H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

98

Transcript of H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

Page 1: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo
Page 2: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo
Page 3: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo
Page 4: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

Ή Ψυχή τοϋ 'Ανθρώπου στό Σοσιαλισμό

Page 5: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΟΛΥΜΠΙΑΣ ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΑ

ΠΟΙΗΣΗ

«Χιλιάδες Πρόσωπα τής Τύχης» — 1961 «Τά Μεγάφωνα» — 1965 «Τό Μεγάλο Κύμα» — 1974

ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ

«Ντουέντε» τοϋ F.G. LORCA — 1970 «D.H. LAWRENCE — ΕΓκοσι Ποιήματα» — 1972 «Καλιγούλας» τοϋ Α. C A M U S — 1977

ΜΕΛΕΤΕΣ

«VIRGINIA WOOLF — Μιά Μεγάλη Ά γ ν ω σ τ η » — 1981 «NIJINSKY» - 1982

Page 6: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

OSCAR WILDE

Ή Ψυχή τον 'Ανθρώπου στό Σοσιαλισμό

Μετάφραση - ΕΙσαγωγή ΟΛΥΜΠΙΑ ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ^ i S «ΓΝΩΣΗ»

Page 7: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

© 1984. ΟΛΥΜΠΙΑ ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΑ & ΕΚΔΟΣΕΙΣ - Γ Ν Ω Σ Η »

Page 8: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo
Page 9: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo
Page 10: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo
Page 11: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo
Page 12: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

Εύχαριστώ τόν καθηγητή μου Η. Καραναστάση τόν Γ. Βαρτελά τής Βιβλιοθήκης τοϋ Κολλεγίου τήν Κα(τη Γκιζίλη - Μαναράκη τήν Ελευθερία Κοψιδά - Μεσσήνη τήν Μυρτώ Παράσχη τόν Πέτρο καί τή Στέλλα Σαπουνάκη τήν Νίνα Καμχή γιά τή βοήθεια καί τήν καλωσύνη τους.

Ο. Κ.

Page 13: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

ΣημΓ.Ιωση:

Μεταφράζοντας τό κείμενο αύτό τοϋ Oscar Wilde προσπάθη-σα νά μείνω πιστή στή γλώσσα χρησιμοποιώντας μιά χροιά κα-θαρεύουσας δπου τό ζητούσε τό κείμενο, πού πίστεψα πώς πιό εύκολα έδινε τήν απολαυστική είρωνία, έξυπνάδα, και έξοχη έκ-σταση πού άδιάκοπα συναντούσα.

Ή πυκνή στίξή και τά κεφαλαία υπακούουν στήν ίδια απόφα-ση.

Ο. Κ.

Page 14: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

Ή έπιμέλεια τής έκδοσης καί ή σύνθεση τοΰ έξώφυλλου είναι τοΰ Γιάννη Λεκκοΰ.

Ή έπιλογή τών φωτογραφιών είναι τής 'Ολυμπίας Καρά-γιωργα

Page 15: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo
Page 16: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

Μεταφράζοντας τήν «Ψυχή τον 'Ανθρώπου στό Σο-σιαλισμό», τον OSCAR WILDE · Μερικές σκέψεις.

m Γεννήθηκε τόν Όκτώβρη τοϋ 1856 στό Δουβλίνο

καί πέθανε τόν Νοέμβρη τοϋ 1900 στό Παρίσι, έξόρι-στος, στό Hotel d'Alsace, 13 Rue des Beaux Arts, στό Δρόμο των Καλών Τεχνών όπως έτυχε (;) νά λέγε-ται. Έζησε, δηλαδή, 44 χρόνια. Στή διάρκειά τους πρόφτασε νά νοιώσει τά πιό δυνατά καί τά πιό τρυ-φερά αίσθήματα, νά σκεφτεί τίς πιό βαθειές, τίς πιό Ανελέητες, τίς πιό άξαφνες καί συναρπαστικές σκέ-ψεις.

Υπήρξε ένας φοβερός παρατηρητής τοϋ αΙώνα του, πιό είδικά τής λονδρέζικης κοινωνίας πού ζού-σε. Καί φυσικά τιμωρήθηκε. Ή δίκη του, στό βάθος, ήταν μιά δίκη έκδίκησης μάλλον παρά δικαιοσύνης. Μέ τό δικαίωμα τοϋ ζωντανού ιδανικού καί τής πί-στης σέ μιά κοινωνία όπου «τό κάθε μέλος θά έχει μερίδιο άπό τή γενική ευημερία κι ευτυχία», κι όπου ή «συγκλονιστική ύπαρκτή '.Ατομικότητα πού κρύ-βεται πλούσια μέσα στόν κάθε άνθρωπο» θά μπορέ-σει «ν' Αναπτύσσεται φυσικά καί άπλά δπως ένα

15

Page 17: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

λουλούδι ή ένα δένδρο» έχοντας πιά γαληνέψει άπό τήν εύτυχία καί τή χαρά τής έκπλήρωσής της μιά κι «ό τόνος τής τέλειας προσωπικότητας δέν είναι έ-νας τόνος έπανάστασης, άλλά γαλήνης» — κτυπάει άμείλικτα κάθε τι πού στέκεται έμπόδιο στήν πραγ-μάτωση αύτοϋ τοϋ Ιδανικού, πού τόσο μοιάζει όχι μέ τόν παράδεισο πού χάσαμε άλλά μέ τόν παράδεισο πού, σάν κοινωνία άνθρώπων, δέ γνωρίσαμε ποτέ.

Κάπου λέει πώς «ό κόσμος μισεί τήν Ατομικό-τητα». Κι όμως, είναι δ, τι πολυτιμότερο φέρνομε μα-ζί μας καθώς γεννιόμαστε. Αυτή ή διαφορά άπ' τόν άλλο. Κομμάτια ένός μωσαϊκού, μιας άρμονίας πού πρέπει νά πραγματωθεί. Κάθε άνθρώπινης προσωπι-κότητας ή έκπλήρωση μιά διαταγή. 'Αλλιώς, σκορ-πάμε, χαμένοι σέ μιά ύπαρξη δίχως νόημα κι άρχί-ζουν άμείλικτα, άναπάντητα τά «γιατί». Μά τί ν' ά-παντήσουν αυτά τά γιατί μιά κι ή άπάντηση βρίσκε-ται στόν ίδιο πού ρωτάει, στήν «έκπλήρωση τής τε-λειότητας τής ψυχής πού βρίσκεται μέσα του».

Πόσο άπλά καί φυσικά ήχεϊαύτή ή έκπλήρωση, πόσο δύσκολη είναι. Πόσο έπικίνδυνη. Τόσο έπι-κίνδυνη πού άνθρωποι σωστοί καί σοφοί στήν παι-δεία στόν αΙώνα μας, νά δοϋν όχι μόνο τή θέση τους μά καί τή ζωή τους νά κινδυνεύει γιατί πρότειναν τρόπους άμεσους, χειροπιαστούς νά γίνει ή παιδεία πηγή χαράς κι ευτυχίας μέσα άπ' τήν έκπλήρωση τής προσωπικότητας, τοϋ κυρίαρχου ταλέντου τοϋ κάθε παιδιού, κι δ χι έπίσημη είσαγωγή σέ μιά άξιο-πρεπή, έλεγμένη έλλειψη νοήματος καί καθημερινή υπάκουη δυστυχία.

Ή έκπλήρωση οδηγεί στήν εύτυχία κι ή ευτυχία στή μόνη πραγματική έλευθερία. Καί τόν πραγματι-κά έλεύθερο άνθρωπο - έλεύθεμο στή σκέψη, στο

16

Page 18: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

σώμα, στήν καρδιά, στήν ψυχή - δέν τόν θέλει στήν πραγματικότητα κανείς. Αυτόν καραδοκεί κάθε σύ-στημα.

"Οπου κι άν βρίσκεται στημένο τό σύστημα αύτό. Ακόμα θάλεγα, κι ή άναρχία. Ή κάννη τοϋ όπλου σά μαγνήτης στρέφεται αΙώνια, σταθερά, μέρα και νύχτα άκούραστα σ'αυτόν. Είναι ό μεγάλος, ό άλη-θινός ΕΧΘΡΟΣ. Ό όμοούσιος, αυτός πού υψώνε-ται, πού υψώνει τούς άλλους, πού πάει τό είναι του, τήν άνθρωπότητα ένα άκόμα βήμα πέρα. Ό ΛΑΜ-ΠΕΡΟΙ! Όμως τό μεγάλο μήνυμα, ή μεγάλη έλπί-δα, αύτοϋ τοϋ γραφτού είναι πώς ό όμοούσιος, ό λαμπερός, μπορεί νά είναι, μπορεί νά γίνει, ό καθέ-νας μας. Φτάνει τό είναι του νά γίνει ό έαυτός του. "Οπως λέει: «Μπορεί νά είναι ένας μεγάλος ποιη-τής, ή ένας μεγάλος έπιστήμονας, ένας νεαρός φοι-τητής στό Πανεπιστήμιο, ή κάποιος πού φυλάει πρόβατα στό βάλτο...».

Διαβάζοντας αύτό τό κείμενο τοϋ Oscar Wilde, σέ πιάνει μιά νοσταλγία γιά ευτυχία καί χαρά. Πώς μι-λάει γιά τή ΧΑΡΑ! Νοιώθεις περέργα νά τή συναν-τάς έτσι άπρόσμενα σέ «σοβαρό κείμενο». « Ή χα-ρά» μάς λέει «είναι ή άπάντηση της φύσης, τό σήμα της παραδοχής της».

Είναι γιατί ξεχάσαμε. Τό σκοπό της ζωής. Τό σκοπό τής έπιστήμης. Τό σκοπό τής πολιτικής: ή χαρά πού έρχεται άπ' τήν έκπλήρωση. Τίάλλο; "Ας σοβαρευτούμε κι άς τολμήσομε τήν ευτυχία, φαίνε-ται νά μάς λέει ό Oscar, πάντα τωρινός, όντας άληθι-νός καλλιτέχνης καί σοφός, πάντα μέ κείνο τό είρω-νικό, γεμάτο χιούμορ καί γοητεία, βαθυστόχαστο βλέμμα του.

17

Page 19: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

«Ή Ψυχή τοϋ 'Ανθρώπου στό Σοσιαλισμό», κεί-μενο γραμμένο τό 1890 γίνεται φοβερά έπίκαιρο στήν Ελλάδα τοϋ 1982. "Ας άκούσομε τί έχει νά πει. Μπορεί νάχομε νά κερόίσομε. Μπορεί κάποιο απώ-τερο σκοπό τοϋ Σοσιαλισμού νά ξεχάσαμε, πού πρέ-πει, πρέπει νά θυμηθούμε.

'Ολυμπία Καράγιωργα Κυριακή 21/2/82

Παλιό Ψυχικό

18

Page 20: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo
Page 21: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo
Page 22: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

m> Τό κύριο κέρδος πού θά προέκυπτε άπό την έπι-

κράτηση τοϋ Σοσιαλισμού θά ήταν, χωρίς την πα-ραμικρή άμφιβολία, τό γεγονός ότι ό Σοσιαλισμός θά μας άνακούφιζε άπό τήν έξευτελιστική καί φο-βερή ύποχρέωση νά ζούμε γιά τούς άλλους πού, ό-πως έχουν τώρα τά πράγματα, βαραίνει σχεδόν ό-λους μας. Θάλεγα μάλιστα, πώς κανείς σχεδόν δέ γλυτώνει.

Κατά καιρούς; στή διάρκεια τοΰ αΙώνα, ένας μεγάλος έπιστήμονας, όπως ό Darwin· ένας μεγά-λος ποιητής όπως ό Keats· ένας θαυμάσιος κριτι-κός όπως ό Μ. Renan· ένας έξαίσιος καλλιτέχνης όπως ό Flaubert, μπόρεσε ν' άπομονωθεΐ, νά μείνει μακριά άπ' τίς κραυγαλέες άπαιτήσεις των άλλων, νά σταθεί, «πίσω άπ' τό καταφύγιο τοϋ τοίχου», ό-πως λέει ό Πλάτων, κι έτσι νά μπορέσει νά κάνει τέλειο αύτό πού βρισκόταν μέσα του, πρός δικό του άσύγκριτο όφελος, καί πρός τό άσύγκριτο κι αιώνιο όφελος τοΰ κόσμου όλου. Αύτές, όμως, εΐ-

21

Page 23: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

ναι έξαιρέσεις. ΟΙ πιό πολλοί άπό τούς άνθρώπους χαλοϋν τίς ζωές τους άπό έναν άρρωστημένό κι ύ-περβολικό άλτρουϊσμό — ύποχρεώνονται, θάλεγα, νά τίς χαλάσουν. Βρίσκονται περιτριγυρισμένοι ά-πό φριχτή φτώχεια, φριχτή άσχήμια, φριχτή πείνα. Είν' άναπόφευκτο νά έπηρεασθοϋν βαθειά άπ' δλα αύτά. Στόν άνθρωπο τά αίσθήματα ξυπνοϋν πιό γρήγορα άπ' τήν έξυπνάδα· κι δπως παρατήρησα πρόσφατα σ' ένα άρθρο μου γιά τό ρόλο τής κριτι-κής, είναι πολύ πιό εύκολο νά νοιώσεις συμπόνια γιά τόν πόνο παρά νά νοιώσεις συμπόνια γιά τή σκέψη. Σάν έπακόλουθο μέ άξιοθαύμαστους, άν κι άπολύτως λανθασμένους σκοπούς, πολύ σοβαρά καί πολύ συναισθηματικά ξεκινούν νά διορθώσουν τά δσα άδικα βλέπουνε γύρω τους. "Ομως τά φάρ-μακα κι ol γιατρειές τους δέ θεραπεύουν τήν άρρώ-στια* άπλως τήν παρατείνουν. Στήν πραγματικότη-τα, τά φάρμακα κι ol γιατρειές τους είναι μέρος τής ίδιας τής άρρώστιας.

Προσπαθούν νά λύσουν τό πρόβλημα τής φτώ-χειας, παραδείγματος χάριν, κρατώντας τούς φτω-χούς στή ζωή· ή, στήν περίπτωση μιας πολύ προ-χωρημένης σχολής, διασκεδάζοντας τούς φτω-χούς.

Μά αύτή δέν είναι λύση· είναι έπιδείνωση τοϋ προβλήματος. Ό σωστός σκοπός θά είναι νά γίνει προσπάθεια νά κτισθεί ή κοινωνία πάνω σέ μιά τέ-τοια βάση πού ή φτώχεια νά είναι άδύνατη. Κι οί άλτρουϊστικές άξίες έχουν στήν πραγματικότητα έμποδίσει τήν πραγματοποίηση αύτοϋ τοΰ σκοπού. "Οπως άκριβώς ol χειρότεροι Ιδιοκτήτες σκλάβων ήσαν έκεΐνοι πού ύπήρξαν καλοί μέ τούς σκλάβους τους, έμποδίζοντας έτσι τή φρίκη τοϋ συστήματος

22

Page 24: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

Flaubert

« . . . μπόρεσε νά κάνει τέλειο αύτό πού βρισκόταν μέσα του. »

Page 25: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

νά γίνει άντιληπτή άπ' αύτούς άκριβώς πού ύπέφε-ραν άπ' αύτό, καί νά τήν συλλάβουν έκεΐνοι πού τήν έβλεπαν νά Ισχύει, έτσι, καί στήν τωρινή κατά-σταση στήν 'Αγγλία, έκεΐνοι πού κάνουν τό μεγα-λύτερο κακό είναι έκεΐνοι πού προσπαθούν νά κά-νουν τό μεγαλύτερο καλό· καί τελικά έχομε τήν πε-ρίπτωση άνθρώπων πού πράγματι έχουν μελετήσει τό πρόβλημα καί γνωρίζουν τή ζωή των φτωχών — άνθρωποι μορφωμένοι πού ζοΰν στήν 'Ανατολική "Ακρη — νά βγαίνουν καί νά Ικετεύουν τήν κοινω-νία νά συγκρατήσει τίς άλτρουϊστικές της παρορ-μήσεις φιλευσπλαχνίας, φιλανθρωπίας, καί λοιπά παρόμοια. Τό κάνουν αύτό γιατί πιστεύουν πώς μιά τέτοια φιλευσπλαχνία έκφυλίζει κι έξευτελίζει. "Ε-χουν άπόλυτο δίκιο. Ή φιλευσπλαχνία γεννάει ένα πλήθος άπό άμαρτίες.

Πρέπει νά είπωθεΐ κι αύτό. Είναι άνήθικο νά χρησιμοποιείται ή άτομική Ιδιοκτησία γιά νά έπου-λωθοΰν τά φοβερά κακά πού δημιουργεί αύτός ό Ι-διος ό θεσμός τής 'ιδιοκτησίας. Είναι καί άνήθικο καί άδικο.

Στό Σοσιαλισμό δλα αύτά, φυσικά, θά άλλά-ξουν. Κανείς δέ θά ζεΐ σέ βρωμερές τρώγλες, δέ θά φοράει βρωμερά κουρέλια, δέ θά μεγαλώνει άρρω-στιάρικα, πεινασμένα παιδιά μέσα σέ άσύλληπτα φρικιαστικά σπίτια, δρόμους καί δωμάτια1. Ή ά-σφάλεια τής κοινωνίας δέ θά έξαρταται, δπως γίνε-ται τώρα, άπό τόν καιρό. "Αν έρθει παγωνιά δέ θά-χομε άμέσως καμμιά έκατοστή χιλιάδες άνθρώ-πους χωρίς δουλειά, νά σέρνουν τά πόδια τους

1 Είναι ή 'Αγγλία του Dickens. Ή 'Αγγλία τοΰ 19ου αΙώνα μέ τή φοβερή ταξική άνισότητα.

24

Page 26: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

στούς δρόμους σέ μιά κατάσταση άπερίγραπτης κατάντιας, ή νά κλαίγονται στό γείτονα γιά έλεη-μοσύνη, ή νά σπρώχνονται στίς πόρτες σιχαμερών σπιτιών γιά φτωχούς, μήπως καί καταφέρουν κι έ-ξοικονομήσουν κάνα κομμάτι ψωμί ή κάποιο βρώ-μικο κρεββάτι γιά τή νύχτα. Τό κάθε μέλος τής κοινωνίας θά έχει μερίδιο άπό τή γενική εύημερία κι ευτυχία, κι δ ν έρθει παγωνιά κανενός ή μοίρα δέ θ' άλλάξει.

Ά π ' τήν άλλη, ό Σοσιαλισμός θ' άξίζει άπλώς καί μόνο γιατί θά όδηγήσει στήν 'Ατομικότητα.

Ό Σοσιαλισμός, ό Κομμουνισμός ή δπως άλ-λιώς διαλέξει νά τόν όνομάσει κανείς, μετατρέπον-τας τήν άτομική ιδιοκτησία σέ δημόσια περιουσία, καί άντικαθιστώντας τόν άνταγωνισμό μέ τή συ-νεργασία, θά άποκαταστήσει τήν κοινωνία στή σω-στή της κατάσταση ένός άπόλυτα ύγιοϋς όργανι-σμοΰ, καί θά έξασφαλίσει τήν υλική αύτάρκεια κά-θε μέλους τής κοινότητας. Θά δώσει, θ&λεγα, στή ζωή τή σωστή της βάση καί τό σωστό της περιβάλ-λον. Ά λ λ ά , γιά τήν πλήρη έξέλιξη τής Ζωής στό ύ-ψιστο σημείο τής τελείωσής της, κάτι περισσότερο χρειάζεται. Αύτό πού χρειάζεται είναι ή 'Ατομικό-τητα. "Αν ό Σοσιαλισμός γίνει 'Απολυταρχικός· άν γίνουν Κυβερνήσεις μέ δύναμη πολιτική· δν, μέ μιά λέξη, πρόκειται νά έχομε Βιομηχανικές Τυραννίες, τότε ή τελική μοίρα τοϋ άνθρώπου θά είναι χειρότε-ρη άπ' τήν πρώτη. "Οπως έχουν τώρα τά πράγμα-τα, σάν άποτέλεσμα τής ύπαρξης τής άτομικής Ι-διοκτησίας, πολλοί άνθρωποι μπορούν ν' άναπτύ-ξουν ένα πολύ περιορισμένο βαθμό 'Ατομικότητας. "Η δέν έχουν άνάγκη νά έργάζονται γιά νά ζήσουν, ή έχουν τή δυνατότητα νά διαλέξουν τό πεδίο τής

25

Page 27: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

Victor Hugo

« ...καί πρός τό άσύγκριτο κι' αΙώνιο όφελος τοϋ κόσμου δ-λου. »

Page 28: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

δράσης πού τούς ταιριάζει πραγματικά, καί τούς δίνει εύχαρίστηση. Αύτοί είναι οί ποιητές, ol φιλό-σοφοι, οί άνθρωποι τής έπιστήμης, οί άνθρωποι τής κουλτούρας — μέ μιά λέξη, ol άληθινοί άνθρωποι, οί άνθρωποι πού έχουν έκπληρώσει τόν έαυτό τους καί πού σ' αύτούς ή 'Ανθρωπότητα κερδίζει μιά με-ρική έκπλήρωση ή Ιδια. Ά π ' τήν άλλη, ύπάρχει έ-νας πολύ μεγάλος άριθμός άνθρώπων πού, μή έ-χοντας δική τους περιουσία καί ζώντας πάντα στό χείλος τής λιμοκτονίας, άναγκάζονται νά κάνουν τή δουλειά ζώων πού κουβαλούν βάρη, νά κάνουν δουλειές άπόλυτα άσχετες μέ τούς Ιδιους, καί στίς όποιες σπρώχνονται άπό τήν καθοριστική, παρά-λογη, ταπεινωτική Τυραννία τής στέρησης. Αύτοί είναι οί φτωχοί· καί σ' αύτούς δέν ύπάρχουν ώραΐοι τρόποι, ή γοητεία όμιλίας, ή πολιτισμός, ή κουλ-τούρα, ή έκλέπτυνση στίς άπολαύσεις, ή χαρά τής ζωής. 'Από τήν συγκεντρωμένη τους δύναμη ή 'Αν-θρωπότητα κερδίζει πολλά σέ ύλική εύημερία. Κερ-δίζει δμως μόνο τό ύλικό κέρδος, κι ό άνθρωπος ό φτωχός δ Ιδιος, μόνος του, δέν έχει καμμιά άπολύ-τως σημασία. Δέν είναι παρά τό άπειροελάχιστο μόριο μιάς δύναμης πού, δχι μόνο δέν τόν λογαριά-ζει, μά τόν συνθλίβει κι άπό πάνω: μάλιστα, τόν προτιμάει έτσι, μιά καί στήν κατάσταση αύτή είναι πολύ πιό ύπάκουος.

