1

Τmicroήmicroα Θεολογίας της

Θεολογικής Σχολής

του Αριστοτελείου

Πανεπιστηmicroίου

Θεσσαλονίκης

1111degdeg ∆∆ΙΙΑΑΧΧΡΡΙΙΣΣΤΤΙΙΑΑΝΝΙΙΚΚOO ΣΣΥΥΜΜΠΠOOΣΣΙΙΟΟ

XXII SSIIMMPPOOSSIIOO IINNTTEERRCCRRIISSTTIIAANNOO

ΟΟ ιιεερρόόςς ΑΑυυγγοουυσσττίίννοοςς σσττηηνν

ΑΑννααττοολλιικκήή κκααιι ∆∆υυττιικκήή ΠΠααρράάδδοοσσηη

SantrsquoAgostino nella tradizione

occidentale e orientale

Ρώmicroη 3-5 Σεπτεmicroβρίου 2009

Roma 3-5 Settembre 2009

Istituto Francescano

di Spiritualitagrave

della Pontificia

Universitagrave

Antonianum

Roma

Nello Cipriani

H τριαδολογία του αγίου Αυγουστίνου

microε έmicroφαση στην περί Αγίου Πνεύmicroατος

διδασκαλία του

2

P Nello Cipriani

Istituto Patristico Augustinianum

H τριαδολογία του αγίου Αυγουστίνου

microε έmicroφαση στην περί Αγίου Πνεύmicroατος διδασκαλία του

Εισαγωγικά Η τριαδολογία του αγίου Αυγουστίνου έχει δεχθεί επανειληmicromicroένως σκληρή κριτική η

οποία όmicroως ελέγχεται ως αβάσιmicroη από microια πιο προσεκτική microελέτη Επειδή τα στενά

χρονικά περιθώρια της παρούσας εισήγησης δεν microου επιτρέπουν microια πλήρη

παρουσίαση της αυγουστίνειας τριαδολογίας θα ήθελα να προτάξω κάποιες

παρατηρήσεις που ελπίζω να αποδειχθούν χρήσιmicroες για microια ορθότερη αξιολόγησή

της Κατrsquo αρχάς θα ήθελα να θυmicroίσω ότι ο άγιος Αυγουστίνος microετεστράφη σε ηλικία

τριάντα δύο ετών αφού είχε καταρτισθεί ικανοποιητικά στις ελευθέριες τέχνες είχε

θητεύσει για εννιά χρόνια στον microανιχαϊσmicroό και είχε ανακαλύψει τον νεοπλατωνισmicroό

διαβάζοντας τα laquoλιγοστά βιβλία των Πλατωνικώνraquo Καθοριστικό υπήρξε

οπωσδήποτε για τη microεταστροφή του το κήρυγmicroα του αγίου Αmicroβροσίου αλλά και οι

συχνές συναντήσεις του Αυγουστίνου microε τον ιερέα Σεmicroπλικιανό ο οποίος είχε microυήσει

τον Αmicroβρόσιο στην πίστη και τον διαδέχθηκε στην επισκοπική έδρα του Μιλάνου

Αυτός ο ηλικιωmicroένος πρεσβύτερος δεν περιορίστηκε να ωθήσει τον Αυγουστίνο στη

microεταστροφή microιλώντας του για τη microεταστροφή του Μάριου Βικτωρίνου ενός άλλου

ρήτορα αφρικανικής καταγωγής αλλά τον βοήθησε να αντιληφθεί τις οmicroοιότητες και

τις διαφορές ανάmicroεσα στην νεοπλατωνική φιλοσοφία και τη χριστιανική πίστη και

επιπλέον όπως υποστηρίζω τον προmicroήθευσε microε τα αντιαρειανικά έργα και τα

ερmicroηνευτικά σχόλια του Μάριου Βικτωρίνου στις επιστολές του Παύλου

Έτσι ο microεταστραφείς Αυγουστίνος άρχισε να στοχάζεται τη χριστιανική πίστη

στην Αγία Τριάδα ακολουθώντας τις γενικές κατευθυντήριες γραmicromicroές που δέχθηκε

από την Εκκλησία των Μεδιολάνων και από κάποια έργα του Αmicroβροσίου (Περί

πίστεως και το Περί αγίου Πνεύmicroατος) και του Μάριου Βικτωρίνου αλλά microε microια

ανεπαρκή βιβλική κατάρτιση και κυρίως δίχως microια συγκεκριmicroένη θεολογική microέθοδο

Με αυτή τη περιορισmicroένη και ατελή αφετηρία του θεολογικού στοχασmicroού συνδέεται

κατά τη γνώmicroη microου αυτή η υπερβολική αισιοδοξία η οποία στους πρώτους διαλόγους

του επέτρεπε να νοmicroίζει ότι microπορεί εύκολα να κατακτήσει τη σοφία καθώς και την

ευδαιmicroονία δηλαδή την ευσεβή και τέλεια γνώση του ενός και τριαδικού Θεού

ανεξάρτητα από την κατάσταση του σώmicroατος Κατά τη γνώmicroη microου στην ίδια

αφετηρία και ιδιαίτερα στην ανάγνωση των έργων του Μάριου Βικτωρίνου

οφείλονται επίσης και οι νοησιαρχικές υπερβολές που χαρακτηρίζουν τις πρώτες

τριαδολογικές του σκέψεις Πράγmicroα που όχι microόνο του επέτρεπε να χρησιmicroοποιεί

νεοπλατωνικούς όρους και έννοιες όπως πχ η θεώρηση του Θεού ως ύψιστου

Μέτρου και άναρχης Αρχής και του Υιού ως θείου Νοός και έδρας των ιδεών αλλά

και να οδηγείται σε ολοφάνερα σφάλmicroατα όπως φερrsquo ειπείν τη θεώρηση του Άγιο

Πνεύmicroα ως υιού

Εν πάση περιπτώσει αmicroέσως microετά από τη microεταστροφή του ο Αυγουστίνος

ήταν πεπεισmicroένος ότι microπορούσε να φθάσει microε τη λογική σε microια τέλεια γνώση δηλαδή

σε microια πραγmicroατική θεογνωσία και επιστήmicroη1 και scientia του Θεού ανάλογη microε εκείνη

1 Ελληνικά στο πρωτότυπο

3

των φιλοσόφων ξεκινώντας βέβαια από την πίστη της Εκκλησίας αλλά ταυτόχρονα

δίχως τη συνδροmicroή microιας εmicroβριθούς microελέτης της Γραφής Μόνο αργότερα microετά από τη

χειροτονία του σε πρεσβύτερο κατανόησε ότι για να γνωρίσει κανείς τον Θεό και να

φθάσει στη σοφία απαιτείται microια επιmicroελής και βαθιά microελέτη των ιερών κειmicroένων και

microάλιστα όχι σε ατοmicroικό επίπεδο αλλά στο ερmicroηνευτικό φως των έργων των θεολόγων

που είχαν πριν απrsquo αυτόν προσπαθήσει να υπερασπιστούν την πίστη αργότερα επίσης

κατανόησε ότι στη διάρκεια της επίγειας ζωής η γνώση microας για τον Θεό δεν microπορεί

παρά να είναι όπως διδάσκει ο Απόστολος πάντα microερική laquoδιrsquo εσόπτρουraquo και

συγκεχυmicroένη Ωστόσο στη διάρκεια της θητείας του Αυγουστίνου ως πρεσβυτέρου

παρατηρεί κανείς microια πραγmicroατική επιστηmicroολογική καmicroπή από αυτή τη στιγmicroή και

εξής ο Αυγουστίνος προκειmicroένου να γνωρίσει τον Θεό και να microιλήσει γιrsquo Αυτόν θα

επιδοθεί σχεδόν αποκλειστικά στη microελέτη της Αγίας Γραφής όπου microάλιστα θα

σηmicroειώσει microεγάλες προόδους

Από όσα έχουmicroε πει microέχρι εδώ γίνεται εύκολα κατανοητό ότι η τριαδολογική

σκέψη του Αυγουστίνου έχει έναν προοδευτικό χαρακτήρα δεν microπορεί κανείς να την

αξιολογήσει ορθά διαβάζοντας microόνο ένα έργο δίχως να λάβει υπόψη του την πορεία

που έχει προηγηθεί καθώς και εκείνη που αποmicroένει να διανυθεί Ο Αυγουστίνος είχε

πλήρη επίγνωση αυτού του προοδευτικού χαρακτήρα της σκέψης του εφόσον

επανειληmicromicroένως είχε πει laquoεγώ γράφω προοδεύοντας και προοδεύω γράφονταςraquo Μια

ζωντανή microαρτυρία αυτής της επίγνωσης είναι οι Retractationes ένα microοναδικό στο

είδος του βιβλίο που ο Αυγουστίνος έγραψε στα τελευταία χρόνια της ζωής του και

στο οποίο ο συγγραφέας κάνοντας microια ανασκόπηση όλων των έργων του άλλοτε

στέκεται κριτικά άλλοτε διορθώνει και άλλοτε προτείνει την ορθή ερmicroηνεία των

κειmicroένων του

Οι πρώτοι διάλογοι

Ωστόσο microετά την επισήmicroανση των ορίων της πρώτης τριαδολογικής σκέψης του

Αυγουστίνου είναι απαραίτητο να προσθέσουmicroε ότι ήδη από τους πρώτους διαλόγους

του που συνέταξε πριν από τη βάπτισή του ο επίσκοπος Ιππώνος διέθετε ένα

θεολογικό κριτήριο θεmicroελιώδους σηmicroασίας το οποίο αποτυπώνεται στο De fide του

Αmicroβροσίου και εmicroπεριέχεται στις επιστολιmicroαίες υποδείξεις που οι επίσκοποι που

συmicromicroετείχαν στη Σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως είχαν αποστείλει το 382 στους

δυτικούς επισκόπους microεταξύ των οποίων ο ∆άmicroασος Ρώmicroης και ο Αmicroβρόσιος

Μεδιολάνων το κριτήριο αυτό συνίσταται στην αποφυγή των αντιθετικών

σφαλmicroάτων τόσο των σαβελλιανών που συγχέουν τα θεία πρόσωπα όσο και των

αρειανών που τα χωρίζουν Στο έργο De ordine το οποίο επαναλαmicroβάνω ο

Αυγουστίνος συνέταξε πριν από τη βάπτισή του διαβάζουmicroε πως η αληθινή

φιλοσοφία δηλαδή η χριστιανική φιλοσοφία δεν έχει άλλο σκοπό από τη διδασκαλία

του ενός και τριαδικού Θεού όχι κατά τρόπο συγκεχυmicroένο όπως κάνουν κάποιοι

ούτε κατά τρόπο βλάσφηmicroο και υβριστικό όπως κάνουν πολλοί αλλά όπως

κηρύσσεται από τα σεβαστά microυστήρια (ord 2 5 16) Αυτή την πολύτιmicroη

microεθοδολογική κατεύθυνση είχε πάντοτε υπόψη του ο microεταστραφείς Αυγουστίνος ο

οποίος δεν παρέλειπε να την επαναλαmicroβάνει και στα κατοπινά του έργα στο

Soliloquia στο De quantitate animae και στο De moribus ecclesiae catholicae Αυτή

η κατεύθυνση πιστεύω δεν του επέτρεψε να ακολουθήσει τον Μάριο Βικτωρίνο ο

οποίος για να υπερασπισθεί το οmicroοούσιον2 της Νικαίας είχε microεν επιmicroείνει στην

ενότητα της θείας ουσίας βασισmicroένος στις απόλυτες τελειότητες δηλαδή την τριάδα

laquoείναιraquo laquoζηνraquo και laquoνοείνraquo αλλά είχε διακρίνει τα πρόσωπα microόνο microε βάση το

2 Ελληνικά στο πρωτότυπο

4

κριτήριο της υπεροχής πράγmicroα όmicroως που δεν απέτρεπε τον κίνδυνο της microεταξύ τους

σύγχυσης Πράγmicroατι κατά τη γνώmicroη του ο Πατήρ είναι microόνο laquoπερισσότερο (magis)

είναιraquo ο Υιός laquoπερισσότερο ζηνraquo και το Άγιο Πνεύmicroα laquoπερισσότερο νοείνraquo

Ο άρτι microεταστραφείς αντιθέτως εmicroφανίζεται αmicroέσως πιο προσεκτικός στη

διάκριση των προσώπων προσπαθώντας να εντοπίσει το γνώρισmicroα του καθενός microέσω

των σχέσεων Πράγmicroατι ήδη στους πρώτους διαλόγους ο Θεός είναι ο Πατήρ που

γέννησε και απέστειλε τον Υιό στον κόσmicroο ο Υιός είναι αυτός που γεννήθηκε από

τον Πατέρα η Αλήθεια όπως λέγει το Ευαγγέλιο και η Σοφία του Θεού όπως λέγει

ο απ Παύλος Πιο δυσχερής προέκυπτε ο εντοπισmicroός του γνωρίσmicroατος του Αγίου

Πνεύmicroατος ο Αυγουστίνος κατrsquo αρχάς το περιγράφει ως microια εσωτερική laquoανάκλησηraquo

εφόσον ανακαλεί τον Θεό και microας κάνει να Τον αναζητήσουmicroε και ως την ακτίνα που

ο Χριστός ενσταλάζει στις καρδιές microας και αυτό που microας οδηγεί στην αλήθεια (b vita

4 35) Στην εναρκτήρια προσευχή των Soliloquia microακρηγορεί θησαυρίζοντας

ιδιαίτερα από τη Γραφή τις πολυάριθmicroες ενέργειες που αποδίδονται στο Άγιο Πνεύmicroα

Όmicroως αmicroέσως microετά τη βάπτισή του στο De quantitate animae ο Αυγουστίνος

διακρίνει στην Αγία Τριάδα τον Πατέρα ως την ακίνητη Αρχή τον Υιό ως την

ακίνητη Σοφία και το Άγιο Πνεύmicroα ως την ακίνητη Αγάπη αυτός ο προσδιορισmicroός

του Πνεύmicroατος θα παραmicroείνει ένα σταθερό και χαρακτηριστικό σηmicroείο στη θεολογία

του (De quantitate animae 3477)

De fide et symbolo

Μια άλλη σηmicroαντική στιγmicroή της αυγουστίνειας τριαδολογικής σκέψης συνιστά η

οmicroιλία που εκφώνησε στη σύναξη των αφρικανών επισκόπων οι οποίοι είχαν

συνέλθει στην Ιππώνα τον Οκτώβριο του 393 Ο άρτι χειροτονηθείς πρεσβύτερος

δίνει microια εξήγηση του συmicroβόλου της πίστης σταθmicroεύοντας σε κάθε microεmicroονωmicroένη

φράση προκειmicroένου να προσφέρει microια ορθή ανάγνωσή τους και να προφυλάξει από

τις αιρέσεις πρώτα απrsquo όλα αναφέρεται στον παντοδύναmicroο Θεό Πατέρα ο οποίος

δηmicroιουργεί τα πάντα εκ του microηδενός στη συνέχεια αναφέρεται στον συναΐδιο και

οmicroοούσιο τω Πατρί Υιό ο οποίος έγινε άνθρωπος υπέφερε πέθανε ανέστη και

ανελήφθη στον ουρανό για τη σωτηρία των ανθρώπων τέλος αναφέρεται στο Άγιο

Πνεύmicroα Αναφορικά προς τη σχέση του Πατέρα και του Υιού αποσαφηνίζει τους

σχετικούς συλλογισmicroούς των προγενέστερων θεολόγων laquoΜε τον Πατέρα και τον Υιό

ασχολήθηκαν άνθρωποι προικισmicroένοι και πνευmicroατικοί σε πολλά βιβλία Σrsquo αυτά

προσπάθησαν όσο τους ήταν δυνατόν να δείξουν microε ποιο τρόπο ο Πατήρ και ο Υιός

δεν είναι ένα microόνο πρόσωπο (unus) αλλά microια microόνη ουσία (unum) και ποιο είναι το

γνώρισmicroα του Πατέρα και ποιο είναι το γνώρισmicroα του Υιού ο ένας είναι αυτός που

γεννά ο άλλος αυτός που γεννάται ο ένας δεν προέρχεται από τον Υιό ο άλλος

προέρχεται από τον Πατέρα ο ένας είναι η αρχή του άλλου δια του οποίου λέγεται

και κεφαλή του Χριστού microολονότι και ο Χριστός είναι αρχή αλλά όχι του Πατέρα

και ο άλλος είναι η πραγmicroατική εικόνα του αν και απολύτως ίσος και σε τίποτε

ανόmicroοιος δηλαδή χωρίς καmicroιά διαφορά Αυτή η διδασκαλία αναπτύσσεται από

εκείνους (τους προηγούmicroενους θεολόγους) πιο διεξοδικά απrsquo όσο microπορούmicroε εmicroείς

εφόσον σκοπός τους ήταν να αποσαφηνίσουν την οmicroολογία της πίστης στην

πληρότητά τηςraquo

Περνώντας στη συνέχεια στο Άγιο Πνεύmicroα παρατηρεί ότι αυτό laquoακόmicroη δεν

εξετάστηκε ακόmicroη εκ microέρους των προικισmicroένων και microεγάλων σχολιαστών της Αγίας

Γραφής microε τόση ευρύτητα και βάρος που να microπορεί να κατανοηθεί ποιο είναι το είναι

το γνώρισmicroά του και δυνάmicroει τίνος πράγmicroατος τελεί ώστε να microην microπορούmicroε να το

ονοmicroάσουmicroε ούτε υιό ούτε πατέρα αλλά microόνο Άγιο Πνεύmicroα Γιrsquo αυτό δεν βεβαιώνουν

τίποτε άλλο εκτός από το ότι είναι το δώρο του Θεού αλλά microε τέτοιο τρόπο ώστε να

5

πιστεύουmicroε ότι ο Θεός δεν microπορεί να κάνει ένα δώρο κατώτερο από τον εαυτό του

Παρόλα αυτά είναι προσεκτικοί στη διακήρυξη ότι το Άγιο Πνεύmicroα δεν γεννάται από

τον Πατέρα όπως αντιθέτως συmicroβαίνει microε τον Υιό ndashπράγmicroατι ο Χριστός είναι

microονογενήςndash ούτε γεννάται από τον Υιό σαν να επρόκειτο για εγγόνι του Πατέρα

Ωστόσο δεν microπορεί να λεχθεί πως αυτό που είναι (το Πνεύmicroα) δεν οφείλεται σε

κανέναν οφείλεται στον Πατέρα από τον οποίο προέρχονται τα πάντα ακριβώς για

να αποφευχθεί η παραδοχή δύο αρχών χωρίς αρχή πράγmicroα που είναι απολύτως

εσφαλmicroένο και εντελώς παράλογο και το οποίο δεν πρέπει να αποδοθεί στην

καθολική πίστη αλλά στην ατοmicroική πλάνη κάποιων αιρετικώνraquo (De Fide et Symbolo

918-19)

Παρέθεσα δύο εκτενή αποσπάσmicroατα που αφορούν στις σχέσεις microεταξύ των

τριών θείων προσώπων τα οποία αναδεικνύουν την θεολογική πρόοδο του

πρεσβύτερου Αυγουστίνου αυτός είναι σε θέση να αξιολογήσει τα κατορθώmicroατα των

προηγούmicroενων θεολόγων και τα όριά τους καταδικάζει την πλάνη στην οποία είχε

υποπέσει στην αρχή θεωρώντας το Άγιο Πνεύmicroα υιό ακολουθώντας τον Μάριο

Βικτωρίνο και διακηρύσσει microε περισσή σαφήνεια πως ότι είναι το Άγιο Πνεύmicroα το

οφείλει στον Πατέρα που είναι η αρχή απrsquo την οποία προέρχονται τα πάντα Σrsquo αυτά

τα δεδοmicroένα αξίζει να προστεθεί και αυτό που λέει γύρω από το γνώρισmicroα του Αγίου

Πνεύmicroατος αφού εξετάσει διάφορες απόψεις άλλων συγγραφέων δίχως να τους

κατονοmicroάζει όπως του Αmicroβροσίου του Ιλαρίου του Μάριου Βικτωρίνου και άλλων

που δεν είναι εύκολο να εντοπιστούν συmicroπεραίνει επί τη βάσει κάποιων κειmicroένων

της Γραφής ότι το Άγιο Πνεύmicroα laquoείναι η κοινωνία που ονοmicroάζουmicroε είτε θεότητα είτε

αγάπη είτε ευσπλαχνίαraquo που όmicroως δεν πρέπει να κατανοηθεί κατά τρόπο

συmicroπτωmicroατικό διότι laquoστην ουσία του Θεού είναι ουσία όλα όσα microπορούν να

συmicroπεριληφθούν σrsquo αυτήνraquo (ibidem 9 20) Χωρίς να προχωρήσουmicroε σε περαιτέρω

λεπτοmicroέρειες microπορούmicroε να επισηmicroάνουmicroε τελικά ότι σrsquo αυτή την οmicroιλία ο

πρεσβύτερος της Ιππώνος παρουσιάζεται καλά πληροφορηmicroένος γύρω από το

τριαδολογικό ζήτηmicroα Παρότι οι πηγές του περιορίζονται στη λατινική γραmicromicroατεία

γνωρίζει τουλάχιστον κάποια έργα του αγίου Αθανασίου και πιθανόν γνωρίζει την

πραγmicroατεία Περί Αγίου Πνεύmicroατος του ∆ιδύmicroου του Τυφλού η οποία είχε πρόσφατα

microεταφραστεί στα λατινικά από τον Ιερώνυmicroο

Το De Trinitate Ζητήmicroατα και microέθοδος

Περνάmicroε λοιπόν στην πραγmicroατεία De Trinitate που είναι αναmicroφισβήτητα το πιο

ώριmicroο θεολογικό έργο του αγίου Αυγουστίνου και κατά τη γνώmicroη microου σύνολης της

λατινικής πατερικής γραmicromicroατείας Μολονότι πρόκειται για ένα έργο που microελετήθηκε

πολύ θεωρώ ότι δεν κατανοήθηκε πάντα microε τον καλύτερο τρόπο και ότι πολλές

κριτικές απόψεις που διατυπώθηκαν εναντίον του οφείλονται σε παρανοήσεις Ο

επίσκοπος Ιππώνος γνωρίζει πολύ καλά ότι τα πιο σηmicroαντικά θεολογικά ζητήmicroατα

έχουν εξεταστεί και λυθεί από θεολόγους οι οποίοι κατά τον 4ο αιώνα είχαν

αγωνιστεί κατά του σαβελλιανισmicroού και του αρειανισmicroού υπερασπιζόmicroενοι την πίστη

τόσο την τέλεια θεότητα του Υιού και την ισότητά του microε τον Πατέρα όσο και τη

θεότητα του Αγίου Πνεύmicroατος και την εκπόρευσή του από τον Πατέρα Γιrsquo αυτό

αναλαmicroβάνει να απαντήσει σε ερωτήmicroατα που microέχρι τότε δεν είχαν εξετασθεί

επαρκώς ή να διορθώσει ιδέες που θεωρούσε εσφαλmicroένες ή επισφαλείς Στο De

Trinitate 1 4 7 ανακεφαλαιώνει τα ουσιώδη σηmicroεία της πίστης της Εκκλησίας microε την

εισαγωγική δήλωση laquoΌλοι οι ερmicroηνευτές των ιερών Βιβλίων της Παλαιάς και της

Καινής ∆ιαθήκης που έγραψαν πριν από microένα γύρω από την Τριαδικότητα του Θεού

και τους οποίους εγώ microπόρεσα να διαβάσω αυτό ήθελαν να διδάξουν σύmicroφωνα microε τις

Γραφέςraquo για να δηλώσει συmicroπερασmicroατικά laquoΑυτή είναι η πίστη microου γιατί αυτή είναι

6

η καθολική πίστηraquo Αmicroέσως microετά περνά στην επισήmicroανση των ζητηmicroάτων τα οποία

για κάποιους αποτελούν αιτία ταραχής και γιrsquo αυτό χρήζουν διευκρινίσεων Ο

πρωταρχικός του στόχος είναι να απαντήσει στους laquoαmicroετροεπείς επικριτέςraquo (laquogarruli

ratiocinatoresraquo) εθνικούς και αιρετικούς που απαιτούσαν microια λογική εξήγηση της

τριαδολογικής πίστης της Εκκλησίας χωρίς να την αποδέχονται για να τους

αποδείξει ότι προτού ζητήσουν λογική εξήγηση είναι απαραίτητο να πιστέψουν διότι

στη νόηση φθάνει κανείς microέσω της πίστης σrsquo αυτό τον στόχο αφιερώνει το δεύτερο

microέρος του έργου από το όγδοο microέχρι το δέκατο τέταρτο βιβλίο όπου καταφεύγει στις

ψυχολογικές αναλογίες (analogie) για να διαλεχθεί κυρίως αυτούς που ακόmicroη δεν

πιστεύουν

Τα ζητήmicroατα πάνω στα οποία κλήθηκε να δώσει microια λογική εξήγηση (reddere

rationem) ήταν τρία α) Πώς είναι δυνατόν αν ο Πατέρας είναι Θεός ο Υιός είναι

Θεός και το Άγιο Πνεύmicroα είναι Θεός να πρόκειται για ένα microόνο Θεό και όχι για

τρεις (β) Αν τα τρία πρόσωπα ενεργούν πάντα αδιαχώριστα στον κόσmicroο και στην

ιστορία πώς εξηγείται να ήταν microόνο ο Υιός που ενσαρκώθηκε έπαθε αναστήθηκε

και αναλήφθηκε στον ουρανό και κατά τη βάπτιση στον ποταmicroό Ιορδάνη microόνο ο

Πατήρ αυτός που ακούστηκε και microόνο το Άγιο Πνεύmicroα που κατήλθε εν είδει

περιστεράς (γ) Τέλος πώς είναι δυνατόν το Άγιο Πνεύmicroα να είναι το Πνεύmicroα του

Πατέρα και του Υιού αλλά να microην γεννήθηκε ούτε από τον Πατέρα ούτε από τον Υιό

ούτε και από τους δύο (De Trinitate 1 58) Όσον αφορά στο πρώτο microέρος της

πραγmicroατείας αντιθέτως αφιερώνει τα τέσσερα πρώτα βιβλία για να αποδείξει ότι η

τριαδολογική πίστη της Εκκλησίας θεmicroελιώνεται στη Γραφή προτείνοντας κάποιους

κανόνες που πρέπει να ακολουθεί κανείς στην ερmicroηνεία των κειmicroένων για να

αποφύγει να θεωρήσει τον Υιό κατώτερο του Πατέρα και το Άγιο Πνεύmicroα κατώτερο

και του Υιού όπως κάνουν οι αρειανόφρονες στη συνέχεια από το πέmicroπτο microέχρι το

έβδοmicroο βιβλίο αmicroφισβητεί την ορθότητα κάποιων όρων και κάποιων επιχειρηmicroάτων

που χρησιmicroοποίησαν οι προγενέστεροι θεολόγοι για να εκφράσει καλύτερα τις

τριαδικές σχέσεις και να αποφύγει microια εσφαλmicroένη κατανόηση της γέννησης του Υιού

Όπως microπορεί κανείς να διαπιστώσει το De Trinitate είναι ένα πρωτότυπο

έργο το οποίο ο άγιος Αυγουστίνος δεν επιδιώκει να πραγmicroατευθεί όλα τα ζητήmicroατα

γύρω από την Τριάδα και να επαναλάβει πράγmicroατα που έχουν ήδη λεχθεί από άλλους

αλλά microάλλον αφενός να επισηmicroάνει τη αξιοποίηση της Γραφής των θεολογικών όρων

ακόmicroη και συγκεκριmicroένων επιχειρηmicroάτων που περιέχονται σε προγενέστερες

τριαδολογικές πραγmicroατείες για να περιορίσει σφάλmicroατα και συγχύσεις και αφετέρου

να απαντήσει στις ενστάσεις των microη πιστών που προκαλούν την Εκκλησία σχετικά τη

λογικότητα της τριαδολογικής της πίστης για να τους πείσει ότι προτού ζητήσουν

εξηγήσεις θα ήταν λογικό να πιστέψουν (De Trinitate 15 40 44) σύmicroφωνα microε microια

θεmicroελιώδη αρχή της σκέψης του που διατυπώνεται αποφθεγmicroατικά στη φράση

laquocrede ut intelligasraquo (laquoπίστεψε για να κατανοήσειςraquo) Πολλοί microελετητές και θεολόγοι

των ηmicroερών microας δυστυχώς ενίοτε παραθεωρούν τις προθέσεις του αγίου

Αυγουστίνου καθώς και την επιφυλακτικότητα των συmicroπερασmicroάτων του

υπερεκτιmicroώντας τη σηmicroασία που απέδιδε στις ψυχολογικές αναλογίες και χρεώνοντας

στο δικό του εγχείρηmicroα την ευθύνη των microεταγενέστερων εmicroβαθύνσεων επί του

θέmicroατος

Θα σταθώ τώρα στα σπουδαιότερα σηmicroεία της πραγmicroατείας για να αναδείξω

την τριαδολογική αντίληψη που το διέπει Σύmicroφωνα microε τον άγιο Αυγουστίνο η

τριαδική ζωή είναι ουσιαστικά microια ζωή κοινωνίας και τα τρία πρόσωπα διακρίνονται

microεταξύ τους microέσω microιας διαφορετικής σχέσης αγάπης ο Πατέρας είναι laquoκάποιος που

αγαπά αυτόν που έχει αρχή από τον ίδιοraquo ο Υιός είναι laquoκάποιος που αγαπά αυτόν

από τον οποίο αντλεί την αρχήraquo το Άγιο Πνεύmicroα laquoείναι η ίδια η αγάπηraquo laquoτο Άγιο

7

Πνεύmicroαraquo διευκρινίζει laquoείναι κάτι κοινό στον Πατέρα και στον Υιό οτιδήποτε είναι

αυτό ή πιο συγκεκριmicroένα είναι η ίδια η οmicroοούσια και αιώνια κοινωνία αν το όνοmicroα

της φιλίας της ταιριάζει ας αποκαλείται και έτσι αλλά είναι ακριβές να την αποκαλεί

κανείς αγάπηraquo (De Trinitate 6 57)

Μια πολύ κολακευτική κρίση γιrsquo αυτή την αντίληψη διατύπωσε ο ορθόδοξος

ρώσος Σ Μπουλγκάκωφ ο οποίος αναγνώρισε στον άγιο Αυγουστίνο laquomicroια

πραγmicroατική ανακάλυψη για την τριαδο-πνευmicroατολογικήraquo θεολογία εφόσον laquoπρώτος

εκφράζει την ιδέα της Παναγίας Τριάδος νοούmicroενης ως αγάπης πράγmicroα που

απουσιάζει εντελώς από την ανατολική θεολογίαraquo κατά τον ρώσο διανοητή ο

Αυγουστίνος ανοίγει έναν τριαδολογικό ορίζοντα που laquoδεν είναι πλέον αποκλειστικά

ουσιοκρατικός όπως στο παρελθόν αλλά ήδη προσωποκρατικόςraquo (Il Paraclito σ 91)

Ωστόσο σύmicroφωνα microε κάποιους δυτικούς θεολόγους η καινοτόmicroος σύλληψη του

microυστηρίου του Θεού στην προοπτική της δι-υποκειmicroενικότητας και της αγάπης

υπήρξε στον Αυγουστίνο microόνο microια ενόραση την οποία εγκατέλειψε σύντοmicroα για να

ακολουθήσει την οδό των ψυχολογικών αναλογιών Έγραψε για παράδειγmicroα ο Piero

Coda laquoη via caritatis δηλαδή η γνώση του Θεού microέσω της εmicroπειρίας και της

αναλογίας της αγάπης ως διαπροσωπικής σχέσης και αmicroοιβαιότητας δεν αποκλείεται

αξιωmicroατικά από τον Αυγουστίνο ο οποίος θεωρεί microόνο πως δεν έχει έρθει ακόmicroη η

στιγmicroή να διεισδύσει στο microυστήριο ώστε εντέλει να αφήνει την εντύπωση πως η

άλλη οδός εκείνη της εσωτερικότητας του νοός είναι microάλλον ένα έγκυρο αλλά

προσωρινό τέχνασmicroα παρά microια οριστική επιλογήraquo (P Coda Agostino e la via

caritatis σ 34 σηmicro 38)

Σχετικά microε αυτές τις κρίσεις θα ήθελα να επισηmicroάνω τα ακόλουθα Είναι

αλήθεια πως ο Αυγουστίνος δεν ακολούθησε τη via caritatis για να ερmicroηνεύσει το

τριαδικό microυστήριο αλλά την ψυχολογική οδό Η επιλογή αυτή οφειλόταν στο γεγονός

ότι ήθελε να ερmicroηνεύσει microε τη λογική και συνεπώς microέσω των αναλογιών τα τρία

προαναφερθέντα ερωτήmicroατα και γιrsquo αυτό τον σκοπό δεν του χρησίmicroευε τόσο η via

caritatis όσο η ψυχολογική οδός Με άλλα λόγια ο λόγος για τον οποίο κατέφυγε στις

ψυχολογικές αναλογίες πρέπει να αναζητηθεί στις συγκεκριmicroένες στοχεύσεις του

Ήτοι να αποδείξει microε τη λογική ότι τρία διακριτά πράγmicroατα microπορούν να είναι microια

microόνο ουσία ότι παρότι οι ενέργειες ad extra είναι κοινές και στα τρία πρόσωπα

έπρεπε να ενσαρκωθεί ο Υιός να εξηγήσει τέλος microε ποια έννοια η εκπόρευση του

Αγίου Πνεύmicroατος είναι διαφορετική από τη γέννηση Ωστόσο παρά τη συγκεκριmicroένη

του επιλογή ο επίσκοπος Ιππώνος δεν έπαψε ποτέ να στοχάζεται την αγία Τριάδα microε

όρους διαπροσωπικούς και αγαπητικούς ο Πατέρας και ο Υιός γνωρίζονται αmicroοιβαία

και αmicroοιβαία αγαπώνται προαιωνίως εν τη κοινωνία του Αγίου Πνεύmicroατος Επιπλέον

ο Αυγουστίνος δεν έπαψε να στοχάζεται τη γέννηση του Υιού microε όρους

διυποκειmicroενικότητας microάλιστα ακριβώς αυτή η ιδέα βρίσκεται στο θεmicroέλιο της

σύλληψης γύρω από την εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος από τον Πατέρα και από

τον Υιό

Η γέννηση στον Θεό

Σrsquo αυτά λοιπόν τα θέmicroατα θα ήθελα τώρα να εστιάσω την προσοχή microας Στα βιβλία

VI-VII του έργου De Trinitate ο άγιος Αυγουστίνος αντιmicroετωπίζει το δύσκολο

πρόβληmicroα της γέννησης στον Θεό Ο στοχασmicroός του εκκινεί από ένα επιχείρηmicroα που

κάποιοι λατίνοι θεολόγοι είχαν αντιτάξει στους αρειανόφρονες για να διακηρύξουν

τη συναϊδιότητα του Υιού microε τον Πατέρα Το επιχείρηmicroα ήταν το ακόλουθο laquoΑν ο

Υιός του Θεού είναι η δύναmicroη και η σοφία του Θεού και αν ο Θεός δεν υπήρξε ποτέ

δίχως τη δύναmicroη και τη σοφία ο Υιός είναι συναΐδιος microε τον Θεό Πατέρα Όmicroως ο

Απόστολος βεβαιώνει ldquoΟ Χριστός είναι η δύναmicroη και η σοφία του Θεούrdquo (Α΄ Κορ 1

8

24) και είναι ανοησία ο ισχυρισmicroός ότι ο Θεός για κάποιο χρονικό διάστηmicroα δεν είχε

δύναmicroη και σοφία Συνεπώς δεν υπήρξε ποτέ χρόνος κατά τον οποίο δεν υφίστατο ο

Υιόςraquo (De Trinitate VI 11) Ο επίσκοπος Ιππώνος σπεύδει να επισηmicroάνει τις

σοβαρές συνέπειες που πηγάζουν από το συγκεκριmicroένο επιχείρηmicroα laquoΑυτός ο

συλλογισmicroόςraquo γράφει laquomicroας επιβάλλει να πούmicroε ότι ο Θεός Πατέρας δεν είναι σοφός

παρά microόνο εφόσον κατέχει τη σοφία που γέννησε όχι εφόσον είναι από microόνος του η

ίδια σοφία Επιπλέον αν τα πράγmicroατα είναι έτσι πρέπει να εξετάσουmicroε αν και ο ίδιος

ο Υιός microπορεί να αποκαλείται ldquoΣοφία της Σοφίαςrdquo όπως αποκαλείται ldquoΘεός εκ

Θεούrdquo και ldquoΦως εκ Φωτόςrdquo στην περίπτωση που ο Πατέρας δεν είναι η ίδια η σοφία

αλλά ο γεννήτορας της σοφίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτή την υπόθεση γιατί ο Πατέρας δεν

είναι και γεννήτορας της δικής του microεγαλοσύνης και της δικής του αγαθότητας της

δικής του αιωνιότητας και της δικής του παντοδυναmicroίας ώστε να microην είναι ο ίδιος η

microεγαλοσύνη του η αγαθότητά του η αιωνιότητά του και η παντοδυναmicroία του αλλά

microεγάλος για τη microεγαλοσύνη που γέννησε αγαθός για την αγαθότητα αιώνιος για την

αιωνιότητα παντοδύναmicroος για την παντοδυναmicroία που γεννήθηκε απrsquo αυτόν microε τον

ίδιο τρόπο που αυτός δεν είναι ο ίδιος η σοφία του αλλά σοφός χάρη στη σοφία που

γεννήθηκε απrsquo αυτόνraquo (στο ίδιο 2)

Οι σοβαρές λογικές συνέπειες που επισηmicroαίνονται εδώ βέβαια δεν είχαν

προβλεφθεί από εκείνους τους καθολικούς θεολόγους που ήθελαν να αντιταχθούν

στον αρειανισmicroό όπως δεν ήταν microόνο το αποτέλεσmicroα της αυστηρής αυγουστίνειας

διαλεκτικής στην πραγmicroατικότητα αυτές οι συνέπειες εξέφραζαν microια νεοπλατωνικής

έmicroπνευσης κατανόηση της γέννησης του Υιού όπως τη διαβάζουmicroε στις

αντιαρειανικές πραγmicroατείες του Μάριου Βικτωρίνου Πράγmicroατι σύmicroφωνα microε τον

Πλωτίνο ο Ένας η Αρχή όλων των όντων είναι πάνω από την ουσία από τη νόηση

και από τη ζωή Με τη δράση του ο Ένας αυτοπροσδιορίζεται αυτοκαθορίζεται και

έτσι γεννά τον Νου τη θεία νόηση που συνιστά το κατrsquo εξοχήν Είναι την κατrsquo

εξοχήν Νόηση και την κατrsquo εξοχήν Ζωή Στο πλαίσιο αυτού του microοντέλου σκέψης ο

Μάριος Βικτωρίνος υπερασπίστηκε το οmicroοούσιον της Νίκαιας Έτσι παρουσιάζει τη

microοναδική θεία ουσία σύmicroφωνα microε την τριάδα του Πλωτίνου (είναι ζωή νόηση) και

διακρίνει τα τρία θεία πρόσωπα microε το κριτήριο της υπεροχής Κάθε πρόσωπο

αποτελεί laquoείναιraquo laquoζηνraquo και laquoνοείνraquo αλλά ο Πατέρας είναι laquoπερισσότερο (magis)

ουσίαraquo ο Υιός laquoπερισσότερο ζωήraquo και το Άγιο Πνεύmicroα laquoπερισσότερο σοφίαraquo Εν

ολίγοις ο Υιός είναι η πραγmicroάτωση όλων αυτών που ο Πατέρας είναι εν δυνάmicroει Γιrsquo

αυτό η γέννησή του είναι microάλλον microια αυτογέννηση Ωστόσο πέρα από το παράλογο

της ιδέας της αυτογέννησης microια παρόmicroοια αντίληψη αν από τη microια πλευρά

κατοχύρωνε ικανοποιητικά την οmicroοουσιότητα των θείων προσώπων από την άλλη

υποβάθmicroιζε υπερβολικά τη microεταξύ τους διάκριση η οποία θα εξασφαλιζόταν

καλύτερα microε σχεσιακούς όρους

Ο άγιος Αυγουστίνος που είχε διαβάσει τα αντιαρειανικές πραγmicroατείες του

Μάριου Βικτωρίνου κατά τους microήνες που προηγήθηκαν της βάπτισής του ανέλαβε να

διορθώσει αυτή την τριαδολογική αντίληψη καθοδηγούmicroενος από τον κανόνα της

πίστης που εmicroπνέεται από τη Γραφή και εκφράζεται στο Σύmicroβολο της Νίκαιας ο

Υιός είναι laquoΘεός εκ Θεούraquo και laquoΦως εκ Φωτόςraquo Σύmicroφωνα microε αυτόν τον κανόνα όλες

οι απόλυτες τελειότητες συνθέτουν τη microοναδική θεία ουσία και είναι κοινές και στα

τρία πρόσωπα τα οποία σύmicroφωνα microε αυτή την προοπτική αποδεικνύονται απολύτως

ίσα Όmicroως αυτές οι απόλυτες τελειότητες είναι κατrsquo αρχάς στον Πατέρα την αρχή

ολόκληρης της θεότητας και απrsquo αυτόν όπως από microια πηγή περνούν στον Υιό microέσω

της γέννησης και στο Άγιο Πνεύmicroα microέσω της εκπόρευσης

Θεmicroελιώδους σηmicroασίας είναι το κείmicroενο που διαβάζουmicroε στο Κατά Ιωάννην

Ευαγγέλιο laquoώσπερ γαρ ο πατήρ έχει ζωήν εν rαυτώ ούτως έδωκε και τω υιώ ζωήν

9

έχειν εν εαυτώraquo (Ιω 5 26) το οποίο ο άγιος Αυγουστίνος σχολιάζει ως εξής laquoΤι

σηmicroαίνει ldquoο πατήρ έχει ζωήν εν εαυτώrdquo Ότι δεν έχει τη ζωή από κάποιον άλλο αλλά

εν εαυτώ Η αρχή της ζωής είναι εν εαυτώ δεν έχει microια άλλη πηγή δεν προέρχεται

από άλλους δεν την πήρε microε δάνειο ούτε microετέχοντας σε microια άλλη διαφορετική ζωή

απrsquo αυτό που είναι ο ίδιος αλλά την έχει εν εαυτώ microε τρόπο που αυτός είναι η ίδια η

ζωή τουhellip Συνεπώς microεταξύ Πατέρα και Υιού υφίσταται microόνο η εξής διαφορά ότι ο

Πατέρας έχει εν εαυτώ τη ζωή χωρίς να τη λαmicroβάνει από κανένα ενώ ο Υιός έχει εν

εαυτώ τη ζωή που ο Πατέρας του έδωσεraquo (Commento al Vangelo di Giovanni 19 11)

Στη ίδια επίσης πραγmicroατεία αναρωτιέται laquoΤι είναι αυτό που έδωσε ο Πατέρας στον

Υιόraquo Και απαντά laquoΤου έδωσε το να είναι Υιός τον γέννησε για να είναι η ζωή

Αυτό είναι το νόηmicroα των λέξεων ldquo έδωκε και τω υιώ ζωήν έχειν εν εαυτώ rdquo δηλαδή

του έδωσε να κατέχει τη ζωή χωρίς την ανάγκη να πρέπει να την λάβει όπως αυτός

που την έχει κατά microετοχήν Πράγmicroατι αν ο Υιός είχε τη ζωή κατά microετοχήν θα

microπορούσε να τη χάσει και να αποmicroείνει δίχως ζωή πράγmicroα που για τον Υιό δεν

microπορεί κανείς ούτε να αποδεχθεί ούτε να σκεφτεί ούτε να πιστέψειraquo (ibidem 1913)

Φυσικά ο Υιός έλαβε από τον Πατέρα όχι microόνο τη ζωή αλλά όλα όσα είναι και

έχει Από τα λόγια του Χριστού στο Ευαγγέλιο συνάγεται laquoπrντα όσα έχει ο πατήρ

εmicror εστιraquo (Ιω 16 15) Σχολιάζει ο άγιος Αυγουστίνος laquoΛοιπόν όλα τα πράγmicroατα

που ο Πατέρας έχει τα έδωσε στον Υιό γεννώντας τον και ο Υιός τα έλαβε

γεννώmicroενος Ούτε ο Πατέρας έχασε αυτό που είχε δίδοντάς το ούτε ο Υιός έλαβε

όταν υπήρχε και δεν είχε Αλλά όπως ο Πατέρας δίδοντας στον Υιό όλα αυτά που είχε

παρέmicroεινε κάτοχος όλων έτσι και ο Υιός δεν παρέmicroεινε ποτέ δίχως αυτό που όχι από

ανάγκη αλλά εκ γεννήσεως έλαβε ως Υιός επειδή ποτέ δεν microπορούσε να microην είναι

γεννηθείς και είχε πάντα όλα αυτά χωρίς τα οποία δεν θα γεννιόταν πράγmicroατι

γεννήθηκε αναλλοίωτος επειδή είναι πάντα γεννηθείςraquo (c Max 2 14 7) Ο Πατέρας

συνεπώς έδωσε στον Υιό τη θεία ισότητα αποτελεί προσβολή τόσο κατά του Πατέρα

όσο και κατά του Υιού να λέγει κανείς ότι laquoο Πατέρας δεν microπόρεσε ή δεν θέλησε να

γεννήσει έναν Υιό ίσο microε αυτόν και πως ο Υιός δεν microπόρεσε να γεννηθεί ίσος microε τον

Πατέρα Ο Θεός δεν θέλει να υmicroνείται ως Πατέρας κατά τρόπο ώστε να λέγεται ότι

γέννησε αφεαυτού έναν Υιό χειρότερο απrsquo αυτόνraquo (c Max 2 25) Όταν λοιπόν

γίνεται λόγος για γέννηση στον Θεό δεν εννοείται τίποτε άλλο από το ότι έχοντας ο

Θεός Πατέρας κατrsquo αρχάς το είναι τη ζωή και κάθε άλλη απόλυτη τελειότητα εν

εαυτώ έδωσε και στον Υιό όλα αυτά που ο ίδιος είναι και κατέχει έτσι ώστε ο Υιός

να είναι σε όλα ίδιος microrsquo εκείνον η τέλεια Εικόνα του το Λόγος του και η Σοφία του

microrsquo ένα λόγο η Αλήθεια

Η εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος

Όσον αφορά στην εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος ο άγιος Αυγουστίνος

οmicroολογεί ταπεινά και microάλιστα σε ένα από τα τελευταία του κείmicroενα ότι δεν είναι σε

θέση να την διακρίνει από τη γέννηση του Υιού (c Max 2 14 1) Γνωρίζει φυσικά

ότι η Γραφή αναφέρεται στον Υιό ως Μονογενή του Πατρός ενώ για το Άγιο Πνεύmicroα

λέει ότι laquoεκπορεύεται εκ του Πατρόςraquo Συνεπώς η γέννηση πρέπει να είναι

διαφορετική από την εκπόρευση Επιπλέον ο επίσκοπος Ιππώνος γνωρίζει ότι στη

Γραφή το Άγιο Πνεύmicroα αποκαλείται Πνεύmicroα του Πατρός και Πνεύmicroα του Υιού Το

Πνεύmicroα είναι συνεπώς κοινό στον Πατέρα και στον Υιό Ισχυρίζεται ωστόσο ότι το

Πνεύmicroα principaliter εκπορεύεται microεν από τον Πατέρα αλλά εκπορεύεται από κοινού

από τον Πατέρα και από τον Υιό Γιατί και από τον Υιό Ο πρώτος λόγος πρέπει να

αναζητηθεί στην οικονοmicroία της σωτηρίας η πνοή στο πρόσωπο των microαθητών και τα

λόγια του αναστηmicroένου Χριστού laquoλάβετε πνεύmicroα άγιονraquo (Ιω 10 22) δεν είναι παρά

laquoη ένδειξη microέσω ενός κατάλληλου συmicroβόλου ότι το Άγιο Πνεύmicroα δεν εκπορεύεται

10

microόνο εκ του Πατρός αλλά και εκ του Υιούraquo (De Trinitate 4 20 29) Συνεπώς

αντίθετα microε όσα έχουν λεχθεί και γραφεί από πολλούς ο άγιος Αυγουστίνος είναι

απόλυτα πεπεισmicroένος ότι οι τριαδικές σχέσεις γνωρίζονται microέσω της ιστορίας της

σωτηρίας microε άλλα λόγια ότι στη θεολογία3 φθάνει κανείς microέσω της οικονοmicroίας

4

Όmicroως όπως έχουmicroε ήδη προαναφέρει η εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος από

τον Πατέρα και από τον Υιό θεmicroελιώνεται και στην διυποκειmicroενική περί γεννήσεως

αντίληψη την οποία σχολιάσαmicroε παραπάνω Πράγmicroατι είναι σαφές πως βάσει του

αξιώmicroατος πως ο Πατέρας είναι η αρχή όλων όσα έχει ο Υιός πρέπει να θεωρηθεί ότι

laquoο Πατέρας έχει εν εαυτώ και το γνώρισmicroα να είναι αρχή της εκπόρευσης του Αγίου

Πνεύmicroατος και ότι έδωσε εξίσου στον Υιό να είναι αρχή της εκπόρευσης του ίδιου

Πνεύmicroατοςhellip Αν πράγmicroατι όλα όσα έχει ο Υιός τα λαmicroβάνει από τον Πατέρα

λαmicroβάνει από Αυτόν και το να είναι η αρχή απrsquo όπου εκπορεύεται το Άγιο Πνεύmicroαraquo

Συνεπώς laquoο Υιός γεννήθηκε από τον Πατέρα το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται κατrsquo

αρχάς (principaliter) από τον Πατέρα και από κοινού και από τους δύο δυνάmicroει του

δώρου που ο Πατέρας χωρίς καmicroιά microεσολάβηση χρόνου έκανε στον Υιό (De Trinitate

15 26 47) Κάποιος θα microπορούσε να αντιτείνει γιατί τότε ο Υιός στο Ευαγγέλιο

λέγει ότι το Πνεύmicroα εκπορεύεται από τον Πατέρα (Ιω 15 26) Απαντά ο άγιος

Αυγουστίνος laquoΓια ποιον άλλο λόγο αν όχι διότι ο Υιός συνηθίζει να αναφέρει και

αυτό που είναι δικό του σε Αυτόν από τον οποίο ο ίδιος έχει αρχή Μrsquo αυτή την

έννοια λέγει ldquoη εmicroή διδαχή ουκ εστιν εmicroή αλλά του πrmicroψαντrς microε rdquo (Ιω 7 16) Αν

εδώ λοιπόν εννοείται ως δική του η διδασκαλία την οποία όmicroως δηλώνει όχι δική του

αλλά του Πατέρα πόσο περισσότερο πρέπει να εννοηθεί ως εκπορευόmicroενο και από

αυτόν το Άγιο Πνεύmicroα στο κείmicroενο όπου λέγει ότι εκπορεύεται από τον Πατέρα χωρίς

να λέει δεν εκπορεύεται από εmicroένα Από Εκείνον από τον οποίο λαmicroβάνει το να είναι

Θεός (είναι πράγmicroατι Θεός εκ Θεού) από αυτόν λαmicroβάνει και το να είναι και ο ίδιος

αρχή από την οποία εκπορεύεται το Άγιο Πνεύmicroα Ωστόσο ότι το Άγιο Πνεύmicroα

εκπορεύεται και από τον Υιό όπως εκπορεύεται από τον Πατέρα ο Υιός το λαmicroβάνει

από τον ίδιο τον Πατέρα Έτσι κατανοούmicroε και microε ποιο τρόπο όσο microπορεί να γίνει

κατανοητό από ανθρώπους αδύναmicroους σαν κι εmicroάς γιατί δεν λέγεται ότι το Πνεύmicroα

γεννήθηκε αλλά microάλλον ότι εκπορεύεται εξαιτίας του γεγονότος ότι αν λεγόταν ότι

και αυτό ήταν υιός θα ήταν υιός και των δύο προσώπων πράγmicroα που θα αποτελούσε

τη microεγαλύτερη ανοησίαraquo (hellip) Εν πάση περιπτώσει πρέπει να έχουmicroε υπόψη microας ότι

laquoτο Άγιο Πνεύmicroα δεν εκπορεύεται από τον Πατέρα εν τω Υιώ και έπειτα από τον Υιό

για να εξαγιάσει το δηmicroιούργηmicroα αλλά εκπορεύεται από τον ένα και από τον άλλο

ταυτόχρονα (De trinitate 15 27 48) Πραγmicroατευόmicroενοι έπειτα την αιωνιότητα στην

οποία ζει ο Θεός είναι ανόητο να αναρωτιόmicroαστε αν συνέβη πρώτα η εκπόρευση ή η

γέννηση τόσο η microια όσο και η άλλη είναι άχρονες

Η αγάπη είναι το ιδιαίτερο όνοmicroα του Αγίου Πνεύmicroατος

Οι προηγούmicroενες παρατηρήσεις θεmicroελιωmicroένες στη διδασκαλία της Αγίας

Γραφής απευθύνονται κατά κύριο λόγο στους πιστούς Σε αυτούς που ζητούν microια

λογική εξήγηση ακόmicroη και χωρίς να πιστεύουν ο άγιος Αυγουστίνος επιφυλάσσει

την προσφυγή στην ψυχολογική αναλογία Αυτή η προσφυγή όmicroως προϋποθέτει ότι

ο Υιός είναι όντως ο Λόγος του Θεού και το Άγιο Πνεύmicroα η αγάπη ή η ευσπλαχνία

του Πατέρα και του Υιού Όmicroως ενώ η Γραφή διδάσκει ρητά πως ο Υιός είναι ο

Λόγος του Θεού δεν λέγει microε ανάλογη σαφήνεια ότι το Άγιο Πνεύmicroα είναι η αγάπη

Ο άγιος Αυγουστίνος έχει πλήρη επίγνωση του συγκεκριmicroένου δεδοmicroένου Γράφει

3 Ελληνικά στο πρωτότυπο

4 Ελληνικά στο πρωτότυπο

11

σχετικά laquoΤο Άγιο Πνεύmicroα σύmicroφωνα microε τη Γραφή δεν είναι το Πνεύmicroα microόνο του

Πατέρα ούτε microόνο του Υιού αλλά και των δύο (πρβλ Μτ 10 20 Γαλ 4 6) και γιrsquo

αυτό υπαινίσσεται σrsquo εmicroάς την κοινή αγάπη microε την οποία συνδέονται αmicroοιβαία ο

Πατέρας και ο Υιός Όmicroως ο Λόγος του Θεού για να microας εκπαιδεύσει microας καλεί να

αναζητήσουmicroε πράγmicroατα όχι προφανή αλλά πράγmicroατα που πρέπει να διερευνηθούν

εις βάθος και να εξαχθούν εκ βάθους microε microια πολύ microεγαλύτερη microελέτη Η Αγία Γραφή

πράγmicroατι δεν λέγει το Άγιο Πνεύmicroα είναι η αγάπη αν το είχε πει το εν λόγω ζήτηmicroα

θα είχε αποσαφηνισθεί Μα λέγει Ο Θεός είναι αγάπηraquo Όmicroως δυνάmicroει αυτής της

βεβαίωσης laquomicroπορεί να ονοmicroασθεί αγάπη και ο Πατέρας και ο Υιός και το Άγιο

Πνεύmicroα και τα τρία πρόσωπα microαζί microια microοναδική αγάπη όπως ονοmicroάζεται σοφία και ο

Πατέρας και ο Υιός και το Άγιο Πνεύmicroα και τα τρία πρόσωπα όχι τρεις αλλά microία

microόνο σοφίαhellip Και όmicroως δεν είναι χωρίς λόγο που σrsquo αυτή την Τριάδα ονοmicroάζεται

Λόγος του Θεού microόνο ο Υιός ∆ωρεά του Θεού microόνο το Άγιο Πνεύmicroα και Θεός

Πατέρας Αυτός από τον οποίο γεννήθηκε ο Λόγος και από τον οποίο εκπορεύεται

κατrsquo αρχάς το Άγιο Πνεύmicroα Προσέθεσα κατrsquo αρχάς ndashαποσαφηνίζει επιπλέονndash γιατί

διαβάζουmicroε ότι το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται και από τον Υιό Μα και αυτό του έχει

δώσει ο Πατέρας όχι βέβαια όταν ήδη υφίστατο και ακόmicroη δεν τον είχε γιατί όλα

όσα έδωσε στον microονογενή Λόγο του τα έδωσε γεννώντας τον Αυτός τον γέννησε microε

τρόπο ώστε το κοινό τους δώρο να εκπορεύεται και από τον Υιό και το Άγιο Πνεύmicroα

να είναι το Πνεύmicroα και των δύο (De Trinitate 15 17 28-29)

Αφού επαναλάβει αυτή τη διευκρίνιση τελικά ο άγιος Αυγουστίνος

προσφέρει τη θεmicroελιωmicroένη στη Γραφή απόδειξη ότι στο Άγιο Πνεύmicroα ανήκει το

ιδιαίτερο όνοmicroα της αγάπης Η επιχειρηmicroατολογία του είναι η ακόλουθη laquoΌπως

λοιπόν ο microοναδικός Λόγος του Θεού λαmicroβάνει ως ιδιαίτερο το όνοmicroα της σοφίας

παρόλο που όταν ο όρος χρησιmicroοποιείται γενικά και το Άγιο Πνεύmicroα και ο Πατέρας

είναι σοφία έτσι το Άγιο Πνεύmicroα λαmicroβάνει ως ιδιαίτερο το όνοmicroα της αγάπης

παρόλο που όταν ο όρος χρησιmicroοποιείται γενικά και ο Πατέρας και ο Υιός είναι

αγάπη Όmicroως ο Λόγος του Θεού δηλαδή ο microονογενής Υιός του Θεού αποκαλείται

ρητά σοφία του Θεού δια του στόmicroατος του Αποστόλου όταν λέγει laquoτον Χριστόν

Θεού δύναmicroιν και Θεού σοφίανraquo (Α΄ Κορ 1 24) ενώ για να βρει κανείς ένα εδάφιο

στο οποίο το Άγιο Πνεύmicroα αποκαλείται αγάπη θα πρέπει να διερευνήσει προσεκτικά

τα γραπτά του Ιωάννη Αυτός αφού λέγει ldquoΑγαπητοr αγαπώmicroεν αλλrλους ότι η

αγrπη εκ τού Θεού εστιrdquo προσθέτει αmicroέσως ldquoκαι πας ο αγαπών εκ του Θεού

γεγrννηται καr γινrσκει τrν Θεrν Ο microη αγαπών ουκ έγνω τον Θεόν ότι ο Θεός

αγrπη εστrνrdquo(Α΄ Ιω 4 7-8) Είναι σαφές ndashπαρατηρεί ο άγιος Αυγουστίνοςndash ότι εδώ

ονοmicroάζει Θεό την αγάπη (dilectio) την οποία πριν είχε βεβαιώσει ότι είναι εκ του

Θεού Η αγάπη είναι συνεπώς Θεός εκ Θεού Μα επειδή ο Υιός γεννήθηκε από τον

Θεό Πατέρα και το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται από τον Θεό Πατέρα νοmicroιmicroοποιείται

κανείς να αναρωτηθεί σε ποιο από τα δύο πρόσωπα πρέπει κατά προτίmicroηση να

αφορά η φράση ο Θεός είναι αγάπη Μόνο ο Πατέρας πράγmicroατι είναι Θεός χωρίς να

είναι Θεός εκ Θεού συνεπώς η αγάπη που είναι τόσο ο Θεός όσο και εκ Θεού είναι ή

ο Υιός ή το Άγιο Πνεύmicroα Μα στους επόmicroενους στίχους ο Ιωάννης αφού microιλήσει για

την αγάπη του Θεού όχι για την αγάπη microε την οποία εmicroείς αγαπούmicroε τον Θεό αλλά

γιrsquo αυτήν microε την οποία αυτός ο ίδιος microας αγάπησε και έστειλε τον Υιό του ως

εξιλαστήριο θύmicroα για τις αmicroαρτίες microας (Α΄ Ιω 4 10) και την οποία χρησιmicroοποιεί για

να microας παροτρύνει να αγαπούmicroε ο ένας τον άλλο ώστε ο Θεός να κατοικήσει microέσα

microας επειδή είχε ορίσει τον Θεό ως αγάπη θέλοντας να εξηγήσει σαφέστερα αυτό το

σηmicroείο προσθέτει ldquoεν τοrτω γινrσκοmicroεν ότι εν αυτώ microrνοmicroεν και αυτός εν ηmicroίν

ότι εκ του Πνεrmicroατος αυτού δrδωκεν ηmicroίνrdquo (Α΄ Ιω 4 13) Αυτό που επιmicroαρτυρεί ότι

εmicroείς microένουmicroε εν τω Θεώ και αυτός εν ηmicroίν είναι το Άγιο Πνεύmicroα που αυτός microας

12

έδωσε όmicroως αυτό είναι έργο της αγάπης Άρα ο Θεός αγάπη είναι το Άγιο Πνεύmicroα

Τελικά λίγο παρακάτω αφού επαναλάβει ότι ο Θεός είναι αγάπη προσθέτει αmicroέσως

laquoΟ Θεός αγάπη εστί και ο microένων εν τη αγάπη εν τω Θεώ microένει και ο Θεός εν αυτώraquo

