ΣΕΙΡΑ ΜΕΓΑΛΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΣΤΟΧΑΣΤΕΣ

JÜRGEN HAMERMAS

O J. Habermas στην περίμηφη άιθουσα διαλέξεων 7 στο Πασνεοπιστήμιο της Φραγκφούρτης

Επιμέλεια: Μαυροζαχαράκης Μανόλης

Κοινωνιολόγος – Πολιτικός Επιστήμονας

Γιούργκεν Χάμπερμας Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια Μετάβαση σε: πλοήγηση, αναζήτηση

Γιούργκεν Χάμπερμας

Γιούργκεν Χάμπερμας

Όνομα Γιούργκεν Χάμπερμας

Γέννηση 18 Ιουνίου 1929 (84 ετών)

Περίοδος 20ός αιώνας

Περιοχή Δυτική Φιλοσοφία

Σχολή Κριτική Θεωρία

Κύρια Ενδιαφέροντα

Κοινωνική Θεωρία

Επιστημολογία

Πολιτική Θεωρία

Πραγματισμός

Αξιοσημείωτες Ιδέες

Επικοινωνιακή ορθολογικότητα

Έλλογη ηθική

Οικουμενικός πραγματισμός

Επικοινωνιακή δράση

Επιδράσεις[εμφάνιση]

Ο Γιούργκεν Χάμπερμας (IPA: /ˈjʏʁgən ˈhaːbɐmaːs/;) γεννήθηκε στις 18 Ιουνίου του 1929. Είναι Γερμανός φιλόσοφος και κοινωνιολόγος που ανήκει στην παράδοση της κριτικής θεωρίας και του Αμερικανικού πραγματισμού. Είναι ίσως περισσότερο γνωστός για την εργασία του πάνω στην έννοια της δημόσιας σφαίρας, που ήταν το θέμα και ο τίτλος του πρώτου του βιβλίου. Η εργασία του επικεντρώθηκε στα θεμέλια της κοινωνικής θεωρίας και της επιστημολογίας, την ανάλυση των αναπτυγμένων καπιταλιστικών κοινωνιών και της δημοκρατίας, της έννοιας της νομιμοποίησης σε έναν κριτικό κοινωνικό-εξελικτικό πλαίσιο, και της σύγχρονης πολιτικής — ιδιαίτερα της Γερμανικής πολιτικής. Το θεωρητικό σύστημα του Χάμπερμας είναι αφιερωμένο στην αποκάλυψη της δυνατότητας του λόγου, της πολιτικής χειραφέτησης, και της λανθάνουσας ορθολογικής - κριτικής επικοινωνίας στους σύγχρονους θεσμούς, αλλά

και της ανθρώπινης ικανότητας να εκπληρώνει και να επιδιώκει ορθολογικά ενδιαφέροντα.

Πίνακας περιεχομένων 1 Βιογραφία

o 1.1 Καθηγητής και μέντορας 2 Η θεωρία

o 2.1 Αναδομητική Επιστήμη o 2.2 Η δημόσια σφαίρα o 2.3 Η διαμάχη των ιστορικών o 2.4 Χάμπερμας και Ντεριντά o 2.5 Διάλογος με τον Καρδινάλιο Ιωσήφ Ράτσινγκερ (σήμερα Πάπας

Βενέδικτος ΙΣΤ΄) 3 Σημαντικότερα έργα 4 Έργα του Χάμπερμας στα νέα ελληνικά 5 Αναφορές

o 5.1 Παραπομπές o 5.2 Πηγές

6 Βιβλιογραφία 7 Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Βιογραφία Ο Χάμπερμας γεννήθηκε στο Ντίσελντορφ, στην Βόρεια Ρηνανία-Βεστφαλία.

Μέχρι την αποφοίτησή του από το γυμνάσιο, ο Χάμπερμας έζησε στο Γκούμερσμπαχ κοντά στην Κολωνία. Ο πατέρας του, Ερνστ Χάμπερμας, ήταν εκτελεστικός διευθυντής του Υπουργείου Βιομηχανίας και Εμπορίου της Κολωνίας και είχε περιγραφεί από τον Χάμπερμας ως οπαδός των Ναζί. Ανατράφηκε σε αυστηρό προτεσταντικό περιβάλλον, καθώς ο παππούς του ήταν διευθυντής ιερατικής σχολής στο Γκούμερσμπαχ. Σπούδασε στα Πανεπιστήμια του Γκέτιγκεν (1949-50), της Ζυρίχης (1950-51), και της Βόννης (1951–54) και απέκτησε διδακτορικό στην φιλοσοφία[1] στην Βόννη το 1954 με διατριβή υπό τον τίτλο "Το απόλυτο και η ιστορία: περί της αντίφασης στην σκέψη του Σέλλινγκ". Στην επιτροπή που εξέτασε την διατριβή του περιλαμβάνονταν ο Έριχ Ροτχάκερ και ο Όσκαρ Μπέκερ.

Από το 1956 και μετά, μελέτησε φιλοσοφία και κοινωνιολογία υπό την επίδραση θεωρητικών της κριτικής Μαξ Χορκχάιμερ και Τέοντορ Αντόρνο στο "Ινστιτούτο για την Κοινωνική Έρευνα" του Πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης, αλλά λόγω μιας σοβαρής διαφωνίας μεταξύ αυτών των δύο σχετικά με την διατριβή του από την μια — ο Χορκχάιμερ είχε εκφράσει υπερβολικές απαιτήσεις για την αναθεώρησή της —, και από την άλλη λόγω της ίδιας του της πεποίθησης ότι η Σχολή της Φρανκφούρτης είχε περιέλθει σε παράλυση με τον πολιτικό σκεπτικισμό και την περιφρόνηση για την σύγχρονη κουλτούρα — ολοκλήρωσε τελικά τις μεταδιδακτορικές του σπουδές στις πολιτικές επιστήμες στο Πανεπιστήμιο του Μάρμπουργκ υπό τον μαρξιστή Βόλφγκανγκ Άμπεντροτ. Η εργασία του αυτή είχε τον τίτλο "Ο δομικός μετασχηματισμός της Δημόσιας Σφαίρας: μια έρευνα πάνω στην έννοια της Αστικής

Κοινωνίας". Το 1961 έγινε υφηγητής στο Μάρμπουργκ, και—σε μια κίνηση που ήταν άκρως ασυνήθιστη για την Γερμανική ακαδημαϊκή σκηνή της εποχής—του προσφέρθηκε η θέση του «καθηγητή άνευ έδρας» της φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης (με την προτροπή του Χανς Γκέοργκ Γκάνταμερ και του Καρλ Λέβιτ) το 1962, την οποία και αποδέχτηκε. Το 1964, υποστηριζόμενος σθεναρά από τον Αντόρνο, ο Χάμπερμας επέστρεψε στην Φρανκφούρτη για να καταλάβει την έδρα φιλοσοφίας και κοινωνιολογίας του Χορκχάιμερ.

Το 1971 αποδέχτηκε την θέση του Διευθυντή στο «Ινστιτούτο Μάξ Πλανκ» στο Στάνμπεργκ (κοντά στο Μόναχο) το 1971, και εργάστηκε εκεί μέχρι το 1983, δύο χρόνια μετά την δημοσίευση του magnum opus του, Η θεωρία της επικοινωνιακής δράσης. Ο Χάμπερμας μετά από αυτό επέστρεψε στην έδρα του στην Φρανκφούρτη και στην διεύθυνση του Ινστιτούτου Κοινωνικής Έρευνας. Μετά την συνταξιοδότησή του το 1993, ο Χάμπερμας συνέχισε να δημοσιεύει εκτενώς. Το 1986, κέρδισε το βραβείο Λάιμπνιτς της Deutsche Forschungsgemeinschaft (ελληνικά: Γερμανικό Ίδρυμα Έρευνας), που είναι η υψηλότερη διάκριση που απονέμεται για την έρευνα στην Γερμανία. Κατέχει επίσης την ασυνήθιστα μεταμοντέρνα θέση του Μόνιμου Επισκέπτη Καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Νορθγουέστερν στο Έβανστον του Ιλινόις, και τη θέση "Theodor Heuss" στο Πανεπιστήμιο New School της Νέας Υόρκης.

Ο Χάμπερμας τιμήθηκε με το Βραβείο Πρίγκιπας των Αστουριών στις Κοινωνικές Επιστήμες το 2003. Ο Χάμπερμας έλαβε επίσης το 2004 το Βραβείο του Κυότο στους τομείς των Τεχνών και της Φιλοσοφίας. Επισκέφθηκε το Σαν Ντιέγκο και στις 5 Μαρτίου του 2005, ως εκπρόσωπος του Πανεπιστημίου του Σαν Ντιέγκο στο Συμπόσιο του Κυότο, έδωσε έναν λόγο με τον τίτλο Ο Δημόσιος Ρόλος της Θρησκείας σε ένα κοσμικό πλαίσιο, σχετικά με την εξέλιξη του διαχωρισμού Εκκλησίας και Κράτους από μια στάση ουδετερότητας στην έντονη εκκοσμίκευση. Το 2005 έλαβε το Holberg International Memorial Prize (περί τα 520,000 € ).

Καθηγητής και μέντορας

Ο Χάμπερμας ήταν διάσημος ως καθηγητής και μέντορας. Ανάμεσα στους πιο εξέχοντες σπουδαστές του ήταν ο πολιτικός κοινωνιολόγος Κλάους Όφφε (καθηγητής στην "Σχολή Hertie για τη Διακυβέρνηση" στο Βερολίνο), ο κοινωνικός φιλόσοφος Γιόχαν Άρνασον (καθηγητής στο "Πανεπιστήμιο La Trobe" και επικεφαλής έκδοσης στο περιοδικό Θέση ΄Εντεκα), ο θεωρητικός της κοινωνιολογίας Χανς Γιοάς (καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Ερφούρτης και στο "Πανεπιστήμιο του Σικάγου"), ο θεωρητικός της κοινωνικής εξέλιξης Κλάους Έντερ, ο κοινωνικός φιλόσοφος Άξελ Χόννεθ (ο σημερινός διευθυντής του Ινστιτούτου για την Κοινωνική Έρευνα), ο Αμερικανός φιλόσοφος Τόμας Μακκάρθυ, ο συνδημιουργός της επιθεώρησης κοινωνικής έρευνας Τζέρεμι Σαπίρο, και ο δολοφονημένος Σέρβος πρωθυπουργός Ζόραν Ντίντιτς.

Η θεωρία Ο Χάμπερμας οικοδόμησε ένα κατανοητικό πλαίσιο της κοινωνικής θεωρίας και φιλοσοφίας βασιζόμενος σε μια σειρά από θεωρητικές παραδόσεις:

την Γερμανική φιλοσοφική σκέψη του Εμμάνουελ Καντ, του Φρίντριχ Σέλλινγκ, του Φρίντριχ Χέγκελ, του Βίλχελμ Ντίλταϋ, του Έντμουντ Χούσερλ, και του Χανς Γκέοργκ Γκαντάμερ

Η μαρξιστική παράδοση — τόσο η θεωρία του Καρλ Μαρξ του ίδιου όσο και η κριτική νέο-μαρξική θεωρία της Σχολής της Φρανκφούρτης, π.χ. Μαξ Χορκχάιμερ, Τέοντορ Αντόρνο, και Χέρμπερτ Μαρκούζε

οι κοινωνιολογικές θεωρίες του Μαξ Βέμπερ, Εμίλ Ντιρκάιμ, και Τζορτζ Χέρμπερτ Μηντ

οι θεωρίες της φιλοσοφίας της γλώσσας και της δράσης του λόγου Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν

η εξελικτική ψυχολογία του Ζαν Πιαζέ και του Λώρενς Κόλμπεργκ ο Αμερικανικός πραγματισμός του Τσαρλς Σάντερς Πιρς και του Τζον Ντιούι οι κοινωνιολογικές θεωρίες για τα κοινωνικά συστήματα του Τάλκοτ

Πάρσονς και του Νίκλας Λούμαν Η νεο-καντιανή σκέψη

Ο Γιούργκεν Χάμπερμας θεωρούσε ως το κορυφαίο επίτευγμά του την ανάπτυξη της έννοιας και της θεωρίας του επικοινωνιακού λόγου ή της επικοινωνιακής ορθολογικότητας , η οποία διακρίνεται από την ορθολογική παράδοση με τον εντοπισμό της ορθολογικότητας περισσότερο σε δομές διαπροσωπικής γλωσσικής επικοινωνίας παρά σε δομές είτε του κόσμου είτε του γνωστικού υποκειμένου. Αυτή η κοινωνική θεωρία προωθεί τους στόχους για την απελευθέρωση του ανθρώπου, ενώ διατηρεί ένα αποκλειστικά οικουμενικό ηθικό πλαίσιο . Αυτό το πλαίσιο βασίζεται στο επιχείρημα που αποκαλείται οικουμενικός πραγματισμός – ότι δηλαδή όλες οι πράξεις λόγου ενέχουν ένα τέλος (με την αρχαία ελληνική έννοια της λέξης) — τον σκοπό της αμοιβαίας κατανόησης, και ότι τα ανθρώπινα όντα κατέχουν αυτήν την επικοινωνιακή ικανότητα να επιτυγχάνεται αυτού του είδους η κατανόηση. Ο Χάμπερμας οικοδόμησε το πλαίσιο της θεωρίας του πέρα από την φιλοσοφία του δρώντος λόγου του Λούντβιχ Βιτγκενστάιν, την κοινωνιολογική θεωρία της διαδραστικής διαμόρφωσης του πνεύματος και του εαυτού του Τζορτζ Χέρμπερτ Μηντ, τις θεωρίες της ηθικής ανάπτυξης του Ζαν Πιαζέ και του Λώρενς Κόλμπεργκ, και της διαλεκτικής ηθικής του συναδέλφου του στη Χαϊδελβέργη Καρλ Ότο Άπελ.

Συνέχισε τις παραδόσεις του Καντ, του Διαφωτισμού και του δημοκρατικού σοσιαλισμού μέσω της έμφασής του στην δυνατότητα μετασχηματισμού του κόσμου και άφιξης μιας πιο ανθρώπινης, δίκαιης, και ισόνομης κοινωνίας μέσω της εκπλήρωσης της ανθρώπινης δυνατότητας για λογική, και εν μέρει μέσω του ηθικού διαλόγου. Ενώ λοιπόν παραδέχτηκε ότι ο Διαφωτισμός είναι ένα ανεκπλήρωτο πρόταγμα , επιχειρηματολόγησε υπέρ της διόρθωσης και της συμπλήρωσής του και κατά της απόρριψης του. Στην θέση του αυτή πήρε αποστάσεις από την Σχολή της Φρανκφούρτης, ασκώντας κριτική τόσο σε αυτή όσο επίσης και στην μεταμοντέρνα σκέψη, για άκρατο πεσιμισμό, αποπροσανατολισμένο ριζοσπαστισμό και υπερβολές.

Εντός της Κοινωνιολογίας η μείζων συνεισφορά του ήταν η ανάπτυξη της συνεκτικής θεωρίας της κοινωνικής εξέλιξης και του εκσυγχρονισμού εστιάζοντας στην διαφορά μεταξύ της επικοινωνιακής ορθολογικότητας και του εξορθολογισμού από τη μια και της εργαλειακής ορθολογικότητας από την άλλη. Εδώ περιλαμβάνεται και η κριτική που του άσκησε ο Νίκλας Λούμαν, μαθητής τους Τάλκοτ Πάρσονς, από την

επικοινωνιακή άποψη της διαφοροποίησης που βασίζονταν στην θεωρία των κοινωνικών συστημάτων που ανέπτυξε ο ίδιος.

Η υπεράσπιση της μοντερνικότητας και της αστικής κοινωνίας υπήρξε πηγή έμπνευσης για άλλους, και θεωρείται ως μείζων φιλοσοφική εναλλακτική στάση έναντι των παραλλαγών του μεταδομισμού. Επίδραση άσκησε επίσης και η ανάλυση του του ύστερου καπιταλισμού.

Ο Χάμπερμας είδε τον εξορθολογισμό, τον εξανθρωπισμό, και τον εκδημοκρατισμό της κοινωνίας με όρους θεσμοποίησης της δυνατότητας για ορθολογικότητα που είναι έμφυτη στην επικοινωνιακή ικανότητα που χαρακτηρίζει το ανθρώπινο είδος. Θεωρούσε ότι η επικοινωνιακή ικανότητα είχε αναπτυχθεί μέσα από την διαδικασία της εξέλιξης, αλλά στην σύγχρονη κοινωνία συχνά καταπιέζεται ή αδυνατίζει με τρόπο που μεγάλοι τομείς της κοινωνικής ζωής, όπως η αγορά, το κράτος, ή άλλοι οργανισμοί, ασκούν τον έλεγχο και την διαχείριση μέσω της στρατηγικής/εργαλειακής ορθολογικότητας, κι έτσι η λογική του συστήματος τείνει να υπερισχύει αυτής του "ζώντος κόσμου"(γερμ.: lebenswelt).

Αναδομητική Επιστήμη

Ο Χάμπερμας εισάγει την έννοια της “αναδομητικής επιστήμης” με έναν διπλό σκοπό: να εισάγει την “γενική θεωρία της κοινωνίας” μεταξύ της φιλοσοφίας και της κοινωνικής επιστήμης και να γεφυρώσει ξανά το χάσμα μεταξύ της “μεγάλης θεωρητικοποίησης” και της “εμπειρικής έρευνας”. Το μοντέλο των “έλλογων αναδομήσεων” αντιπροσωπεύει την κύρια ιδέα των ερευνών σχετικά με τις μεγάλες “δομές” του ζώντος κόσμου (“κουλτούρα”, “κοινωνία” και “προσωπικότητα”) και τις αντίστοιχες “λειτουργίες” τους (πολιτισμική αναπαραγωγή, κοινωνική ενσωμάτωση και κοινωνικοποίηση). Για τον σκοπό αυτόν, η διαλεκτική μεταξύ της “συμβολικής αναπαράστασης” των “δομών που εξαρτώνται από τους ζώντες έμβιους κόσμους” (“εσωτερικές σχέσεις”) και της “υλικής αναπαραγωγής” των κοινωνικών συστημάτων στην πολυπλοκότητά τους (“εξωτερικές σχέσεις” μεταξύ των κοινωνικών συστημάτων και του περιβάλλοντος) θα πρέπει να ληφθεί υπόψη. Το μοντέλο αυτό βρίσκει εφαρμογή, πάνω απ΄όλα, στην “θεωρία της κοινωνικής εξέλιξης”, ξεκινώντας από την αναδόμηση των αναγκαίων όρων για την φυλογένεια των κοινωνικοπολιτισμικών μορφών ζωής (η λεγόμενη “οικειοποίηση”) μέχρι μια ανάλυση της ανάπτυξης των “κοινωνικών σχηματισμών”, τους οποίους ο Χάμπερμας διέκρινε σε πρωτόγονους, παραδοσιακούς, μοντέρνους και σύγχρονους σχηματισμούς.

Η εργασία του αυτή είναι μια προσπάθεια, κατά πρώτον, να διαμορφώσει το μοντέλο της “αναδόμησης της λογικής της ανάπτυξης” των “κοινωνικών σχηματισμών” που αποκρυσταλλώνονται από τον Χάμπερμας μέσα από την διαφοροποίηση μεταξύ του ζώντος κόσμου και των κοινωνικών συστημάτων (και μέσα σε αυτούς, δια του “εξορθολογισμού του ζώντος κόσμου” και την “αύξηση της πολυπλοκότητας των κοινωνικών συστημάτων”). Κατά δεύτερον, προσπαθεί να προσφέρει μερικές μεθοδολογικές διασαφήσεις σχετικά με την “ερμηνεία της δυναμικής” των “ιστορικών διαδικασιών” και, συγκεκριμένα, σχετικά με το “θεωρητικό νόημα” των προτάσεων της εξελικτικής θεωρίας. Ακόμα και αν ο Γερμανός κοινωνιολόγος θεωρεί ότι οι “ex-post ορθολογικές αναδομήσεις” και “τα μοντέλα σύστημα/περιβάλλον” δεν μπορούν να έχουν μια πλήρη “ιστοριογραφική εφαρμογή”, αυτά ασφαλώς ενεργούν

ως γενική προϋπόθεση στην δομή της επιχειρηματολογίας της “ιστορικής ερμηνείας”(βλέπε την εργασία του Luca Corchia, Explicative models of complexity. The reconstructions of social evolution for Jürgen Habermas, στο S. Balbi - G. Scepi - G. Russolillo - A. Stawinoga (eds.), βλέπετε εδώ, 7ο Διεθνές Συνέδριο για την Μεθοδολογία των Κοινωνικών Επιστημών - RC33 - Λογική και Μεθοδολογία στην Κοινωνιολογία, Νάπολη, Ιταλία, 9.2008, Jovene Editore, 2008).

Η δημόσια σφαίρα

Στο έργο του Ο δομικός μετασχηματισμός της δημόσιας σφαίρας ο Χάμπερμας ανέπτυξε την θεμελιώδη έννοια της "δημόσιας σφαίρας", που αναδύθηκε στην Ευρώπη τον 18ο αιώνα ως χώρος κριτικής συζήτησης, ανοιχτός σε όλους, όπου οι ιδιώτες-πολίτες συγκροτούσαν ένα κοινό του οποίου η "η δημόσια λογική" θα ενεργούσε ως ένας έλεγχος για την κρατική εξουσία. Ο Χάμπερμας ισχυρίστηκε ότι πριν από το 18ο αιώνα, ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός κυριαρχούνταν από μια "αναπαραστατική" κουλτούρα, όπου η κάθε πλευρά επεδίωκε να "αναπαραστήσει" τον εαυτό της στο κοινό με την απόλυτη κυριαρχία στους υποτελείς της.[2] Ως εκ τούτου, ο Χάμπερμας ισχυρίστηκε ότι ο Λουδοβίκος ΙΔ ́δημιούργησε το Παλάτι των Βερσαλλιών προκειμένου να δείξει το μεγαλείο του Γαλλικού κράτους και του Βασιλιά του, κυριαρχώντας πάνω στις αισθήσεις των επισκεπτών του.[3] Ο Χάμπερμας ταύτισε την «αναπαραστατική κουλτούρα» ως αντίστοιχη του φεουδαρχικού σταδίου της ανάπτυξης σύμφωνα με την Μαρξιστική θεωρία, και ισχυρίστηκε ότι η έλευση του καπιταλιστικού σταδίου ανάπτυξης χαρακτηρίστηκε από την εμφάνιση της Öffentlichkeit (της δημόσιας σφαίρας).[4] Στην κουλτούρα που χαρακτηρίστηκε ως Öffentlichkeit, προέκυψε ένας δημόσιος χώρος έξω από τον έλεγχο του κράτους, όπου τα άτομα (πολίτες) αντάλλασσαν απόψεις και γνώσεις.[5] Σύμφωνα με την άποψη του, η άνθιση των εφημερίδων, των περιοδικών, των ομάδων ανάγνωσης, των μασονικών στοών, και των καφέ του 18ου αιώνα στην Ευρώπη, υποδήλωναν με διαφορετικούς τρόπους την σταδιακή αντικατάσταση της "αναπαραστατικής" κουλτούρας από την κουλτούρα της Öffentlichkeit.[6] Ο Χάμπερμας ισχυρίστηκε ότι το ουσιώδες χαρακτηριστικό της κουλτούρας της Öffentlichkeit ήταν η "κριτική" της φύση.[6] Σε αντίθεση με την "αναπαραστατική" κουλτούρα όπου μόνο η μια πλευρά ήταν ενεργή και η άλλη παθητική, η κουλτούρα της δημόσιας σφαίρας χαρακτηρίζονταν από τον διάλογο καθώς τα ατομικά υποκείμενα είτε συναντιόνταν μέσα από τον διάλογο είτε αντάλλασσαν απόψεις μέσα από τα έντυπα μέσα ενημέρωσης.[6] Υποστήριξε ότι καθώς η Βρετανία ήταν η πιο φιλελεύθερη χώρα στην Ευρώπη, η κουλτούρα της δημόσιας σφαίρας αναδύθηκε εκεί για πρώτη φορά γύρω στο 1700, ενώ η ανάπτυξη της στην ηπειρωτική Ευρώπη έλαβε χώρα σε όλη σχεδόν την διάρκεια του 18ου αιώνα.[6] Κατά την άποψή του, η Γαλλική Επανάσταση σε ένα μεγάλο βαθμό προκλήθηκε από την κατάρρευση της κουλτούρας της "αναπαράστασης", και την αντικατάστασή της από την κουλτούρα της δημόσιας σφαίρας.[6] Εντούτοις κύριο μέλημά του στο βιβλίο Ο δομικός μετασχηματισμός της δημόσιας σφαίρας ήταν να εκθέσει αυτό που θεωρούσε ως παραπλανητική φύση των ελεύθερων θεσμών στη Δύση, ενώ είχε και μια σημαντική επίδραση στην ιστοριογραφία για την Γαλλική Επανάσταση.[4].

Σύμφωνα με τον Χάμπερμας, μια ποικιλία παραγόντων είχαν ως αποτέλεσμα την παρακμή στην πράξη της δημόσιας σφαίρας, περιλαμβάνοντας την μεγέθυνση των εμπορικών μέσων ενημέρωσης, που μετέτρεψαν το κριτικό κοινό σε ένα παθητικό καταναλωτικό κοινό. Από την άλλη το κράτος πρόνοιας συγχώνευσε το κράτος με

την κοινωνία τόσο απόλυτα που απομύζησε εντελώς την "δημόσια σφαίρα". Μετέτρεψε επίσης την "δημόσια σφαίρα" περισσότερο σε έναν χώρο ανταγωνισμού συμφερόντων για τους πόρους του κράτους παρά ως έναν χώρο προορισμένο για την ανάπτυξη μιας δημόσια προσανατολισμένης σκέψης για το ορθολογικό consensus.

Στο κεφαλαιώδες έργο του Θεωρία της Επικοινωνιακής Δράσης (1981) άσκησε κριτική στην μονοδιάστατη διαδικασία του εκσυγχρονισμού που καθοδηγείται από τις δυνάμεις του οικονομικού και διοικητικού εξορθολογισμού. O Χάμπερμας εντόπισε την αυξανόμενη παρέμβαση των τυπικών συστημάτων στην καθημερινή μας ζωή ως παράλληλη στην ανάπτυξη του ‘’κράτους ευημερίας’’, του ‘’κορπαρατικού καπιταλισμού’’ και της κουλτούρας της ‘’μαζικής κατανάλωσης’’. Αυτές οι ισχυρές τάσεις εκλογικεύουν διευρυμένες περιοχές της δημόσιας ζωής , καθυποτάσσοντας τις σε μια γενικευμένη λογική επάρκειας και ελέγχου. Καθώς τα παραδοσιακά πολιτικά κόμματα και οι ομάδες συμφερόντων λειτουργούν ως υποκατάστατα για την συμμετοχική δημοκρατία, η κοινωνία ολοένα και περισσότερο διοικείται σε ένα επίπεδο μακριά από την ενεργό συνεισφορά των πολιτών. Ως αποτέλεσμα, εξαλείφονται τα όρια μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού, ατομικού και κοινωνίας, συστήματος και ζώντος κόσμου. Δημοκρατική δημόσια ζωή επιτυγχάνεται μόνο εκεί όπου οι θεσμοί καθιστούν τους πολίτες ικανούς να συζητούν για ζητήματα σημαντικά στον δημόσιο βίο. Περιγράφει έναν ιδεότυπο μιας "ιδεατής κατάστασης διαλόγου",[7] όπου τα δρώντα υποκείμενα είναι εξίσου προικισμένα με την διαλεκτική ικανότητα, και ο καθένας αναγνωρίζει την βασική κοινωνική ισότητα στον άλλο, ενώ ο λόγος είναι απαλλαγμένος από ιδεολογία και προκατάληψη.

Ο Χάμπερμας ήταν αισιόδοξος σχετικά με την δυνατότητα αναβίωσης της δημόσιας σφαίρας. Έβλεπε με ελπίδα το μέλλον σε μια νέα εποχή πολιτικής κοινότητας που μεταβαίνει από το κράτος-έθνος που βασίζεται στην εθνική και πολιτισμική ομοιογένεια σε ένα άλλο που βασίζεται σε ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις νομικά κατοχυρωμένων πολιτών. Αυτή η "διαλογική θεωρία της δημοκρατίας" προϋποθέτει μια πολιτική κοινότητα που θα μπορεί συλλογικά να επιβάλλει την πολιτική της βούληση και να την εφαρμόσει ως πολιτική στο επίπεδο του "νομοθετικού συστήματος". Αυτό το πολιτικό σύστημα απαιτεί μια ενεργή δημόσια σφαίρα, όπου ζητήματα κοινού ενδιαφέροντος και πολιτικά θέματα θα μπορούν να συζητούνται, και η δύναμη της δημόσιας γνώμης θα μπορεί να επηρεάζει την διαδικασία λήψης αποφάσεων.

Μια σειρά διακεκριμένων ακαδημαϊκών άσκησαν κριτική στις θεωρίες του Χάμπερμας σχετικά με την δημόσια σφαίρα. Ο John Thompson, καθηγητής της Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, διατύπωσε την άποψη ότι η έννοια της δημόσιας σφαίρας του Χάμπερμας είναι απαρχαιωμένη λόγω της ραγδαίας ανάπτυξης των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Ο Michael Schudson από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια (Σαν Ντιέγκο) αντέτεινε γενικότερα ότι η δημόσια σφαίρα ως ένας χώρος καθαρής ορθολογικής και ανεξάρτητης αντιπαράθεσης δεν υπήρξε ποτέ.

Η διαμάχη των ιστορικών

O Χάμπερμας ήταν διάσημος και ως ενεργός διανοούμενος εξίσου όσο και ως ακαδημαϊκός; σε μεγαλύτερο βαθμό την δεκαετία του 1980 όπου χρησιμοποίησε τον λαϊκό τύπο για να επιτεθεί στους Γερμανούς ιστορικούς Ερνστ Νόλτε (Ernst Nolte),

Μίχαελ Στρίρμερ (Michael Stürmer), και Άντρεας Χιλγκρούμπερ (Andreas Hillgruber). Ο Χάμπερμας αρχικά εξέφρασε τις απόψεις του κατά των ανωτέρω ιστορικών στην εφημερίδα Die Zeit στις 11 Ιουλίου, 1986 σε έναν λίβελο (άρθρο γνώμης) με τον τίτλο ΄Ένα είδος αποκατάστασης των ζημιών. Ο Χάμπερμας άσκησε κριτική στους τρεις ιστορικούς για απολογιστική ιστοριογραφία όσον αφορά την εποχή των Ναζί, και για επιδίωξη να κλείσουν το άνοιγμα της Γερμανίας προς την Δύση που σύμφωνα με την άποψη του Χάμπερμας υπήρξε από το 1945.[8] Ισχυρίστηκε ότι οι ανωτέρω προσπάθησαν να αποσυνδέσουν την κυριαρχία των Ναζί και το Ολοκαύτωμα από την κύρια τάση της Γερμανικής Ιστορίας, να ερμηνεύσουν τον Ναζισμό ως μια αντίδραση στον Μπολσεβικισμό και να αποκαταστήσουν εν μέρει το κύρος της Βέρμαχτ (Γερμανικός Στρατός) στην διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η ούτως αποκαλούμενη διαμάχη των ιστορικών (γερμανικά: Historikerstreit) δεν ήταν κατ΄ουδένα τρόπο μονόπλευρη, επειδή ο Χάμπερμας είχε δεχτεί ο ίδιος επίθεση από ακαδημαϊκούς όπως ο Γιόαχιμ Φέστ (Joachim Fest) και Κλάους Χίλντεμπραντ (Klaus Hildebrand).[9]

Χάμπερμας και Ντεριντά

O Χάμπερμας και ο Ζακ Ντεριντά ενεπλάκησαν σε μια σειρά από θεωρητικές διαμάχες ξεκινώντας από το 1980 και καταλήγοντας σε μια αμοιβαία άρνηση να συμμετέχουν σε μια εκτεταμένη αντιπαράθεση και μια τάση να μιλούν για το παρελθόν. Ακολουθώντας την δημοσίευση του Χάμπερμας στο "Πέρα από μια τυπική φιλοσοφία της καταγωγής: Ντεριντά" (στο έργο Ο φιλοσοφικός λόγος της μοντερνικότητας), ο Ντεριντά, παραθέτοντας τον Χάμπερμας ως ένα παράδειγμα, παρατήρησε ότι, "εκείνοι που με έχουν κατηγορήσει ότι υποβίβασα την φιλοσοφία σε λογοτεχνία ή λογική ή ρητορική ... έχουν καταφανώς και προσεκτικά αποφύγει να με διαβάσουν" ("Υπάρχει άραγε μια φιλοσοφική γλώσσα;" σελ. 218, στο Points...). Και άλλες εξέχουσες μορφές του μεταμοντερνισμού, κυρίως ο Ζαν-Φρανσουά Λυοτάρ, ενεπλάκησαν σε μια πιο εκτεταμένη πολεμική εναντίον του Χάμπερμας, αν και ο ‘’Φιλίπ Λακουέ-Λαμπάρτ θεώρησε αυτές τις πολεμικές αντιπαραγωγικές. Εκ των υστέρων, αυτές οι συνεχείς ανταλλαγές απόψεων συνέβαλλαν σε διαχωρισμούς εντός της ‘’ηπειρωτικής φιλοσοφίας’’ εστιάζοντας πολύ έντονα σε μια γενικευμένη αντίθεση μεταξύ μοντερνισμού και μεταμοντερνισμού— και οι όροι αυτοί για ένα διάστημα απέκτησαν μια τοτεμική αν όχι κοσμολογική σημασία στην δεκαετία του 1980, χάρη σε έναν μεγάλο βαθμό στα έργα του Λυοτάρ και του Χάμπερμας και την συχνά ενθουσιώδη και μερικές φορές αναίτια αποδοχή τους στα Αμερικανικά πανεπιστήμια. Θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι μια σχηματική ορολογία όπως ο "μεταδομισμός", που εισήχθη ευρέως στις Ηνωμένες Πολιτείες αλλά παρέμενε σχεδόν άγνωστη στην Γαλλία, βρήκε έκφραση στην κατανόηση του Χάμπερμας από τους Γάλλους συγχρόνους του, μεταφέροντας μαζί του το φορτίο των "πολιτισμικών μαχών" που ξέσπασαν στους αμερικανικούς ακαδημαϊκούς κύκλους της εποχής. Εν ολίγοις: παρόλο που οι διαφορές μεταξύ Χάμπερμας και Ντεριντά (αν όχι γενικώς η αποδόμηση) ήταν προφανείς αλλά όχι απαραίτητα μη προσεγγίσιμες, εντάθηκαν λόγω πολεμικών αντιδράσεων σε παρανοήσεις αυτών των διαφορών, οι οποίες με την σειρά τους στάθηκαν απαγορευτικές για κάθε εποικοδομητική συζήτηση. Μετά από τις Επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, o Ντεριντά και ο Χάμπερμας εγκαθίδρυσαν μια περιορισμένη πολιτική αλληλεγγύη και έβαλαν τις προηγούμενες διαμάχες τους κατά μέρος για χάριν μιας "φιλικής και ανοιχτής αλληλεπίδρασης," όπως το έθεσε ο Χάμπερμας. Αφού εξέφρασαν τις προσωπικές τους απόψεις για την 11η του Σεπτέμβρη στο βιβλίο της Τζιοβάνα Μποραντόρι η Η Φιλοσοφία στην Εποχή

του Τρόμου: Διάλογοι με του Γιούργκεν Χάμπερμας και τον Ζακ Ντεριντά. Στις αρχές του 2003, τόσο ο Χάμπερμας όσο και ο Ντεριντά ήταν πολύ ενεργοί ενάντια στον πόλεμο στο Ιράκ και καλούσαν σε μια διακήρυξη η οποία αργότερα έγινε το βιβλίο Old Europe, New Europe, Core Europe για μια πιο σφιχτή ένωση των κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ούτως ώστε να διαμορφώσουν μια δύναμη ικανή να αντιπαρατεθεί στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ. Ο Ντεριντά έγραψε έναν πρόλογο εκφράζοντας την χωρίς όρους συμπαράστασή του στην διακήρυξη του Χάμπερμας του Φεβρουαρίου του 2003, "15 Φεβρουαρίου, ή , Τι είναι αυτό που κρατά του Ευρωπαίους Ενωμένους: Έκκληση για μια Κοινή Εξωτερική Πολιτική, Ξεκινώντας στον Ευρωπαϊκό πυρήνα,” στο Old Europe, New Europe, Core Europe που ήταν μια αντίδραση στις απαιτήσεις της διακυβέρνησης του Μπους από τα Ευρωπαϊκά έθνη για υποστήριξη στον επερχόμενο πόλεμο στο Ιρακ [10]. Αργότερα ο Χάμπερμας παρείχε περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την διακήρυξη σε μια συνέντευξη του.

Διάλογος με τον Καρδινάλιο Ιωσήφ Ράτσινγκερ (σήμερα Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ΄)

Στις αρχές του 2007, η Ignatius Press δημοσίευσε έναν διάλογο μεταξύ του Χάμπερμας και του Ρωμαιοκαθολικού Καρδινάλιου Ιωσήφ Ράτσινγκερ (σήμερα Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ΄), με τον τίτλο η Διαλεκτική της Εκκοσμίκευσης. Αναφέρεται σε μια σειρά από σημαντικά σύγχρονα ερωτήματα όπως : Είναι η δημόσια κουλτούρα του λόγου και της οργανωμένης ελευθερίας δυνατή στην μετά-μεταφυσική εποχή; Είναι η φιλοσοφία μόνιμα αποκομμένη από τα θεμέλια της, της ύπαρξης και της ανθρωπολογίας; Η παρακμή της ορθολογικότητας δηλώνει μια ευκαιρία ή μια βαθιά κρίση για την ίδια την θρησκεία;[11]

Σημαντικότερα έργα The Structural Transformation of the Public Sphere (1962) ISBN 0-262-

58108-6 Theory and Practice (1963) On the Logic of the Social Sciences (1967) Toward a Rational Society (1967) Technology and Science as Ideology (1968) Knowledge and Human Interests (1968) "On Social Identity".TELOS (journal), 19 (Spring 1974). New York: Telos

Press Legitimation Crisis (1975) Communication and the Evolution of Society (1976) On the Pragmatics of Social Interaction (1976) The Theory of Communicative Action (1981) Moral Consciousness and Communicative Action (1983) Philosophical-Political Profiles (1983) The Philosophical Discourse of Modernity (1985) The New Conservatism (1985) Postmetaphysical Thinking (1988) Justification and Application (1991) Between Facts and Norms|Between Facts and Norms: Contributions to a

Discourse Theory of Law and Democracy (1992)

On the Pragmatics of Communication (1992) The Inclusion of the Other (1996) A Berlin Republic (1997, collection of interviews with Habermas) The Postnational Constellation (1998) Rationality and Religion (1998) Truth and Justification (1998) The Future of Human Nature (2003) ISBN 0-7456-2986-5 Old Europe, New Europe, Core Europe (2005) ISBN 1-84467-018-X The Divided West (2006) The Dialectics of Secularization (2007, w/ Joseph Ratzinger)

Έργα του Χάμπερμας στα νέα ελληνικά «Ἀνθρωπισμὸς καὶ θηριωδία», Τὰ Νέα. Πρόσωπα 21ος αἰώνας, 22/05/1999,

σσ. 18-19 Φυσικὸ δίκαιο & ἐπανάσταση, Ἀθήνα, Ἔρασμος, 1978, 70 σ. «Τὸ μοντέρνο: ἕνα ἡμιτελὲς ἔργο » , Λεβιάθαν, 1 (1988), σσ. 83-98 «Θεωρία καὶ πράξη » , Δευκαλίων, 21 (1978), σσ. 300-320 «“Ἐμεῖς οἱ Γερμανοὶ καὶ ὁ πόλεμος”», Τὸ Βῆμα τῆς Κυριακῆς, 24/2/1991, χ.

σ. «Νομιμοποίηση μέσω τῶν δικαιωμάτων τοῦ ἀνθρώπου», Τὸ Βῆμα τῆς

Κυριακῆς. Νέες ἐποχές, 26/4/1998, σ. 11 Ἀλλαγὴ δομῆς τῆς δημοσιότητας, Ἀθήνα, νῆσος, 1997 «Ὁ ριζοσπαστικὸς ρεφορμισμός » , Ἀντί, 182 (1981), σσ. 36-39 Τὸ πραγματικὸ καὶ τὸ ἰσχύον, Ἀθήνα, Νέα Σύνορα, 1996, 705 σ. «Οἰκουμενικὸς στοχασμὸς σὲ ἑνιαία Εὐρώπη», Ἡ Καθημερινή, 23/8/1998,

σ.20 «Ἐρωτήματα καὶ ἀντερωτήματα», στο: Ἡ διαμάχη, Ἀθήνα, Πλέθρον, 1990, σσ.

119-150 “Ἡ μοιρολατρία ἔχει ἁλώσει τὴν πολιτική”», Τὸ Βῆμα τῆς Κυριακῆς. Νέες

ἐποχές, 9/6/2002, σσ. Α61-62 «Ὁ ἐπικοινωνιακὸς λόγος: Μιὰ ἄλλη δυνατότητα ἐξόδου ἀπὸ τὴ φιλοσοφία

τοῦ ὑποκειμένου», στο: Ἡ διαμάχη, Ἀθήνα, Πλέθρον, 1990, σσ. 73-82 Τεχνικὴ καὶ Ἐπιστήμη σὰν Ἰδεολογία, Ἀθήνα, Ἐκδόσεις 70, χ. χ., 91 σ. Κείμενα Γνωσιοθεωρίας καὶ κοινωνικῆς κριτικῆς, Ἀθήνα, Πλέθρον, 1990, 198

σ. «Γιὰ τὴν κοινωνικὴ ταυτότητα » , Λεβιάθαν, 6 (1990), σσ. 43-56 «Τὸ μοντέρνο. Ἕνα ἡμιτελὲς ἔργο » , Θέματα χώρου καὶ τεχνῶν, 16 (1985),

σσ. 23-30 «Παρελθὸν καὶ μέλλον τοῦ ἐθνικοῦ κράτους», Ἡ Καθημερινή, 05/11/1995, σ.

38 «Κατασκευάζοντας μιὰ κοινὴ εὐρωπαϊκὴ κουλτούρα», Ἡ Αὐγὴ τῆς

Κυριακῆς, 24/12/2000, σ. 25 «Θετικισμός, πραγματισμός, ἱστορισμός», στο: Ἐπιστημολογία, Ἀθήνα,

Νῆσος, 1993, σσ. 569-572 «Τὸ ἄγαλμα καὶ ὁ ἐπαναστάτης», Τὸ Βῆμα τῆς Κυριακῆς. Νέες ἐποχές,

01/06/2003, σσ. 45-46

«Γνώση καὶ Διαφέρον», στο: Ἐπιστημολογία, Ἀθήνα, Νῆσος, 1993, σσ. 548-568

«Ἡ ὥρα γιὰ τὴν ἀναγέννηση τῆς Εὐρώπης», Ἡ Καθημερινή. Οἰκονομικὴ Καθημερινή, 08/06/2003, σσ. 17-19

«Ἡ ἀποικιοποίηση τοῦ καθημερινοῦ κόσμου . Γιὰ τὴν κατάσταση τῶν διανοουμένων τῆς Ὁμοσπονδιακῆς Γερμανίας» , Λεβιάθαν, 1 (1988), σσ. 119-138

«Ἡ εὐρωλαγνεία τῶν διανοουμένων», Τὸ Βῆμα τῆς Κυριακῆς. Νέες ἐποχές, 22/06/2003, σ. 51

«Ἠθικὴ τοῦ διαλόγου: σημειώσεις γιὰ ἕνα πρόγραμμα θεμελίωσης » , Θεωρία καὶ Κοινωνία, 4 (1991), σσ. 135-208

«Δὲν ὑπάρχει Εὐρώπη χωρὶς κοινὸ Σύνταγμα», Τὰ Νέα. Πρόσωπα 21ος αἰώνας, 16/06/2001, σσ. 23-25

«“Ὁ Adorno ἦταν μιὰ μεγαλοφυΐα”», Ἐλευθεροτυπία. Βιβλιοθήκη, 06/08/1999, σσ. 8-9

«Ἐρωτήματα κι ἀντερωτήματα » , Λεβιάθαν, 4 (1989), σσ. 49-72 «Ἡ εὐρωπαϊκὴ ἀνάπτυξη ἀπειλεῖται μὲ κατάρρευση. Συνέντευξη», Τὰ Νέα,

02/12/1998, σσ. 32-33 «“Δὲν εἶμαι φιλόσοφος τῆς συναίνεσης”», Ἡ Καθημερινή. Τέχνες καὶ

γράμματα, 04/11/2001, σ. 3

Αναφορές Παραπομπές

1. ↑ Internet Archive Wayback Machine 2. ↑ Blanning, T.C.T. The French Revolution Class War or Culture

Clash?, New York: St. Martin's Press, 1987, 1998 σελίδα 26 3. ↑ Blanning, T.C.T. The French Revolution Class War or Culture

Clash?, New York: St. Martin's Press, 1998 σελίδα 26 4. ↑ 4,0 4,1 Blanning, T.C.T. The French Revolution Class War or Culture

Clash?, New York: St. Martin's Press, 1998 σελίδες 26-27 5. ↑ Blanning, T.C.T. The French Revolution Class War or Culture

Clash?, New York: St. Martin's Press, 1987, 1998 σελίδα 27 6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Blanning, T.C.T. The French Revolution Class War or

Culture Clash?, New York: St. Martin's Press, 1998 σελίδα 27 7. ↑ http://books.google.com/books?ie=UTF-

8&vid=ISBN0802087612&id=tKDU3l3cq60C&pg=PA49&lpg=PA49&dq=ideal+speech+situation&sig=EsYFyIjaDQsWsYWUgtjvMK-13gU

8. ↑ Habermas, Jürgen “A Kind of Settlement of Damages On Apologetic Tendencies In German History Writing” pages 34-44 from Forever In the Shadow of Hitler? edited by Ernst Piper, Humanities Press, Atlantic Highlands, 1993 σελίδα 43

9. ↑ Hildebrand, Klaus "The Age of Tyrants: History and Politics" σελίδες 50-55 από το Forever In The Shadow of Hitler? με επιμέλεια του Ernst Piper, Humanities Press, Atlantic Highlands, New Jersey, 1993 σελίδες 54-55 & Fest, Joachim "Encumbered Remembrance: The Controversy about the Incomparability of National-Socialist Mass Crimes" σελίδες 63-71 από το

Forever In The Shadow of Hitler? με επιμέλεια του Ernst Piper, Humanities Press, Atlantic Highlands, New Jersey, 1993 σελίδες 64-65.

10. ↑ Habermas, J. and Derrida, J. “February 15, Or What Binds Europeans Together: A Plea for a Common Foreign Policy, beginning in the Core of Europe” in ‘’The Derrida-Habermas Reader’’ ed. Thomassen L. The University of Chicago Press: Chicago Ill. σελίδες 270-277 και σελίδα 302

11. ↑ PATΣINΓKEP ΓIOZEΦ-ΠAΠAΣ BENEΔIKTOΣ IΣT , XAMΠEPMAΣ ΓIOYPΓKEN,Η διαλεκτική της εκκοσμίκευσης. Λόγος και θρησκεια, εκδ. Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα 2010

Πηγές

Jürgen Habermas: a philosophical—political profile / Martin Matuštík. Postnational identity: critical theory and existential philosophy in Habermas,

Kierkegaard, and Havel / Matuštík. Thomas A. McCarthy|Thomas McCarthy, The Critical Theory of Jürgen

Habermas, MIT Press, 1978. Raymond Geuss, The Idea of a Critical Theory, Cambridge University Press,

1981.

J.G. Finlayson, Habermas: A Very Short Introduction, Oxford University Press, 2004.

Jane Braaten, Habermas's Critical Theory of Society, State University of New York Press, 1991.

Erik Oddvar Eriksen and Jarle Weigard, Understanding Habermas: Communicative Action and Deliberative Democracy, Continuum International Publishing, 2004 (ISBN 0-8264-7179-X).

Detlef Horster. Habermas: An Introduction." Pennbridge, 1992 (ISBN 1-880055-01-5)

Martin Jay, Marxism and Totality: The Adventures of a Concept from Lukacs to Habermas (Chapter 9), University of California Press, 1986. (ISBN 0-520-05742-2)

Mike Sandbothe, Habermas, Pragmatism, and the Media, Online publication: sandbothe.net 2008; German original in: Über Habermas. Gespräche mit Zeitgenossen, ed. by Michael Funken, Darmstadt: Primus 2008

Massimo Ampola - Luca Corchia, Dialogo su Jürgen Habermas. Le trasformazioni della modernità, Pisa, Edizioni ETS, 2007, ISBN 978-884671933-6.

Luca Corchia, Bibliografia dell'opera di Jürgen Habermas (1952-2007), in «Il Trimestrale del Laboratorio. The Lab's Quarterly», 1, 2008, ss. 65, ISSN 1724-451X.

Luca Corchia, La teoria della socializzazione di Jürgen Habermas. Un'applicazione ontogenetica delle scienze ricostruttive, Pisa, Edizioni ETS, 2008 - ISBN 978-884672285-4

Βιβλιογραφία Δεμερτζής Νίκος: «Γιούργκεν Χάμπερμας. Θεωρία της επικοινωνιακής

δράσης». Διαβάζω 122 (1985), 5-6.

Καβουλάκος Κωνσταντίνος, Γιούργκεν Χάμπερμας : Τα θεμέλια του λόγου και της κριτικής κοινωνικής θεωρίας, Πόλις, 1996

Jay Martin, «Habermas καὶ Μοντερνισμός » , Λεβιάθαν, 3 (1989), σσ. 75-91 Σούρλας Παύλος, «Η ηθική βάση τoυ δημoκρατικoύ κράτoυς δικαίoυ: oι

θεωρίες των John Rawls και Jürgen Habermas», Κριτική Επιθεώρηση Νoμικής Θεωρίας και Πράξης, τομ. 1 (1994), σελ. 39-55

Σούρλας Παύλος, «Φιλoσoφία και δημoκρατία: Ο φόβoς τoυ Πλατωνισμoύ στoυς Rawls και Habermas», Iσoπoλιτεία, τομ. 4 (2000), σελ. 29-98.

Σούρλας Παύλος, «Δημoκρατία και δικαιώματα: Δημόσια και ιδιωτική αυτoνoμία κατά τov J. Habermas», Iσoπoλιτεία, τομ. 4 (2000), σελ. 289-314

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Τα Κοινά έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα Γιούργκεν Χάμπερμας

Συνέντευξη με τον Χάμπερμας στο Youtube Extensive article in the Stanford Encyclopedia of Philosophy Habermas Forum Online text by Jürgen Habermas, news, bibliography and

biography (largely in German), updated weekly Ο Χάμπερμας στο Northwestern University scholarly e-mail discussion at Yahoo! Groups about, in light of, or related to

Jürgen Habermas' work (in English) Wikibook providing space for page-by-page analysis of the works of Jürgen

Habermas Towards a United States of Europe, του Γιούργκεν Χάμπερμας, στο

signandsight.com, δημοσιευμένο στις 27 Μαρτίου, 2006 How to save the quality press? Habermas argues for state support for quality

newspapers, at signandsight.com, published May 21, 2007 Habermas links collected by Antti Kauppinen (writings; interviews;

bibliography; Habermas explained, discussed, reviewed; and other Habermas sites; updated 2004

Geoffrey Bennington offers an account of deconstruction for an audience familiar with Habermas (Microsoft word file)

Habermas, the Public Sphere, and Democracy: A Critical Intervention by Douglas Kellner

Habermasian Reflections blog 'Dear Habermas' academic journal Democracy in the Age of Information: A Reconception of the Public Sphere

by Denis Gaynor Γιούργκεν Χάμπερμας, για την Κοινωνία και την Πολιτική The Jürgen Habermas Web Resource Συνέντευξη με τον Γιούργκεν Χάμπερμας σχετικά με την Ευρωπαϊκή Ένωση

(dpa, Μάρτιος 2007) "Jürgen Habermas" in the Johns Hopkins Guide to Literary Theory &

Criticism

Juergen Habermas gives Memorial Lecture in honor of American Philosopher, Richard Rorty on November 2, 2007 5pm Cubberley Auditorium, at Stanford University. Transcript available here.

Religion in the Public Sphere - Craig Calhoun, Robert Bellah, and others respond to Habermas's recent essay

http://www.efsyn.gr/?p=77748

21/07/13 ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ

ΓΙΟΥΡΓΚΕΝ ΧΑΜΠΕΡΜΑΣ, καθηγητής Φιλοσοφίας

«Οι συνθήκες στην Ελλάδα θυμίζουν όψιμη Δημοκρατία της Βαϊμάρης» Λίγες μέρες πριν από την έλευσή του στην Αθήνα, προκειμένου να συμμετάσχει στο Παγκόσμιο Συνέδριο Φιλοσοφίας, ο Γερμανός διανοητής παραχώρησε αποκλειστική συνέντευξη στην «Εφ.Συν.».

«Μόνο μία Ευρώπη ενωμένη σε πολιτικό επίπεδο και με επαρκή οικονομική ευρωστία, μπορεί να δαμάσει τον ξέφρενο οικονομικό καπιταλισμό». Αυτό τονίζει στην αποκλειστική συνέντευξη που παραχώρησε ο Γερμανός διανοητής στην «Εφ.Συν.», λίγες μέρες πριν από την έλευσή του στην Αθήνα, προκειμένου να συμμετάσχει στο Παγκόσμιο Συνέδριο Φιλοσοφίας που γίνεται για πρώτη φορά στη χώρα μας. Ο Γ. Χάμπερμας επικρίνει τη στάση της Γερμανίας, τονίζοντας ότι για το δικό της όφελος θα έπρεπε να δεχτεί μια αναδιανεμητική πολιτική εις βάρος της, ενώ σημειώνει ότι η αλλαγή πολιτικής στην Ευρώπη αποτελεί το κλειδί για τη λύση των ελληνικών προβλημάτων. Τέλος, επιτίθεται στην τρόικα, λέγοντας ότι «δεν κάνει τίποτε άλλο από το να μεταφράζει τις προσταγές των τραπεζών και των χρηματαγορών σε μέτρα λιτότητας και πακέτα διάσωσης».

«Πολιτική ρύθμιση για τις ανεξέλεγκτες χρηματοπιστωτικές αγορές

«Δεν λειτουργεί δημοκρατία με την αίσθηση κηδεμονίας από την τρόικα

Συνέντευξη στον Τάσο Τσακίρογλου

Επιμέλεια μετάφρασης από τα γερμανικά: Θεόδωρος Γεωργίου

• Το χάσμα μεταξύ των πολιτών και της πολιτικής είναι μεγαλύτερο από ποτέ και ο ευρωσκεπτικισμός μοιάζει να είναι η μόνη βάση για την ένωση των Ευρωπαίων πολιτών σήμερα. Μπορεί η Ευρώπη να μετασχηματιστεί σε μια πολιτική οντότητα με τη συμμετοχή των λαών;

Οι ευρωπαϊκές Συνθήκες προδιαγράφουν τον δρόμο για τη συνταγματική αναθεώρηση. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, στο οποίο συνέρχονται οι αρχηγοί των κυβερνήσεων, αναλαμβάνει την πρωτοβουλία να συγκαλέσει σύνοδο, στην οποία τα κράτη-μέλη επεξεργάζονται ένα Σύνταγμα στενότερης συνεργασίας μεταξύ τους και το προσχέδιο αυτό τίθεται προς έγκριση από όλα τα συμμετέχοντα κράτη. Μια τέτοια εξέλιξη προκαλεί στην κοινή γνώμη κάθε χώρας μια πολωτική, θα μπορούσε να πει κανείς, ακόμη και άγρια αντιπαράθεση απόψεων. Στην περίπτωση αυτή, το θέμα μας είναι ο σχηματισμός ευρείας δημοκρατικής βούλησης. Και αυτό είναι το τελευταίο το οποίο μπορεί να μας απασχολεί. Η διαδικασία τροποποίησης των Συνθηκών απαιτεί φυσικά τον χρόνο της και η ατζέντα της κρίσης θα πρέπει να συντονισθεί μ’ αυτή την αλλαγή. Αλλά, εάν οι κυβερνήσεις είχαν επιλέξει αυτό τον δρόμο τον Μάιο του 2010, τότε που είχε κορυφωθεί η ελληνική κρίση, τα πράγματα σήμερα θα ήταν διαφορετικά.

• Η δική σας εναλλακτική στην ευρωπαϊκή κρίση είναι να εξελίξουμε τη νομισματική ένωση σε μια πραγματική πολιτική ένωση. «Αυτό θα οδηγούσε, για πρώτη φορά, σε μια διαφοροποίηση μεταξύ ενός “ευρωπαϊκού πυρήνα” και μιας “περιφέρειας”», όπως δηλώσατε πρόσφατα. Γιατί;

Κοιτάξτε, χωρίς τις οικονομικές πιέσεις δεν θα μπορούσε να προχωρήσει μια ευρεία πολιτική ολοκλήρωση. Και τα κράτη-μέλη της ευρωζώνης καλούνται να βαθύνουν τη συνεργασία τους υπό την πίεση της κρίσης. Μία άλλη πρόταση, πέρα απ’ αυτήν της πολιτικής ένωσης για τον ευρωπαϊκό πυρήνα της ζώνης του ευρώ, δεν θα ήταν ρεαλιστική.

• Πώς μπορεί να επιτευχθεί αυτό;

Η γερμανική ομοσπονδιακή κυβέρνηση οφείλει να σταματήσει να ασκεί μια πολιτική συγχύσεων χωρίς προοπτικές και να θέσει σε εφαρμογή τη διαδικασία τροποποίησης των Συνθηκών. Μια διορατική κυβέρνηση, την οποία δυστυχώς δεν έχουμε, θα παραδεχόταν ότι μόνο μέσω μιας κοινής πολιτικής μπορεί και πάλι να σταθεί στα πόδια της η Ευρώπη. Η Γερμανία και τα άλλα λεγόμενα «κράτη-μέλη» θα έπρεπε στην περίπτωση αυτή, έναντι του μακροπρόθεσμου ιδίου συμφέροντός τους, να δεχθούν βραχυπρόθεσμα και μεσοπρόθεσμα αναδιανεμητικά αποτελέσματα εις βάρος τους. Εάν η Γερμανία μπορούσε να ηγηθεί μιας τέτοιας προσπάθειας «αλληλεγγύης», η κοινή γνώμη των περισσότερων κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ενωσης αναμένεται ότι θα ανταποκρινόταν θετικά στον απαιτούμενο περιορισμό της εθνικής κυριαρχίας. Οταν όλα τα υπέρ και τα κατά τεθούν επί τάπητος, είμαι βέβαιος ότι θα προκύψουν καθαρά και ευκρινή αποτελέσματα. Ακόμη και οι αναστολές του βαθιά ριζωμένου γαλλικού εθνορεπουμπλικανισμού πιθανότατα να ξεπεραστούν μπροστά στις οικονομικές πιέσεις.

• Και εάν η Βρετανία και κάποιες άλλες χώρες έθεταν βέτο σε κάτι τέτοιο;

Στον βαθμό που στην ευρωζώνη υφίσταται πολιτική βούληση για «περισσότερη Ευρώπη», ακόμη και στην πιο ακραία περίπτωση, θα μπορούσαμε να παρακάμψουμε τα νομικά εμπόδια προχωρώντας στην ταχεία επανίδρυση της Ευρωπαϊκής Ενωσης, βάσει των υφισταμένων Συνθηκών και των θεσμικών οργάνων.

• Πώς και γιατί το διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα είναι πλήρως αυτονομημένο σε σχέση με την πραγματική οικονομία; Μπορούν οι κοινωνίες να ανακτήσουν τον έλεγχο;

Σήμερα γνωρίζουμε σε όλες τις λεπτομέρειες ότι η επιβολή της νεοφιλελεύθερης ατζέντας σε παγκόσμιο επίπεδο ήταν αποτέλεσμα μιας πολιτικής απόφασης προερχόμενης από τις ΗΠΑ και τη Μεγάλη Βρετανία. Δεν μπορούμε πλέον να αναιρέσουμε την παγκοσμιοποίηση της οικονομίας, η οποία συνεπάγεται άλλωστε και σημαντικά οφέλη. Στην περίπτωση, όμως, που η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας ήταν αποτέλεσμα μιας πολιτικής ρύθμισης, οι ανεξέλεγκτες χρηματοπιστωτικές αγορές θα μπορούσαν να τεθούν ξανά υπό πολιτικό έλεγχο. Μόνο μια Ευρώπη ενωμένη σε πολιτικό επίπεδο, και με επαρκή οικονομική ευρωστία, μπορεί να κινήσει την εν λόγω διαδικασία, δηλαδή να δαμάσει τον ξέφρενο οικονομικό καπιταλισμό. Αυτό είναι κάτι που πρέπει επιτέλους να το καταλάβει και η στενόμυαλη Αριστερά, που είναι εθνοκρατικά προσανατολισμένη.

• Ποια είναι η θέση σας για το «ελληνικό πρόβλημα»; Είναι δομικού τύπου πρόβλημα για την Ε.Ε. ή έχει κάποια άλλα χαρακτηριστικά;

Σαφέστατα, η κρίση δημοσίου χρέους στην Ελλάδα έχει να κάνει με τις μη ρεαλιστικά φθηνές δανειοδοτήσεις προς τις ελληνικές κυβερνήσεις, στο πλαίσιο μιας ανορθολογικής οικονομικής πολιτικής. Από την άλλη, η δομική ανισότητα μεταξύ εθνικών οικονομιών που συγκρότησαν τη νομισματική ένωση και εξαρτήθηκαν πλέον από την ίδια συναλλαγματική ισοτιμία, αποτελεί και αυτή μέρος του ελληνικού προβλήματος, όπως συμβαίνει και με την Ισπανία, την Πορτογαλία και την Ιρλανδία. Στην περίπτωση της Ελλάδας, όμως, προστίθενται και μεγάλα προβλήματα που δημιούργησε η ίδια. Πρέπει να ομολογήσω ότι και εγώ ένιωσα μεγάλη έκπληξη και απορία με τη λειτουργία του κρατικού μηχανισμού της.

• Στην Ελλάδα το νομοθετικό έργο γίνεται μέσω προεδρικών διαταγμάτων και πράξεων νομοθετικού περιεχομένου, παρακάμπτοντας ουσιαστικά την κοινοβουλευτική λογοδοσία, πρόσφυγες και μετανάστες δέχονται επιθέσεις από οπαδούς και μέλη της ναζιστικής Χρυσής Αυγής και η λιτότητα χρησιμοποιείται ως μέσο για την αναδιανομή του πλούτου προς όφελος των ισχυρών. Ποια είναι η δική σας θέση σχετικά με αυτές τις απειλές για τη δημοκρατία;

Οι όροι αυτοί μου θυμίζουν τις συνθήκες της όψιμης Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, που οδήγησαν στην κατάληψη της εξουσίας από τον φασισμό. Στην περίπτωση της Ελλάδας είναι φανερό ότι η αλλαγή πολιτικής στην Ευρώπη αποτελεί το κλειδί για τη λύση των προβλημάτων. Το κλειδί δεν είναι η διά πιστώσεων χρηματοδοτούμενη μετακύλιση των προβλημάτων στις πλάτες των χωρών που μαστίζονται από την κρίση. Σαφώς και είναι αναγκαίες οι επείγουσες μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα, οι οποίες πρέπει να γίνουν και να αντιμετωπισθούν από τους ίδιους τους Ελληνες. Η πολιτική κρίση επιταχύνεται εάν δεν αναρωτηθεί κάποιος πρώτα πού κάνει ο ίδιος λάθη, χωρίς να τα φορτώνει στους άλλους. Από την άλλη, μια δημοκρατία δεν μπορεί να λειτουργήσει όταν το σύνολο του πληθυσμού έχει την αίσθηση ότι κηδεμονεύεται από μια τρόικα, η οποία δεν κάνει τίποτε άλλο από το να «μεταφράζει» τις προσταγές των τραπεζών και των χρηματαγορών, σε μέτρα λιτότητας και πακέτα διάσωσης. Με αυτό τον τρόπο οι Ελληνες πολίτες δεν θα κερδίσουν τη δημοκρατική αυτοσυνειδησία τους, την οποία χρειάζονται για να αντισταθούν στην κατάρρευση του πολιτικού πολιτισμού τους. Απαιτείται οξυδερκής ευρωπαϊκή ατζέντα διαχείρισης της κρίσης. Κάτι τέτοιο θα δώσει και στους Ελληνες μελλοντικές προοπτικές, καθώς και την αίσθηση ότι αντιμετωπίζονται με σεβασμό, ως συμπολίτες, από τους αλληλέγγυους πολίτες των άλλων κρατών-μελών.

• Πριν από λίγες μέρες είδαμε τις αποκαλύψεις, σύμφωνα με τις οποίες η αμερικανική μυστική υπηρεσία NSA έχει ευρεία πρόσβαση στο Ιντερνετ: στο «ιστορικό» των επισκέψεων, στο περιεχόμενο των emails, στη μεταφορά δεδομένων και στις «ζωντανές συζητήσεις» μεταξύ χρηστών. Ζούμε ήδη σε μια οργουελιανή κοινωνία καθολικής επιτήρησης και παρακολούθησης;

Ανήκω σε μια γενιά που θυμάται ακόμη ότι η αντιαμερικανική στάση, τουλάχιστον σε εμάς στη Γερμανία, συνδέεται με τα χειρότερα πολιτικά κινήματα και τα πιο έντονα αισθήματα μνησικακίας. Αποδίδω τη συμπεριφορά της Υπηρεσίας Εθνικής Ασφαλείας των ΗΠΑ στην ιδιαίτερη συγκυρία και στο μοιραία πολιτικό κλίμα που διαμορφώθηκε στις ΗΠΑ μετά την επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου. Ο τότε πρόεδρος Τζορτζ Γ. Μπους και οι σκληροπυρηνικοί του επιτελείου του βασίστηκαν στην υστερία ενός πληγωμένου έθνους, όχι μόνο να διεξάγουν έναν πόλεμο αντίθετο προς το διεθνές δίκαιο, αλλά και για να συντάξουν τον προβληματικό νόμο «Patriotic Act». Για τη νομοθεσία αυτή, υπάρχει πάντοτε η υποψία ότι παραβιάζει θεμελιώδη δικαιώματα των Αμερικανών πολιτών. Υποθέτω ότι, βάσει αυτής της νομοθεσίας, η αμερικανική Υπηρεσία Ασφαλείας έχασε εντελώς τον μπούσουλα κατά την άσκηση

των αρμοδιοτήτων της. Κάτι τέτοιο μπορεί να διορθωθεί μόνο στις ιδέες των ΗΠΑ. Και εμείς τολμάμε να ασκούμε ανοιχτά την κριτική μας.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………….

Ποιος είναι

Ισως η εμβληματικότερη εν ζωή μορφή της γερμανικής και γενικότερα της ευρωπαϊκής διανόησης, ο Γ. Χάμπερμας έχει γεννηθεί το 1929 στο Ντίσελντορφ της Βόρειας Ρηνανίας-Βεστφαλίας. Μ’ ένα ευρύ και σύνθετο έργο, τόσο στη Φιλοσοφία όσο και στην Κοινωνιολογία, συνεχίζει εδώ και χρόνια να παρεμβαίνει ενεργά στον δημόσιο διάλογο για την τύχη και την πορεία της Ευρώπης. Εντάσσεται στη δεύτερη γενιά της περίφημης Σχολής της Φρανκφούρτης (Κριτική Θεωρία), υπό τους Αντόρνο, Χορκχάιμερ και Μαρκούζε. Από το 1956 και μετά, και λόγω διαφωνιών σχετικά με τη διδακτορική του διατριβή μεταξύ των δύο πρώτων, ολοκλήρωσε τελικά τις μεταδιδακτορικές σπουδές του στις Πολιτικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο του Μάρμπουργκ υπό τον διαπρεπή μαρξιστή κοινωνιολόγο Βόλφγκανγκ Αμπεντροτ. Εχει υπάρξει μέντορας πολλών εξεχόντων καθηγητών, όπως οι Κλάους Οφε, Γιόχαν Αρνασον, Αξελ Χόνεθ, Τόμας Μακάρθι και Τζέρεμι Σαπίρο.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………….

Φιλοσοφικό συνέδριο στη σκιά της Ακρόπολης

Για τη συμπλήρωση 2.400 χρόνων από την ίδρυση και λειτουργία της Ακαδημίας του Πλάτωνα, φιλόσοφοι από 105 χώρες του κόσμου θα αποτίσουν τον δικό τους φόρο τιμής στον Ελληνα φιλόσοφο, με τη διεξαγωγή, πρώτη φορά στην Ελλάδα, του 23ου Παγκόσμιου Συνεδρίου Φιλοσοφίας, το οποίο οργανώνεται (4 έως 10 Αυγούστου) από τη Διεθνή Ομοσπονδία Φιλοσοφικών Εταιρειών (FISP) υπό την αιγίδα του ΟΗΕ-UNESCO και της Προεδρίας της Ελληνικής Δημοκρατίας. Θέμα του συνεδρίου θα είναι «Η Φιλοσοφία ως έρευνα και τρόπος ζωής».

Μεταξύ των συνέδρων συγκαταλέγονται κορυφαίες πνευματικές και φιλοσοφικές προσωπικότητες του κόσμου, όπως ο Γιούργκεν Χάμπερμας, ο Ουμπέρτο Εκο, ο

Μπιλ Μακμπράιτ, ο Ντέρμοτ Μόραν, ο Λούκα Σκαραντίνο, ο Εβάνδρο Αγκάτσι, ο Τζον Μακντάουελ, ο Ενρίκο Μπέρτι, η Τζουλιάνα Γκοντσάλες, ο Γκέραρντ Ζέελ, η Μαριέτα Στεπάνιαντς, ο Πασκάλ Ενζέλ και πολλοί άλλοι.

Σε μια χρονική περίοδο που η Ελλάδα βουλιάζει στην κινούμενη άμμο της οικονομικής κρίσης, με τον κοινωνικό ιστό διάτρητο και τα ζητήματα πολιτικής ηθικής να σκεπάζονται από το πέπλο της ηθικολογίας, αλλά και τους «πνευματικούς ανθρώπους» να λάμπουν διά της απουσίας τους από την προσπάθεια εξεύρεσης λύσεων και αναζήτησης τρόπων που θα αναστηλώσουν το φρόνημα των πολιτών, το Παγκόσμιο Συνέδριο Φιλοσοφίας θέτει (σύμφωνα με τους διοργανωτές) πολλαπλούς στόχους:

* Να καλέσει σε συζήτηση για τη φύση, τον ρόλο και τις ευθύνες της φιλοσοφίας και των φιλοσόφων σήμερα. Δεσμεύεται να επιστήσει την προσοχή του στα προβλήματα, στις συγκρούσεις, στις ανισότητες και στις αδικίες που συνδέονται με την ανάπτυξη ενός πλανητικού πολιτισμού που είναι συγχρόνως πολύμορφος και τεχνο-επιστημονικός.

* Να τονίσει τη σπουδαιότητα του φιλοσοφικού στοχασμού στον δημόσιο λόγο (discourse) για τα παγκόσμια ζητήματα που επηρεάζουν την ανθρωπότητα.

Η επίσημη έναρξη των εργασιών του συνεδρίου θα γίνει στο Ωδείο του Ηρώδου του Αττικού. Οι κανονικές εργασίες του Συνεδρίου, αρχής γενομένης από την Κυριακή το πρωί, θα γίνουν στους χώρους της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών στην Πανεπιστημιούπολη.