Φυσικά θά μπορούσε νά πει κανείς πώς ή 'Ατο-μικότητα πού γεννιέται κάτω άπό συνθήκες άτομι-κής Ιδιοκτησίας δέν είναι πάντα, ή άκόμα καί κατά κανόνα, πολύ καλής ή έξαιρετικής ποιότητας, κι δ-τι ol φτωχοί, άν δέν έχουν γοητεία καί κουλτούρα, έχουν ώστόσο πολλές άρετές. Καί οί δύο αύτές δη-λώσεις θάλεγα πώς είναι άπόλυτα σωστές. Ή Ιδιο-

27

Page 29: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

κτησία πολύ συχνά έξαχρειώνει τόν Ιδιοκτήτη, κι αυτή, φυσικά, είναι μιά άπό τίς αίτιες πού ό Σοσια-λισμός θέλει νά τήν καταργήσει. Θά μπορούσε ά-κόμα νά πει κανείς, πώς ή Ιδιοκτησία είναι, σέ τε-λευταία άνάλυση, μπελάς.

Δέν πάνε πολλά χρόνια πού όρισμένοι άνθρω-ποι άρχισαν νά γυρνούν όλόκληρη τή χώρα κηρύσ-σοντας πώς ή Ιδιοκτησία έχει καθήκοντα. Τδλεγαν τόσο συχνά καί τόσο έπίμονα πού, τελικά, άρχισε καί ή Εκκλησία νά τό λέει. Τό άκούει κανείς τώρα άπό κάθε άμβωνα. Είναι πέρα γιά πέρα άληθινό. Ή Ιδιοκτησία όχι μόνο έχει καθήκοντα, άλλά έχει καί τόσα πολλά πού ή ϋπαρξή της καταντάει σκέτος μπελάς. Προϋποθέτει άτέλειωτες άξιώσεις στό χρόνο σου, άτέλειωτη άπασχόληση μέ ύποθέσεις καί δουλειές, άτέλειωτες σκοτούρες καί τρεχάμα-τα. "Αν ή Ιδιοκτησία είχε μόνο άπολαύσεις, θά μπορούσαμε νά τήν άνεχθοϋμε* όμως τά καθήκον-τα κι ol ύποχρεώσεις της τήν κάνουν άφόρητη. Γιά τό καλό των πλουσίων πρέπει νά τήν ξεφορτωθού-με. "Οσο γιά τίς άρετές των φτωχών, αύτές είν' εϋ-κολο νά τίς παραδεχθεί κανείς, κι έπίσης εϋκολο νά τίς οίκτίρει. Συχνά άκοΰμε νά μάς λέν' πώς οί φτωχοί είναι ευγνώμονες γιά τή φιλανθρωπία πού δέχονται. Μερικοί είναι, δέ χωράει συζήτηση, όμως οί καλλίτεροι άνάμεσά τους δέν είναι. Είναι άχάρι-στοι, δυσαρεστημένοι, άνυπόμονοι, έπαναστατη-μένοι. Κι έχουν άπόλυτο δίκιο νά είναι. Νοιώθουν πώς ή φιλανθρωπία είναι ένας γελοιωδώς λανθα-σμένος τρόπος μερικής άποκατάστασης, μιά συ-ναισθηματική δωρεά, ένα έπίδομα άνεργίας πού συνήθως όδηγέϊ σέ μιά άναιδέστατη προσπάθεια έκ μέρους τού αίσθηματία νά έπέμβει σάν Τύραννος

28

Page 30: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

στίς προσωπικές ζωές τους. Γιατί θ&πρεπε νά είναι ευγνώμονες γιά τά ψίχουλα πού πέφτουν άπ' τό τραπέζι τοϋ πλούσιου; Θ&πρεπε νά κάθονται κι έ-κεϊνοι έκεΐ, κι άρχίζουν νά τό ξέρουν. "Οσο γιά τό δτι είναι δυσαρεστημένοι, ένας άνθρω-πος πού δέν θά ήταν δυσαρεστημένος νά ζεΐ σέ τέ-τοιες τρώγλες, σέ τέτοια μιζέρια, σέ τέτοιο χαμηλό έπίπεδο ζωής, θά ήταν Ινα τέλειο κτήνος. Ή άνυ-πακοή, στά μάτια δποιου έχει διαβάσει Ιστορία, εί-ναι ή πρωπατορική άρετή τοϋ άνθρώπου. 'Από τήν άνυπακοή γεννήθηκε ή πρόοδος, άπό τήν άνυπα-κοή καί τήν έπανάσταση. Καμμιά φορά άκοΰμε νά έπαινοΰν τούς φτωχούς γιατί είναι, λέει, οίκονόμοι. 'Αλλά νά συμβουλεύεις τούς φτωχούς νά κάνουν οίκονομία είναι καί άγαρμπο καί προσβλητικό. Εί-ναι σά νά συμβουλεύεις κάποιον πού πεθαίνει τής πείνας νά τρώει λιγότερο. Γιά Εναν έργάτη καί γιά έναν άγρότη νά κάνει οίκονομία είναι άπολύτως ά-νήθικο. "Ενας άνθρωπος δέν πρέπει νά σπεύδει ν' άποδείξει πώς μπορεί νά ζήσει σάν κακοταϊσμένο ζώο. Πρέπει ν' άρνεΐται νά ζει έτσι, καί πρέπει ή ν' άρχίσει νά κλέβει ή νά γραφθεί στίς λίστες τών ά-πόρων, πού γιά πολλούς είναι κι αύτό μιά μορφή κλεψιάς. "Οσο γιά τή ζητιανιά, είναι πιό άσφαλές νά ζητιανεύεις άπό τό νά κλέβεις, άλλά είναι άκό-μα καί πιό λεπτό νά ζητιανεύεις άπό τό νά κλέβεις. "Οχι: ό φτωχός πού είναι άγνώμων, σπάταλος, δυ-σαρεστημένος κι έπαναστατημένος, είναι τό πιθα-νότερο, μιά άληθινή προσωπικότητα, καί φέρνει πολλά μέσα του. Είναι πάντως ό Ιδιος μιά ύγιής διαμαρτυρία. "Οσο γιά τούς ένάρετους φτωχούς, μπορεί, βέβαια, νά τούς λυπηθεί κανείς, είναι δμως

29

Page 31: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

άδύνατο νά τούς θαυμάσει. "Εχουν ύπογράψει κρυ-φή συνθήκη μέ τόν έχθρό, καί πούλησαν τά πρωτο-τόκια τους γιά πολύ λιγότερο άπό ένα πινάκιο φα-κής. Πρέπει άκόμα νά είναι άπίθανα ήλίθιοι. Μπο-ρώ πολύ καλά νά καταλάβω νά δέχεται ένας άν-θρωπος νόμους πού νά προστατεύουν τήν άτομική Ιδιοκτησία, καί τή συσσώρευσή της, ώς τό σημείο πού αύτός ό Ιδιος νά μπορεί κάτω άπ' αύτές τίς συνθήκες νά δημιουργήσει άκόμη κάποια μορφή ό-μορφης, πνευματικής ζωής. Μοϋ είναι δμως σχε-δόν άπίστευτο ένας άνθρωπος πού ή ζωή του έχει φθαρεί καί ρημάξει άπό τέτοιους νόμους νά συμφω-νεί μέ τή συνέχισή τους.

"Ομως, ή έξήγηση δέν είναι καί τόσο δύσκολη. Είναι άπλούστατα αύτή. Ή μιζέρια κι ή φτώχεια εί-ναι τόσο άπόλυτα φθοροποιές, καί παραλύουν τό-σο τή φύση τοϋ άνθρώπου, ώστε καμμία τάξη νά μήν έχει πραγματική συνείδηση τής Ιδιας της τής δυστυχίας. Πρέπει νά τούς τό πούνε ol άλλοι, καί πολύ συχνά δέν τούς πιστεύουν καθόλου. Αύτό πού λέγεται άπό πανίσχυρους έργοδότες στό κατηγορώ τους ένάντια στούς ταραχοποιούς είναι σίγουρα ά-ληθινό. Οί ταραχοποιοί είναι ένα είδος άνθρώπων πού χώνουν τή μύτη τους κι άνακατώνονται, πού έμφανίζονται μιά μέρα ξαφνικά σέ μιά τέλεια Ικα-νοποιημένη τάξη τής κοινωνίας καί σπέρνουν τά ζι-ζάνια τής δυσαρέσκειας άνάμεσα στά μέλη της. Αύτός είναι ό λόγος πού ol ταραχοποιοί είναι τόσο άπόλυτα άναγκαΐοι. Χωρίς αύτούς, σ' αύτή τήν ά-τελή μας κατάσταση, δέ θά γινόταν βήμα πρός τόν πολιτισμό. Ή σκλαβιά νικήθηκε στήν 'Αμερική, δ-χι γιατί έκαναν τίποτα οί Ιδιοι οί σκλάβοι, ή γιατί έ-δειξαν κάν κάποια δυνατή έπιθυμία νά έλευθερω-

30

Page 32: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

θοϋν. Καταργήθηκε έντελώς χάρη στήν ύπερπαρά-νομη δράση όρισμένων ταραχοποιών στή Βοστώνη κι άλλοΰ, πού οί Ιδιοι δέν ήσαν σκλάβοι, οϋτε είχαν σκλάβους, ή όποιαδήποτε άμεση σχέση μέ τό όλο πρόβλημα. Χωρίς καμμία άμφιβολία, ήσαν αύτοί, ol Abolitionists' πού άναψαν τή φλόγα, πού ξεκίνη-σαν όλη τήν Ιστορία. Κι είναι πολύ ένδιαφέρον νά διαπιστώνει κανείς πώς άπ' τούς Ιδιους τούς σκλά-βους είχαν, όχι μόνο έλάχιστη βοήθεια, άλλά καί έ-λάχιστη συμπάθεια- κι όταν τέλειωσε ό πόλεμος κι ol σκλάβοι βρέθηκαν έλεύθεροι, τόσο έλεύθεροι στ' άλήθεια πού νάναι έλεύθεροι άκόμα καί νά πεθά-νουν άπ* τήν πείνα, πολλοί άπ' αύτούς άρχισαν νά νοσταλγούν τή σκλαβιά τους. Γιά τόν άνθρωπο πού σκέφτεται, τό πιό τραγικό γεγονός στή Γαλλική Ε -πανάσταση δέν είναι ότι ή Μαρία Άντουανέττα σκοτώθηκε γιατί ήτανε βασίλισσα, άλλά τό ότι ό ά-πλός πεινασμένος χωριάτης της Vendee2 έτρεξε πρόθυμα νά πεθάνει γιά τό αίσχρό Ιδεώδες τοΰ φέ-ουδα ρχισμοϋ.

Είναι αύτονόητο, λοιπόν, πώς ένας 'Απολυταρ-χικός Σοσιαλισμός δέ θά λύσει τό πρόβλημα. Γιατί, ένώ στήν τωρινή κατάσταση ένας πολύ μεγάλος ά-ριθμός άνθρώπων μπορεί νά ζήσει μέ κάποια δόση έλευθερίας καί έκφρασης καί εύτυχίας, σ' ένα βιο-μηχανοστρατιωτικό καθεστώς, σ' ένα σύστημα ol-κονομικής Τυραννίας, κανένας δέ θάχει μιά τέτοια έλευθερία. Λυπάται κανείς νά βλέπει μιά μερίδα

1 Abolitionists: υπερασπιστής τής κατάργησης τής δουλείας τών Νέ-γρων στήν 'Αμερική.

2 Vendte·. τόπος μάχης τής Γαλλικής 'Επανάστασης μεταξύ μοναρχι-κών κα( άντιμοναρχικών.

31

Page 33: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

τής κοινωνίας μας νά ζεΐ σχεδόν στή σκλαβιά, άλ-λά νά προτείνεις νά λύσεις τό πρόβλημα κάνοντας δλους σκλάβους είναι παιδαριώδες. Ό καθένας πρέπει νά άφεθεϊ έλεύθερος νά διαλέξει τήν έργασία του. Καμμιά μορφή πίεσης δέν πρέπει νά άσκηθεϊ έ-πάνω του. "Αν υπάρξει, τότε ή έργασία του δέ θά-ναι καλή γι' αύτόν, δέ θάναι ή Ιδια καλή, δέ θάν' καλή γιά τούς άλλους. Καί μέ έργασία έννοώ δ-ποιαδήποτε μορφή δραστηριότητας καί δράσης.

Δέ μπορώ νά διανοηθώ πώς ύπάρχει Σοσιαλι-στής, στίς μέρες μας, πού θά πρότεινε στά σοβαρά νά παρουσιάζεται κάθε πρωΐ σέ κάθε σπίτι ένας έ-πιθεωρητής γιά νά βεβαιώσει δτι ό κάθε πολίτης εί-χε ξυπνήσει κι είχε κάνει χειρωνακτική έργασία ό-κτώ συνεχών ώρών. Ή άνθρωπότητα έχει πιά ξεπε-ράσει αύτό τό στάδιο, κι έπιφυλάσσει μιά τέτοια μορφή ζωής γιά κείνους πού, κατά ένα πολύ αυθαί-ρετο τρόπο, διαλέγει νά όνομάζει έγκληματίες. Πρέπει δμως, παρόλ'αύτά, νά δμολογήσω πώς πολλές άπό τίς σοσιαλιστικές άπόψεις πού έπεσαν στήν άντίληψή μου μοΰ φάνηκαν έλαφρώς χρωμα-τισμένες μέ Ιδέες αύταρχισμού, άν δχι άληθινης καταπίεσης. Φυσικά ό αύταρχισμός καί ή καταπίε-ση δέ συζητούνται κάν. Κάθε συνεργασία, κάθε σχέση, πρέπει νά είναι έντελώς έλεύθερη, νά πηγά-ζει άπό τήν έλεύθερη θέληση τοϋ κάθε άνθρώπου. Μόνο στήν έλεύθερη συνεργασία καί σχέση ό άν-θρωπος γίνεται σωστός κι ώραΐος.

Θά μπορούσε δμως νά ρωτήσει κανείς πώς ή 'Ατομικότητα, πού αύτή τή στιγμή βασίζεται στήν ύπαρξη τής άτομικής Ιδιοκτησίας γιά τήν άνάπτυ-ξή της, θά κερδίσει άπό τήν κατάργηση αύτής τής Ιδιας τής άτομικής Ιδιοκτησίας. Ή άπάντηση είναι

32

Page 34: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

πολύ άπλή. Είναι άλήθεια πώς, κάτω άπ' τίς Ισχύ-ουσες συνθήκες, μερικοί άνθρωποι πού Ετυχε νά Ε-χουν δικά τους προσωπικά είσοδήματα, δπως 6 By-ron, ό Shelley, δ Browning, δ Victor Hugo, δ Beaude-laire καί άλλοι, μπόρεσαν κι δλοκλήρωσαν τήν προσωπικότητά τους, σχεδόν άπόλυτα. Ούτε ένας δέν έκανε μιας μέρας δουλειά γιά Υά ζήσει. Γλύτω-σαν άπ' τή φτώχεια. Είχαν ένα τεράστιο πλεονέ-κτημα. Τό ζήτημα είναι άν θά ήταν πρός δφελος τής 'Ατομικότητας ή κατάργηση ένός τέτοιου πλε-ονεκτήματος. "Ας ύποθέσομε πώς καταργείται. Τί θά γίνει τότε ή 'Ατομικότητα; Ποιό θάν* τό κέρδος της;

Τό κέρδος της θά είναι αύτό. Κάτω άπό τίς και-νούργιες συνθήκες ή 'Ατομικότητα θά είναι πολύ πιό έλεύθερη, πολύ πιό δμορφη, καί πολύ πιό βα-θειά άπ' δ,τι αύτή τή στιγμή. Δέ μιλώ γιά τήν 'Ατο-μικότητα πού πραγματώνεται μεγαλόπνοα μέσα στήν έκστασιακή καλλιτεχνική δημιουργία ποιη-τών σάν αύτών πού άνέφερα, μά γιά τή συγκλονι-στική ύπαρκτή 'Ατομικότητα πού κρύβεται πλού-σια μέσα στόν κάθε άνθρωπο, σ' δλόκληρη τήν άν-θρωπότητα. Γιατί ή παραδοχή τής άτομικής Ιδιο-κτησίας στήν πραγματικότητα έβλαψε τήν ύπόθε-ση τής 'Ατομικότητας, τήν τοποθέτησε πάνω σέ βάσεις ψεύτικες, ταυτίζοντας τόν άνθρωπο μ' αυτά πού έχει. 'Οδήγησε τήν 'Ατομικότητα έντελώς στραβά. "Εκανε τό κέρδος, δχι τήν έξέλιξη, σκοπό της. "Ετσι πού ό άνθρωπος πίστεψε πώς αύτό πού είχε σημασία ήταν νά έχεις, καί δέν ήξερε πώς αύτό πού έχει σημασία είναι νά είσαι. Ή άληθινή τελειό-τητα τοΰ άνθρώπου βρίσκεται, δχι σ' αύτό πού ένας άνθρωπος έχει, άλλά σ' αύτό πού ένας άνθρωπος

33

Page 35: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

είναι. Ή άτομική ιδιοκτησία έπνιξε τήν άληθινή 'Α-τομικότητα, κι έφτιαξε μιά 'Ατομικότητα ψεύτικη. 'Απέκλεισε μιά μερίδα τής κοινωνίας άπό τήν εύτυ-χία τής 'Ατομικότητας λιμοκτονώντας την. 'Απέ-κλεισε καί τήν άλλη όδηγώντας την σέ λάθος δρό-μο, καί βαραίνοντάς την. Καί τόσο άπόλυτα ταυτί-σθηκε ή προσωπικότητα ένός άνθρωπου μέ τό τί έ-χει καί τό τί δέν έχει ώστε ό άγγλικός νόμος πάντα άντιμετώπισε τήν προσβολή τής περιουσίας πολύ πιό αύστηρά άπό τήν προσβολή ένός άνθρώπου, καί τά περιουσιακά στοιχεία είναι άκόμα έκεϊνα πού κρίνουν κατά πόσο είσαι ή δέν είσαι έπίσημα "Αγγλος πολίτης. Ή ένέργεια κι ή προσπάθεια πού χρειάζεται γιά ν' άποκτήσει κανείς χρήματα καί περιουσία είναι κι αύτές φοβερά έξουθενωτικές. Σέ μιά κοινωνία σάν τή δική μας, δπου ή άπόκτηση ύ-λικών άγαθών δίνει τέτοια άπέραντη διάκριση, τέ-τοιους τίτλους, τέτοιο κύρος κι άλλα εύχάριστα παρόμοια, ό άνθρωπος δντας έκ φύσεως φιλόδο-ξος, τό βάζει σκοπό νά μαζεύει δλο καί περισσότε-ρα, καί συνεχίζει νά μαζεύει μ' άγωνία καί κόπο ά-κόμα κι δταν έχει άποκτήσει πολύ περισσότερα άπ' δσα θέλει, ή μπορεί νά χρησιμοποιήσει, ή νά χαρεί, ή Ισως νά ξέρει κάν πώς έχει. Ό άνθρωπος μπορεί νά σκοτωθεί στή δουλειά γιά νά άποκτήσει δ,τι ύλικό άγαθό μπορεί νά άποκτηθεΐ, καί, ξέρον-τας κανείς πολύ καλά τί όφέλη καί προνόμια είναι σέ θέση, έχοντάς τα, νά χαρεί, παύει καί ν' άπορεΐ. Δέ μπορεί δμως νά μή λυπάται νά βλέπει πώς ή κοι-νωνία έχει έτσι φτιαχθεϊ ώστε ό άνθρωπος νάχει σπρωχθεΐ σ' ένα χαντάκι πού μέσα του δέ μπορεί έ-λεύθερα ν' άναπτύξει δ,τι θαυμάσιο, δ,τι έξοχο, δ,τι συναρπαστικό βρίσκεται μέσα του — κι έτσι

34

Page 36: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

ζώντας χάνει τήν άληθινή χαρά κι άπόλαυση τής ζωής. Κι είναι άκόμα, κάτω άπ' τίς τωρινές συνθή-κες, φοβερά άνασφαλής. "Ενας άφάνταστα πλού-σιος έμπορας μπορεί νά βρίσκεται — καί συχνά βρίσκεται — κάθε λεπτό τής ζωής του στό έλεος πραγμάτων έντελώς πέρα άπό τό δικό του έλεγχο. "Αν ό άνεμος τύχει καί φυσήξει λίγο περισσότερο, ή ό καιρός άλλάξει, ή κάτι άσήμαντο συμβεί, τό πλοΐο του μπορεί νά βουλιάξει, οί λογαριασμοί του νά πέσουν έξω, καί νάτος ξαφνικά φτωχός, μέ τήν κοινωνική του θέση φευγάτη. Θέλω νά πώ πώς τί-ποτα δέ θάπρεπε νά μπορεί νά βλάψει έναν άνθρω-πο πέρα άπ' τόν ίδιο τόν έαυτό του. Τίποτα άπολύ-τως δέ θάπρεπε νά μπορεί νά ληστέψει έναν άνθρω-πο. Αύτό πού ένας άνθρωπος έχει, είναι αύτό πού βρίσκεται μέσα του. "Ο,τι βρίσκεται έξω άπ' αύτόν θάπρεπε νά μήν έχει σημασία.

Μέ τήν κατάργηση τής άτομικής ιδιοκτησίας, λοιπόν, θά έχομε μιά άληθινή, όμορφη, ύγιή 'Ατο-μικότητα. Κανείς δέ θά σπαταλάει τή ζωή του άπο-κτώντας πράγματα καί τά σύμβολα αύτών τών πραγμάτων. 'Αντί γι' αύτό θά ζει. Καί τό νά ζεις εί-ναι τό πιό σπάνιο πράγμα στόν κόσμο. Οί περισσό-τεροι άνθρωποι ύπάρχουν, τίποτα περισσότερο.