(Α Ιω 4 16) και γιrsquo αυτό είχε πει πριν ldquoεν τούτω γινώσκοmicroεν ότι εν αυτώ microένοmicroεν

και αυτός εν ηmicroίν ότι εκ του Πνεύmicroατος αυτού δέδωκεν ηmicroίνrdquo ( Α΄ Ιω 4 13)

Συνεπώς αυτό που περιγράφεται στη βεβαίωση πως ο Θεός είναι αγάπη είναι το

Άγιο Πνεύmicroα Να γιατί το Άγιο Πνεύmicroα ο Θεός που εκπορεύεται από τον Θεό αφού

δόθηκε κάποτε στον άνθρωπο τον πυρπολεί από αγάπη για τον Θεό και για τον

πλησίον του όντας αυτό το ίδιο η αγάπη Ο άνθρωπος πράγmicroατι δεν δέχεται παρά

microόνο από τον Θεό την αγάπη για να αγαπήσει τον Θεό Γιrsquo αυτό λίγο νωρίτερα

δηλώνει ldquoΟφείλοmicroεν να τον αγαπούmicroε γιατί αυτός πρώτος microας αγάπησεrdquo (πρβλ Α΄

Ιω 4710) Και ο απόστολος Παύλος λέγει ldquoη αγάπη του Θεού εκκέχυται εν ταις

καρδίαις ηmicroών δια Πνεύmicroατος Αγrου του δοθέντος ηmicroίνrdquo (Ρωmicro 5 5)raquo (De Trinitate

15 17 31)

Η διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης

Η απόδειξη που διατυπώνει εδώ ο Αυγουστίνος για να τεκmicroηριώσει ότι η

αγάπη αποτελεί το ιδιαίτερο όνοmicroα του Αγίου Πνεύmicroατος είναι σίγουρα πιο

κοπιώδης αλλά θεmicroελιωmicroένη πλήρως στη Γραφή Συγκρίνοντάς την microε την απόδειξη

που είχε εκθέσει επί του θέmicroατος στο De fide et symbolo microπορεί να εκτιmicroήσει κανείς

την πρόοδο του συγγραφέα στη microελέτη του Λόγου του Θεού καθώς και microε πόση

επιmicroέλεια είχε στοχαστεί πάνω στο συγκεκριmicroένο ζήτηmicroα Η προσπάθεια να αποδείξει

microε τη λογική microέσω των ψυχολογικών αναλογιών ότι η γέννηση είναι διαφορετική

από την εκπόρευση όπως προανέφερα προϋποθέτει ότι το Άγιο Πνεύmicroα είναι

κυριολεκτικά ο δεσmicroός της αγάπης στην Τριάδα όπως ο Υιός είναι κυριολεκτικά ο

Λόγος του Θεού Για να ολοκληρώσουmicroε λοιπόν τον προβληmicroατισmicroό microας δεν

αποmicroένει παρά να δούmicroε microε ποιο τρόπο σύmicroφωνα microε τον άγιο Αυγουστίνο η

ψυχολογική τριάδα της microνήmicroης της γνώσης και της αγάπης microας βοηθά να

κατανοήσουmicroε αυτή τη διαφορά Περιορίζοmicroαι στην αναφορά της τελικής σύνθεσής

του θυmicroίζοντας microόνο τον πυρήνα της ο λόγος ή η νόηση της ανθρώπινης microνήmicroης

παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε τον Λόγο του Θεού microαζί microε πολλές διαφορές

ενώ η αγάπη ή η θέληση παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε το Άγιο Πνεύmicroα

Έτσι όταν λέmicroε αυτό που γνωρίζουmicroε παρότι δεν προφέρουmicroε ούτε

σκεφτόmicroαστε καmicroιά κατανοητή λέξη οποιασδήποτε ανθρώπινης γλώσσας η

αποθηκευmicroένη στη microνήmicroη γνώση microας γεννά microια σκέψη ή έναν πραγmicroατικό λόγο που

είναι η εικόνα αυτού που βρίσκεται στην microνήmicroη και το οποίο microπορεί να ονοmicroασθεί

υιός Όmicroως για να διαmicroορφώσουmicroε αυτό τον εσωτερικό λόγο είναι απαραίτητη microια

ενέργεια της θέλησης που να ενώνει τον γεννήτορα (νου) microε το γέννηmicroα (σκέψη)

Τώρα δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσουmicroε ότι αυτή η θέληση εκπορεύεται βέβαια

από τον νου αλλά και από τη γνώση γιατί κανείς δεν θέλει αυτό του οποίου αγνοεί

πλήρως τη φύση και την ποιότητα και παρόλα αυτά δεν microπορεί microε κανέναν τρόπο να

πει ότι είναι η εικόνα της σκέψης Έτσι laquoαυτή η κατανοητή πραγmicroατικότητα

εισηγείται microια ασφαλή διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης διότι δεν είναι το

ίδιο πράγmicroα το να βλέπει κανείς microε τη σκέψη και το να επιθυmicroεί ή και το να

χρησιmicroοποιεί microε τη θέλησηraquo (De trinitate 15 27 50)

Σrsquo αυτές τις τελευταίες παρατηρήσεις ο άγιος Αυγουστίνος κατέληξε microετά από

microια microακροχρόνια προσπάθεια ανάλυσης της ανθρώπινης ψυχής microε τον δηλωmicroένο

σκοπό να ασκήσει τον νου των αναγνωστών που απαιτούσαν microια λογική εξήγηση του

microυστηρίου Ο ίδιος όmicroως έχει πάντα επίγνωση της αβυσσαλέας απόστασης που

χωρίζει τον ανθρώπινο νου από τον Θεό Ιδού η τελική του βεβαίωση που διαπνέεται

13

από microεγάλη ταπείνωση laquoΕκκινώντας από το δηmicroιούργηmicroα το έργο του Θεού

προσπάθησα όσο microπόρεσα να οδηγήσω αυτούς που απαιτούν λογική γιrsquo αυτά τα

πράγmicroατα να δουν microε τη νόηση όσο ήταν σrsquo αυτούς δυνατόν τα microυστήρια του Θεού

microέσω των δηmicroιουργηmicroένων όντων και κατέφυγα ιδιαίτερα στο λογικό και νοήmicroον

δηmicroιούργηmicroα που δηmicroιουργήθηκε κατrsquo εικόνα Θεού για να microπορέσει να δει σαν σε

ένα κάτοπτρο όσο microπορεί τον Τριαδικό Θεό στη microνήmicroη τη νόηση και τη θέλησή

microαςhellip Ωστόσο υπέδειξα όσο θεωρούσα απαραίτητο ότι αυτή την εικόνα που είναι

έργο της ίδιας Τριάδας και που εφθάρη από δική της αmicroέλεια πρέπει να αποφεύγει

κανείς να την συγκρίνει microε την Τριάδα σαν να ήταν σε όλα όmicroοια microrsquo αυτήν αλλά

πρέπει να βλέπει και microια microεγάλη διαφορά σrsquo αυτή την ισχνή οmicroοιότηταraquo (De Trinitate

15 20 39)

2

P Nello Cipriani

Istituto Patristico Augustinianum

H τριαδολογία του αγίου Αυγουστίνου

microε έmicroφαση στην περί Αγίου Πνεύmicroατος διδασκαλία του

Εισαγωγικά Η τριαδολογία του αγίου Αυγουστίνου έχει δεχθεί επανειληmicromicroένως σκληρή κριτική η

οποία όmicroως ελέγχεται ως αβάσιmicroη από microια πιο προσεκτική microελέτη Επειδή τα στενά

χρονικά περιθώρια της παρούσας εισήγησης δεν microου επιτρέπουν microια πλήρη

παρουσίαση της αυγουστίνειας τριαδολογίας θα ήθελα να προτάξω κάποιες

παρατηρήσεις που ελπίζω να αποδειχθούν χρήσιmicroες για microια ορθότερη αξιολόγησή

της Κατrsquo αρχάς θα ήθελα να θυmicroίσω ότι ο άγιος Αυγουστίνος microετεστράφη σε ηλικία

τριάντα δύο ετών αφού είχε καταρτισθεί ικανοποιητικά στις ελευθέριες τέχνες είχε

θητεύσει για εννιά χρόνια στον microανιχαϊσmicroό και είχε ανακαλύψει τον νεοπλατωνισmicroό

διαβάζοντας τα laquoλιγοστά βιβλία των Πλατωνικώνraquo Καθοριστικό υπήρξε

οπωσδήποτε για τη microεταστροφή του το κήρυγmicroα του αγίου Αmicroβροσίου αλλά και οι

συχνές συναντήσεις του Αυγουστίνου microε τον ιερέα Σεmicroπλικιανό ο οποίος είχε microυήσει

τον Αmicroβρόσιο στην πίστη και τον διαδέχθηκε στην επισκοπική έδρα του Μιλάνου

Αυτός ο ηλικιωmicroένος πρεσβύτερος δεν περιορίστηκε να ωθήσει τον Αυγουστίνο στη

microεταστροφή microιλώντας του για τη microεταστροφή του Μάριου Βικτωρίνου ενός άλλου

ρήτορα αφρικανικής καταγωγής αλλά τον βοήθησε να αντιληφθεί τις οmicroοιότητες και

τις διαφορές ανάmicroεσα στην νεοπλατωνική φιλοσοφία και τη χριστιανική πίστη και

επιπλέον όπως υποστηρίζω τον προmicroήθευσε microε τα αντιαρειανικά έργα και τα

ερmicroηνευτικά σχόλια του Μάριου Βικτωρίνου στις επιστολές του Παύλου

Έτσι ο microεταστραφείς Αυγουστίνος άρχισε να στοχάζεται τη χριστιανική πίστη

στην Αγία Τριάδα ακολουθώντας τις γενικές κατευθυντήριες γραmicromicroές που δέχθηκε

από την Εκκλησία των Μεδιολάνων και από κάποια έργα του Αmicroβροσίου (Περί

πίστεως και το Περί αγίου Πνεύmicroατος) και του Μάριου Βικτωρίνου αλλά microε microια

ανεπαρκή βιβλική κατάρτιση και κυρίως δίχως microια συγκεκριmicroένη θεολογική microέθοδο

Με αυτή τη περιορισmicroένη και ατελή αφετηρία του θεολογικού στοχασmicroού συνδέεται

κατά τη γνώmicroη microου αυτή η υπερβολική αισιοδοξία η οποία στους πρώτους διαλόγους

του επέτρεπε να νοmicroίζει ότι microπορεί εύκολα να κατακτήσει τη σοφία καθώς και την

ευδαιmicroονία δηλαδή την ευσεβή και τέλεια γνώση του ενός και τριαδικού Θεού

ανεξάρτητα από την κατάσταση του σώmicroατος Κατά τη γνώmicroη microου στην ίδια

αφετηρία και ιδιαίτερα στην ανάγνωση των έργων του Μάριου Βικτωρίνου

οφείλονται επίσης και οι νοησιαρχικές υπερβολές που χαρακτηρίζουν τις πρώτες

τριαδολογικές του σκέψεις Πράγmicroα που όχι microόνο του επέτρεπε να χρησιmicroοποιεί

νεοπλατωνικούς όρους και έννοιες όπως πχ η θεώρηση του Θεού ως ύψιστου

Μέτρου και άναρχης Αρχής και του Υιού ως θείου Νοός και έδρας των ιδεών αλλά

και να οδηγείται σε ολοφάνερα σφάλmicroατα όπως φερrsquo ειπείν τη θεώρηση του Άγιο

Πνεύmicroα ως υιού

Εν πάση περιπτώσει αmicroέσως microετά από τη microεταστροφή του ο Αυγουστίνος

ήταν πεπεισmicroένος ότι microπορούσε να φθάσει microε τη λογική σε microια τέλεια γνώση δηλαδή

σε microια πραγmicroατική θεογνωσία και επιστήmicroη1 και scientia του Θεού ανάλογη microε εκείνη

1 Ελληνικά στο πρωτότυπο

3

των φιλοσόφων ξεκινώντας βέβαια από την πίστη της Εκκλησίας αλλά ταυτόχρονα

δίχως τη συνδροmicroή microιας εmicroβριθούς microελέτης της Γραφής Μόνο αργότερα microετά από τη

χειροτονία του σε πρεσβύτερο κατανόησε ότι για να γνωρίσει κανείς τον Θεό και να

φθάσει στη σοφία απαιτείται microια επιmicroελής και βαθιά microελέτη των ιερών κειmicroένων και

microάλιστα όχι σε ατοmicroικό επίπεδο αλλά στο ερmicroηνευτικό φως των έργων των θεολόγων

που είχαν πριν απrsquo αυτόν προσπαθήσει να υπερασπιστούν την πίστη αργότερα επίσης

κατανόησε ότι στη διάρκεια της επίγειας ζωής η γνώση microας για τον Θεό δεν microπορεί

παρά να είναι όπως διδάσκει ο Απόστολος πάντα microερική laquoδιrsquo εσόπτρουraquo και

συγκεχυmicroένη Ωστόσο στη διάρκεια της θητείας του Αυγουστίνου ως πρεσβυτέρου

παρατηρεί κανείς microια πραγmicroατική επιστηmicroολογική καmicroπή από αυτή τη στιγmicroή και

εξής ο Αυγουστίνος προκειmicroένου να γνωρίσει τον Θεό και να microιλήσει γιrsquo Αυτόν θα

επιδοθεί σχεδόν αποκλειστικά στη microελέτη της Αγίας Γραφής όπου microάλιστα θα

σηmicroειώσει microεγάλες προόδους

Από όσα έχουmicroε πει microέχρι εδώ γίνεται εύκολα κατανοητό ότι η τριαδολογική

σκέψη του Αυγουστίνου έχει έναν προοδευτικό χαρακτήρα δεν microπορεί κανείς να την

αξιολογήσει ορθά διαβάζοντας microόνο ένα έργο δίχως να λάβει υπόψη του την πορεία

που έχει προηγηθεί καθώς και εκείνη που αποmicroένει να διανυθεί Ο Αυγουστίνος είχε

πλήρη επίγνωση αυτού του προοδευτικού χαρακτήρα της σκέψης του εφόσον

επανειληmicromicroένως είχε πει laquoεγώ γράφω προοδεύοντας και προοδεύω γράφονταςraquo Μια

ζωντανή microαρτυρία αυτής της επίγνωσης είναι οι Retractationes ένα microοναδικό στο

είδος του βιβλίο που ο Αυγουστίνος έγραψε στα τελευταία χρόνια της ζωής του και

στο οποίο ο συγγραφέας κάνοντας microια ανασκόπηση όλων των έργων του άλλοτε

στέκεται κριτικά άλλοτε διορθώνει και άλλοτε προτείνει την ορθή ερmicroηνεία των

κειmicroένων του

Οι πρώτοι διάλογοι

Ωστόσο microετά την επισήmicroανση των ορίων της πρώτης τριαδολογικής σκέψης του

Αυγουστίνου είναι απαραίτητο να προσθέσουmicroε ότι ήδη από τους πρώτους διαλόγους

του που συνέταξε πριν από τη βάπτισή του ο επίσκοπος Ιππώνος διέθετε ένα

θεολογικό κριτήριο θεmicroελιώδους σηmicroασίας το οποίο αποτυπώνεται στο De fide του

Αmicroβροσίου και εmicroπεριέχεται στις επιστολιmicroαίες υποδείξεις που οι επίσκοποι που

συmicromicroετείχαν στη Σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως είχαν αποστείλει το 382 στους

δυτικούς επισκόπους microεταξύ των οποίων ο ∆άmicroασος Ρώmicroης και ο Αmicroβρόσιος

Μεδιολάνων το κριτήριο αυτό συνίσταται στην αποφυγή των αντιθετικών

σφαλmicroάτων τόσο των σαβελλιανών που συγχέουν τα θεία πρόσωπα όσο και των

αρειανών που τα χωρίζουν Στο έργο De ordine το οποίο επαναλαmicroβάνω ο

Αυγουστίνος συνέταξε πριν από τη βάπτισή του διαβάζουmicroε πως η αληθινή

φιλοσοφία δηλαδή η χριστιανική φιλοσοφία δεν έχει άλλο σκοπό από τη διδασκαλία

του ενός και τριαδικού Θεού όχι κατά τρόπο συγκεχυmicroένο όπως κάνουν κάποιοι

ούτε κατά τρόπο βλάσφηmicroο και υβριστικό όπως κάνουν πολλοί αλλά όπως

κηρύσσεται από τα σεβαστά microυστήρια (ord 2 5 16) Αυτή την πολύτιmicroη

microεθοδολογική κατεύθυνση είχε πάντοτε υπόψη του ο microεταστραφείς Αυγουστίνος ο

οποίος δεν παρέλειπε να την επαναλαmicroβάνει και στα κατοπινά του έργα στο

Soliloquia στο De quantitate animae και στο De moribus ecclesiae catholicae Αυτή

η κατεύθυνση πιστεύω δεν του επέτρεψε να ακολουθήσει τον Μάριο Βικτωρίνο ο

οποίος για να υπερασπισθεί το οmicroοούσιον2 της Νικαίας είχε microεν επιmicroείνει στην

ενότητα της θείας ουσίας βασισmicroένος στις απόλυτες τελειότητες δηλαδή την τριάδα

laquoείναιraquo laquoζηνraquo και laquoνοείνraquo αλλά είχε διακρίνει τα πρόσωπα microόνο microε βάση το

2 Ελληνικά στο πρωτότυπο

4

κριτήριο της υπεροχής πράγmicroα όmicroως που δεν απέτρεπε τον κίνδυνο της microεταξύ τους

σύγχυσης Πράγmicroατι κατά τη γνώmicroη του ο Πατήρ είναι microόνο laquoπερισσότερο (magis)

είναιraquo ο Υιός laquoπερισσότερο ζηνraquo και το Άγιο Πνεύmicroα laquoπερισσότερο νοείνraquo

Ο άρτι microεταστραφείς αντιθέτως εmicroφανίζεται αmicroέσως πιο προσεκτικός στη

διάκριση των προσώπων προσπαθώντας να εντοπίσει το γνώρισmicroα του καθενός microέσω

των σχέσεων Πράγmicroατι ήδη στους πρώτους διαλόγους ο Θεός είναι ο Πατήρ που

γέννησε και απέστειλε τον Υιό στον κόσmicroο ο Υιός είναι αυτός που γεννήθηκε από

τον Πατέρα η Αλήθεια όπως λέγει το Ευαγγέλιο και η Σοφία του Θεού όπως λέγει

ο απ Παύλος Πιο δυσχερής προέκυπτε ο εντοπισmicroός του γνωρίσmicroατος του Αγίου

Πνεύmicroατος ο Αυγουστίνος κατrsquo αρχάς το περιγράφει ως microια εσωτερική laquoανάκλησηraquo

εφόσον ανακαλεί τον Θεό και microας κάνει να Τον αναζητήσουmicroε και ως την ακτίνα που

ο Χριστός ενσταλάζει στις καρδιές microας και αυτό που microας οδηγεί στην αλήθεια (b vita

4 35) Στην εναρκτήρια προσευχή των Soliloquia microακρηγορεί θησαυρίζοντας

ιδιαίτερα από τη Γραφή τις πολυάριθmicroες ενέργειες που αποδίδονται στο Άγιο Πνεύmicroα

Όmicroως αmicroέσως microετά τη βάπτισή του στο De quantitate animae ο Αυγουστίνος

διακρίνει στην Αγία Τριάδα τον Πατέρα ως την ακίνητη Αρχή τον Υιό ως την

ακίνητη Σοφία και το Άγιο Πνεύmicroα ως την ακίνητη Αγάπη αυτός ο προσδιορισmicroός

του Πνεύmicroατος θα παραmicroείνει ένα σταθερό και χαρακτηριστικό σηmicroείο στη θεολογία

του (De quantitate animae 3477)

De fide et symbolo

Μια άλλη σηmicroαντική στιγmicroή της αυγουστίνειας τριαδολογικής σκέψης συνιστά η

οmicroιλία που εκφώνησε στη σύναξη των αφρικανών επισκόπων οι οποίοι είχαν

συνέλθει στην Ιππώνα τον Οκτώβριο του 393 Ο άρτι χειροτονηθείς πρεσβύτερος

δίνει microια εξήγηση του συmicroβόλου της πίστης σταθmicroεύοντας σε κάθε microεmicroονωmicroένη

φράση προκειmicroένου να προσφέρει microια ορθή ανάγνωσή τους και να προφυλάξει από

τις αιρέσεις πρώτα απrsquo όλα αναφέρεται στον παντοδύναmicroο Θεό Πατέρα ο οποίος

δηmicroιουργεί τα πάντα εκ του microηδενός στη συνέχεια αναφέρεται στον συναΐδιο και

οmicroοούσιο τω Πατρί Υιό ο οποίος έγινε άνθρωπος υπέφερε πέθανε ανέστη και

ανελήφθη στον ουρανό για τη σωτηρία των ανθρώπων τέλος αναφέρεται στο Άγιο

Πνεύmicroα Αναφορικά προς τη σχέση του Πατέρα και του Υιού αποσαφηνίζει τους

σχετικούς συλλογισmicroούς των προγενέστερων θεολόγων laquoΜε τον Πατέρα και τον Υιό

ασχολήθηκαν άνθρωποι προικισmicroένοι και πνευmicroατικοί σε πολλά βιβλία Σrsquo αυτά

προσπάθησαν όσο τους ήταν δυνατόν να δείξουν microε ποιο τρόπο ο Πατήρ και ο Υιός

δεν είναι ένα microόνο πρόσωπο (unus) αλλά microια microόνη ουσία (unum) και ποιο είναι το

γνώρισmicroα του Πατέρα και ποιο είναι το γνώρισmicroα του Υιού ο ένας είναι αυτός που

γεννά ο άλλος αυτός που γεννάται ο ένας δεν προέρχεται από τον Υιό ο άλλος

προέρχεται από τον Πατέρα ο ένας είναι η αρχή του άλλου δια του οποίου λέγεται

και κεφαλή του Χριστού microολονότι και ο Χριστός είναι αρχή αλλά όχι του Πατέρα

και ο άλλος είναι η πραγmicroατική εικόνα του αν και απολύτως ίσος και σε τίποτε

ανόmicroοιος δηλαδή χωρίς καmicroιά διαφορά Αυτή η διδασκαλία αναπτύσσεται από

εκείνους (τους προηγούmicroενους θεολόγους) πιο διεξοδικά απrsquo όσο microπορούmicroε εmicroείς

εφόσον σκοπός τους ήταν να αποσαφηνίσουν την οmicroολογία της πίστης στην

πληρότητά τηςraquo

Περνώντας στη συνέχεια στο Άγιο Πνεύmicroα παρατηρεί ότι αυτό laquoακόmicroη δεν

εξετάστηκε ακόmicroη εκ microέρους των προικισmicroένων και microεγάλων σχολιαστών της Αγίας

Γραφής microε τόση ευρύτητα και βάρος που να microπορεί να κατανοηθεί ποιο είναι το είναι

το γνώρισmicroά του και δυνάmicroει τίνος πράγmicroατος τελεί ώστε να microην microπορούmicroε να το

ονοmicroάσουmicroε ούτε υιό ούτε πατέρα αλλά microόνο Άγιο Πνεύmicroα Γιrsquo αυτό δεν βεβαιώνουν

τίποτε άλλο εκτός από το ότι είναι το δώρο του Θεού αλλά microε τέτοιο τρόπο ώστε να

5

πιστεύουmicroε ότι ο Θεός δεν microπορεί να κάνει ένα δώρο κατώτερο από τον εαυτό του

Παρόλα αυτά είναι προσεκτικοί στη διακήρυξη ότι το Άγιο Πνεύmicroα δεν γεννάται από

τον Πατέρα όπως αντιθέτως συmicroβαίνει microε τον Υιό ndashπράγmicroατι ο Χριστός είναι

microονογενήςndash ούτε γεννάται από τον Υιό σαν να επρόκειτο για εγγόνι του Πατέρα

Ωστόσο δεν microπορεί να λεχθεί πως αυτό που είναι (το Πνεύmicroα) δεν οφείλεται σε

κανέναν οφείλεται στον Πατέρα από τον οποίο προέρχονται τα πάντα ακριβώς για

να αποφευχθεί η παραδοχή δύο αρχών χωρίς αρχή πράγmicroα που είναι απολύτως

εσφαλmicroένο και εντελώς παράλογο και το οποίο δεν πρέπει να αποδοθεί στην

καθολική πίστη αλλά στην ατοmicroική πλάνη κάποιων αιρετικώνraquo (De Fide et Symbolo

918-19)

Παρέθεσα δύο εκτενή αποσπάσmicroατα που αφορούν στις σχέσεις microεταξύ των

τριών θείων προσώπων τα οποία αναδεικνύουν την θεολογική πρόοδο του

πρεσβύτερου Αυγουστίνου αυτός είναι σε θέση να αξιολογήσει τα κατορθώmicroατα των

προηγούmicroενων θεολόγων και τα όριά τους καταδικάζει την πλάνη στην οποία είχε

υποπέσει στην αρχή θεωρώντας το Άγιο Πνεύmicroα υιό ακολουθώντας τον Μάριο

Βικτωρίνο και διακηρύσσει microε περισσή σαφήνεια πως ότι είναι το Άγιο Πνεύmicroα το

οφείλει στον Πατέρα που είναι η αρχή απrsquo την οποία προέρχονται τα πάντα Σrsquo αυτά

τα δεδοmicroένα αξίζει να προστεθεί και αυτό που λέει γύρω από το γνώρισmicroα του Αγίου

Πνεύmicroατος αφού εξετάσει διάφορες απόψεις άλλων συγγραφέων δίχως να τους

κατονοmicroάζει όπως του Αmicroβροσίου του Ιλαρίου του Μάριου Βικτωρίνου και άλλων

που δεν είναι εύκολο να εντοπιστούν συmicroπεραίνει επί τη βάσει κάποιων κειmicroένων

της Γραφής ότι το Άγιο Πνεύmicroα laquoείναι η κοινωνία που ονοmicroάζουmicroε είτε θεότητα είτε

αγάπη είτε ευσπλαχνίαraquo που όmicroως δεν πρέπει να κατανοηθεί κατά τρόπο

συmicroπτωmicroατικό διότι laquoστην ουσία του Θεού είναι ουσία όλα όσα microπορούν να

συmicroπεριληφθούν σrsquo αυτήνraquo (ibidem 9 20) Χωρίς να προχωρήσουmicroε σε περαιτέρω

λεπτοmicroέρειες microπορούmicroε να επισηmicroάνουmicroε τελικά ότι σrsquo αυτή την οmicroιλία ο

πρεσβύτερος της Ιππώνος παρουσιάζεται καλά πληροφορηmicroένος γύρω από το

τριαδολογικό ζήτηmicroα Παρότι οι πηγές του περιορίζονται στη λατινική γραmicromicroατεία

γνωρίζει τουλάχιστον κάποια έργα του αγίου Αθανασίου και πιθανόν γνωρίζει την

πραγmicroατεία Περί Αγίου Πνεύmicroατος του ∆ιδύmicroου του Τυφλού η οποία είχε πρόσφατα

microεταφραστεί στα λατινικά από τον Ιερώνυmicroο

Το De Trinitate Ζητήmicroατα και microέθοδος

Περνάmicroε λοιπόν στην πραγmicroατεία De Trinitate που είναι αναmicroφισβήτητα το πιο

ώριmicroο θεολογικό έργο του αγίου Αυγουστίνου και κατά τη γνώmicroη microου σύνολης της

λατινικής πατερικής γραmicromicroατείας Μολονότι πρόκειται για ένα έργο που microελετήθηκε

πολύ θεωρώ ότι δεν κατανοήθηκε πάντα microε τον καλύτερο τρόπο και ότι πολλές

κριτικές απόψεις που διατυπώθηκαν εναντίον του οφείλονται σε παρανοήσεις Ο

επίσκοπος Ιππώνος γνωρίζει πολύ καλά ότι τα πιο σηmicroαντικά θεολογικά ζητήmicroατα

έχουν εξεταστεί και λυθεί από θεολόγους οι οποίοι κατά τον 4ο αιώνα είχαν

αγωνιστεί κατά του σαβελλιανισmicroού και του αρειανισmicroού υπερασπιζόmicroενοι την πίστη

τόσο την τέλεια θεότητα του Υιού και την ισότητά του microε τον Πατέρα όσο και τη

θεότητα του Αγίου Πνεύmicroατος και την εκπόρευσή του από τον Πατέρα Γιrsquo αυτό

αναλαmicroβάνει να απαντήσει σε ερωτήmicroατα που microέχρι τότε δεν είχαν εξετασθεί

επαρκώς ή να διορθώσει ιδέες που θεωρούσε εσφαλmicroένες ή επισφαλείς Στο De

Trinitate 1 4 7 ανακεφαλαιώνει τα ουσιώδη σηmicroεία της πίστης της Εκκλησίας microε την

εισαγωγική δήλωση laquoΌλοι οι ερmicroηνευτές των ιερών Βιβλίων της Παλαιάς και της

Καινής ∆ιαθήκης που έγραψαν πριν από microένα γύρω από την Τριαδικότητα του Θεού

και τους οποίους εγώ microπόρεσα να διαβάσω αυτό ήθελαν να διδάξουν σύmicroφωνα microε τις

Γραφέςraquo για να δηλώσει συmicroπερασmicroατικά laquoΑυτή είναι η πίστη microου γιατί αυτή είναι

6

η καθολική πίστηraquo Αmicroέσως microετά περνά στην επισήmicroανση των ζητηmicroάτων τα οποία

για κάποιους αποτελούν αιτία ταραχής και γιrsquo αυτό χρήζουν διευκρινίσεων Ο

πρωταρχικός του στόχος είναι να απαντήσει στους laquoαmicroετροεπείς επικριτέςraquo (laquogarruli

ratiocinatoresraquo) εθνικούς και αιρετικούς που απαιτούσαν microια λογική εξήγηση της

τριαδολογικής πίστης της Εκκλησίας χωρίς να την αποδέχονται για να τους

αποδείξει ότι προτού ζητήσουν λογική εξήγηση είναι απαραίτητο να πιστέψουν διότι

στη νόηση φθάνει κανείς microέσω της πίστης σrsquo αυτό τον στόχο αφιερώνει το δεύτερο

microέρος του έργου από το όγδοο microέχρι το δέκατο τέταρτο βιβλίο όπου καταφεύγει στις

ψυχολογικές αναλογίες (analogie) για να διαλεχθεί κυρίως αυτούς που ακόmicroη δεν

πιστεύουν

Τα ζητήmicroατα πάνω στα οποία κλήθηκε να δώσει microια λογική εξήγηση (reddere

rationem) ήταν τρία α) Πώς είναι δυνατόν αν ο Πατέρας είναι Θεός ο Υιός είναι

Θεός και το Άγιο Πνεύmicroα είναι Θεός να πρόκειται για ένα microόνο Θεό και όχι για

τρεις (β) Αν τα τρία πρόσωπα ενεργούν πάντα αδιαχώριστα στον κόσmicroο και στην

ιστορία πώς εξηγείται να ήταν microόνο ο Υιός που ενσαρκώθηκε έπαθε αναστήθηκε

και αναλήφθηκε στον ουρανό και κατά τη βάπτιση στον ποταmicroό Ιορδάνη microόνο ο

Πατήρ αυτός που ακούστηκε και microόνο το Άγιο Πνεύmicroα που κατήλθε εν είδει

περιστεράς (γ) Τέλος πώς είναι δυνατόν το Άγιο Πνεύmicroα να είναι το Πνεύmicroα του

Πατέρα και του Υιού αλλά να microην γεννήθηκε ούτε από τον Πατέρα ούτε από τον Υιό

ούτε και από τους δύο (De Trinitate 1 58) Όσον αφορά στο πρώτο microέρος της

πραγmicroατείας αντιθέτως αφιερώνει τα τέσσερα πρώτα βιβλία για να αποδείξει ότι η

τριαδολογική πίστη της Εκκλησίας θεmicroελιώνεται στη Γραφή προτείνοντας κάποιους

κανόνες που πρέπει να ακολουθεί κανείς στην ερmicroηνεία των κειmicroένων για να

αποφύγει να θεωρήσει τον Υιό κατώτερο του Πατέρα και το Άγιο Πνεύmicroα κατώτερο

και του Υιού όπως κάνουν οι αρειανόφρονες στη συνέχεια από το πέmicroπτο microέχρι το

έβδοmicroο βιβλίο αmicroφισβητεί την ορθότητα κάποιων όρων και κάποιων επιχειρηmicroάτων

που χρησιmicroοποίησαν οι προγενέστεροι θεολόγοι για να εκφράσει καλύτερα τις

τριαδικές σχέσεις και να αποφύγει microια εσφαλmicroένη κατανόηση της γέννησης του Υιού

Όπως microπορεί κανείς να διαπιστώσει το De Trinitate είναι ένα πρωτότυπο

έργο το οποίο ο άγιος Αυγουστίνος δεν επιδιώκει να πραγmicroατευθεί όλα τα ζητήmicroατα

γύρω από την Τριάδα και να επαναλάβει πράγmicroατα που έχουν ήδη λεχθεί από άλλους

αλλά microάλλον αφενός να επισηmicroάνει τη αξιοποίηση της Γραφής των θεολογικών όρων

ακόmicroη και συγκεκριmicroένων επιχειρηmicroάτων που περιέχονται σε προγενέστερες

τριαδολογικές πραγmicroατείες για να περιορίσει σφάλmicroατα και συγχύσεις και αφετέρου

να απαντήσει στις ενστάσεις των microη πιστών που προκαλούν την Εκκλησία σχετικά τη

λογικότητα της τριαδολογικής της πίστης για να τους πείσει ότι προτού ζητήσουν

εξηγήσεις θα ήταν λογικό να πιστέψουν (De Trinitate 15 40 44) σύmicroφωνα microε microια

θεmicroελιώδη αρχή της σκέψης του που διατυπώνεται αποφθεγmicroατικά στη φράση

laquocrede ut intelligasraquo (laquoπίστεψε για να κατανοήσειςraquo) Πολλοί microελετητές και θεολόγοι

των ηmicroερών microας δυστυχώς ενίοτε παραθεωρούν τις προθέσεις του αγίου

Αυγουστίνου καθώς και την επιφυλακτικότητα των συmicroπερασmicroάτων του

υπερεκτιmicroώντας τη σηmicroασία που απέδιδε στις ψυχολογικές αναλογίες και χρεώνοντας

στο δικό του εγχείρηmicroα την ευθύνη των microεταγενέστερων εmicroβαθύνσεων επί του

θέmicroατος

Θα σταθώ τώρα στα σπουδαιότερα σηmicroεία της πραγmicroατείας για να αναδείξω

την τριαδολογική αντίληψη που το διέπει Σύmicroφωνα microε τον άγιο Αυγουστίνο η

τριαδική ζωή είναι ουσιαστικά microια ζωή κοινωνίας και τα τρία πρόσωπα διακρίνονται

microεταξύ τους microέσω microιας διαφορετικής σχέσης αγάπης ο Πατέρας είναι laquoκάποιος που

αγαπά αυτόν που έχει αρχή από τον ίδιοraquo ο Υιός είναι laquoκάποιος που αγαπά αυτόν

από τον οποίο αντλεί την αρχήraquo το Άγιο Πνεύmicroα laquoείναι η ίδια η αγάπηraquo laquoτο Άγιο

7

Πνεύmicroαraquo διευκρινίζει laquoείναι κάτι κοινό στον Πατέρα και στον Υιό οτιδήποτε είναι

αυτό ή πιο συγκεκριmicroένα είναι η ίδια η οmicroοούσια και αιώνια κοινωνία αν το όνοmicroα

της φιλίας της ταιριάζει ας αποκαλείται και έτσι αλλά είναι ακριβές να την αποκαλεί

κανείς αγάπηraquo (De Trinitate 6 57)

Μια πολύ κολακευτική κρίση γιrsquo αυτή την αντίληψη διατύπωσε ο ορθόδοξος

ρώσος Σ Μπουλγκάκωφ ο οποίος αναγνώρισε στον άγιο Αυγουστίνο laquomicroια

πραγmicroατική ανακάλυψη για την τριαδο-πνευmicroατολογικήraquo θεολογία εφόσον laquoπρώτος

εκφράζει την ιδέα της Παναγίας Τριάδος νοούmicroενης ως αγάπης πράγmicroα που

απουσιάζει εντελώς από την ανατολική θεολογίαraquo κατά τον ρώσο διανοητή ο

Αυγουστίνος ανοίγει έναν τριαδολογικό ορίζοντα που laquoδεν είναι πλέον αποκλειστικά

ουσιοκρατικός όπως στο παρελθόν αλλά ήδη προσωποκρατικόςraquo (Il Paraclito σ 91)

Ωστόσο σύmicroφωνα microε κάποιους δυτικούς θεολόγους η καινοτόmicroος σύλληψη του

microυστηρίου του Θεού στην προοπτική της δι-υποκειmicroενικότητας και της αγάπης

υπήρξε στον Αυγουστίνο microόνο microια ενόραση την οποία εγκατέλειψε σύντοmicroα για να

ακολουθήσει την οδό των ψυχολογικών αναλογιών Έγραψε για παράδειγmicroα ο Piero

Coda laquoη via caritatis δηλαδή η γνώση του Θεού microέσω της εmicroπειρίας και της

αναλογίας της αγάπης ως διαπροσωπικής σχέσης και αmicroοιβαιότητας δεν αποκλείεται

αξιωmicroατικά από τον Αυγουστίνο ο οποίος θεωρεί microόνο πως δεν έχει έρθει ακόmicroη η

στιγmicroή να διεισδύσει στο microυστήριο ώστε εντέλει να αφήνει την εντύπωση πως η

άλλη οδός εκείνη της εσωτερικότητας του νοός είναι microάλλον ένα έγκυρο αλλά

προσωρινό τέχνασmicroα παρά microια οριστική επιλογήraquo (P Coda Agostino e la via

caritatis σ 34 σηmicro 38)

Σχετικά microε αυτές τις κρίσεις θα ήθελα να επισηmicroάνω τα ακόλουθα Είναι

αλήθεια πως ο Αυγουστίνος δεν ακολούθησε τη via caritatis για να ερmicroηνεύσει το

τριαδικό microυστήριο αλλά την ψυχολογική οδό Η επιλογή αυτή οφειλόταν στο γεγονός

ότι ήθελε να ερmicroηνεύσει microε τη λογική και συνεπώς microέσω των αναλογιών τα τρία

προαναφερθέντα ερωτήmicroατα και γιrsquo αυτό τον σκοπό δεν του χρησίmicroευε τόσο η via

caritatis όσο η ψυχολογική οδός Με άλλα λόγια ο λόγος για τον οποίο κατέφυγε στις

ψυχολογικές αναλογίες πρέπει να αναζητηθεί στις συγκεκριmicroένες στοχεύσεις του

Ήτοι να αποδείξει microε τη λογική ότι τρία διακριτά πράγmicroατα microπορούν να είναι microια

microόνο ουσία ότι παρότι οι ενέργειες ad extra είναι κοινές και στα τρία πρόσωπα

έπρεπε να ενσαρκωθεί ο Υιός να εξηγήσει τέλος microε ποια έννοια η εκπόρευση του

Αγίου Πνεύmicroατος είναι διαφορετική από τη γέννηση Ωστόσο παρά τη συγκεκριmicroένη

του επιλογή ο επίσκοπος Ιππώνος δεν έπαψε ποτέ να στοχάζεται την αγία Τριάδα microε

όρους διαπροσωπικούς και αγαπητικούς ο Πατέρας και ο Υιός γνωρίζονται αmicroοιβαία

και αmicroοιβαία αγαπώνται προαιωνίως εν τη κοινωνία του Αγίου Πνεύmicroατος Επιπλέον

ο Αυγουστίνος δεν έπαψε να στοχάζεται τη γέννηση του Υιού microε όρους

διυποκειmicroενικότητας microάλιστα ακριβώς αυτή η ιδέα βρίσκεται στο θεmicroέλιο της

σύλληψης γύρω από την εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος από τον Πατέρα και από

τον Υιό

Η γέννηση στον Θεό

Σrsquo αυτά λοιπόν τα θέmicroατα θα ήθελα τώρα να εστιάσω την προσοχή microας Στα βιβλία

VI-VII του έργου De Trinitate ο άγιος Αυγουστίνος αντιmicroετωπίζει το δύσκολο

πρόβληmicroα της γέννησης στον Θεό Ο στοχασmicroός του εκκινεί από ένα επιχείρηmicroα που

κάποιοι λατίνοι θεολόγοι είχαν αντιτάξει στους αρειανόφρονες για να διακηρύξουν

τη συναϊδιότητα του Υιού microε τον Πατέρα Το επιχείρηmicroα ήταν το ακόλουθο laquoΑν ο

Υιός του Θεού είναι η δύναmicroη και η σοφία του Θεού και αν ο Θεός δεν υπήρξε ποτέ

δίχως τη δύναmicroη και τη σοφία ο Υιός είναι συναΐδιος microε τον Θεό Πατέρα Όmicroως ο

Απόστολος βεβαιώνει ldquoΟ Χριστός είναι η δύναmicroη και η σοφία του Θεούrdquo (Α΄ Κορ 1

8

24) και είναι ανοησία ο ισχυρισmicroός ότι ο Θεός για κάποιο χρονικό διάστηmicroα δεν είχε

δύναmicroη και σοφία Συνεπώς δεν υπήρξε ποτέ χρόνος κατά τον οποίο δεν υφίστατο ο

Υιόςraquo (De Trinitate VI 11) Ο επίσκοπος Ιππώνος σπεύδει να επισηmicroάνει τις

σοβαρές συνέπειες που πηγάζουν από το συγκεκριmicroένο επιχείρηmicroα laquoΑυτός ο

συλλογισmicroόςraquo γράφει laquomicroας επιβάλλει να πούmicroε ότι ο Θεός Πατέρας δεν είναι σοφός

παρά microόνο εφόσον κατέχει τη σοφία που γέννησε όχι εφόσον είναι από microόνος του η

ίδια σοφία Επιπλέον αν τα πράγmicroατα είναι έτσι πρέπει να εξετάσουmicroε αν και ο ίδιος

ο Υιός microπορεί να αποκαλείται ldquoΣοφία της Σοφίαςrdquo όπως αποκαλείται ldquoΘεός εκ

Θεούrdquo και ldquoΦως εκ Φωτόςrdquo στην περίπτωση που ο Πατέρας δεν είναι η ίδια η σοφία

αλλά ο γεννήτορας της σοφίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτή την υπόθεση γιατί ο Πατέρας δεν

είναι και γεννήτορας της δικής του microεγαλοσύνης και της δικής του αγαθότητας της

δικής του αιωνιότητας και της δικής του παντοδυναmicroίας ώστε να microην είναι ο ίδιος η

microεγαλοσύνη του η αγαθότητά του η αιωνιότητά του και η παντοδυναmicroία του αλλά

microεγάλος για τη microεγαλοσύνη που γέννησε αγαθός για την αγαθότητα αιώνιος για την

αιωνιότητα παντοδύναmicroος για την παντοδυναmicroία που γεννήθηκε απrsquo αυτόν microε τον

ίδιο τρόπο που αυτός δεν είναι ο ίδιος η σοφία του αλλά σοφός χάρη στη σοφία που

γεννήθηκε απrsquo αυτόνraquo (στο ίδιο 2)

Οι σοβαρές λογικές συνέπειες που επισηmicroαίνονται εδώ βέβαια δεν είχαν

προβλεφθεί από εκείνους τους καθολικούς θεολόγους που ήθελαν να αντιταχθούν

στον αρειανισmicroό όπως δεν ήταν microόνο το αποτέλεσmicroα της αυστηρής αυγουστίνειας

διαλεκτικής στην πραγmicroατικότητα αυτές οι συνέπειες εξέφραζαν microια νεοπλατωνικής

έmicroπνευσης κατανόηση της γέννησης του Υιού όπως τη διαβάζουmicroε στις

αντιαρειανικές πραγmicroατείες του Μάριου Βικτωρίνου Πράγmicroατι σύmicroφωνα microε τον

Πλωτίνο ο Ένας η Αρχή όλων των όντων είναι πάνω από την ουσία από τη νόηση

και από τη ζωή Με τη δράση του ο Ένας αυτοπροσδιορίζεται αυτοκαθορίζεται και

έτσι γεννά τον Νου τη θεία νόηση που συνιστά το κατrsquo εξοχήν Είναι την κατrsquo

εξοχήν Νόηση και την κατrsquo εξοχήν Ζωή Στο πλαίσιο αυτού του microοντέλου σκέψης ο

Μάριος Βικτωρίνος υπερασπίστηκε το οmicroοούσιον της Νίκαιας Έτσι παρουσιάζει τη

microοναδική θεία ουσία σύmicroφωνα microε την τριάδα του Πλωτίνου (είναι ζωή νόηση) και

διακρίνει τα τρία θεία πρόσωπα microε το κριτήριο της υπεροχής Κάθε πρόσωπο

αποτελεί laquoείναιraquo laquoζηνraquo και laquoνοείνraquo αλλά ο Πατέρας είναι laquoπερισσότερο (magis)

ουσίαraquo ο Υιός laquoπερισσότερο ζωήraquo και το Άγιο Πνεύmicroα laquoπερισσότερο σοφίαraquo Εν

ολίγοις ο Υιός είναι η πραγmicroάτωση όλων αυτών που ο Πατέρας είναι εν δυνάmicroει Γιrsquo

αυτό η γέννησή του είναι microάλλον microια αυτογέννηση Ωστόσο πέρα από το παράλογο

της ιδέας της αυτογέννησης microια παρόmicroοια αντίληψη αν από τη microια πλευρά

κατοχύρωνε ικανοποιητικά την οmicroοουσιότητα των θείων προσώπων από την άλλη

υποβάθmicroιζε υπερβολικά τη microεταξύ τους διάκριση η οποία θα εξασφαλιζόταν

καλύτερα microε σχεσιακούς όρους

Ο άγιος Αυγουστίνος που είχε διαβάσει τα αντιαρειανικές πραγmicroατείες του

Μάριου Βικτωρίνου κατά τους microήνες που προηγήθηκαν της βάπτισής του ανέλαβε να

διορθώσει αυτή την τριαδολογική αντίληψη καθοδηγούmicroενος από τον κανόνα της

πίστης που εmicroπνέεται από τη Γραφή και εκφράζεται στο Σύmicroβολο της Νίκαιας ο

Υιός είναι laquoΘεός εκ Θεούraquo και laquoΦως εκ Φωτόςraquo Σύmicroφωνα microε αυτόν τον κανόνα όλες

οι απόλυτες τελειότητες συνθέτουν τη microοναδική θεία ουσία και είναι κοινές και στα

τρία πρόσωπα τα οποία σύmicroφωνα microε αυτή την προοπτική αποδεικνύονται απολύτως

ίσα Όmicroως αυτές οι απόλυτες τελειότητες είναι κατrsquo αρχάς στον Πατέρα την αρχή

ολόκληρης της θεότητας και απrsquo αυτόν όπως από microια πηγή περνούν στον Υιό microέσω

της γέννησης και στο Άγιο Πνεύmicroα microέσω της εκπόρευσης

Θεmicroελιώδους σηmicroασίας είναι το κείmicroενο που διαβάζουmicroε στο Κατά Ιωάννην

Ευαγγέλιο laquoώσπερ γαρ ο πατήρ έχει ζωήν εν rαυτώ ούτως έδωκε και τω υιώ ζωήν

9

έχειν εν εαυτώraquo (Ιω 5 26) το οποίο ο άγιος Αυγουστίνος σχολιάζει ως εξής laquoΤι

σηmicroαίνει ldquoο πατήρ έχει ζωήν εν εαυτώrdquo Ότι δεν έχει τη ζωή από κάποιον άλλο αλλά

εν εαυτώ Η αρχή της ζωής είναι εν εαυτώ δεν έχει microια άλλη πηγή δεν προέρχεται

από άλλους δεν την πήρε microε δάνειο ούτε microετέχοντας σε microια άλλη διαφορετική ζωή

απrsquo αυτό που είναι ο ίδιος αλλά την έχει εν εαυτώ microε τρόπο που αυτός είναι η ίδια η

ζωή τουhellip Συνεπώς microεταξύ Πατέρα και Υιού υφίσταται microόνο η εξής διαφορά ότι ο

Πατέρας έχει εν εαυτώ τη ζωή χωρίς να τη λαmicroβάνει από κανένα ενώ ο Υιός έχει εν

εαυτώ τη ζωή που ο Πατέρας του έδωσεraquo (Commento al Vangelo di Giovanni 19 11)

Στη ίδια επίσης πραγmicroατεία αναρωτιέται laquoΤι είναι αυτό που έδωσε ο Πατέρας στον

Υιόraquo Και απαντά laquoΤου έδωσε το να είναι Υιός τον γέννησε για να είναι η ζωή

Αυτό είναι το νόηmicroα των λέξεων ldquo έδωκε και τω υιώ ζωήν έχειν εν εαυτώ rdquo δηλαδή

του έδωσε να κατέχει τη ζωή χωρίς την ανάγκη να πρέπει να την λάβει όπως αυτός

που την έχει κατά microετοχήν Πράγmicroατι αν ο Υιός είχε τη ζωή κατά microετοχήν θα

microπορούσε να τη χάσει και να αποmicroείνει δίχως ζωή πράγmicroα που για τον Υιό δεν

microπορεί κανείς ούτε να αποδεχθεί ούτε να σκεφτεί ούτε να πιστέψειraquo (ibidem 1913)

Φυσικά ο Υιός έλαβε από τον Πατέρα όχι microόνο τη ζωή αλλά όλα όσα είναι και

έχει Από τα λόγια του Χριστού στο Ευαγγέλιο συνάγεται laquoπrντα όσα έχει ο πατήρ

εmicror εστιraquo (Ιω 16 15) Σχολιάζει ο άγιος Αυγουστίνος laquoΛοιπόν όλα τα πράγmicroατα

που ο Πατέρας έχει τα έδωσε στον Υιό γεννώντας τον και ο Υιός τα έλαβε

γεννώmicroενος Ούτε ο Πατέρας έχασε αυτό που είχε δίδοντάς το ούτε ο Υιός έλαβε

όταν υπήρχε και δεν είχε Αλλά όπως ο Πατέρας δίδοντας στον Υιό όλα αυτά που είχε

παρέmicroεινε κάτοχος όλων έτσι και ο Υιός δεν παρέmicroεινε ποτέ δίχως αυτό που όχι από

ανάγκη αλλά εκ γεννήσεως έλαβε ως Υιός επειδή ποτέ δεν microπορούσε να microην είναι

γεννηθείς και είχε πάντα όλα αυτά χωρίς τα οποία δεν θα γεννιόταν πράγmicroατι

γεννήθηκε αναλλοίωτος επειδή είναι πάντα γεννηθείςraquo (c Max 2 14 7) Ο Πατέρας

συνεπώς έδωσε στον Υιό τη θεία ισότητα αποτελεί προσβολή τόσο κατά του Πατέρα

όσο και κατά του Υιού να λέγει κανείς ότι laquoο Πατέρας δεν microπόρεσε ή δεν θέλησε να

γεννήσει έναν Υιό ίσο microε αυτόν και πως ο Υιός δεν microπόρεσε να γεννηθεί ίσος microε τον

Πατέρα Ο Θεός δεν θέλει να υmicroνείται ως Πατέρας κατά τρόπο ώστε να λέγεται ότι

γέννησε αφεαυτού έναν Υιό χειρότερο απrsquo αυτόνraquo (c Max 2 25) Όταν λοιπόν

γίνεται λόγος για γέννηση στον Θεό δεν εννοείται τίποτε άλλο από το ότι έχοντας ο

Θεός Πατέρας κατrsquo αρχάς το είναι τη ζωή και κάθε άλλη απόλυτη τελειότητα εν

εαυτώ έδωσε και στον Υιό όλα αυτά που ο ίδιος είναι και κατέχει έτσι ώστε ο Υιός

να είναι σε όλα ίδιος microrsquo εκείνον η τέλεια Εικόνα του το Λόγος του και η Σοφία του

microrsquo ένα λόγο η Αλήθεια

Η εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος

Όσον αφορά στην εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος ο άγιος Αυγουστίνος

οmicroολογεί ταπεινά και microάλιστα σε ένα από τα τελευταία του κείmicroενα ότι δεν είναι σε

θέση να την διακρίνει από τη γέννηση του Υιού (c Max 2 14 1) Γνωρίζει φυσικά

ότι η Γραφή αναφέρεται στον Υιό ως Μονογενή του Πατρός ενώ για το Άγιο Πνεύmicroα

λέει ότι laquoεκπορεύεται εκ του Πατρόςraquo Συνεπώς η γέννηση πρέπει να είναι

διαφορετική από την εκπόρευση Επιπλέον ο επίσκοπος Ιππώνος γνωρίζει ότι στη

Γραφή το Άγιο Πνεύmicroα αποκαλείται Πνεύmicroα του Πατρός και Πνεύmicroα του Υιού Το

Πνεύmicroα είναι συνεπώς κοινό στον Πατέρα και στον Υιό Ισχυρίζεται ωστόσο ότι το

Πνεύmicroα principaliter εκπορεύεται microεν από τον Πατέρα αλλά εκπορεύεται από κοινού

από τον Πατέρα και από τον Υιό Γιατί και από τον Υιό Ο πρώτος λόγος πρέπει να

αναζητηθεί στην οικονοmicroία της σωτηρίας η πνοή στο πρόσωπο των microαθητών και τα

λόγια του αναστηmicroένου Χριστού laquoλάβετε πνεύmicroα άγιονraquo (Ιω 10 22) δεν είναι παρά

laquoη ένδειξη microέσω ενός κατάλληλου συmicroβόλου ότι το Άγιο Πνεύmicroα δεν εκπορεύεται

10

microόνο εκ του Πατρός αλλά και εκ του Υιούraquo (De Trinitate 4 20 29) Συνεπώς

αντίθετα microε όσα έχουν λεχθεί και γραφεί από πολλούς ο άγιος Αυγουστίνος είναι

απόλυτα πεπεισmicroένος ότι οι τριαδικές σχέσεις γνωρίζονται microέσω της ιστορίας της

σωτηρίας microε άλλα λόγια ότι στη θεολογία3 φθάνει κανείς microέσω της οικονοmicroίας

4

Όmicroως όπως έχουmicroε ήδη προαναφέρει η εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος από

τον Πατέρα και από τον Υιό θεmicroελιώνεται και στην διυποκειmicroενική περί γεννήσεως

αντίληψη την οποία σχολιάσαmicroε παραπάνω Πράγmicroατι είναι σαφές πως βάσει του

αξιώmicroατος πως ο Πατέρας είναι η αρχή όλων όσα έχει ο Υιός πρέπει να θεωρηθεί ότι

laquoο Πατέρας έχει εν εαυτώ και το γνώρισmicroα να είναι αρχή της εκπόρευσης του Αγίου

Πνεύmicroατος και ότι έδωσε εξίσου στον Υιό να είναι αρχή της εκπόρευσης του ίδιου

Πνεύmicroατοςhellip Αν πράγmicroατι όλα όσα έχει ο Υιός τα λαmicroβάνει από τον Πατέρα

λαmicroβάνει από Αυτόν και το να είναι η αρχή απrsquo όπου εκπορεύεται το Άγιο Πνεύmicroαraquo

Συνεπώς laquoο Υιός γεννήθηκε από τον Πατέρα το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται κατrsquo

αρχάς (principaliter) από τον Πατέρα και από κοινού και από τους δύο δυνάmicroει του

δώρου που ο Πατέρας χωρίς καmicroιά microεσολάβηση χρόνου έκανε στον Υιό (De Trinitate

15 26 47) Κάποιος θα microπορούσε να αντιτείνει γιατί τότε ο Υιός στο Ευαγγέλιο

λέγει ότι το Πνεύmicroα εκπορεύεται από τον Πατέρα (Ιω 15 26) Απαντά ο άγιος

Αυγουστίνος laquoΓια ποιον άλλο λόγο αν όχι διότι ο Υιός συνηθίζει να αναφέρει και

αυτό που είναι δικό του σε Αυτόν από τον οποίο ο ίδιος έχει αρχή Μrsquo αυτή την

έννοια λέγει ldquoη εmicroή διδαχή ουκ εστιν εmicroή αλλά του πrmicroψαντrς microε rdquo (Ιω 7 16) Αν

εδώ λοιπόν εννοείται ως δική του η διδασκαλία την οποία όmicroως δηλώνει όχι δική του

αλλά του Πατέρα πόσο περισσότερο πρέπει να εννοηθεί ως εκπορευόmicroενο και από

αυτόν το Άγιο Πνεύmicroα στο κείmicroενο όπου λέγει ότι εκπορεύεται από τον Πατέρα χωρίς

να λέει δεν εκπορεύεται από εmicroένα Από Εκείνον από τον οποίο λαmicroβάνει το να είναι

Θεός (είναι πράγmicroατι Θεός εκ Θεού) από αυτόν λαmicroβάνει και το να είναι και ο ίδιος

αρχή από την οποία εκπορεύεται το Άγιο Πνεύmicroα Ωστόσο ότι το Άγιο Πνεύmicroα

εκπορεύεται και από τον Υιό όπως εκπορεύεται από τον Πατέρα ο Υιός το λαmicroβάνει

από τον ίδιο τον Πατέρα Έτσι κατανοούmicroε και microε ποιο τρόπο όσο microπορεί να γίνει

κατανοητό από ανθρώπους αδύναmicroους σαν κι εmicroάς γιατί δεν λέγεται ότι το Πνεύmicroα

γεννήθηκε αλλά microάλλον ότι εκπορεύεται εξαιτίας του γεγονότος ότι αν λεγόταν ότι

και αυτό ήταν υιός θα ήταν υιός και των δύο προσώπων πράγmicroα που θα αποτελούσε

τη microεγαλύτερη ανοησίαraquo (hellip) Εν πάση περιπτώσει πρέπει να έχουmicroε υπόψη microας ότι

laquoτο Άγιο Πνεύmicroα δεν εκπορεύεται από τον Πατέρα εν τω Υιώ και έπειτα από τον Υιό

για να εξαγιάσει το δηmicroιούργηmicroα αλλά εκπορεύεται από τον ένα και από τον άλλο

ταυτόχρονα (De trinitate 15 27 48) Πραγmicroατευόmicroενοι έπειτα την αιωνιότητα στην

οποία ζει ο Θεός είναι ανόητο να αναρωτιόmicroαστε αν συνέβη πρώτα η εκπόρευση ή η

γέννηση τόσο η microια όσο και η άλλη είναι άχρονες

Η αγάπη είναι το ιδιαίτερο όνοmicroα του Αγίου Πνεύmicroατος

Οι προηγούmicroενες παρατηρήσεις θεmicroελιωmicroένες στη διδασκαλία της Αγίας

Γραφής απευθύνονται κατά κύριο λόγο στους πιστούς Σε αυτούς που ζητούν microια

λογική εξήγηση ακόmicroη και χωρίς να πιστεύουν ο άγιος Αυγουστίνος επιφυλάσσει

την προσφυγή στην ψυχολογική αναλογία Αυτή η προσφυγή όmicroως προϋποθέτει ότι

ο Υιός είναι όντως ο Λόγος του Θεού και το Άγιο Πνεύmicroα η αγάπη ή η ευσπλαχνία

του Πατέρα και του Υιού Όmicroως ενώ η Γραφή διδάσκει ρητά πως ο Υιός είναι ο

Λόγος του Θεού δεν λέγει microε ανάλογη σαφήνεια ότι το Άγιο Πνεύmicroα είναι η αγάπη

Ο άγιος Αυγουστίνος έχει πλήρη επίγνωση του συγκεκριmicroένου δεδοmicroένου Γράφει

3 Ελληνικά στο πρωτότυπο

4 Ελληνικά στο πρωτότυπο

11

σχετικά laquoΤο Άγιο Πνεύmicroα σύmicroφωνα microε τη Γραφή δεν είναι το Πνεύmicroα microόνο του

Πατέρα ούτε microόνο του Υιού αλλά και των δύο (πρβλ Μτ 10 20 Γαλ 4 6) και γιrsquo

αυτό υπαινίσσεται σrsquo εmicroάς την κοινή αγάπη microε την οποία συνδέονται αmicroοιβαία ο

Πατέρας και ο Υιός Όmicroως ο Λόγος του Θεού για να microας εκπαιδεύσει microας καλεί να

αναζητήσουmicroε πράγmicroατα όχι προφανή αλλά πράγmicroατα που πρέπει να διερευνηθούν

εις βάθος και να εξαχθούν εκ βάθους microε microια πολύ microεγαλύτερη microελέτη Η Αγία Γραφή

πράγmicroατι δεν λέγει το Άγιο Πνεύmicroα είναι η αγάπη αν το είχε πει το εν λόγω ζήτηmicroα

θα είχε αποσαφηνισθεί Μα λέγει Ο Θεός είναι αγάπηraquo Όmicroως δυνάmicroει αυτής της

βεβαίωσης laquomicroπορεί να ονοmicroασθεί αγάπη και ο Πατέρας και ο Υιός και το Άγιο

Πνεύmicroα και τα τρία πρόσωπα microαζί microια microοναδική αγάπη όπως ονοmicroάζεται σοφία και ο

Πατέρας και ο Υιός και το Άγιο Πνεύmicroα και τα τρία πρόσωπα όχι τρεις αλλά microία

microόνο σοφίαhellip Και όmicroως δεν είναι χωρίς λόγο που σrsquo αυτή την Τριάδα ονοmicroάζεται

