο από τον Ζίζεκ (πχ 1990)65 Βλέπε για παράδειγμα τον ισχυρισμό ότι θα πρέπει να ερμηνεύουμε αντί να επιχειρoύμε να αλ-λάξουμε τον κόσμο laquoτο πρώτο καθήκον σήμερα είναι ακριβώς το να μην υποκύψουμε στον πει-ρασμό να δράσουμε να παρέμβουμε άμεσα και να αλλάξουμε τα πράγματαraquo Žižek 2002β σ 17066 laquoΑυτή είναι η Λακανική πράξη στην οποία η άβυσσος της απόλυτης ελευθερίας αυτονομίαςκαι ευθύνης συμπίπτει με την απόλυτη αναγκαιότητα Νιώθω υποχρεωμένος να εκτελέσω τηνπράξη ως ένα αυτόματο χωρίς στοχασμό (απλά πρέπει να το κάνω δεν είναι ένα ζήτημα στρα-τηγικής σκέψης)raquo Žižek 2002γ σ 69

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

79ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

στατικό στον μαρξισμό mdashτην έμφαση που δίνει αυτός στη δημιουργικήσυλλογική δράση η οποία προεικονίζει σοσιαλιστικές μορφές οργάνω-σηςmdash και σύρει τον Ζίζεκ σε κάποιες από τις πλέον αντιδραστικούχαρακτήρα ταυτίσεις με εκείνους τους οποίους θαυμάζει πάρα πολύΣτο βαθμό που παραμένει πιστός στην ψυχανάλυση αυτή η πίστη είναιπρος το θεσμό παρά προς την κλινική πρακτική και συγκεκριμέναπρος το σημερινό της ταγό Jacques Alain-Miller τον laquoκαλόraquo Στάλιν67

Ο Ζίζεκ είναι ένας αριστοτεχνικός σταλινικός που πελαγοδρομεί από τηνπραγματιστική πολιτική στον ακραίο αριστερισμό και κάθε φορά με μιασεκταριστική στηλίτευση εκείνων τους οποίους χαρακτηρίζει ως laquoυστερι-κούς επαναστάτεςraquo ή laquoκομφορμιστές φιλελεύθερους68raquo Στο τοπίο των αλ-ληλοκτόνων αντιπαραθέσεων του γαλλικού Κομμουνισμού των δεκαετιώντου 1960 και 1970 ο Ζίζεκ βρίσκεται μεταξύ των laquoκινεζικού προσανατολι-σμούraquo Αλτουσεριανών και των laquoιταλικού προσανατολισμούraquo (Λακλάου-Μουφ) μετα-μαρξιστών ως η μπουρζουά καρικατούρα του laquoΡώσουraquoολοκληρωτιστή υπέρ της επανεπιβεβαίωσης του κομματικού μηχανι-σμού και της πιστής αφοσίωσης στον laquoαγώναraquo69

Διαλεκτική διαφορά

Αυτές οι τρεις προσπάθειες σύνδεσης του Λακάν με τον Μαρξ απέ-τυχαν από τη στιγμή που δόθηκε προτεραιότητα στη λεπτομερή θεω-ρητική ερμηνεία πάνω και πέρα από την κλινική και πολιτική πρακτικήκατέστη πλέον εφικτός ο διαχωρισμός μιας από τις τρεις τάξεις mdashτουΦαντασιακού του Συμβολικού ή του Πραγματικούmdash από την υποχρε-ωτικά δεμένη σε κόμπο μεταξύ τους σχέση καθώς και η συνακόλουθηαποφασιστική πορεία με λανθασμένα ερωτήματα που ήταν αναπόφευ-κτο να δώσουν αφορμή για απαντήσεις οι οποίες δε θα ήταν ούτε λα-κανικές ούτε μαρξιστικές

67 Žižek 2002β σ 31668 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 1998 69 Ο Μπαντιού αποτελεί σχετικό αναφορικό σημείο ταύτισης για τον Ζίζεκ έτσι ώστε να κάνειπιο αιχμηρή τη δική του θέση εδώ Ο Μπαντιού που προσφέρει πράγματι κάποιους νέους τρό-πους στοχασμού της σχέσης μεταξύ ldquoηθικήςrdquo και ldquoκοινότηταςrdquo αναφορικά με το Πραγματικόβασίζει τη δουλειά του σε αυτό που αποδέχεται ότι συνιστά την ιστορική ήττα του Μαρξισμούκαι η εκ μέρους του χρήση του Λακάν αποτελεί ένα φιλοσοφικό καταφύγιο για μια νέα λογική τηςπολιτικής δράσης και όχι ένας τρόπος σύνδεσης της προσωπικής αλλαγής με τη Σοσιαλιστικήεπανάσταση Βλέπε για παράδειγμα Badiou 1988 Hallward 2003

Υπάρχει μια σημαντική διάσταση της ψυχανάλυσης η πραγμάτευσητης οποίας στα πλαίσια των οικειοποιήσεών της από την κοινωνικήθεωρία γίνεται με μια laquoνοικοκυρεμένηraquo σκόπιμα παρερμηνευτική προ-χειρότητα μια διάσταση στην οποία ακόμα δεν έχουμε δώσει προσοχήκαι η οποία είναι ότι πρόκειται για μια θεωρία και πρακτική τόσο της σε-ξουαλικότητας και της σεξουαλικής διαφοράς όσο και του ασυνειδήτουΠώς θα μπορούσαμε να εντάξουμε αυτό το στοιχείο σεξουαλικότηταςστην πολιτική θεωρία και πρακτική Ένας τρόπος είναι να παρατηρή-σουμε ότι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη σφαίρα του ατομικού και σrsquoεκείνη του κοινωνικού θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως κάτιπου μοιάζει με την περίφημη laquoαδυνατότηταraquo αρμονικής σχέσης πουχρησιμοποιούσε ο Λακάν για να περιγράψει τη σεξουαλική διαφορά70

αλλά ακόμα και τότε αυτή η άκρως αφηρημένη διατύπωση απαντάμόνο σε έναν ήδη υπεργενικευμένο γρίφο Αντίθετα αν αποφασίζαμενα ρωτήσουμε σε τι θα ήταν χρήσιμη η λακανική ψυχανάλυση ως ένασυγκεκριμένο στοιχείο της πάλης των τάξεων και σε σχέση με ποιεςσυγκεκριμένες όψεις της μαρξιστικής επαναστατικής δραστηριότηταςτότε θα ήταν ίσως ωφέλιμο να εστιάσουμε στο ρόλο της σεξουαλικήςδιαφοράς και στο σημείο που αυτή συναντιέται με την ταξική πάλη Τοκλειδί εδώ είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στη laquoδημόσιαraquo και την laquoιδιω-τικήraquo σφαίρα ζωής υπό τις συνθήκες του καπιταλισμού και ο αντίστοι-χος προς αυτόν διαχωρισμός μεταξύ της στερεοτυπικής αρσενικότηταςκαι θηλυκότητας71 Φυσικά το σημείο τομής των αλληλεπικαλυπτόμε-νων και αμοιβαία ενισχυόμενων αξόνων της καπιταλιστικής εκμετάλ-λευσης και της πατριαρχικής καταπίεσης έχει δουλευτεί πιο έντονααπό φεμινιστές παρά από μαρξιστές72

Παλαιότερες γενιές ριζοσπαστών ψυχαναλυτών που είχαν επιχειρή-σει να αναπτύξουν θεωρίες προσωπικής αλλαγής σε σύνδεση με τηνεπαναστατική πολιτική είχαν εξ ανάγκης καταστήσει τη θεματική τηςlaquoσεξουαλικής επανάστασηςraquo ζωτικής σημασίας στοιχείο της δουλειάςτους73 Αλλά ολοένα και πιο συχνά το laquoφύλοraquo που θα καθοδηγούσετην επανάσταση γινόταν αντικείμενο ουσιολογικοποίησης και μετατρε-

E N E K E N

80

TEYXOΣ 16

70 laquoΟ μαρξισμός του Λακάν δεν υπήρξε ποτέ μπροστά στην αναγνώριση αυτής της ανυπότακτηςδυσαρμονίας Ο Λακάν του μαρξισμού υπήρξε πράγματι ως η περιχαρής αλλά τελικά αλλοτριω-τική παραγνώριση μιας προβαλόμενης αρμονίαςraquo Valente 2003 σ 17271 Zaretsky 197672 Βλέπε για παράδειγμα Haraway 199173 Βλέπε για παράδειγμα Fenichel 1977

πόταν σε μια αυτάρκη δύναμη που μπορούσε και έπρεπε να οδηγηθείστην επιφάνεια74 Ο Λακάν δείχνει αντιθέτως πως η θέσμιση ενός ομι-λούντος υποκειμένου είναι επίσης και ταυτόχρονα η θέσμιση μιαςάλλης όψης στην ομιλία ενός άλλου τόπου που είναι το ασυνείδητομέσα στο οποίο οι συνδεδεμένες με λιμπιντικές δυνάμεις αναπαρα-στάσεις απολαμβάνουν την ισχύ τους λόγω αυτής καθεαυτής της δια-δικασίας εκδίωξής τους από τη γλώσσα της καθημερινότητας και τησυνήθη συνείδηση Το υπερεγώ για παράδειγμα τρέφεται έτσι απότην ένοχη συναίσθηση ότι υπάρχει κάτι επιθυμητό που δεν πραγματο-ποιείται πλήρως και που συνεχώς στέλνει πίσω την εντολή για ευχαρί-στηση το σεξ συνεγείρεται όσο και τίθεται υπό απαγόρευση75

Είναι αυτό που μας παρέχει έναν νέο τρόπο στοχασμού της προ-βληματικής της σεξουαλικής διαφοράς έτσι ώστε η laquoαδύνατηraquo σε-ξουαλική σχέση να είναι καταστατικός παράγοντας σε ότι αφορά τιςφαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι οι άνδρες και οι γυναίκες καιαπό την πλευρά του άνδρα σε ότι αφορά τη φαντασίωση για το σεποια γυναίκα έχει πρόσβαση ως κάτι πάνω και πέρα από τη Συμβολικήτάξη κάτι πάνω και πέρα από τη φθίνουσα laquoφαλλική απόλαυσηraquo στηνοποία είναι φυλακισμένος ο laquoάνδραςraquo76 Υπάρχει φυσικά ο πειρασμόςσrsquo αυτήν την εξήγηση να εξιδανικεύσουμε τη laquoγυναίκαraquo mdashένα μοτίβοπου όλο και πιο αποτελεσματικά διατηρεί στη θέση του τον υποβιβα-σμό τηςmdash77 και έτσι για να την προχωρήσουμε παραπέρα είναι απα-ραίτητο να δώσουμε κάποια προσοχή στην ιστορική θέσμιση αυτής τηςαδύνατης σεξουαλικής σχέσης καθώς και στην εξιδανίκευση που τη συ-νοδεύει78

Για παράδειγμα η εκθήλυνση είναι μέρος της λογικής του καπιταλι-σμού που διαλύει τις σχέσεις της πυρηνικής οικογένειας και τους laquoπα-ραδοσιακούςraquo ρόλους που έχουν απονεμηθεί στους άνδρες και στιςγυναίκες παράλληλα με τη στρατολόγηση των γυναικών στο εργατικόδυναμικό ως επίτιμων ανδρών και με την καταστροφή της laquoιδιωτικήςraquoσφαίρας που είχε απονεμηθεί στις γυναίκες υπάρχουν και αντίστοιχες

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

81ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

74 Βλέπε για παράδειγμα Reich 197275 laquoΟ γονέας του ίδιου φύλου εμφανίζεται στο παιδί ταυτόχρονα ως ο φορέας της σεξουαλικήςαπαγόρευσης και ως το παράδειγμα της παραβίασης τηςraquo Lacan 1980 σ 19176 laquoΠρέπει να διαφωνήσουμε με τις φιλοσοφικές βάσεις της Λακανικής ψυχανάλυσης χωρίς να αρ-νηθούμε την κοινωνική πραγματικότητα του φαλλικού προνομίου σε γλώσσα και αναπαράστασηκαι ως εκ τούτου τη δυσκολία επιβεβαίωσης του ldquoθηλυκούrdquo ldquofemininerdquoraquo Segal 1999 σ 6778 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίαςπατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv

ορισμένες φορές απέλπιδες προσπάθειες επανεύρεσης εκείνης της χα-μένης θηλυκότητας αυτό είναι φανερό σε μοτίβα που σχετίζονται μετην ανατροφή των παιδιών στην οποία οι άνδρες αναζητούν πρόσβασησχεδόν το ίδιο ένθερμα με τις γυναίκες καθώς και στον laquoσυναισθημα-τικό μόχθοraquo μέσω του οποίου οι άνδρες φαντάζονται ότι θα μάθουν ναείναι τόσο αποτελεσματικοί όσο και οι γυναίκες στην αισθητικότητα τηςαπόδοσής τους κι έτσι θα νιώθουν πράγματι κάτι βαθιά μέσα τους79

Η εκθήλυνση του καπιταλισμού συνοδεύεται επίσης τώρα και απότην άνοδο της ψυχοθεραπείας μιας σφαίρας εργασίας παραδοσιακάσυνδεδεμένης με τις γυναίκες αλλά στην οποία οι άνδρες γίνονταιτώρα πιο ισχυροί όπως επίσης και στην ψυχανάλυση ως μια πιο laquoαυ-στηρήraquo στερεοτυπικά ανδρική δραστηριότητα στο πλαίσιο τηςοποίας άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επανανακαλύψουν τη θη-λυκή πλευρά του εαυτού τους80 Στη λακανική ψυχανάλυση ωστόσοαυτή η διαδικασία της laquoεκθήλυνσηςraquo επιστρατεύεται αλλά ταυτό-χρονα γίνεται και ζήτημα προβληματισμού καθώς χρησιμοποιείται ωςεργαλείο αλλά συγχρόνως εξετάζεται και μέσα από το τι θα ήταν δυ-νατό να ειδωθεί ως μια laquoπροσωπική-πολιτικήraquo διαδικασία που ανοίγει τοδρόμο στη θηλυκότητα σαν κάτι που είναι υποχρεωτικά καταπιεσμένοώστε να μπορεί να λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά με τρόπο που αρ-νείται να την ουσιολογικοποιήσει ή να την εξιδανικεύσει Η laquoυστερι-κοποίησηraquo του αναλυόμενου για παράδειγμα είναι μια εκθήλυνση τηςθέσης του υποκειμένου που αμφισβητεί τον κύριο και αναπτύσσεταιμε βάση τις πλέον πρώιμες και κριτικής σημασίας παρατηρήσεις στηνιστορία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τις οποίες η υστερία δεν πε-ριοριζόταν στις γυναίκες Αλλά αυτή η εκθήλυνση δεν είναι σαγηνευ-μένη από φαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι μια γυναίκα επειδή ηακύρωση της laquoθηλυκότηταςraquo είναι το σημείο εκείνο στο οποίο ο οποι-ουδήποτε φύλου αναλυόμενος γνωρίζει όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αρ-μονική σεξουαλική σχέση αλλά και ότι laquoη γυναίκαraquo δεν υπάρχει81

E N E K E N

82

TEYXOΣ 16

77 laquoΥπάρχουν λίγοι μόνο μορφωμένοι άνθρωποι στους οποίους οι δύο τάσεις της τρυφερότηταςκαι της αισθησιακότητας έχουν συγκεραστεί σωστάmiddot ο άνδρας σχεδόν πάντα νιώθει τον σεβασμότου για εκείνη τη γυναίκα που δρα ως ένας περιορισμός για τη σεξουαλική του δραστηριότητα καιαναπτύσσει πλήρη σεξουαλική ικανότητα μόνον όταν βρίσκεται με ένα υποβαθμισμένο σεξουα-λικό αντικείμενοraquo Freud 2001d σ 18578 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίας[πατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv 79 Βλέπε για παράδειγμα Hochschild 198380 Verhaeghe 199981 Lacan 1998 σ 81

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

Η ανησυχητική στροφή προς τη γλώσσα μέσα σrsquo αυτόν τον τομέα ερ-γασιακής δραστηριότητας mdashπου είχε ήδη επισημανθεί νωρίς απόμαρξιστές43mdash οδηγήθηκε τελικά σε καρποφορία ώστε να στρώσει κα-λύτερα το δρόμο για νέες πολιτικές συμμαχίες που σφυρηλατήθηκανδιαμέσου της laquoανα-νοηματοδότησηςraquo των ποικίλων όρων της αντιπα-ράθεσης Στη συνακόλουθη στροφή στο λόγο που αναπτύσσεται πάνωστη βάση του έργου των Λακλάου και Μουφ όλες οι κατηγορίες laquoταυ-τότηταςraquo mdashμε την ταξική ταυτότητα ως την πιο ύποπτη απrsquo όλεςmdashδιαλύονται μέσα σε μια σύλληψη του Συμβολικού ως μια συνύφανσηκειμένων και ο laquoανταγωνισμόςraquo που κάνει αδύνατη την οποιαδήποτεεπίτευξη ταυτότητας ή την οποιαδήποτε επίλυση των διαφορών μεταξύταυτοτήτων γίνεται το σημείο εστίασης της ανάλυσης σrsquo αυτήν τηγραμμή ακαδημαϊκής έρευνας το σημαίνον laquoανταγωνισμόςraquo αυτό κα-θεαυτό λειτουργεί ως ένα είδος φετίχ που θα μπορούσε να υπηρετήσειώστε να αποτραπεί το κλείσιμο της συζήτησης της ιδεολογίας44 Η πο-λιτική κατεύθυνση του έργου των Λακλάου και Μουφ η οποία παρέσχεκάποια τοπική άρθρωση του ευρωκομουνιστικού σχεδίου σχεδόν σαν τηντελευταία πνοή του σταλινισμού45 οδηγούσε χωρίς έκπληξη προς μίαθέση που θα ήταν έκτοτε αυτο-δεδηλωμένα laquoμετα-μαρξιστικήraquo46

Ωστόσο εκείνοι που έχουν επιχειρήσει την επανεπιβεβαίωση της Λα-κανικής ψυχανάλυσης στα πλαίσια αυτής της εκδοχής της θεωρίας τουλόγου έχουν ήδη ακολουθήσει τους Λακλάου και Μουφ πολύ μακριάσrsquo αυτόν τον σχετικιστικό δρόμο για να είναι ικανοί να διαμορφώσουνοποιουσδήποτε άμεσους δεσμούς με τον επαναστατικό μαρξισμό Αντrsquoαυτού η laquoπολιτικήraquo αυτή καθεαυτή παίρνει τη μορφή μιας καρικα-τούρας και χαρακτηρίζεται ως ένα ανέφικτο πόνημα με τη μαρξιστικήπολιτική να παρουσιάζεται ως ένα από τα εμπόδια για το δρόμο προςτη laquoριζοσπαστική δημοκρατίαraquo47 Μετά όταν ο Λακλάου επικρίνεται

E N E K E N

74

TEYXOΣ 16

43 Βλέπε για παράδειγμα Callinicos 1982 και Anderson 198344laquoΟι κοινωνικοί ανταγωνισμοί προκύπτουν επειδή οι κοινωνικοί δρώντες αδυνατούν να κα-τακτήσουν πλήρως την ταυτότητά τουςhellip Tο έργο του αναλυτή του λόγου είναι να διερευνά τιςδιαφορετικές μορφές αυτής της αδυναμίας καθώς και τους μηχανισμούς μέσω των οποίων ο εμ-ποδισμός της ταυτότητας δομείται με ανταγωνιστικούς όρους από κοινωνικούς δρώντεςraquoHowarth Norval και Stavrakakis 2000 σ 1045 Mandel 197846 Laclau και Mouffe 198747 Βλέπε για παράδειγμα Stavrakakis 1999 Ο Λακάν και το πολιτικό εκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008

από τους πρώην μαθητές του σχετικά με το ρόλο λακανικών εννοιώνόπως η laquoαπόλαυσηraquo mdashη ανέφικτη ευχαρίστηση laquoπέρα και πάνω απότην αρχή της ηδονήςraquo και έξω από το Συμβολικό στο Πραγματικόmdash48

αυτός είναι ικανός να απαντήσει ότι φυσικά μιλά συνεχώς για την από-λαυση49 Μέχρι τώρα σrsquo αυτήν τη γραμμή σκέψης τα πάντα έχουναπορροφηθεί μέσα στο Συμβολικό και κάθε ενοχλητικό ή διασπαστικόστοιχείο της λακανικής θεωρίας έχει ανακτηθεί μέσα στο λόγο

Το πραγματικό ζήτημα

Η έμπνευση για μεγάλο μέρος του σύγχρονου συγγραφικού έργου πουαναπτύσσεται μεταξύ θεωρητικών του λόγου είναι ο πάλαι ποτέ σύμ-μαχος των Λακλάου και Μουφ Ζίζεκ και αυτός σχεδόν χωρίς καμιάσυνεπικουρία έχει βάλει πάλι στην ατζέντα τη θεωρητική αποκατά-σταση των διακοπεισών σχέσεων μεταξύ Μαρξ και Λακάν50 Το πρώιμοέργο του Ζίζεκ ήταν μέρος μιας έντονης θεωρητικής αντιπαράθεσης στηΣλοβενία κατά τη δεκαετία του 1980 που εκείνο τον καιρό αποτελούσεαναπόσπαστο κομμάτι πολιτικής πρακτικής μια ομάδα θεωρητικών ξε-καθάριζαν τους λογαριασμούς τους με τη γραφειοκρατία και με τον Αλ-τουσέρ χρησιμοποιώντας τον Λακάν ως κριτικής σημασίας πηγή

Πολλά από τα θέματα που επανεμφανίζονται στα γραπτά του Ζίζεκαναφορικά με την ιδεολογία51 για παράδειγμα είναι εμφανή στο σχόλιοτου Rastko Močnik ότι η περιγραφή της laquoέγκλησηςraquo από τον Αλτουσέρmdashμέσω της οποίας η ιδεολογία χαιρετίζει με ενθουσιασμό τα άτομακαι τους δίνει υπόσταση ως υποκείμεναmdash προϋποθέτει ήδη ότι ενπρώτοις υπάρχει εκεί ένα υποκείμενο κάποιο που είναι ικανό να αν-ταποκριθεί στο κάλεσμα της ιδεολογίας52 Εδώ σrsquo αυτήν την κριτικήγίνεται κάποια επεξεργασία της λακανικής φόρμουλας αναφορικά με

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

75ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

48 laquoΧωρίς να λαμβάνουμε υπόψη την ευχαρίστηση το λακανικό πλαίσιο στο σύνολό του χάνει τομεγαλύτερο μέρος της επεξηγηματικής του δύναμηςraquo Glynos και Stavrakakis 2003 σ 12049 laquoΜε τον όρο ldquoλόγοςrdquo εγώ δεν αντιλαμβάνομαι κάτι που περιορίζεται στο γλωσσικό κατα-νοούμενο υπό τη στενή του έννοια αλλά ένα σχεσιακό σύμπλεγμα ένα συστατικό στοιχείο τουοποίου είναι η ευχαρίστησηraquo Laclau 2003 σ 28350 laquoΗ αυστηρά δογματική λακανική προσέγγιση συνδυασμένη επακριβώς με μια μη μετα-μαρ-ξιστική προσέγγιση είναι το ζητούμενο σήμεραraquo Žižek 1997 στο Long και McGann σ 13351 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 198952 laquohellipσrsquo αυτήν την περίπτωση η συγκρότηση του υποκειμένου θα διέφευγε της επιστημικής δι-καιοδοσίας του ιστορικού υλισμούraquo Močnik 1993 σ 139

τη μεταβίβαση σύμφωνα με την οποία ο αναλυόμενος αποδίδει το χα-ρακτηριστικό της γνώσης σε ένα laquoυποκείμενο που υποτίθεται ότιγνωρίζειraquo53 αυτήν τη φορά ως διαμόρφωση μιας ldquoδιυποκειμενικήςδομήςrdquoraquo στην οποία υπάρχει laquoη σχέση της ταύτισης με το ldquoυποκεί-μενο που υποτίθεται ότι πιστεύειrdquoraquo54 Αυτό είναι ένα κεντρικό θέμαπου ο Ζίζεκ χρησιμοποιεί στο δικό του μετέπειτα έργο55 Για τον Močnikο Λακάν αποτελεί έναν τρόπο επιστροφής στον Φρόιντ laquoτον υλιστήraquoγια τον οποίο laquoτο όλον είναι το αναληθέςraquo και αυτός ο υλισμός φέρε-ται επομένως να είναι πολύ κοντά σε μια μαρξιστική θεώρηση της laquoαυ-ταπάτης της ολότητας ως το αποτέλεσμα ιδεολογικής ολοποίησηςraquo56

Ενάντια σε κάθε αυταπάτη συνοχής και στην ιδέα ότι υπάρχει κάποιαολοποιός γνώση η οποία μπορεί να ανευρεθεί κάτω από το σύνολο τωνσημαινόντων που συγκροτούν την ιδεολογία και τα συνακόλουθα φαν-τασιωτικά στοιχεία της φτάνουμε να δούμε ότι υπάρχει το τίποτα laquoτί-ποτα παρά το χάσμα που κάνει την κοινωνική δομή να είναι το μη όλοντο χάσμα της ταξικής πάληςraquo57