Τάσος Τσακίρογλου

Jürgen Habermas, Για ένα Σύνταγμα της Ευρώπης, 2012 (βιβλιοκρισία: Νίκος Ζέρβας)

Jürgen Habermas, Για ένα Σύνταγμα της Ευρώπης, 2012 Παρουσίαση του προσωπικού δοκιμίου του Jürgen Habermas, με τίτλο «Για ένα Σύνταγμα της Ευρώπης». Νίκος Σπ. Ζέρβας Πολιτικός επιστήμονας Πανεπιστημίου Αθηνών Περιεχόμενα Πρόλογος : ………………………………………………………………………..σελ.3 Ενότητα 1 : Η ιδέα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και η ρεαλιστική ουτοπία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων……………………………………………σελ.5 Ενότητα 2 : Η κρίση της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπό το φως της συνταγματοποίησης του δικαίου………………………………………….σελ.8 Ενότητα 3 : Η Ευρώπη της ομοσπονδιακής δημοκρατίας……………σελ.18 Βιβλιογραφικές αναφορές : …………………………………………….σελ.21

Άρθρα : ………………………………………………………………………..σελ.22 Πρόλογος Το Σεπτέμβριο του 2008 με την κατάρρευση της Lehman Brothers ξέσπασε η διεθνής οικονομική κρίση. Η κρίση, πολύ σύντομα, διαπέρασε τα αμερικανικά σύνορα και εισήλθε στον ευρωπαϊκό χώρο, πλήττοντας κυρίως τις χώρες του Νότου, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδος. Η χώρα μας απ’ το Νοέμβριο του 2009 βρέθηκε αντιμέτωπη με μια πρωτοφανή κρίση χρέους (Στείρης, 20.12.2012) εξαιτίας των χρηματοπιστωτικών ’’παιχνιδιών’’ παντοδύναμων επενδυτικών σχημάτων, αλλά και λόγω των αξιολογήσεων και των συνεχών υποβαθμίσεων της πιστοληπτικής της ικανότητας απ’ τους περιβόητους πια οίκους αξιολόγησης. Ωστόσο, οι βαθύτερες ρίζες της διόγκωσης της κρίσης χρέους για τα μεσογειακά ευρωπαϊκά κράτη εντοπίζονται στην αδράνεια που επέδειξαν οι εταίροι τους για την ταχεία αντιμετώπισή της. Αφορμής δοθείσης απ’ την προεκτιθείσα αδράνεια, ο Jürgen Habermas στο προσωπικό του δοκίμιο «Για ένα Σύνταγμα της Ευρώπης» καταβάλλει την προσπάθεια να προτείνει κάποιες διορθώσεις στο κατασκευαστικό, όπως επισημαίνει, λάθος της ευρωπαϊκής νομισματικής ένωσης. Το συγκεκριμένο λάθος απορρέει απ’ την ανυπαρξία πολιτικών καθοδήγησης. Ενώ οι κεντρικοί στόχοι της υιοθέτησης του κοινού νομίσματος ήταν αφ’ ενός η κατασκευή ενός μέσου για την άρρηκτη σύνδεση των εθνικών οικονομιών μεταξύ τους, αφ’ ετέρου δε η επιτάχυνση της πορείας προς μια πολιτική ένωση (Τσούκαλης 2004 : σελ.235) -όπως ισχυρίζονταν άλλωστε οι Γερμανοί κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων της Συνθήκης του Μάαστριχτ-, ο δεύτερος δεν επετεύχθη ποτέ. Αντιθέτως, όπως τονίζει ο συγγραφέας, η Ευρώπη τείνει να μεταβληθεί σε μία μεταδημοκρατική-αντιδημοκρατική ηγεμονία, όπου οι αρχηγοί των εθνικών κρατών με μια πειθαναγκασμένη πλειοψηφία των κοινοβουλίων τους προσπαθούν να νομιμοποιήσουν τις αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου. Πρόκειται δηλαδή για έναν εκτελεστικό φεντεραλισμό, ο οποίος αποδεικνύει την έλλειψη των δύο θεμελιωδών, θεωρητικά, στοιχείων της Ε.Ε., του θεσμικού κράτους δικαίου και της δημοκρατικότητας. Τούτο διότι η όλη δομή και λειτουργία της Ένωσης ευνοεί μεν τη διάσταση του θεσμικού κράτους, κυρίως όμως την οικονομική ευνομία, που στηρίζεται στους κανόνες της ελεύθερης οικονομίας της αγοράς (Πολύδωρας 2008 : σελ. 307). Για όλους τους παραπάνω λόγους ο Γερμανός φιλόσοφος προτάσσει την αναγκαιότητα ’’σύναψης’’ μιας νέας Συνθήκης, ενός Συντάγματος, απ’ το οποίο θα ανακύπτει μια υπερεθνική δημοκρατία. Γύρω απ’ αυτήν περιστρέφεται και η ανάλυσή του, η οποία εκτείνεται σε τρεις ξεχωριστές ενότητες. Στην πρώτη ενότητα ο συγγραφέας ερευνά τη σχέση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων με τη γενεαλογική έννοια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Συγκεκριμένα, προβάλλει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια ως την «ηθική πηγή» όλων των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Ως βάση της άλλωστε, σύμφωνα με τον Kant, θεωρεί την αυτονομία, την ελευθερία της βούλησης, την οποία συσχετίζει με τον επαναστατικό-αγωνιστικό χαρακτήρα των δικαιωμάτων, όπως αυτός διαμορφώθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα. Εν συνεχεία, στη δεύτερη κατά σειρά ενότητα, ο Habermas παραθέτει τη σημαντικότητα της θέσπισης ενός ευρωπαϊκού Συντάγματος, ενός κοσμοπολιτικού δικαίου, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει. Για την ορθή δομή του προτείνει τη διεθνοποίηση της λαϊκής κυριαρχίας υπό τη μορφή δημοκρατικής ομοσπονδίας εθνικών κρατών. Για να καταλήξει βέβαια στο συγκεκριμένο συμπέρασμα, στην αναγκαιότητα δηλαδή της σύναψης της νέας αυτής Συνθήκης, ο φιλόσοφος επισημαίνει τα σαθρά θεμέλια του ευρωπαϊκού οικοδομήματος -το δημοκρατικό

κυρίως έλλειμμα-, τα οποία το εκθέτουν και το καθιστούν αδύναμο ν’ αντιδράσει απέναντι στα πυρά που δέχονται τα κράτη του στο νέο, παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον του αχαλίνωτου καπιταλισμού. Πάνω σ’ αυτό άλλωστε, στο ελάττωμα της ευρωπαϊκής κατασκευής, στο τελευταίο μέρος της μελέτης του ασκεί την κριτική του στην εθνοκεντρική εικόνα της Ευρώπης. Η εικόνα αυτή αντικατοπτρίζει την εθνική μοναξιά της επανενομένης Γερμανίας, η οποία αρνήθηκε να προσφέρει την αναγκαία και ζωτική χείρα βοηθείας στα κράτη -μεταξύ των οποίων και του δικού μας- που ’’βομβαρδίστηκαν’’ απ’ τη χρηματιστική κερδοσκοπία επαίσχυντων νεοφιλελεύθερων πολιτικών. Για τον λόγο τούτο άλλωστε, χαρακτηρίζει τη Γερμανίδα Καγκελάριο ως «λομπίστρια», που με επικλήσεις στο υπόδειγμα της γερμανικής δημοσιονομικής πειθαρχίας, ουσιαστικά μπλόκαρε την κοινη δράση της Ένωσης, η οποία θα είχε στηρίξει εγκαίρως την πιστοληπτική ικανότητα της Ελλάδος, χωρίς η τελευταία να μετατραπεί σε έρμαιο των ανήθικων αγορών. Ενότητα 1 Η ιδέα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και η ρεαλιστική ουτοπία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων Στο πρώτο μέρος της ανάλυσής του ο Habermas, όπως προαναφέραμε, δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην έννοια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η συγκεκριμένη έννοια συναντάται στην Οικουμενική Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του 1948, όπου όπως τονίζεται χαρακτηριστικά «όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι στην αξιοπρέπεια και τα ανθρώπινα δικαιώματα». Επιπλέον, το απαραβίαστο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας δεσπόζει και στο 1ο άρθρο του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε., που υιοθετήθηκε στη Σύνοδο Κορυφής της Νίκαιας το 2000. Η σημαντικότητά της έγκειται στο γεγονός, πως αυτή καθ’ αυτή δεν αποτελεί μονάχα ένα θεμελιώδες δικαίωμα. Τουναντίον, είναι η βάση όλων των δικαιωμάτων, καθώς απ’ αυτήν απορρέουν τ’ αντίστοιχα της ζωής, της ακεραιότητας του προσώπου, της απαγόρευσης των βασανιστηρίων και εξευτελιστικών ποινών, της δουλείας και της αναγκαστικής εργασίας (Παπαδημητρίου 2001 : σελ.23). Για τον λόγο τούτο άλλωστε, η έννοια της αξιοπρέπειας συμπεριλήφθη και στο άρθρο Ι-2 του, απορριφθέντος εν τέλει, σχεδίου Συντάγματος της Ευρώπης, βάσει του οποίου «η Ένωση στηρίζεται στις αξίες του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της ισότητας, καθώς και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων» (Χρυσόγονος 2005 : σελ.52). Όσον αφορά τη σύνδεση της αξιοπρέπειας με το δικαίωμα στη ζωή, ο συγγραφέας την εναποθέτει στη θεωρία του Kant περί αυτής. Το κατηγορηματικό πρόσταγμα του Kant απαγορεύει στο κράτος τη μεταχείριση οποιουδήποτε ατόμου ως μέσου για άλλο σκοπό, ακόμη κι αν πρόκειται για τη σωτηρία της ζωής πολύ περισσοτέρων ατόμων (Habermas 2012 : σελ.19). Εκτός αυτού η ηθική φόρτιση μεταξύ αξιοπρέπειας και δικαιώματος για ζωή, οφείλουμε να επισημάνουμε, πως κυριάρχησε στον ευρωπαϊκό χώρο ύστερα απ’ τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όπου οι κατακριτέες – εξευτελιστικές για τον άνθρωπο ενέργειες των φασιστικών καθεστώτων, έδωσαν ακόμη μεγαλύτερη έμφαση στην αξία και την αξιοπρέπειά του

(Μάνεσης 1981 : σελ.109), ενισχύοντας συνάμα τους εγγυητικούς θεσμούς προστασίας τους. Επομένως, απ’ τα προεκτιθέντα γίνονται εμφανείς οι λόγοι για τους οποίους ο Habermas θεωρεί την αξιοπρέπεια ως την ηθική πηγή όλων των δικαιωμάτων. Όχι μόνο των ατομικών, όπως απορρέει απ’ το Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, αλλά και των κοινωνικών, καθώς όπως επισημαίνει ο συγγραφέας στο άρθρο 22 της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, προβλέπεται η «εξασφάλιση των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτιστικών δικαιωμάτων, ώστε καθένας να μπορεί να ζει σε συνθήκες, που να εξασφαλίζουν την αξιοπρέπεια και την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του», συνδέοντάς την τοιουτοτρόπως με το δικαίωμα της κοινωνικής προστασίας. Εκτός όμως απ’ τον προσδιορισμό της αξιοπρέπειας ως πηγής όλων των δικαιωμάτων, ο Habermas υπερασπίζεται την άποψη, ότι αυτή καθ’ αυτή είναι ο λόγος για τον οποίο εισήχθη η ηθική στο δίκαιο. Απ’ το σεβασμό της αξιοπρέπειας τόσο απ’ την πλευρά του κράτους, όσο και απ’ την αντίστοιχη των πολιτών, προήλθε η καθολική αποδοχή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ο αδιαίρετος χαρακτήρας τους, όπως και η ισότητα της πρόσβασης σ’ αυτά. Τούτο διότι αυτές οι αμοιβαίες υποχρεώσεις, όπως χαρακτηριστικά τονίζει ο συγγραφέας σε άλλο του έργο, αποτελούν την ουσία των ηθικών δικαιωμάτων (Habermas 2005 : σελ.158). Για το συγγραφέα άλλωστε, ο αδιαίρετος χαρακτήρας των ατομικών δικαιωμάτων στηρίζεται στην εξατομίκευση, στη μη συγκρίσιμη αξία του καθενός. Όπως και ο Kant, ο Habermas υιοθετεί την άποψη πως η «αυτονομία αποτελεί τη βάση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, όπως και της αντίστοιχης κάθε άλλης έλλογης φύσης» (Habermas 2012 : σελ.42). Η αυτονομία έγκειται στην ελευθερία της ανθρώπινης βούλησης, στη διαμόρφωση της οποίας δεν πρέπει και δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να επεμβαίνει η κρατική εξουσία. Ωστόσο, η απόλυτη ελευθερία οδηγεί πολλές φορές σε ασυδοσία. Ναι μεν οι άνθρωποι χωρίς δικαιώματα αντιμετωπίζονται σαν ζώα, χωρίς υποχρεώσεις όμως συμπεριφέρονται σαν ζώα (Ράμφος 2011 : σελ.313-314)! Για τον λόγο τούτο ο συγγραφέας επισημαίνει και πάλι την έννοια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, η οποία συνίσταται στο ότι όλοι οι υπόλοιποι συνάνθρωποι σέβονται τη σφαίρα της ελεύθερης βούλησης, θεωρώντας την απαραβίαστη. Απ’ την ελευθερία της βούλησης όμως απορρέει κατά τον Habermas η αναγκαιότητα της ικανότητας του ανθρώπου για λογική αυτονομοθεσία, καθώς οι πολίτες μέσω της ελευθερίας δύνανται να δημιουργούν, να θεσπίζουν νόμους και ταυτοχρόνως να συνιστούν το πεδίο εφαρμογής των! Πάντως πέραν της προαναφερθείσας ένταξης της ηθικής στο δίκαιο απ’ την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ο συγγραφέας τονίζει την ηθική φόρτιση που προσέδωσαν στα θεμελιώδη δικαιώματα οι δύο Συνταγματικές Επαναστάσεις στα τέλη του 18ου αιώνα (Αμερικανική και Γαλλική). Η αναζήτηση και η μάχη για την ελευθερία αποτελεί τη μεγαλύτερη απόδειξη της καταξίωσης του ανθρώπου. Τούτο διότι η ελευθερία είναι το ύπατο ιδεώδες και ταυτόχρονα στοιχειώδες, το οποίο δίνει νόημα στην ίδια τη ζωή, όταν κατακτάται με αγώνες, θυσίες και αίμα (Πολύδωρας 2008 : σελ.171). Γι’ αυτό και η σκέψη του Γερμανού φιλοσόφου στρέφεται στο γεγονός, πως τα ανθρώπινα δικαιώματα μόνο σε μια ελεύθερη κοινωνία, σ’ ένα εθνικό κράτος μπορούν να αποκτήσουν θετική ισχύ ως θεμελιώδη. Παράλληλα όμως, διατυπώνεται και ο προβληματισμός του, σχετικός με την εκτός συνόρων ισχύ τους. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η πέρα από εθνικά σύνορα αξίωση οικουμενικής τους ισχύος θα μπορούσε να υλοποιηθεί μόνο σε μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία. Απ’ τη στιγμή που η συγκεκριμένη κοινωνία δεν υφίσταται, αποδεικνύεται περίτρανα η «ρεαλιστική ουτοπία» που τα χαρακτηρίζει (Habermas 2012 : σελ.48-49). Πάνω σ’

αυτή την ουτοπία άλλωστε ο συγγραφέας φέρει ως παράδειγμα τις αποφάσεις που λαμβάνονται στα πλαίσια του Συμβουλίου Ασφαλείας του Ο.Η.Ε.. Ενώ σε κάποιες περιπτώσεις οι ανθρωπιστικές επεμβάσεις του Οργανισμού βρίσκονται αντίθετες στις προθέσεις εθνικών κυβερνήσεων, η λήψη αποφάσεων από συγκεκριμένα-παγιωμένα μέλη στο όνομα της διεθνούς κοινότητας αποδεικνύει περίτρανα την προώθηση μιας τμηματικής, έστω προσωρινής, θεσμοθετημένης παγκόσμιας τάξης. Απ’ αυτήν την ανισότητα ως προς τη λήψη αποφάσεων απορρέει ένα δημοκρατικό έλλειμμα της παγκόσμιας διακυβέρνησης (Διεθνές γραφείο εργασίας 2004 : σελ.136), βασισμένου σε μια κατάσταση που επικρατούσε αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, δίχως να λαμβάνονται υπ’ όψιν οι σημερινές πραγματικότητες. Ένα αντίστοιχο έλλειμμα εντοπίζει ο Habermas και στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κάτι που αναλύει στην αμέσως επόμενη ενότητα. Στεκούμενος όμως στον Ο.Η.Ε., ο συγγραφέας καταδεικνύει και την επικινδυνότητα της διγλωσσίας, στην οποία υπάγονται τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η διάδοση της ρητορικής των δικαιωμάτων του ανθρώπου μπορεί να οδηγήσει και στην κατάχρησή τους για τη νομιμοποίηση οποιασδήποτε πολιτικής ισχύος. Στην περίπτωση του Οργανισμού, όπως επισημαίνει ασπαζόμενος την υποψία-άποψη του Carl Schmitt, το πρόγραμμα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων υπάρχει για να γίνεται αντικείμενο ιμπεριαλιστικής κατάχρησης. Τοιουτοτρόπως, όμως καταστρέφεται η θεμελιώδης σχέση μεταξύ δικαιωμάτων και δημοκρατίας. Βέβαια, κλείνοντας την ενότητά του, ο Habermas σε καμία περίπτωση δεν συμμερίζεται την αντίληψη του φυσικού δικαίου περί «εμφύτων» δικαιωμάτων. Αντιθέτως υποστηρίζει, πως για να λάβουν σάρκα και οστά πρέπει ο φορέας τους ν’ ανήκει σε μια συγκεκριμένη πολιτική κοινότητα. Εκείνο όμως, στο οποίο διατυπώνει τις ενστάσεις του είναι «ο περιορισμός της εστίασης της θεματικής τους σε ζητήματα διεθνούς πολιτικής» (Habermas 2012 : σελ.53). Διότι η αποδεδειγμένη ηθική τους υπεραξία, μέσω του αλληλοσεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, είναι από μόνη της ικανή ώστε να δημιουργήσει δικαιότερες πολιτικές τάξεις. Ενότητα 2 Η κρίση της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπό το φως της συνταγματοποίησης του δικαίου Έχοντας αναλύσει τη σημαντικότητα της έννοιας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, όπως επίσης και τη «ρεαλιστική ουτοπία» των ανθρωπίνων δικαιωμάτων -που απορρέει απ’ την ιμπεριαλιστική εκμετάλλευσή τους-, ο Habermas περνά στη δεύτερη ενότητα της μελέτης του θέτοντας την ανάγκη για τη θέσπιση ενός νέου, ευρωπαϊκού -και όχι μόνο- Συντάγματος. Τη θεωρία του για τη νέα αυτή συνθήκη τη στηρίζει πάνω στην ιδέα του Kant περί «κοσμοπολιτικού δικαίου». Το κοσμοπολιτικό δίκαιο αποτελούσε για τον Kant μια νέα κατηγορία δικαίου (πέρα απ’ το συνταγματικό και το διεθνές), όπου οι λαοί αφ’ ενός έχοντας συγκροτήσει ένα δημοκρατικό πολιτικό σύνταγμα, και τα κράτη αφ’ ετέρου έχοντας αναδείξει μια διεθνή έννομη τάξη, μια συνομοσπονδία κρατών ως κοσμοπολιτική ένωση αρχών, θα έπρεπε στο εξής να ενώσουν τις δυνάμεις τους για τη συγκρότηση ενός συστήματος «κοσμοπολιτικής δικαιοσύνης» (Χρυσοχόος κ.α. 2009 : σελ.50). Τοιουτοτρόπως, εάν η καντιανή θεωρία εφαρμοζόταν στην πράξη, η Ε.Ε. θα αποτελούσε μια «κοσμοπολιτική» πια ένωση κρατών, που ναι μεν θα ξεπερνούσε την εθνική κυριαρχία, χωρίς δε να καταργεί τα ίδια τα κράτη. Ωστόσο, για τον συγγραφέα η πραγματικότητα αποδεικνύει το ακριβώς αντίθετο. Όχι μόνο δεν υφίσταται μια κοσμοπολιτική ένωση κρατών, αλλά τα ίδια πλέον τα εθνικά κράτη βρίσκονται αντιμέτωπα με τις συνταγματικές συνέπειες που προκαλεί η παγκόσμια οικονομική διακυβέρνηση. Οι διεθνείς αγορές έχουν πια, ύστερα απ’ την

πτώση του τείχους του Βερολίνου και την οριστική λήξη του Ψυχρού Πολέμου, αποθρασυνθεί, επιδιώκοντας την υποταγή των εθνικών κρατών στις επιταγές τους. Η εθνική κυριαρχία κλυδωνίζεται από έναν «φονταμενταλισμό της αγοράς» (Σωτηρέλης 25.10.2011 : σελ.4-5), όπου γιγαντιαίες μονοπωλιακές και ολιγοπωλιακές επιχειρήσεις ελέγχουν κυβερνήσεις και πολιτικές. Ενώ η ουσία του εθνικού κράτους ήταν η πολιτική του αυτονομία -το γεγονός ότι η χάραξη και η άσκηση των πολιτικών του δεν ετεροκαθορίζονταν-, πλέον οι ’’ιδιωτικές εξουσίες’’ διαδραματίζουν σημαίνοντα ρόλο στα κέντρα λήψης των αποφάσεων, χρησιμοποιώντας το κράτος ως εργαλείο για την ικανοποίηση των βουλήσεών τους. Όλα τα προεκτιθέντα άλλωστε, τα αντιλαμβάνεται κανείς, εάν αναλογιστεί το τι συμβαίνει τη δεδομένη στιγμή όχι μόνο στη χώρα μας, αλλά και σε άλλα, ισχυρά μέχρι πριν από λίγα χρόνια κράτη. Ποιά είναι όμως η γενεσιουργός αιτία της ειδεχθούς αυτής κατάστασης; Ο Habermas ως βασική αιτία της κρίσης εντοπίζει την έλλειψη αρμοδιοτήτων από πλευράς Ε.Ε. για την αναγκαία εναρμόνιση των διαφορετικών ως προς την ανταγωνιστικότητά τους εθνικών οικονομιών. Αντί για τη λήψη δημοκρατικών και δεσμευτικών αποφάσεων, οι Ευρωπαίοι ηγέτες προέβαιναν σε μη δεσμευτικές, από νομική άποψη, μεταξύ τους συνομιλίες. Επίσης, υιοθετήθηκε ένα κοινό νόμισμα με αδύναμο και μη ισορροπημένο θεσμικό πλαίσιο, που ως αντιδιαστολή για τις συγκεκριμένες ατέλειες προτάσσει μονάχα αυστηρούς κανόνες (Τσούκαλης 2007 : σελ.307). Η έλλειψη του θεσμικού πλαισίου, ούτως η άλλως, συνδυασμένη με την εξάρτηση των εθνικών κυβερνήσεων από ιδιωτικά κέντρα, αφήνουν κατά τον συγγραφέα τα σημάδια τους και στον τρόπο αντιμετώπισης της κρίσης. Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, όπως επισημαίνει ο φιλόσοφος, παρέμειναν αδρανείς ως προς την αντιμετώπιση της διογκούμενης κρίσης χρέους, που αντιμετώπιζαν εταίροι τους -μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα-, υπό τον φόβο που τους προκαλούσαν μεγάλες τράπεζες και οίκοι αξιολόγησης. Ενώ οι αγορές το Νοέμβριο του 2009 υποβάθμιζαν συνεχώς τα ελληνικά ομόλογα, η Ε.Ε. φάνηκε να κινείται μόνο σε επίπεδο ανούσιων δηλώσεων καλών προθέσεων (Καζάκος 2011 : σελ.22). Την ώρα που τα περιβόητα spreads εκτοξεύονταν στα ύψη, αναμένονταν οι αποφάσεις αργόσυρτων κοινοβουλευτικών διαδικασιών μελών της ευρωζώνης. Τέλος, ενώ υποστηριζόταν εξ’ αρχής, μετά την προσφυγή της χώρας μας, από πολλά μέλη του Δ.Σ. του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου η αναδιάρθρωση του ελληνικού χρέους, οι Ευρωπαίοι επεδίωκαν να σώσουν τις τράπεζές τους, που ήταν εκτεθειμένες σε ελληνικά ομόλογα (Ρουμελιώτης 2012 : σελ.26-27). Μόνο όταν αυτές απηλάγησαν από ένα μεγάλο μέρος των ομολόγων, έδωσαν 18 μήνες αργότερα τη συγκατάθεση για το ’’κούρεμα’’. Εκτός όμως απ’ τη ταχύτητα και την ανεπάρκεια που επέδειξαν στον τρόπο αντίδρασης, εξαιτίας της ασκούμενης απ’ τα μεγάλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα επιρροής, ο Habermas συνδέει την ανυπαρξία σοβαρών θεσμικών διαδικασιών και με τον κίνδυνο απώλειας της νομιμότητας των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων απ’ τους απογοητευμένους λαούς. Σαν παράδειγμα φέρει την πατρίδα του, τη Γερμανία. Υπό το φόβο έλλειψης δημοκρατικής νομιμοποίησης στη μεταβίβαση αρμοδιοτήτων από εθνικό σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ο Γερμανός υπουργός Οικονομικών, όπως υπονοεί, δεν επέδειξε την αρμόζουσα αποφασιστικότητα για την υπεράσπιση του δημοσίου συμφέροντος όλων των λαών της Ευρωζώνης. Επιπλέον, τον κατηγορεί για υποκρισία, καθώς ο Σόϊμπλε προτείνοντας την άμεση εκλογή του Προέδρου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ουσιαστικά προωθεί την τεχνοκρατική αυτοεξουσιοδότηση ενός συμβουλίου του ευρωπαϊκού πυρήνα, το οποίο θα κυβερνούσε με άτυπες αποφάσεις, παραβιάζοντας τις ευρωπαϊκές συνθήκες (Habermas 2012 : σελ.62-63). Αυτή είναι και η ουσία του «εκτελεστικού φεντεραλισμού», που αντιπροσωπεύει τις τάξεις της

Ένωσης και την χαρακτηρίζει από πλήρη ανυπαρξία ελέγχου ως προς τον τρόπο λειτουργίας και λήψεως των αποφάσεων μεταξύ των ελίτ της. Απέναντι στον προαναφερθέντα φεντεραλισμό ο συγγραφέας αντιπαραβάλλει μια διεθνοποίηση της λαϊκής κυριαρχίας με τη μορφή δημοκρατικής ομοσπονδίας εθνικών κρατών. Στη συγκεκριμένη ομοσπονδία τα εθνικά κράτη θα υποτάσσονται μεν στο υπερεθνικά θεσμοθετημένο δίκαιο, απ’ την άλλη όμως το σύνολο των πολιτών της Ένωσης θα μοιράζεται τη συντακτική εξουσία με περιορισμένο αριθμό «συνταγματικών κρατών», τα οποία έχουν λάβει από τους λαούς τους την εντολή να συμμετάσχουν για τη δημιουργία μιας κοινής οντότητας. Ωστόσο, στο σημείο τούτο απαιτείται δέουσα προσοχή, διότι η Ευρωπαϊκή Ένωση, παρόλο που μπορεί να διαθέτει ορισμένα στοιχεία -λ.χ. ίδρυση με συνθήκη- (Παντελής 2007 : σελ.57), επ’ ουδενί δεν αντιστοιχεί σε ομοσπονδία κρατών. Στα ομόσπονδα κράτη, παρά το γεγονός ότι ναι μεν μπορεί να υπάρχει μια ομόφωνη κοινή βούληση, δεν υφίσταται κυριαρχική αρμοδιότητα, διότι η κυριαρχία παραμένει ακέραιη στα κράτη που μετέχουν στην ομοσπονδία (Τσάτσος 2007 : σελ.76). Εν πάση περιπτώσει, η ιδεατή για τον Habermas διεθνοποιημένη λαϊκή κυριαρχία είναι η μόνη που μπορεί να σταθεί απέναντι σε πανίσχυρους υπερεθνικούς οργανισμούς, τις αυτονομημένες, όπως χαρακτηρίζει, παγκόσμιες εκτελεστικές εξουσίες. Η επικράτηση των γιγαντιαίων και παντοδύναμων αυτών επιχειρήσεων αμφισβητούν πλέον ανοικτά τόσο την εσωτερική, όσο και την εξωτερική κυριαρχία των κρατών, καθώς υπό τον έλεγχό τους βρίσκονται υπερεθνικοί και διεθνείς θεσμοί, αλλά και εξουσιαστικοί ιδεολογικοί και κατασταλτικοί μηχανισμοί, όπως ιδιωτικοί στρατοί, ΜΜΕ, μηχανισμοί παρακολούθησης κλπ (Σωτηρέλης 10.9.2012 : σελ.2-3). Γι’ αυτόν τον λόγο, όπως έχει επισημάνει ο Γερμανός φιλόσοφος κατά το παρελθόν και σε άλλο του σύγγραμμα, η ενοποίηση της Ευρώπης κρίνεται αναγκαία διότι τα εθνικά κράτη αδυνατούν από μόνα τους και μόνο «να διατηρήσουν την ικανότητα δράσης για ν’ αντισταθούν στη μοίρα μιας έρπουσας αφομοίωσης στο κοινωνικό μοντέλο που τους πλασάρει το καθεστώς που κυριαρχεί στην εποχή μας στην παγκόσμια οικονομία» (Habermas 2006 : σελ.126). Απαραίτητα συστατικά στοιχεία της διεθνοποιημένης λαϊκής κυριαρχίας ο συγγραφέας θεωρεί : 1. τη δημοκρατική «κοινοτικοποίηση» ελευθέρων και ίσων νομικών προσώπων 2. την οργάνωση συλλογικών ικανοτήτων δράσης 3. το μέσω ενσωμάτωσης της αλληλεγγύης ανάμεσα σε ξένους μεταξύ τους πολιτών Βέβαια, κύρια θέση στην παγκόσμια λαϊκή κυριαρχία που προτάσσει ο Habermas οφείλει να καταλαμβάνει η δημοκρατική αυτοδιάθεση των πολιτών. Ο θεμέλιος λίθος της ατομικής ελευθερίας κατά τον Kant -την θεωρία του οποίου ενστερνίζεται ο συγγραφέας στην πρώτη ενότητα- έγκειται στις ιδέες της υπεροχής της θέλησης του ατόμου και της αυτονομίας (Ridola 2010 : σελ.40). Επομένως, σε μια ορθώς δομημένη δημοκρατική κοινωνία πρέπει κατά τον Habermas οι αποδέκτες του αναγκαστικού δικαίου να είναι ταυτοχρόνως και οι νομοθέτες του. Γι’ αυτόν τον λόγο θεωρεί αναγκαία τη συμπερίληψη όλων των πολιτών της διεθνοποιημένης κοινωνίας στη νομοθετική διαδικασία. Ωστόσο, για την επίτευξή μιας σύζευξης μεταξύ των λαμβανομένων πολιτικών αποφάσεων απαραίτητη κρίνεται απ’ το φιλόσοφο η διαβουλευτική διαμόρφωση της κοινής γνώμης. Οι διαλογικές διαδικασίες σχηματισμού της συλλογικής θέλησης είναι εξαιρετικά σημαντικές, διότι μ’ αυτόν τον τρόπο επιδιώκεται ορθότερα η επίτευξη συλλογικών σκοπών, οι οποίοι μέχρι στιγμής κουτσουρεύονται από καθαρά διοικητικές ή προσανατολισμένες στην

εξουσία αποφάσεις, που σε καμία περίπτωση δεν ικανοποιούν συλλογικές ανάγκες (Habermas 1987 : σελ.38). Απ’ τις προαναφερθείσες διαλογικές διαδικασίες για τη λήψη από κοινού αποφάσεων απ’ τους ίδιους τους πολίτες, είναι φυσικό να περιορίζεται η ελευθερία δράσης του κυρίαρχου κράτους, όπως αυτήν την εγγυάται το κλασσικό διεθνές δίκαιο. Τοιουτοτρόπως, όμως διερωτάται κανείς εάν ο περιορισμός της ελευθερίας δράσεως του ελεύθερου κράτους επηρεάζει και την εξωτερική του κυριαρχία. Ο Habermas είναι κατηγορηματικός. Τονίζει, πως παρόλο που η κυριαρχία του λαού που εκδηλώνεται με μια νομοθεσία γενικής δημοκρατικής ισχύος, εγγυούμενη σε όλους τους πολίτες ίσα δικαιώματα, επ’ ουδενί δεν επηρεάζει την εξωτερική κυριαρχία, η οποία σαφώς στο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, ερχόμενο το κράτος αντιμέτωπο με νέους, παντοδύναμους υπερεθνικούς εχθρούς, πρέπει να εκφράζεται μ’ ένα μοντέλο αυθαίρετης ελευθερίας. Απεναντίας, αναπτύσσοντας τη θεωρία του Robert Dahl περί «αυτεπενέργειας» (Habermas 2012 : σελ.75) επισημαίνει την αυξημένη δυνατότητα του κράτους να επικεντρωθεί σ’ ένα στόχο, λ.χ. την εθνική άμυνα, εάν ο δημοκρατικότερος τρόπος λειτουργίας του παράσχει στους πολίτες την ικανότητα να διευθετούν μόνοι τους τις υποθέσεις τους! Κάνοντας όμως ένα βήμα παραπέρα απ’ τη διεθνοποιημένη λαϊκή βούληση, ο συγγραφέας προβαίνει στην πρόταση για μια νέα Ευρωπαϊκή Ένωση, απηλλαγμένη απ’ το δημοκρατικό έλλειμμα που τη χαρακτηρίζει. Ένα έλλειμμα, που κατά κανόνα και συνδυασμένο με τις εθνικιστικές και εθνοκεντρικές τάσεις που επικράτησαν ύστερα απ’ την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, ανέστειλλε τις διαδικασίες για την πολιτική ένωση της Ευρώπης (Λυμπερόπουλος 2008 : σελ.128). Κύριο γνώμονα για τη νέα Ε.Ε. αποτελεί για το φιλόσοφο η δημοκρατική εκνομίκευση της Ένωσης, η οποία θα επιτευχθεί μέσω : 1. της συλλογικοποίησης των νομικών προσώπων, τα οποία σε ορισμένο χώρο θα συνέρχονται σε μια ένωση ελευθέρων και ίσων πολιτών, παραχωρώντας προς αλλήλους δικαιώματα που εξασφαλίζουν στον καθένα την ίδια ιδιωτική και πολιτική αυτονομία 2. της κατανομής αρμοδιοτήτων στα πλαίσια ενός οργανισμού, ο οποίος διασφαλίζει με διοικητικά όργανα τη συλλογική δικαιοπρακτική ικανότητα των συνενωμένων πολιτών 3. το μέσον ολοκλήρωσης μιας κρατικής και υπερκρατικής πολιτικής αλληλεγγύης, που είναι αναγκαία για μια κοινή πολιτική διαμόρφωση βούλησης, για την επικοινωνιακή δηλαδή παραγωγή δημοκρατικής εξουσίας και τη νομιμοποίηση της άσκησης της εξουσίας Αντιμέτωπη βέβαια με τη συγκεκριμένη πρόταση τίθεται η πραγματικότητα σχετικά με το τι συμβαίνει στο ευρωπαϊκό πεδίο. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση το δίκαιο της έχει προτεραιότητα έναντι του δικαίου των κρατών-μελών, μολονότι τα όργανά της δεν διαθέτουν ούτε την αντίστοιχη αρμοδιότητα, ούτε τη δέουσα νομιμοποίηση. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, παρά την αύξηση των αρμοδιοτήτων του με την υπογραφή της Συνθήκης της Λισσαβώνας, δεν είναι εξοπλισμένο με όσες αρμοδιότητες είναι απαραίτητες για την άσκηση του νομιμοποιητικού και ελεγκτικού του έργου, καθώς και για να συμπράττει αποτελεσματικά στη νομοθετική διαδικασία (Τσάτσος 2007 : σελ.101). Εκτός αυτού, οι ευρωεκλογές για την ανάδειξη των μελών του, παρά την ταυτόχρονη διεξαγωγή τους σε όλα τα κράτη-μέλη, παραμένουν στην πράξη προσκολλημένες στους εθνικούς ’’δημόσιους χώρους’’, μεταλασσόμενες σ’ ένα είδος οιονεί δημοσκόπησης για τα εθνικά πολιτικά δρώμενα, ή και ψήφου διαμαρτυρίας για τα πεπραγμένα των κυβερνήσεων (Χρυσόγονος 2005 : σελ.59). Γι’ αυτούς τους λόγους ενώ η Ε.Ε. δεσμεύει τα κράτη-μέλη στην άσκηση νομοθετικών και

δικαιοδοτικών αρμοδιοτήτων, δεν διαθέτει το δυναμικό επιβολής κυρώσεων όπως ένα εθνικό κράτος. Ωστόσο, ο Habermas εύλογα διερωτάται πώς στα συγκεκριμένα πλαίσια το δίκαιο των ευρωπαϊκών Κοινοτήτων υπερέχει έναντι κάθε εθνικού δικαίου. Σ’ αυτή τη διαστροφή, όπως υπονοεί, συνέβαλλε το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο και οι αποφάσεις που έλαβε σε μια υπόθεση το 1963 -υπόθεση van Gend και Loss- (Habermas 2012 : σελ. 86-87). Παρόλα αυτά, όπως τονίζει το άρθρο 4 παρ.2 της Συνθήκης για την Ε.Ε., χορηγείται στα εθνικά δικαστήρια η εξουσιοδότηση να ελέγχουν την ακεραιότητα των συνταγματικών εκείνων αρχών, που είναι καταστατικές για τη δικαιακή και δημοκρατική εν τέλει δομή του εκάστοτε κράτους-μέλους. Το μοναδικό πάτημα, επισημαίνει, που έχει βρει η Ένωση είναι η απουσία ενός διεθνούς συνταγματικού δικαίου, με την οποία παραμένουν ακάλυπτα τα κράτη-μέλη απέναντι στην αναγκαστική νομοθεσία της Ένωσης. Πέραν όμως της συνταγματικώς διεθνοποιημένης κοινωνίας, ο συγγραφέας προτάσσει και πάλι το ζήτημα της συνταγματικής οργάνωσης της Ε.Ε.. Για την επίτευξή της βέβαια, όπως τονίζει, απαιτείται μια καλύτερη οργανωτική δομή απ’ την υφιστάμενη. Τούτο διότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στερούμενη ενός οργανωμένου διοικητικού μηχανισμού, εμπιστεύεται την εφαρμογή του κοινοτικού δικαίου στα κοινοβούλια και στις διοικήσεις των κρατών-μελών (Habermas 2012 : σελ.91). Παρά το γεγονός ότι αποτελεί το κύριο εκτελεστικό όργανο της Ένωσης (Τσούκαλης 2004 : σελ.52), ουσιαστικά μοιράζεται τις εκτελεστικές αρμοδιότητες με το Συμβούλιο, τους υπουργούς δηλαδή των 27 χωρών. Γι’ αυτόν τον λόγο άλλωστε και οι πολίτες της Ε.Ε., παρά τον διφυή χαρακτήρα της ταυτότητάς τους -αφ’ ενός πολίτης του εθνικού κράτους, αφ’ ετέρου Ευρωπαίος πολίτης- (Τσάτσος 2007 : σελ.99), απολαμβάνουν με τη στενή έννοια το καθεστώς του πολίτη κράτους, με συνέπεια, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει να μην έχει αναπτυχθεί η απαιτούμενη αλληλεγγύη μέσω της αμοιβαίας εμπιστοσύνης μεταξύ των ευρωπαϊκών λαών. Πάντως, για να αιτιολογήσει τον προεκτιθέντα ισχυρισμό του, ο Habermas αντιπαραβάλλει το γεγονός ότι η Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση δεν προήλθε από κάποια μεγάλη λαϊκή επανάσταση, όπως οι αντίστοιχες στα τέλη του 18ου αιώνα. Αντιθέτως, σ’ αυτήν αντικατοπτρίζεται ο ρόλος των εθνικών κρατών, τα οποία μέσω αμοιβαίων διαπραγματεύσεων και υποχωρήσεων προέβησαν στο καθοριστικό βήμα της ενοποίησης. Επομένως, είναι λογικό οι πολίτες να έχουν περισσότερο σφικτούς δεσμούς με τα εθνικά τους κράτη, παρά με την Ένωση. Απ’ την άλλη όμως η υπογραφή της Συνθήκης της Λισσαβώνας το 2009 και οι αλλαγές που αυτή έφερε αποδεικνύει την τάση της μετακίνησης των οργανωτικών δομών της ενοποίησης προς όφελος πια του Ευρωπαίου πολίτη. Παρά την εξέχουσα θέση που παράσχει στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και στο Συμβούλιο υπουργών, η νέα συνθήκη, αναφέρει ο Habermas, αναβάθμισε το ρόλο και του Κοινοβουλίου. Η καθιέρωση της «συναπόφασης» ως συνήθους νομοθετικής διαδικασίας -για το 80% των νομοθετικών πράξεων συνομοθέτης το Κοινοβούλιο με το Συμβούλιο- (Ιωακειμίδης 2010 : σελ.85-87), η εκλογή του Προέδρου της Επιτροπής, όπως και η ευρύτερη συμμετοχή του στη διαδικασία αναθεώρησης των συνθηκών, το κατατάσσουν για το συγγραφέα ως ισότιμο νομοθετικό όργανο. Βέβαια, τα ερωτήματα που τίθενται έχουν να κάνουν με το κατά πόσο οι ευρωεκλογές αντιμετωπίζονται τόσο απ’ τους πολίτες, όσο και απ’ τα κόμματα, ως μια σοβαρή διαδικασία, καθοριστική για τα μέλλοντα, ή μήπως θεωρούνται ένα απλό υποκατάστατο είδος των εθνικών εκλογών (Τσούκαλης 2004 : σελ.70). Εντούτοις, παρά τις εκ μέρους μας αμφιβολίες, ο Γερμανός φιλόσοφος φρονεί, πως στο εξής

υποκείμενο θέσπισης του Συντάγματος δεν θα είναι τα κράτη-μέλη, αλλά οι ίδιοι, οι λαοί της Ευρώπης. Ποιος θα είναι όμως ο ρόλος των εθνικών κρατών στο νέο, συνταγματικό ευρωπαϊκό χώρο; Η αφαιρούμενη απ’ αυτά συντακτική αρμοδιότητα πρέπει κατά τον συγγραφέα να μεταφερθεί στα χέρια των πολιτών τους. Τα νέα υποκείμενα θα την ασκούν είτε απευθείας τα ίδια, είτε εκχωρώντας την στα νομιμοποιημένα (;) νομοθετικά όργανα της Ένωσης. Για την επίτευξη όμως του συγκεκριμένου στόχου, τα συντακτικά υποκείμενα οφείλουν να εκχωρήσουν στην ομοσπονδιακή κοινότητα αφ’ ενός τα κυριαρχικά δικαιώματα του κράτους τους, αφ’ ετέρου τα προσωπικά-ατομικά τους δικαιώματα. Δεν υπάρχει όμως ο κίνδυνος αμφισβήτησής τους, εάν αναλογιστεί κανείς τι συμβαίνει τη σήμερον ημέρα με τον τρόπο παρέμβασης υπερεθνικών οργανισμών, εξαρτημένων από ιδιωτικά συμφέροντα; Ο Habermas είναι για ακόμη μία φορά κατηγορηματικός. Τα εθνικά κράτη θα είναι εκείνα που θ’ αναλάβουν, όπως επισημαίνει, το ρόλο της εξασφάλισης της ελευθερίας ενός δημοκρατικού κράτους δικαίου. Εκτός αυτού εκείνα θα προασπίσουν την ελευθερία και των πολιτών τους, υπερμαχόμενα για τη δικαιοσύνη και το δίκαιο εντός της Ένωσης. Τη δυνατότητα αυτή, άλλωστε, τους την παράσχει η επονομαζόμενη «αρχή της επικουρικότητας». Βάσει της συγκεκριμένης αρχής, η οποία παρατίθεται στο άρθρο 5 της Συνθήκης για την Ε.Ε., ο συγγραφέας προτάσσει την προβλεπόμενη αφ’ ενός λήψη των αποφάσεων όσο το δυνατόν πλησιέστερα στους πολίτες, και αφ’ ετέρου τη μη ανάληψη δράσης απ’ την πλευρά της Ένωσης, εάν η αντίστοιχη σε εθνικό, περιφερειακό, ακόμα και τοπικό επίπεδο είναι σαφώς πιο αποτελεσματική (Habermas 2012 : σελ.106)! Η σημαντικότητα της συγκεκριμένης αρχής αποδεικνύεται επίσης και απ’ το γεγονός ότι και η Συνθήκη της Λισσαβώνας απαιτεί πια σε όλα τα σχέδια νομοθετικών πράξεων να τηρείται η «επικουρικότητα», ενώ συνάμα επιτρέπει στα εθνικά κοινοβούλια ν’ αντιταχθούν σε μια πρόταση που την παραβιάζει (Ιωακειμίδης 2010 : σελ.41-43). Ωστόσο, όλα όσα έχει εκθέσει μέχρι στιγμής ο συγγραφέας, όπως παραδέχεται και ο ίδιος, αποτελούν ένα μελλοντικό όραμα. Η πραγματικότητα αποδεικνύει το ακριβώς αντίθετο. Το δημοκρατικό έλλειμμα, που απορρέει απ’ τον τρόπο αντιμετώπισης των ευρωπαϊκών εκλογών, ενισχύεται απ’ την ανισορροπία των αρμοδιοτήτων, παρά τις προοπτικές της Λισσαβώνας, που εντοπίζεται μεταξύ Συμβουλίου και Κοινοβουλίου. Επιπλέον, αποδίδονται σημαντικά δικαιώματα στην Επιτροπή, δίχως αυτή να λογοδοτεί τουλάχιστον στους εκπροσώπους των ευρωπαϊκών λαών. Τέλος, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο παρά το ότι, όπως εκθέτει, βρίσκεται στη δεύτερη θέση της ιεραρχίας μετά το Κοινοβούλιο, αποτελεί το διευθυντικό όργανο, που ορίζει τις κατευθύνσεις της πολιτικής, δίχως να διαθέτει ούτε νομοθετικό σώμα, ούτε δικαίωμα υποβολής προτάσεων στην Επιτροπή! Η μη συμπερίληψή του άλλωστε στη θεσμική δομή της Ε.Ε. αποδείχθηκε καταστροφική όταν στα τέλη του 2008-αρχές του 2009 η οικονομική κρίση περνούσε το κατώφλι της Ευρώπης. Ενώ απαιτούνταν ταχύτατες αποφάσεις για την αντιμετώπισή της, την εμφάνισή της έκανε μια κωλυσιεργία, καθώς αυτές έπρεπε να εγκριθούν από 17 κοινοβούλια της ευρωζώνης (Καζάκος 2011 : σελ.22). Μόλα ταύτα επανερχόμενος στο ζήτημα της ουσιαστικής συνταγματικής ενοποίησης μεταξύ των πολιτών της Ε.Ε., απαραίτητο γι’ αυτήν στοιχείο ο Habermas θεωρεί την ύπαρξη αλληλεγγύης μεταξύ των πολιτών. Αναλαμβάνοντας ο ένας την ευθύνη για τον άλλο οι Ευρωπαίοι θα καταφέρουν να μοιράζονται μεταξύ τους και την κυριαρχία των κρατών-μελών τους. Παρόλα αυτά όμως, μια ενωσιακή θεσμική δομή πρέπει να ανταποκρίνεται και στην ετερότητα του ευρωπαϊκού ενωσιακού χώρου (Τσάτσος 2007 : σελ.85). Τούτο είναι αναγκαίο διότι στην Ευρώπη πάντοτε επικρατούσε ένας

ιστορικοπολιτικός δυϊσμός, που από τη μια μεριά μεν έφερε την ενότητα, απ’ την άλλη όμως υπερίσχυε η πολυκρατικά αποτυπωμένη διαφορετικότητα. Για τον Habermas όμως η υπερεθνική επέκταση της αλληλεγγύης θα πραγματοποιηθεί μόνο μέσω μιας διαδικασίας εκμάθησης, η οποία δύναται να ενθαρρυνθεί απ’ τη μέριμνα για οικονομικές και πολιτικές αναγκαιότητες. Η παιδεία είναι εκείνη που απελευθερώνει τον άνθρωπο απ’ τις προκαταλήψεις και τις ψυχώσεις, καλλιεργώντας του την ευαισθησία και τονώνοντας την επιθυμία για μια καλύτερη ζωή (Μπέης 2011 : σελ.375). Η αρμονική κοινωνική συμβίωση πρέπει να επιδιώκεται, όχι με την απειλή και την επιβολή κυρώσεων του νόμου, αλλά μονάχα με την παιδαγωγική διαδικασία, που λαμβάνει χώρα τόσο στο σπίτι και στην οικογένεια, όσο και στην κοινωνία μέσω της διδασκαλίας, αλλά και του κριτικού διαλόγου στα ΜΜΕ. Όσον αφορά τα τελευταία, ο φιλόσοφος αποδεικνύει τον πρωταγωνιστικό ρόλο που δύνανται να διαδραματίσουν στην πορεία της ενοποίησης. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, όσο πιο πολύ τα μέσα ενημέρωσης αναδεικνύουν πόσο πιο βαθιά παρεμβαίνουν στην καθημερινότητα οι αποφάσεις της Ε.Ε., τόσο εντονότερα οι λαοί της θα ενδιαφέρονται ν’ ασκούν τα δημοκρατικά τους δικαιώματα ως Ευρωπαίοι πολίτες. Πάντως, σε σχέση με τα ΜΜΕ απαιτείται ύψιστη προσοχή, καθώς στην παρούσα φάση χρησιμοποιούνται περισσότερο ως εργαλεία από πανίσχυρα ιδιωτικά κέντρα για τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης (Σωτηρέλης 25.10.2011 : σελ.7-8). Για τον λόγο τούτο ο Habermas, πάνω σ’ αυτή την κερδοσκοπία των αγορών θεωρεί, πως η Ευρωπαϊκή Ένωση θα μπορέσει να ορθοποδήσει και -γιατί όχι- να επικρατήσει, μόνο όταν αποκτήσει πολιτικές αρμοδιότητες ελέγχου των χρηματαγορών, τουλάχιστον στον ευρωπαϊκό πυρήνα, μεταξύ δηλαδή των μελών της Ο.Ν.Ε.. Εντούτοις, παραδέχεται ότι μια ενδεχόμενη κοινή οικονομική διακυβέρνηση τη δεδομένη στιγμή είναι σχεδόν αδύνατη, καθώς η Ένωση θα έπρεπε να καταπατήσει στα άδυτα των εθνικών κοινοβουλίων, στους εθνικούς προϋπολογισμούς, παραμερίζοντας κατάφωρα το ισχύον δίκαιο. Σ’ αυτό το σημείο αποδεικνύεται και η παράνοια του όλου συστήματος, διότι παρά το γεγονός ότι οι κυβερνήσεις αναγνωρίζουν γενικά τον περιορισμό του εθνικού κράτους να ρυθμίζει τα του οίκου του στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, δεν συμφωνούν για το τι ακριβώς ενδείκνυται να κάνουν από κοινού, ούτε διακατέχονται από υψηλό βαθμό σιγουριάς για τις επιπτώσεις βασικών και εναλλακτικά προσφερόμενων επιλογών (Καζάκος 2008 : σελ.37). Κάτι αντίστοιχο γίνεται εμφανές και από την υφιστάμενη οικονομική κρίση. Όπως τονίζει ο Habermas, αντί η Ένωση με όλα της τα θεσμικά εργαλεία ν’ αντιδράσει αποφασιστικά απέναντι στα σφυροκοπήματα που δέχονταν οι εταίροι της από ξένα κέντρα, το δίδυμο Μέρκελ-Σαρκοζύ παρακάμπτοντας τη Συνθήκη της Λισσαβώνας και προσδίδοντας στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο ένα πανίσχυρο ρόλο, μια διακυβερνητική κυριαρχία, ουσιαστικά διαβίβαζαν τις προσταγές των αγορών στους εθνικούς προϋπολογισμούς μέσω απειλών κυρώσεων και πιέσεων προς τ’ αδύναμα κοινοβούλια! Πρόκειται για μια παραλυτική συγκυρία της διεθνούς πολιτικής, όπου οι χρηματοπιστωτικές αγορές έχουν ξεπεράσει σε εμβέλεια τα εθνικά κράτη (Κοτζιάς 2011 : σελ.394). Η προσπάθεια δε των κρατών να ξανακερδίσουν ένα μέρος της ικανότητας πολιτικής αυτοκυβερνησίας θεωρείται απ’ το συγγραφέα ως μια απλή αυτοπροβολή, που ουδεμία σχέση έχει με μια δημοκρατική εκνομίκευση της Ε.Ε., ως απόρροια της πανευρωπαϊκής αλληλεγγύης των πολιτών. Αντιθέτως, εκείνο που συμπεραίνει απ’ τον τρόπο χειρισμού της κρίσης έγκειται στη μετατροπή της Ε.Ε. σε μια μεταδημοκρατική γραφειοκρατική εξουσία. Πέραν όμως της δημοκρατικής εκνομίκευσης της Ε.Ε., μέσω της υιοθέτησης ενός νομιμοποιημένου απ’ τους λαούς Συντάγματος το συγγραφέα απασχολεί και η

παγκοσμιοποίηση. Απ’ το 1989 και έπειτα στα σκαριά βρέθηκε ένας νέος κόσμος, ο οποίος δομήθηκε με τεχνολογικά και οικονομικοπολιτικά υλικά. Στο νέο αυτό κόσμο όμως, διαχρονικά παρατηρείται μια αντίφαση, μια παραδοξότητα. Ενώ απ’ τη μια σχηματίζονται μεγάλες, υπερεθνικές, ακόμα και ηπειρωτικές ενώσεις κρατών, απ’ την άλλη ενιαία και σφικτά ομοσπονδιακά κράτη είτε διασπώνται σε μικρές ανεξάρτητες οντότητες (βλ. πρώην Γιουγκοσλαβία), είτε διακατέχονται από αποσχιστικές τάσεις, λ.χ. η Ισπανία (Καταλονία και Βασκονία), το Βέλγιο, η Βόρειος Ιρλανδία κλπ (Πολύδωρας 2008 : σελ.182). Οι νέες αυτές γεωπολιτικές τάσεις δίνουν στο φιλόσοφο την αφορμή να κάνει λόγο για ένα δημοκρατικό Σύνταγμα πλέον της Διεθνούς Κοινωνίας. Συντακτικά του υποκείμενα θεωρεί πως πρέπει να είναι αφ’ ενός μια κοινωνία πολιτών του κόσμου -μια κοσμοπολιτική κοινωνία, για την οποία έχει ξανακάνει λόγο σε άλλο σύγγραμά του κατά το παρελθόν- (Habermas 1987 : σελ. 37-38), αφ’ ετέρου δε τα ίδια τα εθνικά κράτη. Θα εδύνατο βέβαια να διερωτηθεί κανείς, ποιος θα είναι ο ρόλος του Ο.Η.Ε. στη νέα διεθνοποιημένη κοινωνία. Ο συγγραφέας αναγνωρίζοντας την ιδιότητα του Οργανισμού ως θεματοφύλακα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συνιστά να επικεντρωθεί σ’ αυτή του την αρμοδιότητα, ενασχολούμενος παράλληλα και με ζητήματα παγκόσμιας ειρήνης, αφήνοντας όμως τα πολιτικά στους λαούς και τα κράτη. Την αλλοίωση του ρόλου του άλλωστε απ’ τις αποφάσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας, που καταστρατηγούν τα δικαιώματα του ανθρώπου, την ανέδειξε στην προηγούμενη ενότητα του δοκιμίου του (Habermas 2012 : σελ. 49-51). Ο Habermas, ωστόσο, όντας ρεαλιστής παραδέχεται, ότι στην προοπτική της σύστασης μιας κοσμοπολιτικής κοινωνίας, είναι φυσικό να εγερθούν αμφιβολίες που θα στηρίζονται στο φόβο της απώλεσης του κράτους πρόνοιας. Για να τιθασεύσει αυτές τις αμφιβολίες αντιπαραβάλλει την επέκταση του δικαίου της Χάρτας των Ηνωμένων Εθνών από ένα Παγκόσμιο Κοινοβούλιο. Ένα Κοινοβούλιο απ’ το οποίο θα απουσιάζουν στοιχεία αυτοοριοθέτησης, αλλά και αυτοπροβολής. Όσον αφορά δε τη νομιμοποίησή του, εκείνη θα προέκυπτε μέσω μιας εκλογικής διαδικασίας στην κοσμοπολιτική κοινωνία, απ’ την οποία θα αναδεικνύονταν οι αντιπρόσωποι «των πολιτών του κόσμου». Επιπλέον, η ύπαρξη μιας παγκόσμιας επικοινωνιακής συνοχής, είναι βέβαιο, πως θα διαμόρφωνε μια αιτιολογημένη κρίση για τον ηθικό πυρήνα των λαμβανομένων αποφάσεων στο επίπεδο του Ο.Η.Ε.. Τοιουτοτρόπως, ο συγγραφέας κλείνει τη δεύτερη του ενότητα προβάλλοντας ένα σχέδιο, με το οποίο θα μπορούσαν τα εθνικά κράτη ν’ αντισταθούν στον πόλεμο που δέχονται από πανίσχυρα ιδιωτικά κέντρα, τα οποία καθημερινά καταπατούν τόσο την εθνική τους κυριαρχία, όσο και τα δικαιώματα του ανθρώπου. Γι’ αυτό και μόνο όταν ένα μέρος αυτής της κυριαρχίας μεταφερθεί σε υπερεθνικά κέντρα, θα προκύψει ένας «συνταγματικός κοσμοπολιτισμός» -υπερεθνικός συνταγματισμός- (Σωτηρέλης 10.9.2012 : σελ.12-13), ως τελευταίο ανάχωμα στη σκληρή, άνιση κατά τ’ άλλα μάχη που δίδεται. Ενότητα 3 Η Ευρώπη της ομοσπονδιακής δημοκρατίας Έχοντας ολοκληρώσει και εκθέσει τις προτάσεις του για μια λαϊκώς συνταγματοποιημένη ενοποίηση, τόσο της ευρωπαϊκής, όσο και της παγκόσμιας κοινότητας, ο συγγραφέας στο τρίτο μέρος της μελέτης του επικεντρώνεται στα μέχρι τώρα ελαττώματα της ευρωπαϊκής κατασκευής. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν του την οικονομική κρίση, τον τρόπο αντιμετώπισής της, αλλά και τις συνέπειές της, ασκεί

την κριτική του στην υποκριτική στάση της Γερμανίας, όπως και στα κατασκευαστικά σφάλματα της Ευρωζώνης. Κατ’ αρχάς, ο Habermas κάνει λόγο για το αντιδραστικό πρότυπο της εθνικής μοναξιάς της Γερμανίας. Μόλις ξέσπασε η χρηματοπιστωτική κρίση, η καγκελάριος Μέρκελ αρνήθηκε να συνδράμει σε μια κοινή ευρωπαϊκή πορεία των χωρών της Ε.Ν.Ε.. Ενώ ο ευρωπαϊκός Νότος πληττόταν απ’ τις συνεχείς αξιολογήσεις και τις υποβαθμίσεις της πιστοληπτικής ικανότητας των χωρών του, εκείνη έπαιζε σύμφωνα με το συγγραφέα ένα εσωτερικό πολιτικό παιχνίδι, καθώς εν’ όψει βρίσκονταν οι εκλογές της Βόρειας Ρηνανίας-Βεστφαλίας, αποδίδοντας χυδαία τις ευθύνες της κρίσης στα οικονομικά ασθενέστερα κράτη, όπως η Ελλάδα, θεωρώντας τες «αποδιοπομπαίους τράγους». Αυτή η υποκριτική στάση, το «πολιτικό σκάνδαλο», ήταν άλλωστε η αφορμή ώστε ν’ ανοίξει η όρεξη εκπροσώπων του αχαλίνωτου καπιταλισμού, οι οποίοι εκφράζουν διαχρονικά επαίσχυντες νεοφιλελεύθερες πολιτικές. Τον συγκεκριμένο χαρακτηρισμό τους τον αποδίδει ο φιλόσοφος, διότι αφ’ ενός παραχωρούν αδυσώπητη κυριαρχία στα ιδιωτικά επενδυτικά συμφέροντα, αφ’ ετέρου αποδέχονται ασυγκίνητες την αυξανόμενη κοινωνική ανισότητα. Τοιουτοτρόπως, δημιουργούν όπως τονίζει ένα «Prekariat» -κοινωνικά και οικονομικά επισφαλείς ομάδες-, αδιαφορώντας για την παιδική φτώχεια, τους μισθούς πείνας κλπ. Η διεύρυνση του χάσματος ανάμεσα σε πλουσίους και φτωχούς εκφράζει ούτως ή άλλως τον έναν απ’ τους πυλώνες του κορπορατιστικού συστήματος (Klein 2010 : σελ. 32). Ένας άλλος, ιδιαιτέρως ξεχωριστός, έγκειται στη μανία για ιδιωτικοποιήσεις, υποσκάπτοντας κεντρικές λειτουργίες του κράτους (δημόσια υγεία, κοινωνική ασφάλιση, παιδεία) και ξεπουλώντας τα απομεινάρια της πολιτικής δημόσιας σφαίρας σε επενδυτές, που ενδιαφέρονται μονάχα για την αύξηση των περιουσιών τους. Η τελευταία αποτελεί για τον συγγραφέα την ουσία της χρηματιστικής κερδοσκοπίας! Η σκληρή όψη του καπιταλισμού, βέβαια, δεν εμφανίσθηκε εν μία νυκτί, με την κατάρρευση μιας τράπεζας εκτεθειμμένης σε μολυσμένα ομόλογα. Αντιθέτως, έχει τις ρίζες της στις αρχές της δεκαετίας του 70’, όπου η εγκατάλειψη του συστήματος των σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών και οι πετρελαϊκές κρίσεις (Economides-Wilson 2007 : σελ.125-126) οδήγησαν στην απομάκρυνση απ’ την οικονομική ευημερία του κεϋνσιανισμού και στην άνευ όρων παράδοση σ’ ένα αβυσσαλέο ιδιωτικό ανταγωνισμό, δίχως ίχνος κρατικής παρέμβασης. Η όλη κατάσταση πάντως εκτροχιάστηκε απ’ το 1989 και έπειτα. Για τους προαναφερθέντες λόγους ο Habermas επαναλαμβάνει την αναγκαιότητα πλέον όλα τα εθνικά κράτη να θεωρούν τους εαυτούς τους μέλη της διεθνούς κοινότητας. Την αναγκαιότητα αυτή τη συνδέει και με τα ελαττώματα, όπως τονίζει, που παρουσιάζει η ευρωπαϊκή κατασκευή. Ενώ ο μακροπρόθεσμος στόχος του Μάαστριχτ, όταν η Ο.Ν.Ε. βρισκόταν ακόμη στα σπάργανα, αφορούσε τη σταδιακή μετατροπή της κοινότητας σε πολιτική ένωση (Τσούκαλης 2007 : σελ.294), στην πραγματικότητα κάτι αντίστοιχο δεν υφίσταται. Τουναντίον, κάθε χώρα αντιδρά διαφορετικά, με τα δικά της μέτρα οικονομικής πολιτικής, δίχως να υπάρχει μια αμοιβαία πολιτικοοικονομική διαμόρφωση κοινής βούλησης. Επιπλέον, τα κράτη-μέλη φθάνουν, απ’ όσα αναφέρει ο συγγραφέας, στο έσχατο σημείο να μαλώνουν μεταξύ τους για το πόσο κράτος και πόση αγορά επιθυμεί το καθένα, ασκώντας παράλληλα την πιο συμφέρουσα για τα ίδια και επ’ ουδενί για την Ένωση εξωτερική πολιτική. Επομένως, η κυκλοφορία του κοινού νομίσματος δίχως να έχουν καθοριστεί οι αρμοδιότητες με τις οποίες θα μπορούσαν να συντονιστούν αποτελεσματικά οι οικονομικές πολιτικές των κρατών-μελών, αποτελεί για τον Habermas την βαθύτερη

αιτία της κρίσης. Μόλα ταύτα, στη διόγκωσή της συνέβαλε τα μέγιστα η «λομπίστρια», όπως τη χαρακτηρίζει, των εθνικών συμφερόντων του οικονομικά ισχυρότερου κράτους, Άνγκελα Μέρκελ. Με επικλήσεις στο υπόδειγμα της γερμανικής δημοσιονομικής πειθαρχίας, μπλόκαρε την κοινή δράση της Ένωσης, η οποία θα είχε στηρίξει εγκαίρως την πιστοληπτική ικανότητα της Ελλάδας έναντι κερδοσκοπικών κινήσεων με στόχο τη χρεοκοπία της. Μια στάση διαχρονική, καθώς η Γερμανία ανέκαθεν αναδιπλώνεται στον εαυτό της, κλείνοντας τα ότα της προς τους εταίρους, αλλά και σε κάθε σκέψη για δημοσιονομικό συντονισμό και κοινή έκδοση ευρωομολόγου, ερμηνεύοντάς τες σαν επέλαση στις βαθιές τσέπες των Γερμανών φορολογούμενων για τη σωτηρία των άσωτων ευρωπαϊκών χωρών (Ανδρουλάκης 2009 : σελ.37). Απ’ το φόβο της γερμανικής κοινής γνώμης άλλωστε, και των όπλων μαζικής καταστροφής του κίτρινου τύπου, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας, αγνοήθηκαν τα όπλα μαζικής καταστροφής των χρηματοπιστωτικών αγορών. Συνοπτικά, ο Habermas στο τελευταίο αυτό μέρος της μελέτης του για τη διαρκώς επεκτεινόμενη ευρωπαϊκή κρίση, προτάσσει τους εξής λόγους : Ø το κατασκευαστικό σφάλμα της Ο.Ν.Ε., καθώς απ’ το 1999 έλειπαν τα απαραίτητα εργαλεία για μια κοινή οικονομική πολιτική. Για παράδειγμα, κατ’ απαίτηση των Γερμανών στο Μάαστριχτ του «3%-3%-60%» δεν συμπεριλήφθη ένας αντίστοιχος με των Η.Π.Α. «Μηχανισμός Ανακύκλωσης Πλεονασμάτων» (Βαρουφάκης 2012 : σελ.405). Οι Γερμανοί αποδεικνύεται, πως ήθελαν την Ευρωζώνη ως εργαλείο, που θα συντηρούσε στο διηνεκές την ’’υποχρέωση’’ ελλειμματικών χωρών να προσφέρουν επαρκή ζήτηση για τις εξαγωγές της. Ø την αποτυχία και το έλλειμμα ανεξαρτησίας εθνικών κυβερνήσεων απέναντι σε ανήθικες χρηματοπιστωτικές αγορές, λόγω της παραίτησης από μια δημοκρατική συνεργασία, που θα έθετε ως στόχο την ενίσχυση της ικανότητας κοινής πολιτικής δράσης. Ø την έλλειψη νομιμοποίησης που χαρακτηρίζει τις αποφάσεις της Ένωσης, κυρίως απ’ τη μεριά του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, όπως την παραθέτει στη δεύτερη ενότητα της μελέτης του (Habermas 2012 : σελ.97-99). Ø το γερμανικό πρότυπο δημοσιονομικής, οικονομικής, κοινωνικής και μισθολογικής πολιτικής, μέσω μιας δέσμης μέτρων, τα οποία οδηγούν συνεχώς σ’ ένα αντιπαραγωγικό αντιπληθωρισμό διαρκείας στις χώρες της ευρωπαϊκής περιφέρειας λόγω λιτότητας. Τέλος, τα βέλη του Γερμανού φιλοσόφου δέχεται και το Ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο της Γερμανίας, τονίζοντας τις αυθαίρετες, αλλά και αμετάκλητες εθνικές αρμοδιότητες που διαθέτει, οι οποίες το προβάλλουν ως θεματοφύλακα της ταυτότητας του εθνικού κράτους εναντίον της περαιτέρω προσπάθειας ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Κάτι αντίστοιχο απορρέει απ’ την αντιευρωπαϊκή του, για τον Habermas, απόφασή του για τη Συνθήκη της Λισσαβώνας, ενώ η συνδρομή και κάποιου είδους βοήθειας προς τη χώρα μας στις απαρχές της κρίσης πιθανώς ν’ανατρεπόταν στο ισχυρό αυτό αντίβαρο (Καζάκος 2011 : σελ.23). Μ’ αυτόν τον τρόπο όμως, και κλείνοντας τη μελέτη του, ο συγγραφέας καλεί κάθε φορέα (κόμματα, κινήματα, ομάδες) και προπάντων τους Ευρωπαίους -και όχι μόνο- πολίτες ν’αγωνιστούν για μια νέα, βασισμένη στις αρχές της ελευθερίας και της αλληλεγγύης, διεθνή κοινότητα, παρά τα εμπόδια που και υφίστανται και θα προκύπτουν στο μέλλον.

Βιβλιογραφικές αναφορές 1. Ανδρουλάκης Μ. (2009), Έ, Πρόεδρε!, ε’ έκδοση, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2. Βαρουφάκης Γ. (2012), Παγκόσμιος Μινώταυρος. Οι πραγματικές αιτίες της κρίσης, εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα 3. Διεθνές Γραφείο Εργασίας, Διεθνής Επιτροπή για την κοινωνική διάσταση της παγκοσμιοποίησης (2004), Δίκαιη παγκοσμιοποίηση. Δημιουργώντας ευκαιρίες για όλους, εκδόσεις Διόνικος, Αθήνα 4. EconomidesS., WilsonP. (2007), Ο οικονομικός παράγοντας στις διεθνείς σχέσεις, εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 5. HabermasJ. (2012), Για ένα Σύνταγμα της Ευρώπης, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 6. HabermasJ. (2006), Η εποχή των μεταβάσεων, εκδόσεις Scripta, Αθήνα 7. HabermasJ. (2003), Ο μεταεθνικός αστερισμός, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 8. HabermasJ. (1987), Αυτονομία και αλληλεγγύη, εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 9. Ιωακειμίδης Π. (2010), Η Συνθήκη της Λισσαβώνας, β’ έκδοση, εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 10.Καζάκος Π. (2011), Μετά το «Μνημόνιο». Οικονομική πολιτική στην Ελλάδα υπό διεθνή έλεγχο, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 11.Καζάκος Π. (2008), Έτοιμη για το μέλλον; Η Ευρώπη μετά την αναθεώρηση των συνθηκών, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 12.KleinN. (2010), Το δόγμα του σοκ, εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα 13.Κοτζιάς Ν. (2011), Η πολιτική σωτηρίας ενάντια στην τρόϊκα, εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα 14.Λυμπερόπουλος Κ. (2005), Η αρπαγή της Ευρώπης. Η Ευρώπη στη σκιά της Πλανητικής Αυτοκρατορίας, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 15.Μάνεσης Αρ. (1981), Συνταγματικά δικαιώματα. Α’, ατομικές ελευθερίες, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 16.Μπέης Κ. (2011), Η Ελλάδα που αγάπησα. Η Ελλάδα της χρεοκοπίας, εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα 17.Παντελής Αντ. (2007), Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου, β’ έκδοση, εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα 18.Παπαδημητρίου Γ. (2001), Ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 19.Πολύδωρας Β. (2008), Για μια νέα ιδεολογία, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 20.Ράμφος Στ. (2011), Η λογική της παράνοιας, ια’ έκδοση, εκδόσεις Αρμός, Αθήνα 21.RidolaP. (2010), Τα θεμελιώδη δικαιώματα στην ιστορική εξέλιξη του συνταγματισμού, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 22.Ρουμελιώτης Π. (2012), Το άγνωστο παρασκήνιο της προσφυγής στο ΔΝΤ, εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα 23.Τσάτσος Δ. (2007), Η έννοια της δημοκρατίας στην Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 24.Τσάτσος Δ. (2005), Τα μεγάλα θεσμικά της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εκδόσεις Σαββάλα, Αθήνα 25.Τσούκαλης Λ. (2004), Ποια Ευρώπη;, εκδόσεις Ποταμός, Αθήνα 26.Χρυσόγονος Κ. (2005), Το μετέωρο βήμα της Ευρώπης, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα

27.Χρυσοχόος Δ., Τσινισιζέλης Μ., Υφαντής Κ., Σταυρίδης Σ., Ξενάκης Δ. (2009), Ευρωπαϊκή Πολιτεία. Η τέχνη της συνδιάθεσης, εκδόσεις Σαββάλα, Αθήνα Άρθρα 1. Στείρης Γ., «Το Βατερλό της σύγχρονης πολιτικής», 20.12.2012, στο http://www.papapolitika.gr/ArticleDetails/tabid/63/ArticleID/531654/To-Baterlo-tis-synchronis-politikis.aspx 2. Σωτηρέλης Γ., «Το Σύνταγμα στην εποχή της κρίσης. Προς ένα νέο συνταγματισμό;», 10.9.2012 (καταχώρηση), στο http:// www.constitutionalism.gr /html/ent/394/ent.2394.asp 3. Σωτηρέλης Γ., «Η οικονομική κρίση ως ευκαιρία για την επαναθεμελίωση του κράτους», 25.10.2011 (καταχώρηση), στο http://www.constitutionalism.gr/html/ent/186/ent.2186.asp 4. Τσούκαλης Λ. (2007), «Η Ευρωπαϊκή Νομισματική Ένωση», σελ.289-315 στο Μαραβέγιας Ν., Τσινισιζέλης Μ. (επιμ.), Νέα Ευρωπαϊκή Ένωση. Οργάνωση και πολιτικές. 50 χρόνια, εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα

Χάμπερμας: Πολιτική Δημοκρατική Ένωση

Κάρης Κ. | 30.04.2013

ΔΙΑΔΩΣΤΕ ΤΟ ΑΡΘΡΟ Google +0 8 0

Η ομιλία του Χάμπερμας στο πανεπιστήμιο της βελγικής Λουβέν με τίτλο "Δημοκρατία, αλληλεγγύη και ευρωπαϊκή κρίση" έχει ορισμένες όψεις αξιόλογες και αξιοπρόσεκτες. (Ορισμένες έχουν φιλτραριστεί στο σχετικό ρεπορτάζ του Guardian που αναπαράγουν ελληνικά μέσα.) Το αμφιθέατρο ήταν κατάμεστο κυρίως με φοιτητές και πολλοί ήταν απ' έξω για να παρακολουθήσουν την ομιλία του από οθόνες. Την εναρκτήρια ομιλία έκανε ο βαν Ρομπάι, παλιός φοιτητής του Χάμπερμας.

Κεντρική θέση της ομιλίας του 83χρονου φιλόσοφου δεν ήταν η καταδίκη της Γερμανίας -ήταν βεβαίως επικριτικός-, αλλά η υποστήριξη της επιδίωξης της πολιτικής ένωσης της Ευρώπης, μιας υπερεθνικής Ευρώπης. Με τη Γερμανία, που "κρατά το κλειδί των ευρωπαϊκών εξελίξεων", "έχει ηγετικό ρόλο για δημογραφικούς και οικονομικούς λόγους", να πρέπει να εγκαταλείψει τον πειρασμό της μοναχικής πορείας, υπέρ της Ευρώπης με αλληλεγγύη. Όχι όμως στο πλαίσιο του σημερινού δια-κρατικού μοντέλου - αλλά με νέες συμφωνίες.

Μόνον με την πολιτική δημοκρατική ένωση, πιστεύει, θα υπάρξει δημοκρατική νομιμοποίηση των αποφάσεων - που σήμερα λαμβάνονται τεχνοκρατικά, προσανατολισμένες προς τις απαιτήσεις της αγοράς. Αντί του δανεισμού χρεωκοπημένων χωρών προτείνει στοχοποιημένα επενδυτικά προγράμματα σε περιοχές είτε χώρες για να μειωθούν οι ανισότητες ανταγωνιστικότητας, μαζί με μια "εξισορροπημένη οικονομική πολιτική", όπως είπε απαντώντας σε ερώτηση για τις πολιτικές λιτότητας.

Δεν πρέπει να υποτιμήσουμε τη συνάντηση της σκοπιάς του Χάμπερμας με την επιμονή του βαν Ρομπάι ότι στο επόμενο διάστημα μάλλον πρόκειται να ληφθούν σημαντικές αποφάσεις για το ευρωπαϊκό μέλλον.

Αναγκαία διόρθωση: Στο φύλλο του Σαββάτου για το σχέδιο της Χ.Α. "αίμα μόνο για Έλληνες" έγραφα ότι θα έπρεπε να είχαν κινητοποιηθεί οι υγειονομικές και δικαστικές αρχές. Οφείλω να προσθέσω, και να διορθώσω την εντύπωση του αναγνώστη, ότι υπήρξε εγκύκλιος της υφυπουργού κ. Σκοπούλη με σχετικές σαφείς οδηγίες προς τις υπηρεσίες αιμοδοσίας.