Λόγος του Θεού microόνο ο Υιός ∆ωρεά του Θεού microόνο το Άγιο Πνεύmicroα και Θεός

Πατέρας Αυτός από τον οποίο γεννήθηκε ο Λόγος και από τον οποίο εκπορεύεται

κατrsquo αρχάς το Άγιο Πνεύmicroα Προσέθεσα κατrsquo αρχάς ndashαποσαφηνίζει επιπλέονndash γιατί

διαβάζουmicroε ότι το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται και από τον Υιό Μα και αυτό του έχει

δώσει ο Πατέρας όχι βέβαια όταν ήδη υφίστατο και ακόmicroη δεν τον είχε γιατί όλα

όσα έδωσε στον microονογενή Λόγο του τα έδωσε γεννώντας τον Αυτός τον γέννησε microε

τρόπο ώστε το κοινό τους δώρο να εκπορεύεται και από τον Υιό και το Άγιο Πνεύmicroα

να είναι το Πνεύmicroα και των δύο (De Trinitate 15 17 28-29)

Αφού επαναλάβει αυτή τη διευκρίνιση τελικά ο άγιος Αυγουστίνος

προσφέρει τη θεmicroελιωmicroένη στη Γραφή απόδειξη ότι στο Άγιο Πνεύmicroα ανήκει το

ιδιαίτερο όνοmicroα της αγάπης Η επιχειρηmicroατολογία του είναι η ακόλουθη laquoΌπως

λοιπόν ο microοναδικός Λόγος του Θεού λαmicroβάνει ως ιδιαίτερο το όνοmicroα της σοφίας

παρόλο που όταν ο όρος χρησιmicroοποιείται γενικά και το Άγιο Πνεύmicroα και ο Πατέρας

είναι σοφία έτσι το Άγιο Πνεύmicroα λαmicroβάνει ως ιδιαίτερο το όνοmicroα της αγάπης

παρόλο που όταν ο όρος χρησιmicroοποιείται γενικά και ο Πατέρας και ο Υιός είναι

αγάπη Όmicroως ο Λόγος του Θεού δηλαδή ο microονογενής Υιός του Θεού αποκαλείται

ρητά σοφία του Θεού δια του στόmicroατος του Αποστόλου όταν λέγει laquoτον Χριστόν

Θεού δύναmicroιν και Θεού σοφίανraquo (Α΄ Κορ 1 24) ενώ για να βρει κανείς ένα εδάφιο

στο οποίο το Άγιο Πνεύmicroα αποκαλείται αγάπη θα πρέπει να διερευνήσει προσεκτικά

τα γραπτά του Ιωάννη Αυτός αφού λέγει ldquoΑγαπητοr αγαπώmicroεν αλλrλους ότι η

αγrπη εκ τού Θεού εστιrdquo προσθέτει αmicroέσως ldquoκαι πας ο αγαπών εκ του Θεού

γεγrννηται καr γινrσκει τrν Θεrν Ο microη αγαπών ουκ έγνω τον Θεόν ότι ο Θεός

αγrπη εστrνrdquo(Α΄ Ιω 4 7-8) Είναι σαφές ndashπαρατηρεί ο άγιος Αυγουστίνοςndash ότι εδώ

ονοmicroάζει Θεό την αγάπη (dilectio) την οποία πριν είχε βεβαιώσει ότι είναι εκ του

Θεού Η αγάπη είναι συνεπώς Θεός εκ Θεού Μα επειδή ο Υιός γεννήθηκε από τον

Θεό Πατέρα και το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται από τον Θεό Πατέρα νοmicroιmicroοποιείται

κανείς να αναρωτηθεί σε ποιο από τα δύο πρόσωπα πρέπει κατά προτίmicroηση να

αφορά η φράση ο Θεός είναι αγάπη Μόνο ο Πατέρας πράγmicroατι είναι Θεός χωρίς να

είναι Θεός εκ Θεού συνεπώς η αγάπη που είναι τόσο ο Θεός όσο και εκ Θεού είναι ή

ο Υιός ή το Άγιο Πνεύmicroα Μα στους επόmicroενους στίχους ο Ιωάννης αφού microιλήσει για

την αγάπη του Θεού όχι για την αγάπη microε την οποία εmicroείς αγαπούmicroε τον Θεό αλλά

γιrsquo αυτήν microε την οποία αυτός ο ίδιος microας αγάπησε και έστειλε τον Υιό του ως

εξιλαστήριο θύmicroα για τις αmicroαρτίες microας (Α΄ Ιω 4 10) και την οποία χρησιmicroοποιεί για

να microας παροτρύνει να αγαπούmicroε ο ένας τον άλλο ώστε ο Θεός να κατοικήσει microέσα

microας επειδή είχε ορίσει τον Θεό ως αγάπη θέλοντας να εξηγήσει σαφέστερα αυτό το

σηmicroείο προσθέτει ldquoεν τοrτω γινrσκοmicroεν ότι εν αυτώ microrνοmicroεν και αυτός εν ηmicroίν

ότι εκ του Πνεrmicroατος αυτού δrδωκεν ηmicroίνrdquo (Α΄ Ιω 4 13) Αυτό που επιmicroαρτυρεί ότι

εmicroείς microένουmicroε εν τω Θεώ και αυτός εν ηmicroίν είναι το Άγιο Πνεύmicroα που αυτός microας

12

έδωσε όmicroως αυτό είναι έργο της αγάπης Άρα ο Θεός αγάπη είναι το Άγιο Πνεύmicroα

Τελικά λίγο παρακάτω αφού επαναλάβει ότι ο Θεός είναι αγάπη προσθέτει αmicroέσως

laquoΟ Θεός αγάπη εστί και ο microένων εν τη αγάπη εν τω Θεώ microένει και ο Θεός εν αυτώraquo

(Α Ιω 4 16) και γιrsquo αυτό είχε πει πριν ldquoεν τούτω γινώσκοmicroεν ότι εν αυτώ microένοmicroεν

και αυτός εν ηmicroίν ότι εκ του Πνεύmicroατος αυτού δέδωκεν ηmicroίνrdquo ( Α΄ Ιω 4 13)

Συνεπώς αυτό που περιγράφεται στη βεβαίωση πως ο Θεός είναι αγάπη είναι το

Άγιο Πνεύmicroα Να γιατί το Άγιο Πνεύmicroα ο Θεός που εκπορεύεται από τον Θεό αφού

δόθηκε κάποτε στον άνθρωπο τον πυρπολεί από αγάπη για τον Θεό και για τον

πλησίον του όντας αυτό το ίδιο η αγάπη Ο άνθρωπος πράγmicroατι δεν δέχεται παρά

microόνο από τον Θεό την αγάπη για να αγαπήσει τον Θεό Γιrsquo αυτό λίγο νωρίτερα

δηλώνει ldquoΟφείλοmicroεν να τον αγαπούmicroε γιατί αυτός πρώτος microας αγάπησεrdquo (πρβλ Α΄

Ιω 4710) Και ο απόστολος Παύλος λέγει ldquoη αγάπη του Θεού εκκέχυται εν ταις

καρδίαις ηmicroών δια Πνεύmicroατος Αγrου του δοθέντος ηmicroίνrdquo (Ρωmicro 5 5)raquo (De Trinitate

15 17 31)

Η διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης

Η απόδειξη που διατυπώνει εδώ ο Αυγουστίνος για να τεκmicroηριώσει ότι η

αγάπη αποτελεί το ιδιαίτερο όνοmicroα του Αγίου Πνεύmicroατος είναι σίγουρα πιο

κοπιώδης αλλά θεmicroελιωmicroένη πλήρως στη Γραφή Συγκρίνοντάς την microε την απόδειξη

που είχε εκθέσει επί του θέmicroατος στο De fide et symbolo microπορεί να εκτιmicroήσει κανείς

την πρόοδο του συγγραφέα στη microελέτη του Λόγου του Θεού καθώς και microε πόση

επιmicroέλεια είχε στοχαστεί πάνω στο συγκεκριmicroένο ζήτηmicroα Η προσπάθεια να αποδείξει

microε τη λογική microέσω των ψυχολογικών αναλογιών ότι η γέννηση είναι διαφορετική

από την εκπόρευση όπως προανέφερα προϋποθέτει ότι το Άγιο Πνεύmicroα είναι

κυριολεκτικά ο δεσmicroός της αγάπης στην Τριάδα όπως ο Υιός είναι κυριολεκτικά ο

Λόγος του Θεού Για να ολοκληρώσουmicroε λοιπόν τον προβληmicroατισmicroό microας δεν

αποmicroένει παρά να δούmicroε microε ποιο τρόπο σύmicroφωνα microε τον άγιο Αυγουστίνο η

ψυχολογική τριάδα της microνήmicroης της γνώσης και της αγάπης microας βοηθά να

κατανοήσουmicroε αυτή τη διαφορά Περιορίζοmicroαι στην αναφορά της τελικής σύνθεσής

του θυmicroίζοντας microόνο τον πυρήνα της ο λόγος ή η νόηση της ανθρώπινης microνήmicroης

παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε τον Λόγο του Θεού microαζί microε πολλές διαφορές

ενώ η αγάπη ή η θέληση παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε το Άγιο Πνεύmicroα

Έτσι όταν λέmicroε αυτό που γνωρίζουmicroε παρότι δεν προφέρουmicroε ούτε

σκεφτόmicroαστε καmicroιά κατανοητή λέξη οποιασδήποτε ανθρώπινης γλώσσας η

αποθηκευmicroένη στη microνήmicroη γνώση microας γεννά microια σκέψη ή έναν πραγmicroατικό λόγο που

είναι η εικόνα αυτού που βρίσκεται στην microνήmicroη και το οποίο microπορεί να ονοmicroασθεί

υιός Όmicroως για να διαmicroορφώσουmicroε αυτό τον εσωτερικό λόγο είναι απαραίτητη microια

ενέργεια της θέλησης που να ενώνει τον γεννήτορα (νου) microε το γέννηmicroα (σκέψη)

Τώρα δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσουmicroε ότι αυτή η θέληση εκπορεύεται βέβαια

από τον νου αλλά και από τη γνώση γιατί κανείς δεν θέλει αυτό του οποίου αγνοεί

πλήρως τη φύση και την ποιότητα και παρόλα αυτά δεν microπορεί microε κανέναν τρόπο να

πει ότι είναι η εικόνα της σκέψης Έτσι laquoαυτή η κατανοητή πραγmicroατικότητα

εισηγείται microια ασφαλή διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης διότι δεν είναι το

ίδιο πράγmicroα το να βλέπει κανείς microε τη σκέψη και το να επιθυmicroεί ή και το να

χρησιmicroοποιεί microε τη θέλησηraquo (De trinitate 15 27 50)

Σrsquo αυτές τις τελευταίες παρατηρήσεις ο άγιος Αυγουστίνος κατέληξε microετά από

microια microακροχρόνια προσπάθεια ανάλυσης της ανθρώπινης ψυχής microε τον δηλωmicroένο

σκοπό να ασκήσει τον νου των αναγνωστών που απαιτούσαν microια λογική εξήγηση του

microυστηρίου Ο ίδιος όmicroως έχει πάντα επίγνωση της αβυσσαλέας απόστασης που

χωρίζει τον ανθρώπινο νου από τον Θεό Ιδού η τελική του βεβαίωση που διαπνέεται

13

από microεγάλη ταπείνωση laquoΕκκινώντας από το δηmicroιούργηmicroα το έργο του Θεού

προσπάθησα όσο microπόρεσα να οδηγήσω αυτούς που απαιτούν λογική γιrsquo αυτά τα

πράγmicroατα να δουν microε τη νόηση όσο ήταν σrsquo αυτούς δυνατόν τα microυστήρια του Θεού

microέσω των δηmicroιουργηmicroένων όντων και κατέφυγα ιδιαίτερα στο λογικό και νοήmicroον

δηmicroιούργηmicroα που δηmicroιουργήθηκε κατrsquo εικόνα Θεού για να microπορέσει να δει σαν σε

ένα κάτοπτρο όσο microπορεί τον Τριαδικό Θεό στη microνήmicroη τη νόηση και τη θέλησή

microαςhellip Ωστόσο υπέδειξα όσο θεωρούσα απαραίτητο ότι αυτή την εικόνα που είναι

έργο της ίδιας Τριάδας και που εφθάρη από δική της αmicroέλεια πρέπει να αποφεύγει

κανείς να την συγκρίνει microε την Τριάδα σαν να ήταν σε όλα όmicroοια microrsquo αυτήν αλλά

πρέπει να βλέπει και microια microεγάλη διαφορά σrsquo αυτή την ισχνή οmicroοιότηταraquo (De Trinitate

15 20 39)

3

των φιλοσόφων ξεκινώντας βέβαια από την πίστη της Εκκλησίας αλλά ταυτόχρονα

δίχως τη συνδροmicroή microιας εmicroβριθούς microελέτης της Γραφής Μόνο αργότερα microετά από τη

χειροτονία του σε πρεσβύτερο κατανόησε ότι για να γνωρίσει κανείς τον Θεό και να

φθάσει στη σοφία απαιτείται microια επιmicroελής και βαθιά microελέτη των ιερών κειmicroένων και

microάλιστα όχι σε ατοmicroικό επίπεδο αλλά στο ερmicroηνευτικό φως των έργων των θεολόγων

που είχαν πριν απrsquo αυτόν προσπαθήσει να υπερασπιστούν την πίστη αργότερα επίσης

κατανόησε ότι στη διάρκεια της επίγειας ζωής η γνώση microας για τον Θεό δεν microπορεί

παρά να είναι όπως διδάσκει ο Απόστολος πάντα microερική laquoδιrsquo εσόπτρουraquo και

συγκεχυmicroένη Ωστόσο στη διάρκεια της θητείας του Αυγουστίνου ως πρεσβυτέρου

παρατηρεί κανείς microια πραγmicroατική επιστηmicroολογική καmicroπή από αυτή τη στιγmicroή και

εξής ο Αυγουστίνος προκειmicroένου να γνωρίσει τον Θεό και να microιλήσει γιrsquo Αυτόν θα

επιδοθεί σχεδόν αποκλειστικά στη microελέτη της Αγίας Γραφής όπου microάλιστα θα

σηmicroειώσει microεγάλες προόδους

Από όσα έχουmicroε πει microέχρι εδώ γίνεται εύκολα κατανοητό ότι η τριαδολογική

σκέψη του Αυγουστίνου έχει έναν προοδευτικό χαρακτήρα δεν microπορεί κανείς να την

αξιολογήσει ορθά διαβάζοντας microόνο ένα έργο δίχως να λάβει υπόψη του την πορεία

που έχει προηγηθεί καθώς και εκείνη που αποmicroένει να διανυθεί Ο Αυγουστίνος είχε

πλήρη επίγνωση αυτού του προοδευτικού χαρακτήρα της σκέψης του εφόσον

επανειληmicromicroένως είχε πει laquoεγώ γράφω προοδεύοντας και προοδεύω γράφονταςraquo Μια

ζωντανή microαρτυρία αυτής της επίγνωσης είναι οι Retractationes ένα microοναδικό στο

είδος του βιβλίο που ο Αυγουστίνος έγραψε στα τελευταία χρόνια της ζωής του και

στο οποίο ο συγγραφέας κάνοντας microια ανασκόπηση όλων των έργων του άλλοτε

στέκεται κριτικά άλλοτε διορθώνει και άλλοτε προτείνει την ορθή ερmicroηνεία των

κειmicroένων του

Οι πρώτοι διάλογοι

Ωστόσο microετά την επισήmicroανση των ορίων της πρώτης τριαδολογικής σκέψης του

Αυγουστίνου είναι απαραίτητο να προσθέσουmicroε ότι ήδη από τους πρώτους διαλόγους

του που συνέταξε πριν από τη βάπτισή του ο επίσκοπος Ιππώνος διέθετε ένα

θεολογικό κριτήριο θεmicroελιώδους σηmicroασίας το οποίο αποτυπώνεται στο De fide του

Αmicroβροσίου και εmicroπεριέχεται στις επιστολιmicroαίες υποδείξεις που οι επίσκοποι που

συmicromicroετείχαν στη Σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως είχαν αποστείλει το 382 στους

δυτικούς επισκόπους microεταξύ των οποίων ο ∆άmicroασος Ρώmicroης και ο Αmicroβρόσιος

Μεδιολάνων το κριτήριο αυτό συνίσταται στην αποφυγή των αντιθετικών

σφαλmicroάτων τόσο των σαβελλιανών που συγχέουν τα θεία πρόσωπα όσο και των

αρειανών που τα χωρίζουν Στο έργο De ordine το οποίο επαναλαmicroβάνω ο

Αυγουστίνος συνέταξε πριν από τη βάπτισή του διαβάζουmicroε πως η αληθινή

φιλοσοφία δηλαδή η χριστιανική φιλοσοφία δεν έχει άλλο σκοπό από τη διδασκαλία

του ενός και τριαδικού Θεού όχι κατά τρόπο συγκεχυmicroένο όπως κάνουν κάποιοι

ούτε κατά τρόπο βλάσφηmicroο και υβριστικό όπως κάνουν πολλοί αλλά όπως

κηρύσσεται από τα σεβαστά microυστήρια (ord 2 5 16) Αυτή την πολύτιmicroη

microεθοδολογική κατεύθυνση είχε πάντοτε υπόψη του ο microεταστραφείς Αυγουστίνος ο

οποίος δεν παρέλειπε να την επαναλαmicroβάνει και στα κατοπινά του έργα στο

Soliloquia στο De quantitate animae και στο De moribus ecclesiae catholicae Αυτή

η κατεύθυνση πιστεύω δεν του επέτρεψε να ακολουθήσει τον Μάριο Βικτωρίνο ο

οποίος για να υπερασπισθεί το οmicroοούσιον2 της Νικαίας είχε microεν επιmicroείνει στην

ενότητα της θείας ουσίας βασισmicroένος στις απόλυτες τελειότητες δηλαδή την τριάδα

laquoείναιraquo laquoζηνraquo και laquoνοείνraquo αλλά είχε διακρίνει τα πρόσωπα microόνο microε βάση το

2 Ελληνικά στο πρωτότυπο

4

κριτήριο της υπεροχής πράγmicroα όmicroως που δεν απέτρεπε τον κίνδυνο της microεταξύ τους

σύγχυσης Πράγmicroατι κατά τη γνώmicroη του ο Πατήρ είναι microόνο laquoπερισσότερο (magis)

είναιraquo ο Υιός laquoπερισσότερο ζηνraquo και το Άγιο Πνεύmicroα laquoπερισσότερο νοείνraquo

Ο άρτι microεταστραφείς αντιθέτως εmicroφανίζεται αmicroέσως πιο προσεκτικός στη

διάκριση των προσώπων προσπαθώντας να εντοπίσει το γνώρισmicroα του καθενός microέσω

των σχέσεων Πράγmicroατι ήδη στους πρώτους διαλόγους ο Θεός είναι ο Πατήρ που

γέννησε και απέστειλε τον Υιό στον κόσmicroο ο Υιός είναι αυτός που γεννήθηκε από

τον Πατέρα η Αλήθεια όπως λέγει το Ευαγγέλιο και η Σοφία του Θεού όπως λέγει

ο απ Παύλος Πιο δυσχερής προέκυπτε ο εντοπισmicroός του γνωρίσmicroατος του Αγίου

Πνεύmicroατος ο Αυγουστίνος κατrsquo αρχάς το περιγράφει ως microια εσωτερική laquoανάκλησηraquo

εφόσον ανακαλεί τον Θεό και microας κάνει να Τον αναζητήσουmicroε και ως την ακτίνα που

ο Χριστός ενσταλάζει στις καρδιές microας και αυτό που microας οδηγεί στην αλήθεια (b vita

4 35) Στην εναρκτήρια προσευχή των Soliloquia microακρηγορεί θησαυρίζοντας

ιδιαίτερα από τη Γραφή τις πολυάριθmicroες ενέργειες που αποδίδονται στο Άγιο Πνεύmicroα

Όmicroως αmicroέσως microετά τη βάπτισή του στο De quantitate animae ο Αυγουστίνος

διακρίνει στην Αγία Τριάδα τον Πατέρα ως την ακίνητη Αρχή τον Υιό ως την

ακίνητη Σοφία και το Άγιο Πνεύmicroα ως την ακίνητη Αγάπη αυτός ο προσδιορισmicroός

του Πνεύmicroατος θα παραmicroείνει ένα σταθερό και χαρακτηριστικό σηmicroείο στη θεολογία

του (De quantitate animae 3477)

De fide et symbolo

Μια άλλη σηmicroαντική στιγmicroή της αυγουστίνειας τριαδολογικής σκέψης συνιστά η

οmicroιλία που εκφώνησε στη σύναξη των αφρικανών επισκόπων οι οποίοι είχαν

συνέλθει στην Ιππώνα τον Οκτώβριο του 393 Ο άρτι χειροτονηθείς πρεσβύτερος

δίνει microια εξήγηση του συmicroβόλου της πίστης σταθmicroεύοντας σε κάθε microεmicroονωmicroένη

φράση προκειmicroένου να προσφέρει microια ορθή ανάγνωσή τους και να προφυλάξει από

τις αιρέσεις πρώτα απrsquo όλα αναφέρεται στον παντοδύναmicroο Θεό Πατέρα ο οποίος

δηmicroιουργεί τα πάντα εκ του microηδενός στη συνέχεια αναφέρεται στον συναΐδιο και

οmicroοούσιο τω Πατρί Υιό ο οποίος έγινε άνθρωπος υπέφερε πέθανε ανέστη και

ανελήφθη στον ουρανό για τη σωτηρία των ανθρώπων τέλος αναφέρεται στο Άγιο

Πνεύmicroα Αναφορικά προς τη σχέση του Πατέρα και του Υιού αποσαφηνίζει τους

σχετικούς συλλογισmicroούς των προγενέστερων θεολόγων laquoΜε τον Πατέρα και τον Υιό

ασχολήθηκαν άνθρωποι προικισmicroένοι και πνευmicroατικοί σε πολλά βιβλία Σrsquo αυτά

προσπάθησαν όσο τους ήταν δυνατόν να δείξουν microε ποιο τρόπο ο Πατήρ και ο Υιός

δεν είναι ένα microόνο πρόσωπο (unus) αλλά microια microόνη ουσία (unum) και ποιο είναι το

γνώρισmicroα του Πατέρα και ποιο είναι το γνώρισmicroα του Υιού ο ένας είναι αυτός που

γεννά ο άλλος αυτός που γεννάται ο ένας δεν προέρχεται από τον Υιό ο άλλος

προέρχεται από τον Πατέρα ο ένας είναι η αρχή του άλλου δια του οποίου λέγεται

και κεφαλή του Χριστού microολονότι και ο Χριστός είναι αρχή αλλά όχι του Πατέρα

και ο άλλος είναι η πραγmicroατική εικόνα του αν και απολύτως ίσος και σε τίποτε

ανόmicroοιος δηλαδή χωρίς καmicroιά διαφορά Αυτή η διδασκαλία αναπτύσσεται από

εκείνους (τους προηγούmicroενους θεολόγους) πιο διεξοδικά απrsquo όσο microπορούmicroε εmicroείς

εφόσον σκοπός τους ήταν να αποσαφηνίσουν την οmicroολογία της πίστης στην

πληρότητά τηςraquo

Περνώντας στη συνέχεια στο Άγιο Πνεύmicroα παρατηρεί ότι αυτό laquoακόmicroη δεν

εξετάστηκε ακόmicroη εκ microέρους των προικισmicroένων και microεγάλων σχολιαστών της Αγίας

Γραφής microε τόση ευρύτητα και βάρος που να microπορεί να κατανοηθεί ποιο είναι το είναι

το γνώρισmicroά του και δυνάmicroει τίνος πράγmicroατος τελεί ώστε να microην microπορούmicroε να το

ονοmicroάσουmicroε ούτε υιό ούτε πατέρα αλλά microόνο Άγιο Πνεύmicroα Γιrsquo αυτό δεν βεβαιώνουν

τίποτε άλλο εκτός από το ότι είναι το δώρο του Θεού αλλά microε τέτοιο τρόπο ώστε να

5

πιστεύουmicroε ότι ο Θεός δεν microπορεί να κάνει ένα δώρο κατώτερο από τον εαυτό του

Παρόλα αυτά είναι προσεκτικοί στη διακήρυξη ότι το Άγιο Πνεύmicroα δεν γεννάται από

τον Πατέρα όπως αντιθέτως συmicroβαίνει microε τον Υιό ndashπράγmicroατι ο Χριστός είναι

microονογενήςndash ούτε γεννάται από τον Υιό σαν να επρόκειτο για εγγόνι του Πατέρα

Ωστόσο δεν microπορεί να λεχθεί πως αυτό που είναι (το Πνεύmicroα) δεν οφείλεται σε

κανέναν οφείλεται στον Πατέρα από τον οποίο προέρχονται τα πάντα ακριβώς για

να αποφευχθεί η παραδοχή δύο αρχών χωρίς αρχή πράγmicroα που είναι απολύτως

εσφαλmicroένο και εντελώς παράλογο και το οποίο δεν πρέπει να αποδοθεί στην

καθολική πίστη αλλά στην ατοmicroική πλάνη κάποιων αιρετικώνraquo (De Fide et Symbolo

918-19)

Παρέθεσα δύο εκτενή αποσπάσmicroατα που αφορούν στις σχέσεις microεταξύ των

τριών θείων προσώπων τα οποία αναδεικνύουν την θεολογική πρόοδο του

πρεσβύτερου Αυγουστίνου αυτός είναι σε θέση να αξιολογήσει τα κατορθώmicroατα των

προηγούmicroενων θεολόγων και τα όριά τους καταδικάζει την πλάνη στην οποία είχε

υποπέσει στην αρχή θεωρώντας το Άγιο Πνεύmicroα υιό ακολουθώντας τον Μάριο

Βικτωρίνο και διακηρύσσει microε περισσή σαφήνεια πως ότι είναι το Άγιο Πνεύmicroα το

οφείλει στον Πατέρα που είναι η αρχή απrsquo την οποία προέρχονται τα πάντα Σrsquo αυτά

τα δεδοmicroένα αξίζει να προστεθεί και αυτό που λέει γύρω από το γνώρισmicroα του Αγίου

Πνεύmicroατος αφού εξετάσει διάφορες απόψεις άλλων συγγραφέων δίχως να τους

κατονοmicroάζει όπως του Αmicroβροσίου του Ιλαρίου του Μάριου Βικτωρίνου και άλλων

που δεν είναι εύκολο να εντοπιστούν συmicroπεραίνει επί τη βάσει κάποιων κειmicroένων

της Γραφής ότι το Άγιο Πνεύmicroα laquoείναι η κοινωνία που ονοmicroάζουmicroε είτε θεότητα είτε

αγάπη είτε ευσπλαχνίαraquo που όmicroως δεν πρέπει να κατανοηθεί κατά τρόπο

συmicroπτωmicroατικό διότι laquoστην ουσία του Θεού είναι ουσία όλα όσα microπορούν να

συmicroπεριληφθούν σrsquo αυτήνraquo (ibidem 9 20) Χωρίς να προχωρήσουmicroε σε περαιτέρω

λεπτοmicroέρειες microπορούmicroε να επισηmicroάνουmicroε τελικά ότι σrsquo αυτή την οmicroιλία ο

πρεσβύτερος της Ιππώνος παρουσιάζεται καλά πληροφορηmicroένος γύρω από το

τριαδολογικό ζήτηmicroα Παρότι οι πηγές του περιορίζονται στη λατινική γραmicromicroατεία

γνωρίζει τουλάχιστον κάποια έργα του αγίου Αθανασίου και πιθανόν γνωρίζει την

πραγmicroατεία Περί Αγίου Πνεύmicroατος του ∆ιδύmicroου του Τυφλού η οποία είχε πρόσφατα

microεταφραστεί στα λατινικά από τον Ιερώνυmicroο

Το De Trinitate Ζητήmicroατα και microέθοδος

Περνάmicroε λοιπόν στην πραγmicroατεία De Trinitate που είναι αναmicroφισβήτητα το πιο

ώριmicroο θεολογικό έργο του αγίου Αυγουστίνου και κατά τη γνώmicroη microου σύνολης της

λατινικής πατερικής γραmicromicroατείας Μολονότι πρόκειται για ένα έργο που microελετήθηκε

πολύ θεωρώ ότι δεν κατανοήθηκε πάντα microε τον καλύτερο τρόπο και ότι πολλές

κριτικές απόψεις που διατυπώθηκαν εναντίον του οφείλονται σε παρανοήσεις Ο

επίσκοπος Ιππώνος γνωρίζει πολύ καλά ότι τα πιο σηmicroαντικά θεολογικά ζητήmicroατα

έχουν εξεταστεί και λυθεί από θεολόγους οι οποίοι κατά τον 4ο αιώνα είχαν

αγωνιστεί κατά του σαβελλιανισmicroού και του αρειανισmicroού υπερασπιζόmicroενοι την πίστη

τόσο την τέλεια θεότητα του Υιού και την ισότητά του microε τον Πατέρα όσο και τη

θεότητα του Αγίου Πνεύmicroατος και την εκπόρευσή του από τον Πατέρα Γιrsquo αυτό

αναλαmicroβάνει να απαντήσει σε ερωτήmicroατα που microέχρι τότε δεν είχαν εξετασθεί

επαρκώς ή να διορθώσει ιδέες που θεωρούσε εσφαλmicroένες ή επισφαλείς Στο De

Trinitate 1 4 7 ανακεφαλαιώνει τα ουσιώδη σηmicroεία της πίστης της Εκκλησίας microε την

εισαγωγική δήλωση laquoΌλοι οι ερmicroηνευτές των ιερών Βιβλίων της Παλαιάς και της

Καινής ∆ιαθήκης που έγραψαν πριν από microένα γύρω από την Τριαδικότητα του Θεού

και τους οποίους εγώ microπόρεσα να διαβάσω αυτό ήθελαν να διδάξουν σύmicroφωνα microε τις

Γραφέςraquo για να δηλώσει συmicroπερασmicroατικά laquoΑυτή είναι η πίστη microου γιατί αυτή είναι

6

η καθολική πίστηraquo Αmicroέσως microετά περνά στην επισήmicroανση των ζητηmicroάτων τα οποία

για κάποιους αποτελούν αιτία ταραχής και γιrsquo αυτό χρήζουν διευκρινίσεων Ο

πρωταρχικός του στόχος είναι να απαντήσει στους laquoαmicroετροεπείς επικριτέςraquo (laquogarruli

ratiocinatoresraquo) εθνικούς και αιρετικούς που απαιτούσαν microια λογική εξήγηση της

τριαδολογικής πίστης της Εκκλησίας χωρίς να την αποδέχονται για να τους

αποδείξει ότι προτού ζητήσουν λογική εξήγηση είναι απαραίτητο να πιστέψουν διότι

στη νόηση φθάνει κανείς microέσω της πίστης σrsquo αυτό τον στόχο αφιερώνει το δεύτερο

microέρος του έργου από το όγδοο microέχρι το δέκατο τέταρτο βιβλίο όπου καταφεύγει στις

ψυχολογικές αναλογίες (analogie) για να διαλεχθεί κυρίως αυτούς που ακόmicroη δεν

πιστεύουν

Τα ζητήmicroατα πάνω στα οποία κλήθηκε να δώσει microια λογική εξήγηση (reddere

rationem) ήταν τρία α) Πώς είναι δυνατόν αν ο Πατέρας είναι Θεός ο Υιός είναι

Θεός και το Άγιο Πνεύmicroα είναι Θεός να πρόκειται για ένα microόνο Θεό και όχι για

τρεις (β) Αν τα τρία πρόσωπα ενεργούν πάντα αδιαχώριστα στον κόσmicroο και στην

ιστορία πώς εξηγείται να ήταν microόνο ο Υιός που ενσαρκώθηκε έπαθε αναστήθηκε

και αναλήφθηκε στον ουρανό και κατά τη βάπτιση στον ποταmicroό Ιορδάνη microόνο ο

Πατήρ αυτός που ακούστηκε και microόνο το Άγιο Πνεύmicroα που κατήλθε εν είδει

περιστεράς (γ) Τέλος πώς είναι δυνατόν το Άγιο Πνεύmicroα να είναι το Πνεύmicroα του

Πατέρα και του Υιού αλλά να microην γεννήθηκε ούτε από τον Πατέρα ούτε από τον Υιό

ούτε και από τους δύο (De Trinitate 1 58) Όσον αφορά στο πρώτο microέρος της

πραγmicroατείας αντιθέτως αφιερώνει τα τέσσερα πρώτα βιβλία για να αποδείξει ότι η

τριαδολογική πίστη της Εκκλησίας θεmicroελιώνεται στη Γραφή προτείνοντας κάποιους

κανόνες που πρέπει να ακολουθεί κανείς στην ερmicroηνεία των κειmicroένων για να

αποφύγει να θεωρήσει τον Υιό κατώτερο του Πατέρα και το Άγιο Πνεύmicroα κατώτερο

και του Υιού όπως κάνουν οι αρειανόφρονες στη συνέχεια από το πέmicroπτο microέχρι το

έβδοmicroο βιβλίο αmicroφισβητεί την ορθότητα κάποιων όρων και κάποιων επιχειρηmicroάτων

που χρησιmicroοποίησαν οι προγενέστεροι θεολόγοι για να εκφράσει καλύτερα τις

τριαδικές σχέσεις και να αποφύγει microια εσφαλmicroένη κατανόηση της γέννησης του Υιού

Όπως microπορεί κανείς να διαπιστώσει το De Trinitate είναι ένα πρωτότυπο

έργο το οποίο ο άγιος Αυγουστίνος δεν επιδιώκει να πραγmicroατευθεί όλα τα ζητήmicroατα

γύρω από την Τριάδα και να επαναλάβει πράγmicroατα που έχουν ήδη λεχθεί από άλλους

αλλά microάλλον αφενός να επισηmicroάνει τη αξιοποίηση της Γραφής των θεολογικών όρων

ακόmicroη και συγκεκριmicroένων επιχειρηmicroάτων που περιέχονται σε προγενέστερες

τριαδολογικές πραγmicroατείες για να περιορίσει σφάλmicroατα και συγχύσεις και αφετέρου

να απαντήσει στις ενστάσεις των microη πιστών που προκαλούν την Εκκλησία σχετικά τη

λογικότητα της τριαδολογικής της πίστης για να τους πείσει ότι προτού ζητήσουν

εξηγήσεις θα ήταν λογικό να πιστέψουν (De Trinitate 15 40 44) σύmicroφωνα microε microια

θεmicroελιώδη αρχή της σκέψης του που διατυπώνεται αποφθεγmicroατικά στη φράση

laquocrede ut intelligasraquo (laquoπίστεψε για να κατανοήσειςraquo) Πολλοί microελετητές και θεολόγοι

των ηmicroερών microας δυστυχώς ενίοτε παραθεωρούν τις προθέσεις του αγίου

Αυγουστίνου καθώς και την επιφυλακτικότητα των συmicroπερασmicroάτων του

υπερεκτιmicroώντας τη σηmicroασία που απέδιδε στις ψυχολογικές αναλογίες και χρεώνοντας

στο δικό του εγχείρηmicroα την ευθύνη των microεταγενέστερων εmicroβαθύνσεων επί του

θέmicroατος

Θα σταθώ τώρα στα σπουδαιότερα σηmicroεία της πραγmicroατείας για να αναδείξω

την τριαδολογική αντίληψη που το διέπει Σύmicroφωνα microε τον άγιο Αυγουστίνο η

τριαδική ζωή είναι ουσιαστικά microια ζωή κοινωνίας και τα τρία πρόσωπα διακρίνονται

microεταξύ τους microέσω microιας διαφορετικής σχέσης αγάπης ο Πατέρας είναι laquoκάποιος που

αγαπά αυτόν που έχει αρχή από τον ίδιοraquo ο Υιός είναι laquoκάποιος που αγαπά αυτόν

από τον οποίο αντλεί την αρχήraquo το Άγιο Πνεύmicroα laquoείναι η ίδια η αγάπηraquo laquoτο Άγιο

7

Πνεύmicroαraquo διευκρινίζει laquoείναι κάτι κοινό στον Πατέρα και στον Υιό οτιδήποτε είναι

αυτό ή πιο συγκεκριmicroένα είναι η ίδια η οmicroοούσια και αιώνια κοινωνία αν το όνοmicroα

της φιλίας της ταιριάζει ας αποκαλείται και έτσι αλλά είναι ακριβές να την αποκαλεί

κανείς αγάπηraquo (De Trinitate 6 57)

Μια πολύ κολακευτική κρίση γιrsquo αυτή την αντίληψη διατύπωσε ο ορθόδοξος

ρώσος Σ Μπουλγκάκωφ ο οποίος αναγνώρισε στον άγιο Αυγουστίνο laquomicroια

πραγmicroατική ανακάλυψη για την τριαδο-πνευmicroατολογικήraquo θεολογία εφόσον laquoπρώτος

εκφράζει την ιδέα της Παναγίας Τριάδος νοούmicroενης ως αγάπης πράγmicroα που

απουσιάζει εντελώς από την ανατολική θεολογίαraquo κατά τον ρώσο διανοητή ο

Αυγουστίνος ανοίγει έναν τριαδολογικό ορίζοντα που laquoδεν είναι πλέον αποκλειστικά

ουσιοκρατικός όπως στο παρελθόν αλλά ήδη προσωποκρατικόςraquo (Il Paraclito σ 91)

Ωστόσο σύmicroφωνα microε κάποιους δυτικούς θεολόγους η καινοτόmicroος σύλληψη του

microυστηρίου του Θεού στην προοπτική της δι-υποκειmicroενικότητας και της αγάπης

υπήρξε στον Αυγουστίνο microόνο microια ενόραση την οποία εγκατέλειψε σύντοmicroα για να

ακολουθήσει την οδό των ψυχολογικών αναλογιών Έγραψε για παράδειγmicroα ο Piero

Coda laquoη via caritatis δηλαδή η γνώση του Θεού microέσω της εmicroπειρίας και της

αναλογίας της αγάπης ως διαπροσωπικής σχέσης και αmicroοιβαιότητας δεν αποκλείεται

αξιωmicroατικά από τον Αυγουστίνο ο οποίος θεωρεί microόνο πως δεν έχει έρθει ακόmicroη η

στιγmicroή να διεισδύσει στο microυστήριο ώστε εντέλει να αφήνει την εντύπωση πως η

άλλη οδός εκείνη της εσωτερικότητας του νοός είναι microάλλον ένα έγκυρο αλλά

προσωρινό τέχνασmicroα παρά microια οριστική επιλογήraquo (P Coda Agostino e la via

caritatis σ 34 σηmicro 38)

Σχετικά microε αυτές τις κρίσεις θα ήθελα να επισηmicroάνω τα ακόλουθα Είναι

αλήθεια πως ο Αυγουστίνος δεν ακολούθησε τη via caritatis για να ερmicroηνεύσει το

τριαδικό microυστήριο αλλά την ψυχολογική οδό Η επιλογή αυτή οφειλόταν στο γεγονός

ότι ήθελε να ερmicroηνεύσει microε τη λογική και συνεπώς microέσω των αναλογιών τα τρία

προαναφερθέντα ερωτήmicroατα και γιrsquo αυτό τον σκοπό δεν του χρησίmicroευε τόσο η via

caritatis όσο η ψυχολογική οδός Με άλλα λόγια ο λόγος για τον οποίο κατέφυγε στις

ψυχολογικές αναλογίες πρέπει να αναζητηθεί στις συγκεκριmicroένες στοχεύσεις του

Ήτοι να αποδείξει microε τη λογική ότι τρία διακριτά πράγmicroατα microπορούν να είναι microια

microόνο ουσία ότι παρότι οι ενέργειες ad extra είναι κοινές και στα τρία πρόσωπα

έπρεπε να ενσαρκωθεί ο Υιός να εξηγήσει τέλος microε ποια έννοια η εκπόρευση του

Αγίου Πνεύmicroατος είναι διαφορετική από τη γέννηση Ωστόσο παρά τη συγκεκριmicroένη

του επιλογή ο επίσκοπος Ιππώνος δεν έπαψε ποτέ να στοχάζεται την αγία Τριάδα microε

όρους διαπροσωπικούς και αγαπητικούς ο Πατέρας και ο Υιός γνωρίζονται αmicroοιβαία

και αmicroοιβαία αγαπώνται προαιωνίως εν τη κοινωνία του Αγίου Πνεύmicroατος Επιπλέον

ο Αυγουστίνος δεν έπαψε να στοχάζεται τη γέννηση του Υιού microε όρους

διυποκειmicroενικότητας microάλιστα ακριβώς αυτή η ιδέα βρίσκεται στο θεmicroέλιο της

σύλληψης γύρω από την εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος από τον Πατέρα και από

τον Υιό

Η γέννηση στον Θεό

Σrsquo αυτά λοιπόν τα θέmicroατα θα ήθελα τώρα να εστιάσω την προσοχή microας Στα βιβλία

VI-VII του έργου De Trinitate ο άγιος Αυγουστίνος αντιmicroετωπίζει το δύσκολο

πρόβληmicroα της γέννησης στον Θεό Ο στοχασmicroός του εκκινεί από ένα επιχείρηmicroα που

κάποιοι λατίνοι θεολόγοι είχαν αντιτάξει στους αρειανόφρονες για να διακηρύξουν

τη συναϊδιότητα του Υιού microε τον Πατέρα Το επιχείρηmicroα ήταν το ακόλουθο laquoΑν ο

Υιός του Θεού είναι η δύναmicroη και η σοφία του Θεού και αν ο Θεός δεν υπήρξε ποτέ

δίχως τη δύναmicroη και τη σοφία ο Υιός είναι συναΐδιος microε τον Θεό Πατέρα Όmicroως ο

Απόστολος βεβαιώνει ldquoΟ Χριστός είναι η δύναmicroη και η σοφία του Θεούrdquo (Α΄ Κορ 1

8

24) και είναι ανοησία ο ισχυρισmicroός ότι ο Θεός για κάποιο χρονικό διάστηmicroα δεν είχε

δύναmicroη και σοφία Συνεπώς δεν υπήρξε ποτέ χρόνος κατά τον οποίο δεν υφίστατο ο

Υιόςraquo (De Trinitate VI 11) Ο επίσκοπος Ιππώνος σπεύδει να επισηmicroάνει τις

σοβαρές συνέπειες που πηγάζουν από το συγκεκριmicroένο επιχείρηmicroα laquoΑυτός ο

συλλογισmicroόςraquo γράφει laquomicroας επιβάλλει να πούmicroε ότι ο Θεός Πατέρας δεν είναι σοφός

παρά microόνο εφόσον κατέχει τη σοφία που γέννησε όχι εφόσον είναι από microόνος του η

ίδια σοφία Επιπλέον αν τα πράγmicroατα είναι έτσι πρέπει να εξετάσουmicroε αν και ο ίδιος

ο Υιός microπορεί να αποκαλείται ldquoΣοφία της Σοφίαςrdquo όπως αποκαλείται ldquoΘεός εκ

Θεούrdquo και ldquoΦως εκ Φωτόςrdquo στην περίπτωση που ο Πατέρας δεν είναι η ίδια η σοφία

αλλά ο γεννήτορας της σοφίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτή την υπόθεση γιατί ο Πατέρας δεν

είναι και γεννήτορας της δικής του microεγαλοσύνης και της δικής του αγαθότητας της

δικής του αιωνιότητας και της δικής του παντοδυναmicroίας ώστε να microην είναι ο ίδιος η

microεγαλοσύνη του η αγαθότητά του η αιωνιότητά του και η παντοδυναmicroία του αλλά

microεγάλος για τη microεγαλοσύνη που γέννησε αγαθός για την αγαθότητα αιώνιος για την

αιωνιότητα παντοδύναmicroος για την παντοδυναmicroία που γεννήθηκε απrsquo αυτόν microε τον

ίδιο τρόπο που αυτός δεν είναι ο ίδιος η σοφία του αλλά σοφός χάρη στη σοφία που

γεννήθηκε απrsquo αυτόνraquo (στο ίδιο 2)

Οι σοβαρές λογικές συνέπειες που επισηmicroαίνονται εδώ βέβαια δεν είχαν

προβλεφθεί από εκείνους τους καθολικούς θεολόγους που ήθελαν να αντιταχθούν

στον αρειανισmicroό όπως δεν ήταν microόνο το αποτέλεσmicroα της αυστηρής αυγουστίνειας

διαλεκτικής στην πραγmicroατικότητα αυτές οι συνέπειες εξέφραζαν microια νεοπλατωνικής

έmicroπνευσης κατανόηση της γέννησης του Υιού όπως τη διαβάζουmicroε στις

αντιαρειανικές πραγmicroατείες του Μάριου Βικτωρίνου Πράγmicroατι σύmicroφωνα microε τον

Πλωτίνο ο Ένας η Αρχή όλων των όντων είναι πάνω από την ουσία από τη νόηση

και από τη ζωή Με τη δράση του ο Ένας αυτοπροσδιορίζεται αυτοκαθορίζεται και

έτσι γεννά τον Νου τη θεία νόηση που συνιστά το κατrsquo εξοχήν Είναι την κατrsquo

εξοχήν Νόηση και την κατrsquo εξοχήν Ζωή Στο πλαίσιο αυτού του microοντέλου σκέψης ο

Μάριος Βικτωρίνος υπερασπίστηκε το οmicroοούσιον της Νίκαιας Έτσι παρουσιάζει τη

microοναδική θεία ουσία σύmicroφωνα microε την τριάδα του Πλωτίνου (είναι ζωή νόηση) και

διακρίνει τα τρία θεία πρόσωπα microε το κριτήριο της υπεροχής Κάθε πρόσωπο

αποτελεί laquoείναιraquo laquoζηνraquo και laquoνοείνraquo αλλά ο Πατέρας είναι laquoπερισσότερο (magis)

ουσίαraquo ο Υιός laquoπερισσότερο ζωήraquo και το Άγιο Πνεύmicroα laquoπερισσότερο σοφίαraquo Εν

ολίγοις ο Υιός είναι η πραγmicroάτωση όλων αυτών που ο Πατέρας είναι εν δυνάmicroει Γιrsquo

αυτό η γέννησή του είναι microάλλον microια αυτογέννηση Ωστόσο πέρα από το παράλογο

της ιδέας της αυτογέννησης microια παρόmicroοια αντίληψη αν από τη microια πλευρά

κατοχύρωνε ικανοποιητικά την οmicroοουσιότητα των θείων προσώπων από την άλλη

υποβάθmicroιζε υπερβολικά τη microεταξύ τους διάκριση η οποία θα εξασφαλιζόταν

καλύτερα microε σχεσιακούς όρους

Ο άγιος Αυγουστίνος που είχε διαβάσει τα αντιαρειανικές πραγmicroατείες του

Μάριου Βικτωρίνου κατά τους microήνες που προηγήθηκαν της βάπτισής του ανέλαβε να

διορθώσει αυτή την τριαδολογική αντίληψη καθοδηγούmicroενος από τον κανόνα της

πίστης που εmicroπνέεται από τη Γραφή και εκφράζεται στο Σύmicroβολο της Νίκαιας ο

Υιός είναι laquoΘεός εκ Θεούraquo και laquoΦως εκ Φωτόςraquo Σύmicroφωνα microε αυτόν τον κανόνα όλες

οι απόλυτες τελειότητες συνθέτουν τη microοναδική θεία ουσία και είναι κοινές και στα

τρία πρόσωπα τα οποία σύmicroφωνα microε αυτή την προοπτική αποδεικνύονται απολύτως

ίσα Όmicroως αυτές οι απόλυτες τελειότητες είναι κατrsquo αρχάς στον Πατέρα την αρχή

ολόκληρης της θεότητας και απrsquo αυτόν όπως από microια πηγή περνούν στον Υιό microέσω

της γέννησης και στο Άγιο Πνεύmicroα microέσω της εκπόρευσης

Θεmicroελιώδους σηmicroασίας είναι το κείmicroενο που διαβάζουmicroε στο Κατά Ιωάννην

Ευαγγέλιο laquoώσπερ γαρ ο πατήρ έχει ζωήν εν rαυτώ ούτως έδωκε και τω υιώ ζωήν

9

έχειν εν εαυτώraquo (Ιω 5 26) το οποίο ο άγιος Αυγουστίνος σχολιάζει ως εξής laquoΤι

σηmicroαίνει ldquoο πατήρ έχει ζωήν εν εαυτώrdquo Ότι δεν έχει τη ζωή από κάποιον άλλο αλλά

εν εαυτώ Η αρχή της ζωής είναι εν εαυτώ δεν έχει microια άλλη πηγή δεν προέρχεται

από άλλους δεν την πήρε microε δάνειο ούτε microετέχοντας σε microια άλλη διαφορετική ζωή

απrsquo αυτό που είναι ο ίδιος αλλά την έχει εν εαυτώ microε τρόπο που αυτός είναι η ίδια η

ζωή τουhellip Συνεπώς microεταξύ Πατέρα και Υιού υφίσταται microόνο η εξής διαφορά ότι ο

Πατέρας έχει εν εαυτώ τη ζωή χωρίς να τη λαmicroβάνει από κανένα ενώ ο Υιός έχει εν

εαυτώ τη ζωή που ο Πατέρας του έδωσεraquo (Commento al Vangelo di Giovanni 19 11)

Στη ίδια επίσης πραγmicroατεία αναρωτιέται laquoΤι είναι αυτό που έδωσε ο Πατέρας στον

Υιόraquo Και απαντά laquoΤου έδωσε το να είναι Υιός τον γέννησε για να είναι η ζωή

Αυτό είναι το νόηmicroα των λέξεων ldquo έδωκε και τω υιώ ζωήν έχειν εν εαυτώ rdquo δηλαδή

του έδωσε να κατέχει τη ζωή χωρίς την ανάγκη να πρέπει να την λάβει όπως αυτός

που την έχει κατά microετοχήν Πράγmicroατι αν ο Υιός είχε τη ζωή κατά microετοχήν θα

microπορούσε να τη χάσει και να αποmicroείνει δίχως ζωή πράγmicroα που για τον Υιό δεν

microπορεί κανείς ούτε να αποδεχθεί ούτε να σκεφτεί ούτε να πιστέψειraquo (ibidem 1913)

Φυσικά ο Υιός έλαβε από τον Πατέρα όχι microόνο τη ζωή αλλά όλα όσα είναι και

έχει Από τα λόγια του Χριστού στο Ευαγγέλιο συνάγεται laquoπrντα όσα έχει ο πατήρ

εmicror εστιraquo (Ιω 16 15) Σχολιάζει ο άγιος Αυγουστίνος laquoΛοιπόν όλα τα πράγmicroατα

που ο Πατέρας έχει τα έδωσε στον Υιό γεννώντας τον και ο Υιός τα έλαβε

γεννώmicroενος Ούτε ο Πατέρας έχασε αυτό που είχε δίδοντάς το ούτε ο Υιός έλαβε

όταν υπήρχε και δεν είχε Αλλά όπως ο Πατέρας δίδοντας στον Υιό όλα αυτά που είχε

παρέmicroεινε κάτοχος όλων έτσι και ο Υιός δεν παρέmicroεινε ποτέ δίχως αυτό που όχι από

ανάγκη αλλά εκ γεννήσεως έλαβε ως Υιός επειδή ποτέ δεν microπορούσε να microην είναι

γεννηθείς και είχε πάντα όλα αυτά χωρίς τα οποία δεν θα γεννιόταν πράγmicroατι

γεννήθηκε αναλλοίωτος επειδή είναι πάντα γεννηθείςraquo (c Max 2 14 7) Ο Πατέρας

συνεπώς έδωσε στον Υιό τη θεία ισότητα αποτελεί προσβολή τόσο κατά του Πατέρα

όσο και κατά του Υιού να λέγει κανείς ότι laquoο Πατέρας δεν microπόρεσε ή δεν θέλησε να

γεννήσει έναν Υιό ίσο microε αυτόν και πως ο Υιός δεν microπόρεσε να γεννηθεί ίσος microε τον

Πατέρα Ο Θεός δεν θέλει να υmicroνείται ως Πατέρας κατά τρόπο ώστε να λέγεται ότι

γέννησε αφεαυτού έναν Υιό χειρότερο απrsquo αυτόνraquo (c Max 2 25) Όταν λοιπόν

γίνεται λόγος για γέννηση στον Θεό δεν εννοείται τίποτε άλλο από το ότι έχοντας ο

Θεός Πατέρας κατrsquo αρχάς το είναι τη ζωή και κάθε άλλη απόλυτη τελειότητα εν

εαυτώ έδωσε και στον Υιό όλα αυτά που ο ίδιος είναι και κατέχει έτσι ώστε ο Υιός

να είναι σε όλα ίδιος microrsquo εκείνον η τέλεια Εικόνα του το Λόγος του και η Σοφία του

microrsquo ένα λόγο η Αλήθεια

Η εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος

Όσον αφορά στην εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος ο άγιος Αυγουστίνος

οmicroολογεί ταπεινά και microάλιστα σε ένα από τα τελευταία του κείmicroενα ότι δεν είναι σε

θέση να την διακρίνει από τη γέννηση του Υιού (c Max 2 14 1) Γνωρίζει φυσικά

ότι η Γραφή αναφέρεται στον Υιό ως Μονογενή του Πατρός ενώ για το Άγιο Πνεύmicroα

λέει ότι laquoεκπορεύεται εκ του Πατρόςraquo Συνεπώς η γέννηση πρέπει να είναι

διαφορετική από την εκπόρευση Επιπλέον ο επίσκοπος Ιππώνος γνωρίζει ότι στη

Γραφή το Άγιο Πνεύmicroα αποκαλείται Πνεύmicroα του Πατρός και Πνεύmicroα του Υιού Το

Πνεύmicroα είναι συνεπώς κοινό στον Πατέρα και στον Υιό Ισχυρίζεται ωστόσο ότι το

Πνεύmicroα principaliter εκπορεύεται microεν από τον Πατέρα αλλά εκπορεύεται από κοινού

από τον Πατέρα και από τον Υιό Γιατί και από τον Υιό Ο πρώτος λόγος πρέπει να

αναζητηθεί στην οικονοmicroία της σωτηρίας η πνοή στο πρόσωπο των microαθητών και τα

λόγια του αναστηmicroένου Χριστού laquoλάβετε πνεύmicroα άγιονraquo (Ιω 10 22) δεν είναι παρά

laquoη ένδειξη microέσω ενός κατάλληλου συmicroβόλου ότι το Άγιο Πνεύmicroα δεν εκπορεύεται

10

microόνο εκ του Πατρός αλλά και εκ του Υιούraquo (De Trinitate 4 20 29) Συνεπώς

αντίθετα microε όσα έχουν λεχθεί και γραφεί από πολλούς ο άγιος Αυγουστίνος είναι

απόλυτα πεπεισmicroένος ότι οι τριαδικές σχέσεις γνωρίζονται microέσω της ιστορίας της

σωτηρίας microε άλλα λόγια ότι στη θεολογία3 φθάνει κανείς microέσω της οικονοmicroίας

4

Όmicroως όπως έχουmicroε ήδη προαναφέρει η εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος από

τον Πατέρα και από τον Υιό θεmicroελιώνεται και στην διυποκειmicroενική περί γεννήσεως

αντίληψη την οποία σχολιάσαmicroε παραπάνω Πράγmicroατι είναι σαφές πως βάσει του

αξιώmicroατος πως ο Πατέρας είναι η αρχή όλων όσα έχει ο Υιός πρέπει να θεωρηθεί ότι

laquoο Πατέρας έχει εν εαυτώ και το γνώρισmicroα να είναι αρχή της εκπόρευσης του Αγίου

Πνεύmicroατος και ότι έδωσε εξίσου στον Υιό να είναι αρχή της εκπόρευσης του ίδιου

Πνεύmicroατοςhellip Αν πράγmicroατι όλα όσα έχει ο Υιός τα λαmicroβάνει από τον Πατέρα

λαmicroβάνει από Αυτόν και το να είναι η αρχή απrsquo όπου εκπορεύεται το Άγιο Πνεύmicroαraquo

Συνεπώς laquoο Υιός γεννήθηκε από τον Πατέρα το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται κατrsquo

αρχάς (principaliter) από τον Πατέρα και από κοινού και από τους δύο δυνάmicroει του

δώρου που ο Πατέρας χωρίς καmicroιά microεσολάβηση χρόνου έκανε στον Υιό (De Trinitate

15 26 47) Κάποιος θα microπορούσε να αντιτείνει γιατί τότε ο Υιός στο Ευαγγέλιο

λέγει ότι το Πνεύmicroα εκπορεύεται από τον Πατέρα (Ιω 15 26) Απαντά ο άγιος

Αυγουστίνος laquoΓια ποιον άλλο λόγο αν όχι διότι ο Υιός συνηθίζει να αναφέρει και

αυτό που είναι δικό του σε Αυτόν από τον οποίο ο ίδιος έχει αρχή Μrsquo αυτή την

έννοια λέγει ldquoη εmicroή διδαχή ουκ εστιν εmicroή αλλά του πrmicroψαντrς microε rdquo (Ιω 7 16) Αν

εδώ λοιπόν εννοείται ως δική του η διδασκαλία την οποία όmicroως δηλώνει όχι δική του

αλλά του Πατέρα πόσο περισσότερο πρέπει να εννοηθεί ως εκπορευόmicroενο και από

αυτόν το Άγιο Πνεύmicroα στο κείmicroενο όπου λέγει ότι εκπορεύεται από τον Πατέρα χωρίς

να λέει δεν εκπορεύεται από εmicroένα Από Εκείνον από τον οποίο λαmicroβάνει το να είναι

Θεός (είναι πράγmicroατι Θεός εκ Θεού) από αυτόν λαmicroβάνει και το να είναι και ο ίδιος

αρχή από την οποία εκπορεύεται το Άγιο Πνεύmicroα Ωστόσο ότι το Άγιο Πνεύmicroα

εκπορεύεται και από τον Υιό όπως εκπορεύεται από τον Πατέρα ο Υιός το λαmicroβάνει

από τον ίδιο τον Πατέρα Έτσι κατανοούmicroε και microε ποιο τρόπο όσο microπορεί να γίνει

κατανοητό από ανθρώπους αδύναmicroους σαν κι εmicroάς γιατί δεν λέγεται ότι το Πνεύmicroα

γεννήθηκε αλλά microάλλον ότι εκπορεύεται εξαιτίας του γεγονότος ότι αν λεγόταν ότι

και αυτό ήταν υιός θα ήταν υιός και των δύο προσώπων πράγmicroα που θα αποτελούσε

τη microεγαλύτερη ανοησίαraquo (hellip) Εν πάση περιπτώσει πρέπει να έχουmicroε υπόψη microας ότι

laquoτο Άγιο Πνεύmicroα δεν εκπορεύεται από τον Πατέρα εν τω Υιώ και έπειτα από τον Υιό

για να εξαγιάσει το δηmicroιούργηmicroα αλλά εκπορεύεται από τον ένα και από τον άλλο

ταυτόχρονα (De trinitate 15 27 48) Πραγmicroατευόmicroενοι έπειτα την αιωνιότητα στην

οποία ζει ο Θεός είναι ανόητο να αναρωτιόmicroαστε αν συνέβη πρώτα η εκπόρευση ή η

γέννηση τόσο η microια όσο και η άλλη είναι άχρονες

Η αγάπη είναι το ιδιαίτερο όνοmicroα του Αγίου Πνεύmicroατος

Οι προηγούmicroενες παρατηρήσεις θεmicroελιωmicroένες στη διδασκαλία της Αγίας

Γραφής απευθύνονται κατά κύριο λόγο στους πιστούς Σε αυτούς που ζητούν microια

λογική εξήγηση ακόmicroη και χωρίς να πιστεύουν ο άγιος Αυγουστίνος επιφυλάσσει

την προσφυγή στην ψυχολογική αναλογία Αυτή η προσφυγή όmicroως προϋποθέτει ότι

ο Υιός είναι όντως ο Λόγος του Θεού και το Άγιο Πνεύmicroα η αγάπη ή η ευσπλαχνία

του Πατέρα και του Υιού Όmicroως ενώ η Γραφή διδάσκει ρητά πως ο Υιός είναι ο

Λόγος του Θεού δεν λέγει microε ανάλογη σαφήνεια ότι το Άγιο Πνεύmicroα είναι η αγάπη

Ο άγιος Αυγουστίνος έχει πλήρη επίγνωση του συγκεκριmicroένου δεδοmicroένου Γράφει

3 Ελληνικά στο πρωτότυπο

4 Ελληνικά στο πρωτότυπο

11

σχετικά laquoΤο Άγιο Πνεύmicroα σύmicroφωνα microε τη Γραφή δεν είναι το Πνεύmicroα microόνο του

Πατέρα ούτε microόνο του Υιού αλλά και των δύο (πρβλ Μτ 10 20 Γαλ 4 6) και γιrsquo

αυτό υπαινίσσεται σrsquo εmicroάς την κοινή αγάπη microε την οποία συνδέονται αmicroοιβαία ο

Πατέρας και ο Υιός Όmicroως ο Λόγος του Θεού για να microας εκπαιδεύσει microας καλεί να

αναζητήσουmicroε πράγmicroατα όχι προφανή αλλά πράγmicroατα που πρέπει να διερευνηθούν

εις βάθος και να εξαχθούν εκ βάθους microε microια πολύ microεγαλύτερη microελέτη Η Αγία Γραφή