Το μάθημα ότι δεν υπάρχει τίποτα ότι είναι οι γελοιώδεις φαντασιώ-σεις που μας εγκολλούν με τα αντικείμενά μας αυτό που συνιστά τουλικό των σημαινόντων είναι πράγματι κάτι που ένα υποκείμενο σε λα-κανική ψυχανάλυση ενδέχεται να φτάσει να γνωρίζει Όταν ο αναλυτήςείναι ικανός να laquoεπιτύχει απόλυτη διαφοράraquo58 τότε ο αναλυόμενοςμπορεί ίσως ακόμα και να παραιτηθεί από αυτές ως ένα υποκείμενοπου υποτίθεται ότι γνωρίζει και να συνειδητοποιήσει καθώς αντικρούειεκείνη τη θεμελιώδη φαντασιακή σχέση με το αντικείμενό του μικρό απου δόμησε το ποιος ήταν ότι τίποτα δεν μπορεί να προέλθει από τοτίποτα σε μια στιγμή υποκειμενικής ένδειας59

Αλλά είναι πράγματι αυτό το laquoτίποταraquo απλώς άλλο ένα όνομα γιατην ταξική πάλη ισοδύναμο με την αδυνατότητα οποιασδήποτε συνε-κτικής ολοποίησης του κοινωνικού πεδίου Γιατί δε θα μπορούσε το μά-θημα που είναι δυνατόν να αποκομισθεί από τη συγκεκριμένη σχέση

E N E K E N

76

TEYXOΣ 16

53 laquoΚάθε φορά που αυτή η λειτουργία μπορεί για το υποκείμενο να ενσωματώνεται σε κάποιοάτομο είτε πρόκειται για έναν αναλυτή είτε όχι η μεταβίβασηhellipεδραιώνεταιraquo Lacan 1979 σ 23354 Močnik 1993 σ 14155 laquohellipΤο θεμελιώδες συστατικό γνώρισμα της συμβολικής τάξηςraquo Žižek 2002a56 Močnik 1993 σ 14957 Močnik 1993 σ 15258 Lacan 1979 σ 27659 Lacan 1979 σ 273

που δομεί και αποδομεί κάποιος στο πλαίσιο της ανάλυσης να είναιεπίσης η μη ύπαρξη κάποιου πράγματος όπως η ταξική πάλη ότι δη-λαδή αυτή καθεαυτή η ιστορική υλιστική κριτική της πολιτικής οικονο-μίας χρησιμεύει στο να κλείσει ή να γεμίσει ένα laquoκενόraquo ή μιαlaquoέλλειψηraquo στο υποκείμενο και ότι ο πολιτικός αγώνας ελκύει τουςακτιβιστές μέσα σε μια φαντασιακή σχέση με τους ταγούς τους οιοποίοι θα εκπληρώσουν τη λειτουργία των laquoυποκειμένων που υποτίθε-ται ότι πιστεύουνraquo Αυτό είναι ακριβώς το συμπέρασμα στο οποίοέχουν φτάσει κάποιοι από τους λακανικούς υπέρμαχους της laquoριζοσπα-στικής δημοκρατίαςraquo60 Για τον Ζίζεκ η laquoταξική πάληraquo χρησιμοποιείταιγια να σηματοδοτήσει έναν ανταγωνισμό που διατρέχει οποιαδήποτεπροσπάθεια να μετατρέψουμε το κοινωνικό σε ένα πλήρες ευεργετικόσύστημα μια αντιληπτική αδυνατότητα που θα απογοητεύει εκείνουςπου θέλουν να βελτιώσουν τον καπιταλισμό αλλά μια απαραίτητη αδυ-νατότητα που επίσης θα εμποδίζει εκείνους που θέλουν να τον ανα-τρέψουν Η εργατική τάξη δεν είναι mdashστην κοσμοθεωρία του Ζίζεκmdashμια τάξη που θα αγωνιστεί για να αναλάβει την εξουσία και να καταρ-γήσει ταυτοχρόνως τον εαυτό της μέσα σε αυτήν καθεαυτή τη διαδι-κασία της σοσιαλιστικής επανάστασης Για τον Ζίζεκ το laquoεμπόδιοraquo ήο laquoανταγωνισμόςraquo που αυτός επαναλαμβάνει επίμονα και βασανιστικάείναι η συνθήκη της δυνατότητας για την ύπαρξη του καπιταλισμούmiddot ηαπομάκρυνση αυτού του εμποδίου θα σήμαινε την απώλεια αυτής τηςίδιας της παραγωγικότητας που γεννάται μέσα από αυτό laquoαν απομα-κρύνουμε το εμπόδιο τότε εξανεμίζεται αυτή η ίδια η δυνατότητα πουαντικρούεται μέσω αυτού του εμποδίουraquo61 Σε πείσμα κάποιας ρητορι-κής που κυκλοφορεί περιστασιακά για να ενοχλεί τους ομόλογους τουΛακλάου ο Ζίζεκ δε διαλογίζεται πάνω και πέρα από τους ορίζοντεςτου καπιταλισμού62

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

77ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

60 laquoΑυτός είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους η δημοκρατία ταυτίζεται με το σύμ-πτωμα (τον καταστατικό ανταγωνισμό του κοινωνικού που συνήθως παρουσιάζεται ως τίποταάλλο παρά ένα απλό επιφαινόμενο) και αντικρούει τη φαντασίωση της αρμονικής κοινωνικήςτάξης πραγμάτων εγκαθιστώντας την έλλειψη στη θέση της αρχής της κοινωνικής οργάνωσηςraquoStavrakakis 1999 σ 136 Ο Λακάν και το πολιτικό61 Žižek 2002β σ 27562 laquohellipαν αυτή η ριζοσπαστική επιλογή στηλιτεύεται από κάποιους φιλάνθρωπους φιλελεύθε-ρους ως Αριστεροφασισμός ας είναιraquo Žižek στο Butler Laclau και Žižek 2000 σ 326

Ο Ζίζεκ δεν είναι μαρξιστής αλλά αυτό δεν αποτελεί το κύριο ζήτημαπου μας ενδιαφέρει εδώ63 Αν και στρέφεται στην εξέταση πολιτικοοι-κονομικών φαινομένων στα πλαίσια ερμηνευτικών σχολίων και κριτικήςκαι με μια ρητορική στην οποία είναι διάχυτη η μαρξιστική ορολογία64

αυτό αποτελεί απλώς μια ευκαιρία να ξεδιπλώσει θέματα από τη γερ-μανική ιδεαλιστική φιλοσοφία Και παρότι γίνεται συχνή επίκληση τουΛακάν αυτό δεν είναι παρά ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ανάγνωσητου Χέγκελ (και περιστασιακά του Σέλλινγκ) Έτσι όταν ο Ζίζεκ επι-καλείται τη λακανική ψυχανάλυση mdashσα μια πρακτική αυτοεξέτασηςδιαμέσου της οποίας η αλήθεια του ασυνειδήτου μπορεί παρά μόνο ναμισοειπωθείmdash ως ένα περίγραμμα για πολιτική δράση τότε οδηγούμα-στε πολύ μακριά από τον επαναστατικό μαρξισμό65

Την ίδια στιγμή που υπάρχει μια αμείλικτη απο-ουσιολογικοποίησηκοινωνικών κατηγοριών σrsquo αυτήν τη γραμμή συγγραφικού έργου συχνάυπάρχει επίσης μια μυθιστορηματοποίηση ηρωικών ατομικών πράξεωνάρνησης και εδώ η αντίληψη της έννοιας του Πραγματικού από τονΛακάν γίνεται η λυδία λίθος για κάτι που θα μπορούσε να ήταν μιαεκρηκτική δύναμη έξωθεν του Συμβολικού και του Φαντασιακού Αυτόδε γίνεται πουθενά σαφέστερο παρά στην απεικόνιση από τον Ζίζεκ τουχαρακτήρα της ηθικής ψυχαναλυτικής laquoπράξηςraquo η οποία θα laquoαγγίξει τοπραγματικόraquo και έτσι θα αλλάξει τις συμβολικές συντεταγμένες ενόςβιόκοσμου66 Στη συνέχεια το παράδειγμα μαχητικών φυσιογνωμιών πι-στών απέναντι σε μια αγωνιστική επιδίωξη εμφανίζεται ταχυδακτυ-λουργικά ξανά και ξανά σε μια παράδοξη σειρά προσωπικοτήτων ηοποία εκτείνεται από τον Απόστολο Παύλο (πιστού προς το Χριστό)στον Λένιν (πιστού προς το Μαρξ) και στον Λακάν (πιστού προς τονΦρόιντ) Αυτή η εννοιολογική απόσπαση ατόμων από το ιστορικό τουςπλαίσιο συσκοτίζει κατrsquo αυτόν τον τρόπο ότι είναι αυθεντικά επανα-

E N E K E N

78

TEYXOΣ 16

63 Βλέπε Parker 200464 Η έννοια laquoextimacyraquo mdashεξωτερικευμένη οικειότητα οικεία εξωτερίκευσηmdash που ο Jacques-Alain Miller (1994) επεξεργάζεται ωφέλιμα μέσα από τα γραπτά του Λακάν για να διερευνήσειτην laquoκλοπή της ευχαρίστησηςαπόλαυσηςraquo στη ρατσιστική φαντασίωση για παράδειγμα εξο-ρύσσεται και αναλαμβάνει έργο από τον Ζίζεκ (πχ 1990)65 Βλέπε για παράδειγμα τον ισχυρισμό ότι θα πρέπει να ερμηνεύουμε αντί να επιχειρoύμε να αλ-λάξουμε τον κόσμο laquoτο πρώτο καθήκον σήμερα είναι ακριβώς το να μην υποκύψουμε στον πει-ρασμό να δράσουμε να παρέμβουμε άμεσα και να αλλάξουμε τα πράγματαraquo Žižek 2002β σ 17066 laquoΑυτή είναι η Λακανική πράξη στην οποία η άβυσσος της απόλυτης ελευθερίας αυτονομίαςκαι ευθύνης συμπίπτει με την απόλυτη αναγκαιότητα Νιώθω υποχρεωμένος να εκτελέσω τηνπράξη ως ένα αυτόματο χωρίς στοχασμό (απλά πρέπει να το κάνω δεν είναι ένα ζήτημα στρα-τηγικής σκέψης)raquo Žižek 2002γ σ 69

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

79ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

στατικό στον μαρξισμό mdashτην έμφαση που δίνει αυτός στη δημιουργικήσυλλογική δράση η οποία προεικονίζει σοσιαλιστικές μορφές οργάνω-σηςmdash και σύρει τον Ζίζεκ σε κάποιες από τις πλέον αντιδραστικούχαρακτήρα ταυτίσεις με εκείνους τους οποίους θαυμάζει πάρα πολύΣτο βαθμό που παραμένει πιστός στην ψυχανάλυση αυτή η πίστη είναιπρος το θεσμό παρά προς την κλινική πρακτική και συγκεκριμέναπρος το σημερινό της ταγό Jacques Alain-Miller τον laquoκαλόraquo Στάλιν67

Ο Ζίζεκ είναι ένας αριστοτεχνικός σταλινικός που πελαγοδρομεί από τηνπραγματιστική πολιτική στον ακραίο αριστερισμό και κάθε φορά με μιασεκταριστική στηλίτευση εκείνων τους οποίους χαρακτηρίζει ως laquoυστερι-κούς επαναστάτεςraquo ή laquoκομφορμιστές φιλελεύθερους68raquo Στο τοπίο των αλ-ληλοκτόνων αντιπαραθέσεων του γαλλικού Κομμουνισμού των δεκαετιώντου 1960 και 1970 ο Ζίζεκ βρίσκεται μεταξύ των laquoκινεζικού προσανατολι-σμούraquo Αλτουσεριανών και των laquoιταλικού προσανατολισμούraquo (Λακλάου-Μουφ) μετα-μαρξιστών ως η μπουρζουά καρικατούρα του laquoΡώσουraquoολοκληρωτιστή υπέρ της επανεπιβεβαίωσης του κομματικού μηχανι-σμού και της πιστής αφοσίωσης στον laquoαγώναraquo69

Διαλεκτική διαφορά

Αυτές οι τρεις προσπάθειες σύνδεσης του Λακάν με τον Μαρξ απέ-τυχαν από τη στιγμή που δόθηκε προτεραιότητα στη λεπτομερή θεω-ρητική ερμηνεία πάνω και πέρα από την κλινική και πολιτική πρακτικήκατέστη πλέον εφικτός ο διαχωρισμός μιας από τις τρεις τάξεις mdashτουΦαντασιακού του Συμβολικού ή του Πραγματικούmdash από την υποχρε-ωτικά δεμένη σε κόμπο μεταξύ τους σχέση καθώς και η συνακόλουθηαποφασιστική πορεία με λανθασμένα ερωτήματα που ήταν αναπόφευ-κτο να δώσουν αφορμή για απαντήσεις οι οποίες δε θα ήταν ούτε λα-κανικές ούτε μαρξιστικές

67 Žižek 2002β σ 31668 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 1998 69 Ο Μπαντιού αποτελεί σχετικό αναφορικό σημείο ταύτισης για τον Ζίζεκ έτσι ώστε να κάνειπιο αιχμηρή τη δική του θέση εδώ Ο Μπαντιού που προσφέρει πράγματι κάποιους νέους τρό-πους στοχασμού της σχέσης μεταξύ ldquoηθικήςrdquo και ldquoκοινότηταςrdquo αναφορικά με το Πραγματικόβασίζει τη δουλειά του σε αυτό που αποδέχεται ότι συνιστά την ιστορική ήττα του Μαρξισμούκαι η εκ μέρους του χρήση του Λακάν αποτελεί ένα φιλοσοφικό καταφύγιο για μια νέα λογική τηςπολιτικής δράσης και όχι ένας τρόπος σύνδεσης της προσωπικής αλλαγής με τη Σοσιαλιστικήεπανάσταση Βλέπε για παράδειγμα Badiou 1988 Hallward 2003

Υπάρχει μια σημαντική διάσταση της ψυχανάλυσης η πραγμάτευσητης οποίας στα πλαίσια των οικειοποιήσεών της από την κοινωνικήθεωρία γίνεται με μια laquoνοικοκυρεμένηraquo σκόπιμα παρερμηνευτική προ-χειρότητα μια διάσταση στην οποία ακόμα δεν έχουμε δώσει προσοχήκαι η οποία είναι ότι πρόκειται για μια θεωρία και πρακτική τόσο της σε-ξουαλικότητας και της σεξουαλικής διαφοράς όσο και του ασυνειδήτουΠώς θα μπορούσαμε να εντάξουμε αυτό το στοιχείο σεξουαλικότηταςστην πολιτική θεωρία και πρακτική Ένας τρόπος είναι να παρατηρή-σουμε ότι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη σφαίρα του ατομικού και σrsquoεκείνη του κοινωνικού θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως κάτιπου μοιάζει με την περίφημη laquoαδυνατότηταraquo αρμονικής σχέσης πουχρησιμοποιούσε ο Λακάν για να περιγράψει τη σεξουαλική διαφορά70

αλλά ακόμα και τότε αυτή η άκρως αφηρημένη διατύπωση απαντάμόνο σε έναν ήδη υπεργενικευμένο γρίφο Αντίθετα αν αποφασίζαμενα ρωτήσουμε σε τι θα ήταν χρήσιμη η λακανική ψυχανάλυση ως ένασυγκεκριμένο στοιχείο της πάλης των τάξεων και σε σχέση με ποιεςσυγκεκριμένες όψεις της μαρξιστικής επαναστατικής δραστηριότηταςτότε θα ήταν ίσως ωφέλιμο να εστιάσουμε στο ρόλο της σεξουαλικήςδιαφοράς και στο σημείο που αυτή συναντιέται με την ταξική πάλη Τοκλειδί εδώ είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στη laquoδημόσιαraquo και την laquoιδιω-τικήraquo σφαίρα ζωής υπό τις συνθήκες του καπιταλισμού και ο αντίστοι-χος προς αυτόν διαχωρισμός μεταξύ της στερεοτυπικής αρσενικότηταςκαι θηλυκότητας71 Φυσικά το σημείο τομής των αλληλεπικαλυπτόμε-νων και αμοιβαία ενισχυόμενων αξόνων της καπιταλιστικής εκμετάλ-λευσης και της πατριαρχικής καταπίεσης έχει δουλευτεί πιο έντονααπό φεμινιστές παρά από μαρξιστές72

Παλαιότερες γενιές ριζοσπαστών ψυχαναλυτών που είχαν επιχειρή-σει να αναπτύξουν θεωρίες προσωπικής αλλαγής σε σύνδεση με τηνεπαναστατική πολιτική είχαν εξ ανάγκης καταστήσει τη θεματική τηςlaquoσεξουαλικής επανάστασηςraquo ζωτικής σημασίας στοιχείο της δουλειάςτους73 Αλλά ολοένα και πιο συχνά το laquoφύλοraquo που θα καθοδηγούσετην επανάσταση γινόταν αντικείμενο ουσιολογικοποίησης και μετατρε-

E N E K E N

80

TEYXOΣ 16

70 laquoΟ μαρξισμός του Λακάν δεν υπήρξε ποτέ μπροστά στην αναγνώριση αυτής της ανυπότακτηςδυσαρμονίας Ο Λακάν του μαρξισμού υπήρξε πράγματι ως η περιχαρής αλλά τελικά αλλοτριω-τική παραγνώριση μιας προβαλόμενης αρμονίαςraquo Valente 2003 σ 17271 Zaretsky 197672 Βλέπε για παράδειγμα Haraway 199173 Βλέπε για παράδειγμα Fenichel 1977

πόταν σε μια αυτάρκη δύναμη που μπορούσε και έπρεπε να οδηγηθείστην επιφάνεια74 Ο Λακάν δείχνει αντιθέτως πως η θέσμιση ενός ομι-λούντος υποκειμένου είναι επίσης και ταυτόχρονα η θέσμιση μιαςάλλης όψης στην ομιλία ενός άλλου τόπου που είναι το ασυνείδητομέσα στο οποίο οι συνδεδεμένες με λιμπιντικές δυνάμεις αναπαρα-στάσεις απολαμβάνουν την ισχύ τους λόγω αυτής καθεαυτής της δια-δικασίας εκδίωξής τους από τη γλώσσα της καθημερινότητας και τησυνήθη συνείδηση Το υπερεγώ για παράδειγμα τρέφεται έτσι απότην ένοχη συναίσθηση ότι υπάρχει κάτι επιθυμητό που δεν πραγματο-ποιείται πλήρως και που συνεχώς στέλνει πίσω την εντολή για ευχαρί-στηση το σεξ συνεγείρεται όσο και τίθεται υπό απαγόρευση75

Είναι αυτό που μας παρέχει έναν νέο τρόπο στοχασμού της προ-βληματικής της σεξουαλικής διαφοράς έτσι ώστε η laquoαδύνατηraquo σε-ξουαλική σχέση να είναι καταστατικός παράγοντας σε ότι αφορά τιςφαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι οι άνδρες και οι γυναίκες καιαπό την πλευρά του άνδρα σε ότι αφορά τη φαντασίωση για το σεποια γυναίκα έχει πρόσβαση ως κάτι πάνω και πέρα από τη Συμβολικήτάξη κάτι πάνω και πέρα από τη φθίνουσα laquoφαλλική απόλαυσηraquo στηνοποία είναι φυλακισμένος ο laquoάνδραςraquo76 Υπάρχει φυσικά ο πειρασμόςσrsquo αυτήν την εξήγηση να εξιδανικεύσουμε τη laquoγυναίκαraquo mdashένα μοτίβοπου όλο και πιο αποτελεσματικά διατηρεί στη θέση του τον υποβιβα-σμό τηςmdash77 και έτσι για να την προχωρήσουμε παραπέρα είναι απα-ραίτητο να δώσουμε κάποια προσοχή στην ιστορική θέσμιση αυτής τηςαδύνατης σεξουαλικής σχέσης καθώς και στην εξιδανίκευση που τη συ-νοδεύει78

Για παράδειγμα η εκθήλυνση είναι μέρος της λογικής του καπιταλι-σμού που διαλύει τις σχέσεις της πυρηνικής οικογένειας και τους laquoπα-ραδοσιακούςraquo ρόλους που έχουν απονεμηθεί στους άνδρες και στιςγυναίκες παράλληλα με τη στρατολόγηση των γυναικών στο εργατικόδυναμικό ως επίτιμων ανδρών και με την καταστροφή της laquoιδιωτικήςraquoσφαίρας που είχε απονεμηθεί στις γυναίκες υπάρχουν και αντίστοιχες

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

81ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

74 Βλέπε για παράδειγμα Reich 197275 laquoΟ γονέας του ίδιου φύλου εμφανίζεται στο παιδί ταυτόχρονα ως ο φορέας της σεξουαλικήςαπαγόρευσης και ως το παράδειγμα της παραβίασης τηςraquo Lacan 1980 σ 19176 laquoΠρέπει να διαφωνήσουμε με τις φιλοσοφικές βάσεις της Λακανικής ψυχανάλυσης χωρίς να αρ-νηθούμε την κοινωνική πραγματικότητα του φαλλικού προνομίου σε γλώσσα και αναπαράστασηκαι ως εκ τούτου τη δυσκολία επιβεβαίωσης του ldquoθηλυκούrdquo ldquofemininerdquoraquo Segal 1999 σ 6778 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίαςπατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv

ορισμένες φορές απέλπιδες προσπάθειες επανεύρεσης εκείνης της χα-μένης θηλυκότητας αυτό είναι φανερό σε μοτίβα που σχετίζονται μετην ανατροφή των παιδιών στην οποία οι άνδρες αναζητούν πρόσβασησχεδόν το ίδιο ένθερμα με τις γυναίκες καθώς και στον laquoσυναισθημα-τικό μόχθοraquo μέσω του οποίου οι άνδρες φαντάζονται ότι θα μάθουν ναείναι τόσο αποτελεσματικοί όσο και οι γυναίκες στην αισθητικότητα τηςαπόδοσής τους κι έτσι θα νιώθουν πράγματι κάτι βαθιά μέσα τους79

Η εκθήλυνση του καπιταλισμού συνοδεύεται επίσης τώρα και απότην άνοδο της ψυχοθεραπείας μιας σφαίρας εργασίας παραδοσιακάσυνδεδεμένης με τις γυναίκες αλλά στην οποία οι άνδρες γίνονταιτώρα πιο ισχυροί όπως επίσης και στην ψυχανάλυση ως μια πιο laquoαυ-στηρήraquo στερεοτυπικά ανδρική δραστηριότητα στο πλαίσιο τηςοποίας άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επανανακαλύψουν τη θη-λυκή πλευρά του εαυτού τους80 Στη λακανική ψυχανάλυση ωστόσοαυτή η διαδικασία της laquoεκθήλυνσηςraquo επιστρατεύεται αλλά ταυτό-χρονα γίνεται και ζήτημα προβληματισμού καθώς χρησιμοποιείται ωςεργαλείο αλλά συγχρόνως εξετάζεται και μέσα από το τι θα ήταν δυ-νατό να ειδωθεί ως μια laquoπροσωπική-πολιτικήraquo διαδικασία που ανοίγει τοδρόμο στη θηλυκότητα σαν κάτι που είναι υποχρεωτικά καταπιεσμένοώστε να μπορεί να λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά με τρόπο που αρ-νείται να την ουσιολογικοποιήσει ή να την εξιδανικεύσει Η laquoυστερι-κοποίησηraquo του αναλυόμενου για παράδειγμα είναι μια εκθήλυνση τηςθέσης του υποκειμένου που αμφισβητεί τον κύριο και αναπτύσσεταιμε βάση τις πλέον πρώιμες και κριτικής σημασίας παρατηρήσεις στηνιστορία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τις οποίες η υστερία δεν πε-ριοριζόταν στις γυναίκες Αλλά αυτή η εκθήλυνση δεν είναι σαγηνευ-μένη από φαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι μια γυναίκα επειδή ηακύρωση της laquoθηλυκότηταςraquo είναι το σημείο εκείνο στο οποίο ο οποι-ουδήποτε φύλου αναλυόμενος γνωρίζει όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αρ-μονική σεξουαλική σχέση αλλά και ότι laquoη γυναίκαraquo δεν υπάρχει81

E N E K E N

82

TEYXOΣ 16

77 laquoΥπάρχουν λίγοι μόνο μορφωμένοι άνθρωποι στους οποίους οι δύο τάσεις της τρυφερότηταςκαι της αισθησιακότητας έχουν συγκεραστεί σωστάmiddot ο άνδρας σχεδόν πάντα νιώθει τον σεβασμότου για εκείνη τη γυναίκα που δρα ως ένας περιορισμός για τη σεξουαλική του δραστηριότητα καιαναπτύσσει πλήρη σεξουαλική ικανότητα μόνον όταν βρίσκεται με ένα υποβαθμισμένο σεξουα-λικό αντικείμενοraquo Freud 2001d σ 18578 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίας[πατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv 79 Βλέπε για παράδειγμα Hochschild 198380 Verhaeghe 199981 Lacan 1998 σ 81

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

από τους πρώην μαθητές του σχετικά με το ρόλο λακανικών εννοιώνόπως η laquoαπόλαυσηraquo mdashη ανέφικτη ευχαρίστηση laquoπέρα και πάνω απότην αρχή της ηδονήςraquo και έξω από το Συμβολικό στο Πραγματικόmdash48

