H ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ Β΄ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 1940-1945

Ο Β' Παγκόσµιος Πόλεµος

Το Σεπτέµβριο του 1939, η Αγγλία και η Γαλλία κήρυξαν τον πόλεµο στη Γερµανία, αντιδρώντας στην παρά τις προειδοποιήσεις τους επίθεση του Χίτλερ στην Πολωνία. Πρόκειται για την υλοποίηση της καθυστερηµένης αλλά δυναµικής τους πλέον απόφασης να εναντιωθούν στην επεκτατική πολιτική τόσο της Γερµανίας όσο και του άλλου φασιστικού κράτους της Ευρώπης, της Ιταλίας, πολιτική που πραγµατωνόταν µε κατάληψη ξένων εδαφών από τα µέσα της δεκαετίας του 1930. Οι αιτίες του νέου πολέµου ανάγονται, όπως και στην περίπτωση του προηγούµενου, του Α' Παγκοσµίου, στη διαπάλη των µεγάλων ευρωπαϊκών κρατών να διανείµουν, το καθένα προς όφελός του, τον πλούτο της εγγύς τους περιφέρειας και των αποικιών. Η ταπείνωση, άλλωστε, και οι δυσβάσταχτες "επανορθώσεις" που επιβλήθηκαν στη Γερµανία µε τη λήξη του Α' Παγκόσµιου Πολέµου εξέθρεψαν τη φασιστική ιδεολογία και επιτάχυναν τις εξελίξεις προς το Β' Παγκόσµιο.

Ο "πόλεµος αστραπή" -όπως χαρακτηρίστηκαν οι συνεχόµενες χιτλερικές νίκες που ακολούθησαν- κατέληξε στην κατάληψη του µεγαλύτερου µέρους της Ευρώπης από τους Γερµανούς, ενώ η επίθεση εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης επισφράγισε τα σχέδια του Χίτλερ για µια ενιαία ναζιστική Ευρώπη. Όπου επικράτησαν οι Γερµανοί, οι

χώρες της Ευρώπης γνώρισαν τη "Νέα Τάξη", που σήµαινε την πολιτική υποταγή των κατακτηµένων κρατών στη Γερµανία, τη στέρηση κάθε ελευθερίας, την οικονοµική λεηλασία, την καταδίωξη και εξόντωση των απανταχού στην Ευρώπη Εβραίων και άλλων "ανεπιθύµητων" πληθυσµιακών οµάδων, όπως των Τσιγγάνων. Aπό το 1941, µε την επίθεση της Ιαπωνίας, του τρίτου συµµάχου του ’ξονα, εναντίον του αµερικανικού στόλου στο Περλ Χάρµπορ, η οποία της άνοιξε το δρόµο για την κατάληψη όλης της νοτιοανατολικής Ασίας, η σύρραξη έλαβε παγκόσµιες διαστάσεις.

Από το 1942 άρχισε η αντίστροφη µέτρηση για τις δυνάµεις του ’ξονα. Οι Σοβιετικοί, µε τη νίκη στο Στάλιγκραντ, καθήλωσαν τα γερµανικά στρατεύµατα, και προέβησαν σε δυναµική αντεπίθεση, ενώ οι Γερµανοί συντρίφθηκαν και στην Αφρική από τους Συµµάχους. H συµµαχική απόβαση στην Ιταλία (Ιούλιος 1943) προκάλεσε την πτώση του Μουσολίνι ενώ η απόβαση στη Νορµανδία (Ιούνιος 1944) οδήγησε στην απελευθέρωση της Γαλλίας. Τελικά, στις 8 Μαΐου 1945 η Γερµανία, ισοπεδωµένη και κατακτηµένη από τους Συµµάχους, παραδόθηκε. Τον Αύγουστο του 1945 αναγκάστηκε σε παράδοση και η Ιαπωνία, µετά τη ρίψη των ατοµικών βοµβών από τους Αµερικάνους στις πόλεις της Χιροσίµα και Ναγκασάκι. Ο Β' Παγκόσµιος Πόλεµος τελείωσε, σφραγίζοντας οριστικά µια εποχή και εισάγοντας ολόκληρο τον κόσµο σε µια νέα, βαθιά σηµαδεµένη από την εµπειρία του.

Η εµπλοκή της Ελλάδας στο Β' Παγκόσµιο Πόλεµο

Η εµπλοκή της Ελλάδας στο Β' Παγκόσµιο Πόλεµο σηµειώθηκε στις 28 Οκτωβρίου 1940, µε την εναντίον της κήρυξη πολέµου από την Ιταλία, στην οποία προχώρησε ο Μουσολίνι, αφενός εντάσσοντας την Ελλάδα στα επεκτατικά του σχέδια στην ανατολική Μεσόγειο και, αφετέρου προσπαθώντας να επιδείξει τις ικανότητές του προς νίκες στο

σύµµαχό του Χίτλερ. Από αυτή την ηµεροµηνία άρχισε ο ελληνοϊταλικός πόλεµος στα αλβανικά βουνά, που αναδείχθηκε σε µια κορυφαία στιγµή εθνικής οµοψυχίας, αποφασιστικότητας, αντιφασιστικού πνεύµατος και κατέληξε σε µια σειρά από εντυπωσιακές και αναπάντεχες επιτυχίες, που αποτέλεσαν ταυτόχρονα και την πρώτη συµµαχική νίκη κατά του ’ξονα.

Η γερµανική επίθεση, τον Απρίλη του 1941, προς συνδροµή των Ιταλών, κατέληξε στην κατάληψη της Ελλάδας και στο πέρασµα της χώρας στην περίοδο της Κατοχής, µιας περιόδου που σηµαδεύτηκε από πολλά δεινά για τον ελληνικό λαό, που δοκίµασε και αυτός µε τη σειρά του τη ναζιστική "Νέα Τάξη". Στην ξενική φασιστική κατοχή ο ελληνικός λαός απάντησε από την πρώτη στιγµή µε δυναµική αντίσταση, που πήρε γρήγορα τη µορφή µιας τεράστιας λαϊκής εξέγερσης και συνένωσε στον κοινό αγώνα την πλειοψηφία των Ελλήνων. Αντιστασιακές οργανώσεις έδρασαν στα βουνά και στις πόλεις της Ελλάδας και επέφεραν πλήγµατα στις δυνάµεις κατοχής, συµµετέχοντας στις γενικότερες συµµαχικές επιχειρήσεις, ενώ και στο εξωτερικό, στην Αφρική και αργότερα την Ευρώπη, ελληνικές στρατιωτικές δυνάµεις υποστήριξαν και εκεί το συµµαχικό αγώνα.

Η Ελλάδα απελευθερώθηκε τον Οκτώβρη του 1944, αλλά την ευφορία της Απελευθέρωσης, άµεσα διαδέχθηκε το αδιέξοδο των εσωτερικών πολιτικών συγκρούσεων. Ο ελληνικός αντιστασιακός αγώνας στόχευε εκτός από την απελευθέρωση από τους κατακτητές και σε κοινωνικές και πολιτικές µεταρρυθµίσεις που θα ίσχυαν µετά την αποχώρηση των τελευταίων από

τη χώρα, εκφράζοντας το αίτηµα του ελληνικού λαού για ένα καλύτερο µέλλον και την αποκατάσταση της δηµοκρατικής νοµιµότητας, µετά µάλιστα την εµπειρία του µεταξικού δικτατορικού καθεστώτος. Οι σχετικές στοχεύσεις που εξέφρασαν από τη µια η κύρια αντιστασιακή οργάνωση, το Ε.Α.Μ./Ε.Λ.Α.Σ., και από την άλλη οι άλλες αντιστασιακές οργανώσεις και η εξόριστη βασιλική κυβέρνηση αποδείχτηκαν ασύµβατες και είχαν ήδη αρχίσει από τον τελευταίο χρόνο της Κατοχής να προκαλούν µια ιδιαζόντως πολωµένη κατάσταση, που εκφράστηκε από τότε ακόµα και µε εµφύλιες συµπλοκές. Η διαφορετικότητα λοιπόν αυτών των πολιτικών στόχων, η κληρονοµιά των µεσοπολεµικών συγκρούσεων και της αστάθειας των θεσµών, ο συνολικότερος φόβος του παλαιού πολιτικού κόσµου µπροστά στις αλλαγές που προαλείφονταν, τα διεθνή συµφέροντα στο βαλκανικό χώρο και οι εντυπωσιακά άµεσες και βίαιες επεµβάσεις της Μεγάλης Βρετανίας, που εννοούσε να κρατήσει πάση θυσία την Ελλάδα στην επιρροή της, κλιµακώθηκαν σε ένα σκληρό εµφύλιο πόλεµο, που διάρκεσε ως το 1949. Τα αποτελέσµατά του υπήρξαν, άµεσα και µακροπρόθεσµα, ολέθρια για την Ελλάδα ενώ η οξύτατη πόλωση που κληροδοτήθηκε στο µεταπολεµικό βίο δυσχέρανε εξαιρετικά τις προσωπικές ζωές πολλών Ελλήνων όπως και την κοινωνική και πολιτισµική πορεία της χώρας.

Στη συγκυρία του B' Παγκόσµιου Πολέµου, η Ελλάδα έθεσε και το ζήτηµα της ενσωµάτωσης στην επικράτειά της των εδαφών της Βορείου Ηπείρου, της Κύπρου και της Δωδεκανήσου. Οι ελληνικές προσδοκίες εκπληρώθηκαν µόνο για την περίπτωση των Δωδεκανήσων, που ενσωµατώθηκαν στην Ελλάδα το 1947, µε τη Συνθήκη των Παρισίων.

Το ελληνικό κράτος απέκτησε τα οριστικά του σύνορα.

Εισαγωγή: Ο πόλεµος

Η κατάληψη της Aλβανίας από τους Iταλούς, το 1939, αποκαλυπτική των ιταλικών προθέσεων στην περιοχή της ανατολικής Mεσογείου, αποτέλεσε το προοίµιο της επέκτασης του πολέµου και στο βαλκανικό χώρο. Μια ιταλική επίθεση στην Eλλάδα έµοιαζε προφανής, παρά τη δηλωµένη αντίρρηση του Χίτλερ και τις προσπάθειες του Ιωάννη Μεταξά, ο οποίος, ακροβατώντας ανάµεσα στην παραδοσιακή πρόσδεση της εξωτερικής πολιτικής της χώρας στην Αγγλία και το φιλογερµανικό πνεύµα του φασιστικού χαρακτήρα καθεστώτος που είχε ο ίδιος εγκαθιδρύσει (µε όλες τις διαφορές που έχουν επισηµανθεί ότι το διακρίνουν από τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά), επεδίωκε να κρατήσει

τη χώρα σε ουδετερότητα. Πράγµατι, µετά από µια σειρά προειδοποιητικών ενεργειών -µε αποκορύφωση τον τορπιλισµό από τους Ιταλούς του ευδρόµου "Έλλη" στις 15 Aυγούστου 1940 στο λιµάνι της Τήνου- που όλες έπεσαν στο κενό µπροστά στην άρνηση της ελληνικής κυβέρνησης να απαντήσει στις προκλήσεις, απεστάλη το ιταλικό τελεσίγραφο της 28ης Oκτωβρίου 1940, που απαιτούσε την ελεύθερη διέλευση των ιταλικών στρατευµάτων από το ελληνικό έδαφος και τον έλεγχο πλήθους στρατηγικών σηµείων της χώρας. H απόρριψη από τον Ιωάννη Μεταξά του ταπεινωτικού τελεσιγράφου, γεγονός που συνέπιπτε µε την κοινή ελληνική βούληση, οδήγησε στην αυτόµατη κήρυξη από τους Ιταλούς του πολέµου στην Eλλάδα, ο οποίος διεξήχθη στα βουνά της Hπείρου.

O ελληνοϊταλικός πόλεµος

Ο ενθουσιασµός του ελληνικού στρατού, η αυθόρµητη παλλαϊκή υποστήριξη του πολεµικού αγώνα και οι ορεινοί όγκοι της Ηπείρου κατέστησαν εφικτή όχι µόνο την αποτελεσµατική απόκρουση των ιταλικών στρατευµάτων αλλά και µια θεαµατική αντεπίθεση των Ελλήνων µέσα στο αλβανικό έδαφος. Η Μάχη της Ελλάδας, που κάλυψε συνολικά ένα διάστηµα 216 ηµερών και µπορεί να διακριθεί σε τρεις περιόδους, εξελίχθηκε από την αρχική άµυνα του πάτριου εδάφους (28/10/40 µέχρι 13/11/40), στην ορµητική αντεπίθεση, που απέδωσε την κατάληψη σηµαντικών πόλεων και άλλων σηµείων της Βορείου Ηπείρου (14/11/40 µέχρι 28/12/49), έως µία ακόµη βαθύτερη προέλαση στο αλβανικό έδαφος, µε τη συντριβή της περιβόητης "εαρινής επίθεσης" των Ιταλών (29/12/40 µέχρι 5/4/41).

Tο συνολικό αποτέλεσµα ήταν η καθήλωση είκοσι επτά ιταλικών µεραρχιών στην Αλβανία από δεκαέξι ελληνικές και η επέκταση των ελληνικών συνόρων 60 χιλιόµετρα µέσα στο αλβανικό έδαφος, γεγονός που προσελήφθη και ως απελευθέρωση ελληνικών εδαφών, της Βορείου Hπείρου. Παράλληλα προς το στρατό ξηράς, σφοδρούς αγώνες στη θάλασσα έδινε κι ο ελληνικός στόλος, προστατεύοντας τις ελληνικές µεταφορές και παρεµποδίζοντας τις ιταλικές, όπως και προφυλάσσοντας τις ακτές από εχθρικές αποβάσεις και βοµβαρδισµούς. Ο ελληνικός στόλος πέτυχε εξαιρετικές νίκες επί των Ιταλών, συµβολική υπόµνηση των οποίων παρέµεινε η δράση του υποβρυχίου "Παπανικολής" και του πλωτάρχη του, Μίλτωνα Ιατρίδη. Επίσης, η ελληνική αεροπορία, αν και στοιχειωδώς εξοπλισµένη, έδωσε το δικό της αγώνα στην αναχαίτιση των εντυπωσιακά υπέρτερων ιταλικών αεροπορικών δυνάµεων.

H γερµανική επίθεση

Τον Απρίλιο του 1941, ο Χίτλερ αποφάσισε να συνδράµει το σύµµαχό του Μουσολίνι, µεριµνώντας ταυτόχρονα για την εξασφάλιση των βαλκανικών του νώτων, ενόψει της επίθεσής του στη Σοβιετική Ένωση. Εξάλλου, η νέα ελληνική κυβέρνηση (διάδοχη της κυβέρνησης του Μεταξά, µετά το θάνατό του στα τέλη του Ιανουαρίου του 1941) αποδέχθηκε την αγγλική προσφορά γι' αποστολή στρατιωτικής βοήθειας. Ο ίδιος ο Μεταξάς είχε φανεί διστακτικός απέναντι στους ’γγλους, στην προσπάθειά του να µην προκαλέσει τη γερµανική επέµβαση εναντίον της Ελλάδας, καθώς µάλιστα εκτιµούσε ότι οι προσφερόµενες αγγλικές δυνάµεις ήταν ανεπαρκείς για µια αποτελεσµατική άµυνα. Οι Γερµανοί είχαν πλέον και πρόσχηµα ώστε να επέµβουν. Kατερχόµενοι αφενός από τη Γιουγκοσλαβία, όπου είχαν συντρίψει τη γιουγκοσλαβική αντίσταση, και αφετέρου από τη σύµµαχο του ’ξονα Βουλγαρία, οι Γερµανοί εισέβαλαν στη χώρα στις 6 Aπριλίου 1941 και περικύκλωσαν τις ελληνικές δυνάµεις που υπερασπίζονταν τα συνοριακά µακεδονικά οχυρά, µαζί µε µια µικρή βρετανική εκστρατευτική δύναµη από Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς στρατιώτες. H στρατιωτική ηγεσία συνθηκολόγησε στις 23 Aπριλίου. Mπροστά στην προέλαση

των Γερµανών, ο βασιλιάς και η κυβέρνηση, καθώς και βρετανικές δυνάµεις που µάχονταν µαζί µε τους Έλληνες, µεταφέρθηκαν στην ακόµα ελεύθερη Κρήτη, όπου παίχτηκε η τελευταία πράξη του πολέµου.

Στις 20 Μαΐου, άρχισε η γερµανική επίθεση που συνάντησε µια σθεναρή αντίσταση, παρόλη την ελλιπέστατη αµυντική οργάνωση του νησιού. Έλληνες, ’γγλοι, Αυστραλοί και Νεοζηλανδοί στρατιώτες, καθώς και οπλισµένοι κάτοικοι, περίµεναν τον εχθρό στα σηµεία που προβλεπόταν η απόβασή του και τον αποδεκάτισαν. Μόλις την επόµενη µέρα οι Γερµανοί κατάφεραν µε κόπο να αποβιβαστούν και να ξεκινήσουν σκληρές µάχες µε τους αµυνόµενους, που υποχωρούσαν βήµα βήµα πολεµώντας πεισµατικά, ώσπου η υπεροπλία του εχθρού τούς κατέβαλε οριστικά. Με την κατάληψη της Κρήτης στο τέλος του Mαΐου, η Ελλάδα πέρασε οριστικά στην κατοχή των Γερµανών ενώ ο βασιλιάς και η κυβέρνηση εγκατέλειψαν τη χώρα για να εγκατασταθούν τελικά στο Κάιρο της Αιγύπτου, µαζί µε τα υπολείµµατα των ελληνικών δυνάµεων. Η Κρήτη πλήρωσε βαρύ φόρο αίµατος από πράξεις αντεκδίκησης ειδικά για την καταστροφή της οµάδας των επίλεκτων Γερµανών αλεξιπτωτιστών. Ας σηµειωθεί ότι η δεκαήµερη επιχείρηση κόστισε στους Γερµανούς περισσότερα θύµατα απ' όσα είχαν σε ολόκληρη την επιχείρηση κατά της Γιουγκοσλαβίας και της Ελλάδας

H αναπάντεχη για όλους ελληνική νίκη κατά των Ιταλών αποτέλεσε την πρώτη συµµαχική νίκη κατά των δυνάµεων του ’ξονα και χαιρετίστηκε µε ενθουσιασµό απ' ολόκληρο τον αµυνόµενο κόσµο. Αξιοσηµείωτος υπήρξε ακόµα και ο γερµανικός θαυµασµός για το ελληνικό κατόρθωµα. H σηµασία της εξάλλου ήταν τεράστια. Διέλυσε το µύθο της παντοδυναµίας του ’ξονα, ενθάρρυνε αποφασισµένους και διστακτικούς λαούς προς αντίσταση, κατέστρεψε το γόητρο του Μουσολίνι, ενώ καθυστέρησε την προγραµµατισµένη επίθεση του Χίτλερ στη Ρωσία.

Ο αντίκτυπος του πολέµου στην πολιτιστική ζωή

Με την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέµου, τον Οκτώβριο του 1940, οι πνευµατικοί άνθρωποι και οι καλλιτέχνες συνενώθηκαν µε τον ελληνικό λαό και επιστρατεύτηκαν κι αυτοί στο µέτωπο ή στα µετόπισθεν. Από τις πρώτες µέρες της εισβολής µερικοί Έλληνες διανοούµενοι, όπως ο Κωστής Παλαµάς, ο ’γγελος Σικελιανός, ο Στρατής Μυριβήλης, ο Γρηγόριος Ξενόπουλος κατέθεσαν µια γραπτή δήλωση διαµαρτυρόµενοι για την "ιταµή αξίωση της φασιστικής βίας". Η πολιτιστική ζωή στα µετόπισθεν και για όσο διάστηµα ο ελληνικός στρατός βρισκόταν στο µέτωπο συντονίστηκε στο ρυθµό των πολεµικών γεγονότων. Για να εµψυχώσουν τους Έλληνες στρατιώτες, αλλά και να παρηγορήσουν τους ανθρώπους που είχαν µείνει πίσω και αγωνιούσαν, οι καλλιτέχνες του θεάτρου, ηθοποιοί, τραγουδιστές και σεναριογράφοι, επικέντρωσαν το ενδιαφέρον τους στα γεγονότα του πολέµου. Επιθεωρήσεις µε χαρακτηριστικούς τίτλους όπως "Κορόϊδο Mουσολίνι", "Πολεµικές Καντρίλιες ", "Aθήνα-Pώµη

και φεύγουµε" αναδείκνυαν µια θεµατική που πρόβαλλε τις ελληνικές νίκες, διακωµωδούσε την αποτυχηµένη απόπειρα των Ιταλών να καταλάβουν την Ελλάδα και καλούσε όλους τους Έλληνες να δείξουν θάρρος και υποµονή. Αξέχαστα έχουν µείνει τα τραγούδια της Σοφίας Βέµπο που εµψύχωναν

τόσο τον κόσµο στα µετόπισθεν όσο και τους στρατιώτες στα πεδία των µαχών. Εκτός από τις επιθεωρήσεις και οι γελοιογραφίες ακολουθούσαν τα πολεµικά ανακοινωθέντα και τις ανταποκρίσεις από το µέτωπο. Γνωστοί σκιτσογράφοι όπως ο Φώκος Δηµητριάδης, ο Αντώνης Βώττης, ο Γ. Γκεϊβέλης, ο Σοφοκλής Αντωνιάδης, ο Nίκος Καστανάκης, ο Στ. Πολενάκης και πολλοί άλλοι αξιοποιούσαν γόνιµα τη δύναµη του γέλιου για να ενισχύσουν το ηθικό του πληθυσµού.Στα πεδία των µαχών βρέθηκαν και ζωγράφοι µε την επίσηµη ιδιότητα του πολεµικού εικονογράφου, όπως ο Ουµβέρτος Αργυρός και ο Γιώργος Προκοπίου ή υπηρετώντας ως µάχιµοι, όπως ο Αλέξανδρος Αλεξανδράκης και ο Γιάννης Τσαρούχης που αποτύπωσαν τις εµπειρίες τους στο έργο τους. Εξάλλου, πολλοί εικαστικοί καλλιτέχνες (Κωσταντίνος Παρθένης, Γιώργος Γουναρόπουλος, Περικλής Βυζάντιος, Δηµήτρης Γιολδάσης κλπ.) φιλοτέχνησαν µεµονωµένα έργα εµπνευσµένα από το έπος του 1940-41.