'Αναρωτιέται κανείς άν ποτέ είδαμε τήν πλήρη έκφραση μιας άνθρώπινης προσωπικότητας, πέρα άπ' τόν τομέα τής καλλιτεχνικής δημιουργίας. Στήν πραγματικότητα, δέν έχομε. Ό Καίσαρ, λέει ό Mommsen, ύπήρξε ό μόνος τέλειος κι όλοκληρω-μένος άνθρωπος. "Ομως πόσο τραγικά άνασφαλής ήταν ό Καίσαρ! "Οπου ή άσκηση δύναμης, έκεϊ κι ό φόβος τής δύναμης. Ό Καίσαρ ύπήρξε πολύ τέ-λειος, άλλά ή τελειότητά του άκολουθοϋσε δρό-

35

Page 37: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

μους πολύ έπικίνδυνους. Ό Μάρκος Αύρήλιος ή-ταν δ τέλειος άνθρωπος, λέει ό Renan. Σίγουρα, ό μέγας αυτοκράτωρ ύπήρξε ένας άνθρωπος τέλειος. Μά πόσο άνυπόφορες όλες έκεΐνες ol άπαιτήσεις πάνω του! Παραπατούσε κάτω άπ' τό βάρος τής αυτοκρατορίας. "Ηξερε καλά πόσο λίγος ήταν έ-νας μόνο άνθρωπος νά κουβαλήσει τό βάρος έκεί-νης τής γιγάντιας κι άπέραντης σφαίρας. Αύτό πού έγώ έννοώ μέ τέλειο άνθρωπο είναι ό άνθρωπος πού άναπτύσσεται κάτω άπό τέλειες συνθήκες· κά-ποιος πού δέν είναι πληγωμένος, ή άνήσυχος, ή σα-κατεμένος, ή νοιώθει πώς κινδυνεύει. ΟΙ περισσό-τερες άνθρώπινες προσωπικότητες άναγκάσθηκαν κάποια στιγμή νά έπαναστατήσουν. Ή μισή τους δύναμη σπαταλήθηκε στή διαμαρτυρία καί τήν προστριβή. Ή προσωπικότητα τοϋ Byron, παρα-δείγματος χάριν, σπαταλήθηκε φοβερά στήν πάλη ένάντια στή βλακεία καί τήν ύποκρισία καί τόν μι-κροαστισμό των "Αγγλων. Τέτοιες μάχες δέ μεγα-λώνουν πάντα τή δύναμη· συχνά μεγαλώνουν τήν άδυναμία. Ό Byron δέ μπόρεσε ποτέ νά μας δώσει όλα όσα θά μπορούσε νά μας έχει δώσει. Ό Shelley ξέφυγε πιό εύκολα. "Οπως ό Byron, έφυγε άπ' τήν 'Αγγλία όσο νωρίτερα μπόρεσε. Μά έκεϊνος δέν ή-ταν τόσο γνωστός. "Αν ρί "Αγγλοι είχαν καταλάβει πόσο μεγάλος ποιητής ήταν στήν πραγματικότητα, θά πέφταν πάνω του μέ νύχια καί δόντια, καί θάκα-ναν τή ζωή του όσο άνυπόφορη μπορούσαν. Εύτυ-χώς δέν είχε καί τόσο περίοπτη θέση στήν άγγλική κοινωνία, κι έτσι, ώς ένα βαθμό, γλύτωσε. Παρόλ' αύτά, άκόμα καί στόν Shelley ό τόνος τής έπανά-στασης είναι ύπέρ τό δέον δυνατός. Ό τόνος τής τέλειας προσωπικότητας δέν είναι ένας τόνος έπα-

36

Page 38: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

Byron

« Ή προσωπικότητα τοϋ Byron σπαταλήθηκε φοβερά στήν πάλη ένάντια στή βλακεία καί τήν ύποκρισία. »

Page 39: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

νάστασης, άλλά γαλήνης. Θά είναι κάτι τό θαυμάσιο — ή άληθινή προσω-

πικότητα τοϋ άνθρώπου — δταν τή δούμε. Θά άνα-πτύσσεται φυσικά καί άπλά, δπως Ενα λουλούδι ή ένα δένδρο. Δέ θά βρίσκεται σ' άντίθεση. Δέ θά συ-ζητάει καί δέ θά τσακώνεται. Δέ θά άποδεικνύει τί-ποτα. Θά ξέρει τά πάντα. Κι δμως δέ θ' άσχολεϊται μέ τή γνώση. Γιατί θάχει σοφία. Ή άξία της δέ θά μετριέται μέ άξιες τής ύλης. Δέ θά έχει τίποτα. Κι δμως θάχει τά πάντα, κι δ,τι κι άν πάρει κανείς άπ' αύτήν, έκείνη άκόμα θά έχει, τόσο πλούσια θά εί-ναι. Δέ θ' άνακατεύεται συνέχεια στίς ζωές τών άλ-λων, καί δέ θά γυρεύει νά γίνουν κι οί άλλοι δπως αύτή. Θά τούς άγαπάει γιατί θά είναι διαφορετικοί. Κι δμως, μ' δλο πού δέ θ' άνακατεύεται στίς ζωές τών άλλων, θά βοηθάει δλους, δπως άκριβώς ένα δμορφο πράγμα μάς βοηθάει, μέ τό νά είναι αύτό πού είναι. Ή προσωπικότητα τοϋ άνθρώπου θά εί-ναι άφάνταστα θαυμάσια, θά είναι τόσο θαυμάσια δσο ή προσωπικότητα ένός παιδιού.

Στήν άνάπτυξή της θά βοηθηθεί άπ' τόν Χρι-στιανισμό, άν οί άνθρωποι τό θελήσουν· μά άν οί άνθρωποι δέν τό θελήσουν, θ' άναπτυχθεϊ σίγουρα παρόλ' αύτά. Γιατί δέ θά νοιάζεται γιά τό παρελ-θόν, δέ θά κάθεται νά σκέφτεται άν τά πρά^αατα γίνανε ή δέ γίναν. Ούτε θά δεχθεί νόμους άλλους άπ' τούς δικούς της· ούτε άλλη δύναμη κι άρχή άπό τή δύναμη καί τήν άρχή της. "Ομως θά νοιώθει ά-γάπη γι' αύτούς πού γύρεψαν νά τή δυναμώσουν, καί θά μιλάει συχνά γι' αύτούς. Κι άπ' αύτούς ένας ήταν ό Χριστός.

«Γνώθι Σαυτόν!» έγραφε πάνω άπ' τήν πύλη τοϋ άρχαίου κόσμου. Πάνω άπ' τήν πύλη τοΰ καινούρ-

38

Page 40: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

γιου κόσμου θά γράφει, «Γίνε ό Εαυτός Σου». Καί τό μήνυμα τοϋ Χρίστου στόν άνθρωπο δέν ήταν άλ-λο άπ' αύτό «Γίνε ό Εαυτός Σου». Αύτό είν' τό μυ-στικό τοϋ Χριστοϋ.

"Οταν ό Χριστός μιλάει γιά τούς φτωχούς έννο-εΐ άπλώς προσωπικότητες, δπως άκριβώς δταν μι-λάει γιά πλούσιους δέν έννοεΐ παρά έκείνους πού δέν έχουν άναπτύξει τήν προσωπικότητά τους. Ό Χριστός ζοΰσε σέ μιά κοινωνία πού έπέτρεπε τή συσσώρευση τών ύλικών άγαθων δπως κι ή δική μας, καί τό εύαγγέλιο πού δίδαξε έλεγε, δχι δτι σέ μιά τέτοια κοινωνία είναι πλεονέκτημα νά ζει ό άν-θρωπος μέ έλάχιστη βρώμικη τροφή, νά φοράει κουρελιασμένα, βρώμικα ροϋχα, νά κοιμάται σέ φριχτά, βρώμικα σπίτια, καί μειονέκτημα νά ζεις σέ ύγιεΐς, εύχάριστες κι άξιοπρεπεΐς συνθήκες. Μιά τέτοια άποψη θά ήταν λανθασμένη γιά τότε σέ κεί-νες τίς χώρες, καί φυσικά, πολύ περισσότερο γιά τώρα στήν 'Αγγλία· γιατί δσο ό άνθρωπος άνεβαί-νει ψηλότερα πρός τό Βορρά οί ύλικές άνάγκες ά-ποκτοϋν μεγαλύτερη ζωτική σημασία, καί ή κοινω-νία μας είναι άπέραντα πιό σύνθετη, κι έχει νά έπι-δείξει πολύ πιό άκραΐες καταστάσεις πολυτέλειας κι έξαθλίωσης άπό δποια κοινωνία στό παρελθόν. Αυτό πού έννοοΰσε ο Χριστός ήταν αύτό. Είπε στόν άνθρωπο, «"Εχεις μιά προσωπικότητα πού είναι θαυμάσια. 'Ανάπτυξέ την. Γίνε δ έαυτός σου. Μή φαντασθείς πώς ή τελειότητά σου βρίσκεται στό νά μαζεύεις ή ν' άποκτάς πράγματα έξωτερικά. Ή ά-

γάπη σου καί τά αίσθήματα βρίσκονται μέσα σου. "Αν μόνο γινόταν νά τό καταλάβεις αύτό, δέ θάθε-λες νά είσαι πλούσιος. Τά πλούτη τά γνωστά μπο-ρούν νά σοϋ άφαιρεθοϋν. Τά πλούτη τά άληθινά δέ

39

Page 41: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

μπορούν. Στό θησαυροφυλάκιο τής ψυχής σου, βρί-σκονται άναρίθμητα πράγματα πολύτιμα, πού κα-νείς δέ μπορεί νά στά κλέψει. Κι έτσι, προσπάθησε μέ τέτοιο τρόπο νά φτιάξεις τή ζωή σου πού τά πράγματα τά έξωτερικά νά μή σέ βλάφτουν. Κι ά-κόμα προσπάθησε ν' άπαλλαγεϊς άπ' τήν Ιδιοκτη-σία. Σημαίνει φοβερή άπασχόληση, άτέλειωτη δου-λειά, συνεχή άδικία. Ή Ιδιοκτησία μπαίνει έμπόδιο στήν 'Ατομικότητα κάθε στιγμή». Πρέπει νά ση-μειωθεί πώς δέ λέει ό Χριστός πώς οί φτωχοί είναι άναγκαστικά καλοί, κι ol πλούσιοι άναγκαστικά κακοί. Αύτό δέ θάταν άληθινό. Οί πλούσιοι είναι, σά τάξη κοινωνική, καλλίτεροι άπό τούς φτωχούς, πιό ήθικοί, μέ περισσότερη πνευματικότητα, καλ-λίτερους τρόπους. 'Υπάρχει μιά μόνο τάξη στήν κοινωνία πού σκέφτεται τά χρήματα πιό πολύ άπ' τούς πλούσιους, κι αυτοί είναι οί φτωχοί. Οί φτωχοί δέ μπορούν νά σκεφθούν τίποτ' άλλο. Αύτή είναι ή τραγωδία τού νάσαι φτωχός. Αύτό πού πράγματι θέλει νά πει ό Χριστός, είναι πώς ό άνθρωπος φθά-νει τήν τελειότητα, όχι μέσα άπ' αύτό πού έχει, οϋτ' άπ' αύτό πού κάνει, άλλά πέρα γιά πέρα μέσα άπ' αύτό πού είναι. Κι έτσι ό πλούσιος νέος πού έρχεται στό Χριστό έμφανίζεται σάν ένας έντέλως καλός πολίτης, πού ποτέ δέν πήγε ένάντια στούς νόμους τής πατρίδας του, ή ένάντια στίς έντολές τής θρη-σκείας του. Είναι έντελώς άξιοπρεπής, μέ τή συνη-θισμένη έννοια αύτής τής καθόλου συνηθισμένης λέξης.

Τού λέει ό Χριστός, «"Αφησε τά ύπάρχοντά σου. Σ' έμποδίζουν νά φθάσεις τήν τελείωσή σου. Σοΰ είναι άλυσίδες. Σού είναι βάρος. Ή προσωπι-κότητά σου δέν τάχει άνάγκη. Μέσα, όχι πέρα άπό

40

Page 42: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

σένα, θά βρεις αύτό πού πραγματικά είσαι, πού πραγματικά θέλεις». Καί στούς δικούς του φίλους λέει τά Ιδια. Τούς λέει νά είναι ό έαυτός τους, καί νά μή νοιάζονται συνέχεια γι' άλλα πράγματα. Τί σημασία έχουν τά άλλα πράγματα; Ό άνθρωπος είναι πλήρης αύτός ό Ιδιος, μόνος του. "Οταν βγούν έξω στόν κόσμο, ό κόσμος δέ θά δεχθεί δσα τοϋ ποϋν. Είναι άναπόφευκτο. Ό κόσμος μισεί τήν 'Α-τομικότητα. Μά αύτό δέν πρέπει νά τούς κάνει νά άνησυχοϋν. Πρέπει νά μείνουν γαλήνιοι, στραμμέ-νοι μέσα βαθιά στόν έαυτό τους. "Αν κάποιος τούς πάρει τό μανδύα, έκεΐνοι νά τού δώσουν τό χιτώνα τους, γιά νά τού δείξουν πώς τ' άγαθά τά ύλικά δέν έχουν σημασία. "Αν κάποιος τούς προσβάλλει, αύ-τοί, δέν πρέπει ν' άπαντήσουν. Τί σημασία μπορεί νάχει; Τά πράγματα πού λένε οί άνθρωποι γιά έναν άνθρωπο δέν τόν άλλάζουν τόν άνθρωπο αύτό. Εί-ναι αύτό πού είναι. Ή κοινή γνώμη δέν έχει καμμία άπολύτως άξία. 'Ακόμα κι άν οί άνθρωποι μεταχει-ρισθούν βία έναντίον τους, έκεΐνοι δέν πρέπει ν' ά-παντήσουν μέ βία. Αύτό θά σήμαινε πώς χαμήλω-σαν κι αύτοί στό Ιδιο χαμηλό έπίπεδο. Κι έξάλλου, άκόμα καί στή φυλακή, ένας άνθρωπος μπορεί νά είναι άπόλυτα έλεύθερος. Ή ψυχή του μπορεί νά εί-ναι έλεύθερη. Ή προσωπικότητά του άτάραχη. Μπορεί νά βρίσκεται σ' άπόλυτη άρμονία καί γα-λήνη. Καί πάνω άπ' δλα, δέν πρέπει νά μπαίνουν στίς ζωές τών άνθρώπων καί νά τούς κρίνουν μ' ό-ποιοδήποτε τρόπο. Ή προσωπικότητα τού άνθρώ-που είναι ένα πολύ μεγάλο μυστήριο. "Ενας άνθρω-πος δέ μπορεί πάντοτε νά κριθεί άπ' αύτό πού κά-νει. Μπορεί νά ύπακούει στό νόμο, καί νάναι άνά-ξιος. Μπορεί νά πηγαίνει ένάντια στό νόμο, κι δ-

41

Page 43: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

Shelley

« "Αν είχαν καταλάβει πόσο μεγάλος ποιητής ήταν.. . θά πέ-φταν πάνω του μέ νύχια καί δόντια.. . »

Page 44: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

μως νά είναι καλός. Μπορεί νά είναι κακός, χωρίς ποτέ νά έχει κάνει κακό. Μπορεί νά κάνει ένα έγ-κλημα ένάντια στήν κοινωνία, κι δμως μέσα άπ' αύτό τό έγκλημα νά βρει τή λύτρωση καί τήν τε-λείωσή του.

Κάποια γυναίκα πήγε μέ άλλον, άπάτησε τόν άντρα της. Δέ μαθαίνομε τήν Ιστορία τής άγάπης της, μά έκείνη ή άγάπη πρέπει νά ήτανε πολύ μεγάλη· γιατί είπε ό Χριστός πώς τής συχωρέθηκαν οί άμαρτίες, δχι γιατί μετάνοιωσε, άλλά γιατί ή ά-γάπη της ήταν τόσο θαυμάσια καί δυνατή. 'Αργό-τερα, λίγο προτού πεθάνει, δπως ό Χριστός καθό-τανε σέ μιά γιορτή, ή γυναίκα έτρεξε κι έλουσε τά μαλλιά του μέ άρωμα άκριβό. Οί φίλοι του προσπά-θησαν νά τήν κρατήσουν, κι είπαν πώς ήτανε σπά-ταλη, καί πώς τά χρήματα πού φύγαν γιά τ' άρώμα-τα έπρεπε νά δοθούνε στούς φτωχούς ή κάτι τέτοιο. Ό Χριστός δέ συμφώνησε. Τούς θύμισε πώς οί ά-νά^κες οί ύλικές τοϋ 'Ανθρώπου ήταν μεγάλες κι ά-σταμάτητες, δμως οί άνάγκες τοΰ 'Ανθρώπου οί πνευματικές ήταν άκόμα μεγαλύτερες, καί πώς μέ-σα σέ μιά θεϊκή στιγμή, διαλέγοντας τή δική της έκφραση τή μία τή μοναδική, μιά άνθρώπινη προ-σωπικότητα μπορούσε νά γίνει τέλεια, νά φθάσει τό ύψιστο σημείο τής τελείωσής της. Ό κόσμος, μέ-χρι σήμερα, λατρεύει σάν άγία τή γυναίκα έκείνη.

Ναί, ύπάρχουν άνοίγματα κι υπαινιγμοί στήν 'Ατομικότητα. Ό Σοσιαλισμός άναιρεΐ τήν οίκογέ-νεια, γιά παράδειγμα. Μέ τήν κατάργηση τής άτο-μικής Ιδιοκτησίας, δ γάμος μέ τήν τωρινή του μορ-φή πρέπει νά σβήσει. Αύτό είναι μέρος τοϋ προ-γράμματος. Ή 'Ατομικότητα τό δέχεται αύτό καί τό κάνει καλλίτερο. Μετατρέπει τό νομικό χρέος

43

Page 45: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

σέ μιά μορφή έλευθερίας πού θά βοηθήσει τήν πλή-ρη άνάπτυξη τής προσωπικότητας, καί θά κάνει τήν άγάπη τοϋ άντρα καί τής γυναίκας πιό θαυμά-σια, πιό όμορφη, πιό έξευγενιστική. Ό Χριστός τό γνώριζε αύτό. 'Αρνήθηκε τίς άπαιτήσεις τής οικο-γενειακής ζωής, μ' όλο πού υπήρχαν πολύ έντονα στίς μέρες καί στήν κοινωνία του. «Ποιά είναι ή μητέρα μου; Ποιοί είν' οί άδελφοί μου;» είπε, όταν κάποιος τοϋ μήνυσε πώς ήθελαν νά τοϋ μιλήσουν. Κι δταν ένας άπό αύτούς πού τόν άκολουθοΰσαν ζήτησε άδεια νά πάει νά θάψει τόν πατέρα του, «'Αφήστε τούς νεκρούς νά θάψουν τούς νεκρούς τους», ήταν ή φοβερή του άπάντηση. Δέν έπέτρεπε καμμιά άξίωση, κανένα δικαίωμα πάνω στήν άν-θρώπινη προσωπικότητα.

Κι έτσι έκεϊνος θά λέγεται ότι ζει μιά ζωή «κατά Χριστόν» πού θά είναι τέλεια κι άπόλυτα ό έαυτός του. Μπορεί νά είναι ένας μεγάλος ποιητής, ή ένας μεγάλος έπιστήμονας, ένας νεαρός φοιτητής στό Πανεπιστήμιο, ή κάποιος πού φυλάει πρόβατα στό βάλτο· ένας δημιουργός έργων θεατρικών, σάν τόν Shakespeare, ή ένας στοχαστής τοϋ Θεού, σάν τόν Spinoza, ή ένα παιδί πού παίζει σέ ένα κήπο, ή ένας ψαράς πού ρίχνει τά δίχτυα του στή θάλασσα. Δέν έχει σημασία τί είναι, σημασία έχει ότι έκπληρώνει τήν τελειότητα τής ψυχής πού βρίσκεται μέσα του. Κάθε μίμηση σέ θέματα ήθικής καί θέματα ζωής εί-ναι ένα λάθος. Μέσα στούς δρόμους τής 'Ιερουσα-λήμ σέρνεται κάποιος πού είναι τρελλός καί κου-βαλάει ένα ξύλινο σταυρό πάνω στούς ώμους. Ό "Αγιος Δαμιανός άκολουθοϋσε σωστά τά λόγια τοϋ Χρίστου σάν πήγε νά ζήσει μέ τούς λεπρούς, γιατί σ' αύτή του τή θυσία έκπλήρωσε πλέρια δ,τι καλλί-

44

Page 46: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

τερο βρισκόταν μέσα του. "Ομως δέν έμοιαζε πε-ρισσότερο μέ τό Χριστό άπ' δ,τι ό Wagner δταν έκ-πλήρωνε τήν ψυχή του στή μουσική· ή ό Shelley δ-ταν έκπλήρωνε τήν ψυχή του στό τραγούδι. Δέν ύ-πάρχει ένας καί μόνο τύπος γιά τόν άνθρωπο. 'Υ-πάρχουν τόσες τελειότητες δσες καί άτελεΐς άν-θρωποι. Κι ένώ στίς άπαιτήσεις τής άγάπης γιά τόν συνάνθρωπο μπορεί ό άνθρωπος νά ένδώσει καί νά μείνει έλεύθερος, στίς άπαιτήσεις τυφλής ύποταγής στίς άξιες καί στίς μορφές ζωής καί έκφρασης τής κοινωνίας κανείς δέ γίνεται νά ένδωσει καί νά συ-νεχίσει νά είναι έλεύθερος.

Τήν 'Ατομικότητα, λοιπόν, είναι έκεϊνο πού μέ-σα άπό τό Σοσιαλισμό τελικά θέλομε νά κατορθώ-σομε. Σά φυσικό έπακόλουθο τό Κράτος θά πρέπει νά παραιτηθεί άπό κάθε Ιδέα κυβέρνησης τών άν-θρώπων. Θά πρέπει νά παραιτηθεί γιατί, δπως κά-ποιος σοφός είπε πολλούς αίωνες πρίν τό Χριστό, ύπάρχει αύτό πού λέγεται «άφήνω τήν άνθρωπότη-τα στήν ήσυχία της»· δέν ύπάρχει δμως τίποτα πού νά λέγεται «κυβερνώ τήν 'Ανθρωπότητα». Κάθε μορφή κυβέρνησης είναι μία άποτυχία. Ό δεσποτι-σμός είναι άδικος άπέναντι σέ δλους, άκόμα κι ά-πέναντι στόν Ιδιο τόν άδικο δεσπότη, πού πιθανό-τατα νά έχει γίνει γιά καλλίτερα πράγματα. Οί όλι-γαρχίες είναι άδικες άπέναντι στούς πολλούς, κι οί όχλοκρατίες άπέναντι στούς λίγους. Κάποτε μεγά-λες έλπίδες γεννήθηκαν μέ τή δημοκρατία· δμως δημοκρατία δέ σημαίνει άλλο άπ' τήν καταπίεση τοϋ λαού άπό τό λαό γιά τό λαό. 'Αποκαλύφθηκε. Πρέπει νά πω πώς καιρός ήταν, γιατί κάθε έξουσία είναι έξευτελιστική. 'Εξευτελίζει κι αύτούς πού τήν άσκοΰν, κι έκείνους πάνω στούς δποίους άσκεΐται.