αυτός είναι ικανός να απαντήσει ότι φυσικά μιλά συνεχώς για την από-λαυση49 Μέχρι τώρα σrsquo αυτήν τη γραμμή σκέψης τα πάντα έχουναπορροφηθεί μέσα στο Συμβολικό και κάθε ενοχλητικό ή διασπαστικόστοιχείο της λακανικής θεωρίας έχει ανακτηθεί μέσα στο λόγο

Το πραγματικό ζήτημα

Η έμπνευση για μεγάλο μέρος του σύγχρονου συγγραφικού έργου πουαναπτύσσεται μεταξύ θεωρητικών του λόγου είναι ο πάλαι ποτέ σύμ-μαχος των Λακλάου και Μουφ Ζίζεκ και αυτός σχεδόν χωρίς καμιάσυνεπικουρία έχει βάλει πάλι στην ατζέντα τη θεωρητική αποκατά-σταση των διακοπεισών σχέσεων μεταξύ Μαρξ και Λακάν50 Το πρώιμοέργο του Ζίζεκ ήταν μέρος μιας έντονης θεωρητικής αντιπαράθεσης στηΣλοβενία κατά τη δεκαετία του 1980 που εκείνο τον καιρό αποτελούσεαναπόσπαστο κομμάτι πολιτικής πρακτικής μια ομάδα θεωρητικών ξε-καθάριζαν τους λογαριασμούς τους με τη γραφειοκρατία και με τον Αλ-τουσέρ χρησιμοποιώντας τον Λακάν ως κριτικής σημασίας πηγή

Πολλά από τα θέματα που επανεμφανίζονται στα γραπτά του Ζίζεκαναφορικά με την ιδεολογία51 για παράδειγμα είναι εμφανή στο σχόλιοτου Rastko Močnik ότι η περιγραφή της laquoέγκλησηςraquo από τον Αλτουσέρmdashμέσω της οποίας η ιδεολογία χαιρετίζει με ενθουσιασμό τα άτομακαι τους δίνει υπόσταση ως υποκείμεναmdash προϋποθέτει ήδη ότι ενπρώτοις υπάρχει εκεί ένα υποκείμενο κάποιο που είναι ικανό να αν-ταποκριθεί στο κάλεσμα της ιδεολογίας52 Εδώ σrsquo αυτήν την κριτικήγίνεται κάποια επεξεργασία της λακανικής φόρμουλας αναφορικά με

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

75ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

48 laquoΧωρίς να λαμβάνουμε υπόψη την ευχαρίστηση το λακανικό πλαίσιο στο σύνολό του χάνει τομεγαλύτερο μέρος της επεξηγηματικής του δύναμηςraquo Glynos και Stavrakakis 2003 σ 12049 laquoΜε τον όρο ldquoλόγοςrdquo εγώ δεν αντιλαμβάνομαι κάτι που περιορίζεται στο γλωσσικό κατα-νοούμενο υπό τη στενή του έννοια αλλά ένα σχεσιακό σύμπλεγμα ένα συστατικό στοιχείο τουοποίου είναι η ευχαρίστησηraquo Laclau 2003 σ 28350 laquoΗ αυστηρά δογματική λακανική προσέγγιση συνδυασμένη επακριβώς με μια μη μετα-μαρ-ξιστική προσέγγιση είναι το ζητούμενο σήμεραraquo Žižek 1997 στο Long και McGann σ 13351 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 198952 laquohellipσrsquo αυτήν την περίπτωση η συγκρότηση του υποκειμένου θα διέφευγε της επιστημικής δι-καιοδοσίας του ιστορικού υλισμούraquo Močnik 1993 σ 139

τη μεταβίβαση σύμφωνα με την οποία ο αναλυόμενος αποδίδει το χα-ρακτηριστικό της γνώσης σε ένα laquoυποκείμενο που υποτίθεται ότιγνωρίζειraquo53 αυτήν τη φορά ως διαμόρφωση μιας ldquoδιυποκειμενικήςδομήςrdquoraquo στην οποία υπάρχει laquoη σχέση της ταύτισης με το ldquoυποκεί-μενο που υποτίθεται ότι πιστεύειrdquoraquo54 Αυτό είναι ένα κεντρικό θέμαπου ο Ζίζεκ χρησιμοποιεί στο δικό του μετέπειτα έργο55 Για τον Močnikο Λακάν αποτελεί έναν τρόπο επιστροφής στον Φρόιντ laquoτον υλιστήraquoγια τον οποίο laquoτο όλον είναι το αναληθέςraquo και αυτός ο υλισμός φέρε-ται επομένως να είναι πολύ κοντά σε μια μαρξιστική θεώρηση της laquoαυ-ταπάτης της ολότητας ως το αποτέλεσμα ιδεολογικής ολοποίησηςraquo56

Ενάντια σε κάθε αυταπάτη συνοχής και στην ιδέα ότι υπάρχει κάποιαολοποιός γνώση η οποία μπορεί να ανευρεθεί κάτω από το σύνολο τωνσημαινόντων που συγκροτούν την ιδεολογία και τα συνακόλουθα φαν-τασιωτικά στοιχεία της φτάνουμε να δούμε ότι υπάρχει το τίποτα laquoτί-ποτα παρά το χάσμα που κάνει την κοινωνική δομή να είναι το μη όλοντο χάσμα της ταξικής πάληςraquo57

Το μάθημα ότι δεν υπάρχει τίποτα ότι είναι οι γελοιώδεις φαντασιώ-σεις που μας εγκολλούν με τα αντικείμενά μας αυτό που συνιστά τουλικό των σημαινόντων είναι πράγματι κάτι που ένα υποκείμενο σε λα-κανική ψυχανάλυση ενδέχεται να φτάσει να γνωρίζει Όταν ο αναλυτήςείναι ικανός να laquoεπιτύχει απόλυτη διαφοράraquo58 τότε ο αναλυόμενοςμπορεί ίσως ακόμα και να παραιτηθεί από αυτές ως ένα υποκείμενοπου υποτίθεται ότι γνωρίζει και να συνειδητοποιήσει καθώς αντικρούειεκείνη τη θεμελιώδη φαντασιακή σχέση με το αντικείμενό του μικρό απου δόμησε το ποιος ήταν ότι τίποτα δεν μπορεί να προέλθει από τοτίποτα σε μια στιγμή υποκειμενικής ένδειας59

Αλλά είναι πράγματι αυτό το laquoτίποταraquo απλώς άλλο ένα όνομα γιατην ταξική πάλη ισοδύναμο με την αδυνατότητα οποιασδήποτε συνε-κτικής ολοποίησης του κοινωνικού πεδίου Γιατί δε θα μπορούσε το μά-θημα που είναι δυνατόν να αποκομισθεί από τη συγκεκριμένη σχέση

E N E K E N

76

TEYXOΣ 16

53 laquoΚάθε φορά που αυτή η λειτουργία μπορεί για το υποκείμενο να ενσωματώνεται σε κάποιοάτομο είτε πρόκειται για έναν αναλυτή είτε όχι η μεταβίβασηhellipεδραιώνεταιraquo Lacan 1979 σ 23354 Močnik 1993 σ 14155 laquohellipΤο θεμελιώδες συστατικό γνώρισμα της συμβολικής τάξηςraquo Žižek 2002a56 Močnik 1993 σ 14957 Močnik 1993 σ 15258 Lacan 1979 σ 27659 Lacan 1979 σ 273

που δομεί και αποδομεί κάποιος στο πλαίσιο της ανάλυσης να είναιεπίσης η μη ύπαρξη κάποιου πράγματος όπως η ταξική πάλη ότι δη-λαδή αυτή καθεαυτή η ιστορική υλιστική κριτική της πολιτικής οικονο-μίας χρησιμεύει στο να κλείσει ή να γεμίσει ένα laquoκενόraquo ή μιαlaquoέλλειψηraquo στο υποκείμενο και ότι ο πολιτικός αγώνας ελκύει τουςακτιβιστές μέσα σε μια φαντασιακή σχέση με τους ταγούς τους οιοποίοι θα εκπληρώσουν τη λειτουργία των laquoυποκειμένων που υποτίθε-ται ότι πιστεύουνraquo Αυτό είναι ακριβώς το συμπέρασμα στο οποίοέχουν φτάσει κάποιοι από τους λακανικούς υπέρμαχους της laquoριζοσπα-στικής δημοκρατίαςraquo60 Για τον Ζίζεκ η laquoταξική πάληraquo χρησιμοποιείταιγια να σηματοδοτήσει έναν ανταγωνισμό που διατρέχει οποιαδήποτεπροσπάθεια να μετατρέψουμε το κοινωνικό σε ένα πλήρες ευεργετικόσύστημα μια αντιληπτική αδυνατότητα που θα απογοητεύει εκείνουςπου θέλουν να βελτιώσουν τον καπιταλισμό αλλά μια απαραίτητη αδυ-νατότητα που επίσης θα εμποδίζει εκείνους που θέλουν να τον ανα-τρέψουν Η εργατική τάξη δεν είναι mdashστην κοσμοθεωρία του Ζίζεκmdashμια τάξη που θα αγωνιστεί για να αναλάβει την εξουσία και να καταρ-γήσει ταυτοχρόνως τον εαυτό της μέσα σε αυτήν καθεαυτή τη διαδι-κασία της σοσιαλιστικής επανάστασης Για τον Ζίζεκ το laquoεμπόδιοraquo ήο laquoανταγωνισμόςraquo που αυτός επαναλαμβάνει επίμονα και βασανιστικάείναι η συνθήκη της δυνατότητας για την ύπαρξη του καπιταλισμούmiddot ηαπομάκρυνση αυτού του εμποδίου θα σήμαινε την απώλεια αυτής τηςίδιας της παραγωγικότητας που γεννάται μέσα από αυτό laquoαν απομα-κρύνουμε το εμπόδιο τότε εξανεμίζεται αυτή η ίδια η δυνατότητα πουαντικρούεται μέσω αυτού του εμποδίουraquo61 Σε πείσμα κάποιας ρητορι-κής που κυκλοφορεί περιστασιακά για να ενοχλεί τους ομόλογους τουΛακλάου ο Ζίζεκ δε διαλογίζεται πάνω και πέρα από τους ορίζοντεςτου καπιταλισμού62

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

77ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

60 laquoΑυτός είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους η δημοκρατία ταυτίζεται με το σύμ-πτωμα (τον καταστατικό ανταγωνισμό του κοινωνικού που συνήθως παρουσιάζεται ως τίποταάλλο παρά ένα απλό επιφαινόμενο) και αντικρούει τη φαντασίωση της αρμονικής κοινωνικήςτάξης πραγμάτων εγκαθιστώντας την έλλειψη στη θέση της αρχής της κοινωνικής οργάνωσηςraquoStavrakakis 1999 σ 136 Ο Λακάν και το πολιτικό61 Žižek 2002β σ 27562 laquohellipαν αυτή η ριζοσπαστική επιλογή στηλιτεύεται από κάποιους φιλάνθρωπους φιλελεύθε-ρους ως Αριστεροφασισμός ας είναιraquo Žižek στο Butler Laclau και Žižek 2000 σ 326

Ο Ζίζεκ δεν είναι μαρξιστής αλλά αυτό δεν αποτελεί το κύριο ζήτημαπου μας ενδιαφέρει εδώ63 Αν και στρέφεται στην εξέταση πολιτικοοι-κονομικών φαινομένων στα πλαίσια ερμηνευτικών σχολίων και κριτικήςκαι με μια ρητορική στην οποία είναι διάχυτη η μαρξιστική ορολογία64

αυτό αποτελεί απλώς μια ευκαιρία να ξεδιπλώσει θέματα από τη γερ-μανική ιδεαλιστική φιλοσοφία Και παρότι γίνεται συχνή επίκληση τουΛακάν αυτό δεν είναι παρά ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ανάγνωσητου Χέγκελ (και περιστασιακά του Σέλλινγκ) Έτσι όταν ο Ζίζεκ επι-καλείται τη λακανική ψυχανάλυση mdashσα μια πρακτική αυτοεξέτασηςδιαμέσου της οποίας η αλήθεια του ασυνειδήτου μπορεί παρά μόνο ναμισοειπωθείmdash ως ένα περίγραμμα για πολιτική δράση τότε οδηγούμα-στε πολύ μακριά από τον επαναστατικό μαρξισμό65

Την ίδια στιγμή που υπάρχει μια αμείλικτη απο-ουσιολογικοποίησηκοινωνικών κατηγοριών σrsquo αυτήν τη γραμμή συγγραφικού έργου συχνάυπάρχει επίσης μια μυθιστορηματοποίηση ηρωικών ατομικών πράξεωνάρνησης και εδώ η αντίληψη της έννοιας του Πραγματικού από τονΛακάν γίνεται η λυδία λίθος για κάτι που θα μπορούσε να ήταν μιαεκρηκτική δύναμη έξωθεν του Συμβολικού και του Φαντασιακού Αυτόδε γίνεται πουθενά σαφέστερο παρά στην απεικόνιση από τον Ζίζεκ τουχαρακτήρα της ηθικής ψυχαναλυτικής laquoπράξηςraquo η οποία θα laquoαγγίξει τοπραγματικόraquo και έτσι θα αλλάξει τις συμβολικές συντεταγμένες ενόςβιόκοσμου66 Στη συνέχεια το παράδειγμα μαχητικών φυσιογνωμιών πι-στών απέναντι σε μια αγωνιστική επιδίωξη εμφανίζεται ταχυδακτυ-λουργικά ξανά και ξανά σε μια παράδοξη σειρά προσωπικοτήτων ηοποία εκτείνεται από τον Απόστολο Παύλο (πιστού προς το Χριστό)στον Λένιν (πιστού προς το Μαρξ) και στον Λακάν (πιστού προς τονΦρόιντ) Αυτή η εννοιολογική απόσπαση ατόμων από το ιστορικό τουςπλαίσιο συσκοτίζει κατrsquo αυτόν τον τρόπο ότι είναι αυθεντικά επανα-

E N E K E N

78

TEYXOΣ 16

63 Βλέπε Parker 200464 Η έννοια laquoextimacyraquo mdashεξωτερικευμένη οικειότητα οικεία εξωτερίκευσηmdash που ο Jacques-Alain Miller (1994) επεξεργάζεται ωφέλιμα μέσα από τα γραπτά του Λακάν για να διερευνήσειτην laquoκλοπή της ευχαρίστησηςαπόλαυσηςraquo στη ρατσιστική φαντασίωση για παράδειγμα εξο-ρύσσεται και αναλαμβάνει έργο από τον Ζίζεκ (πχ 1990)65 Βλέπε για παράδειγμα τον ισχυρισμό ότι θα πρέπει να ερμηνεύουμε αντί να επιχειρoύμε να αλ-λάξουμε τον κόσμο laquoτο πρώτο καθήκον σήμερα είναι ακριβώς το να μην υποκύψουμε στον πει-ρασμό να δράσουμε να παρέμβουμε άμεσα και να αλλάξουμε τα πράγματαraquo Žižek 2002β σ 17066 laquoΑυτή είναι η Λακανική πράξη στην οποία η άβυσσος της απόλυτης ελευθερίας αυτονομίαςκαι ευθύνης συμπίπτει με την απόλυτη αναγκαιότητα Νιώθω υποχρεωμένος να εκτελέσω τηνπράξη ως ένα αυτόματο χωρίς στοχασμό (απλά πρέπει να το κάνω δεν είναι ένα ζήτημα στρα-τηγικής σκέψης)raquo Žižek 2002γ σ 69

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

79ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

στατικό στον μαρξισμό mdashτην έμφαση που δίνει αυτός στη δημιουργικήσυλλογική δράση η οποία προεικονίζει σοσιαλιστικές μορφές οργάνω-σηςmdash και σύρει τον Ζίζεκ σε κάποιες από τις πλέον αντιδραστικούχαρακτήρα ταυτίσεις με εκείνους τους οποίους θαυμάζει πάρα πολύΣτο βαθμό που παραμένει πιστός στην ψυχανάλυση αυτή η πίστη είναιπρος το θεσμό παρά προς την κλινική πρακτική και συγκεκριμέναπρος το σημερινό της ταγό Jacques Alain-Miller τον laquoκαλόraquo Στάλιν67

Ο Ζίζεκ είναι ένας αριστοτεχνικός σταλινικός που πελαγοδρομεί από τηνπραγματιστική πολιτική στον ακραίο αριστερισμό και κάθε φορά με μιασεκταριστική στηλίτευση εκείνων τους οποίους χαρακτηρίζει ως laquoυστερι-κούς επαναστάτεςraquo ή laquoκομφορμιστές φιλελεύθερους68raquo Στο τοπίο των αλ-ληλοκτόνων αντιπαραθέσεων του γαλλικού Κομμουνισμού των δεκαετιώντου 1960 και 1970 ο Ζίζεκ βρίσκεται μεταξύ των laquoκινεζικού προσανατολι-σμούraquo Αλτουσεριανών και των laquoιταλικού προσανατολισμούraquo (Λακλάου-Μουφ) μετα-μαρξιστών ως η μπουρζουά καρικατούρα του laquoΡώσουraquoολοκληρωτιστή υπέρ της επανεπιβεβαίωσης του κομματικού μηχανι-σμού και της πιστής αφοσίωσης στον laquoαγώναraquo69

Διαλεκτική διαφορά

Αυτές οι τρεις προσπάθειες σύνδεσης του Λακάν με τον Μαρξ απέ-τυχαν από τη στιγμή που δόθηκε προτεραιότητα στη λεπτομερή θεω-ρητική ερμηνεία πάνω και πέρα από την κλινική και πολιτική πρακτικήκατέστη πλέον εφικτός ο διαχωρισμός μιας από τις τρεις τάξεις mdashτουΦαντασιακού του Συμβολικού ή του Πραγματικούmdash από την υποχρε-ωτικά δεμένη σε κόμπο μεταξύ τους σχέση καθώς και η συνακόλουθηαποφασιστική πορεία με λανθασμένα ερωτήματα που ήταν αναπόφευ-κτο να δώσουν αφορμή για απαντήσεις οι οποίες δε θα ήταν ούτε λα-κανικές ούτε μαρξιστικές

67 Žižek 2002β σ 31668 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 1998 69 Ο Μπαντιού αποτελεί σχετικό αναφορικό σημείο ταύτισης για τον Ζίζεκ έτσι ώστε να κάνειπιο αιχμηρή τη δική του θέση εδώ Ο Μπαντιού που προσφέρει πράγματι κάποιους νέους τρό-πους στοχασμού της σχέσης μεταξύ ldquoηθικήςrdquo και ldquoκοινότηταςrdquo αναφορικά με το Πραγματικόβασίζει τη δουλειά του σε αυτό που αποδέχεται ότι συνιστά την ιστορική ήττα του Μαρξισμούκαι η εκ μέρους του χρήση του Λακάν αποτελεί ένα φιλοσοφικό καταφύγιο για μια νέα λογική τηςπολιτικής δράσης και όχι ένας τρόπος σύνδεσης της προσωπικής αλλαγής με τη Σοσιαλιστικήεπανάσταση Βλέπε για παράδειγμα Badiou 1988 Hallward 2003

Υπάρχει μια σημαντική διάσταση της ψυχανάλυσης η πραγμάτευσητης οποίας στα πλαίσια των οικειοποιήσεών της από την κοινωνικήθεωρία γίνεται με μια laquoνοικοκυρεμένηraquo σκόπιμα παρερμηνευτική προ-χειρότητα μια διάσταση στην οποία ακόμα δεν έχουμε δώσει προσοχήκαι η οποία είναι ότι πρόκειται για μια θεωρία και πρακτική τόσο της σε-ξουαλικότητας και της σεξουαλικής διαφοράς όσο και του ασυνειδήτουΠώς θα μπορούσαμε να εντάξουμε αυτό το στοιχείο σεξουαλικότηταςστην πολιτική θεωρία και πρακτική Ένας τρόπος είναι να παρατηρή-σουμε ότι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη σφαίρα του ατομικού και σrsquoεκείνη του κοινωνικού θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως κάτιπου μοιάζει με την περίφημη laquoαδυνατότηταraquo αρμονικής σχέσης πουχρησιμοποιούσε ο Λακάν για να περιγράψει τη σεξουαλική διαφορά70

αλλά ακόμα και τότε αυτή η άκρως αφηρημένη διατύπωση απαντάμόνο σε έναν ήδη υπεργενικευμένο γρίφο Αντίθετα αν αποφασίζαμενα ρωτήσουμε σε τι θα ήταν χρήσιμη η λακανική ψυχανάλυση ως ένασυγκεκριμένο στοιχείο της πάλης των τάξεων και σε σχέση με ποιεςσυγκεκριμένες όψεις της μαρξιστικής επαναστατικής δραστηριότηταςτότε θα ήταν ίσως ωφέλιμο να εστιάσουμε στο ρόλο της σεξουαλικήςδιαφοράς και στο σημείο που αυτή συναντιέται με την ταξική πάλη Τοκλειδί εδώ είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στη laquoδημόσιαraquo και την laquoιδιω-τικήraquo σφαίρα ζωής υπό τις συνθήκες του καπιταλισμού και ο αντίστοι-χος προς αυτόν διαχωρισμός μεταξύ της στερεοτυπικής αρσενικότηταςκαι θηλυκότητας71 Φυσικά το σημείο τομής των αλληλεπικαλυπτόμε-νων και αμοιβαία ενισχυόμενων αξόνων της καπιταλιστικής εκμετάλ-λευσης και της πατριαρχικής καταπίεσης έχει δουλευτεί πιο έντονααπό φεμινιστές παρά από μαρξιστές72

Παλαιότερες γενιές ριζοσπαστών ψυχαναλυτών που είχαν επιχειρή-σει να αναπτύξουν θεωρίες προσωπικής αλλαγής σε σύνδεση με τηνεπαναστατική πολιτική είχαν εξ ανάγκης καταστήσει τη θεματική τηςlaquoσεξουαλικής επανάστασηςraquo ζωτικής σημασίας στοιχείο της δουλειάςτους73 Αλλά ολοένα και πιο συχνά το laquoφύλοraquo που θα καθοδηγούσετην επανάσταση γινόταν αντικείμενο ουσιολογικοποίησης και μετατρε-

E N E K E N

80

TEYXOΣ 16

70 laquoΟ μαρξισμός του Λακάν δεν υπήρξε ποτέ μπροστά στην αναγνώριση αυτής της ανυπότακτηςδυσαρμονίας Ο Λακάν του μαρξισμού υπήρξε πράγματι ως η περιχαρής αλλά τελικά αλλοτριω-τική παραγνώριση μιας προβαλόμενης αρμονίαςraquo Valente 2003 σ 17271 Zaretsky 197672 Βλέπε για παράδειγμα Haraway 199173 Βλέπε για παράδειγμα Fenichel 1977

πόταν σε μια αυτάρκη δύναμη που μπορούσε και έπρεπε να οδηγηθείστην επιφάνεια74 Ο Λακάν δείχνει αντιθέτως πως η θέσμιση ενός ομι-λούντος υποκειμένου είναι επίσης και ταυτόχρονα η θέσμιση μιαςάλλης όψης στην ομιλία ενός άλλου τόπου που είναι το ασυνείδητομέσα στο οποίο οι συνδεδεμένες με λιμπιντικές δυνάμεις αναπαρα-στάσεις απολαμβάνουν την ισχύ τους λόγω αυτής καθεαυτής της δια-δικασίας εκδίωξής τους από τη γλώσσα της καθημερινότητας και τησυνήθη συνείδηση Το υπερεγώ για παράδειγμα τρέφεται έτσι απότην ένοχη συναίσθηση ότι υπάρχει κάτι επιθυμητό που δεν πραγματο-ποιείται πλήρως και που συνεχώς στέλνει πίσω την εντολή για ευχαρί-στηση το σεξ συνεγείρεται όσο και τίθεται υπό απαγόρευση75

Είναι αυτό που μας παρέχει έναν νέο τρόπο στοχασμού της προ-βληματικής της σεξουαλικής διαφοράς έτσι ώστε η laquoαδύνατηraquo σε-ξουαλική σχέση να είναι καταστατικός παράγοντας σε ότι αφορά τιςφαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι οι άνδρες και οι γυναίκες καιαπό την πλευρά του άνδρα σε ότι αφορά τη φαντασίωση για το σεποια γυναίκα έχει πρόσβαση ως κάτι πάνω και πέρα από τη Συμβολικήτάξη κάτι πάνω και πέρα από τη φθίνουσα laquoφαλλική απόλαυσηraquo στηνοποία είναι φυλακισμένος ο laquoάνδραςraquo76 Υπάρχει φυσικά ο πειρασμόςσrsquo αυτήν την εξήγηση να εξιδανικεύσουμε τη laquoγυναίκαraquo mdashένα μοτίβοπου όλο και πιο αποτελεσματικά διατηρεί στη θέση του τον υποβιβα-σμό τηςmdash77 και έτσι για να την προχωρήσουμε παραπέρα είναι απα-ραίτητο να δώσουμε κάποια προσοχή στην ιστορική θέσμιση αυτής τηςαδύνατης σεξουαλικής σχέσης καθώς και στην εξιδανίκευση που τη συ-νοδεύει78

Για παράδειγμα η εκθήλυνση είναι μέρος της λογικής του καπιταλι-σμού που διαλύει τις σχέσεις της πυρηνικής οικογένειας και τους laquoπα-ραδοσιακούςraquo ρόλους που έχουν απονεμηθεί στους άνδρες και στιςγυναίκες παράλληλα με τη στρατολόγηση των γυναικών στο εργατικόδυναμικό ως επίτιμων ανδρών και με την καταστροφή της laquoιδιωτικήςraquoσφαίρας που είχε απονεμηθεί στις γυναίκες υπάρχουν και αντίστοιχες