πράγmicroατι δεν λέγει το Άγιο Πνεύmicroα είναι η αγάπη αν το είχε πει το εν λόγω ζήτηmicroα

θα είχε αποσαφηνισθεί Μα λέγει Ο Θεός είναι αγάπηraquo Όmicroως δυνάmicroει αυτής της

βεβαίωσης laquomicroπορεί να ονοmicroασθεί αγάπη και ο Πατέρας και ο Υιός και το Άγιο

Πνεύmicroα και τα τρία πρόσωπα microαζί microια microοναδική αγάπη όπως ονοmicroάζεται σοφία και ο

Πατέρας και ο Υιός και το Άγιο Πνεύmicroα και τα τρία πρόσωπα όχι τρεις αλλά microία

microόνο σοφίαhellip Και όmicroως δεν είναι χωρίς λόγο που σrsquo αυτή την Τριάδα ονοmicroάζεται

Λόγος του Θεού microόνο ο Υιός ∆ωρεά του Θεού microόνο το Άγιο Πνεύmicroα και Θεός

Πατέρας Αυτός από τον οποίο γεννήθηκε ο Λόγος και από τον οποίο εκπορεύεται

κατrsquo αρχάς το Άγιο Πνεύmicroα Προσέθεσα κατrsquo αρχάς ndashαποσαφηνίζει επιπλέονndash γιατί

διαβάζουmicroε ότι το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται και από τον Υιό Μα και αυτό του έχει

δώσει ο Πατέρας όχι βέβαια όταν ήδη υφίστατο και ακόmicroη δεν τον είχε γιατί όλα

όσα έδωσε στον microονογενή Λόγο του τα έδωσε γεννώντας τον Αυτός τον γέννησε microε

τρόπο ώστε το κοινό τους δώρο να εκπορεύεται και από τον Υιό και το Άγιο Πνεύmicroα

να είναι το Πνεύmicroα και των δύο (De Trinitate 15 17 28-29)

Αφού επαναλάβει αυτή τη διευκρίνιση τελικά ο άγιος Αυγουστίνος

προσφέρει τη θεmicroελιωmicroένη στη Γραφή απόδειξη ότι στο Άγιο Πνεύmicroα ανήκει το

ιδιαίτερο όνοmicroα της αγάπης Η επιχειρηmicroατολογία του είναι η ακόλουθη laquoΌπως

λοιπόν ο microοναδικός Λόγος του Θεού λαmicroβάνει ως ιδιαίτερο το όνοmicroα της σοφίας

παρόλο που όταν ο όρος χρησιmicroοποιείται γενικά και το Άγιο Πνεύmicroα και ο Πατέρας

είναι σοφία έτσι το Άγιο Πνεύmicroα λαmicroβάνει ως ιδιαίτερο το όνοmicroα της αγάπης

παρόλο που όταν ο όρος χρησιmicroοποιείται γενικά και ο Πατέρας και ο Υιός είναι

αγάπη Όmicroως ο Λόγος του Θεού δηλαδή ο microονογενής Υιός του Θεού αποκαλείται

ρητά σοφία του Θεού δια του στόmicroατος του Αποστόλου όταν λέγει laquoτον Χριστόν

Θεού δύναmicroιν και Θεού σοφίανraquo (Α΄ Κορ 1 24) ενώ για να βρει κανείς ένα εδάφιο

στο οποίο το Άγιο Πνεύmicroα αποκαλείται αγάπη θα πρέπει να διερευνήσει προσεκτικά

τα γραπτά του Ιωάννη Αυτός αφού λέγει ldquoΑγαπητοr αγαπώmicroεν αλλrλους ότι η

αγrπη εκ τού Θεού εστιrdquo προσθέτει αmicroέσως ldquoκαι πας ο αγαπών εκ του Θεού

γεγrννηται καr γινrσκει τrν Θεrν Ο microη αγαπών ουκ έγνω τον Θεόν ότι ο Θεός

αγrπη εστrνrdquo(Α΄ Ιω 4 7-8) Είναι σαφές ndashπαρατηρεί ο άγιος Αυγουστίνοςndash ότι εδώ

ονοmicroάζει Θεό την αγάπη (dilectio) την οποία πριν είχε βεβαιώσει ότι είναι εκ του

Θεού Η αγάπη είναι συνεπώς Θεός εκ Θεού Μα επειδή ο Υιός γεννήθηκε από τον

Θεό Πατέρα και το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται από τον Θεό Πατέρα νοmicroιmicroοποιείται

κανείς να αναρωτηθεί σε ποιο από τα δύο πρόσωπα πρέπει κατά προτίmicroηση να

αφορά η φράση ο Θεός είναι αγάπη Μόνο ο Πατέρας πράγmicroατι είναι Θεός χωρίς να

είναι Θεός εκ Θεού συνεπώς η αγάπη που είναι τόσο ο Θεός όσο και εκ Θεού είναι ή

ο Υιός ή το Άγιο Πνεύmicroα Μα στους επόmicroενους στίχους ο Ιωάννης αφού microιλήσει για

την αγάπη του Θεού όχι για την αγάπη microε την οποία εmicroείς αγαπούmicroε τον Θεό αλλά

γιrsquo αυτήν microε την οποία αυτός ο ίδιος microας αγάπησε και έστειλε τον Υιό του ως

εξιλαστήριο θύmicroα για τις αmicroαρτίες microας (Α΄ Ιω 4 10) και την οποία χρησιmicroοποιεί για

να microας παροτρύνει να αγαπούmicroε ο ένας τον άλλο ώστε ο Θεός να κατοικήσει microέσα

microας επειδή είχε ορίσει τον Θεό ως αγάπη θέλοντας να εξηγήσει σαφέστερα αυτό το

σηmicroείο προσθέτει ldquoεν τοrτω γινrσκοmicroεν ότι εν αυτώ microrνοmicroεν και αυτός εν ηmicroίν

ότι εκ του Πνεrmicroατος αυτού δrδωκεν ηmicroίνrdquo (Α΄ Ιω 4 13) Αυτό που επιmicroαρτυρεί ότι

εmicroείς microένουmicroε εν τω Θεώ και αυτός εν ηmicroίν είναι το Άγιο Πνεύmicroα που αυτός microας

12

έδωσε όmicroως αυτό είναι έργο της αγάπης Άρα ο Θεός αγάπη είναι το Άγιο Πνεύmicroα

Τελικά λίγο παρακάτω αφού επαναλάβει ότι ο Θεός είναι αγάπη προσθέτει αmicroέσως

laquoΟ Θεός αγάπη εστί και ο microένων εν τη αγάπη εν τω Θεώ microένει και ο Θεός εν αυτώraquo

(Α Ιω 4 16) και γιrsquo αυτό είχε πει πριν ldquoεν τούτω γινώσκοmicroεν ότι εν αυτώ microένοmicroεν

και αυτός εν ηmicroίν ότι εκ του Πνεύmicroατος αυτού δέδωκεν ηmicroίνrdquo ( Α΄ Ιω 4 13)

Συνεπώς αυτό που περιγράφεται στη βεβαίωση πως ο Θεός είναι αγάπη είναι το

Άγιο Πνεύmicroα Να γιατί το Άγιο Πνεύmicroα ο Θεός που εκπορεύεται από τον Θεό αφού

δόθηκε κάποτε στον άνθρωπο τον πυρπολεί από αγάπη για τον Θεό και για τον

πλησίον του όντας αυτό το ίδιο η αγάπη Ο άνθρωπος πράγmicroατι δεν δέχεται παρά

microόνο από τον Θεό την αγάπη για να αγαπήσει τον Θεό Γιrsquo αυτό λίγο νωρίτερα

δηλώνει ldquoΟφείλοmicroεν να τον αγαπούmicroε γιατί αυτός πρώτος microας αγάπησεrdquo (πρβλ Α΄

Ιω 4710) Και ο απόστολος Παύλος λέγει ldquoη αγάπη του Θεού εκκέχυται εν ταις

καρδίαις ηmicroών δια Πνεύmicroατος Αγrου του δοθέντος ηmicroίνrdquo (Ρωmicro 5 5)raquo (De Trinitate

15 17 31)

Η διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης

Η απόδειξη που διατυπώνει εδώ ο Αυγουστίνος για να τεκmicroηριώσει ότι η

αγάπη αποτελεί το ιδιαίτερο όνοmicroα του Αγίου Πνεύmicroατος είναι σίγουρα πιο

κοπιώδης αλλά θεmicroελιωmicroένη πλήρως στη Γραφή Συγκρίνοντάς την microε την απόδειξη

που είχε εκθέσει επί του θέmicroατος στο De fide et symbolo microπορεί να εκτιmicroήσει κανείς

την πρόοδο του συγγραφέα στη microελέτη του Λόγου του Θεού καθώς και microε πόση

επιmicroέλεια είχε στοχαστεί πάνω στο συγκεκριmicroένο ζήτηmicroα Η προσπάθεια να αποδείξει

microε τη λογική microέσω των ψυχολογικών αναλογιών ότι η γέννηση είναι διαφορετική

από την εκπόρευση όπως προανέφερα προϋποθέτει ότι το Άγιο Πνεύmicroα είναι

κυριολεκτικά ο δεσmicroός της αγάπης στην Τριάδα όπως ο Υιός είναι κυριολεκτικά ο

Λόγος του Θεού Για να ολοκληρώσουmicroε λοιπόν τον προβληmicroατισmicroό microας δεν

αποmicroένει παρά να δούmicroε microε ποιο τρόπο σύmicroφωνα microε τον άγιο Αυγουστίνο η

ψυχολογική τριάδα της microνήmicroης της γνώσης και της αγάπης microας βοηθά να

κατανοήσουmicroε αυτή τη διαφορά Περιορίζοmicroαι στην αναφορά της τελικής σύνθεσής

του θυmicroίζοντας microόνο τον πυρήνα της ο λόγος ή η νόηση της ανθρώπινης microνήmicroης

παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε τον Λόγο του Θεού microαζί microε πολλές διαφορές

ενώ η αγάπη ή η θέληση παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε το Άγιο Πνεύmicroα

Έτσι όταν λέmicroε αυτό που γνωρίζουmicroε παρότι δεν προφέρουmicroε ούτε

σκεφτόmicroαστε καmicroιά κατανοητή λέξη οποιασδήποτε ανθρώπινης γλώσσας η

αποθηκευmicroένη στη microνήmicroη γνώση microας γεννά microια σκέψη ή έναν πραγmicroατικό λόγο που

είναι η εικόνα αυτού που βρίσκεται στην microνήmicroη και το οποίο microπορεί να ονοmicroασθεί

υιός Όmicroως για να διαmicroορφώσουmicroε αυτό τον εσωτερικό λόγο είναι απαραίτητη microια

ενέργεια της θέλησης που να ενώνει τον γεννήτορα (νου) microε το γέννηmicroα (σκέψη)

Τώρα δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσουmicroε ότι αυτή η θέληση εκπορεύεται βέβαια

από τον νου αλλά και από τη γνώση γιατί κανείς δεν θέλει αυτό του οποίου αγνοεί

πλήρως τη φύση και την ποιότητα και παρόλα αυτά δεν microπορεί microε κανέναν τρόπο να

πει ότι είναι η εικόνα της σκέψης Έτσι laquoαυτή η κατανοητή πραγmicroατικότητα

εισηγείται microια ασφαλή διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης διότι δεν είναι το

ίδιο πράγmicroα το να βλέπει κανείς microε τη σκέψη και το να επιθυmicroεί ή και το να

χρησιmicroοποιεί microε τη θέλησηraquo (De trinitate 15 27 50)

Σrsquo αυτές τις τελευταίες παρατηρήσεις ο άγιος Αυγουστίνος κατέληξε microετά από

microια microακροχρόνια προσπάθεια ανάλυσης της ανθρώπινης ψυχής microε τον δηλωmicroένο

σκοπό να ασκήσει τον νου των αναγνωστών που απαιτούσαν microια λογική εξήγηση του

microυστηρίου Ο ίδιος όmicroως έχει πάντα επίγνωση της αβυσσαλέας απόστασης που

χωρίζει τον ανθρώπινο νου από τον Θεό Ιδού η τελική του βεβαίωση που διαπνέεται

13

από microεγάλη ταπείνωση laquoΕκκινώντας από το δηmicroιούργηmicroα το έργο του Θεού

προσπάθησα όσο microπόρεσα να οδηγήσω αυτούς που απαιτούν λογική γιrsquo αυτά τα

πράγmicroατα να δουν microε τη νόηση όσο ήταν σrsquo αυτούς δυνατόν τα microυστήρια του Θεού

microέσω των δηmicroιουργηmicroένων όντων και κατέφυγα ιδιαίτερα στο λογικό και νοήmicroον

δηmicroιούργηmicroα που δηmicroιουργήθηκε κατrsquo εικόνα Θεού για να microπορέσει να δει σαν σε

ένα κάτοπτρο όσο microπορεί τον Τριαδικό Θεό στη microνήmicroη τη νόηση και τη θέλησή

microαςhellip Ωστόσο υπέδειξα όσο θεωρούσα απαραίτητο ότι αυτή την εικόνα που είναι

έργο της ίδιας Τριάδας και που εφθάρη από δική της αmicroέλεια πρέπει να αποφεύγει

κανείς να την συγκρίνει microε την Τριάδα σαν να ήταν σε όλα όmicroοια microrsquo αυτήν αλλά

πρέπει να βλέπει και microια microεγάλη διαφορά σrsquo αυτή την ισχνή οmicroοιότηταraquo (De Trinitate

15 20 39)

4

κριτήριο της υπεροχής πράγmicroα όmicroως που δεν απέτρεπε τον κίνδυνο της microεταξύ τους

σύγχυσης Πράγmicroατι κατά τη γνώmicroη του ο Πατήρ είναι microόνο laquoπερισσότερο (magis)

είναιraquo ο Υιός laquoπερισσότερο ζηνraquo και το Άγιο Πνεύmicroα laquoπερισσότερο νοείνraquo

Ο άρτι microεταστραφείς αντιθέτως εmicroφανίζεται αmicroέσως πιο προσεκτικός στη

διάκριση των προσώπων προσπαθώντας να εντοπίσει το γνώρισmicroα του καθενός microέσω

των σχέσεων Πράγmicroατι ήδη στους πρώτους διαλόγους ο Θεός είναι ο Πατήρ που

γέννησε και απέστειλε τον Υιό στον κόσmicroο ο Υιός είναι αυτός που γεννήθηκε από

τον Πατέρα η Αλήθεια όπως λέγει το Ευαγγέλιο και η Σοφία του Θεού όπως λέγει

ο απ Παύλος Πιο δυσχερής προέκυπτε ο εντοπισmicroός του γνωρίσmicroατος του Αγίου

Πνεύmicroατος ο Αυγουστίνος κατrsquo αρχάς το περιγράφει ως microια εσωτερική laquoανάκλησηraquo

εφόσον ανακαλεί τον Θεό και microας κάνει να Τον αναζητήσουmicroε και ως την ακτίνα που

ο Χριστός ενσταλάζει στις καρδιές microας και αυτό που microας οδηγεί στην αλήθεια (b vita

4 35) Στην εναρκτήρια προσευχή των Soliloquia microακρηγορεί θησαυρίζοντας

ιδιαίτερα από τη Γραφή τις πολυάριθmicroες ενέργειες που αποδίδονται στο Άγιο Πνεύmicroα

Όmicroως αmicroέσως microετά τη βάπτισή του στο De quantitate animae ο Αυγουστίνος

διακρίνει στην Αγία Τριάδα τον Πατέρα ως την ακίνητη Αρχή τον Υιό ως την

ακίνητη Σοφία και το Άγιο Πνεύmicroα ως την ακίνητη Αγάπη αυτός ο προσδιορισmicroός

του Πνεύmicroατος θα παραmicroείνει ένα σταθερό και χαρακτηριστικό σηmicroείο στη θεολογία

του (De quantitate animae 3477)

De fide et symbolo

Μια άλλη σηmicroαντική στιγmicroή της αυγουστίνειας τριαδολογικής σκέψης συνιστά η

οmicroιλία που εκφώνησε στη σύναξη των αφρικανών επισκόπων οι οποίοι είχαν

συνέλθει στην Ιππώνα τον Οκτώβριο του 393 Ο άρτι χειροτονηθείς πρεσβύτερος

δίνει microια εξήγηση του συmicroβόλου της πίστης σταθmicroεύοντας σε κάθε microεmicroονωmicroένη

φράση προκειmicroένου να προσφέρει microια ορθή ανάγνωσή τους και να προφυλάξει από

τις αιρέσεις πρώτα απrsquo όλα αναφέρεται στον παντοδύναmicroο Θεό Πατέρα ο οποίος

δηmicroιουργεί τα πάντα εκ του microηδενός στη συνέχεια αναφέρεται στον συναΐδιο και

οmicroοούσιο τω Πατρί Υιό ο οποίος έγινε άνθρωπος υπέφερε πέθανε ανέστη και

ανελήφθη στον ουρανό για τη σωτηρία των ανθρώπων τέλος αναφέρεται στο Άγιο

Πνεύmicroα Αναφορικά προς τη σχέση του Πατέρα και του Υιού αποσαφηνίζει τους

σχετικούς συλλογισmicroούς των προγενέστερων θεολόγων laquoΜε τον Πατέρα και τον Υιό

ασχολήθηκαν άνθρωποι προικισmicroένοι και πνευmicroατικοί σε πολλά βιβλία Σrsquo αυτά

προσπάθησαν όσο τους ήταν δυνατόν να δείξουν microε ποιο τρόπο ο Πατήρ και ο Υιός

δεν είναι ένα microόνο πρόσωπο (unus) αλλά microια microόνη ουσία (unum) και ποιο είναι το

γνώρισmicroα του Πατέρα και ποιο είναι το γνώρισmicroα του Υιού ο ένας είναι αυτός που

γεννά ο άλλος αυτός που γεννάται ο ένας δεν προέρχεται από τον Υιό ο άλλος

προέρχεται από τον Πατέρα ο ένας είναι η αρχή του άλλου δια του οποίου λέγεται

και κεφαλή του Χριστού microολονότι και ο Χριστός είναι αρχή αλλά όχι του Πατέρα

και ο άλλος είναι η πραγmicroατική εικόνα του αν και απολύτως ίσος και σε τίποτε

ανόmicroοιος δηλαδή χωρίς καmicroιά διαφορά Αυτή η διδασκαλία αναπτύσσεται από

εκείνους (τους προηγούmicroενους θεολόγους) πιο διεξοδικά απrsquo όσο microπορούmicroε εmicroείς

εφόσον σκοπός τους ήταν να αποσαφηνίσουν την οmicroολογία της πίστης στην

πληρότητά τηςraquo

Περνώντας στη συνέχεια στο Άγιο Πνεύmicroα παρατηρεί ότι αυτό laquoακόmicroη δεν

εξετάστηκε ακόmicroη εκ microέρους των προικισmicroένων και microεγάλων σχολιαστών της Αγίας

Γραφής microε τόση ευρύτητα και βάρος που να microπορεί να κατανοηθεί ποιο είναι το είναι

το γνώρισmicroά του και δυνάmicroει τίνος πράγmicroατος τελεί ώστε να microην microπορούmicroε να το

ονοmicroάσουmicroε ούτε υιό ούτε πατέρα αλλά microόνο Άγιο Πνεύmicroα Γιrsquo αυτό δεν βεβαιώνουν

τίποτε άλλο εκτός από το ότι είναι το δώρο του Θεού αλλά microε τέτοιο τρόπο ώστε να

5

πιστεύουmicroε ότι ο Θεός δεν microπορεί να κάνει ένα δώρο κατώτερο από τον εαυτό του

Παρόλα αυτά είναι προσεκτικοί στη διακήρυξη ότι το Άγιο Πνεύmicroα δεν γεννάται από

τον Πατέρα όπως αντιθέτως συmicroβαίνει microε τον Υιό ndashπράγmicroατι ο Χριστός είναι

microονογενήςndash ούτε γεννάται από τον Υιό σαν να επρόκειτο για εγγόνι του Πατέρα

Ωστόσο δεν microπορεί να λεχθεί πως αυτό που είναι (το Πνεύmicroα) δεν οφείλεται σε

κανέναν οφείλεται στον Πατέρα από τον οποίο προέρχονται τα πάντα ακριβώς για

να αποφευχθεί η παραδοχή δύο αρχών χωρίς αρχή πράγmicroα που είναι απολύτως

εσφαλmicroένο και εντελώς παράλογο και το οποίο δεν πρέπει να αποδοθεί στην

καθολική πίστη αλλά στην ατοmicroική πλάνη κάποιων αιρετικώνraquo (De Fide et Symbolo

918-19)

Παρέθεσα δύο εκτενή αποσπάσmicroατα που αφορούν στις σχέσεις microεταξύ των

τριών θείων προσώπων τα οποία αναδεικνύουν την θεολογική πρόοδο του

πρεσβύτερου Αυγουστίνου αυτός είναι σε θέση να αξιολογήσει τα κατορθώmicroατα των

προηγούmicroενων θεολόγων και τα όριά τους καταδικάζει την πλάνη στην οποία είχε

υποπέσει στην αρχή θεωρώντας το Άγιο Πνεύmicroα υιό ακολουθώντας τον Μάριο

Βικτωρίνο και διακηρύσσει microε περισσή σαφήνεια πως ότι είναι το Άγιο Πνεύmicroα το

οφείλει στον Πατέρα που είναι η αρχή απrsquo την οποία προέρχονται τα πάντα Σrsquo αυτά

τα δεδοmicroένα αξίζει να προστεθεί και αυτό που λέει γύρω από το γνώρισmicroα του Αγίου

Πνεύmicroατος αφού εξετάσει διάφορες απόψεις άλλων συγγραφέων δίχως να τους

κατονοmicroάζει όπως του Αmicroβροσίου του Ιλαρίου του Μάριου Βικτωρίνου και άλλων

που δεν είναι εύκολο να εντοπιστούν συmicroπεραίνει επί τη βάσει κάποιων κειmicroένων

της Γραφής ότι το Άγιο Πνεύmicroα laquoείναι η κοινωνία που ονοmicroάζουmicroε είτε θεότητα είτε

αγάπη είτε ευσπλαχνίαraquo που όmicroως δεν πρέπει να κατανοηθεί κατά τρόπο

συmicroπτωmicroατικό διότι laquoστην ουσία του Θεού είναι ουσία όλα όσα microπορούν να

συmicroπεριληφθούν σrsquo αυτήνraquo (ibidem 9 20) Χωρίς να προχωρήσουmicroε σε περαιτέρω

λεπτοmicroέρειες microπορούmicroε να επισηmicroάνουmicroε τελικά ότι σrsquo αυτή την οmicroιλία ο

πρεσβύτερος της Ιππώνος παρουσιάζεται καλά πληροφορηmicroένος γύρω από το

τριαδολογικό ζήτηmicroα Παρότι οι πηγές του περιορίζονται στη λατινική γραmicromicroατεία

γνωρίζει τουλάχιστον κάποια έργα του αγίου Αθανασίου και πιθανόν γνωρίζει την

πραγmicroατεία Περί Αγίου Πνεύmicroατος του ∆ιδύmicroου του Τυφλού η οποία είχε πρόσφατα

microεταφραστεί στα λατινικά από τον Ιερώνυmicroο

Το De Trinitate Ζητήmicroατα και microέθοδος

Περνάmicroε λοιπόν στην πραγmicroατεία De Trinitate που είναι αναmicroφισβήτητα το πιο

ώριmicroο θεολογικό έργο του αγίου Αυγουστίνου και κατά τη γνώmicroη microου σύνολης της

λατινικής πατερικής γραmicromicroατείας Μολονότι πρόκειται για ένα έργο που microελετήθηκε

πολύ θεωρώ ότι δεν κατανοήθηκε πάντα microε τον καλύτερο τρόπο και ότι πολλές

κριτικές απόψεις που διατυπώθηκαν εναντίον του οφείλονται σε παρανοήσεις Ο

επίσκοπος Ιππώνος γνωρίζει πολύ καλά ότι τα πιο σηmicroαντικά θεολογικά ζητήmicroατα

έχουν εξεταστεί και λυθεί από θεολόγους οι οποίοι κατά τον 4ο αιώνα είχαν

αγωνιστεί κατά του σαβελλιανισmicroού και του αρειανισmicroού υπερασπιζόmicroενοι την πίστη

τόσο την τέλεια θεότητα του Υιού και την ισότητά του microε τον Πατέρα όσο και τη

θεότητα του Αγίου Πνεύmicroατος και την εκπόρευσή του από τον Πατέρα Γιrsquo αυτό

αναλαmicroβάνει να απαντήσει σε ερωτήmicroατα που microέχρι τότε δεν είχαν εξετασθεί

επαρκώς ή να διορθώσει ιδέες που θεωρούσε εσφαλmicroένες ή επισφαλείς Στο De

Trinitate 1 4 7 ανακεφαλαιώνει τα ουσιώδη σηmicroεία της πίστης της Εκκλησίας microε την

εισαγωγική δήλωση laquoΌλοι οι ερmicroηνευτές των ιερών Βιβλίων της Παλαιάς και της

Καινής ∆ιαθήκης που έγραψαν πριν από microένα γύρω από την Τριαδικότητα του Θεού

και τους οποίους εγώ microπόρεσα να διαβάσω αυτό ήθελαν να διδάξουν σύmicroφωνα microε τις

Γραφέςraquo για να δηλώσει συmicroπερασmicroατικά laquoΑυτή είναι η πίστη microου γιατί αυτή είναι

6

η καθολική πίστηraquo Αmicroέσως microετά περνά στην επισήmicroανση των ζητηmicroάτων τα οποία

για κάποιους αποτελούν αιτία ταραχής και γιrsquo αυτό χρήζουν διευκρινίσεων Ο

πρωταρχικός του στόχος είναι να απαντήσει στους laquoαmicroετροεπείς επικριτέςraquo (laquogarruli

ratiocinatoresraquo) εθνικούς και αιρετικούς που απαιτούσαν microια λογική εξήγηση της

τριαδολογικής πίστης της Εκκλησίας χωρίς να την αποδέχονται για να τους

αποδείξει ότι προτού ζητήσουν λογική εξήγηση είναι απαραίτητο να πιστέψουν διότι

στη νόηση φθάνει κανείς microέσω της πίστης σrsquo αυτό τον στόχο αφιερώνει το δεύτερο

microέρος του έργου από το όγδοο microέχρι το δέκατο τέταρτο βιβλίο όπου καταφεύγει στις

ψυχολογικές αναλογίες (analogie) για να διαλεχθεί κυρίως αυτούς που ακόmicroη δεν

πιστεύουν

Τα ζητήmicroατα πάνω στα οποία κλήθηκε να δώσει microια λογική εξήγηση (reddere

rationem) ήταν τρία α) Πώς είναι δυνατόν αν ο Πατέρας είναι Θεός ο Υιός είναι

Θεός και το Άγιο Πνεύmicroα είναι Θεός να πρόκειται για ένα microόνο Θεό και όχι για

τρεις (β) Αν τα τρία πρόσωπα ενεργούν πάντα αδιαχώριστα στον κόσmicroο και στην

ιστορία πώς εξηγείται να ήταν microόνο ο Υιός που ενσαρκώθηκε έπαθε αναστήθηκε

και αναλήφθηκε στον ουρανό και κατά τη βάπτιση στον ποταmicroό Ιορδάνη microόνο ο

Πατήρ αυτός που ακούστηκε και microόνο το Άγιο Πνεύmicroα που κατήλθε εν είδει

περιστεράς (γ) Τέλος πώς είναι δυνατόν το Άγιο Πνεύmicroα να είναι το Πνεύmicroα του

Πατέρα και του Υιού αλλά να microην γεννήθηκε ούτε από τον Πατέρα ούτε από τον Υιό

ούτε και από τους δύο (De Trinitate 1 58) Όσον αφορά στο πρώτο microέρος της

πραγmicroατείας αντιθέτως αφιερώνει τα τέσσερα πρώτα βιβλία για να αποδείξει ότι η

τριαδολογική πίστη της Εκκλησίας θεmicroελιώνεται στη Γραφή προτείνοντας κάποιους

κανόνες που πρέπει να ακολουθεί κανείς στην ερmicroηνεία των κειmicroένων για να

αποφύγει να θεωρήσει τον Υιό κατώτερο του Πατέρα και το Άγιο Πνεύmicroα κατώτερο

και του Υιού όπως κάνουν οι αρειανόφρονες στη συνέχεια από το πέmicroπτο microέχρι το

έβδοmicroο βιβλίο αmicroφισβητεί την ορθότητα κάποιων όρων και κάποιων επιχειρηmicroάτων

που χρησιmicroοποίησαν οι προγενέστεροι θεολόγοι για να εκφράσει καλύτερα τις

τριαδικές σχέσεις και να αποφύγει microια εσφαλmicroένη κατανόηση της γέννησης του Υιού

Όπως microπορεί κανείς να διαπιστώσει το De Trinitate είναι ένα πρωτότυπο

έργο το οποίο ο άγιος Αυγουστίνος δεν επιδιώκει να πραγmicroατευθεί όλα τα ζητήmicroατα

γύρω από την Τριάδα και να επαναλάβει πράγmicroατα που έχουν ήδη λεχθεί από άλλους

αλλά microάλλον αφενός να επισηmicroάνει τη αξιοποίηση της Γραφής των θεολογικών όρων

ακόmicroη και συγκεκριmicroένων επιχειρηmicroάτων που περιέχονται σε προγενέστερες

τριαδολογικές πραγmicroατείες για να περιορίσει σφάλmicroατα και συγχύσεις και αφετέρου

να απαντήσει στις ενστάσεις των microη πιστών που προκαλούν την Εκκλησία σχετικά τη

λογικότητα της τριαδολογικής της πίστης για να τους πείσει ότι προτού ζητήσουν

εξηγήσεις θα ήταν λογικό να πιστέψουν (De Trinitate 15 40 44) σύmicroφωνα microε microια

θεmicroελιώδη αρχή της σκέψης του που διατυπώνεται αποφθεγmicroατικά στη φράση

laquocrede ut intelligasraquo (laquoπίστεψε για να κατανοήσειςraquo) Πολλοί microελετητές και θεολόγοι

των ηmicroερών microας δυστυχώς ενίοτε παραθεωρούν τις προθέσεις του αγίου

Αυγουστίνου καθώς και την επιφυλακτικότητα των συmicroπερασmicroάτων του

υπερεκτιmicroώντας τη σηmicroασία που απέδιδε στις ψυχολογικές αναλογίες και χρεώνοντας

στο δικό του εγχείρηmicroα την ευθύνη των microεταγενέστερων εmicroβαθύνσεων επί του

θέmicroατος

Θα σταθώ τώρα στα σπουδαιότερα σηmicroεία της πραγmicroατείας για να αναδείξω

την τριαδολογική αντίληψη που το διέπει Σύmicroφωνα microε τον άγιο Αυγουστίνο η

τριαδική ζωή είναι ουσιαστικά microια ζωή κοινωνίας και τα τρία πρόσωπα διακρίνονται

microεταξύ τους microέσω microιας διαφορετικής σχέσης αγάπης ο Πατέρας είναι laquoκάποιος που

αγαπά αυτόν που έχει αρχή από τον ίδιοraquo ο Υιός είναι laquoκάποιος που αγαπά αυτόν

από τον οποίο αντλεί την αρχήraquo το Άγιο Πνεύmicroα laquoείναι η ίδια η αγάπηraquo laquoτο Άγιο

7

Πνεύmicroαraquo διευκρινίζει laquoείναι κάτι κοινό στον Πατέρα και στον Υιό οτιδήποτε είναι

αυτό ή πιο συγκεκριmicroένα είναι η ίδια η οmicroοούσια και αιώνια κοινωνία αν το όνοmicroα

της φιλίας της ταιριάζει ας αποκαλείται και έτσι αλλά είναι ακριβές να την αποκαλεί

κανείς αγάπηraquo (De Trinitate 6 57)

Μια πολύ κολακευτική κρίση γιrsquo αυτή την αντίληψη διατύπωσε ο ορθόδοξος

ρώσος Σ Μπουλγκάκωφ ο οποίος αναγνώρισε στον άγιο Αυγουστίνο laquomicroια

πραγmicroατική ανακάλυψη για την τριαδο-πνευmicroατολογικήraquo θεολογία εφόσον laquoπρώτος

εκφράζει την ιδέα της Παναγίας Τριάδος νοούmicroενης ως αγάπης πράγmicroα που

απουσιάζει εντελώς από την ανατολική θεολογίαraquo κατά τον ρώσο διανοητή ο

Αυγουστίνος ανοίγει έναν τριαδολογικό ορίζοντα που laquoδεν είναι πλέον αποκλειστικά

ουσιοκρατικός όπως στο παρελθόν αλλά ήδη προσωποκρατικόςraquo (Il Paraclito σ 91)

Ωστόσο σύmicroφωνα microε κάποιους δυτικούς θεολόγους η καινοτόmicroος σύλληψη του

microυστηρίου του Θεού στην προοπτική της δι-υποκειmicroενικότητας και της αγάπης

υπήρξε στον Αυγουστίνο microόνο microια ενόραση την οποία εγκατέλειψε σύντοmicroα για να

ακολουθήσει την οδό των ψυχολογικών αναλογιών Έγραψε για παράδειγmicroα ο Piero

Coda laquoη via caritatis δηλαδή η γνώση του Θεού microέσω της εmicroπειρίας και της

αναλογίας της αγάπης ως διαπροσωπικής σχέσης και αmicroοιβαιότητας δεν αποκλείεται

αξιωmicroατικά από τον Αυγουστίνο ο οποίος θεωρεί microόνο πως δεν έχει έρθει ακόmicroη η

στιγmicroή να διεισδύσει στο microυστήριο ώστε εντέλει να αφήνει την εντύπωση πως η

άλλη οδός εκείνη της εσωτερικότητας του νοός είναι microάλλον ένα έγκυρο αλλά

προσωρινό τέχνασmicroα παρά microια οριστική επιλογήraquo (P Coda Agostino e la via

caritatis σ 34 σηmicro 38)

Σχετικά microε αυτές τις κρίσεις θα ήθελα να επισηmicroάνω τα ακόλουθα Είναι

αλήθεια πως ο Αυγουστίνος δεν ακολούθησε τη via caritatis για να ερmicroηνεύσει το

τριαδικό microυστήριο αλλά την ψυχολογική οδό Η επιλογή αυτή οφειλόταν στο γεγονός

ότι ήθελε να ερmicroηνεύσει microε τη λογική και συνεπώς microέσω των αναλογιών τα τρία

προαναφερθέντα ερωτήmicroατα και γιrsquo αυτό τον σκοπό δεν του χρησίmicroευε τόσο η via

caritatis όσο η ψυχολογική οδός Με άλλα λόγια ο λόγος για τον οποίο κατέφυγε στις

ψυχολογικές αναλογίες πρέπει να αναζητηθεί στις συγκεκριmicroένες στοχεύσεις του

Ήτοι να αποδείξει microε τη λογική ότι τρία διακριτά πράγmicroατα microπορούν να είναι microια

microόνο ουσία ότι παρότι οι ενέργειες ad extra είναι κοινές και στα τρία πρόσωπα

έπρεπε να ενσαρκωθεί ο Υιός να εξηγήσει τέλος microε ποια έννοια η εκπόρευση του

Αγίου Πνεύmicroατος είναι διαφορετική από τη γέννηση Ωστόσο παρά τη συγκεκριmicroένη

του επιλογή ο επίσκοπος Ιππώνος δεν έπαψε ποτέ να στοχάζεται την αγία Τριάδα microε

όρους διαπροσωπικούς και αγαπητικούς ο Πατέρας και ο Υιός γνωρίζονται αmicroοιβαία

και αmicroοιβαία αγαπώνται προαιωνίως εν τη κοινωνία του Αγίου Πνεύmicroατος Επιπλέον

ο Αυγουστίνος δεν έπαψε να στοχάζεται τη γέννηση του Υιού microε όρους

διυποκειmicroενικότητας microάλιστα ακριβώς αυτή η ιδέα βρίσκεται στο θεmicroέλιο της

σύλληψης γύρω από την εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος από τον Πατέρα και από

τον Υιό

Η γέννηση στον Θεό

Σrsquo αυτά λοιπόν τα θέmicroατα θα ήθελα τώρα να εστιάσω την προσοχή microας Στα βιβλία

VI-VII του έργου De Trinitate ο άγιος Αυγουστίνος αντιmicroετωπίζει το δύσκολο

πρόβληmicroα της γέννησης στον Θεό Ο στοχασmicroός του εκκινεί από ένα επιχείρηmicroα που

κάποιοι λατίνοι θεολόγοι είχαν αντιτάξει στους αρειανόφρονες για να διακηρύξουν

τη συναϊδιότητα του Υιού microε τον Πατέρα Το επιχείρηmicroα ήταν το ακόλουθο laquoΑν ο

Υιός του Θεού είναι η δύναmicroη και η σοφία του Θεού και αν ο Θεός δεν υπήρξε ποτέ

δίχως τη δύναmicroη και τη σοφία ο Υιός είναι συναΐδιος microε τον Θεό Πατέρα Όmicroως ο

Απόστολος βεβαιώνει ldquoΟ Χριστός είναι η δύναmicroη και η σοφία του Θεούrdquo (Α΄ Κορ 1

8

24) και είναι ανοησία ο ισχυρισmicroός ότι ο Θεός για κάποιο χρονικό διάστηmicroα δεν είχε

δύναmicroη και σοφία Συνεπώς δεν υπήρξε ποτέ χρόνος κατά τον οποίο δεν υφίστατο ο

Υιόςraquo (De Trinitate VI 11) Ο επίσκοπος Ιππώνος σπεύδει να επισηmicroάνει τις

σοβαρές συνέπειες που πηγάζουν από το συγκεκριmicroένο επιχείρηmicroα laquoΑυτός ο

συλλογισmicroόςraquo γράφει laquomicroας επιβάλλει να πούmicroε ότι ο Θεός Πατέρας δεν είναι σοφός

παρά microόνο εφόσον κατέχει τη σοφία που γέννησε όχι εφόσον είναι από microόνος του η

ίδια σοφία Επιπλέον αν τα πράγmicroατα είναι έτσι πρέπει να εξετάσουmicroε αν και ο ίδιος

ο Υιός microπορεί να αποκαλείται ldquoΣοφία της Σοφίαςrdquo όπως αποκαλείται ldquoΘεός εκ

Θεούrdquo και ldquoΦως εκ Φωτόςrdquo στην περίπτωση που ο Πατέρας δεν είναι η ίδια η σοφία

αλλά ο γεννήτορας της σοφίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτή την υπόθεση γιατί ο Πατέρας δεν

είναι και γεννήτορας της δικής του microεγαλοσύνης και της δικής του αγαθότητας της

δικής του αιωνιότητας και της δικής του παντοδυναmicroίας ώστε να microην είναι ο ίδιος η

microεγαλοσύνη του η αγαθότητά του η αιωνιότητά του και η παντοδυναmicroία του αλλά

microεγάλος για τη microεγαλοσύνη που γέννησε αγαθός για την αγαθότητα αιώνιος για την

αιωνιότητα παντοδύναmicroος για την παντοδυναmicroία που γεννήθηκε απrsquo αυτόν microε τον

ίδιο τρόπο που αυτός δεν είναι ο ίδιος η σοφία του αλλά σοφός χάρη στη σοφία που

γεννήθηκε απrsquo αυτόνraquo (στο ίδιο 2)

Οι σοβαρές λογικές συνέπειες που επισηmicroαίνονται εδώ βέβαια δεν είχαν

προβλεφθεί από εκείνους τους καθολικούς θεολόγους που ήθελαν να αντιταχθούν

στον αρειανισmicroό όπως δεν ήταν microόνο το αποτέλεσmicroα της αυστηρής αυγουστίνειας

διαλεκτικής στην πραγmicroατικότητα αυτές οι συνέπειες εξέφραζαν microια νεοπλατωνικής

έmicroπνευσης κατανόηση της γέννησης του Υιού όπως τη διαβάζουmicroε στις

αντιαρειανικές πραγmicroατείες του Μάριου Βικτωρίνου Πράγmicroατι σύmicroφωνα microε τον

Πλωτίνο ο Ένας η Αρχή όλων των όντων είναι πάνω από την ουσία από τη νόηση

και από τη ζωή Με τη δράση του ο Ένας αυτοπροσδιορίζεται αυτοκαθορίζεται και

έτσι γεννά τον Νου τη θεία νόηση που συνιστά το κατrsquo εξοχήν Είναι την κατrsquo

εξοχήν Νόηση και την κατrsquo εξοχήν Ζωή Στο πλαίσιο αυτού του microοντέλου σκέψης ο

Μάριος Βικτωρίνος υπερασπίστηκε το οmicroοούσιον της Νίκαιας Έτσι παρουσιάζει τη

microοναδική θεία ουσία σύmicroφωνα microε την τριάδα του Πλωτίνου (είναι ζωή νόηση) και

διακρίνει τα τρία θεία πρόσωπα microε το κριτήριο της υπεροχής Κάθε πρόσωπο

αποτελεί laquoείναιraquo laquoζηνraquo και laquoνοείνraquo αλλά ο Πατέρας είναι laquoπερισσότερο (magis)

ουσίαraquo ο Υιός laquoπερισσότερο ζωήraquo και το Άγιο Πνεύmicroα laquoπερισσότερο σοφίαraquo Εν

ολίγοις ο Υιός είναι η πραγmicroάτωση όλων αυτών που ο Πατέρας είναι εν δυνάmicroει Γιrsquo

αυτό η γέννησή του είναι microάλλον microια αυτογέννηση Ωστόσο πέρα από το παράλογο

της ιδέας της αυτογέννησης microια παρόmicroοια αντίληψη αν από τη microια πλευρά

κατοχύρωνε ικανοποιητικά την οmicroοουσιότητα των θείων προσώπων από την άλλη

υποβάθmicroιζε υπερβολικά τη microεταξύ τους διάκριση η οποία θα εξασφαλιζόταν

καλύτερα microε σχεσιακούς όρους

Ο άγιος Αυγουστίνος που είχε διαβάσει τα αντιαρειανικές πραγmicroατείες του

Μάριου Βικτωρίνου κατά τους microήνες που προηγήθηκαν της βάπτισής του ανέλαβε να

διορθώσει αυτή την τριαδολογική αντίληψη καθοδηγούmicroενος από τον κανόνα της

πίστης που εmicroπνέεται από τη Γραφή και εκφράζεται στο Σύmicroβολο της Νίκαιας ο

Υιός είναι laquoΘεός εκ Θεούraquo και laquoΦως εκ Φωτόςraquo Σύmicroφωνα microε αυτόν τον κανόνα όλες

οι απόλυτες τελειότητες συνθέτουν τη microοναδική θεία ουσία και είναι κοινές και στα

τρία πρόσωπα τα οποία σύmicroφωνα microε αυτή την προοπτική αποδεικνύονται απολύτως

ίσα Όmicroως αυτές οι απόλυτες τελειότητες είναι κατrsquo αρχάς στον Πατέρα την αρχή

ολόκληρης της θεότητας και απrsquo αυτόν όπως από microια πηγή περνούν στον Υιό microέσω

της γέννησης και στο Άγιο Πνεύmicroα microέσω της εκπόρευσης

Θεmicroελιώδους σηmicroασίας είναι το κείmicroενο που διαβάζουmicroε στο Κατά Ιωάννην

Ευαγγέλιο laquoώσπερ γαρ ο πατήρ έχει ζωήν εν rαυτώ ούτως έδωκε και τω υιώ ζωήν

9

έχειν εν εαυτώraquo (Ιω 5 26) το οποίο ο άγιος Αυγουστίνος σχολιάζει ως εξής laquoΤι

σηmicroαίνει ldquoο πατήρ έχει ζωήν εν εαυτώrdquo Ότι δεν έχει τη ζωή από κάποιον άλλο αλλά

εν εαυτώ Η αρχή της ζωής είναι εν εαυτώ δεν έχει microια άλλη πηγή δεν προέρχεται

από άλλους δεν την πήρε microε δάνειο ούτε microετέχοντας σε microια άλλη διαφορετική ζωή

απrsquo αυτό που είναι ο ίδιος αλλά την έχει εν εαυτώ microε τρόπο που αυτός είναι η ίδια η

ζωή τουhellip Συνεπώς microεταξύ Πατέρα και Υιού υφίσταται microόνο η εξής διαφορά ότι ο

Πατέρας έχει εν εαυτώ τη ζωή χωρίς να τη λαmicroβάνει από κανένα ενώ ο Υιός έχει εν

εαυτώ τη ζωή που ο Πατέρας του έδωσεraquo (Commento al Vangelo di Giovanni 19 11)

Στη ίδια επίσης πραγmicroατεία αναρωτιέται laquoΤι είναι αυτό που έδωσε ο Πατέρας στον

Υιόraquo Και απαντά laquoΤου έδωσε το να είναι Υιός τον γέννησε για να είναι η ζωή

Αυτό είναι το νόηmicroα των λέξεων ldquo έδωκε και τω υιώ ζωήν έχειν εν εαυτώ rdquo δηλαδή

του έδωσε να κατέχει τη ζωή χωρίς την ανάγκη να πρέπει να την λάβει όπως αυτός

που την έχει κατά microετοχήν Πράγmicroατι αν ο Υιός είχε τη ζωή κατά microετοχήν θα

microπορούσε να τη χάσει και να αποmicroείνει δίχως ζωή πράγmicroα που για τον Υιό δεν

microπορεί κανείς ούτε να αποδεχθεί ούτε να σκεφτεί ούτε να πιστέψειraquo (ibidem 1913)

Φυσικά ο Υιός έλαβε από τον Πατέρα όχι microόνο τη ζωή αλλά όλα όσα είναι και

έχει Από τα λόγια του Χριστού στο Ευαγγέλιο συνάγεται laquoπrντα όσα έχει ο πατήρ

εmicror εστιraquo (Ιω 16 15) Σχολιάζει ο άγιος Αυγουστίνος laquoΛοιπόν όλα τα πράγmicroατα

που ο Πατέρας έχει τα έδωσε στον Υιό γεννώντας τον και ο Υιός τα έλαβε

γεννώmicroενος Ούτε ο Πατέρας έχασε αυτό που είχε δίδοντάς το ούτε ο Υιός έλαβε

όταν υπήρχε και δεν είχε Αλλά όπως ο Πατέρας δίδοντας στον Υιό όλα αυτά που είχε

παρέmicroεινε κάτοχος όλων έτσι και ο Υιός δεν παρέmicroεινε ποτέ δίχως αυτό που όχι από

ανάγκη αλλά εκ γεννήσεως έλαβε ως Υιός επειδή ποτέ δεν microπορούσε να microην είναι

γεννηθείς και είχε πάντα όλα αυτά χωρίς τα οποία δεν θα γεννιόταν πράγmicroατι

γεννήθηκε αναλλοίωτος επειδή είναι πάντα γεννηθείςraquo (c Max 2 14 7) Ο Πατέρας

συνεπώς έδωσε στον Υιό τη θεία ισότητα αποτελεί προσβολή τόσο κατά του Πατέρα

όσο και κατά του Υιού να λέγει κανείς ότι laquoο Πατέρας δεν microπόρεσε ή δεν θέλησε να

γεννήσει έναν Υιό ίσο microε αυτόν και πως ο Υιός δεν microπόρεσε να γεννηθεί ίσος microε τον

Πατέρα Ο Θεός δεν θέλει να υmicroνείται ως Πατέρας κατά τρόπο ώστε να λέγεται ότι

γέννησε αφεαυτού έναν Υιό χειρότερο απrsquo αυτόνraquo (c Max 2 25) Όταν λοιπόν

γίνεται λόγος για γέννηση στον Θεό δεν εννοείται τίποτε άλλο από το ότι έχοντας ο

Θεός Πατέρας κατrsquo αρχάς το είναι τη ζωή και κάθε άλλη απόλυτη τελειότητα εν

εαυτώ έδωσε και στον Υιό όλα αυτά που ο ίδιος είναι και κατέχει έτσι ώστε ο Υιός

να είναι σε όλα ίδιος microrsquo εκείνον η τέλεια Εικόνα του το Λόγος του και η Σοφία του

microrsquo ένα λόγο η Αλήθεια

Η εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος

Όσον αφορά στην εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος ο άγιος Αυγουστίνος

οmicroολογεί ταπεινά και microάλιστα σε ένα από τα τελευταία του κείmicroενα ότι δεν είναι σε

θέση να την διακρίνει από τη γέννηση του Υιού (c Max 2 14 1) Γνωρίζει φυσικά

ότι η Γραφή αναφέρεται στον Υιό ως Μονογενή του Πατρός ενώ για το Άγιο Πνεύmicroα

λέει ότι laquoεκπορεύεται εκ του Πατρόςraquo Συνεπώς η γέννηση πρέπει να είναι

διαφορετική από την εκπόρευση Επιπλέον ο επίσκοπος Ιππώνος γνωρίζει ότι στη

Γραφή το Άγιο Πνεύmicroα αποκαλείται Πνεύmicroα του Πατρός και Πνεύmicroα του Υιού Το

Πνεύmicroα είναι συνεπώς κοινό στον Πατέρα και στον Υιό Ισχυρίζεται ωστόσο ότι το

Πνεύmicroα principaliter εκπορεύεται microεν από τον Πατέρα αλλά εκπορεύεται από κοινού

από τον Πατέρα και από τον Υιό Γιατί και από τον Υιό Ο πρώτος λόγος πρέπει να

αναζητηθεί στην οικονοmicroία της σωτηρίας η πνοή στο πρόσωπο των microαθητών και τα

λόγια του αναστηmicroένου Χριστού laquoλάβετε πνεύmicroα άγιονraquo (Ιω 10 22) δεν είναι παρά

laquoη ένδειξη microέσω ενός κατάλληλου συmicroβόλου ότι το Άγιο Πνεύmicroα δεν εκπορεύεται

10

microόνο εκ του Πατρός αλλά και εκ του Υιούraquo (De Trinitate 4 20 29) Συνεπώς

αντίθετα microε όσα έχουν λεχθεί και γραφεί από πολλούς ο άγιος Αυγουστίνος είναι

απόλυτα πεπεισmicroένος ότι οι τριαδικές σχέσεις γνωρίζονται microέσω της ιστορίας της

σωτηρίας microε άλλα λόγια ότι στη θεολογία3 φθάνει κανείς microέσω της οικονοmicroίας

4

Όmicroως όπως έχουmicroε ήδη προαναφέρει η εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος από

τον Πατέρα και από τον Υιό θεmicroελιώνεται και στην διυποκειmicroενική περί γεννήσεως

αντίληψη την οποία σχολιάσαmicroε παραπάνω Πράγmicroατι είναι σαφές πως βάσει του

αξιώmicroατος πως ο Πατέρας είναι η αρχή όλων όσα έχει ο Υιός πρέπει να θεωρηθεί ότι

laquoο Πατέρας έχει εν εαυτώ και το γνώρισmicroα να είναι αρχή της εκπόρευσης του Αγίου

Πνεύmicroατος και ότι έδωσε εξίσου στον Υιό να είναι αρχή της εκπόρευσης του ίδιου

Πνεύmicroατοςhellip Αν πράγmicroατι όλα όσα έχει ο Υιός τα λαmicroβάνει από τον Πατέρα

λαmicroβάνει από Αυτόν και το να είναι η αρχή απrsquo όπου εκπορεύεται το Άγιο Πνεύmicroαraquo

Συνεπώς laquoο Υιός γεννήθηκε από τον Πατέρα το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται κατrsquo

αρχάς (principaliter) από τον Πατέρα και από κοινού και από τους δύο δυνάmicroει του

δώρου που ο Πατέρας χωρίς καmicroιά microεσολάβηση χρόνου έκανε στον Υιό (De Trinitate

15 26 47) Κάποιος θα microπορούσε να αντιτείνει γιατί τότε ο Υιός στο Ευαγγέλιο

λέγει ότι το Πνεύmicroα εκπορεύεται από τον Πατέρα (Ιω 15 26) Απαντά ο άγιος

Αυγουστίνος laquoΓια ποιον άλλο λόγο αν όχι διότι ο Υιός συνηθίζει να αναφέρει και

αυτό που είναι δικό του σε Αυτόν από τον οποίο ο ίδιος έχει αρχή Μrsquo αυτή την

έννοια λέγει ldquoη εmicroή διδαχή ουκ εστιν εmicroή αλλά του πrmicroψαντrς microε rdquo (Ιω 7 16) Αν

εδώ λοιπόν εννοείται ως δική του η διδασκαλία την οποία όmicroως δηλώνει όχι δική του

αλλά του Πατέρα πόσο περισσότερο πρέπει να εννοηθεί ως εκπορευόmicroενο και από

αυτόν το Άγιο Πνεύmicroα στο κείmicroενο όπου λέγει ότι εκπορεύεται από τον Πατέρα χωρίς

να λέει δεν εκπορεύεται από εmicroένα Από Εκείνον από τον οποίο λαmicroβάνει το να είναι

Θεός (είναι πράγmicroατι Θεός εκ Θεού) από αυτόν λαmicroβάνει και το να είναι και ο ίδιος

αρχή από την οποία εκπορεύεται το Άγιο Πνεύmicroα Ωστόσο ότι το Άγιο Πνεύmicroα

εκπορεύεται και από τον Υιό όπως εκπορεύεται από τον Πατέρα ο Υιός το λαmicroβάνει

από τον ίδιο τον Πατέρα Έτσι κατανοούmicroε και microε ποιο τρόπο όσο microπορεί να γίνει

κατανοητό από ανθρώπους αδύναmicroους σαν κι εmicroάς γιατί δεν λέγεται ότι το Πνεύmicroα

γεννήθηκε αλλά microάλλον ότι εκπορεύεται εξαιτίας του γεγονότος ότι αν λεγόταν ότι

και αυτό ήταν υιός θα ήταν υιός και των δύο προσώπων πράγmicroα που θα αποτελούσε

τη microεγαλύτερη ανοησίαraquo (hellip) Εν πάση περιπτώσει πρέπει να έχουmicroε υπόψη microας ότι

laquoτο Άγιο Πνεύmicroα δεν εκπορεύεται από τον Πατέρα εν τω Υιώ και έπειτα από τον Υιό

για να εξαγιάσει το δηmicroιούργηmicroα αλλά εκπορεύεται από τον ένα και από τον άλλο

ταυτόχρονα (De trinitate 15 27 48) Πραγmicroατευόmicroενοι έπειτα την αιωνιότητα στην

οποία ζει ο Θεός είναι ανόητο να αναρωτιόmicroαστε αν συνέβη πρώτα η εκπόρευση ή η

γέννηση τόσο η microια όσο και η άλλη είναι άχρονες

Η αγάπη είναι το ιδιαίτερο όνοmicroα του Αγίου Πνεύmicroατος

Οι προηγούmicroενες παρατηρήσεις θεmicroελιωmicroένες στη διδασκαλία της Αγίας

Γραφής απευθύνονται κατά κύριο λόγο στους πιστούς Σε αυτούς που ζητούν microια

λογική εξήγηση ακόmicroη και χωρίς να πιστεύουν ο άγιος Αυγουστίνος επιφυλάσσει

την προσφυγή στην ψυχολογική αναλογία Αυτή η προσφυγή όmicroως προϋποθέτει ότι

ο Υιός είναι όντως ο Λόγος του Θεού και το Άγιο Πνεύmicroα η αγάπη ή η ευσπλαχνία

του Πατέρα και του Υιού Όmicroως ενώ η Γραφή διδάσκει ρητά πως ο Υιός είναι ο

Λόγος του Θεού δεν λέγει microε ανάλογη σαφήνεια ότι το Άγιο Πνεύmicroα είναι η αγάπη

Ο άγιος Αυγουστίνος έχει πλήρη επίγνωση του συγκεκριmicroένου δεδοmicroένου Γράφει

3 Ελληνικά στο πρωτότυπο

4 Ελληνικά στο πρωτότυπο

11

σχετικά laquoΤο Άγιο Πνεύmicroα σύmicroφωνα microε τη Γραφή δεν είναι το Πνεύmicroα microόνο του

Πατέρα ούτε microόνο του Υιού αλλά και των δύο (πρβλ Μτ 10 20 Γαλ 4 6) και γιrsquo

αυτό υπαινίσσεται σrsquo εmicroάς την κοινή αγάπη microε την οποία συνδέονται αmicroοιβαία ο

Πατέρας και ο Υιός Όmicroως ο Λόγος του Θεού για να microας εκπαιδεύσει microας καλεί να

αναζητήσουmicroε πράγmicroατα όχι προφανή αλλά πράγmicroατα που πρέπει να διερευνηθούν

εις βάθος και να εξαχθούν εκ βάθους microε microια πολύ microεγαλύτερη microελέτη Η Αγία Γραφή

πράγmicroατι δεν λέγει το Άγιο Πνεύmicroα είναι η αγάπη αν το είχε πει το εν λόγω ζήτηmicroα

θα είχε αποσαφηνισθεί Μα λέγει Ο Θεός είναι αγάπηraquo Όmicroως δυνάmicroει αυτής της

βεβαίωσης laquomicroπορεί να ονοmicroασθεί αγάπη και ο Πατέρας και ο Υιός και το Άγιο

Πνεύmicroα και τα τρία πρόσωπα microαζί microια microοναδική αγάπη όπως ονοmicroάζεται σοφία και ο

Πατέρας και ο Υιός και το Άγιο Πνεύmicroα και τα τρία πρόσωπα όχι τρεις αλλά microία

microόνο σοφίαhellip Και όmicroως δεν είναι χωρίς λόγο που σrsquo αυτή την Τριάδα ονοmicroάζεται

Λόγος του Θεού microόνο ο Υιός ∆ωρεά του Θεού microόνο το Άγιο Πνεύmicroα και Θεός

Πατέρας Αυτός από τον οποίο γεννήθηκε ο Λόγος και από τον οποίο εκπορεύεται

κατrsquo αρχάς το Άγιο Πνεύmicroα Προσέθεσα κατrsquo αρχάς ndashαποσαφηνίζει επιπλέονndash γιατί

διαβάζουmicroε ότι το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται και από τον Υιό Μα και αυτό του έχει

δώσει ο Πατέρας όχι βέβαια όταν ήδη υφίστατο και ακόmicroη δεν τον είχε γιατί όλα

όσα έδωσε στον microονογενή Λόγο του τα έδωσε γεννώντας τον Αυτός τον γέννησε microε

τρόπο ώστε το κοινό τους δώρο να εκπορεύεται και από τον Υιό και το Άγιο Πνεύmicroα

να είναι το Πνεύmicroα και των δύο (De Trinitate 15 17 28-29)

Αφού επαναλάβει αυτή τη διευκρίνιση τελικά ο άγιος Αυγουστίνος

προσφέρει τη θεmicroελιωmicroένη στη Γραφή απόδειξη ότι στο Άγιο Πνεύmicroα ανήκει το

ιδιαίτερο όνοmicroα της αγάπης Η επιχειρηmicroατολογία του είναι η ακόλουθη laquoΌπως

λοιπόν ο microοναδικός Λόγος του Θεού λαmicroβάνει ως ιδιαίτερο το όνοmicroα της σοφίας

παρόλο που όταν ο όρος χρησιmicroοποιείται γενικά και το Άγιο Πνεύmicroα και ο Πατέρας

είναι σοφία έτσι το Άγιο Πνεύmicroα λαmicroβάνει ως ιδιαίτερο το όνοmicroα της αγάπης

παρόλο που όταν ο όρος χρησιmicroοποιείται γενικά και ο Πατέρας και ο Υιός είναι

αγάπη Όmicroως ο Λόγος του Θεού δηλαδή ο microονογενής Υιός του Θεού αποκαλείται

ρητά σοφία του Θεού δια του στόmicroατος του Αποστόλου όταν λέγει laquoτον Χριστόν

Θεού δύναmicroιν και Θεού σοφίανraquo (Α΄ Κορ 1 24) ενώ για να βρει κανείς ένα εδάφιο

στο οποίο το Άγιο Πνεύmicroα αποκαλείται αγάπη θα πρέπει να διερευνήσει προσεκτικά

τα γραπτά του Ιωάννη Αυτός αφού λέγει ldquoΑγαπητοr αγαπώmicroεν αλλrλους ότι η

αγrπη εκ τού Θεού εστιrdquo προσθέτει αmicroέσως ldquoκαι πας ο αγαπών εκ του Θεού

γεγrννηται καr γινrσκει τrν Θεrν Ο microη αγαπών ουκ έγνω τον Θεόν ότι ο Θεός

αγrπη εστrνrdquo(Α΄ Ιω 4 7-8) Είναι σαφές ndashπαρατηρεί ο άγιος Αυγουστίνοςndash ότι εδώ

ονοmicroάζει Θεό την αγάπη (dilectio) την οποία πριν είχε βεβαιώσει ότι είναι εκ του

Θεού Η αγάπη είναι συνεπώς Θεός εκ Θεού Μα επειδή ο Υιός γεννήθηκε από τον

Θεό Πατέρα και το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται από τον Θεό Πατέρα νοmicroιmicroοποιείται

κανείς να αναρωτηθεί σε ποιο από τα δύο πρόσωπα πρέπει κατά προτίmicroηση να

αφορά η φράση ο Θεός είναι αγάπη Μόνο ο Πατέρας πράγmicroατι είναι Θεός χωρίς να

είναι Θεός εκ Θεού συνεπώς η αγάπη που είναι τόσο ο Θεός όσο και εκ Θεού είναι ή

ο Υιός ή το Άγιο Πνεύmicroα Μα στους επόmicroενους στίχους ο Ιωάννης αφού microιλήσει για