45

Page 47: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

"Οταν έπιβάλλεται βίαια, χυδαία κι έγκληματικά, φέρνει καλό άποτέλεσμα, δημιουργώντας, ή πάν-τως σπρώχνοντας στήν έπιφάνεια, τό πνεύμα τής διαμαρτυρίας καί τής έξέγερσης, τήν 'Ατομικότη-τα δηλαδή πού τελικά καί θά τήν έξοντώσει. "Οταν έπιβάλλεται μέ κάποιο βαθμό καλωσύνης, κι άκο-λουθεϊται άπό βραβεία καί τιμές, είναι φοβερά έπι-κίνδυνη. Οί άνθρωποι, σ' αύτή τήν περίπτωση, έ-χουν λιγότερη συνείδηση τής φοβερής πίεσης πού άσκεΐται πάνω τους, κι έτσι συνεχίζουν καί ζοΰν σ' ένα είδος άχαρης άνεσης, σάν τά χαϊδεμένα ζώα, χωρίς ποτέ νά συνειδητοποιούν πώς πολύ πιθανόν σκέφτονται Ιδέες άλλων άνθρώπων, ζοΰν μέ άλλων άνθρώπων κριτήρια, φορούν, θά έλεγα, αύτό πού θά μπορούσε νά πει κανείς τά φορεμένα ρούχα άλ-λων άνθρώπων, καί ποτέ ούτε λεπτό δέν είναι ό έ-αυτός τους. «'Εκείνος πού θέλει νά μείνει έλεύθε-ρος», λέει κάποιος ώραΐος φιλόσοφος, «δέν πρέπει νά προσαρμόζεται». Κι ή έξουσία, έξαγοράζοντας τούς άνθρώπους γιά νά ύποταχθοϋν στούς γύρω νό-μους τούς κοινωνικούς, δημιουργεί ένα πολύ χυ-δαίο είδος καλοταϊσμένης βαρβαρότητας άνάμεσά μας.

Μέ τήν κατάργηση τής έξουσίας θά καταργηθεί καί ή τιμωρία. Κι αύτό θά είναι ένα μεγάλο κέρδος, ένα κέρδος, στ' άλήθεια, άνυπολόγιστης άξίας. Καθώς κανείς διαβάζει Ιστορία, δχι στή διαστρε-βλωμένη καί λογοκριμένη μορφή πού κυκλοφορεί στίς γνωστές αύτές έκδόσεις γιά παιδιά κι έρασιτέ-χνες σπουδαστές, άλλά στίς πηγές τίς αύθεντικές κάθε έποχής, άρρωσταίνει νά βλέπει, δχι τά έγκλή-ματα πού έκαναν οί κακοί, άλλά τίς τιμωρίες πού έπέβαλαν οί καλοί· καί μιά κοινωνία όδηγεΐται ά-

46

Page 48: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

πείρως πιό σταθερά στήν άποκτήνωση άπό τήν πα-ραδεκτή κι έπίσημη άσκηση τής τιμωρίας παρά ά-πό τήν κατά καιρούς έκτέλεση ένός έγκλήματος. 'Ακολουθεί φυσικά πώς δσο πιό συχνή ή τιμωρία τόσο πιό συχνό τό έγκλημα, καί τό μεγαλύτερο μέ-ρος τής σύγχρονης νομοθεσίας έχοντας κάνει αύτή τή σίγουρη διαπίστωση, έχει βάλει σά σκοπό τή μείωση τής τιμωρίας στό βαθμό πού πιστεύει πώς μπορεί. "Οπου κατάφερε νά τήν μειώσει, τό άποτέ-λεσμα ύπήρξε πάντοτε έξαιρετικά καλό. Λιγότερη τιμωρία, λιγότερο έγκλημα. "Οταν ή τιμωρία θά έ-χει σταματήσει έντελως, τό έγκλημα ή θά πάψει νά ύπάρχει ή, άν ύπάρξει, θά άντιμετωπισθεΐ άπό για-τρούς σάν μιά πολύ σοβαρή περίπτωση ψυχικής διαταραχής, πού θά πρέπει νά θεραπευθεί μέ καλω-σύνη καί φροντίδα. Γιατί αύτοί πού όνομάζονται έγκληματίες στίς μέρες μας δέν είναι καθόλου έγ-κληματίες. Ή στέρηση καί ή πείνα, κι δχι ή άμαρ-τία είναι ή πηγή τοϋ σύγχρονου έγκλήματος. Κι αύ-τός είναι ό λόγος πού ol σύγχρονοι έγκληματίες μας είναι, σάν τάξη, τόσο άπόλυτα χωρίς ένδιαφέ-ρον άπό δποια άποψη ψυχολογική. Δέν είναι οϋτε συγκλονιστικοί δπως ένας Macbeth, μά οϋτε καί τρομεροί δπως ένας VautrinK Δέν είναι άλλο άπ' αύτό πού θά γινόντουσαν σεβάσμιοι, κοινοί πολίτες άν δέν είχαν άρκετό φαΐ νά χορτάσουν. "Οταν ή ά-τομική Ιδιοκτησία καταργηθεί δέ θά ύπάρχει λόγος γιά έγκλημα, δέ θά έχει ζήτηση* θά πάψει νά ύφί-σταται. Φυσικά δλα τά έγκλήματα δέν είναι έγκλή-ματα ένάντια στήν Ιδιοκτησία, μ' δλο πού αύτά ά-

1 Vautrin·. ήρωας τοϋ Baljac, άπό τούς πιό δυνατούς. Μέγας έγκλημα-τίας πού κατάφερε νά γίνει άρχηγός τής μυστικής άστυνομίας.

47

Page 49: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

κριβώς τά έγκλήματα, έκτιμώντας αύτό πού ένας άνθρωπος έχει περισσότερο άπ' αύτό πού ένας άν-θρωπος είναι, ό 'Αγγλικός νόμος τιμωρεί μέ τήν πιό άγρια καί φοβερή αύστηρότητα (άν έξαιρέσομε τό έγκλημα τής δολοφονίας, καί θεωρήσομε τό θάνα-το χειρότερο άπό τά καταναγκαστικά έργα, ένα σημείο πάνω στό όποιο οί έγκληματίες μας, έχω τήν έντύπωση, διαφωνούν). "Ομως μ' όλο πού ένα έγκλημα μπορεί νά μήν έχει γίνει ένάντια στήν Ιδιο-κτησία, μπορεί νά πηγάζει άπό τή δυστυχία καί τήν άγανάκτηση καί τήν κατάθλιψη πού προκαλεί τό άδικο καί λάθος σύστημα τής κοινωνίας μας σχετι-κά μέ τήν Ιδιοκτησία, κι έτσι, όταν τό σύστημα αύ-τό καταργηθεί, μαζί του καί τό έγκλημα θά σταμα-τήσει. "Οταν κάθε μέλος τής κοινωνίας έχει όσα χρειάζεται γιά νά ζήσει, καί δέν ένοχλεΐται άπό τό γείτονα, δέ θά ένδιαφέρεται κι αύτό μέ τή σειρά του νά άσχοληθεϊ μ' όποιονδήποτε άλλο. Ή ζήλεια, πού άποτελεϊ μιά άφάνταστα μεγάλη πηγή έγκλή-ματος στή σύγχρονη ζωή, είναι ένα αίσθημα πολύ στενά δεμένο μέ τή στάση καί τίς Ιδέες μας περί Ι-διοκτησίας, καί στό Σοσιαλισμό καί τήν 'Ατομικό-τητα θά σβήσει. 'Αξίζει νά σημειωθεί ότι στίς φυλές μέ κομμουνιστικές βάσεις ή ζήλεια είναι έντελως ά-γνωστη.

Τώρα καθώς τό Κράτος δέ θά κυβερνάει, μπο-ρεί νά ρωτήσει κανείς ποιός θά είναι ό ρόλος του. Τί πρόκειται τό Κράτος νά κάνει. Τό Κράτος θά εί-ναι ένας πρόθυμος κατασκευαστής καί προμηθευ-τής άναγκαίων είδών. Τό Κράτος θά φτιάχνει δ,τι είναι χρήσιμο. Τό άτομο δ,τι είναι ώραϊο. Καί μιά κι άναφέρομαι στή λέξη έργασία, δέ μπορώ νά μήν πω πώς πολλές άνοησίες γράφονται σήμερα γύρω

48

Page 50: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

άπ* τήν Αξιοπρέπεια τής χειρωνακτικής έργασίας. Δέν ύπάρχει τίποτα τό ύποχρεωτικά ευχάριστο στή χειρωνακτική έργασία, πού στό μεγαλύτερό της ποσοστό είναι άπολύτως έξευτελιστική. Είναι πνευ-ματικά καί ήθικά βλαβερό γιά τόν άνθρωπο νά κά-νει ό,τιδήποτε στό όποιο δέ βρίσκει εύχαρίστηση, καί πολλές μορφές έργασίας είναι έντελώς άχαρη άπασχόληση, καί πρέπει ν' άναγνωρίζονται σάν τέ-τοιες. Νά σκουπίζεις έπί όκτώ ώρες τήν ήμέρα ένα μουλιασμένο στό λασπόχιονο σταυροδρόμι δταν φυσάει ό άνεμος άπ' τά άνατολικά, είναι μιά έξορ-γιστική κι άηδής άπασχόληση. Νά τό σκουπίζεις μέ πνευματική, ήθική καί σωματική άξιοπρέπεια μοΰ φαίνεται άδύνατον. Νά τό σκουπίζεις μέ χαρά θά ήταν φοβερό. Ό άνθρωπος είναι φτιαγμένος γιά κάτι καλλίτερο άπό τό νά ένοχλεΐ τή βρωμιά καί τή σκόνη. Κάθε τέτοια δουλειά πρέπει νά γίνεται άπό τίς μηχανές.

Καί δέν έχω καμμιά άμφιβολία πώς έτσι θά γί-νει. Ώ ς τώρα, ό άνθρωπος ύπήρξε, ώς ένα σημείο, σκλάβος τών μηχανών, κι ύπάρχει κάτι τό τραγικό στό γεγονός πώς μόλις ό άνθρωπος έφτιαξε τίς μη-χανές γιά νά κάνουν τίς δουλειές του γι' αύτόν, άρ-χισε νά λιμοκτονεί. Αύτό, δμως, είναι, φυσικά, τό άποτέλεσμα τοϋ συστήματος Ιδιοκτησίας κι άντα-γωνισμοΰ πού Ισχύει στήν κοινωνία μας. "Ενας άν-θρωπος έχει στήν κατοχή του μιά μηχανή πού κά-νει τή δουλειά πεντακοσίων άνθρώπων. Πεντακό-σιοι άνθρωποι, λοιπόν, διώχνονται άπ' τίς δουλειές τους, καί, μή βρίσκοντας άλλη δουλειά, άρχίζουν καί πεινούν καί γίνονται κλέφτες. "Ενας καί μόνο άνθρωπος άποκτάει τή μηχανή καί τήν κρατάει δι-

49

Page 51: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

κή του, κι έχει έτσι πεντακόσιες φορές περισσότε-ρα άπ' δ,τι θάπρεπε, καί πολύ πιθανό, πού έχει καί πολύ μεγαλύτερη σημασία, πολύ περισσότερα άπ' δ,τι πράγματι θέλει. "Αν αύτή ή μηχανή άνήκε σέ δ-λους, θά ήταν γιά τό δφελος δλων. Θά ήταν ένα ά-πόκτημα γιά τήν κοινωνία δλόκληρη. Κάθε έργα-σία μή πνευματική, κάθε μονότονη, βαρετή έργα-σία, κάθε έργασία πού έχει νά κάνει μέ πράγματα φοβερά, κάτω άπό συνθήκες φοβερές, πρέπει νά γί-νεται άπ' τίς μηχανές. Οί μηχανές πρέπει νά έργά-ζονται γιά τόν άνθρωπο στ' άνθρακωρυχεΐα, νά κα-θαρίζουν, νά κάνουν τή δουλειά τοϋ θερμαστή στά πλοία, νά σκουπίζουν τούς δρόμους, νά στέλνουν τά μηνύματα δταν βρέχει, νά κάνουν δ,τι είναι κου-ραστικό καί βαρετό. "Οπως είναι τώρα τά πράγμα-τα οί μηχανές συναγωνίζονται τόν άνθρωπο. Κάτω άπό σωστές συνθήκες οί μηχανές θά ύπηρετήσουν τόν άνθρωπο. Δέν ύπάρχει ή παραμικρή άμφιβολία πώς αύτό είναι τό μέλλον τής μηχανής· κι δπως ά-κριβώς τά δένδρα μεγαλώνουν τήν ώρα πού δ πλούσιος γαιοκτήμονας ήσυχος κοιμάται, μέ τόν Ι-διο τρόπο τήν ώρα πού ή 'Ανθρωπότητα θά διασκε-δάζει, ή θ' άπολαμβάνει λεπτές άπολαύσεις — πού αύτό κι δχι ή έργασία είναι έξάλλου καί δ κύριος σκοπός τοϋ άνθρώπου — ή θά φτιάχνει δμορφα πράγματα ή θά διαβάζει δμορφα πράγματα, ή ά-πλώς θ' άγναντεύει τόν κόσμο μέ έκσταση καί θαυ-μασμό, οί μηχανές θά κάνουν τίς δυσάρεστες κι ά-ναγκαΐες δουλειές. Ή άλήθεια είναι, πώς ό πολιτι-σμός χρειάζεται σκλάβους. Είχανε δίκιο έκεΐνοι οί "Ελληνες. "Αν δέν ύπάρχουν σκλάβοι νά κάνουν τίς άσχημες, φοβερές, βαρετές δουλειές, δ στοχα-σμός κι ή τέχνη είναι σχεδόν άδύνατα. Ή άνθρώπι-

50

Page 52: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

νη σκλαβιά είναι άδικη, έπικίνδυνη, κι έξευτελιστι-κή. Τό μέλλον τοΰ κόσμου βασίζεται στή μηχανική σκλαβιά, στή σκλαβιά τής μηχανής. Κι όταν ol μορφωμένοι άνθρωποι κι οί έπιστήμονες δέ θ' άναγ-κάζονται νά τρέχουν στίς μίζερες, άθλιες φτωχογει-γονιές νά μοιράζουν χαλασμένο κακάο καί χειρό-τερες κουβέρτες σ' άνθρώπους πού πεινούν, θά μποροΰν νά έχουν μιά έξαίσια άνεση χρόνου καί νοϋ νά φτιάξουν έξοχα πράγματα θαυμάσια γιά τή δική τους άπόλαυση καί γι' άπόλαυση τοΰ κόσμου όλου. Θά ύπάρχουν μεγάλα άποθέματα ένέργειας καί δύναμης γιά κάθε πόλη καί κάθε σπίτι άν χρειασθεί, κι αύτή τή δύναμη ό άνθρωπος θά τήν κάνει θερμότητα, κίνηση ή φως, άνάλογα μέ τίς ά-νάγκες του. 'Ακούγονται σάν Ούτοπία όλα αύτά; "Ενας χάρτης τοΰ κόσμου πού δέν περιέχει τήν Ού-τοπία δέν άξίζει νά τόν κοιτάξεις κάν, γιατί άφήνει έξω τή μόνη χώρα όπου ή 'Ανθρωπότητα πάντα θά προσγειώνεται. Κι όταν προσγειωθεί, κοιτάζει πέ-ρα, καί, βλέποντας μιά καλλίτερη χώρα, ξεκινάει γιά κει. Πρόοδος είναι ή ύλοποίηση τής μιάς μετά τήν άλλη Ούτοπίας.

'Ανέφερα πρίν, πώς ή κοινωνία μέ τήν όργάνω-ση των μηχανών θά προμηθεύει τά χρήσιμα πράγ-ματα καί πώς ό άνθρωπος θά φτιάχνει τά ώραϊα. Αύτό δέν είναι μόνο άναγκαϊο, άλλά είναι κι ό μό-νος δυνατός τρόπος γιά νά μπορέσομε νά έχομε καί τό πρώτο καί τό δεύτερο. "Ενας άνθρωπος πού είναι άναγκασμένος νά φτιάχνει πράγματα γιά νά τά χρησιμοποιούν οί άλλοι, κι άνάλογα μέ τίς δικές τους άνάγκες κι έπιθυμίες, δέν έργάζεται μ' ένδια-φέρον, κι έπομένως δέ μπορεί νά βάλει στή δουλειά του δ,τι καλλίτερο ύπάρχει μέσα του. Ά π ' τήν άλ-

51

Page 53: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

λη μεριά, όποτε μιά κοινωνία ή ένα παντοδύναμο μέρος μιας κοινωνίας, ή δποιας κυβέρνησης, έπι-χειρήσει νά ύπαγορεύσει στόν καλλιτέχνη τί πρέπει νά κάνει, ή Τέχνη ή έξαφανίζεται έντελώς, ή γίνεται άκαμπτη κάί στεγνή, ή πέφτει κι έκφυλίζεται σέ μιά χαμηλή καί χυδαία μορφή δεξιοτεχνίας. "Ενα έργο τέχνης είναι τό μοναδικό κι άνεπανάληπτο άποτέ-λεσμα μιάς μοναδικής κι άνεπανάληπτης άνθρώπι-νης Ιδιοσυγκρασίας. Ή όμορφιά του προέρχεται άπ' τό γεγονός δτι ό δημιουργός του είναι αύτό πού είναι. Δέν έχει καμμιά σχέση μέ τό γεγονός δτι οί άλλοι θέλουν αύτό πού μπορεί νά θέλουν. Καί πη-γαίνοντας άκόμα πιό μακριά, άπό τή στιγμή πού ό καλλιτέχνης άρχίζει καί δίνει σημασία σ' αύτό πού θέλουνε οί άλλοι, καί προσπαθεί ν' άνταποκριθεΐ στή ζήτηση, παύει νά είναι καλλιτέχνης, καί γίνεται ένας βαρετός ή διασκεδαστικός χειρώνακτας, έ-νας τίμιος ή άτιμος έμπορας. Δέν έχει κανένα δι-καίωμα πιά νά λέγεται καλλιτέχνης. Ή Τέχνη είναι ή πιό έντονη διάθεση 'Ατομικότητας πού ό κόσμος έχει ποτέ γνωρίσει. Θά τολμούσα νά πώ δτι είναι ή μόνη άληθινή μορφή 'Ατομικότητας πού ό K0OUOC

έχει ποτέ γνωρίσει. Τό έγκλημα, πού, κάτω άπό ό-ρισμένες συνθήκες, φαίνεται νά έχει γεννήσει τήν 'Ατομικότητα, άναγκαστικά έχει γνώση τής ύπαρ-ξης τών άλλων, μπλέκεται στίς ζωές τους. 'Ανήκει στό χώρο τής πράξης. "Ομως μόνος, χωρίς καμμιά άναφορά στούς γύρω του, χωρίς καμμιά άνάμιξη στίς ζωές τους, ό καλλιτέχνης είναι σέ θέση, μπο-ρεί, νά φτιάξει κάτι δμορφο· κι άν δέν τό κάνει γιά τή δική του καί μόνο άπόλαυση, τότε δέν είναι κα-θόλου καλλιτέχνης.

Καί πρέπει νά σημειωθεί πώς τό γεγονός άκρι-

52

Page 54: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

βώς δτι ή Τέχνη είναι ή έντατική μορφή 'Ατομικό-τητας πού είναι, κάνει τό κοινό νά προσπαθεί νά έ-χει αύτό τόν έλεγχο πάνω της, έναν έλεγχο δσο ά-νήθικο δσο είν' γελοίος, δσο σάπιο καί διαβρωτικό δσο είν' χυδαίος. Δέ φταίει έντελως. Τό κοινό πάν-τα, σέ κάθε έποχή, είχε κακή άνατροφή. Συνέχεια ζητάει άπ' τήν Τέχνη νά είναι εύκολη καί λαϊκή, νά ευχαριστεί τήν έλλειψη γούστου πού τό διακρίνει, νά κολακεύει τήν ήλίθια ματαιοδοξία του, νά τοϋ λέει αύτό πού έχει ξανακούσει, νά τοϋ δείχνει αύτό πού θάπρεπε νάχει κουρασθεί νά βλέπει, νά τό δια-σκεδάζει δταν έχει τό στομάχι βαρύ ύστερα άπό έ-να γερό φαγοπότι, καί νά τοϋ φαιδρύνει τή σκέψη δταν θάχει πιά άπαυδήσει άπ' τήν Ιδια του τή βλα-κεία. "Ομως ή Τέχνη δέν πρέπει νά κάνει ποτέ προ-σπάθεια ν' άρέσει στό κοινό. Τό κοινό πρέπει ν' ά-ποκτήσει καλλιτεχνία. Κι ύπάρχει πολύ μεγάλη διαφορά^ "Αν έλεγαν σ' έναν έπιστήμονα δτι τά ά-ποτελέσματα άπό τά πειράματα πού θά έκανε, ή κατάληξη πού θά έφτανε στίς έρευνές του, θάπρεπε νάχουν τέτοιο χαρακτήρα πού νά μήν ταράξουν τίς παραδεκτές γνώμες τοϋ κοινοϋ πάνω στό θέμα, 'ή έ-νοχλήσουν τίς λαϊκές προκαταλήψεις, ή προσβάλ-λουν τήν εύαισθησία άνθρώπων πού Ιδέα δέν έχουν περί έπιστήμης· άν έλεγαν σ' ένα φιλόσοφο πώς εί-χε κάθε δικαίωμα νά διαλογίζεται στίς πιό ψηλές σφαίρες τής διανόησης, ύπό τόν δρο νά καταλήξει στά Ιδια συμπεράσματα πού είχαν φθάσει κι έκεΐνοι πού δέν είχαν δχι διαλογισθεΐ, σκεφθεί κάν, σέ καμμιά άπολύτως σφαίρα — δ φιλόσοφος κι ό Επι-στήμονας στίς μέρες μας θά διασκέδαζαν πολύ. Κι δμως πρίν πολύ λίγα χρόνια καί ή φιλοσοφία καί ή έπιστήμη ύπέφεραν κάτω άπ' τό βάρος ένός βάναυ-

53

Page 55: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

σου λαϊκοϋ έλέγχου, μιας τυραννίας θάλεγα — τής τυραννίας ή τής γενικής άγνοιας τοϋ κοινοϋ, ή τοϋ τρόμου καί τής δίψας γιά δύναμη μιας έκκλησια-στικής ή κυβερνητικής τάξης. Φυσικά ώς ένα πολύ μεγάλο βαθμό καταφέραμε κι άπαλλαχθήκαμε άπό κάθε προσπάθεια τής κοινωνίας, ή τής Κυβέρνη-σης, ή τής Εκκλησίας, νά έπέμβει στήν Ιδιαιτερό-τητα καί τήν άτομικότητα τής άνθρώπινης σκέ-ψης, τοϋ άνθρώπινου διαλογισμού, ή προσπάθεια δμως νά έπέμβει στήν Ιδιαιτερότητα καί τήν άτομι-κότητα τής δημιουργικής φαντασίας δέν έχει άπό-λυτα έξαλειφθεΐ. Κι δχι μόνο δέν έχει έξαλειφθεΐ-συνεχίζει νά ύπάρχει καί νά είναι έπιθετική, προ-σβλητική, κι άποβλακωτική.