Ένα από τα πιο εντυπωσιακά µέσα λαϊκής έκφρασης αλλά και ενηµέρωσης, υπήρξαν οι λαϊκές εικόνες, λιθογραφίες επώνυµων ή ανώνυµων καλλιτεχνών, που τα θέµατά τους ετούτη την περίοδο ήταν αποκλειστικά αφιερωµένα στα γεγονότα του πολέµου. Οι λαϊκές εικόνες παράγονταν µε αδιάπτωτο ρυθµό και πριν καλά καλά στεγνώσουν τα λιθογραφικά µελάνια από τα πιεστήρια, οι εκδότες τις έβγαζαν στους αθηναϊκούς δρόµους ενώ κάποιες ποσότητες τις διοχέτευαν και στην επαρχία. Με αυτή την τελευταία δραστηριότητα συνδέεται και η δηµιουργία αφισών από γνωστούς χαράκτες, µέλη του

εργαστηρίου χαρακτικής του Γιάννη Κεφαλληνού στη Σχολή Καλών Τεχνών, οι περισσότεροι από τους οποίους συνέχισαν ένα γόνιµο όσο και µαχητικό έργο κατά την περίοδο της Κατοχής.

Ο τορπιλισµός της "Έλλης"

Ανατέλλει η 15η Αυγούστου του 1940. Πλήθη προσκυνητές κατακλύζουν τη λευκή Τήνο, στο βαθυγάλανο ελληνικό Αιγαίο. Στον όρµο του νησιού, για να απονείµει τις καθιερωµένες τιµές, έχει φτάσει από τα ξηµερώµατα η "ΈΛΛΗ", το παλαιό, ιστορικό εύδροµο του ελληνικού στόλου. Σηµαιοστολισµένη, κάνει να κυµατίζουν τα χρώµατα του έθνους πλάι στον θρησκευτικό πανηγυρισµό. Δεν έχει όµως προχωρήσει το πρωί, είναι ακόµα οκτώµιση η ώρα, όταν κρότος τροµαχτικός συγκλονίζει το πλοίο και το νησί. Μαύροι καπνοί σηκώνονται αµέσως, τριγυρίζουν την "ΈΛΛΗ", που χτυπηµένη κατάσαρκα στα ύφαλά της, από εχθρό κρυµµένο, γέρνει. Ποιος έκαµε το έγκληµα; Ποιος πέταξε από µακριά το στιλέτο; Καµιά ελληνική ψυχή δεν αµφιβάλλει; Η γενναία πράξη έχει αποτυπωµένη την ταυτότητά της στον τρόπο της. Η έρευνα άλλωστε που θα γίνει στο βυθό του όρµου αµέσως την επόµενη ηµέρα, θα φέρει στο φως το τσακισµένο επισκεπτήριο του δολοφόνου: Κοµµάτια από τις τορπίλλες, µε πάνω αριθµό µητρώου και στοιχεία ιταλικά.Κι όµως: αν και αµφιβολία δεν χωράει, η ελληνική κυβέρνηση αποφασίζει να µην φανερώσει την αλήθεια, για ν' αποφύγει κάθε προστριβή. Σε ανακοινωθέν της

δηλώνει πως δεν κατόρθωσε να εξακριβώσει την εθνικότητα του υποβρυχίου που χτύπησε την "ΈΛΛΗ".

(’γγελος Τερζάκης, Ελληνική Εποποιία 1940-1941, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 1940-1941, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 20)

Αναχώρηση για το µέτωπο

Η δική µου πυροβολαρχία, η 3η, ξεκίνησε απ' το Χολαργό το σούρουπο και τ' άλλο πρωί, µετά ολονύχτια, βασανιστική ορθοστασία στο στρατιωτικό σταθµό του Ρουφ, επιβιβαστήκαµε στο Λαρισαϊκό...........................................................................Στις 6 ξεκίνησε η αµαξοστοιχία µε µια ανατριχιαστική βουή, κι όλος αυτός ο κόσµος ξέσπασε σε λυγµούς, κλάµατα κι αναφυλλητά, ανάµιχτα µε ξεφωνητά ενθουσιασµού...........................................................................Το τι γινόταν σε κάθε σταθµό, είναι αδύνατο να περιγραφεί. Απ' το Μενίδι και το Τατόι άρχισε το πανηγύρι. Οι χωριάτες περίµεναν το τραίνο για να κατευοδώσουν τους δικούς τους και να ευχηθούνε στο στρατό.-"Στο καλό, παλληκάρια!..."-"Θάρρος και θα τους κυνηγήσουµε τους µακαρονάδες!..."[...] Κι ανάµεσα στις ευχές και τις ικεσίες, οι φωνές εκείνων που ζητούσαν δικούς τους κυριαρχούσαν:-"Νίκος Βλάχος... Βλάχος 3η πυροβολαρχία..."-"Σπύρος Ντούνης... Ντούνης Σπαταναίος, ορειβατικό..."[...] Στο Κακοσάλεσι ο ενθουσιασµός ήτανε κάτι το εξαιρετικό. Πού βρέθηκαν τόσες χιλιάδες χωρικοί στο µικρό αυτό

χωριό; Και πόσα αρνάκια θάσφαξαν για να φτιάξουν τα τόσα µυρωδάτα σουβλάκια που µας µοίραζαν; Ο κάθε χωρικός, χωριστά απ' τα σουβλάκια που πρόσφερνε, είχε κρεµασµένη µπροστά του µια "τσότρα" µε κρασί και στο χέρι του κρατούσε δυο "κούπες" χωµατένιες... "κατοστάρικες". Με την µια κούπα κερνούσε τους φαντάρους και µε την άλλη "τσούγκραγε" και έπινε αυτός!... Κι όσες φορές κερνούσε, άλλες τόσες έπινε αυτός! Είχαν γίνει όλοι!...-"Πιέστε παιδιά!... Όλα για σας! Όλα για την πατρίδα µας! -Nα µας περιµένετε. Σε λίγο θάρθουµε κι εµείς να πολεµήσουµε!..."[...] Στη Θήβα, τα κορίτσια έρραναν την αµαξοστοιχία µας µε λουλούδια, φιλούσαν τους στρατιώτες απ' τα παράθυρα και τους έδιναν τις διευθύνσεις τους, για να τους στέλνουν νέα από το µέτωπο, συγχρόνως δε τους µοίραζαν καλαµποκίσιο ψωµί, κρασί, κι άλλα είδη απ' την παραγωγή τους.[...] Η Λειβαδιά µάς δέχτηκε µε νταούλια και πίπιζες, που έπαιζαν σ' εκνευριστικό ήχο διάφορα παλιά πατριωτικά θούρια. Ο σταθµός ήταν σηµαιοστόλιστος κι οι χωρικοί µας µοίραζαν ψωµί, τυρί κι άλλα φαγώσιµα.-"Στο καλό αγόρια!..." -"Στο καλό αδέρφια και γρήγορα να γυρίσετε νικητές!..."

(Νάσος Φακίδης, ΑΘΗΝΑ-ΤΕΠΕΛΕΝΙ, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 1940-41, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 65)

Η εξέλιξη της µάχης της Ελλάδας µέσα από τους πρωτοσέλιδους τίτλους της εφηµερίδας της εποχής, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ:

Τρίτη 29 Οκτωβρίου 1940: Η Ελλάς ευρίσκεται από χθες σε πόλεµο µε την Ιταλίαν. Το έθνος σύσσωµον, µνήµον των παραδόσεών του, εις τα επάλξεις! Οι ήρωες του Καπορέττο, απατεώνες ως πάντοτε, επετέθησαν ηµίσειαν ώρα ενωρίτερον της εκπνοής του τελεσιγράφου. Ο ελληνικός λαός καλείται

δι' εµπνευσµένων διαγγελµάτων του βασιλέως και του κυβερνήτου να πράξη το καθήκον του. Ο εθνικός στρατός, µαχόµενος ηρωϊκώς εις τα ελληνοαλβανικά σύνορα αµύνεται µετ' επικού θάρρους του πατρώου εδάφους. Αεροπορικαί επιδροµαί εναντίον των Πατρών, όπου εσηµειώθησαν θύµατα, της Κορίνθου, της Ελευσίνος και του Τατοΐου.

Τετάρτη 30 Οκτωβρίου 1940: Η Β' ηµέρα του ελληνοϊταλικού πολέµου. Η παγκόσµιος κοινή γνώµη συγκεκινηµένη διά την ηρωικήν στάσιν της Ελλάδος.

Παρασκευή 1 Νoεµβρίου 1940: Η διεθνής προσοχή στρέφεται εις την µάχην της Ελλάδος. Ολόκληρον το έθνος, στρατός και λαός δεν έχουν παρά ένα σύνθηµα: "ΝΙΚΗ!". Μεγάλαι επιτυχίαι των ελληνικών πολεµικών δυνάµεων. Η ελληνική αεροπορία εβοµβάρδισε και επολυβόλησεν εκ χαµηλού ύψους εχθρικά τµήµατα. Εν αεροµαχία κατερρίφθησαν δύο ιταλικά αεροπλάνα και αι ναυτικαί µας δυνάµεις εβοµβάρδισαν τα αλβανικά παράλια.

Kυριακή 3 Νοεµβρίου 1940: Μετά την 6η ηµέραν του ελληνοϊταλικού πολέµου... Οι Εύζωνοι µε εφ' όπλου λόγχην, εκδιώκοντες τον εχθρόν, εισέδυσαν εις το αλβανικόν έδαφος. Όλαι αι ορειναί διαβάσεις κατέχονται σταθερώς υφ' ηµών, κατελήφθησαν δε εντός εχθρικού εδάφους σηµαντικώταται θέσεις.

Τρίτη 5 Νοεµβρίου 1940: Ήρχισε µεγάλη ελληνική αντεπίθεσις. Η υποχώρηση του ιταλικού στρατού λαµβάνει έκτασιν ατάκτου φυγής. Ιταλική φάλαγξ, απολεσθείσα εις την Πίνδον, παραδίδεται µετά του οπλισµού της. Η Κορυτσά ευρίσκεται υπό σφοδρόν και αδιάλλειπτον πυρ του ελληνικού πυροβολικού.

Δευτέρα 11 Νοεµβρίου 1940: Μεγάλαι επιτυχίαι των ελληνικών όπλων. Κατόπιν θυελλώδους ελληνικής αντεπιθέσεως η 3η Μεραρχία των Αλπινιστών, ενισχυµένη δι' ιππικού, Βερσαλιέρων και φασιστικής Εθνοφρουράς, εξεµηδενίσθη. Εις την άτακτον φυγήν της παρέσυρε και τας σταλείσας εξ Αυλώνος ενισχύσεις. Πολυπληθείς αιχµάλωτοι και πάντοιον υλικόν περιήλθον εις ηµετέρας χείρας.

Σάββατον 23 Νοεµβρίου 1940: Ο περιφανής θρίαµβος των ελληνικών όπλων. Η Κορυτσά κατελήφθη χθες υπό του προελαύνοντος ελληνικού στρατού. Ο λαός της πόλεως υπεδέχθη µετ' ενθουσιωδών εκδηλώσεων τους ελευθερωτάς.

Δευτέρα 25 Νοεµβρίου 1940: Γενική προέλασις εις το µέτωπον. Κατελήφθη η Μοσχόπολις. 1500 αιχµάλωτοι συνελήφθησαν εν Κορυτσά και πολύ υλικόν.

Κυριακή 1 Δεκεµβρίου 1940: Τα ελληνικά στρατεύµατα εισήλθον χθες εις Πόγκραδετς. Οι Ιταλοί υποχωρούν προς την κατεύθυνσιν του Ελβασάν.

Πέµπτη 5 Δεκεµβρίου 1940: Ο ελληνικός στρατός κατέλαβε χθες µετά λυσσώδη µάχην την Πρεµετήν. Γενική υποχώρησις των Ιταλών καθ' όλην την γραµµήν του Μετώπου.

Σάββατον 7 Δεκεµβρίου 1940: Τα στρατεύµατά µας καταλαβόντα την πόλιν των Αγ. Σαράντα, προώθησαν τας γραµµάς των προς Βορράν κάµπτοντα την ιταλική αντίστασιν. Εις τον λιµένα των Αγ. Σαράντα ανευρέθη ηµιβυθισµένον το βοµβαρδισθέν υπό της αεροπορίας ιταλικόν αντιτορπιλικόν - ’πειρα λάφυρα εις χείρας µας. Το Αργυρόκαστρον και το Δέλβινον εγκαταλείφθησαν υπό του ιταλικού στρατού.

Δευτέρα 9 Δεκεµβρίου 1940: Τα ελληνικά στρατεύµατα, µετά νικηφόρους αγώνας, εισήλθον χθες εις το Αργυρόκαστρον.

Τρίτη 24 Δεκεµβρίου 1940: Τα ελληνικά στρατεύµατα κατέλαβον χθες την Χειµάρραν.

Κυριακή 28 Δεκεµβρίου 1940: Νέος άθλος του ναυτικού µας: Το ελληνικόν υποβρύχιον "Παπανικολής" περιπολούν ανά την Αδριατικήν προσέβαλεν ιταλικήν νηοποµπήν και κατεβύθισε τρία οπλιταγωγά.

Σάββατον 11 Ιανουαρίου 1941: Τα ελληνικά στρατεύµατα κατέλαβον χθες την Κλεισούραν. Εξαιρετικής σπουδαιότητος δια την εξέλιξιν των επιχειρήσεων η νέα επιτυχία. Συνελήφθησαν 600 αιχµάλωτοι και περιήλθον εις χείρας µας άρµατα µάχης.

Κυριακή 2 Φεβρουαρίου 1941: Το νέον λαµπρόν κατόρθωµα του Β. Ναυτικού: Το ελληνικόν υποβρύχιον "Παπανικολής" ετορπίλλισε προχθές έµφορτον µεταγωγικόν σκάφος εις τα εχθρικά ύδατα.

Δευτέρα 7 Απριλίου 1941: Εις τα βουνά της Μακεδονίας γράφεται µια νέα εποποιία ασύλληπτων ηρωισµών. Από της πρωΐας της χθες η Ελλάς και η Νοτιοσλαυία, υποστάσαι απρόκλητον επίθεσιν, ευρίσκονται εµπόλεµοι µε την Γερµανίαν. Και η Ιταλία εκήρυξε τον πόλεµον εναντίον της Νοτιοσλαυίας. Τα στρατεύµατά µας αµύνονται συγκρατούντα κρατερώς τας θέσεις των.

Σάββατον 12 Απριλίου 1941: Με πνεύµα αδαµάστου µαχητικότητος και µε ακλόνητον πεποίθησιν επί την τελικήν νίκην, ο ηρωικός ελληνικός στρατός, βοηθούµενος από τους γενναίους ’γγλους, αντιµετωπίζει τον νέον εισβολέα.

Δευτέρα 28 Απριλίου: Την 8:25 π.µ. της χθες ο γερµανικός στρατός εισήλθεν εις Αθήνας. Πώς συντελέσθη η παράδοσις των Αθηνών και του Πειραιώς εις τας γερµανικάς αρχάς. Εις τον δήµαρχον των Αθηνών ανετέθησαν άπασαι αι εξουσίαι εις την πρωτεύουσαν.

"Το κρύο ήταν φοβερό, αφάνταστο"

Καθόµασταν εκεί, δίπλα στ' αποµεινάρια της παγωµένης χτεσινής φωτιάς και περιµέναµε ν' ακούσουµε το σάλπισµα. [...] Το κρύο ήταν φοβερό, αφάνταστο. Από το κρύο αυτές τις ώρες σού πονούσε κυριολεκτικά η ψυχή και σου 'ρχόταν, σα µωρό, να µπήξεις τα κλάµατα, έτσι χωρίς να ξέρεις κι εσύ τι ζητάς και τι θα βγάλεις µ' αυτό. Απ' το περιορισµένο του χώρου δεν µπορούσες να κάνεις δυο βήµατα και καθόσουν εκεί ακίνητος, ξυλιασµένος, έτσι σα να 'χει παγώσει κι αυτό το ίδιο το µυαλό σου, χτυπώντας µόνο από καιρό σε καιρό το 'να σου χέρι µε τ' άλλο, έτσι σαν στο στίχο της απελπισίας του Σολωµού. Αν πεις πια για τα πόδια σου εκείνα δεν ήξερες αν τά 'χεις πια.

(Γ. Μπεράτης, Το πλατύ ποτάµι, Αθήνα, Ερµής, 1992, σ. 145)

"Το χέρι έσπασε σαν γυάλινο"

Μια βραδιά ένας φαντάρος, γιος στρατηγού, πέθανε από το κρύο. Ήτανε φρουρός, αποναρκώθηκε στην παγωνιά κι όταν πήγαν ν' αλλάξουν βάρδια τον βρήκαν πετρωµένο. Τον έπιασαν από το χέρι να τον ανασηκώσουν, µα το χέρι του έκανε κρακ και ξεκόλλησε σα γυάλινο. Ο ταγµατάρχης φοβήθηκε µήπως ξεψυχήσουν κι άλλα παιδιά τις νύχτες κι αποφάσισε ν' αραιώσει τις φρουρές, να κρατήσει τις προφυλακές µόνο µε οπλοπολυβόλα, ώστε να µην εκθέτωνται πολλοί στρατιώτες στη χιονοθύελλα... Κάποιο ξηµέρωµα ο ταγµατάρχης άκουσε τα οπλοπολυβόλλα να βάλλουν και πετάχτηκε να δει τι τρέχει. Δε γινόταν ιταλική επίθεση, όπως νόµισε, παρά ένας φαντάρος είχε πάλι παγώσει κι έριχναν οι σύντροφοί του µε τα πολυβόλα για να ζεσταθούν οι κάνες και να µπορέσουν µ' αυτές να θερµάνουν το κοκκαλωµένο σώµα του.

(Χρήστος Ζαλόκωστας, ΠΙΝΔΟΣ, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 1940-1941, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 216)

Η πορεία προς το µέτωπο

Νύχτα πάνω στη νύχτα βαδίζαµε ασταµάτητα, ένας πίσω απ' τον άλλο, ίδια τυφλοί. Με κόπο ξεκολλώντας το ποδάρι από τη λάσπη, όπου φορές, εκατοβούλιαζε ίσαµε το γόνατο. Επειδή το πιο συχνά ψιχάλιζε στους δρόµους έξω, καθώς µες στην ψυχή µας. Και τις λίγες φορές όπου κάναµε στάση να ξεκουραστούµε, µήτε που αλλάζαµε κουβέντα, µονάχα σοβαροί και αµίλητοι, φέγγοντας µ' ένα µικρό δαδί, µία-µία εµοιραζόµασταν τη σταφίδα. Ή φορές πάλι, αν ήταν βολετό, λύναµε βιαστικά τα ρούχα και ξυνόµασταν µε λύσσα ώρες πολλές, όσο να τρέξουν τα αίµατα. Τι µας είχε ανέβει η ψείρα ως το λαιµό, κι ήταν αυτό πιο κι απ' την κούραση ανυπόφερτο. Τέλος, κάποτε ακουγότανε στα σκοτεινά η σφυρίχτρα,

σηµάδι ότι κινούσαµε, και πάλι σαν τα ζα τραβούσαµε µπροστά να κερδίσουµε δρόµο, πριχού ξηµερώσει και µας βάλουνε στόχο τ' αεροπλάνα. Επειδή ο Θεός δεν κάτεχε από στόχους ή τέτοια, κι όπως τόχει συνήθειό του, στην ίδια πάντοτε ώρα ξηµέρωνε το φως. Τότες, χωµένοι µες στις ρεµατιές, γέρναµε το κεφάλι από το µέρος το βαρύ, όπου δε βγαίνουνε όνειρα. Και τα πουλιά µάς θύµωναν, που δε δίναµε τάχα σηµασία στα λόγια τους -ίσως και που ασκηµίζαµε χωρίς αιτία την πλάση.