Εκτύπωσε | Aποθήκευσε ως WORD | Aποθήκευσε ως HTML

Το όνειρο των «μηχανισμών» και η Ευρώπη Jürgen Habermas,

Αυγή, 26/02/2012

Προδημοσίευση Από το 2008 παρακολουθούμε τις κοπιώδεις διαδικασίες της γερμανικής ομοσπονδιακής κυβέρνησης καθώς, απρόθυμα και με μικρά βήματα, κινείται επιφυλακτικά προς την Ευρώπη. Τελικά −ύστερα από δυόμισι χρόνια αρχικής επιμονής σε μοναχικές εθνικές διαδρομές, παζάρεμα για ομπρέλες διάσωσης, διφορούμενα σημεία και καθυστερημένες παραχωρήσεις− μοιάζει να επικρατεί η άποψη ότι το νεοφιλελεύθερο όνειρο έχει αποτύχει οικτρά. Τα εθελοντικά συμφωνημένα κριτήρια οικονομικής σταθερότητας, που υποτίθεται ότι όφειλαν να ακολουθήσουν οι εθνικοί προϋπολογισμοί των κρατών-μελών, έχουν καταρρεύσει. Το όνειρο των «μηχανισμών», οι οποίοι θα έκαναν περιττή τη διαμόρφωση κοινής πολιτικής βούλησης και θα χαλιναγωγούσαν τη δημοκρατία, συνετρίβη, όχι μόνο πάνω στις διαφορετικές οικονομικές νοοτροπίες αλλά προπάντων πάνω σε εναλλασσόμενους αστερισμούς απρόβλεπτων καταστάσεων. Σήμερα μιλάμε όλοι για το «κατασκευαστικό λάθος» της νομισματικής ένωσης του ευρώ, από την οποία λείπουν οι απαραίτητες ικανότητες πολιτικής καθοδήγησης. Γίνεται λοιπόν όλο και πιο κατανοητό ότι οι ευρωπαϊκές συνθήκες χρειάζονται αλλαγές, λείπει ωστόσο ακόμα η σαφής προοπτική. Σύμφωνα με τα σχέδια και τις προτάσεις που κυκλοφορούν τελευταία, η από κοινού διακυβέρνηση των δεκαεπτά χωρών της Ευρωζώνης οφείλει να διενεργείται στον κύκλο των αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων, δηλαδή σε έναν «πυρήνα» του συμβουλίου κορυφής. Επειδή το διοικητικό αυτό όργανο δεν είναι σε θέση, από τη φύση του, να λάβει αποφάσεις δεσμευτικές από νομική άποψη, το σκεπτικό επικεντρώνεται στο είδος των κυρώσεων που πρέπει να επιβάλλονται στις «ανυπάκουες» κυβερνήσεις. Ποιος όμως θα επιβάλει σε ποιον ευπείθεια και σχετικά με αποφάσεις ποιου περιεχομένου; Από τη στιγμή που τα δύσκαμπτα κριτήρια σταθερότητας της «Συνθήκης για την Ευρώπη», στο όνομα της οποίας κάποτε ορκίζονταν όλοι, διευρύνθηκαν και έγιναν ελαστικότερα, οι αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου οφείλουν να επεκταθούν στο ευρύ φάσμα όλων εκείνων των πολιτικών επιλογών που επηρεάζουν τη διεθνή ανταγωνιστικότητα των εθνικών οικονομιών – οι οποίες μάλιστα διαφέρουν και αποκλίνουν μεταξύ τους. Οι ευρωπαϊκές συμφωνίες θα επενέβαιναν έτσι στον πυρήνα των εθνικών κοινοβουλίων

και θα επηρέαζαν τη χρηματοπιστωτική και οικονομική πολιτική, την κοινωνική και την εκπαιδευτική πολιτική, καθώς και την πολιτική της αγοράς εργασίας. Προφανώς οι Ευρωπαίοι ηγέτες φαντάζονται τη διαδικασία ως εξής: οι αρχηγοί των κρατών, προκειμένου να επιβάλουν όλους τους πολιτικούς στόχους στους οποίους συμ-φώνησαν με τους συναδέλφους τους στις Βρυξέλλες, πρέπει να επιτύχουν, ο καθένας στο δικό του εθνικό κοινοβούλιο, μια πειθαναγκασμένη πλειοψηφία, μια βεβιασμένη συναίνεση. Αυτή η μορφή εκτελεστικού φεντεραλισμού, με όργανο ένα αυτοανακηρυσσόμενο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο των δεκαεπτά, θα ήταν το υπόδειγμα άσκησης μεταδημοκρατικής [δηλαδή, εντέλει, «αντιδημοκρατικής»] ηγεμονίας. Όπως ήταν αναμενόμενο, λοιπόν, εναντίον αυτής της διακυβερνητικής υπονόμευσης της δημοκρατίας αναπτύσσεται αντίσταση από δύο πλευρές. Οι υπερασπιστές του εθνικού κράτους βλέπουν τους χειρότερους φόβους τους να επιβεβαιώνονται και περιχαρακώνονται περισσότερο από ποτέ πίσω από την πρόσοψη της προ πολλού διάτρητης εθνικής κυριαρχίας. Εξάλλου, με τη σημερινή κρίση έχουν χάσει την κάλυψη ενός οικονομικού λόμπι, το οποίο ως τώρα ενδιαφερόταν να διατηρήσει τόσο το κοινό νόμισμα όσο και την κοινή αγορά μακριά από πολιτικές παρεμβάσεις. Από την άλλη πλευρά, επανεμφανίζονται οι εδώ και πολύ καιρό σιωπηροί υπέρμαχοι των «Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης», οι οποίοι, με την εμφατική προβολή του στόχου τους, της ολοκλήρωσης δηλαδή του πυρήνα της Ευρώπης, τελικά μόνο κακό κάνουν. Γιατί έτσι η δικαιολογημένη αντίσταση ενάντια στον κατήφορο προς ένα γραφειοκρατικό εκτελεστικό φεντεραλισμό εγκλωβίζεται στο αδιέξοδο δίλημμα μεταξύ εθνικού και ομόσπονδου ευρωπαϊκού κράτους. Αλλά και ο ασαφής φεντεραλισμός, που αρνείται αυτό το ψευτοδίλημμα, δεν είναι καλύτερος. Το βιβλίο του Γιούργκεν Χάμπερμας, Για το σύνταγμα της Ευρώπης, θα κυκλοφορήσει στα μέσα Μαρτίου από τις εκδόσεις Πατάκη

Εκτύπωση στις 21/07/2013 Από την ιστοσελίδα Μεταρρύθμιση

www.metarithmisi.gr/el/sx_printText.asp?textID=5948

Καταχώρηση: 01-05-2013 Κατηγορία: ΒΙΒΛΙΑ

Κυριακή, 19 Αυγούστου 2012 Jurgen Habermas et al-Για ένα νέο Ράιχ (και για να πάρουμε πίσω την Πολωνία)

Το μανιφέστο των Γιούργκεν Χάμπερμας, Πέτερ Μπόφινγκερ και Γιούλιαν Νίντα-

Ρίμελιν

Ολόκληρο το κείμενο της πρότασης - μανιφέστο των Γιούργκεν Χάμπερμας, Πέτερ Μπόφινγκερκαι Γιούλιαν Νίντα- Ρίμελιν για τη διαμόρφωση του εκλογικού

προγράμματος του SPD όπως δημοσιεύτηκε στην Frankfurter Allgemeine Zeitung: «Η κρίση του ευρώ σηματοδοτεί την αποτυχία μιας αδιέξοδης πολιτικής. Η γερμανική κυβέρνηση δεν διαθέτει το θάρρος να κινηθεί πέραν ενός status quo που δεν είναι πια βιώσιμο. Αυτός είναι ο λόγος που παρά τα εκτεταμένα προγράμματα διάσωσης και τις αμέτρητες έκτακτες συνόδους κορυφής, την τελευταία διετία η κατάσταση της ευρωζώνης δεν παύει να υποβαθμίζεται. Ευρισκόμενη στο χείλος μιας οικονομικής συντριβής, η Ελλάδα αντιμετωπίζει την προοπτική της αποχώρησής της από την ευρωζώνη που θα είχε ανυπολόγιστες αρνητικές συνέπειες στα άλλα κράτη-μέλη. Η Ιταλία, η Ισπανία και η Πορτογαλία βυθίζονται σε βαθιά ύφεση, που εκτοξεύει στα ύψη την ανεργία. Η οικονομική δυσπραγία στις προβληματικές αυτές χώρες εξασθενεί ακόμα περισσότερο την ήδη ευάλωτη κατάσταση των τραπεζών, ενώ η αυξανόμενη δυσπιστία για το μέλλον της νομισματικής ενότητας υπονομεύει την εμπιστοσύνη των επενδυτών, που αντιμετωπίζουν με ολοένα και μεγαλύτερη επιφύλαξη τα κρατικά ομόλογα των προβληματικών κρατών. Η αύξηση των επιτοκίων δανεισμού των κρατικών ομολόγων, σε συνδυασμό με την σταθερή επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης, ακυρώνουν κάθε προοπτική ανάκαμψης, που έτσι κι αλλιώς ήταν εξ αρχής γνωστό πως δεν θα ήταν εύκολη. Αυτή η αυτοτροφοδοτούμενη αποσταθεροποίηση οφείλεται εν πολλοίς στις «εκ των ενόντων» εφαρμοζόμενες στρατηγικές αντιμετώπισης της κρίσης, που μόλις τώρα άρχισαν να εγγίζουν το ζήτημα της ενίσχυσης των ευρωπαϊκών θεσμών. Το γεγονός

είναι πως τα τελευταία χρόνια η κρίση αντιμετωπίστηκε με αποσπασματικότητα και προχειρότητα που το μόνο που πέτυχε είναι να χειροτερεύσει τα πράγματα, δείχνει πόσο απουσιάζει η πολιτική δημιουργικότητα. Από την άλλη, η ανάγκη για περισσότερη ευρωπαϊκή ολοκλήρωση δεν πηγάζει μόνο από την τρέχουσα κρίση της ευρωζώνης, αλλά κι από την ανάγκη να παταχθούν οι κακοήθεις πρακτικές και το σκιώδες παράλληλο σύμπαν που έχουν οικοδομήσει κατά μήκος και πλάτος όλης της πραγματικής οικονομίας αγαθών και υπηρεσιών οι επενδυτικές τράπεζες και τα κερδοσκοπικά κεφάλαια. Αυτό απαιτεί από τους πολιτικούς μας να ορθώσουν το ανάστημά τους και να αναλάβουν ξανά τον έλεγχο. Τα μέτρα που απαιτούνται προκειμένου να επανέρθει ουσιαστικός έλεγχος είναι εν πολλοίς οφθαλμοφανή. Αλλά δεν έχουν εφαρμοστεί διότι κατ’ αρχήν η εφαρμογή τους σε εθνικό επίπεδο θα αποδεικνυόταν αντιπαραγωγική, και δεύτερον διότι η ρυθμιστική ατζέντα που προέκυψε από την πρώτη σύνοδο του Λονδίνου του G20 στο Λονδίνο, απαιτεί παγκόσμια συντονισμένη δράση που προς το παρόν καθίσταται αδύνατη από την πολυδιάσπαση της διεθνούς κοινότητας. Μια μείζων οικονομική ισχύς σαν την Ευρωπαϊκή Ένωση ή -αν αυτή δεν αρθεί στο ύψος των περιστάσεων, σαν την ευρωζώνη-, μπορεί να μετεξελιχτεί σε πρωτοπόρο αυτής της αναγκαίας πορείας. Αλλά η σημαντική ενίσχυση της ευρωπαϊκής ενοποίησης είναι ο μόνος τρόπος να τερματιστεί η ατέλειωτη σειρά των «πακέτων διάσωσης», που συν τω χρόνω κινδυνεύει να εξασθενήσει την αλληλεγγύη μεταξύ των κρατών-μελών της ευρωζώνης (των δανειστών και των οφειλετών) ως το σημείο της ρήξης. Αυτό από την άλλη σημαίνει πως είναι αναπόφευκτη η μεταφορά ουσιωδών κρατικών αρμοδιοτήτων στο ευρωπαϊκό επίπεδο, με σκοπό να επιβληθεί αποτελεσματική δημοσιονομική πειθάρχηση και να υπάρξουν εγγυήσεις για ένα σταθεροποιημένο οικονομικό σύστημα. Από την άλλη χρειάζεται στενότερος συντονισμός μεταξύ των οικονομικών, δημοσιονομικών και κοινωνικών πολιτικών των κρατών-μελών, ώστε να διορθωθούν οι δομικές ανισορροπίες εντός της κοινής νομισματικής περιοχής. Η κλιμάκωση της κρίσης δείχνει πως η στρατηγική που προώθησε η γερμανική κυβέρνηση στην Ευρώπη βασιζόταν σε λανθασμένη διάγνωση. Αυτή η κρίση δεν είναι κρίση του ευρώ. Το ευρώ απέδειξε και στο παρελθόν πόσο σταθερό νόμισμα είναι. Δεν είναι ούτε μια ειδικά «ευρωπαϊκή» κρίση. Σε σύγκριση με τις ΗΠΑ, η ΕΕ -και εντός της ΕΕ, η ευρωζώνη- είναι η λιγότερο χρεωμένη από τις τρεις μείζονες οικονομικές περιφέρειες. Αυτή η κρίση είναι μια κρίση δανεισμού συγκεκριμένων κρατών-μελών της ευρωζώνης, που οφείλεται πρωταρχικά στην ακατάλληλη θεσμική υποδομή του κοινού νομίσματος. Η εμβάθυνση της κρίσης αποδεικνύει πως οι λύσεις που δοκιμάστηκαν ως σήμερα ήσαν όλες ελλιπείς. Εξ ου και ο φόβος πως η νομισματική ένωση στην παρούσα μορφή δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς θεμελιώδεις αλλαγές στρατηγικού χαρακτήρα. Εναρκτήριο λάκτισμα αυτής της αλλαγής στον τρόπο σκέψης μας είναι να προχωρήσουμε σε μια νέα διάγνωση των αιτιών της κρίσης. Η γερμανική κυβέρνηση μοιάζει να θεωρεί πως τα προβλήματα οφείλονται κυρίως στην απουσία δημοσιονομικής πειθάρχησης στο εθνικό επίπεδο ορισμένων χωρών

και άρα πως η λύση θα προέρθει πρωταρχικά από αυστηρές πολιτικές ελέγχου των δαπανών σε αυτά τα κράτη-μέλη. Οι Γερμανοί επιθυμούν αυτή η πολιτική να συνδυασθεί από αυστηρότερους ελέγχους σε δημοσιονομικό επίπεδο και από χρηματοδοτήσεις που να είναι όσο το δυνατό πιο περιορισμένες και οριοθετημένες, εξαναγκάζοντας έτσι τα ενδιαφερόμενα κράτη να εφαρμόζουν πολιτικές λιτότητας εξαιρετικής αυστηρότητας, που εξασθενούν τις οικονομίες τους και αυξάνουν την ανεργία. Αλλά η πραγματικότητα είναι πως παρά τις εκτεταμένες διαρθρωτικές αλλαγές και μια πολιτική περικοπών δαπανών που είναι ασυνήθιστα αυστηρή με τα διεθνή δεδομένα, τα προβληματικά κράτη απέτυχαν ως σήμερα να περιορίσουν τις δανειακές τους ανάγκες σε βιώσιμο επίπεδο. Οι εξελίξεις των τελευταίων μηνών οδηγούν στο εξής συμπέρασμα: η διάγνωση και η θεραπευτική αγωγή που επέλεξε η γερμανική κυβέρνηση ήταν εξαρχής υπερβολικά μονοδιάστατη. Η κρίση δεν είναι αποτέλεσμα της ασωτίας μεμονωμένων κρατών-μελών, αλλά οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε συστημικά προβλήματα, τα οποία δεν διορθώνονται απλά με αύξηση των προσπαθειών σε εθνικό επίπεδο· απαιτούν συστημική απάντηση. Η τρέχουσα αστάθεια των χρηματαγορών τροφοδοτείται από τον φόβο πως κάποια μεμονωμένη χώρα θα χρεοκοπήσει, και πως αυτός ο κίνδυνος μπορεί να εξαλειφθεί -ή τουλάχιστο να περιοριστεί- με τη συλλογική εγγύηση των κρατικών ομολόγων που εκδίδονται εντός της ευρωζώνης. Υπάρχει ανησυχία πως αυτό θα μπορούσε να δημιουργήσει ανεπιθύμητα αντικίνητρα, κι αυτό πρέπει να ληφθεί πολύ σοβαρά υπόψη. Ο μόνος τρόπος να διασκεδασθεί αυτή η ανησυχία είναι να εξασφαλίσουμε πως οι συλλογικές εγγυήσεις θα συνδυάζονται με αυστηρό συλλογικό έλεγχο επί των εθνικών προϋπολογισμών. Πράγμα που με την σειρά του σημαίνει πως ο αναγκαίος βαθμός συλλογικού δημοσιονομικού ελέγχου που θα καταστήσει δυνατή τη συνολική εγγυοδοσία των κρατικών ομολόγων, απαιτεί εκτεταμένες μεταφορές εξουσίας από το κρατικό επίπεδο, που όμως δεν είναι δυνατές εντός του πλαισίου των ισχυουσών ευρωπαϊκών διευθετήσεων. Υπάρχουν δύο μόνο συνεκτικές στρατηγικές αντιμετώπισης της τρέχουσας κρίσης: η επιστροφή στα εθνικά νομίσματα σε ολόκληρη την ΕΕ, που θα εξέθετε τα μεμονωμένα κράτη-μέλη στις απρόβλεπτες διακυμάνσεις των συναλλαγματικών ισοτιμιών και τις έντονες κερδοσκοπικές πιέσεις των ξένων χρηματαγορών, ή η θεσμική κατοχύρωση μιας συλλογικής οικονομικής, δημοσιονομικής και κοινωνικής πολιτικής της ευρωζώνης, με περαιτέρω στόχο να αποκατασταθεί σε υπερεθνικό επίπεδο η εξουσία της πολιτικής ενάντια στις επιδιώξεις των χρηματαγορών. Κοιτώντας πέραν του ορίζοντα της τρέχουσας κρίσης, η προοπτική μιας «κοινωνικής Ευρώπης» κρίνεται επίσης από το τι θα συμβεί σε αυτό το επίπεδο. Μόνο η πολιτική ενοποίηση του πυρήνα της Ευρώπης μπορεί να προσφέρει την ελπίδα πως θα μπορέσει να αντιστραφεί η -ήδη πολύ προχωρημένη- διαδικασία του μετασχηματισμού μιας δημοκρατίας που οικοδομήθηκε πάνω στο ιδεώδες του κοινωνικού κράτους σε μια δήθεν δημοκρατία στην οποία θα κυριαρχούν τα ιδεώδη της αγοράς. Αυτός εξάλλου είναι ο μόνος λόγος που οφείλουμε να προκρίνουμε την δεύτερη επιλογή επί της πρώτης: διότι μας οδηγεί σε ευρύτερη προοπτική.

Αν επιθυμούμε να αποφύγουμε ταυτόχρονα την επιστροφή μας στον νομισματικό εθνικισμό [!] και την διαιώνιση της κρίσης του ευρώ, χρειάζεται να κάνουμε τώρα αυτό που αποτύχαμε να κάνουμε την εποχή που δημιουργήθηκε το ευρώ: να ξεκινήσουμε την διαδικασία της πολιτικής ενοποίησης της Ευρώπης, αρχής γενομένης από τα 17 κράτη-μέλη του πυρήνα της, της οικονομικής και νομισματικής ενοποίησης (ΟΝΕ). Πιστεύουμε πως χρειάζεται να είμαστε απολύτως ανοικτοί όσον αφορά αυτή την διαδικασία. Είναι απλά αδύνατο να διατηρήσουμε ένα κοινό νόμισμα χωρίς παράλληλα να έχουμε ασπασθεί την αντίληψη της κοινής ευθύνης των κρατών-μελών της ΟΝΕ και την αναπλήρωση των θεσμικών ελλειμμάτων της ευρωζώνης. Η πρόταση του γερμανικού «συμβουλίου οικονομικών εμπειρογνωμόνων» για την εγκαθίδρυση ενός κοινού ταμείου ευρωπαϊκής ρευστότητας μπορεί μεν να απορρίφθηκε από την γερμανική κυβέρνηση, αλλά η ελκυστικότητά της έγκειται ακριβώς στο ότι θέτει ένα τέρμα στην ψευδαίσθηση πως είναι δυνατό να διαιωνίζεται η εθνική κυριαρχία, και θέτει επί τάπητος, ανοικτά, το ζήτημα της συλλογικής συνυπευθυνότητας. Αλλά θα ήταν ακόμα καλύτερα να διαχειριζόμασταν από κοινού το ευρωπαϊκό χρέος σύμφωνα με τα κριτήρια του Μάαστριχτ -ήτοι χρέος το πολύ ως 60% του ΑΕΠ και όχι περισσότερο. Εφόσον οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις αποτυχαίνουν να αποσαφηνίζουν τι ακριβώς κάνουν, θα συνεχίσουν να υπονομεύουν την -ήδη αδύναμη- δημοκρατική θεμελίωση της ΕΕ. Η πολεμική ιαχή της Αμερικανικής Επανάστασης «καμία φορολόγηση χωρίς εκπροσώπηση!» σήμερα αντηχεί με ένα νέο και παράδοξο τρόπο: από τη στιγμή που δημιουργήσαμε στην ευρωζώνη πολιτικές που μπορούν εν δυνάμει να καταλήξουν σε αναδιανεμητικές πολιτικές πέραν των εθνικών συνόρων, οι Ευρωπαίοι νομοθέτες που εκπροσωπούν τον λαό (άμεσα μέσω της ευρωβουλής, έμμεσα μέσω του «ευρωπαϊκού συμβουλίου») θα πρέπει να μπορούν να αποφασίζουν και να ψηφίζουν τις πολιτικές αυτές. Αλλιώς θα παραβιάζαμε την βασική δημοκρατική αρχή πως είναι οι αιρετοί νομοθέτες που πρέπει να αποφασίζουν πώς γίνεται η διαχείριση του δημοσίου χρήματος ή πώς αυξομειώνονται οι φόροι προκειμένου να χρηματοδοτηθούν οι αποφασισμένες δαπάνες. Μολοταύτα οφείλουμε να θυμόμαστε πάντοτε πώς έχει καταγραφεί στη συλλογική ιστορική μνήμη η διαδικασία ενοποίησης του Γερμανικού Ράιχ, που εφαρμόστηκε καταπιεστικά σε πολλές περιοχές αυτής της χώρας. Οι χρηματαγορές δεν είναι δυνατό να υποκατασταθούν από περίπλοκες και αδιαφανείς δομές την ώρα που οι εθνικές κυβερνήσεις θα αποδέχονται την επιβολή επί των λαών τους μιας κεντρικής εκτελεστικής εξουσίας η οποία συν τω χρόνω θα αυτονομείται από αυτούς. Πριν φτάσουμε ως εκεί, οι λαοί οφείλουν να έχουν τον λόγο. Ως εκπρόσωπος του μεγαλύτερου χρηματοδότη της ΕΕ στο «ευρωπαϊκό συμβούλιο», η ομοσπονδιακή δημοκρατία οφείλει να πάρει την πρωτοβουλία και να προτείνει ένα σχέδιο απόφασης που να συγκαλεί μια συντακτική συνέλευση της Ευρώπης. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος να καλυφθεί το αναπόφευκτο χρονικό χάσμα μεταξύ των οικονομικών μέτρων που χρειάζεται να εφαρμοστούν επειγόντως -αλλά που στη συνέχεια μπορούν πάντα να ανακληθούν- και της εκ των υστέρων νομιμοποίησής τους, που μπορεί να αποδειχθεί αναγκαία. Αν το αποτέλεσμα των δημοψηφισμάτων είναι θετικό, οι λαοί της Ευρώπης θα μπορέσουν να ξανακερδίσουν στο

ευρωπαϊκό επίπεδο την κυριαρχία που τους έχουν υπεξαιρέσει εδώ και πολύ καιρό «οι αγορές» στο εθνικό επίπεδο. Η στρατηγική της αλλαγής των ευρωπαϊκών συνθηκών έχει σχεδιασθεί με τρόπο ώστε να δημιουργήσει έναν πολιτικά ενοποιημένο ευρωπαϊκό «πυρήνα», την ευρωζώνη, στον οποίο αργότερα θα είναι δυνατό να ενταχθούν και άλλα κράτη-μέλη της ΕΕ, με προεξάρχουσα την Πολωνία [γιατί την Πολωνία συγκεκριμένα Jurgen;]. Είναι μια επιλογή που απαιτεί καθαρή σκέψη όσον αφορά την πολιτική οικοδόμηση μιας υπερεθνικής δημοκρατίας, που θα επιτρέπει τη συλλογική διακυβέρνηση χωρίς να καταλήγει σε ένα ομοσπονδιακό κράτος. Η δημιουργία ενός ευρωπαϊκού ομοσπονδιακού κράτους είναι μια λανθασμένη επιλογή, καθώς απαιτεί πολύ περισσότερη αλληλεγγύη από όση είναι πρόθυμα να δείξουν τα ιστορικά αυτόνομα ευρωπαϊκά έθνη. Η θεσμική ανασυγκρότηση που απαιτείται σήμερα οφείλει να καθοδηγείται από την αρχή πως ένας δημοκρατικός ευρωπαϊκός πυρήνας θα πρέπει να εκπροσωπεί το σύνολο των πολιτών των κρατών-μελών της ΟΝΕ, αλλά και πως σε ατομικό επίπεδο κάθε πολίτης θα μπορεί να συμμετέχει με την διπλή του ιδιότητα, με άμεσο τρόπο ως μέλος μιας αναδιοργανωμένης ΕΕ από την μια, με έμμεσο ως πολίτης ενός συγκεκριμένου κράτους-μέλους της ΕΕ από την άλλη. Δεν αποκλείεται η περίπτωση το ομοσπονδιακό συνταγματικό δικαστήριο να αναλάβει την πρωτοβουλία από τους πολιτικούς και να προκηρύξει εκείνο ένα δημοψήφισμα για την τροποποίηση του γερμανικού συντάγματος. Αυτό σημαίνει πως τα πολιτικά κόμματα δεν θα μπορούν να συνεχίσουν να μην λαμβάνουν θέση και να κινούνται στο σκοτάδι, όπως κάνουν ως σήμερα. Μια συλλογική πρωτοβουλία για τη σύγκληση μιας ευρωπαϊκής συντακτικής συνέλευσης, που θα υποστηριζόταν από την «χριστιανική δημοκρατική ένωση» (CDU) το «σοσιαλδημοκρατικό κόμμα Γερμανίας» (SPD) και τους «πράσινους», και που θα ψηφιζόταν ταυτόχρονα με εκείνη για την αλλαγή του συντάγματος της Γερμανίας (αλλά όχι πριν την λήξη της τρέχουσας κοινοβουλευτικής περιόδου) δεν θα είναι τότε μια μη ρεαλιστική προοπτική. Αυτή θα είναι η πρώτη φορά που θα διεξαχθεί στη Γερμανία μια δημόσια συζήτηση αυτού του τύπου, κατά τη διάρκεια της οποίας θα διαμορφώνονται απόψεις και θα ληφθούν αποφάσεις για τις διαφορετικές πολιτικές επιλογές του μέλλοντος της Ευρώπης: πιστεύουμε δε πως είναι πολύ πιθανό κατά την διάρκεια αυτής της συζήτησης να διαμορφωθεί μια συμμαχία πολιτικών δυνάμεων ικανή να πείσει την πλειοψηφία της κοινής γνώμης για τα πλεονεκτήματα της πολιτικής ενοποίησης της Ευρώπης. Η τετράχρονη πια κρίση έχει φέρει στο προσκήνιο μια σειρά ετερόκλιτων ζητημάτων και επικέντρωσε όσο ποτέ άλλοτε την προσοχή της κοινής γνώμης στο θέμα του ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Ένα από τα αποτελέσματά της, ήταν να εγείρει την συνειδητοποίηση της ανάγκης να ρυθμιστούν οι χρηματαγορές και να διορθωθούν οι δομικές ανισορροπίες της ευρωζώνης. Για πρώτη φορά στην ιστορία του καπιταλισμού, μια κρίση που πυροδοτήθηκε από τον πιο προωθημένο του τομέα, εκείνο των τραπεζών, δεν μπορούσε να επιλυθεί παρά μόνο με τις κυβερνήσεις να βάλουν τους πολίτες τους, με την ιδιότητα του φορολογουμένου, να καλύψουν τις απώλειες. Στο σημείο αυτό, διερράγη ένα φράγμα, που διαχώριζε τις συστημικές διαδικασίες από εκείνες της καθημερινότητας. Οι πολίτες δικαίως αγανάκτησαν.

Το πλατιά διαδεδομένο αίσθημα της αδικίας προέρχεται από το γεγονός πως ο λαός εκτιμά πως μια απρόσωπη διαδικασία -«οι αγορές»- ανέλαβε μια ευθέως πολιτική διάσταση. Αυτό το αίσθημα συνοδεύεται από εκείνο της οργής, καταπιεσμένης ή μη, ή της αδυναμίας. Για να αντιμετωπισθούν αυτές οι τάσεις, χρειαζόμαστε νέες πολιτικές ενδυνάμωσης των πολιτών. Ο δημόσιος διάλογος για τον στόχο και τον σκοπό της διαδικασίας ενοποίησης θα δώσει την ευκαιρία να διευρυνθεί η θεματολογία της πολιτικής αντιπαράθεσης, που ως σήμερα παραμένει έγκλειστη στην οικονομική σφαίρα. Η συνειδητοποίηση πως η πολιτική ισχύς μετακινείται από τη δύση στην ανατολή, η συναίσθηση πως η σχέση μας με τις ΗΠΑ αλλάζει, μπορεί να καταυγάσει με νέο φως τα οφέλη της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Ο ρόλος της Ευρώπης άλλαξε ήδη στον μετααποικιακό κόσμο, και όχι μόνον όσον αφορά την ολέθρια φήμη [φήμη;] των Ευρωπαίων ως αποικιοκρατών, για να μην μιλήσουμε για το ολοκαύτωμα [άλλη φήμη;]. Οι μελλοντικές προβολές που βασίζονται σε στατιστικά στοιχεία μας λένε πως η Ευρώπη οδεύει προς μια ακόμα αλλαγή, και προορίζεται να μεταβληθεί σε μια ήπειρο με μειούμενο πληθυσμό, παρακμάζουσα οικονομική δύναμη και συρρικνούμενη πολιτική σημασία. Ο λαός της Ευρώπης χρειάζεται να ξέρει πως ο μόνος τρόπος για να διατηρήσει το κοινωνικό του μοντέλο και την πολιτιστική του ποικιλομορφία [μετάφραση: την ιμπεριαλιστική πολιτική του εξουσία και τα ιμπεριαλιστικά οικονομικά του προνόμια] είναι να ενωθεί και να συνεργαστεί. Χρειάζεται να εξαντλήσει κάθε δυνατότητα αν θέλει να επηρεάζει καθ’ οιονδήποτε τρόπο τα διεθνή πολιτικά πράγματα και να συνεισφέρει σε λύσεις στα παγκόσμια προβλήματα [δια της προσφιλούς μεθόδου του βομβαρδισμού, φυσικά, όπως πάντα]. Εγκατάλειψη της ευρωπαϊκής ενοποίησης σήμερα, σημαίνει δια παντός αποχώρηση από την παγκόσμια σκηνή» [και τότε τι θα γίνει το Reich, Mein Führer?]. Μετάφραση: ΚΑΚΗ ΜΠΑΛΗ Αυγή

Βιβλία + ιδέες

Γιούργκεν Χάμπερμας: SOS για την Ευρώπη Ο γερμανός φιλόσοφος διεκδικεί με το νέο βιβλίο του έναν νέο ενιαίο ευρωπαϊκό χώρο, περισσότερο πολιτικό και ανθρωπιστικό Μοσκόβου Σπύρος ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: 05/02/2012, 05:45 | ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ: 05/02/2012, 05:45 «Θα έπρεπε να αντιληφθούμε την Ευρωπαϊκή Ενωση ως ένα αποφασιστικό βήμα στον δρόμο προς μια πολιτικά συγκροτημένη παγκόσμια κοινωνία». Η εκτίμηση αυτή δεν προέρχεται από κάποιον παλιό μύστη της ευρωπαϊκής ιδέας, ούτε από κάποιον μεγαλόστομο συντάκτη επετειακών λόγων στις Βρυξέλλες. Ανήκει στον μεγαλύτερο εν ζωή γερμανό φιλόσοφο και κοινωνιολόγο Γιούργκεν Χάμπερμας και δίνει το στίγμα του δοκιμίου του για την κατάσταση της Ευρώπης σήμερα, το οποίο κυκλοφόρησε τον περασμένο Νοέμβριο.

Σε μια στιγμή γενικευμένων αμφιβολιών για το μέλλον του ευρωπαϊκού εγχειρήματος, σε μια περίοδο κλυδωνισμών και αβεβαιοτήτων, ο Χάμπερμας καταθέτει την εμπιστοσύνη του στην Ευρώπη με αφοπλιστική βεβαιότητα. Η παρέμβασή του στη σχετική δημόσια συζήτηση έχει ένα συγκεκριμένο πρότυπο, το έργο του Ιμάνουελ Καντ Για την αιώνια ειρήνη, που εκδόθηκε το 1795 και έθετε για πρώτη φορά τόσο επιτακτικά την παγκόσμια ειρήνη ως βασική αποστολή της πολιτικής.

Η αφορμή του Χάμπερμας είναι οι αφόρητες παλινωδίες και ολιγωρίες των ευρωπαίων ηγετών - με πρώτη την καγκελάριο Ανγκελα Μέρκελ - στην έγκαιρη και αποτελεσματική αντιμετώπιση του ελληνικού δράματος και της ευρύτερης κρίσης χρέους στην ευρωζώνη.

Η ετυμηγορία του είναι ξεκάθαρη: «Η Μέρκελ επί εβδομάδες αγωνιζόταν σαν λομπίστας για τα εθνικά συμφέροντα του οικονομικά ισχυρότερου κράτους-μέλους. Επικαλούμενη το πρότυπο της γερμανικής δημοσιονομικής πειθαρχίας, είχε παρεμποδίσει μια κοινή δράση της Ενωσης που θα θωράκιζε εγκαίρως την πιστοληπτική αξιοπιστία της Ελλάδας απέναντι στην κερδοσκοπία που πόνταρε στην πτώχευση… Τελικά η καγκελάριος κάμφθηκε, χωρίς μάλιστα να βγάλει κιχ, και ανακοίνωσε στις 8 Μαΐου μαζί με τον Σαρκοζί τη σύσταση του Μηχανισμού Στήριξης για το ευρώ. Είχε προηγηθεί ένα τελευταίο χρηματιστηριακό σοκ και το ψυχικό μασάζ που της έκαναν όλοι μαζί, ο πρόεδρος των ΗΠΑ, το ΔΝΤ και η ΕΚΤ». Ο Χάμπερμας διερωτάται αν τα απολιθωμένα πρόσωπα της Μέρκελ και του Σαρκοζί σε εκείνη τη συνέντευξη Τύπου της 8ης Μαΐου ήταν το εικονογραφικό ντοκουμέντο της αποτυχίας ενός οράματος που καθόρισε επί μισόν αιώνα την ευρωπαϊκή μεταπολεμική ιστορία.

Η συνηγορία του γεννημένου το 1929 Χάμπερμας υπέρ της Ευρώπης πρέπει να κατανοηθεί και ως καταπίστευμα της γενιάς του προς τους νεότερους, ως παραίνεση για να διευρυνθεί και να εδραιωθεί ακόμη περισσότερο το οικοδόμημα της ειρήνης

και της ευημερίας που χτίστηκε μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Γι' αυτό και ο γηραιός φιλόσοφος στο δοκίμιό του παρακάμπτει γρήγορα τις επίκαιρες αφορμές και με τη δύναμη ενός ουτοπικού ρεαλισμού διαγράφει το όραμα της Ευρώπης τού αύριο. Ο Χάμπερμας υποστηρίζει ότι η ΕΕ πρέπει να διευρυνθεί, γιατί όσο περισσότερες χώρες συμμετέχουν σε αυτήν τόσο ευρύτερου βεληνεκούς και μεγαλύτερης συναίνεσης θα είναι και οι αποφάσεις που θα λαμβάνουν. Είναι πεπεισμένος ότι το μέλλον δεν ανήκει στα έθνη με την κλασική έννοια του όρου, αλλά στα έθνη των πολιτών που θα συμμετέχουν σε μια υπερεθνική δημοκρατία, μια εξέλιξη που βρίσκεται ήδη εν προόδω στην ΕΕ. Θεωρεί μάλιστα τη σύσταση μιας τέτοιας υπερεθνικής δημοκρατίας το πρώτο βήμα για μια μελλοντική δημοκρατικά συγκροτημένη παγκόσμια κοινωνία. Προϋπόθεση για μια τέτοιου είδους δημοκρατία είναι η διαμόρφωση με τη βοήθεια των ΜΜΕ μιας δημόσιας σφαίρας υπερεθνικής σε αντικατάσταση της κλειστής εθνικής.

Ορισμένοι κριτικοί επισήμαναν ήδη, παρά τον σεβασμό τους προς τον Χάμπερμας, ότι, σαν τους παλιούς ρομαντικούς, βλέπει στον δρόμο ένα κούτσουρο και μέσω αυτού ονειρεύεται το ειδυλλιακό δάσος με τις νεράιδες και τα αγαθά πνεύματα. Αλλοι απορώντας τονίζουν ότι το ευρωπαϊκό όραμα του Χάμπερμας προϋποθέτει ένα υψηλό επίπεδο αφαίρεσης από τα σημερινά προβλήματα και τις πραγματικές ανάγκες των πολιτών της ευρωζώνης. Και σε κάθε περίπτωση θα περίμεναν μια πιο προσγειωμένη ανάλυση από έναν διανοούμενο που πριν από 30 χρόνια είχε γράψει το ανεπανάληπτο έργο Προβλήματα νομιμοποίησης στον ύστερο καπιταλισμό.

Είναι μάλλον ζήτημα προοπτικής. Σε μια περίοδο πολλών φοβιών και κηρυγμάτων ευρωσκεπτικισμού και επανεθνικοποίησης ένα μοναχικό κήρυγμα αισιοδοξίας και φιλοευρωπαϊσμού εκπλήσσει. Ο χρόνος θα δείξει αν το δοκίμιο του Χάμπερμας θα έχει την τύχη του καντιανού προτύπου του που εν πολλοίς ενέπνευσε τη χάρτα των Ηνωμένων Εθνών.

Πάντως ήδη σήμερα ηχεί σαν υπόμνηση για περισσότερη δημοκρατία και λιγότερη γραφειοκρατία, για περισσότερη πολιτική και λιγότερη οικονομία. Από αυτή την άποψη δεν είναι τυχαία όσα έγραψε ο Γιούργκεν Χάμπερμας σε άρθρο του στην εφημερίδα «Frankfurter Allgemeine» μόλις μία εβδομάδα προτού κυκλοφορήσει το βιβλίο του: «Η γρήγορη υπαναχώρηση του Γιώργου Παπανδρέου στο ζήτημα του δημοψηφίσματος αποκάλυψε το κυνικό περιεχόμενο του ελληνικού δράματος: λιγότερη δημοκρατία είναι καλύτερη για τις αγορές. Σήμερα η κεντρική δημοκρατική διένεξη μεταξύ ιδιωτικού πλούτου και δημόσιας πενίας έχει μεταφερθεί στις απρόσιτες μυστικές συνομιλίες μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών και των εκπροσώπων των τραπεζών. Η προσφορά Παπανδρέου έγκειται στο ότι έστω και για μία μόνο τρομερή στιγμή επανέφερε αυτή τη διένεξη στο φως της αρένας, εκεί όπου οι παθητικά θιγόμενοι μπορούν να μετατραπούν σε ενεργητικά ενεχόμενους πολίτες. Ειδικά μάλιστα όταν έχει να επιλέξει κανείς, όπως στην περίπτωση της Ελλάδας, μεταξύ Σκύλλας και Χάρυβδης, μια τέτοια απόφαση δεν επιτρέπεται να λαμβάνεται ερήμην του λαού. Δεν είναι μόνο ζήτημα δημοκρατίας, είναι και ζήτημα αξιοπρέπειας». Το βιβλίο του Γιούργκεν Χάμπερμας θα κυκλοφορήσει στα τέλη Φεβρουαρίου από τις εκδόσεις Πατάκη, με τίτλο «Για ένα σύνταγμα της Ευρώπης», σε μετάφραση Σώτης Τριανταφύλλου.

* O κ. Σπύρος Μοσκόβου είναι διευθυντής του ελληνικού προγράμματος της Deutsche Welle. ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ

© Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη Α.Ε. Το σύνολο του περιεχομένου και των υπηρεσιών του site διατίθεται στους επισκέπτες αυστηρά για προσωπική χρήση. Απαγορεύεται η χρήση ή επανεκπομπή του, σε οποιοδήποτε μέσο, μετά ή άνευ επεξεργασίας, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη.

http://www.tovima.gr/PrintArticle/?aid=510378

Πολιτική

Χάμπερμας: «Καταστροφικός ο ρόλος της Γερμανίας στην Ευρώπη» Δραματική προειδοποίηση για το «ξύπνημα των φαντασμάτων της Ιστορίας» από έναν από τους σημαντικότερους γερμανούς πολιτικούς διανοητές ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: 29/04/2013, 11:16 | ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ: 29/04/2013, 11:16

Τη δραματική προειδοποίηση ότι ο χειρισμός της ευρωπαϊκής κρίσης από τη Γερμανία «ξυπνά τα φαντάσματα της Ιστορίας» και απειλεί «να οδηγήσει σε καταστροφή» διατύπωσε κατά τη διάρκεια ομιλίας του στο Πανεπιστήμιο της Λουβέν στο Βέλγιο, ένας από τους σημαντικότερους πολιτικούς διανοητές της Ευρώπης, ο (γερμανός) Γιούργκεν Χάμπερμας, απευθύνοντας παράλληλα έκκληση για μεγαλύτερη «αλληλεγγύη» και «περισσότερη Ευρώπη».

Ο 83χρονος καθηγητής κοινωνιολογίας και φιλοσοφίας- από τους σημαντικότερους εν ζωή εκπροσώπους της νεομαρξιστικής Σχολής της Φραγκφούρτης- η πολιτική σκέψη του οποίου, όπως επισημαίνει χαρακτηριστικά ο βρετανικός Guardian, «συνέβαλε στη διαμόρφωση της Γερμανίας τα τελευταία 50 χρόνια», τόνισε ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία που απολαμβάνει η χώρα του μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο «δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένη» και ότι «ο ηγεμονικός ρόλος της Γερμανίας μπορεί να οδηγήσει σε καταστροφή».

Στην πρώτη μέχρι σήμερα μεγάλη ομιλία του για την ευρωπαϊκή κρίση, την οποία επέλεξε να απευθύνει σε απόσταση λίγων μόλιως χιλιομέτρων ανατολικά της βελγικής πρωτεύουσας, ο Χάμπερμας επέκρινε τους χειρισμούς των ευρωπαίων ηγετών, όσο και αυτούς των γραφειοκρατών των Βρυξελλών και ζήτησε να μετατραπεί η Ευρωπαϊκή Ενωση σε «υπερεθνική δημοκρατία» και η ευρωζώνη «σε πλήρως λειτουργική πολιτική ένωση».

«Εθνικό συμφέρον» της Γερμανίας η επίδειξη αλληλεγγύης

Ο γερμανός διανοητής υποστήριξε ότι η αποσύνδεση των όσων πρέπει να γίνουν σε οικονομικό επίπεδο, από αυτό που θεωρείται πολιτικώς ευφικτό από πλευράς ψηφοφόρων αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους κινδύνους που αντιμετωπίζει σήμερα η Ευρώπη. «Η αναβολή της δημοκρατίας είναι πολύ επικίνδυνη κίνηση», είπε χαρακτηριστικά ο Χάμπερμας, τασσόμενος ξεκάθαρα υπέρ της ομοσπονδιοποίησης της ΕΕ, και την επίδειξη αλληλεγγύης από πλευράς Γερμανίας, κάτι που όπως είπε, «είναι προς το συμφέρον της χώρας».

«Η κυβέρνηση της Γερμανίας κρατά το κλειδί της τύχης της Ευρωπαϊκής Ενωσης στα χέρια της», δήλωσε χαρακτηριστικά ο φιλόσοφος, προσθέτοντας: «το βασικό ερώτημα δεν είναι μόνο αν η Γερμανία είναι σε θέση να αναλάβει πρωτοβουλία, αλλά επίσης το κατά πόσο κάτι τέτοιο είναι προς το συμφέρον της».

«Ο ηγετικός ρόλος που έλαχε σήμερα στη Γερμανία δεν ξυπνά απλώς τα φαντάσματα της Ιστορίας», τόνισε ο γερμανός διανοητής, «αλλά μας βάζει σε πειρασμό να ακολουθήσουμε μία μονομερή, εθνική πορεία, ή ακόμα και να υποκύψουμε στη φαντασίωση ισχύος μιας «Γερμανικής Ευρώπης».

«Εμείς οι Γερμανοί οφείλουμε να έχουμε διδαχθεί από τις καταστροφές του πρώτου μισού του 20ου αιώνα, ότι η οριστική αποφυγή του διλήμματος ενός ημι- ηγεμονικού στάτους, το οποίο σπανιώς μπορεί να διατηρηθεί χωρίς να διολισθίσει σε συγκρούσεις, είναι προς το εθνικό μας συμφέρον».

Ο γερμανός φιλόσοφος ζήτησε τη ριζική αναθεώρηση της γραμμής που ακολουθεί σήμερα η χώρα του και τη στροφή από τις απαιτήσεις για «σταθεροποίηση» των δημοσιονομικών, συρρίκνωση του κράτους προνοίας και των δημοσίων υπηρεσιών, σε μία πολιτική «αλληλεγγύης», με τις ευθύνες να αναλαμβάνονται από κοινού από το σύνολο της ευρωζώνης, την κοινοτικοποίηση του χρέους και την έκδοση ευρωομολόγων.

Ο Χάμπερμας επεσήμανε ότι ο ενθουσιασμός που τρέφει παραδοσιακά η Γερμανία για την ΕΕ έχει τις ρίζες του στη μετα-ναζιστική προσπάθεια της χώρας για αποκατάσταση της εικόνας της σε διεθνές επίπεδο, μέσω της συμφιλίωσης με τη Γαλλία και τη διαδικασία ευρωπαϊκής ενοποίησης, υπό την προστασία και την ενθάρρυνση των ΗΠΑ, έως το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, το 1989.

«Για πρώτη φορά (σσ από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου) ο γερμανικός λαός έχει τη δυνατότητα να αναπτύξει μία φιλελεύθερη αυτοσυνειδησία», υποστήριξε ο Χάμπερμας, τονίζοντας ωστόσο ότι, «Η συγκεκριμένη επίπονη μεταμόρφωση της πολιτικής νοοτροπίας δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένη...» και ότι «Η Γερμανία δεν έχει απλώς συμφέρον, έχει ηθική ευθύνη να ακολουθήσει μία πολιτική αλληλεγγύης». «Αυτό που απαιτείται», είπε ο Χάμπερμας, «είναι μία προσπάθεια συνεργασίας μέσα από μία κοινή πολιτική προοπτική με στόχο την ανάπτυξη και την ανταγωνιστικότητα στο σύνολο της ευρωζώνης».

Μία τέτοια προσπάθεια απαιτεί τόσο από την πλευρά της Γερμανίας όσο και άλλων χωρών της ΕΕ μία αναδιανομή των πόρων και του πλούτου τους, σε βραχυπρόθεσμο και μεσοπρόθεσμο επίπεδο, προς χάρη του μακροπρόθεσμου συμφέροντός τους, κάτι που αποτελεί «κλασικό παράδειγμα αλληλευγγύης», όπως χαρακτηριστικά είπε.

Ο Χάμπερμας εκτίμησε ότι η διαρθρωτικές ανισορροπίες μεταξύ χωρών με εντελώς διαφορετικές οικονομίες, οι οποίες βρίσκονται και στο επίκεντρο της κρίσης, είναι βέβαιο ότι θα επιδεινωθούν με την πολιτική που ακολουθείται, καθώς οι κυβερνήσεις προχωρούν σε αποφάσεις «με μοναδικό γνώμονα την εθνική τους οπτική γωνία». «Εως σήμερα η γερμανική κυβέρνηση έχει εμμένει σταθερά σε αυτό το δόγμα», είπε.

Τεχνοκρατία χωρίς δημοκρατικές ρίζες

Η απάντηση της ευρωπαϊκής ελίτ στην κρίση θεμελιώθηκε, όπως είπε ο γερμανός φιλόσοφος, σε «μία τεχνοκρατία χωρίς δημοκρατικές ρίζες», εγκλωβίζοντας την Ευρώπη σε ένα δίλημμα νομιμοποίησης και λογοδοσίας, μεταξύ «της απαιτούμενης οικονομικής πολιτικής για τη διάσωση του ευρώ από τη μία, και των πολιτικών βημάτων για ενοποίηση, από την άλλη...με τα βήματα που είναι αναγκαία να είναι

αντιδημοφιλή και να συναντούν την αφθόρμητη λαϊκή αντίδραση», υποστήριξε ο Χάμπερμας.

Η (απεγνωσμένη;) φωνή του γερμανού διανοητή δεν έρχεται απλώς να προστεθεί σε όσες άλλες φωνές έχουν τον τελευταίον καιρό κρούσει τον «κώδωνα του κινδύνου» για τον επικίνδυνο ρόλο της «γερμανικής ηγεμονίας» στην Ευρώπη- όπως αυτή του πολωνού πρωθυποργού κ. Ντόναλντ Τουσκ, ο οποίος αναφέρθηκε στο συγκεκριμένο ζήτημα παρουσία της γερμανίδας Καγκελαρίου κυρίας Ανγκελας Μέρκελ στο Βερολίνο την περασμένη εβδομάδα. Ερχεται να προστεθεί σε άλλες αντίστοιχες απόψεις που έχουν εκφραστεί από εξέχοντες Γερμανούς, όπως αυτή του γερμανού κοινωνιολόγου κ. Ουλριχ Μπεκ- ο οποίος προειδοποίησε πρόσφατα για το, υπό δημιουργία, «τέρας της γερμανικής Ευρώπης»- αποκαλύπτοντας ότι τα πράγματα στη χώρα της κυρίας Μέρκελ ενδεχομένως να μην είναι τόσο «γραμμικά»...

© Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη Α.Ε. Το σύνολο του περιεχομένου και των υπηρεσιών του site διατίθεται στους επισκέπτες αυστηρά για προσωπική χρήση. Απαγορεύεται η χρήση ή επανεκπομπή του, σε οποιοδήποτε μέσο, μετά ή άνευ επεξεργασίας, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη.

Γνώμες

Οι κεραυνοί του Χάμπερμας κατά της Γερμανίας και οι συγκρούσεις στην Ευρώπη Μαλούχος Γεώργιος Π. ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: 30/04/2013, 06:29 | ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ: 30/04/2013, 06:29

Κεραυνούς για την ίδια του την πατρίδα, τη Γερμανία, εξαπέλυσε ο Γιούργκεν Χάμπερμας, ο κατά κοινή ομολογία πιθανότατα σημαντικότερος εν ζωή ευρωπαίος διανοούμενος: μιλώντας στο Βέλγιο, στο Πανεπιστήμιο της Λουβαίν, είπε ότι η πολιτική της Γερμανίας οδηγεί την Ευρώπη σε καταστροφή. Είπε ότι η δημοκρατία δεν είναι πια δεδομένη και ότι οι χειρισμοί του Βερολίνου στην κρίση ξυπνούν τα «φαντάσματα της ιστορίας».

Ο άνθρωπος που συνέβαλε καθοριστικά, σε ιδεολογικό επίπεδο, στη διαμόρφωση της παλιάς ευρωπαικής Γερμανίας αλλά και συνολικά στην τροχιά της ενωμένης Ευρώπης, έρχεται τώρα, στα 83 του χρόνια, να προειδοποιήσει όχι απλώς για την καταστροφή του ενωσιακού οικοδομήματος, αλλά και για τους κινδύνους για τη δημοκρατία και την ειρήνη.

Διαπιστώνει ρητά τον επικίνδυνο γερμανικό εθνικισμό και καλεί την πατρίδα του, όχι μόνον για χάρη της Ευρώπης, της δημοκρατίας, της δικαιοσύνης ή του ανθρωπισμού, αλλά και για χάρη των ίδιων της των συμφερόντων, να κάνει πίσω. Και αυτό, ας σημειωθεί, συμβαίνει την ίδια στιγμή που, ανάμεσα σε πολλά άλλα, ο πρόεδρος της Γαλλικής Εθνοσυνέλευσης, ζητά από την κυβέρνησή του να συγκρουστεί πλέον με το Βερολίνο ανοιχτά και μετωπικά.

Μάλιστα ο Χάμπερμας δεν αναφέρθηκε απλώς – κι αυτό έχει σημασία – στην γερμανική κυβέρνηση και στην πολιτική της καγκελαρίου ή του υπουργού Οικονομικών της χώρας: αναφέρθηκε στην ίδια τη Γερμανία στο σύνολό της. Δεν έκανε τέτοια διάκριση – και αυτό σημαίνει πολλά. Μίλησε για τον ηγεμονισμό της Γερμανίας στο σύνολό της, στην ηγέτιδα τάξη της που προωθεί με όλη της τη δύναμη την επανεθνικοποίηση της Ευρώπης μέσα από τον γερμανικό ηγεμονισμό.

Επίσης έκανε και κάτι ακόμα: προχώρησε σε ρητή αντιδιαστολή αυτού που κάνει η Γερμανία μέσω της κρίσης με την ανάγκη για περισσότερη Ευρώπη: είπε δηλαδή ότι αυτό δεν είναι Ευρώπη – και πράγματι δεν είναι. Είπε ότι η Γερμανία πρέπει να κάνει πίσω και ότι αυτό θα είναι η ευρωπαική επιλογή: χτύπησε δηλαδή ευθέως το ψεύδος που θέλει αυτή την πολιτική να ονομάζεται «ευρωπαική» ενώ είναι ριζικά και πλήρως αντίθετη προς μία Ευρώπη υπό ενοποίηση, την οποία και καταστρέφει ημέρα με την ημέρα.

«Ο ηγετικός ρόλος που έλαχε σήμερα στη Γερμανία δεν ξυπνά απλώς τα φαντάσματα της Ιστορίας, αλλά μας βάζει σε πειρασμό να ακολουθήσουμε μία μονομερή, εθνική

πορεία, ή ακόμα και να υποκύψουμε στη φαντασίωση ισχύος μιας «Γερμανικής Ευρώπης», είπε. Και συνέχισε: «Εμείς οι Γερμανοί οφείλουμε να έχουμε διδαχθεί από τις καταστροφές του πρώτου μισού του 20ου αιώνα, ότι η οριστική αποφυγή του διλήμματος ενός ημι- ηγεμονικού στάτους, το οποίο σπανίως μπορεί να διατηρηθεί χωρίς να ολισθίσει σε συγκρούσεις, είναι προς το εθνικό μας συμφέρον».

Αυτή ειδικά η παρατήρησή του, για τον κίνδυνο συγκρούσεων, είναι κάτι παραπάνω από δραματική: τι άλλο μπορεί να πει για να αφυπνίσει εκείνους που είτε επιμένουν να οδηγούν στην καταστροφή, είτε εκείνους που επιμένουν να μην βλέπουν τι συμβαίνει;

Υπάρχουν κάποιες κατηγορίες ανθρώπων δεν πρόκειται φυσικά να καταλάβουν τίποτα από όσα φοβερά είπε ο Χάμπερμας: Εκείνοι που ασκούν αυτή την πολιτική και την πιστεύουν στην ίδια τη Γερμανία – και αυτό δεν αφορά μόνον την κυβέρνηση. Εκείνοι που απλώς από έλλειμμα πνευματικού εξοπλισμού δεν αντιλαμβάνονται ποιος είναι αυτός ο μέγας διανοητής, πόσο βάρος έχει ο λόγος του και τι πραγματικά λέει. Εκείνοι που, σε άλλες χώρες, όπως στην Ελλάδα, έχουν μετατρέψει την υποτέλεια στο γερμανικό ηγεμονισμό σε τρόπο σκέψης και λόγο υπάρξεως. Και, τέλος, εκείνοι που δεν έχουν το θάρρος να αντιληφθούν ότι όλο αυτό το διάστημα έκαναν λάθος, δεν είδαν τι συμβαίνει.

Για την πρώτη κατηγορία, αυτή των ίδιων των Γερμανών στην ιθύνουσα τάξη της χώρας, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα – άλλωστε ούτε ο Χάμπερμας, ούτε κανείς άλλος μπορεί να κάνει: οι Γερμανοί ξέρουν πολύ καλά τι κάνουν και το κάνουν επειδή το θέλουν.

Οσο για τις τρεις άλλες, που, δυστυχώς, και από τις τρεις έχουμε εδώ πολλούς εδώ και σε όλα τα πεδία και τα επίπεδα, ας ελπίσει κανείς ότι, τώρα, που τους μιλά έτσι – γιατί (και) σε αυτούς μιλά, ο κορυφαίος Γερμανός διανοούμενος της εποχής μας, θα κάνουν επιτέλους μια προσπάθεια να υπερβούν είτε τις ανεπάρκειες, είτε τις εμμονές τους, να ανοίξουν τα μάτια και τα αυτιά τους και να δουν, επιτέλους, τι πραγματικά συμβαίνει και πόσο άμεσα μας αφορά.

© Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη Α.Ε. Το σύνολο του περιεχομένου και των υπηρεσιών του site διατίθεται στους επισκέπτες αυστηρά για προσωπική χρήση. Απαγορεύεται η χρήση ή επανεκπομπή του, σε οποιοδήποτε μέσο, μετά ή άνευ επεξεργασίας, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη.

Η Ευρώπη, οι Αργείοι και ο Χάμπερμας This entry was posted in Αντιθέσεις. Bookmark the permalink.

Ποιος θα μπορούσε να δώσει απαντήσεις τούτες τις ώρες και ποιος να σηκώσει το βάρος μιας πρόβλεψης για το μέλλον μας και το μέλλον της Ευρώπης; Φοβάμαι πως δεν θα υπάρξει ψυχή ζώσα. Κι όσοι επιχειρούν να προβλέψουν, γίνονται δέσμιοι μιας αόρατης δύναμης που τσαλακώνει τις σημειώσεις τους και τις πετάει στο πρώτο καλάθι των αχρήστων. Είναι, άλλωστε, τόσο πρωτόγνωρη η σημερινή εικόνα της χώρας μας και της Ευρωπαϊκής Ενωσης! Τα λάθη, η ατολμία, η έλλειψη σπουδής, οι άσκοπες δευτερολογίες, τα δόλια συμφέροντα, τα αδιέξοδα, κυρίως όμως ο φόβος μιας πιθανής ήττας αποτυπώνονται όχι μόνον στους δικούς μας ταγούς, αλλά και σε όσους μας επιπλήττουν. Διόλου τυχαία. Οι διεθνείς αγορές θυμίζουν τίγρεις που ψυχανεμίζονται την αδυναμία του πολιτικού κόσμου και παράλληλα διψούν για αίμα. Στη Φύση, το μέτρο παραμένει η επιβίωση του ισχυρότερου. Αν όμως υπήρχε έστω κι ένας παρατηρητικός άνθρωπος ανάμεσά μας, εύκολα θα διέκρινε τον θυμωμένο Αίαντα που απευθυνόμενος στους τρομοκρατημένους από τους Τρώες Αργείους είναι έτοιμος να φωνάξει “Αιδώς Αργείοι”…

Τελικά, οι τρομοκρατημένοι Αργείοι είμαστε εμείς, οι Ελληνες, οι Ιταλοί, οι Πορτογάλοι, οι Ευρωπαίοι γενικότερα και οι Τρώες είναι οι αμείλικτες αγορές. Οι περισσότεροι διδαχτήκαμε Πλάτωνα και Σωκράτη. Μπολιαστήκαμε με τον Διαφωτισμό. Κυρίως όμως με τον Πλάτωνα, που μίλησε για τη λογική και το παράλογο, τον μύθο και την αλήθεια, αλλά και για τα όρια στις ζωές μας. Ποιος από μας στην παρούσα φάση της ανατρεπτικής ζωής γνωρίζει τα όριά του; Τα ατομικά, τα όρια της ελευθερίας ή τα όρια της δικαιοσύνης; Για τον Αλμπέρ Καμύ, οι Ελληνες έθεταν όρια παντού, χωρίς να λένε ότι δεν θα μπορούσαν ποτέ να ξεπεραστούν. Πίστευαν όμως ότι εκείνος που θα τολμούσε να τα ξεπεράσει, θα κτυπιόταν ανελέητα. Εμείς, λέει ο Καμύ, εκτροχιάσαμε το σύμπαν και τη σκέψη και τώρα

γελάμε με την απειλή. Αλλά αυτή είναι εκεί, αποφασισμένη να γράψει Ιστορία, ίσως γιατί στο πέρασμα των αιώνων αντικαταστήσαμε την αρμονία με την άτακτη ορμή του τυχαίου και την αμείλικτη λειτουργία της φονικής λογικής (“Το Καλοκαίρι”, Αλμπέρ Καμύ, εκδόσεις Πατάκη). Κι αν δεν κάνω λάθος, αυτό ακριβώς ζούμε σήμερα: ξεπεράσαμε τα όριά μας και είμαστε αντιμέτωποι με τη φονική λογική των αριθμών.

Δεν έχει νόημα να αναφερθώ στα όσα συμβαίνουν στην Ελλάδα. Είναι γνωστά και χιλιοειπωμένα. Κάθε Ελληνας είναι από μόνος του μια άποψη και προφανώς η εξαγωγή συμπερασμάτων μοιάζει, κάθε φορά, με άθλο. Ομως, έχω την αίσθηση ότι στην Ευρώπη εμμέσως τίθεται θέμα δημοκρατίας. Κάποιοι από τους Ευρωπαίους ηγέτες ή τους επιτρόπους έχουν απολέσει το μέτρο του λόγου, θυμίζουν ρήτορες που εκβιάζουν ή ακόμη χειρότερα: μοιάζουν με τους αντικρυστές του Χρηματιστηρίου που εκτελούν τις εντολές των πελατών τους: «πούλα, αγόρασε, πούλα». Διαβάζω κάπου: η λιγότερη δημοκρατία κάνει καλό στις αγορές. Τρομάζω, ξεχνώ τα δικά μας ολέθρια λάθη και την πολιτική αβελτηρία κι αρχίζω να παραπαίω ανάμεσα σε εξωφρενικά σενάρια με ανταγωνιστικά προϊόντα και εξαθλιωμένους εργάτες, ελάχιστους πλούσιους να απολαμβάνουν το Macallan Fine and Rare 1926 ουίσκι τους κι έναν μεσογειακό ήλιο που δεν μπορεί πια να παραπέμψει στον Καμύ. Εφιάλτης; Προφανώς. Γι’ αυτό και αρπάζομαι από τον Γερμανό φιλόσοφο Γιούργκεν Χάμπερμας που λέει με όση δύναμη έχει πια η φωνή του: “Σώστε την αξιοπρέπεια της Δημοκρατίας”.

Λέει ο Χάμπερμας: Στα φιλελεύθερα κράτη, πάντοτε υπήρξε ένταση ανάμεσα στη δημοκρατία και τον καπιταλισμό. Οι δημοκρατικά εκλεγμένες κυβερνήσεις επιβιώνουν μόνον αν καταφέρουν να ισορροπήσουν ανάμεσα στη δημοκρατία και τον καπιταλισμό. Δηλαδή να ισορροπήσουν οι προσδοκίες κέρδους των επενδυτών με τις προσδοκίες των ψηφοφόρων που θέλουν να βλέπουν το βιοτικό τους επίπεδο και την κοινωνική ασφάλιση να εξελίσσονται ομαλά. Σε εποχές κρίσης, αυτοί οι δρόμοι κλείνουν. Και οι πολιτικοί οφείλουν να πάρουν θέση. Με ποιους θα πάνε; Με τις αγορές ή με τον λαό; Κι ο Χάμπερμας καταλήγει: Πολιτικοί που φορτώνουν την τραπεζική κρίση στα υπερχρεωμένα κράτη και επιβάλλουν σε όλη την Ευρώπη προγράμματα λιτότητας αδιαφορώντας για τις απώλειες βλέπουν μόνο τη μία πλευρά… Ναι, γιατί ούτως ή άλλως, εμείς βλέπουμε την άλλη κι αυτήν θα συνεχίσουμε να βλέπουμε ακόμη κι όταν γνωρίζουμε για την άτακτη ορμή του τυχαίου.

Γιούργκεν Χάμπερμας: «Ο ρόλος της Γερμανίας στην κρίση του ευρώ θα μπορούσε να οδηγήσει στην καταστροφή» Από factorx στις 30/04/2013

Την έντονη ανησυχία ότι ο χειρισμός της ευρωπαϊκής κρίσης απειλεί «να οδηγήσει σε καταστροφή» διατύπωσε κατά τη διάρκεια ομιλίας του στο Πανεπιστήμιο της Λουβέν στο Βέλγιο, ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους πολιτικούς διανοητές, ο Γερμανός Γιούργκεν Χάμπερμας.

Ο Χάμπερμας,καθηγητής στη Φρανκφούρτη, του οποίου η πολιτική σκέψη έχει βοηθήσει στο σχηματισμό της Γερμανίας κατά τα τελευταία 50 χρόνια, κάλεσε την ΕΕ να μετατραπεί σε μια υπερεθνική δημοκρατία και την ευρωζώνη να γίνει μια πλήρως λειτουργική πολιτική ένωση, ενώ επιτέθηκε στον «τεχνοκρατικό» χειρισμό της κρίσης από τις Βρυξέλλες και τους ευρωπαίους ηγέτες.

Στην πρώτη μεγάλη ομιλία του για την κρίση του ευρώ, ο Χάμπερμας έκανε έκκληση για αναβίωση των καταδικασμένων συνταγματικών φιλοδοξιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, υποστηρίζοντας ότι η αποσύνδεση μεταξύ του τι έπρεπε να γίνει στην

οικονομική πολιτική και του τι κρίθηκε πολιτικά εφικτό για τους ψηφοφόρους, ήταν ένας από τους μεγαλύτερους κινδύνους που αντιμετωπίζει η ήπειρος. «Η αναβολή της δημοκρατίας είναι μάλλον μια επικίνδυνη κίνηση», είπε.

Στα 83 του, ο Χάμπερμας θεωρείται γκουρού και μέντορας των κεντροαριστερών γερμανών πολιτικών μετά το 1968. Είναι υπέρμαχος μιας δημοκρατικής ευρωπαϊκής ομοσπονδίας και επεφύλασσε μια από τις πιο έντονες κριτικές του για το ρόλο του Βερολίνου στην τριετή κρίση. «Η γερμανική κυβέρνηση κρατά το κλειδί για την τύχη της Ευρωπαϊκής Ένωσης στα χέρια της. Το βασικό ερώτημα είναι όχι μόνο αν η Γερμανία είναι σε θέση να αναλάβει την πρωτοβουλία, αλλά και το κατά πόσον θα μπορούσε να έχει συμφέρον να το πράξει», είπε. «Ο ρόλος της ηγεσίας που πέφτει σήμερα στη Γερμανία δεν αφυπνίζει μόνο ιστορικά φαντάσματα παντού γύρω μας, αλλά και μας βάζει στον πειρασμό να επιλέξουμε μια μονομερή εθνική πορεία ή ακόμα και να υποκύψουμε στις ισχυρές φαντασιώσεις μιας ‘γερμανικής Ευρώπης’».

Και συνεχίζει: «Εμείς οι Γερμανοί πρέπει να έχουμε μάθει από τις καταστροφές του πρώτου μισού του 20ου αιώνα, ότι είναι προς το εθνικό μας συμφέρον να αποφεύγουμε οριστικά το δίλημμα ενός ημι-ηγεμονικού καθεστώς που δύσκολα μπορεί να κρατηθεί χωρίς να διολισθήσει σε συγκρούσεις».

Το κάλεσμα αφύπνισης του Χάμπερμας ήρθε στο τέλος μιας εβδομάδας παρόμοιων συναγερμών που ακουγόταν και στις δύο πλευρές των συνόρων της χώρας. Ο πρωθυπουργός της Πολωνίας, Donald Tusk, παρουσία της Γερμανίδας καγκελάριου Ανγκελα Μέρκελ στο Βερολίνο την περασμένη εβδομάδα, εξέφρασε ανησυχίες για την γερμανική κυριαρχία στην ΕΕ «παντού, ανεξαιρέτως».

Ένα έγγραφο που διέρρευσε από το κυβερνών σοσιαλιστικό κόμμα της Γαλλίας την Παρασκευή απέπνεε φόβο και εχθρότητα προς τη Μέρκελ και τις πολιτικές της ως προς την κρίση του ευρώ. Ο Χάμπερμας απαίτησε μια ριζική αλλαγή στη γερμανική πολιτική, που θα απομακρυνθεί από την επιμονή στη «σταθεροποίηση» των προϋπολογισμών των ευάλωτων χωρών της ευρωζώνης με τις περικοπές σε συστήματα κοινωνικής ασφάλισης και δημοσίων υπηρεσιών, και μια πολιτική «αλληλεγγύης» που συνεπάγεται κοινή ευθύνη της ευρωζώνης, αμοιβαιοποίηση χρέους και ευρωομόλογα.

Εντόπισε τον παραδοσιακό ενθουσιασμό της Γερμανίας για την ΕΕ στο μετά-ναζιστικό αίτημα για διεθνή αποκατάσταση μέσα από τη συμφιλίωση με τη Γαλλία και την δρομολόγηση των διαδικασιών για ευρωπαϊκή ενοποίηση, όλα εκ των οποίων συνέβησαν υπό την προστασία και την προώθηση των ΗΠΑ στην ψυχροπολεμική δυτική Ευρώπη, μέχρι την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1989.

Όπως είπε: «Ο γερμανικός πληθυσμός θα μπορούσε να αναπτύξει μια φιλελεύθερη αυτογνωσία για πρώτη φορά. Αυτός ο επίπονος μετασχηματισμός μιας πολιτικής νοοτροπίας δεν μπορεί να θεωρείται δεδομένος … Η Γερμανία δεν έχει μόνο συμφέροντα σε μια πολιτική αλληλεγγύης, έχει επιπλέον και μια αντίστοιχη κανονιστική υποχρέωση… Αυτό που απαιτείται είναι μια προσπάθεια συνεργασίας από μια κοινή πολιτική προοπτική για την προώθηση της ανάπτυξης και της ανταγωνιστικότητας στην ευρωζώνη ως σύνολο».

Μια τέτοια προσπάθεια θα απαιτήσει από τη Γερμανία και πολλές άλλες χώρες να αποδεχθούν βραχυπρόθεσμα και μεσοπρόθεσμα την αναδιανομή των μακροπρόθεσμων συμφερόντων τους, πρόσθεσε, «ένα κλασικό παράδειγμα αλληλεγγύης». Οι διαρθρωτικές ανισορροπίες μεταξύ των οικονομιών των πολύ διαφορετικών χωρών της ευρωζώνης στη ρίζα της κρίσης ήταν βέβαιο ότι θα επιδεινωθούν στο πλαίσιο των πολιτικών που εφαρμόζονται, ισχυρίστηκε ο Χάμπερμας, επειδή οι κυβερνήσεις έπαιρναν αποφάσεις «αποκλειστικά βάσει της δικής τους εθνικής προοπτικής. Μέχρι τώρα, η γερμανική κυβέρνηση έχει προσκολληθεί σταθερά σε αυτό το δόγμα».

Όπως είπε, η απάντηση της ελίτ της ΕΕ στην κρίση ήταν να κατασκευάσει μια «τεχνοκρατία χωρίς δημοκρατικές ρίζες», παγιδεύοντας την Ευρώπη σε ένα δίλημμα νομιμότητας και υπευθυνότητας, μεταξύ «των οικονομικών πολιτικών που απαιτούνται για τη διατήρηση του ευρώ και, από την άλλη, των πολιτικών βημάτων για την μεγαλύτερη ολοκλήρωση. Τα βήματα που είναι απαραίτητα δεν είναι δημοφιλή και θα συναντήσουν την αυθόρμητη λαϊκή αντίσταση» τόνισε.

guardian

Συντάκτης: Ημερομηνία Δημοσίευσης: 19/08/2012

Το μανιφέστο των Γιούργκεν Χάμπερμας, Πέτερ Μπόφινγκερ και

Γιούλιαν Νίντα- Ρίμελιν Ολόκληρο το κείμενο της πρότασης - μανιφέστο των Γιούργκεν Χάμπερμας, Πέτερ Μπόφινγκερκαι Γιούλιαν Νίντα- Ρίμελιν για τη διαμόρφωση του εκλογικού προγράμματος του SPD όπως δημοσιεύτηκε στην Frankfurter Allgemeine Zeitung:

«Η κρίση του ευρώ σηματοδοτεί την αποτυχία μιας αδιέξοδης πολιτικής. Η γερμανική κυβέρνηση δεν διαθέτει το θάρρος να κινηθεί πέραν ενός status quo που δεν είναι πια βιώσιμο. Αυτός είναι ο λόγος που παρά τα εκτεταμένα προγράμματα διάσωσης και τις αμέτρητες έκτακτες συνόδους κορυφής, την τελευταία διετία η κατάσταση της ευρωζώνης δεν παύει να υποβαθμίζεται. Ευρισκόμενη στο χείλος μιας οικονομικής συντριβής, η Ελλάδα αντιμετωπίζει την προοπτική της αποχώρησής της από την ευρωζώνη που θα είχε ανυπολόγιστες αρνητικές συνέπειες στα άλλα κράτη-μέλη. Η Ιταλία, η Ισπανία και η Πορτογαλία βυθίζονται σε βαθιά ύφεση, που εκτοξεύει στα ύψη την ανεργία. Η οικονομική δυσπραγία στις προβληματικές αυτές χώρες εξασθενεί ακόμα περισσότερο την ήδη ευάλωτη κατάσταση των τραπεζών, ενώ η αυξανόμενη δυσπιστία για το μέλλον της νομισματικής ενότητας υπονομεύει την εμπιστοσύνη των επενδυτών, που αντιμετωπίζουν με ολοένα και μεγαλύτερη επιφύλαξη τα κρατικά ομόλογα των προβληματικών κρατών. Η αύξηση των επιτοκίων δανεισμού των κρατικών ομολόγων, σε συνδυασμό με την σταθερή επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης, ακυρώνουν κάθε προοπτική ανάκαμψης, που έτσι κι αλλιώς ήταν εξ αρχής γνωστό πως δεν θα ήταν εύκολη. Αυτή η αυτοτροφοδοτούμενη αποσταθεροποίηση οφείλεται εν πολλοίς στις «εκ των ενόντων» εφαρμοζόμενες στρατηγικές αντιμετώπισης της κρίσης, που μόλις τώρα άρχισαν να εγγίζουν το ζήτημα της ενίσχυσης των ευρωπαϊκών θεσμών. Το γεγονός είναι πως τα τελευταία χρόνια η κρίση αντιμετωπίστηκε με αποσπασματικότητα και προχειρότητα που το μόνο που πέτυχε είναι να χειροτερεύσει τα πράγματα, δείχνει πόσο απουσιάζει η πολιτική δημιουργικότητα. Από την άλλη, η ανάγκη για περισσότερη ευρωπαϊκή ολοκλήρωση δεν πηγάζει μόνο από την τρέχουσα κρίση της ευρωζώνης, αλλά κι από την ανάγκη να παταχθούν οι κακοήθεις πρακτικές και το σκιώδες παράλληλο σύμπαν που έχουν οικοδομήσει κατά μήκος και πλάτος όλης της πραγματικής οικονομίας αγαθών και υπηρεσιών οι επενδυτικές τράπεζες και τα κερδοσκοπικά κεφάλαια. Αυτό απαιτεί από τους πολιτικούς μας να ορθώσουν το ανάστημά τους και να αναλάβουν ξανά τον έλεγχο.

Τα μέτρα που απαιτούνται προκειμένου να επανέρθει ουσιαστικός έλεγχος είναι εν πολλοίς οφθαλμοφανή. Αλλά δεν έχουν εφαρμοστεί διότι κατ’ αρχήν η εφαρμογή τους σε εθνικό επίπεδο θα αποδεικνυόταν αντιπαραγωγική, και δεύτερον διότι η ρυθμιστική ατζέντα που προέκυψε από την πρώτη σύνοδο του Λονδίνου του G20 στο Λονδίνο, απαιτεί παγκόσμια συντονισμένη δράση που προς το παρόν καθίσταται αδύνατη από την πολυδιάσπαση της διεθνούς κοινότητας. Μια μείζων οικονομική ισχύς σαν την Ευρωπαϊκή Ένωση ή -αν αυτή δεν αρθεί στο ύψος των περιστάσεων, σαν την ευρωζώνη-, μπορεί να μετεξελιχτεί σε πρωτοπόρο αυτής της αναγκαίας πορείας. Αλλά η σημαντική ενίσχυση της ευρωπαϊκής ενοποίησης είναι ο μόνος τρόπος να τερματιστεί η ατέλειωτη σειρά των «πακέτων διάσωσης», που συν τω χρόνω κινδυνεύει να εξασθενήσει την αλληλεγγύη μεταξύ των κρατών-μελών της ευρωζώνης (των δανειστών και των οφειλετών) ως το σημείο της ρήξης. Αυτό από την άλλη σημαίνει πως είναι αναπόφευκτη η μεταφορά ουσιωδών κρατικών αρμοδιοτήτων στο ευρωπαϊκό επίπεδο, με σκοπό να επιβληθεί αποτελεσματική δημοσιονομική πειθάρχηση και να υπάρξουν εγγυήσεις για ένα σταθεροποιημένο οικονομικό σύστημα. Από την άλλη χρειάζεται στενότερος συντονισμός μεταξύ των οικονομικών, δημοσιονομικών και κοινωνικών πολιτικών των κρατών-μελών, ώστε να διορθωθούν οι δομικές ανισορροπίες εντός της κοινής νομισματικής περιοχής. Η κλιμάκωση της κρίσης δείχνει πως η στρατηγική που προώθησε η γερμανική κυβέρνηση στην Ευρώπη βασιζόταν σε λανθασμένη διάγνωση. Αυτή η κρίση δεν είναι κρίση του ευρώ. Το ευρώ απέδειξε και στο παρελθόν πόσο σταθερό νόμισμα είναι. Δεν είναι ούτε μια ειδικά «ευρωπαϊκή» κρίση. Σε σύγκριση με τις ΗΠΑ, η ΕΕ -και εντός της ΕΕ, η ευρωζώνη- είναι η λιγότερο χρεωμένη από τις τρεις μείζονες οικονομικές περιφέρειες. Αυτή η κρίση είναι μια κρίση δανεισμού συγκεκριμένων κρατών-μελών της ευρωζώνης, που οφείλεται πρωταρχικά στην ακατάλληλη θεσμική υποδομή του κοινού νομίσματος. Η εμβάθυνση της κρίσης αποδεικνύει πως οι λύσεις που δοκιμάστηκαν ως σήμερα ήσαν όλες ελλιπείς. Εξ ου και ο φόβος πως η νομισματική ένωση στην παρούσα μορφή δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς θεμελιώδεις αλλαγές στρατηγικού χαρακτήρα. Εναρκτήριο λάκτισμα αυτής της αλλαγής στον τρόπο σκέψης μας είναι να προχωρήσουμε σε μια νέα διάγνωση των αιτιών της κρίσης. Η γερμανική κυβέρνηση μοιάζει να θεωρεί πως τα προβλήματα οφείλονται κυρίως στην απουσία δημοσιονομικής πειθάρχησης στο εθνικό επίπεδο ορισμένων χωρών και άρα πως η λύση θα προέρθει πρωταρχικά από αυστηρές πολιτικές ελέγχου των δαπανών σε αυτά τα κράτη-μέλη. Οι Γερμανοί επιθυμούν αυτή η πολιτική να συνδυασθεί από αυστηρότερους ελέγχους σε δημοσιονομικό επίπεδο και από χρηματοδοτήσεις που να είναι όσο το δυνατό πιο περιορισμένες και οριοθετημένες, εξαναγκάζοντας έτσι τα ενδιαφερόμενα κράτη να εφαρμόζουν πολιτικές λιτότητας εξαιρετικής αυστηρότητας, που εξασθενούν τις οικονομίες τους και αυξάνουν την ανεργία. Αλλά η πραγματικότητα είναι πως παρά τις εκτεταμένες διαρθρωτικές αλλαγές και μια πολιτική περικοπών δαπανών που είναι ασυνήθιστα αυστηρή με τα διεθνή δεδομένα, τα προβληματικά κράτη απέτυχαν ως σήμερα να περιορίσουν τις δανειακές

τους ανάγκες σε βιώσιμο επίπεδο. Οι εξελίξεις των τελευταίων μηνών οδηγούν στο εξής συμπέρασμα: η διάγνωση και η θεραπευτική αγωγή που επέλεξε η γερμανική κυβέρνηση ήταν εξαρχής υπερβολικά μονοδιάστατη. Η κρίση δεν είναι αποτέλεσμα της ασωτίας μεμονωμένων κρατών-μελών, αλλά οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε συστημικά προβλήματα, τα οποία δεν διορθώνονται απλά με αύξηση των προσπαθειών σε εθνικό επίπεδο· απαιτούν συστημική απάντηση. Η τρέχουσα αστάθεια των χρηματαγορών τροφοδοτείται από τον φόβο πως κάποια μεμονωμένη χώρα θα χρεοκοπήσει, και πως αυτός ο κίνδυνος μπορεί να εξαλειφθεί -ή τουλάχιστο να περιοριστεί- με τη συλλογική εγγύηση των κρατικών ομολόγων που εκδίδονται εντός της ευρωζώνης. Υπάρχει ανησυχία πως αυτό θα μπορούσε να δημιουργήσει ανεπιθύμητα αντικίνητρα, κι αυτό πρέπει να ληφθεί πολύ σοβαρά υπόψη. Ο μόνος τρόπος να διασκεδασθεί αυτή η ανησυχία είναι να εξασφαλίσουμε πως οι συλλογικές εγγυήσεις θα συνδυάζονται με αυστηρό συλλογικό έλεγχο επί των εθνικών προϋπολογισμών. Πράγμα που με την σειρά του σημαίνει πως ο αναγκαίος βαθμός συλλογικού δημοσιονομικού ελέγχου που θα καταστήσει δυνατή τη συνολική εγγυοδοσία των κρατικών ομολόγων, απαιτεί εκτεταμένες μεταφορές εξουσίας από το κρατικό επίπεδο, που όμως δεν είναι δυνατές εντός του πλαισίου των ισχυουσών ευρωπαϊκών διευθετήσεων. Υπάρχουν δύο μόνο συνεκτικές στρατηγικές αντιμετώπισης της τρέχουσας κρίσης: η επιστροφή στα εθνικά νομίσματα σε ολόκληρη την ΕΕ, που θα εξέθετε τα μεμονωμένα κράτη-μέλη στις απρόβλεπτες διακυμάνσεις των συναλλαγματικών ισοτιμιών και τις έντονες κερδοσκοπικές πιέσεις των ξένων χρηματαγορών, ή η θεσμική κατοχύρωση μιας συλλογικής οικονομικής, δημοσιονομικής και κοινωνικής πολιτικής της ευρωζώνης, με περαιτέρω στόχο να αποκατασταθεί σε υπερεθνικό επίπεδο η εξουσία της πολιτικής ενάντια στις επιδιώξεις των χρηματαγορών. Κοιτώντας πέραν του ορίζοντα της τρέχουσας κρίσης, η προοπτική μιας «κοινωνικής Ευρώπης» κρίνεται επίσης από το τι θα συμβεί σε αυτό το επίπεδο. Μόνο η πολιτική ενοποίηση του πυρήνα της Ευρώπης μπορεί να προσφέρει την ελπίδα πως θα μπορέσει να αντιστραφεί η -ήδη πολύ προχωρημένη- διαδικασία του μετασχηματισμού μιας δημοκρατίας που οικοδομήθηκε πάνω στο ιδεώδες του κοινωνικού κράτους σε μια δήθεν δημοκρατία στην οποία θα κυριαρχούν τα ιδεώδη της αγοράς. Αυτός εξάλλου είναι ο μόνος λόγος που οφείλουμε να προκρίνουμε την δεύτερη επιλογή επί της πρώτης: διότι μας οδηγεί σε ευρύτερη προοπτική. Αν επιθυμούμε να αποφύγουμε ταυτόχρονα την επιστροφή μας στον νομισματικό εθνικισμό και την διαιώνιση της κρίσης του ευρώ, χρειάζεται να κάνουμε τώρα αυτό που αποτύχαμε να κάνουμε την εποχή που δημιουργήθηκε το ευρώ: να ξεκινήσουμε την διαδικασία της πολιτικής ενοποίησης της Ευρώπης, αρχής γενομένης από τα 17 κράτη-μέλη του πυρήνα της, της οικονομικής και νομισματικής ενοποίησης (ΟΝΕ). Πιστεύουμε πως χρειάζεται να είμαστε απολύτως ανοικτοί όσον αφορά αυτή την διαδικασία. Είναι απλά αδύνατο να διατηρήσουμε ένα κοινό νόμισμα χωρίς παράλληλα να έχουμε ασπασθεί την αντίληψη της κοινής ευθύνης των κρατών-μελών της ΟΝΕ και την αναπλήρωση των θεσμικών ελλειμμάτων της ευρωζώνης. Η πρόταση του γερμανικού «συμβουλίου οικονομικών εμπειρογνωμόνων» για την

εγκαθίδρυση ενός κοινού ταμείου ευρωπαϊκής ρευστότητας μπορεί μεν να απορρίφθηκε από την γερμανική κυβέρνηση, αλλά η ελκυστικότητά της έγκειται ακριβώς στο ότι θέτει ένα τέρμα στην ψευδαίσθηση πως είναι δυνατό να διαιωνίζεται η εθνική κυριαρχία, και θέτει επί τάπητος, ανοικτά, το ζήτημα της συλλογικής συνυπευθυνότητας. Αλλά θα ήταν ακόμα καλύτερα να διαχειριζόμασταν από κοινού το ευρωπαϊκό χρέος σύμφωνα με τα κριτήρια του Μάαστριχτ -ήτοι χρέος το πολύ ως 60% του ΑΕΠ και όχι περισσότερο. Εφόσον οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις αποτυχαίνουν να αποσαφηνίζουν τι ακριβώς κάνουν, θα συνεχίσουν να υπονομεύουν την -ήδη αδύναμη- δημοκρατική θεμελίωση της ΕΕ. Η πολεμική ιαχή της Αμερικανικής Επανάστασης «καμία φορολόγηση χωρίς εκπροσώπηση!» σήμερα αντηχεί με ένα νέο και παράδοξο τρόπο: από τη στιγμή που δημιουργήσαμε στην ευρωζώνη πολιτικές που μπορούν εν δυνάμει να καταλήξουν σε αναδιανεμητικές πολιτικές πέραν των εθνικών συνόρων, οι Ευρωπαίοι νομοθέτες που εκπροσωπούν τον λαό (άμεσα μέσω της ευρωβουλής, έμμεσα μέσω του «ευρωπαϊκού συμβουλίου») θα πρέπει να μπορούν να αποφασίζουν και να ψηφίζουν τις πολιτικές αυτές. Αλλιώς θα παραβιάζαμε την βασική δημοκρατική αρχή πως είναι οι αιρετοί νομοθέτες που πρέπει να αποφασίζουν πώς γίνεται η διαχείριση του δημοσίου χρήματος ή πώς αυξομειώνονται οι φόροι προκειμένου να χρηματοδοτηθούν οι αποφασισμένες δαπάνες. Μολοταύτα οφείλουμε να θυμόμαστε πάντοτε πώς έχει καταγραφεί στη συλλογική ιστορική μνήμη η διαδικασία ενοποίησης του Γερμανικού Ράιχ, που εφαρμόστηκε καταπιεστικά σε πολλές περιοχές αυτής της χώρας. Οι χρηματαγορές δεν είναι δυνατό να υποκατασταθούν από περίπλοκες και αδιαφανείς δομές την ώρα που οι εθνικές κυβερνήσεις θα αποδέχονται την επιβολή επί των λαών τους μιας κεντρικής εκτελεστικής εξουσίας η οποία συν τω χρόνω θα αυτονομείται από αυτούς. Πριν φτάσουμε ως εκεί, οι λαοί οφείλουν να έχουν τον λόγο. Ως εκπρόσωπος του μεγαλύτερου χρηματοδότη της ΕΕ στο «ευρωπαϊκό συμβούλιο», η ομοσπονδιακή δημοκρατία οφείλει να πάρει την πρωτοβουλία και να προτείνει ένα σχέδιο απόφασης που να συγκαλεί μια συντακτική συνέλευση της Ευρώπης. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος να καλυφθεί το αναπόφευκτο χρονικό χάσμα μεταξύ των οικονομικών μέτρων που χρειάζεται να εφαρμοστούν επειγόντως -αλλά που στη συνέχεια μπορούν πάντα να ανακληθούν- και της εκ των υστέρων νομιμοποίησής τους, που μπορεί να αποδειχθεί αναγκαία. Αν το αποτέλεσμα των δημοψηφισμάτων είναι θετικό, οι λαοί της Ευρώπης θα μπορέσουν να ξανακερδίσουν στο ευρωπαϊκό επίπεδο την κυριαρχία που τους έχουν υπεξαιρέσει εδώ και πολύ καιρό «οι αγορές» στο εθνικό επίπεδο. Η στρατηγική της αλλαγής των ευρωπαϊκών συνθηκών έχει σχεδιασθεί με τρόπο ώστε να δημιουργήσει έναν πολιτικά ενοποιημένο ευρωπαϊκό «πυρήνα», την ευρωζώνη, στον οποίο αργότερα θα είναι δυνατό να ενταχθούν και άλλα κράτη-μέλη της ΕΕ, με προεξάρχουσα την Πολωνία. Είναι μια επιλογή που απαιτεί καθαρή σκέψη όσον αφορά την πολιτική οικοδόμηση μιας υπερεθνικής δημοκρατίας, που θα επιτρέπει τη συλλογική διακυβέρνηση χωρίς να καταλήγει σε ένα ομοσπονδιακό κράτος. Η δημιουργία ενός ευρωπαϊκού ομοσπονδιακού κράτους είναι μια λανθασμένη επιλογή, καθώς απαιτεί πολύ περισσότερη αλληλεγγύη από όση είναι πρόθυμα να

δείξουν τα ιστορικά αυτόνομα ευρωπαϊκά έθνη. Η θεσμική ανασυγκρότηση που απαιτείται σήμερα οφείλει να καθοδηγείται από την αρχή πως ένας δημοκρατικός ευρωπαϊκός πυρήνας θα πρέπει να εκπροσωπεί το σύνολο των πολιτών των κρατών-μελών της ΟΝΕ, αλλά και πως σε ατομικό επίπεδο κάθε πολίτης θα μπορεί να συμμετέχει με την διπλή του ιδιότητα, με άμεσο τρόπο ως μέλος μιας αναδιοργανωμένης ΕΕ από την μια, με έμμεσο ως πολίτης ενός συγκεκριμένου κράτους-μέλους της ΕΕ από την άλλη. Δεν αποκλείεται η περίπτωση το ομοσπονδιακό συνταγματικό δικαστήριο να αναλάβει την πρωτοβουλία από τους πολιτικούς και να προκηρύξει εκείνο ένα δημοψήφισμα για την τροποποίηση του γερμανικού συντάγματος. Αυτό σημαίνει πως τα πολιτικά κόμματα δεν θα μπορούν να συνεχίσουν να μην λαμβάνουν θέση και να κινούνται στο σκοτάδι, όπως κάνουν ως σήμερα. Μια συλλογική πρωτοβουλία για τη σύγκληση μιας ευρωπαϊκής συντακτικής συνέλευσης, που θα υποστηριζόταν από την «χριστιανική δημοκρατική ένωση» (CDU) το «σοσιαλδημοκρατικό κόμμα Γερμανίας» (SPD) και τους «πράσινους», και που θα ψηφιζόταν ταυτόχρονα με εκείνη για την αλλαγή του συντάγματος της Γερμανίας (αλλά όχι πριν την λήξη της τρέχουσας κοινοβουλευτικής περιόδου) δεν θα είναι τότε μια μη ρεαλιστική προοπτική. Αυτή θα είναι η πρώτη φορά που θα διεξαχθεί στη Γερμανία μια δημόσια συζήτηση αυτού του τύπου, κατά τη διάρκεια της οποίας θα διαμορφώνονται απόψεις και θα ληφθούν αποφάσεις για τις διαφορετικές πολιτικές επιλογές του μέλλοντος της Ευρώπης: πιστεύουμε δε πως είναι πολύ πιθανό κατά την διάρκεια αυτής της συζήτησης να διαμορφωθεί μια συμμαχία πολιτικών δυνάμεων ικανή να πείσει την πλειοψηφία της κοινής γνώμης για τα πλεονεκτήματα της πολιτικής ενοποίησης της Ευρώπης. Η τετράχρονη πια κρίση έχει φέρει στο προσκήνιο μια σειρά ετερόκλιτων ζητημάτων και επικέντρωσε όσο ποτέ άλλοτε την προσοχή της κοινής γνώμης στο θέμα του ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Ένα από τα αποτελέσματά της, ήταν να εγείρει την συνειδητοποίηση της ανάγκης να ρυθμιστούν οι χρηματαγορές και να διορθωθούν οι δομικές ανισορροπίες της ευρωζώνης. Για πρώτη φορά στην ιστορία του καπιταλισμού, μια κρίση που πυροδοτήθηκε από τον πιο προωθημένο του τομέα, εκείνο των τραπεζών, δεν μπορούσε να επιλυθεί παρά μόνο με τις κυβερνήσεις να βάλουν τους πολίτες τους, με την ιδιότητα του φορολογουμένου, να καλύψουν τις απώλειες. Στο σημείο αυτό, διερράγη ένα φράγμα, που διαχώριζε τις συστημικές διαδικασίες από εκείνες της καθημερινότητας. Οι πολίτες δικαίως αγανάκτησαν. Το πλατιά διαδεδομένο αίσθημα της αδικίας προέρχεται από το γεγονός πως ο λαός εκτιμά πως μια απρόσωπη διαδικασία -«οι αγορές»- ανέλαβε μια ευθέως πολιτική διάσταση. Αυτό το αίσθημα συνοδεύεται από εκείνο της οργής, καταπιεσμένης ή μη, ή της αδυναμίας. Για να αντιμετωπισθούν αυτές οι τάσεις, χρειαζόμαστε νέες πολιτικές ενδυνάμωσης των πολιτών. Ο δημόσιος διάλογος για τον στόχο και τον σκοπό της διαδικασίας ενοποίησης θα δώσει την ευκαιρία να διευρυνθεί η θεματολογία της πολιτικής αντιπαράθεσης, που ως σήμερα παραμένει έγκλειστη στην οικονομική σφαίρα. Η συνειδητοποίηση πως η πολιτική ισχύς μετακινείται από τη δύση στην ανατολή, η συναίσθηση πως η σχέση μας με τις ΗΠΑ αλλάζει, μπορεί να καταυγάσει με νέο φως τα οφέλη της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Ο ρόλος της Ευρώπης άλλαξε ήδη στον μετααποικιακό κόσμο, και όχι μόνον όσον αφορά την ολέθρια φήμη των Ευρωπαίων ως αποικιοκρατών, για να μην

μιλήσουμε για το ολοκαύτωμα. Οι μελλοντικές προβολές που βασίζονται σε στατιστικά στοιχεία μας λένε πως η Ευρώπη οδεύει προς μια ακόμα αλλαγή, και προορίζεται να μεταβληθεί σε μια ήπειρο με μειούμενο πληθυσμό, παρακμάζουσα οικονομική δύναμη και συρρικνούμενη πολιτική σημασία. Ο λαός της Ευρώπης χρειάζεται να ξέρει πως ο μόνος τρόπος για να διατηρήσει το κοινωνικό του μοντέλο και την πολιτιστική του ποικιλομορφία είναι να ενωθεί και να συνεργαστεί. Χρειάζεται να εξαντλήσει κάθε δυνατότητα αν θέλει να επηρεάζει καθ’ οιονδήποτε τρόπο τα διεθνή πολιτικά πράγματα και να συνεισφέρει σε λύσεις στα παγκόσμια προβλήματα. Εγκατάλειψη της ευρωπαϊκής ενοποίησης σήμερα, σημαίνει δια παντός αποχώρηση από την παγκόσμια σκηνή».

Μετάφραση: ΚΑΚΗ ΜΠΑΛΗ

Θεωρία, Κοινωνία/Οικονομία, Ραφαήλ Καλυβιώτης Πώς η Θάτσερ Νίκησε τον Χάμπερμας by rkaliviotis • 11 May 2013 • 11 Comments ΡΑΦΑΗΛ ΚΑΛΥΒΙΩΤΗΣ Πραγματικά αδυνατώ να καταλάβω τον Χάμπερμας. Ναι υπήρξε ένας εξαιρετικός ιστορικός-φιλόσοφος (και είναι ακόμα) σε κάποια σημεία. Δεν πρέπει να ξεχνάμε όμως ότι από την μία επέκρινε τον γερμανικό εθνικισμό, ενώ από την άλλη πρότεινε αντ’ αυτού έναν συνταγματικό πατριωτισμό ο οποίος να διατηρεί ένα consensus μεταπολεμικό. Με λίγα λόγια από αριστερός μετατοπίζεται σε Αντεναουερικός. Η μετατόπισή του από την αριστερά και την σφοδρή του κριτική στην οικονομία της αγοράς τον βρίσκει όπως όλη την αριστερά εκείνης της εποχής εκτός παιχνιδιού. Όταν δε τα πρώτα φιλελεύθερα μέτρα της Θάτσερ αποφέρουν καρπούς, ξάφνου αρκετοί διανοητές και μεταξύ αυτών και ο Χάμπερμας καθίστανται μετριοπαθώς φιλελεύθεροι δημιουργώντας τον κλοιό των ”σοσιαλφιλελευθέρων”, έννοια αντιφατική εν τη γενέσει της και υποκριτική. Η καθοδήγηση του ατόμου δεν συνάδει με την ελευθερία και οι επιμέρους συλλογικότητες καταπιέζουν την ελευθερία του ατόμου. Η Μάργκαρετ Θάτσερ αντιθέτως έσπασε το μεταπολεμικό consensus με ρεαλιστικές προτάσεις που συνέδεσαν την ελευθερία του ατόμου με την πρόοδο και την καινοτομία, εφήρμοσε Ιδέες δηλαδή με πρακτικό αντίκρυσμα. Δεν παρέμεινε στο ”αντί” που ήταν πραγματικά το μόνο νόημα της περίφημης γενιάς που συμμετείχε πρακτικά και ιδεολογικά στην ”κίνηση του Μάη του ’68”. Τα ιδιωτικά πανεπιστήμια που δημιούργησε είχαν χώρο και για κάποιους από τους επαγγελματίες επαναστάτες του Μάη, αλλά ο σκληρός κανόνας της προσφοράς και της ζήτησης δεν τους κράτησε για πολύ στην επικαιρότητα. Φυσικά ο Χάμπερμας δεν συνέδεσε το όνομά του με το ’68 (ο νεαρός Γιούνγκερ θα μπορούσε) αλλά δεν συνεισέφερε και τίποτα με την στήριξή του στην σοσιαλδημοκρατία. Η μόνη συνεισφορά αυτής της έννοιας, του σοσιαλφιλελευθερισμού δηλαδή, είναι ο κοινωνικός ”εκσυγχρονισμός”, η κατάληψη δηλαδή αλά Γκράμσι όλων των ιδεολογικών μηχανισμών του κράτους (σχολεία, πανεπιστήμια κλπ) για την επικράτηση του σοσιαλισμού. Με πρόφαση δηλαδή τον φιλελευθερισμό που έχει επικρατήσει τον οικειοποιούμαστε (πάντα όμως το κράτος έχει τον πρώτο λόγο) για να ανέβουμε στην εξουσία (Μακιαβέλλι που υποτίθεται ότι τον απεχθάνεται η αριστερά) ενώ ταυτόχρονα προετοιμάζουμε ιδεολογικά την κοινωνία να μετατραπεί σταδιακά σε σοσιαλιστική. Η αντίφαση όμως ήταν αφόρητη και ο Σρέντερ που υπεστηρίχθη από τον Χάμπερμας μάλλον δεξιό θύμιζε παρά αριστερό αφού για οικονομικούς και διεθνολογικούς λόγους αντετάχθη στην Αμερική. Έπραξε δηλαδή ο Σρέντερ όπως ακριβώς θα έπραττε ένα ορθολογικό έθνος-κράτος για να αυξήσει την Ισχύ του, έννοια εντελώς ξένη και μισητή στις παραδοχές της αριστεράς. Και τώρα έρχεται ο Χάμπερμας να αντιταχθεί στην Μέρκελ και τον εθνικισμό της Γερμανίας. Δεν καταλαβαίνει δυστυχώς ο Χάμπερμας ότι καιρό τώρα, αυτός και η αριστερά (π.χ. βλέπε Ούλριχ Μπεκ και την έννοια της ”κοινωνικής εξατομίκευσης”) ακολουθούν και δεν έχουν κάτι ουσιαστικό να προτείνουν στο πώς πρέπει να οργανωθεί η κοινωνία χωρίς αυταρχισμό. Το προοδευτικό δεν είναι προοδευτικό μόνο στο όνομα. Η Θάτσερ τον κατατρόπωσε.

Περισσότερα: http://www.antibaro.gr/article/8057, Ἀντίβαρο Ο διάλογος Habermas και Luhmann

Τεύχος 119, περίοδος: Απρίλιος - Ιούνιος 2012

Ο ΔΙΑΛΟΓΟΣ HABERMAS ΚΑΙ LUHMANN του Θεοφάνη Τάση 1

Σήμερα ο διάλογος που αναπτύχθηκε μεταξύ των Jürgen Habermas (Χάμπερμας) και Niklas Luhmann (Λούμαν) στις αρχές της δεκαετίας του 1980 2γύρω από το ερώτημα αν η πολιτική εξακολουθεί να διαδραματίζει κάποιον ρόλο στις πολύπλοκες σύγχρονες κοινωνίες, οι οποίες αποτελούνται από μια πληθώρα αυτόνομων υποσυστημάτων, έρχεται εκ νέου στο προσκήνιο με αφορμή την αδυναμία της πολιτικής έναντι των αγορών στην τωρινή παγκόσμια οικονομική κρίση. Στο παρόν κείμενο συζητούνται οι δυο θεωρητικές κατασκευές των Χάμπερμας και Λούμαν υπό το πρίσμα της συστημικής πολυπλοκότητας. Ειδικότερα στο πρώτο μέρος ανασυγκροτείται η θεωρία της επικοινωνιακής ορθολογικότητας με έμφαση στην πολιτική της βλέψη, ενώ στο δεύτερο μέρος η θεωρία των συστημάτων με έμφαση στην έννοια της προσδοκίας. Στο τελευταίο μέρος τα εγχειρήματα συγκρίνονται μεταξύ τους ως προς τις έννοιες της αλληλεπίδρασης και της ορθολογικότητας. 1. Η θεωρία της επικοινωνιακής ορθολογικότητας: Από την επικοινωνιακή πράξη στο ημιτελές πρόταγμα της νεωτερικότητας Η έννοια της διυποκειμενικότητας στον Χάμπερμας αφορά τη μεταδοσιμότητα, την κατανόηση και την αποδεκτότητα 3ενός υποκειμενικού νοήματος σ’ ένα άλλο δρών υποκείμενο. 4Έτσι ο Χάμπερμας στοχεύει μέσω της διυποκειμενικότητας στην κατανόηση του ζητήματος της αλληλεπίδρασης δυο δρώντων. Αν όμως η κατανόηση είναι αναγκαία, αλλά όχι ικανή συνθήκη για την αλληλεπίδραση, τότε το ερώτημα που προκύπτει είναι γιατί ο ένας δρών θα πρέπει να αποδεχτεί την πρόταση για αλληλεπίδραση του άλλου; Για τον Χάμπερμας η προφανής απάντηση ότι ο δρών θ’ αποδεχτεί την πρόταση του άλλου αν είναι συμφέρουσα για τον ίδιο, είναι μερικώς ικανοποιητική. Το συμφέρον από μόνο του δεν εξαντλεί όλες τις περιπτώσεις αλληλεπίδρασης, λ.χ. τι συμβαίνει στις περιπτώσεις που υπάρχει διαφωνία λόγω αντικρουόμενων συμφερόντων, ή διαφωνία παρά την ύπαρξη αμοιβαίου συμφέροντος; Με ποιο τρόπο επιτυγχάνεται η συναίνεση δίχως την παραπλάνηση, την απειλή χρήσης βίας ή την υπόσχεση ανταλλάγματος; Ο Χάμπερμας υποστηρίζει ότι η συναίνεση επιτυγχάνεται με τη διατύπωση αξιώσεων εγκυρότητας, οι οποίες γίνονται αποδεκτές από τους δρώντες. 5Οι αξιώσεις εγκυρότητας που συνοδεύουν τις προτάσεις για αλληλεπίδραση υποστηρίζονται από επιχειρήματα. Ο Χάμπερμας διακρίνει τρία είδη αξιώσεων εγκυρότητας: Περί αληθείας, περί ορθότητας, περί ειλικρίνειας. Η αξίωση εγκυρότητας περί αληθείας αφορά την έκθεση γεγονότων και καταστάσεων. Οι αξιώσεις εγκυρότητας περί ορθότητας/κοινωνικής νόρμας (το πρέπον) αφορούν τη δημιουργία διαπροσωπικών σχέσεων. Τέλος, η αξίωση εγκυρότητας περί ειλικρίνειας αφορά την έκφραση υποκειμενικών βιωμάτων. Αν μια αξίωση εγκυρότητας δεν γίνει δεκτή οδηγούμαστε από την απλή

επικοινωνιακή πράξη στον διάλογο (der argumentativer Diskurs). Ο διάλογος είναι μια επικοινωνιακή διαδικασία με στόχο την εξέταση αμφίβολων αξιώσεων εγκυρότητας. Προκειμένου να λάβει χώρα ο διάλογος πρέπει να πληρούνται ορισμένες προϋποθέσεις, τις οποίες ο Χάμπερμας συνοψίζει στην έννοια της ιδανικής επικοινωνιακής κατάστασης. Η ιδανική επικοινωνιακή κατάσταση διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στην επικοινωνιακή θεωρία και παρουσιάζει τ’ ακόλουθα χαρακτηριστικά: Ι. Οι συνομιλητές είναι ικανοί ν’ αναλάβουν την ευθύνη των λεγομένων τους και εμφορούνται από την επιθυμία κοινής αναζήτησης της αλήθειας. ΙΙ. Οι συμμετέχοντες στο διάλογο είναι ισότιμοι και μπορούν εξίσου να εκφέρουν αμφιβολίες και ενστάσεις. ΙΙΙ. Δεν ασκείται οποιοσδήποτε εξωτερικός καταναγκασμός στους συμμετέχοντες στο διάλογο. ΙV. Δεν υπάρχει κανένας χρονικός περιορισμός στον διάλογο καθώς αυτός συνεχίζεται μέχρι την αποδοχή της αρχικά προβληματικής αξίωσης εγκυρότητας. V. Δεν υφίσταται πίεση για άμεση δράση ή επεξεργασία νέων δεδομένων. Η ιδανική επικοινωνιακή κατάσταση είναι ένα ρυθμιστικό ιδεώδες καθώς οποιοσδήποτε αποδέχεται τελικώς μια αξίωση εγκυρότητας προϋποθέτει ότι αυτή θα επαληθευόταν σε μια ιδανική επικοινωνιακή κατάσταση. Επιπλέον, μας επιτρέπει να κρίνουμε κατά πόσο οι νόρμες που διέπουν μια κοινωνική σχέση δεν βασίζονται σε μια ιδεολογία, στον εκφοβισμό ή στην εξαγορά, αλλά στην ορθολογική αιτιολόγηση. Με άλλα λόγια, η ιδανική επικοινωνιακή κατάσταση αποτελεί μέτρο σύγκρισης της ορθολογικότητας μιας κοινωνικής σχέσης. 6Τέλος, η ιδέα της επικοινωνιακής κατάστασης είναι κανονιστική και επιτρέπει τη διατύπωση αξιακών κρίσεων οι οποίες όμως δεν ανάγονται στις υποκειμενικές αξιακές πεποιθήσεις. Ο Χάμπερμας εξασφαλίζει τη δυνατότητα να κρίνει τις κοινωνικές σχέσεις και όχι απλώς να τις περιγράφει ή να τις εξηγεί, επειδή αυτές εμπεριέχουν εξαρχής ένα σημείο αναφοράς, την ιδανική επικοινωνιακή κατάσταση. Με αυτή την έννοια η θεωρία του επικοινωνιακού πράττειν μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια κριτική θεωρία καθώς αποκαλύπτει την απόσταση μεταξύ της κοινωνικής πραγματικότητας και του ρυθμιστικού ιδεώδους. Ο Χάμπερμας επικεντρώνει το ενδιαφέρον του σε δυο είδη διαλόγων: α. Τον θεωρητικό διάλογο που περιστρέφεται γύρω από αξιώσεις αλήθειας. β. Τον πρακτικό διάλογο που αφορά τις αξιώσεις ορθότητας. Αναγνωρίζει επίσης την ύπαρξη ενός τρίτου διαλόγου τον οποίο ονομάζει αισθητική κριτική και έχει ως αντικείμενο το ωραίο. Ονομάζεται κριτική και όχι διάλογος επειδή η ορθολογική εξέταση των αισθητικών αξιολογήσεων περιορίζεται από το ότι προϋποθέτει μια διυποκειμενική έγκυρη θεμελίωση. Οι παραπάνω αξιώσεις εγκυρότητας και οι αντίστοιχοι διάλογοι αντιστοιχούν με τη σειρά τους σε τρεις κόσμους. Έτσι η αξίωση αληθείας αφορά τον αντικειμενικό κόσμο και τα κριτήρια εγκυρότητας αυτής είναι η συμφωνία με τα δεδομένα της εμπειρίας και τις κοινά αποδεκτές ως αληθείς θεωρητικές προτάσεις καθώς και η συνεκτικότητα της. Η αξίωση ορθότητας αφορά τον κοινωνικό κόσμο έχει δε ως θέμα την πράξη και τους κοινωνικούς κανόνες. Ως κριτήριο εγκυρότητάς της ο Χάμπερμας θέτει τη δυνατότητα καθολίκευσής της εφόσον εκείνη αναγνωρίσει τα επιμέρους συμφέροντα όλων των ενδιαφερομένων. Με άλλα λόγια κριτήριο εγκυρότητας μιας αξίωσης ορθότητας είναι το κατά πόσο αυτή μπορεί να γίνει αποδεκτή αφού ληφθεί υπόψη το επιμέρους συμφέρον όλων των μεμονωμένων ατόμων και των ομάδων που επηρεάζονται από μια συγκεκριμένη πράξη. Τέλος, η αξίωση ειλικρίνειας αφορά τον υποκειμενικό κόσμο δηλαδή τον εσωτερικό κόσμο του υποκειμένου. Η αξίωση

ειλικρίνειας δεν θεωρείται έγκυρη όταν διαπιστώνεται ότι το υποκείμενο ψεύδεται με στόχο να εξαπατήσει. Η διαλογική εξέταση της εγκυρότητας δεν είναι δυνατή σε αυτή την περίπτωση καθώς δεν πληρούνται οι προϋποθέσεις που θέτει η ιδανική επικοινωνιακή κατάσταση. 7 Μέχρι εδώ εξετάσαμε το καθαρό επικοινωνιακό πράττειν, όμως στην καθημερινότητα η επικοινωνία δεν αφορά συνήθως απλώς την εκπλήρωση αξιώσεων εγκυρότητας, αλλά συνηθέστερα την επίτευξη ενός σκοπού. Σε αυτό το σημείο ο Χάμπερμας κάνει μια κίνηση καίριας σημασίας θέτοντας το επικοινωνιακό πράττειν ως μέσο του διυποκειμενικού συντονισμού του επιτυχημένου πράττειν. 8Κατ’ αυτό τον τρόπο το ορθολογικό ως προς το σκοπό πράττειν συνδέεται με τη διυποκειμενική συναίνεση ως προς την εκπλήρωση των αξιώσεων εγκυρότητας. Η έννοια της διυποκειμενικότητας αναφέρεται πλέον σε μια κοινή προ-γλωσσική κατανόηση, ενός γνωσιακού και πολιτισμικού ορίζοντα στον οποίο βρίσκονται τα υποκείμενα προτού συναινέσουν σε οτιδήποτε. Αυτός ο ορίζοντας περικλείει αυτό που ο Χάμπερμας ονομάζει, όπως θα δούμε, βιόκοσμο. Προτού προχωρήσουμε, είναι απαραίτητες ορισμένες σύντομες παρατηρήσεις ως προς την έννοια τις διυποκειμενικότητας. Πρώτον, η χαμπερμασιανή διυποκειμενικότητα δεν αποτελεί έμμεση επιστροφή στο υποκείμενο, επειδή το υποκείμενο συγκροτείται εξαρχής ως κοινωνική σχέση και είναι αδιανόητο ως μοναδικότητα. Δεύτερον, υπάρχει μια ένταση στη διυποκειμενικότητα καθώς ο Χάμπερμας μοιάζει να ταλαντεύεται μεταξύ μιας διαδραστικής και μιας διαλογικής κατανόησής της. 9Τέλος, η χαμπερμασιανή διυποκειμενικότητα είναι θετικά φορτισμένη καθώς επιδοτεί τη συναίνεση και παραμελεί τη συγκρουσιακή ή απλώς ανταγωνιστική διάσταση των κοινωνικών σχέσεων. 10 Επιστρέφουμε τώρα στο επικοινωνιακό πράττειν όπου ο Χάμπερμας διακρίνει ανάμεσα σε δυο επίπεδα ορθολογικότητας: α. την επικοινωνιακή ορθολογικότητα που αφορά τις αξιώσεις εγκυρότητας και β. την εργαλειακή ορθολογικότητα αποδίδοντας τα πρωτεία στην πρώτη. Ο λόγος για την πρωτοκαθεδρία της επικοινωνιακής ορθολογικότητας έγκειται στο ότι η εργαλειακή ορθολογικότητα προϋποθέτει την εκπλήρωση συγκεκριμένων κάθε φορά αξιώσεων εγκυρότητας που αφορούν την εκάστοτε πράξη. Βέβαια μια πράξη μπορεί να επιτελεστεί δίχως την εκπλήρωση των αξιώσεων εγκυρότητας, δηλαδή δίχως την προσφορά ορθολογικού κινήτρου για αλληλεπίδραση, αλλά, όπως προαναφέρθηκε, μέσω παραπλάνησης, εκφοβισμού ή υπόσχεσης ανταλλάγματος. Αναγνωρίζοντας το παραπάνω ο Χάμπερμας ονομάζει στρατηγικό πράττειν, το πράττειν το οποίο προσφέρει εμπειρικούς λόγους ως κίνητρο για την αποδοχή μιας πρότασης για αλληλεπίδραση. Προϋπόθεση για την επίτευξη της συναίνεσης μέσω της εκπλήρωσης αξιώσεων εγκυρότητας κατά τη διαδικασία του διαλόγου είναι μια κοινή αντίληψη ως προς τα είδη των επιχειρημάτων που είναι αποδεκτά, η οποία πηγάζει από ένα κοινό πολιτισμικό υπόβαθρο. Με το όρο βιόκοσμο, τον οποίο ο Χάμπερμας δανείζεται από τη φαινομενολογική παράδοση, περιγράφεται το συνολικό γνωσιακό απόθεμα της κοινωνίας που είναι προσβάσιμο σε κάθε δρώντα. Ο βιόκοσμος αποτελεί το πλαίσιο της ανθρώπινης πράξης και διαθέτει τρεις δομικές συνιστώσες: τον πολιτισμό που ορίζεται ως το ερμηνευτικό απόθεμα των κοινών ερμηνευτικών σχημάτων του κόσμου, την κοινωνία που ορίζεται ως το σύνολο των νομιμοποιημένων τάξεων οργάνωσης, οι οποίες διασφαλίζουν το ανήκειν των δρώντων σε κοινωνικές ομάδες όπως επίσης τη μεταξύ τους αλληλεγγύη και τέλος, την προσωπικότητα ως εκείνες τις ικανότητες έλλογης επικοινωνίας, ανάληψης δράσης και ευθύνης που διαθέτει το κοινωνικό άτομο. 11 Σε καθεμία από τις προαναφερθείσες συνιστώσες του βιοκόσμου αντιστοιχεί μια διαδικασία αναπαραγωγής. Ο Χάμπερμας διακρίνει μεταξύ πολιτισμικής

αναπαραγωγής, κοινωνικής ενσωμάτωσης και κοινωνικοποίησης. 12Ειδικότερα, η πολιτισμική αναπαραγωγή εξασφαλίζει την επιτυχή αφομοίωση της καινούργιας γνώσης και κατ’ αυτό τον τρόπο τη συνέχεια της παράδοσης. Η κοινωνική ενσωμάτωση φροντίζει για το συντονισμό της δράσης στο πλαίσιο καλώς ρυθμισμένων διαπροσωπικών σχέσεων καθώς επίσης για τη σταθερότητα των ομαδικών ταυτοτήτων. Τέλος, χάρη στην κοινωνικοποίηση οι νεότερες γενιές αποκτούν τις αναγκαίες ικανότητες για την κοινωνική αλληλεπίδραση, ενώ αναπτύσσουν προσωπικότητες συμβατές με τις απαιτήσεις για τη συμμετοχή σε μια κοινωνική ομάδα. Ο βιόκοσμος συνολικά αναπαράγεται μέσω της αναπαραγωγής των συνιστωσών του εξασφαλίζοντας έτσι τη συνοχή και την ευταξία της κοινωνίας. Όμως οι παραπάνω διαδικασίες αναπαραγωγής δεν είναι ανεξάρτητες η μια από την άλλη, τουναντίον αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Ο Χάμπερμας διαπιστώνει μια τάση αυξανόμενου εξορθολογισμού του βιοκόσμου ως συνέπεια του σταδιακού διαχωρισμού των δομικών συνιστωσών και των αντίστοιχων διαδικασιών αναπαραγωγής. Η επιστήμη, το δίκαιο, η τέχνη συγκροτούν δικές τους περιοχές με αξιακά συστήματα που ενσαρκώνονται σε διακριτούς θεσμούς. Με άλλα λόγια ο βιόκοσμος αλλάζει βαθμιαία εξαιτίας της διάχυσης της επικοινωνιακής ορθολογικότητας εντός του, αποτελώντας κατ’ αυτό τον τρόπο τη συνθήκη της κοινωνικής αλλαγής. Σε αυτό το σημείο διαπιστώνουμε την κριτική πρόθεση της χαμπερμασιανής θεωρίας. Η ουτοπία που ο Χάμπερμας υπαινίσσεται, είναι ο εξορθολογισμός της δημόσιας σφαίρας. Μέσω της κριτικής λειτουργίας της επιστήμης και την καθολική αλλά κυρίως κοσμική ηθική ( moral) αρχίζει ν’ αμφισβητείται η παράδοση η οποία πρέπει να υποστηρίζει ορθολογικά την αξίωση εγκυρότητάς της. Κατ’ αυτό τον τρόπο η συναίνεση εξασφαλισμένη έως τότε από την παράδοση αντικαθίσταται από μια συναίνεση ως προϊόν διαλόγου. Η νεωτερικότητα σηματοδοτεί εκείνη την περίοδο της ιστορίας όπου η επικοινωνιακή ορθολογικότητα θεσμίζεται ως δημόσια σφαίρα. Μέχρις εδώ συζητήσαμε κυρίως τη συμβολική αναπαραγωγή του βιοκόσμου, τώρα ήρθε η ώρα να στρέψουμε την προσοχή μας στην υλική αναπαραγωγή του. Ο Χάμπερμας ονομάζει σύστημα την αναγκαία δομή του βιοκόσμου η οποία είναι υπεύθυνη για την υλική αναπαραγωγή του. 13Εντός αυτής της δομής ο συντονισμός της δράσης επιτυγχάνεται με τη χρήση των μέσων χρήμα και εξουσία χάρη στα οποία οι δράσεις ένας τεράστιου αριθμού δρώντων συντονίζονται με ταχύτητα και αποτελεσματικότητα. Όμως ο βιόκοσμος και το σύστημα αρχίζουν ν’ αποδεσμεύονται καθώς αυξάνει η πολυπλοκότητα μιας κοινωνίας. Σε αντίθεση με τον βιόκοσμο όπου επικρατεί η επικοινωνιακή ορθολογικότητα που αποβλέπει στη συναίνεση των δρώντων, το σύστημα χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία της εργαλειακής ορθολογικότητας. Αν στον βιόκοσμο η συναίνεση επιτυγχάνεται μέσω της εκπλήρωσης των αξιώσεων εγκυρότητας μεταξύ ισότιμων δρώντων, στο σύστημα τα κίνητρα για δράση είναι εμπειρικά (εξαγορά - εκφοβισμός) και όχι ορθολογικά. Σε αντιδιαστολή με τον βιόκοσμο όπου προϋποτίθεται και προάγεται η αυτονομία των δρώντων, στο σύστημα οι δρώντες αντιμετωπίζονται ως μέσα για την επίτευξη ενός σκοπού. Ωστόσο η αποτελεσματικότητα των μέσων χρήμα και εξουσία είναι τόσο εξαιρετική ούτως ώστε αυτά αρχίζουν να καταλαμβάνουν τομείς ανθρώπινων δραστηριοτήτων όπου έως τότε δέσποζε η επικοινωνιακή ορθολογικότητα. Ο Χάμπερμας ονομάζει αποικισμό του βιοκόσμου την αυξητική διαδικασία συντονισμού των πράξεων στην καθημερινή ζωή, όπως στην οικογένεια, τη γειτονία ή τη σχολική εκπαίδευση, όχι μέσω της εκπλήρωσης αξιώσεων εγκυρότητας, αλλά με τη χρήση των μέσων χρήμα και εξουσία. Η έννοια του αποικισμού του βιοκόσμου είναι μείζονος σημασίας στη

θεωρία του Χάμπερμας, δικαιολογώντας τον αυτοπροσδιορισμό της ως κριτικής καθώς όχι απλώς περιγράφει την παθολογία της σύγχρονης κοινωνίας, αλλά συγχρόνως υποδεικνύει μια διέξοδο, όπως θα δούμε, στην κατεύθυνση του εξορθολογισμού της δημόσιας σφαίρας. Ωστόσο ο βιόκοσμος δεν απειλείται μόνο από τον αποικισμό όσο και από την αποξήρανση. Η αποξήρανση είναι η αποσύνδεση της νεοαποκτηθείσας γνώσης των δομικών συνιστωσών από την καθημερινή ζωή η οποία αποτελεί συνέπεια του εξορθολογισμού του βιοκόσμου που συντελείται με τον σταδιακό διαχωρισμό των δομικών συνιστωσών του. Έτσι π.χ. συγκροτούνται οι πρωτοπορίες στην τέχνη ή οι επιστημονικές ελίτ, οι οποίες σημειώνουν επιτεύγματα που παραμένουν απροσπέλαστα από τον συνηθισμένο άνθρωπο και «άχρηστες» για την καθημερινότητά του. Η απομόνωση αυτών των τομέων από τον υπόλοιπο βιόκοσμο οδηγεί, σύμφωνα με τον Χάμπερμας, στην αποξήρανσή του. Σε αυτή την αποξήρανση οφείλεται το γεγονός ότι τα συμπτώματα του αποικισμού, αν και βιώνονται καθημερινά από τους ανθρώπους δεν μπορούν να συνυφανθούν σ’ ένα ερμηνευτικό σχήμα που ν’ αποκαλύπτει τη διαδικασία του αποικισμού του βιοκόσμου. Συνεπώς το ζητούμενο δεν είναι απλώς ο εξορθολογισμός του βιοκόσμου με την έννοια της αυτονόμησης της τεχνικής ή της κυριαρχίας μιας ψευδοορθολογικότητας ή η αντικατάσταση της πίστης στην παράδοση από την πίστη στην επιστήμη. Ζητούμενο είναι ένας εξορθολογισμός του βιοκόσμου που να προάγει την αυτονομία των ανθρώπων. 14Έτσι το πολιτικό πρόταγμα του Χάμπερμας συνίσταται στην ολοκλήρωση του ημιτελούς, όπως το χαρακτηρίζει, προτάγματος της νεωτερικότητας, δηλαδή του εξορθολογισμού της δημόσιας σφαίρας με στόχο την αναχαίτιση του αποικισμού του βιοκόσμου. 2. Η συστημική θεωρία του Λούμαν: Πολυπλοκότητα, προσδοκίες και αυτοποιητικά συστήματα Σε αντίθεση με τον Χάμπερμας, ο Λούμαν δεν ενδιαφέρεται για τους δρώντες και την έννοια της πράξης. Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός του βρίσκονται οι έννοιες της πολυπλοκότητας, του νοήματος και της προσδοκίας, ενώ αφετηρία της αποτελεί η διάκριση ψυχικών και κοινωνικών συστημάτων από τη μια και περιβάλλοντος από την άλλη. Για τον Λούμαν τα ψυχικά και τα κοινωνικά συστήματα είναι συστήματα νοήματος που βρίσκονται μεταξύ τους σε μια σχέση συστήματος - περιβάλλοντος, ενώ αμφότερα χρησιμοποιούν ως οργανωτική δομή την προσδοκία. 15Η θεμελιωδέστερη λειτουργία ενός συστήματος είναι η σύλληψη και η μείωση της πολυπλοκότητας μέσω της προσδοκίας. Ο Λούμαν ορίζει την πολυπλοκότητα ως την πληθώρα των δυνατών βιωμάτων ή πράξεων που εμφανίζονται σε μια δεδομένη κατάσταση και των οποίων ένα μέρος μόνο μπορεί να πραγματωθεί κάθε φορά από το υποκείμενο. Κάθε επιλογή είναι ενδεχομενική μπροστά στις υπόλοιπες επιλογές που θα μπορούσαν να έχουν επιλεγεί. Η πολυπλοκότητα μειώνεται κάθε φορά μέσω της επιλογής, η οποία με τη σειρά της συρρικνώνεται χάρη στις καθημερινές προσδοκίες. Ο Λούμαν εντοπίζει και εξαίρει τη σημασία των προσδοκιών για την αναπαραγωγή των κοινωνικών συστημάτων προκειμένου να διακρίνει μεταξύ διαφορετικών τύπων προσδοκιών ως δομών που διαθέτουν αντίστοιχες λειτουργίες. Ακολούθως αντιλαμβάνεται το νόημα ως έναν ορισμένο τρόπο για τον συνδυασμό διαφορετικών ενδεχομένων, δηλαδή έναν τρόπο επεξεργασίας του βιώματος και της πράξης που βρίσκεται μεταξύ πραγματικότητας και προσδοκίας. 16Σε αυτή τη συλλογιστική το νόημα καθιστά την πολυπλοκότητα έγχρονη και λειτουργεί ως ένα μέσο για τη σύλληψη και τη μείωσή της μέσω της προσδοκίας.

Ο Λούμαν κατορθώνει να μετατρέψει το πρόβλημα της πολυπλοκότητας των συστημάτων σε πρόβλημα προσδοκιών που είτε εκπληρώνονται είτε όχι. Ακολούθως ορίζει ως απογοήτευση τη διάψευση των προσδοκιών τις οποίες ένα σύστημα οφείλει να επεξεργαστεί. Τι συμβαίνει όμως με συστήματα τα οποία αλληλοεξαρτώνται; Ο Λούμαν ονομάζει διπλή ενδεχομενικότητα την εξάρτηση της επιλογής ενός ψυχικού συστήματος από την επιλογή ενός άλλου συστήματος. Με άλλα λόγια η διπλή ενδεχομενικότητα περιγράφει μια κατάσταση όπου οι δυνατότητες που εμφανίζονται προς επιλογή στο ένα σύστημα καθορίζονται από τις δυνατότητες που εμφανίζονται προς επιλογή από το άλλο σύστημα. Καθώς η πολυπλοκότητα αυξάνει στις καταστάσεις διπλής ενδεχομενικότητας, ο Λούμαν εισάγει τις προσδοκίες δευτέρου βαθμού οι οποίες είναι οι προσδοκίες επί των προσδοκιών, δηλαδή το να γνωρίζουμε τι προσδοκούν οι άλλοι από εμάς και αντιστρόφως. Διακρίνουμε δυο είδη προσδοκιών δευτέρου βαθμού: Γνωσιακή προσδοκία ονομάζεται μια προσδοκία όταν η απογοήτευση που την ακολουθεί οφείλεται στο ίδιο το σύστημα με συνέπεια την έναρξη μιας διαδικασίας μάθησης, ενώ κανονιστική προσδοκία ονομάζεται μια προσδοκία όταν η απογοήτευση που την ακολουθεί οφείλεται στο άλλο ψυχικό σύστημα. Με την έννοια της κανονιστικής προσδοκίας ο Λούμαν επαναδιατυπώνει την έννοια της κοινωνικής νόρμας στη θεωρία των συστημάτων. 17Καθώς η πολυπλοκότητα των σύγχρονων κοινωνιών καθιστά αδύνατο τον συντονισμό πολυάριθμων πράξεων μέσω ορθολογικών διαλόγων που αποβλέπουν στη συναίνεση, αυτή αντικαθίσταται από την προσδοκία που αφορά: α. πρόσωπα, β. ρόλους, γ. προγράμματα και δ. αξίες. Στη διατύπωση του Λούμαν: « Δεν μπορούμε ν’ αποβλέπουμε πλέον στη συναίνεση τυχαίων τρίτων για συγκεκριμένες προσδοκίες και κυρίως δεν μπορούμε να τον προβλέψουμε για καινοφανείς προσδοκίες. Δεν γνωρίζουμε ποια κατεύθυνση στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση θα προτιμούσαν οι αγρότες, ποια νομοθεσία θα προτιμούσαν οι νοικοκυρές, ποιες εμπορικές συνθήκες οι καθηγητές. Θα πρέπει κανείς με αφετηρία τη ρεαλιστική παρατήρηση να θεωρήσει ως δεδομένο ότι τέτοιες γνώμες δεν υπάρχουν και ακόμη ότι δεν μπορούν να δημιουργηθούν, αλλά ότι μπορεί να δημιουργηθεί μόνο η θεσμική φαντασίωση γνωμών. Πράγμα που μας παραπέμπει στην αναγκαιότητα της πολιτικής ». 18 Η προσπάθεια ερμηνείας των πολύπλοκων αλληλεπιδράσεων που συντελούνται με τη μαζική δημιουργία προσδοκιών σε συνθήκες διπλής ενδεχομενικότητας δίχως την ταυτόχρονη φυσική παρουσία δρώντων και η αύξηση της πολυπλοκότητας του συστήματος στην προσπάθεια μείωσης της πολυπλοκότητας του περιβάλλοντος οδηγεί τον Λούμαν στο να περιγράψει τη σχέση συστήματος- περιβάλλοντος με όρους παρατήρησης εισάγοντας την έννοια του αυτοποιητικού συστήματος. Αυτοποιητικά είναι τα λειτουργικώς κλειστά συστήματα τα οποία αυτοαναπαράγονται μέσω της αυτοπαρατήρησης. Λειτουργικώς κλειστά εδώ σημαίνει ότι οι λειτουργίες του συστήματος αναφέρονται πάντοτε σε άλλες λειτουργίες του συστήματος. Αυτός ο αυτοαναφορικός τρόπος λειτουργίας όχι μόνο δεν λειτουργεί ανασταλτικά στην επικοινωνία με το περιβάλλον, αλλά επιπλέον εξασφαλίζει την ανοιχτότητα των αυτοποιητικών συστημάτων. Ο Λούμαν επιχειρεί να υπερβεί την αντίθεση μεταξύ ανοιχτών και κλειστών συστημάτων εισάγοντας τη διάκριση μεταξύ συστήματος και περιβάλλοντος εντός του συστήματος το οποίο συγκροτείται ακριβώς βάσει αυτής. 19Με άλλα λόγια σε κάθε λειτουργία του συστήματος υπάρχει εξαρχής η διάκριση συστήματος - περιβάλλοντος ως διάκριση αυτοναφοράς και ετεροαναφοράς. Το σύστημα αποκτά τη δυνατότητα της αυτοπαρατήρησης καθώς αυξάνει η εσωτερική του πολυπλοκότητα. Η αυτοπαρατήρηση και η ακόλουθη αυτοπεριγραφή του συστήματος με τους δικούς του όρους είναι ο μόνος τρόπος που διαθέτει το σύστημα για τον έλεγχο ενός

υπερπολύπλοκου περιβάλλοντος. Έτσι στη συστημική θεωρία η αυτοπαρατήρηση του συστήματος είναι ένας μηχανισμός μείωσης της εσωτερικής αύξησης της πολυπλοκλότητας ο οποίος επιπλέον επιφέρει μια εικόνα ενότητας του συστήματος. Σε αυτό το πλαίσιο ο Λούμαν αντιλαμβάνεται τη διυποκειμενικότητα στα κοινωνικά συστήματα ως αυτοπαρατήρηση της επικοινωνίας. Αυτό του επιτρέπει να μην περιορίζει την επικοινωνία, όπως ο Χάμπερμας, σε μια αλληλεπίδραση μεταξύ δρώντων που διαθέτουν φυσική παρουσία. Στο σχήμα του Λούμαν η επικοινωνία συντελείται μαζικά και ταυτόχρονα δίχως τη φυσική παρουσία συνομιλητών οι οποίοι να μπορούν να εγείρουν και ν’ αμφισβητήσουν αξιώσεις εγκυρότητας. Όμως από τη στιγμή που η επικοινωνία δεν εξαντλείται πλέον στη γλωσσική αλληλεπίδραση σ’ ένα κοινό πλαίσιο αναφοράς όπου η συναίνεση επιτυγχάνεται με ορθολογικά μέσα, αλλά περιγράφεται με όρους αυτοπαρατήρησης, πώς εξασφαλίζεται η συναίνεση των δρώντων; Ο Λούμαν χρησιμοποιεί την έννοια των συμβολικώς γενικευμένων μέσων επικοινωνίας όπως πίστη, εξουσία, δίκαιο, ιδιοκτησία, χρήμα, αγάπη και τέχνη, τα οποία αποτελούν κίνητρα επιλογής, δηλαδή μείωσης της πολυπλοκότητας, και αποδοχής της επικοινωνίας η οποία με τη σειρά της θ’ αποτελέσει προϋπόθεση για περαιτέρω επικοινωνίες. Τα συμβολικώς γενικευμένα μέσα επικοινωνίας συνδέονται κάθε φορά με ορισμένες συνέπειες ούτως ώστε μια επιλογή να είναι θελκτική, εξασφαλίζοντας κατ’ αυτό τον τρόπο τη συναίνεση μεταξύ των υποκειμένων δίχως διαδικασίες διαλόγου. 3. Επικοινωνιακή ορθολογικότητα έναντι συστημικής θεωρίας Όπως είδαμε, για τον Χάμπερμας τα κίνητρα για την αποδοχή μιας πρότασης για επικοινωνιακή δράση είναι ορθολογικά και διατυπώνονται μέσω αξιώσεων εγκυρότητας. Ο Λούμαν από την άλλη δεν περιορίζει τα κίνητρα σε ορθολογικά και εμπειρικά, αλλά αναγνωρίζει πληθώρα θεμάτων. Λόγου χάριν μπορεί κανείς ν’ αρνηθεί μια αλληλεπίδραση από φόβο ή από πλήξη όπως επίσης μπορεί ν’ αποδεχτεί μια αλληλεπίδραση από συνήθεια ή συμπάθεια προς τον άλλο. Σε αντίθεση με τον Χάμπερμας που επικεντρώνει την προσοχή του στους δρώντες οι οποίες αλληλεπιδρούν άμεσα μεταξύ τους δηλαδή ενώπιος ενωπίω, ο Λούμαν στρέφει την προσοχή του στην κατάσταση όπου λαμβάνει χώρα η αλληλεπίδραση και τις προϋποθέσεις της. Έτσι η αλληλεπίδραση μεταξύ των θεατών μιας τηλεοπτικής εκπομπής και του παρουσιαστή αυτής ή του αναγνώστη ενός βιβλίου ή μιας εφημερίδας είναι διαφορετικές από την προαναφερθείσα αλληλεπίδραση πρόσωπο με πρόσωπο. Σε αναλογία με τις αξιώσεις εγκυρότητας στο σχήμα του Χάμπερμας, τα συμβολικώς γενικευμένα μέσα επικοινωνίας του Λούμαν, όπως για παράδειγμα η «εξουσία» ή η «αλήθεια», συνδέουν τις εκάστοτε επιλογές με προσδοκίες ή συνέπειες δημιουργώντας κίνητρα για την αποδοχή ή την απόρριψη προτάσεων αλληλεπίδρασης. Τα συμβολικώς γενικευμένα μέσα αποτελούν τη βάση για τη διαφοροποίηση των αυτοποιητικών λειτουργικών συστημάτων, αλλά σε αντίθεση με την έννοια του βιοκόσμου δεν υπάρχει ένα γενικευμένο μέσο ή ένα συνολικό σύστημα στη θεωρία συστημάτων του Λούμαν το οποίο να συνενώνει όλα τα συστήματα σε μια ολότητα. Έτσι ενώ για τον Χάμπερμας οι αξιακές συγκρούσεις ή οι αντιφάσεις των κανόνων μπορούν να επιλυθούν στο πλαίσιο ενός διαλόγου με τη χρήση της ηθικής (Moral), ο Λούμαν τονίζει το συγκρουσιακό στοιχείο, καθώς η υποτίμηση του ηθικού στοιχείου αποτελεί προϋπόθεση για τη διαφοροποίηση των λειτουργικών συστημάτων στο σχήμα του. 20Το σημείο αυτό είναι κρίσιμο όσον αφορά τη σχέση κοινωνικής θεωρίας και πολιτικής πράξης. Ο Χάμπερμας επιμένει, σε αντίθεση όπως θα δούμε με τον

Λούμαν, στη σύνδεσή τους και επιχειρώντας να διατυπώσει μια κριτική κοινωνική θεωρία υπερασπίζεται τη δυνατότητα θέσμισης ηθικοπρακτικών διαλόγων εντός της δημόσιας σφαίρας προς επίλυση διαφορών που αναγνωρίζονται ή προκύπτουν ως συνέπεια του αποικισμού του βιοκόσμου. Όμως ο αποικισμός του βιοκόσμου οφείλεται στη διαδικασία εκσυγχρονισμού, δηλαδή ακριβώς σε εκείνη τη διαδικασία εξορθολογισμού και διαφοροποίησης των συνιστωσών του βιοκόσμου την οποία εγκαινίασε η νεωτερικότητα. Τα υποσυστήματα χρήμα και εξουσία εκτός από την υλική αναπαραγωγή αναλαμβάνουν πλέον στη σύνθετη σύγχρονη κοινωνία να εξασφαλίσουν τη συνοχή και την εύρυθμη λειτουργία των δομικών συνιστωσών του βιοκόσμου, ωστόσο με ένα υψηλό τίμημα για τον δεύτερο. Έτσι η θεωρία του Χάμπερμας υποχρεωτικώς συναντά με τη σειρά της το ζήτημα της πολυπλοκότητας, καθώς η υψηλή διαφοροποίηση μεταξύ βιοκόσμου και συστήματος περιορίζει ολοένα το εύρος της επικοινωνιακής ορθολογικότητας. Σε αυτό ακριβώς το σημείο ο Λούμαν ορθώς επικρίνει τη θεωρία του Χάμπερμας ως προς το ότι αδυνατεί να συλλάβει τον συντονισμό εκατομμύριων πράξεων που λαμβάνουν χώρα συγχρόνως δίχως την επίτευξη συναίνεσης μέσω διαλόγου. 21Για τον Λούμαν ο διάλογος με τη μορφή ανταλλαγής επιχειρημάτων για την εκπλήρωση αξιώσεων εγκυρότητας δεν αποτελεί παρά μια οριακή περίπτωση στην πολύπλοκη καθημερινότητα των σύγχρονων κοινωνιών. Σε αντίθεση με τον Χάμπερμας ο Λούμαν επαναπροσδιορίζει την έννοια της ορθολογικότητας με επίκεντρο τη διάκριση μεταξύ συστήματος και περιβάλλοντος, εγκαταλείποντας την έννοια του δρώντος και της πράξης. 22Ορίζοντας την ορθολογικότητα ως προς το κάθε λειτουργικό σύστημα και τη σχέση του με το περιβάλλον, ο Λούμαν προσπαθεί ν’ αντιμετωπίσει το ζήτημα της πολυπλοκότητας σε ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης. Αντί να προϋποθέσει την ύπαρξη μιας εγγενούς ορθολογικότητας εντός της γλώσσας, όπως ο Χάμπερμας, ο Λούμαν αποδίδει διαφορετικά είδη ορθολογικότητας σε κάθε σύστημα. Αυτό όμως έχει ως συνέπεια τα συστήματα να μην διαθέτουν πλέον καμία κοινή αναφορά. Πώς λοιπόν επιτυγχάνεται σε αυτό το σχήμα ο συντονισμός των διαφορετικών συστημάτων; Η απάντηση της συστημικής θεωρίας είναι ότι τα συστήματα αναγνωρίζουν τη διαφορά συστήματος - περιβάλλοντος, όπως επίσης τη διαφορά των δικών τους κριτηρίων ορθολογικότητας και των κριτηρίων ορθολογικότητας που χρησιμοποιούν τα συστήματα του περιβάλλοντός τους, λαμβάνοντάς τα υπόψη για τη δική τους λειτουργία. Αυτός ο τρόπος εσωτερικού αναστοχασμού ονομάζεται από τον Λούμαν συστημική ορθολογικότητα. 23Η αναστοχαστικότητα συνιστά έναν ειδικό τρόπο λειτουργίας του συστήματος, καθοριστικής σημασίας για άλλες λειτουργίες καθώς δημιουργούνται δομές που αποτελούν προϋπόθεση για την πληθώρα συστημικών λειτουργιών. Κατ’ αυτό τον τρόπο η πλειονότητα των εσωτερικών λειτουργιών του συστήματος λειτουργεί μη αναστοχαστικά. Τελικώς τα συστήματα μειώνουν την πολυπλοκότητα του περιβάλλοντός τους αυξάνοντας τη δική τους δίχως όμως η αύξηση της δικής τους πολυπλοκότητας ν’ αποβαίνει σε βάρος της λειτουργίας τους, χάρη ακριβώς στη συστημική ορθολογικότητα. Προκειμένου τώρα να συνεργαστούν διαφορετικά συστήματα μεταξύ τους επιστρατεύονται τα συμβολικώς γενικευμένα μέσα τα οποία παράγουν ειδικούς λειτουργικούς κώδικες βάσει των οποίων συντονίζεται μια πληθώρα ταυτόχρονων επικοινωνιών έτσι ώστε αυτοί ν’ αντιστοιχούνται στα μεμονωμένα συστήματα. Αυτά λοιπόν είναι τα κέρδη που αποκομίζει ο Λούμαν, καθώς μετατοπίζει το ενδιαφέρον του από τη διυποκειμενικότητα στη διάκριση συστήματος και περιβάλλοντος. Όσο σημαντικά όμως είναι τα παραπάνω οφέλη το τίμημα κρίνεται πολύ υψηλό από τη σκοπιά του Χάμπερμας, καθώς ο Λούμαν αγνοώντας τον βιόκοσμο και τις

ενυπάρχουσες σ’ αυτόν δομές επικοινωνιακής ορθολογικότητας συλλαμβάνει μόνο τη μια όψη του νομίσματος. Ο Χάμπερμας ορθώς επισημαίνει ότι τα αυτονομημένα και κλειστά συστήματα βρίσκονται πάντοτε εντός του βιοκόσμου όπου κυριαρχούν οι δομές γλωσσικής διυποκειμενικότητας. Ναι μεν τα υποσυστήματα χρήμα και εξουσία είναι κλειστά έτσι ώστε μια άμεση παρέμβαση της δημόσιας σφαίρας σε αυτά ν’ αποκλείεται, ωστόσο ο Χάμπερμας θεωρεί εφικτό τον έμμεσο έλεγχό τους μέσω της δημιουργίας «θορύβου» στο περιβάλλον των λειτουργικών συστημάτων που θα ενεργοποιήσει τη συστημική τους ορθολογικότητα. Ανεξαρτήτως από το αν συμφωνεί κανείς με την παραπάνω οπτική ή την απορρίπτει ως μετριοπαθή καθώς δεν αμφισβητεί το θεσμικό πλαίσιο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας σε αντίθεση με τη θεωρία των συστημάτων, η χαμπερμασιανή προσέγγιση επιμένει στη σημασία του πολιτικού. Ο Χάμπερμας αναθέτει στην αυτοργανωνόμενη δημόσια σφαίρα την αποστολή να θέσει τη συστημική ορθολογικότητα υπό τους περιορισμούς της επικοινωνιακής ορθολογικότητας προκειμένου να δεσμεύσει την αυτοδυναμία των συστημάτων, ούτως ώστε ν’ αποτραπεί ο ολικός αποικισμός του βιοκόσμου. Ο Χάμπερμας λοιπόν αναγνωρίζει το πρόβλημα της πολυπλοκότητας και τους περιορισμούς που θέτει στον συντονισμό της κοινωνικής πράξης μέσω της επικοινωνιακής ορθολογικότητας. Στοχεύοντας όμως σε μια κριτική και όχι απλώς περιγραφική θεωρία επιχειρεί να εξερευνήσει τις δυνατότητες εφαρμογής της επικοινωνιακής ορθολογικότητας, με άλλα λόγια παρέμβασης της δημόσιας σφαίρας στο πλαίσιο μιας πολύπλοκης κοινωνίας. Αυτό το ενδιαφέρον εκδηλώνεται εξαρχής στις βασικές παραδοχές της επικοινωνιακής θεωρίας. Ο Χάμπερμας αναζητά μια έννοια διυποκειμενικής εγκυρότητας που να μην υπονομεύεται από την έννοια του κλειστού αυτοαναφορικού συστήματος, αλλά η οποία αντιθέτως θ’ αποτελεί τη βάση για τη διαφοροποίηση των λειτουργικών συστημάτων. Συνοψίζοντας, έχουμε δυο θεωρητικές κατασκευές με αντιδιαμετρικές αφετηρίες. Στο οικοδόμημα του Χάμπερμας αφετηρία είναι η διυποκειμενικότητα και η γλώσσα που αναπτύσσονται σε μια θεωρία επικοινωνιακής ορθολογικότητας η οποία εξαρχής διαθέτει κριτική βλέψη. Ο Λούμαν από την άλλη εκκινεί από την έννοια της πολυπλοκότητας και της σχέσης περιβάλλοντος και συστήματος, αποβλέποντας στην περιγραφή της κοινωνικής πραγματικότητας. 24Αν και ο Χάμπερμας αναδεικνύει τη σημασία του πολιτικού στοιχείου, θεωρεί το θεσμικό πλαίσιο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας αδιαμφισβήτητο αποκλείοντας κάθε είδος θεσμικού πειραματισμού, στερώντας κατ’ αυτό τον τρόπο στη δημόσια σφαίρα το οπλοστάσιό της, τη δημιουργική ικανότητά της όπως αυτή εκδηλώνεται στη θεσμική της δραστηριότητα. Επιπλέον, επιμένοντας στην εγγενή ορθολογικότητα της γλώσσας κινδυνεύει να οδηγηθεί από τη μια σε μια γλωσσοποίηση του ασυνειδήτου και από την άλλη στην αναζήτηση ενός βιολογικού υποβάθρου των γλωσσικών δομών. Τα τελευταία δεν ανησυχούν τον Λούμαν, ωστόσο και στη θεωρία των συστημάτων η δημιουργική ικανότητα της δημόσιας σφαίρας παραγνωρίζεται με αποτέλεσμα να παραμένει αναπάντητο το ερώτημα της εμφάνισης νέων συστημάτων και της εξαφάνισης παλαιότερων. Βεβαίως μπορεί κανείς ν’ αντιτείνει ότι η αύξηση της πολυπλοκότητας του συστήματος οδηγεί στην ανάδυση καινούργιων συστημάτων, αλλά ακόμη και έτσι θα όφειλε να εξηγήσει τους λόγους για τους οποίους αναδύονται τα συγκεκριμένα καινούργια συστήματα κάθε φορά ανάμεσα σε μια ποικιλία εναλλακτικών. Επιπλέον, η συστημική θεωρία είναι αναγκαστικά περιγραφική και όχι κριτική, καθώς επικεντρώνεται στη λειτουργία των συστημάτων και όχι στο περιεχόμενό της. Ο Λούμαν δεν έχει ούτε κριτική ούτε απολογητική διάθεση έναντι της υπάρχουσας κοινωνικής θέσμισης, δηλώνοντας απλώς αδιάφορος ως προς αυτή. 25

Εν κατακλείδι, παρά τις αδυναμίες τους αμφότερες οι θεωρίες είναι εξαιρετικά συνεκτικές και με εντυπωσιακό ερμηνευτικό εύρος, αλλά επίσης αρκετά αφηρημένες ώστε ν’ αντιστέκονται στην εμπειρική διάψευση. Είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς ποια από τις δυο θα επικρατήσει και με τι επιμέρους τροποποιήσεις. Η τελική έκβαση όχι μόνο είναι αβέβαιη, αλλά δεν προβλέπεται στο άμεσο μέλλον. Ενδεχομένως όμως να ήλθε ο καιρός ν’ αντιμετωπίσουμε τα ζητήματα που πραγματεύονται αμφότερες οι θεωρίες όχι βελτιώνοντάς τις, αλλά θέτοντας εξαρχής διαφορετικά ερωτήματα τα οποία ν’ αμφισβητούν ριζικώς τόσο τις αξιωματικές παραδοχές αυτών όσο και το υπαρκτό θεσμικό πλαίσιο. Η επικοινωνιακή θεωρία του Χάμπερμας θέτει ως στόχο τη βελτίωση της αστικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας μέσω της βελτίωσης της λειτουργίας της δημόσιας σφαίρας. O Λούμαν μοιάζει να υποστασιοποιεί το σύστημα εγκαινιάζοντας μια ιδιάζουσα «πολιτική θεολογία» με επίκεντρο μια αυτοποιούμενη οντότητα, το σύστημα των συστημάτων. Αμφότεροι αγνοούν, σε διαφορετικό βαθμό, τη δημιουργική ικανότητα της πολιτικής κοινότητας όπως αυτή εκδηλώνεται στη θεσμίζουσα δραστηριότητά της. Η αυτοποίηση στον Λούμαν παραμένει κενή περιεχομένου καθώς δεν περιγράφει την αυτοδημιουργία της κοινωνίας, αλλά την αναπαραγωγή του συστήματος των συστημάτων το οποίο παραμένει αναλλοίωτο πλην όμως με διαφορετική μορφή στον χρόνο. Το ημιτελές πρόταγμα της νεωτερικότητας εξακολουθεί να παραμένει ημιτελές επειδή ο Χάμπερμας επιμένει να υποτιμά τις υλικές προϋποθέσεις της λειτουργίας της δημόσιας σφαίρας, όταν δεν προτείνει τον εκδημοκρατισμό της παραγωγής και της οικονομικής αγοράς. Μια γνησίως κριτική κοινωνική θεωρία σήμερα οφείλει ν’ αναγνωρίζει την πολυπλοκότητα της λειτουργίας της κοινωνίας και τη συνεισφορά των μερών της, ή υποσυστημάτων στην ορολογία του Λούμαν, δίχως να παραγνωρίζει όμως τη δημιουργική ικανότητα των υποκειμένων και της ανώνυμης συλλογικότητας. Συγχρόνως οφείλει να διερευνά τις επικοινωνιακές συνθήκες όχι μόνο στη δημόσια σφαίρα, αλλά και στην παραγωγή, αμφισβητώντας τις δομές εξουσίας που αναπτύσσονται εντός της και αποβλέποντας όχι απλώς στην περιγραφή, αλλά στον ριζικό μετασχηματισμό του θεσμικού πλαισίου της υπάρχουσας κοινωνίας. Δυστυχώς δεν μπορούμε να προχωρήσουμε περισσότερο καθώς κινδυνεύουμε να υπερβούμε τόσο τα όρια όσο και τις προθέσεις αυτής της εργασίας. Τα ειδικά χαρακτηριστικά αυτής της θεωρίας μένει να φανούν όπως άλλωστε και η μορφή της νέας εποχής που ανοίγεται μπροστά μας. Βιβλιογραφία Barben, Daniel (1995): Theorietechnik und Politik bei N. Luhmann , Diss., Potsdam. Berger, Johannes (1987): „Autopoiesis: Wie ‚systemisch‘ ist die Theorie sozialer Systeme?“, Haferkamp, Schmid (Hg.): Sinn, Kommunikation und soziale Differenzierung. Beiträge zu Niklas Luhmanns “Die Gesellschaft der Gesellschaft” , Frankfurt/M.: 207-230.

Blühdorn, Ingolfur (2000): “An Offer One Might Prefer to Refuse: The Systems Theoretical Legacy of Niklas Luhmann”, European Journal of Social Theory ,Vol. 3: 339-354.

Bonacker, Thorsten (1999): Kommunikation zwischen Konsens und Konflikt: Möglichkeiten und Grenzen gesellschaftlicher Rationalität bei Jürgen Habermas und Niklas Luhmann , Oldenburg. Breuer, Stefan (1987): „Adorno, Luhmann. Konvergenzen und Divergenzen von

kritischer Theorie und Systemtheorie“, Leviathan : 97-112. Habermas, Jürgen (1981): Theorie des kommunikativen Handelns . 2 Bde. Frankfurt am Main: Suhrkamp. Habermas, Jürgen/ Luhmann, Niklas (1990): Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie. Was leistet die Systemforschung? , Frankfurt am Main: Suhrkamp. Hörmann, Georg (Hg.) (1994): Im System gefangen - Zur Kritik systemischer Konzepte in den Sozialwissenschaften , Münster.

Jezierska, Katarzyna(2011): “Radical democracy redux. Politics and subjectivity beyond Habermas and Mouffe”. Örebro Studies in Political Science 29: 217- 231.

Luhmann, Niklas (1990): Die Wissenschaft der Gesellschaft , Frankfurt am Main: Suhrkamp. Luhmann, Niklas (1987): Rechtssoziologie. 3. Aufl. Opladen: Westdeutscher Verlag. Mayntz, Renate (1995): „Zum Status der Theorie sozialer Differenzierung als Theorie sozialen Wandels“, στο Müller, H.- P., Schmid, M. (Hg.): Sozialer Wandel: Modellbildung und theoretische Ansätze , Frankfurt/M. Schäfer, Walter Reese (2001): Jürgen Habermas , Frankfurt am Main: Campus.

Strydom, Peter (2006): “Intersubjectivity - interactionist or discursive? Reflections on Habermas’ critique of Brandom”, Philosophy Social Criticism , Vol. 32, No.2: 155-172.

1 Ο Θεοφάνης Τάσης είναι Marie Curie Research Fellow και επίσης προσκεκλημένος ερευνητής στο Centre Prospero des

Facultes Universitaire Saint-Louis de Bruxelles. 2 Για έναν απολογισμό του διαλόγου από τη σκοπιά των πρωταγωνιστών του βλ. Habermas , J ü rgen / Luhmann , Niklas (1990):

Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie . Was leistet die Systemforschung? , Frankfurt am Main: Suhrkamp. 3 O όρος αποδεκτότητα, σύμφωνα με τον Chomsky, αφορά την αντιμετώπιση εκφωνημάτων από τον ακροατή με βάση όχι μόνο

τις γλωσσικές αλλά κυρίως τις εξωγλωσσικές του γνώσεις. Μια γραμματική πρόταση μπορεί να μην είναι αποδεκτή όταν

εκφωνείται σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα από συγκεκριμένους ομιλητές ή προς συγκεκριμένους ακροατές: Α: Νομίζω ότι

κάνετε κάποιο λάθος κύριε συνάδελφε. Β: Κι εγώ νομίζω ότι είσαι άσχετος, αγράμματος και ντενεκές ξεγάνωτος. Η εκφώνηση

του Β, παρότι απολύτως καλοσχηματισμένη γραμματική πρόταση δεν είναι επιτρεπτή (άρα αποδεκτή) για λόγους ευγένειας,

ακαδημαϊκού ήθους ή άλλων ανάλογων εξωγλωσσικών συμβάσεων. Θα μπορούσε όμως να είναι αποδεκτή μεταξύ φίλων, όταν

δεν υπάρχουν άλλοι ακροατές ή όταν είναι προφανές ότι ο Β έχει σκοπό απλώς να αστειευτεί. 4 Αυτή η έννοια διυποκειμενικότητας αφορά το καθαρό επικοινωνιακό πράττειν. Προτίθεμαι ν’ αναφερθώ πιο κάτω κάπως

εκτενέστερα σε μια δεύτερη διάσταση της διυποκειμενικότητας που σχετίζεται με το εργαλειακό πράττειν. 5 Ως γνωστόν σ’ αυτό το σημείο εντοπίζεται η επίδραση της speech act theory των Austin και Searle για τα γλωσσικά

ενεργήματα (γλωσσική δράση). Οι Austin και Searle αντί της εξέτασης της αλήθειας μιας πρότασης στρέφουν την προσοχή τους

στην καθημερινή γλώσσα. Ο Austin υποστηρίζει ότι κάθε αξίωση συνιστά γλωσσική δράση. Έτσι η επικοινωνία ορίζεται ως η

επιτέλεση γλωσσικών δράσεων. Ο Χάμπερμας, όπως θα δούμε, ριζοσπαστικοποιεί το εγχείρημα των προαναφερθέντων

συνδέοντας τη γλωσσική πράξη με την ορθολογική ως προς το σκοπό πράξη. 6 Κάθε κοινωνική πράξη είναι παράγωγη μιας επικοινωνιακής πράξης. 7 Ο Χάμπερμας διακρίνει την περίπτωση όπου το υποκείμενο δεν έχει την πρόθεση να εξαπατήσει, αλλά αυταπατάται. Σε αυτή

την περίπτωση υπάρχει η δυνατότητα διαλόγου και μιλάμε για θεραπευτικό διάλογο με χαρακτηριστικό παράδειγμα την

ψυχανάλυση. 8 9 Ο Strydom προχωρά ένα βήμα περαπέρα υποστηρίζοντας ότι υφίσταται μια αμφισημία η οποία προκύπτει λόγω της

ανεπαρκούς επεξεργασίας από μέρους του Χάμπερμας της επικοινωνίας ως δομοποιητικής διαδικασίας. Βλ . “Strydom, Peter,

Intersubjectivity - interactionist or discursive? Reflections on Habermas’ critique of Brandom”, Philosophy Social Criticism ,

March 2006, Vol. 32, No.2: 155-172.

10 Αυτή είναι η κριτική που διατυπώνει ο Bonacker στη χαμπερμασιανή διυποκειμενικότητα όταν ανασυγκροτεί τον διάλογο

Χάμπερμας και Λούμαν με βάση τις έννοιες της συναίνεσης και της σύγκρουσης. B λ . Bonacker, Thorsten (1999):

Kommunikation zwischen Konsens und Konflikt: Möglichkeiten und Grenzen gesellschaftlicher Rationalität bei Jürgen

Habermas und Niklas Luhmann , Oldenburg. 11 Habermas, ]ürgen (1981): Theorie des kommunikativen Handelns . 2 Bde. Frankfurt am Main : Suhrkamp , Band 2: 209. 12 Ο.π.: 214. 13 Ο Walter Reese - Sch ä fer υποστηρίζει ότι η εισαγωγή της έννοιας του συστήματος στην επικοινωνιακή θεωρία του

Χάμπερμας αποτελεί προϊόν του διαλόγου του με τον Λούμαν και της κριτικής του δεύτερου στις ιστορικοφιλοσοφικές

προϋποθέσεις της κριτικής θεωρίας. Αντιθέτως, ο Λούμαν δεν αισθάνθηκε την ανάγκη να τροποποιήσει τη θεωρία του καθώς

εκείνη ως τότε είχε ανταπεξέλθει ικανοποιητικώς στις κριτικές του Χάμπερμας, βλ. Sch ä fer , Walter Reese (2001): J ü rgen

Habermas , Frankfurt am Main : Campus : 15-16. 14 Ο εξορθολογισμός του βιοκόσμου αφορά τη δημιουργία μιας δημόσιας σφαίρας εύρυθμης διαβούλευσης. Ωστόσο η

επικοινωνιακή ορθολογικότητα της διαβούλευσης παραγνωρίζει την αγωνιστική διάσταση του δημόσιου λόγου. Βλ . Jezierska,

Katarzyna (2011): “ Radical democracy redux. Politics and subjectivity beyond Habermas and Mouffe” , Örebro Studies in

Political Science 29: 217- 231. 15 Αξίζει να τονιστεί ότι για τον Λούμαν oι άνθρωποι, δηλαδή συνειδήσεις εντός σωμάτων, δεν αποτελούν στοιχεία των

κοινωνικών συστημάτων. 16 Το ερώτημα είναι αν για τον Λούμαν το νόημα πηγάζει από τη διάκριση μεταξύ πραγματικότητας και δυνατότητας ή

αντιστρόφως αν το νόημα επιτρέπει τη διάκριση. Επίσης το νόημα στον Λούμαν φαίνεται να είναι ατομικό και όχι κοινωνικό. 17 Προκειμένου όμως να διασφαλίσει ένα σύστημα τη σταθερότητά του θα πρέπει να συνδυάζει τόσο κανονιστικές όσο και

γνωσιακές προσδοκίες. 18 Luhmann, Niklas (1987): Rechtssoziologie . 3. Aufl. Opladen : Westdeutscher Verlag : 72. 19 Ουσιαστικά αυτό που επιχειρεί ο Λούμαν είναι ν’ απαντήσει στο ερώτημα πώς τα συστήματα εγκαθιδρύουν και διατηρούν το

σύνορό τους με το περιβάλλον, στρεφόμενος από τις δομές προσδοκιών στο οργανωτικό κλείσιμο του συστήματος που

συντελείται με τη διαρκή συναρμογή των επικοινωνιών. Η συναρμογή των επικοινωνιών όπως θα δούμε επιτυγχάνεται χάρη

στην αυτοπαρατήρηση του συστήματος. Έτσι ο Λούμαν θέτει ως συνθήκη για την αναπαραγωγή των κοινωνικών συστημάτων

τη συνέχεια και συνοχή των επικοινωνιών, προτείνοντας συγχρόνως το σχήμα της αυτοαναφοράς το οποίο την εξασφαλίζει. 20 Για παράδειγμα το σύστημα επιστήμη μπορεί να διαφοροποιηθεί και ν’ αναπτυχθεί μόνο αν η δημοσίευση επιστημονικών

μελετών δεν διώκεται ως ύβρις. Ωστόσο το συγκρουσιακό στοίχειο δεν αποτελεί τροφοδότη της πολιτικής για τον Λούμαν βλ.

Breuer, Stefan (1987): Adorno, Luhmann. Konvergenzen und Divergenzen von kritischer Theorie und Systemtheorie, Leviathan

: 97-112. 21 Luhmann, Niklas: Die Wissenschaft der Gesellschaft , Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1990: 660. 22 Εδώ, κατά τη γνώμη μου, εντοπίζεται το συντηρητικό πολιτικό δυναμικό της συστημικής θεωρίας, το οποίο την καθιστά

απωθητική σε αρκετούς πολιτικούς κοινωνιολόγους βλ. Blühdorn, Ingolfur (2000): “An Offer One Might Prefer to Refuse: The

Systems Theoretical Legacy of Niklas Luhmann”, European Journal of Social Theory , Vol. 3 : 339-354 και Hörmann, Georg

(Hg.) (1994): Im System gefangen - Zur Kritik systemischer Konzepte in den Sozialwissenschaften , Münster. 23 Luhmann, Niklas: Die Wissenschaft der Gesellschaft , Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1990: 694. 24 Για το αν και σε ποιο βαθμό η θεωρία του Λούμαν μπορεί να περιγράψει την κοινωνική αλλαγή βλ. Mayntz, Renate (1995):

„Zum Status der Theorie sozialer Differenzierung als Theorie sozialen Wandels“ στο Müller, H.- P., Schmid, M. (Hg.): Sozialer

Wandel: Modellbildung und theoretische Ansätze , Frankfurt/M. 25 Ο Λούμαν έχει επικριθεί για το ότι το θεωρητικό του οικοδόμημα με την επιτηδευμένη του αφαίρεση συσκοτίζει και καθιστά

θεωρητικώς μη προσεγγίσιμα πλέον τα κοινωνικά προβλήματα. B λ . Barben, Daniel (1995): Theorietechnik und Politik bei N.

Luhmann , Diss., Potsdam και Berger, Johannes (1987): „Autopoiesis: Wie ‚systemisch‘ ist die Theorie sozialer Systeme?“,

Haferkamp, Schmid (Hg.): Sinn, Kommunikation und soziale Differenzierung. Beiträge zu Niklas Luhmanns “Die Gesellschaft

der Gesellschaft” , Frankfurt/M.: 207-230.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ:Τι είναι τα ΜΜΕ;

ΚΕΙΜΕΝO 1. Απανθίσματα απο τον Γ. Χάμπερμας

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Ο Χάμπερμας είναι ίσως ένα από τους τελευταίους μεγάλους διανοητές που ασχολείται με τον βασικό στόχο της νεωτερικότητας και του διαφωτισμού : την οικουμενικότητα-καθολικότητα και τον κριτικό λόγο.

Είναι ένας από τους πιο θερμούς υποστηρικτές των αυτών των προοδευτικών στοιχείων της νεωτερικότητας, ενώ κατακρίνει τα καταπιεστικά και καταστροφικά χαρακτηριστικά της. Γι' αυτόν ο στόχος της νεωτερικότητας που είχε διατυπωθεί τον 18 αι. από τους φιλόσοφους του διαφωτισμού, ήταν η δημιουργία αντικειμενικής επιστήμης, καθολικής ηθικής και νόμων και αυτόνομης τέχνης σύμφωνα με την εσωτερική τους λογική.

Ο διαφωτισμός είχε σαν στόχο την χρησιμοποίηση της κουλτούρας και της επιστήμης για τον εμπλουτισμό και της ορθολογική οργάνωση της καθημερινής κοινωνικής ζωής.

Σε αντίθεση με πολλούς μεταμοντέρνους συγγραφείς(βλέπε σημείωση 1) που θεωρούν την νεωτερικότητα και τους στόχους της καταπιεστικούς και σχεδόν φασιστικούς, για τον Χάμπερμας οι στόχοι της ισότητας και του κριτικού λόγου της νεωτερικότητας παραμένουν σήμερα ζωντανοί .Έτσι λοιπόν, αν και η νεωτερικότητα λόγω της στρεβλής ανάπτυξης της, επιφέρει την κυριαρχία μιας επιστημο -τεχνικής λογικής μιας ομάδας ειδικών και τεχνοκρατών σε βάρος της απραγματοποίητων στόχων της κοινωνικής εκλογίκευσης, δικαιοσύνης και ηθικής , αυτοί οι στόχοι δεν πρέπει να εγκαταλειφθούν.

Η κοινωνική εκλογίκευση μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσω μιας "μη παραμορφωμένης επικοινωνίας" η οποία βασίζεται :

Στην προθυμία για ενασχόληση σε ένα εκλογικευμένο πλαίσιο πάνω σε θέματα διαφωνίας.

Στην ελεύθερη και ίση πρόσβαση όλων των συμμετεχόντων Στην προσπάθεια κατανόησης των θεμάτων Στην δύναμη του καλύτερου επιχειρήματος Και στην παραδοχή εκλογικευμένης συμφωνίας.

Ο λόγος για τον οποίο, η λογική της νεωτερικότητας και του διαφωτισμού λειτούργησε αρκετές φορές σαν καταπιεστικός μηχανισμός, δεν είναι ή ίδια η λογική και οι στόχοι της αλλά επειδή η νεωτερικότητα δεν κατάφερε να εκπληρώσει τους στόχους της λόγω της ραγδαίας εξάπλωσης της λογικής της αγοράς και έμεινε "ημιτελής".

Στο πρώτο από τα δημοσιευμένα βιβλία του Χάμπερμας "The Structural Transformation of the Public Sphere" γίνεται λόγος την αρχή της νεωτερικότητας, τις δυνατότητες χειραφέτησης που προσφέρει μέσω της δημοσιότητας αλλά και για τις οπισθοδρομήσεις της στην μετάβαση στην ύστερη μορφή της καπιταλιστικής νεωτερικότητας.

Στο πρώτο μισό του βιβλίου ο Χάμπερμας περιγράφει την άνοδο της "αστικής δημόσιας σφαίρας", η οποία παρείχε ένα χώρο στον οποίο ήταν δυνατή η ελεύθερη και εκλογικευμένη έρευνα και συζήτηση , ένα χώρο διαμεσολάβησης μεταξύ της ιδιωτικής και της κρατικής σφαίρας. Εκείνη την εποχή υπήρξε η δημιουργία των "λογοτεχνικών εντευκτηρίων", των εφημερίδων των πολιτικών φυλλαδίων και των θεσμών πολιτικού διαλόγου και συμμετοχής, τα οποία έκαναν δυνατή την έκφραση (σε ένα ορισμένο βαθμό) εκλογικευμένου λόγου και κριτικού διαλόγου. Κατά την εποχή αυτής της πρώιμης νεωτερικότητας οι ιδιότητες του "ατόμου" και του "πολίτη" (l'homme and citoyen) επικαλύπτονταν και οι άνθρωποι μπορούσαν να αναπτύξουν δυνατότητες και να διαμορφώσουν εκλογικευμένα την κοινωνική και πολιτική τάξη μέσω της δραστηριότητας τους στην δημόσια σφαίρα.

Η δημόσιας αυτή σφαίρα όμως κατέρρευσε στην περίοδο της νεωτερικότητας, λόγω της ανάπτυξης της καπιταλιστικής κοινωνίας. Η ανάπτυξη της καπιταλιστικής κοινωνίας και των ιδιωτικών και κρατικών εταιριών, απορρόφησε ζωτικές λειτουργίες της δημόσιας σφαίρας με αποτέλεσμα να καταντήσει μια σφαίρα κυριαρχίας και υποταγής.

Είναι η εποχή όπου η δημόσια και η κρατική γραφειοκρατία διεισδύει στο οικονομικό και ιδιωτικό χώρο :

α) το κράτος ενσωματώνεται με την οικονομία, και δημιουργείται ένα κράτος "οργανωμένου καπιταλισμού" (το οποίο παίζει έναν σημαντικό ρόλο στην διαχείριση της οικονομίας)

β) το κράτος αναλαμβάνει δημόσιες λειτουργίες όπως η εκπαίδευση , η κοινωνική πρόνοια, η διαχείριση συγκρούσεων, και η ιδιοκτησία και ο έλεγχος των νέων μέσων μαζικής επικοινωνίας (τουλάχιστον στις περισσότερες από τις καπιταλιστικές χώρες)

γ) οι μεγάλες επιχειρήσεις διεισδύουν στην δημόσια σφαίρα και "μεταμορφώνουν" τα άτομα από πολίτες και ενεργούς συνομιλητές των πολιτικών και πολιτιστικών γεγονότων σε καταναλωτές των πολιτιστικών πολιτικών και επικοινωνιακών θεαμάτων.

Για τον Χάμπερμας ο τύποςο τύπος εκείνης της εποχής έπαιξε ένα πολύ σηαμαντικό πόλο στην ανάπτυξη της δημοσιότητας (βλ.σημείωση 2) και της

δημόσιας σφαίρας, σε αντίθεση με τα εμπορευματοποιημένα ΜΜΕ της εποχής μας :

Από το "ΑΛΛΑΓΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑΣ" στό "Μήνυμα του Μέσου" Εκδόσεις

Αλεξάνδρεια 1989

"Σε σύγκριση με τον τύπο της φιλελεύθερης περιόδου τα μαζικά μέσα απέκτησαν βέβαια πολύ μεγαλύτερη εμβέλεια και αποτελεσματικότητα· μαζί τους επεκτάθηκε και η ίδια η σφαίρα της δημοσιότητας. Από την άλλη μεριά όμως μετατοπίστηκαν όλο και περισσότερο έξω απ' αυτή τη σφαίρα και ανακλήθηκαν στην άλλοτε ιδιωτική σφαίρα της κυκλοφορίας εμπορευμάτων όσο μεγάλωνε η δημοσιογραφική αποτελεσματικότητα τους τόσο πιο ευάλωτα έγιναν στις πιέσεις ορισμένων ιδιωτικών συμφερόντων, ατομικών ή συλλογικών. Ενώ παλιότερα ο τύπος απλώς κοινοποιούσε κι ενίσχυε τους προβληματισμούς του κοινού που απάρτιζαν οι ιδιώτες, αντίθετα σήμερα είναι τα μαζικά μέσα αυτά που διαμορφώνουν το κοινό. Στην πορεία από τη δημοσιογραφία των συγγραφόντων ιδιωτών στα μαζικά μέσα ως δημόσιες υπηρεσίες, η σφαίρα της δημοσιότητας μεταβάλλεται από τη διείσδυση ιδιωτικών συμφερόντων που καταφέρνουν να εκφράζονται με προνομιακό τρόπο, μολονότι, από μόνα τους, δεν αντιπροσωπεύουν τα συμφέροντα των ιδιωτών ως κοινού. Ο διαχωρισμός της δημοσιότητας από την ιδιωτική σφαίρα σήμαινε ότι ο ανταγωνισμός ιδιωτικών συμφερόντων αφέθηκε κατά βάση στη ρυθμιστική λειτουργία της αγοράς και κρατήθηκε έξω από τη δημόσια διαμάχη των γνωμών. Στο βαθμό όμως που η δημοσιότητα χρησιμοποιήθηκε για εμπορική διαφήμιση, ιδιώτες ως ατομικοί ιδιοκτήτες ασκούν άμεση επιρροή σε ιδιώτες ως κοινό. Η εμπορικοποίηση του τύπου υποβοηθεί ασφαλώς τη μετατροπή της δημοσιότητας σε αγωγό [medium] της διαφήμισης· με τη σειρά της όμως προώθησε και η διαφήμιση τη δημοσιότητα μέσα από ανάγκες που πήγαζαν από εγγενώς οικονομικούς συσχετισμούς."

Δημοσιότητα

Δημοσιότητα είναι ο χώρος της κοινωνικής ζωής όπου διαμορφώνεται η λεγόμενη κοινή γνώμη. Σύμφωνα με το φιλελεύθερο μοντέλο η δημοσιότητα συγκροτείται από ιδιώτες, που ως πολίτες χωρίς αρμοδιότητες στα πλαίσια της κρατικής δομής απαρτίζουν ένα κοινό, το οποίο συλλογίζεται, συζητεί και ασκεί κριτική σε πράγματα δημοσίου ενδιαφέροντος διαμεσολαβώντας ανάμεσα στην πολιτεία και τους λειτουργούς της από τη μια και στην κοινωνία και την ιδιωτική αυτονομία (ατομικές ελευθερίες, ανθρώπινα δικαιώματα, δικαιώματα του πολίτη) από την άλλη .

Γ. Χάμπερμας: Η «δομημένη» δημόσια σφαίρα 18 Ιουν 2013

O αναδομητής επιστήμονας και καθηγητής, που είδε στο καπιταλιστικό στάδιο ανάπτυξης την εμφάνιση της «δημόσιας σφαίρας» και θέλησε να γεφύρωσει το χάσμα μεταξύ φιλοσοφίας και κοινωνικής επιστήμης, ο Γιούργκεν Χάμπερμας, γεννήθηκε σαν σήμερα στις 18 Ιουνίου του 1929. Πιο κοντά στον στρουκτουραλισμό παρά στην αποδόμηση, βλέπει τον κόσμο χτισμένο σε μεγάλες δομές. Εξάλλου οι διανοητικές διαμάχες του με τον αποδομητή Ζακ Ντεριντά, δείχνουν ακριβώς την αναδομητική κατεύθυνση της σκέψης του.

Δημόσια σφαίρα

Η δημόσια σφαίρα του Χάμπερμας τοποθετείται ως έννοια από τον ίδιο στον 18ο αιώνα. Ως τότε ο ευρωπαϊκός πολιτισμός κυριαρχούταν από μια «αναπαραστατική» κουλτούρα, όπου η κάθε πλευρά κοινωνικής εξουσίας επεδίωκε να «αναπαραστήσει» τον εαυτό της στο κοινό με την απόλυτη κυριαρχία στους υποτελείς της. Αυτή η αναπαράσταση ήταν αντίστοιχη του φεουδαρχικού σταδίου της ανάπτυξης.

Μαζί με τον καπιταλισμό (οι μεγάλοι διανοητές δεν συνδέουν συνήθως τα στάδια και τις λέξεις με αρνητικό ή θετικό αξιολογικό και ηθικό πρόσημο) εμφανίστηκε και η δημόσια σφαίρα. Αυτή νοείται ως ένας δημόσιος χώρος έξω από τον έλεγχο του κράτους, όπου οι πολίτες ανταλλάσσουν απόψεις και γνώσεις.

Τα ατομικά υποκείμενα μέσα στη δημόσια σφαίρα συναντώνται μέσα στο διάλογο ή μέσω των έντυπων μέσων, ανταλλάσσοντας απόψεις.

Άρα, η άνθιση των εφημερίδων, των περιοδικών, των ομάδων ανάγνωσης, των μασονικών στοών, και των καφέ του 18ου αιώνα στην Ευρώπη, υποδήλωναν με

διαφορετικούς τρόπους την σταδιακή αντικατάσταση της «αναπαραστατικής» κουλτούρας από την κουλτούρα της δημόσιας σφαίρας. Το καπιταλιστικό στάδιο ανάπτυξης δε, ήταν το έφορο έδαφος, πάνω στο οποίο αναπτύχθηκε η δημόσια σφαίρα, κυρίως λόγο της μαζικής εκτύπωσης εντύπων ευρείας ανάγνωσης, δηλαδή δημόσιας.

Εκεί τοποθετεί ο Χάμπερμας και την αιτία της Γαλλικής Επανάστασης, στην αντικατάσταση της αναπαραστατικής κουλτούρας από την κουλτούρα της δημόσιας σφαίρας. Εξάλλου, είναι ιστορικά γνωστό ότι αυτή ακριβώς η δυνατότητα της δημόσιας ανάγνωσης εντύπων, που άνθησε μέσα στο οικονομικό καπιταλιστικό στάδιο και την συνακόλουθη ακμή της τυπογραφείας, έδωσε τη δυνατότητα και στον εθνικισμό να εδραιωθεί, με την έννοια ότι εξάπλωσε την έννοια της κοινής ταυτότητας αλλά και ανάγκασε στην παγίωση της μίας κοινής γλώσσας. Βέβαια, χωρίς αυτή την ακμή του δημόσιου λόγου που φτάνει παντού μέσω εντύπων, ούτε άλλες ιδεολογίες θα είχαν εξαπλωθεί.

Η παρακμή της δημόσιας σφαίρας, κατά τον Χάμπερμας, ήρθε μαζί με την μεγέθυνση των εμπορικών μέσων ενημέρωση και την συγχώνευση της δημόσιας σφαίρας από το κρατικό μόρφωμα. Τα εμπορικά μέσα ενημέρωσης μετέτρεψαν το κοινό σε παθητικό και καταναλωτικό. Από την άλλη, το κράτος πρόνοιας συγχώνευσε το κράτος με την κοινωνία τόσο απόλυτα που τελικά «σκότωσε» τη δημόσια σφαίρα.

Χάμπερμας και προγενέστεροι φιλόσοφοι

Το έργο του Χάμπερμας, παρά την ευρεία γνώση του σε θεωρίες ποικίλων στοχαστών, θεωρείται συχνά πιο κοντινό διανοητικά με το Marx, το Weber και τον Hegel. Όμως, η ανα-κατασκευή και ανα-δόμηση του Μαρξ από τον Χάμπερμας είναι αρκετά πιο ουμανιστική, πιο φιλοσοφική και λιγότερο θετικιστική αν τον συγκρίνουμε με νεο-μαρξιστές διανοητές.

Διότι, ο Χάμπερμας διαφέρει από τον Marx ,για παράδειγμα στην διαφορετική προσέγγιση σχετικά με την οικοδόμηση της ανθρώπινης ιστορίας. Κατά το Μarx, η ανθρώπινη ιστορία χωρίζεται σε οικονομικά στάδια (των κυνηγών/τροφοσυλλεκτών, φεουδαρχίας, καπιταλισμού, κουμμουνισμού).

Αυτό που ίσως κάνει ο Χάμπερμας είναι να προσθέσει στις δομές του Marx την σημαντικότητα της γνώσης, τις ιδέες της διαμόρφωσης και ανάπτυξης της ιστοριας χωρίς αυτή να είναι προκαθορισμένη, αλλά και μια θεωρία του πολιτισμού που δεν μπορεί να περιοριστεί μόνο μέσα στο πλαίσιο της θεώρησης των πάντων μέσα από το πρίσμα οικονομικών διαδικασιών.

Η επιρροή του Weber στο έργο του, από την άλλη, μπορεί να ιδωθεί στην έμφαση που δίνει ο Χάμπερμας στον πολιτισμό ως δράση. Ο Χάμπερμας βλέπει τη ρητορική ως ένα «πράττειν» (ως μια συμβολική αλληλεπίδραση) και όχι ως φορέα παραγωγής «αλήθειας». Στον πρώτο τόμο της "Θεωρίας της Επικοινωνιακής Δράσης", πήρε τρεις βεμπεριανές ιδέες και τις συνέδεσε με έναν πολύ ριζοσπαστικό τρόπο: η κοινωνική δράση, η ορθολογίκοτητα και ο εξορθολογισμός.

Η διαλεκτική θεωρία του Hegel πάνω στην ιστορία, ουσιαστικά έκρινε ότι κάθε μορφή κοινωνίας ενέχει ιστορικά εσωτερικές αντιφάσεις και συγκρούσεις. Αυτές,

κατά τον Hegel, ξεπερνιούνται με νέες μορφές κοινωνίας που τελικά έρχεται και γι' αυτές η ώρα να αντιμετωπίσουν αντιθέσεις.

Όμως ο Χάμπερμας, έφυγε αρκετά μακριά από αυτή τη διαλεκτική θεώρηση της ιστορίας και εμφανίζεται αρκετά κριτικός ως προς την εγελιανή έννοια της αλήθειας ως πολύ περιορισμένης.

.gr

Χάμπερμας: Όχι σε γερμανικό ημι-ηγεμονικό στάτους (video & photos) 09:45, 27 Απρ 2013 | tvxsteam tvxs.gr/node/127037

Την Παρασκευή, ο μεγάλος γερμανός φιλόσοφος και κοινωνιολόγος, Γιούργκεν Χάμπερμας, έδωσε ομιλία στο πανεπιστήμιο της Λουβέν, στο Βέλγιο, όπου εξέφρασε τις απόψεις του για το μέλλον μιας δημοκρατικής Ευρώπης, στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Επιπλέον, τάχθηκε εναντίον αυτού του ιδιότυπου ημι-ηγεμονικού στάτους της Γερμανίας επί της Ε.Ε, τονίζοντας ότι ξυπνά, εκτός των άλλων, φαντάσματα του παρελθόντος. Την ομιλία προλόγισε ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, Χέρμαν Βαν Ρόμπεϊ.

*Αποσπάσματα από την ομιλία του Γιούργκεν Χάμπερμας (μτφ: Κατρίν Αλαμάνου)

Προς μια υπερεθνική δημοκρατία στην Ευρώπη

[...]Είμαστε παγιδευμένοι στο δίλημμα μεταξύ, από τη μια πλευρά των οικονομικών πολιτικών που απαιτούνται για τη διατήρηση του ευρώ και, από την άλλη των

πολιτικών μέτρων για την περαιτέρω (ευρωπαϊκή) ολοκλήρωση. Τα βήματα που είναι αναγκαία για την επίτευξη αυτού του στόχου δεν είναι δημοφιλή και επιφέρουν μια αυθόρμητη λαϊκή αντίσταση.

Ολόκληρη η ομιλία σε video

Τα σχέδια της Κομισιόν αντανακλούν τον πειρασμό να γεφυρώσει, με τεχνοκρατικό τρόπο, αυτό το χάσμα ανάμεσα σε αυτό που είναι οικονομικά απαραίτητο και σε ό, τι φαίνεται να είναι πολιτικά εφικτό […] Η προσέγγιση αυτή εγκυμονεί τον κίνδυνο ενός αυξανόμενου χάσματος μεταξύ της εδραίωσης κανονιστικών αρμοδιοτήτων αφενός, και της ανάγκης να νομιμοποιηθούν αυτές οι αυξημένες εξουσίες με δημοκρατικό τρόπο αφετέρου [...]

Αλλά ποια είναι η εναλλακτική λύση για μια περαιτέρω ενοποίηση στο υπάρχον μοντέλο του εκτελεστικού φεντεραλισμού; Ας εξετάσουμε πρώτα τις ριζοσπαστικές αποφάσεις που θα πρέπει να ληφθούν στο ξεκίνημα αυτής της διαδρομής που οδηγεί σε μια υπερεθνική δημοκρατία στην Ευρώπη. Αυτό που είναι απαραίτητο, αρχικά, είναι μια συνεπής απόφαση για τη μετάβαση της Ευρωπαϊκής Νομισματικής Ένωσης σε Πολιτική Ένωση (που θα παραμείνει ανοικτή, φυσικά, στην προσχώρηση άλλων κρατών μελών της ΕΕ, ιδίως στην Πολωνία).

Το βήμα αυτό θα μπορούσε, για πρώτη φορά, να σηματοδοτήσει μια σοβαρή μεταμόρφωση (διαφοροποίηση) της Ένωσης σε έναν πυρήνα και μία περιφέρεια. Η σκοπιμότητα των απαραίτητων αλλαγών στις ευρωπαϊκές συνθήκες θα εξαρτηθεί κυρίως από τη συγκατάθεση των χωρών που προτιμούν να μείνουν εκτός. Στη χειρότερη περίπτωση, η όποια ισχυρή αντίσταση θα έπρεπε να ξεπεραστεί μόνο από μία επανίδρυση της Ένωσης (βασισμένη στα υφιστάμενα θεσμικά όργανα).

Η απόφαση για μια τέτοια Ευρώπη αντιστοιχεί σε κάτι περισσότερο από ένα απλώς εξελικτικό βήμα στη μεταφορά συγκεκριμένων κυριαρχικών δικαιωμάτων. Με τη θέσπιση μιας κοινής οικονομικής κυβέρνησης η κόκκινη γραμμή της κλασικής

κατανόησης της εθνικής κυριαρχίας, θα έχει διασχιστεί. Η ιδέα ότι τα εθνικά κράτη είναι «τα κυρίαρχα στοιχεία των συνθηκών» θα πρέπει να εγκαταλειφθεί.

Από την άλλη πλευρά, το βήμα για την υπερεθνική δημοκρατία δεν χρειάζεται να εκλαμβάνεται ως μετάβαση σε «Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης». «Συνομοσπονδία» εναντίον «ομοσπονδιακού κράτους», είναι μια ψεύτικη αντίθεση (και μια συγκεκριμένη κληρονομιά της συνταγματικής συζήτησης του 19ου αιώνα στη Γερμανία). Τα εθνικά κράτη μπορούν να διατηρήσουν την ακεραιότητά τους ως κράτη εντός μιας υπερεθνικής δημοκρατίας, διατηρώντας τόσο το ρόλο της εκτελεστικής τους εξουσίας όσο και εκείνου του τελικού θεματοφύλακα των πολιτικών ελευθεριών.

Σε διαδικαστικό επίπεδο, η εκθρόνιση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου θα σήμαινε το πέρασμα από την διακυβερνητική στην κοινοτική μέθοδο. Εφόσον η συνήθης νομοθετική διαδικασία, στην οποία το Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο συμμετέχουν επί ίσοις όροις, δεν έχει γίνει ο γενικός κανόνας, η Ευρωπαϊκή Ένωση υποφέρει από μία νομιμοποιητική ανεπάρκεια όπως όλοι οι διεθνείς οργανισμοί που βασίζονται σε διακρατικές συνθήκες. Η ανεπάρκεια αυτή εξηγείται από την ασυμμετρία μεταξύ του πεδίου εφαρμογής της δημοκρατικής εντολής του κάθε μεμονωμένου κράτους-μέλους και της εμβέλειας των αρμοδιοτήτων του οργανισμού, που ασκείται από όλα τα κράτη-μέλη από κοινού.

Όπως το βλέπουν οι πολίτες, η πολιτική τους τύχη εξαρτάται από ξένες κυβερνήσεις που εκπροσωπούν τα συμφέροντα των άλλων εθνών και όχι από μια κυβέρνηση που δεσμεύεται μόνον από τη δική τους δημοκρατική ψήφο. Αυτό το έλλειμμα λογοδοσίας εντείνεται περαιτέρω από το γεγονός ότι οι διαπραγματεύσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου πραγματοποιούνται εκτός του δημόσιου βλέμματος.

Η κοινοτική μέθοδος είναι προτιμότερη όχι μόνο εξαιτίας του κανονιστικού αυτού λόγου, αλλά και για λόγους βελτίωσης της αποδοτικότητας. Βοηθά να ξεπεραστούν οι εθνικές διαφοροποιήσεις. Στο Συμβούλιο, αλλά και μεταξύ των εσω-κοινοβουλευτικών επιτροπών, εκπρόσωποι οι οποίοι είναι υποχρεωμένοι να υπερασπιστούν τα εθνικά τους συμφέροντα, πρέπει απλώς να διαπραγματεύονται συμβιβασμούς μεταξύ ισχυρών θέσεων. Αντιθέτως, οι βουλευτές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, το οποίο χωρίζεται σε κοινοβουλευτικές ομάδες, εκλέγονται με κομματική σκοπιά. Για τον λόγο αυτό, στο βαθμό που ένα ευρωπαϊκό κομματικό σύστημα παίρνει μορφή, η λήψη πολιτικών αποφάσεων στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο θα μπορούσε ήδη να διεξάγεται βάσει συμφερόντων γενικευμένων, πέραν των εθνικών συνόρων […]

Ο ρόλος της Γερμανίας

Η γερμανική κυβέρνηση κρατά στα χέρια της το κλειδί για την τύχη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εάν υπάρχει μία κυβέρνηση μεταξύ των κρατών μελών (της Ε.Ε) ικανή να αναλάβει την πρωτοβουλία για την αναθεώρηση των Συνθηκών, αυτή είναι η γερμανική[...]

Στον απόηχο του σοκ της ήττας του 1945 και της ηθικής καταστροφής του Ολοκαυτώματος, για φρονησιακούς* (βλ. υποσημείωση για τον όρο) λόγους, δηλαδή για να ανακτήσει τη διεθνή της φήμη –η οποία καταστράφηκε από δικές τις ενέργειες- ήταν ανάγκη για την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας να προωθήσει μια συμμαχία με τη Γαλλία και να προχωρήσει στην ευρωπαϊκή ενοποίηση.

Επιπλέον, η ενσωμάτωσή της μέσα στο περιβάλλον των γειτονικών ευρωπαϊκών χωρών κάτω από την ηγεμονική προστασία των Ηνωμένων Πολιτειών, παρείχε το πλαίσιο στο οποίο ο πληθυσμός της Γερμανίας σε μεγάλο βαθμό θα μπορούσε να αναπτύξει μια φιλελεύθερη διαδικασία αυτογνωσίας για πρώτη φορά.

Αυτός ο επίπονος μετασχηματισμός μιας πολιτικής νοοτροπίας, η οποία στην παλιά Ομοσπονδιακή Δημοκρατία παρέμενε δεσμευμένη σε μοιραίες συνέχειες για δεκαετίες, δεν μπορεί να θεωρείται δεδομένος. Αυτή η αλλαγή στη νοοτροπία συνέβη σε συνδυασμό με μία προσεκτικά συμμετοχική προώθηση της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Επιπλέον, η επιτυχία αυτής της πολιτικής ήταν μια σημαντική προϋπόθεση για την επίλυση ενός πιο μακροχρόνιου ιστορικού προβλήματος, με το οποίο κυρίως ασχολούμαι.

Μετά την ίδρυση της γερμανικής αυτοκρατορίας το 1871, η Γερμανία ανέλαβε ένα μοιραίο «ημι-ηγεμονικό στάτους» στην Ευρώπη -όπως αναφέρει ο Ludwig Dehios, ήταν «πολύ αδύναμη για να κυριαρχήσει στην ήπειρο, αλλά πολύ ισχυρή για να ευθυγραμμιστεί με αυτή». Είναι προς το συμφέρον της Γερμανίας να αποφύγει μια αναβίωση αυτού του διλήμματος που ξεπεράστηκε μόνο χάρη στην ευρωπαϊκή ενοποίηση. Γι' αυτό τον λόγο, το ευρωπαϊκό ζήτημα, το οποίο έχει ενταθεί από την κρίση, περιλαμβάνει επίσης μια εσωτερική πολιτική πρόκληση για τους Γερμανούς.

Ο ηγετικός ρόλος που «πέφτει» στη Γερμανία σήμερα για δημογραφικούς και οικονομικούς λόγους, δεν ξυπνά μόνον ιστορικά φαντάσματα παντού γύρω μας, αλλά επίσης μας βάζει στον πειρασμό να επιλέξουμε μια μονομερή εθνική πορεία, ή ακόμη και να υποκύψουμε στις φαντασιώσεις δύναμης περί μιας «γερμανικής Ευρώπης» αντί μιας «Γερμανίας μέσα στην Ευρώπη».

Εμείς οι Γερμανοί θα πρέπει να έχουμε μάθει από τις καταστροφές του πρώτου μισού του 20ου αιώνα, ότι είναι προς το εθνικό μας συμφέρον να αποφευχθεί οριστικά το δίλημμα ενός ημι-ηγεμονικού καθεστώτος που δύσκολα μπορεί να προχωρήσει χωρίς να διολισθήσει σε συγκρούσεις. Το επίτευγμα του Χέλμουτ Κολ δεν είναι η επανένωση και η αποκατάσταση μιας συγκεκριμένης εθνικής ομαλότητας per se,

αλλά το ότι αυτό το ευχάριστο γεγονός συνδυάστηκε με τη συνεχή προώθηση μιας πολιτικής που ενώνει τη Γερμανία σφιχτά στην Ευρώπη.

* (φρονησιακός): Στον Καντ η φρονησιακή μετάβαση στην ηθικότητα (γενικός νόμος ως μέσο των επιμέρους εγωϊστικών σκοπών) δεν αποτελεί επαρκή θεμελίωση της ηθικότητας/ της νομιμότητας και χρίζει συμπλήρωσης. Η συμπλήρωση δίδεται από το ηθικό πράττειν που αφαιρεί από τα ευδαιμονιστικά κίνητρα. Από την άλλη, στον Φώυερμπαχ, η συμπλήρωση επέρχεται από τον μετασχηματισμό του ευδαιμονιστικού πράττειν σε αγάπη και υποκειμενική ηθική συνείδηση.

-Φωτογραφίες: kuleuven.be

Published on TVXS - TV Χωρίς Σύνορα (http://tvxs.gr)

Η Ευρώπη μπροστά σε κρίσιμες αποφάσεις, του Γιούργκεν Χάμπερμας 11:08, 10 Ιουλ 2011 | tvxsteam tvxs.gr/node/65019

Στη συγκυρία της σημερινής κρίσης τίθεται το ερώτημα γιατί πρέπει να εμμένουμε στη στήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στοχεύοντας μάλιστα σε μια πιο ολοκληρωμένη πολιτική ενοποίηση. Το αρχικό κίνητρο, η αποτροπή δηλαδή ενός πολέμου στην Ευρώπη, έχει ήδη ξεθωριάσει. Παρ’ όλα αυτά, υπό ένα καντιανό πρίσμα, η Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί να γίνει αντιληπτή ως ένα βήμα στην πορεία για

τη δημιουργία μιας συντεταγμένης παγκόσμιας πολιτικής κοινότητας. Από αυτή την οπτική μπορεί να προκύψει μια νέα πειστική αφήγηση.

Σε κάθε περίπτωση, το σχέδιο για το μέλλον της Ένωσης, το οποίο μέχρι σήμερα επεξεργάζονται οι πολιτικές ελίτ πίσω από κλειστές πόρτες, θα έπρεπε να αποτελέσει αντικείμενο σύγκρουσης απόψεων που θα κατατίθενται μεγαλόφωνα στη δημόσια σφαίρα. Ενόψει αυτού του στόχου όμως, οι κυβερνήσεις κάνουν πίσω. Στο μέσον μιας θάλασσας που την ταράζουν τα ισχυρά ρεύματα της οικονομίας της αγοράς, όλοι καταφεύγουν και γαντζώνονται στο δικό τους μικρό νησί της εθνικής κυριαρχίας, το οποίο βέβαια κινδυνεύει να πλημμυρίσει. Και τα πολιτικά κόμματα προωθούν τον λαϊκισμό, τον οποίο καλλιεργούν μέσα στο νεφελώδες τοπίο των πολύπλοκων και μη δημοφιλών θεμάτων.

Η έλλειψη πολιτικών αρμοδιοτήτων στην ευρωζώνη

Στο μεταξύ η Πανουργία του οικονομικού Λόγου (List der Oekonomischen Vernunft) ανακινεί το θέμα και το φέρνει στο φως. Από την ευρωζώνη λείπουν οι πολιτικές αρμοδιότητες που θα μπορούσαν να επιφέρουν την αναγκαία εναρμόνιση των εθνικών οικονομιών. Αυτό το θεσμικό έλλειμμα μπορεί να καλυφθεί μόνο μακροπρόθεσμα, εκτός του πλαισίου της παρούσας κρίσης, και σίγουρα όχι μέσω ενός «Συμφώνου για την Ευρώπη»», που θα αποτελούσε μια νομικά μη δεσμευτική συμφωνία των προέδρων των κυβερνήσεων. Εάν το ψήφισμα της 25ης Μαρτίου 2011, που θίγει τον πυρήνα της κυριαρχίας των κρατών-μελών, παρά τις αντίθετες προβλέψεις, τελεσφορήσει, τα δημοκρατικά πολιτεύματα θα πρέπει να καταβάλουν το τίμημα της απίσχνανσής τους σε εθνικό επίπεδο. Με δυο λόγια, στο κατώφλι της ευρωπαϊκής ενοποίησης, η οποία από οικονομική τείνει να μετεξελιχθεί σε πολιτική, η Πολιτική φαίνεται να κρατά την αναπνοή της και να σταματά. Γιατί κυριαρχεί αυτή η τρομακτική ακαμψία;

Το πυκνό δίκτυο υπερεθνικών οργανισμών γεννά τον φόβο, από τη μια πλευρά, ότι θα διαταραχθεί η κατοχυρωμένη στο εθνικό επίπεδο συνάρθρωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων με τη δημοκρατία και, από την άλλη, ότι θα αλλοιωθεί η έννοια της λαϊκής κυριαρχίας μέσω της απαλλαγής της εκτελεστικής εξουσίας από κάθε είδους δημοκρατικό έλεγχο, παγκοσμίως. Όσον αφορά την Ευρωπαϊκή Ένωση, κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος μια σκέψη η οποία εκτρέφει την πολιτική ηττοπάθεια: δεν είναι εφικτό η λαϊκή κυριαρχία να λάβει υπερεθνική μορφή χωρίς έναν αντίστοιχο περιορισμό της δημοκρατικής νομιμοποίησης της πολιτικής εξουσίας, καθώς μια τέτοια νομιμοποίηση μπορεί να εδραιωθεί μόνο στο πλαίσιο του έθνους-κράτους.

Στο πλαίσιο ενός δημοκρατικού πολιτεύματος οι πολίτες υπόκεινται μόνο σε νόμους στην ψήφιση των οποίων έχουν συμμετάσχει και οι ίδιοι μέσω μιας δημοκρατικής διαδικασίας. Αυτή η διαδικασία οφείλει τη νομιμοποιητική της δύναμη τόσο στη συμμετοχή όλων των πολιτών στη διαδικασία λήψης των πολιτικών αποφάσεων όσο και στον συνδυασμό της λήψης των αποφάσεων βάσει της αρχής της πλειοψηφίας (που μπορεί να είναι και ενισχυμένη, εάν κριθεί απαραίτητο) με τη διαδικασία της διαβούλευσης, προκειμένου να διαμορφωθεί η γνώμη της πολιτικής κοινότητας. Κατ’ αυτό τον τρόπο, λοιπόν, πρέπει να επιδρά μια ενεργή κοινωνία των πολιτών πάνω στο κράτος, προκειμένου να πραγματώνει τους όρους της ίδιας της ύπαρξής της. Επειδή κάτι τέτοιο προϋποθέτει την ύπαρξη ενός αντίστοιχου πλαισίου για τον πολιτικό μετασχηματισμό των βιοτικών σχέσεων, υφίσταται μια εννοιολογική σύνδεση μεταξύ

της λαϊκής και της κρατικής κυριαρχίας. Εάν η πολυπλοκότητα της παγκόσμιας κοινωνίας, χωρίς πολιτικό έλεγχο, ενταθεί, περιορίζοντας ακόμη περισσότερο το πεδίο δράσης των εθνών-κρατών, τότε θα προκύψει, από την ίδια την κανονιστική έννοια της δημοκρατίας, το αίτημα για την επέκταση της δυνατότητας άσκησης πολιτικής πέρα από τα εθνικά σύνορα.

Τα κράτη αντισταθμίζουν εν μέρει την απώλεια της δυνατότητάς τους να επιλύουν προβλήματα με τη βοήθεια διεθνών οργανισμών. Αυτό όμως το πληρώνουν στην πραγματικότητα με τη δραματική μείωση του επιπέδου νομιμοποίησής τους. Επειδή το καθεστώς των διεθνών συμβάσεων έχει πάψει πια να αποτελεί κρίκο της αλυσίδας που καταλήγει στη δημοκρατική νομιμοποίηση και οι θεσμοθετημένες διαδικασίες στο πλαίσιο του έθνους-κράτους έχουν μαραθεί, ενισχύονται οι ακόλουθες δύο τάσεις: η πολιτική αναγκαιότητα να επεκταθεί η δημοκρατική διαδικασία πέρα από τα σύνορα του έθνους-κράτους και, ταυτόχρονα, η αμφιβολία εάν κάτι τέτοιο είναι εφικτό. Από το έθνος-κράτος σε υπερεθνικές αρχές: το κρίσιμο ζήτημα της συνταγματοποίησης της κρατικής εξουσίας

Ο περιορισμός της εθνικής κυριαρχίας, προκειμένου να μεταβιβασθούν κυριαρχικά δικαιώματα σε υπερεθνικές αρχές, δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να υλοποιείται, ακόμη και εάν συχνά συμβαίνει έτσι, μέσω της στέρησης της ελευθερίας της έκφρασης από τους πολίτες. Αυτή η μεταβίβαση προϋποθέτει τη συνταγματοποίηση της κρατικής εξουσίας, στην οποία οι πολίτες οφείλουν την προστασία των θεμελιωδών ελευθεριών τους στο πλαίσιο ενός έθνους-κράτους. Οι αρμοδιότητες, οι οποίες είτε μεταβιβάζονται εξ ολοκλήρου από το έθνος-κράτος σε υπερεθνικές αρχές είτε ασκούνται πλέον από κοινού, πρέπει όχι απλώς να υπαχθούν σε κανόνες δικαίου, αλλά σε κανόνες δικαίου μιας δημοκρατικής πολιτικής κοινότητας. Σε αυτή την περίπτωση δεν συρρικνώνεται το πεδίο της αυτονομίας των πολιτών, από τη στιγμή που οι ίδιοι οι πολίτες συμμετέχουν στη διαδικασία ψήφισης των νόμων στο υπερεθνικό επίπεδο, σύμφωνα με τους κανόνες μιας δημοκρατικής διαδικασίας. Με μια εδαφική επέκταση της επικράτειας και μια αύξηση του αριθμού των πολιτών δεν αλλάζει ουσιαστικά τίποτε άλλο πέρα από τον βαθμό πολυπλοκότητας της διαδικασίας διαμόρφωσης της συλλογικής γνώμης και της βούλησης της πολιτικής κοινότητας. Δεν μπορεί, δηλαδή, να γίνει λόγος για περιορισμό της λαϊκής κυριαρχίας, από τη στιγμή που η διαδικασία παραμένει άθικτη.

Από την άλλη πλευρά, το διεθνές δίκτυο, που έχει εν τω μεταξύ δημιουργηθεί, θα εκδημοκρατισθεί μόνο στην περίπτωση που τα γνωστά συστατικά στοιχεία της δημοκρατίας συναρμολογηθούν, χωρίς βέβαια να υποστούν απώλειες στο πεδίο της νομιμοποίησης, με τρόπο διαφορετικό από τον ισχύοντα στο πλαίσιο του έθνους-κράτους. Από αυτή την άποψη, η δοκιμασία στην οποία πρέπει να υποβληθεί σήμερα η Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί να αποδειχθεί πλούσια σε διδάγματα. Μέσα από αυτήν θα κριθεί η βούληση και η ικανότητα των πολιτών, των πολιτικών ελίτ και των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης να πραγματοποιήσουν, τουλάχιστον στην ευρωζώνη, το επόμενο βήμα στον δρόμο της ολοκλήρωσης, ούτως ώστε να προωθήσουν τον εκπολιτισμό της άσκησης της πολιτικής κυριαρχίας.

Η θεσμοθέτηση της ιδιότητας του πολίτη της Ένωσης

Στην Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ήδη αποκρυσταλλωθεί μια πολιτικά συντεταγμένη κοινότητα, η οποία, χωρίς να καλύπτεται από μια αντίστοιχη κρατική εξουσία, ασκεί κυριαρχική εξουσία έναντι των κρατών-μελών. Ενώ στην αρχή της ευρωπαϊκής ενοποίησης η εκπολιτιστική στιγμή εκφράστηκε προπάντων με την ειρήνευση μιας αιματοκυλισμένης ηπείρου, έκτοτε εκδηλώνεται στην πάλη για τη συγκρότηση ικανοτήτων του πράττειν. Οι λαοί μιας ηπείρου με συρρικνούμενο πολιτικό και οικονομικό εκτόπισμα προσπαθούν, έτσι, να αποκτήσουν ένα περιθώριο πολιτικής δράσης απέναντι στις πολιτικές δυνάμεις και τους συστημικούς καταναγκασμούς μιας παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας. Ο τρόπος με τον οποίο η ομοσπονδιακή δημοκρατία αντιλαμβάνεται τον εαυτό της θα πρέπει να προσαρμοστεί σε αυτή την κατάσταση.

Αντιλαμβάνομαι τη θεσμοθέτηση της ιδιότητας του πολίτη της Ένωσης, έστω και αν αυτό εξακολουθεί να αντιβαίνει στο πρώην άρθρο 48 της Συνθήκης της Λισαβόνας, ως εξής: το σύνολο των ευρωπαίων πολιτών αναδεικνύεται σε συλλογικό συντακτικό νομοθέτη πλάι στα κράτη. Στην ισχύουσα Συνθήκης της Λισαβόνας, η κατάτμηση της κυριαρχίας ανάμεσα στους πολίτες και τα κράτη προκύπτει ήδη από το γεγονός ότι, σε περίπτωση τροποποίησης της Συνταγματικής Συνθήκης, το Κοινοβούλιο εμπλέκεται στη σχετική διαδικασία, καθώς και από το ότι στην «κανονική νομοθετική διαδικασία» αναγνωρίζεται ως ισότιμο όργανο έναντι του Συμβουλίου.

Η «κατάτμηση» της συντακτικής εξουσίας εξηγεί, εξάλλου, γιατί η Ευρωπαϊκή Ένωση, παρά το γεγονός ότι έχει, όπως και τα ομοσπονδιακά κράτη, τον χαρακτήρα πολυεπίπεδου συστήματος, δεν μπορεί να νοηθεί ως ενός είδους ατελής ομοσπονδιακή δημοκρατία. Το έθνος-κράτος, ακόμη και αν είναι ομοσπονδιακά διαρθρωμένο στο εσωτερικό του, συναπαρτίζεται αποκλειστικά και μόνο από το σύνολο των πολιτών που ανήκουν στο έθνος, ενώ η Ένωση έχει εγκαθιδρυθεί από τους πολίτες της μόνο σε σχέση με τα εκάστοτε ήδη συγκροτημένα σε κράτη έθνη. Στα ομοσπονδιακά κράτη τα όργανα της ομοσπονδίας διατηρούν την αρμοδιότητα απονομής αρμοδιοτήτων, ενώ οι ευρωπαϊκοί θεσμοί κινούνται μόνο στο πλαίσιο επιμέρους αρμοδιοτήτων που τους έχουν εκχωρηθεί ρητά. Επειδή τα κράτη-μέλη διατηρούν το μονοπώλιο της βίας, ενώ η ίδια η Ένωση δεν έχει τον χαρακτήρα πλήρους κρατικού μορφώματος, οι πολίτες της Ένωσης δεν είναι υπήκοοι ενός κράτους.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν συνιστά κάποιο μόρφωμα που έμεινε στα μισά του δρόμου από το εθνικό προς το ομοσπονδιακό κράτος. Πρόκειται μάλλον για έναν ιδιότυπο σχηματισμό, που διακρίνεται από δύο ειδικούς νεωτερισμούς. Οι πολίτες της Ένωσης μοιράζονται την κυριαρχική τους εξουσία με κράτη-μέλη τα οποία διατηρούν το μονοπώλιο της βίας, υποτάσσονται όμως, τρόπον τινά, με τη σειρά τους, σε ένα υπερεθνικά θεσπισμένο δίκαιο.

Η κατάτμηση της κυριαρχίας δικαιολογείται από το γεγονός ότι οι πολίτες της Ένωσης έχουν κάθε λόγο να εμμένουν σε ευρωπαϊκό επίπεδο στον ισότιμο ρόλο των κρατών τους. Τα εθνικά κράτη, ως δημοκρατικά κράτη δικαίου, δεν είναι μόνο ιστορικοί δρώντες καθ’ οδόν προς τον εκπολιτισμό του βίαιου πυρήνα της πολιτικής κυριαρχίας αλλά παραμόνιμα επιτεύγματα και ζωντανές μορφές μιας «υπαρκτής δικαιοσύνης» (Χέγκελ). Οι πολίτες της Ένωσης έχουν ένα δικαιολογημένο διαφέρον το εκάστοτε εθνικό κράτος στο οποίο ανήκουν να εξακολουθήσει να παίζει και ως κράτος-μέλος τον δόκιμο ρόλο του εγγυητή του δικαίου και της ελευθερίας. Διότι τα εθνικά κράτη είναι κάτι περισσότερο από απλή ενσάρκωση μιας εθνικής κουλτούρας

που αξίζει να διαφυλαχθεί· εγγυώνται ένα επίπεδο δικαιοσύνης και ελευθερίας που οι πολίτες έχουν κάθε δίκιο να θέλουν να διατηρηθεί.

Εν τέλει, και η αλληλεγγύη μεταξύ των πολιτών ενός κράτους υφίσταται μια μεταλλαγή. Στην προοπτική που προτείνω θα έπρεπε και αυτή να αποδεσμευτεί από το εθνικό επίπεδο, προκειμένου οι πολίτες, ως πολίτες της Ένωσης που εκλέγουν και ελέγχουν το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, να είναι πράγματι σε θέση να μετάσχουν σε μια κοινή, πέρα από τα εθνικά σύνορα, πολιτική διαμόρφωση βούλησης. Αυτή η υπερεθνική επέκταση της αλληλεγγύης μεταξύ των πολιτών ενός κράτους είναι μια διαδικασία μάθησης που μπορεί να πραγματωθεί μόνο σε μια αντιστοίχως διευρυμένη επικοινωνιακή συνθήκη μιας πολιτισμικής κοινότητας.

Αυτό το πεδίο θα έπρεπε να προσλάβει τη μορφή μιας αμοιβαίας διάνοιξης των εθνικών σφαιρών δημοσιότητας της μιας προς την άλλη. Για να γίνει αυτό, δεν χρειαζόμαστε διαφορετικά μέσα ενημέρωσης, αλλά μια διαφορετική πρακτική των υφιστάμενων. Δεν θα έπρεπε να πραγματεύονται τα ευρωπαϊκά ζητήματα μόνο ως τέτοια, αλλά συγχρόνως να αναφέρονται και στις πολιτικές τοποθετήσεις και διαμάχες που πυροδοτούν τα ίδια ζητήματα σε άλλα κράτη-μέλη. Δεδομένου ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση ηγεμονεύεται ως τώρα από τις πολιτικές ελίτ, υπάρχει μέχρι σήμερα μια επικίνδυνη ασυμμετρία ανάμεσα στη δημοκρατική συμμετοχή των λαών σε όσα «βγάζουν» για αυτούς οι κυβερνήσεις τους στην απομακρυσμένη σκηνή των Βρυξελλών και στην αδιαφορία ή την έλλειψη συμμετοχής των πολιτών της Ένωσης αναφορικά με τις αποφάσεις του Κοινοβουλίου τους στο Στρασβούργο.

Η κοινή μοίρα της Ευρώπης και το ευρωπαϊκό σχέδιο

Μόνο ο δεξιός λαϊκισμός φιλοτεχνεί την καρικατούρα εθνικών συλλογικών υποκειμένων που απομονώνονται το ένα από το άλλο και μπλοκάρουν μια υπερεθνική δημοκρατική διαμόρφωση βούλησης. Μετά από μισό αιώνα μετανάστευσης, τα ευρωπαϊκά κράτη-έθνη είναι, δεδομένου του αυξανόμενου εθνοτικού, γλωσσικού και θρησκευτικού πλουραλισμού τους, κάθε άλλο παρά πολιτισμικά ομοιογενείς ενότητες. Το ίντερνετ και ο μαζικός τουρισμός καθιστούν επίσης πιο διαπερατά τα εθνικά σύνορα. Ο ρευστός ορίζοντας ενός διαιρεμένου σε μεγάλες επιφάνειες και περίπλοκες σχέσεις βιόκοσμου έπρεπε ανέκαθεν να κατασκευαστεί από τα ΜΜΕ και να πληρωθεί από την επικοινωνιακή συνθήκη μιας πολιτισμικής κοινότητας. Αυτό μπορεί να εμπεδωθεί μόνο στο πλαίσιο μιας κοινής πολιτικής κουλτούρας -- και αυτή δύσκολα διαμορφώνεται με δικαιικά-διοικητικά μέσα. Όμως η Ευρώπη μοιράζεται μια κοινή μοίρα. Και όσο περισσότερο συνειδητοποιούν οι λαοί της Ευρώπης και αναδεικνύεται από τα Μέσα πόσο βαθιά επιδρούν στην καθημερινότητά τους οι αποφάσεις της Ε.Ε., τόσο περισσότερο θα μεγαλώνει το διαφέρον τους να κάνουν χρήση των δημοκρατικών τους δικαιωμάτων και ως πολίτες της Ένωσης.

Αυτή η επίδραση φάνηκε ξεκάθαρα στην κρίση του ευρώ. Από τις 8 Μαΐου 2009 το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, με τις αποφάσεις του για τα πακέτα διάσωσης και την ενδεχόμενη αναδιάρθρωση του χρέους, καθώς και με τις διακηρύξεις του για την εναρμόνιση των οικονομικών, δημοσιονομικών, εργασιακών και κοινωνικών πολιτικών, ξεπέρασε το οριακό εκείνο σημείο στο οποίο ανακύπτουν ζητήματα αναδιανεμητικής δικαιοσύνης. Η κρίση εξαναγκάζει το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, παρά

τη βούλησή του, να λάβει αποφάσεις που μπορούν να επιβαρύνουν τους εθνικούς προϋπολογισμούς σε καταφανώς άνισο βαθμό.

Θα ανταποκρινόταν επομένως σε μια συνταγματική λογική το να μπορούν οι πολίτες, οι οποίοι υποχρεώνονται να δεχθούν μια ανακατανομή των βαρών πέραν των εθνικών συνόρων, να επηρεάσουν, ως πολίτες της Ένωσης, με δημοκρατικό τρόπο, όσα διαπραγματεύονται ή συνομολογούν σε μια δικαιική γκρίζα ζώνη οι αρχηγοί των κυβερνήσεών τους. Κάτι τέτοιο θα απαιτούσε μια εμβάθυνση της Πολιτικής Ένωσης ή τουλάχιστον μια «εντονότερη συνεργασία» μεταξύ των μελών της νομισματικής ένωσης. Αντ’ αυτού, γινόμαστε μάρτυρες μια παρελκυστικής τακτικής από την πλευρά των κυβερνήσεων --σε εμβληματική μορφή της οποίας έχει αναδειχθεί η γερμανίδα καγκελάριος-- και μιας λαϊκιστικά υποδαυλιζόμενης απόρριψης του ευρωπαϊκού σχεδίου στο σύνολό του από την πλευρά των λαών.

Αυτή η αυτοκαταστροφική συμπεριφορά οφείλεται στο γεγονός ότι οι ελίτ και τα Μέσα διστάζουν να βγάλουν τα αναγκαία συμπεράσματα από το συνταγματικό σχέδιο. Είναι αδύνατον να οικοδομηθεί μια πανευρωπαϊκή αλληλεγγύη μεταξύ των πολιτών όταν ανάμεσα στα κράτη-μέλη, δηλαδή στα εθνικά σημεία τομής, παγιώνονται δομικά κοινωνικές ανισότητες. Σήμερα είναι, κατά ειρωνικό τρόπο, η πίεση των χρηματαγορών αυτή υπό την οποία κερδίζει έδαφος η διαπίστωση ότι έχει παραμεληθεί μια ουσιώδης οικονομική προϋπόθεση του συνταγματικού σχεδίου. Η Ευρωπαϊκή Ένωση θα μπορέσει να μετεξελιχθεί σε μια δημοκρατικά νομιμοποιημένη υπερεθνική κοινότητα μόνο εάν διατηρήσει τις πολιτικές κατευθυντήριες αρμοδιότητες, έτσι ώστε να φροντίσει, τουλάχιστον στο εσωτερικό της ευρωζώνης, για μια σύγκλιση των οικονομικών και κοινωνικών εξελίξεων. Η Ένωση θα πρέπει να εγγυηθεί αυτό που ο Θεμελιώδης Νόμος της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας αποκαλεί «ενιαίο χαρακτήρα των βιοτικών σχέσεων».

Αυτός ο ενιαίος χαρακτήρας σχετίζεται πάντως μόνο με το επιτρεπτό εύρος απόκλισης των κοινωνικών βιοτικών συνθηκών που είναι αποδεκτό από τη σκοπιά της αναδιανεμητικής δικαιοσύνης και όχι με τις πολιτισμικές διαφορές. Είναι πολύ περισσότερο αναγκαία η κοινωνικά υποσιτισμένη πολιτική συνοχή, προκειμένου η εθνική πολλαπλότητα και ο ασύγκριτος πολιτισμικός πλούτος του βιότοπου που λέγεται «Γηραιά Ήπειρος» να μπορέσει να προστατευθεί, εν μέσω μιας ραγδαία προελαύνουσας παγκοσμιοποίησης, από μια εντελώς διαφορετική μορφή ισοπέδωσης.

Μετάφραση: Αλέξανδρος Κεσσόπουλος, Σταυρούλα Μανώλη

Από πού πάνε προς τ' αριστερά; Του Θανάση Γιαλκέτση 08:35, 02 Μαρ 2011

Γνωστοί Ευρωπαίοι διανοούμενοι κλήθηκαν από την ιταλική εφημερίδα La Repubblica να διατυπώσουν τις σκέψεις τους για την Αριστερά και τις προοπτικές της. Παρουσιάζουμε στη συνέχεια τις απόψεις του Ιταλού ιστορικού Κάρλο Γκάλι, του Βρετανού κοινωνιολόγου Αντονι Γκίντενς, του Γερμανού φιλοσόφου Γιούργκεν Χάμπερμας και του Ισπανού φιλοσόφου Φερνάντο Σαβατέρ.

ΚΑΡΛΟ ΓΚΑΛΙ

Η ήττα της κομμουνιστικής Αριστεράς και οι οικονομικοί και πολιτικοί μετασχηματισμοί που ακολούθησαν -η παγκοσμιοποίηση- έκαναν το κεφάλαιο πιο επιθετικό (επειδή είναι περισσότερο εκτεθειμένο στον ανταγωνισμό) και προκάλεσαν την κρίση του σοσιαλδημοκρατικού συμβιβασμού, δηλαδή των κατακτήσεων της μεταρρυθμιστικής Αριστεράς.

Σήμερα τα κοινωνικά δικαιώματα αντιμετωπίζονται σαν ένα κόστος και όχι ως μία αξία. Σήμερα το κέντρο της κοινωνίας είναι η αγορά, η επιχείρηση και οι ανάγκες της για ανάπτυξη, ο επιθετικός ατομικισμός. Συντελείται ήδη ο κατακερματισμός του μεσαίου στρώματος, το οποίο είχε δημιουργηθεί από τις πολιτικές κοινωνικής πρόνοιας του παρελθόντος, και η κοινωνία πολώνεται μεταξύ λίγων πλούσιων και πολλών φτωχών.

Ακόμα και οι νομικές μορφές της ισότητας -η νομιμότητα, τα πολιτικά δικαιώματα- απειλούνται από την ανασφάλεια και το φόβο, τα νέα βιοπολιτικά μηνύματα που εκπέμπει το κράτος. Η δημοκρατία έχει αντικατασταθεί από το λαϊκισμό. Η Αριστερά οφείλει επομένως να βρει την ικανότητα να ασκεί κριτική στο παρόν και οφείλει να κατονομάζει ανοιχτά τις αντιφάσεις του.

Οφείλει να είναι πεπεισμένη ότι για ένα πρόβλημα δεν υπάρχει μόνον η λύση που προτείνεται από όποιον κατέχει την εξουσία, αλλά υπάρχει τουλάχιστον και μια άλλη, εναλλακτική, η οποία έχει σκοπό τη χειραφέτηση όσων δεν κατέχουν εξουσία και την απελευθέρωση των ικανοτήτων τους για αυτόνομη ανάπτυξη (γι' αυτό η Αριστερά οφείλει να είναι αντιααυταρχική και κοσμική).

Οφείλει να είναι διακριτή και αναγνωρίσιμη, δηλαδή οφείλει να είναι με συνέπεια «μέρος» -τη στιγμή που η κοινωνία κατακερματίζεται σε μέρη, αν και αυτά δεν συμπίπτουν με τις παραδοσιακές «κοινωνικές τάξεις»- και επομένως οφείλει να μετέχει αποφασιστικά στις πραγματικές συγκρούσεις.

Οφείλει όμως και να αναλαμβάνει την ευθύνη για τα γενικά ζητήματα τυπικής και ουσιαστικής ισότητας, συνυπολογίζοντας το ότι οι συγκρούσεις δεν θα μπορέσουν ποτέ να πάψουν. Οφείλει να παράγει μια νέα ιδέα κοινωνίας, μια νέα «ηγεμονία», την οποία πρέπει να αντιπαραθέτει στην ηγεμονία της Δεξιάς.

Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να καταπολεμά το φόβο και την ανισότητα με τη νομιμότητα, τη δικαιοσύνη και την ελπίδα. Και να παλεύει για ένα νέο συμβιβασμό -πολύ πιο ισορροπημένο από τον τωρινό και λιγότερο γραφειοκρατικό από εκείνον του παρελθόντος- ανάμεσα σε οικονομία και δικαιώματα ελευθερίας, ανάμεσα σε κράτος και αγορά, ανάμεσα σε δημόσιο και ιδιωτικό.

ΑΝΤΟΝΙ ΓΚΙΝΤΕΝΣ

Στη σημερινή πολιτική η διαίρεση μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς είναι λιγότερο σαφής από όσο ήταν στο παρελθόν, επειδή στον καπιταλισμό δεν αντιπαρατίθεται πλέον μια σαφώς προσδιορισμένη σοσιαλιστική εναλλακτική λύση. Επιπλέον, ορισμένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε -για παράδειγμα, η κλιματική αλλαγή που βρίσκεται στο επίκεντρο πολλών σύγχρονων συζητήσεων- υπερβαίνουν την κλασική διάκριση μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς.

Ωστόσο, η διάκριση έχει ακόμα νόημα. Να είναι κανείς αριστερός σημαίνει να έχει στην καρδιά του ορισμένες θεμελιώδεις αξίες. Σημαίνει να πιστεύει στη σημασία της κοινωνικής αλληλεγγύης, της ισότητας, της προστασίας των πιο ευάλωτων και στην «ουσιαστική ελευθερία»: όχι μόνο στην οικονομική ή την ελευθερία απέναντι στο νόμο, αλλά σε μια πραγματική ελευθερία για όλους τους πολίτες.

Σημαίνει, επίσης, να συνδέεται με ένα ορισμένο πολιτικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο αποδίδεται μεγάλη σημασία στον ακτιβισμό και στην ικανότητα παρέμβασης των κυβερνήσεων, που είναι αναγκαία για να αντισταθμίζει την τάση των ανεξέλεγκτων αγορών να παράγουν οικονομική αστάθεια και μακροσκοπικές κοινωνικές ανισότητες, υποκαθιστώντας τις κοινωνικές αξίες με καθαρά οικονομικές παραμέτρους.

ΓΙΟΥΡΓΚΕΝ ΧΑΜΠΕΡΜΑΣ

Η «Αριστερά» οφείλει το όνομά της στη διάταξη των κοινοβουλευτικών εδρών στη γαλλική Εθνοσυνέλευση του 1789. Οσο για τον όρο «σοσιαλισμός», το νόημά του ήταν και παραμένει ακριβώς η υλοποίηση των συνθημάτων της Γαλλικής Επανάστασης.

Η «ελευθερία» δεν μπορεί να περιορίζεται στην απλή δυνατότητα να εκφράζουν ατομικά την ψήφο τους τα υποκείμενα που μετέχουν σε ένα σύστημα αγοράς. Μόνον η εξισωτική ένταξη όλων των πολιτών ως συν-νομοθετών σε ένα πλαίσιο διαμόρφωσης πληροφορημένων γνωμών και πολιτικών βουλήσεων μπορεί να εξασφαλίζει στον καθένα τους χώρους και τα μέσα για να καθορίζει και να διαμορφώνει αυτόνομα τη δική του προσωπική ύπαρξη.

Η «ισότητα» δεν μπορεί να είναι εκείνη η τυπική απέναντι στο νόμο, αλλά πρέπει να συνεπάγεται την ίση κατανομή των δικαιωμάτων, τα οποία πρέπει να έχουν ίση αξία για τον καθένα, ανεξάρτητα από την κοινωνική του θέση. Η αλληλεγγύη δεν πρέπει να εκφυλίζεται σε πατερναλιστική βοήθεια προς τους περιθωριοποιημένους.

Η συμμετοχή στην πολιτική κοινότητα με ίσα δικαιώματα δεν συμβιβάζεται με την ιδιωτικοποίηση, η οποία φορτώνει τους κινδύνους και τα κόστη που προέρχονται από το συνολικό κοινωνικό επίπεδο πάνω στους ώμους επιμέρους ομάδων ή προσώπων

χωρίς κάποιαν αποζημίωση ή επανόρθωση. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο η Αριστερά αντιλαμβάνεται τις συνταγματικές αρχές, οι οποίες στις δημοκρατικές κοινωνίες μας διαμορφώνουν το ισχύον δίκαιο.

Η Αριστερά στρατολογεί τα μέλη της μεταξύ των πολιτών που ευαισθητοποιούνται μπροστά στις έντονες αντιθέσεις ανάμεσα σε αυτές τις βαθύτερες αρχές και την πραγματικότητα μιας κοινωνίας όλο και λιγότερο αλληλέγγυας. Μια κοινωνία στην οποία οι ελίτ οχυρώνονται, ακόμη και ηθικά, στις δικές τους περιφραγμένες κοινότητες είναι αποκρουστική.

Τα δεινά της Αριστεράς αντανακλούν τη γενική άμβλυνση αυτού του κανονιστικού πνεύματος και την αυξανόμενη τάση να αποδεχόμαστε ως φυσιολογικό και προφανή έναν ορθολογιστικό εγωισμό, ο οποίος με τις επιταγές της αγοράς έχει ήδη διεισδύσει βαθιά μέσα στους πόρους ενός αποικιοποιημένου περιβάλλοντος ζωής. Φυσικά το έλλειμμα της Αριστεράς δεν είναι μόνον έλλειμμα κινήτρων, αλλά αφορά και το γνωστικό πεδίο, όπου δεν κατόρθωσε να αντιμετωπίσει όλη την πολυπλοκότητα των υπαρκτών προκλήσεων -για παράδειγμα, τους κινδύνους που διατρέχει σήμερα το κοινό νόμισμα. Διαφορετικά η Αριστερά δεν θα περιοριζόταν στο να παραπονιέται για την καταστροφικότητα των ανεξέλεγκτων χρηματοπιστωτικών αγορών, αλλά θα είχε διαβλέψει στην κερδοσκοπία ενάντια στο ευρωπαϊκό νόμισμα μια πολιτική πανουργία του οικονομικού λόγου. Θα ενεργοποιούνταν εναντίον της ασυμμετρίας της Ευρωπαϊκής Ενωσης, όπου μια πλήρης οικονομική ενοποίηση συνοδεύεται από μιαν ατελή πολιτική ενοποίηση. Και θα κατανοούσε τέλος ότι μια δημοκρατική και αλληλέγγυα Ευρώπη είναι ένα σχέδιο της Αριστεράς.

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΣΑΒΑΤΕΡ

Σήμερα η Αριστερά δεν μπορεί να είναι κάτι άλλο παρά εκείνη η δύναμη που υπερασπίζεται την έννοια της κοινωνίας. Δηλαδή κάτι διαφορετικό από την απλή παράθεση εξατομικευμένων υποκειμένων και αντιτιθέμενων συμφερόντων που βρίσκονται σε σύγκρουση. Τα μέλη μιας κοινωνίας βλέπουν τους εαυτούς τους ως συνεταίρους των άλλων, δηλαδή ως συνεργάτες και συνεργούς στη δημιουργία ενός οφέλους, το οποίο σε κάποιο βαθμό πρέπει να διαχέεται σε όλους.

Η Αριστερά οφείλει να υπενθυμίζει ότι, σε οποιονδήποτε τόπο του κόσμου, η δημοκρατία έχχει δύο βασικούς εχθρούς: τη φτώχεια και την άγνοια. Εκεί όπου η φτώχεια γίνεται ανεκτή, εκεί όπου η άγνοια δεν καταπολεμιέται, η δημοκρατία μετατρέπεται σε μια καρικατούρα του εαυτού της.

Γι' αυτό η Αριστερά -η οποία έχει ήδη διδαχθεί ότι δεν μπορεί παρά να είναι δημοκρατική με τρόπο ενσυνείδητο και αποφασιστικό- οφείλει να προσπαθεί να θέτει εκτός νόμου την κατάσταση της ακραίας φτώχειας (όπως στον καιρό της τέθηκε εκτός νόμου η δουλεία) και οφείλει να ενεργεί έτσι ώστε η δημόσια λαϊκή και χωρίς δόλιους αποκλεισμούς εκπαίδευση για όλους να γίνει το πρωταρχικό της καθήκον.

Ενα άλλο πολύ επίκαιρο ζήτημα, που η Αριστερά οφείλει να αντιμετωπίσει, είναι η αύξηση της διαφθοράς, τόσο της πολιτικής όσο και της οικονομικής (που συνήθως δρουν από κοινού), η οποία απειλεί να μετατρέψει τη δημοκρατία σε «κλεπτοκρατία», θέτοντας τους θεσμούς ή τη δημόσια σφαίρα στην υπηρεσία των αρπακτικών. *

Από την Ελευθεροτυπία της 1/3/2011

H Ευρώπη πάσχει από ξενοφοβία, του Γιούργκεν Χάμπερμας 08:18, 17 Ιαν 2011

Από το τέλος Αυγούστου η Γερμανία έχει κλονιστεί από κύματα πολιτικών αναταραχών πάνω στα θέματα της ενσωμάτωσης, της πολυπολιτισμικότητας και της «εθνικής» κουλτούρας ως «κρατούσας κουλτούρας» (Leitkultur). Αυτή η δημόσια συζήτηση, με τη σειρά της, ενισχύει τις τάσεις ξενοφοβίας στη ευρύτερη κοινή γνώμη.

Οι τάσεις αυτές είναι εμφανείς εδώ και πολλά χρόνια σε μελέτες και στοιχεία ερευνών, που δείχνουν μια σιωπηλή αλλά αυξανόμενη εχθρότητα προς τους μετανάστες. Ωστόσο, είναι σαν μόλις τώρα να απόκτησαν φωνή. Τα συνήθη στερεότυπα εγκαταλείπουν τους λαϊκούς χώρους συζητήσεων και προωθούνται σε μια εξ εφόδου κατάληψη των τηλεοπτικών εκπομπών, επενδύοντας το λόγο των πολιτικών, που θέλουν να προσελκύσουν ψηφοφόρους οι οποίοι διαφορετικά θα παρασύρονταν πολύ πιο δεξιά.

Δύο γεγονότα προκάλεσαν ένα μείγμα συναισθημάτων, που δεν είναι πλέον εύκολο να εντοπιστεί στην κλίμακα από τα αριστερά προς τα δεξιά: ένα βιβλίο του Τίλο Ζαρατσίν, μέλους του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος και του διοικητικού συμβουλίου της κεντρικής τράπεζας της Γερμανίας, και μια ομιλία του νέου ομοσπονδιακού προέδρου της Γερμανίας, Κριστιάν Βουλφ.

Το δηλητήριο της πολιτισμικής εχθρότητας

Όλα ξεκίνησαν με την κυκλοφορία προκλητικών αποσπασμάτων του βιβλίου «Η Γερμανία καταργεί τον εαυτό της», που υποστηρίζει ότι το μέλλον της Γερμανίας

απειλείται από την «κακή» μετανάστευση, κυρίως από μουσουλμανικές χώρες. Στο βιβλίο αυτό αναπτύσσονται προτάσεις για δημογραφικές πολιτικές, που πυροδοτούν διακρίσεις κατά της μουσουλμανικής μειονότητας στηριζόμενες σε έρευνες που οδηγούν σε ψευδή βιολογικά συμπεράσματα. Οι προτάσεις αυτές έχουν αποκτήσει ασυνήθιστα ευρεία δημοσιότητα και λαϊκή υποστήριξη. Μια δημοσκόπηση διαπίστωσε ότι περισσότερο από το ένα τρίτο των Γερμανών συμφώνησε με την πρόγνωση του Ζαρατσίν ότι στη Γερμανία «ο μέσος όρος νοημοσύνης θα έπεφτε όλο και πιο χαμηλά», ως αποτέλεσμα της μετανάστευσης πληθυσμών από τις μουσουλμανικές χώρες.

Χρειάστηκε να περάσουν αρκετές εβδομάδες πριν εμφανιστεί ένας αξιόλογος κοινωνιολόγος, ο Αρμίν Νασεχί, για να αναιρέσει τη ψευδο-επιστημονική ερμηνεία των σχετικών στατιστικών στοιχείων, δείχνοντας ότι αυτή στηρίχτηκε σε μεθόδους μέτρησης της ευφυΐας που είχαν ήδη απαξιωθεί επιστημονικά στις Ηνωμένες Πολιτείες πριν από δεκαετίες.

Το δηλητήριο, ωστόσο, που ο Ζαρατσίν είχε διοχετεύσει ενισχύοντας την πολιτισμική εχθρότητα προς τους μετανάστες, έμοιαζε να έχει ριζώσει στις λαϊκές προκαταλήψεις.

Εν μέσω της διαμάχης που προέκυψε, ο Ζαρατσίν αναγκάστηκε να παραιτηθεί από το διοικητικό συμβούλιο της Bundesbank. Αλλά αυτό θεωρήθηκε ως υπερβολική αντίδραση. Άλλωστε, δεν ήταν η ίδια η καγκελάριος, Άνγκελα Μέρκελ, που αποδοκίμασε το βιβλίο χωρίς να το έχει διαβάσει; Δεν ήταν εκείνη που έκανε στροφή 180 μοιρών λέγοντας στα νέα μέλη του Χριστιανοδημοκρατικού Κόμματος ότι η πολυπολιτισμικότητα είχε πλέον αποτύχει στη Γερμανία; Και δεν ήταν ο πρόεδρος των Σοσιαλδημοκρατών, Ζίγκμαρ Γκάμπριελ, που συνάντησε αντίσταση μέσα στο ίδιο το κόμμα του, όταν πρότεινε την αποβολή του αντιπαθούς συντρόφου από τις τάξεις του;

Το αποδιοπομπαίο Ισλάμ

Το δεύτερο ανησυχητικό γεγονός τις τελευταίες εβδομάδες ήταν η αντίδραση που σημειώθηκε σε μια ομιλία του προέδρου Κρίστιαν Βουλφ, όταν πήρε το θάρρος να πει κάτι που οι πρώην πρόεδροι είχαν ήδη αναφέρει, ότι όχι μόνο ο Χριστιανισμός και ο Ιουδαϊσμός, αλλά και «το Ισλάμ ανήκει επίσης στη Γερμανία».

Η ομιλία του προέδρου έγινε δεκτή με επευφημίες στην Ομοσπονδιακή Βουλή. Αλλά την επόμενη μέρα ο συντηρητικός τύπος δεν συναίνεσε στη θέση του για το Ισλάμ. Το θέμα έχει από τότε προκαλέσει μια διάσταση στο εσωτερικό του κόμματός του, της Χριστιανοδημοκρατικής Ένωσης. Είναι αλήθεια ότι, αν και η κοινωνική ένταξη των Τούρκων εργαζομένων και των απογόνων τους θεωρείται γενικά επιτυχημένη στη Γερμανία, σε ορισμένες οικονομικά υποβαθμισμένες περιοχές εξακολουθούν να υπάρχουν προβληματικές γειτονιές μεταναστών που τους έχουν αποκλείσει από το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Αλλά αυτά τα προβλήματα έχουν αναγνωριστεί και αντιμετωπιστεί από τη γερμανική κυβέρνηση. Ο πραγματικός λόγος ανησυχίας είναι ότι, τα περιστατικά του Ζαρατσίν και του Βουλφ δείχνουν πως οι ψύχραιμοι πολιτικοί ανακαλύπτουν ότι μπορούν να εκτρέψουν τις κοινωνικές ανησυχίες των ψηφοφόρων τους σε εθνικιστική επιθετικότητα εναντίον των ασθενέστερων κοινωνικών ομάδων.

Το καλύτερο παράδειγμα αποτελεί ο πρωθυπουργός της Βαυαρίας κ. Χορστ Ζέεχοφερ, ο οποίος έχει χαρακτηρίσει «τους μετανάστες από άλλους πολιτισμούς» επιζήμιους και ζήτησε να σταματήσει η «μετανάστευση από την Τουρκία και τις αραβικές χώρες». Αν και οι στατιστικές δείχνουν καθαρή εκροή μεταναστών τουρκικής καταγωγής, ο κ. Ζέεχοφερ επικαλείται τη φοβική εικόνα της ανεξέλεγκτης μάζας κοινωνικών παρασίτων, που συνωστίζονται στα δίκτυα κοινωνικής πρόνοιας ως έναν μέσο υποστήριξης των δικών του πολιτικών στόχων.

Για να ακριβολογούμε, η κακή συνήθεια της αναμόχλευσης πολιτικών προκαταλήψεων είναι φαινόμενο που εκτείνεται πέρα από τα σύνορα της Γερμανίας. Στη Γερμανία, τουλάχιστον, η κυβέρνηση δε βασίζεται, όπως στην Ολλανδία, στην υποστήριξη ενός δεξιού λαϊκιστική όπως ο Γκέερτ Βίλντερς. Σε αντίθεση με την Ελβετία, δεν υπάρχει απαγόρευση κατασκευής μιναρέδων. Και τα συγκριτικά ευρωπαϊκά στοιχεία έρευνας σχετικά με την εχθρότητα προς τους μετανάστες δεν παρουσιάζουν ακραία ποσοστά για τη Γερμανία.

Όμως οι κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις στη Γερμανία, λόγω της φρικτής ιστορίας της, δεν έχουν απαραιτήτως την ίδια σημασία όπως έχουν σε άλλες χώρες. Επομένως, υπάρχουν λόγοι ανησυχίας ότι το «παλαιό» πνεύμα μπορεί να αναγεννηθεί;

Εξαρτάται τι εννοούμε με τον όρο «παλαιό». Αυτό που βλέπουμε δεν είναι μια αναβίωση της νοοτροπίας της δεκαετίας του 1930. Είναι μια αναζωπύρωση των αντιπαραθέσεων των αρχών της δεκαετίας του 1990, όταν χιλιάδες πρόσφυγες έφθασαν από την πρώην Γιουγκοσλαβία, πυροδοτώντας μια συζήτηση σχετικά με αυτούς που ζητούν άσυλο. Η Χριστιανοδημοκρατική Ένωση και το αδελφό βαυαρικό κόμμα της Χριστιανικής Κοινωνικής Ένωσης συμφώνησαν με τη θέση ότι η Γερμανία «δεν ήταν χώρα υποδοχής μεταναστών». Εκείνη την εποχή ξενώνες για τους πρόσφυγες παραδόθηκαν στις φλόγες, ενώ ακόμα και οι Σοσιαλδημοκράτες συμφώνησαν στο Κοινοβούλιο σε έναν άθλιο συμβιβασμό σχετικά με το δίκαιο του ασύλου.

Η «κρατούσα κουλτούρα»

Η διαμάχη είχε ήδη ενισχυθεί από την αίσθηση μιας απειλής για την εθνική κουλτούρα, η οποία έπρεπε να εδραιωθεί ως «κρατούσα κουλτούρα» (Leitkultur) και την οποία όλοι οι νεοφερμένοι πρέπει να ακολουθήσουν. Ωστόσο, η διαμάχη της δεκαετίας του 1990 οφείλεται επίσης και στο γεγονός ότι η Γερμανία είχε πρόσφατα επανενωθεί ακολουθώντας μια επίπονη πορεία στηριγμένη σε μια δημοκρατική ανάγνωση του Συντάγματος.

Σήμερα, η ιδέα της «κρατούσας κουλτούρας» (Leitkultur) βασίζεται στην εσφαλμένη αντίληψη ότι το φιλελεύθερο κράτος πρέπει να απαιτεί από τους μετανάστες όχι μόνο την εκμάθηση της γλώσσας της χώρας και την αποδοχή των αρχών του Συντάγματος. Χρειαζόταν, και προφανώς ακόμα χρειάζεται, να ξεπεράσουμε την άποψη ότι οι μετανάστες οφείλουν να αφομοιώνουν τις «αξίες» του πολιτισμού της πλειοψηφίας του πληθυσμού και να υιοθετούν τις «συνήθειές» της.

Το γεγονός ότι βιώνουμε μια επάνοδο σε αυτή την εθνική ερμηνεία του δημοκρατικού συντάγματός μας είναι αρκετά αρνητικό. Τα πράγματα δε βελτιώνονται επειδή η «κρατούσα κουλτούρα» (Leitkultur) σήμερα δεν ορίζεται από

το «γερμανικό πολιτισμό», αλλά από τη θρησκεία. Με μια αλαζονική οικειοποίηση του Ιουδαϊσμού - και μια απίστευτη αδιαφορία για την τύχη των Εβραίων που υπέφεραν στη Γερμανία – οι απολογητές της Leitkultur σήμερα επικαλούνται την «ιουδαιο-χριστιανική παράδοση», η οποία διακρίνει «εμάς» από τους ξένους.

Η επικράτηση του μη πολιτικού

Δεν υποτιμώ την έκταση των συσσωρευμένων εθνικιστικών συναισθημάτων, ένα φαινόμενο που δεν περιορίζεται μόνο στη Γερμανία. Ωστόσο, υπό το φως των εξελίξεων, μια άλλη τάση είναι πιο ανησυχητική: η αυξανόμενη προτίμηση για μη πολιτικού χαρακτήρα στοιχεία που εμφανίστηκε στην πολιτική σκηνή, η οποία παραπέμπει σε ένα προβληματικό γνώρισμα της γερμανικής πολιτικής κουλτούρας, όπως είναι η απόρριψη των πολιτικών κομμάτων και της κομματικής πολιτικής.

Κατά τη διάρκεια της εκλογής προέδρου από τη Βουλή το περασμένο καλοκαίρι, ο Γιόακιμ Γκάουκ, πολιτικά άπειρος και μη κομματικά συνδεδεμένος υπέρμαχος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ήταν υποψήφιος αντίπαλος του Βούλφ, ενός πολιτικού καριέρας. Ενάντια στην πλειοψηφία του εκλογικού σώματος, ο Γκάουκ, ένας προτεστάντης ιερέας με ιστορικό αντιπολίτευσης στο παλιό καθεστώς της Ανατολικής Γερμανίας, κέρδισε τις καρδιές του ευρύτερου πληθυσμού, και λίγο έλειψε να κερδίσει τις εκλογές.

Την ίδια λαχτάρα για χαρισματικές προσωπικότητες που βρίσκονται πάνω από πολιτικές αντιπαλότητες, μπορεί να δει κανείς στην αινιγματική δημοτικότητα του αριστοκρατικού υπουργού Άμυνας, Καρλ Θίοντορ Γκούτενμπεργκ, ο οποίος με όχι πολύ περισσότερα προσόντα από την ιστορία της οικογένειάς του, τους εκλεπτυσμένους τρόπους και τη συνετή του εμφάνιση, έχει καταφέρει να επισκιάσει τη φήμη της Άνγκελας Μέρκελ.

Το φαινόμενο της Στουτγκάρδης

Ακόμα μεγαλύτερη ανησυχία προκαλεί το είδος των διαδηλώσεων που βλέπουμε στη Στουτγκάρδη. Δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι έχουν κατέβει στους δρόμους ενάντια στο σχέδιο της ομοσπονδιακής εταιρείας σιδηροδρόμων να κατεδαφίσει τον παλαιό κεντρικό σιδηροδρομικό σταθμό. Οι διαμαρτυρίες που συνεχίζονται εδώ και μήνες, θυμίζουν τον αυθορμητισμό της εξωκοινοβουλευτικής αντιπολίτευσης της δεκαετίας του 1960. Σε αντίθεση με τότε όμως, σήμερα άνθρωποι όλων των ηλικιών και ομάδων του πληθυσμού βγαίνουν στους δρόμους. Ο άμεσος στόχος είναι συντηρητικός: η διατήρηση ενός οικείου κόσμου, στον οποίο η πολιτική έρχεται και παρεμβαίνει ως εκτελεστικό όργανο της υποτιθέμενης οικονομικής προόδου.

Στο βάθος, όμως, υπάρχει ένα ζήτημα κατανόησης της δημοκρατίας στη χώρα μας. Η κυβέρνηση του κρατιδίου του Βάδης-Βυρτεμβέργης, όπου βρίσκεται η Στουτγκάρδη, αντιμετωπίζει το ζήτημα σαν ένα απλό ερώτημα σχετικά με το κατά πόσον η κυβέρνηση μπορεί νόμιμα να σχεδιάσει αυτά τα μακροπρόθεσμα μεγάλα έργα. Ο δε πρόεδρος του Ομοσπονδιακού Συνταγματικού Δικαστηρίου έσπευσε να υπερασπιστεί το έργο με το επιχείρημα ότι το εκλογικό σώμα έχει ήδη ψηφίσει για το έργο πριν από 15 χρόνια, και έτσι δεν είχε κάτι παραπάνω να πει σήμερα για την εκτέλεσή του.

Αλλά από τότε έχει προκύψει ότι οι αρχές δεν παρείχαν στην πραγματικότητα επαρκείς πληροφορίες, ώστε να έχουν οι πολίτες την ευκαιρία να διαμορφώσουν τεκμηριωμένη γνώμη, στην οποία θα μπορούσαν να είχαν βασίσει την ψήφο τους. Η επιμονή ότι δεν έχουν πια κάτι άλλο να πουν, βασίζεται σε μια φορμαλιστική αντίληψη για τη δημοκρατία. Το ερώτημα είναι το εξής: Η συμμετοχή σε δημοκρατικές διαδικασίες σημαίνει απλώς λειτουργική φίμωση μιας ηττημένης μειοψηφίας, ή έχει την έννοια της ένταξης της επιχειρηματολογίας των πολιτών στη δημοκρατική διαδικασία διαμόρφωσης της κοινής γνώμης και βούλησης;

Μια παραιτημένη πολιτική τάξη

Τα κίνητρα που βρίσκονται πίσω από τα τρία φαινόμενα -φόβος των μεταναστών, έλξη προς χαρισματικούς μη πολιτικούς και οι λαϊκές εξεγέρσεις στη Στουτγκάρδη - είναι διαφορετικά. Αλλά συναντιούνται με κοινό αποτέλεσμα μια αυξανόμενη ανησυχία, όταν βρίσκονται αντιμέτωπα με ένα εσωστρεφές και ολοένα και πιο ανήμπορο πολιτικό σύστημα. Όσο περισσότερο συρρικνώνεται το πεδίο δράσης για τις εθνικές κυβερνήσεις και όσο γίνεται πιο μειλίχια η πολιτική υποστήριξη σε ό,τι φαίνεται ως αναπόφευκτη οικονομική επιταγή, τόσο μειώνεται η εμπιστοσύνη των ανθρώπων σε μια παραιτημένη πολιτική τάξη.

Αυτό που χρειάζεται στην Ευρώπη, είναι μια ανανεωμένη πολιτική τάξη, που ξεπερνάει την ηττοπάθειά της με την ενίσχυση της προοπτικής, της αποφασιστικότητάς της και του πνεύματος συνεργασίας. Η δημοκρατία εξαρτάται από τη δυνατότητα των ανθρώπων να πιστέψουν ότι υπάρχει το πεδίο που χρειάζεται για να διαμορφωθεί συλλογικά ένα πολλά υποσχόμενο μέλλον και να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις που αυτό φέρνει.

* Ο Γιούργκεν Χάμπερμας είναι ομότιμος καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Γκέτε της Φραγκφούρτης, γνωστός για τις παρεμβάσεις του σε φιλοσοφικά, πολιτικά και πολιτισμικά ζητήματα. Αναδημοσίευση της απόδοσης του άρθρου του από την «Εποχή ». Απόδοση από τα αγγλικά: Κατερίνα Τσάκου

Γιούργκεν Χάμπερμας: "Να σώσουμε τον βιότοπο της γηραιάς Ευρώπης"

"Η Ευρώπη είναι ένα πρόγραμμα πολιτισμού, που δεν πρέπει να του επιτραπεί να αποτύχει" τόνισε ο διάσημος Γερμανός φιλόσοφος Γιούργκεν Χάμπερμας σε εκδήλωση που έλαβε χώρα στο Ινστιτούτο Γκαίτε στο Παρίσι. Στη σχετική ανταπόκριση του "Spiegel", ο Γερμανός φιλόσοφος υπογράμμισε πως γι΄αυτό τον λόγο "δεν είναι απλώς εφικτή η ύπαρξη της παγκόσμιας κοινότητας, είναι απαραίτητη - για να συμφιλιώνει τη δημοκρατία με τον καπιταλισμό. Πρέπει σήμερα να θεσπίσουμε τη συνεργασία ανάμεσα στους πολίτες και τα κράτη, για να δημιουργήσουμε την παγκόσμια κοινότητα των πολιτών" λέει και συμπληρώνει πως "αλλιώς διατρέχουμε τον κίνδυνο να βρεθούμε σε μια κατάστασης μόνιμης έκτακτης ανάγκης και τα κράτη να καθοδηγούνται από τις αγορές".

"Κάποια στιγμή μετά το 2008, κατάλαβα ότι το πρόγραμμα της επέκτασης, της ενοποίησης και του εκδημοκρατισμού δεν προχωρούσαν αυτόματα" παρατήρησε, "ότι είναι αναστρέψιμα, ότι για πρώτη φορά στην ιστορία της Ε.Ε. ζούμε την αποσυναρμολόγηση της δημοκρατίας. Πριν, δεν πίστευα ότι μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο. Κι όμως φτάσαμε σε ένα σταυροδρόμι" σημειώνει. "Σε τούτη την κρίση", υποστηρίζει ο Χάμπερμας, "οι λειτουργικές και συστημικές επιταγές βρίσκονται σε σύγκρουση" και σημειώνει πως "όσο περισσότερο διαρκεί η κρίση τόσο μεγαλύτερη σύγχυση προκαλείται". Χαρακτηρίζοντας "τελείως απαράδεκτη" τη γερμανική στάση έναντι της Ελλάδας, ο Χάμπερμας δηλώνει την απογοήτευσή του από τους Γερμανούς πολιτικούς - "δεν έχουν πολιτική ουσία, ούτε καν πεποιθήσεις" λέει.

Δυο μέρες πριν, σε μιαν εκδήλωση στο Πανεπιστήμιο Descartes, o Xάμπερμας είχε ανατρέξει στα "λάθη που έγιναν στην οικοδόμηση της Ε.Ε. Υπήρξε έλλειψη πολιτικής ενοποίησης κι ένας ενσωματωμένος στο σύστημα καπιταλισμός". Κατά την ανάλυσή του, "δεν είναι τα κράτη που έχουν δικαιώματα. Μόνον οι πολίτες έχουν

δικαιώματα, αυτοί είναι οι ιστορικοί πρωταγωνιστές" λέει και προσθέτει πως "η Ευρώπη δεν δεν είναι μια κοινοπολιτεία κρατών, αλλά κάτι νέο. Πρόκειται για μια νομική κατασκευή την οποία συμφώνησαν οι λαοί της Ευρώπης σε συνεννόηση με τους πολίτες της Ευρώπης, με εμάς δηλαδή" λέει και ζητά από το κοινό του "να σώσουμε τον βιότοπο της γηραιάς Ευρώπης".

Ο Χάμπερμας πιστεύει ότι αυτό θα γίνει αν "τα ΜΜΕ βοηθήσουν τον κόσμο να αντιληφθεί την τεράστια επιρροή που δέχεται η ζωή τους από την Ε.Ε. και αν οι πολιτικοί αντιληφθούν την τεράστια πίεση που θα υποστούν, αν η Ε.Ε. αποτύχει και δεν προχωρήσει ο εκδημοκρατισμός της". Αναφερόμενος στη συμφωνία της 21ης Ιουλίου, ο Γερμανός φιλόσοφος θεωρεί πως αυτή ήταν "ένας αόριστος συμβιβασμός ανάμεσα στον γερμανικό οικονομικό φιλευθερισμό και τον γαλλικό κρατισμό. Όλες οι ενδείξεις οδηγούν στο συμπέρασμα πως και οι δύο πλευρές θέλησαν να μετατρέψουν την ενοποίηση (όπως ορίζεται στη Συνθήκη της Λισσαβώνας) σε μια διακυβερνητική υπεροχή του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, κόντρα στο πνεύμα των συνθηκών και χωρίς νομική βάση".

Μολονότι δηλώνει "αισιόδοξος", αντικρούει τις ρητορείες της "πολιτικής ηττοπάθειας" και σημειώνει πως "ακόμη και στην κρίση μπορούμε να βγούμε με μιαν Ένωση που θα είναι πιο δημοκρατική και πολιτικά αποτελεσματική", στην κατακλείδα της ομιλίας του, ο Γερμανός φιλόσοφος είναι δηλητηριώδης. Προειδοποιώντας για τον κίνδυνο εκτροχιασμού της Ε.Ε., παρέπεμψε στη γερμανική ιστορία: "αν αποτύχει τούτο το ευρωπαϊκό εγχείρημα" είπε, "τότε το ερώτημα θα είναι ένα: πόσο καιρό θα χρειαστούμε για να επανέλθουμε στο status quo. Θυμηθείτε τη Γερμανική Επανάσταση του 1848 - όταν απέτυχε, χρειαστήκαμε 100 χρόνια για να ξανακερδίσουμε το επίπεδο δημοκρατίας που είχαμε τότε"...

ΑΥΓΗ

Η ιντελιγκέντσια της κρίσης. Του Νίκου Ξυδάκη 27 Μάιος 2013 Βέρνερ Τύμπκε, Αστική τάξη και ιντελιγκέντσια, 1972-73

Βυθιζόμενοι στην κρίση, βλέπουμε ευκρινέστερα διανοητικές λειτουργίες και κοινωνικούς μηχανισμούς που λίγο νωρίτερα ελάνθαναν μισοκρυμμένα απ’ το βλέμμα μας ή δεν τους αναγνωρίζαμε όπως τους άξιζε. Ας πούμε, η λειτουργία του πολιτισμού και της κουλτούρας μες στο πολιτικό-κοινωνικό ολοκλήρωμα, και η θέση των διανοουμένων. Συνηθίζαμε να λέμε και προ κρίσεως για την απουσία των διανοουμένων από τον δημόσιο βίο· αλλά τώρα, ακούγονται πιο βαριές κουβέντες: μιλούν για προδοσία των διανοουμένων, όπως έθεσε το ζήτημα πρώτος στη δεκαετία του 1920 ο Ζυλιέν Μπεντά. Ωστόσο, από το 1920 έχει περάσει ένας αιώνας – στη διάρκεια αυτήν άλλαξαν πολλά.

Το ποτάμι πήγε και ήρθε σε πολλές κοίτες. Οι διανοούμενοι βρέθηκαν στην πρωτοπορία ήδη από τον 19ο αιώνα, από τη Γαλλική Επανάσταση έως τα ιστορικά ρήγματα του 1848 και των εθνικοαπελευθερωτικών και δημοκρατικών κατακτήσεων· αποσύρθηκαν «προδίδοντας» τους εξουσιαζόμενους και τις μάζες, ξαναβρέθηκαν στην πρώτη γραμμή στη Ρωσία και στην Ευρώπη σαν καλλιτεχνική πρωτοπορία, σαρώθηκαν από τους πολέμους και τους ολοκληρωτισμούς, ξαναπρόβαλαν μεταπολεμικά, με φωτεινότερη περίοδο τη δεκαετία του 1960. Πράγματι, η μεταπολεμική περίοδος, γεμάτη αποστροφή για τον πόλεμο και τον ολοκληρωτισμό, και παρόλο τον Ψυχρό Πόλεμο, σφραγίζεται σταδιακά από την παρουσία προσωπικοτήτων των τεχνών, της επιστήμης και του πνεύματος. Είναι ο καιρός των εμπνευσμένων προσώπων: Μπέρτραντ Ράσελ, Μαρκούζε, Καμύ, Σαρτρ, Μερλό Ποντύ, Φουκώ, Μπουρντιέ, Σαΐντ, οπλισμένοι με την υψηλότερη ακαδημαϊκή εκπαίδευση, εμπνέουν και συμπαρασύρουν τους νεότερους μαθητές τους να ορίσουν τον δημόσιο χώρο σύμφωνα με τα προτάγματα του διαφωτισμού και του ορθολογισμού ή με τις ουτοπίες του ρομαντισμού.

Κι ύστερα; Τίποτε. Ολοι οι παραπάνω πέθαναν, μερικοί στην ακμή τους, μερικοί πολύ νέοι. Κανείς δεν πήρε τη θέση τους, ίσως διότι οι διάδοχες κοινωνίες δεν χρειάζονται τέτοιους ηγέτες και δασκάλους, τέτοια ηθικά παραδείγματα. Ισως διότι οι

σταρ της ποπ κουλτούρας αντικατέστησαν τους φιλοσόφους και τους συγγραφείς· τα τραγούδια και οι ταινίες μιλούν άλλη γλώσσα. Απέμειναν ελάχιστοι υπερήλικες: ο μοναχικός γέρων Νόαμ Τσόμσκι, ο αυστηρός γέρων Χάμπερμας. Τέλος.

Ο δρων δημόσιος διανοούμενος σήμερα είναι ένα μείγμα ακαδημαϊκού, δημαγωγού και περφόρμερ. Μπορεί να κατάγεται από την ακαδημία, αλλά ο τρόπος του, το discours του οφείλει πολλά στους τρόπους της ποπ κουλτούρας. Φέρνω στον νου μου τον Ζίζεκ, τις εμμονικές αναφορές του στις σύγχρονες μυθικές αφηγήσεις της ποπ, από το «Star Τrek» και το «Matrix» έως τον χολιγουντιανό «Τιτανικό» και τη σύμφυρσή τους με τον Λακάν, τον Απόστολο Παύλο και τον Λένιν.

Αλλά ακόμη κι έτσι, στην υπερνεωτερική εποχή μας, και μάλιστα εδώ, τώρα, στην ελληνική Μεγάλη Υφεση, υπάρχει δρώσα ιντελιγκέντσια, αυτό το μόρφωμα ρωσικής καταγωγής; Και αν υπάρχει, τι ρόλο μπορεί να διαδραματίσει;

Υπό την έννοια του διανοούμενου της νεωτερικότητας, του 19ου και του 20ού αιώνα, τέτοια πρόσωπα με ευρεία ακτινοβολία και επιρροή δεν υπάρχουν. Οι αμφισβητίες διανοούμενοι, όπως ο Κορνήλιος Καστοριάδης, εξέλιπαν, μαζί με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Αλλά εξέλιπαν και οι οξυδερκείς συντηρητικοί, όπως λ.χ. ο Παναγιώτης Κονδύλης. Οι σαφώς μικρότερης εμβέλειας και αποδοχής δημόσιοι γραφιάδες σήμερα, ακόμη και όταν λένε ενδιαφέροντα πράγματα, χάνονται μες στον τεράστιο βόμβο των μεγαλομίντια της ασημαντότητας και της χειραγώγησης, μες στον ακόρεστο πληθωρισμό των λαϊκών σόσιαλ μίντια, εκεί όπου συμβαίνει η διαρκής αυτοπραγμάτωση των μυριάδων μοναχικών ψυχών. Η αυθεντία, η πρωτοτυπία, η γοητεία του διανοούμενου αραιώνει έως διαλύσεως μέσα σε αυτόν τον πολυμοριακό ωκεανό. Το Facebοok, όπως και οι συναυλιακές αρένες, έχει τους δικούς του σταρ. Οι διανοούμενοι δεν μπορούν να αλλάξουν ούτε τον κόσμο ούτε τις ιδέες· δεν μπορούν καν ν’ ακουστούν.

Μένει η φενάκη μιας πρώην αριστεράς, την οποία συμμερίζεται ασμένως η εγχώρια δεξιά: ότι δήθεν η αριστερά ηγεμόνευε έως πρόσφατα στο πνευματικό πεδίο. Πόθεν το στερεότυπο; Οι πρώην ΚΚΕ-εσωτερικού και μετα-ΚΚΕ πιστεύουν στην μπολσεβίκικη πρωτοπορία, και είναι πεπεισμένοι πως αυτοί είναι η πρωτοπορία, ο ανθός της ελληνικής κοινωνίας. Αντιμέτωποι με μια άξεστη και απνευμάτιστη δεξιά, αυτοί οι ναρκισσευόμενοι πρωτοπόροι συγκροτήθηκαν σαν λόμπι πίεσης και σαν λόμπι νομής χρήματος και εξουσίας. Πολύ πριν διαρραγεί το μεταπολιτευτικό συμβόλαιο διά της χρεοκοπίας και της πληβειοποίησης, η αριστερώνυμη ιντελιγκέντσια ήταν ήδη γενεσιουργό μέρος της κρίσης.

Καθημερινή

Το κυνικό νόημα του ελληνικού δράματος, της Ε. Παπαδάκη 09:18, 08 Νοε 2011

Η πρωτοβουλία του Γιώργου Παπανδρέου να αναγγείλει ως πρωθυπουργός της χώρας δημοψήφισμα για την αποδοχή ή μη της νέας δανειακής σύμβασης, μόλις είχε συναποφασίσει για την κατάρτισή της στη σύνοδο κορυφής της Ευρωζώνης, προκάλεσε τις γνωστές αντιδράσεις που τον ανάγκασαν μέσα σε τρεις μέρες να το αποσύρει. Δεν πρέπει να είχε σταθμίσει σωστά ούτε τον κλονισμό που θα επέφερε στις αγορές σε παγκόσμια κλίμακα πλήττοντας και άλλες ευάλωτες οικονομίες – ας σημειώσουμε εδώ μόνο το παράπονο του εκπροσώπου της κυβέρνησης Θαπατέρο: «κακά νέα για την Ισπανία, κακά νέα για την Ευρώπη», είπε βλέποντας τα spreads να εκτοξεύονται. Αλλά ούτε τη σκλήρυνση των Ευρωπαίων ηγετών απέναντι στη χώρα μας, οι οποίοι, εγκαταλείποντας κάθε ρητορική αλληλεγγύης, πέρασαν στον ανοικτό εκβιασμό, μαζί και με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, για την έκτη δόση, μας διατυπώνουν πια τελεσίγραφο να υλοποιήσουμε τη συμφωνία ως έχει, αμέσως. Ούτε, τέλος, την έκταση της δυσφορίας και της ανησυχίας μέσα στην Ελλάδα, στο ίδιο του το κόμμα.

Αλλά όσο κι αν ατύχησε, η πρωτοβουλία Παπανδρέου πυροδότησε μια διεθνή συζήτηση για την υπόσταση της δημοκρατίας στον κόσμο που κυβερνούν οι αγορές. Βρήκε υποστηρικτές, όχι μόνο μεταξύ φίλων και ομοϊδεατών του, όπως, για παράδειγμα, ο Ρόμπερτ Ράιχ, ο προοδευτικός υπουργός Εργασίας της πρώτης κυβέρνησης Κλίντον, καθηγητής στο Μπέρκλεϊ σήμερα, που θα ήθελε να είχε μιμητές στις ΗΠΑ. Ή ο Άντονι Μπαρνέτ της ιστοσελίδας openDemocracy, ο οποίος την εισέπραξε σαν «ανάσα δημοκρατίας στην κρίση του ευρωπαϊκού νομίσματος και απόπειρα ειλικρίνειας».

Απέχοντας από αξιολογικές κρίσεις ο διευθυντής του Brugel Ζαν Πιζανί-Φερύ, κατά κανόνα αυστηρός απέναντι στη χώρα μας, αναγνώρισε ότι το δημοψήφισμα ήταν

εισβολή της πολιτικής σε μια διαδικασία τεχνοκρατική. «Ήταν αναπόφευκτο», είπε σε συνέντευξή του στη Le Monde, «κάποια στιγμή η πολιτική να εκδικηθεί».

Μέσα στην επικρατούσα κατακραυγή, εγκωμιάστηκε ωστόσο από σοβαρούς σχολιαστές σε ένα ευρύ φάσμα του Τύπου. Έτσι ο Φρανκ Σιρμάχερ, εκδότης τηςFrankfurter Allgemeine Zeitung, μιας μεγάλης φιλελεύθερης, κεντροδεξιάς εφημερίδας, που μάχεται κατά της μετατροπής της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε «Ένωση Μεταβιβάσεων Πόρων» (όπου οι πλούσιοι πειθαρχημένοι Γερμανοί θα πλήρωναν για τα χρέη άλλων), επεσήμαινε την 1η Νοεμβρίου: «Ο υποτιθέμενος ορθολογισμός χρηματοοικονομικών διαδικασιών βοήθησε να αναδειχτεί το αταβιστικό υποσυνείδητο. Το να μπορεί κανείς να βρίζει χώρες ολόκληρες τεμπέληδες και απατεώνες, έμοιαζε να είχε ξεπεραστεί οριστικά με το τέλος της εποχής του εθνικισμού. Τώρα η συμπεριφορά αυτή είναι πάλι εδώ, με μιαν υποτιθέμενη 'λογική' στο πλευρό της. Η διαστρέβλωση του κοινοβουλευτισμού από την εξαναγκασμένη συμμόρφωση στις αγορές δεν νομιμοποιεί μόνο τον λαό ως 'έκτακτο νομοθέτη', στην περίπτωση της Ελλάδας επιβάλλει αυτήν την έκφραση βούλησης». Και προσέθετε: «Ο Παπανδρέου δεν πράττει ορθά μόνο αναθέτοντας το καθήκον στον λαό. Δείχνει επίσης ένα δρόμο στην Ευρώπη. Γιατί στη νέα αυτή κατάσταση η Ευρώπη θα έπρεπε να κάνει τα πάντα για να πείσει τους Έλληνες γιατί ο δρόμος που υποδεικνύει είναι ο σωστός. Και θα έπρεπε τότε να πείσει και τον εαυτό της».

Πολύ πιο πέρα προχωράει όμως ο κορυφαίος φιλόσοφος Γιούργκεν Χάμπερμας, απαντώντας στον Σιρμάχερ χθες με τίτλο «Σώστε την αξιοπρέπεια της Δημοκρατίας». Σαρκάζοντας τις «ανεγκέφαλες αντιδράσεις των πολιτικών μας ελίτ στην πρόθεση του Παπανδρέου να βάλει τον ελληνικό λαό μπροστά στην απελπιστική επιλογή μεταξύ πανώλης και χολέρας», γράφει: «Οι κύριοι παίκτες στη σκηνή της κρίσης της Ε.Ε. και του ευρώ, που από το 2008 σπαρταρούν πιασμένοι στις πετονιές της χρηματοοικονομικής βιομηχανίας, φουσκώνουν αγανακτισμένοι ενάντια σε έναν συμπαίκτη ο οποίος τολμά να αερίσει το πέπλο πάνω από τους τάχα μυώδεις αγώνες τους». Αυτός στο μεταξύ κάμφθηκε, αλλά ο Χάμπερμας μας καλεί να διδαχθούμε από το έργο. "Ενόψει της επικείμενης κατάρρευσης της κυβέρνησης Παπανδρέου" το ευρώ ανέβηκε, μετέδιδε το Reuter’s, οι δείκτες των μετοχών στα ευρωπαϊκά Χρηματιστήρια επίσης. Αποκαλύφθηκε έτσι «το κυνικό νόημα αυτού του ελληνικού δράματος - λιγότερη δημοκρατία είναι καλύτερη για τις αγορές».

Και εξηγεί: «Σε φιλελεύθερα συγκροτημένα κράτη που φορολογούν πάντοτε υπήρχε μια σχέση έντασης μεταξύ δημοκρατίας και καπιταλισμού. Δημοκρατικά εκλεγμένες κυβερνήσεις μπορούν να κερδίσουν και να διατηρήσουν νομιμοποίηση μόνον εφόσον ανιχνεύουν ευφυώς τους δρόμους όπου οι επιταγές των δύο πλευρών μπορούν κάπως να έρθουν σε ισορροπία - οι προσδοκίες κέρδους των επενδυτών και οι προσδοκίες των ψηφοφόρων που θέλουν το βιοτικό τους επίπεδο, η κατανομή του εισοδήματος και η κοινωνική ασφάλεια να εξελίσσονται κάπως καλά. Αλλά το χαρακτηριστικό των εποχών κρίσεων είναι ότι τέτοιοι δρόμοι κλείνουν. Και τότε οι πολιτικοί πρέπει να δηλώσουν το χρώμα τους. [...] Πολιτικοί που φορτώνουν την τραπεζική κρίση στα υπερχρεωμένα κράτη και επιβάλλουν σε όλη την Ευρώπη προγράμματα λιτότητας αδιαφορώντας για τις απώλειες βλέπουν μόνο τη μία πλευρά. [...] Το νόμιμο αίτημα στις ευρωπαϊκές κοινωνίες της ευημερίας να μην υπάρχει δίπλα στον ιδιωτικό πλούτο δημόσια φτώχεια και περιθωριοποιημένος φτωχός πληθυσμός δεν απαξιώνεται επειδή το πλεόνασμα ρευστού κεφαλαίου αναζητεί ευκαιρίες τοποθέτησης και κάποτε τα κέρδη πρέπει να ‘απορροφηθούν’ εις βάρος των πολιτών».

«Ο Παπανδρέου κατάφερε για μια στιγμή τρόμου να επαναφέρει την κεντρική σύγκρουση, μετατοπισμένη σήμερα σε απροσπέλαστες διαπραγματεύσεις μεταξύ ευρω-κρατών και τραπεζιτών, στο φως εκείνου του στίβου όπου οι θιγόμενοι μπορούν να γίνουν συμμετέχοντες. Ακριβώς όταν η επιλογή υφίσταται μόνο μεταξύ πανώλης και χολέρας, δεν πρέπει η απόφαση να λαμβάνεται πάνω από τα κεφάλια ενός δημοκρατικού πληθυσμού. Δεν είναι μόνο ζήτημα δημοκρατίας, εδώ διακυβεύεται η αξιοπρέπεια. [...] Δεν θα έπρεπε ο πληθυσμός της Ελλάδας να ψηφίσει έστω εκ των υστέρων για μιαν απώλεια κυριαρχίας που, όπως και στην Ιρλανδία και την Πορτογαλία, είχε επισυμβεί ήδη προ πολλού με τις επιταγές της τρόικας Ε.Ε., ΔΝΤ και ΕΚΤ;».

Θεωρώντας ωστόσο ότι οι αλλεπάλληλες διασώσεις χρεωμένων χωρών απλώς αναβάλλουν το πρόβλημα, ο Χάμπερμας επανέρχεται στο αίτημα ενός Συντάγματος για την Ευρώπη. «Η ελληνική καταστροφή είναι μια σαφής προειδοποίηση ενάντια στο μετα-δημοκρατικό δρόμο που άνοιξαν η Μέρκελ και ο Σαρκοζί», λέει. «Η συγκέντρωση της ισχύος σε ένα διακυβερνητικό συμβούλιο των πρωθυπουργών, που επιβάλλουν τις συμφωνίες τους στα εθνικά κοινοβούλια, είναι ο λάθος δρόμος. Μια δημοκρατική Ευρώπη, που δεν χρειάζεται να πάρει τη μορφή ομοσπονδιακού κράτους, πρέπει να έχει άλλη όψη».

Εδώ περιγράφει τους πολιτικούς που θα απαιτούσε μια πρωτοβουλία σε τέτοια κατεύθυνση, μακριά από τη ρουτίνα του οπορτουνισμού της ισχύος, που θα έπαιρναν ρίσκα και θα μιλούσαν στο πρώτο πρόσωπο για να πείθουν τους πολίτες, δεν θα κλείνονταν σε ένα αυτοαναφορικό σύστημα, καταλαβαίνοντας τους γύρω τους διοικητικά μόνο, ως δεξαμενή ψήφων. Διαφορετικά αυτό που θεωρείται αυτονόητο στη δημόσια σφαίρα μπορεί να το αλλάξει μόνο ένα κοινωνικό κίνημα. Όποιος παρακολουθήσει τον αμερικανικό Τύπο, θα εκπλαγεί με τις αντιδράσεις που έχει προκαλέσει το “Occupy Wall Street”, καταλήγει ο Χάμπερμας.

Δημοσιεύτηκε στην Αυγή , στις 6 Νοεμβρίου 2011

29.4.2013 | 22:39 Χάμπερμας: «Η Γερμανία ξυπνά τα φαντάσματα του παρελθόντος» Ο 83χρονος στοχαστής απευθύνει έκκληση για περισσότερη Ευρώπη και προειδοποιεί για την πολιτική του Βερολίνου ΣΧΟΛΙΑ (2) 25 Χάμπερμας: «Η Γερμανία ξυπνά τα φαντάσματα του παρελθόντος» Επικριτικός στον τρόπο που η Γερμανία χειρίζεται την κρίση εμφανίστηκε ένας από τους μεγαλύτερους διανοητές της Γερμανίας, ο Γιούργκεν Χάμπερμας, σε ομιλία του στο Πανεπιστήμιο της Λουβέν στο Βέλγιο. Ο Χάμπερμας εκτίμησε ότι ο τρόπος χειρισμού της κρίσης από το Βερολίνο δεν ξυπνά μόνο τα φαντάσματα του παρελθόντος αλλά «μας βάζει σε πειρασμό να ακολουθήσουμε μία μονομερή, εθνική πορεία, ή ακόμα και να υποκύψουμε στη φαντασίωση ισχύος μιας "Γερμανικής Ευρώπης"». Ο 83χρονος νεομαρξιστής καθηγητής κοινωνιολογίας και φιλοσοφίας και ένας από τους μεγαλύτερους στοχαστές της εποχής μας, τόνισε ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία που απολαμβάνει η χώρα του μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο «δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένη» και ότι «ο ηγεμονικός ρόλος της Γερμανίας μπορεί να οδηγήσει σε καταστροφή». Ο Χάμπερμας απηύθυνε έκκληση για μεγαλύτερη «αλληλεγγύη» και «περισσότερη Ευρώπη» και επέκρινε τους χειρισμούς, τόσο των ευρωπαίων ηγετών, όσο και των Βρυξελλών, ζητώντας να μετατραπεί η Ευρώπη σε «υπερεθνική δημοκρατία» και η ευρωζώνη «σε πλήρως λειτουργική πολιτική ένωση». «Η αναβολή της δημοκρατίας είναι πολύ επικίνδυνη κίνηση», είπε χαρακτηριστικά ο Χάμπερμας, τασσόμενος ξεκάθαρα υπέρ της ομοσπονδιοποίησης της ΕΕ, και την επίδειξη αλληλεγγύης από πλευράς Γερμανίας, κάτι που όπως είπε, «είναι προς το συμφέρον της χώρας». «Η κυβέρνηση της Γερμανίας κρατά το κλειδί της τύχης της Ευρωπαϊκής Ένωσης στα χέρια της, το βασικό ερώτημα δεν είναι μόνο αν η Γερμανία είναι σε θέση να αναλάβει πρωτοβουλία, αλλά επίσης το κατά πόσο κάτι τέτοιο είναι προς το συμφέρον της». «Ο ηγετικός ρόλος που έλαχε σήμερα στη Γερμανία δεν ξυπνά απλώς τα φαντάσματα της Ιστορίας», τόνισε ο γερμανός διανοητής, «αλλά μας βάζει σε πειρασμό να ακολουθήσουμε μία μονομερή, εθνική πορεία, ή ακόμα και να υποκύψουμε στη φαντασίωση ισχύος μιας "Γερμανικής Ευρώπης"». «Εμείς οι Γερμανοί οφείλουμε να έχουμε διδαχθεί από τις καταστροφές του πρώτου μισού του 20ου αιώνα, ότι η οριστική αποφυγή του διλήμματος ενός ημι-ηγεμονικού στάτους – που σπανίως μπορεί να διατηρηθεί χωρίς να διολισθήσει σε συγκρούσεις – είναι προς το εθνικό μας συμφέρον», είπε σύμφωνα με τα tanea.gr ο Χάμπερμας, στην πρώτη του ομιλία για την ευρωπαϊκή κρίση. Ο Χάμπερμας επεσήμανε ότι ο ενθουσιασμός που τρέφει παραδοσιακά η Γερμανία για την ΕΕ έχει τις ρίζες του στη μετα-ναζιστική προσπάθεια της χώρας για αποκατάσταση της εικόνας της σε διεθνές επίπεδο, μέσω της συμφιλίωσης με τη Γαλλία και τη διαδικασία ευρωπαϊκής ενοποίησης, υπό την προστασία και την ενθάρρυνση των ΗΠΑ, έως το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, το 1989. «Για πρώτη φορά (σ.σ. από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου) ο γερμανικός λαός έχει τη δυνατότητα να αναπτύξει μία φιλελεύθερη αυτοσυνειδησία», υποστήριξε ο Χάμπερμας, τονίζοντας ωστόσο ότι «η συγκεκριμένη επίπονη μεταμόρφωση της πολιτικής νοοτροπίας δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένη...» και ότι «Η Γερμανία δεν έχει απλώς συμφέρον, έχει ηθική ευθύνη να ακολουθήσει μία πολιτική αλληλεγγύης». «Αυτό που απαιτείται», είπε ο Χάμπερμας, «είναι μία προσπάθεια συνεργασίας μέσα από μία κοινή πολιτική προοπτική με στόχο την ανάπτυξη και την ανταγωνιστικότητα στο σύνολο της ευρωζώνης». Μία τέτοια προσπάθεια απαιτεί τόσο από την πλευρά της Γερμανίας όσο και άλλων χωρών της ΕΕ μία αναδιανομή των πόρων και του πλούτου τους, σε βραχυπρόθεσμο και μεσοπρόθεσμο επίπεδο, προς χάρη του μακροπρόθεσμου συμφέροντός τους, κάτι που αποτελεί «κλασικό παράδειγμα αλληλευγγύης», όπως χαρακτηριστικά είπε. Ο Χάμπερμας εκτίμησε ότι η

διαρθρωτικές ανισορροπίες μεταξύ χωρών με εντελώς διαφορετικές οικονομίες, οι οποίες βρίσκονται και στο επίκεντρο της κρίσης, είναι βέβαιο ότι θα επιδεινωθούν με την πολιτική που ακολουθείται, καθώς οι κυβερνήσεις προχωρούν σε αποφάσεις «με μοναδικό γνώμονα την εθνική τους οπτική γωνία». «Έως σήμερα η γερμανική κυβέρνηση έχει εμμένει σταθερά σε αυτό το δόγμα», είπε. Η απάντηση της ευρωπαϊκής ελίτ στην κρίση θεμελιώθηκε, όπως είπε ο γερμανός φιλόσοφος, σε «μία τεχνοκρατία χωρίς δημοκρατικές ρίζες», εγκλωβίζοντας την Ευρώπη σε ένα δίλημμα νομιμοποίησης και λογοδοσίας, μεταξύ «της απαιτούμενης οικονομικής πολιτικής για τη διάσωση του ευρώ από τη μία, και των πολιτικών βημάτων για ενοποίηση, από την άλλη... με τα βήματα που είναι αναγκαία να είναι αντιδημοφιλή και να συναντούν την αυθόρμητη λαϊκή αντίδραση», υποστήριξε ο Χάμπερμας. Πηγή: www.lifo.gr

Ο Παπανδρέου, ο Βρούτος και ο Χάμπερμας Ο κύβος ερρίφθη. Όχι στο δημοψήφισμα, παραίτηση του πρωθυπουργού, ορκωμοσία της νέας μεταβατικής κυβέρνησης στην Αθήνα. Με αυτή την αφορμή μερικές σκέψεις του φιλοσόφου Γιούργκεν Χάμπερμας για τη δημοκρατία.

Jürgen Habermas

Στην Ευρώπη δεν θεώρησαν όλοι την περασμένη εβδομάδα την ιδέα ενός δημοψηφίσματος στην Ελλάδα για τη δανειακή σύμβαση και το ευρώ απονενοημένο διάβημα. Ούτε όλοι θεώρησαν τον εμπνευστή της ιδέας επικίνδυνο τυχοδιώκτη. Για παράδειγμα ο εκ των εκδοτών της συντηρητικής εφημερίδας Frankfurter Allgemeine Zeitung Frank Schirrmacher με αναλυτικό άρθρο του υποστήριξε το αντίθετο, ότι οι υστερικές αντιδράσεις οικονομικών παραγόντων και πολιτικών στο ενδεχόμενο να ερωτηθεί ένας ευρωπαϊκός λαός για το μέλλον του πιστοποιούν τον εκφυλισμό των αξιών και των πεποιθήσεων που φαινόταν κάποτε να ενσαρκώνει η ιδέα της Ευρώπης. Ένας απόσπασμα: «Γίνεται όλο και πιο ξεκάθαρο ότι αυτό που ζει η Ευρώπη σήμερα δεν είναι ένα απλό επεισόδιο, αλλά ο αγώνας ανάμεσα στην οικονομία και την πολιτική για την εξουσία. Η πολιτική έχει χάσει ήδη πολύ έδαφος, πράγμα που αντιλαμβάνεται κανείς αν δει πως διασκορπίστηκαν στον άνεμο σαν στάχτες όλες οι πολιτικές έννοιες που είχαν συνδεθεί με την ενωμένη Ευρώπη. Και η διαδικασία αυτή επιταχύνεται. Η απόλυτη απουσία κατανόησης για την πρωτοβουλία Παπανδρέου είναι απουσία κατανόησης για το τι σημαίνει δημοκρατική κοινή γνώμη.» Αυτά από τον Schirrmacher την περασμένη Τετάρτη.

Δημοκρατία και αγορές

Ο Βρούτος...

Λίγο μετά ο πρώην Έλληνας πρωθυπουργός απέσυρε την πρότασή του για να ηρεμήσουν τα δαιμόνια. Και τότε επανήλθε για το ίδιο θέμα στην Frankfurter Allgemeine Zeitung ο φιλόσοφος Jürgen Habermas με τον τίτλο «Σώστε την αξιοπρέπεια της δημοκρατίας». Να πως κατέγραψε από τη δική του σκοπιά την ελληνική υπαναχώρηση μετά τις Κάννες: «Ο Παπανδρέου εγκατέλειψε την ιδέα ενός δημοψηφίσματος μόλις ο επί των Οικονομικών υπουργός του μετετράπη πριν προλάβει να έρθει η χαραυγή σε Βρούτο. Το απόγευμα της ίδιας μέρας το πρακτορείο Reuters ανέφερε ότι ΄μπροστά στην επικείμενη κατάρρευση της κυβέρνησης΄ η τιμή του ευρώ παρουσίασε σαφώς αυξητική τάση και οι τιμές των μετοχών στα ευρωπαϊκά χρηματιστήρια είχαν ανέβει. Ήταν ακριβώς αυτή η περιπέτεια, η μεταστροφή Παπανδρέου που αποκάλυψε το κυνικό περιεχόμενο αυτού του ελληνικού δράματος: λιγότερη δημοκρατία είναι καλύτερο για τις αγορές.»

Στο φως της αρένας

και ο τραγικός ήρωας;

Και ο Habermas καταλήγει με ένα ρέκβιεμ για τον τραγικό ήρωα της περιπέτειας: «Σήμερα η κεντρική διένεξη της δημοκρατίας μεταξύ ιδιωτικού πλούτου και δημόσιας πενίας έχει μεταφερθεί στις απρόσιτες μυστικές συνομιλίες μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών και των εκπροσώπων των τραπεζών. Η προσφορά του Παπανδρέου έγκειται στο ότι για μια και μόνο τρομακτική στιγμή επανέφερε αυτή τη διένεξη στο φως της αρένας, εκεί όπου οι παθητικά θιγόμενοι μπορούν να μετατραπούν σε ενεργητικά

ενεχόμενους. Ειδικά μάλιστα όταν έχει να επιλέξει κανείς, όπως στην περίπτωση της Ελλάδας, μεταξύ Σκύλλας και Χάρυβδης, η απόφαση δεν επιτρέπεται να ληφθεί ερήμην του λαού. Γιατί δεν είναι μόνο ζήτημα δημοκρατίας, εδώ διακυβεύεται και η αξιοπρέπεια.»

Σπύρος Μοσκόβου

Υπεύθ. σύνταξης: Βιβή Παπαναγιώτου

Συνέχειες και ασυνέχειες στη σχέση του Χάμπερμας με τον διαλεκτικό υλισμό Ημερομηνία 10-12-2012-18:28:31 Θέμα Οπλοστάσιο του Μαρξισμού

Συνέχειες και ασυνέχειες στη σχέση του Χάμπερμας με τον διαλεκτικό υλισμό

Ο William Outhwaite (γενν. 1949), καθηγητής κοινωνιολογίας στο πανεπιστήμιο του Νιούκαστλ, είναι ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους μαρξιστές θεωρητικούς. Μεταξύ άλλων έχει γράψει τα New Philosophies of Social Science: Realism, Hermeneutics and Critical Theory (1987) Habermas. A Critical Introduction, 1994. Ετοιμάζει το βιβλίο Critical Theory and Contemporary Europe (New York: Continuum), καθώς και έναν τόμο με θέμα την Ευρώπη από το 1989. Ο καθηγητής Outhwaite παρευρέθηκε τη Δευτέρα 12 Φεβρουαρίου, στην Αθήνα και μίλησε στο κεντρικό κτίριο του Πανεπιστημίου Αθηνών

(Πανεπιστημίου 30), προσκεκλημένος του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Πολιτική Επιστήμη και Κοινωνιολογία» του Πανεπιστημίου Αθηνών. Δημοσιεύουμε στη συνέχεια μια περίληψη της ομιλίας του αυτής. William Outhwaite

Οι άνθρωποι συχνά ταυτίζονται με τον μαρξισμό στη νεότητά τους, αλλά σταδιακά απομακρύνονται από αυτόν. Νομίζω όμως πως δεν συμβαίνει το ίδιο με τον Χάμπερμας. Ήταν ήδη κριτικός φίλος του ιστορικού υλισμού στο βιβλίο Θεωρία και πράξη (1963) και έχει παραμείνει το ίδιο, ενίοτε φιλικότερος ή κριτικότερος. Ένας ορθόδοξος μαρξιστής δεν θα είχε ασχοληθεί τόσο σοβαρά και ακριβοδίκαια το 1960 με το «Τέσσερις Θέσεις ενάντια στον Μαρξ».

χώρες», έγραψε, «(αλληλεπίδραση κράτους και κοινωνίας, ανερχόμενο βιοτικό επίπεδο, κατακερματισμός ή ακόμα και διάλυση του δυτικού προλεταριάτου καθώς και η σοβιετική δικτατορία) διαμορφώνουν ένα ανυπέρβλητο εμπόδιο στη θεωρητική πρόσληψη του μαρξισμού [...]» (Habermas 1963: 166), και επίσης «στη σιωπηλή ορθοδοξία» (μάλλον είχε κατά νου τον Αντόρνο) «της οποίας οι κατηγορίες αυτοαποκαλύπτονται στην εφαρμογή τους στην πολιτισμική κριτική,2 χωρίς να ταυτίζονται με αυτήν» (Habermas 1963: 170).

Ωστόσο, ο μαρξισμός θα πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπ’ όψιν ως μια «φιλοσοφία της ιστορίας με πολιτική πρόθεση» και να μη διασπάται σε εξειδικευμένα επιστημονικά πεδία. Ακόμα νωρίτερα, το 1955, είχε καταστεί πρόδηλο σε ένα άρθρο-βιβλιοκρισία πως ο Χάμπερμας ήταν εμβριθής γνώστης της σύγχρονης επιστημονικής παραγωγής για το έργο του Μαρξ. Στο εν λόγω άρθρο μπορούμε ν’ ανιχνεύσουμε μοτίβα τα οποία παίζουν σημαντικό ρόλο στο μετέπειτα έργο του Χάμπερμας για τον Μαρξ. Πρώτον, ο Χάμπερμας αρθρώνει κριτική στις διάφορες προσεγγίσεις του μαρξικού έργου οι οποίες «[...] τοποθετούν τον Μαρξ πολύ κοντά, μάλλον παραδόξως κοντά στον Χέγκελ» (Habermas, 1970: 78).3 Δεύτερον, υπερασπίζεται τον Μαρξ ενάντια στους λίβελους και στη σαθρή κριτική (εν προκειμένω ενάντια στο βιβλίο του Leopold Schwarzschild). Ταυτόχρονα, ο Χάμπερμας τονίζει

«[…] το σοβαρό ερώτημα […] πως μια ουμανιστική κριτική της ιδεολογίας [αυτό είναι επίσης ένα σοβαρό στοιχείο το οποίο ο Χάμπερμας δανείζεται από τον Μαρξ] μπορεί να διαστραφεί σε μια θεσμοποιημένη ιδεολογία του απάνθρωπου. Υποθέτω πως η μαρξική παρεξήγηση της τεχνολογίας, παρά το ότι συνεισέφερε στην κατανόησή της τελευταίας περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, παίζει σημαντικό ρόλο σε αυτή τη σύνδεση» (Habermas, 1970: 80).

Λίγο αργότερα, το 1958, σ’ ένα εγκυκλοπαιδικό άρθρο για τη φιλοσοφική ανθρωπολογία, ο Χάμπερμας δίνει έμφαση στον καινοτόμο χαρακτήρα του μαρξισμού σε αντίθεση με τον «ιδεαλισμό,

ο οποίος μπόρεσε απλώς να υποτάξει την πραγματικά ανθρωπολογική προβληματική στην πρωτογενή κριτική της υπερβατικής συνειδήσης ή ενός απόλυτου πνεύματος. Με τους εγελιανούς, ιδιαίτερα με πρωτοπόρους τον Φόυερμπαχ και τον Μαρξ, γεννιέται ένα νέο πλαίσιο αναφοράς: όπως και ο Κίρκεγκωρ επεξεργάζονται την ανάλυση της καταστασιακότητας του ανθρώπινου όντος: αναγνωρίζουν πως ο άνθρωπος είναι ο “κόσμος” του ανθρώπου» (Habermas, 1970: 167).

Την ίδια χρονιά, το 1958, όπως ανέφερε σε μια συνέντευξη το 1981, αναγνώρισε για πρώτη φορά τον Μαρξ ως σοβαρό οικονομικό μελετητή και, υπό την επίδραση του Αντόρνο, σταμάτησε να μελετά τον Μαρξ με ανθρωπολογικούς όρους.4 Είναι ασφαλώς αληθές ότι η πρώιμη διάκριση του Χάμπερμας ανάμεσα στην εργασία και τη διάδραση προέρχεται εν μέρει από την κριτική την οποία άσκησε στον υπεραπλουστευμένο μαρξισμό και στο απλοϊκό μοντέλο δομής/υπερδομής. Μπορεί επίσης να επηρεάστηκε από την αντίληψη του Αντόρνο πως ο Μαρξ παρουσίαζε ολόκληρο τον κόσμο σαν εργοστάσιο. Ωστόσο, θα είχα την πρόθεση να αναγνωρίσω στον Χάμπερμας κάτι περισσότερο, όπως μια μόνιμη διάθεση ισορροπίας ανάμεσα στις καντιανές, τις εγελιανές και τις μαρξιστικές αρχές και τ’ αντίστοιχα μοτίβα. Ο ίδιος ο Χάμπερμας έχει γράψει πως παραμένουμε φιλοσοφικά σύγχρονοι των εγελιανών. Η δική του σκέψη ακολουθεί τη γραμμή ανάμεσα στους δύο πόλους, του Καντ και του Χέγκελ, και συνεχώς επιδιώκει να δημιουργήσει αφηρημένα συστήματα επιχειρηματολογίας κατά αναγνωρίσιμα καντιανό τρόπο, ενώ παραμένει από την άλλη πλευρά ευαίσθητη προς την εγελιανή (ή κοινωνιολογική) υπενθύμιση πως τα οργανωμένα συστήματα λογοκρατίας υπάρχουν εντός ενός κοινωνικού και ιστορικού περιεχομένου. Κατά τον Brunkhorst,

«[…] η κριτική κοινωνική θεωρία, στα σημαντικότερα σημεία της οποίας επικεντρώνεται ο Χάμπερμας, όπως και ο Καντ, ο Μαρξ και ο Αντόρνο, πρέπει ν’ αναδύεται από το υπάρχον και τη δική της αυτόνομη ανάπτυξη, μ’ άλλα λόγια, το να σκεφτόμαστε μαζί με τον Χέγκελ ενάντια στον Χέγκελ ανανεώνει την καντιανή ριζοσπαστική

και κανονιστική αντίληψη περί παγκοσμιότητας».

Ο Χάμπερμας διατηρεί στη Θεωρία της επικοινωνιακής δράσης το εξελικτικό μοντέλο ανάπτυξης της κοινωνίας, όπως επίσης και τις έννοιες της δομής και της υπερδομής. Αυτή η προκαταβολική αναφορά στην ύστερη θεωρία της επικοινωνιακής δράσης φαίνεται να υποδηλώνει τη συνέχεια και να προοικονομεί πως ο Χάμπερμας δεν είχε πρόθεση να εγκαταλείψει την ανασύσταση του ιστορικού υλισμού σαν να ήταν η «ανυψωτική σκάλα» του Βιτγκενστάιν.

Το ζήτημα το οποίο τίθεται στον Χάμπερμας εστιάζεται στο κατά πόσο η επικοινωνιακή δράση είναι σε θέση να αντικαταστήσει τον ιστορικό υλισμό ή απλώς να τον συμπληρώσει. Ακόμα και αν ο διαλεκτικός υλισμός είναι απολύτως αβάσιμος, τουλάχιστον καταδεικνύει ένα πλαίσιο αναφοράς το οποίο μπορούμε να κατανοήσουμε περισσότερο αποτελεσματικά. Η θεωρία της επικοινωνιακής δράσης μπορεί μόλις και μετά βίας να έχει τέτοια καθοριστική πρόθεση. Προς επίρρωση, ο Άξελ Χόνεθ αποπειράται να συμπληρώσει τη θεωρία της επικοινωνιακής δράσης του Χάμπερμας με τη θεωρία του αγώνα της αναγνώρισης. Κατά τον Χόνεθ, η θεωρία της επικοινωνιακής δράσης πρέπει να εμπλουτιστεί με τη φουκωική ανάλυση της δύναμης όπως επίσης και με μια επιφανέστερη θεωρητική και όχι μόνο πολιτική προσέγγιση των κοινωνικών συγκρούσεων. Η θεωρία της επικοινωνιακής δράσης μπορεί να καταστεί μόνο ένα συστατικό, αν και εξαιρετικά σημαντικό, της κριτικής κοινωνικής θεωρίας.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Brunkhorst, H., Kreide, R., Lafont, C. (επιμ.) (2009), Habermas-Handbuch. Stuttgart and Weimar: Metzler.

Habermas, Jürgen (επιμ. Peter Dews) (1986), Autonomy and Solidarity. London: Verso [β΄ έκδ.: 1992].

Habermas, Jürgen, «Marx in Perspektiven», Merkur, 9, 1955: 1180 κ.ε. Επίσης στο Habermas, Arbeit, Erkenntnis, Fortschritt. Aufsätze

1954-1970. Amsterdam: de Munter, 1970.

Habermas, Jürgen (1963), Theorie und Praxis. Neuwied/Berlin: Luchterhand.

Honneth, Axel, and Joas, Hans (1988) Social Action and Human Nature. Cambridge: Cambridge University Press. [α΄ έκδ.: 1980].

μετάφραση-επιμέλεια: Αναστασία Μαρινοπούλου

Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στον καθ. Γεράσιμο Κουζέλη, στη Φωτεινή Βάκη και στον Άρι Αραγεώργη για τη βοήθειά τους --εκτός των άλλων-- στο εγχείρημα της μετάφρασης του αρχικού αγγλικού κειμένου της διάλεξης. Α.Μ.

Εντουάρντο Παολότσι, «Ο Βιτκενστάιν στη Νέα Υόρκη», 1965

1 Στην αρχική μορφή του το κείμενο αυτό προοριζόταν για ένα συνέδριο το οποίο, υπό την οργάνωση του Smail Ramic θα λάμβανε χώρα στις 23-25 Μάρτη, στο Βούπερταλ με θέμα «Ο Χάμπερμας και ο ιστορικός υλισμός». Είμαι ευγνώμων στον Simon Susen (Πανεπιστήμιο City, Λονδίνο) για την ενθάρρυνση και την υφολογική βοήθειά του και στην Αναστασία Μαρινοπούλου για την ελληνική μετάφραση.

2 Ο όρος Kulturkritik αποδίδει ασφαλώς μια πολύ ευρύτερη έννοια απ’ ότι ο αντίστοιχος critique of culture στην αγγλική γλώσσα. [Και οι δύο όροι ως «πολιτισμική κριτική»: Σ.τ.M.]

3 Βλ. Rockmore, 1989: 185, σημ. 42.

4 «Dialektik der Rationalisierung», συνέντευξη με τους Honneth, Knödler-Bunte και Widmann, Ästhetik und Kommunikation, μετ. Peter Dews, 1992.

Το άρθρο αυτό προέρχεται από PoltikoKafeneio.com http://politikokafeneio.com/neo

Το URL της ιστορίας αυτής είναι ο εξής

http://politikokafeneio.com/neo/modules.php?name=News&file=article&sid=3974

Πέμπτη, 12 Ιανουαρίου 2012 Χάμπερμας: Η ενσωμάτωση του πράττειν στην επικοινωνιακή δράση και η ρήξη με τον υποκειμενοκεντρικό Λόγο

του Χρήστου Νεδελκόπουλου

Το παρακάτω κείμενο αποτελεί το τρίτο και τελευταίο μέρος μιας σειράς

κειμένων

αναφορικά με τον Γερμανό φιλόσοφο και κοινωνιολόγο Γιούργκεν

Χάμπερμας.

Πρόκειται για έναν κύκλο τριών κειμένων κάτω από τον τίτλο

"Διάλογος και συναίνεση στον επικοινωνιακό λόγο του Χάμπερμας".

πρώτο μέρος: Ο Χάμπερμας και η γλωσσική στροφή της κριτικής θεωρίας

δεύτερο μέρος: Η κριτική του Χάμπερμας στη θεωρία των συστημάτων του

Luhmann

Η σύνδεση του χουσερλικού βιόκοσμου με το κοινωνικό γίγνεσθαι δίνει τη

δυνατότητα στις «διάφορες δραστηριότητες που συναπαρτίζουν τον κοινωνικό

βίο να αποσυνδέονται από την παράδοση και να θεμελιώνονται στην

ορθολογική συναίνεση, στον επικοινωνιακό λόγο».[1] Ωστόσο ο Χάμπερμας

διαχωρίζει το βιόκοσμο από το κοινωνικό σύστημα, το οποίο επεμβαίνει στο

βιόκοσμο με τα μέσα του εργαλειακού λόγου. Αυτή η επέμβαση υπονομεύει

τον επικοινωνιακό λόγο καθώς περιορίζει το βιόκοσμο του υποκειμένου. Ο

Χάμπερμας θέλει να διασώσει τον επικοινωνιακό λόγο που συνδέεται με τη

δημόσια σφαίρα. Θέτει τον επικοινωνιακό έναντι του υποκειμενοκεντρικού

λόγου, εντάσσοντας τον στο πράττειν. Η κριτική που ασκεί στον Κορνήλιο

Καστοριάδη[2] έχει να κάνει με την επανένταξη του πράττειν στον ιστορικό

χρόνο, τον κοινωνικό χώρο και με την επέκταση του σημασιολογικού πεδίου

που τα διέπει.

Για τον Χάμπερμας η ίδια η δημοκρατία επιστεγάζεται στη δημόσια

σφαίρα[3], η οποία έχει εκλείψει με τη σύγχρονη καπιταλιστική ανάπτυξη

κυρίως με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης που έχουν αποπολιτικοποιήσει

πλήρως τον πολίτη με την απουσία του από τη δημόσια συζήτηση. Ωστόσο

θεωρεί ότι η έννοια της δημόσιας σφαίρας έχει αφήσει τα ίχνη της στο

παρελθόν, συνδράμοντας στη διαλογική θεωρία έξω από την κυριαρχία της

κρατικής εξουσίας. Αναφερόμενος στη νέα πολιτική κοινότητα που απαιτεί η

δημοκρατική κοινωνία, ουσιαστικά προσδιορίζει έναν ιδεότυπο, αυτόν της

ιδεώδους ομιλιακής κατάστασης. Για την επαναφορά της δημόσιας σφαίρας

στην πολιτική ζωή, επικεντρώνει την κριτική του στον Καστοριάδη

προτάσσοντας τον επικοινωνιακό λόγο.

Για τον Χάμπερμας, ο Καστοριάδης αναφέρεται σ’ ένα δημιουργικό

πράττειν που δίνει στη γλώσσα φαντασιακή δύναμη, εντός του

σημασιολογικού πεδίου προς την κατεύθυνση του νοήματος. Λείπουν όμως τα

ορθολογικά κριτήρια που θα μετατρέψουν τη δημιουργική αυτή γλώσσα σε

επαναστατικό πρόταγμα, το οποίο με τη σειρά του θα συνδεθεί με τη δράση

των συνειδητά δρώντων υποκειμένων. Η οντολογική διαφορά μεταξύ της

γλώσσας και των πραγμάτων, ανοίγει τον ορίζοντα προς την ανάδυση του

νοήματος, αλλά έξω από μια “ενδοκοσμική” δράση. Υπό αυτήν την έννοια,

αποκλείεται «κάθε διάδραση μεταξύ της γλώσσας που αποκαλύπτει τον κόσμο

και των μαθησιακών διαδικασιών μέσα στον κόσμο».[4] Το ερώτημα που

εγείρεται κατά τον Χάμπερμας είναι η θεμελιώδης σχέση μεταξύ νοήματος και

εγκυρότητας, το οποίο αποσαφηνίζει η θεωρία της επικοινωνιακής δράσης,

όπου «το συγκεκριμένο a priori των γλωσσικών συστημάτων που

αποκαλύπτουν τον κόσμο… υφίσταται μια έμμεση αναθεώρηση στο φως της

σχέσης με το ενδοκοσμικό στοιχείο».[5]

Για τον Χάμπερμας η επικοινωνιακή δράση έχει να κάνει με τις αμοιβαίες

αξιώσεις εγκυρότητας που βασίζονται στη διυποκειμενική συγκρότηση

νοήματος, καθώς «η διεκδικούμενη εγκυρότητα διαφέρει από την κοινωνική

ισχύ μιας πράγματι εμπεδωμένης πρακτικής και παρά ταύτα χρησιμεύει σε

αυτή ως βάση πραγματικής συναίνεσης».[6] Η διυποκειμενική συνεννόηση και

η αμοιβαία αναγνώριση, καθιστούν τη συναίνεση ανεξάρτητη από εξωτερικούς

περιορισμούς ισχύος, καθώς η διαλογική διαμάχη για τις αξιώσεις εγκυρότητας

είναι η ίδια «μια αυτοαναφορικότητα η οποία αντεπεξέρχεται χωρίς την

αντικειμενοποίηση που απαιτούν οι θεμελιώδεις έννοιες της φιλοσοφίας του

υποκειμένου».[7]

Ο Χάμπερμας θεωρώντας τον εαυτό του κληρονόμο του διαφωτιστικού

προτάγματος προσπαθεί να βγάλει την κριτική θεωρία από το αδιέξοδο της

αρνητικής διαλεκτικής μέσω της μονοσήμαντης κριτικής του εργαλειακού

λόγου που η ίδια άσκησε, εντάσσοντας την κοινωνική θεωρία σε συναινετικές

μορφές δράσης. Κεντρικό ρόλο σε αυτήν τη ριζική στροφή της κριτικής

θεωρίας θα παίξει αφ’ ενός η εγκατάλειψη της φιλοσοφίας της συνείδησης και

αφ’ ετέρου η ένταξη του ερμηνευτικού και εννοιολογικoύ υποβάθρου στην

μακρά κριτική του στην κοινωνική θεωρία (συμπεριλαμβανομένης της ίδιας

της κριτικής θεωρίας). Ο Χάμπερμας ξαναφέρνει στην επιφάνεια την επιστήμη

της γλωσσολογικής κοινωνιολογίας που για μισό αιώνα παρέμεινε στη λήθη με

την επαναφορά της γλώσσας και του πράττειν στο επικοινωνιακό σύστημα. Εν

τέλει, στη φιλοσοφία του Χάμπερμας η γλώσσα «αποκτά έναν μεταθεσμικό

χαρακτήρα από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι θεσμοί… Η ίδια η γλώσσα

προϋποθέτει μια αντίληψη περί οικουμενικής ηθικής, υπό τη μορφή μιας

καθολικής, ορθολογικά επικοινωνιακής, μη καταναγκαστικής και

δημοκρατικής κοινωνικής ρύθμισης».[8]

................................................................ [1] Ian Craib, Σύγχρονη κοινωνική θεωρία, μετάφραση Μαριάννας Τζιαντζή και Παντελή Λέκκα, εκδόσεις Ελληνικά γράμματα, Αθήνα, 1998, σελ. 497. [2] Βλ. Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας, σελ. 363 κ.ε.

[3]Βλ. Jϋrgen Habermas, Αλλαγή δομής της δημοσιότητας, μετάφραση Αναγνώστου Λευτέρη, εκδόσεις Νήσος, Αθήνα, 1999. [4] Jϋrgen Habermas, Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας, σελ. 393. [5] Ο.π., σελ. 395. [6] Ο.π., σελ. 397. [7] Jϋrgen Habermas, Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας, σελ. 398. [8] Νίκου Ναγόπουλου, «Η επικοινωνιακή θεωρία και τα όρια του εργαλειακού λόγου», Διαβάζω, Αθήνα, 2000, τεύχος 405, σελ. 120.

Σάββατο, 18 Ιουνίου 2011 Γιούργκεν Χάµπερµας: Τα δοµικά λάθη της Νοµισµατικής Ενωσης

NEA, 18.6.11 «Είναι ίσως λογικό να αναµένουµε ότι οι κουρασµένοι από την Ευρώπη λαοί θα απορρίψουν τη µεταβίβαση κι άλλων κυριαρχικών εθνικών δικαιωµάτων» στην Ε.Ε., λέει ο Χάµπερµας. «Αυτή η πρόγνωση είναι πάρα πολύ βολική, καθώς οι πολιτικές ελίτ απαλλάσσουν τον εαυτό τους από την ευθύνη για την αξιοθρήνητη κατάσταση της Ενωσης. ∆εν είναι αυτονόητο ότι έχει πια ξεθωριάσει το παλαιό κύµα ισχυρής υποστήριξης της ευρωπαϊκής ιδέας. Η ευρωπαϊκή ενοποίηση βρίσκεται σε αδιέξοδο, διότι δεν µπορεί να προσαρµοστεί σε ένα µοντέλο µεγαλύτερης συµµετοχής των πολιτών. Οπαδός της ενιαίας Ευρώπης και εισηγητής ενός οµοσπονδιακού συστήµατος διακυβέρνησης που ο ίδιος αποκαλεί «Μεταεθνικό Αστερισµό», ο γερµανός φιλόσοφος Γιούργκεν Χάµπερµας, µε πρόσφατο εκτεταµένο άρθρο του που πρωτοδηµοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα της εκδοτικής οµάδας «Blaetter fuer deutsche und internationale Politik», παίρνει θέση για την αδυναµία της Ευρώπης να αντιµετωπίσει την ελληνική κρίση. Κρίνει ότι το πρόβληµα είναι δοµικό, ότι η ίδια η αρχιτεκτονική της ΟΝΕ δεν είχε προβλέψει θεσµούς ευέλικτους για να αντιµετωπίσουν ενδεχόµενη ανισορροπία του συστήµατος. Μεταξύ των άλλων, σηµειώνει: «Το δηµοσιονοµικό ζήτηµα, αν δηλαδή ο µηχανισµός σταθερότητας που συµφωνήθηκε στις Βρυξέλλες δώσει τέλος στην κερδοσκοπία γύρω από το ευρώ, το αφήνω ανοικτό. Πιο σηµαντικό είναι το πολιτικό ζήτηµα, που συνδέεται µε τα

σφάλµατα στην αρχιτεκτονική της Νοµισµατικής Ενωσης, τα οποία η κερδοσκοπία στις χρηµατοπιστωτικές αγορές έχει τώρα καταστήσει προφανή σε όλους. Οταν εισήχθη το ευρώ το 1999, ορισµένοι συνέχιζαν να τρέφουν ελπίδες ότι η πολιτική διαδικασία της ενοποίησης θα συνεχιστεί. Αλλοι υποστηρικτές του κοινού νοµίσµατος πίστευαν στον ορθόδοξο κανόνα του φιλελευθερισµού, που δίνει µεγαλύτερη σηµασία στο οικονοµικό σύστηµα παρά στη δηµοκρατία. Νόµιζαν ότι η τήρηση απλών κανόνων προκειµένου να σταθεροποιηθούν οι εθνικοί προϋπολογισµοί θα αρκούσε για να επιτευχθεί η εναρµόνιση (όπως υπολογίζεται µε βάση το κόστος εργασιακής µονάδας) των εθνικών οικονοµικών εξελίξεων. Και οι δύο προσδοκίες διαψεύστηκαν. H ταχεία διαδοχή των κρίσεων στα δηµοσιονοµικά, στο χρέος και στο ευρώ, αποκάλυψε την εσφαλµένη κατασκευή µιας τεράστιας οικονοµικής και νοµισµατικής ζώνης, η οποία στερείται τα µέσα για να ασκήσει κοινή οικονοµική πολιτική». Στη συνέχεια του άρθρου του, ο Χάµπερµας αναφέρεται σε ένα δοµικό πρόβληµα της ΟΝΕ που µετατρέπεται σε πρόβληµα δηµοκρατίας: την υποχρέωση των εθνικών Κοινοβουλίων να προωθούν δηµοσιονοµικές µεταρρυθµίσεις που έχουν αποφασιστεί κεντρικά. Γράφει σχετικά: «Οι αρχηγοί τωνκυβερνήσεων έχουν δεσµευθεί να εφαρµόσουν έναν κατάλογο µέτρων δηµοσιονοµικής, οικονοµικής, κοινωνικής και µισθολογικής πολιτικής στις χώρες τους, µέτρων που οποτεδήποτε άλλοτε θα ήταν υπόθεση των εθνικών Κοινοβουλίων. Ενα µοντέλο πολιτικής µε γερµανική σφραγίδα αντανακλάται στις σχετικέςσυστάσεις. ∆εν θα ήθελα να µιλήσω για την πολιτικoοικονοµική σοφία των επιταγών περί λιτότητας, η οποία απειλεί να οδηγήσει σε αντιπαραγωγικό, µακροχρόνιο αποπληθωρισµό την περιφέρεια. Θα επικεντρωθώ στη διαδικασία: αρχηγοί κυβερνήσεων προτίθενται να επιτηρούν ο ένας τον άλλον κάθε χρόνο για να δουν αν οι συνάδελφοί τους έχουν προσαρµόσει το επίπεδο του χρέους, την ηλικία συνταξιοδότησης και την απορρύθµιση της αγοράς εργασίας, τις κοινωνικές παροχές και το σύστηµα υγείας, τους µισθούς στον δηµόσιο τοµέα, το επίπεδο των µισθών, τη φορολογία των επιχειρήσεων και πολλά άλλα στις “κατευθύνσεις” του Ευρωπαϊκού Συµβουλίου». Στο πλαίσιο αυτής της γκρίζας ζώνης, προσθέτει, «τα εθνικά Κοινοβούλια (ενδεχοµένως και τα συνδικάτα) δικαιούνται να ισχυρίζονται ότι οι αποφάσεις που έχουν ληφθεί προηγουµένως αλλού απλώς επικυρώνονται στη συνέχεια κατά πλειοψηφία», κάτι που αποβαίνει εις βάρος της δηµοκρατικής νοµιµοποίησης. «Τέτοιου είδους αποφάσεις χρειάζονται νοµιµοποίηση και µε τους δύο τρόπους που προβλέπονται για τις αποφάσεις της Ε.Ε. – όχι µόνο εµµέσως, από τις κυβερνήσεις που εκπροσωπούνται στο Συµβούλιο, αλλά και απευθείας µέσω του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου». Το ζήτηµα λοιπόν, κατά τον Χάµπερµας, είναι ότι στη σηµερινή Ευρωπαϊκή Ενωση συνεχίζουν να είναι ισχυρές οι εθνικές κυβερνήσεις, έναντι µιας ανίσχυρης κεντρικής/ οµοσπονδιακής αρχής. «Οι “εθνικοί ήρωες” είναι απέναντι “στους άλλους” που ευθύνονται για τα δεινά που έχει προκαλέσει το τέρας των Βρυξελλών. Μόνο όταν δουν το Κοινοβούλιο στο Στρασβούργο ως σώµα που εκλέγεται από αυτούς και συγκροτείται στη βάση παραταξιακών και όχι εθνικών γραµµών, θα

µπορέσουν οι πολίτες της Ευρώπης να αντιληφθούν τα καθήκοντα του ελέγχου της οικονοµικής πολιτικής ως καθήκοντα που πρέπει να πραγµατώνονται από κοινού», γράφει χαρακτηριστικά ο φιλόσοφος. Υπάρχει εναλλακτική λύση; «Είναι ίσως λογικό να αναµένουµε ότι οι κουρασµένοι από την Ευρώπη λαοί θα απορρίψουν τη µεταβίβαση κι άλλων κυριαρχικών εθνικών δικαιωµάτων» στην Ε.Ε., λέει ο Χάµπερµας. «Αυτή η πρόγνωση είναι πάρα πολύ βολική, καθώς οι πολιτικές ελίτ απαλλάσσουν τον εαυτό τους από την ευθύνη για την αξιοθρήνητη κατάσταση της Ενωσης. ∆εν είναι αυτονόητο ότι έχει πια ξεθωριάσει το παλαιό κύµα ισχυρής υποστήριξης της ευρωπαϊκής ιδέας. Η ευρωπαϊκή ενοποίηση βρίσκεται σε αδιέξοδο, διότι δεν µπορεί να προσαρµοστεί σε ένα µοντέλο µεγαλύτερης συµµετοχής των πολιτών. Αντί να επιδιώκουν αυτή τη συµµετοχή, οι πολιτικές ελίτ στρουθοκαµηλίζουν, αποξενώνοντας κι άλλο τους ευρωπαίους πολίτες. Μέχρι σήµερα δεν έχει γίνει ούτε µία ευρωπαϊκή εκλογική διαδικασία σε οποιοδήποτε κράτος µέλος και σχεδόν κανένα δηµοψήφισµα στο οποίο το θέµα να µην είναι εθνικού ενδιαφέροντος ήνα µην έχει να κάνει µε τους εκπροσώπουςτης χώρας στα κοινοτικά όργανα. […] Το ότι οι πολίτες υποτιµούν τη σηµασία όσων συµβαίνουν στις αποµακρυσµένες, όπως πιστεύουν, Βρυξέλλες και στο Στρασβούργο είναι µια παρεξήγηση που πρέπει να απαντηθεί, µια κρίσιµη ερώτηση την οποία συστηµατικά τα πολιτικά κόµµατα επίµονα αποφεύγουν».

Κυριακή, 24 Απριλίου 2011 Γιούργκεν Χάμπερμας -Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ': Ένας διάλογος για τη θρησκεία

Τζιανκάρλο Μποζέτι, Ελευθεροτυπία, 23.4.11 Από αυτή τη βοήθεια μπορεί να πηγάζει μια δυσάρεστη (για τον θρησκευόμενο) ασυμμετρία μεταξύ των μερών, αλλά ο Χάμπερμας θέλει μεταξύ πιστών και μη πιστών το παιχνίδι να είναι ειλικρινές, ισότιμο: «μια διαδικασία αμφίπλευρης μάθησης». Το

λάθος που πρέπει να αποφύγουμε είναι εκείνο που κάνουν πάντοτε οι φονταμενταλιστές, οι οποίοι είναι τέτοιοι ακριβώς επειδή δεν κατορθώνουν να υποψιαστούν τη δυνητική αλήθεια που υπάρχει στις θέσεις των ανταγωνιστών τους. Η εκκοσμίκευση δεν πρέπει επομένως να γίνεται αντιληπτή ως απελευθέρωση της κοινωνίας από τη θρησκευτική ιδεολογία αλλά ως ρύθμιση των σχέσεων επικοινωνίας στη θεμελίωση μιας γνώμης που γεννιέται φυσιολογικά από τη συμβολή διαφορετικών γλωσσών (θρησκευτικών και κοσμικών) στο κοινό πεδίο της πολιτικής. ΣΤΙΣ 19 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2004, ο γερμανός φιλόσοφος Γιούργκεν Χάμπερμας και ο καρδινάλιος Ράτσινγκερ (σήμερα πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ') συναντήθηκαν και συνομίλησαν δημόσια στην Καθολική Ακαδημία της Βαυαρίας. Ο ενδιαφέρων διάλογός τους παρουσιάζεται στο βιβλίο: Γιούργκεν Χάμπερμας - πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ' «Η διαλεκτική της εκκοσμίκευσης. Λόγος και θρησκεία», που κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας από τις εκδόσεις «Εστία» (μετάφραση: Ηλίας Τσιριγκάκης, επίμετρο: Σταύρος Ζουμπουλάκης). Στη συμβολή του Χάμπερμας στον διάλογο αυτό αναφέρεται το ακόλουθο κείμενο του ιταλού δημοσιογράφου Τζιανκάρλο Μποζέτι, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Reset». Το ερώτημα που ο Χάμπερμας αποδίδει στον γερμανό συγγραφέα Μπεκενφέρντε είναι από εκείνα που απευθύνονται συχνά σε φιλελεύθερους συγγραφείς και θα μπορούσε να αναδιατυπωθεί ως εξής: τα σύγχρονα δημοκρατικά κράτη θα είχαν γίνει δυνατά αν οι κοινωνίες τους δεν είχαν «προετοιμαστεί» από το μακροχρόνιο έργο μιας θρησκείας; Τι απαντούν συνήθως οι κλασικοί φιλελεύθεροι; «Σίγουρα ναι, και μάλιστα αντίθετα από αυτό που υπονοείται με το ερώτημα οι φιλελεύθερες κοινωνίες και τα φιλελεύθερα κράτη γεννήθηκαν ενάντια στην καταπίεση της θρησκείας». Ο δρόμος της ελευθερίας είναι μια διαδικασία εκκοσμίκευσης και η εκκοσμίκευση είναι ακριβώς η απελευθέρωση της κοινωνίας πολιτών και κυρίως των ατόμων από κάθε μορφή κηδεμονίας. Ποιοι φιλελεύθεροι συγγραφείς απαντούν με αυτόν τον τρόπο; Γενικά όλοι οι συγγραφείς του Διαφωτισμού, ο Ντιντερό, ο Καντ και έπειτα ο Κονστάν και κατόπιν οι πιο κοντινοί σε μας Πόπερ, Μπερλίν, Χάγιεκ, Μπόμπιο. Ολοι τους τείνουν να λένε: Προσοχή, όταν μιλάμε για ελευθερία στη θρησκεία βρίσκουμε συνήθως το πρόβλημα και όχι τη λύση. Εδώ όμως ο Χάμπερμας, ο οποίος ωστόσο ανήκει σίγουρα στην παράδοση του Διαφωτισμού, επισημαίνει μια κίνηση, μετρημένη, συγκρατημένη, αλλά σαφή, προς την αντίθετη κατεύθυνση. Αφήνει έτσι να εννοηθεί ότι, αν όχι το παρελθόν, τουλάχιστον το παρόν του κόσμου φαίνεται να έχει ανάγκη από τη συμβολή της θρησκείας. Μεταξύ θρησκευόμενων και άθεων πολιτών θα πρέπει να εγκαταλειφθεί η προοπτική μιας τελικής αναμέτρησης. Πιθανότατα αυτό που πρέπει να αναμένουμε είναι μια «έλλογη διατήρηση της ασυμφωνίας πίστης και γνώσης». Η διατήρηση της θρησκείας και η επιβλητική παρουσία της σε κάθε μέρος του κόσμου δημιουργούν ορισμένα προβλήματα. Δεν υπάρχει μόνον ένα εμπειρικό γεγονός που πρέπει να καταγράψουμε αλλά υπάρχει και ένα δικαίωμα, το οποίο καλούμαστε να εγγράψουμε μέσα σε μια φιλελεύθερη συνταγματική τάξη. Εδώ ο Χάμπερμας θεωρεί δεδομένη τη φιλελεύθερη θεωρία που διατυπώνει ο Ρολς στο έργο του «Πολιτικός φιλελευθερισμός». Πρόκειται για ένα πλουραλιστικό οικοδόμημα με βάση το οποίο, μέσα σε μια φιλελεύθερη συνταγματική τάξη, στη δημόσια συζήτηση μπορούν να γίνονται σεβαστοί όλοι οι τύποι ηθικών ή πολιτικών θεωριών, είτε αυτές είναι θρησκευτικές είτε είναι κοσμικές ή και αντιθρησκευτικές, αλλά γίνονται σεβαστοί μόνο στο βαθμό που αλληλοτέμνονται σε μια περιοχή εύλογης «επάλληλης συναίνεσης». Εκείνο το τμήμα μιας θρησκείας που υπερβαίνει τα όρια σε σχέση με τη συναίνεση των άλλων θεωριών δεν μπορεί να αξιώνει να γίνει νόμος για όλους, επιβάλλοντας για παράδειγμα την άρνηση των μεταγγίσεων αίματος ή το λιθοβολισμό των μοιχαλίδων.

Ο φιλελευθερισμός του Ρολς αποδέχεται το ότι οι θρησκείες μπορούν να συμβάλουν στη συζήτηση υπό τον όρο ότι θα μεταφράζουν τις θέσεις τους «σε πολιτική γλώσσα». Εδώ ο Χάμπερμας φαίνεται να παραχωρεί κάτι περισσότερο στη θρησκεία: Οι μη πιστοί οφείλουν να αναγνωρίζουν στους πιστούς το δικαίωμα να συμμετέχουν στις δημόσιες συζητήσεις «με θρησκευτική γλώσσα». Ο Ρολς έθετε στους πιστούς έναν όρο: να συμμετέχετε, αλλά οφείλετε να προσαρμόζεστε στη γλώσσα της πολιτικής. Ο Χάμπερμας ζητάει από όσους δεν είναι πιστοί μια μεγαλύτερη προσπάθεια: οφείλετε να βοηθάτε ενεργητικά αυτή τη μετάβαση. Και θέτει αυτό το αίτημα όχι επειδή διαφωνεί θεωρητικά με τον Ρολς αλλά για εμπειρικούς λόγους, αυτούς που αναφέρει στην ομιλία του: τα μεγάλα μεταναστευτικά κύματα που οδήγησαν το Ισλάμ και άλλες θρησκείες στην Ευρώπη, η εμφάνιση μιας πρωτόγνωρης ημερήσιας διάταξης στα Κοινοβούλια με τα νέα σύνορα της επιστήμης, τις βιοτεχνολογίες, την τεχνητή γονιμοποίηση και κυρίως την επίθεση που η οικονομική παγκοσμιοποίηση πραγματοποιεί στις πηγές της αλληλεγγύης μεταξύ των πολιτών του κράτους. Ωριμάζει στον Χάμπερμας η ιδέα ότι μια εκτροχιασμένη εκκοσμίκευση μπορεί να συντρίψει το τσιμέντο που κρατούσε ενωμένους τους λαούς με τα κράτη τους και ότι αυτό το κενό προσφέρει ένα νέο πεδίο στις θρησκείες, αλλά δεν είναι διατεθειμένος να αναγνωρίσει μια «υπεραξία επιχειρημάτων» στους παράγοντες της θρησκείας (Ράτσινγκερ). Αντίθετα, ζητάει από τους «εκκοσμικευμένους» να καταβάλουν μεγαλύτερη προσπάθεια, δηλαδή να βοηθούν τη μετάφραση σε πολιτική της πιθανής συνεισφοράς που προέρχεται από το δυναμικό αλήθειας που πρέπει να αναγνωρίζεται στη θρησκεία. Από αυτή τη βοήθεια μπορεί να πηγάζει μια δυσάρεστη (για τον θρησκευόμενο) ασυμμετρία μεταξύ των μερών, αλλά ο Χάμπερμας θέλει μεταξύ πιστών και μη πιστών το παιχνίδι να είναι ειλικρινές, ισότιμο: «μια διαδικασία αμφίπλευρης μάθησης». Το λάθος που πρέπει να αποφύγουμε είναι εκείνο που κάνουν πάντοτε οι φονταμενταλιστές, οι οποίοι είναι τέτοιοι ακριβώς επειδή δεν κατορθώνουν να υποψιαστούν τη δυνητική αλήθεια που υπάρχει στις θέσεις των ανταγωνιστών τους. Η εκκοσμίκευση δεν πρέπει επομένως να γίνεται αντιληπτή ως απελευθέρωση της κοινωνίας από τη θρησκευτική ιδεολογία αλλά ως ρύθμιση των σχέσεων επικοινωνίας στη θεμελίωση μιας γνώμης που γεννιέται φυσιολογικά από τη συμβολή διαφορετικών γλωσσών (θρησκευτικών και κοσμικών) στο κοινό πεδίο της πολιτικής.

Κυριακή, 6 Νοεμβρίου 2011 Γιούργκεν Χάμπερμας: «Το κυνικό νόημα του ελληνικού δράματος: Λιγότερη δημοκρατία είναι καλύτερη για τις αγορές»

Της Ελίζας Παπαδάκη, Αυγή, 6.11.11 Η πρωτοβουλία του Γιώργου Παπανδρέου να αναγγείλει ως πρωθυπουργός της χώρας δημοψήφισμα για την αποδοχή ή μη της νέας δανειακής σύμβασης, μόλις είχε συναποφασίσει για την κατάρτισή της στη σύνοδο κορυφής της Ευρωζώνης, προκάλεσε τις γνωστές αντιδράσεις που τον ανάγκασαν μέσα σε τρεις μέρες να το αποσύρει. Δεν πρέπει να είχε σταθμίσει σωστά ούτε τον κλονισμό που θα επέφερε στις αγορές σε παγκόσμια κλίμακα πλήττοντας και άλλες ευάλωτες οικονομίες – ας σημειώσουμε εδώ μόνο το παράπονο του εκπροσώπου της κυβέρνησης Θαπατέρο: «κακά νέα για την Ισπανία, κακά νέα για την Ευρώπη», είπε βλέποντας τα spreads να εκτοξεύονται. Αλλά ούτε τη σκλήρυνση των Ευρωπαίων ηγετών απέναντι στη χώρα μας, οι οποίοι, εγκαταλείποντας κάθε ρητορική αλληλεγγύης, πέρασαν στον ανοικτό εκβιασμό, μαζί και με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, για την έκτη δόση, μας διατυπώνουν πια τελεσίγραφο να υλοποιήσουμε τη συμφωνία ως έχει, αμέσως. Ούτε, τέλος, την έκταση της δυσφορίας και της ανησυχίας μέσα στην Ελλάδα, στο ίδιο του το κόμμα. Αλλά όσο κι αν ατύχησε, η πρωτοβουλία Παπανδρέου πυροδότησε μια διεθνή συζήτηση για την υπόσταση της δημοκρατίας στον κόσμο που κυβερνούν οι αγορές. Βρήκε υποστηρικτές, όχι μόνο μεταξύ φίλων και ομοϊδεατών του, όπως, για παράδειγμα, ο Ρόμπερτ Ράιχ, ο προοδευτικός υπουργός Εργασίας της πρώτης κυβέρνησης Κλίντον, καθηγητής στο Μπέρκλεϊ σήμερα, που θα ήθελε να είχε μιμητές στις ΗΠΑ. Ή ο Άντονι Μπαρνέτ της ιστοσελίδας openDemocracy, ο οποίος την εισέπραξε σαν «ανάσα δημοκρατίας στην κρίση του ευρωπαϊκού νομίσματος και απόπειρα ειλικρίνειας». Απέχοντας από αξιολογικές κρίσεις ο διευθυντής του Brugel Ζαν Πιζανί-Φερύ, κατά κανόνα αυστηρός απέναντι στη χώρα μας, αναγνώρισε ότι το δημοψήφισμα ήταν εισβολή της πολιτικής σε μια διαδικασία τεχνοκρατική.

«Ήταν αναπόφευκτο», είπε σε συνέντευξή του στη Le Monde, «κάποια στιγμή η πολιτική να εκδικηθεί». Μέσα στην επικρατούσα κατακραυγή, εγκωμιάστηκε ωστόσο από σοβαρούς σχολιαστές σε ένα ευρύ φάσμα του Τύπου. Έτσι ο Φρανκ Σιρμάχερ, εκδότης τηςFrankfurter Allgemeine Zeitung, μιας μεγάλης φιλελεύθερης, κεντροδεξιάς εφημερίδας, που μάχεται κατά της μετατροπής της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε «Ένωση Μεταβιβάσεων Πόρων» (όπου οι πλούσιοι πειθαρχημένοι Γερμανοί θα πλήρωναν για τα χρέη άλλων), επεσήμαινε την 1η Νοεμβρίου: «Ο υποτιθέμενος ορθολογισμός χρηματοοικονομικών διαδικασιών βοήθησε να αναδειχτεί το αταβιστικό υποσυνείδητο. Το να μπορεί κανείς να βρίζει χώρες ολόκληρες τεμπέληδες και απατεώνες, έμοιαζε να είχε ξεπεραστεί οριστικά με το τέλος της εποχής του εθνικισμού. Τώρα η συμπεριφορά αυτή είναι πάλι εδώ, με μιαν υποτιθέμενη 'λογική' στο πλευρό της. Η διαστρέβλωση του κοινοβουλευτισμού από την εξαναγκασμένη συμμόρφωση στις αγορές δεν νομιμοποιεί μόνο τον λαό ως 'έκτακτο νομοθέτη', στην περίπτωση της Ελλάδας επιβάλλει αυτήν την έκφραση βούλησης». Και προσέθετε: «Ο Παπανδρέου δεν πράττει ορθά μόνο αναθέτοντας το καθήκον στον λαό. Δείχνει επίσης ένα δρόμο στην Ευρώπη. Γιατί στη νέα αυτή κατάσταση η Ευρώπη θα έπρεπε να κάνει τα πάντα για να πείσει τους Έλληνες γιατί ο δρόμος που υποδεικνύει είναι ο σωστός. Και θα έπρεπε τότε να πείσει και τον εαυτό της». Πολύ πιο πέρα προχωράει όμως ο κορυφαίος φιλόσοφος Γιούργκεν Χάμπερμας, απαντώντας στον Σιρμάχερ χθες με τίτλο «Σώστε την αξιοπρέπεια της Δημοκρατίας». Σαρκάζοντας τις «ανεγκέφαλες αντιδράσεις των πολιτικών μας ελίτ στην πρόθεση του Παπανδρέου να βάλει τον ελληνικό λαό μπροστά στην απελπιστική επιλογή μεταξύ πανώλης και χολέρας», γράφει: «Οι κύριοι παίκτες στη σκηνή της κρίσης της Ε.Ε. και του ευρώ, που από το 2008 σπαρταρούν πιασμένοι στις πετονιές της χρηματοοικονομικής βιομηχανίας, φουσκώνουν αγανακτισμένοι ενάντια σε έναν συμπαίκτη ο οποίος τολμά να αερίσει το πέπλο πάνω από τους τάχα μυώδεις αγώνες τους». Αυτός στο μεταξύ κάμφθηκε, αλλά ο Χάμπερμας μας καλεί να διδαχθούμε από το έργο. "Ενόψει της επικείμενης κατάρρευσης της κυβέρνησης Παπανδρέου" το ευρώ ανέβηκε, μετέδιδε το Reuter’s, οι δείκτες των μετοχών στα ευρωπαϊκά Χρηματιστήρια επίσης. Αποκαλύφθηκε έτσι «το κυνικό νόημα αυτού του ελληνικού δράματος - λιγότερη δημοκρατία είναι καλύτερη για τις αγορές.» Και εξηγεί: «Σε φιλελεύθερα συγκροτημένα κράτη που φορολογούν πάντοτε υπήρχε μια σχέση έντασης μεταξύ δημοκρατίας και καπιταλισμού. Δημοκρατικά εκλεγμένες κυβερνήσεις μπορούν να κερδίσουν και να διατηρήσουν νομιμοποίηση μόνον εφόσον ανιχνεύουν ευφυώς τους δρόμους όπου οι επιταγές των δύο πλευρών μπορούν κάπως να έρθουν σε ισορροπία - οι προσδοκίες κέρδους των επενδυτών και οι προσδοκίες των ψηφοφόρων που θέλουν το βιοτικό τους επίπεδο, η κατανομή του εισοδήματος και η κοινωνική ασφάλεια να εξελίσσονται κάπως καλά. Αλλά το χαρακτηριστικό των εποχών κρίσεων είναι ότι τέτοιοι δρόμοι κλείνουν. Και τότε οι πολιτικοί πρέπει να δηλώσουν το χρώμα τους. [...] Πολιτικοί που φορτώνουν την

τραπεζική κρίση στα υπερχρεωμένα κράτη και επιβάλλουν σε όλη την Ευρώπη προγράμματα λιτότητας αδιαφορώντας για τις απώλειες βλέπουν μόνο τη μία πλευρά. [...] Το νόμιμο αίτημα στις ευρωπαϊκές κοινωνίες της ευημερίας να μην υπάρχει δίπλα στον ιδιωτικό πλούτο δημόσια φτώχεια και περιθωριοποιημένος φτωχός πληθυσμός δεν απαξιώνεται επειδή το πλεόνασμα ρευστού κεφαλαίου αναζητεί ευκαιρίες τοποθέτησης και κάποτε τα κέρδη πρέπει να ‘απορροφηθούν’ εις βάρος των πολιτών». «Ο Παπανδρέου κατάφερε για μια στιγμή τρόμου να επαναφέρει την κεντρική σύγκρουση, μετατοπισμένη σήμερα σε απροσπέλαστες διαπραγματεύσεις μεταξύ ευρω-κρατών και τραπεζιτών, στο φως εκείνου του στίβου όπου οι θιγόμενοι μπορούν να γίνουν συμμετέχοντες. Ακριβώς όταν η επιλογή υφίσταται μόνο μεταξύ πανώλης και χολέρας, δεν πρέπει η απόφαση να λαμβάνεται πάνω από τα κεφάλια ενός δημοκρατικού πληθυσμού. Δεν είναι μόνο ζήτημα δημοκρατίας, εδώ διακυβεύεται η αξιοπρέπεια. [...] Δεν θα έπρεπε ο πληθυσμός της Ελλάδας να ψηφίσει έστω εκ των υστέρων για μιαν απώλεια κυριαρχίας που, όπως και στην Ιρλανδία και την Πορτογαλία, είχε επισυμβεί ήδη προ πολλού με τις επιταγές της τρόικας Ε.Ε., ΔΝΤ και ΕΚΤ;» Θεωρώντας ωστόσο ότι οι αλλεπάλληλες διασώσεις χρεωμένων χωρών απλώς αναβάλλουν το πρόβλημα, ο Χάμπερμας επανέρχεται στο αίτημα ενός Συντάγματος για την Ευρώπη. «Η ελληνική καταστροφή είναι μια σαφής προειδοποίηση ενάντια στο μετα-δημοκρατικό δρόμο που άνοιξαν η Μέρκελ και ο Σαρκοζί», λέει. «Η συγκέντρωση της ισχύος σε ένα διακυβερνητικό συμβούλιο των πρωθυπουργών, που επιβάλλουν τις συμφωνίες τους στα εθνικά κοινοβούλια, είναι ο λάθος δρόμος. Μια δημοκρατική Ευρώπη, που δεν χρειάζεται να πάρει τη μορφή ομοσπονδιακού κράτους, πρέπει να έχει άλλη όψη». Εδώ περιγράφει τους πολιτικούς που θα απαιτούσε μια πρωτοβουλία σε τέτοια κατεύθυνση, μακριά από τη ρουτίνα του οπορτουνισμού της ισχύος, που θα έπαιρναν ρίσκα και θα μιλούσαν στο πρώτο πρόσωπο για να πείθουν τους πολίτες, δεν θα κλείνονταν σε ένα αυτοαναφορικό σύστημα, καταλαβαίνοντας τους γύρω τους διοικητικά μόνο, ως δεξαμενή ψήφων. Διαφορετικά αυτό που θεωρείται αυτονόητο στη δημόσια σφαίρα μπορεί να το αλλάξει μόνο ένα κοινωνικό κίνημα. Όποιος παρακολουθήσει τον αμερικανικό Τύπο, θα εκπλαγεί με τις αντιδράσεις που έχει προκαλέσει το “Occupy Wall Street”, καταλήγει ο Χάμπερμας.

639934

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ ΗΘΙΚΗ-ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑ (J. HABERMAS) από αντι-καπιταλιστής 8:57, Δευτέρα 22 Ιανουαρίου 2007 θεματικές: Ιστορία - Θεωρία ..Ακόμη και η απλούστερη γλωσσική έκφραση κλείνει με μια έννοια μέσα της τη δυνατότητα ύπαρξης μιας μορφής κοινωνικής ζωής στην οποία τα άτομα θα ζουν σε καθεστώς ελεύθερης, ισότιμης και ανοικτής επικοινωνίας μεταξύ τους... (μια περίληψη της "επικοινωνιακής ηθικής" που στηρίζει ο Habermas / επίσης πολύ σύντομη κριτική στον Derrida - έχω την ευθύνη του κειμένου)

“ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ ΗΘΙΚΗ” KAI “ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑ” Ο Habermas υποστηρίζει πως όταν ο μαρξισμός γίνεται αντιληπτός ως επιστήμη (νόμοι εξέλιξης εξίσου ντετερμινιστικοί όπως οι νόμοι της φυσικής), αγνοεί την «αναστοχαστικότητα» των ανθρωπίνων δρώντων υποκειμένων: το γεγονός δηλαδή ότι είμαστε ικανοί να σκεφτόμαστε την ιστορία μας ως άτομα και ως μέλη ευρύτερων ομάδων, καθώς επίσης και ότι είμαστε ικανοί να χρησιμοποιούμε τη σκέψη αυτή για να αλλάξουμε την πορεία της ιστορίας. Υπάρχουν κοινωνικές δυνάμεις οι οποίες καθορίζουν την κοινωνική ζωή και για τις οποίες οι μετέχοντες γνωρίζουν λίγα, ωστόσο αυτές οι δυνάμεις δεν είναι αμετάβλητες όπως οι φυσικοί νόμοι. Μια χειραφετημένη κοινωνία είναι αυτή στην οποία οι άνθρωποι ελέγχουν με ενεργό τρόπο την ιστορία τους, χάρη σε μια ολοένα και βαθύτερη κατανόηση των συνθηκών υπό τις οποίες ζουν. [1] Προσεγγίζοντας τον θετικισμό, ο μαρξισμός υποθέτει ότι η κοινωνική ζωή καθορίζεται από την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, οι οποίες δρουν με τρόπο μηχανικό για να κατευθύνουν την κοινωνική αλλαγή. Αλλά όμως όλες οι κοινωνίες, παρατηρεί ο Habermas, αναπτύσσουν εξίσου διαδικασίες «συμβολικής διαντίδρασης» - επικοινωνία μεταξύ των ατόμων. Η γνώση μπορεί να πάρει τρεις μορφές: οι «εμπειρικοαναλυτικές επιστήμες» έχουν στόχο την πρόβλεψη και τον έλεγχο (αυτά αφορούν τη σχέση μας με το υλικό περιβάλλον και τις συναλλαγές με τη φύση) ‘ το διαφέρον για την ερμηνεία του νοήματος είναι το οδηγητικό νήμα των «ιστορικοερμηνευτικών επιστημών» (εδώ βρισκόμαστε στο χώρο της ανθρώπινης διαντίδρασης) ‘ η μέριμνα για την χειραφέτηση των ανθρώπων από τα συστήματα εξουσίας και κυριαρχίας είναι το διαφέρον που ακολουθεί η «κριτική θεωρία». Οι θέσεις του Habermas για την γλώσσα εν γένει και την επικοινωνία είναι περιληπτικά οι εξής: (1) όλη η ανθρώπινη γλωσσική επικοινωνία εμπεριέχει «αξιώσεις εγκυρότητας» που εγείρονται υπόρρητα από όλους τους ομιλητές και (2) μια «ιδανική ομιλιακή κατάσταση» προϋποτίθεται παρούσα κατά τη χρήση της γλώσσας. Όταν λοιπόν απευθυνόμαστε σε κάποιο άτομο, υπόρρητα (ή και ρητά) προβάλλουμε τις εξής αξιώσεις: (α) ότι αυτό που λέμε είναι κατανοητό (υπακούει σε συντακτικούς και σημαντικούς κανόνες, έτσι ώστε να έχει ένα νόημα που ο συνομιλητής θα μπορεί να συλλάβει), (β) ότι το προτασιακό περιεχόμενο των όσων λέμε είναι αληθές (ισχυρισμοί περί της πραγματικότητας), (γ) ότι δικαιούμαστε να προβάλλουμε ως ορθά τα όσα λέμε (κατά την πράξη της ομιλίας δηλαδή επικαλούμαστε κοινωνικά «δικαιώματα» ή κανόνες) και (δ) ότι είμαστε ειλικρινείς σε όσα λέμε (δεν προσπαθούμε να εξαπατήσουμε τον συνομιλητή μας). Η χωρίς διαστρεβλώσεις επικοινωνία λοιπόν είναι εκείνη η χρήση της γλώσσας κατά την οποία οι ομιλητές μπορούν να υπερασπιστούν και τις τέσσερις προαναφερθείσες αξιώσεις εγκυρότητας – τότε τα όσα ανταλλάσσονται θα είναι πλήρη νοήματος, αληθή, δικαιολογημένα και ειλικρινή…[2] Η θεωρία της αλήθειας που επεξεργάστηκε ο Habermas μπορεί να περιγραφεί περιληπτικά ως εξής: η «αλήθεια» είναι μια ποιότητα ορισμένων προτάσεων στη χρήση της γλώσσας – είναι μια αξίωση εγκυρότητας που προσδένουμε στο πραγματολογικό

περιεχόμενο των δηλώσεών μας. Στην πραγματικότητα η ίδια η έννοια της αλήθειας[3] είναι κατά κάποιο τρόπο περιττή ή μη αναγκαία, επειδή στα περισσότερα πλαίσια επικοινωνίας η αξίωση αλήθειας εμπεριέχεται σιωπηρά στα όσα λέει ο ομιλητής (ο όρος «αλήθεια» ενεργοποιείται μόνον εάν ο ισχυρισμός του ομιλητή αμφισβητηθεί από κάποιο άλλο πρόσωπο). Όταν ισχυριζόμαστε ότι κάτι είναι «αληθές», εννοούμε ότι μπορούμε να υποστηρίξουμε αυτό που λέμε με εμπειρικά δεδομένα και λογικά επιχειρήματα («ο ισχυρισμός μας μπορεί να φέρει εγγυήσεις»). Η αλήθεια επομένως αναφέρεται σε μια συμφωνία, ή συναίνεση, η οποία επιτυγχάνεται χάρις σε τέτοιες «εγγυήσεις». Σαν να λέμε λοιπόν ότι η «αλήθεια είναι η υπόσχεση μιας έλλογης συναίνεσης» – δεν πρόκειται για τη σχέση παρατηρητή και κόσμου, αλλά για μια συμφωνία στη οποία φτάνουμε μέσα από κριτική συζήτηση. Πώς θα διακρίνουμε στην πραγματικότητα μια «ορθολογική συναίνεση» (στηριζόμενη σε έλλογα επιχειρήματα) από μια συμφωνία βασισμένη στη συνήθεια ή και την εξουσία; Το πρόβλημα αυτό μας φέρνει κοντά στις δυσκολίες των «Παραδειγμάτων» του T. Kuhn: μπορεί η ύπαρξη μιας επιστήμης να εξαρτάται μόνο από την συναίνεση-συμφωνία των επιστημόνων; Ο Habermas απαντά: μια ορθολογική συναίνεση (σε οποιαδήποτε συζήτηση ή και μέσα στην επιστήμη) είναι μια συμφωνία στην οποία φτάνουμε «χάρις στη δύναμη του καλύτερου επιχειρήματος» και μόνον (οποιοδήποτε άτομο ικανό να σταθμίσει τα εμπειρικά δεδομένα θα κατέληγε στο ίδιο συμπέρασμα). Οι κατάλληλες συνθήκες λοιπόν είναι: όλα τα σχετικά εμπειρικά δεδομένα να έρθουν στην επιφάνεια και να ληφθούν υπόψη και τίποτε εκτός από έλλογα επιχειρήματα να μην επηρεάζει την επερχόμενη συναίνεση. Αυτά αποτελούν την «ιδανική ομιλιακή κατάσταση». Μια τέτοια κατάσταση χαρακτηρίζεται από την παντελή απουσία εξωτερικών καταναγκασμών. Τι νόημα έχουν όλα αυτά για τις πραγματικές συνθήκες επικοινωνίας στον κόσμο μας; Για τον Habermas η ιδανική ομιλιακή κατάσταση δεν είναι ένα αυθαίρετα κατασκευασμένο ιδεώδες, αλλά ενυπάρχει στη φύση της γλώσσας. Όποιος χρησιμοποιεί τη γλώσσα προϋποθέτει την ικανοποίηση των τεσσάρων αξιώσεων εγκυρότητας. Ακόμη και η απλούστερη γλωσσική έκφραση κλείνει με μια έννοια μέσα της τη δυνατότητα ύπαρξης μιας μορφής κοινωνικής ζωής στην οποία τα άτομα θα ζουν σε καθεστώς ελεύθερης, ισότιμης και ανοικτής επικοινωνίας μεταξύ τους! Πολύ σημαντικό επίσης: με δεδομένα τα παραπάνω, η ιδανική ομιλιακή κατάσταση μπορεί να μας παράσχει ένα (αντικειμενικό) μέτρο σύγκρισης, έτσι ώστε συμφωνίες θεμελιωμένες στην παράδοση, στη χρήση βίας ή στην επιβολή κυριαρχίας θα αντιμετωπίζονται ως αποκλίνουσες από την ορθολογική συναίνεση. Η έννοια της (επικοινωνιακής) «ορθολογικότητας» για τον Habermas σχετίζεται όχι τόσο με τα θεμέλια της γνώσης όσο με τον τρόπο που αυτή χρησιμοποιείται. Η επιχειρηματολογία είναι η βάση και ο κριτής της ορθολογικότητας η οποία ενυπάρχει στην πράξη της επικοινωνίας - η επιχειρηματολογία μας απομακρύνει από την καταφυγή στη βία. Με την «επικοινωνιακή ορθολογικότητα» ο Habermas προσπαθεί να αντικρούσει τον σχετικισμό αλλά και να ερμηνεύσει την εξέλιξη της ανθρωπότητας. Πιθανόν να μην υπάρχουν καθολικά έγκυρα θεμέλια για τη γνώση αλλά οι κανόνες της ορθολογικότητας (ως διαδικασία) με τους οποίους οδηγούμαστε σε στέρεα συμπεράσματα είναι ίδιοι παντού. Αυτό το τελευταίο μας επιτρέπει μάλιστα να τοποθετήσουμε τα άτομα και τις κοινωνίες πάνω σε μια «κλίμακα εξελικτικής ανάπτυξης» στην οποία το κριτήριο της προόδου είναι η «γνωστική επάρκεια»: το εύρος και το βάθος των προς δικαιολόγηση αξιώσεων εγκυρότητας τις οποίες τα άτομα και οι κοινωνίες ενσωματώνουν στις πρακτικές τους. Οι τρεις κύριες φάσεις της κοινωνικής εξέλιξης είναι: η «μυθική», η «θρησκευτικομεταφυσική» και η «νεοτερική». Για τον Habermas μόνο η Δύση χαρακτηρίζεται από την πρωτοκαθεδρία «μετασυμβατικών» γνωστικών περιοχών: μετασυμβατικές μορφές θεσμικής τάξης είναι όσες (απελευθερωμένες από παραδοσιακούς κώδικες συμπεριφοράς) οργανώνονται σύμφωνα με αρχές ικανές να δικαιολογηθούν (π.χ. επιστήμη, δίκαιο). Με την έννοια αυτή, και αντίθετα με τον σχετικισμό, η Δύση «υπερέχει».

Ωστόσο δυτικός καπιταλισμός εάν τον υπερβούμε θα έχουμε ίσως τη δυνατότητα φθάσουμε σε μια ανώτερου τύπου κοινωνία. Στον καπιταλισμό η επιστήμη επεκτάθηκε με μια έννοια στο βασίλειο της πολιτικής («επιστημονικοποίηση της πολιτικής») – περιστρεφόμαστε μονίμως γύρω από ερωτήματα που αφορούν την καλύτερη διαχείριση της οικονομίας. Η πολιτική έχει μετατραπεί σε ένα είδος τετριμμένης τεχνολογίας. Για τον Habermas αντίθετα, η πολιτική πρέπει να αφορά δια μάχες με διακύβευμα τις αξίες και τα ιδεώδη που δίνουν νόημα στη ζωή μας. Σύμφωνα με τον Habermas ο καπιταλισμός παραμένει μια ταξική κοινωνία. Ωστόσο το προλεταριάτο έπαψε να αποτελεί προάγγελο της επανάστασης και οι ταξικές συγκρούσεις δεν είναι πλέον η κύρια πηγή έντασης που θα απειλούσε το σύστημα. Η εποχή μας είναι εποχή «τεχνοκρατικής διαχείρισης» ‘ οι τριγμοί από τις ταξικές διαιρέσεις έχουν σιγήσει με τη θέσπιση διαδικασιών εργατικής διαπραγμάτευσης και διαιτησίας. Γίναμε μάρτυρες ενός «ταξικού συμβιβασμού». Οι εντάσεις παρ’ όλα αυτά δεν εξαφανίζονται αλλά μεταφέρονται αλλού και επανεμφανίζονται υπό άλλη μορφή, προκαλώντας νέες μορφές αμφισβήτησης. Λόγω της διαχείρισης της οικονομικής σφαίρας από κυβερνήσεις και επιχειρήσεις, οι οικονομικές κρίσεις μετατρέπονται γρήγορα σε πολιτικές κρίσεις, οπότε και γίνονται πιο απειλητικές για το σύστημα απ’ ό,τι τα οικονομικά προβλήματα: ο τεχνοκρατικός χαρακτήρας της σύγχρονης πολιτικής αδυνατεί να παράγει βαθιά, διαρκή αφοσίωση στο υφιστάμενο πολιτικό status. Πραγματιστική όντας η σημερινή πολιτική οδηγεί τις μεγάλες μάζες των ανθρώπων να μην αισθάνονται ότι έχουν δεσμεύσεις και να αποξενώνονται. Με την εξέλιξη όμως αυτή το πολιτικό σύστημα αντιμετωπίζει βαθιά «κρίση νομιμοποίησης». Η αντινομία αυτή τείνει να παράγει ως αντίδραση νέα κοινωνικά κινήματα τα οποία εμφορούνται ως επί των πλείστων από νέες ή ξεχασμένες θεμελιώδεις ηθικές αξίες…[4] Σε συνέχεια δύο προηγούμενων παρεμβάσεων για την αποδομητική στρατηγική του Derrida καταθέτω εδώ ακόμη ένα μικρό κείμενο που αφορά την κριτική που άσκησε ο Habermas. O J. HABERMAS ENANTIA ΣΤΟΝ J. DERRIDA «Η καθολική αυτοκριτική του Λόγου, γράφει ο J. Habermas, εμπλέκεται στην επιτελεστική αντίφαση ότι δεν μπορεί να αποδείξει στον υποκειμενοκεντρικό Λόγο την αυταρχική φύση του παρά μόνο καταφεύγοντας στα ίδια τα μέσα του Λόγου. Τα μέσα της σκέψης, τα οποία αστοχούν στην προσπάθεια να συλλάβουν το «μη ταυτόσημο» και παραμένουν εγκλωβισμένα στη «μεταφυσική της παρουσίας», είναι πάραυτα τα μόνα διαθέσιμα για να αποκαλύψουν την ίδια της την ανεπάρκεια».[5] «Το στασιαστικό έργο της αποδόμησης στόχο έχει να διαλύσει εμπεδωμένες ιεραρχίες βασικών εννοιών, να ανατρέψει σχέσεις θεμελίωσης και κυριαρχίες αντιλήψεων, όπως π.χ. μεταξύ ομιλίας και γραφής, (…). Ένα τέτοιο ζεύγος εννοιών αποτελούν η λογική και η ρητορική. Ο Derrida ενδιαφέρεται ιδιαίτερα να αντιστρέψει την προτεραιότητα της λογικής έναντι της ρητορικής, που θεσπίστηκε ως κανόνας από τον Αριστοτέλη». Λόγος για «αντίφαση» μπορεί να γίνει μόνο υπό το φως των απαιτήσεων για λογική συνοχή, οι απαιτήσεις αυτές όμως χάνουν το κύρος τους η λογική χάνει την πρωτοκαθεδρία της έναντι της ρητορικής. «Τότε ο αποδομολόγος μπορεί να μεταχειριστεί τα έργα της φιλοσοφίας σαν λογοτεχνικά έργα και να προσαρμόσει την κριτική της μεταφυσικής στα κριτήρια μιας κριτικής της λογοτεχνίας, η οποία δεν παρεξηγεί τον εαυτό της εκλαμβάνοντάς τον ως επιστήμη». Τότε λοιπόν η βασιμότητα της κριτικής πρέπει να κριθεί με κριτήρια «ρητορικής επιτυχίας» και όχι της «λογικής συνοχής». Η κριτική αυτή «δεν στρέφεται άμεσα προς το δίκτυο των συλλογιστικών σχέσεων, από τις οποίες οικοδομούνται επιχειρήματα, αλλά προς τα σχήματα που συνιστούν ένα νέο ύφος (…)». «Ο Derrida ονομάζει τη μέθοδό του αποδόμηση, διότι προορίζεται να απομακρύνει τις οντολογικές σκαλωσιές, (…) δεν προχωρεί αναλυτικά, υπό την έννοια της ταυτιστικής αναγνώρισης κρυμμένων προϋποθέσεων ή συνεπαγωγών ‘ (…) [αντίθετα] εφαρμόζει την υφολογική κριτική, καθώς από το ρητορικό πλεόνασμα σημασιών των λογοτεχνικών στρωμάτων ενός κειμένου, το οποίο δεν έχει λογοτεχνικές αξιώσεις, εξάγει ερμηνευτικά ένα είδος έμμεσων κοινοποιήσεων, με τις οποίες το ίδιο το κείμενο διαψεύδει τα έκδηλα

περιεχόμενά του». Τα κείμενα αναγκάζονται «να ομολογούν σε βάρος της ρητής γνώμης των δημιουργών τους. Χάρη στο ρητορικό τους περιεχόμενο, τα ίδια τα κείμενα, διαβασμένα με τρόπο που αντιβαίνει στις προθέσεις τους, αντιφάσκουν προς αυτό που δηλώνουν, π.χ. προς τη ρητά υποστηριζόμενη προτεραιότητα της σημασίας έναντι του σημείου, της φωνής έναντι της γραφής (…) Έτσι ένας ερμηνευτής δεν μπορεί να προσεγγίσει τους συγκροτητικούς για τη γνώση περιορισμούς ενός φιλοσοφικού κειμένου παρά μόνο όταν μεταχειρισθεί το κείμενο ως αυτό που δεν θέλει να είναι – ως λογοτεχνικό κείμενο». Ο Derrida, γράφει ο Habermas, δεν μπορεί να ανατινάξει από τα μέσα τις μεταφυσικές μορφές σκέψης, με τη βοήθεια μιας ουσιαστικά ρητορικής μεθόδου, παρά μόνον αν το φιλοσοφικό κείμενο είναι πράγματι λογοτεχνικό – αν μπορέσει κανείς να δείξει ότι εξεταζόμενη από κοντά η ειδολογική διάκριση μεταξύ φιλοσοφίας και λογοτεχνίας εξαφανίζεται. «Αυτή η απόδειξη πρέπει να είναι δυνατή μέσω της ίδιας της αποδόμησης ‘ σε κάθε περίπτωση αποδεικνύεται εκ νέου ότι είναι αδύνατον να εξειδικευτούν για γνωστικούς σκοπούς οι γλώσσες της φιλοσοφίας και της επιστήμης, να καθαριστούν από κάθε μεταφορική έκφραση, από κάθε απλώς ρητορικό στοιχείο, να απαλλαγούν από κάθε λογοτεχνική πρόσμειξη». Αποδεικνύεται το αβάσιμο της ειδολογικής διάκρισης φιλοσοφίας/ λογοτεχνίας και τελικά «όλες οι ειδολογικές διακρίσεις εξαφανίζονται μέσα σε ένα σφαιρικό κειμενικό πλαίσιο που περιλαμβάνει τα πάντα. Υποστασιοποιώντας το ο Derrida μιλάει για το “γενικό κείμενο” (…) Κάθε μεμονωμένο κείμενο και κάθε είδος έχουν χάσει την αυτονομία τους υπέρ ενός πλαισίου συμφραζομένων που καταπίνει τα πάντα και ενός ανεξέλεγκτου γίγνεσθαι αυθόρμητης παραγωγής κειμένων, προτού καν εμφανιστούν. Σε αυτό στηρίζεται και η πρωτοκαθεδρία της ρητορικής, η οποία γενικά ασχολείται με τις ιδιότητες των κειμένων, έναντι της λογικής ως συστήματος κανόνων, στο οποίο κατά τρόπο αποκλειστικό υπάγονται μόνον ορισμένοι τύποι λόγου, που έχουν την υποχρέωση να επιχειρηματολογούν». Η αποτελεσματικότητα λοιπόν της μετάθεσης της ριζικής κριτικής του Λόγου στην περιοχή της ρητορικής, για την διέξοδο από την απορία της αυτοαναφορικότητας, προϋποθέτει κατά τον Habermas, την αλήθεια των ακόλουθων υποθέσεων: 1) η λογοτεχνική κριτική δεν αποτελεί επιστημονικό εγχείρημα, αλλά υπακούει στα ίδια ρητορικά κριτήρια όπως τα λογοτεχνικά της αντικείμενα, 2) μεταξύ φιλοσοφίας και λογοτεχνίας δεν υπάρχει ειδολογική διαφορά, 3) η ρητορική έχει την πρωτοκαθεδρία έναντι της λογικής. «Η ισοπέδωση της ειδολογικής διαφοράς μεταξύ λογοτεχνίας και λογοτεχνικής κριτικής απαλλάσσει το κριτικό έργο από τη δυσάρεστη υποχρέωση να υποταχθεί σε ψευδοεπιστημονικές προδιαγραφές και ταυτόχρονα το ανυψώνει πέρα και πάνω από την επιστήμη, στο επίπεδο της δημιουργικής δραστηριότητας». Η κριτική προσλαμβάνει λογοτεχνική αξία. «Αν η σοβαρή γλώσσα είναι μια ειδική περίπτωση μη σοβαρότητας, αν οι αλήθειες είναι μυθοπλασίες, που ο μυθοπλαστικός χαρακτήρας τους έχει ξεχαστεί, τότε η λογοτεχνία δεν είναι ένας αποκλίνων, παρασιτικός άξονας της γλώσσας. Αντίθετα οι άλλοι λόγοι μπορούν να θεωρηθούν ως περιπτώσεις μιας γενικευμένης λογοτεχνίας, μιας αρχι-λογοτεχνίας».[6] Ο Derrida «προτίθεται να δείξει ότι οι τρέχουσες διακρίσεις μεταξύ σοβαρών και προσποιητών, κυριολεκτικών και μεταφορικών, καθημερινών και πλασματικών, συνηθισμένων και παρασιτικών τρόπων ομιλίας καταρρέουν». Επιπρόσθετα, οι γλωσσικές εκφράσεις αλλάζουν σημασία ανάλογα με το εκάστοτε πλαίσιο αναφοράς: μπορούμε να αποσπάσουμε εκφράσεις από τα αρχικά τους πλαίσια και να τις μεταφυτεύσουμε σε άλλα – αυτό χαρακτηρίζει ο Derrida ως «μπόλιασμα». Αυτή η μεταβολή των πλαισίων αναφοράς που αλλάζουν την σημασία δεν μπορεί να ανακοπεί ούτε να ελεγχθεί, αφού τα πλαίσια είναι ανεξάρτητα. Τέλος, εφόσον τα πλαίσια αναφοράς είναι μεταβλητά και μπορούν να επεκταθούν προς οποιαδήποτε κατεύθυνση, τότε το ίδιο κείμενο μπορεί να δεχθεί διάφορους τρόπους ανάγνωσης: “every reading is a misreading” [«κάθε ανάγνωση είναι παρανάγνωση»]… Ο Habermas θεωρεί ότι ο Derrida παραγνωρίζει την ιδιάζουσα αξία των ειδών του λόγου, «που

αποσχίζονται στην πορεία διαφοροποιήσεων από την καθημερινή επικοινωνία και που είναι κομμένα κάθε φορά στα μέτρα μίας διάστασης ισχύος (της αλήθειας ή της κανονιστικής ορθότητας), ενός συνόλου προβλημάτων (ζητήματα αλήθειας ή ζητήματα δικαιοσύνης). Γύρω από αυτές τις μορφές επιχειρηματολογίας κρυσταλλώνονται στις σύγχρονες κοινωνίες οι σφαίρες της επιστήμης, της ηθικής και του δικαίου. Τα αντίστοιχα πολιτιστικά συστήματα δράσης διαχειρίζονται ικανότητες επίλυσης προβλημάτων όπως ακριβώς η καλλιτεχνική και λογοτεχνική ζωή διαχειρίζεται ικανότητες αποκάλυψης του κόσμου. (…) ο Derrida γενικεύει υπερβολικά αυτή και μόνο την “ποιητική” λειτουργία της γλώσσας (…) Ενώ η ένταση μεταξύ των πόλων της αποκάλυψης του κόσμου και της επίλυσης προβλημάτων συγκρατείται στη δέσμη λειτουργιών της καθημερινής γλώσσας, η τέχνη και η λογοτεχνία αφενός, επιστήμη, η ηθική και το δίκαιο αφετέρου ειδικεύονται σε εμπειρίες και τύπους γνώσης, που αναπτύσσονται και μπορούν να δουλευτούν κάθε φορά στην περιοχή μίας γλωσσικής λειτουργίας και μίας διάστασης ισχύος. Ο Derrida ισοπεδώνει ολιστικά αυτές τις περίπλοκες σχέσεις για να εξομοιώσει τη φιλοσοφία προς την τέχνη και την κριτική». Για τον Habermas η εξομοίωση της φιλοσοφίας προς την λογοτεχνία επιφέρει «σύγχυση στους αστερισμούς εκείνους όπου τα ρητορικά στοιχεία της γλώσσας αναλαμβάνουν εντελώς διαφορετικούς ρόλους. Το ρητορικό στοιχείο εμφανίζεται υπό καθαρή μορφή μόνο στην αυτοαναφορικότητα της ποιητικής έκφρασης, δηλαδή στη γλώσσα της μυθοπλασίας, που είναι ειδικευμένη στην αποκάλυψη του κόσμου… [οι ειδικές γλώσσες της επιστήμης και τεχνικής, του δικαίου και της ηθικής, της οικονομίας, της πολιτικής κλπ., και αυτές] ζουν από τη δύναμη των μεταφορικών εκφράσεων, αλλά τα ρητορικά στοιχεία, τα οποία κατά κανένα τρόπο δεν έχουν εξαλειφθεί, είναι τρόπον τινά δαμασμένα και τίθενται στην υπηρεσία ειδικών σκοπών της επίλυσης προβλημάτων». Η λογοτεχνική κριτική και η φιλοσοφία έχουν να επιτελέσουν ένα «διαμεσολαβητικό έργο»: να προσκομίσουν τα περιεχόμενα των πολιτιστικών σφαιρών των ειδημόνων, στην καθημερινή πρακτική. Αλλά, αυτό το έργο πρέπει να έρθει σε πέρας με εκφραστικά μέσα τα οποία προέρχονται από ειδικές γλώσσες, «ειδικευμένες σε θέματα γούστου ή αλήθειας», και αυτό κατορθώνεται με την «ρητορική διεύρυνση» και το «εμπλουτισμό» των ειδικών γλωσσών. «Στις ρητορικές τους επιδόσεις η λογοτεχνική κριτική και η φιλοσοφία αδελφώνονται με τη λογοτεχνία κατά τούτο δε και μεταξύ τους. Αλλά εδώ εξαντλείται η συγγένειά τους. Γιατί και στις δύο αυτές δραστηριότητες τα ρητορικά μέσα υποβάλλονται στην πειθαρχία ενός κάθε φορά διαφορετικού τύπου επιχειρηματολογίας». [1] Βλπ. αναλυτικά Habermas: “Κείμενα γνωσιοθεωρίας και κοινωνικής κριτικής”, “Η ηθική της επικοινωνίας”, “Αυτονομία και αλληλεγγύη”, “Φυσικό δίκαιο και επανάσταση”…Επίσης Q. Skinner (επιμ.) “Μετά τον εμπειρισμό”, Α. Δεληγιώργη: “Ο μοντερνισμός στη σύγχρονη φιλοσοφία”, Κ. Καβουλάκος: “J. Habermas”. [2]Μέσα στον διάλογο ωστόσο μπορούμε να υπερασπιστούμε μόνο τις αξιώσεις περί αλήθειας και δικαιολόγησης (2η και 3η). [3] «πλεοναστική θεωρία» της αλήθειας: ο όρος «αλήθεια» είναι πλεοναστικός, κενός κάθε σημασίας η οποία δεν υπάρχει ήδη σε μια αναφερόμενη στην πραγματικότητα πρόταση: π.χ. όταν λέμε «…α» δεν προσθέτουμε κάτι καινούριο εάν αντί αυτού υποστηρίξουμε «είναι αλήθεια ότι …α». [4] Τα ερωτήματα για το ποιες κοινωνικές δυνάμεις θα αποδειχθούν ικανές να ανατρέψουν τον καπιταλισμό και το τι είδους κοινωνία θα (εάν) τον διαδεχθεί παραμένουν ανοιχτά… [5] Jurgen Habermas: «Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας», εκδ. Αλεξάνδρεια. [6] J. Culler: On Deconstruction (1983). Ο J. Culler ανασυνθέτει τη διαμάχη Derrida – Searle για να δείξει ότι κάθε προσπάθεια οριοθέτησης της καθημερινής σφαίρας της κανονικής γλώσσας έναντι μιας «ασυνήθιστης», «αποκλίνουσας» από τις κανονικές περιπτώσεις γλωσσικής χρήσης αποτυγχάνει.

Συντάκτης: Ημερομηνία Δημοσίευσης: 12/02/2012

Συνέχειες και ασυνέχειες στη σχέση του Χάμπερμας με τον διαλεκτικό υλισμό

Ο William Outhwaite (γενν. 1949), καθηγητής κοινωνιολογίας στο πανεπιστήμιο του Νιούκαστλ, είναι ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους μαρξιστές θεωρητικούς. Μεταξύ άλλων έχει γράψει τα New Philosophies of Social Science: Realism, Hermeneutics and Critical Theory (1987) Habermas. A Critical Introduction, 1994. Ετοιμάζει το βιβλίο Critical Theory and Contemporary Europe (New York: Continuum), καθώς και έναν τόμο με θέμα την Ευρώπη από το 1989. Ο καθηγητής Outhwaite θα βρεθεί αύριο, Δευτέρα 12 Φεβρουαρίου, στην Αθήνα και θα μιλήσει, στις 19.00, στο κεντρικό κτίριο του Πανεπιστημίου Αθηνών (Πανεπιστημίου 30), προσκεκλημένος του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Πολιτική Επιστήμη και Κοινωνιολογία» του Πανεπιστημίου Αθηνών. Δημοσιεύουμε στη συνέχεια μια περίληψη της αυριανής ομιλίας του.

του Ουιλιαμ Αουθγουεϊτ

Οι άνθρωποι συχνά ταυτίζονται με τον μαρξισμό στη νεότητά τους, αλλά σταδιακά απομακρύνονται από αυτόν. Νομίζω όμως πως δεν συμβαίνει το ίδιο με τον Χάμπερμας. Ήταν ήδη κριτικός φίλος του ιστορικού υλισμού στο βιβλίο Θεωρία και πράξη (1963) και έχει παραμείνει το ίδιο, ενίοτε φιλικότερος ή κριτικότερος. Ένας ορθόδοξος μαρξιστής δεν θα είχε ασχοληθεί τόσο σοβαρά και ακριβοδίκαια το 1960 με το «Τέσσερις Θέσεις ενάντια στον Μαρξ». «Αυτά τα σύγχρονα δεδομένα στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες», έγραψε, «(αλληλεπίδραση κράτους και κοινωνίας, ανερχόμενο βιοτικό επίπεδο, κατακερματισμός ή ακόμα και διάλυση του δυτικού προλεταριάτου καθώς και η σοβιετική δικτατορία) διαμορφώνουν ένα ανυπέρβλητο εμπόδιο στη θεωρητική πρόσληψη του μαρξισμού [...]» (Habermas 1963: 166), και επίσης «στη σιωπηλή ορθοδοξία» (μάλλον είχε κατά νου τον Αντόρνο) «της οποίας οι κατηγορίες αυτοαποκαλύπτονται στην εφαρμογή τους στην πολιτισμική κριτική,2 χωρίς να ταυτίζονται με αυτήν» (Habermas 1963: 170).

Ωστόσο, ο μαρξισμός θα πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπ’ όψιν ως μια «φιλοσοφία της ιστορίας με πολιτική πρόθεση» και να μη διασπάται σε εξειδικευμένα επιστημονικά πεδία. Ακόμα νωρίτερα, το 1955, είχε καταστεί πρόδηλο σε ένα άρθρο-βιβλιοκρισία πως ο Χάμπερμας ήταν εμβριθής γνώστης της σύγχρονης επιστημονικής παραγωγής για το έργο του Μαρξ. Στο εν λόγω άρθρο μπορούμε ν’ ανιχνεύσουμε μοτίβα τα οποία παίζουν σημαντικό ρόλο στο μετέπειτα έργο του Χάμπερμας για τον Μαρξ. Πρώτον, ο Χάμπερμας αρθρώνει κριτική στις διάφορες προσεγγίσεις του μαρξικού έργου οι οποίες «[...] τοποθετούν τον Μαρξ πολύ κοντά, μάλλον παραδόξως κοντά στον Χέγκελ» (Habermas, 1970: 78).3 Δεύτερον, υπερασπίζεται τον

Μαρξ ενάντια στους λίβελους και στη σαθρή κριτική (εν προκειμένω ενάντια στο βιβλίο του Leopold Schwarzschild). Ταυτόχρονα, ο Χάμπερμας τονίζει

«[…] το σοβαρό ερώτημα […] πως μια ουμανιστική κριτική της ιδεολογίας [αυτό είναι επίσης ένα σοβαρό στοιχείο το οποίο ο Χάμπερμας δανείζεται από τον Μαρξ] μπορεί να διαστραφεί σε μια θεσμοποιημένη ιδεολογία του απάνθρωπου. Υποθέτω πως η μαρξική παρεξήγηση της τεχνολογίας, παρά το ότι συνεισέφερε στην κατανόησή της τελευταίας περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, παίζει σημαντικό ρόλο σε αυτή τη σύνδεση» (Habermas, 1970: 80).

Λίγο αργότερα, το 1958, σ’ ένα εγκυκλοπαιδικό άρθρο για τη φιλοσοφική ανθρωπολογία, ο Χάμπερμας δίνει έμφαση στον καινοτόμο χαρακτήρα του μαρξισμού σε αντίθεση με τον «ιδεαλισμό, ο οποίος μπόρεσε απλώς να υποτάξει την πραγματικά ανθρωπολογική προβληματική στην πρωτογενή κριτική της υπερβατικής συνειδήσης ή ενός απόλυτου πνεύματος. Με τους εγελιανούς, ιδιαίτερα με πρωτοπόρους τον Φόυερμπαχ και τον Μαρξ, γεννιέται ένα νέο πλαίσιο αναφοράς: όπως και ο Κίρκεγκωρ επεξεργάζονται την ανάλυση της καταστασιακότητας του ανθρώπινου όντος: αναγνωρίζουν πως ο άνθρωπος είναι ο “κόσμος” του ανθρώπου» (Habermas, 1970: 167).

Την ίδια χρονιά, το 1958, όπως ανέφερε σε μια συνέντευξη το 1981, αναγνώρισε για πρώτη φορά τον Μαρξ ως σοβαρό οικονομικό μελετητή και, υπό την επίδραση του Αντόρνο, σταμάτησε να μελετά τον Μαρξ με ανθρωπολογικούς όρους.4 Είναι ασφαλώς αληθές ότι η πρώιμη διάκριση του Χάμπερμας ανάμεσα στην εργασία και τη διάδραση προέρχεται εν μέρει από την κριτική την οποία άσκησε στον υπεραπλουστευμένο μαρξισμό και στο απλοϊκό μοντέλο δομής/υπερδομής. Μπορεί επίσης να επηρεάστηκε από την αντίληψη του Αντόρνο πως ο Μαρξ παρουσίαζε ολόκληρο τον κόσμο σαν εργοστάσιο. Ωστόσο, θα είχα την πρόθεση να αναγνωρίσω στον Χάμπερμας κάτι περισσότερο, όπως μια μόνιμη διάθεση ισορροπίας ανάμεσα στις καντιανές, τις εγελιανές και τις μαρξιστικές αρχές και τ’ αντίστοιχα μοτίβα. Ο ίδιος ο Χάμπερμας έχει γράψει πως παραμένουμε φιλοσοφικά σύγχρονοι των εγελιανών. Η δική του σκέψη ακολουθεί τη γραμμή ανάμεσα στους δύο πόλους, του Καντ και του Χέγκελ, και συνεχώς επιδιώκει να δημιουργήσει αφηρημένα συστήματα επιχειρηματολογίας κατά αναγνωρίσιμα καντιανό τρόπο, ενώ παραμένει από την άλλη πλευρά ευαίσθητη προς την εγελιανή (ή κοινωνιολογική) υπενθύμιση πως τα οργανωμένα συστήματα λογοκρατίας υπάρχουν εντός ενός κοινωνικού και ιστορικού περιεχομένου. Κατά τον Brunkhorst,

«[…] η κριτική κοινωνική θεωρία, στα σημαντικότερα σημεία της οποίας επικεντρώνεται ο Χάμπερμας, όπως και ο Καντ, ο Μαρξ και ο Αντόρνο, πρέπει ν’ αναδύεται από το υπάρχον και τη δική της αυτόνομη ανάπτυξη, μ’ άλλα λόγια, το να σκεφτόμαστε μαζί με τον Χέγκελ ενάντια στον Χέγκελ ανανεώνει την καντιανή ριζοσπαστική και κανονιστική αντίληψη περί παγκοσμιότητας».

Ο Χάμπερμας διατηρεί στη Θεωρία της επικοινωνιακής δράσης το εξελικτικό μοντέλο ανάπτυξης της κοινωνίας, όπως επίσης και τις έννοιες της δομής και της υπερδομής. Αυτή η προκαταβολική αναφορά στην ύστερη θεωρία της επικοινωνιακής δράσης φαίνεται να υποδηλώνει τη συνέχεια και να προοικονομεί πως ο Χάμπερμας δεν είχε πρόθεση να εγκαταλείψει την ανασύσταση του ιστορικού υλισμού σαν να ήταν η «ανυψωτική σκάλα» του Βιτγκενστάιν.

Το ζήτημα το οποίο τίθεται στον Χάμπερμας εστιάζεται στο κατά πόσο η επικοινωνιακή δράση είναι σε θέση να αντικαταστήσει τον ιστορικό υλισμό ή απλώς να τον συμπληρώσει. Ακόμα και αν ο διαλεκτικός υλισμός είναι απολύτως αβάσιμος, τουλάχιστον καταδεικνύει ένα πλαίσιο αναφοράς το οποίο μπορούμε να κατανοήσουμε περισσότερο αποτελεσματικά. Η θεωρία της επικοινωνιακής δράσης μπορεί μόλις και μετά βίας να έχει τέτοια καθοριστική πρόθεση. Προς επίρρωση, ο Άξελ Χόνεθ αποπειράται να συμπληρώσει τη θεωρία της επικοινωνιακής δράσης του Χάμπερμας με τη θεωρία του αγώνα της αναγνώρισης. Κατά τον Χόνεθ, η θεωρία της επικοινωνιακής δράσης πρέπει να εμπλουτιστεί με τη φουκωική ανάλυση της δύναμης όπως επίσης και με μια επιφανέστερη θεωρητική και όχι μόνο πολιτική προσέγγιση των κοινωνικών συγκρούσεων. Η θεωρία της επικοινωνιακής δράσης μπορεί να καταστεί μόνο ένα συστατικό, αν και εξαιρετικά σημαντικό, της κριτικής κοινωνικής θεωρίας.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Brunkhorst, H., Kreide, R., Lafont, C. (επιμ.) (2009), Habermas-Handbuch. Stuttgart and Weimar: Metzler.

Habermas, Jürgen (επιμ. Peter Dews) (1986), Autonomy and Solidarity. London: Verso [β΄ έκδ.: 1992].

Habermas, Jürgen, «Marx in Perspektiven», Merkur, 9, 1955: 1180 κ.ε. Επίσης στο Habermas, Arbeit, Erkenntnis, Fortschritt. Aufsätze 1954-1970. Amsterdam: de Munter, 1970.

Habermas, Jürgen (1963), Theorie und Praxis. Neuwied/Berlin: Luchterhand.

Honneth, Axel, and Joas, Hans (1988) Social Action and Human Nature. Cambridge: Cambridge University Press. [α΄ έκδ.: 1980].

μετάφραση-επιμέλεια: Αναστασία Μαρινοπούλου

Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στον καθ. Γεράσιμο Κουζέλη, στη Φωτεινή Βάκη και στον Άρι Αραγεώργη για τη βοήθειά τους --εκτός των άλλων-- στο εγχείρημα της μετάφρασης του αρχικού αγγλικού κειμένου της διάλεξης. Α.Μ.

Εντουάρντο Παολότσι, «Ο Βιτκενστάιν στη Νέα Υόρκη», 1965

1 Στην αρχική μορφή του το κείμενο αυτό προοριζόταν για ένα συνέδριο το οποίο, υπό την οργάνωση του Smail Ramic θα λάμβανε χώρα στις 23-25 Μάρτη, στο Βούπερταλ με θέμα «Ο Χάμπερμας και ο ιστορικός υλισμός». Είμαι ευγνώμων στον Simon Susen (Πανεπιστήμιο City, Λονδίνο) για την ενθάρρυνση και την υφολογική βοήθειά του και στην Αναστασία Μαρινοπούλου για την ελληνική μετάφραση.

2 Ο όρος Kulturkritik αποδίδει ασφαλώς μια πολύ ευρύτερη έννοια απ’ ότι ο αντίστοιχος critique of culture στην αγγλική γλώσσα. [Και οι δύο όροι ως «πολιτισμική κριτική»: Σ.τ.M.]

3 Βλ. Rockmore, 1989: 185, σημ. 42.

4 «Dialektik der Rationalisierung», συνέντευξη με τους Honneth, Knödler-Bunte και Widmann, Ästhetik und Kommunikation, μετ. Peter Dews, 1992.

Τρίτη, 3 Ιανουαρίου 2012 Η κριτική του Χάμπερμας στη θεωρία των συστημάτων του Luhmann

του Χρήστου Νεδελκόπουλου

Το παρακάτω κείμενο αποτελεί το δεύτερο μέρος μιας σειράς κειμένων

αναφορικά με τον Γερμανό φιλόσοφο και κοινωνιολόγο Γιούργκεν

Χάμπερμας.

Πρόκειται για έναν κύκλο τριών κειμένων κάτω από τον τίτλο

"Διάλογος και συναίνεση στον επικοινωνιακό λόγο του Χάμπερμας".

πρώτο μέρος: Ο Χάμπερμας και η γλωσσική στροφή της κριτικής θεωρίας

τρίτο μέρος: Η ενσωμάτωση του πράττειν στην επικοινωνιακή δράση και η

ρήξη με τον υποκειμενοκεντρικό Λόγο

Η στροφή του Habermas από τη φιλοσοφία της

συνείδησης στη φιλοσοφία της γλώσσας

προϋποθέτει τη διάδραση με βάση την

εγκαθίδρυση του δημόσιου διαλόγου. Ο γερμανός

φιλόσοφος στοχεύει σε έναν επικοινωνιακό

εξορθολογισμό που όντας στον αντίθετο πόλο του

αυξανόμενου τεχνικού ελέγχου, θα οδηγήσει στην

εξωτερίκευση των κρυμμένων χειραφετητικών

δυνατοτήτων της κοινωνίας. Η ανάδυση του

πολιτικού - χειραφετητικού προτάγματος συναντά

το εμπόδιο της σύγχρονης δομής του καπιταλισμού

που βασίζεται στην αποπολιτικοποίηση, μέσω της

πλήρους κατεδάφισης των ηθικών ζητημάτων για

χάρη των τεχνικών. Γόνιμο έδαφος στην άρνηση

του επικοινωνιακού εξορθολογισμού για χάρη της

ορθολογικότητας (ως προς το σκοπό δράσης),

βρίσκει ο Luhmann με τη συστημική θεωρία. Ο

Habermas ασκεί κριτική στη θεωρία των

συστημάτων[1], βλέποντας τη στενή σύνδεση που

διέπει τη θεωρία με τη τεχνοκρατική αντίληψη του

σύγχρονου καπιταλισμού και συνάμα την απαξίωση

της γλώσσας ως συμβολικού - επικοινωνιακού

ιστού για τη θεμελίωση της διυποκειμενικότητας. Ο Luhmann στη θεωρία των συστημάτων

αντιπαραθέτει τη σχέση συστήματος περιβάλλοντος

αντί της σχέσης υποκειμένου - αντικειμένου,

συνεχίζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την

υποκειμενοκεντρική παράδοση της φιλοσοφίας της

συνείδησης. Ο λειτουργισμός της συστημικής

θεωρίας αποκόβει το συμβολικό απ’ το καθολικό

και την αυτοαναφορικότητα από την αυτογνωσία,

αφού ο διυποκειμενικός βιόκοσμος τρέπεται σε

πολλαπλά υποσυστήματα, όπου τη θέση του

αναστοχασμού έχει πάρει η αυτοσυνειδησία. Ο

Habermas επηρεασμένος από τις ερμηνευτικές

αντιλήψεις του Hans-Georg Gadamer, στέκεται

απέναντι στον υποκειμενοκεντρισμό του Luhmann,

επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του στο βιόκοσμο

του δρώντος υποκειμένου, όπου το ομιλιακό

ενέργημα συνιστά «το σημείο τομής στο σύστημα

συντεταγμένων του ιστορικού χρόνου, του

κοινωνικού χώρου και του σημασιολογικού

πεδίου»[2].

.....................................

[1] Βλ. Jϋrgen Habermas, Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας,

μετάφραση Λευτέρη Αναγνώστου και Αναστασίας Καραστάθη, εκδόσεις

Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1993, σελ. 413 κ.ε.

[2] Γιώργος Ξηροπαΐδης, Η διαμάχη των ερμηνειών, σελ. 112.

Hμερομηνία δημοσίευσης: 31-03-06

Χάμπερμας προς τους σύγχρονους διανοούμενους

Στις 9 Μαρτίου ο Γερμανός φιλόσοφος Γιούργκεν Χάμπερμας τιμήθηκε με το βραβείο Μπρούνο– Κράισκι για την προώθηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στην ομιλία αποδοχής της διάκρισης, που δημοσιεύθηκε στη βιεννέζικη εφημερίδα Der Standard την επομένη της απονομής, ο Χάμπερμας μίλησε για πρώτη φορά για τον ρόλο του σύγχρονου διανοούμενου.

Ξεκίνησε τη διάλεξή του από την επιρροή που άσκησαν οι Αυστριακοί μαρξιστές στη σκέψη του, επί τη ευκαιρία της παρουσίας του στην αυστριακή πρωτεύουσα.

«Μέσα από τα γραπτά των Αυστριακών ήρθα σε επαφή με τρία ζητήματα, τα οποία δεν είχα συνειδητοποιήσει ως βοηθός του Τέοντορ Αντόρνο στη Φρανκφούρτη. Πρώτον, την αυτονόητη σύνδεση της θεωρίας με την πολιτική πράξη.

Δεύτερον, το άνοιγμα της μαρξιστικής κοινωνικής θεωρίας σε προσεγγίσεις της ακαδημαϊκής επιστήμης. Τρίτον, την ταύτιση με τα επιτεύγματα του δημοκρατικού κράτους δικαίου, χωρίς την επιβράβευση ακραίων μεταρρυθμιστικών στόχων, ανέφικτων με βάση το status quo», ανέφερε χαρακτηριστικά.

Στον δρόμο από τον εγελιανό μαρξισμό στον καντιανό θετικισμό ένα σημαντικό ερέθισμα αποτέλεσε το βιβλίο ενός άλλου Αυστριακού μαρξιστή, του Μαξ Αντλερ, με τίτλο «Το αίνιγμα της κοινωνίας».

Υπενθύμιση

«Με την εισαγωγή ενός “κοινωνικού a priori” ο Αντλερ υπενθυμίζει ότι δεν διαμορφώνεται μόνο η κοινωνική συνείδηση του Εγώ μας και της γνώσης μας από τον κόσμο, αλλά και το αντίστροφο, δηλαδή ότι οι κοινωνικές συνθήκες οικοδομούνται από τα στοιχεία της γνώσης», επισήμανε ο Γερμανός διανοητής. Κατά τον Χάμπερμας, οι Αυστριακοί μαρξιστές μπορεί να αυτοπροσδιορίζονται ως κομματικοί διανοούμενοι, οι οποίοι υπόκεινται στην κομματική πειθαρχία και οργάνωση, αλλά ως δημοκράτες έχουν εντελώς διαφορετική άποψη για τον ρόλο του κόμματος απ’ ό,τι ο λενινιστής Λούκατς στο έργο του «Ιστορία και ταξική συνείδηση».

Οι διανοούμενοι που εμφανίζονται μετά το 1945 –όπως ο Καμί, ο Σαρτρ, ο Αντόρνο, ο Μαρκούζε, ο Μαξ Φρις και ο Χάινριχ Μπελ– ανταποκρίνονται περισσότερο στα παλαιότερα πρότυπα των στρατευμένων, πλην κομματικά αδέσμευτων συγγραφέων και καθηγητών. Αποστολή τους είναι να εκμεταλλευτούν δημοσίως την επαγγελματική τους γνώση, καθώς με δεδομένο ότι δεν επικαλούνται το ξεχωριστό κύρος τους, δεν απολαμβάνουν κάποια επιπλέον νομιμοποίηση από ένα δημοκρατικό πολίτη.

Είναι απλό να περιγράψει κανείς έναν ιδεατό τύπο διανοούμενου, που αφουγκράζεται τα σημαντικά θέματα, υιοθετεί γόνιμες θέσεις και επεκτείνει το φάσμα των πιθανών επιχειρημάτων για να βελτιώσει το επίπεδο των δημόσιων αντιπαραθέσεων. Κατά τα άλλα, η αγαπημένη απασχόληση των διανοουμένων είναι να διαμαρτύρονται για την παρακμή «Του

Διανοούμενου».

«Παραδέχομαι ότι ούτε εγώ έχω απελευθερωθεί από αυτήν τη συνήθεια», λέει ο Χάμπερμας και συνεχίζει: «Δεν αναπολούμε τα μανιφέστα της ομάδας, 47, τις παρεμβάσεις του Αλεξάντερ Μίτσερλιχ, τις πολιτικές θέσεις του Μισέλ Φουκό, του Ζακ Ντεριντά και του Πιερ Μπουρντιέ, τα κείμενα του Εριχ Φριντ ή του Γκίντερ Γκρας; Φταίει όντως ο Γκρας, που δεν εισακούονται οι φωνές τους σήμερα; Ή μήπως συντελείται αυτή τη στιγμή στη σημερινή κοινωνία των ΜΜΕ μια δομική αλλαγή της δημόσιας σφαίρας, στην οποία δύσκολα μπορεί να προσαρμοστεί ο διανοούμενος με την παραδοσιακή του μορφή;».

Η χρήση του Ιντερνετ έχει επεκτείνει και ταυτόχρονα κατακερματίσει τις σχέσεις επικοινωνίας. Η οριζόντια και ανεπίσημη δικτύωση των επικοινωνιών αποδυναμώνει τα επιτεύγματα της παραδοσιακής δημοσιότητας. Ετσι, οι διανοούμενοι δεν μπορούν να συγκροτήσουν έναν πυρήνα ή να δώσουν έμφαση σε ένα θέμα.

Ωστόσο, η θεωρία ότι η ηλεκτρονική επανάσταση καταστρέφει τις ελιτίστικες εμφανίσεις νάρκισσων διανοουμένων είναι βιαστική. Διότι με την τηλεόραση διευρύνθηκε το πεδίο δράσης του Τύπου, των περιοδικών και της λογοτεχνίας. Επιπλέον, η τηλεόραση άλλαξε τη σκηνή· πρέπει να δείχνει σε εικόνες αυτό που θέλει να πει, με αποτέλεσμα να επιταχύνεται η στροφή από τον λόγο στην εικόνα.

Αναγνωρισιμότητα

Ακριβώς επειδή η τηλεόραση είναι ένα μέσο το οποίο καθιστά κάτι ορατό, εξασφαλίζει αναγνωρισιμότητα σε όσους προβάλλονται. Σε τυχαίες συναντήσεις ο τηλεθεατής θυμάται ένα πρόσωπο, το οποίο έχει ξαναδεί στον δέκτη του. Η τηλεόραση καλεί τους μετέχοντες να αυτοπαρουσιαστούν, ακόμη κι όταν πρόκειται για μια συζήτηση, όπως σε πολλά talk show. Οχι πως όλα αυτά αντιβαίνουν στον παθολογικό ναρκισσισμό των διανοουμένων, κάποιοι έχουν ήδη υποκύψει. Εχασαν όμως το κύρος τους. Γιατί, όταν ο διανοούμενος αναμειγνύεται σε μία αντιπαράθεση, δεν πρέπει να απευθύνεται σε ένα κοινό τηλεθεατών, αλλά σε «δυνάμει» ομιλητές, οι οποίοι μπορούν να ανταλλάξουν απόψεις. Ιδεατά το ζητούμενο είναι μία ανταλλαγή επιχειρημάτων και όχι μία σκηνοθετημένη συνύπαρξη βλεμμάτων.

Ο παλιομοδίτης

Αυτό ίσως εξηγεί γιατί οι συζητήσεις «στρογγύλης τραπέζης» πολιτικών, ειδικών και δημοσιογράφων δεν αφήνουν κάποιο κενό, το οποίο θα έπρεπε να καλύψει ο διανοούμενος. Δεν τον έχουμε πεθυμήσει, επειδή όλοι οι υπόλοιποι μπορούν να εκπληρώσουν καλύτερα τον ρόλο του. Η ταύτιση διαλόγου και αυτοπροβολής οδηγεί στην ομοιογένεια των ρόλων, τους οποίους έπρεπε κάποτε να διαχωρίζει ο ήδη παλιομοδίτης διανοούμενος.

«Δεν θα έπρεπε να παρερμηνεύει την επιρροή που ασκεί με τα λόγια, ως μέσο για την κατάκτηση εξουσίας. Τι θα μπορούσε, όμως, να τον διαχωρίσει από τους πολιτικούς, που χρησιμοποιούν την τηλεοπτική σκηνή ως πνευματικό διαγωνισμό για την ανάδειξη σημαντικών θεμάτων και εννοιών; Ούτε όμως ως εμπειρογνώμων μπορεί να εμφανιστεί ο διανοούμενος, ούτε καν ως δημοσιογράφος. Φτάνουμε λοιπόν στην ιδιότητα, την οποία θα μπορούσε σήμερα να διακρίνει τους διανοούμενους, δηλαδή στο ανεπτυγμένο ένστικτο για συνθετική σκέψη. Ενας διανοούμενος πρέπει, στη δεδομένη στιγμή, να αφυπνίζεται από τις κρίσιμες εξελίξεις γύρω του, αυτές που οι άλλοι αντιμετωπίζουν ως συνήθεις διεργασίες. Τα συστατικά γι’ αυτήν τη συνθετική σκέψη είναι μια ασυνήθιστη ευαισθησία, η επαγρύπνηση

προ των επερχόμενων κινδύνων, λίγη φαντασία για την εκπόνηση εναλλακτικών προτάσεων και ελάχιστο θάρρος για πόλωση και προκλητικές απόψεις», ήταν η συμβουλή του Χάμπερμας προς τους σύγχρονους διανοούμενους. ← ΔΙΑΛΟΓΟΣ: ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΤΩΝ ΔΙΚΑΣΤΩΝ Sappho from Lesbos →

Η απαίτηση για κοσμικό δημόσιο λόγο Posted on December 18, 2012 by stavrostsakyrakis

Σκέψεις με αφορμή το άρθρο του Χάμπερμας Η Θρησκεία στο Δημόσιο Χώρο

1. Το άρθρο του Χάμπερμας διερευνά την απαίτηση του φιλελεύθερου κράτους να οριοθετείται ο δημόσιος λόγος σε κοσμικά πλαίσια. Εξετάζει, κατά πόσον η απαίτηση αυτή δεν είναι ιδιαίτερα περιοριστική για τις θρησκευτικές κοινότητες και τους πιστούς με δεδομένο μάλιστα το σημαντικό ρόλο που αυτοί παίζουν όχι μόνον σε χώρες του τρίτου κόσμου αλλά και σε παραδοσιακές φιλελεύθερες δημοκρατίες, όπως η Αμερική, όπου συχνά οι πολιτικές διαμάχες διεξάγονται με απροκάλυπτα θρησκευτικούς όρους. Και καταλήγει στη διερεύνηση των απαιτήσεων που ο δημόσιος λόγος του φιλελεύθερου κράτους θέτει στους άθρησκους πολίτες.

2. Κατ’ αρχάς ο Χάμπερμας αποδέχεται τα γενικά πλαίσια του φιλελεύθερου κράτους, χαρακτηριστικό γνώρισμα του οποίου είναι η κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας, από την οποία προκύπτει η απαίτηση για κοσμικό δημόσιο λόγο. Το φιλελεύθερο κράτος επεδίωξε οριστική λύση στο ζήτημα της εξασφάλισης της κοινωνικής ειρήνης από τους θρησκευτικούς πολέμους και διαμάχες. Η

κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας (Αμερικανική επανάσταση) σήμαινε την υποχρέωση του αμοιβαίου σεβασμού των διαφόρων θρησκευτικών πεποιθήσεων των πολιτών. Ο αμοιβαίος σεβασμός με τη σειρά του δεν ήταν δυνατός παρά μόνον με τον διαχωρισμό της νομιμοποίησης του κράτους από τον θρησκευτικό λόγο. Ο μόνος τρόπος για να εξασφαλισθεί η ειρηνική συμβίωση των πολιτών διαφόρων θρησκειών, πεποιθήσεων και δογμάτων, ήταν η θεμελίωση της νομιμοποίησης του κράτους σε ένα λόγο κοινό, στον οποίο όλοι θα μπορούν να μετέχουν, όλοι θα έχουν πρόσβαση. Αυτός ο κοινός λόγος εξ ορισμού δεν μπορούσε να είναι θρησκευτικός. Ο διαχωρισμός κράτους και εκκλησίας που επαγγέλλεται το φιλελεύθερο κράτος προκύπτει από την ανάγκη ειρηνικής συμβίωσης πολιτών διαφόρων θρησκειών και πεποιθήσεων.

3. Η φιλελεύθερη παράδοση, ιδιαίτερα αυτή που χρησιμοποιεί την υπόθεση του κοινωνικού συμβολαίου ως εργαλείο για τη νομιμοποίηση του κράτους, βασίζεται στη πεποίθηση ότι οι άνθρωποι διαθέτουν κοινή λογική, η οποία τους επιτρέπει να αναγνωρίζουν αρχές στη βάση επιχειρημάτων που, ως έλλογα όντα, μπορούν να αποδεχθούν ακόμη κι αν δεν συμμερίζονται την πεποίθηση ότι αυτές εκφράζουν όλη την αλήθεια. Κατά τον John Rawls, τον σημαντικότερο θεωρητικό αυτής της παράδοσης, οι βασικές συνταγματικές αρχές που αφορούν τη δομή και τον τρόπο σχηματισμού της εξουσίας, δηλαδή η ίση πολιτική συμμετοχή, η διάκριση νομοθετικής, εκτελεστικής και δικαστικής εξουσίας, η αποδοχή της πλειοψηφίας, μπορούν να προκύψουν ως αποτέλεσμα μιας έλλογης διαβούλευσης και συμφωνίας.[1] Το ίδιο και τα θεμελιώδη δικαιώματα και ελευθερίες των πολιτών, όπως π.χ. η ελευθερία του λόγου, της συνείδησης, της ένωσης κλπ. Αν επιδίωξή μας είναι μια έλλογη συμφωνία των μερών (συμβαλλομένων), η επιχειρηματολογία μας δεν μπορεί παρά να απέχει από θρησκευτικό λόγο. Αλλιώς το εγχείρημά μας είναι εξ αρχής υπονομευμένο. Δεν μπορούμε να προσδοκούμε από αλλόδοξους ή ετερόδοξους να συμφωνήσουν σε θρησκευτικό λόγο που αυτοί δεν συμμερίζονται (δεν έχουν πρόσβαση). Ο δημόσιος λόγος, δηλαδή ο κοινός λόγος που απευθύνεται σε όλους και προσπαθεί να πείσει όλους τους πολίτες δεν μπορεί παρά να είναι κοσμικός.

4. Η απαίτηση κοσμικού δημόσιου λόγου δεν ισχύει μόνο για τη θεμελίωση και νομιμοποίηση των θεμελιωδών συνταγματικών αρχών του σύγχρονου κράτους αλλά χαρακτηρίζει και τη λειτουργία του. Δεν είναι νοητό για παράδειγμα τα δικαστήρια να αιτιολογούν τις αποφάσεις τους με προσφυγή σε θρησκευτικό λόγο. Το ίδιο ισχύει και για τις πολιτικές αποφάσεις ή τη δράση της διοίκησης. Η θρησκευτική επιχειρηματολογία για την αιτιολόγηση των επιλογών μιας κοινωνίας ισοδυναμεί με αποκλεισμό ή περιφρόνηση όσων δεν συμμερίζονται τις θρησκευτικές πεποιθήσεις που επικρατούν. Γι’ αυτό ο John Rawls θεωρεί ότι από το ιδεώδες της ιδιότητας του πολίτη προκύπτει μια ηθική, μη νομική υποχρέωση (duty of civility), που επιβάλει στον καθένα να εξηγεί στους άλλους τις αρχές και τις επιλογές του στη βάση αξιών που βρίσκουν ερείσματα στο δημόσιο λόγο.[2]

5. Οι θρησκευόμενοι πολίτες μπορεί φυσικά να θεωρούν ότι ο δημόσιος λόγος δεν περιλαμβάνει όλη την αλήθεια και να διατηρούν τις πεποιθήσεις τους που φωτίζουν τη δική τους προσωπική ζωή. Εκείνο, όμως, που καλούνται να αποδεχθούν είναι ότι στο δημόσιο λόγο η επιχειρηματολογία τους πρέπει αναγκαστικά να πάρει κοσμική μορφή. Αν, για παράδειγμα είναι εναντίον των εκτρώσεων για θρησκευτικούς λόγους, η υποχρέωση πολιτισμένης συμπεριφοράς υπαγορεύει να «μεταφράσουν» τη πεποίθησή τους σε κοσμικό λόγο, να αιτιολογήσουν την επιλογή τους με

αποκλειστική αναφορά στο δικαιώμα της ζωής, στην προστασία του εμβρύου κλπ. Αλλιώς αν προβάλλουν ως αιτιολογία της απαγόρευσης το θέλημα του δικού τους Θεού, γνωρίζουν εξαρχής ότι αυτή δεν είναι αποδεκτή από τους ετερόδοξους ή αλλόθρησκους, και συνεπώς δεν επιδιώκουν καν κάποια αποδοχή πάνω σε έλλογη βάση. Η επιλογή τους αν είναι πλειοψηφική καταλήγει σε σκέτο καταναγκασμό χωρίς αιτιολογία. Μόνο πάνω σε κοσμική δικαιολόγηση μπορούν οι πολίτες που διαφωνούν, ακόμη κι αν δεν πείθονται, να αναγνωρίσουν ότι υπάρχει αιτιολογία του καταναγκασμού δεκτική έλλογου ελέγχου.

6. Θα οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι απαιτείται από τον κάθε πολίτη που συμμετέχει στο δημόσιο λόγο να απέχει από την εκφορά θρησκευτικών λόγων, να «μεταφράζει» τις αξίες του σε κοσμική δικαιολόγηση; Εκτός του ότι μια τέτοια απαίτηση θα ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθεί αφού πολλοί δεν θα ήταν ούτως ή άλλως σε θέση να το κάνουν, αυτή φαίνεται να επιβάλει ένα ασύμετρο βάρος στους πιστούς από το οποίο είναι απαλλαγμένοι οι μη θρησκευόμενοι πολίτες. Οι πιστοί αφ’ ενός καλούνται να αναγνωρίσουν την προτεραιότητα του κοσμικού κράτους, αφ’ ετέρου να «μεταφράσουν» τις αξίες τους και να τις προσαρμόσουν στις απαιτήσεις του δημόσιου λόγου. Οι μη θρησκευόμενοι πολίτες είναι απαλλαγμένοι από μια τέτοια προσπάθεια αφού γι’ αυτούς ο λόγος είναι εκ προιμίου κοσμικός και η προτεραιότητα του κοσμικού κράτους δεδομένη. Έτσι, όμως, η ουδετερότητα του φιλελεύθερου κράτους που βασίζεται πάνω σε αυτή την ασυμετρία φαίνεται να ευνοεί τους μη θρησκεύομενους πολίτες έναντι των πιστών.

7. Εκτός της ασυμμετρίας, η απαίτηση για εκκοσμίκευση του δημόσιου λόγου των πιστών προσκρούει σε μια ένσταση που αποδέχεται πλήρως ο Χάμπερμας. Για πολλούς η πίστη είναι τρόπος ζωής, περιλαμβάνει την κοινωνική και πολιτική τους ύπαρξη, δεν είναι θέμα επιλογής επιχειρημάτων, δεν μπορούν να διακρίνουν μεταξύ θρησκευτικών και πολιτικών λόγων. «Αν δεχθούμε αυτήν την κατ’ εμέ επιβλητική ένσταση», λέει ο Χάμπερμας, «τότε το φιλελεύθερο κράτος, το οποίο σαφώς προστατεύει παρόμοιες μορφές ζωής ως ένα βασικό δικαίωμα, δεν μπορεί ταυτοχρόνως να προσδοκά από όλους τους πολίτες να δικαιολογούν τις πολιτικές τους δηλώσεις ανεξάρτητα από τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις ή κοσμοθεωρήσεις». [3] Η απαίτηση για κοσμική δικαιολόγηση πρέπει να ισχύει μόνον για τους πολιτικούς ή όσους κατέχουν δημόσιο αξίωμα. Μόνο στο θεσμικό επίπεδο δηλαδή πρέπει να ισχύει η υποχρέωση ουδετερότητας έναντι των ανταγωνιζόμενων θρησκειών.

8. Το ερώτημα που τίθεται είναι τί απομένει στο δημόσιο λόγο αν αυτός δεσμεύει μόνον του αξιωματούχους και τους πολιτικούς. Αν αρθεί η δέσμευση των πολιτών για κοσμική δικαιολόγηση, ακόμη κι αν θεσμικά διατηρείται μια κοινή γλώσσα, δεν θα είναι αυτή τεχνητή και επιφανειακή; Μπορεί να μείνει έτσι ανέπαφο το βάθρο του δημόσιου λόγου που υποτίθεται ότι νομιμοποιεί όλη τη κοινωνική συμβίωση; Ο Χάμπερμας αντιλαμβάνεται ότι αν περιορίσει κανείς υπερβολικά τις απαιτήσεις για εκκοσμίκευση του δημόσιου λόγου κινδυνεύει να υπονομεύσει όλο το οικοδόμημα του φιλελεύθερου κράτους. Γι αυτό δεν επιθυμεί την ανατροπή της θεμελιώδους απαίτησης του δημόσιου λόγου να διεξάγεται σε γλώσσα στην οποία όλοι μπορούν να έχουν πρόσβαση, αλλά τον επαναπροσδιορισμό της.

9. Θεωρεί ότι η μετα-μοντέρνα κοινωνία θέτει νέες προκλήσεις τόσο στους πιστούς όσο και στους μη θρησκευόμενους πολίτες. Οι προκλήσεις που είναι υποχρεωμένες

να αντιμετωπίσουν οι θρησκευτικές κοινότητες συνίστανται στη συμφιλίωσή τους με το γεγονός του θρησκευτικού πλουραλισμού στις σύγχρονες κοινωνίες, με τα επιτεύγματα και την αυθεντία της επιστήμης, με την επικράτηση του θετικού δικαίου και της κοσμικής ηθικής ως βασικών στοιχείων του σύγχρονου κράτους. Κατά τον Χάμπερμας, η αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων απαιτεί να διέλθουν μιας παιδευτικής αναστοχαστικής διαδικασίας που επαναπροσδιορίζει την γνωσιολογική τους στάση έναντι των άλλων θρησκειών και κοσμοθεωριών με τις οποίες συνυπάρχουν. Επιτυχία θα είναι να μπορέσουν να συνδυάσουν τη δική τους πίστη με την συνύπαρξη άλλων δογμάτων για τη σωτηρία, χωρίς αυτό να θέτει σε κίνδυνο την αξίωσή τους ότι οι ίδιες αποκλειστικά κατέχουν την αλήθεια. Πρέπει επίσης να επαναπροσδιορίσουν γνωσιολογικά τη στάση τους έναντι της αλληλεπίδρασης κοσμικής και θρησκευτικής γνώσης. Επιτυχία θα είναι να βρουν με ποιον τρόπο η εξέλιξη της επιστημονικής γνώσης δεν έρχεται σε αντίφαση με την πίστη τους. Τέλος πρέπει να επαναπροσδιορίσουν τη στάση τους έναντι της προτεραιότητας που χαίρει ο κοσμικός λόγος στον πολιτικό διάλογο. Επιτυχία θα είναι να κατορθώσουν να συνδυάσουν πειστικά την ισονομία και την οικουμενικότητα του σύγχρονου δικαίου και της ηθικής με τις προκείμενες των δικών τους θρησκευτικών κοσμοθεωριών.[4]

10. Αλλά και οι κοσμικοί πολίτες με τη σειρά τους είναι υποχρεωμένοι να αποφύγουν τις απλουστεύσεις όταν αντιμετωπίζουν την πρόκληση που θέτει στο σύγχρονο κράτος η ύπαρξη διαφόρων θρησκευτικών κοινοτήτων. Κατά τον Χάμπερμας και αυτοί πρέπει να διέλθουν μιας παιδευτικής αναστοχαστικής διαδικασίας που απορρίπτει την αντίληψη ότι αρκεί η απλή πολιτική ανοχή, ο σεβασμός στην υπαρξιακή σημασία που έχει για τους πιστούς η θρησκεία για να θεμελιώσουν τη κοινωνική συμβίωση με τους πιστούς. Αν οι θρησκείες θεωρούνται ως απομεινάρια μιας αρχαϊκής περιόδου, χωρίς καμία δικαιολογία για την ύπαρξη τους, και άρα είναι προορισμένες αργά ή γρήγορα να εξαφανιστούν, τότε η συμβολή τους στο δημόσιο λόγο ακόμη και «μεταφρασμένη» σε αξίες κοσμικές δεν λαμβάνεται σοβαρά υπόψη, δεν εκτιμάται ότι έχει καμιά επιστημολογική αξία. Οι κοσμικοί πολίτες πρέπει να εκκινούν από μια γνωσιολογική στάση που δέχεται τα όρια των δυνατοτήτων του λόγου. Μπορεί ορθά να επιμένουν στον διαχωρισμό πίστης και γνώσης αλλά πρέπει να απορρίπτουν μια περιοριστική αντίληψη του λόγου που αποκλείει από την γενεαλογία του τις θρησκευτικές πεποιθήσεις. Η γνώση, λέει χαρακτηριστικά ο Χάμπερμας, «δεν περιορίζεται στο συνολικό άθροισμα των πορισμάτων που σε κάθε χρονική περίοδο αντιπροσωπεύουν το επίπεδο της επιστήμης (state of science)».[5]

11. Η αλληλοσυμπληρούμενη παιδευτική διαδικασία θρησκευόμενων και μη πολιτών που προτείνει ο Χάμπερμας ουσιαστικά αποτελεί παρότρυνση για την αποφυγή μιας δογματικής στάσης. Οι μη θρησκευόμενοι πολίτες καλούνται να αναγνωρίσουν ότι μπορεί από την πλευρά της πίστης να εκπορεύονται διαισθήσεις που δεν επιτρέπεται να αγνοήσουμε στην προσπάθεια κατανόησης της ύπαρξής μας και του κόσμου. Οι θρησκευόμενοι πολίτες καλούνται να αναγνωρίσουν την απαίτηση ότι στις σύγχρονες πλουραλιστικές κοινωνίες ο δημόσιος διάλογος των αξιωματούχων του κράτους απαιτεί κοσμική δικαιολόγηση. Όσο κι αν πολιτισμικά η πρότασή του έχει σημασία και αξία, πρακτικά δεν μεταβάλλει, κατά την άποψή μου, την βασική θέση του Rawls για την ανάγκη δικαιολόγησης των επιλογών μιας κοινωνίας με προσβάσιμο σε όλους λόγο. Όσες κι αν είναι οι επιρροές αυτού του λόγου από την θρησκεία, αυτός σε τελική ανάλυση αποκλείεται να είναι θρησκευτικός. Η υποχρέωση των πιστών να «μεταφράζουν» τις αξίες τους σε κοσμικό λόγο στην πραγματικότητα δεν αποτελεί κάποιου είδους ασυμμετρία σε σχέση με τους μη

θρησκευόμενους πολίτες. Οι τελευταίοι εξ ορισμού είναι αδύνατον να μετέχουν του θρησκευτικού λόγου ακόμη κι αν τον αντιμετωπίζουν με την ευρύτητα κατανόησης που προτείνει ο Χάμπερμας. Επομένως, οι απόψεις που εκφράζει στο άρθρο του ο σημαντικός Γερμανός φιλόσοφος μεγαλύτερη σημασία έχουν στο γνωσιολογικό επαναπροσδιορισμό της θρησκείας στη σύγχρονη εποχή παρά σε αλλαγές των γενικών προδιαγραφών του φιλελεύθερου κράτους.

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ΣΥΝΑΞΗ (Τεύχος 124 Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2012 σ.50-54)

James Ensor, Η Είσοδος του Ιησού στις Βρυξέλλες το 1889 (1888)

[1] Βλ. John Rawls POLITICAL LIBERALISM, ColumbiaUniversity Press, 1993, Lecture VI, The Idea of Public Reason, σ. 212-254

[2] Ο.π. σ. 217

[3] Jurgen Habermas, Θρησκεία στη Δημόσια Σφαίρα, σ. 9

[4] Ο.π. σ. 14

[5] Ο.π., σ. 17

JUERGEN HABERMAS - JACQUES DERRIDA: ΔΥΟ ΚΟΡΥΦΑΙΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΜΙΛΟΥΝ ΓΙΑ THN ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΑΠΕΙΛΗ KAI ΣΚΙΑΓΡΑΦΟΥΝ TON ΠΟΛΙΤΙΚΟ XAPTH ΟΠΩΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΕΤΑΙ META TO TPOMOKPATIKO ΧΤΥΠΗΜΑ

Ντεριντά Χάμπερμας

H συζήτηση που ακολουθεί είναι απόσπασμα από το βιβλίο της Τζιοβάνα Μποραντόρι «H Φιλοσοφία στην Εποχή του Τρόμου - Διάλογοι με τον Γιούργκεν Χάμπερμας και τον Ζακ Ντεριντά».

- Πιστεύετε ότι αυτό που τείνουμε να αποκαλούμε «11η Σεπτεμβρίου» είναι ένα άνευ προηγουμένου γεγονός που αλλάζει ριζικά τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τον εαυτό μας;

Χάμπερμας: «Θα σας αναφέρω την προσωπική εμπειρία μου από το γεγονός. Στις αρχές Οκτωβρίου άρχισε μια δίμηνη παραμονή μου στο Μανχάταν. Πρέπει να ομολογήσω ότι αυτή τη φορά αισθάνθηκα πιο ξένος στην "πρωτεύουσα του 20ού αιώνα", μια πόλη που με συναρπάζει επί περισσότερες από τρεις δεκαετίες. Δεν ήταν μόνο ο μάλλον επιθετικός πατριωτισμός και η ευαισθησία προς κάθε υποτιθέμενο "αντιαμερικανισμό". H ευγενής ανοιχτόκαρδη νοοτροπία των Αμερικανών είχε αντικατασταθεί από μια σχετική δυσπιστία.

Από την άλλη πλευρά, μόνο εκεί άρχισα να κατανοώ την πλήρη διάσταση του γεγονότος. Δηλαδή μόνο εκεί άρχισα να καταλαβαίνω καλύτερα την ατμόσφαιρα στην οποία αναφέρεστε. Δεν γνωρίζω αν η ίδια η αμερικανική κυβέρνηση ήταν ελαφρώς παρανοϊκή ή απλώς απέφευγε τις ευθύνες της. Σε κάθε περίπτωση, οι επαναλαμβανόμενες και εντελώς αόριστες ανακοινώσεις για νέες πιθανές επιθέσεις ενέτειναν το άγχος. Στη Νέα Υόρκη ο κόσμος φαινόταν έτοιμος για το χειρότερο.

Είναι όμως αυτό που εμείς οι σύγχρονοι πιστεύουμε σημαντικό για μια μακροχρόνια διάγνωση; Ισως αργότερα σημαντικές εξελίξεις θα αποδοθούν στην 11η Σεπτεμβρίου. Αλλά προς το παρόν δεν γνωρίζουμε ποιο από τα πολλά σενάρια που περιγράφονται σήμερα θα επιβεβαιωθεί στο μέλλον. H κυβέρνηση Μπους μοιάζει να συνεχίζει την εγωκεντρική πορεία μιας ανάλγητης υπερδύναμης. Αντιδρά κατά της ίδρυσης διεθνούς ποινικού δικαστηρίου και βασίζεται, αντ' αυτού, σε δικά της στρατιωτικά δικαστήρια. Αυτό, από την άποψη του διεθνούς δικαίου, αποτελεί αμφιλεγόμενη

καινοτομία. Αρνείται να υπογράψει τη Συνθήκη για τα Βιολογικά Οπλα. Ο κόσμος έχει γίνει υπερβολικά περίπλοκος γι' αυτή τη μονομέρεια».

- H τρομοκρατία φαίνεται ότι έχει πάρει νέα έννοια και ορισμό μετά την 11η Σεπτεμβρίου.

«H τερατώδης πράξη από μόνη της είχε κάτι το νέο. Ως νέο εννοώ τη συμβολική δύναμη των στόχων που χτυπήθηκαν. Μόνο στην έξαρση του πατριωτισμού που ακολούθησε αρχίζει κάποιος να καταλαβαίνει τη μεγάλη σημασία που είχαν οι δίδυμοι πύργοι στη φαντασία του καθενός, με την αναντικατάστατη σφραγίδα τους στον ορίζοντα του Μανχάταν και την ενσάρκωση της οικονομικής δύναμης και της προβολής στο μέλλον. H παρουσία των MME ήταν επίσης κάτι νέο, μετατρέποντας ένα τοπικό γεγονός σε παγκόσμιο και ολόκληρο τον παγκόσμιο πληθυσμό σε μουδιασμένους αυτόπτες μάρτυρες.

H 11η Σεπτεμβρίου μπορεί ίσως να θεωρηθεί το πρώτο ιστορικό γεγονός με την αυστηρή έννοια: η πρόσκρουση, η έκρηξη, η αργή κατάρρευση - τα πάντα, που δεν ήταν πια Χόλιγουντ αλλά φρικτή πραγματικότητα, συνέβαιναν κυριολεκτικά μπροστά από τον "γενικό αυτόπτη μάρτυρα" ενός παγκόσμιου κοινού.

Βεβαίως η παρατήρηση ενός μοναδικού γεγονότος δεν μπορεί να αποτελεί από μόνη της εξήγηση, γιατί η ίδια η τρομοκρατία έχει λάβει νέα χαρακτηριστικά. Υπό αυτή την έννοια, πιστεύω ότι ένας παράγοντας είναι περισσότερο απ' όλους σχετικός: κανένας δεν γνωρίζει ποτέ πραγματικά ποιος είναι ο εχθρός του. Ο Οσάμα μπιν Λάντεν, ως άτομο, εξυπηρετεί τη λειτουργία του αναπληρωτή. Συγκρίνετε τους νέους τρομοκράτες με τους αντάρτες ή τους συμβατικούς τρομοκράτες, για παράδειγμα, στο Ισραήλ. Και αυτοί οι άνθρωποι πολεμούν συχνά με αποκεντρωμένο τρόπο, σε μικρές αυτόνομες ομάδες. Επίσης δεν έχουν συγκέντρωση δυνάμεων ή κεντρική οργάνωση, χαρακτηριστικό που τους κάνει δύσκολους στόχους. Οι αντάρτες όμως πολεμούν σε οικεία περιοχή με εκπεφρασμένους πολιτικούς στόχους. Αυτό τους διαφοροποιεί από τους τρομοκράτες, που είναι διασκορπισμένοι στην υφήλιο και διακλαδωμένοι με τον τρόπο των μυστικών υπηρεσιών. Εχουν θρησκευτικά κίνητρα φονταμενταλιστικού τύπου, αν και δεν ακολουθούν ένα σχέδιο που πηγαίνει παραπέρα από την καταστροφή και την ανασφάλεια. H τρομοκρατία που συνδέουμε με το όνομα "Αλ Κάιντα" καθιστά αδύνατη την αναγνώριση του εχθρού και τη ρεαλιστική εκτίμηση του κινδύνου. H ασάφεια είναι αυτή που προσδίδει στην τρομοκρατία τα νέα χαρακτηριστικά της.

H αβεβαιότητα του κινδύνου ανήκει βεβαίως στην ουσία της τρομοκρατίας. Αλλά τα σενάρια για βιολογικό ή χημικό πόλεμο που περιγράφονταν στα αμερικανικά MME τους μήνες μετά την 11η Σεπτεμβρίου, οι εικασίες για τα διάφορα είδη πυρηνικής τρομοκρατίας προδίδουν μόνο την ανικανότητα της κυβέρνησης να καθορίσει τουλάχιστον το μέγεθος του κινδύνου. Κανείς ποτέ δεν γνωρίζει ποιο είναι. Στο Ισραήλ, ο κόσμος γνωρίζει τι μπορεί να του συμβεί αν πάρει το λεωφορείο, πάει σ' ένα πολυκατάστημα, ντισκοτέκ ή οποιονδήποτε ανοιχτό χώρο - και πόσο συχνά συμβαίνει. Στις ΗΠΑ ή στην Ευρώπη δεν μπορούμε να περιγράψουμε τον κίνδυνο. Δεν υπάρχει ρεαλιστικός τρόπος για να εκτιμήσουμε το είδος, το μέγεθος ή την πιθανότητα του κινδύνου, ούτε κάποιος τρόπος για να ξεχωρίσουμε τις περιοχές που είναι πιο πιθανό να επηρεαστούν».

- Μιλώντας φιλοσοφικά, θεωρείτε την τρομοκρατία αμιγώς πολιτική πράξη;

«Οχι, με την υποκειμενική έννοια με την οποία ο Μοχάμεντ Ατα, ο αιγύπτιος πολίτης που ήρθε από το Αμβούργο και πιλοτάρισε το πρώτο από τα δύο καταστροφικά αεροπλάνα, θα σας έλεγε ως πολιτική απάντηση. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο σημερινός ισλαμικός φονταμενταλισμός αποτελεί επίσης κάλυμμα για πολιτικούς στόχους. Δεν πρέπει άλλωστε να παραβλέπουμε τους πολιτικούς στόχους που υπάρχουν σε διάφορα είδη θρησκευτικού φανατισμού. Αυτό εξηγεί το γεγονός ότι ορισμένοι από εκείνους που προσελκύονται στον "ιερό πόλεμο" ήταν κοσμικοί εθνικιστές λίγα χρόνια νωρίτερα. Αν κοιτάξετε τις βιογραφίες αυτών των ανθρώπων, θα ανακαλύψετε εκπληκτικές αλληλουχίες. H απογοήτευση από τα αυταρχικά εθνικιστικά καθεστώτα έχει ίσως συμβάλει στο γεγονός ότι η θρησκεία σήμερα προσφέρει μια νέα και υποκειμενικά πιο πειστική γλώσσα για τους παλαιούς πολιτικούς προσανατολισμούς».

- Πώς θα ορίζατε την τρομοκρατία; Υπάρχει ουσιώδης διαχωρισμός ανάμεσα στην εθνική και στη διεθνή ή παγκόσμια τρομοκρατία;

«Κατά μία έννοια, η παλαιστινιακή τρομοκρατία συνεχίζει να διαθέτει ένα παλιομοδίτικο χαρακτηριστικό επειδή περιστρέφεται γύρω από τη δολοφονία, την αδιάκριτη εξολόθρευση εχθρών, γυναικών και παιδιών - ζωή εναντίον ζωής. Αυτό την ξεχωρίζει από την τρομοκρατία που υπάρχει στην παραστρατιωτική μορφή του ανταρτοπόλεμου. Αυτή η μορφή πολέμου έχει χαρακτηρίσει πολλά εθνικά απελευθερωτικά κινήματα στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα - και έχει αφήσει για παράδειγμα τη σφραγίδα της στον αγώνα των Τσετσένων για ανεξαρτησία. Αντιθέτως, η παγκόσμια τρομοκρατία που κορυφώθηκε την 11η Σεπτεμβρίου φέρει τα αναρχικά γνωρίσματα μιας ανίκανης επανάστασης κατά ενός εχθρού που δεν μπορεί στην πραγματικότητα να ηττηθεί».

- Πρέπει η τρομοκρατία να διαχωρίζεται από τα συνηθισμένα εγκλήματα και άλλες μορφές βίας;

«Ναι και όχι. Από ηθική άποψη, δεν υπάρχει δικαιολογία για τρομοκρατικές πράξεις ασχέτως του κινήτρου ή της κατάστασης υπό την οποία διαπράττονται. Ιστορικά όμως, η τρομοκρατία εμπίπτει σε μια κατηγορία διαφορετική από τα εγκλήματα με τα οποία ασχολείται ο δικαστής ενός ποινικού δικαστηρίου. Διαφέρει από ένα ιδιωτικό περιστατικό επειδή προξενεί το δημόσιο ενδιαφέρον και απαιτεί διαφορετικού είδους ανάλυση από τη δολοφονία λόγω ζήλιας, για παράδειγμα. H διαφορά ανάμεσα στην πολιτική τρομοκρατία και στα συνηθισμένα εγκλήματα γίνεται εμφανής σε αλλαγή καθεστώτος στο οποίο πρώην τρομοκράτες παίρνουν την εξουσία και γίνονται σεβαστοί εκπρόσωποι της χώρας τους. Αυτή η πολιτική μετάβαση βεβαίως ισχύει μόνο για τρομοκράτες που επιδιώκουν πολιτικούς στόχους με ρεαλιστικό τρόπο. Σήμερα όμως δεν μπορώ να φανταστώ κανένα πλαίσιο το οποίο κάποια ημέρα, με κάποιον τρόπο, θα κάνει το τερατώδες έγκλημα της 11ης Σεπτεμβρίου μια κατανοητή πολιτική πράξη».

- Πιστεύετε πως ήταν ορθό να ερμηνευθεί αυτή η πράξη ως κήρυξη πολέμου;

«Ακόμη και αν ο όρος "πόλεμος" είναι λιγότερο παραπλανητικός και, ηθικά, λιγότερο αμφιλεγόμενος από τον όρο "σταυροφορία", θεωρώ την απόφαση του Μπους να

κηρύξει "πόλεμο κατά της τρομοκρατίας" ένα σοβαρό λάθος, τόσο δεοντολογικά όσο και πραγματιστικά. Δεοντολογικά, ανυψώνει αυτούς τους εγκληματίες στο καθεστώς των εχθρών πολέμου και, πραγματιστικά, δεν μπορεί να κάνει πόλεμο κατά ενός "δικτύου" αν ο όρος "πόλεμος" πρόκειται να διατηρήσει την καθορισμένη έννοιά του».

___ ___ ___

- H 11η Σεπτεμβρίου μάς έδωσε την εντύπωση ενός μεγάλου γεγονότος· από τα πιο σημαντικά ιστορικά γεγονότα στη ζωή μας, ειδικά για τη γενιά που δεν έζησε έναν παγκόσμιο πόλεμο. Συμφωνείτε με αυτό;

Ντεριντά: «Βρίσκομαι στη Νέα Υόρκη τρεις εβδομάδες τώρα. Όχι μόνο είναι αδύνατο να μη μιλήσεις γι' αυτό το θέμα, αλλά αισθάνεσαι ότι ουσιαστικά είναι απαγορευμένο, ότι δεν έχεις το δικαίωμα να μιλάς για οτιδήποτε άλλο, ειδικά δημόσια, χωρίς να κάνεις μια αναφορά σε αυτή την ημερομηνία. Υπάκουα πάντα σε αυτή την εντολή, το ομολογώ και υπό μία έννοια το κάνω πάλι λαμβάνοντας μέρος σε αυτή τη φιλική συνέντευξη μαζί σας, αν και πάντα προσπαθώ να ανταποκριθώ σε ερωτήσεις και σε μια "σκέψη" (μεταξύ των άλλων μια πραγματικά πολιτική σκέψη) για το τι συνέβη την 11η Σεπτεμβρίου.

Πάντα πιστεύω στην ανάγκη να δίνεις προσοχή πρώτα απ' όλα σε αυτό το φαινόμενο της γλώσσας. Οχι για να απομονώσουμε τους εαυτούς μας στη γλώσσα, αλλά αντιθέτως στην προσπάθεια να κατανοήσουμε τι ακριβώς συμβαίνει πέρα από τη γλώσσα και τι είναι αυτό που μας ωθεί να επαναλαμβάνουμε συνεχώς και χωρίς να ξέρουμε για τι πράγμα μιλάμε, ειδικά εκεί όπου η γλώσσα και η έννοια βρίσκονται ενώπιον των ορίων τους: "11 Σεπτεμβρίου, 11η Σεπτεμβρίου, 9/11."

Πρέπει να προσπαθήσουμε να μάθουμε περισσότερα, να βρούμε τον χρόνο και να κρατήσουμε την ελευθερία μας έτσι ώστε να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε την πρώτη συνέπεια του γεγονότος: Από πού έρχεται σε μας αυτή η απειλητική εντολή; Με ποιο τρόπο μας επιβάλλεται; Ποιος ή τι μας δίνει αυτή την απειλητική διαταγή: όνομα, επαναλαμβάνω, ονομάστε ξανά "11η Σεπτεμβρίου", ακόμη και όταν δεν γνωρίζετε τι είναι αυτό που λέτε και δεν σκέφτεστε σε τι πράγμα αναφέρεστε με αυτόν τον τρόπο. Συμφωνώ μαζί σας: χωρίς καμία αμφιβολία, αυτό το "πράγμα", η "11η Σεπτεμβρίου", μας έδωσε την εντύπωση ότι ήταν ένα μεγάλο γεγονός. Τι είναι όμως μια εντύπωση σε αυτή την περίπτωση; Και τι ένα γεγονός; Και ειδικά ένα μεγάλο γεγονός; Θα αναφερθώ σε περισσότερες από μία επιφυλάξεις. Θα το κάνω με ένα προφανές εμπειρικό στυλ. Δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι υπήρχε μια "εντύπωση" εκεί· η εντύπωση αυτού που αποκαλείτε στα αγγλικά ένα "major event". Επιμένω εδώ στα αγγλικά, επειδή είναι η γλώσσα που μιλάμε εδώ στη Νέα Υόρκη, παρ' όλο που δεν είναι ούτε η δική σας ούτε η δική μου γλώσσα. Επιμένω όμως επίσης επειδή αυτή η εντολή προέρχεται από ένα μέρος όπου δεσπόζουν τα αγγλικά. Δεν το λέω αυτό επειδή στόχος ήταν οι Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά επειδή η παγκόσμια τάξη, που αισθάνθηκε ότι βρίσκεται στον στόχο με αυτή τη βία, κυριαρχείται από το αγγλοαμερικανικό ιδίωμα, ένα ιδίωμα που συνδέεται με τον πολιτικό λόγο που κυριαρχεί στην παγκόσμια σκηνή, το διεθνές δίκαιο, τους διπλωματικούς θεσμούς, τα μέσα ενημέρωσης και τη μεγαλύτερη τεχνικοεπιστημονική, καπιταλιστική και

στρατιωτική δύναμη. Και είναι κυρίως ένα θέμα της αινιγματικής αλλά επίσης κριτικής ουσίας αυτής της ηγεμονίας. Αν η "εντύπωση" αυτή είναι δικαιολογημένη ή όχι είναι από μόνο του ένα γεγονός· ας μην το ξεχάσουμε ποτέ αυτό, ειδικά όταν έχει συνέπειες σε παγκόσμιο επίπεδο. H "εντύπωση" μοιάζει με αυτό που τη δημιούργησε. Νομίζω ότι πρέπει να διακρίνουμε τις διαφορές μεταξύ του υποτιθέμενου βίαιου γεγονότος, της "εντύπωσης" και της ερμηνείας. Αυτό φαντάζει σχεδόν αδύνατο. Είναι όμως αναγκαίο να ωθήσουμε την ανάλυση όσο πιο μακριά γίνεται. Για να γίνει ένα "μεγάλο γεγονός" δεν είναι αναγκαίο να προκαλέσεις τον θάνατο 4.000 ανθρώπων μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα. Θα μπορούσα να σας δώσω πολλά παραδείγματα από τους παγκοσμίους πολέμους, αλλά επίσης και από την περίοδο ύστερα από αυτούς τους πολέμους, παραδείγματα μαζικών δολοφονιών που δεν καταγράφηκαν και δεν παρουσιάστηκαν σαν "μεγάλα γεγονότα". Δεν έδωσαν την "εντύπωση" ότι ήταν αλησμόνητες καταστροφές.

Πρέπει να αναρωτηθούμε, λοιπόν, γιατί συμβαίνει αυτό και να διακρίνουμε μεταξύ δύο "εντυπώσεων": από τη μια μεριά νιώθουμε συμπόνια για τα θύματα και αγανάκτηση για τις δολοφονίες· η λύπη μας και η καταδίκη πρέπει να είναι χωρίς όρια - ανταποκρίνονται σε ένα αδιαμφισβήτητο "γεγονός". Από την άλλη πλευρά είναι η εντύπωση που μας κάνει να πιστεύουμε ότι πρόκειται για ένα "μεγάλο γεγονός". H πίστη αποτελεί μια ουσιαστική διάσταση της εκτίμησης. Ολα τα φιλοσοφικά ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα, εκτός κι αν τεθούν ξανά κατά έναν καινούργιο τρόπο: τι είναι εντύπωση; Τι είναι πίστη; Αλλά ειδικά: τι είναι ένα γεγονός που αξίζει να αποκαλείται έτσι; Ενα μεγάλο γεγονός πρέπει να είναι τόσο απρόβλεπτο και εφορμητικό που να επηρεάζει ακόμη και τον ορίζοντα της έννοιας ή της ουσίας πάνω στη βάση της οποίας πιστεύουμε ότι αναγνωρίζουμε ένα γεγονός ως τέτοιο. Γι' αυτόν τον λόγο όλα τα φιλοσοφικά ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα, ίσως πέρα και από την ίδια τη φιλοσοφία».

- Είτε είναι είτε δεν είναι η 11η Σεπτεμβρίου ένα γεγονός μεγάλης σημασίας, ποιο ρόλο βλέπετε για τη φιλοσοφία; Μπορεί η φιλοσοφία να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τι έχει συμβεί;

«Σίγουρα ένα τέτοιο γεγονός μάς καλεί για μια φιλοσοφική απάντηση. Μια κριτική ανάγνωση του Σμιτ, για παράδειγμα, θα μπορούσε να αποδειχθεί πολύ χρήσιμη. Από τη μια μεριά στον διαχωρισμό του κλασικού πολέμου, από τον εμφύλιο και τον ανταρτοπόλεμο. Αλλά, από την άλλη μεριά, θα πρέπει να παραδεχθούμε, σε αντίθεση με τον Σμιτ, ότι η βία που ξεχύθηκε δεν είναι προϊόν "πολέμου". Ο Μπους μιλάει για "πόλεμο", αλλά στην ουσία δεν είναι σε θέση να προσδιορίσει τον εχθρό εναντίον του οποίου έχει κηρύξει πόλεμο. Εχει ειπωθεί πολλές φορές ότι ούτε οι πολίτες του Αφγανιστάν ούτε ο στρατός του είναι εχθροί των Ηνωμένων Πολιτειών. Αν υποθέσουμε ότι ο "Μπιν Λάντεν" είναι εδώ αυτός που παίρνει τις αποφάσεις, όλοι ξέρουμε ότι δεν είναι Αφγανός, ότι τον έχει αποκηρύξει η ίδια του η πατρίδα, ότι οφείλει πολλά στις Ηνωμένες Πολιτείες για την εκπαίδευσή του και ότι βεβαίως δεν είναι μόνος. Οσο για τα κράτη που φιλοξενούν δίκτυα τρομοκρατών είναι δύσκολο να τα προσδιορίσουμε ως τέτοια. Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ευρώπη, το Λονδίνο και το Βερολίνο είναι μέρη όπου εκπαιδεύθηκαν όλοι οι τρομοκράτες του κόσμου. Καμία γεωγραφία, κανένας "εδαφικός" προσδιορισμός δεν είναι πλέον σε θέση να προσδιορίσει την έδρα αυτών των νέων τεχνολογιών μετάδοσης ή επιθετικότητας. Τέτοιες τρομοκρατικές ενέργειες δεν χρειάζονται πλέον αεροσκάφη, βόμβες ή καμικάζι: αρκεί να εισχωρήσεις σε ένα στρατηγικής σημασίας σύστημα υπολογιστών

και να εισάγεις έναν ιό για να παραλύσεις το οικονομικό, στρατιωτικό και πολιτικό σύστημα μιας ολόκληρης χώρας ή ηπείρου. H σχέση μεταξύ γης, terra (εδάφους), και terror (τρόμου) έχει αλλάξει και είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε ότι αυτό γίνεται εξαιτίας της γνώσης, εξαιτίας της τεχνοεπιστήμης. H τεχνοεπιστήμη είναι αυτή που μας κάνει να μη βλέπουμε καθαρά τη διάκριση μεταξύ πολέμου και τρομοκρατίας. Υπό αυτή την έννοια, η "11η Σεπτεμβρίου" εξακολουθεί να ανήκει στο αρχαίο θέατρο της βίας. Μια μέρα μπορεί να πούμε: "11η Σεπτεμβρίου" - εκείνες ήταν οι καλές μέρες του προηγούμενου πολέμου. Τα πράγματα ανήκαν ακόμη στη σφαίρα του γιγάντιου: ήταν ορατά και τεράστια! Οι νανοτεχνολογίες κάθε είδους είναι τόσο πιο ισχυρές και αόρατες, ανεξέλεγκτες, ικανές να εισχωρήσουν παντού. Είναι οι μικρολογικοί αντίπαλοι των μικροβίων και των βακτηριδίων. Το υποσυνείδητό μας το γνωρίζει αυτό, το ξέρει και γι' αυτόν τον λόγο είναι τρομακτικό.

Αν αυτή η βία δεν είναι ένας πόλεμος μεταξύ κρατών, τότε δεν είναι ούτε ένας εμφύλιος πόλεμος ή ένας ανταρτοπόλεμος, υπό την έννοια που αναφέρει ο Σμιτ, όσο δηλαδή δεν αφορά μια εθνική εξέγερση ή ένα απελευθερωτικό κίνημα με στόχο την κατάληψη της εξουσίας σε ένα κράτος (παρ' όλο που ένας από τους στόχους, είτε δευτερεύων είτε πρωταρχικός, του δικτύου του "Μπιν Λάντεν" είναι η αποσταθεροποίηση της Σαουδικής Αραβίας, ενός αμφιλεγόμενου συμμάχου των Ηνωμένων Πολιτειών, και να ορίσει μια νέα εξουσία στη θέση της παλιάς). Ακόμη και αν επέμενε κάποιος να μιλήσουμε εδώ για "τρομοκρατία", αυτή η ονομασία καλύπτει σήμερα μια νέα έννοια και νέες διακρίσεις».

ΠΗΓΗ: εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 7 Σεπτεμβρίου 2003

Μεταεθνικός Αστερισμός (της κρίσης) 1 Φεβρουαρίου 2012 1:34 μμ 0 σχόλια

Του δρ Δημήτριου Κουτάντου

εκπαιδευτικού

Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου στις 9 Νοεμβρίου 1989 σηματοδότησε το τέλος του ψυχρού πολέμου και πυροδότησε παγκόσμιες εξελίξεις με το άνοιγμα των αγορών. Ελάχιστα χρόνια μετά, το 1998, ο Γερμανός φιλόσοφος και κοινωνιολόγος Jurgen Habermas, κυκλοφόρησε τη μελέτη του ο Μεταεθνικός Αστερισμός (στην Ελλάδα από τις Εκδόσεις Πόλις το 2003), στην οποία κατέγραφε τις συνέπειες της παγκοσμιοποίησης στην πρώην Δυτική και Ανατολική Γερμανία που προσπαθούσε να ενοποιηθεί. Δεκατέσσερα χρόνια μετά από την έκδοση του βιβλίου (!), το οποίο συνιστούμε στους αναγνώστες, προοιώνιζε αυτό που συμβαίνει στην Ελλάδα σήμερα, βοηθώντας μας έτσι να κατανοήσουμε την κρίση και έξω από τα στενά μας όρια/σύνορα στα ευρωπαϊκά και διεθνή πλαίσια. Στον πυρήνα αυτών των εξελίξεων βρίσκεται η μετάλλαξη του εθνικού κράτους στα πλαίσια της παγκοσμιοποιημένης τώρα οικονομίας. Η συγκρότηση των εθνικών κρατών προήλθε από τις αρχές και τις κινητοποιήσεις που επέφεραν η Γαλλική (1789) και η Αμερικανική (1775-1783) επανάσταση, μοντέλο που επικράτησε παγκόσμια ως διοικητικό κέντρο με φορολογική αρχή, με εδαφική επικράτεια με ανεξάρτητη κυριαρχία, εθνικό κράτος που εξελίχθηκε σε κοινωνικό, δημοκρατικό, κράτος δικαίου. Εδώ ο συγγραφέας προκειμένου να μιλήσει για τις διεθνείς πιέσεις που ασκούνται σήμερα στο κράτος ανατρέχει στις διεθνείς ανακατατάξεις που το διαμόρφωσαν. Στις απαρχές της συγκρότησης του κράτους το 19ο αιώνα γύρω από τις καταβολές της γλώσσας, του δικαίου και του πολιτισμού, σε μια «αυθόρμητη εθνική φύση» και ένα πηγαίο «λαϊκό πνεύμα», ο Habermas διαβάζει ατομικές και συλλογικές ευθύνες και κινδύνους που αντικατοπτρίζονται σήμερα στη συγκρότηση της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Στα πλαίσια της Συνθήκης του Μάαστριχ η Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει να εξελιχθεί ώστε να μην είναι μόνο μια οικονομική ένωση με εξίσου δεσμευτικές αποφάσεις για όλα τα μέλη Δανούς, Ισπανούς, Έλληνες, Γερμανούς. Ταυτόχρονα η προθυμία αποδοχής αποφάσεων απαιτεί την αλληλεγγύη που επιτεύχθηκε ανάμεσα στους πολίτες των εθνικών κρατών το 19ο αιώνα. Kρίνεται αναγκαία η ισορροπία ανάμεσα στα εθνικά συμφέροντα και τη συνείδηση ότι ανήκουν στο ίδιο όλο η οποία θα επιτρέψει στους εταίρους να ταυτίζονται ο ένας με τον άλλο ως πολίτες. Ο Habermas κρίνει τις διαφορές των προσεγγίσεων πάνω στο δίπολο εθνικό συμφέρον-όλον: «Τον 19ο αιώνα οι ευρωπαίοι λαοί, αν και ο καθένας χωριστά και όχι ακόμη όλοι από κοινού, είχαν βρεθεί αντιμέτωποι με ένα δομικά παρόμοιο πρόβλημα. Η ευρωπαϊκή ταυτότητα, που πρέπει να επιτευχθεί σήμερα πέρα από την εθνική δημοσιότητα σε ένα γενικότερο πλαίσιο επικοινωνίας, είχε δημιουργηθεί τότε με τη μορφή μιας αμφίστομης εθνικής συνείδησης. Η ιδέα του έθνους, στη λαϊκοφυλετική εκδοχή της, οδήγησε ασφαλώς στους καταστρεπτικούς αποκλεισμούς, στον αποκλεισμό των εχθρών του Ράιχ – και στην εξόντωση των εβραίων. Αλλά στην πολιτισμικοκεντρική εκδοχή της συνέβαλε επίσης στη δημιουργία σχέσεων αλληλεγγύης μεταξύ προσώπων που μέχρι τότε ήταν ξένα το ένα με το άλλο… Ακόμα και ανάμεσα σε πολίτες της ίδιας κοινότητας ο καθένας είναι για τον καθένα ένας Άλλος και δικαιούται να παραμένει ένας Άλλος, δηλαδή διαφορετικός» (σελ. 45-46). Τον Οκτώβριο του 2006 είχα πάει στη Σουηδία για ένα σεμινάριο σχετικά με το ρατσισμό και την ξενοφοβία. Είχα σοκαριστεί από τις συναντήσεις που κάναμε με ομάδες νέων αντι-ρατσιστικών διαδηλώσεων οι οποίες προσπαθούσαν να αντιμετωπίσουν τις ομάδες των νέο-ναζί. Χαιρόμουν γιατί στη χώρα μας νόμιζα ότι δεν υπήρχαν αυτά τα φαινόμενα, αλλά αγνοούσα το γεγονός ότι για παράδειγμα στη γενοκτονία της Σρεμπρένιτσα στη Βοσνία θεωρείται πιθανή η συμμετοχή Ελλήνων

εθνικιστών όπου από τον Ιούλιο του 2006 με εντολή του τότε Υπουργού Δικαιοσύνης Α. Παπαληγούρα βρίσκεται υπό εξέλιξη εισαγγελική έρευνα (Εφημερίδα το Βήμα 2010-07-10). Ποιο είναι το πρόβλημα σήμερα; «Επειδή η ιδέα ότι μια κοινωνία μπορεί να επενεργεί δημοκρατικά στον εαυτό της μέχρι σήμερα μόνο σε εθνικό επίπεδο εφαρμόσθηκε με αξιόπιστο τρόπο, ο μεταεθνικός αστερισμός προκαλεί εκείνο το συγκρατημένο πανικό μιας πολιτισμένης αμηχανίας που παρατηρούμε στις πολιτικές μας αρένες». Ενώ η ιδέα του έθνους υπήρξε ο κινητήριος μοχλός της εξέλιξης της κοινωνικής δικαιοσύνης και της δημοκρατίας, η ανάπτυξη του παγκόσμιου δικτύου επικοινωνίας, των οικονομικών δραστηριοτήτων και των εμπορικών συναλλαγών οικουμενικής κλίμακας και ο «ανταγωνισμός των εδρών», βάλουν την εθνική κυριαρχία γιατί αυτή πλέον δεν μπορεί να ελέγξει. Στα παρακάτω δυο αποσπάσματα που έγραψε ο Habermas 14-15 χρόνια πριν αναγνωρίζουμε τη δική μας σημερινή κατάσταση, κάτι το οποίο αναδεικνύει τις δικές μας ιστορικές ευθύνες αδράνειας (γνωρίζαμε αλλά εθελοτυφλούσαμε) αλλά και μια δυναμική οπτική ανάλυση και αντιμετώπιση των προβλημάτων μας και στη διεθνή (μεταεθνική) τους διάσταση. «Ο μετασχηματισμός και η αποδόμηση του κοινωνικού κράτους είναι μια άμεση συνέπεια της προσανατολισμένης προς την προσφορά οικονομικής πολιτικής, η οποία αποσκοπεί στην κατάργηση των ρυθμιστικών μέτρων για την αγορά, την άρση των επιδοτήσεων και τη βελτίωση των προϋποθέσεων για επενδύσεις και περικλείει μια αντιπληθωριστική νομισματική πολιτική και πολιτική επιτοκίων καθώς και τη μείωση των άμεσων φόρων, την ιδιωτικοποίηση δημόσιων επιχειρήσεων και άλλα παρόμοια μέτρα» (σελ. 83). «Στο όνομα ενός πολύ αποτελεσματικού «ανταγωνισμού των εδρών» οι κυβερνήσεις μας παρασύρονται σε ένα αγώνα δρόμου για την άρση των ρυθμίσεων ώστε να συμβάλουν στη μείωση του κόστους παραγωγής. Αυτή η πρακτική οδήγησε τη τελευταία δεκαετία σε αισχροκέρδεια και αδρή ανισότητα των εισοδημάτων, στην παραμέληση των πολιτισμικών υποδομών, σε αυξημένη ανεργία και στην περιθωριοποίηση ενός ολοένα μεγαλύτερου ποσοστού φτώχειας… δεν έχουμε την ψευδαίσθηση πως ζούμε σε μια «κοινωνία της αφθονίας» (σελ. 218). Μέσα στους κόλπους της Ευρωπαϊκής Ένωσης διαμορφώνονται αντίθετες απόψεις για την εξεύρεση μεταεθνικών δράσεων. «Ανάλογα με το βαθμό συμφωνίας με τη μεταεθνική δημοκρατία θα ξεχωρίσω τέσσερις θέσεις: τους ευρωσκεπτικιστές (θεωρούν πρόωρη ή εσφαλμένη την εισαγωγή του Ευρώ), τους Ευρωπαίους τη αγοράς (χαιρετίζουν το ενιαίο νόμισμα αλλά δεν θέλουν να προχωρήσουν παραπέρα), τους οπαδούς μια ευρωπαϊκής ομοσπονδίας (επιθυμούν τη μετατροπή των διεθνών συμβάσεων σε πολιτικό σύνταγμα για να ενισχύσουν τις αποφάσεις της Επιτροπής, του Συμβουλίου Υπουργών, του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου) και τους οπαδούς μιας παγκόσμιας διακυβέρνησης/glabal governance (ένα ομοσπονδιακό ευρωπαϊκό κράτος θα αποτελέσει την αφετηρία για μια μελλοντική «παγκόσμια εσωτερική πολιτική» που θα στηρίζεται στις διεθνείς συμβάσεις)» (σελ. 128-129). Ωστόσο υπερκείμενα ζητήματα παραμένουν η εργασία, η δικαιοσύνη, η θεσμικότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η συλλογική ταυτότητα. Ο συγγραφέας υπερθεματίζει ότι τα επιμέρους κράτη θα πρέπει να συνεργαστούν στα πλαίσια μιας κοσμοπολίτικης, πολύ-πολιτισμικοκεντρικής πραγματικότητας η οποία χρειάζεται να αναδυθεί μέσα από τις κοινωνίες των πολιτών. «Το αποφασιστικό ερώτημα είναι κατά συνέπεια αν στις κοινωνίες των πολιτών και στην κοινή γνώμη ευρύτερων συμφυών καθεστώτων μπορεί να δημιουργηθεί μια συνείδηση υποχρεωτικής κοσμοπολίτικης αλληλεγγύης» (σελ. 89) λαμβάνοντας υπόψη τα αμοιβαία

συμφέροντα, την αυτοτέλεια και την ιδιαιτερότητα των κρατών. Και σε μεταγενέστερο έργο του το 2004 με τίτλο Η Διάσπαση της Ευρώπης (Εκδόσεις Καστανιώτη) τονίζει: «Οι λαοί πρέπει κατά κάποιον τρόπο να επιφορτίσουν τις εθνικές ταυτότητες τους και να τις διευρύνουν με μια Ευρωπαϊκή διάσταση» (σελ. 90). Η ευρωπαϊκή ταυτότητα χρειάζεται να στηρίζεται σε επτά αρχές: στην εκκοσμίκευση, προτεραιότητα του κράτους έναντι της αγοράς, προτεραιότητα της αλληλεγγύης έναντι της απόδοσης, σκεπτικισμός έναντι της τεχνολογίας, επίγνωση των παραδόξων της προόδου, απόρριψη του δικαίου του ισχυροτέρου, ειρηνευτικός προσανατολισμός επί τη βάσει της ιστορικής εμπειρίας απωλειών. «Σήμερα, τα εθνικά κράτη δεν μπορούν πλέον να διασφαλίζουν με τον δικό τους τρόπο τα δικά τους εδαφικά συμφέροντα, τις βιοτικές βάσεις του δικού τους πληθυσμού, τις υλικές προϋποθέσεις και τα κεκτημένα της δικής τους κοινωνίας… Στην παγκόσμια πολιτική σκηνή εξακολουθούν να αποτελούν τα σπουδαιότερα, και εν τέλει αποφασιστικής σημασίας, δρώντας υποκείμενα. Αυτή την αρένα πρέπει βεβαίως να τη μοιραστούν με παγκόσμιους παίκτες (global players) μη κρατικού τύπου, όπως επί παραδείγματι με πολυεθνικά σωματεία και μη κυβερνητικούς οργανισμούς, που, με χρηματικά μέσα ή με την επιρροή, ακολουθούν τη δική τους πολιτική» (σελ. 230). «Ο καλύτερος δείκτης για τη μεταβαλλόμενη μορφή των διεθνών σχέσεων είναι τα ρευστά όρια μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής» (σελ. 231). Φιλοσοφικά ο Habermas, στο βιβλίο του Ο Μεταεθνινκός Αστερισμός, εστιάζει την προσοχή μας στην κριτική του Λόγου και τη μετανεωτερικότητα, τη ρήξη με το ιστορικό παρελθόν, τη συνείδηση μιας νέας εποχής (Η λέξη «modernus» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά τον 5ο αιώνα για τη διάκριση «χριστιανικό»–«εθνικό» ρωμαϊκό παρελθόν). Η εκμηχανισμένη οικονομία εκκένωσε πλήρως τον πληθυσμό του αγροτικού τομέα. Όμως «Από τον 17ο αιώνα δεν έχει αλλάξει η εργαλειακή στάση αμετάβλητος είναιαπέναντι σε μια επιστημονικά αντικειμενοποιημένη φύση ο τρόπος του τεχνικού ελέγχου αποκωδικοποιημένων φυσικών φαινομένων, ακόμη και αν σήμερα οι παρεμβάσεις μας στην ύλη είναι βαθύτερες και οι προελάσεις μας στο σύμπαν πιο εκτεταμένες από ποτέ» (σελ. 73). «Έτσι ο πολιτισμός του Διαφωτισμού από τη σκοπιά του Χέγκελ μοιάζει απλώς σαν κάτι αντίστοιχο προς τη θρησκεία που κατάντησε κάτι άκαμπτο. Καθώς στη θέση του Λόγου τοποθετεί το στοχασμό και τη σκόπιμη ορθολογικότητα, είναι σαν να λατρεύει το Λόγο ως είδωλο… Ο κατασταλτικός χαρακτήρας του Λόγου έχει τις ρίζες τους τη δομή του αυτοστοχασμού, δηλαδή στην αυτοαναφορά ενός υποκειμένου της γνώσης το οποίο αντικειμενοποιεί τον εαυτό του» (σελ. 185). «Η κλασσική έννοια της νεωτερικότητας, όπως αναπτύχθηκε από το Μαξ Βέμπερ, τον Λούκατς και τη Σχολή της Φραγκφούρτης, στηρίζεται στην αφηρημένη αντίθεση μεταξύ μιας κοινωνίας που επιβάλει πειθαρχία και της τρωτής υποκειμενικότητας του ατόμου» (σελ. 207). Ο συγγραφέας ερευνά τους κοινωνικοοικονομικούς και ηθικοπολιτικούς όρους και τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες το σύγχρονο δυτικό, και δη ευρωπαϊκό, κράτος μπορεί να ανακτήσει την αξιοπιστία του έναντι της κοινωνίας και του πολίτη. Και η απάντηση θα πρέπει να αναζητηθεί στα αξιακά θεμέλια του ευρωπαϊκού ηθικού και πολιτικού πολιτισμού. Απέναντι στην οικονομική επεκτατικότητα σε παγκόσμιο επίπεδο, τη νεοφιλελεύθερη αντίληψη για την οργάνωση της κοινωνίας και τις ορθολογικές επιδιώξεις του ατόμου, ο Habermas ανασκευάζει τα βασικά ερωτήματα, γιατί όπως σημειώνει στην εισαγωγή του βιβλίου ο καθ. Κ. Παπαγεωργίου: «Τα άτομα αναπτύσσουν το πλήρες δυναμικό τους όχι μόνον ως οικονομικά αυτοκαθοριζόμενα όντα αλλά και ως πολιτικά αυτονομοθετούμενοι πολίτες» (σελ. 17).