Στήν 'Αγγλία, οί Τέχνες πού γλύτωσαν πιό εύ-κολα είναι οί Τέχνες γιά τίς όποιες τό κοινό δέν έχει κανένα ένδιαφέρον. Ή ποίηση είναι ένα τέτοιο πα-ράδειγμα. Μπορέσαμε κι είχαμε ποίηση στήν 'Αγ-γλία γιατί τό κοινό δέ διαβάζει ποίηση, κι έπομένως δέν τήν έπηρεάζει. Στό κοινό άρέσει νά βρίζει τούς ποιητές έπειδή είναι άτομα καί ξεχωρίζουν, ύστερα δμως, τούς άφήνει ήσυχους. Στήν περίπτωση τοϋ θεάτρου καί τοϋ μυθιστορήματος, τέχνες γιά τίς ό-ποιες τό κοινό πολύ ένδιαφέρεται, ή έπίδραση τής άσκησης τής λαϊκής καταπίεσης ύπήρξε φοβερή. Καμμιά άλλη χώρα δέν παράγει τόσο κακογραμμέ-νη λογοτεχνία, τόσο βαρετά, μέτρια μυθιστορήμα-τα, τόσο άνόητα, χυδαία θεατρικά έργα δσο ή 'Αγ-γλία. Δέ θά μπορούσε νά είναι άλλιώς. Τό έπίπεδο τοϋ κοινοϋ είναι τέτοιο ώστε κανένας καλλιτέχνης δέ μπορεί νά τό φθάσει. Είναι συγχρόνως πάρα πο-λύ εύκολο καί πάρα πολύ δύσκολο νά είσαι δημοφι-λής μυθιστοριογράφος στήν 'Αγγλία. Είναι πάρα

54

Page 56: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

πολύ εύκολο γιατί ol άπαιτήσεις τοΰ κοινοΰ σ' δ,τι έχει σχέση μέ πλοκή, στύλ, ψυχολογία, χειρισμό ζωής, καί χειρισμό λογοτεχνίας είναι προσιτά καί στό πιό φτωχό ταλέντο, στό πιό άκαλλιέργητο μυαλό. Είναι πάρα πολύ δύσκολο, γιατί γιά ν' άν-ταποκριθεΐ σέ τέτοιες συνθήκες δ καλλιτέχνης θά πρέπει νά πάει ένάντια στήν Ιδιοσυγκρασία του, θά πρέπει νά γράφει όχι γιά τή χαρά τού γραψίματος, άλλά γιά τή διασκέδαση ήμιμαθών, καταπιέζοντας τήν άτομικότητα, τήν προσωπικότητά του, ξε-χνώντας τή δική του καλλιέργεια, άλλάζοντας τό στύλ του, κι άρνούμενος κάθε τι άξιόλογο πού έ-φερνε ώς τότε μέσα του. Στήν περίπτωση τού θεά-τρου καί των θεατρικών έργων, τά πράγματα είναι κάπως καλλίτερα: τό θεατρόφιλο κοινό άγαπάει τό εύκολο καί τό αύτονόητο, είν' ή άλήθεια, δέν άγα-πάει δμως τό βαρετό· κι έτσι τό θέατρο τοϋ μπουρ-λέσκου κι ή φάρσα, οί δυό δημοφιλέστερες μορφές θεάτρου, ξεχωρίζουν. 'Απολαυστική δουλειά μπο-ρεί νά γίνει στή φάρσα καί στό μπουρλέσκο, καί σ' αύτή τή μορφή τέχνης ό "Αγγλος καλλιτέχνης έχει πλατύ πεδίο δράσης. Είναι δταν φθάσομε σέ ύψη-λότερες μορφές θεάτρου πού τό άποτέλεσμα τού έ-λέγχου τού κοινού άρχίζει καί φαίνεται. 'Εκείνο πού περισσότερο άντιπαθεϊ τό κοινό είναι τό και-νούργιο. Κάθε προσπάθεια γιά ένα άνοιγμα τοΰ πε-ριεχόμενου καί τοϋ θέματος στήν τέχνη είναι πράγ-μα φοβερά δυσάρεστο κι ένοχλητικό στό κοινό· κι δμως ή ζωντάνια κι ή πρόοδος τής τέχνης βασίζον-ται σ' έναν μεγάλο βαθμό στό άσταμάτητο πλάτε-μα τοΰ θέματος καί τοΰ περιεχόμενου. Τό κοινό άν-τιπαθεϊ τό καινούργιο γιατί τό φοβάται. Είναι μιά μορφή 'Ατομικότητας, μιά άπόδειξη ότι δ καλλιτέ-

55

Page 57: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

χνης διαλέγει ό Ιδιος τό θέμα του, καί τό χειρίζεται δπως αύτός θέλει. Κι έχει δίκιο τό κοινό νά σκέφτε-ται έτσι. Ή Τέχνη είναι 'Ατομικότητα, κι ή 'Ατομι-κότητα είναι μιά δύναμη έπικίνδυνη, καί διαβρωτι-κή. Έκεΐ είναι κι ή τεράστια άξία της. Γιατί έκεϊνο πού θέλει ν' άλλάξει καί νά ταρακουνήσει είναι τή μονοτονία τής μορφής, τή σκλαβιά τής τυφλής ύ-ποταγής στήν παράδοση, τήν τυραννία τής συνή-θειας, καί τή μείωση τού άνθρώπου στό έπίπεδο τής μηχανής. Στήν Τέχνη, τό κοινό, δέχεται αύτό πού ύπήρξε, γιατί δέν είναι σέ θέση νά τό άλλάξει, δχι γιατί είναι σέ θέση νά τό έκτιμήσει. Καταπίνουν τούς κλασικούς τους μιά καί κάτω, χωρίς ποτέ νά τούς δοκιμάσουν. Τούς ύπομένουν σάν κάτι τό ά-ναπόφευκτο, κι δπως δέ μπορούν νά τούς έξαφανί-σουν, κάθονται καί φλυαρούν ώρες όλόκληρες γι' αύτούς. Περιέργως, ή δχι περιέργως γιά άλλους, αύτή ή τυφλή παραδοχή τών κλασικών, τούς κάνει φοβερό κακό. Ό χωρίς.έλεγχο, άβασάνιστος θαυ-μασμός τής Βίβλου καί τοϋ Shakespeare στήν 'Αγ-γλία είναι ένα παράδειγμα τού τί έννοώ. Σχετικά μέ τή Βίβλο, μπαίνουν μέσα θέματα έπίσημων άπόψε-ων τής Εκκλησίας, όπότε δέ χρειάζεται νά έπε-κταθώ.

Στήν περίπτωση δμως τοϋ Shakespeare είναι κα-ταφανές πώς τό κοινό δέ βλέπει ούτε τίς όμορφιές οϋτε τά άδύνατα σημεία τών έργων του. "Αν έβλε-παν τίς όμορφιές, δέ θ' άντιδροϋσαν στήν έξέλιξη τού θεάτρου· κι άν έβλεπαν τά άδύνατα σημεία, πά-λι δέ θ* άντιδροϋσαν στήν έξέλιξη τοϋ θεάτρου. Ή πικρή άλήθεια είναι, τό κοινό χρησιμοποιεί τούς κλασικούς μιας χώρας γιά νά έμποδίσει τήν πρόο-δο τής Τέχνης. 'Υποβιβάζουν τούς κλασικούς σέ

56

Page 58: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

BAUDELAIRE A VINGT ANS

« "Ενα κόκκινο τριαντάφυλλο δέν είναι έγωϊστικό γιατί θέ-λει νά είναι Ενα κόκκινο τριαντάφυλλο. »

Page 59: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

αυθεντίες. Τούς χρησιμοποιούν σά ρόπαλα ένάντια στήν έλεύθερη έκφραση τής 'Ομορφιάς μέσα άπό νέες μορφές. Ρωτούν πάντοτε ένα συγγραφέα γιατί δέ γράφει σάν κάποιον άλλο, ένα ζωγράφο γιατί δέ ζωγραφίζει σάν κάποιον άλλο, ξεχνώντας τελείως πώς άν ένας τους έκανε κάτι τέτοιο θάπαυε νάναι καλλιτέχνης. Μιά καινούργια έκδοχή τής 'Ομορ-φιάς τούς είναι άφόρητη, κι δποτε τύχει κι έμφανι-σθεϊ θυμώνουν, τούς πιάνει τέτοιος πανικός πού πάντα σπεύδουν νά χρησιμοποιήσουν δύο ήλίθιες έκφράσεις — ή μία δτι τό έργο τέχνης είναι φοβερά άκατανόητο· ή άλλη, δτι τό έργο τέχνης είναι φοβε-ρά άνήθικο. Αύτό πού έννοοΰν μ' αύτές τίς λέξεις είναι κατά τή γνώμη μου τό έξής: "Οταν λέν πώς έ-να έργο είναι φοβερά άκατανόητο, έννοοΰν πώς δ καλλιτέχνης είπε ή έφτιαξε ένα δμορφο πράγμα πού είναι καινούργιο. "Οταν περιγράφουν ένα έργο, ως φοβερά άνήθικο, έννοοΰν πώς ό καλλιτέχνης εί-πε ή έφτιαξε ένα δμορφο πράγμα πού είναι άληθινό. Ή πρώτη έκφραση άναφέρεται στό στύλ· ή δεύτε-ρη στό θέμα ένός έργου. Τό πιθανότερο δμως είναι δτι χρησιμοποιούν τίς λέξεις αύτές πολύ άφηρημέ-να, έτσι δπως ή μάζα θ' άρπάξει δποια έτοιμη πλά-κα τοΰ δρόμου βρει μπροστά της. Δέν ύπάρχει ούτε ένας άληθινός ποιητής ή πεζογράφος τοΰ αΙώνα μας, παραδείγματος χάριν, στόν όποιο τό 'Αγγλικό κοινό νά μήν πρόσφερε διπλώματα άνηθικότητας, κι αύτά τά διπλώματα στήν ουσία, παίρνουν στόν τόπο μας, τή θέση μιάς έπίσημης άναγνώρισης άπό τή Γαλλική 'Ακαδημία στή Γαλλία, κι έτσι κάνει εύτυχώς τή δημιουργία ένός παρόμοιου Ιδρύματος κι έδώ, δχι τόσο άναγκαία. Φυσικά, τό κοινό δέν προσέχει καί πολύ δταν χρησιμοποιεί αύτή τή λέξη.

58

Page 60: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

Τό νάχουν Αποκαλέσει άνήθικο τόν Wordsworth, έ-πρεπε νά τό περιμένει κανείς. Ό Wordsworth ήταν ποιητής. Μά τό νά Αποκαλέσουν τόν Charles King-sley άνήθικο συγγραφέα είναι καταπληκτικό. Ή πρόζα τοΰ Kingsley δέν είναι καί τόσο καλής ποιό-τητας. Παρόλ' αυτά, ή λέξη κυκλοφορεί, καί τή χρησιμοποιούν όσο καλλίτερα μποροΰν. Ό καλλι-τέχνης, φυσικά, δέν ένοχλεΐται άπό κάτι τέτοια. Ό άληθινός καλλιτέχνης είναι ένας άνθρωπος πού πι-στεύει άπόλυτα στόν έαυτό του, γιατί είναι άπόλυ-τα ό έαυτός του. Ά λ λ ά είμαι σέ θέση νά φαντασθώ πώς άν ένας καλλιτέχνης στήν Αγγλία έφτιαχνε έ-να έργο πού νά γινόταν άμέσως δεκτό άπό τό κοι-νό, χάρη στά μέσα τους, πού είναι ό Τύπος, σάν ένα έργο άπόλυτα κατανοητό καί ύψηλής ήθικής σημα-σίας, θάρχιζε ό καλλιτέχνης αύτός ν' άναρωτιέται σοβαρά άν σ' αύτή του τή δημιουργία ύπήρξε καθό-λου άλήθεια ό έαυτός του, κι έπομένως άν τό έργο δέν ήταν άπόλυτα άνάξιο νάχει γίνει άπ' αυτόν, καί πολύ πιθανό νά είναι ή έντελώς δεύτερης ποιότη-τας, ή καμμιάς άπολύτως άξιας.

"Ισως, όμως, νά ύποτίμησα τό κοινό περιορί-ζοντάς το σέ λέξεις όπως «άνήθικο», «άκατανόη-το», «άρρωστημένο», «έξωτικό». 'Υπάρχει άλλη μιά λέξη πού χρησιμοποιούν. Είναι ή λέξη «κατα-θλιπτικό». Δέν τή χρησιμοποιούν συχνά, όχι. Ή έννοια τής λέξης είναι τόσο άπλή πού φοβούνται νά τή χρησιμοποιήσουν. Παρόλ' αύτά τή χρησιμο-ποιούν καμμιά φορά, καί ποΰ καί ποΰ, τή συναντά-ει κανείς σέ γνωστές έφημερίδες. Είναι φυσικά, μιά γελοία λέξη γιά νά μιλήσει κανείς γιά ένα έργο τέ-χνης. Γιατί τί άλλο είναι ή κατάθλιψη άπό μιά συγ-κινησιακή διάθεση ή μιά μορφή σκέψης πού δέ

59

Page 61: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

μπορεί κάποιος νά έκφράσει; Τό κοινό είναι πάντο-τε καταθλιπτικό, γιατί τό κοινό δέ μπορεί ποτέ νά βρει έκφραση γιά ό,τιδήποτε. Ό καλλιτέχνης δέν είναι ποτέ καταθλιπτικός. Εκφράζει τά πάντα. Στέκεται έξω άπό τό θέμα του, καί μέσα άπό αύΐό δημιουργεί άσύγκριτα καί καλλιτεχνικά άποτελέ-σματα. Ν' άποκαλεϊς ένα καλλιτέχνη καταθλιπτι-κό γιατί τό θέμα του τυχαίνει νά είναι ή κατάθλιψη είναι τόσο άνόητο, δσο νά πεις τόν Shakespeare τρελλό έπειδή έγραψε τόν «King Lear».

Γενικώς, ένας καλλιτέχνης στήν 'Αγγλία κερδί-ζει άρκετά μέ τήν έπίθεση. Ή προσωπικότητά του γίνεται πιό έντονη. Γίνεται πιό πολύ ό έαυτός του. Φυσικά, οί έπιθέσεις είναι πολύ χυδαίες, πολύ προ-κλητικές, πολύ πρόστυχες. Μά ένας καλλιτέχνης δέν περιμένει νά βρει χάρη άπό τά χοντροκομμένα μυαλά, ούτε στύλ άπό τή διανόηση τών προα-στείων. Τό χυδαίο γούστο κι ή βλακεία είναι δύο πολύ έντονες πραγματικότητες τής σύγχρονης ζω-ής. Λυπάται κανείς, φυσικά. Μά είναι έκεϊ, δέν άλ-λάζουν. Είναι θέματα γιά μελέτη, σάν δλα τ' άλλα, έτσι κι άλλιώς. Καί δέ θάπρεπε νά ξεχάσει ν' άνα-φέρει κανείς, σέ σχέση μέ τούς δημοσιογράφους τοϋ καιρού μας, πώς σοϋ ζητοΰν πάντα κρυφά συγ-γνώμη γιά δ,τι έχουν γράψει έναντίον σου δημο-σίως.

Τά τελευταία χρόνια δύο άκόμα έπίθετα, θά μπορούσε ν' άναφέρει κανείς, προσθέθηκαν στό πολύ φτωχό λεξιλόγιο τοϋ κατηγορητηρίου τής τέ-χνης πού βρίσκεται στή διάθεση τοϋ κοινοϋ. Ή μία είναι ή λέξη «άρρωστημένο», κι ή άλλη είναι ή λέξη «έξωτικό». Τό δεύτερο έκφράζει τή λύσσα τοϋ πρό-σκαιρου μανιταριοϋ ένάντια στήν άθάνατη, μαγευ-

60

Page 62: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

τική, κι 6ξοχα δμορφη όρχιδέα. Είναι ένας έπαινος, μά ένας έπαινος χωρίς σημασία. Ή λέξη «Αρρω-στημένο», δμως, θάλεγα, προσφέρεται γιά κάποια άνάλυση. Είναι μιά άρκετά Ενδιαφέρουσα λέξη. Θάλεγα μάλιστα, πώς είναι τόσο Ενδιαφέρουσα ώ-στε Εκείνοι πού τή χρησιμοποιούν νά μή ξέρουνε τί σημαίνει.

Τί σημαίνει άλήθεια; Τί είναι Ενα ύγιές Εργο τέ-χνης καί τί είναι Ενα άρρωστημένο έργο τέχνης; "Ολοι οί δροι πού μεταχειρίζεται κανείς γιά νά κρί-νει ένα έργο τέχνης, Εφόσον τούς μεταχειρίζεται λογικά, άναφέρονται ή στό στύλ Ενός Εργου ή στό θέμα Ενός έργου, ή καί στά δύο. "Οσον άφορα τό στύλ, ένα ύγιές έργο τέχνης είναι ένα έργο πού τό στύλ του άναγνωρίζει τήν όμορφιά τοϋ ύλικοϋ πού μεταχειρίζεται, είτε αύτό τό ύλικό είναι λέξεις ή μπρούντζος, χρώμα ή φίλντισι, καί χρησιμοποιεί τήν όμορφιά αύτή γιά νά δημιουργήσει τό αίσθητι-κό άποτέλεσμα πού όνειρεύθηκε. "Οσον άφορα τώ-ρα τό θέμα, ένα ύγιές έργο τέχνης είναι ένα έργο δ-που ή Εκλογή τοΰ θέματος ύποτάσσεται στό ταμπε-ραμέντο τοϋ καλλιτέχνη, καί γεννιέται άμεσα άπ' αύτό. θ ά μπορούσα νά πω, πώς Ενα ύγιές έργο τέ-χνης είναι ένα έργο πού έχει καί τά δύο: τελειότητα καί χαρακτήρα. Φυσικά, ή μορφή κι ή ούσία δέ μποροΰν νά ξεχωρίσουν στό έργο τέχνης* είναι ένα. Γιά χάρη άνάλυσης δμως, καί βάζοντας τό σύνολο τής αίσθητικής Εμπειρίας κατά μέρος γιά λίγο, μπορούμε νά τά χωρίσομε μέ τό μυαλό. Άπ* τήν άλλη, Ενα άρρωστημένο έργο τέχνης, είναι ένα έρ-γο πού τό στύλ του είναι γνωστό, παλιό καί κοινό, καί πού τό θέμα του διαλέχθηκε Επίτηδες, δχι γιατί Ενδιαφέρει στό Ελάχιστο τόν καλλιτέχνη, άλλά για-

61

Page 63: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

τί νομίζει πώς θά πληρωθεί άπ' τό κοινό γι' αύτό. Στήν πραγματικότητα, ένα μυθιστόρημα πού άρέ-σει στό πλατύ κοινό καί πού κρίνεται σάν ύγιές εί-ναι πάντα ένα βαθύτατα άρρωστημένο κατασκεύα-σμα· κι αύτό πού τό κοινό όνομάζει άρρωστημένο μυθιστόρημα είναι πάντα ένα δμορφο καί ύγιές έρ-γο τέχνης.

Δέ νομίζω δτι χρειάζεται νά πώς πώς, ούτε κα-τά διάνοια, δέν παραπονιέμαι κατηγορώντας τό κοινό καί τόν Τύπο πώς κάνουν κακή χρήση αύτών τών λέξεων. Δέ βλέπω πώς, μέ τήν έλλειψη άντίλη-ψης πού τούς διακρίνει ώς πρός τό.τί είναι Τέχνη, θά ήταν δυνατόν νά τίς μεταχειρισθούν σωστά. 'Α-πλώς άναφέρω τήν κακή χρήση πού γίνεται· κι δσο γιά τά αίτια αύτής τής κακής χρήσης καί τό νόημα πού κρύβεται πίσω της, ή έξήγηση είναι πολύ άπλή. Προέρχεται άπό τή βάρβαρη άντίληψη τής έξου-σίας. Προέρχεται άπό τή φυσική άνικανότητα μιάς κοινωνίας χαλασμένης άπό τήν έξουσία νά κατα-λάβει ή νά έκτιμήσει τήν 'Ατομικότητα. Μέ μιά λέ-ξη, προέρχεται άπ' αύτό τό τερατώδες καί άνίδεο πράγμα πού λέγεται Κοινή Γνώμη, πού, κΌκό καί καλοπροαίρετο δπως είναι δταν προσπαθεί νά έ-λέγξει τή δημόσια ζωή, γίνεται αίσχρό καί κακο-προαίρετο δταν προσπαθεί νά έλέγξει τή Σκέψη καί τήν Τέχνη.