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

81ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

74 Βλέπε για παράδειγμα Reich 197275 laquoΟ γονέας του ίδιου φύλου εμφανίζεται στο παιδί ταυτόχρονα ως ο φορέας της σεξουαλικήςαπαγόρευσης και ως το παράδειγμα της παραβίασης τηςraquo Lacan 1980 σ 19176 laquoΠρέπει να διαφωνήσουμε με τις φιλοσοφικές βάσεις της Λακανικής ψυχανάλυσης χωρίς να αρ-νηθούμε την κοινωνική πραγματικότητα του φαλλικού προνομίου σε γλώσσα και αναπαράστασηκαι ως εκ τούτου τη δυσκολία επιβεβαίωσης του ldquoθηλυκούrdquo ldquofemininerdquoraquo Segal 1999 σ 6778 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίαςπατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv

ορισμένες φορές απέλπιδες προσπάθειες επανεύρεσης εκείνης της χα-μένης θηλυκότητας αυτό είναι φανερό σε μοτίβα που σχετίζονται μετην ανατροφή των παιδιών στην οποία οι άνδρες αναζητούν πρόσβασησχεδόν το ίδιο ένθερμα με τις γυναίκες καθώς και στον laquoσυναισθημα-τικό μόχθοraquo μέσω του οποίου οι άνδρες φαντάζονται ότι θα μάθουν ναείναι τόσο αποτελεσματικοί όσο και οι γυναίκες στην αισθητικότητα τηςαπόδοσής τους κι έτσι θα νιώθουν πράγματι κάτι βαθιά μέσα τους79

Η εκθήλυνση του καπιταλισμού συνοδεύεται επίσης τώρα και απότην άνοδο της ψυχοθεραπείας μιας σφαίρας εργασίας παραδοσιακάσυνδεδεμένης με τις γυναίκες αλλά στην οποία οι άνδρες γίνονταιτώρα πιο ισχυροί όπως επίσης και στην ψυχανάλυση ως μια πιο laquoαυ-στηρήraquo στερεοτυπικά ανδρική δραστηριότητα στο πλαίσιο τηςοποίας άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επανανακαλύψουν τη θη-λυκή πλευρά του εαυτού τους80 Στη λακανική ψυχανάλυση ωστόσοαυτή η διαδικασία της laquoεκθήλυνσηςraquo επιστρατεύεται αλλά ταυτό-χρονα γίνεται και ζήτημα προβληματισμού καθώς χρησιμοποιείται ωςεργαλείο αλλά συγχρόνως εξετάζεται και μέσα από το τι θα ήταν δυ-νατό να ειδωθεί ως μια laquoπροσωπική-πολιτικήraquo διαδικασία που ανοίγει τοδρόμο στη θηλυκότητα σαν κάτι που είναι υποχρεωτικά καταπιεσμένοώστε να μπορεί να λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά με τρόπο που αρ-νείται να την ουσιολογικοποιήσει ή να την εξιδανικεύσει Η laquoυστερι-κοποίησηraquo του αναλυόμενου για παράδειγμα είναι μια εκθήλυνση τηςθέσης του υποκειμένου που αμφισβητεί τον κύριο και αναπτύσσεταιμε βάση τις πλέον πρώιμες και κριτικής σημασίας παρατηρήσεις στηνιστορία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τις οποίες η υστερία δεν πε-ριοριζόταν στις γυναίκες Αλλά αυτή η εκθήλυνση δεν είναι σαγηνευ-μένη από φαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι μια γυναίκα επειδή ηακύρωση της laquoθηλυκότηταςraquo είναι το σημείο εκείνο στο οποίο ο οποι-ουδήποτε φύλου αναλυόμενος γνωρίζει όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αρ-μονική σεξουαλική σχέση αλλά και ότι laquoη γυναίκαraquo δεν υπάρχει81

E N E K E N

82

TEYXOΣ 16

77 laquoΥπάρχουν λίγοι μόνο μορφωμένοι άνθρωποι στους οποίους οι δύο τάσεις της τρυφερότηταςκαι της αισθησιακότητας έχουν συγκεραστεί σωστάmiddot ο άνδρας σχεδόν πάντα νιώθει τον σεβασμότου για εκείνη τη γυναίκα που δρα ως ένας περιορισμός για τη σεξουαλική του δραστηριότητα καιαναπτύσσει πλήρη σεξουαλική ικανότητα μόνον όταν βρίσκεται με ένα υποβαθμισμένο σεξουα-λικό αντικείμενοraquo Freud 2001d σ 18578 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίας[πατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv 79 Βλέπε για παράδειγμα Hochschild 198380 Verhaeghe 199981 Lacan 1998 σ 81

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

τη μεταβίβαση σύμφωνα με την οποία ο αναλυόμενος αποδίδει το χα-ρακτηριστικό της γνώσης σε ένα laquoυποκείμενο που υποτίθεται ότιγνωρίζειraquo53 αυτήν τη φορά ως διαμόρφωση μιας ldquoδιυποκειμενικήςδομήςrdquoraquo στην οποία υπάρχει laquoη σχέση της ταύτισης με το ldquoυποκεί-μενο που υποτίθεται ότι πιστεύειrdquoraquo54 Αυτό είναι ένα κεντρικό θέμαπου ο Ζίζεκ χρησιμοποιεί στο δικό του μετέπειτα έργο55 Για τον Močnikο Λακάν αποτελεί έναν τρόπο επιστροφής στον Φρόιντ laquoτον υλιστήraquoγια τον οποίο laquoτο όλον είναι το αναληθέςraquo και αυτός ο υλισμός φέρε-ται επομένως να είναι πολύ κοντά σε μια μαρξιστική θεώρηση της laquoαυ-ταπάτης της ολότητας ως το αποτέλεσμα ιδεολογικής ολοποίησηςraquo56

Ενάντια σε κάθε αυταπάτη συνοχής και στην ιδέα ότι υπάρχει κάποιαολοποιός γνώση η οποία μπορεί να ανευρεθεί κάτω από το σύνολο τωνσημαινόντων που συγκροτούν την ιδεολογία και τα συνακόλουθα φαν-τασιωτικά στοιχεία της φτάνουμε να δούμε ότι υπάρχει το τίποτα laquoτί-ποτα παρά το χάσμα που κάνει την κοινωνική δομή να είναι το μη όλοντο χάσμα της ταξικής πάληςraquo57

Το μάθημα ότι δεν υπάρχει τίποτα ότι είναι οι γελοιώδεις φαντασιώ-σεις που μας εγκολλούν με τα αντικείμενά μας αυτό που συνιστά τουλικό των σημαινόντων είναι πράγματι κάτι που ένα υποκείμενο σε λα-κανική ψυχανάλυση ενδέχεται να φτάσει να γνωρίζει Όταν ο αναλυτήςείναι ικανός να laquoεπιτύχει απόλυτη διαφοράraquo58 τότε ο αναλυόμενοςμπορεί ίσως ακόμα και να παραιτηθεί από αυτές ως ένα υποκείμενοπου υποτίθεται ότι γνωρίζει και να συνειδητοποιήσει καθώς αντικρούειεκείνη τη θεμελιώδη φαντασιακή σχέση με το αντικείμενό του μικρό απου δόμησε το ποιος ήταν ότι τίποτα δεν μπορεί να προέλθει από τοτίποτα σε μια στιγμή υποκειμενικής ένδειας59

Αλλά είναι πράγματι αυτό το laquoτίποταraquo απλώς άλλο ένα όνομα γιατην ταξική πάλη ισοδύναμο με την αδυνατότητα οποιασδήποτε συνε-κτικής ολοποίησης του κοινωνικού πεδίου Γιατί δε θα μπορούσε το μά-θημα που είναι δυνατόν να αποκομισθεί από τη συγκεκριμένη σχέση

E N E K E N

76

TEYXOΣ 16

53 laquoΚάθε φορά που αυτή η λειτουργία μπορεί για το υποκείμενο να ενσωματώνεται σε κάποιοάτομο είτε πρόκειται για έναν αναλυτή είτε όχι η μεταβίβασηhellipεδραιώνεταιraquo Lacan 1979 σ 23354 Močnik 1993 σ 14155 laquohellipΤο θεμελιώδες συστατικό γνώρισμα της συμβολικής τάξηςraquo Žižek 2002a56 Močnik 1993 σ 14957 Močnik 1993 σ 15258 Lacan 1979 σ 27659 Lacan 1979 σ 273

που δομεί και αποδομεί κάποιος στο πλαίσιο της ανάλυσης να είναιεπίσης η μη ύπαρξη κάποιου πράγματος όπως η ταξική πάλη ότι δη-λαδή αυτή καθεαυτή η ιστορική υλιστική κριτική της πολιτικής οικονο-μίας χρησιμεύει στο να κλείσει ή να γεμίσει ένα laquoκενόraquo ή μιαlaquoέλλειψηraquo στο υποκείμενο και ότι ο πολιτικός αγώνας ελκύει τουςακτιβιστές μέσα σε μια φαντασιακή σχέση με τους ταγούς τους οιοποίοι θα εκπληρώσουν τη λειτουργία των laquoυποκειμένων που υποτίθε-ται ότι πιστεύουνraquo Αυτό είναι ακριβώς το συμπέρασμα στο οποίοέχουν φτάσει κάποιοι από τους λακανικούς υπέρμαχους της laquoριζοσπα-στικής δημοκρατίαςraquo60 Για τον Ζίζεκ η laquoταξική πάληraquo χρησιμοποιείταιγια να σηματοδοτήσει έναν ανταγωνισμό που διατρέχει οποιαδήποτεπροσπάθεια να μετατρέψουμε το κοινωνικό σε ένα πλήρες ευεργετικόσύστημα μια αντιληπτική αδυνατότητα που θα απογοητεύει εκείνουςπου θέλουν να βελτιώσουν τον καπιταλισμό αλλά μια απαραίτητη αδυ-νατότητα που επίσης θα εμποδίζει εκείνους που θέλουν να τον ανα-τρέψουν Η εργατική τάξη δεν είναι mdashστην κοσμοθεωρία του Ζίζεκmdashμια τάξη που θα αγωνιστεί για να αναλάβει την εξουσία και να καταρ-γήσει ταυτοχρόνως τον εαυτό της μέσα σε αυτήν καθεαυτή τη διαδι-κασία της σοσιαλιστικής επανάστασης Για τον Ζίζεκ το laquoεμπόδιοraquo ήο laquoανταγωνισμόςraquo που αυτός επαναλαμβάνει επίμονα και βασανιστικάείναι η συνθήκη της δυνατότητας για την ύπαρξη του καπιταλισμούmiddot ηαπομάκρυνση αυτού του εμποδίου θα σήμαινε την απώλεια αυτής τηςίδιας της παραγωγικότητας που γεννάται μέσα από αυτό laquoαν απομα-κρύνουμε το εμπόδιο τότε εξανεμίζεται αυτή η ίδια η δυνατότητα πουαντικρούεται μέσω αυτού του εμποδίουraquo61 Σε πείσμα κάποιας ρητορι-κής που κυκλοφορεί περιστασιακά για να ενοχλεί τους ομόλογους τουΛακλάου ο Ζίζεκ δε διαλογίζεται πάνω και πέρα από τους ορίζοντεςτου καπιταλισμού62

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

77ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

60 laquoΑυτός είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους η δημοκρατία ταυτίζεται με το σύμ-πτωμα (τον καταστατικό ανταγωνισμό του κοινωνικού που συνήθως παρουσιάζεται ως τίποταάλλο παρά ένα απλό επιφαινόμενο) και αντικρούει τη φαντασίωση της αρμονικής κοινωνικήςτάξης πραγμάτων εγκαθιστώντας την έλλειψη στη θέση της αρχής της κοινωνικής οργάνωσηςraquoStavrakakis 1999 σ 136 Ο Λακάν και το πολιτικό61 Žižek 2002β σ 27562 laquohellipαν αυτή η ριζοσπαστική επιλογή στηλιτεύεται από κάποιους φιλάνθρωπους φιλελεύθε-ρους ως Αριστεροφασισμός ας είναιraquo Žižek στο Butler Laclau και Žižek 2000 σ 326

Ο Ζίζεκ δεν είναι μαρξιστής αλλά αυτό δεν αποτελεί το κύριο ζήτημαπου μας ενδιαφέρει εδώ63 Αν και στρέφεται στην εξέταση πολιτικοοι-κονομικών φαινομένων στα πλαίσια ερμηνευτικών σχολίων και κριτικήςκαι με μια ρητορική στην οποία είναι διάχυτη η μαρξιστική ορολογία64

αυτό αποτελεί απλώς μια ευκαιρία να ξεδιπλώσει θέματα από τη γερ-μανική ιδεαλιστική φιλοσοφία Και παρότι γίνεται συχνή επίκληση τουΛακάν αυτό δεν είναι παρά ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ανάγνωσητου Χέγκελ (και περιστασιακά του Σέλλινγκ) Έτσι όταν ο Ζίζεκ επι-καλείται τη λακανική ψυχανάλυση mdashσα μια πρακτική αυτοεξέτασηςδιαμέσου της οποίας η αλήθεια του ασυνειδήτου μπορεί παρά μόνο ναμισοειπωθείmdash ως ένα περίγραμμα για πολιτική δράση τότε οδηγούμα-στε πολύ μακριά από τον επαναστατικό μαρξισμό65

Την ίδια στιγμή που υπάρχει μια αμείλικτη απο-ουσιολογικοποίησηκοινωνικών κατηγοριών σrsquo αυτήν τη γραμμή συγγραφικού έργου συχνάυπάρχει επίσης μια μυθιστορηματοποίηση ηρωικών ατομικών πράξεωνάρνησης και εδώ η αντίληψη της έννοιας του Πραγματικού από τονΛακάν γίνεται η λυδία λίθος για κάτι που θα μπορούσε να ήταν μιαεκρηκτική δύναμη έξωθεν του Συμβολικού και του Φαντασιακού Αυτόδε γίνεται πουθενά σαφέστερο παρά στην απεικόνιση από τον Ζίζεκ τουχαρακτήρα της ηθικής ψυχαναλυτικής laquoπράξηςraquo η οποία θα laquoαγγίξει τοπραγματικόraquo και έτσι θα αλλάξει τις συμβολικές συντεταγμένες ενόςβιόκοσμου66 Στη συνέχεια το παράδειγμα μαχητικών φυσιογνωμιών πι-στών απέναντι σε μια αγωνιστική επιδίωξη εμφανίζεται ταχυδακτυ-λουργικά ξανά και ξανά σε μια παράδοξη σειρά προσωπικοτήτων ηοποία εκτείνεται από τον Απόστολο Παύλο (πιστού προς το Χριστό)στον Λένιν (πιστού προς το Μαρξ) και στον Λακάν (πιστού προς τονΦρόιντ) Αυτή η εννοιολογική απόσπαση ατόμων από το ιστορικό τουςπλαίσιο συσκοτίζει κατrsquo αυτόν τον τρόπο ότι είναι αυθεντικά επανα-

E N E K E N

78

TEYXOΣ 16

63 Βλέπε Parker 200464 Η έννοια laquoextimacyraquo mdashεξωτερικευμένη οικειότητα οικεία εξωτερίκευσηmdash που ο Jacques-Alain Miller (1994) επεξεργάζεται ωφέλιμα μέσα από τα γραπτά του Λακάν για να διερευνήσειτην laquoκλοπή της ευχαρίστησηςαπόλαυσηςraquo στη ρατσιστική φαντασίωση για παράδειγμα εξο-ρύσσεται και αναλαμβάνει έργο από τον Ζίζεκ (πχ 1990)65 Βλέπε για παράδειγμα τον ισχυρισμό ότι θα πρέπει να ερμηνεύουμε αντί να επιχειρoύμε να αλ-λάξουμε τον κόσμο laquoτο πρώτο καθήκον σήμερα είναι ακριβώς το να μην υποκύψουμε στον πει-ρασμό να δράσουμε να παρέμβουμε άμεσα και να αλλάξουμε τα πράγματαraquo Žižek 2002β σ 17066 laquoΑυτή είναι η Λακανική πράξη στην οποία η άβυσσος της απόλυτης ελευθερίας αυτονομίαςκαι ευθύνης συμπίπτει με την απόλυτη αναγκαιότητα Νιώθω υποχρεωμένος να εκτελέσω τηνπράξη ως ένα αυτόματο χωρίς στοχασμό (απλά πρέπει να το κάνω δεν είναι ένα ζήτημα στρα-τηγικής σκέψης)raquo Žižek 2002γ σ 69

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

79ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

στατικό στον μαρξισμό mdashτην έμφαση που δίνει αυτός στη δημιουργικήσυλλογική δράση η οποία προεικονίζει σοσιαλιστικές μορφές οργάνω-σηςmdash και σύρει τον Ζίζεκ σε κάποιες από τις πλέον αντιδραστικούχαρακτήρα ταυτίσεις με εκείνους τους οποίους θαυμάζει πάρα πολύΣτο βαθμό που παραμένει πιστός στην ψυχανάλυση αυτή η πίστη είναιπρος το θεσμό παρά προς την κλινική πρακτική και συγκεκριμέναπρος το σημερινό της ταγό Jacques Alain-Miller τον laquoκαλόraquo Στάλιν67

Ο Ζίζεκ είναι ένας αριστοτεχνικός σταλινικός που πελαγοδρομεί από τηνπραγματιστική πολιτική στον ακραίο αριστερισμό και κάθε φορά με μιασεκταριστική στηλίτευση εκείνων τους οποίους χαρακτηρίζει ως laquoυστερι-κούς επαναστάτεςraquo ή laquoκομφορμιστές φιλελεύθερους68raquo Στο τοπίο των αλ-ληλοκτόνων αντιπαραθέσεων του γαλλικού Κομμουνισμού των δεκαετιώντου 1960 και 1970 ο Ζίζεκ βρίσκεται μεταξύ των laquoκινεζικού προσανατολι-σμούraquo Αλτουσεριανών και των laquoιταλικού προσανατολισμούraquo (Λακλάου-Μουφ) μετα-μαρξιστών ως η μπουρζουά καρικατούρα του laquoΡώσουraquoολοκληρωτιστή υπέρ της επανεπιβεβαίωσης του κομματικού μηχανι-σμού και της πιστής αφοσίωσης στον laquoαγώναraquo69

Διαλεκτική διαφορά

Αυτές οι τρεις προσπάθειες σύνδεσης του Λακάν με τον Μαρξ απέ-τυχαν από τη στιγμή που δόθηκε προτεραιότητα στη λεπτομερή θεω-ρητική ερμηνεία πάνω και πέρα από την κλινική και πολιτική πρακτικήκατέστη πλέον εφικτός ο διαχωρισμός μιας από τις τρεις τάξεις mdashτουΦαντασιακού του Συμβολικού ή του Πραγματικούmdash από την υποχρε-ωτικά δεμένη σε κόμπο μεταξύ τους σχέση καθώς και η συνακόλουθηαποφασιστική πορεία με λανθασμένα ερωτήματα που ήταν αναπόφευ-κτο να δώσουν αφορμή για απαντήσεις οι οποίες δε θα ήταν ούτε λα-κανικές ούτε μαρξιστικές

67 Žižek 2002β σ 31668 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 1998 69 Ο Μπαντιού αποτελεί σχετικό αναφορικό σημείο ταύτισης για τον Ζίζεκ έτσι ώστε να κάνειπιο αιχμηρή τη δική του θέση εδώ Ο Μπαντιού που προσφέρει πράγματι κάποιους νέους τρό-πους στοχασμού της σχέσης μεταξύ ldquoηθικήςrdquo και ldquoκοινότηταςrdquo αναφορικά με το Πραγματικόβασίζει τη δουλειά του σε αυτό που αποδέχεται ότι συνιστά την ιστορική ήττα του Μαρξισμούκαι η εκ μέρους του χρήση του Λακάν αποτελεί ένα φιλοσοφικό καταφύγιο για μια νέα λογική τηςπολιτικής δράσης και όχι ένας τρόπος σύνδεσης της προσωπικής αλλαγής με τη Σοσιαλιστικήεπανάσταση Βλέπε για παράδειγμα Badiou 1988 Hallward 2003

Υπάρχει μια σημαντική διάσταση της ψυχανάλυσης η πραγμάτευσητης οποίας στα πλαίσια των οικειοποιήσεών της από την κοινωνικήθεωρία γίνεται με μια laquoνοικοκυρεμένηraquo σκόπιμα παρερμηνευτική προ-χειρότητα μια διάσταση στην οποία ακόμα δεν έχουμε δώσει προσοχήκαι η οποία είναι ότι πρόκειται για μια θεωρία και πρακτική τόσο της σε-ξουαλικότητας και της σεξουαλικής διαφοράς όσο και του ασυνειδήτουΠώς θα μπορούσαμε να εντάξουμε αυτό το στοιχείο σεξουαλικότηταςστην πολιτική θεωρία και πρακτική Ένας τρόπος είναι να παρατηρή-σουμε ότι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη σφαίρα του ατομικού και σrsquoεκείνη του κοινωνικού θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως κάτιπου μοιάζει με την περίφημη laquoαδυνατότηταraquo αρμονικής σχέσης πουχρησιμοποιούσε ο Λακάν για να περιγράψει τη σεξουαλική διαφορά70

αλλά ακόμα και τότε αυτή η άκρως αφηρημένη διατύπωση απαντάμόνο σε έναν ήδη υπεργενικευμένο γρίφο Αντίθετα αν αποφασίζαμενα ρωτήσουμε σε τι θα ήταν χρήσιμη η λακανική ψυχανάλυση ως ένασυγκεκριμένο στοιχείο της πάλης των τάξεων και σε σχέση με ποιεςσυγκεκριμένες όψεις της μαρξιστικής επαναστατικής δραστηριότηταςτότε θα ήταν ίσως ωφέλιμο να εστιάσουμε στο ρόλο της σεξουαλικήςδιαφοράς και στο σημείο που αυτή συναντιέται με την ταξική πάλη Τοκλειδί εδώ είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στη laquoδημόσιαraquo και την laquoιδιω-τικήraquo σφαίρα ζωής υπό τις συνθήκες του καπιταλισμού και ο αντίστοι-χος προς αυτόν διαχωρισμός μεταξύ της στερεοτυπικής αρσενικότηταςκαι θηλυκότητας71 Φυσικά το σημείο τομής των αλληλεπικαλυπτόμε-νων και αμοιβαία ενισχυόμενων αξόνων της καπιταλιστικής εκμετάλ-λευσης και της πατριαρχικής καταπίεσης έχει δουλευτεί πιο έντονααπό φεμινιστές παρά από μαρξιστές72

Παλαιότερες γενιές ριζοσπαστών ψυχαναλυτών που είχαν επιχειρή-σει να αναπτύξουν θεωρίες προσωπικής αλλαγής σε σύνδεση με τηνεπαναστατική πολιτική είχαν εξ ανάγκης καταστήσει τη θεματική τηςlaquoσεξουαλικής επανάστασηςraquo ζωτικής σημασίας στοιχείο της δουλειάςτους73 Αλλά ολοένα και πιο συχνά το laquoφύλοraquo που θα καθοδηγούσετην επανάσταση γινόταν αντικείμενο ουσιολογικοποίησης και μετατρε-

E N E K E N

80

TEYXOΣ 16

70 laquoΟ μαρξισμός του Λακάν δεν υπήρξε ποτέ μπροστά στην αναγνώριση αυτής της ανυπότακτηςδυσαρμονίας Ο Λακάν του μαρξισμού υπήρξε πράγματι ως η περιχαρής αλλά τελικά αλλοτριω-τική παραγνώριση μιας προβαλόμενης αρμονίαςraquo Valente 2003 σ 17271 Zaretsky 197672 Βλέπε για παράδειγμα Haraway 199173 Βλέπε για παράδειγμα Fenichel 1977

πόταν σε μια αυτάρκη δύναμη που μπορούσε και έπρεπε να οδηγηθείστην επιφάνεια74 Ο Λακάν δείχνει αντιθέτως πως η θέσμιση ενός ομι-λούντος υποκειμένου είναι επίσης και ταυτόχρονα η θέσμιση μιαςάλλης όψης στην ομιλία ενός άλλου τόπου που είναι το ασυνείδητομέσα στο οποίο οι συνδεδεμένες με λιμπιντικές δυνάμεις αναπαρα-στάσεις απολαμβάνουν την ισχύ τους λόγω αυτής καθεαυτής της δια-δικασίας εκδίωξής τους από τη γλώσσα της καθημερινότητας και τησυνήθη συνείδηση Το υπερεγώ για παράδειγμα τρέφεται έτσι απότην ένοχη συναίσθηση ότι υπάρχει κάτι επιθυμητό που δεν πραγματο-ποιείται πλήρως και που συνεχώς στέλνει πίσω την εντολή για ευχαρί-στηση το σεξ συνεγείρεται όσο και τίθεται υπό απαγόρευση75