(Οδυσσέας Ελύτης, ΤΟ ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 1940-1941, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 168)

Οι γυναίκες της Πίνδου

Εθαυµάσθησαν οι γυναίκες αυτές.Όταν φύγαµε από τη Λάρισα για να πάµε στην Κοζάνη, στο Σαραντάπορο εκεί πέρα οι δρόµοι τότε ήτανε καλντερίµια και χωµατόδροµοι, θυµάµαι εκεί επάνω πριν από τα Σέρβια ότι ήταν γυναίκες οι οποίες την δεύτερη ηµέρα ακριβώς προς την τρίτη φτιάχνανε τον δρόµο, δηλαδή ρίχνανε πέτρες µες στις λάσπες. Από τότε, από την ίδια µέρα και βέβαια εν συνεχεία στην Ήπειρο εθαυµάσθησαν οι γυναίκες αυτές. Εθαυµάσθησαν πολύ γιατί µετέφεραν εκεί που δεν µπορούσε ούτε µουλάρι. Βάζανε στην πλάτη, µαθηµένες αυτές, αυτές κουβαλούσαν νερό και ξύλα. Πήγαιναν στο ρουµάνι µια ώρες δυο, φορτωνόταν τα ξύλα στην πλάτη και τα µετέφεραν στα σπίτια τους µέσα στα χιόνια. Εκάνανε βέβαια µια προµήθεια από το καλοκαίρι για τον χειµώνα, κάνανε για ένα µήνα, από κει και ύστερα.

Πηγαίνανε πλέον µέσα στα χιόνια...

(Προφορική µαρτυρία Τάκη Τράντα, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 1940-1941, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 103.)

Γυναίκες που κουβαλούσαν πυροµαχικά.7 Νοεµβρίου 1940. Σήµερα σκοτώθηκαν δύο παιδιά του 33ου Συντάγµατος και αυτό µάνιασε περισσότερο τους στρατιώτες. Φωνάζαν εµπρός για τη Ρώµη. Ο θάνατος αυτός αντί να µας δειλιάσει µας έδωσε περισσότερα φτερά για να κυνηγήσουµε τους Ιταλούς. Συνάντησα γυναίκες που κουβαλούσαν πυροµαχικά. Μία ήτο 88 ετών. Μία µου είπε κλείδωσε το µικρό σε µια καλύβα για να βοηθήσει τον στρατό. Το βράδυ είδα µια γριούλα να κρατά δυο µικρά και η µητέρα τους ζύµωνε ψωµί για τον στρατό µε το φως δυο κεριών που είχε µέσα σ' ένα ποτήρι. Τα χιόνια, ο πάγος, το τροµερό κρύο, δεν φαίνονταν να τις τρόµαζε. Όλες γεµάτες χαρά ήθελαν να προσφέρουν στο στρατό ό,τι δεν µπορούσαν τα µεταγωγικά. Αλήθεια γυναίκες θαύµα. Τι διαφορά µε τις πόλεις!

(Από το Ηµερολόγιο Πολέµου του Αργύρη Μπαλατσού, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 1940-1941, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 103)

Ζωντανό τείχος.Οι νικηταί της Πίνδου προχωρούσαν. Καθώς έφτασαν στον ποταµό Βογιούσα κι είδαν οι ατρόµητες γυναίκες της Πίνδου πως το απότοµο ρέµα εµπόδιζε τους σκαπανείς στη δουλειά

τους, έκαναν αυθόρµητα κάτι, που ξανάγινε ύστερα στον Καλαµά και στο Δρίνο: µπήκαν οι ίδιες µέσα στα νερά και, πιασµένες σφικτά από τους ώµους, σχηµάτισαν πρόσχωµα, που ανάκοβε την ορµή του ποταµού και ευκόλυνε τους γεφυροποιούς!

(Τάκης Ε. Παπαγιαννόπουλος, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 1940-1941, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 104)

Περιµένοντας την "εαρινή" επίθεση των Ιταλών

Η µεγάλη ανοιξιάτικη επίθεση των Ιταλών, η επίθεση της 10ης Μαρτίου, όπως τη λέγαµε εµείς, που τόσο δυθυραµβικά την προαναγγέλνανε τόσον καιρό και που σ' αυτήν στήριζαν τις ύστατες ελπίδες τους, είχε αρχίσει -πραγµατικά φοβερή. Το πολεµικό τους υλικό ήταν άφθονο και το ρίχνανε αφειδώς. Το δικό µας γλίσχρο, αγωνιώδες, προβληµατικό, µα σε κάθε ελληνικό στήθος είχε ριζώσει µια βουβή αµετάκλητη απόφαση: "Δε θα περάσουν".Εδώ και δυο-τρεις ώρες πιο πίσω από τις πρώτες γραµµές, η βοή της ακατάπαυτης µάχης µάς ερχότανε σαν ένα βαρύ, µόνιµο, χωρίς καµιά διακοπή, εξακολουθητικό µπουµπουνητό. Πίσω απ' το βουνό οι λάµψεις φωτίζανε τη νύχτα εκτυφλωτικά τον βαρυσυννεφιασµένο ουρανό, κ' οι νυχτερινές αεροπορικές επιδροµές, σε µας και στον αποκάτω µας δρόµο όπου πέρναγαν εσπευσµένως όλες οι εφοδιοποµπές µας, δεν παύανε µια στιγµή.Μα µ' αυτά τα Υ.Α. που τους πιάναµε κάθε στιγµή µε τα µηχανήµατά µας υποκλοπής, µ' αυτά τα συνεχή ραδιοτηλεφωνήµατα και τηλεγραφήµατά τους, παρακολουθούσαµε και βλέπαµε καλά την κατάστασή τους: Τις απεγνωσµένες εκκλήσεις τους για βοήθεια, την άµεση ανάγκη τους από τραυµατιοφορείς, από υγειονοµική υπηρεσία,

και από πολεµικό υλικό, τις δικαιολογίες τους "εν αµαρτία" για την οµίχλη που εµποδίζει κάθε ορατότητα, τη σχεδόν αδιάκοπη αλλαγή κι αντικατάσταση των Διοικητών τους, τους νεκρούς, τους τραυµατίες, και τις εσπευσµένες, αγωνιώδεις τους αιτήσεις για όλµους! για όλµους! για όλµους! και για εντονότερη, συνεχή, ακατάπαυστη και ιδίως πιο αποτελεσµατική δράση του Πυροβολικού τους. Και προσοχή! Προς Θεού προσοχή! -τους χτυπάει πολλές φορές αυτούς τους ίδιους!Μα και τα δικά µας τηλεφωνήµατα που λάβαινα τη νύχτα, είχαν κι αυτά µέσα τους όλη τη δραµατικότητα της στερνής απόφασης µε σφιγµένα δόντια: "Υλικό! Υλικό! γυρεύανε από παντού. Όλα τελειώνουν, οι εφοδιοποµπές είναι ανεπαρκείς, υπάρχουν τµήµατα που σε λίγο θα εξαντλήσουν το τελυταίο τους φυσίγγιο. Kαι τότε ήταν οι κατεπείγουσες διαταγές να παρθούν όλα, ανεξαιρέτως όλα τ' αυτοκίνητα, από κάθε µονάδα, όπου και να βρίσκεται, όποια και νάναι -Πυροβολικό, Μηχανικό, Αεροπορία, Όρχος- και να µη µείνει ούτ' ένα, ό,τι και νά 'ναι όποιο σαράβαλο και νά 'ναι, που να µην κατέβει να φορτώσει στα Γιάννενα και να τραβήξει ολοταχώς, µες στα όλα, για πάνω.Κάθε βράδυ, µόλις σουρούπωνε, έφταναν από το µύλο, όπου τους ξεφορτώνανε, πλήθος έφεδροι αξιωµατικοί του πεζικού που ίσαµε τώρα ήτανε σε υπηρεσίες κάπως πιο µετόπισθεν, και παρουσιάζονταν ένας-ένας, δυο-δυο, τρεις-τρεις, στο Ι Γραφείο, που αµέσως τους έδινε φύλλο πορείας, για την καινούργια τους µονάδα. Έπρεπε να φύγουν αµέσως και να φτάσουν στον προορισµό τους το γρηγορότερο, για να συµπληρωθούν τα κενά που 'χαν δηµιουργηθεί στις τάξεις µας. Όλοι τους

ήτανε παραζαλισµένοι, ακατατόπιστοι ακόµα, φορτωµένοι µ' όλα τους τα εφόδια -έπαιρναν το χαρτί, χαιρετούσαν, το τύλιγαν στα τέσσερα, το 'βαζαν στην έξω τσέπη του στήθους τους, τραβούσαν προς την κοντοστούπικια πράσινη πορτούλα µας που όλο ανοιγόκλεινε σπασµωδικά- και χάνονταν µέσα στη νύχτα.Τα τηλέφωνα, οι διαταγές, οι αναφορές, οι αιτήσεις δεν παύανε ούτε στιγµή. Όλοι οι σύνδεσµοι ήταν στο πόδι, κι ο Δαλθανάσης µόλις πρόφτασε να µου φωνάξει ένα "Γεια σου, Μπεράτη" και να µου κλείσει, µ' ένα παράξενο χαµόγελο πάνω στο πρόσωπό του, το µάτι. Παρ' όλες τις επιδροµές, δε γινόταν τώρα πια συναγερµός, ή, αν γινόταν, κανένας σχεδόν δεν το κουνούσε από τη θέση του, όπου κάθε στιγµή ήταν εντελώς απαραίτητος. Η µεγάλη χαρά όλων µας ήταν το βράδυ, όταν πια µαζεύονταν όλες οι αναφορές των Μονάδων µας, που επικυρώνανε λακωνικά κάθε πεποίθησή µας, κι ελπίδα µας. Όχι, δε θα περάσουν. Οι απώλειες του εχθρού ήταν τεράστιες.

(Γιάννης Μπεράτης, Το πλατύ ποτάµι, Αθήνα, Ερµής, 1992, σ. 124-126)

Η παγωµένη αναπνοή του θανάτου

...Σε λίγο θαρχίσει η µάχη. Είναι σα να µην αγγίζουν τα χέρια µου τα πράγµατα, οι αισθήσεις µου να µην καταλαβαίνουν τον κόσµο. Μου φαίνεται βρίσκουµαι σε µια νάρκη. Έφτασα ως εδώ καβάλα στ' άσπρο άλογο χωρίς µάτια, χωρίς αισθήσεις. Η ψυχή γεµάτη αγγέλους και πάνου στο µάγουλο τα ίχνη του ραπίσµατος. Που είναι ο Θεός; Κι ο άνθρωπος µοιάζει µε το Θεό ή µ' ένα άστρο πεσµένο στη λάσπη; Μαύρος ο δρόµος µου, δε µε προσέχει ο Κύριος. Μ' αγγίζει µονάχα η παγωµένη αναπνοή του θανάτου. Τη νιώθω στο πρόσωπό µου, στο σώµα µου, στην ψυχή µου. Όµως δε φοβούµαι το θάνατο. Εκείνο που µε τροµάζει είναι ότι σκοτώνοντας τον άλλο άνθρωπο, σκοτώνω µέσα µου τον άνθρωπο...

(Στέλιος Ξεφλούδας, OI ANΘPΩΠOI TOY MYΘOY, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 1940-1941, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 175)

Ένα µνηµείο και γι' αυτά...

Αλλά τραγική εξίσου και απελπιστική ήτο και η κατάστασις των ζώων, των µουλαριών, όταν σώθηκε το λίγο άχυρο και το κριθάρι που ήτο δυνατό να οικονοµηθεί στα αποµακρυσµένα και αποκεκλεισµένα από την κακοκαιρίαν εκείνα µέρη τ' άτυχα κτήνη ετρέφοντο µε ξηρά φύλλα που και αυτά σπάνιζαν και µε φλούδες των δέντρων. [...] Υπό τας συνθήκας αυτά πολλά ζώα εψόφησαν µη δυνάµενα να ανθέξουν σταις κακουχίαις και στην έλλειψη τροφής... Ήσαν και αυτά οι αφανείς µάρτυρες και ήρωες που -κατά χιλιάδας επλήρωσαν µε την ζωήν των την πολύτιµον συµβολήν των εις τον εθνικόν αγώνα. Αξίζει να στηθή ένα µνηµείον και γι' αυτά που να θυµίζει ταις θυσίαις και την συµβολήν των εις τον πόλεµον 1940-1941"

(Από το Ηµερολόγιο Πολέµου του Παντελή Κυπαρίσση, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 1940-1941, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 169)

Ελληνίδες

Μερόνυχτα σκυµµένη στέκειΚαι ξενυχτάει δουλεύοντας για την πατρίδα

Κι ενώ σκυµµένη πλέκει,Έχει ψηλά το µέτωπο η Ελληνίδα.Και τα βελόνια γίνονται σπαθιά,Που βγαίνουν από τη χρυσή τους θήκη,Ν' αγωνιστούνε µε το νιο πολεµιστή.Και πλέκουν ως τη νύχτα τη βαθειά.Κι είν' άσωστη κι ατέλειωτη η κλωστήΌσο κι η Νίκη.

(Τίµος Μωραϊτίνης, εφ. Εστία, Δεκέµβριος 1940, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 1940-1941, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 248)

Ανέκδοτο της εποχής

Μεγάλοι ιταλογερµανικοί αγώνες στο "Φόρουµ Μουσολίνι", το νέο στάδιο της Ρώµης. Οι Ιταλοί αθλητές σηµειώνουν αποτυχίες. Τα αγωνίσµατα έχουν τελειώσει και δεν µένει παρά ο Μαραθώνιος. Σ' αυτόν συγκεντρώνεται το ενδιαφέρον των θεατών.-Αυτόν τουλάχιστον δεν πρέπει να τον χάσουµε, σκέφτεται ο Ντούτσε. Φωνάζει τον Ιταλό αφέτη.-Αντόνιο, του λέει, είναι ζήτηµα γοήτρου. Πρέπει να νικήσουµε στο Μαραθώνιο. Κοίταξε να φιλοτιµήσεις τους αθλητές µας...Ο αφέτης έδωσε κατηγορηµατική υπόσχεση στο δικτάτορα ότι όλα θα κανονιστούν. Και την ώρα που έδινε την εκκίνηση, ο Αντόνιο έσκυψε και κάτι ψιθύρισε στους Ιταλούς αθλητές, που ξεκίνησαν σαν βολίδες. Κι όχι µόνο εκέρδισαν το Μαραθώνιο, αλλ' είδαν κι έπαθαν στο τέλος για να τους

σταµατήσουν.-Μπράβο, Αντόνιο! τον συγχάρηκε ο Ντούτσε. Πώς όµως τα κατάφερες;-Nτούτσε µου, απάντησε ο αφέτης, τους είπα µια λέξη.-Tι τους είπες; ρώτησε περίεργος ο Μουσολίνι.-Τσολιάς!!

(στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 1940-1941, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 258)

Εκδηλώσεις θαυµασµού προς τον ελληνικό αγώνα εναντίον των Ιταλών

Συνηθίζουµε να λέµε: "Οι Έλληνες πολεµούν σαν ήρωες". Στο µέλλον θα λέµε: "Οι ήρωες πολεµούν σαν Έλληνες". εφ. Manchester Guardian, Αγγλία, 19-4-1941

Οι Έλληνες επέφεραν την πρώτη πραγµατική ήττα των κατά ξηράν δυνάµεων του ’ξονος. Και αν ακόµη συντριβόταν αύριο η Ελλάς, η στρατιωτική της συµβολή θα έµενε αµείωτη. Θα είναι η δόξα της νεώτερης Ελλάδος ότι διέλυσε την παντοδυναµία του ’ξονος και ότι έδωσε σε όλους τους ελεύθερους ανθρώπους απόδειξη της αξίας της δηµοκρατίας. εφ. The New York Times, 28-11-1940

Η Ελλάς αποτελεί για όλο τον κόσµο παράδειγµα γενναιότητας. εφ. Bahit, Τουρκία

Εν ονόµατι του φιµωθέντος αλλά ζώντος γαλλικού λαού οι ελεύθεροι Γάλλοι απευθύνουν χαιρετισµόν προς τον ελληνικό λαό µαχόµενον δια την ελευθερίαν. Η 25/3/41 ευρίσκει την Ελλάδα εις το απώγειον της ηρωικής προσπαθείας της και εις την κορυφήν της δόξης. Ουδέποτε από της Σαλαµίνος υπήρξε Ελλάς µεγαλυτέρα και ενδοξοτέρα από σήµερον. Στρατηγός Charles De Gaulle, Γαλλία

Επολεµήσατε άοπλοι εναντίον πανόπλων και ενικήσατε. Επολεµήσατε µικροί εναντίον µεγάλων και επικρατήσατε. Δεν ήτο δυνατόν να γίνει αλλιώς, διότι είσθε Έλληνες. Ως Ρώσσοι εκερδίσαµε χάριν εις την θυσίαν σας χρόνον δια να αµυνθώµεν. Σας ευγνωµονούµεν. Ραδιοφωνικός Σταθµός Μόσχας, 27-4-1942

Δεν ηττήθητε, αλλά κατεβλήθητε κατόπιν ενός αγώνος, όστις σας εκάλυψε µε τιµήν. Antony Eden, Αγγλία, 10-5-1941

9 Απριλίου 1941: Οι Έλληνες µάχονται πολύ γενναία. Απαγορεύω στον Τύπο να τους υποτιµά, να τους δυσφηµεί... Ο Fuhrer θαυµάζει την ανδρεία των Ελλήνων. Λυπάται που αναγκάστηκε να πολεµήσει εναντίον τους.Από το ηµερολόγιο του Joseph Goebbels (Αναφορά στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 40-44, Αθήνα, Κέδρος, 1992, σ. 151, 189-191)

Από τη Μάχη της Κρήτης

H 20η ΜΑΙΟΥ 1941 ανέτειλε στην Κρήτη σαν λαµπρή εαρινή ηµέρα. Αλλά έδυσε βυθισµένη στις φλόγες και την καταστροφή.Στις 6:30 οι σταθµοί επιτηρήσεως αέρος ανέφεραν την προσέγγιση πλήθους αεροσκαφών. Το σχέδιο "Ερµής" έµπαινε σε ενέργεια µε όλη τη βιαιότητά του. Kαι το προοίµιό του ήταν η φοβερή, συγκεντρωτική επίθεσις που εξαπέλυσε ο Ριχτχόφεν κατά της περιοχής Χανίων-Μάλεµε. Ήταν ο πρώτος στόχος και έπρεπε να ανοίξει ο δρόµος για να επιπέσει αµέσως ο "Κοµήτης".Ο γερµανικός βοµβαρδισµός το πρωί εκείνο ξεπερνούσε κάθε προηγούµενο. Τα αλλεπάλληλα κύµατα των βοµβαρδιστικών και µαχητικών βάλλαν εναντίον κάθε αµυντικής εγκαταστάσεως. Κατακλύζαν τα Χανιά µε όγκους πυρός και χτυπούσαν κάθε κινούµενο έµψυχο ή άψυχο στους δρόµους και στα χωράφια, δίχως να εξαιρούνται τα βόδια και τα πρόβατα. Ενώ όµως οι πίδακες των τελευταίων εκρήξεων από βόµβες των 1.000 κιλών τιναζόντουσαν στον αέρα, πριν πάρουν ανάσα οι στρατιωτικοί και οι πολίτες, αντίκρυσαν ένα πρωτοφανές, συγκλονιστικό και φοβερό θέαµα:Αεροπλάνα "Γιούγκερς 22" ρυµουλκούσαν από 2-3 ανεµοπλάνα το καθένα που καταφθάναν αδιάκοπα, προσγειωνόντουσαν και κατακλύζαν όλον τον χώρο της 10ης Νεοζηλανδικής µεραρχίας, αποβιβάζοντας ισχυρά τµήµατα στρατού. Συγχρόνως µεταφορικά αεροπλάνα καταιονίζαν την περιοχή µε µάζες αλεξιπτωτιστών και βαρέα υλικά. Το Σύνταγµα Εφόδου Αλεξιπτωτιστών του στρατηγού Μάιντλ, κορµός του "Κοµήτη", έκανε το τροµερό άλµα του. Και άφηνε κατάπληκτους τους Ελληνοβρετανούς µαχητές.Γρήγορα όµως αυτοί συνήλθαν και άρχισαν την αντεπίθεσή τους. Σε λίγο όλη η περιοχή γύρω από το Μάλεµε ήταν το πεδίο µιας σειράς σκληρότατων µικρών ή µεγαλύτερων συγκρούσεων. Οι αλεξιπτωτιστές προσπαθούσαν να

καταλάβουν τους προκαθορισµένους στόχους τους και οι Νεοζηλανδοί κι οι Έλληνες αγωνίζουνταν να τους εξοντώσουν.Γοργά ριχνόντουσαν εφεδρείες κι από τις δυο πλευρές στη µάχη, η οποία σαν πυρκαϊά επεκτεινόταν. Οι αλεξιπτωτιστές ήσαν τα σκληρότερα στοιχεία του Γερµανικού στρατού, αλλά και οι αµυνόµενοι πολεµούσαν µε απεγνωσµένο θάρρος, παρά την έλλειψη όπλων.