Θάλεγα μάλιστα, πώς πολύ περισσότερα καί καλλίτερα θά μπορούσε νά πεΐ κανείς γιά τή φυσι-κή δύναμη τοΰ κοινού παρά γιά τή γνώμη τοΰ κοι-νοϋ. Τό πρώτο μπορεί νά είναι άξιοθαύμαστο. Τό δεύτερο δέ μπορεί παρά νά είναι γελοίο. Λένε συ-χνά πώς ή δύναμη δέν είναι έπιχείρημα. Αύτό, δ-μως, έξαρτάται άπολύτως άπ' τό τί θέλει ν' άποδεί-

62

Page 64: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

ξει κανείς. Πολλά άπ' τά πιό σημαντικά προβλή-ματα τών τελευταίων αίώνων, δπως ή συνέχιση τής προσωπικής κυβέρνησης στήν 'Αγγλία, ή τής φεου-δαρχίας στή Γαλλία, βρήκαν τή λύση τους μέ τή φυσική δύναμη καί μόνο. Ή ίδια ή βιαιότητα μιάς έπανάστασης μπορεί νά κάνει τόν δχλο, τό κοινό, μεγαλόπρεπο κι έξαίσιο γιά μιά στιγμή. Ή μέρα πού τό κοινό άνεκάλυψε πώς ή πέννα είναι πιό δυ-νατή άπ' τίς πλάκες τού δρόμου, καί μπορεί νά γί-νει τόσο έπικίνδυνη δσο ένα σπασμένο τούβλο, ή μέρα έκείνη, ήταν μοιραία. Ψάξαν άμέσως καί βρή-καν τό δημοσιογράφο, τόν έφτιαξαν, τόν καλλιτέ-ρεψαν, κάνοντάς τον έναν άκούραστο καί καλο-πληρωμένο ύπηρέτη τους. Είναι νά λυπάται κανείς βαθιά, καί γιά τούς δύο. Πίσω άπ* τό όδόφραγμα μπορεί νά βρίσκεται πολύ φρόνημα ύψηλό κι ήρωϊ-σμός. "Ομως, τί βρίσκεται πίσω άπό ένα κύριο άρ-θρο άλλο άπό βλακεία, προκατάληψη, άηδίες καί ψευτιές. Κι δταν αύτά τά τέσσερα ένωθούν φτιά-χνουν μιά τεράστια δύναμη, κτίζοντας τήν και-νούργια έξουσία.

Στά παλιά χρόνια οί άνθρωποι είχανε τό στρεβλωτήριο'. Τώρα έχουν τό ... Πιεστήριο. Είναι μιά πρόοδος, σίγουρα. Κι δμως, είναι πολύ κακό, καί λάθος, κι όλέθριο γιά τό ήθικό. Κάποιος — 6 Burke ήταν; — όνόμασε τή Δημοσιογραφία «τέταρ-τη έξουσία». Αύτό Ισχυε στίς μέρες του, χωρίς άμ-φιβολία. "Ομως στίς μέρες μας είναι ή μόνη έξου-σία. Κατάπιε τίς άλλες τρεις. Ή Κοσμική Έξουσία δέ λέει τίποτα, ή Πνευματική Έξουσία δέν έχει τί-ποτα νά πει, καί ή Βουλή τών Κοινοτήτων δέν έχει

1 "Οργανο βασανιστηρίων.

63

Page 65: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

τίποτα νά πει καί τό λέει. Ζοϋμε ύπό τήν παντοκρα-τορία τής Δημοσιογραφίας. Στήν 'Αμερική ό Πρόε-δρος διοικεί γιά τέσσερα χρόνια, κι ή Δημοσιογρα-φία κυβερνάει γιά πάντα. Ευτυχώς, στήν 'Αμερική, ή Δημοσιογραφία τράβηξε τήν κυριαρχία της ώς τό πιό χυδαίο καί βάναυσό της σημείο. ΤΗταν φυσικό ν' άρχίσει νά δημιουργεί ένα πνεΰμα διαμαρτυρίας κι άγανάκτησης. Τό κοινό διασκεδάζει, ή άηδιάζει μαζί της, άνάλογα μέ τό ταμπεραμέντο τοϋ καθε-νός. "Ομως δέν είναι πιά ή μεγάλη δύναμη πού ή-ταν κάποτε. Δέν τήν παίρνουν πιά στά σοβαρά. Στήν 'Αγγλία, ή Δημοσιογραφία, μ' έξαίρεση έλά-χιστες πολύ γνωστές περιπτώσεις, μή έχοντας άκό-μα φθάσει σέ παρόμοια σημεία βαναυσότητας, παί-ζει άκόμα ένα πολύ μεγάλο ρόλο, είναι πράγματι μιά πολύ μεγάλη δύναμη. Ή τυραννία πού προσπα-θεί νά άσκήσει πάνω στίς προσωπικές ζωές των άν-θρώπων μού είναι άδιανόητη. Ή άλήθεια είναι ότι τό κοινό έχει μιά άκόρεστη όρεξη νά μαθαίνει τά πάντα, έκτός άπ' αύτά πού άξίζει νά μάθει. Ή Δη-μοσιογραφία, ξέροντάς το πολύ καλά αύτό, κι έ-χοντας τίς συνήθειες καί τά κόλπα γνήσιου έμπο-ρα, τοΰ προσφέρει αύτό πού τής ζητά. Σέ παλιότε-ρες έποχές τό κοινό κάρφωνε τά αύτιά των δημο-σιογράφων στίς δημόσιες άντλίες . Κι αύτό ήταν φοβερό! Στήν έποχή μας οί δημοσιογράφοι καρφώ-νουν τά δικά τους αύτιά σέ πόρτες καί κλειδαρό-τρυπες. Αύτό πιστεύω είναι πολύ χειρότερο. Κι αύ-τό πού χειροτερεύει περισσότερο τήν κατάσταση είναι ότι οί δημοσιογράφοι πού προξενούν τό μεγα-λύτερο κακό δέν είναι έκεΐνοι οί εύφυολόγοι κι έλα-φρώς άνεύθυνοι πού γράφουν στίς γνωστές ώς Κο-σμικές έφημερίδες καί περιοδικά. Τό κακό γίνεται

64

Page 66: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

« ...δπως άκριβώς Ενα δμορφο πράγμα μας βοηθάει, μέ τώ νά είναι αύτό πού είναι. ».

Page 67: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

άπό τούς σοβαρούς, βαθυστόχαστους, παθιασμέ-νους δημοσιογράφους, πού μέ κάθε έπισημότητα, δπως πράγματι γίνεται στίς μέρες μας, σέρνουν καί ξεδιπλώνουν μπροστά στά μάτια τοΰ κοινοϋ ένα ό-ποιοδήποτε περιστατικό στήν προσωπική ζωή ένός μεγάλου πολιτικού, ένός άρχηγοΰ πολιτικής σκέ-ψης δημιουργοΰ πολιτικής δύναμης, καί καλούν τό κοινό νά σχολιάσει τό περιστατικό, νά άσκήσει έ-λεγχο πάνω στό γεγονός, νά δώσει τή γνώμη του, κι δχι μόνο νά δώσει μά καί νά βάλει σέ πράξη αύ-τή τή γνώμη, νά τόν έλέγξει σέ κάθε άλλο ζήτημα, νά έλέγξει τό κόμμα του, νά έλέγξει τήν πατρίδα του· μ' άλλα λόγια, νά γίνει γελοίο, προσβλητικό κι έπικίνδυνο. Οί προσωπικές ζωές τών άνθρώπων, οί προσωπικές ζωές τών άνδρών καί τών γυναικών, δέν πρέπει νά ξεσκεπάζονται στό κοινό. Καμμιά δουλειά δέν έχει μαζί τους τό κοινό.

Στή Γαλλία σ' αύτά τά θέματα τά καταφέρνουνε καλλίτερα. Έκέΐ δέν έπιτρέπουν τίς λεπτομέρειες τών διαζυγίων πού δικάζονται στά δικαστήρια νά δημοσιεύονται γιά νά προσφέρουν διασκέδαση, θέ-μα γιά κριτική καί συζήτηση στό κοινό. Τό μόνο πού έπιτρέπεται νά ξέρει τό κοινό είναι πώς τό δια-ζύγιο βγήκε άφοΰ ύπέβαλε αίτηση δ ένας ή δ άλλος ή καί οί δύο συγχρόνως σύζυγοι. Στή Γαλλία, θάθε-λα έδώ ν' άναφέρω, περιορίζουν τόν δημοσιογρά-φο, κι έπιτρέπουν στόν καλλιτέχνη έλευθερία σχε-δόν άπεριόριστη. Στόν τόπο μας έπιτρέπομε άπό-λυτη έλευθερία στό δημοσιογράφο καί περιορίζομε άπόλυτα τόν καλλιτέχνη. Ή 'Αγγλική κοινή γνώ-μη, δηλαδή, προσπαθεί νά κρατήσει καί νά έμποδί-σει καί νά διαστρέψει τόν άνθρωπο πού φτιάχνει πράγματα πού είναι δμορφα, καί σπρώχνει τό δη-

66

Page 68: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

μοσιογράφο νά γράφει γιά πράγματα πού είναι ά-σχημα ή άηδή, ή άκόμη κι άποκρουστικά, κι έτσι καταφέρνομε κι έχομε τούς πιό σοβαρούς δημοσιο-γράφους στόν κόσμο καί τόν πιό άσεμνο Τύπο. Δέν είναι ύπερβολή νά μιλάει κανείς γιά έξαναγκασμό. Πολύ πιθανόν ύπάρχουν δημοσιογράφοι πού βρί-σκουν πραγματική εύχαρίστηση νά γράφουν γιά πράγματα φοβερά, ή πού, όντας φτωχοί, ψάχνουν γιά σκάνδαλα σά βάση γιά κάποιο εΙσόδημα. Ύ-πάρχουν δμως κι άλλοι δημοσιογράφοι, είμαι βέ-βαιος, άνθρωποι μορφωμένοι καί καλλιεργημένοι, πού πράγματι δέ θέλουν νά δημοσιεύουν άσχήμιες καί σκάνδαλα, πού ξέρουν πώς αύτό είναι λάθος, καί τό κάνουν μόνο γιατί οί άρρωστημένες συνθή-κες τού έπαγγέλματος τούς άναγκάζουν νά προ-σφέρουν στό κοινό αύτό πού τό κοινό ζητάει, καί συναγωνίζονται μ' άλλους δημοσιογράφους ποιός θά προσφέρει περισσότερα κι ίκανοποιητικώτερα στή χυδαία όρεξη τού κοινού. Είναι μιά πολύ ύποτι-μητική θέση γιά όποιο σώμα μορφωμένων άνθρώ-πων, καί δέν έχω τήν παραμικρή άμφιβολία πώς οί περισσότεροι τό νοιώθουν έντονα.

Ά λ λ ά , άς άφήσομε τήν πολύ σκοτεινή θάλεγα αύτή πλευρά τοϋ θέματος, κι άς έπιστρέψομε στό πρόβλημα τοϋ έλέγχου τοΰ κοινοϋ πάνω στήν Τέ-χνη, καί μ' αύτό άναφέρομαι στήν προσπάθεια τής Κοινής Γνώμης νά ύπαγορέψει στόν καλλιτέχνη τή μορφή πού θά χρησιμοποιήσει, τόν τρόπο μέ τόν ό-ποιο θά τή χρησιμοποιήσει, καί τά ύλικά μέ τά ό-ποια θά έργασθεϊ. "Εχω ήδη άναφέρει πώς οί Τέ-χνες πού ξέφυγαν πιό εύκολα στήν Αγγλία είναι οί Τέχνες γιά τίς όποιες τό κοινό δέν έδειχνε κανένα ένδιαφέρον. Τό κοινό, δμως, ένδιαφέρεται γιά τό

67

Page 69: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

θέατρο, κι δπως κάποια πρόοδος έχει παρατηρηθεί στά τελευταία δέκα ή δεκαπέντε χρόνια, είναι ση-μαντικό νά σημειωθεί πώς αύτή ή πρόοδος όφεί^ε-ται άποκλειστικά καί μόνο σέ μερικούς ξεχωρι-στούς καλλιτέχνες πού άρνήθηκαν νά δεχθούν τήν έλλειψη γούστου τοϋ κοινού σάν κριτήριό τους, πού άρνήθηκαν νά θεωρήσουν τήν Τέχνη σάν άπλό ζήτημα προσφοράς καί ζήτησης. Μέ τήν έξοχη κι έντονή του προσωπικότητα, μ' ένα στύλ πού κλεί-νει μέσα του ένα άληθινό στοιχείο χρώματος, μέ τήν έκπληκτική του δύναμη, δχι μόνο στή μίμηση, μά καί σέ δημιουργική φαντασία καί πνευματική δημιουργία, ό κ. Irvingι, άν τό μόνο πού ήθελε ήταν νά δώσει στό κοινό αύτό πού τό κοινό ζητοϋσε, θά μπορούσε νά είχε γράψει τά πιό κοινότυπα έργα μέ τόν πιό κοινότυπο τρόπο, καί νά κερδίσει δσα χρή-ματα κι δση δόξα μπορούσε νά έπιθυμήσει ποτέ άν-θρωπος. "Ομως δέν ήταν αύτός δ σκοπός του. Σκοπός του ήταν νά πραγματώσει τή δική του δλο-κλήρωση σάν καλλιτέχνης, κάτω άπό όρισμένες συνθήκες καί σ' δρισμένες μορφές Τέχνης. Στήν άρχή μίλησε στούς λίγους: τώρα έχει μορφώσει τούς πολλούς. Δημιούργησε στό κοινό καί τά δύο: γούστο καί ταμπεραμέντο. Τό κοινό έκτιμάει άπέ-ραντα τήν καλλιτεχνική του έπιτυχία. Παρόλ' αύ-τά, άναρωτιέμαι συχνά, άν τό κοινό καταλαβαίνει δτι ή έπιτυχία αύτή όφείλεται άπόλυτα στό γεγονός πώς δέν δέχθηκε τά κριτήρια αύτού τού κοινού, £λ-λά άκολούθησε τά δικά του. Μέ τά κριτήρια τού

1 Henry Irving, (1838 - 1905): σπουδαίος Άγγλος ήθοποιός καί δη-μιουργός συναρπαστικών παραστάσεων, κυρίως στό Lyceum Thea-tre. "Αξέχαστη Εμεινε ή συνεργασία μέ τήν ήθοποιό Ellen Terry.

68

Page 70: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

κοινοϋ τό Lyceum δέ θά ήταν παρά μιά παρακα-τιανή παράγκα, δπως είναι αύτή τή στιγμή μερικά άπ' τα θέατρα τής μόδας. Είτε τό καταλαβαίνουν δμως αύτό είτε δχι, τό γεγονός παραμένει, δτι τό γοϋστο καί τό ταμπεραμέντο, ώς ένα σημείο, δη-μιουργήθηκαν στό κοινό, κι δτι τό κοινό έχει τήν Ι-κανότητα νά άναπτύξει αύτές τίς Ιδιότητες. Τό πρόβλημα λοιπόν είναι, γιατί τό κοινό δέ γίνεται πιό πολιτισμένο; "Εχουν τήν Ικανότητα. Τί είναι αύτό πού τούς σταματάει;

Αύτό πού τούς σταματάει, έπαναλαμβάνω, εί-ναι ή έπιθυμία τους καί ή προσπάθειά τους νά ά-σκήσουν έλεγχο πάνω στούς καλλιτέχνες καί πάνω στά έργα τέχνης. Σέ μερικά θέατρα, δπως τό Ly-ceum καί τό Haymarket, τό κοινό φαίνεται νά προ-σέρχεται μέ σωστή διάθεση. Καί στά δύο αύτά θέα-τρα ύπήρξαν ξεχωριστοί καλλιτέχνες, καλλιτέχνες μέ σεβασμό άπέναντι στήν άτομικότητά τους, πού κατάφεραν νά δημιουργήσουν στό κοινό τους — καί κάθε θέατρο στό Λονδίνο έχει τό δικό του κοι-νό — τό ταμπεραμέντο στό όποιο άποτείνεται ή Τέ-χνη. Καί τί είναι τό ταμπεραμέντο αύτό; Είναι ή διάθεση τής δεκτικότητας. Αύτό είναι δλο.

"Αν ένας άνθρωπος πλησιάσει ένα έργο τέχνης μέ δποιαδήποτε διάθεση νά άσκήσει έλεγχο πάνω στό έργο καί στόν καλλιτέχνη, τό πλησιάζει μέ ένα τέτοιο πνεϋμα πού τοΰ είναι άδύνατο νά δεχθεί τήν έλάχιστη Καλλιτεχνική έντύπωση άπ' αύτό. Τό έρ-γο τέχνης πρέπει νά έξουσιάζει τόν θεατή: δέν πρέ-πει ό θεατής νά έξουσιάζει τό έργο τέχνης. Ό θεα-τής είναι αύτός πού πρέπει νά γίνει δεκτικός. Αύτός θά γίνει τό βιολί πού πάνω του θά παίξει δ καλλιτέ-χνης. Κι δσο πιό άπόλυτα μπορέσει νά σβήσει τίς

69

Page 71: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

δικές του άνόητες γνώμες, τίς δικές του γελοίες προκαταλήψεις, τίς δικές του άστεΐες Ιδέες τοϋ τί πρέπει καί τί δέν πρέπει νά είναι Τέχνη, τόσο οί πι-θανότητες νά καταλάβει καί νά έκτιμήσει τό έργο τέχνης θά είναι γι* αύτόν μεγαλύτερες. Αύτό, φυσι-κά, είναι πολύ γνωστό ότι συμβαίνει μέ τό τόσο χα-μηλού έπιπέδου καί κακόγουστο θεατρόφιλο άγγλι-κό κοινό. 'Ισχύει δμως καί γιά τούς λεγόμενους μορφωμένους άνθρώπους. Γιατί οί Ιδέες περί Τέ-χνης ένός μορφωμένου βασίζονται φυσικά σ' αύτό πού μέχρι στιγμής ύπήρξε ή Τέχνη, ένώ τό καινούρ-γιο έργο τέχνης είναι δμορφο όντας αύτό πού ή Τέ-χνη δέν ύπήρξε ώς τώρα ποτέ· καί νά τή μετράς μέ τά κριτήρια τοΰ παρελθόντος είναι νά τή μετράς μέ τά κριτήρια πού στήν άπόρριψή τους βασίζεται δλη ή άληθινή τους όμορφιά. "Ενα ταμπεραμέντο ίκανό νά δέχεται, μέσα άπό ένα δημιουργικό μέσο, καί κάτω άπό δημιουργικές συνθήκες, καινούργιες κι δμορφες έντυπώσεις, είναι τό μόνο ταμπεραμέντο πού μπορεί νά έκτιμήσει ένα έργο τέχνης. Κι άν αύ-τό Ισχύει στή ζωγραφική καί στή γλυπτική, Ισχύει άκόμα πιό πολύ στό θέατρο. Γιατί μιά εΙκόνα κι έ-να άγαλμα δέν παλεύουν μέ τό Χρόνο. Δέν έχουν νά ύπολογίσουν τό πέρασμα, τά στάδιά του. Μέσα σ' ένα λεπτό ή ένότητά τους γίνεται άντιληπτή, κα-τανοητή. Στή λογοτεχνία τά πράγματα είναι διαφο-ρετικά. Πρέπει νά περάσει χρόνος προτού πραγμα-τωθεί ή ένότητα τού συνόλου. Κι έτσι, στό θέατρο, μπορεί νά γίνεται κάτι στήν πρώτη πράξη τοΰ έρ-γου πού ή πραγματική καλλιτεχνική του άξία νά μήν άποκαλυφθεϊ στόν θεατή πρίν φθάσει ή τρίτη ή ή τέταρτη πράξη. Πρέπει ό ήλίθιος δ θεατής νά θυ-μώσει καί νά βάλει τίς φωνές, καί νά ταράξει τό έρ-

70

Page 72: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

γο καί τούς καλλιτέχνες, πάνω στή σκηνή; "Οχι. Ό σωστός θεατής θά καθίσει ήσυχος, ζώντας έτσι τίς έξαίσιες συγκινήσεις τής άπορίας, τής περιέρ-γειας, καί τής έναγώνιας προσμονής. Δέν πηγαίνει στό θέατρο γιά νά χάσει τήν ψυχραιμία του. Πηγαί-νει γιά νά κερδίσει ένα καλλιτεχνικό ταμπεραμέν-το. Δέν είναι δ διαιτητής τοϋ έργου. Είναι αύτός πού γίνεται δεκτός ν' άτενίσει τό έργο τέχνης, καί, άν τό έργο είναι καλό, νά ξεχάσει παρακολουθών-τας το δλο τόν έγωϊσμό πού τόν χαλάει — τόν έγωϊ-σμό τής άγνοιάς του, ή τόν έγωϊσμό τής γνώσης του. Τό θέμα αύτό στό θέατρο, νομίζω, δέν έχει συ-νειδητοποιηθεί άρκετά. Καταλαβαίνω άπόλυτα πώς άν ό «Macbeth» παρουσιαζόταν γιά πρώτη φο-ρά σ' ένα σύγχρονο Λονδρέζικο κοινό, πολλοί άπό τούς παρόντες θ' άντιδροϋσαν έντονα καί βίαια στή σκηνή μέ τίς μάγισσες στήν πρώτη πράξη, μέ τίς γκροτέσκες φράσεις κι έκφράσεις τους καί τίς τρελλές, άσυνάρτητες λέξεις. Μά δταν τελειώσει τό έργο καταλαβαίνει κανείς πώς έκεϊνο τό γέλιο πού βγαίνει άπό τίς μάγισσες είναι τόσο φοβερό δ-σο τό γέλιο τής τρέλλας στόν «Lear», πιό τρομερό άπό τό γέλιο τοϋ Iago στήν τραγωδία τοϋ Μαυριτα-νού. Κανένας θεατής τέχνης δέν έχει άνάγκη άπό μιά τελειότερη διάθεση δεκτικότητας δσο δ θεατής ένός θεατρικού έργου. Τή στιγμή πού προσπαθεί νά έπιβάλλει δποιαδήποτε κυριαρχία γνώμης ή έξου-σίας γίνεται ένας δηλωμένος έχθρός τής Τέχνης, καί τοϋ έαυτοϋ του. Ή Τέχνη δέν παθαίνει τίποτα. Εκείνος χάνει.