Είναι αυτό που μας παρέχει έναν νέο τρόπο στοχασμού της προ-βληματικής της σεξουαλικής διαφοράς έτσι ώστε η laquoαδύνατηraquo σε-ξουαλική σχέση να είναι καταστατικός παράγοντας σε ότι αφορά τιςφαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι οι άνδρες και οι γυναίκες καιαπό την πλευρά του άνδρα σε ότι αφορά τη φαντασίωση για το σεποια γυναίκα έχει πρόσβαση ως κάτι πάνω και πέρα από τη Συμβολικήτάξη κάτι πάνω και πέρα από τη φθίνουσα laquoφαλλική απόλαυσηraquo στηνοποία είναι φυλακισμένος ο laquoάνδραςraquo76 Υπάρχει φυσικά ο πειρασμόςσrsquo αυτήν την εξήγηση να εξιδανικεύσουμε τη laquoγυναίκαraquo mdashένα μοτίβοπου όλο και πιο αποτελεσματικά διατηρεί στη θέση του τον υποβιβα-σμό τηςmdash77 και έτσι για να την προχωρήσουμε παραπέρα είναι απα-ραίτητο να δώσουμε κάποια προσοχή στην ιστορική θέσμιση αυτής τηςαδύνατης σεξουαλικής σχέσης καθώς και στην εξιδανίκευση που τη συ-νοδεύει78

Για παράδειγμα η εκθήλυνση είναι μέρος της λογικής του καπιταλι-σμού που διαλύει τις σχέσεις της πυρηνικής οικογένειας και τους laquoπα-ραδοσιακούςraquo ρόλους που έχουν απονεμηθεί στους άνδρες και στιςγυναίκες παράλληλα με τη στρατολόγηση των γυναικών στο εργατικόδυναμικό ως επίτιμων ανδρών και με την καταστροφή της laquoιδιωτικήςraquoσφαίρας που είχε απονεμηθεί στις γυναίκες υπάρχουν και αντίστοιχες

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

81ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

74 Βλέπε για παράδειγμα Reich 197275 laquoΟ γονέας του ίδιου φύλου εμφανίζεται στο παιδί ταυτόχρονα ως ο φορέας της σεξουαλικήςαπαγόρευσης και ως το παράδειγμα της παραβίασης τηςraquo Lacan 1980 σ 19176 laquoΠρέπει να διαφωνήσουμε με τις φιλοσοφικές βάσεις της Λακανικής ψυχανάλυσης χωρίς να αρ-νηθούμε την κοινωνική πραγματικότητα του φαλλικού προνομίου σε γλώσσα και αναπαράστασηκαι ως εκ τούτου τη δυσκολία επιβεβαίωσης του ldquoθηλυκούrdquo ldquofemininerdquoraquo Segal 1999 σ 6778 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίαςπατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv

ορισμένες φορές απέλπιδες προσπάθειες επανεύρεσης εκείνης της χα-μένης θηλυκότητας αυτό είναι φανερό σε μοτίβα που σχετίζονται μετην ανατροφή των παιδιών στην οποία οι άνδρες αναζητούν πρόσβασησχεδόν το ίδιο ένθερμα με τις γυναίκες καθώς και στον laquoσυναισθημα-τικό μόχθοraquo μέσω του οποίου οι άνδρες φαντάζονται ότι θα μάθουν ναείναι τόσο αποτελεσματικοί όσο και οι γυναίκες στην αισθητικότητα τηςαπόδοσής τους κι έτσι θα νιώθουν πράγματι κάτι βαθιά μέσα τους79

Η εκθήλυνση του καπιταλισμού συνοδεύεται επίσης τώρα και απότην άνοδο της ψυχοθεραπείας μιας σφαίρας εργασίας παραδοσιακάσυνδεδεμένης με τις γυναίκες αλλά στην οποία οι άνδρες γίνονταιτώρα πιο ισχυροί όπως επίσης και στην ψυχανάλυση ως μια πιο laquoαυ-στηρήraquo στερεοτυπικά ανδρική δραστηριότητα στο πλαίσιο τηςοποίας άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επανανακαλύψουν τη θη-λυκή πλευρά του εαυτού τους80 Στη λακανική ψυχανάλυση ωστόσοαυτή η διαδικασία της laquoεκθήλυνσηςraquo επιστρατεύεται αλλά ταυτό-χρονα γίνεται και ζήτημα προβληματισμού καθώς χρησιμοποιείται ωςεργαλείο αλλά συγχρόνως εξετάζεται και μέσα από το τι θα ήταν δυ-νατό να ειδωθεί ως μια laquoπροσωπική-πολιτικήraquo διαδικασία που ανοίγει τοδρόμο στη θηλυκότητα σαν κάτι που είναι υποχρεωτικά καταπιεσμένοώστε να μπορεί να λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά με τρόπο που αρ-νείται να την ουσιολογικοποιήσει ή να την εξιδανικεύσει Η laquoυστερι-κοποίησηraquo του αναλυόμενου για παράδειγμα είναι μια εκθήλυνση τηςθέσης του υποκειμένου που αμφισβητεί τον κύριο και αναπτύσσεταιμε βάση τις πλέον πρώιμες και κριτικής σημασίας παρατηρήσεις στηνιστορία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τις οποίες η υστερία δεν πε-ριοριζόταν στις γυναίκες Αλλά αυτή η εκθήλυνση δεν είναι σαγηνευ-μένη από φαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι μια γυναίκα επειδή ηακύρωση της laquoθηλυκότηταςraquo είναι το σημείο εκείνο στο οποίο ο οποι-ουδήποτε φύλου αναλυόμενος γνωρίζει όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αρ-μονική σεξουαλική σχέση αλλά και ότι laquoη γυναίκαraquo δεν υπάρχει81

E N E K E N

82

TEYXOΣ 16

77 laquoΥπάρχουν λίγοι μόνο μορφωμένοι άνθρωποι στους οποίους οι δύο τάσεις της τρυφερότηταςκαι της αισθησιακότητας έχουν συγκεραστεί σωστάmiddot ο άνδρας σχεδόν πάντα νιώθει τον σεβασμότου για εκείνη τη γυναίκα που δρα ως ένας περιορισμός για τη σεξουαλική του δραστηριότητα καιαναπτύσσει πλήρη σεξουαλική ικανότητα μόνον όταν βρίσκεται με ένα υποβαθμισμένο σεξουα-λικό αντικείμενοraquo Freud 2001d σ 18578 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίας[πατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv 79 Βλέπε για παράδειγμα Hochschild 198380 Verhaeghe 199981 Lacan 1998 σ 81

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

που δομεί και αποδομεί κάποιος στο πλαίσιο της ανάλυσης να είναιεπίσης η μη ύπαρξη κάποιου πράγματος όπως η ταξική πάλη ότι δη-λαδή αυτή καθεαυτή η ιστορική υλιστική κριτική της πολιτικής οικονο-μίας χρησιμεύει στο να κλείσει ή να γεμίσει ένα laquoκενόraquo ή μιαlaquoέλλειψηraquo στο υποκείμενο και ότι ο πολιτικός αγώνας ελκύει τουςακτιβιστές μέσα σε μια φαντασιακή σχέση με τους ταγούς τους οιοποίοι θα εκπληρώσουν τη λειτουργία των laquoυποκειμένων που υποτίθε-ται ότι πιστεύουνraquo Αυτό είναι ακριβώς το συμπέρασμα στο οποίοέχουν φτάσει κάποιοι από τους λακανικούς υπέρμαχους της laquoριζοσπα-στικής δημοκρατίαςraquo60 Για τον Ζίζεκ η laquoταξική πάληraquo χρησιμοποιείταιγια να σηματοδοτήσει έναν ανταγωνισμό που διατρέχει οποιαδήποτεπροσπάθεια να μετατρέψουμε το κοινωνικό σε ένα πλήρες ευεργετικόσύστημα μια αντιληπτική αδυνατότητα που θα απογοητεύει εκείνουςπου θέλουν να βελτιώσουν τον καπιταλισμό αλλά μια απαραίτητη αδυ-νατότητα που επίσης θα εμποδίζει εκείνους που θέλουν να τον ανα-τρέψουν Η εργατική τάξη δεν είναι mdashστην κοσμοθεωρία του Ζίζεκmdashμια τάξη που θα αγωνιστεί για να αναλάβει την εξουσία και να καταρ-γήσει ταυτοχρόνως τον εαυτό της μέσα σε αυτήν καθεαυτή τη διαδι-κασία της σοσιαλιστικής επανάστασης Για τον Ζίζεκ το laquoεμπόδιοraquo ήο laquoανταγωνισμόςraquo που αυτός επαναλαμβάνει επίμονα και βασανιστικάείναι η συνθήκη της δυνατότητας για την ύπαρξη του καπιταλισμούmiddot ηαπομάκρυνση αυτού του εμποδίου θα σήμαινε την απώλεια αυτής τηςίδιας της παραγωγικότητας που γεννάται μέσα από αυτό laquoαν απομα-κρύνουμε το εμπόδιο τότε εξανεμίζεται αυτή η ίδια η δυνατότητα πουαντικρούεται μέσω αυτού του εμποδίουraquo61 Σε πείσμα κάποιας ρητορι-κής που κυκλοφορεί περιστασιακά για να ενοχλεί τους ομόλογους τουΛακλάου ο Ζίζεκ δε διαλογίζεται πάνω και πέρα από τους ορίζοντεςτου καπιταλισμού62

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

77ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

60 laquoΑυτός είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους η δημοκρατία ταυτίζεται με το σύμ-πτωμα (τον καταστατικό ανταγωνισμό του κοινωνικού που συνήθως παρουσιάζεται ως τίποταάλλο παρά ένα απλό επιφαινόμενο) και αντικρούει τη φαντασίωση της αρμονικής κοινωνικήςτάξης πραγμάτων εγκαθιστώντας την έλλειψη στη θέση της αρχής της κοινωνικής οργάνωσηςraquoStavrakakis 1999 σ 136 Ο Λακάν και το πολιτικό61 Žižek 2002β σ 27562 laquohellipαν αυτή η ριζοσπαστική επιλογή στηλιτεύεται από κάποιους φιλάνθρωπους φιλελεύθε-ρους ως Αριστεροφασισμός ας είναιraquo Žižek στο Butler Laclau και Žižek 2000 σ 326

Ο Ζίζεκ δεν είναι μαρξιστής αλλά αυτό δεν αποτελεί το κύριο ζήτημαπου μας ενδιαφέρει εδώ63 Αν και στρέφεται στην εξέταση πολιτικοοι-κονομικών φαινομένων στα πλαίσια ερμηνευτικών σχολίων και κριτικήςκαι με μια ρητορική στην οποία είναι διάχυτη η μαρξιστική ορολογία64

αυτό αποτελεί απλώς μια ευκαιρία να ξεδιπλώσει θέματα από τη γερ-μανική ιδεαλιστική φιλοσοφία Και παρότι γίνεται συχνή επίκληση τουΛακάν αυτό δεν είναι παρά ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ανάγνωσητου Χέγκελ (και περιστασιακά του Σέλλινγκ) Έτσι όταν ο Ζίζεκ επι-καλείται τη λακανική ψυχανάλυση mdashσα μια πρακτική αυτοεξέτασηςδιαμέσου της οποίας η αλήθεια του ασυνειδήτου μπορεί παρά μόνο ναμισοειπωθείmdash ως ένα περίγραμμα για πολιτική δράση τότε οδηγούμα-στε πολύ μακριά από τον επαναστατικό μαρξισμό65

Την ίδια στιγμή που υπάρχει μια αμείλικτη απο-ουσιολογικοποίησηκοινωνικών κατηγοριών σrsquo αυτήν τη γραμμή συγγραφικού έργου συχνάυπάρχει επίσης μια μυθιστορηματοποίηση ηρωικών ατομικών πράξεωνάρνησης και εδώ η αντίληψη της έννοιας του Πραγματικού από τονΛακάν γίνεται η λυδία λίθος για κάτι που θα μπορούσε να ήταν μιαεκρηκτική δύναμη έξωθεν του Συμβολικού και του Φαντασιακού Αυτόδε γίνεται πουθενά σαφέστερο παρά στην απεικόνιση από τον Ζίζεκ τουχαρακτήρα της ηθικής ψυχαναλυτικής laquoπράξηςraquo η οποία θα laquoαγγίξει τοπραγματικόraquo και έτσι θα αλλάξει τις συμβολικές συντεταγμένες ενόςβιόκοσμου66 Στη συνέχεια το παράδειγμα μαχητικών φυσιογνωμιών πι-στών απέναντι σε μια αγωνιστική επιδίωξη εμφανίζεται ταχυδακτυ-λουργικά ξανά και ξανά σε μια παράδοξη σειρά προσωπικοτήτων ηοποία εκτείνεται από τον Απόστολο Παύλο (πιστού προς το Χριστό)στον Λένιν (πιστού προς το Μαρξ) και στον Λακάν (πιστού προς τονΦρόιντ) Αυτή η εννοιολογική απόσπαση ατόμων από το ιστορικό τουςπλαίσιο συσκοτίζει κατrsquo αυτόν τον τρόπο ότι είναι αυθεντικά επανα-

E N E K E N

78

TEYXOΣ 16

63 Βλέπε Parker 200464 Η έννοια laquoextimacyraquo mdashεξωτερικευμένη οικειότητα οικεία εξωτερίκευσηmdash που ο Jacques-Alain Miller (1994) επεξεργάζεται ωφέλιμα μέσα από τα γραπτά του Λακάν για να διερευνήσειτην laquoκλοπή της ευχαρίστησηςαπόλαυσηςraquo στη ρατσιστική φαντασίωση για παράδειγμα εξο-ρύσσεται και αναλαμβάνει έργο από τον Ζίζεκ (πχ 1990)65 Βλέπε για παράδειγμα τον ισχυρισμό ότι θα πρέπει να ερμηνεύουμε αντί να επιχειρoύμε να αλ-λάξουμε τον κόσμο laquoτο πρώτο καθήκον σήμερα είναι ακριβώς το να μην υποκύψουμε στον πει-ρασμό να δράσουμε να παρέμβουμε άμεσα και να αλλάξουμε τα πράγματαraquo Žižek 2002β σ 17066 laquoΑυτή είναι η Λακανική πράξη στην οποία η άβυσσος της απόλυτης ελευθερίας αυτονομίαςκαι ευθύνης συμπίπτει με την απόλυτη αναγκαιότητα Νιώθω υποχρεωμένος να εκτελέσω τηνπράξη ως ένα αυτόματο χωρίς στοχασμό (απλά πρέπει να το κάνω δεν είναι ένα ζήτημα στρα-τηγικής σκέψης)raquo Žižek 2002γ σ 69

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

79ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

στατικό στον μαρξισμό mdashτην έμφαση που δίνει αυτός στη δημιουργικήσυλλογική δράση η οποία προεικονίζει σοσιαλιστικές μορφές οργάνω-σηςmdash και σύρει τον Ζίζεκ σε κάποιες από τις πλέον αντιδραστικούχαρακτήρα ταυτίσεις με εκείνους τους οποίους θαυμάζει πάρα πολύΣτο βαθμό που παραμένει πιστός στην ψυχανάλυση αυτή η πίστη είναιπρος το θεσμό παρά προς την κλινική πρακτική και συγκεκριμέναπρος το σημερινό της ταγό Jacques Alain-Miller τον laquoκαλόraquo Στάλιν67

Ο Ζίζεκ είναι ένας αριστοτεχνικός σταλινικός που πελαγοδρομεί από τηνπραγματιστική πολιτική στον ακραίο αριστερισμό και κάθε φορά με μιασεκταριστική στηλίτευση εκείνων τους οποίους χαρακτηρίζει ως laquoυστερι-κούς επαναστάτεςraquo ή laquoκομφορμιστές φιλελεύθερους68raquo Στο τοπίο των αλ-ληλοκτόνων αντιπαραθέσεων του γαλλικού Κομμουνισμού των δεκαετιώντου 1960 και 1970 ο Ζίζεκ βρίσκεται μεταξύ των laquoκινεζικού προσανατολι-σμούraquo Αλτουσεριανών και των laquoιταλικού προσανατολισμούraquo (Λακλάου-Μουφ) μετα-μαρξιστών ως η μπουρζουά καρικατούρα του laquoΡώσουraquoολοκληρωτιστή υπέρ της επανεπιβεβαίωσης του κομματικού μηχανι-σμού και της πιστής αφοσίωσης στον laquoαγώναraquo69

Διαλεκτική διαφορά

Αυτές οι τρεις προσπάθειες σύνδεσης του Λακάν με τον Μαρξ απέ-τυχαν από τη στιγμή που δόθηκε προτεραιότητα στη λεπτομερή θεω-ρητική ερμηνεία πάνω και πέρα από την κλινική και πολιτική πρακτικήκατέστη πλέον εφικτός ο διαχωρισμός μιας από τις τρεις τάξεις mdashτουΦαντασιακού του Συμβολικού ή του Πραγματικούmdash από την υποχρε-ωτικά δεμένη σε κόμπο μεταξύ τους σχέση καθώς και η συνακόλουθηαποφασιστική πορεία με λανθασμένα ερωτήματα που ήταν αναπόφευ-κτο να δώσουν αφορμή για απαντήσεις οι οποίες δε θα ήταν ούτε λα-κανικές ούτε μαρξιστικές

67 Žižek 2002β σ 31668 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 1998 69 Ο Μπαντιού αποτελεί σχετικό αναφορικό σημείο ταύτισης για τον Ζίζεκ έτσι ώστε να κάνειπιο αιχμηρή τη δική του θέση εδώ Ο Μπαντιού που προσφέρει πράγματι κάποιους νέους τρό-πους στοχασμού της σχέσης μεταξύ ldquoηθικήςrdquo και ldquoκοινότηταςrdquo αναφορικά με το Πραγματικόβασίζει τη δουλειά του σε αυτό που αποδέχεται ότι συνιστά την ιστορική ήττα του Μαρξισμούκαι η εκ μέρους του χρήση του Λακάν αποτελεί ένα φιλοσοφικό καταφύγιο για μια νέα λογική τηςπολιτικής δράσης και όχι ένας τρόπος σύνδεσης της προσωπικής αλλαγής με τη Σοσιαλιστικήεπανάσταση Βλέπε για παράδειγμα Badiou 1988 Hallward 2003

Υπάρχει μια σημαντική διάσταση της ψυχανάλυσης η πραγμάτευσητης οποίας στα πλαίσια των οικειοποιήσεών της από την κοινωνικήθεωρία γίνεται με μια laquoνοικοκυρεμένηraquo σκόπιμα παρερμηνευτική προ-χειρότητα μια διάσταση στην οποία ακόμα δεν έχουμε δώσει προσοχήκαι η οποία είναι ότι πρόκειται για μια θεωρία και πρακτική τόσο της σε-ξουαλικότητας και της σεξουαλικής διαφοράς όσο και του ασυνειδήτουΠώς θα μπορούσαμε να εντάξουμε αυτό το στοιχείο σεξουαλικότηταςστην πολιτική θεωρία και πρακτική Ένας τρόπος είναι να παρατηρή-σουμε ότι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη σφαίρα του ατομικού και σrsquoεκείνη του κοινωνικού θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως κάτιπου μοιάζει με την περίφημη laquoαδυνατότηταraquo αρμονικής σχέσης πουχρησιμοποιούσε ο Λακάν για να περιγράψει τη σεξουαλική διαφορά70

αλλά ακόμα και τότε αυτή η άκρως αφηρημένη διατύπωση απαντάμόνο σε έναν ήδη υπεργενικευμένο γρίφο Αντίθετα αν αποφασίζαμενα ρωτήσουμε σε τι θα ήταν χρήσιμη η λακανική ψυχανάλυση ως ένασυγκεκριμένο στοιχείο της πάλης των τάξεων και σε σχέση με ποιεςσυγκεκριμένες όψεις της μαρξιστικής επαναστατικής δραστηριότηταςτότε θα ήταν ίσως ωφέλιμο να εστιάσουμε στο ρόλο της σεξουαλικήςδιαφοράς και στο σημείο που αυτή συναντιέται με την ταξική πάλη Τοκλειδί εδώ είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στη laquoδημόσιαraquo και την laquoιδιω-τικήraquo σφαίρα ζωής υπό τις συνθήκες του καπιταλισμού και ο αντίστοι-χος προς αυτόν διαχωρισμός μεταξύ της στερεοτυπικής αρσενικότηταςκαι θηλυκότητας71 Φυσικά το σημείο τομής των αλληλεπικαλυπτόμε-νων και αμοιβαία ενισχυόμενων αξόνων της καπιταλιστικής εκμετάλ-λευσης και της πατριαρχικής καταπίεσης έχει δουλευτεί πιο έντονααπό φεμινιστές παρά από μαρξιστές72

Παλαιότερες γενιές ριζοσπαστών ψυχαναλυτών που είχαν επιχειρή-σει να αναπτύξουν θεωρίες προσωπικής αλλαγής σε σύνδεση με τηνεπαναστατική πολιτική είχαν εξ ανάγκης καταστήσει τη θεματική τηςlaquoσεξουαλικής επανάστασηςraquo ζωτικής σημασίας στοιχείο της δουλειάςτους73 Αλλά ολοένα και πιο συχνά το laquoφύλοraquo που θα καθοδηγούσετην επανάσταση γινόταν αντικείμενο ουσιολογικοποίησης και μετατρε-

E N E K E N

80

TEYXOΣ 16

70 laquoΟ μαρξισμός του Λακάν δεν υπήρξε ποτέ μπροστά στην αναγνώριση αυτής της ανυπότακτηςδυσαρμονίας Ο Λακάν του μαρξισμού υπήρξε πράγματι ως η περιχαρής αλλά τελικά αλλοτριω-τική παραγνώριση μιας προβαλόμενης αρμονίαςraquo Valente 2003 σ 17271 Zaretsky 197672 Βλέπε για παράδειγμα Haraway 199173 Βλέπε για παράδειγμα Fenichel 1977

πόταν σε μια αυτάρκη δύναμη που μπορούσε και έπρεπε να οδηγηθείστην επιφάνεια74 Ο Λακάν δείχνει αντιθέτως πως η θέσμιση ενός ομι-λούντος υποκειμένου είναι επίσης και ταυτόχρονα η θέσμιση μιαςάλλης όψης στην ομιλία ενός άλλου τόπου που είναι το ασυνείδητομέσα στο οποίο οι συνδεδεμένες με λιμπιντικές δυνάμεις αναπαρα-στάσεις απολαμβάνουν την ισχύ τους λόγω αυτής καθεαυτής της δια-δικασίας εκδίωξής τους από τη γλώσσα της καθημερινότητας και τησυνήθη συνείδηση Το υπερεγώ για παράδειγμα τρέφεται έτσι απότην ένοχη συναίσθηση ότι υπάρχει κάτι επιθυμητό που δεν πραγματο-ποιείται πλήρως και που συνεχώς στέλνει πίσω την εντολή για ευχαρί-στηση το σεξ συνεγείρεται όσο και τίθεται υπό απαγόρευση75

Είναι αυτό που μας παρέχει έναν νέο τρόπο στοχασμού της προ-βληματικής της σεξουαλικής διαφοράς έτσι ώστε η laquoαδύνατηraquo σε-ξουαλική σχέση να είναι καταστατικός παράγοντας σε ότι αφορά τιςφαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι οι άνδρες και οι γυναίκες καιαπό την πλευρά του άνδρα σε ότι αφορά τη φαντασίωση για το σεποια γυναίκα έχει πρόσβαση ως κάτι πάνω και πέρα από τη Συμβολικήτάξη κάτι πάνω και πέρα από τη φθίνουσα laquoφαλλική απόλαυσηraquo στηνοποία είναι φυλακισμένος ο laquoάνδραςraquo76 Υπάρχει φυσικά ο πειρασμόςσrsquo αυτήν την εξήγηση να εξιδανικεύσουμε τη laquoγυναίκαraquo mdashένα μοτίβοπου όλο και πιο αποτελεσματικά διατηρεί στη θέση του τον υποβιβα-σμό τηςmdash77 και έτσι για να την προχωρήσουμε παραπέρα είναι απα-ραίτητο να δώσουμε κάποια προσοχή στην ιστορική θέσμιση αυτής τηςαδύνατης σεξουαλικής σχέσης καθώς και στην εξιδανίκευση που τη συ-νοδεύει78

Για παράδειγμα η εκθήλυνση είναι μέρος της λογικής του καπιταλι-σμού που διαλύει τις σχέσεις της πυρηνικής οικογένειας και τους laquoπα-ραδοσιακούςraquo ρόλους που έχουν απονεμηθεί στους άνδρες και στιςγυναίκες παράλληλα με τη στρατολόγηση των γυναικών στο εργατικόδυναμικό ως επίτιμων ανδρών και με την καταστροφή της laquoιδιωτικήςraquoσφαίρας που είχε απονεμηθεί στις γυναίκες υπάρχουν και αντίστοιχες

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

81ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

74 Βλέπε για παράδειγμα Reich 197275 laquoΟ γονέας του ίδιου φύλου εμφανίζεται στο παιδί ταυτόχρονα ως ο φορέας της σεξουαλικήςαπαγόρευσης και ως το παράδειγμα της παραβίασης τηςraquo Lacan 1980 σ 19176 laquoΠρέπει να διαφωνήσουμε με τις φιλοσοφικές βάσεις της Λακανικής ψυχανάλυσης χωρίς να αρ-νηθούμε την κοινωνική πραγματικότητα του φαλλικού προνομίου σε γλώσσα και αναπαράστασηκαι ως εκ τούτου τη δυσκολία επιβεβαίωσης του ldquoθηλυκούrdquo ldquofemininerdquoraquo Segal 1999 σ 6778 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίαςπατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv

ορισμένες φορές απέλπιδες προσπάθειες επανεύρεσης εκείνης της χα-μένης θηλυκότητας αυτό είναι φανερό σε μοτίβα που σχετίζονται μετην ανατροφή των παιδιών στην οποία οι άνδρες αναζητούν πρόσβασησχεδόν το ίδιο ένθερμα με τις γυναίκες καθώς και στον laquoσυναισθημα-τικό μόχθοraquo μέσω του οποίου οι άνδρες φαντάζονται ότι θα μάθουν ναείναι τόσο αποτελεσματικοί όσο και οι γυναίκες στην αισθητικότητα τηςαπόδοσής τους κι έτσι θα νιώθουν πράγματι κάτι βαθιά μέσα τους79

Η εκθήλυνση του καπιταλισμού συνοδεύεται επίσης τώρα και απότην άνοδο της ψυχοθεραπείας μιας σφαίρας εργασίας παραδοσιακάσυνδεδεμένης με τις γυναίκες αλλά στην οποία οι άνδρες γίνονταιτώρα πιο ισχυροί όπως επίσης και στην ψυχανάλυση ως μια πιο laquoαυ-στηρήraquo στερεοτυπικά ανδρική δραστηριότητα στο πλαίσιο τηςοποίας άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επανανακαλύψουν τη θη-λυκή πλευρά του εαυτού τους80 Στη λακανική ψυχανάλυση ωστόσοαυτή η διαδικασία της laquoεκθήλυνσηςraquo επιστρατεύεται αλλά ταυτό-χρονα γίνεται και ζήτημα προβληματισμού καθώς χρησιμοποιείται ωςεργαλείο αλλά συγχρόνως εξετάζεται και μέσα από το τι θα ήταν δυ-νατό να ειδωθεί ως μια laquoπροσωπική-πολιτικήraquo διαδικασία που ανοίγει τοδρόμο στη θηλυκότητα σαν κάτι που είναι υποχρεωτικά καταπιεσμένοώστε να μπορεί να λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά με τρόπο που αρ-νείται να την ουσιολογικοποιήσει ή να την εξιδανικεύσει Η laquoυστερι-κοποίησηraquo του αναλυόμενου για παράδειγμα είναι μια εκθήλυνση τηςθέσης του υποκειμένου που αμφισβητεί τον κύριο και αναπτύσσεταιμε βάση τις πλέον πρώιμες και κριτικής σημασίας παρατηρήσεις στηνιστορία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τις οποίες η υστερία δεν πε-ριοριζόταν στις γυναίκες Αλλά αυτή η εκθήλυνση δεν είναι σαγηνευ-μένη από φαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι μια γυναίκα επειδή ηακύρωση της laquoθηλυκότηταςraquo είναι το σημείο εκείνο στο οποίο ο οποι-ουδήποτε φύλου αναλυόμενος γνωρίζει όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αρ-μονική σεξουαλική σχέση αλλά και ότι laquoη γυναίκαraquo δεν υπάρχει81

E N E K E N

82

TEYXOΣ 16

77 laquoΥπάρχουν λίγοι μόνο μορφωμένοι άνθρωποι στους οποίους οι δύο τάσεις της τρυφερότηταςκαι της αισθησιακότητας έχουν συγκεραστεί σωστάmiddot ο άνδρας σχεδόν πάντα νιώθει τον σεβασμότου για εκείνη τη γυναίκα που δρα ως ένας περιορισμός για τη σεξουαλική του δραστηριότητα καιαναπτύσσει πλήρη σεξουαλική ικανότητα μόνον όταν βρίσκεται με ένα υποβαθμισμένο σεξουα-λικό αντικείμενοraquo Freud 2001d σ 18578 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίας[πατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv 79 Βλέπε για παράδειγμα Hochschild 198380 Verhaeghe 199981 Lacan 1998 σ 81

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

Ο Ζίζεκ δεν είναι μαρξιστής αλλά αυτό δεν αποτελεί το κύριο ζήτημαπου μας ενδιαφέρει εδώ63 Αν και στρέφεται στην εξέταση πολιτικοοι-κονομικών φαινομένων στα πλαίσια ερμηνευτικών σχολίων και κριτικήςκαι με μια ρητορική στην οποία είναι διάχυτη η μαρξιστική ορολογία64

αυτό αποτελεί απλώς μια ευκαιρία να ξεδιπλώσει θέματα από τη γερ-μανική ιδεαλιστική φιλοσοφία Και παρότι γίνεται συχνή επίκληση τουΛακάν αυτό δεν είναι παρά ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ανάγνωσητου Χέγκελ (και περιστασιακά του Σέλλινγκ) Έτσι όταν ο Ζίζεκ επι-καλείται τη λακανική ψυχανάλυση mdashσα μια πρακτική αυτοεξέτασηςδιαμέσου της οποίας η αλήθεια του ασυνειδήτου μπορεί παρά μόνο ναμισοειπωθείmdash ως ένα περίγραμμα για πολιτική δράση τότε οδηγούμα-στε πολύ μακριά από τον επαναστατικό μαρξισμό65

Την ίδια στιγμή που υπάρχει μια αμείλικτη απο-ουσιολογικοποίησηκοινωνικών κατηγοριών σrsquo αυτήν τη γραμμή συγγραφικού έργου συχνάυπάρχει επίσης μια μυθιστορηματοποίηση ηρωικών ατομικών πράξεωνάρνησης και εδώ η αντίληψη της έννοιας του Πραγματικού από τονΛακάν γίνεται η λυδία λίθος για κάτι που θα μπορούσε να ήταν μιαεκρηκτική δύναμη έξωθεν του Συμβολικού και του Φαντασιακού Αυτόδε γίνεται πουθενά σαφέστερο παρά στην απεικόνιση από τον Ζίζεκ τουχαρακτήρα της ηθικής ψυχαναλυτικής laquoπράξηςraquo η οποία θα laquoαγγίξει τοπραγματικόraquo και έτσι θα αλλάξει τις συμβολικές συντεταγμένες ενόςβιόκοσμου66 Στη συνέχεια το παράδειγμα μαχητικών φυσιογνωμιών πι-στών απέναντι σε μια αγωνιστική επιδίωξη εμφανίζεται ταχυδακτυ-λουργικά ξανά και ξανά σε μια παράδοξη σειρά προσωπικοτήτων ηοποία εκτείνεται από τον Απόστολο Παύλο (πιστού προς το Χριστό)στον Λένιν (πιστού προς το Μαρξ) και στον Λακάν (πιστού προς τονΦρόιντ) Αυτή η εννοιολογική απόσπαση ατόμων από το ιστορικό τουςπλαίσιο συσκοτίζει κατrsquo αυτόν τον τρόπο ότι είναι αυθεντικά επανα-

E N E K E N

78

TEYXOΣ 16

63 Βλέπε Parker 200464 Η έννοια laquoextimacyraquo mdashεξωτερικευμένη οικειότητα οικεία εξωτερίκευσηmdash που ο Jacques-Alain Miller (1994) επεξεργάζεται ωφέλιμα μέσα από τα γραπτά του Λακάν για να διερευνήσειτην laquoκλοπή της ευχαρίστησηςαπόλαυσηςraquo στη ρατσιστική φαντασίωση για παράδειγμα εξο-ρύσσεται και αναλαμβάνει έργο από τον Ζίζεκ (πχ 1990)65 Βλέπε για παράδειγμα τον ισχυρισμό ότι θα πρέπει να ερμηνεύουμε αντί να επιχειρoύμε να αλ-λάξουμε τον κόσμο laquoτο πρώτο καθήκον σήμερα είναι ακριβώς το να μην υποκύψουμε στον πει-ρασμό να δράσουμε να παρέμβουμε άμεσα και να αλλάξουμε τα πράγματαraquo Žižek 2002β σ 17066 laquoΑυτή είναι η Λακανική πράξη στην οποία η άβυσσος της απόλυτης ελευθερίας αυτονομίαςκαι ευθύνης συμπίπτει με την απόλυτη αναγκαιότητα Νιώθω υποχρεωμένος να εκτελέσω τηνπράξη ως ένα αυτόματο χωρίς στοχασμό (απλά πρέπει να το κάνω δεν είναι ένα ζήτημα στρα-τηγικής σκέψης)raquo Žižek 2002γ σ 69

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

79ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

στατικό στον μαρξισμό mdashτην έμφαση που δίνει αυτός στη δημιουργικήσυλλογική δράση η οποία προεικονίζει σοσιαλιστικές μορφές οργάνω-σηςmdash και σύρει τον Ζίζεκ σε κάποιες από τις πλέον αντιδραστικούχαρακτήρα ταυτίσεις με εκείνους τους οποίους θαυμάζει πάρα πολύΣτο βαθμό που παραμένει πιστός στην ψυχανάλυση αυτή η πίστη είναιπρος το θεσμό παρά προς την κλινική πρακτική και συγκεκριμέναπρος το σημερινό της ταγό Jacques Alain-Miller τον laquoκαλόraquo Στάλιν67

Ο Ζίζεκ είναι ένας αριστοτεχνικός σταλινικός που πελαγοδρομεί από τηνπραγματιστική πολιτική στον ακραίο αριστερισμό και κάθε φορά με μιασεκταριστική στηλίτευση εκείνων τους οποίους χαρακτηρίζει ως laquoυστερι-κούς επαναστάτεςraquo ή laquoκομφορμιστές φιλελεύθερους68raquo Στο τοπίο των αλ-ληλοκτόνων αντιπαραθέσεων του γαλλικού Κομμουνισμού των δεκαετιώντου 1960 και 1970 ο Ζίζεκ βρίσκεται μεταξύ των laquoκινεζικού προσανατολι-σμούraquo Αλτουσεριανών και των laquoιταλικού προσανατολισμούraquo (Λακλάου-Μουφ) μετα-μαρξιστών ως η μπουρζουά καρικατούρα του laquoΡώσουraquoολοκληρωτιστή υπέρ της επανεπιβεβαίωσης του κομματικού μηχανι-σμού και της πιστής αφοσίωσης στον laquoαγώναraquo69

Διαλεκτική διαφορά

Αυτές οι τρεις προσπάθειες σύνδεσης του Λακάν με τον Μαρξ απέ-τυχαν από τη στιγμή που δόθηκε προτεραιότητα στη λεπτομερή θεω-ρητική ερμηνεία πάνω και πέρα από την κλινική και πολιτική πρακτικήκατέστη πλέον εφικτός ο διαχωρισμός μιας από τις τρεις τάξεις mdashτουΦαντασιακού του Συμβολικού ή του Πραγματικούmdash από την υποχρε-ωτικά δεμένη σε κόμπο μεταξύ τους σχέση καθώς και η συνακόλουθηαποφασιστική πορεία με λανθασμένα ερωτήματα που ήταν αναπόφευ-κτο να δώσουν αφορμή για απαντήσεις οι οποίες δε θα ήταν ούτε λα-κανικές ούτε μαρξιστικές

67 Žižek 2002β σ 31668 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 1998 69 Ο Μπαντιού αποτελεί σχετικό αναφορικό σημείο ταύτισης για τον Ζίζεκ έτσι ώστε να κάνειπιο αιχμηρή τη δική του θέση εδώ Ο Μπαντιού που προσφέρει πράγματι κάποιους νέους τρό-πους στοχασμού της σχέσης μεταξύ ldquoηθικήςrdquo και ldquoκοινότηταςrdquo αναφορικά με το Πραγματικόβασίζει τη δουλειά του σε αυτό που αποδέχεται ότι συνιστά την ιστορική ήττα του Μαρξισμούκαι η εκ μέρους του χρήση του Λακάν αποτελεί ένα φιλοσοφικό καταφύγιο για μια νέα λογική τηςπολιτικής δράσης και όχι ένας τρόπος σύνδεσης της προσωπικής αλλαγής με τη Σοσιαλιστικήεπανάσταση Βλέπε για παράδειγμα Badiou 1988 Hallward 2003

Υπάρχει μια σημαντική διάσταση της ψυχανάλυσης η πραγμάτευσητης οποίας στα πλαίσια των οικειοποιήσεών της από την κοινωνικήθεωρία γίνεται με μια laquoνοικοκυρεμένηraquo σκόπιμα παρερμηνευτική προ-χειρότητα μια διάσταση στην οποία ακόμα δεν έχουμε δώσει προσοχήκαι η οποία είναι ότι πρόκειται για μια θεωρία και πρακτική τόσο της σε-ξουαλικότητας και της σεξουαλικής διαφοράς όσο και του ασυνειδήτουΠώς θα μπορούσαμε να εντάξουμε αυτό το στοιχείο σεξουαλικότηταςστην πολιτική θεωρία και πρακτική Ένας τρόπος είναι να παρατηρή-σουμε ότι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη σφαίρα του ατομικού και σrsquoεκείνη του κοινωνικού θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως κάτιπου μοιάζει με την περίφημη laquoαδυνατότηταraquo αρμονικής σχέσης πουχρησιμοποιούσε ο Λακάν για να περιγράψει τη σεξουαλική διαφορά70

αλλά ακόμα και τότε αυτή η άκρως αφηρημένη διατύπωση απαντάμόνο σε έναν ήδη υπεργενικευμένο γρίφο Αντίθετα αν αποφασίζαμενα ρωτήσουμε σε τι θα ήταν χρήσιμη η λακανική ψυχανάλυση ως ένασυγκεκριμένο στοιχείο της πάλης των τάξεων και σε σχέση με ποιεςσυγκεκριμένες όψεις της μαρξιστικής επαναστατικής δραστηριότηταςτότε θα ήταν ίσως ωφέλιμο να εστιάσουμε στο ρόλο της σεξουαλικήςδιαφοράς και στο σημείο που αυτή συναντιέται με την ταξική πάλη Τοκλειδί εδώ είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στη laquoδημόσιαraquo και την laquoιδιω-τικήraquo σφαίρα ζωής υπό τις συνθήκες του καπιταλισμού και ο αντίστοι-χος προς αυτόν διαχωρισμός μεταξύ της στερεοτυπικής αρσενικότηταςκαι θηλυκότητας71 Φυσικά το σημείο τομής των αλληλεπικαλυπτόμε-νων και αμοιβαία ενισχυόμενων αξόνων της καπιταλιστικής εκμετάλ-λευσης και της πατριαρχικής καταπίεσης έχει δουλευτεί πιο έντονααπό φεμινιστές παρά από μαρξιστές72

Παλαιότερες γενιές ριζοσπαστών ψυχαναλυτών που είχαν επιχειρή-σει να αναπτύξουν θεωρίες προσωπικής αλλαγής σε σύνδεση με τηνεπαναστατική πολιτική είχαν εξ ανάγκης καταστήσει τη θεματική τηςlaquoσεξουαλικής επανάστασηςraquo ζωτικής σημασίας στοιχείο της δουλειάςτους73 Αλλά ολοένα και πιο συχνά το laquoφύλοraquo που θα καθοδηγούσετην επανάσταση γινόταν αντικείμενο ουσιολογικοποίησης και μετατρε-

E N E K E N

80

TEYXOΣ 16

70 laquoΟ μαρξισμός του Λακάν δεν υπήρξε ποτέ μπροστά στην αναγνώριση αυτής της ανυπότακτηςδυσαρμονίας Ο Λακάν του μαρξισμού υπήρξε πράγματι ως η περιχαρής αλλά τελικά αλλοτριω-τική παραγνώριση μιας προβαλόμενης αρμονίαςraquo Valente 2003 σ 17271 Zaretsky 197672 Βλέπε για παράδειγμα Haraway 199173 Βλέπε για παράδειγμα Fenichel 1977

πόταν σε μια αυτάρκη δύναμη που μπορούσε και έπρεπε να οδηγηθείστην επιφάνεια74 Ο Λακάν δείχνει αντιθέτως πως η θέσμιση ενός ομι-λούντος υποκειμένου είναι επίσης και ταυτόχρονα η θέσμιση μιαςάλλης όψης στην ομιλία ενός άλλου τόπου που είναι το ασυνείδητομέσα στο οποίο οι συνδεδεμένες με λιμπιντικές δυνάμεις αναπαρα-στάσεις απολαμβάνουν την ισχύ τους λόγω αυτής καθεαυτής της δια-δικασίας εκδίωξής τους από τη γλώσσα της καθημερινότητας και τησυνήθη συνείδηση Το υπερεγώ για παράδειγμα τρέφεται έτσι απότην ένοχη συναίσθηση ότι υπάρχει κάτι επιθυμητό που δεν πραγματο-ποιείται πλήρως και που συνεχώς στέλνει πίσω την εντολή για ευχαρί-στηση το σεξ συνεγείρεται όσο και τίθεται υπό απαγόρευση75

Είναι αυτό που μας παρέχει έναν νέο τρόπο στοχασμού της προ-βληματικής της σεξουαλικής διαφοράς έτσι ώστε η laquoαδύνατηraquo σε-ξουαλική σχέση να είναι καταστατικός παράγοντας σε ότι αφορά τιςφαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι οι άνδρες και οι γυναίκες καιαπό την πλευρά του άνδρα σε ότι αφορά τη φαντασίωση για το σεποια γυναίκα έχει πρόσβαση ως κάτι πάνω και πέρα από τη Συμβολικήτάξη κάτι πάνω και πέρα από τη φθίνουσα laquoφαλλική απόλαυσηraquo στηνοποία είναι φυλακισμένος ο laquoάνδραςraquo76 Υπάρχει φυσικά ο πειρασμόςσrsquo αυτήν την εξήγηση να εξιδανικεύσουμε τη laquoγυναίκαraquo mdashένα μοτίβοπου όλο και πιο αποτελεσματικά διατηρεί στη θέση του τον υποβιβα-σμό τηςmdash77 και έτσι για να την προχωρήσουμε παραπέρα είναι απα-ραίτητο να δώσουμε κάποια προσοχή στην ιστορική θέσμιση αυτής τηςαδύνατης σεξουαλικής σχέσης καθώς και στην εξιδανίκευση που τη συ-νοδεύει78

Για παράδειγμα η εκθήλυνση είναι μέρος της λογικής του καπιταλι-σμού που διαλύει τις σχέσεις της πυρηνικής οικογένειας και τους laquoπα-ραδοσιακούςraquo ρόλους που έχουν απονεμηθεί στους άνδρες και στιςγυναίκες παράλληλα με τη στρατολόγηση των γυναικών στο εργατικόδυναμικό ως επίτιμων ανδρών και με την καταστροφή της laquoιδιωτικήςraquoσφαίρας που είχε απονεμηθεί στις γυναίκες υπάρχουν και αντίστοιχες

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

81ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

74 Βλέπε για παράδειγμα Reich 197275 laquoΟ γονέας του ίδιου φύλου εμφανίζεται στο παιδί ταυτόχρονα ως ο φορέας της σεξουαλικήςαπαγόρευσης και ως το παράδειγμα της παραβίασης τηςraquo Lacan 1980 σ 19176 laquoΠρέπει να διαφωνήσουμε με τις φιλοσοφικές βάσεις της Λακανικής ψυχανάλυσης χωρίς να αρ-νηθούμε την κοινωνική πραγματικότητα του φαλλικού προνομίου σε γλώσσα και αναπαράστασηκαι ως εκ τούτου τη δυσκολία επιβεβαίωσης του ldquoθηλυκούrdquo ldquofemininerdquoraquo Segal 1999 σ 6778 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίαςπατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv

ορισμένες φορές απέλπιδες προσπάθειες επανεύρεσης εκείνης της χα-μένης θηλυκότητας αυτό είναι φανερό σε μοτίβα που σχετίζονται μετην ανατροφή των παιδιών στην οποία οι άνδρες αναζητούν πρόσβασησχεδόν το ίδιο ένθερμα με τις γυναίκες καθώς και στον laquoσυναισθημα-τικό μόχθοraquo μέσω του οποίου οι άνδρες φαντάζονται ότι θα μάθουν ναείναι τόσο αποτελεσματικοί όσο και οι γυναίκες στην αισθητικότητα τηςαπόδοσής τους κι έτσι θα νιώθουν πράγματι κάτι βαθιά μέσα τους79

Η εκθήλυνση του καπιταλισμού συνοδεύεται επίσης τώρα και απότην άνοδο της ψυχοθεραπείας μιας σφαίρας εργασίας παραδοσιακάσυνδεδεμένης με τις γυναίκες αλλά στην οποία οι άνδρες γίνονταιτώρα πιο ισχυροί όπως επίσης και στην ψυχανάλυση ως μια πιο laquoαυ-στηρήraquo στερεοτυπικά ανδρική δραστηριότητα στο πλαίσιο τηςοποίας άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επανανακαλύψουν τη θη-λυκή πλευρά του εαυτού τους80 Στη λακανική ψυχανάλυση ωστόσοαυτή η διαδικασία της laquoεκθήλυνσηςraquo επιστρατεύεται αλλά ταυτό-χρονα γίνεται και ζήτημα προβληματισμού καθώς χρησιμοποιείται ωςεργαλείο αλλά συγχρόνως εξετάζεται και μέσα από το τι θα ήταν δυ-νατό να ειδωθεί ως μια laquoπροσωπική-πολιτικήraquo διαδικασία που ανοίγει τοδρόμο στη θηλυκότητα σαν κάτι που είναι υποχρεωτικά καταπιεσμένοώστε να μπορεί να λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά με τρόπο που αρ-νείται να την ουσιολογικοποιήσει ή να την εξιδανικεύσει Η laquoυστερι-κοποίησηraquo του αναλυόμενου για παράδειγμα είναι μια εκθήλυνση τηςθέσης του υποκειμένου που αμφισβητεί τον κύριο και αναπτύσσεταιμε βάση τις πλέον πρώιμες και κριτικής σημασίας παρατηρήσεις στηνιστορία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τις οποίες η υστερία δεν πε-ριοριζόταν στις γυναίκες Αλλά αυτή η εκθήλυνση δεν είναι σαγηνευ-μένη από φαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι μια γυναίκα επειδή ηακύρωση της laquoθηλυκότηταςraquo είναι το σημείο εκείνο στο οποίο ο οποι-ουδήποτε φύλου αναλυόμενος γνωρίζει όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αρ-μονική σεξουαλική σχέση αλλά και ότι laquoη γυναίκαraquo δεν υπάρχει81

E N E K E N

82

TEYXOΣ 16

77 laquoΥπάρχουν λίγοι μόνο μορφωμένοι άνθρωποι στους οποίους οι δύο τάσεις της τρυφερότηταςκαι της αισθησιακότητας έχουν συγκεραστεί σωστάmiddot ο άνδρας σχεδόν πάντα νιώθει τον σεβασμότου για εκείνη τη γυναίκα που δρα ως ένας περιορισμός για τη σεξουαλική του δραστηριότητα καιαναπτύσσει πλήρη σεξουαλική ικανότητα μόνον όταν βρίσκεται με ένα υποβαθμισμένο σεξουα-λικό αντικείμενοraquo Freud 2001d σ 18578 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίας[πατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv 79 Βλέπε για παράδειγμα Hochschild 198380 Verhaeghe 199981 Lacan 1998 σ 81

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

79ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

στατικό στον μαρξισμό mdashτην έμφαση που δίνει αυτός στη δημιουργικήσυλλογική δράση η οποία προεικονίζει σοσιαλιστικές μορφές οργάνω-σηςmdash και σύρει τον Ζίζεκ σε κάποιες από τις πλέον αντιδραστικούχαρακτήρα ταυτίσεις με εκείνους τους οποίους θαυμάζει πάρα πολύΣτο βαθμό που παραμένει πιστός στην ψυχανάλυση αυτή η πίστη είναιπρος το θεσμό παρά προς την κλινική πρακτική και συγκεκριμέναπρος το σημερινό της ταγό Jacques Alain-Miller τον laquoκαλόraquo Στάλιν67

Ο Ζίζεκ είναι ένας αριστοτεχνικός σταλινικός που πελαγοδρομεί από τηνπραγματιστική πολιτική στον ακραίο αριστερισμό και κάθε φορά με μιασεκταριστική στηλίτευση εκείνων τους οποίους χαρακτηρίζει ως laquoυστερι-κούς επαναστάτεςraquo ή laquoκομφορμιστές φιλελεύθερους68raquo Στο τοπίο των αλ-ληλοκτόνων αντιπαραθέσεων του γαλλικού Κομμουνισμού των δεκαετιώντου 1960 και 1970 ο Ζίζεκ βρίσκεται μεταξύ των laquoκινεζικού προσανατολι-σμούraquo Αλτουσεριανών και των laquoιταλικού προσανατολισμούraquo (Λακλάου-Μουφ) μετα-μαρξιστών ως η μπουρζουά καρικατούρα του laquoΡώσουraquoολοκληρωτιστή υπέρ της επανεπιβεβαίωσης του κομματικού μηχανι-σμού και της πιστής αφοσίωσης στον laquoαγώναraquo69

Διαλεκτική διαφορά

Αυτές οι τρεις προσπάθειες σύνδεσης του Λακάν με τον Μαρξ απέ-τυχαν από τη στιγμή που δόθηκε προτεραιότητα στη λεπτομερή θεω-ρητική ερμηνεία πάνω και πέρα από την κλινική και πολιτική πρακτικήκατέστη πλέον εφικτός ο διαχωρισμός μιας από τις τρεις τάξεις mdashτουΦαντασιακού του Συμβολικού ή του Πραγματικούmdash από την υποχρε-ωτικά δεμένη σε κόμπο μεταξύ τους σχέση καθώς και η συνακόλουθηαποφασιστική πορεία με λανθασμένα ερωτήματα που ήταν αναπόφευ-κτο να δώσουν αφορμή για απαντήσεις οι οποίες δε θα ήταν ούτε λα-κανικές ούτε μαρξιστικές