την αγάπη του Θεού όχι για την αγάπη microε την οποία εmicroείς αγαπούmicroε τον Θεό αλλά

γιrsquo αυτήν microε την οποία αυτός ο ίδιος microας αγάπησε και έστειλε τον Υιό του ως

εξιλαστήριο θύmicroα για τις αmicroαρτίες microας (Α΄ Ιω 4 10) και την οποία χρησιmicroοποιεί για

να microας παροτρύνει να αγαπούmicroε ο ένας τον άλλο ώστε ο Θεός να κατοικήσει microέσα

microας επειδή είχε ορίσει τον Θεό ως αγάπη θέλοντας να εξηγήσει σαφέστερα αυτό το

σηmicroείο προσθέτει ldquoεν τοrτω γινrσκοmicroεν ότι εν αυτώ microrνοmicroεν και αυτός εν ηmicroίν

ότι εκ του Πνεrmicroατος αυτού δrδωκεν ηmicroίνrdquo (Α΄ Ιω 4 13) Αυτό που επιmicroαρτυρεί ότι

εmicroείς microένουmicroε εν τω Θεώ και αυτός εν ηmicroίν είναι το Άγιο Πνεύmicroα που αυτός microας

12

έδωσε όmicroως αυτό είναι έργο της αγάπης Άρα ο Θεός αγάπη είναι το Άγιο Πνεύmicroα

Τελικά λίγο παρακάτω αφού επαναλάβει ότι ο Θεός είναι αγάπη προσθέτει αmicroέσως

laquoΟ Θεός αγάπη εστί και ο microένων εν τη αγάπη εν τω Θεώ microένει και ο Θεός εν αυτώraquo

(Α Ιω 4 16) και γιrsquo αυτό είχε πει πριν ldquoεν τούτω γινώσκοmicroεν ότι εν αυτώ microένοmicroεν

και αυτός εν ηmicroίν ότι εκ του Πνεύmicroατος αυτού δέδωκεν ηmicroίνrdquo ( Α΄ Ιω 4 13)

Συνεπώς αυτό που περιγράφεται στη βεβαίωση πως ο Θεός είναι αγάπη είναι το

Άγιο Πνεύmicroα Να γιατί το Άγιο Πνεύmicroα ο Θεός που εκπορεύεται από τον Θεό αφού

δόθηκε κάποτε στον άνθρωπο τον πυρπολεί από αγάπη για τον Θεό και για τον

πλησίον του όντας αυτό το ίδιο η αγάπη Ο άνθρωπος πράγmicroατι δεν δέχεται παρά

microόνο από τον Θεό την αγάπη για να αγαπήσει τον Θεό Γιrsquo αυτό λίγο νωρίτερα

δηλώνει ldquoΟφείλοmicroεν να τον αγαπούmicroε γιατί αυτός πρώτος microας αγάπησεrdquo (πρβλ Α΄

Ιω 4710) Και ο απόστολος Παύλος λέγει ldquoη αγάπη του Θεού εκκέχυται εν ταις

καρδίαις ηmicroών δια Πνεύmicroατος Αγrου του δοθέντος ηmicroίνrdquo (Ρωmicro 5 5)raquo (De Trinitate

15 17 31)

Η διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης

Η απόδειξη που διατυπώνει εδώ ο Αυγουστίνος για να τεκmicroηριώσει ότι η

αγάπη αποτελεί το ιδιαίτερο όνοmicroα του Αγίου Πνεύmicroατος είναι σίγουρα πιο

κοπιώδης αλλά θεmicroελιωmicroένη πλήρως στη Γραφή Συγκρίνοντάς την microε την απόδειξη

που είχε εκθέσει επί του θέmicroατος στο De fide et symbolo microπορεί να εκτιmicroήσει κανείς

την πρόοδο του συγγραφέα στη microελέτη του Λόγου του Θεού καθώς και microε πόση

επιmicroέλεια είχε στοχαστεί πάνω στο συγκεκριmicroένο ζήτηmicroα Η προσπάθεια να αποδείξει

microε τη λογική microέσω των ψυχολογικών αναλογιών ότι η γέννηση είναι διαφορετική

από την εκπόρευση όπως προανέφερα προϋποθέτει ότι το Άγιο Πνεύmicroα είναι

κυριολεκτικά ο δεσmicroός της αγάπης στην Τριάδα όπως ο Υιός είναι κυριολεκτικά ο

Λόγος του Θεού Για να ολοκληρώσουmicroε λοιπόν τον προβληmicroατισmicroό microας δεν

αποmicroένει παρά να δούmicroε microε ποιο τρόπο σύmicroφωνα microε τον άγιο Αυγουστίνο η

ψυχολογική τριάδα της microνήmicroης της γνώσης και της αγάπης microας βοηθά να

κατανοήσουmicroε αυτή τη διαφορά Περιορίζοmicroαι στην αναφορά της τελικής σύνθεσής

του θυmicroίζοντας microόνο τον πυρήνα της ο λόγος ή η νόηση της ανθρώπινης microνήmicroης

παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε τον Λόγο του Θεού microαζί microε πολλές διαφορές

ενώ η αγάπη ή η θέληση παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε το Άγιο Πνεύmicroα

Έτσι όταν λέmicroε αυτό που γνωρίζουmicroε παρότι δεν προφέρουmicroε ούτε

σκεφτόmicroαστε καmicroιά κατανοητή λέξη οποιασδήποτε ανθρώπινης γλώσσας η

αποθηκευmicroένη στη microνήmicroη γνώση microας γεννά microια σκέψη ή έναν πραγmicroατικό λόγο που

είναι η εικόνα αυτού που βρίσκεται στην microνήmicroη και το οποίο microπορεί να ονοmicroασθεί

υιός Όmicroως για να διαmicroορφώσουmicroε αυτό τον εσωτερικό λόγο είναι απαραίτητη microια

ενέργεια της θέλησης που να ενώνει τον γεννήτορα (νου) microε το γέννηmicroα (σκέψη)

Τώρα δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσουmicroε ότι αυτή η θέληση εκπορεύεται βέβαια

από τον νου αλλά και από τη γνώση γιατί κανείς δεν θέλει αυτό του οποίου αγνοεί

πλήρως τη φύση και την ποιότητα και παρόλα αυτά δεν microπορεί microε κανέναν τρόπο να

πει ότι είναι η εικόνα της σκέψης Έτσι laquoαυτή η κατανοητή πραγmicroατικότητα

εισηγείται microια ασφαλή διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης διότι δεν είναι το

ίδιο πράγmicroα το να βλέπει κανείς microε τη σκέψη και το να επιθυmicroεί ή και το να

χρησιmicroοποιεί microε τη θέλησηraquo (De trinitate 15 27 50)

Σrsquo αυτές τις τελευταίες παρατηρήσεις ο άγιος Αυγουστίνος κατέληξε microετά από

microια microακροχρόνια προσπάθεια ανάλυσης της ανθρώπινης ψυχής microε τον δηλωmicroένο

σκοπό να ασκήσει τον νου των αναγνωστών που απαιτούσαν microια λογική εξήγηση του

microυστηρίου Ο ίδιος όmicroως έχει πάντα επίγνωση της αβυσσαλέας απόστασης που

χωρίζει τον ανθρώπινο νου από τον Θεό Ιδού η τελική του βεβαίωση που διαπνέεται

13

από microεγάλη ταπείνωση laquoΕκκινώντας από το δηmicroιούργηmicroα το έργο του Θεού

προσπάθησα όσο microπόρεσα να οδηγήσω αυτούς που απαιτούν λογική γιrsquo αυτά τα

πράγmicroατα να δουν microε τη νόηση όσο ήταν σrsquo αυτούς δυνατόν τα microυστήρια του Θεού

microέσω των δηmicroιουργηmicroένων όντων και κατέφυγα ιδιαίτερα στο λογικό και νοήmicroον

δηmicroιούργηmicroα που δηmicroιουργήθηκε κατrsquo εικόνα Θεού για να microπορέσει να δει σαν σε

ένα κάτοπτρο όσο microπορεί τον Τριαδικό Θεό στη microνήmicroη τη νόηση και τη θέλησή

microαςhellip Ωστόσο υπέδειξα όσο θεωρούσα απαραίτητο ότι αυτή την εικόνα που είναι

έργο της ίδιας Τριάδας και που εφθάρη από δική της αmicroέλεια πρέπει να αποφεύγει

κανείς να την συγκρίνει microε την Τριάδα σαν να ήταν σε όλα όmicroοια microrsquo αυτήν αλλά

πρέπει να βλέπει και microια microεγάλη διαφορά σrsquo αυτή την ισχνή οmicroοιότηταraquo (De Trinitate

15 20 39)

5

πιστεύουmicroε ότι ο Θεός δεν microπορεί να κάνει ένα δώρο κατώτερο από τον εαυτό του

Παρόλα αυτά είναι προσεκτικοί στη διακήρυξη ότι το Άγιο Πνεύmicroα δεν γεννάται από

τον Πατέρα όπως αντιθέτως συmicroβαίνει microε τον Υιό ndashπράγmicroατι ο Χριστός είναι

microονογενήςndash ούτε γεννάται από τον Υιό σαν να επρόκειτο για εγγόνι του Πατέρα

Ωστόσο δεν microπορεί να λεχθεί πως αυτό που είναι (το Πνεύmicroα) δεν οφείλεται σε

κανέναν οφείλεται στον Πατέρα από τον οποίο προέρχονται τα πάντα ακριβώς για

να αποφευχθεί η παραδοχή δύο αρχών χωρίς αρχή πράγmicroα που είναι απολύτως

εσφαλmicroένο και εντελώς παράλογο και το οποίο δεν πρέπει να αποδοθεί στην

καθολική πίστη αλλά στην ατοmicroική πλάνη κάποιων αιρετικώνraquo (De Fide et Symbolo

918-19)

Παρέθεσα δύο εκτενή αποσπάσmicroατα που αφορούν στις σχέσεις microεταξύ των

τριών θείων προσώπων τα οποία αναδεικνύουν την θεολογική πρόοδο του

πρεσβύτερου Αυγουστίνου αυτός είναι σε θέση να αξιολογήσει τα κατορθώmicroατα των

προηγούmicroενων θεολόγων και τα όριά τους καταδικάζει την πλάνη στην οποία είχε

υποπέσει στην αρχή θεωρώντας το Άγιο Πνεύmicroα υιό ακολουθώντας τον Μάριο

Βικτωρίνο και διακηρύσσει microε περισσή σαφήνεια πως ότι είναι το Άγιο Πνεύmicroα το

οφείλει στον Πατέρα που είναι η αρχή απrsquo την οποία προέρχονται τα πάντα Σrsquo αυτά

τα δεδοmicroένα αξίζει να προστεθεί και αυτό που λέει γύρω από το γνώρισmicroα του Αγίου

Πνεύmicroατος αφού εξετάσει διάφορες απόψεις άλλων συγγραφέων δίχως να τους

κατονοmicroάζει όπως του Αmicroβροσίου του Ιλαρίου του Μάριου Βικτωρίνου και άλλων

που δεν είναι εύκολο να εντοπιστούν συmicroπεραίνει επί τη βάσει κάποιων κειmicroένων

της Γραφής ότι το Άγιο Πνεύmicroα laquoείναι η κοινωνία που ονοmicroάζουmicroε είτε θεότητα είτε

αγάπη είτε ευσπλαχνίαraquo που όmicroως δεν πρέπει να κατανοηθεί κατά τρόπο

συmicroπτωmicroατικό διότι laquoστην ουσία του Θεού είναι ουσία όλα όσα microπορούν να

συmicroπεριληφθούν σrsquo αυτήνraquo (ibidem 9 20) Χωρίς να προχωρήσουmicroε σε περαιτέρω

λεπτοmicroέρειες microπορούmicroε να επισηmicroάνουmicroε τελικά ότι σrsquo αυτή την οmicroιλία ο

πρεσβύτερος της Ιππώνος παρουσιάζεται καλά πληροφορηmicroένος γύρω από το

τριαδολογικό ζήτηmicroα Παρότι οι πηγές του περιορίζονται στη λατινική γραmicromicroατεία

γνωρίζει τουλάχιστον κάποια έργα του αγίου Αθανασίου και πιθανόν γνωρίζει την

πραγmicroατεία Περί Αγίου Πνεύmicroατος του ∆ιδύmicroου του Τυφλού η οποία είχε πρόσφατα

microεταφραστεί στα λατινικά από τον Ιερώνυmicroο

Το De Trinitate Ζητήmicroατα και microέθοδος

Περνάmicroε λοιπόν στην πραγmicroατεία De Trinitate που είναι αναmicroφισβήτητα το πιο

ώριmicroο θεολογικό έργο του αγίου Αυγουστίνου και κατά τη γνώmicroη microου σύνολης της

λατινικής πατερικής γραmicromicroατείας Μολονότι πρόκειται για ένα έργο που microελετήθηκε

πολύ θεωρώ ότι δεν κατανοήθηκε πάντα microε τον καλύτερο τρόπο και ότι πολλές

κριτικές απόψεις που διατυπώθηκαν εναντίον του οφείλονται σε παρανοήσεις Ο

επίσκοπος Ιππώνος γνωρίζει πολύ καλά ότι τα πιο σηmicroαντικά θεολογικά ζητήmicroατα

έχουν εξεταστεί και λυθεί από θεολόγους οι οποίοι κατά τον 4ο αιώνα είχαν

αγωνιστεί κατά του σαβελλιανισmicroού και του αρειανισmicroού υπερασπιζόmicroενοι την πίστη

τόσο την τέλεια θεότητα του Υιού και την ισότητά του microε τον Πατέρα όσο και τη

θεότητα του Αγίου Πνεύmicroατος και την εκπόρευσή του από τον Πατέρα Γιrsquo αυτό

αναλαmicroβάνει να απαντήσει σε ερωτήmicroατα που microέχρι τότε δεν είχαν εξετασθεί

επαρκώς ή να διορθώσει ιδέες που θεωρούσε εσφαλmicroένες ή επισφαλείς Στο De

Trinitate 1 4 7 ανακεφαλαιώνει τα ουσιώδη σηmicroεία της πίστης της Εκκλησίας microε την

εισαγωγική δήλωση laquoΌλοι οι ερmicroηνευτές των ιερών Βιβλίων της Παλαιάς και της

Καινής ∆ιαθήκης που έγραψαν πριν από microένα γύρω από την Τριαδικότητα του Θεού

και τους οποίους εγώ microπόρεσα να διαβάσω αυτό ήθελαν να διδάξουν σύmicroφωνα microε τις

Γραφέςraquo για να δηλώσει συmicroπερασmicroατικά laquoΑυτή είναι η πίστη microου γιατί αυτή είναι

6

η καθολική πίστηraquo Αmicroέσως microετά περνά στην επισήmicroανση των ζητηmicroάτων τα οποία

για κάποιους αποτελούν αιτία ταραχής και γιrsquo αυτό χρήζουν διευκρινίσεων Ο

πρωταρχικός του στόχος είναι να απαντήσει στους laquoαmicroετροεπείς επικριτέςraquo (laquogarruli

ratiocinatoresraquo) εθνικούς και αιρετικούς που απαιτούσαν microια λογική εξήγηση της

τριαδολογικής πίστης της Εκκλησίας χωρίς να την αποδέχονται για να τους

αποδείξει ότι προτού ζητήσουν λογική εξήγηση είναι απαραίτητο να πιστέψουν διότι

στη νόηση φθάνει κανείς microέσω της πίστης σrsquo αυτό τον στόχο αφιερώνει το δεύτερο

microέρος του έργου από το όγδοο microέχρι το δέκατο τέταρτο βιβλίο όπου καταφεύγει στις

ψυχολογικές αναλογίες (analogie) για να διαλεχθεί κυρίως αυτούς που ακόmicroη δεν

πιστεύουν

Τα ζητήmicroατα πάνω στα οποία κλήθηκε να δώσει microια λογική εξήγηση (reddere

rationem) ήταν τρία α) Πώς είναι δυνατόν αν ο Πατέρας είναι Θεός ο Υιός είναι

Θεός και το Άγιο Πνεύmicroα είναι Θεός να πρόκειται για ένα microόνο Θεό και όχι για

τρεις (β) Αν τα τρία πρόσωπα ενεργούν πάντα αδιαχώριστα στον κόσmicroο και στην

ιστορία πώς εξηγείται να ήταν microόνο ο Υιός που ενσαρκώθηκε έπαθε αναστήθηκε

και αναλήφθηκε στον ουρανό και κατά τη βάπτιση στον ποταmicroό Ιορδάνη microόνο ο

Πατήρ αυτός που ακούστηκε και microόνο το Άγιο Πνεύmicroα που κατήλθε εν είδει

περιστεράς (γ) Τέλος πώς είναι δυνατόν το Άγιο Πνεύmicroα να είναι το Πνεύmicroα του

Πατέρα και του Υιού αλλά να microην γεννήθηκε ούτε από τον Πατέρα ούτε από τον Υιό

ούτε και από τους δύο (De Trinitate 1 58) Όσον αφορά στο πρώτο microέρος της

πραγmicroατείας αντιθέτως αφιερώνει τα τέσσερα πρώτα βιβλία για να αποδείξει ότι η

τριαδολογική πίστη της Εκκλησίας θεmicroελιώνεται στη Γραφή προτείνοντας κάποιους

κανόνες που πρέπει να ακολουθεί κανείς στην ερmicroηνεία των κειmicroένων για να

αποφύγει να θεωρήσει τον Υιό κατώτερο του Πατέρα και το Άγιο Πνεύmicroα κατώτερο

και του Υιού όπως κάνουν οι αρειανόφρονες στη συνέχεια από το πέmicroπτο microέχρι το

έβδοmicroο βιβλίο αmicroφισβητεί την ορθότητα κάποιων όρων και κάποιων επιχειρηmicroάτων

που χρησιmicroοποίησαν οι προγενέστεροι θεολόγοι για να εκφράσει καλύτερα τις

τριαδικές σχέσεις και να αποφύγει microια εσφαλmicroένη κατανόηση της γέννησης του Υιού

Όπως microπορεί κανείς να διαπιστώσει το De Trinitate είναι ένα πρωτότυπο

έργο το οποίο ο άγιος Αυγουστίνος δεν επιδιώκει να πραγmicroατευθεί όλα τα ζητήmicroατα

γύρω από την Τριάδα και να επαναλάβει πράγmicroατα που έχουν ήδη λεχθεί από άλλους

αλλά microάλλον αφενός να επισηmicroάνει τη αξιοποίηση της Γραφής των θεολογικών όρων

ακόmicroη και συγκεκριmicroένων επιχειρηmicroάτων που περιέχονται σε προγενέστερες

τριαδολογικές πραγmicroατείες για να περιορίσει σφάλmicroατα και συγχύσεις και αφετέρου

να απαντήσει στις ενστάσεις των microη πιστών που προκαλούν την Εκκλησία σχετικά τη

λογικότητα της τριαδολογικής της πίστης για να τους πείσει ότι προτού ζητήσουν

εξηγήσεις θα ήταν λογικό να πιστέψουν (De Trinitate 15 40 44) σύmicroφωνα microε microια

θεmicroελιώδη αρχή της σκέψης του που διατυπώνεται αποφθεγmicroατικά στη φράση

laquocrede ut intelligasraquo (laquoπίστεψε για να κατανοήσειςraquo) Πολλοί microελετητές και θεολόγοι

των ηmicroερών microας δυστυχώς ενίοτε παραθεωρούν τις προθέσεις του αγίου

Αυγουστίνου καθώς και την επιφυλακτικότητα των συmicroπερασmicroάτων του

υπερεκτιmicroώντας τη σηmicroασία που απέδιδε στις ψυχολογικές αναλογίες και χρεώνοντας

στο δικό του εγχείρηmicroα την ευθύνη των microεταγενέστερων εmicroβαθύνσεων επί του

θέmicroατος

Θα σταθώ τώρα στα σπουδαιότερα σηmicroεία της πραγmicroατείας για να αναδείξω

την τριαδολογική αντίληψη που το διέπει Σύmicroφωνα microε τον άγιο Αυγουστίνο η

τριαδική ζωή είναι ουσιαστικά microια ζωή κοινωνίας και τα τρία πρόσωπα διακρίνονται

microεταξύ τους microέσω microιας διαφορετικής σχέσης αγάπης ο Πατέρας είναι laquoκάποιος που

αγαπά αυτόν που έχει αρχή από τον ίδιοraquo ο Υιός είναι laquoκάποιος που αγαπά αυτόν

από τον οποίο αντλεί την αρχήraquo το Άγιο Πνεύmicroα laquoείναι η ίδια η αγάπηraquo laquoτο Άγιο

7

Πνεύmicroαraquo διευκρινίζει laquoείναι κάτι κοινό στον Πατέρα και στον Υιό οτιδήποτε είναι

αυτό ή πιο συγκεκριmicroένα είναι η ίδια η οmicroοούσια και αιώνια κοινωνία αν το όνοmicroα

της φιλίας της ταιριάζει ας αποκαλείται και έτσι αλλά είναι ακριβές να την αποκαλεί

κανείς αγάπηraquo (De Trinitate 6 57)

Μια πολύ κολακευτική κρίση γιrsquo αυτή την αντίληψη διατύπωσε ο ορθόδοξος

ρώσος Σ Μπουλγκάκωφ ο οποίος αναγνώρισε στον άγιο Αυγουστίνο laquomicroια

πραγmicroατική ανακάλυψη για την τριαδο-πνευmicroατολογικήraquo θεολογία εφόσον laquoπρώτος

εκφράζει την ιδέα της Παναγίας Τριάδος νοούmicroενης ως αγάπης πράγmicroα που

απουσιάζει εντελώς από την ανατολική θεολογίαraquo κατά τον ρώσο διανοητή ο

Αυγουστίνος ανοίγει έναν τριαδολογικό ορίζοντα που laquoδεν είναι πλέον αποκλειστικά

ουσιοκρατικός όπως στο παρελθόν αλλά ήδη προσωποκρατικόςraquo (Il Paraclito σ 91)

Ωστόσο σύmicroφωνα microε κάποιους δυτικούς θεολόγους η καινοτόmicroος σύλληψη του

microυστηρίου του Θεού στην προοπτική της δι-υποκειmicroενικότητας και της αγάπης

υπήρξε στον Αυγουστίνο microόνο microια ενόραση την οποία εγκατέλειψε σύντοmicroα για να

ακολουθήσει την οδό των ψυχολογικών αναλογιών Έγραψε για παράδειγmicroα ο Piero

Coda laquoη via caritatis δηλαδή η γνώση του Θεού microέσω της εmicroπειρίας και της

αναλογίας της αγάπης ως διαπροσωπικής σχέσης και αmicroοιβαιότητας δεν αποκλείεται

αξιωmicroατικά από τον Αυγουστίνο ο οποίος θεωρεί microόνο πως δεν έχει έρθει ακόmicroη η

στιγmicroή να διεισδύσει στο microυστήριο ώστε εντέλει να αφήνει την εντύπωση πως η

άλλη οδός εκείνη της εσωτερικότητας του νοός είναι microάλλον ένα έγκυρο αλλά

προσωρινό τέχνασmicroα παρά microια οριστική επιλογήraquo (P Coda Agostino e la via

caritatis σ 34 σηmicro 38)

Σχετικά microε αυτές τις κρίσεις θα ήθελα να επισηmicroάνω τα ακόλουθα Είναι

αλήθεια πως ο Αυγουστίνος δεν ακολούθησε τη via caritatis για να ερmicroηνεύσει το

τριαδικό microυστήριο αλλά την ψυχολογική οδό Η επιλογή αυτή οφειλόταν στο γεγονός

ότι ήθελε να ερmicroηνεύσει microε τη λογική και συνεπώς microέσω των αναλογιών τα τρία

προαναφερθέντα ερωτήmicroατα και γιrsquo αυτό τον σκοπό δεν του χρησίmicroευε τόσο η via

caritatis όσο η ψυχολογική οδός Με άλλα λόγια ο λόγος για τον οποίο κατέφυγε στις

ψυχολογικές αναλογίες πρέπει να αναζητηθεί στις συγκεκριmicroένες στοχεύσεις του

Ήτοι να αποδείξει microε τη λογική ότι τρία διακριτά πράγmicroατα microπορούν να είναι microια

microόνο ουσία ότι παρότι οι ενέργειες ad extra είναι κοινές και στα τρία πρόσωπα

έπρεπε να ενσαρκωθεί ο Υιός να εξηγήσει τέλος microε ποια έννοια η εκπόρευση του

Αγίου Πνεύmicroατος είναι διαφορετική από τη γέννηση Ωστόσο παρά τη συγκεκριmicroένη

του επιλογή ο επίσκοπος Ιππώνος δεν έπαψε ποτέ να στοχάζεται την αγία Τριάδα microε

όρους διαπροσωπικούς και αγαπητικούς ο Πατέρας και ο Υιός γνωρίζονται αmicroοιβαία

και αmicroοιβαία αγαπώνται προαιωνίως εν τη κοινωνία του Αγίου Πνεύmicroατος Επιπλέον

ο Αυγουστίνος δεν έπαψε να στοχάζεται τη γέννηση του Υιού microε όρους

διυποκειmicroενικότητας microάλιστα ακριβώς αυτή η ιδέα βρίσκεται στο θεmicroέλιο της

σύλληψης γύρω από την εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος από τον Πατέρα και από

τον Υιό

Η γέννηση στον Θεό

Σrsquo αυτά λοιπόν τα θέmicroατα θα ήθελα τώρα να εστιάσω την προσοχή microας Στα βιβλία

VI-VII του έργου De Trinitate ο άγιος Αυγουστίνος αντιmicroετωπίζει το δύσκολο

πρόβληmicroα της γέννησης στον Θεό Ο στοχασmicroός του εκκινεί από ένα επιχείρηmicroα που

κάποιοι λατίνοι θεολόγοι είχαν αντιτάξει στους αρειανόφρονες για να διακηρύξουν

τη συναϊδιότητα του Υιού microε τον Πατέρα Το επιχείρηmicroα ήταν το ακόλουθο laquoΑν ο

Υιός του Θεού είναι η δύναmicroη και η σοφία του Θεού και αν ο Θεός δεν υπήρξε ποτέ

δίχως τη δύναmicroη και τη σοφία ο Υιός είναι συναΐδιος microε τον Θεό Πατέρα Όmicroως ο

Απόστολος βεβαιώνει ldquoΟ Χριστός είναι η δύναmicroη και η σοφία του Θεούrdquo (Α΄ Κορ 1

8

24) και είναι ανοησία ο ισχυρισmicroός ότι ο Θεός για κάποιο χρονικό διάστηmicroα δεν είχε

δύναmicroη και σοφία Συνεπώς δεν υπήρξε ποτέ χρόνος κατά τον οποίο δεν υφίστατο ο

Υιόςraquo (De Trinitate VI 11) Ο επίσκοπος Ιππώνος σπεύδει να επισηmicroάνει τις

σοβαρές συνέπειες που πηγάζουν από το συγκεκριmicroένο επιχείρηmicroα laquoΑυτός ο

συλλογισmicroόςraquo γράφει laquomicroας επιβάλλει να πούmicroε ότι ο Θεός Πατέρας δεν είναι σοφός

παρά microόνο εφόσον κατέχει τη σοφία που γέννησε όχι εφόσον είναι από microόνος του η

ίδια σοφία Επιπλέον αν τα πράγmicroατα είναι έτσι πρέπει να εξετάσουmicroε αν και ο ίδιος

ο Υιός microπορεί να αποκαλείται ldquoΣοφία της Σοφίαςrdquo όπως αποκαλείται ldquoΘεός εκ

Θεούrdquo και ldquoΦως εκ Φωτόςrdquo στην περίπτωση που ο Πατέρας δεν είναι η ίδια η σοφία

αλλά ο γεννήτορας της σοφίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτή την υπόθεση γιατί ο Πατέρας δεν

είναι και γεννήτορας της δικής του microεγαλοσύνης και της δικής του αγαθότητας της

δικής του αιωνιότητας και της δικής του παντοδυναmicroίας ώστε να microην είναι ο ίδιος η

microεγαλοσύνη του η αγαθότητά του η αιωνιότητά του και η παντοδυναmicroία του αλλά

microεγάλος για τη microεγαλοσύνη που γέννησε αγαθός για την αγαθότητα αιώνιος για την

αιωνιότητα παντοδύναmicroος για την παντοδυναmicroία που γεννήθηκε απrsquo αυτόν microε τον

ίδιο τρόπο που αυτός δεν είναι ο ίδιος η σοφία του αλλά σοφός χάρη στη σοφία που

γεννήθηκε απrsquo αυτόνraquo (στο ίδιο 2)

Οι σοβαρές λογικές συνέπειες που επισηmicroαίνονται εδώ βέβαια δεν είχαν

προβλεφθεί από εκείνους τους καθολικούς θεολόγους που ήθελαν να αντιταχθούν

στον αρειανισmicroό όπως δεν ήταν microόνο το αποτέλεσmicroα της αυστηρής αυγουστίνειας

διαλεκτικής στην πραγmicroατικότητα αυτές οι συνέπειες εξέφραζαν microια νεοπλατωνικής

έmicroπνευσης κατανόηση της γέννησης του Υιού όπως τη διαβάζουmicroε στις

αντιαρειανικές πραγmicroατείες του Μάριου Βικτωρίνου Πράγmicroατι σύmicroφωνα microε τον

Πλωτίνο ο Ένας η Αρχή όλων των όντων είναι πάνω από την ουσία από τη νόηση

και από τη ζωή Με τη δράση του ο Ένας αυτοπροσδιορίζεται αυτοκαθορίζεται και

έτσι γεννά τον Νου τη θεία νόηση που συνιστά το κατrsquo εξοχήν Είναι την κατrsquo

εξοχήν Νόηση και την κατrsquo εξοχήν Ζωή Στο πλαίσιο αυτού του microοντέλου σκέψης ο

Μάριος Βικτωρίνος υπερασπίστηκε το οmicroοούσιον της Νίκαιας Έτσι παρουσιάζει τη

microοναδική θεία ουσία σύmicroφωνα microε την τριάδα του Πλωτίνου (είναι ζωή νόηση) και

διακρίνει τα τρία θεία πρόσωπα microε το κριτήριο της υπεροχής Κάθε πρόσωπο

αποτελεί laquoείναιraquo laquoζηνraquo και laquoνοείνraquo αλλά ο Πατέρας είναι laquoπερισσότερο (magis)

ουσίαraquo ο Υιός laquoπερισσότερο ζωήraquo και το Άγιο Πνεύmicroα laquoπερισσότερο σοφίαraquo Εν

ολίγοις ο Υιός είναι η πραγmicroάτωση όλων αυτών που ο Πατέρας είναι εν δυνάmicroει Γιrsquo

αυτό η γέννησή του είναι microάλλον microια αυτογέννηση Ωστόσο πέρα από το παράλογο

της ιδέας της αυτογέννησης microια παρόmicroοια αντίληψη αν από τη microια πλευρά

κατοχύρωνε ικανοποιητικά την οmicroοουσιότητα των θείων προσώπων από την άλλη

υποβάθmicroιζε υπερβολικά τη microεταξύ τους διάκριση η οποία θα εξασφαλιζόταν

καλύτερα microε σχεσιακούς όρους

Ο άγιος Αυγουστίνος που είχε διαβάσει τα αντιαρειανικές πραγmicroατείες του

Μάριου Βικτωρίνου κατά τους microήνες που προηγήθηκαν της βάπτισής του ανέλαβε να

διορθώσει αυτή την τριαδολογική αντίληψη καθοδηγούmicroενος από τον κανόνα της

πίστης που εmicroπνέεται από τη Γραφή και εκφράζεται στο Σύmicroβολο της Νίκαιας ο

Υιός είναι laquoΘεός εκ Θεούraquo και laquoΦως εκ Φωτόςraquo Σύmicroφωνα microε αυτόν τον κανόνα όλες

οι απόλυτες τελειότητες συνθέτουν τη microοναδική θεία ουσία και είναι κοινές και στα

τρία πρόσωπα τα οποία σύmicroφωνα microε αυτή την προοπτική αποδεικνύονται απολύτως

ίσα Όmicroως αυτές οι απόλυτες τελειότητες είναι κατrsquo αρχάς στον Πατέρα την αρχή

ολόκληρης της θεότητας και απrsquo αυτόν όπως από microια πηγή περνούν στον Υιό microέσω

της γέννησης και στο Άγιο Πνεύmicroα microέσω της εκπόρευσης

Θεmicroελιώδους σηmicroασίας είναι το κείmicroενο που διαβάζουmicroε στο Κατά Ιωάννην

Ευαγγέλιο laquoώσπερ γαρ ο πατήρ έχει ζωήν εν rαυτώ ούτως έδωκε και τω υιώ ζωήν

9

έχειν εν εαυτώraquo (Ιω 5 26) το οποίο ο άγιος Αυγουστίνος σχολιάζει ως εξής laquoΤι

σηmicroαίνει ldquoο πατήρ έχει ζωήν εν εαυτώrdquo Ότι δεν έχει τη ζωή από κάποιον άλλο αλλά

εν εαυτώ Η αρχή της ζωής είναι εν εαυτώ δεν έχει microια άλλη πηγή δεν προέρχεται

από άλλους δεν την πήρε microε δάνειο ούτε microετέχοντας σε microια άλλη διαφορετική ζωή

απrsquo αυτό που είναι ο ίδιος αλλά την έχει εν εαυτώ microε τρόπο που αυτός είναι η ίδια η

ζωή τουhellip Συνεπώς microεταξύ Πατέρα και Υιού υφίσταται microόνο η εξής διαφορά ότι ο

Πατέρας έχει εν εαυτώ τη ζωή χωρίς να τη λαmicroβάνει από κανένα ενώ ο Υιός έχει εν

εαυτώ τη ζωή που ο Πατέρας του έδωσεraquo (Commento al Vangelo di Giovanni 19 11)

Στη ίδια επίσης πραγmicroατεία αναρωτιέται laquoΤι είναι αυτό που έδωσε ο Πατέρας στον

Υιόraquo Και απαντά laquoΤου έδωσε το να είναι Υιός τον γέννησε για να είναι η ζωή

Αυτό είναι το νόηmicroα των λέξεων ldquo έδωκε και τω υιώ ζωήν έχειν εν εαυτώ rdquo δηλαδή

του έδωσε να κατέχει τη ζωή χωρίς την ανάγκη να πρέπει να την λάβει όπως αυτός

που την έχει κατά microετοχήν Πράγmicroατι αν ο Υιός είχε τη ζωή κατά microετοχήν θα

microπορούσε να τη χάσει και να αποmicroείνει δίχως ζωή πράγmicroα που για τον Υιό δεν

microπορεί κανείς ούτε να αποδεχθεί ούτε να σκεφτεί ούτε να πιστέψειraquo (ibidem 1913)

Φυσικά ο Υιός έλαβε από τον Πατέρα όχι microόνο τη ζωή αλλά όλα όσα είναι και

έχει Από τα λόγια του Χριστού στο Ευαγγέλιο συνάγεται laquoπrντα όσα έχει ο πατήρ

εmicror εστιraquo (Ιω 16 15) Σχολιάζει ο άγιος Αυγουστίνος laquoΛοιπόν όλα τα πράγmicroατα

που ο Πατέρας έχει τα έδωσε στον Υιό γεννώντας τον και ο Υιός τα έλαβε

γεννώmicroενος Ούτε ο Πατέρας έχασε αυτό που είχε δίδοντάς το ούτε ο Υιός έλαβε

όταν υπήρχε και δεν είχε Αλλά όπως ο Πατέρας δίδοντας στον Υιό όλα αυτά που είχε

παρέmicroεινε κάτοχος όλων έτσι και ο Υιός δεν παρέmicroεινε ποτέ δίχως αυτό που όχι από

ανάγκη αλλά εκ γεννήσεως έλαβε ως Υιός επειδή ποτέ δεν microπορούσε να microην είναι

γεννηθείς και είχε πάντα όλα αυτά χωρίς τα οποία δεν θα γεννιόταν πράγmicroατι

γεννήθηκε αναλλοίωτος επειδή είναι πάντα γεννηθείςraquo (c Max 2 14 7) Ο Πατέρας

συνεπώς έδωσε στον Υιό τη θεία ισότητα αποτελεί προσβολή τόσο κατά του Πατέρα

όσο και κατά του Υιού να λέγει κανείς ότι laquoο Πατέρας δεν microπόρεσε ή δεν θέλησε να

γεννήσει έναν Υιό ίσο microε αυτόν και πως ο Υιός δεν microπόρεσε να γεννηθεί ίσος microε τον

Πατέρα Ο Θεός δεν θέλει να υmicroνείται ως Πατέρας κατά τρόπο ώστε να λέγεται ότι

γέννησε αφεαυτού έναν Υιό χειρότερο απrsquo αυτόνraquo (c Max 2 25) Όταν λοιπόν

γίνεται λόγος για γέννηση στον Θεό δεν εννοείται τίποτε άλλο από το ότι έχοντας ο

Θεός Πατέρας κατrsquo αρχάς το είναι τη ζωή και κάθε άλλη απόλυτη τελειότητα εν

εαυτώ έδωσε και στον Υιό όλα αυτά που ο ίδιος είναι και κατέχει έτσι ώστε ο Υιός

να είναι σε όλα ίδιος microrsquo εκείνον η τέλεια Εικόνα του το Λόγος του και η Σοφία του

microrsquo ένα λόγο η Αλήθεια

Η εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος

Όσον αφορά στην εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος ο άγιος Αυγουστίνος

οmicroολογεί ταπεινά και microάλιστα σε ένα από τα τελευταία του κείmicroενα ότι δεν είναι σε

θέση να την διακρίνει από τη γέννηση του Υιού (c Max 2 14 1) Γνωρίζει φυσικά

ότι η Γραφή αναφέρεται στον Υιό ως Μονογενή του Πατρός ενώ για το Άγιο Πνεύmicroα

λέει ότι laquoεκπορεύεται εκ του Πατρόςraquo Συνεπώς η γέννηση πρέπει να είναι

διαφορετική από την εκπόρευση Επιπλέον ο επίσκοπος Ιππώνος γνωρίζει ότι στη

Γραφή το Άγιο Πνεύmicroα αποκαλείται Πνεύmicroα του Πατρός και Πνεύmicroα του Υιού Το

Πνεύmicroα είναι συνεπώς κοινό στον Πατέρα και στον Υιό Ισχυρίζεται ωστόσο ότι το

Πνεύmicroα principaliter εκπορεύεται microεν από τον Πατέρα αλλά εκπορεύεται από κοινού

από τον Πατέρα και από τον Υιό Γιατί και από τον Υιό Ο πρώτος λόγος πρέπει να

αναζητηθεί στην οικονοmicroία της σωτηρίας η πνοή στο πρόσωπο των microαθητών και τα

λόγια του αναστηmicroένου Χριστού laquoλάβετε πνεύmicroα άγιονraquo (Ιω 10 22) δεν είναι παρά

laquoη ένδειξη microέσω ενός κατάλληλου συmicroβόλου ότι το Άγιο Πνεύmicroα δεν εκπορεύεται

10

microόνο εκ του Πατρός αλλά και εκ του Υιούraquo (De Trinitate 4 20 29) Συνεπώς

αντίθετα microε όσα έχουν λεχθεί και γραφεί από πολλούς ο άγιος Αυγουστίνος είναι

απόλυτα πεπεισmicroένος ότι οι τριαδικές σχέσεις γνωρίζονται microέσω της ιστορίας της

σωτηρίας microε άλλα λόγια ότι στη θεολογία3 φθάνει κανείς microέσω της οικονοmicroίας

4

Όmicroως όπως έχουmicroε ήδη προαναφέρει η εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος από

τον Πατέρα και από τον Υιό θεmicroελιώνεται και στην διυποκειmicroενική περί γεννήσεως

αντίληψη την οποία σχολιάσαmicroε παραπάνω Πράγmicroατι είναι σαφές πως βάσει του

αξιώmicroατος πως ο Πατέρας είναι η αρχή όλων όσα έχει ο Υιός πρέπει να θεωρηθεί ότι

laquoο Πατέρας έχει εν εαυτώ και το γνώρισmicroα να είναι αρχή της εκπόρευσης του Αγίου

Πνεύmicroατος και ότι έδωσε εξίσου στον Υιό να είναι αρχή της εκπόρευσης του ίδιου

Πνεύmicroατοςhellip Αν πράγmicroατι όλα όσα έχει ο Υιός τα λαmicroβάνει από τον Πατέρα

λαmicroβάνει από Αυτόν και το να είναι η αρχή απrsquo όπου εκπορεύεται το Άγιο Πνεύmicroαraquo

Συνεπώς laquoο Υιός γεννήθηκε από τον Πατέρα το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται κατrsquo

αρχάς (principaliter) από τον Πατέρα και από κοινού και από τους δύο δυνάmicroει του

δώρου που ο Πατέρας χωρίς καmicroιά microεσολάβηση χρόνου έκανε στον Υιό (De Trinitate

15 26 47) Κάποιος θα microπορούσε να αντιτείνει γιατί τότε ο Υιός στο Ευαγγέλιο

λέγει ότι το Πνεύmicroα εκπορεύεται από τον Πατέρα (Ιω 15 26) Απαντά ο άγιος

Αυγουστίνος laquoΓια ποιον άλλο λόγο αν όχι διότι ο Υιός συνηθίζει να αναφέρει και

αυτό που είναι δικό του σε Αυτόν από τον οποίο ο ίδιος έχει αρχή Μrsquo αυτή την

έννοια λέγει ldquoη εmicroή διδαχή ουκ εστιν εmicroή αλλά του πrmicroψαντrς microε rdquo (Ιω 7 16) Αν

εδώ λοιπόν εννοείται ως δική του η διδασκαλία την οποία όmicroως δηλώνει όχι δική του

αλλά του Πατέρα πόσο περισσότερο πρέπει να εννοηθεί ως εκπορευόmicroενο και από

αυτόν το Άγιο Πνεύmicroα στο κείmicroενο όπου λέγει ότι εκπορεύεται από τον Πατέρα χωρίς

να λέει δεν εκπορεύεται από εmicroένα Από Εκείνον από τον οποίο λαmicroβάνει το να είναι

Θεός (είναι πράγmicroατι Θεός εκ Θεού) από αυτόν λαmicroβάνει και το να είναι και ο ίδιος

αρχή από την οποία εκπορεύεται το Άγιο Πνεύmicroα Ωστόσο ότι το Άγιο Πνεύmicroα

εκπορεύεται και από τον Υιό όπως εκπορεύεται από τον Πατέρα ο Υιός το λαmicroβάνει

από τον ίδιο τον Πατέρα Έτσι κατανοούmicroε και microε ποιο τρόπο όσο microπορεί να γίνει

κατανοητό από ανθρώπους αδύναmicroους σαν κι εmicroάς γιατί δεν λέγεται ότι το Πνεύmicroα

γεννήθηκε αλλά microάλλον ότι εκπορεύεται εξαιτίας του γεγονότος ότι αν λεγόταν ότι

και αυτό ήταν υιός θα ήταν υιός και των δύο προσώπων πράγmicroα που θα αποτελούσε

τη microεγαλύτερη ανοησίαraquo (hellip) Εν πάση περιπτώσει πρέπει να έχουmicroε υπόψη microας ότι

laquoτο Άγιο Πνεύmicroα δεν εκπορεύεται από τον Πατέρα εν τω Υιώ και έπειτα από τον Υιό

για να εξαγιάσει το δηmicroιούργηmicroα αλλά εκπορεύεται από τον ένα και από τον άλλο

ταυτόχρονα (De trinitate 15 27 48) Πραγmicroατευόmicroενοι έπειτα την αιωνιότητα στην

οποία ζει ο Θεός είναι ανόητο να αναρωτιόmicroαστε αν συνέβη πρώτα η εκπόρευση ή η

γέννηση τόσο η microια όσο και η άλλη είναι άχρονες

Η αγάπη είναι το ιδιαίτερο όνοmicroα του Αγίου Πνεύmicroατος

Οι προηγούmicroενες παρατηρήσεις θεmicroελιωmicroένες στη διδασκαλία της Αγίας

Γραφής απευθύνονται κατά κύριο λόγο στους πιστούς Σε αυτούς που ζητούν microια

λογική εξήγηση ακόmicroη και χωρίς να πιστεύουν ο άγιος Αυγουστίνος επιφυλάσσει

την προσφυγή στην ψυχολογική αναλογία Αυτή η προσφυγή όmicroως προϋποθέτει ότι

ο Υιός είναι όντως ο Λόγος του Θεού και το Άγιο Πνεύmicroα η αγάπη ή η ευσπλαχνία

του Πατέρα και του Υιού Όmicroως ενώ η Γραφή διδάσκει ρητά πως ο Υιός είναι ο

Λόγος του Θεού δεν λέγει microε ανάλογη σαφήνεια ότι το Άγιο Πνεύmicroα είναι η αγάπη

Ο άγιος Αυγουστίνος έχει πλήρη επίγνωση του συγκεκριmicroένου δεδοmicroένου Γράφει

3 Ελληνικά στο πρωτότυπο

4 Ελληνικά στο πρωτότυπο

11

σχετικά laquoΤο Άγιο Πνεύmicroα σύmicroφωνα microε τη Γραφή δεν είναι το Πνεύmicroα microόνο του

Πατέρα ούτε microόνο του Υιού αλλά και των δύο (πρβλ Μτ 10 20 Γαλ 4 6) και γιrsquo

αυτό υπαινίσσεται σrsquo εmicroάς την κοινή αγάπη microε την οποία συνδέονται αmicroοιβαία ο

Πατέρας και ο Υιός Όmicroως ο Λόγος του Θεού για να microας εκπαιδεύσει microας καλεί να

αναζητήσουmicroε πράγmicroατα όχι προφανή αλλά πράγmicroατα που πρέπει να διερευνηθούν

εις βάθος και να εξαχθούν εκ βάθους microε microια πολύ microεγαλύτερη microελέτη Η Αγία Γραφή

πράγmicroατι δεν λέγει το Άγιο Πνεύmicroα είναι η αγάπη αν το είχε πει το εν λόγω ζήτηmicroα

θα είχε αποσαφηνισθεί Μα λέγει Ο Θεός είναι αγάπηraquo Όmicroως δυνάmicroει αυτής της

βεβαίωσης laquomicroπορεί να ονοmicroασθεί αγάπη και ο Πατέρας και ο Υιός και το Άγιο

Πνεύmicroα και τα τρία πρόσωπα microαζί microια microοναδική αγάπη όπως ονοmicroάζεται σοφία και ο

Πατέρας και ο Υιός και το Άγιο Πνεύmicroα και τα τρία πρόσωπα όχι τρεις αλλά microία

microόνο σοφίαhellip Και όmicroως δεν είναι χωρίς λόγο που σrsquo αυτή την Τριάδα ονοmicroάζεται

Λόγος του Θεού microόνο ο Υιός ∆ωρεά του Θεού microόνο το Άγιο Πνεύmicroα και Θεός

Πατέρας Αυτός από τον οποίο γεννήθηκε ο Λόγος και από τον οποίο εκπορεύεται

κατrsquo αρχάς το Άγιο Πνεύmicroα Προσέθεσα κατrsquo αρχάς ndashαποσαφηνίζει επιπλέονndash γιατί

διαβάζουmicroε ότι το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται και από τον Υιό Μα και αυτό του έχει

δώσει ο Πατέρας όχι βέβαια όταν ήδη υφίστατο και ακόmicroη δεν τον είχε γιατί όλα

όσα έδωσε στον microονογενή Λόγο του τα έδωσε γεννώντας τον Αυτός τον γέννησε microε

τρόπο ώστε το κοινό τους δώρο να εκπορεύεται και από τον Υιό και το Άγιο Πνεύmicroα

να είναι το Πνεύmicroα και των δύο (De Trinitate 15 17 28-29)

Αφού επαναλάβει αυτή τη διευκρίνιση τελικά ο άγιος Αυγουστίνος

προσφέρει τη θεmicroελιωmicroένη στη Γραφή απόδειξη ότι στο Άγιο Πνεύmicroα ανήκει το

ιδιαίτερο όνοmicroα της αγάπης Η επιχειρηmicroατολογία του είναι η ακόλουθη laquoΌπως

λοιπόν ο microοναδικός Λόγος του Θεού λαmicroβάνει ως ιδιαίτερο το όνοmicroα της σοφίας

παρόλο που όταν ο όρος χρησιmicroοποιείται γενικά και το Άγιο Πνεύmicroα και ο Πατέρας

είναι σοφία έτσι το Άγιο Πνεύmicroα λαmicroβάνει ως ιδιαίτερο το όνοmicroα της αγάπης

παρόλο που όταν ο όρος χρησιmicroοποιείται γενικά και ο Πατέρας και ο Υιός είναι

αγάπη Όmicroως ο Λόγος του Θεού δηλαδή ο microονογενής Υιός του Θεού αποκαλείται

ρητά σοφία του Θεού δια του στόmicroατος του Αποστόλου όταν λέγει laquoτον Χριστόν

Θεού δύναmicroιν και Θεού σοφίανraquo (Α΄ Κορ 1 24) ενώ για να βρει κανείς ένα εδάφιο

στο οποίο το Άγιο Πνεύmicroα αποκαλείται αγάπη θα πρέπει να διερευνήσει προσεκτικά

τα γραπτά του Ιωάννη Αυτός αφού λέγει ldquoΑγαπητοr αγαπώmicroεν αλλrλους ότι η

αγrπη εκ τού Θεού εστιrdquo προσθέτει αmicroέσως ldquoκαι πας ο αγαπών εκ του Θεού

γεγrννηται καr γινrσκει τrν Θεrν Ο microη αγαπών ουκ έγνω τον Θεόν ότι ο Θεός

αγrπη εστrνrdquo(Α΄ Ιω 4 7-8) Είναι σαφές ndashπαρατηρεί ο άγιος Αυγουστίνοςndash ότι εδώ

ονοmicroάζει Θεό την αγάπη (dilectio) την οποία πριν είχε βεβαιώσει ότι είναι εκ του

Θεού Η αγάπη είναι συνεπώς Θεός εκ Θεού Μα επειδή ο Υιός γεννήθηκε από τον

Θεό Πατέρα και το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται από τον Θεό Πατέρα νοmicroιmicroοποιείται

κανείς να αναρωτηθεί σε ποιο από τα δύο πρόσωπα πρέπει κατά προτίmicroηση να

αφορά η φράση ο Θεός είναι αγάπη Μόνο ο Πατέρας πράγmicroατι είναι Θεός χωρίς να

είναι Θεός εκ Θεού συνεπώς η αγάπη που είναι τόσο ο Θεός όσο και εκ Θεού είναι ή

ο Υιός ή το Άγιο Πνεύmicroα Μα στους επόmicroενους στίχους ο Ιωάννης αφού microιλήσει για

την αγάπη του Θεού όχι για την αγάπη microε την οποία εmicroείς αγαπούmicroε τον Θεό αλλά

γιrsquo αυτήν microε την οποία αυτός ο ίδιος microας αγάπησε και έστειλε τον Υιό του ως

εξιλαστήριο θύmicroα για τις αmicroαρτίες microας (Α΄ Ιω 4 10) και την οποία χρησιmicroοποιεί για

να microας παροτρύνει να αγαπούmicroε ο ένας τον άλλο ώστε ο Θεός να κατοικήσει microέσα

microας επειδή είχε ορίσει τον Θεό ως αγάπη θέλοντας να εξηγήσει σαφέστερα αυτό το

σηmicroείο προσθέτει ldquoεν τοrτω γινrσκοmicroεν ότι εν αυτώ microrνοmicroεν και αυτός εν ηmicroίν

ότι εκ του Πνεrmicroατος αυτού δrδωκεν ηmicroίνrdquo (Α΄ Ιω 4 13) Αυτό που επιmicroαρτυρεί ότι

εmicroείς microένουmicroε εν τω Θεώ και αυτός εν ηmicroίν είναι το Άγιο Πνεύmicroα που αυτός microας

12

έδωσε όmicroως αυτό είναι έργο της αγάπης Άρα ο Θεός αγάπη είναι το Άγιο Πνεύmicroα

Τελικά λίγο παρακάτω αφού επαναλάβει ότι ο Θεός είναι αγάπη προσθέτει αmicroέσως

laquoΟ Θεός αγάπη εστί και ο microένων εν τη αγάπη εν τω Θεώ microένει και ο Θεός εν αυτώraquo

(Α Ιω 4 16) και γιrsquo αυτό είχε πει πριν ldquoεν τούτω γινώσκοmicroεν ότι εν αυτώ microένοmicroεν

και αυτός εν ηmicroίν ότι εκ του Πνεύmicroατος αυτού δέδωκεν ηmicroίνrdquo ( Α΄ Ιω 4 13)

Συνεπώς αυτό που περιγράφεται στη βεβαίωση πως ο Θεός είναι αγάπη είναι το

Άγιο Πνεύmicroα Να γιατί το Άγιο Πνεύmicroα ο Θεός που εκπορεύεται από τον Θεό αφού

δόθηκε κάποτε στον άνθρωπο τον πυρπολεί από αγάπη για τον Θεό και για τον

πλησίον του όντας αυτό το ίδιο η αγάπη Ο άνθρωπος πράγmicroατι δεν δέχεται παρά

microόνο από τον Θεό την αγάπη για να αγαπήσει τον Θεό Γιrsquo αυτό λίγο νωρίτερα

δηλώνει ldquoΟφείλοmicroεν να τον αγαπούmicroε γιατί αυτός πρώτος microας αγάπησεrdquo (πρβλ Α΄

Ιω 4710) Και ο απόστολος Παύλος λέγει ldquoη αγάπη του Θεού εκκέχυται εν ταις

καρδίαις ηmicroών δια Πνεύmicroατος Αγrου του δοθέντος ηmicroίνrdquo (Ρωmicro 5 5)raquo (De Trinitate

15 17 31)

Η διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης

Η απόδειξη που διατυπώνει εδώ ο Αυγουστίνος για να τεκmicroηριώσει ότι η

αγάπη αποτελεί το ιδιαίτερο όνοmicroα του Αγίου Πνεύmicroατος είναι σίγουρα πιο

κοπιώδης αλλά θεmicroελιωmicroένη πλήρως στη Γραφή Συγκρίνοντάς την microε την απόδειξη

που είχε εκθέσει επί του θέmicroατος στο De fide et symbolo microπορεί να εκτιmicroήσει κανείς

την πρόοδο του συγγραφέα στη microελέτη του Λόγου του Θεού καθώς και microε πόση

επιmicroέλεια είχε στοχαστεί πάνω στο συγκεκριmicroένο ζήτηmicroα Η προσπάθεια να αποδείξει

microε τη λογική microέσω των ψυχολογικών αναλογιών ότι η γέννηση είναι διαφορετική

από την εκπόρευση όπως προανέφερα προϋποθέτει ότι το Άγιο Πνεύmicroα είναι

κυριολεκτικά ο δεσmicroός της αγάπης στην Τριάδα όπως ο Υιός είναι κυριολεκτικά ο

Λόγος του Θεού Για να ολοκληρώσουmicroε λοιπόν τον προβληmicroατισmicroό microας δεν

αποmicroένει παρά να δούmicroε microε ποιο τρόπο σύmicroφωνα microε τον άγιο Αυγουστίνο η

ψυχολογική τριάδα της microνήmicroης της γνώσης και της αγάπης microας βοηθά να

κατανοήσουmicroε αυτή τη διαφορά Περιορίζοmicroαι στην αναφορά της τελικής σύνθεσής

του θυmicroίζοντας microόνο τον πυρήνα της ο λόγος ή η νόηση της ανθρώπινης microνήmicroης

παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε τον Λόγο του Θεού microαζί microε πολλές διαφορές

ενώ η αγάπη ή η θέληση παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε το Άγιο Πνεύmicroα

Έτσι όταν λέmicroε αυτό που γνωρίζουmicroε παρότι δεν προφέρουmicroε ούτε

σκεφτόmicroαστε καmicroιά κατανοητή λέξη οποιασδήποτε ανθρώπινης γλώσσας η

αποθηκευmicroένη στη microνήmicroη γνώση microας γεννά microια σκέψη ή έναν πραγmicroατικό λόγο που

είναι η εικόνα αυτού που βρίσκεται στην microνήmicroη και το οποίο microπορεί να ονοmicroασθεί

υιός Όmicroως για να διαmicroορφώσουmicroε αυτό τον εσωτερικό λόγο είναι απαραίτητη microια

ενέργεια της θέλησης που να ενώνει τον γεννήτορα (νου) microε το γέννηmicroα (σκέψη)

Τώρα δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσουmicroε ότι αυτή η θέληση εκπορεύεται βέβαια

από τον νου αλλά και από τη γνώση γιατί κανείς δεν θέλει αυτό του οποίου αγνοεί

πλήρως τη φύση και την ποιότητα και παρόλα αυτά δεν microπορεί microε κανέναν τρόπο να

πει ότι είναι η εικόνα της σκέψης Έτσι laquoαυτή η κατανοητή πραγmicroατικότητα

εισηγείται microια ασφαλή διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης διότι δεν είναι το

ίδιο πράγmicroα το να βλέπει κανείς microε τη σκέψη και το να επιθυmicroεί ή και το να

χρησιmicroοποιεί microε τη θέλησηraquo (De trinitate 15 27 50)

Σrsquo αυτές τις τελευταίες παρατηρήσεις ο άγιος Αυγουστίνος κατέληξε microετά από

microια microακροχρόνια προσπάθεια ανάλυσης της ανθρώπινης ψυχής microε τον δηλωmicroένο

σκοπό να ασκήσει τον νου των αναγνωστών που απαιτούσαν microια λογική εξήγηση του

microυστηρίου Ο ίδιος όmicroως έχει πάντα επίγνωση της αβυσσαλέας απόστασης που

χωρίζει τον ανθρώπινο νου από τον Θεό Ιδού η τελική του βεβαίωση που διαπνέεται

13

από microεγάλη ταπείνωση laquoΕκκινώντας από το δηmicroιούργηmicroα το έργο του Θεού

προσπάθησα όσο microπόρεσα να οδηγήσω αυτούς που απαιτούν λογική γιrsquo αυτά τα

πράγmicroατα να δουν microε τη νόηση όσο ήταν σrsquo αυτούς δυνατόν τα microυστήρια του Θεού

microέσω των δηmicroιουργηmicroένων όντων και κατέφυγα ιδιαίτερα στο λογικό και νοήmicroον

δηmicroιούργηmicroα που δηmicroιουργήθηκε κατrsquo εικόνα Θεού για να microπορέσει να δει σαν σε

ένα κάτοπτρο όσο microπορεί τον Τριαδικό Θεό στη microνήmicroη τη νόηση και τη θέλησή

microαςhellip Ωστόσο υπέδειξα όσο θεωρούσα απαραίτητο ότι αυτή την εικόνα που είναι

έργο της ίδιας Τριάδας και που εφθάρη από δική της αmicroέλεια πρέπει να αποφεύγει

κανείς να την συγκρίνει microε την Τριάδα σαν να ήταν σε όλα όmicroοια microrsquo αυτήν αλλά

πρέπει να βλέπει και microια microεγάλη διαφορά σrsquo αυτή την ισχνή οmicroοιότηταraquo (De Trinitate

15 20 39)

6

η καθολική πίστηraquo Αmicroέσως microετά περνά στην επισήmicroανση των ζητηmicroάτων τα οποία

για κάποιους αποτελούν αιτία ταραχής και γιrsquo αυτό χρήζουν διευκρινίσεων Ο

πρωταρχικός του στόχος είναι να απαντήσει στους laquoαmicroετροεπείς επικριτέςraquo (laquogarruli

ratiocinatoresraquo) εθνικούς και αιρετικούς που απαιτούσαν microια λογική εξήγηση της

τριαδολογικής πίστης της Εκκλησίας χωρίς να την αποδέχονται για να τους

αποδείξει ότι προτού ζητήσουν λογική εξήγηση είναι απαραίτητο να πιστέψουν διότι

στη νόηση φθάνει κανείς microέσω της πίστης σrsquo αυτό τον στόχο αφιερώνει το δεύτερο

microέρος του έργου από το όγδοο microέχρι το δέκατο τέταρτο βιβλίο όπου καταφεύγει στις

ψυχολογικές αναλογίες (analogie) για να διαλεχθεί κυρίως αυτούς που ακόmicroη δεν

πιστεύουν

Τα ζητήmicroατα πάνω στα οποία κλήθηκε να δώσει microια λογική εξήγηση (reddere

rationem) ήταν τρία α) Πώς είναι δυνατόν αν ο Πατέρας είναι Θεός ο Υιός είναι

Θεός και το Άγιο Πνεύmicroα είναι Θεός να πρόκειται για ένα microόνο Θεό και όχι για

τρεις (β) Αν τα τρία πρόσωπα ενεργούν πάντα αδιαχώριστα στον κόσmicroο και στην

ιστορία πώς εξηγείται να ήταν microόνο ο Υιός που ενσαρκώθηκε έπαθε αναστήθηκε

και αναλήφθηκε στον ουρανό και κατά τη βάπτιση στον ποταmicroό Ιορδάνη microόνο ο

Πατήρ αυτός που ακούστηκε και microόνο το Άγιο Πνεύmicroα που κατήλθε εν είδει

περιστεράς (γ) Τέλος πώς είναι δυνατόν το Άγιο Πνεύmicroα να είναι το Πνεύmicroα του

Πατέρα και του Υιού αλλά να microην γεννήθηκε ούτε από τον Πατέρα ούτε από τον Υιό

ούτε και από τους δύο (De Trinitate 1 58) Όσον αφορά στο πρώτο microέρος της

πραγmicroατείας αντιθέτως αφιερώνει τα τέσσερα πρώτα βιβλία για να αποδείξει ότι η

τριαδολογική πίστη της Εκκλησίας θεmicroελιώνεται στη Γραφή προτείνοντας κάποιους

κανόνες που πρέπει να ακολουθεί κανείς στην ερmicroηνεία των κειmicroένων για να

αποφύγει να θεωρήσει τον Υιό κατώτερο του Πατέρα και το Άγιο Πνεύmicroα κατώτερο

και του Υιού όπως κάνουν οι αρειανόφρονες στη συνέχεια από το πέmicroπτο microέχρι το

έβδοmicroο βιβλίο αmicroφισβητεί την ορθότητα κάποιων όρων και κάποιων επιχειρηmicroάτων

που χρησιmicroοποίησαν οι προγενέστεροι θεολόγοι για να εκφράσει καλύτερα τις

τριαδικές σχέσεις και να αποφύγει microια εσφαλmicroένη κατανόηση της γέννησης του Υιού

Όπως microπορεί κανείς να διαπιστώσει το De Trinitate είναι ένα πρωτότυπο

έργο το οποίο ο άγιος Αυγουστίνος δεν επιδιώκει να πραγmicroατευθεί όλα τα ζητήmicroατα

γύρω από την Τριάδα και να επαναλάβει πράγmicroατα που έχουν ήδη λεχθεί από άλλους

αλλά microάλλον αφενός να επισηmicroάνει τη αξιοποίηση της Γραφής των θεολογικών όρων

ακόmicroη και συγκεκριmicroένων επιχειρηmicroάτων που περιέχονται σε προγενέστερες

τριαδολογικές πραγmicroατείες για να περιορίσει σφάλmicroατα και συγχύσεις και αφετέρου

να απαντήσει στις ενστάσεις των microη πιστών που προκαλούν την Εκκλησία σχετικά τη

λογικότητα της τριαδολογικής της πίστης για να τους πείσει ότι προτού ζητήσουν

εξηγήσεις θα ήταν λογικό να πιστέψουν (De Trinitate 15 40 44) σύmicroφωνα microε microια

θεmicroελιώδη αρχή της σκέψης του που διατυπώνεται αποφθεγmicroατικά στη φράση

laquocrede ut intelligasraquo (laquoπίστεψε για να κατανοήσειςraquo) Πολλοί microελετητές και θεολόγοι

των ηmicroερών microας δυστυχώς ενίοτε παραθεωρούν τις προθέσεις του αγίου

Αυγουστίνου καθώς και την επιφυλακτικότητα των συmicroπερασmicroάτων του

υπερεκτιmicroώντας τη σηmicroασία που απέδιδε στις ψυχολογικές αναλογίες και χρεώνοντας

στο δικό του εγχείρηmicroα την ευθύνη των microεταγενέστερων εmicroβαθύνσεων επί του

θέmicroατος

Θα σταθώ τώρα στα σπουδαιότερα σηmicroεία της πραγmicroατείας για να αναδείξω

την τριαδολογική αντίληψη που το διέπει Σύmicroφωνα microε τον άγιο Αυγουστίνο η

τριαδική ζωή είναι ουσιαστικά microια ζωή κοινωνίας και τα τρία πρόσωπα διακρίνονται

microεταξύ τους microέσω microιας διαφορετικής σχέσης αγάπης ο Πατέρας είναι laquoκάποιος που

αγαπά αυτόν που έχει αρχή από τον ίδιοraquo ο Υιός είναι laquoκάποιος που αγαπά αυτόν

από τον οποίο αντλεί την αρχήraquo το Άγιο Πνεύmicroα laquoείναι η ίδια η αγάπηraquo laquoτο Άγιο

7

Πνεύmicroαraquo διευκρινίζει laquoείναι κάτι κοινό στον Πατέρα και στον Υιό οτιδήποτε είναι

αυτό ή πιο συγκεκριmicroένα είναι η ίδια η οmicroοούσια και αιώνια κοινωνία αν το όνοmicroα

της φιλίας της ταιριάζει ας αποκαλείται και έτσι αλλά είναι ακριβές να την αποκαλεί

κανείς αγάπηraquo (De Trinitate 6 57)

Μια πολύ κολακευτική κρίση γιrsquo αυτή την αντίληψη διατύπωσε ο ορθόδοξος

ρώσος Σ Μπουλγκάκωφ ο οποίος αναγνώρισε στον άγιο Αυγουστίνο laquomicroια

πραγmicroατική ανακάλυψη για την τριαδο-πνευmicroατολογικήraquo θεολογία εφόσον laquoπρώτος

εκφράζει την ιδέα της Παναγίας Τριάδος νοούmicroενης ως αγάπης πράγmicroα που

απουσιάζει εντελώς από την ανατολική θεολογίαraquo κατά τον ρώσο διανοητή ο

Αυγουστίνος ανοίγει έναν τριαδολογικό ορίζοντα που laquoδεν είναι πλέον αποκλειστικά

ουσιοκρατικός όπως στο παρελθόν αλλά ήδη προσωποκρατικόςraquo (Il Paraclito σ 91)

Ωστόσο σύmicroφωνα microε κάποιους δυτικούς θεολόγους η καινοτόmicroος σύλληψη του

microυστηρίου του Θεού στην προοπτική της δι-υποκειmicroενικότητας και της αγάπης

υπήρξε στον Αυγουστίνο microόνο microια ενόραση την οποία εγκατέλειψε σύντοmicroα για να

ακολουθήσει την οδό των ψυχολογικών αναλογιών Έγραψε για παράδειγmicroα ο Piero

Coda laquoη via caritatis δηλαδή η γνώση του Θεού microέσω της εmicroπειρίας και της

αναλογίας της αγάπης ως διαπροσωπικής σχέσης και αmicroοιβαιότητας δεν αποκλείεται

αξιωmicroατικά από τον Αυγουστίνο ο οποίος θεωρεί microόνο πως δεν έχει έρθει ακόmicroη η

στιγmicroή να διεισδύσει στο microυστήριο ώστε εντέλει να αφήνει την εντύπωση πως η

άλλη οδός εκείνη της εσωτερικότητας του νοός είναι microάλλον ένα έγκυρο αλλά

προσωρινό τέχνασmicroα παρά microια οριστική επιλογήraquo (P Coda Agostino e la via

caritatis σ 34 σηmicro 38)

Σχετικά microε αυτές τις κρίσεις θα ήθελα να επισηmicroάνω τα ακόλουθα Είναι

αλήθεια πως ο Αυγουστίνος δεν ακολούθησε τη via caritatis για να ερmicroηνεύσει το

τριαδικό microυστήριο αλλά την ψυχολογική οδό Η επιλογή αυτή οφειλόταν στο γεγονός

ότι ήθελε να ερmicroηνεύσει microε τη λογική και συνεπώς microέσω των αναλογιών τα τρία

προαναφερθέντα ερωτήmicroατα και γιrsquo αυτό τον σκοπό δεν του χρησίmicroευε τόσο η via

caritatis όσο η ψυχολογική οδός Με άλλα λόγια ο λόγος για τον οποίο κατέφυγε στις

ψυχολογικές αναλογίες πρέπει να αναζητηθεί στις συγκεκριmicroένες στοχεύσεις του

Ήτοι να αποδείξει microε τη λογική ότι τρία διακριτά πράγmicroατα microπορούν να είναι microια

microόνο ουσία ότι παρότι οι ενέργειες ad extra είναι κοινές και στα τρία πρόσωπα

έπρεπε να ενσαρκωθεί ο Υιός να εξηγήσει τέλος microε ποια έννοια η εκπόρευση του

Αγίου Πνεύmicroατος είναι διαφορετική από τη γέννηση Ωστόσο παρά τη συγκεκριmicroένη

του επιλογή ο επίσκοπος Ιππώνος δεν έπαψε ποτέ να στοχάζεται την αγία Τριάδα microε

όρους διαπροσωπικούς και αγαπητικούς ο Πατέρας και ο Υιός γνωρίζονται αmicroοιβαία

και αmicroοιβαία αγαπώνται προαιωνίως εν τη κοινωνία του Αγίου Πνεύmicroατος Επιπλέον

ο Αυγουστίνος δεν έπαψε να στοχάζεται τη γέννηση του Υιού microε όρους

διυποκειmicroενικότητας microάλιστα ακριβώς αυτή η ιδέα βρίσκεται στο θεmicroέλιο της

σύλληψης γύρω από την εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος από τον Πατέρα και από

τον Υιό

Η γέννηση στον Θεό

Σrsquo αυτά λοιπόν τα θέmicroατα θα ήθελα τώρα να εστιάσω την προσοχή microας Στα βιβλία

VI-VII του έργου De Trinitate ο άγιος Αυγουστίνος αντιmicroετωπίζει το δύσκολο

πρόβληmicroα της γέννησης στον Θεό Ο στοχασmicroός του εκκινεί από ένα επιχείρηmicroα που

κάποιοι λατίνοι θεολόγοι είχαν αντιτάξει στους αρειανόφρονες για να διακηρύξουν

τη συναϊδιότητα του Υιού microε τον Πατέρα Το επιχείρηmicroα ήταν το ακόλουθο laquoΑν ο

Υιός του Θεού είναι η δύναmicroη και η σοφία του Θεού και αν ο Θεός δεν υπήρξε ποτέ

δίχως τη δύναmicroη και τη σοφία ο Υιός είναι συναΐδιος microε τον Θεό Πατέρα Όmicroως ο

Απόστολος βεβαιώνει ldquoΟ Χριστός είναι η δύναmicroη και η σοφία του Θεούrdquo (Α΄ Κορ 1

8

24) και είναι ανοησία ο ισχυρισmicroός ότι ο Θεός για κάποιο χρονικό διάστηmicroα δεν είχε

δύναmicroη και σοφία Συνεπώς δεν υπήρξε ποτέ χρόνος κατά τον οποίο δεν υφίστατο ο

Υιόςraquo (De Trinitate VI 11) Ο επίσκοπος Ιππώνος σπεύδει να επισηmicroάνει τις

σοβαρές συνέπειες που πηγάζουν από το συγκεκριmicroένο επιχείρηmicroα laquoΑυτός ο

συλλογισmicroόςraquo γράφει laquomicroας επιβάλλει να πούmicroε ότι ο Θεός Πατέρας δεν είναι σοφός

παρά microόνο εφόσον κατέχει τη σοφία που γέννησε όχι εφόσον είναι από microόνος του η

ίδια σοφία Επιπλέον αν τα πράγmicroατα είναι έτσι πρέπει να εξετάσουmicroε αν και ο ίδιος

ο Υιός microπορεί να αποκαλείται ldquoΣοφία της Σοφίαςrdquo όπως αποκαλείται ldquoΘεός εκ

Θεούrdquo και ldquoΦως εκ Φωτόςrdquo στην περίπτωση που ο Πατέρας δεν είναι η ίδια η σοφία

αλλά ο γεννήτορας της σοφίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτή την υπόθεση γιατί ο Πατέρας δεν

είναι και γεννήτορας της δικής του microεγαλοσύνης και της δικής του αγαθότητας της

δικής του αιωνιότητας και της δικής του παντοδυναmicroίας ώστε να microην είναι ο ίδιος η

microεγαλοσύνη του η αγαθότητά του η αιωνιότητά του και η παντοδυναmicroία του αλλά

microεγάλος για τη microεγαλοσύνη που γέννησε αγαθός για την αγαθότητα αιώνιος για την

αιωνιότητα παντοδύναmicroος για την παντοδυναmicroία που γεννήθηκε απrsquo αυτόν microε τον

ίδιο τρόπο που αυτός δεν είναι ο ίδιος η σοφία του αλλά σοφός χάρη στη σοφία που

γεννήθηκε απrsquo αυτόνraquo (στο ίδιο 2)

Οι σοβαρές λογικές συνέπειες που επισηmicroαίνονται εδώ βέβαια δεν είχαν

προβλεφθεί από εκείνους τους καθολικούς θεολόγους που ήθελαν να αντιταχθούν

στον αρειανισmicroό όπως δεν ήταν microόνο το αποτέλεσmicroα της αυστηρής αυγουστίνειας

διαλεκτικής στην πραγmicroατικότητα αυτές οι συνέπειες εξέφραζαν microια νεοπλατωνικής

έmicroπνευσης κατανόηση της γέννησης του Υιού όπως τη διαβάζουmicroε στις

αντιαρειανικές πραγmicroατείες του Μάριου Βικτωρίνου Πράγmicroατι σύmicroφωνα microε τον

Πλωτίνο ο Ένας η Αρχή όλων των όντων είναι πάνω από την ουσία από τη νόηση

και από τη ζωή Με τη δράση του ο Ένας αυτοπροσδιορίζεται αυτοκαθορίζεται και

έτσι γεννά τον Νου τη θεία νόηση που συνιστά το κατrsquo εξοχήν Είναι την κατrsquo

εξοχήν Νόηση και την κατrsquo εξοχήν Ζωή Στο πλαίσιο αυτού του microοντέλου σκέψης ο

Μάριος Βικτωρίνος υπερασπίστηκε το οmicroοούσιον της Νίκαιας Έτσι παρουσιάζει τη

microοναδική θεία ουσία σύmicroφωνα microε την τριάδα του Πλωτίνου (είναι ζωή νόηση) και

διακρίνει τα τρία θεία πρόσωπα microε το κριτήριο της υπεροχής Κάθε πρόσωπο

αποτελεί laquoείναιraquo laquoζηνraquo και laquoνοείνraquo αλλά ο Πατέρας είναι laquoπερισσότερο (magis)

ουσίαraquo ο Υιός laquoπερισσότερο ζωήraquo και το Άγιο Πνεύmicroα laquoπερισσότερο σοφίαraquo Εν

ολίγοις ο Υιός είναι η πραγmicroάτωση όλων αυτών που ο Πατέρας είναι εν δυνάmicroει Γιrsquo

αυτό η γέννησή του είναι microάλλον microια αυτογέννηση Ωστόσο πέρα από το παράλογο

της ιδέας της αυτογέννησης microια παρόmicroοια αντίληψη αν από τη microια πλευρά

κατοχύρωνε ικανοποιητικά την οmicroοουσιότητα των θείων προσώπων από την άλλη

υποβάθmicroιζε υπερβολικά τη microεταξύ τους διάκριση η οποία θα εξασφαλιζόταν

καλύτερα microε σχεσιακούς όρους

Ο άγιος Αυγουστίνος που είχε διαβάσει τα αντιαρειανικές πραγmicroατείες του

Μάριου Βικτωρίνου κατά τους microήνες που προηγήθηκαν της βάπτισής του ανέλαβε να

διορθώσει αυτή την τριαδολογική αντίληψη καθοδηγούmicroενος από τον κανόνα της

πίστης που εmicroπνέεται από τη Γραφή και εκφράζεται στο Σύmicroβολο της Νίκαιας ο

Υιός είναι laquoΘεός εκ Θεούraquo και laquoΦως εκ Φωτόςraquo Σύmicroφωνα microε αυτόν τον κανόνα όλες

οι απόλυτες τελειότητες συνθέτουν τη microοναδική θεία ουσία και είναι κοινές και στα

τρία πρόσωπα τα οποία σύmicroφωνα microε αυτή την προοπτική αποδεικνύονται απολύτως

ίσα Όmicroως αυτές οι απόλυτες τελειότητες είναι κατrsquo αρχάς στον Πατέρα την αρχή

ολόκληρης της θεότητας και απrsquo αυτόν όπως από microια πηγή περνούν στον Υιό microέσω

της γέννησης και στο Άγιο Πνεύmicroα microέσω της εκπόρευσης

Θεmicroελιώδους σηmicroασίας είναι το κείmicroενο που διαβάζουmicroε στο Κατά Ιωάννην

Ευαγγέλιο laquoώσπερ γαρ ο πατήρ έχει ζωήν εν rαυτώ ούτως έδωκε και τω υιώ ζωήν

9

έχειν εν εαυτώraquo (Ιω 5 26) το οποίο ο άγιος Αυγουστίνος σχολιάζει ως εξής laquoΤι

σηmicroαίνει ldquoο πατήρ έχει ζωήν εν εαυτώrdquo Ότι δεν έχει τη ζωή από κάποιον άλλο αλλά

εν εαυτώ Η αρχή της ζωής είναι εν εαυτώ δεν έχει microια άλλη πηγή δεν προέρχεται

από άλλους δεν την πήρε microε δάνειο ούτε microετέχοντας σε microια άλλη διαφορετική ζωή

απrsquo αυτό που είναι ο ίδιος αλλά την έχει εν εαυτώ microε τρόπο που αυτός είναι η ίδια η

ζωή τουhellip Συνεπώς microεταξύ Πατέρα και Υιού υφίσταται microόνο η εξής διαφορά ότι ο

Πατέρας έχει εν εαυτώ τη ζωή χωρίς να τη λαmicroβάνει από κανένα ενώ ο Υιός έχει εν

εαυτώ τη ζωή που ο Πατέρας του έδωσεraquo (Commento al Vangelo di Giovanni 19 11)

Στη ίδια επίσης πραγmicroατεία αναρωτιέται laquoΤι είναι αυτό που έδωσε ο Πατέρας στον

Υιόraquo Και απαντά laquoΤου έδωσε το να είναι Υιός τον γέννησε για να είναι η ζωή

Αυτό είναι το νόηmicroα των λέξεων ldquo έδωκε και τω υιώ ζωήν έχειν εν εαυτώ rdquo δηλαδή

του έδωσε να κατέχει τη ζωή χωρίς την ανάγκη να πρέπει να την λάβει όπως αυτός

που την έχει κατά microετοχήν Πράγmicroατι αν ο Υιός είχε τη ζωή κατά microετοχήν θα

microπορούσε να τη χάσει και να αποmicroείνει δίχως ζωή πράγmicroα που για τον Υιό δεν

microπορεί κανείς ούτε να αποδεχθεί ούτε να σκεφτεί ούτε να πιστέψειraquo (ibidem 1913)

Φυσικά ο Υιός έλαβε από τον Πατέρα όχι microόνο τη ζωή αλλά όλα όσα είναι και

έχει Από τα λόγια του Χριστού στο Ευαγγέλιο συνάγεται laquoπrντα όσα έχει ο πατήρ

εmicror εστιraquo (Ιω 16 15) Σχολιάζει ο άγιος Αυγουστίνος laquoΛοιπόν όλα τα πράγmicroατα

που ο Πατέρας έχει τα έδωσε στον Υιό γεννώντας τον και ο Υιός τα έλαβε

γεννώmicroενος Ούτε ο Πατέρας έχασε αυτό που είχε δίδοντάς το ούτε ο Υιός έλαβε

όταν υπήρχε και δεν είχε Αλλά όπως ο Πατέρας δίδοντας στον Υιό όλα αυτά που είχε

παρέmicroεινε κάτοχος όλων έτσι και ο Υιός δεν παρέmicroεινε ποτέ δίχως αυτό που όχι από

ανάγκη αλλά εκ γεννήσεως έλαβε ως Υιός επειδή ποτέ δεν microπορούσε να microην είναι

γεννηθείς και είχε πάντα όλα αυτά χωρίς τα οποία δεν θα γεννιόταν πράγmicroατι

γεννήθηκε αναλλοίωτος επειδή είναι πάντα γεννηθείςraquo (c Max 2 14 7) Ο Πατέρας

συνεπώς έδωσε στον Υιό τη θεία ισότητα αποτελεί προσβολή τόσο κατά του Πατέρα

όσο και κατά του Υιού να λέγει κανείς ότι laquoο Πατέρας δεν microπόρεσε ή δεν θέλησε να

γεννήσει έναν Υιό ίσο microε αυτόν και πως ο Υιός δεν microπόρεσε να γεννηθεί ίσος microε τον

Πατέρα Ο Θεός δεν θέλει να υmicroνείται ως Πατέρας κατά τρόπο ώστε να λέγεται ότι

γέννησε αφεαυτού έναν Υιό χειρότερο απrsquo αυτόνraquo (c Max 2 25) Όταν λοιπόν

γίνεται λόγος για γέννηση στον Θεό δεν εννοείται τίποτε άλλο από το ότι έχοντας ο

Θεός Πατέρας κατrsquo αρχάς το είναι τη ζωή και κάθε άλλη απόλυτη τελειότητα εν

εαυτώ έδωσε και στον Υιό όλα αυτά που ο ίδιος είναι και κατέχει έτσι ώστε ο Υιός

να είναι σε όλα ίδιος microrsquo εκείνον η τέλεια Εικόνα του το Λόγος του και η Σοφία του

microrsquo ένα λόγο η Αλήθεια

Η εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος

Όσον αφορά στην εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος ο άγιος Αυγουστίνος

οmicroολογεί ταπεινά και microάλιστα σε ένα από τα τελευταία του κείmicroενα ότι δεν είναι σε

θέση να την διακρίνει από τη γέννηση του Υιού (c Max 2 14 1) Γνωρίζει φυσικά

ότι η Γραφή αναφέρεται στον Υιό ως Μονογενή του Πατρός ενώ για το Άγιο Πνεύmicroα

λέει ότι laquoεκπορεύεται εκ του Πατρόςraquo Συνεπώς η γέννηση πρέπει να είναι

διαφορετική από την εκπόρευση Επιπλέον ο επίσκοπος Ιππώνος γνωρίζει ότι στη

Γραφή το Άγιο Πνεύmicroα αποκαλείται Πνεύmicroα του Πατρός και Πνεύmicroα του Υιού Το

Πνεύmicroα είναι συνεπώς κοινό στον Πατέρα και στον Υιό Ισχυρίζεται ωστόσο ότι το

Πνεύmicroα principaliter εκπορεύεται microεν από τον Πατέρα αλλά εκπορεύεται από κοινού

από τον Πατέρα και από τον Υιό Γιατί και από τον Υιό Ο πρώτος λόγος πρέπει να

αναζητηθεί στην οικονοmicroία της σωτηρίας η πνοή στο πρόσωπο των microαθητών και τα

λόγια του αναστηmicroένου Χριστού laquoλάβετε πνεύmicroα άγιονraquo (Ιω 10 22) δεν είναι παρά

laquoη ένδειξη microέσω ενός κατάλληλου συmicroβόλου ότι το Άγιο Πνεύmicroα δεν εκπορεύεται

10

microόνο εκ του Πατρός αλλά και εκ του Υιούraquo (De Trinitate 4 20 29) Συνεπώς

αντίθετα microε όσα έχουν λεχθεί και γραφεί από πολλούς ο άγιος Αυγουστίνος είναι

απόλυτα πεπεισmicroένος ότι οι τριαδικές σχέσεις γνωρίζονται microέσω της ιστορίας της

σωτηρίας microε άλλα λόγια ότι στη θεολογία3 φθάνει κανείς microέσω της οικονοmicroίας

4

Όmicroως όπως έχουmicroε ήδη προαναφέρει η εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος από

τον Πατέρα και από τον Υιό θεmicroελιώνεται και στην διυποκειmicroενική περί γεννήσεως

αντίληψη την οποία σχολιάσαmicroε παραπάνω Πράγmicroατι είναι σαφές πως βάσει του

αξιώmicroατος πως ο Πατέρας είναι η αρχή όλων όσα έχει ο Υιός πρέπει να θεωρηθεί ότι

laquoο Πατέρας έχει εν εαυτώ και το γνώρισmicroα να είναι αρχή της εκπόρευσης του Αγίου

Πνεύmicroατος και ότι έδωσε εξίσου στον Υιό να είναι αρχή της εκπόρευσης του ίδιου

Πνεύmicroατοςhellip Αν πράγmicroατι όλα όσα έχει ο Υιός τα λαmicroβάνει από τον Πατέρα

λαmicroβάνει από Αυτόν και το να είναι η αρχή απrsquo όπου εκπορεύεται το Άγιο Πνεύmicroαraquo

Συνεπώς laquoο Υιός γεννήθηκε από τον Πατέρα το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται κατrsquo

αρχάς (principaliter) από τον Πατέρα και από κοινού και από τους δύο δυνάmicroει του

δώρου που ο Πατέρας χωρίς καmicroιά microεσολάβηση χρόνου έκανε στον Υιό (De Trinitate

15 26 47) Κάποιος θα microπορούσε να αντιτείνει γιατί τότε ο Υιός στο Ευαγγέλιο

λέγει ότι το Πνεύmicroα εκπορεύεται από τον Πατέρα (Ιω 15 26) Απαντά ο άγιος

Αυγουστίνος laquoΓια ποιον άλλο λόγο αν όχι διότι ο Υιός συνηθίζει να αναφέρει και

αυτό που είναι δικό του σε Αυτόν από τον οποίο ο ίδιος έχει αρχή Μrsquo αυτή την

έννοια λέγει ldquoη εmicroή διδαχή ουκ εστιν εmicroή αλλά του πrmicroψαντrς microε rdquo (Ιω 7 16) Αν

εδώ λοιπόν εννοείται ως δική του η διδασκαλία την οποία όmicroως δηλώνει όχι δική του

αλλά του Πατέρα πόσο περισσότερο πρέπει να εννοηθεί ως εκπορευόmicroενο και από

αυτόν το Άγιο Πνεύmicroα στο κείmicroενο όπου λέγει ότι εκπορεύεται από τον Πατέρα χωρίς

να λέει δεν εκπορεύεται από εmicroένα Από Εκείνον από τον οποίο λαmicroβάνει το να είναι

Θεός (είναι πράγmicroατι Θεός εκ Θεού) από αυτόν λαmicroβάνει και το να είναι και ο ίδιος

αρχή από την οποία εκπορεύεται το Άγιο Πνεύmicroα Ωστόσο ότι το Άγιο Πνεύmicroα

εκπορεύεται και από τον Υιό όπως εκπορεύεται από τον Πατέρα ο Υιός το λαmicroβάνει

από τον ίδιο τον Πατέρα Έτσι κατανοούmicroε και microε ποιο τρόπο όσο microπορεί να γίνει

κατανοητό από ανθρώπους αδύναmicroους σαν κι εmicroάς γιατί δεν λέγεται ότι το Πνεύmicroα

γεννήθηκε αλλά microάλλον ότι εκπορεύεται εξαιτίας του γεγονότος ότι αν λεγόταν ότι

και αυτό ήταν υιός θα ήταν υιός και των δύο προσώπων πράγmicroα που θα αποτελούσε

τη microεγαλύτερη ανοησίαraquo (hellip) Εν πάση περιπτώσει πρέπει να έχουmicroε υπόψη microας ότι

laquoτο Άγιο Πνεύmicroα δεν εκπορεύεται από τον Πατέρα εν τω Υιώ και έπειτα από τον Υιό

για να εξαγιάσει το δηmicroιούργηmicroα αλλά εκπορεύεται από τον ένα και από τον άλλο

ταυτόχρονα (De trinitate 15 27 48) Πραγmicroατευόmicroενοι έπειτα την αιωνιότητα στην

οποία ζει ο Θεός είναι ανόητο να αναρωτιόmicroαστε αν συνέβη πρώτα η εκπόρευση ή η

γέννηση τόσο η microια όσο και η άλλη είναι άχρονες

Η αγάπη είναι το ιδιαίτερο όνοmicroα του Αγίου Πνεύmicroατος

Οι προηγούmicroενες παρατηρήσεις θεmicroελιωmicroένες στη διδασκαλία της Αγίας

Γραφής απευθύνονται κατά κύριο λόγο στους πιστούς Σε αυτούς που ζητούν microια

λογική εξήγηση ακόmicroη και χωρίς να πιστεύουν ο άγιος Αυγουστίνος επιφυλάσσει

την προσφυγή στην ψυχολογική αναλογία Αυτή η προσφυγή όmicroως προϋποθέτει ότι

ο Υιός είναι όντως ο Λόγος του Θεού και το Άγιο Πνεύmicroα η αγάπη ή η ευσπλαχνία

του Πατέρα και του Υιού Όmicroως ενώ η Γραφή διδάσκει ρητά πως ο Υιός είναι ο

Λόγος του Θεού δεν λέγει microε ανάλογη σαφήνεια ότι το Άγιο Πνεύmicroα είναι η αγάπη

Ο άγιος Αυγουστίνος έχει πλήρη επίγνωση του συγκεκριmicroένου δεδοmicroένου Γράφει

3 Ελληνικά στο πρωτότυπο

4 Ελληνικά στο πρωτότυπο

11

σχετικά laquoΤο Άγιο Πνεύmicroα σύmicroφωνα microε τη Γραφή δεν είναι το Πνεύmicroα microόνο του

Πατέρα ούτε microόνο του Υιού αλλά και των δύο (πρβλ Μτ 10 20 Γαλ 4 6) και γιrsquo

αυτό υπαινίσσεται σrsquo εmicroάς την κοινή αγάπη microε την οποία συνδέονται αmicroοιβαία ο

Πατέρας και ο Υιός Όmicroως ο Λόγος του Θεού για να microας εκπαιδεύσει microας καλεί να

αναζητήσουmicroε πράγmicroατα όχι προφανή αλλά πράγmicroατα που πρέπει να διερευνηθούν

εις βάθος και να εξαχθούν εκ βάθους microε microια πολύ microεγαλύτερη microελέτη Η Αγία Γραφή

πράγmicroατι δεν λέγει το Άγιο Πνεύmicroα είναι η αγάπη αν το είχε πει το εν λόγω ζήτηmicroα

θα είχε αποσαφηνισθεί Μα λέγει Ο Θεός είναι αγάπηraquo Όmicroως δυνάmicroει αυτής της

βεβαίωσης laquomicroπορεί να ονοmicroασθεί αγάπη και ο Πατέρας και ο Υιός και το Άγιο

Πνεύmicroα και τα τρία πρόσωπα microαζί microια microοναδική αγάπη όπως ονοmicroάζεται σοφία και ο

Πατέρας και ο Υιός και το Άγιο Πνεύmicroα και τα τρία πρόσωπα όχι τρεις αλλά microία

microόνο σοφίαhellip Και όmicroως δεν είναι χωρίς λόγο που σrsquo αυτή την Τριάδα ονοmicroάζεται

Λόγος του Θεού microόνο ο Υιός ∆ωρεά του Θεού microόνο το Άγιο Πνεύmicroα και Θεός

Πατέρας Αυτός από τον οποίο γεννήθηκε ο Λόγος και από τον οποίο εκπορεύεται

κατrsquo αρχάς το Άγιο Πνεύmicroα Προσέθεσα κατrsquo αρχάς ndashαποσαφηνίζει επιπλέονndash γιατί

διαβάζουmicroε ότι το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται και από τον Υιό Μα και αυτό του έχει

δώσει ο Πατέρας όχι βέβαια όταν ήδη υφίστατο και ακόmicroη δεν τον είχε γιατί όλα

όσα έδωσε στον microονογενή Λόγο του τα έδωσε γεννώντας τον Αυτός τον γέννησε microε

τρόπο ώστε το κοινό τους δώρο να εκπορεύεται και από τον Υιό και το Άγιο Πνεύmicroα

να είναι το Πνεύmicroα και των δύο (De Trinitate 15 17 28-29)

Αφού επαναλάβει αυτή τη διευκρίνιση τελικά ο άγιος Αυγουστίνος

προσφέρει τη θεmicroελιωmicroένη στη Γραφή απόδειξη ότι στο Άγιο Πνεύmicroα ανήκει το

ιδιαίτερο όνοmicroα της αγάπης Η επιχειρηmicroατολογία του είναι η ακόλουθη laquoΌπως

λοιπόν ο microοναδικός Λόγος του Θεού λαmicroβάνει ως ιδιαίτερο το όνοmicroα της σοφίας

παρόλο που όταν ο όρος χρησιmicroοποιείται γενικά και το Άγιο Πνεύmicroα και ο Πατέρας

είναι σοφία έτσι το Άγιο Πνεύmicroα λαmicroβάνει ως ιδιαίτερο το όνοmicroα της αγάπης

παρόλο που όταν ο όρος χρησιmicroοποιείται γενικά και ο Πατέρας και ο Υιός είναι

αγάπη Όmicroως ο Λόγος του Θεού δηλαδή ο microονογενής Υιός του Θεού αποκαλείται

ρητά σοφία του Θεού δια του στόmicroατος του Αποστόλου όταν λέγει laquoτον Χριστόν

Θεού δύναmicroιν και Θεού σοφίανraquo (Α΄ Κορ 1 24) ενώ για να βρει κανείς ένα εδάφιο

στο οποίο το Άγιο Πνεύmicroα αποκαλείται αγάπη θα πρέπει να διερευνήσει προσεκτικά

τα γραπτά του Ιωάννη Αυτός αφού λέγει ldquoΑγαπητοr αγαπώmicroεν αλλrλους ότι η

αγrπη εκ τού Θεού εστιrdquo προσθέτει αmicroέσως ldquoκαι πας ο αγαπών εκ του Θεού

γεγrννηται καr γινrσκει τrν Θεrν Ο microη αγαπών ουκ έγνω τον Θεόν ότι ο Θεός

αγrπη εστrνrdquo(Α΄ Ιω 4 7-8) Είναι σαφές ndashπαρατηρεί ο άγιος Αυγουστίνοςndash ότι εδώ

ονοmicroάζει Θεό την αγάπη (dilectio) την οποία πριν είχε βεβαιώσει ότι είναι εκ του

Θεού Η αγάπη είναι συνεπώς Θεός εκ Θεού Μα επειδή ο Υιός γεννήθηκε από τον

Θεό Πατέρα και το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται από τον Θεό Πατέρα νοmicroιmicroοποιείται

κανείς να αναρωτηθεί σε ποιο από τα δύο πρόσωπα πρέπει κατά προτίmicroηση να

αφορά η φράση ο Θεός είναι αγάπη Μόνο ο Πατέρας πράγmicroατι είναι Θεός χωρίς να

είναι Θεός εκ Θεού συνεπώς η αγάπη που είναι τόσο ο Θεός όσο και εκ Θεού είναι ή

ο Υιός ή το Άγιο Πνεύmicroα Μα στους επόmicroενους στίχους ο Ιωάννης αφού microιλήσει για

την αγάπη του Θεού όχι για την αγάπη microε την οποία εmicroείς αγαπούmicroε τον Θεό αλλά

γιrsquo αυτήν microε την οποία αυτός ο ίδιος microας αγάπησε και έστειλε τον Υιό του ως

εξιλαστήριο θύmicroα για τις αmicroαρτίες microας (Α΄ Ιω 4 10) και την οποία χρησιmicroοποιεί για

να microας παροτρύνει να αγαπούmicroε ο ένας τον άλλο ώστε ο Θεός να κατοικήσει microέσα

microας επειδή είχε ορίσει τον Θεό ως αγάπη θέλοντας να εξηγήσει σαφέστερα αυτό το

σηmicroείο προσθέτει ldquoεν τοrτω γινrσκοmicroεν ότι εν αυτώ microrνοmicroεν και αυτός εν ηmicroίν

ότι εκ του Πνεrmicroατος αυτού δrδωκεν ηmicroίνrdquo (Α΄ Ιω 4 13) Αυτό που επιmicroαρτυρεί ότι

εmicroείς microένουmicroε εν τω Θεώ και αυτός εν ηmicroίν είναι το Άγιο Πνεύmicroα που αυτός microας

12

έδωσε όmicroως αυτό είναι έργο της αγάπης Άρα ο Θεός αγάπη είναι το Άγιο Πνεύmicroα

Τελικά λίγο παρακάτω αφού επαναλάβει ότι ο Θεός είναι αγάπη προσθέτει αmicroέσως

laquoΟ Θεός αγάπη εστί και ο microένων εν τη αγάπη εν τω Θεώ microένει και ο Θεός εν αυτώraquo

(Α Ιω 4 16) και γιrsquo αυτό είχε πει πριν ldquoεν τούτω γινώσκοmicroεν ότι εν αυτώ microένοmicroεν

και αυτός εν ηmicroίν ότι εκ του Πνεύmicroατος αυτού δέδωκεν ηmicroίνrdquo ( Α΄ Ιω 4 13)

Συνεπώς αυτό που περιγράφεται στη βεβαίωση πως ο Θεός είναι αγάπη είναι το

Άγιο Πνεύmicroα Να γιατί το Άγιο Πνεύmicroα ο Θεός που εκπορεύεται από τον Θεό αφού

δόθηκε κάποτε στον άνθρωπο τον πυρπολεί από αγάπη για τον Θεό και για τον

πλησίον του όντας αυτό το ίδιο η αγάπη Ο άνθρωπος πράγmicroατι δεν δέχεται παρά

microόνο από τον Θεό την αγάπη για να αγαπήσει τον Θεό Γιrsquo αυτό λίγο νωρίτερα

δηλώνει ldquoΟφείλοmicroεν να τον αγαπούmicroε γιατί αυτός πρώτος microας αγάπησεrdquo (πρβλ Α΄

Ιω 4710) Και ο απόστολος Παύλος λέγει ldquoη αγάπη του Θεού εκκέχυται εν ταις

καρδίαις ηmicroών δια Πνεύmicroατος Αγrου του δοθέντος ηmicroίνrdquo (Ρωmicro 5 5)raquo (De Trinitate

15 17 31)

Η διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης

Η απόδειξη που διατυπώνει εδώ ο Αυγουστίνος για να τεκmicroηριώσει ότι η

αγάπη αποτελεί το ιδιαίτερο όνοmicroα του Αγίου Πνεύmicroατος είναι σίγουρα πιο

κοπιώδης αλλά θεmicroελιωmicroένη πλήρως στη Γραφή Συγκρίνοντάς την microε την απόδειξη

που είχε εκθέσει επί του θέmicroατος στο De fide et symbolo microπορεί να εκτιmicroήσει κανείς

την πρόοδο του συγγραφέα στη microελέτη του Λόγου του Θεού καθώς και microε πόση

επιmicroέλεια είχε στοχαστεί πάνω στο συγκεκριmicroένο ζήτηmicroα Η προσπάθεια να αποδείξει

microε τη λογική microέσω των ψυχολογικών αναλογιών ότι η γέννηση είναι διαφορετική

από την εκπόρευση όπως προανέφερα προϋποθέτει ότι το Άγιο Πνεύmicroα είναι

κυριολεκτικά ο δεσmicroός της αγάπης στην Τριάδα όπως ο Υιός είναι κυριολεκτικά ο

Λόγος του Θεού Για να ολοκληρώσουmicroε λοιπόν τον προβληmicroατισmicroό microας δεν

αποmicroένει παρά να δούmicroε microε ποιο τρόπο σύmicroφωνα microε τον άγιο Αυγουστίνο η

ψυχολογική τριάδα της microνήmicroης της γνώσης και της αγάπης microας βοηθά να

κατανοήσουmicroε αυτή τη διαφορά Περιορίζοmicroαι στην αναφορά της τελικής σύνθεσής

του θυmicroίζοντας microόνο τον πυρήνα της ο λόγος ή η νόηση της ανθρώπινης microνήmicroης

παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε τον Λόγο του Θεού microαζί microε πολλές διαφορές

ενώ η αγάπη ή η θέληση παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε το Άγιο Πνεύmicroα

Έτσι όταν λέmicroε αυτό που γνωρίζουmicroε παρότι δεν προφέρουmicroε ούτε

σκεφτόmicroαστε καmicroιά κατανοητή λέξη οποιασδήποτε ανθρώπινης γλώσσας η

αποθηκευmicroένη στη microνήmicroη γνώση microας γεννά microια σκέψη ή έναν πραγmicroατικό λόγο που

είναι η εικόνα αυτού που βρίσκεται στην microνήmicroη και το οποίο microπορεί να ονοmicroασθεί

υιός Όmicroως για να διαmicroορφώσουmicroε αυτό τον εσωτερικό λόγο είναι απαραίτητη microια

ενέργεια της θέλησης που να ενώνει τον γεννήτορα (νου) microε το γέννηmicroα (σκέψη)

Τώρα δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσουmicroε ότι αυτή η θέληση εκπορεύεται βέβαια

από τον νου αλλά και από τη γνώση γιατί κανείς δεν θέλει αυτό του οποίου αγνοεί

πλήρως τη φύση και την ποιότητα και παρόλα αυτά δεν microπορεί microε κανέναν τρόπο να

πει ότι είναι η εικόνα της σκέψης Έτσι laquoαυτή η κατανοητή πραγmicroατικότητα

εισηγείται microια ασφαλή διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης διότι δεν είναι το

ίδιο πράγmicroα το να βλέπει κανείς microε τη σκέψη και το να επιθυmicroεί ή και το να

χρησιmicroοποιεί microε τη θέλησηraquo (De trinitate 15 27 50)

Σrsquo αυτές τις τελευταίες παρατηρήσεις ο άγιος Αυγουστίνος κατέληξε microετά από

microια microακροχρόνια προσπάθεια ανάλυσης της ανθρώπινης ψυχής microε τον δηλωmicroένο

σκοπό να ασκήσει τον νου των αναγνωστών που απαιτούσαν microια λογική εξήγηση του

microυστηρίου Ο ίδιος όmicroως έχει πάντα επίγνωση της αβυσσαλέας απόστασης που

χωρίζει τον ανθρώπινο νου από τον Θεό Ιδού η τελική του βεβαίωση που διαπνέεται

13

από microεγάλη ταπείνωση laquoΕκκινώντας από το δηmicroιούργηmicroα το έργο του Θεού

προσπάθησα όσο microπόρεσα να οδηγήσω αυτούς που απαιτούν λογική γιrsquo αυτά τα

πράγmicroατα να δουν microε τη νόηση όσο ήταν σrsquo αυτούς δυνατόν τα microυστήρια του Θεού

microέσω των δηmicroιουργηmicroένων όντων και κατέφυγα ιδιαίτερα στο λογικό και νοήmicroον

δηmicroιούργηmicroα που δηmicroιουργήθηκε κατrsquo εικόνα Θεού για να microπορέσει να δει σαν σε

ένα κάτοπτρο όσο microπορεί τον Τριαδικό Θεό στη microνήmicroη τη νόηση και τη θέλησή

microαςhellip Ωστόσο υπέδειξα όσο θεωρούσα απαραίτητο ότι αυτή την εικόνα που είναι

έργο της ίδιας Τριάδας και που εφθάρη από δική της αmicroέλεια πρέπει να αποφεύγει

κανείς να την συγκρίνει microε την Τριάδα σαν να ήταν σε όλα όmicroοια microrsquo αυτήν αλλά

πρέπει να βλέπει και microια microεγάλη διαφορά σrsquo αυτή την ισχνή οmicroοιότηταraquo (De Trinitate

15 20 39)

7

Πνεύmicroαraquo διευκρινίζει laquoείναι κάτι κοινό στον Πατέρα και στον Υιό οτιδήποτε είναι

αυτό ή πιο συγκεκριmicroένα είναι η ίδια η οmicroοούσια και αιώνια κοινωνία αν το όνοmicroα

της φιλίας της ταιριάζει ας αποκαλείται και έτσι αλλά είναι ακριβές να την αποκαλεί

κανείς αγάπηraquo (De Trinitate 6 57)

Μια πολύ κολακευτική κρίση γιrsquo αυτή την αντίληψη διατύπωσε ο ορθόδοξος

ρώσος Σ Μπουλγκάκωφ ο οποίος αναγνώρισε στον άγιο Αυγουστίνο laquomicroια

πραγmicroατική ανακάλυψη για την τριαδο-πνευmicroατολογικήraquo θεολογία εφόσον laquoπρώτος

εκφράζει την ιδέα της Παναγίας Τριάδος νοούmicroενης ως αγάπης πράγmicroα που

απουσιάζει εντελώς από την ανατολική θεολογίαraquo κατά τον ρώσο διανοητή ο

Αυγουστίνος ανοίγει έναν τριαδολογικό ορίζοντα που laquoδεν είναι πλέον αποκλειστικά

ουσιοκρατικός όπως στο παρελθόν αλλά ήδη προσωποκρατικόςraquo (Il Paraclito σ 91)

Ωστόσο σύmicroφωνα microε κάποιους δυτικούς θεολόγους η καινοτόmicroος σύλληψη του

microυστηρίου του Θεού στην προοπτική της δι-υποκειmicroενικότητας και της αγάπης

υπήρξε στον Αυγουστίνο microόνο microια ενόραση την οποία εγκατέλειψε σύντοmicroα για να

ακολουθήσει την οδό των ψυχολογικών αναλογιών Έγραψε για παράδειγmicroα ο Piero

Coda laquoη via caritatis δηλαδή η γνώση του Θεού microέσω της εmicroπειρίας και της

αναλογίας της αγάπης ως διαπροσωπικής σχέσης και αmicroοιβαιότητας δεν αποκλείεται

αξιωmicroατικά από τον Αυγουστίνο ο οποίος θεωρεί microόνο πως δεν έχει έρθει ακόmicroη η

στιγmicroή να διεισδύσει στο microυστήριο ώστε εντέλει να αφήνει την εντύπωση πως η

άλλη οδός εκείνη της εσωτερικότητας του νοός είναι microάλλον ένα έγκυρο αλλά

προσωρινό τέχνασmicroα παρά microια οριστική επιλογήraquo (P Coda Agostino e la via

caritatis σ 34 σηmicro 38)

Σχετικά microε αυτές τις κρίσεις θα ήθελα να επισηmicroάνω τα ακόλουθα Είναι

αλήθεια πως ο Αυγουστίνος δεν ακολούθησε τη via caritatis για να ερmicroηνεύσει το

τριαδικό microυστήριο αλλά την ψυχολογική οδό Η επιλογή αυτή οφειλόταν στο γεγονός

ότι ήθελε να ερmicroηνεύσει microε τη λογική και συνεπώς microέσω των αναλογιών τα τρία

προαναφερθέντα ερωτήmicroατα και γιrsquo αυτό τον σκοπό δεν του χρησίmicroευε τόσο η via

caritatis όσο η ψυχολογική οδός Με άλλα λόγια ο λόγος για τον οποίο κατέφυγε στις

ψυχολογικές αναλογίες πρέπει να αναζητηθεί στις συγκεκριmicroένες στοχεύσεις του

Ήτοι να αποδείξει microε τη λογική ότι τρία διακριτά πράγmicroατα microπορούν να είναι microια

microόνο ουσία ότι παρότι οι ενέργειες ad extra είναι κοινές και στα τρία πρόσωπα

έπρεπε να ενσαρκωθεί ο Υιός να εξηγήσει τέλος microε ποια έννοια η εκπόρευση του

Αγίου Πνεύmicroατος είναι διαφορετική από τη γέννηση Ωστόσο παρά τη συγκεκριmicroένη

του επιλογή ο επίσκοπος Ιππώνος δεν έπαψε ποτέ να στοχάζεται την αγία Τριάδα microε

όρους διαπροσωπικούς και αγαπητικούς ο Πατέρας και ο Υιός γνωρίζονται αmicroοιβαία

και αmicroοιβαία αγαπώνται προαιωνίως εν τη κοινωνία του Αγίου Πνεύmicroατος Επιπλέον

ο Αυγουστίνος δεν έπαψε να στοχάζεται τη γέννηση του Υιού microε όρους

διυποκειmicroενικότητας microάλιστα ακριβώς αυτή η ιδέα βρίσκεται στο θεmicroέλιο της

σύλληψης γύρω από την εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος από τον Πατέρα και από

τον Υιό

Η γέννηση στον Θεό

Σrsquo αυτά λοιπόν τα θέmicroατα θα ήθελα τώρα να εστιάσω την προσοχή microας Στα βιβλία

VI-VII του έργου De Trinitate ο άγιος Αυγουστίνος αντιmicroετωπίζει το δύσκολο

πρόβληmicroα της γέννησης στον Θεό Ο στοχασmicroός του εκκινεί από ένα επιχείρηmicroα που

κάποιοι λατίνοι θεολόγοι είχαν αντιτάξει στους αρειανόφρονες για να διακηρύξουν

τη συναϊδιότητα του Υιού microε τον Πατέρα Το επιχείρηmicroα ήταν το ακόλουθο laquoΑν ο

Υιός του Θεού είναι η δύναmicroη και η σοφία του Θεού και αν ο Θεός δεν υπήρξε ποτέ

δίχως τη δύναmicroη και τη σοφία ο Υιός είναι συναΐδιος microε τον Θεό Πατέρα Όmicroως ο

Απόστολος βεβαιώνει ldquoΟ Χριστός είναι η δύναmicroη και η σοφία του Θεούrdquo (Α΄ Κορ 1

8

24) και είναι ανοησία ο ισχυρισmicroός ότι ο Θεός για κάποιο χρονικό διάστηmicroα δεν είχε

δύναmicroη και σοφία Συνεπώς δεν υπήρξε ποτέ χρόνος κατά τον οποίο δεν υφίστατο ο

Υιόςraquo (De Trinitate VI 11) Ο επίσκοπος Ιππώνος σπεύδει να επισηmicroάνει τις

σοβαρές συνέπειες που πηγάζουν από το συγκεκριmicroένο επιχείρηmicroα laquoΑυτός ο

συλλογισmicroόςraquo γράφει laquomicroας επιβάλλει να πούmicroε ότι ο Θεός Πατέρας δεν είναι σοφός

παρά microόνο εφόσον κατέχει τη σοφία που γέννησε όχι εφόσον είναι από microόνος του η

ίδια σοφία Επιπλέον αν τα πράγmicroατα είναι έτσι πρέπει να εξετάσουmicroε αν και ο ίδιος

ο Υιός microπορεί να αποκαλείται ldquoΣοφία της Σοφίαςrdquo όπως αποκαλείται ldquoΘεός εκ

Θεούrdquo και ldquoΦως εκ Φωτόςrdquo στην περίπτωση που ο Πατέρας δεν είναι η ίδια η σοφία

αλλά ο γεννήτορας της σοφίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτή την υπόθεση γιατί ο Πατέρας δεν

είναι και γεννήτορας της δικής του microεγαλοσύνης και της δικής του αγαθότητας της

δικής του αιωνιότητας και της δικής του παντοδυναmicroίας ώστε να microην είναι ο ίδιος η

microεγαλοσύνη του η αγαθότητά του η αιωνιότητά του και η παντοδυναmicroία του αλλά

microεγάλος για τη microεγαλοσύνη που γέννησε αγαθός για την αγαθότητα αιώνιος για την

αιωνιότητα παντοδύναmicroος για την παντοδυναmicroία που γεννήθηκε απrsquo αυτόν microε τον

ίδιο τρόπο που αυτός δεν είναι ο ίδιος η σοφία του αλλά σοφός χάρη στη σοφία που

γεννήθηκε απrsquo αυτόνraquo (στο ίδιο 2)

Οι σοβαρές λογικές συνέπειες που επισηmicroαίνονται εδώ βέβαια δεν είχαν

προβλεφθεί από εκείνους τους καθολικούς θεολόγους που ήθελαν να αντιταχθούν

στον αρειανισmicroό όπως δεν ήταν microόνο το αποτέλεσmicroα της αυστηρής αυγουστίνειας

διαλεκτικής στην πραγmicroατικότητα αυτές οι συνέπειες εξέφραζαν microια νεοπλατωνικής

έmicroπνευσης κατανόηση της γέννησης του Υιού όπως τη διαβάζουmicroε στις

αντιαρειανικές πραγmicroατείες του Μάριου Βικτωρίνου Πράγmicroατι σύmicroφωνα microε τον

Πλωτίνο ο Ένας η Αρχή όλων των όντων είναι πάνω από την ουσία από τη νόηση

και από τη ζωή Με τη δράση του ο Ένας αυτοπροσδιορίζεται αυτοκαθορίζεται και

έτσι γεννά τον Νου τη θεία νόηση που συνιστά το κατrsquo εξοχήν Είναι την κατrsquo

εξοχήν Νόηση και την κατrsquo εξοχήν Ζωή Στο πλαίσιο αυτού του microοντέλου σκέψης ο

Μάριος Βικτωρίνος υπερασπίστηκε το οmicroοούσιον της Νίκαιας Έτσι παρουσιάζει τη

microοναδική θεία ουσία σύmicroφωνα microε την τριάδα του Πλωτίνου (είναι ζωή νόηση) και

διακρίνει τα τρία θεία πρόσωπα microε το κριτήριο της υπεροχής Κάθε πρόσωπο

αποτελεί laquoείναιraquo laquoζηνraquo και laquoνοείνraquo αλλά ο Πατέρας είναι laquoπερισσότερο (magis)

ουσίαraquo ο Υιός laquoπερισσότερο ζωήraquo και το Άγιο Πνεύmicroα laquoπερισσότερο σοφίαraquo Εν

ολίγοις ο Υιός είναι η πραγmicroάτωση όλων αυτών που ο Πατέρας είναι εν δυνάmicroει Γιrsquo

αυτό η γέννησή του είναι microάλλον microια αυτογέννηση Ωστόσο πέρα από το παράλογο

της ιδέας της αυτογέννησης microια παρόmicroοια αντίληψη αν από τη microια πλευρά

κατοχύρωνε ικανοποιητικά την οmicroοουσιότητα των θείων προσώπων από την άλλη

υποβάθmicroιζε υπερβολικά τη microεταξύ τους διάκριση η οποία θα εξασφαλιζόταν

καλύτερα microε σχεσιακούς όρους

Ο άγιος Αυγουστίνος που είχε διαβάσει τα αντιαρειανικές πραγmicroατείες του

Μάριου Βικτωρίνου κατά τους microήνες που προηγήθηκαν της βάπτισής του ανέλαβε να

διορθώσει αυτή την τριαδολογική αντίληψη καθοδηγούmicroενος από τον κανόνα της

πίστης που εmicroπνέεται από τη Γραφή και εκφράζεται στο Σύmicroβολο της Νίκαιας ο

Υιός είναι laquoΘεός εκ Θεούraquo και laquoΦως εκ Φωτόςraquo Σύmicroφωνα microε αυτόν τον κανόνα όλες

οι απόλυτες τελειότητες συνθέτουν τη microοναδική θεία ουσία και είναι κοινές και στα

τρία πρόσωπα τα οποία σύmicroφωνα microε αυτή την προοπτική αποδεικνύονται απολύτως

ίσα Όmicroως αυτές οι απόλυτες τελειότητες είναι κατrsquo αρχάς στον Πατέρα την αρχή

ολόκληρης της θεότητας και απrsquo αυτόν όπως από microια πηγή περνούν στον Υιό microέσω

της γέννησης και στο Άγιο Πνεύmicroα microέσω της εκπόρευσης

Θεmicroελιώδους σηmicroασίας είναι το κείmicroενο που διαβάζουmicroε στο Κατά Ιωάννην

Ευαγγέλιο laquoώσπερ γαρ ο πατήρ έχει ζωήν εν rαυτώ ούτως έδωκε και τω υιώ ζωήν

9

έχειν εν εαυτώraquo (Ιω 5 26) το οποίο ο άγιος Αυγουστίνος σχολιάζει ως εξής laquoΤι

σηmicroαίνει ldquoο πατήρ έχει ζωήν εν εαυτώrdquo Ότι δεν έχει τη ζωή από κάποιον άλλο αλλά

εν εαυτώ Η αρχή της ζωής είναι εν εαυτώ δεν έχει microια άλλη πηγή δεν προέρχεται

από άλλους δεν την πήρε microε δάνειο ούτε microετέχοντας σε microια άλλη διαφορετική ζωή

απrsquo αυτό που είναι ο ίδιος αλλά την έχει εν εαυτώ microε τρόπο που αυτός είναι η ίδια η

ζωή τουhellip Συνεπώς microεταξύ Πατέρα και Υιού υφίσταται microόνο η εξής διαφορά ότι ο

Πατέρας έχει εν εαυτώ τη ζωή χωρίς να τη λαmicroβάνει από κανένα ενώ ο Υιός έχει εν

εαυτώ τη ζωή που ο Πατέρας του έδωσεraquo (Commento al Vangelo di Giovanni 19 11)

Στη ίδια επίσης πραγmicroατεία αναρωτιέται laquoΤι είναι αυτό που έδωσε ο Πατέρας στον

Υιόraquo Και απαντά laquoΤου έδωσε το να είναι Υιός τον γέννησε για να είναι η ζωή

Αυτό είναι το νόηmicroα των λέξεων ldquo έδωκε και τω υιώ ζωήν έχειν εν εαυτώ rdquo δηλαδή

του έδωσε να κατέχει τη ζωή χωρίς την ανάγκη να πρέπει να την λάβει όπως αυτός

που την έχει κατά microετοχήν Πράγmicroατι αν ο Υιός είχε τη ζωή κατά microετοχήν θα

microπορούσε να τη χάσει και να αποmicroείνει δίχως ζωή πράγmicroα που για τον Υιό δεν

microπορεί κανείς ούτε να αποδεχθεί ούτε να σκεφτεί ούτε να πιστέψειraquo (ibidem 1913)

Φυσικά ο Υιός έλαβε από τον Πατέρα όχι microόνο τη ζωή αλλά όλα όσα είναι και

έχει Από τα λόγια του Χριστού στο Ευαγγέλιο συνάγεται laquoπrντα όσα έχει ο πατήρ

εmicror εστιraquo (Ιω 16 15) Σχολιάζει ο άγιος Αυγουστίνος laquoΛοιπόν όλα τα πράγmicroατα

που ο Πατέρας έχει τα έδωσε στον Υιό γεννώντας τον και ο Υιός τα έλαβε

γεννώmicroενος Ούτε ο Πατέρας έχασε αυτό που είχε δίδοντάς το ούτε ο Υιός έλαβε

όταν υπήρχε και δεν είχε Αλλά όπως ο Πατέρας δίδοντας στον Υιό όλα αυτά που είχε

παρέmicroεινε κάτοχος όλων έτσι και ο Υιός δεν παρέmicroεινε ποτέ δίχως αυτό που όχι από

ανάγκη αλλά εκ γεννήσεως έλαβε ως Υιός επειδή ποτέ δεν microπορούσε να microην είναι

γεννηθείς και είχε πάντα όλα αυτά χωρίς τα οποία δεν θα γεννιόταν πράγmicroατι

γεννήθηκε αναλλοίωτος επειδή είναι πάντα γεννηθείςraquo (c Max 2 14 7) Ο Πατέρας

συνεπώς έδωσε στον Υιό τη θεία ισότητα αποτελεί προσβολή τόσο κατά του Πατέρα

όσο και κατά του Υιού να λέγει κανείς ότι laquoο Πατέρας δεν microπόρεσε ή δεν θέλησε να

γεννήσει έναν Υιό ίσο microε αυτόν και πως ο Υιός δεν microπόρεσε να γεννηθεί ίσος microε τον

Πατέρα Ο Θεός δεν θέλει να υmicroνείται ως Πατέρας κατά τρόπο ώστε να λέγεται ότι

γέννησε αφεαυτού έναν Υιό χειρότερο απrsquo αυτόνraquo (c Max 2 25) Όταν λοιπόν

γίνεται λόγος για γέννηση στον Θεό δεν εννοείται τίποτε άλλο από το ότι έχοντας ο

Θεός Πατέρας κατrsquo αρχάς το είναι τη ζωή και κάθε άλλη απόλυτη τελειότητα εν

εαυτώ έδωσε και στον Υιό όλα αυτά που ο ίδιος είναι και κατέχει έτσι ώστε ο Υιός

να είναι σε όλα ίδιος microrsquo εκείνον η τέλεια Εικόνα του το Λόγος του και η Σοφία του

microrsquo ένα λόγο η Αλήθεια

Η εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος

Όσον αφορά στην εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος ο άγιος Αυγουστίνος

οmicroολογεί ταπεινά και microάλιστα σε ένα από τα τελευταία του κείmicroενα ότι δεν είναι σε

θέση να την διακρίνει από τη γέννηση του Υιού (c Max 2 14 1) Γνωρίζει φυσικά

ότι η Γραφή αναφέρεται στον Υιό ως Μονογενή του Πατρός ενώ για το Άγιο Πνεύmicroα

λέει ότι laquoεκπορεύεται εκ του Πατρόςraquo Συνεπώς η γέννηση πρέπει να είναι

διαφορετική από την εκπόρευση Επιπλέον ο επίσκοπος Ιππώνος γνωρίζει ότι στη

Γραφή το Άγιο Πνεύmicroα αποκαλείται Πνεύmicroα του Πατρός και Πνεύmicroα του Υιού Το

Πνεύmicroα είναι συνεπώς κοινό στον Πατέρα και στον Υιό Ισχυρίζεται ωστόσο ότι το

Πνεύmicroα principaliter εκπορεύεται microεν από τον Πατέρα αλλά εκπορεύεται από κοινού

από τον Πατέρα και από τον Υιό Γιατί και από τον Υιό Ο πρώτος λόγος πρέπει να

αναζητηθεί στην οικονοmicroία της σωτηρίας η πνοή στο πρόσωπο των microαθητών και τα

λόγια του αναστηmicroένου Χριστού laquoλάβετε πνεύmicroα άγιονraquo (Ιω 10 22) δεν είναι παρά

laquoη ένδειξη microέσω ενός κατάλληλου συmicroβόλου ότι το Άγιο Πνεύmicroα δεν εκπορεύεται

10

microόνο εκ του Πατρός αλλά και εκ του Υιούraquo (De Trinitate 4 20 29) Συνεπώς

αντίθετα microε όσα έχουν λεχθεί και γραφεί από πολλούς ο άγιος Αυγουστίνος είναι

απόλυτα πεπεισmicroένος ότι οι τριαδικές σχέσεις γνωρίζονται microέσω της ιστορίας της

σωτηρίας microε άλλα λόγια ότι στη θεολογία3 φθάνει κανείς microέσω της οικονοmicroίας

4

Όmicroως όπως έχουmicroε ήδη προαναφέρει η εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος από

τον Πατέρα και από τον Υιό θεmicroελιώνεται και στην διυποκειmicroενική περί γεννήσεως

αντίληψη την οποία σχολιάσαmicroε παραπάνω Πράγmicroατι είναι σαφές πως βάσει του

αξιώmicroατος πως ο Πατέρας είναι η αρχή όλων όσα έχει ο Υιός πρέπει να θεωρηθεί ότι

laquoο Πατέρας έχει εν εαυτώ και το γνώρισmicroα να είναι αρχή της εκπόρευσης του Αγίου

Πνεύmicroατος και ότι έδωσε εξίσου στον Υιό να είναι αρχή της εκπόρευσης του ίδιου

Πνεύmicroατοςhellip Αν πράγmicroατι όλα όσα έχει ο Υιός τα λαmicroβάνει από τον Πατέρα

λαmicroβάνει από Αυτόν και το να είναι η αρχή απrsquo όπου εκπορεύεται το Άγιο Πνεύmicroαraquo

Συνεπώς laquoο Υιός γεννήθηκε από τον Πατέρα το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται κατrsquo

αρχάς (principaliter) από τον Πατέρα και από κοινού και από τους δύο δυνάmicroει του

δώρου που ο Πατέρας χωρίς καmicroιά microεσολάβηση χρόνου έκανε στον Υιό (De Trinitate

15 26 47) Κάποιος θα microπορούσε να αντιτείνει γιατί τότε ο Υιός στο Ευαγγέλιο

λέγει ότι το Πνεύmicroα εκπορεύεται από τον Πατέρα (Ιω 15 26) Απαντά ο άγιος

Αυγουστίνος laquoΓια ποιον άλλο λόγο αν όχι διότι ο Υιός συνηθίζει να αναφέρει και

αυτό που είναι δικό του σε Αυτόν από τον οποίο ο ίδιος έχει αρχή Μrsquo αυτή την

έννοια λέγει ldquoη εmicroή διδαχή ουκ εστιν εmicroή αλλά του πrmicroψαντrς microε rdquo (Ιω 7 16) Αν

εδώ λοιπόν εννοείται ως δική του η διδασκαλία την οποία όmicroως δηλώνει όχι δική του

αλλά του Πατέρα πόσο περισσότερο πρέπει να εννοηθεί ως εκπορευόmicroενο και από

αυτόν το Άγιο Πνεύmicroα στο κείmicroενο όπου λέγει ότι εκπορεύεται από τον Πατέρα χωρίς

να λέει δεν εκπορεύεται από εmicroένα Από Εκείνον από τον οποίο λαmicroβάνει το να είναι

Θεός (είναι πράγmicroατι Θεός εκ Θεού) από αυτόν λαmicroβάνει και το να είναι και ο ίδιος

αρχή από την οποία εκπορεύεται το Άγιο Πνεύmicroα Ωστόσο ότι το Άγιο Πνεύmicroα

εκπορεύεται και από τον Υιό όπως εκπορεύεται από τον Πατέρα ο Υιός το λαmicroβάνει

από τον ίδιο τον Πατέρα Έτσι κατανοούmicroε και microε ποιο τρόπο όσο microπορεί να γίνει

κατανοητό από ανθρώπους αδύναmicroους σαν κι εmicroάς γιατί δεν λέγεται ότι το Πνεύmicroα

γεννήθηκε αλλά microάλλον ότι εκπορεύεται εξαιτίας του γεγονότος ότι αν λεγόταν ότι

και αυτό ήταν υιός θα ήταν υιός και των δύο προσώπων πράγmicroα που θα αποτελούσε

τη microεγαλύτερη ανοησίαraquo (hellip) Εν πάση περιπτώσει πρέπει να έχουmicroε υπόψη microας ότι

laquoτο Άγιο Πνεύmicroα δεν εκπορεύεται από τον Πατέρα εν τω Υιώ και έπειτα από τον Υιό

για να εξαγιάσει το δηmicroιούργηmicroα αλλά εκπορεύεται από τον ένα και από τον άλλο

ταυτόχρονα (De trinitate 15 27 48) Πραγmicroατευόmicroενοι έπειτα την αιωνιότητα στην

οποία ζει ο Θεός είναι ανόητο να αναρωτιόmicroαστε αν συνέβη πρώτα η εκπόρευση ή η

γέννηση τόσο η microια όσο και η άλλη είναι άχρονες

Η αγάπη είναι το ιδιαίτερο όνοmicroα του Αγίου Πνεύmicroατος

Οι προηγούmicroενες παρατηρήσεις θεmicroελιωmicroένες στη διδασκαλία της Αγίας

Γραφής απευθύνονται κατά κύριο λόγο στους πιστούς Σε αυτούς που ζητούν microια

λογική εξήγηση ακόmicroη και χωρίς να πιστεύουν ο άγιος Αυγουστίνος επιφυλάσσει

την προσφυγή στην ψυχολογική αναλογία Αυτή η προσφυγή όmicroως προϋποθέτει ότι

ο Υιός είναι όντως ο Λόγος του Θεού και το Άγιο Πνεύmicroα η αγάπη ή η ευσπλαχνία

του Πατέρα και του Υιού Όmicroως ενώ η Γραφή διδάσκει ρητά πως ο Υιός είναι ο

Λόγος του Θεού δεν λέγει microε ανάλογη σαφήνεια ότι το Άγιο Πνεύmicroα είναι η αγάπη

Ο άγιος Αυγουστίνος έχει πλήρη επίγνωση του συγκεκριmicroένου δεδοmicroένου Γράφει

3 Ελληνικά στο πρωτότυπο

4 Ελληνικά στο πρωτότυπο

11

σχετικά laquoΤο Άγιο Πνεύmicroα σύmicroφωνα microε τη Γραφή δεν είναι το Πνεύmicroα microόνο του

Πατέρα ούτε microόνο του Υιού αλλά και των δύο (πρβλ Μτ 10 20 Γαλ 4 6) και γιrsquo

αυτό υπαινίσσεται σrsquo εmicroάς την κοινή αγάπη microε την οποία συνδέονται αmicroοιβαία ο

Πατέρας και ο Υιός Όmicroως ο Λόγος του Θεού για να microας εκπαιδεύσει microας καλεί να

αναζητήσουmicroε πράγmicroατα όχι προφανή αλλά πράγmicroατα που πρέπει να διερευνηθούν

εις βάθος και να εξαχθούν εκ βάθους microε microια πολύ microεγαλύτερη microελέτη Η Αγία Γραφή

πράγmicroατι δεν λέγει το Άγιο Πνεύmicroα είναι η αγάπη αν το είχε πει το εν λόγω ζήτηmicroα

θα είχε αποσαφηνισθεί Μα λέγει Ο Θεός είναι αγάπηraquo Όmicroως δυνάmicroει αυτής της

βεβαίωσης laquomicroπορεί να ονοmicroασθεί αγάπη και ο Πατέρας και ο Υιός και το Άγιο

Πνεύmicroα και τα τρία πρόσωπα microαζί microια microοναδική αγάπη όπως ονοmicroάζεται σοφία και ο

Πατέρας και ο Υιός και το Άγιο Πνεύmicroα και τα τρία πρόσωπα όχι τρεις αλλά microία

microόνο σοφίαhellip Και όmicroως δεν είναι χωρίς λόγο που σrsquo αυτή την Τριάδα ονοmicroάζεται

Λόγος του Θεού microόνο ο Υιός ∆ωρεά του Θεού microόνο το Άγιο Πνεύmicroα και Θεός

Πατέρας Αυτός από τον οποίο γεννήθηκε ο Λόγος και από τον οποίο εκπορεύεται

κατrsquo αρχάς το Άγιο Πνεύmicroα Προσέθεσα κατrsquo αρχάς ndashαποσαφηνίζει επιπλέονndash γιατί

διαβάζουmicroε ότι το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται και από τον Υιό Μα και αυτό του έχει

δώσει ο Πατέρας όχι βέβαια όταν ήδη υφίστατο και ακόmicroη δεν τον είχε γιατί όλα

όσα έδωσε στον microονογενή Λόγο του τα έδωσε γεννώντας τον Αυτός τον γέννησε microε

τρόπο ώστε το κοινό τους δώρο να εκπορεύεται και από τον Υιό και το Άγιο Πνεύmicroα

να είναι το Πνεύmicroα και των δύο (De Trinitate 15 17 28-29)

Αφού επαναλάβει αυτή τη διευκρίνιση τελικά ο άγιος Αυγουστίνος

προσφέρει τη θεmicroελιωmicroένη στη Γραφή απόδειξη ότι στο Άγιο Πνεύmicroα ανήκει το

ιδιαίτερο όνοmicroα της αγάπης Η επιχειρηmicroατολογία του είναι η ακόλουθη laquoΌπως

λοιπόν ο microοναδικός Λόγος του Θεού λαmicroβάνει ως ιδιαίτερο το όνοmicroα της σοφίας

παρόλο που όταν ο όρος χρησιmicroοποιείται γενικά και το Άγιο Πνεύmicroα και ο Πατέρας

είναι σοφία έτσι το Άγιο Πνεύmicroα λαmicroβάνει ως ιδιαίτερο το όνοmicroα της αγάπης

παρόλο που όταν ο όρος χρησιmicroοποιείται γενικά και ο Πατέρας και ο Υιός είναι

αγάπη Όmicroως ο Λόγος του Θεού δηλαδή ο microονογενής Υιός του Θεού αποκαλείται

ρητά σοφία του Θεού δια του στόmicroατος του Αποστόλου όταν λέγει laquoτον Χριστόν

Θεού δύναmicroιν και Θεού σοφίανraquo (Α΄ Κορ 1 24) ενώ για να βρει κανείς ένα εδάφιο

στο οποίο το Άγιο Πνεύmicroα αποκαλείται αγάπη θα πρέπει να διερευνήσει προσεκτικά

τα γραπτά του Ιωάννη Αυτός αφού λέγει ldquoΑγαπητοr αγαπώmicroεν αλλrλους ότι η

αγrπη εκ τού Θεού εστιrdquo προσθέτει αmicroέσως ldquoκαι πας ο αγαπών εκ του Θεού

γεγrννηται καr γινrσκει τrν Θεrν Ο microη αγαπών ουκ έγνω τον Θεόν ότι ο Θεός

αγrπη εστrνrdquo(Α΄ Ιω 4 7-8) Είναι σαφές ndashπαρατηρεί ο άγιος Αυγουστίνοςndash ότι εδώ

ονοmicroάζει Θεό την αγάπη (dilectio) την οποία πριν είχε βεβαιώσει ότι είναι εκ του

Θεού Η αγάπη είναι συνεπώς Θεός εκ Θεού Μα επειδή ο Υιός γεννήθηκε από τον

Θεό Πατέρα και το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται από τον Θεό Πατέρα νοmicroιmicroοποιείται

κανείς να αναρωτηθεί σε ποιο από τα δύο πρόσωπα πρέπει κατά προτίmicroηση να

αφορά η φράση ο Θεός είναι αγάπη Μόνο ο Πατέρας πράγmicroατι είναι Θεός χωρίς να

είναι Θεός εκ Θεού συνεπώς η αγάπη που είναι τόσο ο Θεός όσο και εκ Θεού είναι ή

ο Υιός ή το Άγιο Πνεύmicroα Μα στους επόmicroενους στίχους ο Ιωάννης αφού microιλήσει για

την αγάπη του Θεού όχι για την αγάπη microε την οποία εmicroείς αγαπούmicroε τον Θεό αλλά

γιrsquo αυτήν microε την οποία αυτός ο ίδιος microας αγάπησε και έστειλε τον Υιό του ως

εξιλαστήριο θύmicroα για τις αmicroαρτίες microας (Α΄ Ιω 4 10) και την οποία χρησιmicroοποιεί για

να microας παροτρύνει να αγαπούmicroε ο ένας τον άλλο ώστε ο Θεός να κατοικήσει microέσα

microας επειδή είχε ορίσει τον Θεό ως αγάπη θέλοντας να εξηγήσει σαφέστερα αυτό το

σηmicroείο προσθέτει ldquoεν τοrτω γινrσκοmicroεν ότι εν αυτώ microrνοmicroεν και αυτός εν ηmicroίν

ότι εκ του Πνεrmicroατος αυτού δrδωκεν ηmicroίνrdquo (Α΄ Ιω 4 13) Αυτό που επιmicroαρτυρεί ότι

εmicroείς microένουmicroε εν τω Θεώ και αυτός εν ηmicroίν είναι το Άγιο Πνεύmicroα που αυτός microας

12

έδωσε όmicroως αυτό είναι έργο της αγάπης Άρα ο Θεός αγάπη είναι το Άγιο Πνεύmicroα

Τελικά λίγο παρακάτω αφού επαναλάβει ότι ο Θεός είναι αγάπη προσθέτει αmicroέσως

laquoΟ Θεός αγάπη εστί και ο microένων εν τη αγάπη εν τω Θεώ microένει και ο Θεός εν αυτώraquo

(Α Ιω 4 16) και γιrsquo αυτό είχε πει πριν ldquoεν τούτω γινώσκοmicroεν ότι εν αυτώ microένοmicroεν

και αυτός εν ηmicroίν ότι εκ του Πνεύmicroατος αυτού δέδωκεν ηmicroίνrdquo ( Α΄ Ιω 4 13)

Συνεπώς αυτό που περιγράφεται στη βεβαίωση πως ο Θεός είναι αγάπη είναι το

Άγιο Πνεύmicroα Να γιατί το Άγιο Πνεύmicroα ο Θεός που εκπορεύεται από τον Θεό αφού

δόθηκε κάποτε στον άνθρωπο τον πυρπολεί από αγάπη για τον Θεό και για τον

πλησίον του όντας αυτό το ίδιο η αγάπη Ο άνθρωπος πράγmicroατι δεν δέχεται παρά

microόνο από τον Θεό την αγάπη για να αγαπήσει τον Θεό Γιrsquo αυτό λίγο νωρίτερα

δηλώνει ldquoΟφείλοmicroεν να τον αγαπούmicroε γιατί αυτός πρώτος microας αγάπησεrdquo (πρβλ Α΄

Ιω 4710) Και ο απόστολος Παύλος λέγει ldquoη αγάπη του Θεού εκκέχυται εν ταις

καρδίαις ηmicroών δια Πνεύmicroατος Αγrου του δοθέντος ηmicroίνrdquo (Ρωmicro 5 5)raquo (De Trinitate

15 17 31)

Η διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης

Η απόδειξη που διατυπώνει εδώ ο Αυγουστίνος για να τεκmicroηριώσει ότι η

αγάπη αποτελεί το ιδιαίτερο όνοmicroα του Αγίου Πνεύmicroατος είναι σίγουρα πιο

κοπιώδης αλλά θεmicroελιωmicroένη πλήρως στη Γραφή Συγκρίνοντάς την microε την απόδειξη

που είχε εκθέσει επί του θέmicroατος στο De fide et symbolo microπορεί να εκτιmicroήσει κανείς

την πρόοδο του συγγραφέα στη microελέτη του Λόγου του Θεού καθώς και microε πόση

επιmicroέλεια είχε στοχαστεί πάνω στο συγκεκριmicroένο ζήτηmicroα Η προσπάθεια να αποδείξει

microε τη λογική microέσω των ψυχολογικών αναλογιών ότι η γέννηση είναι διαφορετική

από την εκπόρευση όπως προανέφερα προϋποθέτει ότι το Άγιο Πνεύmicroα είναι

κυριολεκτικά ο δεσmicroός της αγάπης στην Τριάδα όπως ο Υιός είναι κυριολεκτικά ο

Λόγος του Θεού Για να ολοκληρώσουmicroε λοιπόν τον προβληmicroατισmicroό microας δεν

αποmicroένει παρά να δούmicroε microε ποιο τρόπο σύmicroφωνα microε τον άγιο Αυγουστίνο η

ψυχολογική τριάδα της microνήmicroης της γνώσης και της αγάπης microας βοηθά να

κατανοήσουmicroε αυτή τη διαφορά Περιορίζοmicroαι στην αναφορά της τελικής σύνθεσής

του θυmicroίζοντας microόνο τον πυρήνα της ο λόγος ή η νόηση της ανθρώπινης microνήmicroης

παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε τον Λόγο του Θεού microαζί microε πολλές διαφορές

ενώ η αγάπη ή η θέληση παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε το Άγιο Πνεύmicroα

Έτσι όταν λέmicroε αυτό που γνωρίζουmicroε παρότι δεν προφέρουmicroε ούτε

σκεφτόmicroαστε καmicroιά κατανοητή λέξη οποιασδήποτε ανθρώπινης γλώσσας η

αποθηκευmicroένη στη microνήmicroη γνώση microας γεννά microια σκέψη ή έναν πραγmicroατικό λόγο που

είναι η εικόνα αυτού που βρίσκεται στην microνήmicroη και το οποίο microπορεί να ονοmicroασθεί

υιός Όmicroως για να διαmicroορφώσουmicroε αυτό τον εσωτερικό λόγο είναι απαραίτητη microια

ενέργεια της θέλησης που να ενώνει τον γεννήτορα (νου) microε το γέννηmicroα (σκέψη)

Τώρα δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσουmicroε ότι αυτή η θέληση εκπορεύεται βέβαια

από τον νου αλλά και από τη γνώση γιατί κανείς δεν θέλει αυτό του οποίου αγνοεί

πλήρως τη φύση και την ποιότητα και παρόλα αυτά δεν microπορεί microε κανέναν τρόπο να

πει ότι είναι η εικόνα της σκέψης Έτσι laquoαυτή η κατανοητή πραγmicroατικότητα

εισηγείται microια ασφαλή διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης διότι δεν είναι το

ίδιο πράγmicroα το να βλέπει κανείς microε τη σκέψη και το να επιθυmicroεί ή και το να

χρησιmicroοποιεί microε τη θέλησηraquo (De trinitate 15 27 50)

Σrsquo αυτές τις τελευταίες παρατηρήσεις ο άγιος Αυγουστίνος κατέληξε microετά από

microια microακροχρόνια προσπάθεια ανάλυσης της ανθρώπινης ψυχής microε τον δηλωmicroένο

σκοπό να ασκήσει τον νου των αναγνωστών που απαιτούσαν microια λογική εξήγηση του

microυστηρίου Ο ίδιος όmicroως έχει πάντα επίγνωση της αβυσσαλέας απόστασης που

χωρίζει τον ανθρώπινο νου από τον Θεό Ιδού η τελική του βεβαίωση που διαπνέεται

13

από microεγάλη ταπείνωση laquoΕκκινώντας από το δηmicroιούργηmicroα το έργο του Θεού

προσπάθησα όσο microπόρεσα να οδηγήσω αυτούς που απαιτούν λογική γιrsquo αυτά τα

πράγmicroατα να δουν microε τη νόηση όσο ήταν σrsquo αυτούς δυνατόν τα microυστήρια του Θεού

microέσω των δηmicroιουργηmicroένων όντων και κατέφυγα ιδιαίτερα στο λογικό και νοήmicroον

δηmicroιούργηmicroα που δηmicroιουργήθηκε κατrsquo εικόνα Θεού για να microπορέσει να δει σαν σε

ένα κάτοπτρο όσο microπορεί τον Τριαδικό Θεό στη microνήmicroη τη νόηση και τη θέλησή

microαςhellip Ωστόσο υπέδειξα όσο θεωρούσα απαραίτητο ότι αυτή την εικόνα που είναι

έργο της ίδιας Τριάδας και που εφθάρη από δική της αmicroέλεια πρέπει να αποφεύγει

κανείς να την συγκρίνει microε την Τριάδα σαν να ήταν σε όλα όmicroοια microrsquo αυτήν αλλά

πρέπει να βλέπει και microια microεγάλη διαφορά σrsquo αυτή την ισχνή οmicroοιότηταraquo (De Trinitate

15 20 39)

8

24) και είναι ανοησία ο ισχυρισmicroός ότι ο Θεός για κάποιο χρονικό διάστηmicroα δεν είχε

δύναmicroη και σοφία Συνεπώς δεν υπήρξε ποτέ χρόνος κατά τον οποίο δεν υφίστατο ο

Υιόςraquo (De Trinitate VI 11) Ο επίσκοπος Ιππώνος σπεύδει να επισηmicroάνει τις

σοβαρές συνέπειες που πηγάζουν από το συγκεκριmicroένο επιχείρηmicroα laquoΑυτός ο

συλλογισmicroόςraquo γράφει laquomicroας επιβάλλει να πούmicroε ότι ο Θεός Πατέρας δεν είναι σοφός

παρά microόνο εφόσον κατέχει τη σοφία που γέννησε όχι εφόσον είναι από microόνος του η

ίδια σοφία Επιπλέον αν τα πράγmicroατα είναι έτσι πρέπει να εξετάσουmicroε αν και ο ίδιος

ο Υιός microπορεί να αποκαλείται ldquoΣοφία της Σοφίαςrdquo όπως αποκαλείται ldquoΘεός εκ

Θεούrdquo και ldquoΦως εκ Φωτόςrdquo στην περίπτωση που ο Πατέρας δεν είναι η ίδια η σοφία

αλλά ο γεννήτορας της σοφίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτή την υπόθεση γιατί ο Πατέρας δεν

είναι και γεννήτορας της δικής του microεγαλοσύνης και της δικής του αγαθότητας της

δικής του αιωνιότητας και της δικής του παντοδυναmicroίας ώστε να microην είναι ο ίδιος η

microεγαλοσύνη του η αγαθότητά του η αιωνιότητά του και η παντοδυναmicroία του αλλά

microεγάλος για τη microεγαλοσύνη που γέννησε αγαθός για την αγαθότητα αιώνιος για την

αιωνιότητα παντοδύναmicroος για την παντοδυναmicroία που γεννήθηκε απrsquo αυτόν microε τον

ίδιο τρόπο που αυτός δεν είναι ο ίδιος η σοφία του αλλά σοφός χάρη στη σοφία που

γεννήθηκε απrsquo αυτόνraquo (στο ίδιο 2)

Οι σοβαρές λογικές συνέπειες που επισηmicroαίνονται εδώ βέβαια δεν είχαν

προβλεφθεί από εκείνους τους καθολικούς θεολόγους που ήθελαν να αντιταχθούν

στον αρειανισmicroό όπως δεν ήταν microόνο το αποτέλεσmicroα της αυστηρής αυγουστίνειας

διαλεκτικής στην πραγmicroατικότητα αυτές οι συνέπειες εξέφραζαν microια νεοπλατωνικής

έmicroπνευσης κατανόηση της γέννησης του Υιού όπως τη διαβάζουmicroε στις

αντιαρειανικές πραγmicroατείες του Μάριου Βικτωρίνου Πράγmicroατι σύmicroφωνα microε τον

Πλωτίνο ο Ένας η Αρχή όλων των όντων είναι πάνω από την ουσία από τη νόηση

και από τη ζωή Με τη δράση του ο Ένας αυτοπροσδιορίζεται αυτοκαθορίζεται και

έτσι γεννά τον Νου τη θεία νόηση που συνιστά το κατrsquo εξοχήν Είναι την κατrsquo

εξοχήν Νόηση και την κατrsquo εξοχήν Ζωή Στο πλαίσιο αυτού του microοντέλου σκέψης ο

Μάριος Βικτωρίνος υπερασπίστηκε το οmicroοούσιον της Νίκαιας Έτσι παρουσιάζει τη

microοναδική θεία ουσία σύmicroφωνα microε την τριάδα του Πλωτίνου (είναι ζωή νόηση) και

διακρίνει τα τρία θεία πρόσωπα microε το κριτήριο της υπεροχής Κάθε πρόσωπο

αποτελεί laquoείναιraquo laquoζηνraquo και laquoνοείνraquo αλλά ο Πατέρας είναι laquoπερισσότερο (magis)

ουσίαraquo ο Υιός laquoπερισσότερο ζωήraquo και το Άγιο Πνεύmicroα laquoπερισσότερο σοφίαraquo Εν

ολίγοις ο Υιός είναι η πραγmicroάτωση όλων αυτών που ο Πατέρας είναι εν δυνάmicroει Γιrsquo

αυτό η γέννησή του είναι microάλλον microια αυτογέννηση Ωστόσο πέρα από το παράλογο

της ιδέας της αυτογέννησης microια παρόmicroοια αντίληψη αν από τη microια πλευρά

κατοχύρωνε ικανοποιητικά την οmicroοουσιότητα των θείων προσώπων από την άλλη

υποβάθmicroιζε υπερβολικά τη microεταξύ τους διάκριση η οποία θα εξασφαλιζόταν

καλύτερα microε σχεσιακούς όρους

Ο άγιος Αυγουστίνος που είχε διαβάσει τα αντιαρειανικές πραγmicroατείες του

Μάριου Βικτωρίνου κατά τους microήνες που προηγήθηκαν της βάπτισής του ανέλαβε να

διορθώσει αυτή την τριαδολογική αντίληψη καθοδηγούmicroενος από τον κανόνα της

πίστης που εmicroπνέεται από τη Γραφή και εκφράζεται στο Σύmicroβολο της Νίκαιας ο

Υιός είναι laquoΘεός εκ Θεούraquo και laquoΦως εκ Φωτόςraquo Σύmicroφωνα microε αυτόν τον κανόνα όλες

οι απόλυτες τελειότητες συνθέτουν τη microοναδική θεία ουσία και είναι κοινές και στα

τρία πρόσωπα τα οποία σύmicroφωνα microε αυτή την προοπτική αποδεικνύονται απολύτως

ίσα Όmicroως αυτές οι απόλυτες τελειότητες είναι κατrsquo αρχάς στον Πατέρα την αρχή

ολόκληρης της θεότητας και απrsquo αυτόν όπως από microια πηγή περνούν στον Υιό microέσω

της γέννησης και στο Άγιο Πνεύmicroα microέσω της εκπόρευσης

Θεmicroελιώδους σηmicroασίας είναι το κείmicroενο που διαβάζουmicroε στο Κατά Ιωάννην

Ευαγγέλιο laquoώσπερ γαρ ο πατήρ έχει ζωήν εν rαυτώ ούτως έδωκε και τω υιώ ζωήν

9

έχειν εν εαυτώraquo (Ιω 5 26) το οποίο ο άγιος Αυγουστίνος σχολιάζει ως εξής laquoΤι

σηmicroαίνει ldquoο πατήρ έχει ζωήν εν εαυτώrdquo Ότι δεν έχει τη ζωή από κάποιον άλλο αλλά

εν εαυτώ Η αρχή της ζωής είναι εν εαυτώ δεν έχει microια άλλη πηγή δεν προέρχεται

από άλλους δεν την πήρε microε δάνειο ούτε microετέχοντας σε microια άλλη διαφορετική ζωή

απrsquo αυτό που είναι ο ίδιος αλλά την έχει εν εαυτώ microε τρόπο που αυτός είναι η ίδια η

ζωή τουhellip Συνεπώς microεταξύ Πατέρα και Υιού υφίσταται microόνο η εξής διαφορά ότι ο

Πατέρας έχει εν εαυτώ τη ζωή χωρίς να τη λαmicroβάνει από κανένα ενώ ο Υιός έχει εν

εαυτώ τη ζωή που ο Πατέρας του έδωσεraquo (Commento al Vangelo di Giovanni 19 11)

Στη ίδια επίσης πραγmicroατεία αναρωτιέται laquoΤι είναι αυτό που έδωσε ο Πατέρας στον

Υιόraquo Και απαντά laquoΤου έδωσε το να είναι Υιός τον γέννησε για να είναι η ζωή

Αυτό είναι το νόηmicroα των λέξεων ldquo έδωκε και τω υιώ ζωήν έχειν εν εαυτώ rdquo δηλαδή

του έδωσε να κατέχει τη ζωή χωρίς την ανάγκη να πρέπει να την λάβει όπως αυτός

που την έχει κατά microετοχήν Πράγmicroατι αν ο Υιός είχε τη ζωή κατά microετοχήν θα

microπορούσε να τη χάσει και να αποmicroείνει δίχως ζωή πράγmicroα που για τον Υιό δεν

microπορεί κανείς ούτε να αποδεχθεί ούτε να σκεφτεί ούτε να πιστέψειraquo (ibidem 1913)

Φυσικά ο Υιός έλαβε από τον Πατέρα όχι microόνο τη ζωή αλλά όλα όσα είναι και

έχει Από τα λόγια του Χριστού στο Ευαγγέλιο συνάγεται laquoπrντα όσα έχει ο πατήρ

εmicror εστιraquo (Ιω 16 15) Σχολιάζει ο άγιος Αυγουστίνος laquoΛοιπόν όλα τα πράγmicroατα

που ο Πατέρας έχει τα έδωσε στον Υιό γεννώντας τον και ο Υιός τα έλαβε

γεννώmicroενος Ούτε ο Πατέρας έχασε αυτό που είχε δίδοντάς το ούτε ο Υιός έλαβε

όταν υπήρχε και δεν είχε Αλλά όπως ο Πατέρας δίδοντας στον Υιό όλα αυτά που είχε

παρέmicroεινε κάτοχος όλων έτσι και ο Υιός δεν παρέmicroεινε ποτέ δίχως αυτό που όχι από

ανάγκη αλλά εκ γεννήσεως έλαβε ως Υιός επειδή ποτέ δεν microπορούσε να microην είναι

γεννηθείς και είχε πάντα όλα αυτά χωρίς τα οποία δεν θα γεννιόταν πράγmicroατι

γεννήθηκε αναλλοίωτος επειδή είναι πάντα γεννηθείςraquo (c Max 2 14 7) Ο Πατέρας

συνεπώς έδωσε στον Υιό τη θεία ισότητα αποτελεί προσβολή τόσο κατά του Πατέρα

όσο και κατά του Υιού να λέγει κανείς ότι laquoο Πατέρας δεν microπόρεσε ή δεν θέλησε να

γεννήσει έναν Υιό ίσο microε αυτόν και πως ο Υιός δεν microπόρεσε να γεννηθεί ίσος microε τον

Πατέρα Ο Θεός δεν θέλει να υmicroνείται ως Πατέρας κατά τρόπο ώστε να λέγεται ότι

γέννησε αφεαυτού έναν Υιό χειρότερο απrsquo αυτόνraquo (c Max 2 25) Όταν λοιπόν

γίνεται λόγος για γέννηση στον Θεό δεν εννοείται τίποτε άλλο από το ότι έχοντας ο

Θεός Πατέρας κατrsquo αρχάς το είναι τη ζωή και κάθε άλλη απόλυτη τελειότητα εν

εαυτώ έδωσε και στον Υιό όλα αυτά που ο ίδιος είναι και κατέχει έτσι ώστε ο Υιός

να είναι σε όλα ίδιος microrsquo εκείνον η τέλεια Εικόνα του το Λόγος του και η Σοφία του

microrsquo ένα λόγο η Αλήθεια

Η εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος

Όσον αφορά στην εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος ο άγιος Αυγουστίνος

οmicroολογεί ταπεινά και microάλιστα σε ένα από τα τελευταία του κείmicroενα ότι δεν είναι σε

θέση να την διακρίνει από τη γέννηση του Υιού (c Max 2 14 1) Γνωρίζει φυσικά

ότι η Γραφή αναφέρεται στον Υιό ως Μονογενή του Πατρός ενώ για το Άγιο Πνεύmicroα

λέει ότι laquoεκπορεύεται εκ του Πατρόςraquo Συνεπώς η γέννηση πρέπει να είναι

διαφορετική από την εκπόρευση Επιπλέον ο επίσκοπος Ιππώνος γνωρίζει ότι στη

Γραφή το Άγιο Πνεύmicroα αποκαλείται Πνεύmicroα του Πατρός και Πνεύmicroα του Υιού Το

Πνεύmicroα είναι συνεπώς κοινό στον Πατέρα και στον Υιό Ισχυρίζεται ωστόσο ότι το

Πνεύmicroα principaliter εκπορεύεται microεν από τον Πατέρα αλλά εκπορεύεται από κοινού

από τον Πατέρα και από τον Υιό Γιατί και από τον Υιό Ο πρώτος λόγος πρέπει να

αναζητηθεί στην οικονοmicroία της σωτηρίας η πνοή στο πρόσωπο των microαθητών και τα

λόγια του αναστηmicroένου Χριστού laquoλάβετε πνεύmicroα άγιονraquo (Ιω 10 22) δεν είναι παρά

laquoη ένδειξη microέσω ενός κατάλληλου συmicroβόλου ότι το Άγιο Πνεύmicroα δεν εκπορεύεται

10

microόνο εκ του Πατρός αλλά και εκ του Υιούraquo (De Trinitate 4 20 29) Συνεπώς

αντίθετα microε όσα έχουν λεχθεί και γραφεί από πολλούς ο άγιος Αυγουστίνος είναι

απόλυτα πεπεισmicroένος ότι οι τριαδικές σχέσεις γνωρίζονται microέσω της ιστορίας της

σωτηρίας microε άλλα λόγια ότι στη θεολογία3 φθάνει κανείς microέσω της οικονοmicroίας

4

Όmicroως όπως έχουmicroε ήδη προαναφέρει η εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος από

τον Πατέρα και από τον Υιό θεmicroελιώνεται και στην διυποκειmicroενική περί γεννήσεως

αντίληψη την οποία σχολιάσαmicroε παραπάνω Πράγmicroατι είναι σαφές πως βάσει του

αξιώmicroατος πως ο Πατέρας είναι η αρχή όλων όσα έχει ο Υιός πρέπει να θεωρηθεί ότι

laquoο Πατέρας έχει εν εαυτώ και το γνώρισmicroα να είναι αρχή της εκπόρευσης του Αγίου

Πνεύmicroατος και ότι έδωσε εξίσου στον Υιό να είναι αρχή της εκπόρευσης του ίδιου

Πνεύmicroατοςhellip Αν πράγmicroατι όλα όσα έχει ο Υιός τα λαmicroβάνει από τον Πατέρα

λαmicroβάνει από Αυτόν και το να είναι η αρχή απrsquo όπου εκπορεύεται το Άγιο Πνεύmicroαraquo

Συνεπώς laquoο Υιός γεννήθηκε από τον Πατέρα το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται κατrsquo

αρχάς (principaliter) από τον Πατέρα και από κοινού και από τους δύο δυνάmicroει του

δώρου που ο Πατέρας χωρίς καmicroιά microεσολάβηση χρόνου έκανε στον Υιό (De Trinitate

15 26 47) Κάποιος θα microπορούσε να αντιτείνει γιατί τότε ο Υιός στο Ευαγγέλιο

λέγει ότι το Πνεύmicroα εκπορεύεται από τον Πατέρα (Ιω 15 26) Απαντά ο άγιος

Αυγουστίνος laquoΓια ποιον άλλο λόγο αν όχι διότι ο Υιός συνηθίζει να αναφέρει και

αυτό που είναι δικό του σε Αυτόν από τον οποίο ο ίδιος έχει αρχή Μrsquo αυτή την

έννοια λέγει ldquoη εmicroή διδαχή ουκ εστιν εmicroή αλλά του πrmicroψαντrς microε rdquo (Ιω 7 16) Αν

εδώ λοιπόν εννοείται ως δική του η διδασκαλία την οποία όmicroως δηλώνει όχι δική του

αλλά του Πατέρα πόσο περισσότερο πρέπει να εννοηθεί ως εκπορευόmicroενο και από

αυτόν το Άγιο Πνεύmicroα στο κείmicroενο όπου λέγει ότι εκπορεύεται από τον Πατέρα χωρίς

να λέει δεν εκπορεύεται από εmicroένα Από Εκείνον από τον οποίο λαmicroβάνει το να είναι

Θεός (είναι πράγmicroατι Θεός εκ Θεού) από αυτόν λαmicroβάνει και το να είναι και ο ίδιος

αρχή από την οποία εκπορεύεται το Άγιο Πνεύmicroα Ωστόσο ότι το Άγιο Πνεύmicroα

εκπορεύεται και από τον Υιό όπως εκπορεύεται από τον Πατέρα ο Υιός το λαmicroβάνει

από τον ίδιο τον Πατέρα Έτσι κατανοούmicroε και microε ποιο τρόπο όσο microπορεί να γίνει

κατανοητό από ανθρώπους αδύναmicroους σαν κι εmicroάς γιατί δεν λέγεται ότι το Πνεύmicroα

γεννήθηκε αλλά microάλλον ότι εκπορεύεται εξαιτίας του γεγονότος ότι αν λεγόταν ότι

και αυτό ήταν υιός θα ήταν υιός και των δύο προσώπων πράγmicroα που θα αποτελούσε

τη microεγαλύτερη ανοησίαraquo (hellip) Εν πάση περιπτώσει πρέπει να έχουmicroε υπόψη microας ότι

laquoτο Άγιο Πνεύmicroα δεν εκπορεύεται από τον Πατέρα εν τω Υιώ και έπειτα από τον Υιό

για να εξαγιάσει το δηmicroιούργηmicroα αλλά εκπορεύεται από τον ένα και από τον άλλο

ταυτόχρονα (De trinitate 15 27 48) Πραγmicroατευόmicroενοι έπειτα την αιωνιότητα στην

οποία ζει ο Θεός είναι ανόητο να αναρωτιόmicroαστε αν συνέβη πρώτα η εκπόρευση ή η

γέννηση τόσο η microια όσο και η άλλη είναι άχρονες

Η αγάπη είναι το ιδιαίτερο όνοmicroα του Αγίου Πνεύmicroατος

Οι προηγούmicroενες παρατηρήσεις θεmicroελιωmicroένες στη διδασκαλία της Αγίας

Γραφής απευθύνονται κατά κύριο λόγο στους πιστούς Σε αυτούς που ζητούν microια

λογική εξήγηση ακόmicroη και χωρίς να πιστεύουν ο άγιος Αυγουστίνος επιφυλάσσει

την προσφυγή στην ψυχολογική αναλογία Αυτή η προσφυγή όmicroως προϋποθέτει ότι

ο Υιός είναι όντως ο Λόγος του Θεού και το Άγιο Πνεύmicroα η αγάπη ή η ευσπλαχνία

του Πατέρα και του Υιού Όmicroως ενώ η Γραφή διδάσκει ρητά πως ο Υιός είναι ο

Λόγος του Θεού δεν λέγει microε ανάλογη σαφήνεια ότι το Άγιο Πνεύmicroα είναι η αγάπη

Ο άγιος Αυγουστίνος έχει πλήρη επίγνωση του συγκεκριmicroένου δεδοmicroένου Γράφει

3 Ελληνικά στο πρωτότυπο

4 Ελληνικά στο πρωτότυπο

11

σχετικά laquoΤο Άγιο Πνεύmicroα σύmicroφωνα microε τη Γραφή δεν είναι το Πνεύmicroα microόνο του

Πατέρα ούτε microόνο του Υιού αλλά και των δύο (πρβλ Μτ 10 20 Γαλ 4 6) και γιrsquo

αυτό υπαινίσσεται σrsquo εmicroάς την κοινή αγάπη microε την οποία συνδέονται αmicroοιβαία ο

Πατέρας και ο Υιός Όmicroως ο Λόγος του Θεού για να microας εκπαιδεύσει microας καλεί να

αναζητήσουmicroε πράγmicroατα όχι προφανή αλλά πράγmicroατα που πρέπει να διερευνηθούν

εις βάθος και να εξαχθούν εκ βάθους microε microια πολύ microεγαλύτερη microελέτη Η Αγία Γραφή

πράγmicroατι δεν λέγει το Άγιο Πνεύmicroα είναι η αγάπη αν το είχε πει το εν λόγω ζήτηmicroα

θα είχε αποσαφηνισθεί Μα λέγει Ο Θεός είναι αγάπηraquo Όmicroως δυνάmicroει αυτής της

βεβαίωσης laquomicroπορεί να ονοmicroασθεί αγάπη και ο Πατέρας και ο Υιός και το Άγιο

Πνεύmicroα και τα τρία πρόσωπα microαζί microια microοναδική αγάπη όπως ονοmicroάζεται σοφία και ο

Πατέρας και ο Υιός και το Άγιο Πνεύmicroα και τα τρία πρόσωπα όχι τρεις αλλά microία

microόνο σοφίαhellip Και όmicroως δεν είναι χωρίς λόγο που σrsquo αυτή την Τριάδα ονοmicroάζεται

Λόγος του Θεού microόνο ο Υιός ∆ωρεά του Θεού microόνο το Άγιο Πνεύmicroα και Θεός

Πατέρας Αυτός από τον οποίο γεννήθηκε ο Λόγος και από τον οποίο εκπορεύεται

κατrsquo αρχάς το Άγιο Πνεύmicroα Προσέθεσα κατrsquo αρχάς ndashαποσαφηνίζει επιπλέονndash γιατί

διαβάζουmicroε ότι το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται και από τον Υιό Μα και αυτό του έχει

δώσει ο Πατέρας όχι βέβαια όταν ήδη υφίστατο και ακόmicroη δεν τον είχε γιατί όλα

όσα έδωσε στον microονογενή Λόγο του τα έδωσε γεννώντας τον Αυτός τον γέννησε microε

τρόπο ώστε το κοινό τους δώρο να εκπορεύεται και από τον Υιό και το Άγιο Πνεύmicroα

να είναι το Πνεύmicroα και των δύο (De Trinitate 15 17 28-29)

Αφού επαναλάβει αυτή τη διευκρίνιση τελικά ο άγιος Αυγουστίνος

προσφέρει τη θεmicroελιωmicroένη στη Γραφή απόδειξη ότι στο Άγιο Πνεύmicroα ανήκει το

ιδιαίτερο όνοmicroα της αγάπης Η επιχειρηmicroατολογία του είναι η ακόλουθη laquoΌπως

λοιπόν ο microοναδικός Λόγος του Θεού λαmicroβάνει ως ιδιαίτερο το όνοmicroα της σοφίας

παρόλο που όταν ο όρος χρησιmicroοποιείται γενικά και το Άγιο Πνεύmicroα και ο Πατέρας

είναι σοφία έτσι το Άγιο Πνεύmicroα λαmicroβάνει ως ιδιαίτερο το όνοmicroα της αγάπης

παρόλο που όταν ο όρος χρησιmicroοποιείται γενικά και ο Πατέρας και ο Υιός είναι

αγάπη Όmicroως ο Λόγος του Θεού δηλαδή ο microονογενής Υιός του Θεού αποκαλείται

ρητά σοφία του Θεού δια του στόmicroατος του Αποστόλου όταν λέγει laquoτον Χριστόν

Θεού δύναmicroιν και Θεού σοφίανraquo (Α΄ Κορ 1 24) ενώ για να βρει κανείς ένα εδάφιο

στο οποίο το Άγιο Πνεύmicroα αποκαλείται αγάπη θα πρέπει να διερευνήσει προσεκτικά

τα γραπτά του Ιωάννη Αυτός αφού λέγει ldquoΑγαπητοr αγαπώmicroεν αλλrλους ότι η

αγrπη εκ τού Θεού εστιrdquo προσθέτει αmicroέσως ldquoκαι πας ο αγαπών εκ του Θεού

γεγrννηται καr γινrσκει τrν Θεrν Ο microη αγαπών ουκ έγνω τον Θεόν ότι ο Θεός

αγrπη εστrνrdquo(Α΄ Ιω 4 7-8) Είναι σαφές ndashπαρατηρεί ο άγιος Αυγουστίνοςndash ότι εδώ

ονοmicroάζει Θεό την αγάπη (dilectio) την οποία πριν είχε βεβαιώσει ότι είναι εκ του

Θεού Η αγάπη είναι συνεπώς Θεός εκ Θεού Μα επειδή ο Υιός γεννήθηκε από τον

Θεό Πατέρα και το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται από τον Θεό Πατέρα νοmicroιmicroοποιείται

κανείς να αναρωτηθεί σε ποιο από τα δύο πρόσωπα πρέπει κατά προτίmicroηση να

αφορά η φράση ο Θεός είναι αγάπη Μόνο ο Πατέρας πράγmicroατι είναι Θεός χωρίς να

είναι Θεός εκ Θεού συνεπώς η αγάπη που είναι τόσο ο Θεός όσο και εκ Θεού είναι ή

ο Υιός ή το Άγιο Πνεύmicroα Μα στους επόmicroενους στίχους ο Ιωάννης αφού microιλήσει για

την αγάπη του Θεού όχι για την αγάπη microε την οποία εmicroείς αγαπούmicroε τον Θεό αλλά

γιrsquo αυτήν microε την οποία αυτός ο ίδιος microας αγάπησε και έστειλε τον Υιό του ως

εξιλαστήριο θύmicroα για τις αmicroαρτίες microας (Α΄ Ιω 4 10) και την οποία χρησιmicroοποιεί για

να microας παροτρύνει να αγαπούmicroε ο ένας τον άλλο ώστε ο Θεός να κατοικήσει microέσα

microας επειδή είχε ορίσει τον Θεό ως αγάπη θέλοντας να εξηγήσει σαφέστερα αυτό το

σηmicroείο προσθέτει ldquoεν τοrτω γινrσκοmicroεν ότι εν αυτώ microrνοmicroεν και αυτός εν ηmicroίν

ότι εκ του Πνεrmicroατος αυτού δrδωκεν ηmicroίνrdquo (Α΄ Ιω 4 13) Αυτό που επιmicroαρτυρεί ότι

εmicroείς microένουmicroε εν τω Θεώ και αυτός εν ηmicroίν είναι το Άγιο Πνεύmicroα που αυτός microας

12

έδωσε όmicroως αυτό είναι έργο της αγάπης Άρα ο Θεός αγάπη είναι το Άγιο Πνεύmicroα

Τελικά λίγο παρακάτω αφού επαναλάβει ότι ο Θεός είναι αγάπη προσθέτει αmicroέσως

laquoΟ Θεός αγάπη εστί και ο microένων εν τη αγάπη εν τω Θεώ microένει και ο Θεός εν αυτώraquo

(Α Ιω 4 16) και γιrsquo αυτό είχε πει πριν ldquoεν τούτω γινώσκοmicroεν ότι εν αυτώ microένοmicroεν

και αυτός εν ηmicroίν ότι εκ του Πνεύmicroατος αυτού δέδωκεν ηmicroίνrdquo ( Α΄ Ιω 4 13)

Συνεπώς αυτό που περιγράφεται στη βεβαίωση πως ο Θεός είναι αγάπη είναι το

Άγιο Πνεύmicroα Να γιατί το Άγιο Πνεύmicroα ο Θεός που εκπορεύεται από τον Θεό αφού

δόθηκε κάποτε στον άνθρωπο τον πυρπολεί από αγάπη για τον Θεό και για τον

πλησίον του όντας αυτό το ίδιο η αγάπη Ο άνθρωπος πράγmicroατι δεν δέχεται παρά

microόνο από τον Θεό την αγάπη για να αγαπήσει τον Θεό Γιrsquo αυτό λίγο νωρίτερα

δηλώνει ldquoΟφείλοmicroεν να τον αγαπούmicroε γιατί αυτός πρώτος microας αγάπησεrdquo (πρβλ Α΄

Ιω 4710) Και ο απόστολος Παύλος λέγει ldquoη αγάπη του Θεού εκκέχυται εν ταις

καρδίαις ηmicroών δια Πνεύmicroατος Αγrου του δοθέντος ηmicroίνrdquo (Ρωmicro 5 5)raquo (De Trinitate

15 17 31)

Η διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης

Η απόδειξη που διατυπώνει εδώ ο Αυγουστίνος για να τεκmicroηριώσει ότι η

αγάπη αποτελεί το ιδιαίτερο όνοmicroα του Αγίου Πνεύmicroατος είναι σίγουρα πιο

κοπιώδης αλλά θεmicroελιωmicroένη πλήρως στη Γραφή Συγκρίνοντάς την microε την απόδειξη

που είχε εκθέσει επί του θέmicroατος στο De fide et symbolo microπορεί να εκτιmicroήσει κανείς

την πρόοδο του συγγραφέα στη microελέτη του Λόγου του Θεού καθώς και microε πόση

επιmicroέλεια είχε στοχαστεί πάνω στο συγκεκριmicroένο ζήτηmicroα Η προσπάθεια να αποδείξει

microε τη λογική microέσω των ψυχολογικών αναλογιών ότι η γέννηση είναι διαφορετική

από την εκπόρευση όπως προανέφερα προϋποθέτει ότι το Άγιο Πνεύmicroα είναι

κυριολεκτικά ο δεσmicroός της αγάπης στην Τριάδα όπως ο Υιός είναι κυριολεκτικά ο

Λόγος του Θεού Για να ολοκληρώσουmicroε λοιπόν τον προβληmicroατισmicroό microας δεν

αποmicroένει παρά να δούmicroε microε ποιο τρόπο σύmicroφωνα microε τον άγιο Αυγουστίνο η

ψυχολογική τριάδα της microνήmicroης της γνώσης και της αγάπης microας βοηθά να

κατανοήσουmicroε αυτή τη διαφορά Περιορίζοmicroαι στην αναφορά της τελικής σύνθεσής

του θυmicroίζοντας microόνο τον πυρήνα της ο λόγος ή η νόηση της ανθρώπινης microνήmicroης

παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε τον Λόγο του Θεού microαζί microε πολλές διαφορές

ενώ η αγάπη ή η θέληση παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε το Άγιο Πνεύmicroα

Έτσι όταν λέmicroε αυτό που γνωρίζουmicroε παρότι δεν προφέρουmicroε ούτε

σκεφτόmicroαστε καmicroιά κατανοητή λέξη οποιασδήποτε ανθρώπινης γλώσσας η

αποθηκευmicroένη στη microνήmicroη γνώση microας γεννά microια σκέψη ή έναν πραγmicroατικό λόγο που

είναι η εικόνα αυτού που βρίσκεται στην microνήmicroη και το οποίο microπορεί να ονοmicroασθεί

υιός Όmicroως για να διαmicroορφώσουmicroε αυτό τον εσωτερικό λόγο είναι απαραίτητη microια

ενέργεια της θέλησης που να ενώνει τον γεννήτορα (νου) microε το γέννηmicroα (σκέψη)

Τώρα δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσουmicroε ότι αυτή η θέληση εκπορεύεται βέβαια

από τον νου αλλά και από τη γνώση γιατί κανείς δεν θέλει αυτό του οποίου αγνοεί

πλήρως τη φύση και την ποιότητα και παρόλα αυτά δεν microπορεί microε κανέναν τρόπο να

πει ότι είναι η εικόνα της σκέψης Έτσι laquoαυτή η κατανοητή πραγmicroατικότητα

εισηγείται microια ασφαλή διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης διότι δεν είναι το

ίδιο πράγmicroα το να βλέπει κανείς microε τη σκέψη και το να επιθυmicroεί ή και το να

χρησιmicroοποιεί microε τη θέλησηraquo (De trinitate 15 27 50)

Σrsquo αυτές τις τελευταίες παρατηρήσεις ο άγιος Αυγουστίνος κατέληξε microετά από

microια microακροχρόνια προσπάθεια ανάλυσης της ανθρώπινης ψυχής microε τον δηλωmicroένο

σκοπό να ασκήσει τον νου των αναγνωστών που απαιτούσαν microια λογική εξήγηση του

microυστηρίου Ο ίδιος όmicroως έχει πάντα επίγνωση της αβυσσαλέας απόστασης που

χωρίζει τον ανθρώπινο νου από τον Θεό Ιδού η τελική του βεβαίωση που διαπνέεται

13

από microεγάλη ταπείνωση laquoΕκκινώντας από το δηmicroιούργηmicroα το έργο του Θεού

προσπάθησα όσο microπόρεσα να οδηγήσω αυτούς που απαιτούν λογική γιrsquo αυτά τα

πράγmicroατα να δουν microε τη νόηση όσο ήταν σrsquo αυτούς δυνατόν τα microυστήρια του Θεού

microέσω των δηmicroιουργηmicroένων όντων και κατέφυγα ιδιαίτερα στο λογικό και νοήmicroον

δηmicroιούργηmicroα που δηmicroιουργήθηκε κατrsquo εικόνα Θεού για να microπορέσει να δει σαν σε

ένα κάτοπτρο όσο microπορεί τον Τριαδικό Θεό στη microνήmicroη τη νόηση και τη θέλησή

microαςhellip Ωστόσο υπέδειξα όσο θεωρούσα απαραίτητο ότι αυτή την εικόνα που είναι

έργο της ίδιας Τριάδας και που εφθάρη από δική της αmicroέλεια πρέπει να αποφεύγει

κανείς να την συγκρίνει microε την Τριάδα σαν να ήταν σε όλα όmicroοια microrsquo αυτήν αλλά

πρέπει να βλέπει και microια microεγάλη διαφορά σrsquo αυτή την ισχνή οmicroοιότηταraquo (De Trinitate

15 20 39)

9

έχειν εν εαυτώraquo (Ιω 5 26) το οποίο ο άγιος Αυγουστίνος σχολιάζει ως εξής laquoΤι

σηmicroαίνει ldquoο πατήρ έχει ζωήν εν εαυτώrdquo Ότι δεν έχει τη ζωή από κάποιον άλλο αλλά

εν εαυτώ Η αρχή της ζωής είναι εν εαυτώ δεν έχει microια άλλη πηγή δεν προέρχεται

από άλλους δεν την πήρε microε δάνειο ούτε microετέχοντας σε microια άλλη διαφορετική ζωή

απrsquo αυτό που είναι ο ίδιος αλλά την έχει εν εαυτώ microε τρόπο που αυτός είναι η ίδια η

ζωή τουhellip Συνεπώς microεταξύ Πατέρα και Υιού υφίσταται microόνο η εξής διαφορά ότι ο

Πατέρας έχει εν εαυτώ τη ζωή χωρίς να τη λαmicroβάνει από κανένα ενώ ο Υιός έχει εν

εαυτώ τη ζωή που ο Πατέρας του έδωσεraquo (Commento al Vangelo di Giovanni 19 11)

Στη ίδια επίσης πραγmicroατεία αναρωτιέται laquoΤι είναι αυτό που έδωσε ο Πατέρας στον

Υιόraquo Και απαντά laquoΤου έδωσε το να είναι Υιός τον γέννησε για να είναι η ζωή

Αυτό είναι το νόηmicroα των λέξεων ldquo έδωκε και τω υιώ ζωήν έχειν εν εαυτώ rdquo δηλαδή

του έδωσε να κατέχει τη ζωή χωρίς την ανάγκη να πρέπει να την λάβει όπως αυτός

που την έχει κατά microετοχήν Πράγmicroατι αν ο Υιός είχε τη ζωή κατά microετοχήν θα

microπορούσε να τη χάσει και να αποmicroείνει δίχως ζωή πράγmicroα που για τον Υιό δεν

microπορεί κανείς ούτε να αποδεχθεί ούτε να σκεφτεί ούτε να πιστέψειraquo (ibidem 1913)

Φυσικά ο Υιός έλαβε από τον Πατέρα όχι microόνο τη ζωή αλλά όλα όσα είναι και

έχει Από τα λόγια του Χριστού στο Ευαγγέλιο συνάγεται laquoπrντα όσα έχει ο πατήρ

εmicror εστιraquo (Ιω 16 15) Σχολιάζει ο άγιος Αυγουστίνος laquoΛοιπόν όλα τα πράγmicroατα

που ο Πατέρας έχει τα έδωσε στον Υιό γεννώντας τον και ο Υιός τα έλαβε

γεννώmicroενος Ούτε ο Πατέρας έχασε αυτό που είχε δίδοντάς το ούτε ο Υιός έλαβε

όταν υπήρχε και δεν είχε Αλλά όπως ο Πατέρας δίδοντας στον Υιό όλα αυτά που είχε

παρέmicroεινε κάτοχος όλων έτσι και ο Υιός δεν παρέmicroεινε ποτέ δίχως αυτό που όχι από

ανάγκη αλλά εκ γεννήσεως έλαβε ως Υιός επειδή ποτέ δεν microπορούσε να microην είναι

γεννηθείς και είχε πάντα όλα αυτά χωρίς τα οποία δεν θα γεννιόταν πράγmicroατι

γεννήθηκε αναλλοίωτος επειδή είναι πάντα γεννηθείςraquo (c Max 2 14 7) Ο Πατέρας

συνεπώς έδωσε στον Υιό τη θεία ισότητα αποτελεί προσβολή τόσο κατά του Πατέρα

όσο και κατά του Υιού να λέγει κανείς ότι laquoο Πατέρας δεν microπόρεσε ή δεν θέλησε να

γεννήσει έναν Υιό ίσο microε αυτόν και πως ο Υιός δεν microπόρεσε να γεννηθεί ίσος microε τον

Πατέρα Ο Θεός δεν θέλει να υmicroνείται ως Πατέρας κατά τρόπο ώστε να λέγεται ότι

γέννησε αφεαυτού έναν Υιό χειρότερο απrsquo αυτόνraquo (c Max 2 25) Όταν λοιπόν

γίνεται λόγος για γέννηση στον Θεό δεν εννοείται τίποτε άλλο από το ότι έχοντας ο

Θεός Πατέρας κατrsquo αρχάς το είναι τη ζωή και κάθε άλλη απόλυτη τελειότητα εν

εαυτώ έδωσε και στον Υιό όλα αυτά που ο ίδιος είναι και κατέχει έτσι ώστε ο Υιός

να είναι σε όλα ίδιος microrsquo εκείνον η τέλεια Εικόνα του το Λόγος του και η Σοφία του

microrsquo ένα λόγο η Αλήθεια

Η εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος

Όσον αφορά στην εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος ο άγιος Αυγουστίνος

οmicroολογεί ταπεινά και microάλιστα σε ένα από τα τελευταία του κείmicroενα ότι δεν είναι σε

θέση να την διακρίνει από τη γέννηση του Υιού (c Max 2 14 1) Γνωρίζει φυσικά

ότι η Γραφή αναφέρεται στον Υιό ως Μονογενή του Πατρός ενώ για το Άγιο Πνεύmicroα

λέει ότι laquoεκπορεύεται εκ του Πατρόςraquo Συνεπώς η γέννηση πρέπει να είναι

διαφορετική από την εκπόρευση Επιπλέον ο επίσκοπος Ιππώνος γνωρίζει ότι στη

Γραφή το Άγιο Πνεύmicroα αποκαλείται Πνεύmicroα του Πατρός και Πνεύmicroα του Υιού Το

Πνεύmicroα είναι συνεπώς κοινό στον Πατέρα και στον Υιό Ισχυρίζεται ωστόσο ότι το

Πνεύmicroα principaliter εκπορεύεται microεν από τον Πατέρα αλλά εκπορεύεται από κοινού

από τον Πατέρα και από τον Υιό Γιατί και από τον Υιό Ο πρώτος λόγος πρέπει να

αναζητηθεί στην οικονοmicroία της σωτηρίας η πνοή στο πρόσωπο των microαθητών και τα

λόγια του αναστηmicroένου Χριστού laquoλάβετε πνεύmicroα άγιονraquo (Ιω 10 22) δεν είναι παρά

laquoη ένδειξη microέσω ενός κατάλληλου συmicroβόλου ότι το Άγιο Πνεύmicroα δεν εκπορεύεται

10

microόνο εκ του Πατρός αλλά και εκ του Υιούraquo (De Trinitate 4 20 29) Συνεπώς

αντίθετα microε όσα έχουν λεχθεί και γραφεί από πολλούς ο άγιος Αυγουστίνος είναι

απόλυτα πεπεισmicroένος ότι οι τριαδικές σχέσεις γνωρίζονται microέσω της ιστορίας της

σωτηρίας microε άλλα λόγια ότι στη θεολογία3 φθάνει κανείς microέσω της οικονοmicroίας

4

Όmicroως όπως έχουmicroε ήδη προαναφέρει η εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος από

τον Πατέρα και από τον Υιό θεmicroελιώνεται και στην διυποκειmicroενική περί γεννήσεως

αντίληψη την οποία σχολιάσαmicroε παραπάνω Πράγmicroατι είναι σαφές πως βάσει του

αξιώmicroατος πως ο Πατέρας είναι η αρχή όλων όσα έχει ο Υιός πρέπει να θεωρηθεί ότι

laquoο Πατέρας έχει εν εαυτώ και το γνώρισmicroα να είναι αρχή της εκπόρευσης του Αγίου

Πνεύmicroατος και ότι έδωσε εξίσου στον Υιό να είναι αρχή της εκπόρευσης του ίδιου

Πνεύmicroατοςhellip Αν πράγmicroατι όλα όσα έχει ο Υιός τα λαmicroβάνει από τον Πατέρα

λαmicroβάνει από Αυτόν και το να είναι η αρχή απrsquo όπου εκπορεύεται το Άγιο Πνεύmicroαraquo

Συνεπώς laquoο Υιός γεννήθηκε από τον Πατέρα το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται κατrsquo

αρχάς (principaliter) από τον Πατέρα και από κοινού και από τους δύο δυνάmicroει του

δώρου που ο Πατέρας χωρίς καmicroιά microεσολάβηση χρόνου έκανε στον Υιό (De Trinitate

15 26 47) Κάποιος θα microπορούσε να αντιτείνει γιατί τότε ο Υιός στο Ευαγγέλιο

λέγει ότι το Πνεύmicroα εκπορεύεται από τον Πατέρα (Ιω 15 26) Απαντά ο άγιος

Αυγουστίνος laquoΓια ποιον άλλο λόγο αν όχι διότι ο Υιός συνηθίζει να αναφέρει και