Μέ τό μυθιστόρημα Ισχύουν τά Ιδια. Ή ύπαρξη κι ή έξουσία τής κοινής γνώμης καί ή άναγνώρισή της είναι μοιραία. Ό «Esmond» τοϋ Thackeray είναι

71

Page 73: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

« . . .Όταν βγοϋν 6ξω στόν κόσμο, ό κόσμος δέ θά δε-χθεί όσα τοΟ ποΟν. Είναι ά-ναπόφευκτο. Ό κόσμος μι-σεί τήν 'Ατομικότητα. »

Page 74: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo
Page 75: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

ένα ώραΐο έργο τέχνης γιατί τοΰ άρεσε κι ήθελε νά τό γράψει. Στά άλλα του μυθιστορήματα, «Penden-nis», «Philip», άκόμα καί στό «Vanity Fair», σέ στιγμές, σκέφτεται πολύ τό κοινό, καί χαλάει τό έργο του άποτεινόμενος άμεσα στή συμπάθεια καί τά αίσθήματα αύτοΰ τοΰ κοινοΰ, ή άμεσα κοροϊδεύ-οντάς τα. "Ενας άληθινός καλλιτέχνης δέ δίνει καμμιά σημασία στό κοινό. Τό κοινό είναι άνύπαρ-κτο γι* αύτόν. Δέν έχει γλυκίσματα άπό μέλι ή σκό-νη παπαρούνας γιά νά ταΐσει ή' νά κοιμίσει τό θη-ρίο. Τό άφήνει αύτό νά τό κάνει ό δημοφιλής συγ-γραφέας. "Εναν άσύγκριτο συγγραφέα έχομε αύτή τή στιγμή στήν 'Αγγλία, τόν κ. George Meredith. 'Υπάρχουν καλλίτεροι καλλιτέχνες στή Γαλλία, δ-μως ή Γαλλία δέν έχει κανέναν πού ή δψη τής ζωής νάναι γι' αύτόν τόσο πλατειά, τόσο πολύπλευρη, τόσο εύφάνταστα άληθινή. 'Υπάρχουν άνθρωποι στή Ρωσία πού γράφουν Ιστορίες μέ πιό έντονη τήν αίσθηση τοϋ τί μπορεί νά είναι ό πόνος στή λογοτε-χνία. Σέ κεΐνον δμως άνήκει ή φιλοσοφία στή λογο-τεχνία. Οί άνθρωποι του δέ ζοϋνε άπλώς, ζοϋν μέσ' στή σκέψη. Μπορεί νά τούς κοιτάξει κανείς άπό μύριες πλευρές. Γεννοϋν Εντυπώσεις, κραδασμούς. 'Υπάρχει ψυχή μέσα καί γύρω τους. "Εχουνε πέρα άπό ένα νόημα κι είναι συμβολικοί. Κι Εκείνος πού τούς έπλασε, αύτούς τούς άνθρώπους, αύτές τίς θαυμάσιες, σβέλτες μορφές, τούς έπλασε γιά δική του εύχαρίστηση, καί ποτέ δέ ρώτησε τό κοινό τί ή-θελε, ποτέ δέ νοιάστηκε νά μάθει τί ήθελε, ποτέ δέν έδωσε τήν άδεια στό κοινό νά τοΰ πει τί νά κάνει ή νά μή κάνει ή νά τόν Επηρεάσει μ' όποιονδήποτε τρόπο, άλλά συνέχισε δυναμώνοντας τήν προσωπι-κότητά του καί δημιουργώντας τό δικό του άτομι-

74

Page 76: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

κό ξέχωρο έργο. Στήν άρχή κανείς δέν πήγε σ' αύ-τόν. Αύτό δέν είχε σημασία. Μετά ήρθαν οί λίγοι. Αύτό δέν τόν άλλαξε. Τώρα έχουν έρθει οί πολλοί. Είναι άκόμα ό Ιδιος. Είναι ένας άσύγκριτος συγ-γραφέας.

Τά πράγματα μέ τίς διακοσμητικές τέχνες δέν είναι διαφορετικά. Τό κοινό βρισκόταν γραπωμένο μέ πάθος σ' αύτό πού πιστεύω πώς ήταν τό άμεσο άποτέλεσμα τής Μεγάλης "Εκθεσης διεθνούς κα-κογουστιάς, άποτέλεσμα τόσο φοβερό ώστε τά σπίτια πού ζούσαν οί άνθρωποι νάναι κατάλληλα μόνο για τυφλούς. Σιγά-σιγά άρχισαν νά γίνονται δ-μορφα άντικείμενα, δμορφοι τόνοι άρχισαν νά βγαίνουν άπ' τό χέρι τού είδικοΰ στά χρώματα, δ-μορφα σχέδια άπό τού καλλιτέχνη τό μυαλό, κι ή χρήση τών δμορφων πραγμάτων, ή άξία καί σημα-σία τους ξεκινούσε γιά νά νικήσει στό τέλος θριαμ-βευτικά. Τό κοινό όργίσθηκε. "Εχασε τήν ψυχραι-μία του. Είπε άνοησίες. Κανείς δέν ένοχλήθηκε. Κανείς δέν έπαθε τίποτα. Κανείς δέ δέχθηκε τόν έ-λεγχο καί τήν καταπίεση τής κοινής γνώμης. Καί τώρα είναι σχεδόν άδύνατο νά μπεις σ' ένα σύγχρονο' σπίτι χωρίς νά δεις γύρω κάποια άνα-γνώριση τού καλού γούστου, κάποια άναγνώριση τής άξίας πού μπορεί νά έχει ένα ώραΐο περιβάλ-λον, κάποιο έλάχιστο σημάδι έκτίμησης τής όμορ-φιάς. Θάλεγα πώς, σέ γενικές γραμμές, τά σπίτια τών άνθρώπων είναι πολύ γοητευτικά στίς μέρες μας. Οί άνθρωποι ώς ένα πολύ μεγάλο σημείο γίναν πολύ πιό πολιτισμένοι. Πρέπει, δμως, νά άναφερ-θεϊ, άν θέλει κανείς νάναι δίκαιος, πώς ή έκπληκτι-κή έπιτυχία τής έπανάστασης στήν έσωτερική δια-κόσμηση στήν έπίπλωση καί σ' δλα τά σχετικά δέν

75

Page 77: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

όφείλεται καθόλου στό δτι ή πλειοψηφία τοΰ κοι-νού άπέκτησε ξαφνικά ένα Ιδιαίτερα καλό γούστο σ' αύτά τά θέματα. Όφείλεται κυρίως στό δτι οί τε-χνίτες τών όμορφων αυτών πραγμάτων ήσαν σέ θέ-ση νά έκτιμήσουν τόσο τήν εύχαρίστηση νά δη-μιουργεί κανείς όμορφιά, καί ξύπνησε τόσο έντονα στήν άσχήμια καί τή χυδαιότητα τοϋ τί τούς ζητού-σε νά φτιάξουν πρίν τό κοινό, πού άπλώς κατάφε-ραν νά μήν ένδώσουν έστω κι άν πέθαιναν τής πεί-νας. Θά ήταν έντελώς άδύνατο νά έπιπλώσει κα-νείς σήμερα ένα δωμάτιο δπως παλιά, χωρίς νά πρέπει νά ψάξει γιά τό κάθε άντικείμενο σέ δημο-πρασίες μεταχειρισμένων έπίπλων καί παλιατζίδι-κα φρικτά. Δέ φτιάχνεται πιά έκείνη ή άσχήμια. "Οσο κι άν άντιδροΰν, σήμερα οί άνθρωποι πρέπει νάχουνε κάτι δμορφο στό χώρο τους. Εύτυχώς γι* αύτούς, ή έντύπωση πώς μπορούσαν νάχουν γνώμη πάνω σ' αύτά τά καλλιτεχνικά θέματα άποδείχθη-κε μιά άκόμα μεγάλη πλάνη.

Ά π ' δλα αύτά, λοιπόν, είν' εύκολο νά δει κα-νείς, πώς κάθε περιορισμός καί έλεγχος στήν Τέ-χνη είναι κακός. ΟΙ άνθρωποι ρωτούν καμμιά φορά ποιά μορφή κυβέρνησης είναι ή πιό κατάλληλη γιά έναν καλλιτέχνη. Σ' αύτή τήν έρώτηση ύπάρχει μία μόνο άπάντηση. Ή πιό κατάλληλη μορφή κυβέρ-νησης γιά έναν καλλιτέχνη είναι: καθόλου κυβέρ-νηση. Κάθε έλεγχος πάνω στόν καλλιτέχνη καί τό έργο του είναι πράγμα άδιανόητο. "Εχει είπωθεΐ πώς κάτω άπό. καθεστώτα τυραννίας ύπήρχαν καλλιτέχνες πού έφτιαξαν έργο μεγάλο καί θαυμα-στό. Δέν είναι άκριβώς έτσι. Κατά καιρούς, καλλι-τέχνες έπισκέφθηκαν τυράννους, δχι σάν ύπήκοοι γιά νά ταπεινωθούν, άλλά σά περιπλανώμενοι θαυ-

76

Page 78: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

ματουργοί, σά διαβατάρικες μορφές γοητευτικές, γιά νά διασκεδάσουν καί νά γοητευθοΰν καί νά τούς άφήσουνε νά γαληνέψουν, καί νά τούς έπιτρέ-ψουν νά δημιουργήσουν. 'Υπάρχει κάτι πού πρέπει ν' άναγνωρίσει κανείς σ' έναν τύραννο: ένας τύραν-νος δντας ένα άτομο, μπορεί νά έχει μόρφωση καί καλλιέργεια, ένώ δ δχλος, δντας ένα τέρας, δέν έ-χει καμμιά. "Ενας Αύτοκράτορας ή ένας Βασιλιάς μπορεί νά σκύψει νά σηκώσει τό πινέλο γιά ένα ζω-γράφο, μά δταν ό δχλος σκύβει δέν είναι παρά γιά νά ρίξει λάσπη. Κι δμως ό δχλος δέ χρειάζεται νά σκύψει δσο ένας αύτοκράτορας. Θάλεγα μάλιστα, πώς δταν θέλει νά ρίξει λάσπη δέ χρειάζεται νά σκύψει καθόλου. Ά λ λ ά δέν ύπάρχει λόγος νά ξε-χωρίζει κανείς τό μονάρχη άπ' τόν δχλο: κάθε άπό-λυτη έξουσία είναι έξίσου κακή.

'Υπάρχουν τρία είδη τυράννων. 'Υπάρχει δ τύ-ραννος πού δυναστεύει τό σώμα. 'Υπάρχει δ τύραν-νος πού δυναστεύει τήν ψυχή. Κι ύπάρχει δ τύραν-νος πού δυναστεύει καί τήν ψυχή καί τό σώμα. Ό πρώτος λέγεται Πρίγκιπας. Ό δεύτερος λέγεται Πάπας. Ό τρίτος λέγεται Πλήθος. Ό Πρίγκιπας μπορεί νά είναι καλλιεργημένος. Πολλοί Πρίγκιπες ύπήρξαν καλλιεργημένοι. "Ομως στόν Πρίγκιπα ύ-πάρχει κίνδυνος. Σκέφτεται κανείς τόν Dante στήν πικρή έκείνη γιορτή στή Βερόνα, τόν Tasso στό κελλί τοϋ τρελλού στή Φερράρα. Καλλίτερα νά μή ζει μέ Πρίγκιπες ό καλλιτέχνης. "Ενας Πάπας μπο-ρεί νά είναι καλλιεργημένος. Πολλοί Πάπες ύπήρ-ξαν καλλιεργημένοι- οί κακοί Πάπες κυρίως. Οί κακοί Πάπες λάτρευαν τήν 'Ομορφιά, σχεδόν δσο παθιασμένα, μάλλον δχι, μέ τόσο πάθος δσο οί κα-λοί Πάπες μισούσαν τή Σκέψη. Στήν κακία καί στά

77

Page 79: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

« Ό πόνος δέν είναι ή ύστατη μορφή τελείωσης. Είναι μιά μορφή έφήμερη. Είναι μιά μορφή διαμαρτυρίας. »

σκοτάδια τοϋ Παπισμού όφείλει πολλά ή άνθρωπό-της. Ή καλωσύνη τοϋ Παπισμού όφείλει στήν άν-θρωπότητα ένα χρέος φοβερό. "Ομως, μ' δλο πού του, κι έχασε τόν πέλεκυ τής άστραπής, είναι καλ-λίτερα γιά τόν καλλιτέχνη νά μή ζει μέ Πάπες. Πά-τερα γιά τόν καλλιτέχνη νά μή ζεϊ μέ Πάπες. Πά-πας ήταν έκεϊνος πού είπε γιά τόν Cellini μπρός σ'

78

Page 80: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

ένα κονκλάβιο' άπό Καρδινάλιους πώς οί κοινοί νόμοι κι ή κοινή έξουσία δέν ήσαν φτιαγμένα γι' άν-θρώπους σάν έκεΐνον· δμως Πάπας ήταν κι έκεϊνος πού πέταξε τόν Cellini στή φυλακή, καί τόν κράτη-σε έκεϊ ώσπου άρρώστησε άπό άπελπισία κι όργή, κι έφτιαξε δράματα φανταστικά γιά νά τά βλέπει ό Ιδιος, κι είδε τόν χρυσωμένο ήλιο νά μπαίνει στό κελλί του, καί τόσο παράφορα τόν έρωτεύθηκε πού γύρεψε νά ξεφύγει, κι έρποντας άπό πύργο σέ πύρ-γο, έπεσε μέσα άπό ένα ζαλισμένο άέρα τήν αύγή, κι έσπασε τό κορμί του, καί κει ένας άμπελάς τόν σκέπασε μ' άμπελόφυλλα, καί βάζοντάς τον σ' ένα κάρο τόν πήγε καί τόν άφησε σέ κάποιον, πού, ά-γαπώντας τά δμορφα πράγματα, τόν φρόντισε. "Ό-χι, ύπάρχει κίνδυνος στούς Πάπες. Κι δσο γιά τό Πλήθος καί τή δική του έξουσία; "Ισως γι' αύτό καί τήν έξουσία του νάχει πει κανείς άρκετά. Ή έξου-σία του είναι τυφλή, κουφή, άπαίσια, γκροτέσκα, τραγική, διασκεδαστική, σοβαρή καί πρόστυχη. Είν' άδύνατο γιά τόν καλλιτέχνη νά ζεΐ μέ τό Πλή-θος. "Ολοι οί τύραννοι δωροδοκούν κι έξαγορά-ζουν. Τό Πλήθος δωροδοκεΐ κι άποβλακώνει. Ποιός τοΰ είπε νά άσκεΐ έξουσία; Γεννήθηκε γιά νά ζεϊ, γιά ν' άκούει, καί γιά νά έρωτεύεται. Κάποιος τούς έβλαψε κάνοντάς τους μεγάλο κακό. Χάλα-σαν οί Ιδιοι μιμούμενοι τούς άνώτερούς τους. Πή-ραν τό σκήπτρο τοΰ Πρίγκιπα. Πώς θά τό χρησιμο-ποιήσουν; Πήραν τήν τριπλή τιάρα τοΰ Πάπα. Πώς θ' άντέξουν τό βάρος της; Μοιάζουν μέ κλόουν, μέ καρδιά ραγισμένη. Μοιάζουν μέ Ιερέα πού ή ψυχή του είναι άκόμα άγέννητη. "Οσοι λατρεύουν τήν ό-

1 Κονκλάβιο: σύσκεψη.

79

Page 81: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

μορφιά άς τούς λυπηθούν. Μ' δλο Λού οί Ιδιοι δέν ά-γαποΰν τήν 'Ομορφιά, άς λυπηθούν οί Ιδιοι γιά τούς ΐδιου<:. Ποιός τούς έμαθε τά κόλπα τής τυραννίας;

Πολλά άλλα θά μπορούσε ν' άναφέρει κανείς. Θά μπορούσε ν' άναφέρει πώς ή 'Αναγέννηση ύ-πήρξε μεγάλη, γιατί δέ γύρεψε νά λύσει κανένα κοι-νωνικό πρόβλημα, καί δέν άσχολήθηκε μέ τίποτα παρόμοιο, μόνο άφησε τό άτομο ν' άναπτυχθεΐ έ-λεύθερα, δμορφα καί φυσιολογικά, κι έτσι είχε με-γάλους καί ξεχωριστούς καλλιτέχνες, μεγάλους καί ξεχωριστούς άνθρώπους. Θά μπορούσε ν' άνα-φέρει κανείς πώς ό Λουδοβίκος δ 14ος, φτιάχνον-τας τό σύγχρονο κράτος, κατέστρεψε τήν άτομικό-τητα τού καλλιτέχνη, κι έκανε τά πράγματα τερα-τώδη στή μονοτονία τής έπανάληψης, καί άνάξια λόγου στήν ύποταγή τους στόν κανόνα, κι άκόμα, κατέστρεψε σ' δλόκληρη τή Γαλλία δλες έκεΐνες τίς έξοχες έλευθερίες στήν έκφραση πού είχαν κά-νει τήν παράδοση καινούργια μέσα, στήν όμορφιά, καί τίς καινούργιες μορφές ένα μέ τίς πιό παλιές. "Ομως τό παρελθόν είναι χωρίς σημασία. Τό παρόν είναι χωρίς σημασία. Αύτό πού πρέπει νά μάς άπα-σχολεϊ είναι τό μέλλον. Γιατί τό παρελθόν είναι αύ-τό πού δ άνθρωπος δέ θάπρεπε νά είχε γίνει. Τό πα-ρόν είναι αύτό πού δ άνθρωπος δέ θάπρεπε νά είναι. Τό μέλλον είναι δ καλλιτέχνης.

Θά πουν, φυσικά, πώς αύτό τό σχέδιο έτσι πού προτείνεται έδώ δέν είναι καθόλου ρεαλιστικό, καί πώς πάει ένάντια στήν άνθρώπινη φύση. Κι αύτό εί-ναι άπολύτως σωστό. Δέν είναι καθόλου ρεαλιστι-κό, καί σίγουρα πάει ένάντια στήν άνθρώπινη φύ-ση. Γι' αύτό άκριβώς άξίζει νά μπει σ' έφαρμογή, καί γι' αύτό κανείς τό προτείνει. Γιατί, τί είναι στ'

80

Page 82: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

« . . . κΓ Οπως τά δένδρα μεγαλώνουν τήν ώρα πού 6 πλού-σιος γαιοκτήμονας ήσυχος κοιμάται... »

Page 83: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

άλήθεια ένα σχέδιο ρεαλιστικό; "Ενα σχέδιο ρεαλι-στικό είναι ή ένα σχέδιο πού ύπάρχει ήδη ή ένα σχέ-διο πού μπορεί νά πραγματοποιηθεί κάτω άπό δρι-σμένες συνθήκες. 'Αλλά άκριβώς αύτές τίς ύπάρ-χουσες συνθήκες άρνεϊται κανείς νά δεχθεί* κι δ-ποιο σχέδιο θά μπορούσε νά δεχθεί τίς συνθήκες αύτές είναι άνόητο καί λάθος. 01 συνθήκες μπο-ρούν νά πάψουν νά είναι αύτές πού είναι, κι ή άν-θρώπινη φύση μπορεί ν' άλλάξει. Τό μόνο πού ξέρει κανείς σίγουρα γιά τήν άνθρώπινη φύση είναι δτι άλλάζει. Ή άλλαγή είναι ή μόνη σίγουρη Ιδιότητά της. Τά συστήματα πού άποτυγχάνουν είναι έκεϊνα πού βασίζονται στή μονιμότητα τής άνθρώπινης φύσης, κι δχι στήν άνάπτυξη καί τήν έξέλιξή της. Τό λάθος τοϋ Λουδοβίκου τοϋ 14ου ήταν πώς πί-στεψε δτι ή άνθρώπινη φύση θάμενε πάντα ή Τδια. Τό άποτέλεσμα αύτοϋ τοΰ λάθους ύπήρξε fi Γαλλι-κή Επανάσταση. ΤΗτανένα συναρπαστικό άποτέ-λεσμα. "Ολα τά άποτελέσματα πού προέρχονται ά-πό τά λάθη τών κυβερνήσεων είναι συναρπαστικά.

Πρέπει νά σημειωθεί πώς ή 'Ατομικότητα δέν έρχεται στόν άνθρωπο μέ άρρωστημένες ύποκρι-σίες περί καθήκοντος, πού δέ σημαίνει άλλο άπ' τό

t

νά κάνει κανείς αύτό πού θέλουν ol άλλοι άπλώς καί μόνο έπειδή τό θέλουν· ή τίποτα άλλες άφόρη-τες ύποκρισίες περί αύτοθυσίας, πού δέν είναι άλλο άπό μιά έπιβίωση άρχαίας άνθρωποθυσίας καί βά-ναυσων άκρωτηριασμών. Δέν έρχεται στόν άνθρω-πο έχοντας άπαιτήσεις, ζητώντας του δ,τιδήποτε. "Ερχεται φυσιολογικά κι άναπόφευκτα άπό τόν·άν-θρωπο. Σ' αύτό τό σημείο τείνει, αύτό προσπαθεί κάθε πρόοδος. Είναι ή διαφοροποίηση στήν δποία στρέφονται κι όλοκληρώνονται δλοι οί ζωντανοί

82

Page 84: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

όργανισμοί. Είναι ή τελειότητα πού κρύβεται μέσα σέ κάθε μορφή ζωής, καί στήν όποια κάθε μορφή ζωής ζωντανεύει καί σκιρτά. Κι έτσι ή 'Ατομικότη-τα δέν άσκεϊ καμμιά πίεση πάνω στόν άνθρωπο. Τουναντίον, λέει άκριβώς στόν άνθρωπο πώς δέν πρέπει νά δέχεται καμμιά πίεση. Δέν προσπαθεί νά άναγκάσει τούς άνθρώπους νά είναι καλοί. Ξέρει πώς οί άνθρωποι είναι καλοί δταν τούς άφήσεις ή-συχους. Ό άνθρωπος θά γεννήσει καί θ' άναπτύξει τήν 'Ατομικότητα μέσα άπ' τόν Ιδιο του τόν έαυτό. "Ετσι άναπτύσσει τώρα ό άνθρωπος τήν 'Ατομικό-τητα. Νά ρωτάει κανείς άν είναι ρεαλιστική ή 'Ατο-μικότητα είναι σά νά ρωτάει άν είναι ρεαλιστική ή 'Εξέλιξη. Ή 'Εξέλιξη είναι δ νόμος τής ύπαρξης, καί δέν ύπάρχει άλλη έξέλιξη άπό αύτήν πού όδηγεΐ στήν 'Ατομικότητα. "Οπου αύτή ή τάση δέν έκφρά-ζεταί, δέν διαπιστώνεται, έχομε μιά περίπτωση τε-χνητής διακοπής τής άνάπτυξης, ή άρρώστια, ή θάνατο.

Ή 'Ατομικότητα θά είναι άκόμα άλτρουϊστική κι άπροσποίητη. "Εχει παρατηρηθεί πώς ένα άπό τά άποτελέσματα τής ύπερβολικής καταπίεσης τής έξουσίας είναι δτι οί λέξεις παραμορφώνονται στή σωστή κι άπλή τους έννοια, καί χρησιμοποιούνται γιά νά έκφράζουν τό άντίστροφο τής βασικής ση-μασίας τους. "Ο,τι είναι άληθινό γιά τήν Τέχνη εί-ναι άληθινό καί γιά τή Ζωή. Λέμε έναν άνθρωπο προσποιητό, στίς μέρες μας, έάν ντύνεται δπως τού άρέσει. 'Αλλά έτσι κάνοντας φέρεται άπολύ-τως φυσικά. Ή άληθινή προσποίηση, είναι νά ντύ-νεσαι, σύμφωνα μέ τή γνώμη καί τό γούστο τοϋ γεί-τονα, τού όποιου οί Ιδέες, καθώς άντιπροσωπεύουν τίς Ιδέες τής πλειοψηφίας, πρέπει νάναι φοβερά

83

Page 85: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

κουτές. "Η λέμε έναν άνθρωπο έγώϊστή άν ζει μ' έ-να τρόπο πού γι' αυτόν είναι ό πιό σωστός γιά τήν πλήρη όλοκλήρωση τής προσωπικότητάς του· άν, φυσικά, κύριος σκοπός τής ζωής του, είναι ή έξέλι-ξη τού έαυτού του. Μά αύτός είναι ό τρόπος πού θάπρεπε νά ζεΐ ό καθένας μας. Έγωϊσμός δέν είναι νά ζεις όπως θέλεις νά ζεις, έγωϊσμός είναι νά ζητάς άπ' τούς άλλους νά ζοΰν όπως ζεις έσύ. Κι έλλειψη έγωϊσμοΰ ν' άφήνεις τίς ζωές των άλλων ήσυχες, νά μήν άνακατεύεσαι σ' αύτές. Ό έγωϊσμός πάντα σκοπεύει στό νά δημιουργεί γύρω του μιά όμοιο-μορφία στόν τρόπο ζωής. Ή έλλειψη έγωϊσμοΰ ά-ναγνωρίζει τήν άτέλειωτη ποικιλία στίς μορφές ζω-ής σάν κάτι τό συναρπαστικό, τό δέχεται, ύποτάσ-σεται σ' αύτό, τό χαίρεται. Δέν είναι έγωϊστικό νά σκέφτεσαι γιά τόν έαυτό σου. Ό άνθρωπος πού δέ σκέφτεται γιά τόν έαυτό του δέ σκέφτεται καθό-λου. Είναι τερατωδώς έγωϊστικό ν' άπαιτεΐς άπ' τό γείτονα νά σκέφτεται τό ίδιο, νάχει τήν Ιδια γνώμη. Γιατί θάπρεπε; "Αν μπορεί νά σκεφθεί, πολύ πιθανό θά σκεφθεί διαφορετικά. "Αν δέν μπορεί νά σκε-φθεί, είναι τερατώδες ν' άπαιτεΐς όποιαδήποτε σκέ-ψη άπ' αύτόν. "Ενα κόκκινο τριαντάφυλλο δέν εί-ναι έγωϊστικό γιατί θέλει νά είναι ένα κόκκινο τριαντάφυλλο. Θά ήτανε έγωϊστικό άν ήθελε όλα τά άλλα λουλούδια στόν κήπο νά είναι καί κόκκινα καί τριαντάφυλλα. "Οταν έρθει ή 'Ατομικότητα οί άνθρωποι θά είναι έντελώς φυσικοί καί χωρίς καθό-λου έγωϊσμό καί θά γνωρίζουν τίς έννοιες των λέξε-ων, καί θά τίς έκπληρώνουν στίς έλεύθερες, όμορ-φες ζωές τους. Δέ θά είναι έγωϊστικοί όπως τώρα. Γιατί έγωϊστής είναι ό άνθρωπος πού έχει άπαιτή-σεις άπό τούς άλλους, κι ό άνθρωπος μέ Άτομικό-

84

Page 86: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

τητα δέ θά έπιθυμεϊ κάτι τέτοιο. Δέ θά τοϋ δίνει εύ-χαρίστηση. "Οταν ό άνθρωπος θά έχει φθάσει τήν όλοκλήρωση τοΰ έαυτοϋ του, δταν θά έχει φθάσει τήν 'Ατομικότητα, θά φθάσει καί τή συμπάθεια, τήν ταύτιση μέ τόν άλλο, καί θά τήν ζει έλεύθερα κι αύθόρμητα. "Ως τώρα ό άνθρωπος έλάχιστα έχει καλλιεργήσει τή συμπάθεια. "Εχει μόνο συμπάθεια μέ τόν πόνο, κι ή συμπάθεια μέ τόν πόνο δέν είναι ή ύψηλότερη μορφή συμπάθειας. Κάθε συμπάθεια εί-ναι καλή, δμως ή συμπάθεια μέ τόν πόνο είναι ή λι-γότερο καλή. Κρύβει μέσα της κάποια ιδιοτέλεια.

«"Οταν 6 άνθρωπος θά Εχει φθάσει τήν όλοκλήρωση τοΰ έ-αυτοϋ του, ... θά φθάσει κα< τή συμπάθεια, τήν ταύτιση μέ τόν άλλο.»

85

Page 87: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

Τείνει νά γίνει νοσηρή. 'Υπάρχει σ' αυτήν κάποιο στοιχείο τρόμου γιά τή δική μας μοίρα, τή δική μας ασφάλεια. Φοβόμαστε πώς κι έμεΐς οί Ιδιοι μπορού-με νά γίνομε σάν τόν τυφλό ή τόν λεπρό, καί πώς κανείς δέ θά γύριζε νά μας κοιτάξει. Είναι άκόμα καί περίεργα δεσμευτική αύτή ή συμπάθεια. Ό άν-θρωπος πρέπει νά νοιώθει συμπάθεια μ' όλόκληρη τή ζωή, δχι μονάχα μέ τίς πληγές καί τούς καϋμούς της, μά καί μέ τή χαρά τής ζωής καί τήν ύγεία καί τήν έλευθερία καί τήν όμορφιά της. "Οσο, φυσικά, πιό πλατειά ή συμπάθεια τόσο καί πιό δύσκολη. 'Απαιτεί μεγαλύτερη έλλειψη έγωϊσμού. Ό καθέ-νας μπορεί νά νοιώσει συμπάθεια μέ τή δυστυχία έ-νός φίλου, άπαιτεΐ δμως μιά πολύ ιδιαίτερη φύση — όπαιτεΐ, άκριβώς, τή φύση ένός άνθρώπου πού έχει φθάσει τήν άληθινή "Ατομικότητα — γιά νά νοιώσει συμπάθεια, χαρά, μέ τήν έπιτυχία ένός φίλου.

Στό σύγχρονο άγχος συναγωνισμού κι άγώνα γιά μιά θέση, μιά τέτοια συμπάθεια είναι φυσικά σπάνια, καί πνίγεται άκόμα πιό πολύ άπ' τό άνήθι-κο ιδανικό τής όμοιομορφίας καί τής υποταγής στόν κανόνα πού έπικρατεΐ παντού, κι είναι Ισως ι-διαίτερα άφόρητο στήν'Αγγλία.

Συμπάθεια μέ τόν πόνο τού άλλου, φυσικά, θά ύπάρχει πάντα. Είναι άπό τά βασικά ένστικτα τού άνθρώπου. Τά ζώα μέ άτομικότητα, τά άνώτερα ζώα δηλαδή, μοιράζονται αύτή τήν 'ιδιότητα μαζί μας. Πρέπει δμως νά μήν ξεχνάμε πώς ένώ ή συμ-πάθεια μέ τή χαρά τού άλλου μεγαλώνει τό σύνολο τής χαράς σ' αύτό τόν κόσμο, ή συμπάθεια μέ τόν πόνο του άλλου δέ λιγοστεύει τήν ποσότητα τού πόνου. Μπορεί νά κάνει τόν άνθρωπο ν' άντέξει καλλίτερα τή δυστυχία καί τό κακό, δμως ή δυστυ-

86

Page 88: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

χία καί τά κακό παραμένουν. Ή συμπάθεια μέ τή φυματίωση δέ θεραπεύει τή φυματίωση· αύτό τό κάνει ή έπιστήμη. Κι δταν ό Σοσιαλισμός θάχει λύ-σει τό πρόβλημα τής φτώχειας, κι ή Έπιστήμη τό πρόβλημα τής άρρώστιας, τό πεδίο τοϋ συναισθη-ματία θάχει μικρύνει, κι ή συμπάθεια τοΰ άνθρώπου θάναι μεγάλη, ύγιής κι αύθόρμητη. Ό άνθρωπος θά νοιώθει χαρά κοιτάζοντας γύρω τή χαρούμενη ζωή τών άλλων.

Γιατί είναι μέσα άπό τή χαρά πού ή 'Ατομικότη-τα τοΰ μέλλοντος θά μεγαλώσει. Ό Χριστός δέν έ-κανε καμμιά προσπάθεια νά όργανώσει τήν κοινω-νία πάνω σέ μιά καινούργια βάση, καί σά συνέπεια ή 'Ατομικότητα, ή όλοκλήρωση πού δίδαξε στόν άνθρωπο μπορούσε νά συντελεσθεί μόνο μέσα άπ' τόν πόνο καί τή μοναξιά. Τά ιδανικά πού όφείλομε στό Χριστό είναι τά ιδανικά τοΰ άνθρώπου πού έγ-καταλείπει έντελώς τήν κοινωνία, ή τοΰ άνθρώπου πού άντιστέκεται στήν κοινωνία άπόλυτα. "Ομως ό άνθρωπος είναι άπό τή φύση του κοινωνικός. 'Ακό-μα κι οί έρημίτες τής Θηβαΐδας γίνανε τελικά λαός. Κι ένώ ό καλόγερος κι ό άναχωρητής όλοκληρώνει κάποια στιγμή τήν προσωπικότητα του, συχνά εί-ναι μιά φτωχή προσωπικότητα πού όλοκληρώνε-ται. 'Απ' τήν άλλη, ή φοβερή άλήθεια πώς ό πόνος χρησιμεύει σά μέσο γιά τήν όλοκλήρωση τοΰ άν-θρώπου άσκεΐ μιά έκπληκτική γοητεία στά πλήθη. Ρηχοί όμιλητές καί ρηχοί φιλόσοφοι σέ άμβωνες κι έξέδρες μιλοΰν συχνά γιά τή λατρεία τής άπόλαυ-σης καί τής χαράς, κατηγορώντας την άλύπητα. Πολύ σπάνια δμως στήν Ιστορία τοΰ κόσμου ό άν-θρωπος είχε σάν Ιδανικό τή χαρά καί τήν όμορφιά. Ή λατρεία τοΰ πόνου βασίλεψε πολύ πιό συχνά. Ό

87

Page 89: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

Μεσαιωνισμός, μέ τούς άγιους του καί τούς μάρτυ-ρες, τήν άγάπη του γι' αύτοβασανισμό, τό άγριό του πάθος νά πληγώνεται, τό μαχαίρωμα μ' άκονι-σμένα μαχαίρια, καί τό μαστίγωμα μέ βέργες κο-φτερές — ό Μεσαιωνισμός είναι ό άληθινός Χρι-στιανισμός, κι ό μεσαιωνικός Χριστός είναι ό άλη-θινός Χριστός. "Οταν ή 'Αναγέννηση άνέτειλε στόν κόσμο, κι έφερε μαζί της τά καινούργια Ιδανι-κά, τήν όμορφιά τής ζωής καί τή χαρά τού νά ζεις, ol άνθρωποι τότε δέ μπορούσαν νά καταλάβουν τό Χριστό. 'Ακόμα κι ή Τέχνη τό άποδεικνύει. ΟΙ ζω-γράφοι τής 'Αναγέννησης ζωγράφιζαν τό Χριστό σά μικρό άγόρι πού έπαιζε μ' ένα άλλο μικρό άγόρι σέ κάποιο παλάτι ή κήπο, ή πλαγιασμένο στό στή-θος τής μητέρας του, νά χαμογελάει σέ κείνην πού τόν κράταγε, ή σ' ένα λουλούδι, ή σ' ένα φωτεινό πουλί· ή σά μιά κομψή κι ευγενική μορφή διασχί-ζοντας τόν κόσμο· ή σά μιά έξοχη φιγούρα πού ύ-ψωνόταν μέσα σέ μιά έκσταση άπό τό θάνατο·στή ζωή. 'Ακόμα κι όταν τόν ζωγράφιζαν σταυρωμένο τόν έδειχναν σάν ένα ώραΐο Θεό πού άνθρωποι κα-κοί είχαν πληγώσει. Γενικά δμως δέν τούς άπασχό-λησε καί πολύ. Αύτό πού άπολάμβαναν ήταν νά ζωγραφίζουν τούς άνδρες καί τίς γυναίκες πού έκεΐ-νοι θαύμαζαν, καί νά δείχνουν τήν όμορφιά τής ό-μορφης αυτής γης. Ζωγράφισαν πολλούς θρησκευ-τικούς πίνακες — θάλεγα μάλιστα περισσότερους άπ' δσους έπρεπε, κι ή μονοτονία στό θέμα καί στό κίνητρο καταντάει κουραστική, κι αύτό ήταν κακό γιά τήν τέχνη. Ήταν τό άποτέλεσμα τής έπιβολής τοΰ γούστου καί τής γνώμης τού κοινού σέ ζητήμα-τα τέχνης, κι είναι νά λυπάται κανείς. "Ομως ή ψυ-χή τους δέ βρισκόταν στό θέμα. Ό Raphael ήταν

88

Page 90: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

..γιατί ό τόνος τής τέλειας προσωπικότητας δέν είναι £νας νος έπανάστασης άλλά γαλήνης.»

Page 91: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

μεγάλος καλλιτέχνης δταν ζωγράφιζε τόν Πάπα του. "Οταν ζωγράφιζε τίς Μαντόνες καί τά Θεια του Βρέφη, δέν ήταν καθόλου μεγάλος καλλιτέ-χνης. Ό Χριστός δέν είχε μήνυμα γιά τήν 'Αναγέν-νηση, κι αύτό ήταν θαυμάσιο γιατί έτσι έφερε τό δι-κό της, διάφορο άπ' τό δικό του, καί γιά νά βρούμε τόν άληθινό Χριστό πρέπει νά πάμε στήν τέχνη τοΰ Μεσαίωνα. Έκεΐ βρίσκεται άκρωτηριασμένος καί φθαρτός: ένας θεός πού δέν είναι ώραΐος, γιατί ή 'Ομορφιά είναι χαρά- ντυμένος άσχημα γιατί καί τά δμορφα ρούχα μπορεί νάναι χαρά: είναι ένας ζη-τιάνος μέ θαυμάσια ψυχή· είναι ένας λεπρός μέ ψυ-χή θεϊκή· δέ χρειάζεται ούτε ύλικά άγαθά ούτε ύγεία· είναι ένας θεός πού φθάνει τήν τελείωση μέ-σα άπ' τόν πόνο.

'Η έξέλιξη τοΰ άνθρώπου είναι άργή. Ή άδικία τών άνθρώπων είναι μεγάλη. ΤΗταν άνάγκη νά προσφερθεί ό πόνος σάν τρόπος έκπλήρωσης. 'Α-κόμα καί τώρα, σέ μερικές χώρες τοΰ κόσμου, τό μήνυμα τοΰ Χριστού είναι άναγκαϊο. Κανείς πού έ-ζησε στή σύγχρονη Ρωσία' δέ θά γινόταν νά φθάσει τήν τελείωσή του μέσα άπό δρόμο άλλο άπ' τό δρό-μο τοΰ πόνου. Μερικοί Ρώσοι καλλιτέχνες όλοκλη-ρώθηκαν στήν Τέχνη· σέ μιά λογοτεχνία μεσαιωνι-κή σέ χαρακτήρα, μιά κι ή κυρίαρχη νότα είναι ή ό-λοκλήρωση κι ή "λύτρωση τών άνθρώπων μέσα άπ' τόν πόνο. "Ομως γι' αύτούς πού δέν είναι καλλιτέ-χνες, καί πού ή μόνη ζωή είναι γι' αύτούς ή χειρο-πιαστή ζωή τών γεγονότων, ό πόνος είναι ό μόνος δρόμος πού όδηγεϊ στήν τελείωσή τους. "Ενας Ρώ-σος πού ζει εύτυχισμένα κάτω άπ' τό τωρινό σύστη-

1 ΕΙνοι ή Ρωσία τοϋ 1890.

90

Page 92: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

μα κυβέρνησης στή Ρωσία ή πρέπει νά πιστεύει πώς ό άνθρωπος δέν έχει ψυχή, ή δτι, άν έχει, δέν άξίζει ή ψυχή αύτή ν' άπλώσει καί νά έξελιχθεΐ. "Ε-νας Μηδενιστής πού άρνεϊται κάθε έξουσία γιατί ξέρει πώς κάθε έξουσία είναι διεφθαρμένη καί κα-κή, καί δέχεται πρόθυμα κάθε μορφή πόνου, γιατί μέσα άπ' τόν πόνο δλοκληρώνει τήν προσωπικότη-τά του, είναι ένας καλός Χριστιανός. Γι' αύτόν, τό Χριστιανικό ιδανικό είναι μιά πραγματικότητα, εί-ναι άληθινό.

Κι δμως, ό Χριστός δέν έπαναστάτησε ένάντια στήν έξουσία. Δέχθηκε τήν αύτοκρατορική κυ-ριαρχία τής Ρωμαϊκής Αύτοκρατορίας καί πλήρω-σε φόρο ύποτελείας. 'Ανέχθηκε τήν Εκκλησιαστική κυριαρχία τής 'Εκκλησίας των Εβραίων, καί στή δική της βία, δέν άντέταξε καμμιά βία δική του. Δέν είχε, δπως είπα, κανένα σχέδιο γιά μιά και-νούργια όργάνωση τής κοινωνίας. "Ομως δ σύγ-χρονος κόσμος έχει σχέδια. Θέλει νά σβήσει τή φτώχεια, καί τή δυστυχία πού ή φτώχεια προκαλεί. Θέλει ν' άπαλλαγεΐ άπ' τόν πόνο, καί τή δυστυχία πού δ πόνος προκαλεί. Σάν μέσα γι' αύτό τό σκοπό Εμπιστεύεται τό Σοσιαλισμό καί τήν 'Επιστήμη. Αύτό πού προσπαθεί καί σκοπεύει είναι μιά 'Ατομι-κότητα πού Εκφράζεται κι άνασαίνει μέσα άπ' τή χαρά. Αύτή ή 'Ατομικότητα θά είναι πιό μεγάλη, πιό γεμάτη, πιό δμορφη άπ' δποια άλλη μπορεί νά ύπήρξε ποτέ πρίν. Ό πόνος δέν είναι ή ύστατη μορ-φή τελείωσης. Είναι μιά μορφή Εφήμερη. Είναι μιά μορφή διαμαρτυρίας. 'Αναφέρεται κι άσχολεϊται μέ λάθος, άνθυγιεινές, άδικες, συνθήκες ζωής. "Ο-ταν τό λάθος, κι ή άρρώστια, κι ή άδικία θάχουν χαθεί, δέ θάχει πιά καμμιά θέση. ΤΗταν μεγάλο έρ-

91

Page 93: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

γο, μά τέλειωσε σχεδόν. Ή σφαίρα έπιρροής του καθημερινά μικραίνει.

Κι οϋτε πού θά λείψει στόν άνθρωπο. Γιατί αύτό πού γύρεψε ό άνθρωπος, δέν είναι ούτε ό πόνος ού-τε ή χαρά, μά ή Ιδια ή Ζωή. Ό άνθρωπος γύρεψε νά ζήσει έντονα, γεμάτα, τέλεια. "Οταν μπορέσει καί τό κάνει αύτό χωρίς νά καταπιέζει τούς άλλους, χωρίς νά ύποφέρει γι' αύτό, κι ol πράξεις του όλες είναι πράξεις χαράς, τότε θά έχει πιό ξεκάθαρο μυαλό, θά είναι πιό ύγιής, πιό πολιτισμένος, πιό πο-λύ ό έαυτός του, πιό άληθινός. Ή χαρά είναι ή ά-πάντηση τής φύσης, τό σήμα τής παραδοχής της. "Οταν ό άνθρωπος είναι εύτυχισμένος, βρίσκεται σ' άρμονία μ' όλα όσα είναι γύρω του, βρίσκεται σ' άρμονία μέ τόν έαυτό του. Ή καινούργια 'Ατομι-κότητα πού στήν ύπηρεσία της, τό θέλει δέν τό θέ-λει, βρίσκεται ό Σοσιαλισμός, θά είναι τέλεια άρ-μονία. Θά είναι αύτό πού οί "Ελληνες γύρεψαν νά βροΰν, άλλά δέ μπόρεσαν παρά στή Σκέψη, γιατί είχαν σκλάβους καί τούς τάϊζαν· θά είναι αύτό πού γύρεψε ή 'Αναγέννηση, άλλά δέ μπόρεσε νά κατα-φέρει παρά στήν Τέχνη, γιατί είχε σκλάβους καί τούς άφηνε νά πεινούν. Θά είναι τέλεια, καί μέσα άπ' αύτήν ό κάθε άνθρωπος θά φθάσει τή δική του τελειότητα. Ή καινούργια 'Ατομικότητα θά είναι ή καινούργια Ελληνικότητα.

Λονδίνο, Φεβρουάριος, 1890

Page 94: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo
Page 95: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo
Page 96: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ TOY OSCAR WILDE «Η ΨΥΧΗ TOY ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΣΤΟ Ι Ο ΣΙΑΛΙΣΜΟ» ΣΕ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΗΣ ΟΛΥΜΠΙΑΣ ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΑ, ΦΩΤΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΣΙΑ ΤΟΥ ΜΙΧΑΛΗ ΜΑΚΕΔΟΥ, ΜΟΝΤΑΖ ΤΗΣ Ε. ΚΑ ΛΕΜΗ & ΣΙΑ, ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ ΔΗΜ. ΠΕΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ 3.000 ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΣΤΗΝ Γ. ΚΙΩ ΤΗ Ο.Ε. ΤΟΝ ΟΚΤΩΒΡΙΟ ΤΟΥ 1984 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚΔΟ ΣΕΩΝ «ΓΝΩΣΗ» Α.Ε., ΚΛΕΙΤΟΥ 8. ΙΛΙΣΙΑ, 157 71 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.

77.57.228- 77.54.784 - 77.54.963.

Page 97: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo
Page 98: H Psyxh Toy Anthrwpoy Sto Sosialismo