67 Žižek 2002β σ 31668 Βλέπε για παράδειγμα Žižek 1998 69 Ο Μπαντιού αποτελεί σχετικό αναφορικό σημείο ταύτισης για τον Ζίζεκ έτσι ώστε να κάνειπιο αιχμηρή τη δική του θέση εδώ Ο Μπαντιού που προσφέρει πράγματι κάποιους νέους τρό-πους στοχασμού της σχέσης μεταξύ ldquoηθικήςrdquo και ldquoκοινότηταςrdquo αναφορικά με το Πραγματικόβασίζει τη δουλειά του σε αυτό που αποδέχεται ότι συνιστά την ιστορική ήττα του Μαρξισμούκαι η εκ μέρους του χρήση του Λακάν αποτελεί ένα φιλοσοφικό καταφύγιο για μια νέα λογική τηςπολιτικής δράσης και όχι ένας τρόπος σύνδεσης της προσωπικής αλλαγής με τη Σοσιαλιστικήεπανάσταση Βλέπε για παράδειγμα Badiou 1988 Hallward 2003

Υπάρχει μια σημαντική διάσταση της ψυχανάλυσης η πραγμάτευσητης οποίας στα πλαίσια των οικειοποιήσεών της από την κοινωνικήθεωρία γίνεται με μια laquoνοικοκυρεμένηraquo σκόπιμα παρερμηνευτική προ-χειρότητα μια διάσταση στην οποία ακόμα δεν έχουμε δώσει προσοχήκαι η οποία είναι ότι πρόκειται για μια θεωρία και πρακτική τόσο της σε-ξουαλικότητας και της σεξουαλικής διαφοράς όσο και του ασυνειδήτουΠώς θα μπορούσαμε να εντάξουμε αυτό το στοιχείο σεξουαλικότηταςστην πολιτική θεωρία και πρακτική Ένας τρόπος είναι να παρατηρή-σουμε ότι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη σφαίρα του ατομικού και σrsquoεκείνη του κοινωνικού θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως κάτιπου μοιάζει με την περίφημη laquoαδυνατότηταraquo αρμονικής σχέσης πουχρησιμοποιούσε ο Λακάν για να περιγράψει τη σεξουαλική διαφορά70

αλλά ακόμα και τότε αυτή η άκρως αφηρημένη διατύπωση απαντάμόνο σε έναν ήδη υπεργενικευμένο γρίφο Αντίθετα αν αποφασίζαμενα ρωτήσουμε σε τι θα ήταν χρήσιμη η λακανική ψυχανάλυση ως ένασυγκεκριμένο στοιχείο της πάλης των τάξεων και σε σχέση με ποιεςσυγκεκριμένες όψεις της μαρξιστικής επαναστατικής δραστηριότηταςτότε θα ήταν ίσως ωφέλιμο να εστιάσουμε στο ρόλο της σεξουαλικήςδιαφοράς και στο σημείο που αυτή συναντιέται με την ταξική πάλη Τοκλειδί εδώ είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στη laquoδημόσιαraquo και την laquoιδιω-τικήraquo σφαίρα ζωής υπό τις συνθήκες του καπιταλισμού και ο αντίστοι-χος προς αυτόν διαχωρισμός μεταξύ της στερεοτυπικής αρσενικότηταςκαι θηλυκότητας71 Φυσικά το σημείο τομής των αλληλεπικαλυπτόμε-νων και αμοιβαία ενισχυόμενων αξόνων της καπιταλιστικής εκμετάλ-λευσης και της πατριαρχικής καταπίεσης έχει δουλευτεί πιο έντονααπό φεμινιστές παρά από μαρξιστές72

Παλαιότερες γενιές ριζοσπαστών ψυχαναλυτών που είχαν επιχειρή-σει να αναπτύξουν θεωρίες προσωπικής αλλαγής σε σύνδεση με τηνεπαναστατική πολιτική είχαν εξ ανάγκης καταστήσει τη θεματική τηςlaquoσεξουαλικής επανάστασηςraquo ζωτικής σημασίας στοιχείο της δουλειάςτους73 Αλλά ολοένα και πιο συχνά το laquoφύλοraquo που θα καθοδηγούσετην επανάσταση γινόταν αντικείμενο ουσιολογικοποίησης και μετατρε-

E N E K E N

80

TEYXOΣ 16

70 laquoΟ μαρξισμός του Λακάν δεν υπήρξε ποτέ μπροστά στην αναγνώριση αυτής της ανυπότακτηςδυσαρμονίας Ο Λακάν του μαρξισμού υπήρξε πράγματι ως η περιχαρής αλλά τελικά αλλοτριω-τική παραγνώριση μιας προβαλόμενης αρμονίαςraquo Valente 2003 σ 17271 Zaretsky 197672 Βλέπε για παράδειγμα Haraway 199173 Βλέπε για παράδειγμα Fenichel 1977

πόταν σε μια αυτάρκη δύναμη που μπορούσε και έπρεπε να οδηγηθείστην επιφάνεια74 Ο Λακάν δείχνει αντιθέτως πως η θέσμιση ενός ομι-λούντος υποκειμένου είναι επίσης και ταυτόχρονα η θέσμιση μιαςάλλης όψης στην ομιλία ενός άλλου τόπου που είναι το ασυνείδητομέσα στο οποίο οι συνδεδεμένες με λιμπιντικές δυνάμεις αναπαρα-στάσεις απολαμβάνουν την ισχύ τους λόγω αυτής καθεαυτής της δια-δικασίας εκδίωξής τους από τη γλώσσα της καθημερινότητας και τησυνήθη συνείδηση Το υπερεγώ για παράδειγμα τρέφεται έτσι απότην ένοχη συναίσθηση ότι υπάρχει κάτι επιθυμητό που δεν πραγματο-ποιείται πλήρως και που συνεχώς στέλνει πίσω την εντολή για ευχαρί-στηση το σεξ συνεγείρεται όσο και τίθεται υπό απαγόρευση75

Είναι αυτό που μας παρέχει έναν νέο τρόπο στοχασμού της προ-βληματικής της σεξουαλικής διαφοράς έτσι ώστε η laquoαδύνατηraquo σε-ξουαλική σχέση να είναι καταστατικός παράγοντας σε ότι αφορά τιςφαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι οι άνδρες και οι γυναίκες καιαπό την πλευρά του άνδρα σε ότι αφορά τη φαντασίωση για το σεποια γυναίκα έχει πρόσβαση ως κάτι πάνω και πέρα από τη Συμβολικήτάξη κάτι πάνω και πέρα από τη φθίνουσα laquoφαλλική απόλαυσηraquo στηνοποία είναι φυλακισμένος ο laquoάνδραςraquo76 Υπάρχει φυσικά ο πειρασμόςσrsquo αυτήν την εξήγηση να εξιδανικεύσουμε τη laquoγυναίκαraquo mdashένα μοτίβοπου όλο και πιο αποτελεσματικά διατηρεί στη θέση του τον υποβιβα-σμό τηςmdash77 και έτσι για να την προχωρήσουμε παραπέρα είναι απα-ραίτητο να δώσουμε κάποια προσοχή στην ιστορική θέσμιση αυτής τηςαδύνατης σεξουαλικής σχέσης καθώς και στην εξιδανίκευση που τη συ-νοδεύει78

Για παράδειγμα η εκθήλυνση είναι μέρος της λογικής του καπιταλι-σμού που διαλύει τις σχέσεις της πυρηνικής οικογένειας και τους laquoπα-ραδοσιακούςraquo ρόλους που έχουν απονεμηθεί στους άνδρες και στιςγυναίκες παράλληλα με τη στρατολόγηση των γυναικών στο εργατικόδυναμικό ως επίτιμων ανδρών και με την καταστροφή της laquoιδιωτικήςraquoσφαίρας που είχε απονεμηθεί στις γυναίκες υπάρχουν και αντίστοιχες

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

81ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

74 Βλέπε για παράδειγμα Reich 197275 laquoΟ γονέας του ίδιου φύλου εμφανίζεται στο παιδί ταυτόχρονα ως ο φορέας της σεξουαλικήςαπαγόρευσης και ως το παράδειγμα της παραβίασης τηςraquo Lacan 1980 σ 19176 laquoΠρέπει να διαφωνήσουμε με τις φιλοσοφικές βάσεις της Λακανικής ψυχανάλυσης χωρίς να αρ-νηθούμε την κοινωνική πραγματικότητα του φαλλικού προνομίου σε γλώσσα και αναπαράστασηκαι ως εκ τούτου τη δυσκολία επιβεβαίωσης του ldquoθηλυκούrdquo ldquofemininerdquoraquo Segal 1999 σ 6778 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίαςπατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv

ορισμένες φορές απέλπιδες προσπάθειες επανεύρεσης εκείνης της χα-μένης θηλυκότητας αυτό είναι φανερό σε μοτίβα που σχετίζονται μετην ανατροφή των παιδιών στην οποία οι άνδρες αναζητούν πρόσβασησχεδόν το ίδιο ένθερμα με τις γυναίκες καθώς και στον laquoσυναισθημα-τικό μόχθοraquo μέσω του οποίου οι άνδρες φαντάζονται ότι θα μάθουν ναείναι τόσο αποτελεσματικοί όσο και οι γυναίκες στην αισθητικότητα τηςαπόδοσής τους κι έτσι θα νιώθουν πράγματι κάτι βαθιά μέσα τους79

Η εκθήλυνση του καπιταλισμού συνοδεύεται επίσης τώρα και απότην άνοδο της ψυχοθεραπείας μιας σφαίρας εργασίας παραδοσιακάσυνδεδεμένης με τις γυναίκες αλλά στην οποία οι άνδρες γίνονταιτώρα πιο ισχυροί όπως επίσης και στην ψυχανάλυση ως μια πιο laquoαυ-στηρήraquo στερεοτυπικά ανδρική δραστηριότητα στο πλαίσιο τηςοποίας άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επανανακαλύψουν τη θη-λυκή πλευρά του εαυτού τους80 Στη λακανική ψυχανάλυση ωστόσοαυτή η διαδικασία της laquoεκθήλυνσηςraquo επιστρατεύεται αλλά ταυτό-χρονα γίνεται και ζήτημα προβληματισμού καθώς χρησιμοποιείται ωςεργαλείο αλλά συγχρόνως εξετάζεται και μέσα από το τι θα ήταν δυ-νατό να ειδωθεί ως μια laquoπροσωπική-πολιτικήraquo διαδικασία που ανοίγει τοδρόμο στη θηλυκότητα σαν κάτι που είναι υποχρεωτικά καταπιεσμένοώστε να μπορεί να λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά με τρόπο που αρ-νείται να την ουσιολογικοποιήσει ή να την εξιδανικεύσει Η laquoυστερι-κοποίησηraquo του αναλυόμενου για παράδειγμα είναι μια εκθήλυνση τηςθέσης του υποκειμένου που αμφισβητεί τον κύριο και αναπτύσσεταιμε βάση τις πλέον πρώιμες και κριτικής σημασίας παρατηρήσεις στηνιστορία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τις οποίες η υστερία δεν πε-ριοριζόταν στις γυναίκες Αλλά αυτή η εκθήλυνση δεν είναι σαγηνευ-μένη από φαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι μια γυναίκα επειδή ηακύρωση της laquoθηλυκότηταςraquo είναι το σημείο εκείνο στο οποίο ο οποι-ουδήποτε φύλου αναλυόμενος γνωρίζει όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αρ-μονική σεξουαλική σχέση αλλά και ότι laquoη γυναίκαraquo δεν υπάρχει81

E N E K E N

82

TEYXOΣ 16

77 laquoΥπάρχουν λίγοι μόνο μορφωμένοι άνθρωποι στους οποίους οι δύο τάσεις της τρυφερότηταςκαι της αισθησιακότητας έχουν συγκεραστεί σωστάmiddot ο άνδρας σχεδόν πάντα νιώθει τον σεβασμότου για εκείνη τη γυναίκα που δρα ως ένας περιορισμός για τη σεξουαλική του δραστηριότητα καιαναπτύσσει πλήρη σεξουαλική ικανότητα μόνον όταν βρίσκεται με ένα υποβαθμισμένο σεξουα-λικό αντικείμενοraquo Freud 2001d σ 18578 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίας[πατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv 79 Βλέπε για παράδειγμα Hochschild 198380 Verhaeghe 199981 Lacan 1998 σ 81

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

Υπάρχει μια σημαντική διάσταση της ψυχανάλυσης η πραγμάτευσητης οποίας στα πλαίσια των οικειοποιήσεών της από την κοινωνικήθεωρία γίνεται με μια laquoνοικοκυρεμένηraquo σκόπιμα παρερμηνευτική προ-χειρότητα μια διάσταση στην οποία ακόμα δεν έχουμε δώσει προσοχήκαι η οποία είναι ότι πρόκειται για μια θεωρία και πρακτική τόσο της σε-ξουαλικότητας και της σεξουαλικής διαφοράς όσο και του ασυνειδήτουΠώς θα μπορούσαμε να εντάξουμε αυτό το στοιχείο σεξουαλικότηταςστην πολιτική θεωρία και πρακτική Ένας τρόπος είναι να παρατηρή-σουμε ότι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη σφαίρα του ατομικού και σrsquoεκείνη του κοινωνικού θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως κάτιπου μοιάζει με την περίφημη laquoαδυνατότηταraquo αρμονικής σχέσης πουχρησιμοποιούσε ο Λακάν για να περιγράψει τη σεξουαλική διαφορά70

αλλά ακόμα και τότε αυτή η άκρως αφηρημένη διατύπωση απαντάμόνο σε έναν ήδη υπεργενικευμένο γρίφο Αντίθετα αν αποφασίζαμενα ρωτήσουμε σε τι θα ήταν χρήσιμη η λακανική ψυχανάλυση ως ένασυγκεκριμένο στοιχείο της πάλης των τάξεων και σε σχέση με ποιεςσυγκεκριμένες όψεις της μαρξιστικής επαναστατικής δραστηριότηταςτότε θα ήταν ίσως ωφέλιμο να εστιάσουμε στο ρόλο της σεξουαλικήςδιαφοράς και στο σημείο που αυτή συναντιέται με την ταξική πάλη Τοκλειδί εδώ είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στη laquoδημόσιαraquo και την laquoιδιω-τικήraquo σφαίρα ζωής υπό τις συνθήκες του καπιταλισμού και ο αντίστοι-χος προς αυτόν διαχωρισμός μεταξύ της στερεοτυπικής αρσενικότηταςκαι θηλυκότητας71 Φυσικά το σημείο τομής των αλληλεπικαλυπτόμε-νων και αμοιβαία ενισχυόμενων αξόνων της καπιταλιστικής εκμετάλ-λευσης και της πατριαρχικής καταπίεσης έχει δουλευτεί πιο έντονααπό φεμινιστές παρά από μαρξιστές72

Παλαιότερες γενιές ριζοσπαστών ψυχαναλυτών που είχαν επιχειρή-σει να αναπτύξουν θεωρίες προσωπικής αλλαγής σε σύνδεση με τηνεπαναστατική πολιτική είχαν εξ ανάγκης καταστήσει τη θεματική τηςlaquoσεξουαλικής επανάστασηςraquo ζωτικής σημασίας στοιχείο της δουλειάςτους73 Αλλά ολοένα και πιο συχνά το laquoφύλοraquo που θα καθοδηγούσετην επανάσταση γινόταν αντικείμενο ουσιολογικοποίησης και μετατρε-

E N E K E N

80

TEYXOΣ 16

70 laquoΟ μαρξισμός του Λακάν δεν υπήρξε ποτέ μπροστά στην αναγνώριση αυτής της ανυπότακτηςδυσαρμονίας Ο Λακάν του μαρξισμού υπήρξε πράγματι ως η περιχαρής αλλά τελικά αλλοτριω-τική παραγνώριση μιας προβαλόμενης αρμονίαςraquo Valente 2003 σ 17271 Zaretsky 197672 Βλέπε για παράδειγμα Haraway 199173 Βλέπε για παράδειγμα Fenichel 1977

πόταν σε μια αυτάρκη δύναμη που μπορούσε και έπρεπε να οδηγηθείστην επιφάνεια74 Ο Λακάν δείχνει αντιθέτως πως η θέσμιση ενός ομι-λούντος υποκειμένου είναι επίσης και ταυτόχρονα η θέσμιση μιαςάλλης όψης στην ομιλία ενός άλλου τόπου που είναι το ασυνείδητομέσα στο οποίο οι συνδεδεμένες με λιμπιντικές δυνάμεις αναπαρα-στάσεις απολαμβάνουν την ισχύ τους λόγω αυτής καθεαυτής της δια-δικασίας εκδίωξής τους από τη γλώσσα της καθημερινότητας και τησυνήθη συνείδηση Το υπερεγώ για παράδειγμα τρέφεται έτσι απότην ένοχη συναίσθηση ότι υπάρχει κάτι επιθυμητό που δεν πραγματο-ποιείται πλήρως και που συνεχώς στέλνει πίσω την εντολή για ευχαρί-στηση το σεξ συνεγείρεται όσο και τίθεται υπό απαγόρευση75

Είναι αυτό που μας παρέχει έναν νέο τρόπο στοχασμού της προ-βληματικής της σεξουαλικής διαφοράς έτσι ώστε η laquoαδύνατηraquo σε-ξουαλική σχέση να είναι καταστατικός παράγοντας σε ότι αφορά τιςφαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι οι άνδρες και οι γυναίκες καιαπό την πλευρά του άνδρα σε ότι αφορά τη φαντασίωση για το σεποια γυναίκα έχει πρόσβαση ως κάτι πάνω και πέρα από τη Συμβολικήτάξη κάτι πάνω και πέρα από τη φθίνουσα laquoφαλλική απόλαυσηraquo στηνοποία είναι φυλακισμένος ο laquoάνδραςraquo76 Υπάρχει φυσικά ο πειρασμόςσrsquo αυτήν την εξήγηση να εξιδανικεύσουμε τη laquoγυναίκαraquo mdashένα μοτίβοπου όλο και πιο αποτελεσματικά διατηρεί στη θέση του τον υποβιβα-σμό τηςmdash77 και έτσι για να την προχωρήσουμε παραπέρα είναι απα-ραίτητο να δώσουμε κάποια προσοχή στην ιστορική θέσμιση αυτής τηςαδύνατης σεξουαλικής σχέσης καθώς και στην εξιδανίκευση που τη συ-νοδεύει78

Για παράδειγμα η εκθήλυνση είναι μέρος της λογικής του καπιταλι-σμού που διαλύει τις σχέσεις της πυρηνικής οικογένειας και τους laquoπα-ραδοσιακούςraquo ρόλους που έχουν απονεμηθεί στους άνδρες και στιςγυναίκες παράλληλα με τη στρατολόγηση των γυναικών στο εργατικόδυναμικό ως επίτιμων ανδρών και με την καταστροφή της laquoιδιωτικήςraquoσφαίρας που είχε απονεμηθεί στις γυναίκες υπάρχουν και αντίστοιχες

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

81ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

74 Βλέπε για παράδειγμα Reich 197275 laquoΟ γονέας του ίδιου φύλου εμφανίζεται στο παιδί ταυτόχρονα ως ο φορέας της σεξουαλικήςαπαγόρευσης και ως το παράδειγμα της παραβίασης τηςraquo Lacan 1980 σ 19176 laquoΠρέπει να διαφωνήσουμε με τις φιλοσοφικές βάσεις της Λακανικής ψυχανάλυσης χωρίς να αρ-νηθούμε την κοινωνική πραγματικότητα του φαλλικού προνομίου σε γλώσσα και αναπαράστασηκαι ως εκ τούτου τη δυσκολία επιβεβαίωσης του ldquoθηλυκούrdquo ldquofemininerdquoraquo Segal 1999 σ 6778 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίαςπατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv

ορισμένες φορές απέλπιδες προσπάθειες επανεύρεσης εκείνης της χα-μένης θηλυκότητας αυτό είναι φανερό σε μοτίβα που σχετίζονται μετην ανατροφή των παιδιών στην οποία οι άνδρες αναζητούν πρόσβασησχεδόν το ίδιο ένθερμα με τις γυναίκες καθώς και στον laquoσυναισθημα-τικό μόχθοraquo μέσω του οποίου οι άνδρες φαντάζονται ότι θα μάθουν ναείναι τόσο αποτελεσματικοί όσο και οι γυναίκες στην αισθητικότητα τηςαπόδοσής τους κι έτσι θα νιώθουν πράγματι κάτι βαθιά μέσα τους79

Η εκθήλυνση του καπιταλισμού συνοδεύεται επίσης τώρα και απότην άνοδο της ψυχοθεραπείας μιας σφαίρας εργασίας παραδοσιακάσυνδεδεμένης με τις γυναίκες αλλά στην οποία οι άνδρες γίνονταιτώρα πιο ισχυροί όπως επίσης και στην ψυχανάλυση ως μια πιο laquoαυ-στηρήraquo στερεοτυπικά ανδρική δραστηριότητα στο πλαίσιο τηςοποίας άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επανανακαλύψουν τη θη-λυκή πλευρά του εαυτού τους80 Στη λακανική ψυχανάλυση ωστόσοαυτή η διαδικασία της laquoεκθήλυνσηςraquo επιστρατεύεται αλλά ταυτό-χρονα γίνεται και ζήτημα προβληματισμού καθώς χρησιμοποιείται ωςεργαλείο αλλά συγχρόνως εξετάζεται και μέσα από το τι θα ήταν δυ-νατό να ειδωθεί ως μια laquoπροσωπική-πολιτικήraquo διαδικασία που ανοίγει τοδρόμο στη θηλυκότητα σαν κάτι που είναι υποχρεωτικά καταπιεσμένοώστε να μπορεί να λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά με τρόπο που αρ-νείται να την ουσιολογικοποιήσει ή να την εξιδανικεύσει Η laquoυστερι-κοποίησηraquo του αναλυόμενου για παράδειγμα είναι μια εκθήλυνση τηςθέσης του υποκειμένου που αμφισβητεί τον κύριο και αναπτύσσεταιμε βάση τις πλέον πρώιμες και κριτικής σημασίας παρατηρήσεις στηνιστορία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τις οποίες η υστερία δεν πε-ριοριζόταν στις γυναίκες Αλλά αυτή η εκθήλυνση δεν είναι σαγηνευ-μένη από φαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι μια γυναίκα επειδή ηακύρωση της laquoθηλυκότηταςraquo είναι το σημείο εκείνο στο οποίο ο οποι-ουδήποτε φύλου αναλυόμενος γνωρίζει όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αρ-μονική σεξουαλική σχέση αλλά και ότι laquoη γυναίκαraquo δεν υπάρχει81

E N E K E N

82

TEYXOΣ 16

77 laquoΥπάρχουν λίγοι μόνο μορφωμένοι άνθρωποι στους οποίους οι δύο τάσεις της τρυφερότηταςκαι της αισθησιακότητας έχουν συγκεραστεί σωστάmiddot ο άνδρας σχεδόν πάντα νιώθει τον σεβασμότου για εκείνη τη γυναίκα που δρα ως ένας περιορισμός για τη σεξουαλική του δραστηριότητα καιαναπτύσσει πλήρη σεξουαλική ικανότητα μόνον όταν βρίσκεται με ένα υποβαθμισμένο σεξουα-λικό αντικείμενοraquo Freud 2001d σ 18578 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίας[πατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv 79 Βλέπε για παράδειγμα Hochschild 198380 Verhaeghe 199981 Lacan 1998 σ 81

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

πόταν σε μια αυτάρκη δύναμη που μπορούσε και έπρεπε να οδηγηθείστην επιφάνεια74 Ο Λακάν δείχνει αντιθέτως πως η θέσμιση ενός ομι-λούντος υποκειμένου είναι επίσης και ταυτόχρονα η θέσμιση μιαςάλλης όψης στην ομιλία ενός άλλου τόπου που είναι το ασυνείδητομέσα στο οποίο οι συνδεδεμένες με λιμπιντικές δυνάμεις αναπαρα-στάσεις απολαμβάνουν την ισχύ τους λόγω αυτής καθεαυτής της δια-δικασίας εκδίωξής τους από τη γλώσσα της καθημερινότητας και τησυνήθη συνείδηση Το υπερεγώ για παράδειγμα τρέφεται έτσι απότην ένοχη συναίσθηση ότι υπάρχει κάτι επιθυμητό που δεν πραγματο-ποιείται πλήρως και που συνεχώς στέλνει πίσω την εντολή για ευχαρί-στηση το σεξ συνεγείρεται όσο και τίθεται υπό απαγόρευση75

Είναι αυτό που μας παρέχει έναν νέο τρόπο στοχασμού της προ-βληματικής της σεξουαλικής διαφοράς έτσι ώστε η laquoαδύνατηraquo σε-ξουαλική σχέση να είναι καταστατικός παράγοντας σε ότι αφορά τιςφαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι οι άνδρες και οι γυναίκες καιαπό την πλευρά του άνδρα σε ότι αφορά τη φαντασίωση για το σεποια γυναίκα έχει πρόσβαση ως κάτι πάνω και πέρα από τη Συμβολικήτάξη κάτι πάνω και πέρα από τη φθίνουσα laquoφαλλική απόλαυσηraquo στηνοποία είναι φυλακισμένος ο laquoάνδραςraquo76 Υπάρχει φυσικά ο πειρασμόςσrsquo αυτήν την εξήγηση να εξιδανικεύσουμε τη laquoγυναίκαraquo mdashένα μοτίβοπου όλο και πιο αποτελεσματικά διατηρεί στη θέση του τον υποβιβα-σμό τηςmdash77 και έτσι για να την προχωρήσουμε παραπέρα είναι απα-ραίτητο να δώσουμε κάποια προσοχή στην ιστορική θέσμιση αυτής τηςαδύνατης σεξουαλικής σχέσης καθώς και στην εξιδανίκευση που τη συ-νοδεύει78