αυτό που είναι δικό του σε Αυτόν από τον οποίο ο ίδιος έχει αρχή Μrsquo αυτή την

έννοια λέγει ldquoη εmicroή διδαχή ουκ εστιν εmicroή αλλά του πrmicroψαντrς microε rdquo (Ιω 7 16) Αν

εδώ λοιπόν εννοείται ως δική του η διδασκαλία την οποία όmicroως δηλώνει όχι δική του

αλλά του Πατέρα πόσο περισσότερο πρέπει να εννοηθεί ως εκπορευόmicroενο και από

αυτόν το Άγιο Πνεύmicroα στο κείmicroενο όπου λέγει ότι εκπορεύεται από τον Πατέρα χωρίς

να λέει δεν εκπορεύεται από εmicroένα Από Εκείνον από τον οποίο λαmicroβάνει το να είναι

Θεός (είναι πράγmicroατι Θεός εκ Θεού) από αυτόν λαmicroβάνει και το να είναι και ο ίδιος

αρχή από την οποία εκπορεύεται το Άγιο Πνεύmicroα Ωστόσο ότι το Άγιο Πνεύmicroα

εκπορεύεται και από τον Υιό όπως εκπορεύεται από τον Πατέρα ο Υιός το λαmicroβάνει

από τον ίδιο τον Πατέρα Έτσι κατανοούmicroε και microε ποιο τρόπο όσο microπορεί να γίνει

κατανοητό από ανθρώπους αδύναmicroους σαν κι εmicroάς γιατί δεν λέγεται ότι το Πνεύmicroα

γεννήθηκε αλλά microάλλον ότι εκπορεύεται εξαιτίας του γεγονότος ότι αν λεγόταν ότι

και αυτό ήταν υιός θα ήταν υιός και των δύο προσώπων πράγmicroα που θα αποτελούσε

τη microεγαλύτερη ανοησίαraquo (hellip) Εν πάση περιπτώσει πρέπει να έχουmicroε υπόψη microας ότι

laquoτο Άγιο Πνεύmicroα δεν εκπορεύεται από τον Πατέρα εν τω Υιώ και έπειτα από τον Υιό

για να εξαγιάσει το δηmicroιούργηmicroα αλλά εκπορεύεται από τον ένα και από τον άλλο

ταυτόχρονα (De trinitate 15 27 48) Πραγmicroατευόmicroενοι έπειτα την αιωνιότητα στην

οποία ζει ο Θεός είναι ανόητο να αναρωτιόmicroαστε αν συνέβη πρώτα η εκπόρευση ή η

γέννηση τόσο η microια όσο και η άλλη είναι άχρονες

Η αγάπη είναι το ιδιαίτερο όνοmicroα του Αγίου Πνεύmicroατος

Οι προηγούmicroενες παρατηρήσεις θεmicroελιωmicroένες στη διδασκαλία της Αγίας

Γραφής απευθύνονται κατά κύριο λόγο στους πιστούς Σε αυτούς που ζητούν microια

λογική εξήγηση ακόmicroη και χωρίς να πιστεύουν ο άγιος Αυγουστίνος επιφυλάσσει

την προσφυγή στην ψυχολογική αναλογία Αυτή η προσφυγή όmicroως προϋποθέτει ότι

ο Υιός είναι όντως ο Λόγος του Θεού και το Άγιο Πνεύmicroα η αγάπη ή η ευσπλαχνία

του Πατέρα και του Υιού Όmicroως ενώ η Γραφή διδάσκει ρητά πως ο Υιός είναι ο

Λόγος του Θεού δεν λέγει microε ανάλογη σαφήνεια ότι το Άγιο Πνεύmicroα είναι η αγάπη

Ο άγιος Αυγουστίνος έχει πλήρη επίγνωση του συγκεκριmicroένου δεδοmicroένου Γράφει

3 Ελληνικά στο πρωτότυπο

4 Ελληνικά στο πρωτότυπο

11

σχετικά laquoΤο Άγιο Πνεύmicroα σύmicroφωνα microε τη Γραφή δεν είναι το Πνεύmicroα microόνο του

Πατέρα ούτε microόνο του Υιού αλλά και των δύο (πρβλ Μτ 10 20 Γαλ 4 6) και γιrsquo

αυτό υπαινίσσεται σrsquo εmicroάς την κοινή αγάπη microε την οποία συνδέονται αmicroοιβαία ο

Πατέρας και ο Υιός Όmicroως ο Λόγος του Θεού για να microας εκπαιδεύσει microας καλεί να

αναζητήσουmicroε πράγmicroατα όχι προφανή αλλά πράγmicroατα που πρέπει να διερευνηθούν

εις βάθος και να εξαχθούν εκ βάθους microε microια πολύ microεγαλύτερη microελέτη Η Αγία Γραφή

πράγmicroατι δεν λέγει το Άγιο Πνεύmicroα είναι η αγάπη αν το είχε πει το εν λόγω ζήτηmicroα

θα είχε αποσαφηνισθεί Μα λέγει Ο Θεός είναι αγάπηraquo Όmicroως δυνάmicroει αυτής της

βεβαίωσης laquomicroπορεί να ονοmicroασθεί αγάπη και ο Πατέρας και ο Υιός και το Άγιο

Πνεύmicroα και τα τρία πρόσωπα microαζί microια microοναδική αγάπη όπως ονοmicroάζεται σοφία και ο

Πατέρας και ο Υιός και το Άγιο Πνεύmicroα και τα τρία πρόσωπα όχι τρεις αλλά microία

microόνο σοφίαhellip Και όmicroως δεν είναι χωρίς λόγο που σrsquo αυτή την Τριάδα ονοmicroάζεται

Λόγος του Θεού microόνο ο Υιός ∆ωρεά του Θεού microόνο το Άγιο Πνεύmicroα και Θεός

Πατέρας Αυτός από τον οποίο γεννήθηκε ο Λόγος και από τον οποίο εκπορεύεται

κατrsquo αρχάς το Άγιο Πνεύmicroα Προσέθεσα κατrsquo αρχάς ndashαποσαφηνίζει επιπλέονndash γιατί

διαβάζουmicroε ότι το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται και από τον Υιό Μα και αυτό του έχει

δώσει ο Πατέρας όχι βέβαια όταν ήδη υφίστατο και ακόmicroη δεν τον είχε γιατί όλα

όσα έδωσε στον microονογενή Λόγο του τα έδωσε γεννώντας τον Αυτός τον γέννησε microε

τρόπο ώστε το κοινό τους δώρο να εκπορεύεται και από τον Υιό και το Άγιο Πνεύmicroα

να είναι το Πνεύmicroα και των δύο (De Trinitate 15 17 28-29)

Αφού επαναλάβει αυτή τη διευκρίνιση τελικά ο άγιος Αυγουστίνος

προσφέρει τη θεmicroελιωmicroένη στη Γραφή απόδειξη ότι στο Άγιο Πνεύmicroα ανήκει το

ιδιαίτερο όνοmicroα της αγάπης Η επιχειρηmicroατολογία του είναι η ακόλουθη laquoΌπως

λοιπόν ο microοναδικός Λόγος του Θεού λαmicroβάνει ως ιδιαίτερο το όνοmicroα της σοφίας

παρόλο που όταν ο όρος χρησιmicroοποιείται γενικά και το Άγιο Πνεύmicroα και ο Πατέρας

είναι σοφία έτσι το Άγιο Πνεύmicroα λαmicroβάνει ως ιδιαίτερο το όνοmicroα της αγάπης

παρόλο που όταν ο όρος χρησιmicroοποιείται γενικά και ο Πατέρας και ο Υιός είναι

αγάπη Όmicroως ο Λόγος του Θεού δηλαδή ο microονογενής Υιός του Θεού αποκαλείται

ρητά σοφία του Θεού δια του στόmicroατος του Αποστόλου όταν λέγει laquoτον Χριστόν

Θεού δύναmicroιν και Θεού σοφίανraquo (Α΄ Κορ 1 24) ενώ για να βρει κανείς ένα εδάφιο

στο οποίο το Άγιο Πνεύmicroα αποκαλείται αγάπη θα πρέπει να διερευνήσει προσεκτικά

τα γραπτά του Ιωάννη Αυτός αφού λέγει ldquoΑγαπητοr αγαπώmicroεν αλλrλους ότι η

αγrπη εκ τού Θεού εστιrdquo προσθέτει αmicroέσως ldquoκαι πας ο αγαπών εκ του Θεού

γεγrννηται καr γινrσκει τrν Θεrν Ο microη αγαπών ουκ έγνω τον Θεόν ότι ο Θεός

αγrπη εστrνrdquo(Α΄ Ιω 4 7-8) Είναι σαφές ndashπαρατηρεί ο άγιος Αυγουστίνοςndash ότι εδώ

ονοmicroάζει Θεό την αγάπη (dilectio) την οποία πριν είχε βεβαιώσει ότι είναι εκ του

Θεού Η αγάπη είναι συνεπώς Θεός εκ Θεού Μα επειδή ο Υιός γεννήθηκε από τον

Θεό Πατέρα και το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται από τον Θεό Πατέρα νοmicroιmicroοποιείται

κανείς να αναρωτηθεί σε ποιο από τα δύο πρόσωπα πρέπει κατά προτίmicroηση να

αφορά η φράση ο Θεός είναι αγάπη Μόνο ο Πατέρας πράγmicroατι είναι Θεός χωρίς να

είναι Θεός εκ Θεού συνεπώς η αγάπη που είναι τόσο ο Θεός όσο και εκ Θεού είναι ή

ο Υιός ή το Άγιο Πνεύmicroα Μα στους επόmicroενους στίχους ο Ιωάννης αφού microιλήσει για

την αγάπη του Θεού όχι για την αγάπη microε την οποία εmicroείς αγαπούmicroε τον Θεό αλλά

γιrsquo αυτήν microε την οποία αυτός ο ίδιος microας αγάπησε και έστειλε τον Υιό του ως

εξιλαστήριο θύmicroα για τις αmicroαρτίες microας (Α΄ Ιω 4 10) και την οποία χρησιmicroοποιεί για

να microας παροτρύνει να αγαπούmicroε ο ένας τον άλλο ώστε ο Θεός να κατοικήσει microέσα

microας επειδή είχε ορίσει τον Θεό ως αγάπη θέλοντας να εξηγήσει σαφέστερα αυτό το

σηmicroείο προσθέτει ldquoεν τοrτω γινrσκοmicroεν ότι εν αυτώ microrνοmicroεν και αυτός εν ηmicroίν

ότι εκ του Πνεrmicroατος αυτού δrδωκεν ηmicroίνrdquo (Α΄ Ιω 4 13) Αυτό που επιmicroαρτυρεί ότι

εmicroείς microένουmicroε εν τω Θεώ και αυτός εν ηmicroίν είναι το Άγιο Πνεύmicroα που αυτός microας

12

έδωσε όmicroως αυτό είναι έργο της αγάπης Άρα ο Θεός αγάπη είναι το Άγιο Πνεύmicroα

Τελικά λίγο παρακάτω αφού επαναλάβει ότι ο Θεός είναι αγάπη προσθέτει αmicroέσως

laquoΟ Θεός αγάπη εστί και ο microένων εν τη αγάπη εν τω Θεώ microένει και ο Θεός εν αυτώraquo

(Α Ιω 4 16) και γιrsquo αυτό είχε πει πριν ldquoεν τούτω γινώσκοmicroεν ότι εν αυτώ microένοmicroεν

και αυτός εν ηmicroίν ότι εκ του Πνεύmicroατος αυτού δέδωκεν ηmicroίνrdquo ( Α΄ Ιω 4 13)

Συνεπώς αυτό που περιγράφεται στη βεβαίωση πως ο Θεός είναι αγάπη είναι το

Άγιο Πνεύmicroα Να γιατί το Άγιο Πνεύmicroα ο Θεός που εκπορεύεται από τον Θεό αφού

δόθηκε κάποτε στον άνθρωπο τον πυρπολεί από αγάπη για τον Θεό και για τον

πλησίον του όντας αυτό το ίδιο η αγάπη Ο άνθρωπος πράγmicroατι δεν δέχεται παρά

microόνο από τον Θεό την αγάπη για να αγαπήσει τον Θεό Γιrsquo αυτό λίγο νωρίτερα

δηλώνει ldquoΟφείλοmicroεν να τον αγαπούmicroε γιατί αυτός πρώτος microας αγάπησεrdquo (πρβλ Α΄

Ιω 4710) Και ο απόστολος Παύλος λέγει ldquoη αγάπη του Θεού εκκέχυται εν ταις

καρδίαις ηmicroών δια Πνεύmicroατος Αγrου του δοθέντος ηmicroίνrdquo (Ρωmicro 5 5)raquo (De Trinitate

15 17 31)

Η διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης

Η απόδειξη που διατυπώνει εδώ ο Αυγουστίνος για να τεκmicroηριώσει ότι η

αγάπη αποτελεί το ιδιαίτερο όνοmicroα του Αγίου Πνεύmicroατος είναι σίγουρα πιο

κοπιώδης αλλά θεmicroελιωmicroένη πλήρως στη Γραφή Συγκρίνοντάς την microε την απόδειξη

που είχε εκθέσει επί του θέmicroατος στο De fide et symbolo microπορεί να εκτιmicroήσει κανείς

την πρόοδο του συγγραφέα στη microελέτη του Λόγου του Θεού καθώς και microε πόση

επιmicroέλεια είχε στοχαστεί πάνω στο συγκεκριmicroένο ζήτηmicroα Η προσπάθεια να αποδείξει

microε τη λογική microέσω των ψυχολογικών αναλογιών ότι η γέννηση είναι διαφορετική

από την εκπόρευση όπως προανέφερα προϋποθέτει ότι το Άγιο Πνεύmicroα είναι

κυριολεκτικά ο δεσmicroός της αγάπης στην Τριάδα όπως ο Υιός είναι κυριολεκτικά ο

Λόγος του Θεού Για να ολοκληρώσουmicroε λοιπόν τον προβληmicroατισmicroό microας δεν

αποmicroένει παρά να δούmicroε microε ποιο τρόπο σύmicroφωνα microε τον άγιο Αυγουστίνο η

ψυχολογική τριάδα της microνήmicroης της γνώσης και της αγάπης microας βοηθά να

κατανοήσουmicroε αυτή τη διαφορά Περιορίζοmicroαι στην αναφορά της τελικής σύνθεσής

του θυmicroίζοντας microόνο τον πυρήνα της ο λόγος ή η νόηση της ανθρώπινης microνήmicroης

παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε τον Λόγο του Θεού microαζί microε πολλές διαφορές

ενώ η αγάπη ή η θέληση παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε το Άγιο Πνεύmicroα

Έτσι όταν λέmicroε αυτό που γνωρίζουmicroε παρότι δεν προφέρουmicroε ούτε

σκεφτόmicroαστε καmicroιά κατανοητή λέξη οποιασδήποτε ανθρώπινης γλώσσας η

αποθηκευmicroένη στη microνήmicroη γνώση microας γεννά microια σκέψη ή έναν πραγmicroατικό λόγο που

είναι η εικόνα αυτού που βρίσκεται στην microνήmicroη και το οποίο microπορεί να ονοmicroασθεί

υιός Όmicroως για να διαmicroορφώσουmicroε αυτό τον εσωτερικό λόγο είναι απαραίτητη microια

ενέργεια της θέλησης που να ενώνει τον γεννήτορα (νου) microε το γέννηmicroα (σκέψη)

Τώρα δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσουmicroε ότι αυτή η θέληση εκπορεύεται βέβαια

από τον νου αλλά και από τη γνώση γιατί κανείς δεν θέλει αυτό του οποίου αγνοεί

πλήρως τη φύση και την ποιότητα και παρόλα αυτά δεν microπορεί microε κανέναν τρόπο να

πει ότι είναι η εικόνα της σκέψης Έτσι laquoαυτή η κατανοητή πραγmicroατικότητα

εισηγείται microια ασφαλή διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης διότι δεν είναι το

ίδιο πράγmicroα το να βλέπει κανείς microε τη σκέψη και το να επιθυmicroεί ή και το να

χρησιmicroοποιεί microε τη θέλησηraquo (De trinitate 15 27 50)

Σrsquo αυτές τις τελευταίες παρατηρήσεις ο άγιος Αυγουστίνος κατέληξε microετά από

microια microακροχρόνια προσπάθεια ανάλυσης της ανθρώπινης ψυχής microε τον δηλωmicroένο

σκοπό να ασκήσει τον νου των αναγνωστών που απαιτούσαν microια λογική εξήγηση του

microυστηρίου Ο ίδιος όmicroως έχει πάντα επίγνωση της αβυσσαλέας απόστασης που

χωρίζει τον ανθρώπινο νου από τον Θεό Ιδού η τελική του βεβαίωση που διαπνέεται

13

από microεγάλη ταπείνωση laquoΕκκινώντας από το δηmicroιούργηmicroα το έργο του Θεού

προσπάθησα όσο microπόρεσα να οδηγήσω αυτούς που απαιτούν λογική γιrsquo αυτά τα

πράγmicroατα να δουν microε τη νόηση όσο ήταν σrsquo αυτούς δυνατόν τα microυστήρια του Θεού

microέσω των δηmicroιουργηmicroένων όντων και κατέφυγα ιδιαίτερα στο λογικό και νοήmicroον

δηmicroιούργηmicroα που δηmicroιουργήθηκε κατrsquo εικόνα Θεού για να microπορέσει να δει σαν σε

ένα κάτοπτρο όσο microπορεί τον Τριαδικό Θεό στη microνήmicroη τη νόηση και τη θέλησή

microαςhellip Ωστόσο υπέδειξα όσο θεωρούσα απαραίτητο ότι αυτή την εικόνα που είναι

έργο της ίδιας Τριάδας και που εφθάρη από δική της αmicroέλεια πρέπει να αποφεύγει

κανείς να την συγκρίνει microε την Τριάδα σαν να ήταν σε όλα όmicroοια microrsquo αυτήν αλλά

πρέπει να βλέπει και microια microεγάλη διαφορά σrsquo αυτή την ισχνή οmicroοιότηταraquo (De Trinitate

15 20 39)

10

microόνο εκ του Πατρός αλλά και εκ του Υιούraquo (De Trinitate 4 20 29) Συνεπώς

αντίθετα microε όσα έχουν λεχθεί και γραφεί από πολλούς ο άγιος Αυγουστίνος είναι

απόλυτα πεπεισmicroένος ότι οι τριαδικές σχέσεις γνωρίζονται microέσω της ιστορίας της

σωτηρίας microε άλλα λόγια ότι στη θεολογία3 φθάνει κανείς microέσω της οικονοmicroίας

4

Όmicroως όπως έχουmicroε ήδη προαναφέρει η εκπόρευση του Αγίου Πνεύmicroατος από

τον Πατέρα και από τον Υιό θεmicroελιώνεται και στην διυποκειmicroενική περί γεννήσεως

αντίληψη την οποία σχολιάσαmicroε παραπάνω Πράγmicroατι είναι σαφές πως βάσει του

αξιώmicroατος πως ο Πατέρας είναι η αρχή όλων όσα έχει ο Υιός πρέπει να θεωρηθεί ότι

laquoο Πατέρας έχει εν εαυτώ και το γνώρισmicroα να είναι αρχή της εκπόρευσης του Αγίου

Πνεύmicroατος και ότι έδωσε εξίσου στον Υιό να είναι αρχή της εκπόρευσης του ίδιου

Πνεύmicroατοςhellip Αν πράγmicroατι όλα όσα έχει ο Υιός τα λαmicroβάνει από τον Πατέρα

λαmicroβάνει από Αυτόν και το να είναι η αρχή απrsquo όπου εκπορεύεται το Άγιο Πνεύmicroαraquo

Συνεπώς laquoο Υιός γεννήθηκε από τον Πατέρα το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται κατrsquo

αρχάς (principaliter) από τον Πατέρα και από κοινού και από τους δύο δυνάmicroει του

δώρου που ο Πατέρας χωρίς καmicroιά microεσολάβηση χρόνου έκανε στον Υιό (De Trinitate

15 26 47) Κάποιος θα microπορούσε να αντιτείνει γιατί τότε ο Υιός στο Ευαγγέλιο

λέγει ότι το Πνεύmicroα εκπορεύεται από τον Πατέρα (Ιω 15 26) Απαντά ο άγιος

Αυγουστίνος laquoΓια ποιον άλλο λόγο αν όχι διότι ο Υιός συνηθίζει να αναφέρει και

αυτό που είναι δικό του σε Αυτόν από τον οποίο ο ίδιος έχει αρχή Μrsquo αυτή την

έννοια λέγει ldquoη εmicroή διδαχή ουκ εστιν εmicroή αλλά του πrmicroψαντrς microε rdquo (Ιω 7 16) Αν

εδώ λοιπόν εννοείται ως δική του η διδασκαλία την οποία όmicroως δηλώνει όχι δική του

αλλά του Πατέρα πόσο περισσότερο πρέπει να εννοηθεί ως εκπορευόmicroενο και από

αυτόν το Άγιο Πνεύmicroα στο κείmicroενο όπου λέγει ότι εκπορεύεται από τον Πατέρα χωρίς

να λέει δεν εκπορεύεται από εmicroένα Από Εκείνον από τον οποίο λαmicroβάνει το να είναι

Θεός (είναι πράγmicroατι Θεός εκ Θεού) από αυτόν λαmicroβάνει και το να είναι και ο ίδιος

αρχή από την οποία εκπορεύεται το Άγιο Πνεύmicroα Ωστόσο ότι το Άγιο Πνεύmicroα

εκπορεύεται και από τον Υιό όπως εκπορεύεται από τον Πατέρα ο Υιός το λαmicroβάνει

από τον ίδιο τον Πατέρα Έτσι κατανοούmicroε και microε ποιο τρόπο όσο microπορεί να γίνει

κατανοητό από ανθρώπους αδύναmicroους σαν κι εmicroάς γιατί δεν λέγεται ότι το Πνεύmicroα

γεννήθηκε αλλά microάλλον ότι εκπορεύεται εξαιτίας του γεγονότος ότι αν λεγόταν ότι

και αυτό ήταν υιός θα ήταν υιός και των δύο προσώπων πράγmicroα που θα αποτελούσε

τη microεγαλύτερη ανοησίαraquo (hellip) Εν πάση περιπτώσει πρέπει να έχουmicroε υπόψη microας ότι

laquoτο Άγιο Πνεύmicroα δεν εκπορεύεται από τον Πατέρα εν τω Υιώ και έπειτα από τον Υιό

για να εξαγιάσει το δηmicroιούργηmicroα αλλά εκπορεύεται από τον ένα και από τον άλλο

ταυτόχρονα (De trinitate 15 27 48) Πραγmicroατευόmicroενοι έπειτα την αιωνιότητα στην

οποία ζει ο Θεός είναι ανόητο να αναρωτιόmicroαστε αν συνέβη πρώτα η εκπόρευση ή η

γέννηση τόσο η microια όσο και η άλλη είναι άχρονες

Η αγάπη είναι το ιδιαίτερο όνοmicroα του Αγίου Πνεύmicroατος

Οι προηγούmicroενες παρατηρήσεις θεmicroελιωmicroένες στη διδασκαλία της Αγίας

Γραφής απευθύνονται κατά κύριο λόγο στους πιστούς Σε αυτούς που ζητούν microια

λογική εξήγηση ακόmicroη και χωρίς να πιστεύουν ο άγιος Αυγουστίνος επιφυλάσσει

την προσφυγή στην ψυχολογική αναλογία Αυτή η προσφυγή όmicroως προϋποθέτει ότι

ο Υιός είναι όντως ο Λόγος του Θεού και το Άγιο Πνεύmicroα η αγάπη ή η ευσπλαχνία

του Πατέρα και του Υιού Όmicroως ενώ η Γραφή διδάσκει ρητά πως ο Υιός είναι ο

Λόγος του Θεού δεν λέγει microε ανάλογη σαφήνεια ότι το Άγιο Πνεύmicroα είναι η αγάπη

Ο άγιος Αυγουστίνος έχει πλήρη επίγνωση του συγκεκριmicroένου δεδοmicroένου Γράφει

3 Ελληνικά στο πρωτότυπο

4 Ελληνικά στο πρωτότυπο

11

σχετικά laquoΤο Άγιο Πνεύmicroα σύmicroφωνα microε τη Γραφή δεν είναι το Πνεύmicroα microόνο του

Πατέρα ούτε microόνο του Υιού αλλά και των δύο (πρβλ Μτ 10 20 Γαλ 4 6) και γιrsquo

αυτό υπαινίσσεται σrsquo εmicroάς την κοινή αγάπη microε την οποία συνδέονται αmicroοιβαία ο

Πατέρας και ο Υιός Όmicroως ο Λόγος του Θεού για να microας εκπαιδεύσει microας καλεί να

αναζητήσουmicroε πράγmicroατα όχι προφανή αλλά πράγmicroατα που πρέπει να διερευνηθούν

εις βάθος και να εξαχθούν εκ βάθους microε microια πολύ microεγαλύτερη microελέτη Η Αγία Γραφή

πράγmicroατι δεν λέγει το Άγιο Πνεύmicroα είναι η αγάπη αν το είχε πει το εν λόγω ζήτηmicroα

θα είχε αποσαφηνισθεί Μα λέγει Ο Θεός είναι αγάπηraquo Όmicroως δυνάmicroει αυτής της

βεβαίωσης laquomicroπορεί να ονοmicroασθεί αγάπη και ο Πατέρας και ο Υιός και το Άγιο

Πνεύmicroα και τα τρία πρόσωπα microαζί microια microοναδική αγάπη όπως ονοmicroάζεται σοφία και ο

Πατέρας και ο Υιός και το Άγιο Πνεύmicroα και τα τρία πρόσωπα όχι τρεις αλλά microία

microόνο σοφίαhellip Και όmicroως δεν είναι χωρίς λόγο που σrsquo αυτή την Τριάδα ονοmicroάζεται

Λόγος του Θεού microόνο ο Υιός ∆ωρεά του Θεού microόνο το Άγιο Πνεύmicroα και Θεός

Πατέρας Αυτός από τον οποίο γεννήθηκε ο Λόγος και από τον οποίο εκπορεύεται

κατrsquo αρχάς το Άγιο Πνεύmicroα Προσέθεσα κατrsquo αρχάς ndashαποσαφηνίζει επιπλέονndash γιατί

διαβάζουmicroε ότι το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται και από τον Υιό Μα και αυτό του έχει

δώσει ο Πατέρας όχι βέβαια όταν ήδη υφίστατο και ακόmicroη δεν τον είχε γιατί όλα

όσα έδωσε στον microονογενή Λόγο του τα έδωσε γεννώντας τον Αυτός τον γέννησε microε

τρόπο ώστε το κοινό τους δώρο να εκπορεύεται και από τον Υιό και το Άγιο Πνεύmicroα

να είναι το Πνεύmicroα και των δύο (De Trinitate 15 17 28-29)

Αφού επαναλάβει αυτή τη διευκρίνιση τελικά ο άγιος Αυγουστίνος

προσφέρει τη θεmicroελιωmicroένη στη Γραφή απόδειξη ότι στο Άγιο Πνεύmicroα ανήκει το

ιδιαίτερο όνοmicroα της αγάπης Η επιχειρηmicroατολογία του είναι η ακόλουθη laquoΌπως

λοιπόν ο microοναδικός Λόγος του Θεού λαmicroβάνει ως ιδιαίτερο το όνοmicroα της σοφίας

παρόλο που όταν ο όρος χρησιmicroοποιείται γενικά και το Άγιο Πνεύmicroα και ο Πατέρας

είναι σοφία έτσι το Άγιο Πνεύmicroα λαmicroβάνει ως ιδιαίτερο το όνοmicroα της αγάπης

παρόλο που όταν ο όρος χρησιmicroοποιείται γενικά και ο Πατέρας και ο Υιός είναι

αγάπη Όmicroως ο Λόγος του Θεού δηλαδή ο microονογενής Υιός του Θεού αποκαλείται

ρητά σοφία του Θεού δια του στόmicroατος του Αποστόλου όταν λέγει laquoτον Χριστόν

Θεού δύναmicroιν και Θεού σοφίανraquo (Α΄ Κορ 1 24) ενώ για να βρει κανείς ένα εδάφιο

στο οποίο το Άγιο Πνεύmicroα αποκαλείται αγάπη θα πρέπει να διερευνήσει προσεκτικά

τα γραπτά του Ιωάννη Αυτός αφού λέγει ldquoΑγαπητοr αγαπώmicroεν αλλrλους ότι η

αγrπη εκ τού Θεού εστιrdquo προσθέτει αmicroέσως ldquoκαι πας ο αγαπών εκ του Θεού

γεγrννηται καr γινrσκει τrν Θεrν Ο microη αγαπών ουκ έγνω τον Θεόν ότι ο Θεός

αγrπη εστrνrdquo(Α΄ Ιω 4 7-8) Είναι σαφές ndashπαρατηρεί ο άγιος Αυγουστίνοςndash ότι εδώ

ονοmicroάζει Θεό την αγάπη (dilectio) την οποία πριν είχε βεβαιώσει ότι είναι εκ του

Θεού Η αγάπη είναι συνεπώς Θεός εκ Θεού Μα επειδή ο Υιός γεννήθηκε από τον

Θεό Πατέρα και το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται από τον Θεό Πατέρα νοmicroιmicroοποιείται

κανείς να αναρωτηθεί σε ποιο από τα δύο πρόσωπα πρέπει κατά προτίmicroηση να

αφορά η φράση ο Θεός είναι αγάπη Μόνο ο Πατέρας πράγmicroατι είναι Θεός χωρίς να

είναι Θεός εκ Θεού συνεπώς η αγάπη που είναι τόσο ο Θεός όσο και εκ Θεού είναι ή

ο Υιός ή το Άγιο Πνεύmicroα Μα στους επόmicroενους στίχους ο Ιωάννης αφού microιλήσει για

την αγάπη του Θεού όχι για την αγάπη microε την οποία εmicroείς αγαπούmicroε τον Θεό αλλά

γιrsquo αυτήν microε την οποία αυτός ο ίδιος microας αγάπησε και έστειλε τον Υιό του ως

εξιλαστήριο θύmicroα για τις αmicroαρτίες microας (Α΄ Ιω 4 10) και την οποία χρησιmicroοποιεί για

να microας παροτρύνει να αγαπούmicroε ο ένας τον άλλο ώστε ο Θεός να κατοικήσει microέσα

microας επειδή είχε ορίσει τον Θεό ως αγάπη θέλοντας να εξηγήσει σαφέστερα αυτό το

σηmicroείο προσθέτει ldquoεν τοrτω γινrσκοmicroεν ότι εν αυτώ microrνοmicroεν και αυτός εν ηmicroίν

ότι εκ του Πνεrmicroατος αυτού δrδωκεν ηmicroίνrdquo (Α΄ Ιω 4 13) Αυτό που επιmicroαρτυρεί ότι

εmicroείς microένουmicroε εν τω Θεώ και αυτός εν ηmicroίν είναι το Άγιο Πνεύmicroα που αυτός microας

12

έδωσε όmicroως αυτό είναι έργο της αγάπης Άρα ο Θεός αγάπη είναι το Άγιο Πνεύmicroα

Τελικά λίγο παρακάτω αφού επαναλάβει ότι ο Θεός είναι αγάπη προσθέτει αmicroέσως

laquoΟ Θεός αγάπη εστί και ο microένων εν τη αγάπη εν τω Θεώ microένει και ο Θεός εν αυτώraquo

(Α Ιω 4 16) και γιrsquo αυτό είχε πει πριν ldquoεν τούτω γινώσκοmicroεν ότι εν αυτώ microένοmicroεν

και αυτός εν ηmicroίν ότι εκ του Πνεύmicroατος αυτού δέδωκεν ηmicroίνrdquo ( Α΄ Ιω 4 13)

Συνεπώς αυτό που περιγράφεται στη βεβαίωση πως ο Θεός είναι αγάπη είναι το

Άγιο Πνεύmicroα Να γιατί το Άγιο Πνεύmicroα ο Θεός που εκπορεύεται από τον Θεό αφού

δόθηκε κάποτε στον άνθρωπο τον πυρπολεί από αγάπη για τον Θεό και για τον

πλησίον του όντας αυτό το ίδιο η αγάπη Ο άνθρωπος πράγmicroατι δεν δέχεται παρά

microόνο από τον Θεό την αγάπη για να αγαπήσει τον Θεό Γιrsquo αυτό λίγο νωρίτερα

δηλώνει ldquoΟφείλοmicroεν να τον αγαπούmicroε γιατί αυτός πρώτος microας αγάπησεrdquo (πρβλ Α΄

Ιω 4710) Και ο απόστολος Παύλος λέγει ldquoη αγάπη του Θεού εκκέχυται εν ταις

καρδίαις ηmicroών δια Πνεύmicroατος Αγrου του δοθέντος ηmicroίνrdquo (Ρωmicro 5 5)raquo (De Trinitate

15 17 31)

Η διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης

Η απόδειξη που διατυπώνει εδώ ο Αυγουστίνος για να τεκmicroηριώσει ότι η

αγάπη αποτελεί το ιδιαίτερο όνοmicroα του Αγίου Πνεύmicroατος είναι σίγουρα πιο

κοπιώδης αλλά θεmicroελιωmicroένη πλήρως στη Γραφή Συγκρίνοντάς την microε την απόδειξη

που είχε εκθέσει επί του θέmicroατος στο De fide et symbolo microπορεί να εκτιmicroήσει κανείς

την πρόοδο του συγγραφέα στη microελέτη του Λόγου του Θεού καθώς και microε πόση

επιmicroέλεια είχε στοχαστεί πάνω στο συγκεκριmicroένο ζήτηmicroα Η προσπάθεια να αποδείξει

microε τη λογική microέσω των ψυχολογικών αναλογιών ότι η γέννηση είναι διαφορετική

από την εκπόρευση όπως προανέφερα προϋποθέτει ότι το Άγιο Πνεύmicroα είναι

κυριολεκτικά ο δεσmicroός της αγάπης στην Τριάδα όπως ο Υιός είναι κυριολεκτικά ο

Λόγος του Θεού Για να ολοκληρώσουmicroε λοιπόν τον προβληmicroατισmicroό microας δεν

αποmicroένει παρά να δούmicroε microε ποιο τρόπο σύmicroφωνα microε τον άγιο Αυγουστίνο η

ψυχολογική τριάδα της microνήmicroης της γνώσης και της αγάπης microας βοηθά να

κατανοήσουmicroε αυτή τη διαφορά Περιορίζοmicroαι στην αναφορά της τελικής σύνθεσής

του θυmicroίζοντας microόνο τον πυρήνα της ο λόγος ή η νόηση της ανθρώπινης microνήmicroης

παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε τον Λόγο του Θεού microαζί microε πολλές διαφορές

ενώ η αγάπη ή η θέληση παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε το Άγιο Πνεύmicroα

Έτσι όταν λέmicroε αυτό που γνωρίζουmicroε παρότι δεν προφέρουmicroε ούτε

σκεφτόmicroαστε καmicroιά κατανοητή λέξη οποιασδήποτε ανθρώπινης γλώσσας η

αποθηκευmicroένη στη microνήmicroη γνώση microας γεννά microια σκέψη ή έναν πραγmicroατικό λόγο που

είναι η εικόνα αυτού που βρίσκεται στην microνήmicroη και το οποίο microπορεί να ονοmicroασθεί

υιός Όmicroως για να διαmicroορφώσουmicroε αυτό τον εσωτερικό λόγο είναι απαραίτητη microια

ενέργεια της θέλησης που να ενώνει τον γεννήτορα (νου) microε το γέννηmicroα (σκέψη)

Τώρα δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσουmicroε ότι αυτή η θέληση εκπορεύεται βέβαια

από τον νου αλλά και από τη γνώση γιατί κανείς δεν θέλει αυτό του οποίου αγνοεί

πλήρως τη φύση και την ποιότητα και παρόλα αυτά δεν microπορεί microε κανέναν τρόπο να

πει ότι είναι η εικόνα της σκέψης Έτσι laquoαυτή η κατανοητή πραγmicroατικότητα

εισηγείται microια ασφαλή διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης διότι δεν είναι το

ίδιο πράγmicroα το να βλέπει κανείς microε τη σκέψη και το να επιθυmicroεί ή και το να

χρησιmicroοποιεί microε τη θέλησηraquo (De trinitate 15 27 50)

Σrsquo αυτές τις τελευταίες παρατηρήσεις ο άγιος Αυγουστίνος κατέληξε microετά από

microια microακροχρόνια προσπάθεια ανάλυσης της ανθρώπινης ψυχής microε τον δηλωmicroένο

σκοπό να ασκήσει τον νου των αναγνωστών που απαιτούσαν microια λογική εξήγηση του

microυστηρίου Ο ίδιος όmicroως έχει πάντα επίγνωση της αβυσσαλέας απόστασης που

χωρίζει τον ανθρώπινο νου από τον Θεό Ιδού η τελική του βεβαίωση που διαπνέεται

13

από microεγάλη ταπείνωση laquoΕκκινώντας από το δηmicroιούργηmicroα το έργο του Θεού

προσπάθησα όσο microπόρεσα να οδηγήσω αυτούς που απαιτούν λογική γιrsquo αυτά τα

πράγmicroατα να δουν microε τη νόηση όσο ήταν σrsquo αυτούς δυνατόν τα microυστήρια του Θεού

microέσω των δηmicroιουργηmicroένων όντων και κατέφυγα ιδιαίτερα στο λογικό και νοήmicroον

δηmicroιούργηmicroα που δηmicroιουργήθηκε κατrsquo εικόνα Θεού για να microπορέσει να δει σαν σε

ένα κάτοπτρο όσο microπορεί τον Τριαδικό Θεό στη microνήmicroη τη νόηση και τη θέλησή

microαςhellip Ωστόσο υπέδειξα όσο θεωρούσα απαραίτητο ότι αυτή την εικόνα που είναι

έργο της ίδιας Τριάδας και που εφθάρη από δική της αmicroέλεια πρέπει να αποφεύγει

κανείς να την συγκρίνει microε την Τριάδα σαν να ήταν σε όλα όmicroοια microrsquo αυτήν αλλά

πρέπει να βλέπει και microια microεγάλη διαφορά σrsquo αυτή την ισχνή οmicroοιότηταraquo (De Trinitate

15 20 39)

11

σχετικά laquoΤο Άγιο Πνεύmicroα σύmicroφωνα microε τη Γραφή δεν είναι το Πνεύmicroα microόνο του

Πατέρα ούτε microόνο του Υιού αλλά και των δύο (πρβλ Μτ 10 20 Γαλ 4 6) και γιrsquo

αυτό υπαινίσσεται σrsquo εmicroάς την κοινή αγάπη microε την οποία συνδέονται αmicroοιβαία ο

Πατέρας και ο Υιός Όmicroως ο Λόγος του Θεού για να microας εκπαιδεύσει microας καλεί να

αναζητήσουmicroε πράγmicroατα όχι προφανή αλλά πράγmicroατα που πρέπει να διερευνηθούν

εις βάθος και να εξαχθούν εκ βάθους microε microια πολύ microεγαλύτερη microελέτη Η Αγία Γραφή

πράγmicroατι δεν λέγει το Άγιο Πνεύmicroα είναι η αγάπη αν το είχε πει το εν λόγω ζήτηmicroα

θα είχε αποσαφηνισθεί Μα λέγει Ο Θεός είναι αγάπηraquo Όmicroως δυνάmicroει αυτής της

βεβαίωσης laquomicroπορεί να ονοmicroασθεί αγάπη και ο Πατέρας και ο Υιός και το Άγιο

Πνεύmicroα και τα τρία πρόσωπα microαζί microια microοναδική αγάπη όπως ονοmicroάζεται σοφία και ο

Πατέρας και ο Υιός και το Άγιο Πνεύmicroα και τα τρία πρόσωπα όχι τρεις αλλά microία

microόνο σοφίαhellip Και όmicroως δεν είναι χωρίς λόγο που σrsquo αυτή την Τριάδα ονοmicroάζεται

Λόγος του Θεού microόνο ο Υιός ∆ωρεά του Θεού microόνο το Άγιο Πνεύmicroα και Θεός

Πατέρας Αυτός από τον οποίο γεννήθηκε ο Λόγος και από τον οποίο εκπορεύεται

κατrsquo αρχάς το Άγιο Πνεύmicroα Προσέθεσα κατrsquo αρχάς ndashαποσαφηνίζει επιπλέονndash γιατί

διαβάζουmicroε ότι το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται και από τον Υιό Μα και αυτό του έχει

δώσει ο Πατέρας όχι βέβαια όταν ήδη υφίστατο και ακόmicroη δεν τον είχε γιατί όλα

όσα έδωσε στον microονογενή Λόγο του τα έδωσε γεννώντας τον Αυτός τον γέννησε microε

τρόπο ώστε το κοινό τους δώρο να εκπορεύεται και από τον Υιό και το Άγιο Πνεύmicroα

να είναι το Πνεύmicroα και των δύο (De Trinitate 15 17 28-29)

Αφού επαναλάβει αυτή τη διευκρίνιση τελικά ο άγιος Αυγουστίνος

προσφέρει τη θεmicroελιωmicroένη στη Γραφή απόδειξη ότι στο Άγιο Πνεύmicroα ανήκει το

ιδιαίτερο όνοmicroα της αγάπης Η επιχειρηmicroατολογία του είναι η ακόλουθη laquoΌπως

λοιπόν ο microοναδικός Λόγος του Θεού λαmicroβάνει ως ιδιαίτερο το όνοmicroα της σοφίας

παρόλο που όταν ο όρος χρησιmicroοποιείται γενικά και το Άγιο Πνεύmicroα και ο Πατέρας

είναι σοφία έτσι το Άγιο Πνεύmicroα λαmicroβάνει ως ιδιαίτερο το όνοmicroα της αγάπης

παρόλο που όταν ο όρος χρησιmicroοποιείται γενικά και ο Πατέρας και ο Υιός είναι

αγάπη Όmicroως ο Λόγος του Θεού δηλαδή ο microονογενής Υιός του Θεού αποκαλείται

ρητά σοφία του Θεού δια του στόmicroατος του Αποστόλου όταν λέγει laquoτον Χριστόν

Θεού δύναmicroιν και Θεού σοφίανraquo (Α΄ Κορ 1 24) ενώ για να βρει κανείς ένα εδάφιο

στο οποίο το Άγιο Πνεύmicroα αποκαλείται αγάπη θα πρέπει να διερευνήσει προσεκτικά

τα γραπτά του Ιωάννη Αυτός αφού λέγει ldquoΑγαπητοr αγαπώmicroεν αλλrλους ότι η

αγrπη εκ τού Θεού εστιrdquo προσθέτει αmicroέσως ldquoκαι πας ο αγαπών εκ του Θεού

γεγrννηται καr γινrσκει τrν Θεrν Ο microη αγαπών ουκ έγνω τον Θεόν ότι ο Θεός

αγrπη εστrνrdquo(Α΄ Ιω 4 7-8) Είναι σαφές ndashπαρατηρεί ο άγιος Αυγουστίνοςndash ότι εδώ

ονοmicroάζει Θεό την αγάπη (dilectio) την οποία πριν είχε βεβαιώσει ότι είναι εκ του

Θεού Η αγάπη είναι συνεπώς Θεός εκ Θεού Μα επειδή ο Υιός γεννήθηκε από τον

Θεό Πατέρα και το Άγιο Πνεύmicroα εκπορεύεται από τον Θεό Πατέρα νοmicroιmicroοποιείται

κανείς να αναρωτηθεί σε ποιο από τα δύο πρόσωπα πρέπει κατά προτίmicroηση να

αφορά η φράση ο Θεός είναι αγάπη Μόνο ο Πατέρας πράγmicroατι είναι Θεός χωρίς να

είναι Θεός εκ Θεού συνεπώς η αγάπη που είναι τόσο ο Θεός όσο και εκ Θεού είναι ή

ο Υιός ή το Άγιο Πνεύmicroα Μα στους επόmicroενους στίχους ο Ιωάννης αφού microιλήσει για

την αγάπη του Θεού όχι για την αγάπη microε την οποία εmicroείς αγαπούmicroε τον Θεό αλλά

γιrsquo αυτήν microε την οποία αυτός ο ίδιος microας αγάπησε και έστειλε τον Υιό του ως

εξιλαστήριο θύmicroα για τις αmicroαρτίες microας (Α΄ Ιω 4 10) και την οποία χρησιmicroοποιεί για

να microας παροτρύνει να αγαπούmicroε ο ένας τον άλλο ώστε ο Θεός να κατοικήσει microέσα

microας επειδή είχε ορίσει τον Θεό ως αγάπη θέλοντας να εξηγήσει σαφέστερα αυτό το

σηmicroείο προσθέτει ldquoεν τοrτω γινrσκοmicroεν ότι εν αυτώ microrνοmicroεν και αυτός εν ηmicroίν

ότι εκ του Πνεrmicroατος αυτού δrδωκεν ηmicroίνrdquo (Α΄ Ιω 4 13) Αυτό που επιmicroαρτυρεί ότι

εmicroείς microένουmicroε εν τω Θεώ και αυτός εν ηmicroίν είναι το Άγιο Πνεύmicroα που αυτός microας

12

έδωσε όmicroως αυτό είναι έργο της αγάπης Άρα ο Θεός αγάπη είναι το Άγιο Πνεύmicroα

Τελικά λίγο παρακάτω αφού επαναλάβει ότι ο Θεός είναι αγάπη προσθέτει αmicroέσως

laquoΟ Θεός αγάπη εστί και ο microένων εν τη αγάπη εν τω Θεώ microένει και ο Θεός εν αυτώraquo

(Α Ιω 4 16) και γιrsquo αυτό είχε πει πριν ldquoεν τούτω γινώσκοmicroεν ότι εν αυτώ microένοmicroεν

και αυτός εν ηmicroίν ότι εκ του Πνεύmicroατος αυτού δέδωκεν ηmicroίνrdquo ( Α΄ Ιω 4 13)

Συνεπώς αυτό που περιγράφεται στη βεβαίωση πως ο Θεός είναι αγάπη είναι το

Άγιο Πνεύmicroα Να γιατί το Άγιο Πνεύmicroα ο Θεός που εκπορεύεται από τον Θεό αφού

δόθηκε κάποτε στον άνθρωπο τον πυρπολεί από αγάπη για τον Θεό και για τον

πλησίον του όντας αυτό το ίδιο η αγάπη Ο άνθρωπος πράγmicroατι δεν δέχεται παρά

microόνο από τον Θεό την αγάπη για να αγαπήσει τον Θεό Γιrsquo αυτό λίγο νωρίτερα

δηλώνει ldquoΟφείλοmicroεν να τον αγαπούmicroε γιατί αυτός πρώτος microας αγάπησεrdquo (πρβλ Α΄

Ιω 4710) Και ο απόστολος Παύλος λέγει ldquoη αγάπη του Θεού εκκέχυται εν ταις

καρδίαις ηmicroών δια Πνεύmicroατος Αγrου του δοθέντος ηmicroίνrdquo (Ρωmicro 5 5)raquo (De Trinitate

15 17 31)

Η διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης

Η απόδειξη που διατυπώνει εδώ ο Αυγουστίνος για να τεκmicroηριώσει ότι η

αγάπη αποτελεί το ιδιαίτερο όνοmicroα του Αγίου Πνεύmicroατος είναι σίγουρα πιο

κοπιώδης αλλά θεmicroελιωmicroένη πλήρως στη Γραφή Συγκρίνοντάς την microε την απόδειξη

που είχε εκθέσει επί του θέmicroατος στο De fide et symbolo microπορεί να εκτιmicroήσει κανείς

την πρόοδο του συγγραφέα στη microελέτη του Λόγου του Θεού καθώς και microε πόση

επιmicroέλεια είχε στοχαστεί πάνω στο συγκεκριmicroένο ζήτηmicroα Η προσπάθεια να αποδείξει

microε τη λογική microέσω των ψυχολογικών αναλογιών ότι η γέννηση είναι διαφορετική

από την εκπόρευση όπως προανέφερα προϋποθέτει ότι το Άγιο Πνεύmicroα είναι

κυριολεκτικά ο δεσmicroός της αγάπης στην Τριάδα όπως ο Υιός είναι κυριολεκτικά ο

Λόγος του Θεού Για να ολοκληρώσουmicroε λοιπόν τον προβληmicroατισmicroό microας δεν

αποmicroένει παρά να δούmicroε microε ποιο τρόπο σύmicroφωνα microε τον άγιο Αυγουστίνο η

ψυχολογική τριάδα της microνήmicroης της γνώσης και της αγάπης microας βοηθά να

κατανοήσουmicroε αυτή τη διαφορά Περιορίζοmicroαι στην αναφορά της τελικής σύνθεσής

του θυmicroίζοντας microόνο τον πυρήνα της ο λόγος ή η νόηση της ανθρώπινης microνήmicroης

παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε τον Λόγο του Θεού microαζί microε πολλές διαφορές

ενώ η αγάπη ή η θέληση παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε το Άγιο Πνεύmicroα

Έτσι όταν λέmicroε αυτό που γνωρίζουmicroε παρότι δεν προφέρουmicroε ούτε

σκεφτόmicroαστε καmicroιά κατανοητή λέξη οποιασδήποτε ανθρώπινης γλώσσας η

αποθηκευmicroένη στη microνήmicroη γνώση microας γεννά microια σκέψη ή έναν πραγmicroατικό λόγο που

είναι η εικόνα αυτού που βρίσκεται στην microνήmicroη και το οποίο microπορεί να ονοmicroασθεί

υιός Όmicroως για να διαmicroορφώσουmicroε αυτό τον εσωτερικό λόγο είναι απαραίτητη microια

ενέργεια της θέλησης που να ενώνει τον γεννήτορα (νου) microε το γέννηmicroα (σκέψη)

Τώρα δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσουmicroε ότι αυτή η θέληση εκπορεύεται βέβαια

από τον νου αλλά και από τη γνώση γιατί κανείς δεν θέλει αυτό του οποίου αγνοεί

πλήρως τη φύση και την ποιότητα και παρόλα αυτά δεν microπορεί microε κανέναν τρόπο να

πει ότι είναι η εικόνα της σκέψης Έτσι laquoαυτή η κατανοητή πραγmicroατικότητα

εισηγείται microια ασφαλή διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης διότι δεν είναι το

ίδιο πράγmicroα το να βλέπει κανείς microε τη σκέψη και το να επιθυmicroεί ή και το να

χρησιmicroοποιεί microε τη θέλησηraquo (De trinitate 15 27 50)

Σrsquo αυτές τις τελευταίες παρατηρήσεις ο άγιος Αυγουστίνος κατέληξε microετά από

microια microακροχρόνια προσπάθεια ανάλυσης της ανθρώπινης ψυχής microε τον δηλωmicroένο

σκοπό να ασκήσει τον νου των αναγνωστών που απαιτούσαν microια λογική εξήγηση του

microυστηρίου Ο ίδιος όmicroως έχει πάντα επίγνωση της αβυσσαλέας απόστασης που

χωρίζει τον ανθρώπινο νου από τον Θεό Ιδού η τελική του βεβαίωση που διαπνέεται

13

από microεγάλη ταπείνωση laquoΕκκινώντας από το δηmicroιούργηmicroα το έργο του Θεού

προσπάθησα όσο microπόρεσα να οδηγήσω αυτούς που απαιτούν λογική γιrsquo αυτά τα

πράγmicroατα να δουν microε τη νόηση όσο ήταν σrsquo αυτούς δυνατόν τα microυστήρια του Θεού

microέσω των δηmicroιουργηmicroένων όντων και κατέφυγα ιδιαίτερα στο λογικό και νοήmicroον

δηmicroιούργηmicroα που δηmicroιουργήθηκε κατrsquo εικόνα Θεού για να microπορέσει να δει σαν σε

ένα κάτοπτρο όσο microπορεί τον Τριαδικό Θεό στη microνήmicroη τη νόηση και τη θέλησή

microαςhellip Ωστόσο υπέδειξα όσο θεωρούσα απαραίτητο ότι αυτή την εικόνα που είναι

έργο της ίδιας Τριάδας και που εφθάρη από δική της αmicroέλεια πρέπει να αποφεύγει

κανείς να την συγκρίνει microε την Τριάδα σαν να ήταν σε όλα όmicroοια microrsquo αυτήν αλλά

πρέπει να βλέπει και microια microεγάλη διαφορά σrsquo αυτή την ισχνή οmicroοιότηταraquo (De Trinitate

15 20 39)

12

έδωσε όmicroως αυτό είναι έργο της αγάπης Άρα ο Θεός αγάπη είναι το Άγιο Πνεύmicroα

Τελικά λίγο παρακάτω αφού επαναλάβει ότι ο Θεός είναι αγάπη προσθέτει αmicroέσως

laquoΟ Θεός αγάπη εστί και ο microένων εν τη αγάπη εν τω Θεώ microένει και ο Θεός εν αυτώraquo

(Α Ιω 4 16) και γιrsquo αυτό είχε πει πριν ldquoεν τούτω γινώσκοmicroεν ότι εν αυτώ microένοmicroεν

και αυτός εν ηmicroίν ότι εκ του Πνεύmicroατος αυτού δέδωκεν ηmicroίνrdquo ( Α΄ Ιω 4 13)

Συνεπώς αυτό που περιγράφεται στη βεβαίωση πως ο Θεός είναι αγάπη είναι το

Άγιο Πνεύmicroα Να γιατί το Άγιο Πνεύmicroα ο Θεός που εκπορεύεται από τον Θεό αφού

δόθηκε κάποτε στον άνθρωπο τον πυρπολεί από αγάπη για τον Θεό και για τον

πλησίον του όντας αυτό το ίδιο η αγάπη Ο άνθρωπος πράγmicroατι δεν δέχεται παρά

microόνο από τον Θεό την αγάπη για να αγαπήσει τον Θεό Γιrsquo αυτό λίγο νωρίτερα

δηλώνει ldquoΟφείλοmicroεν να τον αγαπούmicroε γιατί αυτός πρώτος microας αγάπησεrdquo (πρβλ Α΄

Ιω 4710) Και ο απόστολος Παύλος λέγει ldquoη αγάπη του Θεού εκκέχυται εν ταις

καρδίαις ηmicroών δια Πνεύmicroατος Αγrου του δοθέντος ηmicroίνrdquo (Ρωmicro 5 5)raquo (De Trinitate

15 17 31)

Η διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης

Η απόδειξη που διατυπώνει εδώ ο Αυγουστίνος για να τεκmicroηριώσει ότι η

αγάπη αποτελεί το ιδιαίτερο όνοmicroα του Αγίου Πνεύmicroατος είναι σίγουρα πιο

κοπιώδης αλλά θεmicroελιωmicroένη πλήρως στη Γραφή Συγκρίνοντάς την microε την απόδειξη

που είχε εκθέσει επί του θέmicroατος στο De fide et symbolo microπορεί να εκτιmicroήσει κανείς

την πρόοδο του συγγραφέα στη microελέτη του Λόγου του Θεού καθώς και microε πόση

επιmicroέλεια είχε στοχαστεί πάνω στο συγκεκριmicroένο ζήτηmicroα Η προσπάθεια να αποδείξει

microε τη λογική microέσω των ψυχολογικών αναλογιών ότι η γέννηση είναι διαφορετική

από την εκπόρευση όπως προανέφερα προϋποθέτει ότι το Άγιο Πνεύmicroα είναι

κυριολεκτικά ο δεσmicroός της αγάπης στην Τριάδα όπως ο Υιός είναι κυριολεκτικά ο

Λόγος του Θεού Για να ολοκληρώσουmicroε λοιπόν τον προβληmicroατισmicroό microας δεν

αποmicroένει παρά να δούmicroε microε ποιο τρόπο σύmicroφωνα microε τον άγιο Αυγουστίνο η

ψυχολογική τριάδα της microνήmicroης της γνώσης και της αγάπης microας βοηθά να

κατανοήσουmicroε αυτή τη διαφορά Περιορίζοmicroαι στην αναφορά της τελικής σύνθεσής

του θυmicroίζοντας microόνο τον πυρήνα της ο λόγος ή η νόηση της ανθρώπινης microνήmicroης

παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε τον Λόγο του Θεού microαζί microε πολλές διαφορές

ενώ η αγάπη ή η θέληση παρουσιάζει microια κάποια οmicroοιότητα microε το Άγιο Πνεύmicroα

Έτσι όταν λέmicroε αυτό που γνωρίζουmicroε παρότι δεν προφέρουmicroε ούτε

σκεφτόmicroαστε καmicroιά κατανοητή λέξη οποιασδήποτε ανθρώπινης γλώσσας η

αποθηκευmicroένη στη microνήmicroη γνώση microας γεννά microια σκέψη ή έναν πραγmicroατικό λόγο που

είναι η εικόνα αυτού που βρίσκεται στην microνήmicroη και το οποίο microπορεί να ονοmicroασθεί

υιός Όmicroως για να διαmicroορφώσουmicroε αυτό τον εσωτερικό λόγο είναι απαραίτητη microια

ενέργεια της θέλησης που να ενώνει τον γεννήτορα (νου) microε το γέννηmicroα (σκέψη)

Τώρα δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσουmicroε ότι αυτή η θέληση εκπορεύεται βέβαια

από τον νου αλλά και από τη γνώση γιατί κανείς δεν θέλει αυτό του οποίου αγνοεί

πλήρως τη φύση και την ποιότητα και παρόλα αυτά δεν microπορεί microε κανέναν τρόπο να

πει ότι είναι η εικόνα της σκέψης Έτσι laquoαυτή η κατανοητή πραγmicroατικότητα

εισηγείται microια ασφαλή διαφορά microεταξύ γέννησης και εκπόρευσης διότι δεν είναι το

ίδιο πράγmicroα το να βλέπει κανείς microε τη σκέψη και το να επιθυmicroεί ή και το να

χρησιmicroοποιεί microε τη θέλησηraquo (De trinitate 15 27 50)

Σrsquo αυτές τις τελευταίες παρατηρήσεις ο άγιος Αυγουστίνος κατέληξε microετά από

microια microακροχρόνια προσπάθεια ανάλυσης της ανθρώπινης ψυχής microε τον δηλωmicroένο

σκοπό να ασκήσει τον νου των αναγνωστών που απαιτούσαν microια λογική εξήγηση του

microυστηρίου Ο ίδιος όmicroως έχει πάντα επίγνωση της αβυσσαλέας απόστασης που

χωρίζει τον ανθρώπινο νου από τον Θεό Ιδού η τελική του βεβαίωση που διαπνέεται

13

από microεγάλη ταπείνωση laquoΕκκινώντας από το δηmicroιούργηmicroα το έργο του Θεού

προσπάθησα όσο microπόρεσα να οδηγήσω αυτούς που απαιτούν λογική γιrsquo αυτά τα

πράγmicroατα να δουν microε τη νόηση όσο ήταν σrsquo αυτούς δυνατόν τα microυστήρια του Θεού

microέσω των δηmicroιουργηmicroένων όντων και κατέφυγα ιδιαίτερα στο λογικό και νοήmicroον

δηmicroιούργηmicroα που δηmicroιουργήθηκε κατrsquo εικόνα Θεού για να microπορέσει να δει σαν σε

ένα κάτοπτρο όσο microπορεί τον Τριαδικό Θεό στη microνήmicroη τη νόηση και τη θέλησή

microαςhellip Ωστόσο υπέδειξα όσο θεωρούσα απαραίτητο ότι αυτή την εικόνα που είναι

έργο της ίδιας Τριάδας και που εφθάρη από δική της αmicroέλεια πρέπει να αποφεύγει

κανείς να την συγκρίνει microε την Τριάδα σαν να ήταν σε όλα όmicroοια microrsquo αυτήν αλλά

πρέπει να βλέπει και microια microεγάλη διαφορά σrsquo αυτή την ισχνή οmicroοιότηταraquo (De Trinitate

15 20 39)

13

από microεγάλη ταπείνωση laquoΕκκινώντας από το δηmicroιούργηmicroα το έργο του Θεού

προσπάθησα όσο microπόρεσα να οδηγήσω αυτούς που απαιτούν λογική γιrsquo αυτά τα

πράγmicroατα να δουν microε τη νόηση όσο ήταν σrsquo αυτούς δυνατόν τα microυστήρια του Θεού

microέσω των δηmicroιουργηmicroένων όντων και κατέφυγα ιδιαίτερα στο λογικό και νοήmicroον

δηmicroιούργηmicroα που δηmicroιουργήθηκε κατrsquo εικόνα Θεού για να microπορέσει να δει σαν σε

ένα κάτοπτρο όσο microπορεί τον Τριαδικό Θεό στη microνήmicroη τη νόηση και τη θέλησή

microαςhellip Ωστόσο υπέδειξα όσο θεωρούσα απαραίτητο ότι αυτή την εικόνα που είναι

έργο της ίδιας Τριάδας και που εφθάρη από δική της αmicroέλεια πρέπει να αποφεύγει

κανείς να την συγκρίνει microε την Τριάδα σαν να ήταν σε όλα όmicroοια microrsquo αυτήν αλλά

πρέπει να βλέπει και microια microεγάλη διαφορά σrsquo αυτή την ισχνή οmicroοιότηταraquo (De Trinitate

15 20 39)