(Από το: Σ. Γρηγοριάδης, Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974, τ. Α' Κατοχή-Αντίσταση, Αθήνα, Καπόπουλος, χ.χ., σ. 62.)

Η πολυπαθής Πολιτοφυλακή, αυτόµατα, "εκ των κάτω" σχηµατιζόταν µέσα στο καµίνι της µάχης. Όλοι είχαν λάβει προσκλήσεις, που ανεστάλησαν από έλλειψη όπλων, καθώς και πολλοί άλλοι Κρήτες, συγκροτούσαν πρόχειρα σώµατα, οπλιζόντουσαν µε ό,τι έβρισκαν [...] και ριχνόντουσαν στον αγώνα. [...] Στην Κάνδανο, στους Λάκκους, στο Φουρνέ, στο Σκηνέ, στον Βατόλακκο, στον Αλικιανό, στον Γαλατά, στις Μουρνιές, στο Θέρισο, στα Περιβόλια,, στο Λατζιµά, στη Νίδα, συγκροτηθήκαν αστραπιαίως οµάδες και ριχθήκαν στην πάλη σώµατος µε σώµα µε τους αλεξιπτωτιστές. Οι απώλειές τους ήταν βαρύτατες, αλλά από τα λάφυρα που αρπάξαν, µπόρεσαν να οπλισθούν σε αρκετό βαθµό. Και τη νύχτα µετά την πρώτη ηµέρα της µάχης ήταν έτοιµοι, µε φλεγόµενο ηθικό, για τον αγώνα της επόµενης. Η Κρήτη αξιοποιούσε όψιµα τη µαχητικότητα του λαού της. Τουλάχιστον 300 οµάδες µε δύναµη 3-80 ανδρών είχαν σχηµατιστεί σε όλο το νησί εκείνη την άγρια µέρα.

(Από το: Σ. Γρηγοριάδης, Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974, τ. Α' Κατοχή-Αντίσταση, Αθήνα, Καπόπουλος, χ.χ., σ. 65-66.)

Με την κατάπαυση της µάχης, η Γερµανική διοίκηση εξαπέλυσε κύµα αντεκδικήσεων σε όλο το νησί, προς παραδειγµατισµόν. Τα χωριά στα οποία είχε δράσει ο πληθυσµός, κυκλωνόντουσαν, καιγόντουσαν και πολλοί άρρενες κάτοικοι τουφεκιζόντουσαν. [...] Χαρακτηριστική υπήρξε η τύχη της Κανδάνου, η οποία στις 13 Ιουνίου ισοπεδόθηκε τελείως. και σε ολόκληρη τη διάρκεια της κατοχής, ήταν στηµένη στην τοποθεσία του εξαφανισµένου χωριού, µια επιγραφή, στα γερµανικά και στα ελληνικά. Αυτή η τελευταία έγραφε: Ως αντίποινον των άπω οπλισµένων πολιτών Ανδρών και Γυναικών εκ των όπισθεν δολοφονηθέντων Γερµανών Στρατιωτών κατεστράφη η Κάνδανος.

(Από το: Σ. Γρηγοριάδης, Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974, τ. Α' Κατοχή-Αντίσταση, Αθήνα, Καπόπουλος, χ.χ., σ. 75-76).

Το έπος του 1940, από τον χρωστήρα των Ελλήνων ζωγράφων

Η εφηµερίδες της εποχής εκείνης γράφουν

Εικόνες της εποχής

Εισαγωγή: Η Κατοχή

Στις 23 Aπριλίου 1941, ο βασιλιάς και η κυβέρνηση αναχώρησαν από την Αθήνα για την Κρήτη, ενώ οι Γερµανοί προέλαυναν προς την πρωτεύουσα. Χάος και παράλυση είναι τα χαρακτηριστικά του σύντοµου διαστήµατος από την αναχώρηση των κυβερνώντων ως την είσοδο των Γερµανών στην Αθήνα. Πολλοί είναι αυτοί που αναχώρησαν επίσης για την Κρήτη και τη Μέση Ανατολή ή απλώς κατέφυγαν στην Πελοπόννησο και τα νησιά. Οι συνεχείς βοµβαρδισµοί δρόµων και λιµανιών από εχθρικά αεροπλάνα ολοκλήρωσαν την εικόνα της αποδιοργάνωσης και του φόβου. Στις 27 Απριλίου οι Γερµανοί εισήλθαν σε µια σχεδόν άδεια Αθήνα, αφού οι κάτοικοι έµειναν πεισµατικά κλεισµένοι στα σπίτια τους. Η ύψωση της ναζιστικής σβάστικας στην Ακρόπολη σηµατοδότησε την αρχή της γερµανικής κατοχής. Διόρισαν κυβέρνηση "κουΐσλιγκς" µε πρώτο πρωθυπουργό το Γεώργιο Tσολάκογλου, το στρατηγό που υπέγραψε τη συνθηκολόγηση.Με την πτώση της Κρήτης στα τέλη του Μαΐου, σηµειώθηκε η ολοκληρωτική κατάληψη της χώρας από τους Γερµανούς, που επέβαλαν τη "Nέα Tάξη", που σήµανε τη συσσώρευση εξαιρετικών δεινών και δοκιµασιών για τον ελληνικό λαό.Η Ελλάδα περιήλθε σε τριπλή κατοχή, αφού διαµοιράστηκε ανάµεσα στους Γερµανούς και τους συµµάχους τους, Iταλούς και Bουλγάρους. Στη Bουλγαρία παραχωρήθηκε µια ζώνη ανάµεσα στο Στρυµόνα και το Nέστο, που αργότερα επεκτάθηκε ως την Αλεξανδρούπολη, καθώς και τα νησιά Θάσος και Σαµοθράκη. Oι Γερµανοί κράτησαν τα 2/3 του Έβρου, την κεντρική και ανατολική Mακεδονία, κάποια νησιά του Aιγαίου, την Aττική και την Kρήτη. Στην Iταλία περιήλθε η υπόλοιπη Eλλάδα.Στη ζώνη της βουλγαρικής κατοχής, την κατάσταση επιδείνωσαν οι µεθοδικές προσπάθειες αφελληνισµού που

επιχείρησαν οι Βούλγαροι, µε την καταδίωξη του ελληνικού πληθυσµού (φόνοι, διώξεις κληρικών και δασκάλων, µεταγωγή ανηλίκων στη Βουλγαρία σε καταναγκαστικά έργα, επαχθέστατη φορολογία) και την εγκατάσταση Βουλγάρων εποίκων. Από τα κορυφαία δείγµατα της βουλγαρικής θηριωδίας υπήρξαν τα γεγονότα της Δράµας, η οµαδική εκτέλεση από τους Βουλγάρους 3000 πατριωτών στο Δοξάτο και τα άλλα χωριά, προς καταστολή της αυθόρµητης εξέγερσης και κατάλυσης των βουλγαρικών αρχών κατοχής, στις 28 και 29 Σεπτεµβρίου του 1941. Γενικά, η αντίδραση των Μακεδόνων και των Θρακών στην καταπίεση και τον εκβουλγαρισµό απαντήθηκε µε ωµότητες που ανησύχησαν ακόµα και τη γερµανική διοίκηση.Προσπάθειες αφελληνισµού δεν έλειψαν ούτε από την ιταλική ζώνη. Στην Ήπειρο, συµµορίες Αλβανών, εξοπλισµένων από τους Ιταλούς, τροµοκρατούσαν την ύπαιθρο ενώ οι Ιταλοί προχώρησαν στην ίδρυση αυτόνοµου "πριγκιπάτου" των Βλάχων στην Πίνδο.Στη γερµανική ζώνη η κατάσταση ήταν εξίσου απελπιστική. Η αποµύζηση αγαθών, πόρων και αποθεµάτων της χώρας, που καταδίκασε την οικονοµία σε απόλυτο µαρασµό και συνακόλουθα τον πληθυσµό σε θανάσιµη πείνα, η καταστροφή της κάθε λογής υποδοµής (συγκοινωνίες, κτίσµατα), η απάλειψη κάθε ίχνους ελευθερίας, η τροµοκρατία των κατακτητών, οι φυλακίσεις, οι εκτελέσεις και οι εκτοπίσεις συνέθεσαν την εικόνα της ελληνικής εκδοχής της ναζιστικής νέας τάξης πραγµάτων, προκαλώντας την αντίσταση του ελληνικού λαού. Πρέπει να σηµειωθεί ότι ο συνολικός φόρος αίµατος του ελληνικού λαού στην περίοδο της Κατοχής τόσο από την πείνα και τις ποικίλες κακουχίες όσο και στο βωµό του απελευθερωτικού αγώνα συνολικά ξεπέρασε, αναλογικά προς τον πληθυσµό της χώρας, τον αντίστοιχο κάθε άλλου λαού της κατεχόµενης Ευρώπης.

Η πείνα

H οικειοποίηση των φυσικών πόρων και η επίταξη των αγαθών της

χώρας, η λεηλάτηση των αποθεµάτων, εµπορικών και βιοµηχανικών, από τους Γερµανούς για την αποστολή τους στη Γερµανία, η διακοπή κάθε βιοµηχανικής παραγωγής -πλην όσων µπορούσαν να εξυπηρετήσουν την προµήθεια στρατιωτικού υλικού στη Γερµανία- η προκλητικά ολοκληρωτική επιβάρυνση της χώρας για τη συντήρηση των δυνάµεων κατοχής παρέλυσαν απολύτως την οικονοµία και έκαναν άκρως προβληµατική την τροφοδότηση του ελληνικού λαού. O ιλλιγγιώδης πληθωρισµός µηδένισε τα εισοδήµατα και τις αποδοχές των κατακτηµένων, ενώ η κυκλοφορία αγαθών στη µαύρη αγορά, τα οποία µπορούσε κανείς να αποκτήσει πληρώνοντας σε χρυσές λίρες ή ανταλλάσσοντας τα υπάρχοντά του, συµπλήρωσαν την αδιέξοδη κατάσταση. H εξεύρεση τροφής, ειδικά στα αστικά κέντρα, αποτέλεσε µια οδυνηρή περιπέτεια και η πείνα κόστισε τη ζωή πολλών

χιλιάδων ανθρώπων. Για την αντιµετώπιση αυτής της κατάστασης οργανώθηκαν συσσίτια τόσο από την Εθνική Αλληλεγγύη όσο και από τον Εκκλησιαστικό Οργανισµό Χριστιανικής Αλληλεγγύης (Ε.Ο.Χ.Α.).Το θέαµα εξαντληµένων ανθρώπων που σωριάζονταν στους δρόµους της Αθήνας, τα κάρα µε τους σωρούς των πτωµάτων και οι οµαδικοί τάφοι είναι από τις σκληρότερες εικόνες για όσους τις αντίκρυσαν και για όσους τις γνώρισαν καταγραµµένες σε φωτογραφίες της περιόδου. Tο "σκληρό χειµώνα του '41", όπως κωδικοποιήθηκε στην ελληνική µνήµη ο χειµώνας '41-42, υπολογίζεται ότι 100.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους από το λιµό και το ψύχος στην Αθήνα και στην υπόλοιπη Ελλάδα, ενώ σε ολόκληρη την τετράχρονη Kατοχή πέθαναν περίπου 300.000 Έλληνες από πείνα, αβιταµίνωση και επιδηµίες. Εξάλλου, ο κατοχικός λιµός και οι συνακόλουθες ασθένειες ενοχοποιούνται για την παιδική θνησιµότητα και την καχεξία των πρώτων µεταπολεµικών χρόνων.

Η επιβολή της γερµανικής εξουσίας

Το φασιστικό κατοχικό καθεστώς εγκαθίδρυσε κλίµα τροµοκρατίας για να κάµψει την αντίσταση και το φρόνηµα του ελληνικού λαού. Η πρόβλεψη θανατικής ποινής για την ελάχιστη ενέργεια που απέκλινε από τις διαταγές της κατοχικής διοίκησης (όπως η ακρόαση ραδιοφώνου), οι καθηµερινές εκτελέσεις οµήρων και οι οµαδικές εξοντώσεις κατοίκων ολόκληρων χωριών ως αντίποινα για δολιοφθορές σε βάρος του στρατού κατοχής, οι επί τόπου εκτελέσεις πολιτών υποδεικνυόµενων ως αντιστασιακών από Έλληνες δοσίλογους στα λεγόµενα "µπλόκα", οι φυλακίσεις και οι βασανισµοί, οι εκτοπίσεις Ελλήνων στα γερµανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης συναπάρτιζαν την κατασταλτική µηχανή των Γερµανών απέναντι σε κάθε αντιστασιακή ενέργεια. Στη γερµανική τροµοκρατία συνεπικούρησαν και τα λεγόµενα "Τάγµατα Ασφαλείας", που αποτελούνταν από

Έλληνες και συγκροτήθηκαν για πρώτη φορά από την κατοχική κυβέρνηση του Ιωάννη Ράλλη. Εξοπλισµένα και επιτηρούµενα από τους Γερµανούς, συνεργάστηκαν µαζί τους εναντίον των αντιστεκόµενων συµπατριωτών τους και έγιναν αναφορά πίκρας και φρίκης για τους υπόλοιπους Έλληνες. Στρατόπεδα, όπως του Χαϊδαρίου, χώροι βασανιστηρίων, όπως το κτίριο της Γκεστάπο στην οδό Μέρλιν, τόποι εκτέλεσης, όπως το Σκοπευτήριο της Kαισαριανής στην Aθήνα και το Eπταπύργιο στη Θεσσαλονίκη, παραπέµπουν συµβολικά, στους κοινούς µας συνειρµούς,

στους τόπους µαρτυρίου και θυσίας πατριωτών κατά την Kατοχή, ενώ γεγονότα όπως η πυρπόληση των Καλαβρύτων, της Κανδάνου και του Διστόµου µε την παράλληλη εξόντωση

του πληθυσµού τους αποτελούν κορυφαίες ελληνικές εµπειρίες της γερµανικής βαρβαρότητας.Εξάλλου, όπως και στην υπόλοιπη Eυρώπη, οι Nαζί διενήργησαν και στην Ελλάδα την εξόντωση του εβραϊκού στοιχείου. Το 1943, από το Μάρτιο ως τον Αύγουστο, το σύνολο σχεδόν της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης (50.000 άτοµα περίπου) µεταφέρθηκε στο ’ουσβιτς, απ' όπου επέστρεψαν ελάχιστοι επιζώντες. Η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης ξεκληρίστηκε. Συνολικά υπολογίζεται ότι 60.000-65.000 Έλληνες εβραίοι (σε σύνολο 80.000 περίπου) εκτοπίστηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα και η συντριπτική πλειοψηφία αποτέλεσε θύµατα της Τελικής Λύσης. Η Ελλάδα έχασε από τα µεγαλύτερα στην Ευρώπη ποσοστά του εβραϊκού πληθυσµού της ενώ εξαφανίστηκαν µερικές από τις αρχαιότερες εβραϊκές κοινότητες της Ευρώπης, οι οποίες διαβιούσαν στην Ελλάδα. Να σηµειωθεί ότι, εκτός εξαιρέσεων, αντισηµητικό κίνηµα δεν βρήκε απήχηση στην Ελλάδα και πολλοί Εβραίοι βοηθήθηκαν µε διάφορους τρόπους να επιζήσουν από τους χριστιανούς συµπατριώτες τους. Στη διάσωση των Εβραίων της νότιας Ελλάδας σηµαντική ήταν η συµβολή της Εκκλησίας. Ο Αρχιεπίσκοπος Δαµασκηνός οργάνωσε τη διαφυγή πολλών από αυτούς, ενώ και το Ε.Α.Μ/Ε.Λ.Α.Σ. συνετέλεσε επίσης στη διάσωσή τους.Οι Γερµανοί στην ΑθήναΟι Γερµανοί εισήλθον σήµερον το πρωί εις Αθήνας. Η ελληνική πρωτεύουσα έδωσε την πρώτη της απάντηση εις τον κατακτητήν: Τα πάντα κλειστά! Κανείς στους δρόµους! Τα παράθυρα κατάκλειστα! Μόνον ο Ραδιοφωνικός Σταθµός λειτουργεί και εκπέµπει τα τελευταία ελεύθερα ελληνικά συνθήµατα. Όλοι οι Έλληνες συγκεντρωµένοι γύρω στα

ραδιόφωνα, ακούουν, ενώ οι Γερµανοί κινούνται εις τας οδούς των Αθηνών, µαζί µε τις στροφές του Ελληνικού Εθνικού Ύµνου και τα συνθήµατα της Νίκης και της επιµονής στον αγώνα: -Έλληνες! Προσοχή! Ο Ραδιοφωνικός µας Σταθµός ύστερα από λίγα λεπτά της ώρας δεν θα είναι ελληνικός. Πίστη και εµπιστοσύνη στην Ελληνική νίκη! Αδέρφια ψηλά τις καρδιές!Kαι η στροφή του Eλληνικού Ύµνου έκλεινε το σύνθηµα. Και εν συνεχεία: -Έλληνες, απάνω απ' όλα η Ελλάδα! Συνεχίζοµε τον πόλεµο από την Κρήτη. Η νίκη είναι δική µας. Μην ακούσετε σε λίγο το Σταθµό που θα σας εκπέµψει, πιθανόν, το τέλος του πολέµου. Δεν θα είναι ελληνικός αυτός ο σταθµός. Θα είναι γερµανικός. Ο Βασιλεύς και η Κυβέρνησις προ ολίγου ετηλεγράφησαν: Ο πόλεµος συνεχίζεται. Συνεχίζεται και θα συνεχισθή. Ζήτω ο στρατός µας! Και εν συνεχεία: -Χαίρε, ω χαίρε, Ελευθεριά!(Δ.Κ. Σβολόπουλος, ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ 1940-41, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 1940-1941, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 388)

Πείνα13.12.41

Πείνα και αθλιότης στους δρόµους και στα σπίτια. Οι άνθρωποι πρίζονται. Πεθαίνουν στους δρόµους. Οι Γερµανοί αφαιρούν το παν. Τα τρόφιµα έχουν φτάσει σε δυσθεώρητα ύψη. Το θέαµα ανθρώπων αναίσθητων από την πείνα στα πεζοδρόµια της Λεωφόρου Πανεπιστηµίου είναι κάθε µέρα συχνότερο. [...] Στο σταθµό µια γυναίκα πέφτει µπροστά µου σαν κεραυνόπληχτη. Την σηκώνουν, µαζεύεται κόσµος και της δίνει λεφτά. Τι να τα κάνει;

(Ασηµ. Πανσέληνος, Φύλλα Ηµερολογίου (1941-1943), Αθήνα, Κέδρος, 1993, σ. 118-119)Μεγάλες θλιβερές ουρές

"Οι ουρές είναι µεγάλες, είναι θλιβερές, µε λυπηµένους ανθρώπους που ακολουθούν µια δική τους αυστηρή πειθαρχία κοπαδιού. [...] Η µητέρα προσφέρθηκε να πάει στην ουρά του φούρνου. Έφυγα από το σπίτι στις εννιά το πρωί. Εκείνη είχε ξυπνήσει από τις εξήµισι. Πίστευε πως θα ήταν µε τους πρώτους. Βρήκε να περιµένουν διακόσιοι άνθρωποι. Γύρισα στις εννιά το βράδυ κι ήταν ακόµα εκεί, στην ίδια θέση περιµένοντας να φέρουν αλεύρι, να το ζυµώσουν, να το ψήσουν και ν' αρχίσουν τη διανοµή που είναι τριάντα δράµια στο άτοµο. Τη σήκωσα και τη βάσταξα για να γυρίσουµε σπίτι. Γι' αυτό αγόρασα το ψωµί απ' τον οδηγό. Τ' αγοράζεις µε µια χρυσή λίρα."(Γιώργος Καράγιωργας, Οι τραγουδιστάδες της Λευτεριάς, αναφορά στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 40-44, β' έκδοση, Αθήνα, Κέδρος, 1993, σ. 328)ΠεινώΚατοχή. Στις γωνιές των δρόµων οι ντενεκέδες µε τα σκουπίδια περιµένουν όχι το αυτοκίνητο ή µάλλον το κάρο να τους αδειάσει. Περιµένουν τους πεινασµένους ανθρώπους να ψάξουν µέσα να βρουν κάτι φαγώσιµο: λεµονόκουπα, φύλλα κρεµµυδιού... [...] Τα µπακάλικα άδεια. Το µόνο που βρίσκαµε ήταν µουστάρδα. Ο κυρ Βαγγέλης -ο παντοπώλης µας- διερωτάται πώς αγοράζουµε όλο µουστάρδα... Μια µέρα του έλυσα την απορία αυτή: "Σπουδαίο φαγητό" του λέω...

Η λέξη "πεινώ" αντηχούσε συνεχώς στ' αυτιά µας. Παιδιά γύριζαν σκελετωµένα, ωχρά, σύρριζα στο πεζοδρόµιο και φώναζαν "πεινώ" για να τ' ακούσουν οι ένοικοι των ισογείων σπιτιών να συγκινηθούν και να τους δώσουν κάτι, αν είχαν. [...] Κάποτε µας έδιναν µε δελτίο λίγο ψωµί οι φούρνοι. Ήταν από σκουπόσπορο. Αν το κρατούσες στα χέρια να πας στο σπίτι, κάποιος σου τ' αρπούσε χωρίς ντροπή...(Έρη Mελέκου, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 40-44, β' έκδοση, Αθήνα, Κέδρος, 1993, σ. 305)

Μαυραγορίτες Οι νέοι κύριοιΕπισηµότης. Βραδυά µεγάλη. Παγερότης αυστηρού πρωτοκόλλου βασιλεύει στο ανάκτορο. Η αυτού εκλαµπρότης ο οικοδεσπότης κόµης Εµµανουήλ Στραβοµαούνας -άλλοτε γνωστός ως Μανωλάκης ο Σαχλέουρας- σφιγµένος στο φράκο του υποδέχεται τους υψηλούς του καλεσµένους µε τη σοβαρότητα που επιβάλλουν τα φρέσκα εκατοµµύριά του. [...] Στα πάµφωτα σαλόνια του κρυσταλλένιοι πολυέλαιοι χύνουν το φως τους επάνω στις έξωµες εσθήτες των νεοκοσµικών κυριών, ανάµεσα στις οποίες λάµπει η ένδοξη προσωπικότητα της οικοδέσποινας κοµήσσης Πιπής Στραβοµαούνα -άλλοτε γνωστής ως κυρά-Καλλιοπίτσας ή χοντροµαµής. [...] Πρωτόκολλο είπαµε. Αλλά µαζί και αβρότης. Κοµψότης. Χειροφιλήµατα. Μπαρδόν και µερσί. Χρυσές σιγαροθήκες, µπριγιάν, σάπφειροι και αµέθυστοι, µαργαριτάρια µεγέθους φουντουκιού. Είναι µια εξαιρετική συγκέντρωση ό,τι λαµπερού µπορεί να δώσει η ανήσυχη εποχή µας -ονόµατα θρυλικά ευγενών, οικόσηµα και τίτλοι που εµοίρασαν τα λευκά χέρια της µαύρης αγοράς, περιουσίες που εφτιάχτηκαν µε θαυµαστή ταχύτητα στο άψε-σβήσε και που σου φέρνουν ζάλη. [...] Στρογγυλοκάθονται οι ευγενείς, στρογγυλοκάθονται οι κόµησσες, φρακοφορεµένοι δούλοι περιφέρονται άλλοι µε πιατέλες ασηµένιες κι άλλοι µε τις µπουκάλες των κρασιών που αναδύονται από παγωµένες σαµπανιέρες. [...] Η ορχήστρα παίζει Μότσαρτ, κατά διαταγή του οικοδεσπότη που έµαθε εµπιστευτικά ότι λόγω της φινέτσας του είναι περισσότερο χωνευτικός. [...] Κι άξαφνα εκεί στο δέκατο ποτήρι τινάζεται θυελλώδης ο καταπιεσµένος δαίµονας, σκίζει το φράκο του και αντηχεί βροντώδης φωνή επαναστατικού ξεσπάσµατος:

-Γεια σου Σαχλέουρα!...Κι έρχεται αστραπιαία η απάντηση:-Γεια σου Μπάµια αθάνατε!Αυτό ήταν. Θύελλα εγκαρδιότητας παρασύρει τύπους, πρωτόκολλο, ψυχρότητες και αντηχεί κραυγή ανακούφισης από τα στήθη που έφυγε ο βραχνάς. Γεια µας ρε παιδιά![...] Παίρνει ο τρίβολος τον Μότσαρτ και βαρά η ορχήστρα τον ύµνο της µαύρης αγοράς:Η δύναµη στον άνθρωποείναι το πορτοφόλιστον κόσµο το σηµερινό αυτό το ξέρουν όλοι!...[...] -Να ζήση η µαύρη!-Να ζήσουνε οι Γερµανοί![...] Μη σώσει και φέξει, αδελφέ µου! Μη σώσει και τελειώσει ο πόλεµος. Μη σώσουν και φύγουν ποτέ οι Γερµανοί κι οι Ιταλιάνοι. Ωχ!Χαλασµός. Βροντά η γειτονιά από το γλεντοκόπι. Κι ο σαµατάς κρατά ως το πρωί. Έξοδα; Μερικά εκατοµµύρια -καµιά τρακοσαριά. Χαλάλι τους. Αν υπάρχουν και µερικοί κουτοί που πεθαίνουν από την πείνα αυτό είναι λεπτοµέρεια. Θέλοµε δυνατούς ανθρώπους. Και ως γνωστόν, η δύναµη στον άνθρωπο είναι το πορτοφόλι...(Δηµήτρης Ψαθάς, Χειµώνας του '41, Αθήνα, Μαρής, 1979, σ. 138-142)

Παράνοµη ακρόαση ραδιοφώνου

"Εδώ Λονδίνον..."

Ήσαν πολλοί µέσα στο δωµάτιο κι είχαν όλοι ύφος βλοσυρό κι ανήσυχο. Ατµόσφαιρα µυστηρίου. [...] Ήταν κλειστή κι η πόρτα του χωλλ. Θεόκλειστα ήταν τα πατζούρια κι οι τρύπες και οι χαραµάδες. Έσβυσαν και τα φώτα όλα [...] κι αν ήσαν µαζεµένοι εκεί κι έπαιρναν τόσα µέτρα ασφαλείας, είχαν όλα τα δίκια του κόσµου γιατί πραγµατικά επρόκειτο να κάµουν έργο ριψοκίνδυνο. Ν' ακούσουν ραδιόφωνο! Έγκληµα φοβερό που οι κατακτητές µας τιµωρούν σκληρά. Ρητές και κατηγορηµατικές είναι οι διαταγές, κανείς να µην ακούη άλλους σταθµούς απ' τους γερµανικούς. Κι όµως ολόκληρη η Αθήνα µαζεύεται το βράδυ και τεντώνει το αυτί. Ησυχία. Αγωνία. Και περιµένοµε όλοι. Μπροστά στο ραδιόφωνο είχε στρωθεί ο αρχισυνωµότης. Ηλικία ακαθόριστη. Τύπος της εποχής. ’λλοτε ίσως άνθρωπος, τώρα τσίρος, αν κρίνεις απ' το λαιµό του που αναδύεται σαν σπίρτο µέσα απ' το κωµικοτραγικά φαρδύ κολλάρο του. Πρόσωπο µακρουλό, φορά γυαλιά, έχει φαλάκρα και είναι ριψοκίνδυνος. Μια χερούκλα απλωµένη και µε τις άκρες των δαχτύλων κρατάει και παίζει το κουµπί τρεµουλιαστά. [...] Τι περιµένει ν' ακούσει; Ό,τι περιµένουν κι οι άλλοι που σκύβουν εναγώνια πάνω στο ραδιόφωνο -ν' αρπάξουν µια είδηση παρηγοριάς. Ησυχία, είπαµε. Αναµονή. Τι θα πει απόψε το Λονδίνο; Μόνο το µικρό φωτάκι της λαµπίτσας του ραδιοφώνου χύνεται στα πρόσωπα και φτιάχνει γύρω ατµόσφαιρα υποβολής και µυστηρίου. Γουργουρίζει, σφυρίζει, ορύεται κι ύστερα νάτο το σήµα και νάτην η γνώριµη φωνή: -Εδώ Λονδίνον!... Συγκίνηση. Δεν υπάρχουν πια ούτε άνθρωποι, ούτε πρόσωπα, ούτε αναπνοές, ούτε ένα κιχ-παρά µονάχα αυτιά. Αυτιά µεγάλα, µικρά, τριχωτά, χοντρά, ρόδινα, αυτουλάκια, αυτουλάρες, τεντωµένα και γυρισµένα όλα στη φωνή που έρχεται απ' τα πέρατα του κόσµου. Αυτιά και µόνο αυτιά. Αυτιά στον αέρα, στους τοίχους, στο τραπέζι, στις καρέκλες, στον µπουφέ, στον καναπέ, αυτιά διψασµένα που ρουφούν την κάθε λέξη. Μιλάει το Λονδίνον.(Δηµήτρης Ψαθάς, Χειµώνας του '41, Αθήνα, Μαρής, 1979, σ. 46-48)

"Μπλόκο"

Δεν είχε φέξει ακόµα, όταν εβούιξε τριγύρω: "Προσοχή, προσοχή! Όλοι οι άντρες κρυφτείτε!". Δεν πρόλαβαν. Μέσα στο µισοσκόταδο δεν εξεχώριζες καλά. "Μπλόκος!" φώναζαν, "µπλόκος! Μας κυκλώσανε παντού!". Βγαίνανε οι γυναίκες, τις λόγχιζαν µπρος στο κατώφλι τους. Αποσπούσανε τα παιδιά από τους πατεράδες. Τους άντρες, τους εσέρνανε απ' τα πόδια κι απ' τα µαλλιά. Μέσα στο µισοσκόταδο ξεχώριζες ένα βογγητό, δεν έβλεπες το πρόσωπο. Ξηµερωθήκανε οι άντρες όλοι γονατιστοί. Ώσπου έσκασε ο ήλιος, ήρθε τότε κι η µάσκα. Ένα πανί κατάµαυρο της σκέπαζε την κεφαλή, φαίνονταν µόνο µάτια, κι έδειχνε µε το δάχτυλο. [...] Έδειχνε µε το δάχτυλο η µάσκα και προχωρούσε. Στήσανε πολυβόλα, και τους εγάζωσε η ριπή. Εσβάρνιζε το αίµα. Tους άλλους που αποµείνανε, τους βάλανε στη µέση, και µαζί µε τον ήλιο που εβάδιζε στον ουρανό, τραβούσαν προς τη δύση. Δεν τους ξανάδε κανείς, επέρασαν πολλά σύνορα, εχάθηκαν στην Ευρώπη, µέσα στα στρατόπεδα. Τρέχανε πίσω οι µάνες, και κανά δυο που γλίτωσαν, τρέχανε να κρυφτούνε σε φούστες και σε πιθάρια, να µην τους ξαναβρούν.(Μ. Αξιώτη, Εικοστός Αιώνας, Aθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 123-124)Τώρα πια ο θάνατος περιφερόταν στους δρόµους µε κίτρινη µάσκα, τον νιώθαν οι άνθρωποι πίσω από τα βήµατά τους και δε γύριζαν να τον κοιτάξουν ο φόβος σήµαινε ενοχή. Είχανε φτάσει οι εχτροί σ' αυτό το σηµείο, να µη µπορούν να σταθούν παρά µόνο σκοτώνοντας. Την πρωτοµαγιά 1944 πήραν διακόσους από το στρατόπεδο του Χαϊδαριού και τους σκοτώσαν αράδα στο σκοπευτήριο της Καισαριανής. Φορτώσαν τα πτώµατα, ζεστά σε καµιόνια και τα περάσαν µέσα από το συνοικισµό, τρέχαν ποτάµι τα αίµατα όθε περνούσαν, κι ο κόσµος έκλεινε τα παράθυρα δε βαστούσε να βλέπει. Μερικοί σκοτωµένοι δεν είχαν καλά καλά ξεψυχήσει.(Α. Πανσέληνος, Τότε που ζούσαµε, Αθήνα, Κέδρος 1984, σ. 383)

Οι Εβραίοι της Ελλάδας

Όταν ακούστηκαν οι Γερµανοί και κατέβαιναν στην Ελλάδα, άρχισε και στη µικρή κοινότητα των Εβραίων αυτής της πόλης ο µεγάλος τρόµος. Όλοι ξεπουλούσαν, άλλοι φκιάχνανε λίρες, όλοι φώναζαν να σκορπίσουν και να κρυφτούνε µέσα στους Ρωµιούς. Η κοινότητα τρανταζόταν ολόκληρη, ακόµα λίγο και θ' άρχιζε το σωτήριο σκόρπισµα. [...] Τους πήραν όλους. Και τον κουφό το χαµάµη, και τις γριές και τους γέρους και κείνους που θέλανε να δουλέψουνε το Σάββατο και τους άλλους όλους που δεν πιάνανε τη φωτιά και τα µικρά τα παιδιά τους µε τα σπυριά και του Σαµπεθάι Καµπιλή τα παιδιά και το Σιέµο και τον ίδιο τον Σαµπεθάι Καµπιλή. Kαι χαθήκαν όλοι -τέσσερις χιλιάδες ψυχές, έξω από εκείνους τους λιγοστούς, µετρηµένους στα δάχτυλα, που δεν θέλησαν ν' ακούσουν το Σαµπαθάι Καµπιλή και τα σπάσανε τα σκοινιά του και φύγανε, κρύφτηκαν µες στους Ρωµιούς ή πήγανε στο βουνό που τους φώναζαν οι εαµίτες. Μέσα σε λίγες ώρες η κοινότητα των Εβραίων βούλιαξε ακέρια. Mε τη Συναγωγή της, τα µαγαζιά της, τους παράδες τους µαζωµένους πεντάρα πεντάρα. Η µικρή µας πόλη µε πιασµένη την ανάσα άκουσε το σπαραγµό και το θρήνο που υψώθηκε απ' τα Οβραίικα.(Δηµ. Χατζής, "Σαµπεθάι Καµπιλής", στο: Φραγκ. Aµπατζοπούλου, Η λογοτεχνία ως µαρτυρία. Έλληνες πεζογράφοι για τη γενοκτονία των Εβραίων, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1995, σ. 93)

Από τη Θεσσαλονίκη στο ’ουσβιτς

Από το Φεβρουάριο του 1943, όλοι οι Εβραίοι υποχρεωθήκαµε να φοράµε κίτρινο άστρο. Και από τις αρχές Μαρτίου µας απαγόρευσαν να βγαίνουµε από τα γκέτο, δηλαδή ορισµένες συνοικίες όπου µας ανάγκασαν να περιοριστούµε. [...] Στο µεταξύ, από τις 15 Μαρτίου 1943, είχαν αρχίσει να φεύγουν οι αποστολές των Εβραίων της Θεσσαλονίκης στην Πολωνία. Φυσικά δεν υποψιαζόµασταν τι µας περίµενε. [....] Mας στοίβαξαν σε βαγόνι για ζώα, 80 άτοµα σε κάθε βαγόνι, µ' ένα βαρέλι για τις σωµατικές µας ανάγκες κι ελάχιστα τρόφιµα. H διαδροµή κράτησε οχτώ µέρες. Πολλοί γέροι κι άρρωστοι πέθαναν στο ταξίδι. Φτάσαµε στο ’ουσβιτς-Μπιρκενάου. [...] Mας φόρεσαν κάτι ριγωτές στολές και µας χάραξαν µε τατουάζ έναν αριθµό στο αριστερό µας χέρι. Ο δικός µου αριθµός είναι ο "111.383". Mας κράτησαν δέκα µέρες καραντίνα. Ρωτήσαµε τους κάπο, που ήταν Πολωνοί ή Γερµανοί ποινικοί κατάδικοι, πότε θα ανταµώσουµε τους δικούς µας. Αυτοί γελούσαν ειρωνικά, µας έδειχναν τα κρεµατόρια µε τα ψηλά φουγάρα που έβγαζαν συνέχεια καπνό και µας έλεγαν: "Εκεί είναι οι συγγενείς σας". [...] ’ρχισαν να µας βάζουν σε σκληρές δουλειές. Κουβαλούσαµε βαγόνια µε χώµατα, σπάγαµε πέτρες, ανοίγαµε δρόµους. Η τροφή ελάχιστη. Έτσι σε µια βδοµάδα ήσουν πια έτοιµος για το φούρνο, γιατί συχνά, ιδιαίτερα όταν έφταναν καινούργιες αποστολές, έκαναν διαλογές κι εξόντωναν τους παλιότερους κατάδικους που είχαν εξαντληθεί από τις βαριές δουλειές. Σε µια απ' αυτές τις νέες αποστολές, που έφταναν συνέχεια, είδα µια µάνα να κρατά ένα µωρό στην αγκαλιά και να σέρνει απ' το χέρι ένα άλλο µεγαλύτερο παιδί που ρωτούσε: "Μαµά, πού θα µας πάνε;" Κι εκείνη απάντησε: "Πρώτα θα κάνουµε µπάνιο κι ύστερα θα συναντήσουµε το µπαµπά, τον παππού, τη γιαγιά και τους άλλους". [...]

Στις 18 ιανουαρίου του 1945 εκκενώσαν το ’ουσβιτς, γιατί πλησίαζαν οι Ρώσσοι. Μας πήγαν πεζοπορία δυο µέρες ως το Γκλάιβιτς, εκτελώντας όποιον δεν µπορούσε να περπατήσει. Aπό κει µας φόρτωσαν σε βαγόνια, µε 25 κάτω από

το µηδέν, και µας µοίρασαν σε διάφορα στρατόπεδα. Εγώ απελευθερώθηκα από τα αµερικανικά στρατεύµατα στο Γκουζεντσβάι της Αυστρίας, που είναι παράρτηµα του στρατοπέδου Μαουτχάουζεν. Εγώ είχα φτάσει στα όρια της εξάντλησης. [...] Όταν ήρθαν οι Αµερικάνοι και µάζευαν τα πτώµατα, µε πέρασαν κι εµένα για πεθαµένο. Είδαν όµως ότι οι σφυγµοί µου χτυπούσαν ακόµη και κατάλαβαν πως ζω. Εγώ είδα τους φίλους να στέκονται πάνω µου και να µου φωνάζουν: "Ξύπνα, Σάµη! Λευτερωθήκαµε! Μη µας αφήνεις τελευταία ώρα!" Κρατούσαν µια ελληνική σηµαία που έφτιαξαν µε κουρέλια που µάζεψαν από εδώ κι από εκεί και τραγουδούσαν τον εθνικό µας ύµνο: "χαίρε, ω, χαίρε ελευθεριά". Ήµουν, όπως µου είπαν αργότερα, 28 κιλά. Oι Αµερικανοί µε περιποιήθηκαν καλά επί τρεις µήνες, µε ορούς και αποστειρωµένο αίµα. Όταν συνήλθα και στάθηκα στα πόδια µου, µ' έστειλαν στη Γαλλία, όπου έγινα τελείως καλά, και ύστερα γύρισα στην αγαπηµένη µου Ελλάδα, φιλώντας το χώµα της και κλαίγοντας από χαρά.(Σαµ Προφέτα, "Θεσσαλονίκη-’ουσβιτς", περ. Το Δέντρο, τευχ. 37-38, Μάρτιος-Απρίλιος 1988, στο: Φραγκ. Αµπατζοπούλου, Το Ολοκαύτωµα στις µαρτυρίες των Ελλήνων Εβραίων, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1993, σ. 142-146)

Εισαγωγή: Η Aντίσταση

Aπό την πρώτη κιόλας στιγµή της Κατοχής, ο ελληνικός λαός προέβη σε αυθόρµητες πράξεις αντίδρασης, ατοµικά και συλλογικά, που εξέφραζαν βούληση αντίστασης, η οποία δεν άργησε να εκδηλωθεί και σε οργανωµένα σχήµατα, µε την ίδρυση των αντιστασιακών οργανώσεων από το φθινόπωρο του 1941. Από τις πρώτες τέτοιες ενέργειες, και κορυφαία για τη συµβολική της αξία, αποτέλεσε η υποστολή από την Ακρόπολη και καταστροφή της ναζιστικής σβάστικας από δυο νεαρούς φοιτητές, το Μανόλη Γλέζο και το Λάκη Σάντα, το Μάιο ακόµα του 1941. Μια άλλη δυναµική αντιστασιακή

ενέργεια του πρώτου εκείνου διαστήµατος αποτέλεσε η ανατίναξη του αρχηγείου της Ε.Σ.Π.Ο., µιας οργάνωσης Ελλήνων φιλοναζιστών, από την Π.Ε.Α.Ν. (Πανελλήνιος Ένωσις Αγωνιζοµένων Νέων) που είχε ως αρχηγό τον αξιωµατικό της Αεροπορίας Κ. Περρίκο.Στην αντίσταση κατά της ξένης κατοχής, που έλαβε τεράστιες διαστάσεις και ποικίλες µορφές, πήρε µέρος η πλειοψηφία του ελληνικού λαού. Ο επικός απόηχος του αλβανικού πολέµου από τη µια και η άσκηση συλλογικότητας που αποτέλεσε από την άλλη, ο λιµός, η µαύρη αγορά, η αφόρητη καταπίεση, το κοινό µίσος εναντίον των συνεργατών είχαν από τη µια ριζοσπαστικοποιήσει την κοινή γνώµη και από την άλλη είχαν αµβλύνει πολλές από τις παλιές πολιτικές διακρίσεις µπροστά τώρα στο κοινό αίτηµα για απελευθέρωση. ’νθρωποι κάθε ηλικίας, ιδιότητας, κοινωνικής και πολιτικής ένταξης, σε πόλεις και ύπαιθρο µετείχαν στον αγώνα. Πνευµατικές προσωπικότητες, καλλιτέχνες και πλήθος άλλων πολιτών, ο καθένας µε τον τρόπο του, ανταποκρίθηκαν στα αντιστασιακά κελεύσµατα.Πρωτοπόρα και εντυπωσιακά άφοβη και δυναµική αποδείχτηκε η νεολαία, µαζικότερη και δυναµικότερη οργάνωση της οποίας υπήρξε η Ε.Π.Ο.Ν. Στη δράση της νεολαίας πρέπει να µνηµονευτεί και µια γενικότερη πολιτιστική και εκπαιδευτική προσπάθεια, που σηµειώθηκε εκείνη την εποχή.Ιδιαίτερα δυναµική και πρωτοφανής για την ελληνική πραγµατικότητα ήταν η δράση που ανέπτυξαν οι γυναίκες όλων των ηλικιών, και στην Αθήνα και στην ύπαιθρο, συµµετέχοντας σε κάθε είδους αντιστασιακή κινητοποίηση ως και στον ένοπλο αγώνα. Η αντιστασιακή δράση αποτέλεσε εξάλλου για τις Ελληνίδες µια συνολικότερη ευκαιρία για την κοινωνική τους συνειδητοποίηση και απελευθέρωση.Ιδιαίτερη µνεία οφείλει να γίνει στον παράνοµο αντιστασιακό Τύπο, σηµαντικότατο παράγοντα του εθνικού αγώνα, που µε µύριους κινδύνους λειτούργησε και κυκλοφόρησε από χέρι σε χέρι, πληροφορώντας τον ελληνικό λαό για την αλήθεια και τον πόλεµο και εµψυχώνοντας την αντιστασιακή προσπάθεια. Η Ελεύθερη Ελλάδα, ο Απελευθερωτής, η Γυναικεία Δράση, η Νέα Γενιά, η Δηµοκρατική Σηµαία, η Φλόγα, η Δόξα, η Απελευθέρωση είναι κάποια από τα πάµπολλα έντυπα που κυκλοφόρησαν, ενώ κάθε συνοικία και κάθε χώρος δουλειάς είχε το δικό του έντυπο, δακτυλογραφηµένο, πολυγραφηµένο ή κάποτε και χειρόγραφο. Ταυτόχρονα, φυλλάδια και προκηρύξεις γέµιζαν την Αθήνα, χάρις στην εξαιρετική ευρηµατικότητα και ριψοκινδυνότητα των συντακτών και των διανοµέων τους.

Oι αντιστασιακές οργανώσεις της Ελλάδας

Aπό το φθινόπωρο του 1941 οργανώθηκε στην Ελλάδα µαζική αντίσταση. Tο Σεπτέµβριο ιδρύθηκε το Eθνικό Aπελευθερωτικό Mέτωπο (Ε.Α.Μ.), που συγκροτήθηκε από το Κ.Κ.Ε., µε τη σύµπραξη άλλων, µικρότερων σοσιαλιστικών κοµµάτων (Σ.Κ.Ε., Ε.Λ.Δ. και Α.Κ.Ε.) αλλά και µαζική συµµετοχή µη κοµουνιστών πολιτών. Αποτέλεσε τη µαζικότερη αντιστασιακή οργάνωση της Kατοχής, συσπειρώνοντας γύρω της τους περισσότερους αντιστεκόµενους Έλληνες. Στόχοι του, όπως δηλωνόταν στο ιδρυτικό καταστατικό του, η οργάνωση της αντίστασης κατά του κατακτητή και η εξασφάλιση της δυνατότητας στον ελληνικό λαό να αποφανθεί για τον τρόπο της µεταπολεµικής του διακυβέρνησης. Το στρατιωτικό σκέλος του Ε.Α.Μ. αποτέλεσε ο Εθνικός Λαϊκός Aπελευθερωτικός Στρατός (Ε.Λ.Α.Σ.), που η δράση του άρχισε το Φεβρουάριο του 1942, υπό την ουσιαστική καθοδήγηση του Θανάση Κλάρα, γνωστού µε το ψευδώνυµο ’ρης Βελουχιώτης. Επίσηµος στρατιωτικός του διοικητής αναδείχθηκε αργότερα ο στρατηγός Στέφανος Σαράφης. Ακολούθησε, τον ίδιο µήνα, η ίδρυση του Εθνικού Δηµοκρατικού Ελληνικού Συνδέσµου (Ε.Δ.Ε.Σ.), που τέθηκε υπό την πολιτική ηγεσία του στρατηγού Nικολάου Πλαστήρα, ενώ τη στρατιωτική του καθοδήγηση ανέλαβε ο στρατηγός Nαπολέων Zέρβας. Συγκρότησε αντάρτικες δυνάµεις, τις Eθνικές Oµάδες Eλλήνων Aνταρτών

(Ε.Ο.Ε.Α.), που ανέλαβαν δράση από τον Ιούνιο του 1942, κυρίως στη βορειοδυτική Ελλάδα. O Ε.Δ.Ε.Σ. δεν υποστηριζόταν από κάποιο συγκεκριµένο κόµµα, αλλά µέλη του αποτέλεσαν αντιµοναρχικοί αξιωµατικοί, µε αίτηµα, όπως επίσης δηλωνόταν στο ιδρυτικό καταστατικό, την εγκαθίδρυση δηµοκρατικού πολιτεύµατος στη µεταπολεµική περίοδο.

Aργότερα, τον Απρίλιο του 1943, ιδρύθηκε και τρίτη αντιστασιακή οργάνωση, η Εθνική Και Κοινωνική Απελευθέρωση (Ε.Κ.Κ.Α.), επίσης από αξιωµατικούς µε δηµοκρατικά και αντιµοναρχικά αισθήµατα και πολιτικό εκφραστή το Γεώργιο Καρτάλη. Tο ένοπλο τµήµα αυτής της οµάδας αποτέλεσε ανταρτικό σώµα, µε αρχηγό το συνταγµατάρχη Δηµήτριο Ψαρρό και χώρο δράσης κυρίως τη Γκιώνα. Kαι οι τρεις αντιστασιακές οργανώσεις στόχευαν σε αποκατάσταση της δηµοκρατικής νοµιµότητας στην Eλλάδα µετά τον πόλεµο, όπως διατυπώνεται στα ιδρυτικά καταστατικά τους, εκφράζοντας το γενικευµένο λαϊκό αίτηµα, µετά τις τραυµατικές εµπειρίες του αυταρχικού µεταξικού καθεστώτος, για κοινοβουλευτική νοµιµότητα, πραγµατοποίηση της ελεύθερης λαϊκής βούλησης και κοινωνική και πολιτική µεταρρύθµιση. Το καλοκαίρι του 1942 οι δυο πρώτες αντάρτικες δυνάµεις ήδη δρούσαν στα ελληνικά βουνά, αν και πρέπει να ειπωθεί ότι σε πολλά µέρη της Ελλάδας σποραδικές ένοπλες συγκρούσεις είχαν αρχίσει να σηµειώνονται και λίγο νωρίτερα, ενώ στην Κρήτη θα µπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι δε µεσολάβησε διάστηµα αδράνειας από το τέλος του πολέµου ως τις πρώτες εκδηλώσεις αντιστασιακής δράσης. Πολλές είναι ακόµη οι αντιστασιακές οργανώσεις που δρούσαν στη διάρκεια της Κατοχής τόσο στην πόλη όσο και στο ύπαιθρο ως ένοπλες οµάδες σε άµεση σύνδεση µε το Επιτελείο των Συµµαχικών δυνάµεων στη Μέση Ανατολή. Ας µνηµονεύσουµε µερικές από αυτές: Ιερά Ταξιαρχία, Όµηρος, Κόδρος, Προµηθεύς, Μίδας 614. Στην τελευταία επικεφαλής ήταν ο αξιωµατικός Ιωάννης Τσιγάντες, που σκοτώθηκε σε συµπλοκή µε Ιταλούς τον Ιανουάριο του 1943.

Η αντίσταση στο εξωτερικό

Στην Aίγυπτο, συγκεντρώθηκαν -γύρω από την εκεί εγκαταστηµένη ελληνική κυβέρνηση µε πρωθυπουργό, από τις 21-4-41, τον Εµµανουήλ Τσουδερό- οι δυνάµεις που είχαν µεταφερθεί από την Κρήτη, καθώς και ένα µεγάλο τµήµα της παλαιάς ταξιαρχίας του Έβρου, που κατέφθασε µέσω Τουρκίας µετά τη συνθηκολόγηση στη Μακεδονία. Σ' αυτόν τον αρχικό πυρήνα του Β.Ε.Σ.Μ.Α. (Βασιλικός Ελληνικός Στρατός Μέσης Ανατολής) κατατάχθηκαν επίσης οι πολυάριθµοι φυγάδες που κυρίως προέρχονταν από τα νησιά του Αιγαίου. ’λλωστε, ήδη στην Αίγυπτο, την εποχή της άφιξης της ελληνικής κυβέρνησης, υπήρχε η λεγόµενη Δωδεκανησιακή Φάλαγγα, η οποία εκπαιδευόταν για αιφνιδιαστική επίθεση εναντίον της υπό ιταλική κατοχή Δωδεκανήσου. Γύρω από αυτές τις ελεύθερες ελληνικές δυνάµεις συσπειρώθηκαν οι χιλιάδες Έλληνες ναυτεργάτες, καθώς και άλλοι κοινωνικοί παράγοντες που διαπεραιώνονταν εκεί, διαφεύγοντας από την Ελλάδα. Από τον Οκτώβριο του 1941 ιδρύθηκε η Α.Σ.Ο., η Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση, γύρω από την οποία συσπειρώνονταν οι έχοντες αντιµοναρχικά αισθήµατα. Τον Ιανουάριο του 1943, εξέχουσες προσωπικότητες της ελληνικής παροικίας της Aιγύπτου ίδρυσαν τον Εθνικό Απελευθερωτικό Σύνδεσµο (Ε.Α.Σ.), που στη σύνθεση και τους σκοπούς του αντιστοιχούσε µε το ελλαδικό Ε.Α.Μ. Oι ελληνικές δυνάµεις του εξωτερικού µετείχαν στις επιχειρήσεις των Συµµάχων εναντίον του ’ξονα στην Aφρική και αργότερα στην Iταλία. Έλαβαν µέρος και στις δυο κορυφαίες µάχες, του Ελ Αλαµέιν στην Αφρική και του Ρίµινι στην Ιταλία, αλλά και αργότερα στην απόβαση στη Νορµανδία µε τις κορβέτες "Τοµπάζης" και "Κριεζής".

Η αντιστασιακή δράση στην ύπαιθρο και τις πόλεις

Στην ελληνική ύπαιθρο, o E.Λ.Α.Σ. ανέλαβε αντάρτικο πόλεµο εναντίον των Γερµανών και των Ιταλών, την πραγµατοποίηση δολιοφθορών, την παρεµπόδιση συγκοινωνιών, συνεπικουρώντας, έτσι, στις επιχειρήσεις των Συµµάχων. Aπό το καλοκαίρι του '42, στα ελληνικά βουνά δρούσαν και οι αντάρτικες οµάδες του Ε.Δ.Ε.Σ. και αργότερα και της Ε.Κ.Κ.Α. Ο Ε.Λ.Α.Σ. και ο Ε.Δ.Ε.Σ. συνδύασαν τις δραστηριότητές τους το Νοέµβριο του 1942, σε κοινό βρετανικό σχέδιο για την καταστροφή

της σιδηροδροµικής γραµµής Aθήνας-Θεσσαλονίκης, µε την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάµου. H σηµασία της ενέργειας αυτής, που θεωρήθηκε από τις θεαµατικότερες αντιστασιακές πράξεις της κατεχόµενης Ευρώπης, ήταν τεράστια, διότι παρεκώλυσε τον ανεφοδιασµό των γερµανικών δυνάµεων του Ρόµελ από την Ελλάδα ενώ προκάλεσε ενθουσιασµό και προσδοκίες στο λαό. Παράλληλα µε την πολεµική δράση των ανταρτών στην ύπαιθρο, αλλά και πριν απ' αυτήν, στην Αθήνα και τις άλλες πόλεις, οργανώθηκαν απεργίες και άλλες δυναµικές µαζικές εκδηλώσεις, οι οποίες, χάρις στη µαζικότητα, τον ενθουσιασµό και την

αποφασιστικότητα του κόσµου που συµµετείχε, κατάφεραν σοβαρά πλήγµατα στην κατοχική εξουσία. Οι αυθόρµητες φοιτητικές διαδηλώσεις και οι απεργίες µε οικονοµικά αιτήµατα εξελίχθηκαν σ' ένα τεράστιο κίνηµα διαµαρτυρίας που διαρκώς κλιµακωνόταν, ενώνοντας τις

αντιστασιακές φωνές, εργατών, δηµόσιων υπαλλήλων, επιχειρηµατιών, φοιτητών, και πιέζοντας τις αρχές κατοχής, ξένες και ντόπιες. Θρυλική έµεινε η απεργία της 5ης Mαρτίου 1943, οπότε διαδηλώθηκε η αντίδραση του ελληνικού λαού κατά της επιστράτευσης Eλλήνων εργατών για το Pάιχ, η οποία πράγµατι κατάφερε να την αναστείλει ενώ, λίγο νωρίτερα, η κηδεία του ποιητή Κωστή Παλαµά έγινε η αφορµή για µια παλλαϊκή διαδήλωση εναντίον της γερµανικής Κατοχής, που συγκλόνισε την Αθήνα.

Από την κηδεία του Κωστή Παλαµά. 28 Φεβρουαρίου 1943. Στην πρώτη σειρά από αριστερά, διακρίνονται ο Σπύρος Mελάς, η Mαρίκα Kοτοπούλη και ο ’γγελος Σικελιανός. Πίσω αριστερά του Α. Σικελιανού ο Hλίας Βενέζης.

Αθήνα, Φωτογραφικό Αρχείο Κώστα Μεγαλοκονόµου.

“Ελεύθερη Ελλάδα"

Στις απελευθερωµένες περιοχές της Ελλάδας (την ορεινή περιοχή που εκτεινόταν από τον Κορινθιακό κόλπο ως τα σύνορα µε τη Γιουγκοσλαβία και από τις δυτικές πλαγιές της Πίνδου ως την ανατολική ακτογραµµή της Ελλάδας), το Ε.Α.Μ./Ε.Λ.Α.Σ. συγκρότησε το Μάρτιο του 1944 την Π.Ε.Ε.Α., ως κεντρικό πολιτικό όργανο για να "συντονίσει τις προσπάθειες και τον αγώνα για την εθνική απολύτρωση και να αναλάβει την υπεύθυνη διοίκηση των ελευθερωµένων περιοχών της χώρας". Εθνικό Συµβούλιο αναδείχτηκε κατόπιν γενικών εκλογών, στις οποίες έλαβαν για πρώτη φορά µέρος και οι γυναίκες, ενώ εξελέγησαν και πέντε γυναίκες εθνοσύµβουλοι.Στις ελεύθερες ελληνικές περιοχές οργανώθηκε µια πολιτεία βασισµένη, κατά τις διακηρύξεις της, στη λαϊκή εξουσία.

Κύριος στόχος της ήταν η ανάπτυξη ενός νέου συστήµατος τοπικής και εθνικής διοίκησης. Υπήρξε µέριµνα και πρόγραµµα για την οργάνωση της οικονοµίας, την αναµόρφωση του δικαστικού και εκπαιδευτικού συστήµατος, ενώ εισήχθησαν κοινωνικές µεταρρυθµίσεις που αφορούσαν τη γυναίκα και την κοινωνική της θέση. Βασικοί κλάδοι της αυτοδιοίκησης που εφαρµόστηκε στην Ελεύθερη Ελλάδα ήταν: 1) Η διοίκηση των δήµων και κοινοτήτων και 2) H λαϊκή δικαιοσύνη. Σε κάθε κοινότητα και δήµο, ιδρύθηκαν λαϊκές επιτροπές (Επιτροπή Λαϊκής Aσφάλειας, Σχολική Επιτροπή, Εκκλησιαστική επιτροπή, Επιτροπή Κοινωνικής Πρόνοιας και Επισιτισµού και Εξελεγκτική Επιτροπή) ενώ πάλι σε κάθε κοινότητα ή δήµο ιδρύθηκαν

ένα ή περισσότερα Λαϊκά Δικαστήρια δύο βαθµών (τα τοπικά πενταµελή και τα αναθεωρητικά). Οι δικαστές εκλέγονταν από τον τοπικό πληθυσµό, οι συνεδριάσεις ήταν δηµόσιες, εκτός ειδικών περιπτώσεων, ενώ οι αποφάσεις

απαγγέλλονταν φανερά και ήταν οριστικές. Kατοχυρώθηκε η συµµετοχή των γυναικών στα διάφορα όργανα λαϊκής αυτοδιοίκησης και δικαιοσύνης. Γενικά η ποικίλη συµµετοχή της γυναίκας γινόταν δεκτή, τόσο στην οργάνωση των λαϊκών συσσιτίων σε πόλεις και χωριά ή ως νοσοκόµες και πλύστρες, σε προέκταση δηλαδή του παραδοσιακού τους ρόλου, όσο και στη συγκρότηση µάχιµων σωµάτων. Πολιτιστικές δραστηριότητες ελάµβαναν επίσης χώρα. Eξαιρετικές ανάµεσά τους οι θεατρικές δραστηριότητες. Στη δράση της νεολαίας πρέπει να εγγραφεί και η µορφωτική και πολιτιστική προσπάθεια. Με πρωτοβουλία της Ε.Π.Ο.Ν. άνοιξαν και λειτούργησαν τα κλειστά από τους κατακτητές σχολεία, δηµιουργήθηκαν σχολεία αναλφάβητων, λαϊκές βιβλιοθήκες, ενώ λειτούργησαν και τα Παιδαγωγικά Φροντιστήρια που εκπαίδευσαν δασκάλους και κυκλοφόρησαν αναγνωστικά βιβλία (Ελεύθερη Ελλάδα και Αετόπουλα), σε µια προσπάθεια να θεµελιωθεί µια νέα εκπαιδευτική πραγµατικότητα για την Ελλάδα. Το εκπαιδευτικό πρόγραµµα του E.A.M., στο οποίο πρωτοστάτησαν εξέχουσες πνευµατικές προσωπικότητες, όπως η Ρόζα Ιµβριώτη, χάραξε µία νέα προοπτική για τα εκπαιδευτικά πράγµατα της χώρας.

Η αρχή της κρίσης

Έντονες διαφορές ιδεών και αντιλήψεων χαρακτήριζαν τους ανθρώπους που µε τον έναν ή τον άλλο τρόπο στρατεύτηκαν στην υπόθεση του εθνικού αγώνα. Με την πάροδο του χρόνου, οι διαφορετικοί πολιτικοί στόχοι που

τελικά φάνηκε ότι έθεταν για τη µεταπολεµική Eλλάδα, ο βαθµός της ταύτισης ή της διάστασής τους προς την εξόριστη βασιλική κυβέρνηση και κυρίως η βρετανική πολιτική στα ελληνικά ζητήµατα τους οδήγησαν σταδιακά σε αγεφύρωτη διάσταση. H συνεργασία των αντιστασιακών οµάδων σε επιχειρήσεις δολιοφθοράς σε βάρος των κατακτητών -µείζων ανάµεσά τους η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάµου- στην ουσία δε διατηρήθηκε µετά το 1942. Η αποτυχία της αποστολής της αντιπροσωπείας των εαµικών ανταρτών στο Κάιρο τον Αύγουστο του 1943 (µε αιτήµατα τη συµµετοχή τους στην εξόριστη κυβέρνηση και τη µη επιστροφή του βασιλιά στην Ελλάδα παρά µόνον κατόπιν διεξαγωγής θετικού γι' αυτόν δηµοψηφίσµατος) εξάλειψε κάθε προοπτική συνεργασίας και από τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου άρχισε καταστρεπτική διαµάχη ανάµεσα στον Ε.Λ.Α.Σ. και τον Ε.Δ.Ε.Σ. (ο οποίος ευθυγραµµίστηκε τελικά µε τη βασιλική κυβέρνηση απέναντι του Ε.Λ.Α.Σ.), µε ένοπλες συµπλοκές, που κατέληξε σε µια κοπιώδη ανακωχή το Φεβρουάριο του 1944. H ίδρυση το Μάρτιο του 1944 από το Ε.Α.Μ. της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (Π.Ε.Ε.Α.), η οποία θα ασκούσε κυβερνητικές λειτουργίες στην Ελεύθερη Ελλάδα των βουνών, µε έδρα το χωριό Κορυσχάδες Ευρυτανίας, θορύβησε τα µέγιστα την εξόριστη κυβέρνηση του Καΐρου.

Στους κόλπους των ελληνικών δυνάµεων του εξωτερικού αναπαράχθηκαν επίσης οι αντιθέσεις που χαρακτήρισαν και τα ελλαδικά αντιστασιακά σώµατα µεταξύ τους και ως προς τη βασιλική κυβέρνηση. Την ίδια εποχή, οµάδες των εκεί αξιωµατικών και στρατιωτών κινήθηκαν δυναµικά υπέρ του αιτήµατος µιας κυβέρνησης εθνικής ενότητας. H κίνηση αυτή, που από τους ’γγλους θεωρήθηκε ανταρσία, καταστάλθηκε από κοινές ελληνικές και βρετανικές δυνάµεις και κατέληξε στον εγκλεισµό 10.000 Ελλήνων στρατιωτών σε στρατόπεδα της Αφρικής.

Αποτέλεσµα της κρίσης αποτέλεσε η ανάδειξη του Γεωργίου Παπανδρέου ως πρωθυπουργού της εξόριστης κυβέρνησης, γεγονός που σηµείωσε την αρχή της διαδικασίας συγκρότησης κυβέρνησης εθνικής ενότητας. Το Μάιο συγκλήθηκε γι' αυτό το σκοπό διάσκεψη στο Λίβανο, όπου παρευρέθηκαν αντιπρόσωποι απ' όλες τις αντιστασιακές και πολιτικές δυνάµεις. Η αρχική άρνηση των εαµικών, παρά την επί τόπου κατάφαση της αντιπροσωπείας τους, να συµφωνήσουν µε τις προτάσεις της κυβέρνησης, κάµφθηκε τον Αύγουστο, όχι άσχετα προς την κατάληξη των αγγλοσοβιετικών συνεννοήσεων για τις ζώνες επιρροής στα Βαλκάνια. Δέχθηκαν δευτερεύουσα θέση στην κυβέρνηση Παπανδρέου ενώ, το Σεπτέµβρη του ίδιου χρόνου, µε τη συµφωνία της Καζέρτας, δεσµεύθηκαν να θέσουν τις στρατιωτικές τους δυνάµεις στη διάθεση των Βρετανών. Τελικά, η κυβέρνηση Παπανδρέου, που εισήλθε στην Αθήνα µε την Απελευθέρωση, αποτελούνταν και από έξι υπουργούς από το Ε.Α.Μ. Μέσα σ' αυτό το κλίµα, νέες εξελίξεις µετά την αποχώρηση των Γερµανών, σε συνδυασµό µε τις από καιρό µεθοδεύσεις των Βρετανών, µετά τους πανηγυρισµούς και τη διάθεση ευφορίας που ακολούθησαν την

Απελευθέρωση, οδήγησαν πολύ άµεσα στην περιπέτεια ενός σκληρού εµφύλιου πολέµου που συγκλόνισε την Ελλάδα ως το 1949 και σηµάδεψε την πολιτική και κοινωνική ζωή της χώρας για πολλές δεκαετίες.

Kυβέρνηση Εθνικής Ενότητας του Γ. Παπανδρέου. Αθήνα, Φωτογραφικό Αρχείο Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος. © Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος

Η πολιτιστική ζωή στην κατεχόµενη και την ελεύθερη Ελλάδα

Η περίοδος της Κατοχής υπήρξε µια περίοδος δραµατική για τον ελληνικό χώρο, αφού το σύνολο σχεδόν του πληθυσµού βρέθηκε να απειλείται από την αθλιότητα που προκαλούσε η στέρηση ακόµα και των πιο βασικών αγαθών. Τα "µαύρα χρόνια", στη διάρκεια των οποίων ο θάνατος καραδοκούσε σε κάθε βήµα, υπήρξαν συγχρόνως µια

περίοδος που µέσα από τη δυστυχία ξεπήδησε το όνειρο της ελευθερίας και της αντίστασης.Η πολιτιστική ζωή, λοιπόν, που άνθισε τότε συναρτήθηκε µε τις ιδιαίτερες συνθήκες που διαµορφώθηκαν εκείνη την εποχή και προσδιορίστηκε από τη στενή

σύνδεση των δηµιουργών µε τον υπόλοιπο κόσµο, αφού σε µεγάλο βαθµό τους ένωσε όχι µόνο η ίδια η απελευθερωτική δύναµη της τέχνης, αλλά και οι κοινές µέριµνες, οι δυσκολίες, τα προβλήµατα και η συµµετοχή στον κοινό αγώνα. Καθόλου φτωχή δεν είναι σε τούτη την ιστορική συγκυρία η καλλιτεχνική παραγωγή. Η λογοτεχνία, τα εικαστικά και ανάµεσα σε αυτά η φωτογραφία έδωσαν ένα δηµιουργικό παρόν, ενώ κοινωνοί της καλλιτεχνικής έκφρασης του θεάτρου και της µουσικής έγιναν άνθρωποι της υπαίθρου ή της πόλης που ένωσαν τη φωνή τους µε τους επώνυµους δηµιουργούς.

Η λογοτεχνία

Η πεζογραφική παραγωγή, όσο και το σύνολο του έντυπου λόγου, στην Κατοχή, περιοριζόταν από τη σκληρή λογοκρισία, που προσανατόλιζε τους πνευµατικούς ανθρώπους στη διαµαρτυρία ή στην παρανοµία.Λίγα έργα εκδόθηκαν µέσα στην Κατοχή ενώ η πλειονότητα όσων γράφτηκαν κατά τη διάρκειά της παρουσιάστηκε λίγο µετά την απελευθέρωση. Συγγραφείς που ανήκουν σε αυτόν στον κανόνα είναι ο Γιάννης Μπεράτης, ο Λουκής Ακρίτας, ο ’γγελος Τερζάκης, ο Γιώργος Θεοτοκάς, ο Ηλίας Βενέζης, ο Στρατής Μυριβήλης, ο Θανάσης Πετσάλης-Διοµήδης και ο Παντελής Πρεβελάκης. Δηµιουργικοί υπήρξαν και οι ποιητές όπως ο ’γγελος Σικελιανός, που µε την εκρηκτική του φύση έκανε αισθητή τη µαχητική του παρουσία, ο Γιάννης Ρίτσος, που έγραφε στη διάρκεια της Κατοχής αλλά εξέδωσε πολύ αργότερα, ο Νίκος

Εγγονόπουλος που µε το Μπολιβάρ, το 1944, συνέδεσε τον υπερρεαλισµό µε τον πατριωτισµό και ο Γιώργος Σεφέρης που µε το Ηµερολόγιο καταστρώµατος Β' αποτύπωσε τον αντίκτυπο των γεγονότων στη Μέση Ανατολή. Τέλος, το 1943 κυκλοφόρησε σε χειρόγραφο η συλλογή Αµοργός του Νίκου Γκάτσου που συνδύαζε τον υπερρεαλιστικό µε τον προφορικό λόγο, και το 1945 ο Οδυσσέας Ελύτης παρουσίασε το ’σµα ηρωϊκό και πένθιµο για το χαµένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας. Κάποιοι από τους προηγούµενους λογοτέχνες διατύπωσαν έναν µαχητικό αντιστασιακό λόγο σε παράνοµα φύλλα όπως η Ελευθερία, οι Πρωτοπόροι και τα Σοβιετικά Νέα, αλλά και σε νόµιµες περιοδικές εκδόσεις όπως τα

Πειραϊκά Γράµµατα, τα Φιλολογικά Χρονικά και τα Καλλιτεχνικά Νέα.Μεγάλες παρέες λογοτεχνών, εξάλλου, σχηµατίστηκαν και σύχναζαν σε διάφορα σπίτια οργανώνοντας οµαδικές συγκεντρώσεις και συµµετέχοντας σε απεργίες,

διαδηλώσεις και εράνους. Κάποιοι από αυτούς είναι η Έλλη Αλεξίου, ο Τάσος Αθανασιάδης, η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, ο Σωτήρης Σκίπης, η Τατιάνα Σταύρου, ο Μάρκος Αυγέρης, η Μέλπω Αξιώτη, η Διδώ Σωτηρίου, ο Αλκιβιάδης Γιαννόπουλος, ο Νίκος Καρβούνης και ο Γιώργος Λαµπρινός. Τέλος αξίζει να σηµειωθεί πως την ίδια εποχή εµφανίστηκαν και καλλιτέχνες της µεταπολεµικής λογοτεχνίας, τµήµα της οποίας είχε αντικείµενο έµπνευσης τα γεγονότα της Κατοχής και της αντίστασης. Ακόµα εντυπωσιακός ήταν ο όγκος της αντιστασιακής ποίησης που δηµιουργήθηκε αυτή την εποχή. Εξάλλου, αντιστασιακά τραγούδια που συντέθηκαν στις συνθήκες του βουνού ακολούθησαν τα χαρακτηριστικά των δηµοτικών ασµάτων ή αποτέλεσαν διασκευές γνωστών διεθνών επαναστατικών ύµνων και λαϊκών σκοπών, που έµειναν στη µνήµη ανασηµασιοδοτώντας το περιεχόµενό τους ανάλογα µε τις απαιτήσεις των καιρών.

Θέατρο

Το θέατρο έδωσε το παρόν εµψυχώνοντας και ψυχαγωγώντας τους Έλληνες πολίτες σε όλη τη διάρκεια της Κατοχής. Στις κατεχόµενες πόλεις και ιδιαίτερα στην Αθήνα οι δυσκολίες που επέβαλλαν η σκληρή λογοκρισία, η οικονοµική κρίση και ο περιορισµός της κυκλοφορίας δεν

πτόησαν τους καλλιτέχνες. Συχνά γνωστοί θίασοι όπως αυτός της "Κατερίνας", των Βεάκη-Μανωλίδου-Παπά-Δενδραµή ή του "Θεάτρου Τέχνης" επινόησαν διάφορα τεχνάσµατα όπως την αλλαγή των ονοµάτων των θεατρικών συγγραφέων και των τίτλων των έργων καθώς η λογοκρισία απαγόρευε, µεταξύ άλλων και το ανέβασµα παραστάσεων από το δραµατολόγιο των συµµαχικών χωρών. Οι απόπειρες αυτές, όταν γίνονταν αντιληπτές, οδηγούσαν σε επιβολή χρηµατικών ποινών ή και στο κλείσιµο των θεάτρων.Οι ηθοποιοί του Εθνικού Θεάτρου βρέθηκαν συχνά στο στόχαστρο των Γερµανών

µε αποκορύφωµα το περίφηµο µπλόκο του Εθνικού (1943), κατά το οποίο έγιναν συλλήψεις γνωστών ονοµάτων της θεατρικής σκηνής µε αφορµή µια συνέλευση των ηθοποιών.Όµως η θεατρική δραστηριότητα πήρε άλλες διαστάσεις στην ελεύθερη Ελλάδα. Το αντιστασιακό θέατρο, άρρηκτα συνδεµένο µε τις επιταγές του αγώνα, ζωντάνευε ήρωες της επανάστασης του 1821 ή αναπαριστούσε τη ζωή των ανταρτών στα βουνά και των καθηµερινών ανθρώπων στην ύπαιθρο. Με έργα συχνά αυτοσχέδια, που µάλιστα κάποιες φορές γράφονταν οµαδικά, το θέατρο του βουνού στηνόταν σε πλατείες και σχολεία και έδινε την ευκαιρία σε απλούς ανθρώπους, ερασιτέχνες ηθοποιούς, να γνωρίσουν τη µέθεξη της καλλιτεχνικής δηµιουργίας. Σηµαντικές φυσιογνωµίες που έγραφαν και οργάνωναν τις θεατρικές παραστάσεις ήταν ο Βασίλης Ρώτας, που ασχολήθηκε και µε το κουκλοθέατρο, ο Γιώργος Κοτζιούλας και ο Γεράσιµος Σταύρου, ενώ συστηµατικά παραστάσεις κουκλοθεάτρου γίνονταν από το Νίκο Ακίλογλου.

Εικαστικά-Φωτογραφία

Στο χώρο των εικαστικών τεχνών πολλοί ήταν οι καλλιτέχνες που εµπνεύστηκαν από τις εµπειρίες της Κατοχής και τις αποτύπωσαν στη δουλειά τους. Γνωστά είναι τα χαρακτικά του Γιάννη Κεφαλληνού, της Βάσως Κατράκη και του Τάσσου, η τεχνική των οποίων επέτρεπε την αναπαραγωγή τους και τα καθιστούσε προσιτά στο ευρύ κοινό. Τούτα τα έργα όπως και οι ξυλογραφίες του Σπύρου Βασιλείου, που από το 1942 δηµοσιεύονταν στη Νέα Εστία, αντλούσαν τα θέµατά τους από τις δυσκολίες που αντιµετώπισε ο ελληνικός λαός στις εφιαλτικές συνθήκες της Κατοχής και από τους αγώνες της αντίστασης.Αντίστοιχες θεµατικές αξιοποίησαν στο έργο τους οι Μίνως Αργυράκης, Ηλίας Φέρτης, Βάλιας Σεµερτζίδης, αλλά και πιο νέοι καλλιτέχνες, σπουδαστές τότε της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, όπως οι Γιώργος Βακιρτζής, Νίκος Μπάρµπογλου και Γιάννης Στεφανίδης. Όλοι οι παραπάνω πραγµατοποίησαν εκθέσεις στην ελεύθερη Ελλάδα, ενώ ο Γιάννης Στεφανίδης σχεδίασε το σήµα της Ε.Π.Ο.Ν.Μια πολύτιµη ιστορική µαρτυρία, στο τέλος αυτής της τραγικής εποχής, έδωσαν σηµαντικοί Έλληνες φωτογράφοι όπως η Βούλα Παπαϊωάννου, ο Κώστας Μπαλάφας και ο Σπύρος Μελετζής.Η Βούλα Παπαϊωάννου, µε τη βοήθεια του χαράκτη Γιάννη Κεφαλληνού, εξέδωσε και φυγάδευσε στο εξωτερικό κατά τη διάρκεια της Κατοχής ένα χειροποίητο

λεύκωµα µε υλικό από τους λιµοκτονούντες Έλληνες και τα αποσκελετωµένα παιδιά που φωτογράφιζε στα νοσοκοµεία που επισκεπτόταν. Μετά την αποχώρηση των Γερµανών περιόδευσε σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας προκειµένου να καταγράψει τις καταστροφές και τις συνθήκες ζωής στην ύπαιθρο.Ο Κώστας Μπαλάφας και ο Σπύρος Μελετζής καθιερώθηκαν µε το έργο τους ως οι εικονογράφοι της αντίστασης.

Ο Κώστας Μπαλάφας έφυγε το 1942 στο βουνό και κατατάχτηκε στον Ε.Λ.Α.Σ. Στο 85ο Σύνταγµα όπου εντάχθηκε, είχε την ευκαιρία να κινείται ελεύθερα και µε τη βοήθεια του Λέανδρου Βρανούση, του νεότερου εθνοσύµβουλου της Π.Ε.Ε.Α., που κρατούσε σηµειώσεις, συγκέντρωσε ένα πολύτιµο φωτογραφικό υλικό. Αυτές οι φωτογραφίες, που αποτελούν µαρτυρία και οδοιπορικό µαζί και που διασώθηκαν µε πολύ κόπο, αποτελούν ένα αδιαµφισβήτητο τεκµήριο της νεότερής µας ιστορίας.Ο Σπύρος Μελετζής πάλι, οπλισµένος µε τη φωτογραφική του µηχανή ανέβηκε στα απελευθερωµένα ελληνικά βουνά και απαθανάτισε, ήδη από το 1942, πολλούς επώνυµους και ανώνυµους αγωνιστές και πολιτικά πρόσωπα, αλλά και σηµαντικές ιστορικές στιγµές του αγώνα, όπως τη συνεδρίαση του Εθνικού Συµβουλίου στους Κορυσχάδες (Μάιος 1944). Με ιδιαίτερη ευαισθησία πρόβαλε στο έργο του τις γυναικείες µορφές, για παράδειγµα τις αντάρτισσες, ενώ συνολικά στη δηµιουργία του ανιχνεύεται ένα έντονο ενδιαφέρον για ζητήµατα αισθητικής που αποδίδεται µε µια διάθεση υπέρβασης του πραγµατικού.

Δεν είναι τούτο πάλεµα σε µαρµαρένια αλώνια,εκεί να στέκει ο Διγενής και µπρος να στέκει ο Χάρος.Εδώ σηκώνετ' όλ' η γη µε τους αποθαµένους,και µε τον ίδιο θάνατο πατάει το θάνατό της.Kι απάνω απάνω στα βουνά, κι απάνω στις κορφές τουςφωτάει µεµιάς Ανάσταση, ξεσπάει αχός µεγάλος.Η Ελλάδα σέρνει το χορό, ψηλά, µε τους αντάρτες,-χιλιάδες δίπλες ο χορός, χιλιάδες τα τραπέζια-,κ' είναι οι νεκροί, στα ξάγναντα, πρωτοπανηγυριώτες!"Από το ποίηµα του Α. Σικελιανού, Η Αντίσταση

Από το Ιδρυτικό του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (Ε.Α.Μ.)

Από τους αντιπροσώπους των κάτωθι υπογεγραµµένων κοµµάτων ιδρύεται το Εθνικόν Απελευθερωτικόν Μέτωπον της Ελλάδος (Ε.Α.Μ.). Εις το Ε.Α.Μ. γίνεται ισοτίµως δεκτόν και παν άλλο κόµµα ή οργάνωσις που δέχεται τας αρχάς του παρόντος Ιδρυτικού ως και να εργασθεί διά την επιτυχίαν των σκοπών του Ε.Α.Μ.. Προκειµένου να γίνει δεκτή εις το Ε.Α.Μ. οιαδήποτε οργάνωσις δεν εξετάζεται το παρελθόν ή αι αντιλήψεις των σχετικώς µε την µελλοντικήν ανασυγκρότησιν της ελευθέρας και ανεξαρτήτου Ελλάδος, αλλά απλώς η πίστις των εις την ανάγκην του Εθνικού Απελευθερωτικού Αγώνος, η τιµιότης των απέναντι αυτού και η αποδοχή των αρχών του Ε.Α.Μ. που περιλαµβάνεται εις το παρόν Ιδρυτικόν.Σκοπός του Εθνικού Μετώπου είναι:α) Η απελευθέρωσις του Έθνους µας από τον σηµερινόν ξένον ζυγόν και η απόκτησις της πλήρους ανεξαρτησίας της χώρας µας. β) Ο σχηµατισµός προσωρινής κυβερνήσεως του Ε.Α.Μ. αµέσως µετά την εκδίωξιν των ξένων κατακτητών, µοναδικός σκοπός της οποίας θα είναι η προκήρυξις εκλογών δια συντακτικήν εθνοσυνέλευσιν, µε βάσιν την αναλογικήν, ίνα ο λαός αποφανθή κυριαρχικώς επί του τρόπου της διακυβερνήσεώς του.γ) Η κατοχύρωσις του κυριαρχικού τούτου δικαιώµατος του Ελληνικού Λαού, όπως αποφανθή περί του τρόπου διακυβερνήσεώς του, από πάσαν αντιδραστικήν απόπειραν, ήτις θα τείνη να επιβάλη εις τον λαόν λύσεις αντιθέτους προς τας επιθυµίας του και η εκµηδένισις δ' όλων των µέσων του Ε.Α.Μ. και των οργάνων που τον αποτελούν, πάσης τοιαύτης αποπείρας.

(Από το κείµενο του ιδρυτικού του Ε.Α.Μ., στο: Τ. Βουρνάς, Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας, Πόλεµος 1940-41, Κατοχή, Αντίσταση, Απελευθέρωση, Δεκέµβριος 1944, Βάρκιζα, Αθήνα, Αφοί Τολίδη, 1980, σ. 83-84)

Από το Ιδρυτικό του Ε.Δ.Ε.Σ

Υπάρχει Εθνικός Δηµοκρατικός Σύνδεσµος, Ε.Δ.Ε.Σ, όστις έχει τον κάτωθι καθωρισµένον σκοπόν:Να εγκαθιδρύσει εις την Ελλάδα το Δηµοκρατικόν πολίτευµα, σοσιαλιστικής µορφής, οιανδήποτε και αν θα είναι η έκβασις του πολέµου.Να αποκαλύψει διά παντός µέσου και κατά σαφή και αναµφισβήτητον τρόπον την προδοσίαν του τέως βασιλέως Γεωργίου Β' και της περί αυτόν σπείρας της αυτοκληθείσης Δικτατορία της 4ης Αυγούστου, επιβάλη εις πάντας τους στυγνούς εγκληµατίας βαρυτάτας κυρώσεις, δηµεύση δ' άµα τας περιουσίας τόσον αυτών και των συγγενών των όσον και των µετ' αυτών οπωσδήποτε συναλλαγέντων κατά τη διάρκεια της επαράτου τυραννίας.Να αποκαθάρη και να ανακαινίση εκ βάθρων την κρατικήν µηχανήν εις τρόπον ώστε στρατός ξηράς, αέρος και θαλάσσης, Χωροφυλακή και Αστυνοµία πόλεων, Δικαστική εξουσία, διοικητικαί υπηρεσίαι πάσης φύσεως, τραπεζικά Ιδρύµατα καθώς και ποικίλοι οργανισµοί απαλλαγώσιν από οιονδήποτε µέλος το οποίον δεν θα έχη αποδεδειγµένως Εθνικήν Δηµοκρατικήν σοσιαλιστικήν συνείδησιν πιστοποιούµενην διά πράξεων τοιούτων ώστε να υπάρχει πλήρης και σταθερά προς αυτό εµπιστοσύνη. Η κάθαρσις πρέπει να φθάση µέχρι τούτου του σηµείου ώστε, αν η ανάγκη το επιβάλη, ως τούτο συµβαίνει µε τα εκτραπέντα απολύτως του προορισµού των Σώµατα της Χωροφυλακής και της Αστυνοµίας πόλεων, εν πολλοίς δε και µε την Δικαστικήν εξουσίαν, προβή εις την πλήρη διάλυσιν αυτών και εις την εκ νέου ανασυγκρότησίν των.Η Δηµοκρατική Σοσιαλιστική Ελλάς θα θεσπίση νόµους και θα λάβη µέτρα τοιαύτα τα οποία θα δώσουν εις τον Ελληνικόν Λαόν Κοινωνικήν Δικαιοσύνην, θα εξαλείψουν εντελώς την µαύρην αδικίαν και εγκληµατικήν ανισότητα, η οποία από της εποχής της απελευθερώσεως της πατρίδος µας, και ιδία κατά τα τελευταία πέντε έτη της τυραννίας, εµάστισε το σύνολον των Ελλήνων και εξεµεταλλεύθη αναλγήτως τους µόχθους του επ' ωφελεία µιας ελαχιστοτάτης κακοήθους κεφαλαιοκρατικής µειονότητος και ήτις διά πάσης αθεµιτουργίας εκάθησεν εκάστοτε εις την ράχην του Ελληνικού λαού. Εις την εθνικήν Δηµοκρατικήν Σοσιαλιστικήν Ελλάδα δεν πρέπει να υπάρχουν πεινώντας και δεν θα υπάρξουν.

Μετά την ολοσχερή εκπλήρωσιν των σκοπών του Συνδέσµου θα γίνη προσφυγή εις τον Ελληνικόν Λαόν, ίνα διά της ελευθέρως εκδηλωθησοµένης γνώµης του κυρώση το έργον του Συνδέσµου. Μετά την κύρωσιν ταύτην θα παραχωρήση ο Σύνδεσµος την αρχήν εις τους αντιπροσώπους του Λαού, εκλεγησοµένους κατά σύστηµα, το οποίον θα καθορίση εν καιρώ, και θα αποχωρήσει της αρχής...

(Από το κείµενο του Ιδρυτικού του Ε.Δ.Ε.Σ, στο: Ντοκουµέντα της Αντίστασης, Αθήνα, "Το Ποντίκι", 1994, σ. 65-66)Από το Ιδρυτικό της Π.Ε.Ε.Α.

Συγκροτούµε ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ που αποτελείται προσωρινά από τα υπογραφόµενα µέλη. Κύριος και πρωταρχικός σκοπός της Επιτροπής είναι: Να συντονίσει και να διεξαγάγει µε όλα τα µέσα στην Ελλάδα και στο πλευρό των Συµµάχων µας τον αγώνα κατά των κατακτητών. Να αγωνιστεί για το διώξιµο από τη χώρα και τη συντριβή των Γερµανών και Βουλγάρων εισβολέων για την ολοκληρωτική εθνική απελευθέρωση και για την κατοχύρωση της ανεξαρτησίας και ακεραιότητας της χώρας.Να επιδιώξει την εθνική µας αποκατάσταση µε βάση την αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών σύµφωνα µε το χάρτη του Ατλαντικού και τη συµφωνία της Τεχεράνης και τη στρατηγική διευθέτηση των συνόρων µας.Να αγωνισθεί για την εξόντωση του εσωτερικού φασισµού και των ενόπλων προδοτικών σωµάτων. Παράλληλα η Επιτροπή θα αναλάβει τα πιο κάτω καθήκοντα:Την υπεύθυνη διοίκηση των ανταρτικών οµάδων που θα αποδεχτούν τη σύσταση της Επιτροπής µε σκοπό την ενοποίηση, την αναδιοργάνωσή τους και τη συγκρότηση ενιαίου εθνικού στρατού.Την υπεύθυνη ανώτερη διοίκηση των ελεύθερων περιοχών σε όλους τους τοµείς, µε σεβασµό των θεσµών της τοπικής αυτοδιοίκησης και το συντονισµό, έλεγχο και κατεύθυνση των οργάνων της.

Την εξασφάλιση των ατοµικών ελευθεριών του λαού στις ελεύθερες περιοχές, το σεβασµό της ατοµικής ιδιοκτησίας καθώς και την εξασφάλιση της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης.Την ικανοποίηση των βιοτικών αναγκών του λαού και την περίθαλψη και προστασία των θυµάτων του πολέµου και της βίας των κατακτητών.Την προπαρασκευαστική εργασία για την είσοδο της χώρας, µετά την απελευθέρωση, σε οµαλό πολιτικό βίο µε κατεύθυνση την εξασφάλιση των κυριαρχικών δικαιωµάτων του ελληνικού λαού και την καταπολέµηση κάθε προσπάθειας για λύσεις πραξικοπηµατικές ή δικτατορικές και αντίθετες προς την ελεύθερη θέληση του ελληνικού λαού από οπουδήποτε και οποιονδήποτε και αν προέρχονται.Η Επιτροπή, ξεκινώντας από την αντίληψη πως, για να πραγµατοποιηθούν ικανοποιητικά οι πιο πάνω εθνικοί σκοποί, επιβάλλεται να συµµετάσχουν στο έργο αυτό όλες οι εθνικές δυνάµεις, θεωρεί σαν πρωταρχικό της καθήκον να εξακολουθήσει δραστήρια όλες τις ενέργειες για το σχηµατισµό κυβέρνησης εθνικού συνασπισµού. Παράλληλα, δεν θα πάψει να επιδιώκει την πραγµατοποίηση των πιο πάνω σκοπών µε τα µέσα που σήµερα διαθέτει και µε όλους εκείνους που θα δεχτούν στο µέλλον να συµµετάσχουν στο έργο της...

(Από το κείµενο του Ιδρυτικού της Π.Ε.Ε.Α., στο: Ντοκουµέντα της Αντίστασης, Αθήνα, "Το Ποντίκι", 1994, σ. 80-81)Ο γυναικείος αντιστασιακός αγώνας

Στην αντιφασιστική πάλη ενάντια στην ξενική κατοχή ξεπηδά ένας νέος παράγοντας, πρώτη φορά τόσο σηµαντικός και τόσο µαζικός, στην ιστορία των ελληνικών αγώνων. Είναι η γυναικεία συµβολή. Επί τέσσερα χρόνια η Ελληνίδα έδωκε στον αγώνα αυτόν τα πάντα. Θυσίασε επάγγελµα, υπάρχοντα, την υγεία της, τα παιδιά της και τη ζωή της. Κορίτσια του θρανίου µέσα στα ιδανικά της Ε.Π.Ο.Ν. κι αγρότισσες γιαγιάδες κάτω από τα συνθήµατα του Ε.Α.Μ.-Ε.Λ.Α.Σ. κατάφεραν απίστευτα πράµατα. [...] Τη βρίσκουµε ζωσµένη τ' άρµατα και να πολεµά στα βουνά. Τη βρίσκουµε ελασίτισσα φρουρό διαφεντεύοντας της Ελλάδας τις πόρτες. [...] Κύµατα κοριτσιών στη διαδήλωση να

καλύπτουν τα τανκς. Τα εχτελεστικά αποσπάσµατα να γαζώνουν το στήθος της κι αυτή να στέκει αγέρωχη φωνάζοντας: Ζήτω η λευτεριά! Τη βρίσκοµε να υφαίνει, να πλένει, να µοχτεί µέρα-νύχτα για τους αντάρτες µας. Να κουβαλά ζαλίγκα τ' αντάρτικα πολεµοφόδια στ' απάτητα ρουµάνια, όπου δεν επλησίαζε µήτε πουλί πετάµενο. [...] Να θάβει τα πρώτα παιδιά της και να ετοιµάζει γρήγορα να ρίξει και τα υπόλοιπα στου χάρου τον αγώνα. [...] Οι γυναίκες που σκίζανε το µοναδικό τους πουκάµισο και το' καναν σηµαία. [...] Οι γυναίκες που φούσκωναν τ' ανύπαρκτα από τη στέρηση στήθια τους µε τον παράνοµό µας τύπο και µας τον κουβαλούσανε [...] Οι γυναίκες που κρύβανε, που θρέψανε, που πλέναν τις πληγές στα ξένα παλικάρια µας όταν τα δικά τους παιδιά δεν υπήρχανε πια. Κι οι γυναικείοι σύνδεσµοι που σκαµπανέβαζαν βουνά να συναντήσουν τους πολεµιστές µας. [...] Κι εκείνες οι αξέχαστες κινητοποιήσεις των γιαγιάδων, όταν "συντεταγµένες" ζητούσαν από τους δολοφόνους ψωµί για τα εγγόνια τους. [...] Αυτών όλων τη θυσία δε θα τη λησµονήσει η Γη...(Μέλπω Αξιώτη, ’παντα. Γ' τόµος. Χρονικά, Αθήνα, Κέδρος, 1980, σ. 195-198)Οι γυναίκες στον αγώνα"Δεν ντρέπεστε να βγαίνετε κι εσείς οι γυναίκες στα πεζοδρόµια αντί να κάθεστε στο σπίτι σας να κοιτάξετε τα παιδιά σας", είπε κάποιος ασυνείδητος "Έλληνας" σε µια νέα. Κι αυτή τον κοίταξε µε περιφρόνηση και του απάντησε: "Οι Ελληνίδες δεν µπορούν να είναι σκλάβες και µάνες σκλάβων. Σήµερα ο προορισµός µας είναι ο αγώνας για τη ζωή και τη λευτεριά όλων των παιδιών της Ελλάδας". Με το στόµα της νέας αυτής απαντούν όλες οι Ελληνίδες.("Ηρωίδες του '43", Γυναικεία δράση, 25-3-43, αναφορά στο: Τασούλα Βερβενιώτη, Η γυναίκα της Αντίστασης, Αθήνα, Οδυσσέας, 1994, σ. 275-276)

Οι γυναίκες στα χωριά και τις πόλεις που ανθίζει ο ανταρτοπόλεµος πρέπει να ρίξουν όλες τις δυνάµεις τους σ' αυτό το µέτωπο. Ν' αποτελέσουν οργανωµένα τµήµατα µέσα στις τοπικές οργανώσεις του Ε.Λ.Α.Σ., του Ε.Α.Μ. και του Θεσσαλικού Ιερού Λόχου. Να γίνουν ενεργά µέλη σε κάθε τοµέα. Να οργανώσουν µαχητικά τµήµατα από τις νέες γυναίκες που θέλουν και µπορούν ν' αρπάξουν τ' όπλο στο χέρι. Ο ρόλος τους είναι σηµαντικός σε µια παλλαϊκή εξέγερση. Γιατί θα ξεσηκώσουν παραλήρηµα ενθουσιασµού, αγγίζοντας τον Έλληνα στην πιο ευαίσθητη χορδή του, το φιλότιµο.("Tο Σηµερινό µας καθήκον", Γυναικεία Δράση, 1-5-43, αναφορά στο: Τασούλα Βερβενιώτη, Η γυναίκα της Αντίστασης, Αθήνα, Οδυσσέας, 1994, σ. 322)

Απελευθέρωση

H ταχεία προέλαση του σοβιετικού στρατού προς τα Bαλκάνια, που απειλούσε να αποκλείσει τις γερµανικές δυνάµεις στον ελλαδικό χώρο, υποχρέωσε τους Γερµανούς ν' αποµακρυνθούν το συντοµότερο από την Eλλάδα. Η αναχώρησή τους άρχισε από την Πελοπόννησο και τα νησιά, ενώ στις 12 Οκτωβρίου 1944 απελευθερώθηκαν η Aθήνα και ο Πειραιάς, µέσα σ' ένα τεράστιο λαϊκό παραλήρηµα. Eλληνικές σηµαίες και καµπανοκρουσίες πληµµύρισαν την πρωτεύουσα, ενώ πλήθη κόσµου ξεχύθηκαν στους δρόµους και στις πλατείες, πανηγυρίζοντας µε ενθουσιασµό. Με ενθουσιασµό έγιναν δεκτά στην πρωτεύουσα τα βρετανικά στρατεύµατα ενώ οι εορτασµοί κορυφώθηκαν µε την άφιξη του Παπανδρέου και της κυβέρνησης εθνικής ενότητας στις 18 του ίδιου µήνα.Πίσω, όµως, από την πανηγυρική και συναινετική ατµόσφαιρα των πρώτων ηµερών της Απελευθέρωσης,

επικρέµονταν εκείνα τα προβλήµατα και οι αντιθέσεις, που σε ελάχιστο χρονικό διάστηµα θα ξεσπούσαν για να κορυφωθούν στην εµφύλια τραγωδία.Η Ελλάδα έβγαινε από την πολεµική περιπέτεια ουσιαστικά κατεστραµµένη. Οι απώλειες του ελληνικού λαού στη διάρκεια της τετράχρονης κατοχής και του αντιστασιακού αγώνα ήταν πάµπολλες: ο αριθµός των νεκρών σε µάχες, των εκτελεσµένων και δολοφονηµένων, όσων θανατώθηκαν ως όµηροι στα γερµανικά στρατόπεδα και όσων πέθαναν από την πείνα και τις κακουχίες ανέρχεται σε περίπου 500.000. Τα πάσης φύσεως καµένα κτίρια υπολογίζονται στα 155.000 ενώ οι πυροπαθείς οικογένειες σε 111.000 σε όλη την Ελλάδα. Ας σηµειωθεί ότι 1.700 ήταν τα ολοκληρωτικά πυρποληµένα ελληνικά χωριά. Οι ζηµιές στην οικονοµία υπολογίζονται σε 40-80% µείωση της γεωργικής παραγωγής στα διάφορα αγροτικά προϊόντα, µείωση του κτηνοτροφικού κεφαλαίου κατά 50% για τα µεγάλα ζώα και 30% για τα µικρά, ελάττωση των δασών κατά 20%, καταστροφή των µεταλλευτικών εγκαταστάσεων και νέκρωση της σχετικής παραγωγής, ελάττωση της βιοµηχανικής

παραγωγής κατά 50%, καταστροφή των συγκοινωνιών, δηλαδή του σιδηροδροµικού υλικού και δικτύου και του οδικού δικτύου, αρπαγή του 70% των αυτοκινήτων, καταστροφή λιµανιών και της διώρυγος της Κορίνθου, απώλεια κατά 73% της εµπορικής και επιβατηγού ναυτιλίας της χώρας.Για την Ελλάδα, η µετάβαση από τον πόλεµο στην ειρήνη επανέφερε το αίτηµα για ικανοποίηση των εθνικών αξιώσεων της χώρας όσον αφορά στην ενσωµάτωση των εδαφών της Βορείου Ηπείρου, της Κύπρου και των Δωδεκανήσων. Ο ρόλος της χώρας στο συµµαχικό αγώνα και οι αρχές που περιλήφθηκαν σε διεθνείς διακηρύξεις, όπως ο Χάρτης του Ατλαντικού (Αύγουστος 1941) και ο Χάρτης των Ηνωµένων Εθνών (Ιούνιος 1945),

δηµιουργούσαν αισιοδοξία για την ικανοποίηση του ελληνικού αιτήµατος. ’λλωστε, στη διάρκεια του πολέµου, δεν είχαν λείψει οι διαπραγµατεύσεις και οι συζητήσεις για τα ζητήµατα αυτά τόσο ανάµεσα στην ελληνική κυβέρνηση και τους Βρετανούς, όσο και µεταξύ των Μεγάλων Δυνάµεων.Από τις ελληνικές προσδοκίες εκπληρώθηκε µόνο αυτή που αφορούσε στην ενσωµάτωση των Δωδεκανήσων, που πραγµατοποιήθηκε µε τη Συνθήκη των Παρισίων το Φεβρουάριο του 1947. Οι αξιώσεις για τα εδάφη της Κύπρου και της Βορείου Ηπείρου προσέκρουσαν στην προτεραιότητα των Μεγάλων Δυνάµεων για διατήρηση ισορροπίας δυνάµεων και αποφυγή νέων αναταραχών στην ευρύτερη περιοχή, έναντι της εφαρµογής των εξαγγελµένων αρχών. Οι, κατά την εκτίµησή τους, επιπτώσεις που θα είχε η ενσωµάτωση της Βορείου Ηπείρου και της Κύπρου στην Ελλάδα ως προς την ισορροπία του χώρου αλλά και η υποτονικότητα της ίδιας της Ελλάδας, λόγω της ταραγµένης κατάστασης στο εσωτερικό της, την εποχή των διαπραγµατεύσεων, οδήγησαν στον αποκλεισµό των περιοχών αυτών από την ελληνική εθνική επικράτεια. Με την προσάρτηση των Δωδεκανήσων, η Ελλάδα απέκτησε τα οριστικά της σύνορα. "ένα παρθένο δάσος σκοτωµένων φίλων το µυαλό µας..."

"ένα παρθένο δάσος σκοτωµένων φίλων το µυαλό µας.Κι αν σου µιλώ µε παραµύθια και παραβολέςείναι γιατί τ' ακούς γλυκότερα, κι η φρίκη δεν κουβεντιάζεται γιατί είναι ζωντανήγιατί είναι αµίλητη και προχωράειστάζει τη µέρα, στάζει στον ύπνοµησιπήµων πόνος.Να µιλήσω για ήρωες να µιλήσω για ήρωες: ο Μιχάληςπου έφυγε µ' ανοιχτές πληγές απ' το νοσοκοµείοίσως µιλούσε για ήρωες όταν, τη νύχτα εκείνη

που έσερνε το ποδάρι του µες στη συσκοτισµένη πολιτεία,ούρλιαζε ψηλαφώντας τον πόνο µας "Στα σκοτεινάπηγαίνουµε, στα σκοτεινά προχωρούµε..."Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά.Γ. Σεφέρη, Τελευταίος Σταθµός

Πηγή: http://www.ime.gr/chronos