Για παράδειγμα η εκθήλυνση είναι μέρος της λογικής του καπιταλι-σμού που διαλύει τις σχέσεις της πυρηνικής οικογένειας και τους laquoπα-ραδοσιακούςraquo ρόλους που έχουν απονεμηθεί στους άνδρες και στιςγυναίκες παράλληλα με τη στρατολόγηση των γυναικών στο εργατικόδυναμικό ως επίτιμων ανδρών και με την καταστροφή της laquoιδιωτικήςraquoσφαίρας που είχε απονεμηθεί στις γυναίκες υπάρχουν και αντίστοιχες

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

81ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

74 Βλέπε για παράδειγμα Reich 197275 laquoΟ γονέας του ίδιου φύλου εμφανίζεται στο παιδί ταυτόχρονα ως ο φορέας της σεξουαλικήςαπαγόρευσης και ως το παράδειγμα της παραβίασης τηςraquo Lacan 1980 σ 19176 laquoΠρέπει να διαφωνήσουμε με τις φιλοσοφικές βάσεις της Λακανικής ψυχανάλυσης χωρίς να αρ-νηθούμε την κοινωνική πραγματικότητα του φαλλικού προνομίου σε γλώσσα και αναπαράστασηκαι ως εκ τούτου τη δυσκολία επιβεβαίωσης του ldquoθηλυκούrdquo ldquofemininerdquoraquo Segal 1999 σ 6778 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίαςπατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv

ορισμένες φορές απέλπιδες προσπάθειες επανεύρεσης εκείνης της χα-μένης θηλυκότητας αυτό είναι φανερό σε μοτίβα που σχετίζονται μετην ανατροφή των παιδιών στην οποία οι άνδρες αναζητούν πρόσβασησχεδόν το ίδιο ένθερμα με τις γυναίκες καθώς και στον laquoσυναισθημα-τικό μόχθοraquo μέσω του οποίου οι άνδρες φαντάζονται ότι θα μάθουν ναείναι τόσο αποτελεσματικοί όσο και οι γυναίκες στην αισθητικότητα τηςαπόδοσής τους κι έτσι θα νιώθουν πράγματι κάτι βαθιά μέσα τους79

Η εκθήλυνση του καπιταλισμού συνοδεύεται επίσης τώρα και απότην άνοδο της ψυχοθεραπείας μιας σφαίρας εργασίας παραδοσιακάσυνδεδεμένης με τις γυναίκες αλλά στην οποία οι άνδρες γίνονταιτώρα πιο ισχυροί όπως επίσης και στην ψυχανάλυση ως μια πιο laquoαυ-στηρήraquo στερεοτυπικά ανδρική δραστηριότητα στο πλαίσιο τηςοποίας άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επανανακαλύψουν τη θη-λυκή πλευρά του εαυτού τους80 Στη λακανική ψυχανάλυση ωστόσοαυτή η διαδικασία της laquoεκθήλυνσηςraquo επιστρατεύεται αλλά ταυτό-χρονα γίνεται και ζήτημα προβληματισμού καθώς χρησιμοποιείται ωςεργαλείο αλλά συγχρόνως εξετάζεται και μέσα από το τι θα ήταν δυ-νατό να ειδωθεί ως μια laquoπροσωπική-πολιτικήraquo διαδικασία που ανοίγει τοδρόμο στη θηλυκότητα σαν κάτι που είναι υποχρεωτικά καταπιεσμένοώστε να μπορεί να λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά με τρόπο που αρ-νείται να την ουσιολογικοποιήσει ή να την εξιδανικεύσει Η laquoυστερι-κοποίησηraquo του αναλυόμενου για παράδειγμα είναι μια εκθήλυνση τηςθέσης του υποκειμένου που αμφισβητεί τον κύριο και αναπτύσσεταιμε βάση τις πλέον πρώιμες και κριτικής σημασίας παρατηρήσεις στηνιστορία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τις οποίες η υστερία δεν πε-ριοριζόταν στις γυναίκες Αλλά αυτή η εκθήλυνση δεν είναι σαγηνευ-μένη από φαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι μια γυναίκα επειδή ηακύρωση της laquoθηλυκότηταςraquo είναι το σημείο εκείνο στο οποίο ο οποι-ουδήποτε φύλου αναλυόμενος γνωρίζει όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αρ-μονική σεξουαλική σχέση αλλά και ότι laquoη γυναίκαraquo δεν υπάρχει81

E N E K E N

82

TEYXOΣ 16

77 laquoΥπάρχουν λίγοι μόνο μορφωμένοι άνθρωποι στους οποίους οι δύο τάσεις της τρυφερότηταςκαι της αισθησιακότητας έχουν συγκεραστεί σωστάmiddot ο άνδρας σχεδόν πάντα νιώθει τον σεβασμότου για εκείνη τη γυναίκα που δρα ως ένας περιορισμός για τη σεξουαλική του δραστηριότητα καιαναπτύσσει πλήρη σεξουαλική ικανότητα μόνον όταν βρίσκεται με ένα υποβαθμισμένο σεξουα-λικό αντικείμενοraquo Freud 2001d σ 18578 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίας[πατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv 79 Βλέπε για παράδειγμα Hochschild 198380 Verhaeghe 199981 Lacan 1998 σ 81

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

ορισμένες φορές απέλπιδες προσπάθειες επανεύρεσης εκείνης της χα-μένης θηλυκότητας αυτό είναι φανερό σε μοτίβα που σχετίζονται μετην ανατροφή των παιδιών στην οποία οι άνδρες αναζητούν πρόσβασησχεδόν το ίδιο ένθερμα με τις γυναίκες καθώς και στον laquoσυναισθημα-τικό μόχθοraquo μέσω του οποίου οι άνδρες φαντάζονται ότι θα μάθουν ναείναι τόσο αποτελεσματικοί όσο και οι γυναίκες στην αισθητικότητα τηςαπόδοσής τους κι έτσι θα νιώθουν πράγματι κάτι βαθιά μέσα τους79

Η εκθήλυνση του καπιταλισμού συνοδεύεται επίσης τώρα και απότην άνοδο της ψυχοθεραπείας μιας σφαίρας εργασίας παραδοσιακάσυνδεδεμένης με τις γυναίκες αλλά στην οποία οι άνδρες γίνονταιτώρα πιο ισχυροί όπως επίσης και στην ψυχανάλυση ως μια πιο laquoαυ-στηρήraquo στερεοτυπικά ανδρική δραστηριότητα στο πλαίσιο τηςοποίας άνδρες και γυναίκες προσπαθούν να επανανακαλύψουν τη θη-λυκή πλευρά του εαυτού τους80 Στη λακανική ψυχανάλυση ωστόσοαυτή η διαδικασία της laquoεκθήλυνσηςraquo επιστρατεύεται αλλά ταυτό-χρονα γίνεται και ζήτημα προβληματισμού καθώς χρησιμοποιείται ωςεργαλείο αλλά συγχρόνως εξετάζεται και μέσα από το τι θα ήταν δυ-νατό να ειδωθεί ως μια laquoπροσωπική-πολιτικήraquo διαδικασία που ανοίγει τοδρόμο στη θηλυκότητα σαν κάτι που είναι υποχρεωτικά καταπιεσμένοώστε να μπορεί να λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά με τρόπο που αρ-νείται να την ουσιολογικοποιήσει ή να την εξιδανικεύσει Η laquoυστερι-κοποίησηraquo του αναλυόμενου για παράδειγμα είναι μια εκθήλυνση τηςθέσης του υποκειμένου που αμφισβητεί τον κύριο και αναπτύσσεταιμε βάση τις πλέον πρώιμες και κριτικής σημασίας παρατηρήσεις στηνιστορία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τις οποίες η υστερία δεν πε-ριοριζόταν στις γυναίκες Αλλά αυτή η εκθήλυνση δεν είναι σαγηνευ-μένη από φαντασιώσεις για το τι είναι πράγματι μια γυναίκα επειδή ηακύρωση της laquoθηλυκότηταςraquo είναι το σημείο εκείνο στο οποίο ο οποι-ουδήποτε φύλου αναλυόμενος γνωρίζει όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αρ-μονική σεξουαλική σχέση αλλά και ότι laquoη γυναίκαraquo δεν υπάρχει81

E N E K E N

82

TEYXOΣ 16

77 laquoΥπάρχουν λίγοι μόνο μορφωμένοι άνθρωποι στους οποίους οι δύο τάσεις της τρυφερότηταςκαι της αισθησιακότητας έχουν συγκεραστεί σωστάmiddot ο άνδρας σχεδόν πάντα νιώθει τον σεβασμότου για εκείνη τη γυναίκα που δρα ως ένας περιορισμός για τη σεξουαλική του δραστηριότητα καιαναπτύσσει πλήρη σεξουαλική ικανότητα μόνον όταν βρίσκεται με ένα υποβαθμισμένο σεξουα-λικό αντικείμενοraquo Freud 2001d σ 18578 laquohellipη ψυχανάλυση δεν είναι μια εισήγηση για μια πατριαρχική κοινωνία αλλά μια ανάλυση μίας[πατριαρχικής κοινωνίαςraquo Mitchell 1974 σ xv 79 Βλέπε για παράδειγμα Hochschild 198380 Verhaeghe 199981 Lacan 1998 σ 81

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

Στη διαδικασία αυτής της αμφισβήτησης και μεταμόρφωσης αυτήςτης εξέγερσης ενάντια στο κανονιστικό και παθολογικοποιητικό συμβο-λικό υλικό που έχει συγκροτήσει το ατομικό υποκείμενο κάποιες από τιςεξατομικευμένες και αυτοαναιρούμενες αναπαραστάσεις ευτυχίας υπότις συνθήκες του καπιταλισμού υπόκεινται επίσης σε αυστηρή εξέτασηκαι αλλαγή Ο στερεοτυπικός καταμερισμός επιθετικότητας και υπο-ταγής σε αρσενικούς και θηλυκούς ρόλους η κατοχή κοινωνικά εκτι-μώμενων εμπορευματικών αγαθών και η απατηλή ελευθερία από τηναυθαίρετη εισβολή άλλων ξένων προς εμάς μπορούν όλα να γίνουνμε αναλυτικό τρόπο κατανοητά ως laquoιδεολογικάraquo αλλά αυτές οι ανα-παραστάσεις είναι αλυσοδεμένες μεταξύ τους με διαφορετικούς τρό-πους σε διαφορετικούς χρόνους Ακόμα και αν τα πολιτικά προτάγματαεδώ δεν είναι αλληλοσυμπληρωματικά υπάρχουν τρόποι με τους οποί-ους είναι πιθανό να συμπίπτουν οι επαναστάτες μαρξιστές για παρά-δειγμα δεν είναι ενάντια στην laquoιδεολογίαraquo αυτή καθεαυτή αλλά στοντρόπο με τον οποίο αποπνίγεται η συλλογική δημιουργική δραστηριότηταορισμένες φορές από εκείνους που εντοπίζουν παντού την ιδεολογία καιοι λακανικοί ψυχαναλυτές ασχολούνται με τα ψεύδη που τα ιδεολογικάμοτίβα επιτρέπουν να λέει στον εαυτό του κάποιο συγκεκριμένο υπο-κείμενο ψεύδη τα οποία αυτό προσάπτει στο σύμπτωμά του

Η ψυχανάλυση παρέχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο για την περιγραφή τηςυποκειμενικότητας αλλά όχι ως ένα σύνολο σημαινόντων που θα μπο-ρούσαν να χρησιμοποιούνται για να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούντην πολιτική ανάλυση Ίσως να υπάρχει κάτι προ-εικονιστικό στο ναμπορεί κανείς να δίνει προσοχή σε mdashκαι να μοιράζεται με άλλουςmdashόψεις συναισθηματικής ύπαρξης που συνήθως καταπνίγονται κατα-στέλλονται και αρκετές φορές απωθούνται ως μια συνάρτηση της μι-σθωτής εργασίας Η σχεδόν ανυπόφορα έντονη διαλεκτική σχέσημεταξύ μαρξιστών και φεμινιστών έχει οδηγήσει σε αλλαγές στην πο-λιτική πρακτική στους κύκλους των μαρξιστών και ίσως να είναι μόνοαυτή η σχέση που τόσο σύντομα επισημάνθηκε εδώ η οποία θα καθι-στούσε τη λακανική ψυχανάλυση με άτομα ικανή να συνεισφέρει στημαρξιστική επαναστατική πρακτική

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

83ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

E N E K E N

84

TEYXOΣ 16

Adorno Theodοr 1967 laquoSociology and psy-chology Iraquo New Left Review 46 67-80Althusser Louis 1971 Lenin and Philosophyand Other Essays London New Left BooksAlthusser Louis 1976 Essays in Self-Criti-cism London New Left BooksAnderson Perry 1983 In the Tracks of His-torical Materialism London VersoBadiou Alain 1998 Ethics An Essay on the Un-derstanding of Evil London Verso Η ηθική Δοκίμιο για τη συνείδηση του Kακού μτφρ ΒΣκολίδης-Κ Μπόμπας Αθήνα Scripta 1998Barrett Michegravele 1993 laquoAlthusserrsquos MarxAlthusserrsquos Lacanraquo στο The AlthusserianLegacy επιμ E Ann Kaplan και MichaelSprinker London VersoButler Judith Ernesto Laclau and SlavojZizek 2000 Contingency Hegemony Uni-versality Contemporary Dialogues στο theLeft London VersoCallinicos Alex 1982 Is There a Future forMarxism London MacmillanCastoriadis Cornelius 1987 The Imaginary In-stitution of Society Cambridge Polity PressΗ Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνία εκδΡάππα Αθήνα 1981 Eight French Psychiatrists (Bonnafe FollinKestemberg Kestemberg Lebovici Le Guil-land Monnerot και Shentoub) 1949 laquoPsy-choanalysis A Reactionary IdeologyraquoMarxism and Masses 2 9 10-27Fenichel Otto 1977 laquoPsychoanalysis as theNucleus of a Future Dialectical MaterialistPsychologyraquo American Imago 24 290-311Freud Sigmund 2001a laquoCivilization andIts Discontentsraquo (1930) στο The StandardEdition of the Complete PsychologicalWorks of S Freud τ XXI London Vin-tage The Hogarth Press and the Institute ofPsycho-Analysis Ο πολιτισμός πηγή δυστυ-χίας το μέλλον μιας αυταπάτης Η δυσφορίαμέσα στον πολιτισμό μτφρ Γιώργος Βαμβα-λής Αθήνα Επίκουρος 1994Freud Sigmund 2001b laquoGroup Psychologyand the Analysis of the Egoraquo (1921) στο TheStandard Edition όπ

Freud Sigmund 2001c laquoNew IntroductoryLectures on Psycho-Analysisraquo (1933) στοThe Standard Edition όπ Νέα σειρά τωνπαραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά-λυση μτφρ Κ Τρικεριώτη εκδ ΕπίκουροςΑθήνα 1977Freud Sigmund 2001d laquoOn the UniversalTendency to Debasement in the Sphere ofLoveraquo (1912) στο The Standard Edition όπGeras Norman 1983 Marx and Human Na-ture Refutation of a Legend London VersoGlynos Jason and Yannis Stavrakakis 2003laquoEncounters of the Real Kind Sussing Outthe Limits of Laclaursquos Embrace of LacanraquoJournal for Lacanian Studies 1 1 110-128Greeley Robin Adegravele 2001 laquoDaliacutersquos FascismLacanrsquos Paranoiaraquo Art History 24 4 465-92Hallward Peter 2003 Badiou A Subject toTruth Minneapolis University of Min-nesota PressHaraway Donna J 1991 Simians Cyborgsand Women The Reinvention of NatureLondon Free Association BooksHochschild Arlie 1983 The ManagedHeart The Commercialisation of FeelingBerkeley University of California PressHomer Sean 1998 Fredric Jameson Marx-ism Hermeneutics Postmodernism Cam-bridge Polity PressHowarth David Aletta Norval and YannisStavrakakis eds 2000 Discourse Theoryand Political Analysis Identities Hege-monies and Social Change ManchesterManchester University PressJameson Fredric 1972 The Prison-House ofLanguage A Critical Account of Struc-turalism and Russian Formalism PrincetonPrinceton University PressJameson Fredric 1977 laquoImaginary andSymbolic in Lacan Marxism Psychoana-lytic Criticism and the Problem of the Sub-jectraquo Yale French Studies 5556 338-95Kovel Joel 1988 The Radical Spirit Essayson Psychoanalysis and Society LondonFree Association BooksLacan Jacques 1968 laquoThe Mirror-Phase as

Βιβλιογραφία

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

Λακανική ψυχανάλυση και επαναστατικός μαρξισμός

85ΑΠΡΙΛΙΟΣ

ΜΑΙΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

Formative of the Function of the Iraquo NewLeft Review 51 71-7Lacan Jacques 1969-1970 The Seminar ofJacques Lacan Book XVII PsychoanalysisUpside Down The Reverse Side of Psy-choanalysisLacan Jacques 1979 Four FundamentalConcepts of Psycho-Analysis Har-mondsworth Penguin Οι τέσσερις θεμε-λιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964)μεταγραφή κειμένου από τον Ζακ Αλαίν-Μιλ-λέρ μτφρ Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου επιμΓιώργος Χειμωνάς Αθήνα εκδ Κέδρος-Ράππα 1982Lacan Jacques 1980 laquoThe Oedipus Com-plex [Les complexes familiaux dans la for-mation de lrsquoindividu (1948)]raquo Semiotext(e)4 1 190-200Lacan Jacques 1987 laquoImpromptu at Vin-cennes (1969)raquo October 40 116-27Lacan Jacques 1988 laquoLogical time and theassertion of anticipated certainty A newsophismraquo Newsletter of the FreudianField 2 4-22Lacan Jacques 1998 On Feminine Sexual-ity The Limits of Love and Knowledge1972-1973 Encore The Seminar of JacquesLacan Book XX New York WW Nortonand CompanyLacan Jacques 2000 laquoBritish Psychiatryand the Warraquo Psychoanalytical Notebooksof the London Circle 4 9-34Lacan Jacques 2002 Eacutecrits A SelectionNew York W W Norton and CompanyLaclau Ernesto 2003 laquoDiscourse and Jouis-sance A Reply to Glynos and StavrakakisraquoJournal for Lacanian Studies 1 2 278-285Laclau Ernesto and Chantal Mouffe 1985 Hege-mony and Socialist Strategy London VersoLaclau Ernesto and Chantal Mouffe 1987laquoPost-Marxism Without Apologiesraquo NewLeft Review 166 79-106Lagache Daniel 1953 laquoSome Aspects ofTransferenceraquo International Journal of Psy-cho-Analysis 34 1-10Leacutevi-Strauss Claude 1963 Structural An-thropology New York Basic Books Long Andrew and Tara McGann 1997laquoSlavoj Žižek Interviewed by Andrew Long

and Tara McGannraquo Journal for the Psycho-analysis of Culture and Society 1 2 133-137Macey David 1994 laquoThinking with Bor-rowed Concepts Althusser and Lacanraquo inAlthusser A Critical Reader edited by Gre-gory Elliott Oxford BlackwellMandel Ernest 1971 The Formation of theEconomic Thought of Karl Marx LondonNew Left Books Γένεση και εξέλιξη των οι-κονομικών θεωριών του Κ Μαρξ 1843-1863μτφρ Σταύρος Καμπουρίδης εκδ Ζαχαρό-πουλος Σ Ι Αθήνα 1975Mandel Ernest 1978 From Stalinism to Euro-communism The Bitter Fruits of lsquoSocialismin One Country London New Left BooksMandel Ernest 1979 Revolutionary Marx-ism Today London New Left BooksMetz Christian 1982 The Imaginary Signi-fier Psychoanalysis and the CinemaBloomington Indiana University PressMiller Jacques-Alain 1994 laquoExtimiteacuteraquo inLacanian Theory of Discourse SubjectStructure and Society edited by MarkBracher Marshall W Alcorn Ronald JCorthell and Franccediloise Massardier-KenneyNew York New York University PressMitchell Juliet 1974 Psychoanalysis andFeminism Harmondsworth PenguinMočnik Rastko 1993 laquoIdeology and Fan-tasyraquo in The Althusserian Legacy edited byE Ann Kaplan and Michael Sprinker Lon-don VersoOrsquoDonnell Paddy 1982 laquoLucien Segraveve Al-thusser and the Contradictions of the PCFraquoCritique 15 7-29Parker Ian 2004 Slavoj Žižek A Critical In-troduction London Pluto PressReich Wilhelm 1972 Sex-Pol Essays 1929-1934 New York Vintage BooksRoudinesco Elisabeth 1990 Jacques Lacanamp Co A History of Psychoanalysis inFrance 1925-1985 London Free AssociationBooksRoudinesco Elisabeth 1997 Jacques LacanAn Outline of a Life and a History of a Sys-tem of Thought Cambridge Polity PressΣχεδίασμα μιας ζωής ιστορία ενός συστήμα-τος σκέψης μτφρ Νίκος Ηλιάδης εκδ Ίνδι-κτος Αθήνα 2007

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών

Saussure Ferdinand de 1974 Course inGeneral Linguistics London Fontana Μα-θήματα γενικής γλωσσολογίας μτφρ Φ ΔΑποστολόπουλου Αθήνα Παπαζήσης 1979Segal Lynne 1999 laquoCautionary Tales Be-tween Freud and Feminismraquo Constella-tions 6 1 61-79Stavrakakis Yannis 1999 Lacan and the Po-litical London Routledge Ο Λακάν και τοπολιτικό μτφρ Αλέξανδρος Κιουπκιολήςεκδ Ψυχογιός Αθήνα 2008Strachey James 1934 laquoThe nature of the ther-apeutic action of psycho-analysisraquo Interna-tional Journal of Psycho-Analysis 15 127-59Strachey John 1937 laquoIntroductionraquo inReuben Osborn Freud and Marx A Di-alectical Study London Victor GollanczLtdValente Joseph 2003 laquoLacanrsquos MarxismMarxismrsquos Lacan (from Žižek to Al-thusser)raquo in The Cambridge Companion toLacan edited by Jean-Michel Rabateacute Cam-bridge Cambridge University PressZaretsky Eli 1976 Capitalism the Familyand Personal Life London Pluto Press

Žižek Slavoj 1989 The Sublime Object ofIdeology London Verso Το υψηλό αντικεί-μενο της ιδεολογίας μτφρ Βίκυ Ιακώβουεπιμ Γιάννης Σταυρακάκης εκδ ScriptaΑθήνα 2006 Žižek Slavoj 1990 laquoEastern Europersquos Re-publics of Gileadraquo New Left Review 18350-62Žižek Slavoj 1998 laquoPsychoanalysis in Post-Marxism The Case of Alain Badiouraquo TheSouth Atlantic Quarterly 2 235-63Žižek Slavoj 2002a Revolution at theGates A Selection of Writings from Febru-ary to October 1917 V I Lenin edited withan Introduction and Afterword by SlavojŽižek London VersoŽižek Slavoj 2002b laquoThe interpassive sub-jectraquo httpwwwlacancominterpasshtm(accessed 2 December 2002)Žižek Slavoj 2002c laquoThe Real of Sexual Dif-ferenceraquo in Reading Seminar XX LacanrsquosMajor Work on Love Knowledge and Fem-inine Sexuality edited by Suzanne Barnardand Bruce Fink New York State Universityof New York Press

E N E K E N

86

TEYXOΣ 16

Ο Ian Parker είναι καθηγητής Ψυχολογίας στο Manchester Metropolitan University συνδιευθυν-τής του Discourse Unit (httpwwwdiscourseunitcomgt) αρχισυντάκτης της Ετήσιας Επιθεώ-ρησης Κριτικής Ψυχολογίας (Annual Review of Critical Psychology) και γραμματέας τουΨυχαναλυτικού Μητρώου του Manchester (Manchester Psychoanalytic Matrix) Ασκεί πρακτικήως αναλυτής και είναι μέλος του Κέντρου Φροϋδικής Ανάλυσης και Έρευνας (Centre for FreudianAnalysis and Research) της Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής του Λονδίνου (London Soci-ety of the New Lacanian School) και του Συλλόγου Ψυχαναλυτών του ΗΒ (College of Psychoan-alystsndashUK) Στα βιβλία του περιλαμβάνεται το Lacanian Psychoanalysis Revolutions inSubjectivity εκδ Routledge 2010

Η Ελένη Δημητριάδου που μετέφρασε το κείμενο του Ian Parker στην ελληνική ζει και εργάζεταιως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων στη Θεσσαλονίκη Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τμή-ματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών μετά από προ-πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στοΠανεπιστήμιο Concordia του Montreacuteal στον Καναδά Ως μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένωνη εργασία της επικεντρώνεται κυρίως σε πανεπιστημιακά συγγράμματα βιβλία και δοκίμια απότους χώρους των κοινωνικών πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών