Μπόκολα Ζέτα

ΘΕΜΑ: «Η υποεκπροσώπηση των γυναικών- εκπαιδευτικών σε θέσεις ευθύνης στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Το φαινόμενο της «γυάλινης οροφής» (glass ceiling)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ……………………………………..…………………………..………...2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11.1. Η διάρθρωση του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος……………...…..…..31.2. Η άσκηση της διοίκησης της εκπαίδευσης σε τοπικό επίπεδο………………….51.3. Η αποτελεσματικότητα στην άσκηση των διοικητικών καθηκόντων………..…5

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 22.1. Έρευνες και στατιστικά δεδομένα σχετικά με την σύνθεση του διδακτικού προσωπικού της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης με βάση το φύλο στην Ελλάδα και στην Ευρώπη…………………………………………………………………………..62.2. Έρευνες και στατιστικά δεδομένα σχετικά με την κατανομή των εκπαιδευτικών με βάση το φύλο στη διοικητική ιεραρχία της Εκπαίδευσης στην Ελλάδα και στην Ευρώπη…………………………..…………………………………………………...11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 33.1. Το φαινόμενο της «γυάλινης οροφής»…………………………………..………153.2. Τα αίτια της υποαντιπροσώπευσης των γυναικών και τα εμπόδια που συναντούν στην επαγγελματική τους εξέλιξη……………………….…………………………...15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Συμπεράσματα -Προτάσεις…………………………..……........................................17

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΞενόγλωσση……………………………………………………………………..…...18Ελληνόγλωσση…………………………………………………………………..…...18

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Είναι γεγονός ότι η ισότητα των φύλων έχει κατοχυρωθεί θεσμικά, πράγμα που μας πείθει ότι δεν συντρέχει λόγος να προβληματιστούμε σε δράσεις που αφορούν την προώθηση της έμφυλης ισότητας. Και όμως, μια προσεκτική μελέτη που σκιαγραφεί την επαγγελματική ζωή της γυναίκας δείχνει ότι η ανισότητα εξακολουθεί να υφίσταται. Η άνιση μεταχείριση τόσο στον ιδιωτικό, όσο και στο δημόσιο τομέα, αφορά στην πρόσληψη και στη μισθοδοσία, κυρίως όμως αφορά στην προαγωγή της γυναίκας στις ανώτερες ιεραρχικά θέσεις, τις θέσεις εκείνες που είναι συνώνυμες με τη λήψη αποφάσεων. Αυτό το φαινόμενο της «γυάλινης οροφής» για τις γυναίκες παρατηρείται και στον κλάδο της εκπαίδευσης, έναν κλάδο που θεωρείται, γυναικοκρατούμενος (Μαραγκουδάκη, 1997), με αποτέλεσμα να επαληθεύεται η διαπίστωση ότι «οι γυναίκες διδάσκουν ενώ οι άνδρες διοικούν» (Strober & Tyack, 1980, Μαραγκουδάκη, 1997).

Η παρούσα εργασία έχει σκοπό να διερευνήσει το βαθμό της υποεκπροσώπησης των γυναικών σε θέσεις ευθύνης στον τομέα της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Πιο συγκεκριμένα, στην πρώτη επιμέρους ενότητα του πρώτου κεφαλαίου συζητείται η διάρθρωση του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος, γίνεται αναφορά στην άσκηση της διοίκησης της εκπαίδευσης σε τοπικό επίπεδο και σχολιάζεται η αποτελεσματικότητα στην άσκηση των διοικητικών καθηκόντων. Στην πρώτη ενότητα του δεύτερου κεφαλαίου παρουσιάζονται έρευνες και στατιστικά δεδομένα σχετικά με τη σύνθεση του διδακτικού προσωπικού της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης με βάση το φύλο στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη. Στη συνέχεια, στη δεύτερη ενότητα παρουσιάζονται έρευνες και στατιστικά δεδομένα σχετικά με την κατανομή των εκπαιδευτικών με βάση το φύλο στη διοικητική ιεραρχία της εκπαίδευσης στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Στο τρίτο κεφάλαιο στην πρώτη ενότητα συζητείται το φαινόμενο της «γυάλινης οροφής» και στη δεύτερη ενότητα τα αίτια της υποαντιπροσώπευσης των γυναικών καθώς και τα εμπόδια που συναντούν στην επαγγελματική τους εξέλιξη. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα συμπεράσματα που προέκυψαν από τη συγκεκριμένη εργασία καθώς και προτάσεις επίλυσης του προβλήματος της «γυάλινης οροφής» στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

1.1. Η διάρθρωση του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος και της εκπαιδευτικής διοίκησης στην Ελλάδα

Η Εκπαίδευση στην Ελλάδα είναι υποχρεωτική για όλα τα παιδιά μεταξύ των ηλικιών 6-15, δηλαδή περιλαμβάνει την Πρωτοβάθμια (Δημοτικό) και την κατώτερη Δευτεροβάθμια (Γυμνάσιο). H σχολική ζωή, όμως, των μαθητών μπορεί να ξεκινά από την ηλικία των 2,5 ετών (προσχολική εκπαίδευση) σε ιδρύματα (ιδιωτικά και δημόσια) που ονομάζονται Βρεφονηπιακοί Παιδικοί Σταθμοί. Η διάρκεια φοίτησης στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση (Δημοτικό) είναι εξαετής, με ηλικία εισόδου το 6ο

έτος. Η μετα-υποχρεωτική Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, σύμφωνα με τη μεταρρύθμιση του 1997, περιλαμβάνει δύο τύπους σχολείων: τα Ενιαία Λύκεια και τα Τεχνικά Επαγγελματικά Εκπαιδευτήρια (ΤΕΕ). Η διάρκεια φοίτησης είναι τριετής στα Ενιαία Λύκεια και διετής (α΄ κύκλος σπουδών) ή τριετής (β΄ κύκλος σπουδών) στα Τεχνικά Επαγγελματικά Εκπαιδευτήρια. Στη μετα-υποχρεωτική Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση εντάσσονται και τα Ινστιτούτα Επαγγελματικής Κατάρτισης (ΙΕΚ), τα οποία προσφέρουν επίσημη αλλά αδιαβάθμητη εκπαίδευση. Η δημόσια πανεπιστημιακή εκπαίδευση χωρίζεται σε ΑΕΙ και ΤΕΙ. Στο Σχήμα 1 παρουσιάζεται η διάρθρωση του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος σχηματικά ανά ηλικιακά έτη, σύμφωνα με το Δίκτυο Eurydice της Ευρωπαϊκής Ένωσης που δημοσιεύτηκε το Νοέμβριο του 2015/16.

Σχήμα 1: Ελληνικό Εκπαιδευτικό Σύστημα, The Structure of the European Education Systems 2015/16: Schematic Diagrams, σελ. 17

Η διοίκηση αποτελεί νευραλγικό τομέα για κάθε οργανισμό και σύστημα γιατί δεν καθορίζει μόνο την οργάνωση αλλά παρέχει και τον απαιτούμενο μηχανισμό για να λειτουργήσει και να επιτελέσει ο οργανισμός τον σκοπό του. Το εκπαιδευτικό σύστημα της Ελλάδας είναι συγκεντρωτικό. Οι αποφάσεις λαμβάνονται σε εθνικό επίπεδο από την ηγεσία του Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων από την οποία διοχετεύονται για υλοποίηση σε περιφερειακό, νομαρχιακό και τοπικό επίπεδο μέσω των οργάνων της διοίκησης. Για το λόγο αυτό η διάταξη της διοίκησης του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος θεωρείται πυραμιδοειδής και είναι η εξής:

Υπουργείο Παιδείας

Περιφερειακές Διευθύνσεις Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης

Διευθύνσεις Πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης σε νομαρχιακό επίπεδο

Κατά τόπους Γραφεία Εκπαίδευσης

Σχολικές Μονάδες

Στον Πίνακα 1 που ακολουθεί αποτυπώνεται η διοικητική δομή του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος, σύμφωνα με τις σημειώσεις του μαθήματος Διοίκηση Εκπαιδευτικών Μονάδων: Η δομή και τα χαρακτηριστικά του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος του καθηγητή Κωνσταντίνου Δημόπουλου.

Πίνακας 1: Η διοικητική δομή του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος, Διοίκηση Εκπαιδευτικών Μονάδων: Η δομή και τα χαρακτηριστικά του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος, Κων/νος Δημόπουλος.

1.2. Η άσκηση της διοίκησης της εκπαίδευσης σε τοπικό επίπεδο

Σύμφωνα με το Φ.Ε.Κ. 1340/2002 καθορίζονται οι αρμοδιότητες και τα καθήκοντα των Περιφερειακών Διευθυντών Εκπαίδευσης, των Προϊσταμένων τμημάτων των διευθύνσεων αυτών, των Σχολικών Συμβούλων, των Διευθυντών Εκπαίδευσης και των Διευθυντών- Υποδιευθυντών των σχολικών μονάδων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Στη συγκεκριμένη εργασία εξετάζουμε την άσκηση της διοίκησης της Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης σε τοπικό επίπεδο. Η άσκηση της

διοίκησης γίνεται από τον Προϊστάμενο Γραφείου, τον Σχολικό Σύμβολο και τον Διευθυντή της Σχολικής Μονάδας.

Στη διεθνή βιβλιογραφία θεωρητικοί της Διοίκησης της Εκπαίδευσης κρίνουν ότι η άσκηση της διοίκησης σε αυτό το επίπεδο ασκεί καταλυτική επιρροή στο οργανωσιακό κλίμα της σχολικής μονάδας και προδιαγράφει την σχολική πραγματικότητα (Teddlie & Reynolds, 2001). Επίσης ο διευθυντής – ηγέτης αποτελεί παράγοντα που συμβάλλει, περισσότερο από κάθε άλλον στην αποδοτικότητα της σχολικής μονάδας (Fullan, 1993 και οι Fullan & Hargreaves 1991).

1.3. Η αποτελεσματικότητα στην άσκηση των διοικητικών καθηκόντων

Σύμφωνα με έρευνα που πραγματοποιήθηκε από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο στα πλαίσια της αξιολόγησης των ποιοτικών χαρακτηριστικών του συστήματος Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (Αθήνα 2008) η αποτελεσματικότητα στην άσκηση των διοικητικών καθηκόντων εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τα στελέχη της εκπαίδευσης (π.χ. Προϊστάμενοι γραφείων, Σχολικοί Σύμβουλοι και Διευθυντές σχολικών μονάδων). Ωστόσο είναι απαραίτητο να λάβουμε υπόψη μας και τα εξής:

Την εκπαίδευση και κατάρτιση των στελεχών: να διαθέτουν εξειδικευμένες γνώσεις στον τομέα της διοίκησης, για να μπορούν να ανταποκριθούν στις ανάγκες και στην πολυπλοκότητα του σχολικού συστήματος.

Τον τρόπο επιλογής των στελεχών: πρέπει να είναι σταθερός ως προς τα κριτήρια και τη διαδικασία και να μην αποτελεί αντικείμενο πολιτικής διαπραγμάτευσης

Την υπόσταση της θέσης τους- το κύρος: οι θέσεις των στελεχών να είναι μόνιμες ή με θητεία; Το θέμα χρήζει περαιτέρω ενδελεχούς μελέτης.

Άρα η αποτελεσματικότητα της διοίκησης ενός εκπαιδευτικού οργανισμού εξαρτάται κατά κύριο λόγο από τα ανώτατα στελέχη της εκπαίδευσης σύμφωνα με τα πορίσματα των επιστημονικών ερευνών. Στην παρούσα εργασία αφού παρουσιάσουμε έρευνες και στατιστικά δεδομένα για τη σύνθεση του διδακτικού προσωπικού της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης με βάση το φύλο, στη συνέχεια καλούμαστε να διερευνήσουμε το ποσοστό συμμετοχής των γυναικών στις θέσεις ευθύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

2.1. Έρευνες και Στατιστικά δεδομένα σχετικά με τη σύνθεση του διδακτικού προσωπικού της Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης με βάση το φύλο στην Ελλάδα και στην Ευρώπη

Ελλάδα

Έρευνες αλλά και στατιστικά στοιχεία πιστοποιούν ότι ο αριθμός των εργαζομένων γυναικών εκπαιδευτικών στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση είναι μεγαλύτερος από τον αντίστοιχο των ανδρών. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με την Μαραγκουδάκη τα δεδομένα της έρευνας της που αφορούσαν την εικόνα του διδακτικού προσωπικού κατά φύλο στα Γυμνάσια και στα Λύκεια όλων των κατευθύνσεων τα έτη 1993-1997 οδήγησαν στη διαπίστωση ότι οι γυναίκες εκπαιδευτικοί πλειοψηφούν των ανδρών περίπου κατά 20 ποσοστιαίες μονάδες. Συγκεκριμένα, το ποσοστό των γυναικών εκπαιδευτικών ανέρχεται περίπου στο 60% ενώ των ανδρών περιορίζεται στο 40% (Πίνακας 2)

Πίνακας 2: Διορισμοί εκπαιδευτικών όλων των ειδικοτήτων κατά τα έτη 1993-97. Κατανομή ως προς το φύλο.

Η εξέλιξη που έχει σημειωθεί έκτοτε στη διείσδυση των γυναικών στον εργασιακό χώρο της εκπαίδευσης είναι αρκετά σημαντική. ώστε να γίνεται λόγος για «θηλυκοποίηση» του επαγγέλματος των εκπαιδευτικών. (Μαραγκουδάκη 2001) 1.

Σύμφωνα με τα στατιστικά δεδομένα του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων για το έτος 2004-2005 ο συνολικός αριθμός διδασκόντων στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση ήταν 84.626 από τους οποίους οι 47.387 ήταν γυναίκες (Πίνακας 3).

1. Μαραγκουδάκη, Ε., Η σύνθεση του διδακτικού προσωπικού και ο καταμερισμός εργασίας με βάση τον παράγοντα φύλο στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση κατά το χρονικό διάστημα 1974-1997. Δωδώνη, Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Φ.Π.Ψ., Ιωάννινα, 2001, σελ. 2.

Πίνακας 3: Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση Δημόσια και Ιδιωτική στο σύνολο Ελλάδος, σχολικό έτος 2004-05, Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων

Επίσης για το έτος 2012, όπως προκύπτει από την αξιοποίηση των ερευνητικών δεδομένων του Κέντρου Ανάπτυξης Εκπαιδευτικής Πολιτικής της ΓΣΕΕ (ΚΑΝΕΠ/ΓΣΕΕ) , το διδακτικό προσωπικό του Γυμνασίου καταγράφεται 45.273 καθηγητές/ τριες από τους οποίους το 66% ήταν γυναίκες (Γράφημα 1). Το διδακτικό προσωπικό των Γενικών Λυκείων της χώρας καταγράφεται σε 27.672 από τους οποίους το 54% ήταν γυναίκες (Γράφημα 2). Το ίδιο έτος στη Δευτεροβάθμια επαγγελματική εκπαίδευση το σύνολο του διδακτικού προσωπικού είναι 18.969 εκπαιδευτικοί από τους οποίους το 47,2% ήταν γυναίκες, αύξηση της αναλογίας τους κατά την τετραετία 4,5% (Γράφημα 3).

Γράφημα 1: Γυμνάσια: Σύνολο διδακτικού προσωπικού (2001-2012)

Γράφημα 2: Γενικά Λύκεια: Σύνολο διδακτικού προσωπικού (2001-2012)

Γράφημα 3: Δευτεροβάθμια Επαγγελματική Εκπαίδευση: Σύνολο διδακτικού προσωπικού (2001-2012)

Συνεκτιμώντας τα στοιχεία που παρουσιάζονται στους Πίνακες 2 και 3 και στα Γραφήματα 1,2 και 3 μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι διαπιστώνεται μια σαφής τάση επικράτησης των καθηγητριών με αντίστοιχο περιορισμό των καθηγητών στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Οι λόγοι που συνέβαλαν στην αύξηση του αριθμού των καθηγητριών κατά τις χρονικές περιόδους που εξετάζουμε μπορούν να συνδεθούν και να αναζητηθούν στα πλαίσια εκπαιδευτικών πολιτικών που ακολουθήθηκαν και μεταρρυθμίσεων που εφαρμόστηκαν καθώς και κοινωνικών αλλαγών. Επίσης συμπορεύτηκαν με τις ανάγκες που δημιουργήθηκαν από τις εξελίξεις και τους μετασχηματισμούς στις κοινωνικές δομές, στην οικονομική ανάπτυξη και στην οργάνωση της εργασίας. Ωστόσο, οι μηχανισμοί παραγωγής προβλημάτων και

διακρίσεων εις βάρος των γυναικών στις δομές της αγοράς εργασίας δεν ακυρώθηκαν. Από την άποψη αυτή μπορεί να διαπιστώσει κανείς ότι το γυναικείο φύλο υποεκπροσωποιείται στις θέσεις ευθύνης στον επαγγελματικό χώρο της εκπαίδευσης.

Ευρώπη

Οι γυναίκες αποτελούν την πλειονότητα των εκπαιδευτικών στην Πρωτοβάθμια και στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Από το 2002/03 καταγράφεται ελαφρά αύξηση στο ποσοστό των γυναικών εκπαιδευτικών σε αυτά τα επίπεδα εκπαίδευσης (Eurydice, Ευρυδίκη, 2009). Η αναλογία ποικίλει ανάλογα με το επίπεδο εκπαίδευσης: όσο μικρότερης ηλικίας είναι οι μαθητές, τόσο μεγαλύτερο το ποσοστό γυναικών εκπαιδευτικών. Σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες οι γυναίκες είναι πλειονότητα μεταξύ των εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Αυτό ισχύει και για την κατώτερη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση: στις μισές περίπου ευρωπαϊκές χώρες το ποσοστό των γυναικών εκπαιδευτικών ανέρχεται στο 70% ή και σε υψηλότερα ποσοστά, σύμφωνα με τα στοιχεία του ΟΟΣΑ (2012). Η συμμετοχή των γυναικών μειώνεται σημαντικά στην ανώτερη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση (Γράφημα 4).

Γράφημα 4: Ποσοστό γυναικών εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (ISCED 1,2 και 3) στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, 2010

Στον Πίνακα 4 που ακολουθεί παρουσιάζεται το ποσοστό της συμμετοχής των γυναικών σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης στις ευρωπαϊκές χώρες (Education at a Glance 2015, OECD Indicators) και πιστοποιεί την παραπάνω διαπίστωσή μας, ότι η συμμετοχή των γυναικών είναι αυξημένη στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια εκπαίδευση, ενώ δεν παρατηρείται η ίδια εικόνα σε ανώτερες βαθμίδες εκπαίδευσης.

Πίνακα 4: Gender distribution of teachers (2013). Percentage of women among teaching staff in public and private institutions, by level of education, based on head counts. Education at a Glance 2015, OECD Indicators, σελ.470

2.2. Έρευνες και Στατιστικά δεδομένα σχετικά με την κατανομή των εκπαιδευτικών με βάση το φύλο στη διοικητική ιεραρχία της εκπαίδευσης στην Ελλάδα και στην Ευρώπη

Στην Ελλάδα, όπως αναφέρει η Μεϊντάση (2001), υπάρχει κάθετος διαχωρισμός στην εκπαιδευτική ιεραρχία με τις γυναίκες να αποτελούν, όπως και στην Ευρώπη τη μειοψηφία στη διοίκηση των Σχολικών μονάδων, των Διευθύνσεων, των Γραφείων Εκπαίδευσης και των Σχολικών Συμβούλων. Το γεγονός αυτό δημιουργεί εύλογες απορίες αν λάβουμε υπόψη μας ότι ο αριθμός των εργαζομένων γυναικών εκπαιδευτικών στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση είναι μεγαλύτερος από τον αντίστοιχο των ανδρών.

Έρευνα της Μαραγκουδάκη (Ιωάννινα, 2001), πιστοποιεί ότι οι γυναίκες εκπαιδευτικοί απουσιάζουν από θέσεις ευθύνης της εκπαιδευτικής διοίκησης. Σύμφωνα με τα δεδομένα για το σχολικό έτος ’94-95 οι γυναίκες εκπαιδευτικοί σε

θέσεις Προϊσταμένων Διεύθυνσης ήταν μόλις 2 (3, 5%) ενώ οι άνδρες 55 (96, 5%). Σε θέσεις Προϊσταμένων Γραφείου οι γυναίκες ήταν μόλις 8 (5, 8%) ενώ οι άνδρες 129 (94, 2%). Στις θέσεις Σχολικών Συμβούλων μόνο 28 (14, 3%) ήταν γυναίκες και 168 (85, 7%) ήταν άνδρες. Το φαινόμενο της μειωμένης εκπροσώπησης των γυναικών εκπαιδευτικών σχεδόν σε επίπεδο αποκλεισμού σημειώνεται, επίσης, και στις θέσεις διοικητικής ευθύνης σε επίπεδο σχολικών μονάδων δηλαδή, στη Διεύθυνση και στην Υποδιεύθυνση των σχολείων.

Η Παπαναούμ (1995) σε πανελλαδική έρευνά της στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, αναφέρει ότι σε δείγμα 445 διευθυντών το 83% ήταν άνδρες και μόνο το 17% γυναίκες. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η έρευνα των Βουρτσάκη, Μυλωνά, Παπαγεωργίου και Χατζηθεοδωρίδου (1998) για το ποσοστό των γυναικών που υποβάλλουν αίτηση υποψηφιότητας για θέσεις Διευθυντή σχολείων και στις δυο βαθμίδες. Παραθέτουν στοιχεία από τις κρίσεις του 1997 στους νομούς Θεσσαλονίκης και Ημαθίας. Στη Θεσσαλονίκη έκαναν αίτηση 87 γυναίκες σε σύνολο 602, ποσοστό 14,4% και στην Ημαθία 9 σε σύνολο 108, ποσοστό 8,3%.

Έρευνα που εντάσσεται στο πλαίσιο του προγράμματος Πυθαγόρας ΙΙ.-Φύλο. Υπ 1. Σταδιοδρομίες γυναικών στην εκπαίδευση. Κοινωνικοί επικαθορισμοί και προσωπικές στρατηγικές, Ιανουάριος 2012 (Χρηματοδότης ΥΠ.Ε.Π.Θ.) αναφορικά με τους/τις υποψήφιους/ες Διευθυντές/ντριες Διεύθυνσης και Προϊσταμένους/ες Γραφείων Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης για τα έτη 1982-2004 οδήγησε στη διαπίστωση ότι οι άνδρες εκπαιδευτικοί είναι αυτοί που στελεχώνουν τις ηγετικές θέσεις στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Στο γράφημα που ακολουθεί απεικονίζεται ο αριθμός των ανδρών και των γυναικών που τοποθετήθηκαν στις παραπάνω θέσεις τα έτη 1982-2004, σύμφωνα με τον οποίο διορίστηκαν 908 στελέχη ανάμεσα στα οποία 822 άνδρες (90%) και μόλις 90 γυναίκες (10%) (Γράφημα 5).

Γράφημα 5: Η κατά φύλο κατανομή των εκπαιδευτικών στις Διευθύνσεις και στα Γραφεία της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης (1982-2004)

Σύμφωνα με τα συμπεράσματα των Βοσνιάδου, Δενδρινού & Βαΐου, που παρουσιάστηκαν σε συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα το 2004 σχετικά με τη θέση των γυναικών στην ακαδημαϊκή κοινότητα και ειδικότερα σε διευθυντικές θέσεις φαίνεται ότι οι γυναίκες αποτελούν την πλειοψηφία των εκπαιδευτικών μέχρι και το γυμνάσιο (σε ποσοστά από 64,0% έως 99,3%), αλλά το ποσοστό τους στις διευθυντικές θέσεις μόλις και μετά βίας φτάνει το 32% στο γυμνάσιο. Ενδιαφέρον είναι ότι η μόνη θέση στην οποία δεν υπολείπονται καθόλου οι γυναίκες έναντι των ανδρών είναι η θέση Προϊσταμένων στα νηπιαγωγεία στην οποία οι γυναίκες καταλαμβάνουν το 99,3% των θέσεων, προφανώς, επειδή δεν υπάρχουν άνδρες να τις διεκδικήσουν2 (Γράφημα 6).

Γράφημα 6: Κατανομή κατά φύλο των θέσεων διεύθυνσης στα διαφορετικά επίπεδα εκπαίδευσης κατά το σχολικό έτος 2005-6 και το ακαδημαϊκό έτος 2003-4 Από την αναφορά του Κ.Ε.Θ.Ι. «Παρατηρητήριο για την Ισότητα στην Εκπαίδευση», σελ. 29).

Σύμφωνα με έρευνα που πραγματοποιήθηκε από το Κ.Ε.Θ.Ι.(Αθήνα 2008), τα ποσοστά εκπροσώπησης των γυναικών στην ιεραρχία, κυρίως σε θέσεις διοικητικών στελεχών, κατά το έτος 2008, είναι πολύ μικρά και πιστοποιούν τον κάθετο διαχωρισμό των δύο φύλων (Πίνακας 5).

Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση

Διευθυντές/-ντριες Εκπαίδευσης

Προϊστάμενοι/-ες Γραφείων Εκπαίδευσης

Σχολικοί/-ες Σύμβουλοι Δ/θμιας Εκπ/σης

Άνδρες 53 143 212

Γυναίκες 5 30 166

Σύνολο 58 173 378

Πηγή: Υπ. Παιδείας

Πίνακας 5: Κατά φύλο κατανομή Διευθυντών/-τριών Εκπαίδευσης, Προϊσταμένων Γραφείων Εκπαίδευσης και Σχολικών Συμβούλων σε όλη την Ελλάδα, Διδακτικό έτος 2007-08

2. Βοσνιάδου, Σ., Δενδρινού, Β. & Βαϊου, Λ. (2004). Συμπεράσματα από το συνέδριο με θέμα: Η θέση των γυναικών στην ακαδημαϊκή κοινότητα και οι πολιτικές φύλου στα Πανεπιστήμια. Αθήνα: Π.Μ.Σ. ΘΕ.ΦΥΛ.ΙΣ.

Συσχετίζοντας, επομένως, τα ποσοστά απασχόλησης στη διοικητική ιεραρχία, με τα αποτελέσματα των ερευνών που χαρακτηρίζουν το επάγγελμα του εκπαιδευτικού «θηλυκοκρατούμενο», παρατηρείται μια αναντιστοιχία. Με λίγα λόγια, η ύπαρξη μεγάλου ποσοστού γυναικών στην εκπαίδευση δεν συνεπάγεται και την αντίστοιχη εξέλιξη των γυναικών στη διοίκηση του συγκεκριμένου χώρου.

Ευρώπη

Το φαινόμενο της μειωμένης εκπροσώπησης των γυναικών εκπαιδευτικών στη διοικητική ιεραρχία δεν παρατηρείται μόνο στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη. Οι άνδρες αποτελούν την πλειοψηφία μεταξύ των Διευθυντών των σχολείων της Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης σύμφωνα με τα στατιστικά δεδομένα του ΟΟΣΑ, της EUROSTAT και του δικτύου Ευρυδίκη (2013). Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία οι γυναίκες υπερεκπροσωπούνται ως Διευθύντριες σχολείων μόνο στο επίπεδο της Πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Πράγματι, στην Πολωνία, στην Βουλγαρία, στην Αυστρία, στη Σλοβακία, στο Ηνωμένο Βασίλειο και στην Ισλανδία ποσοστό 75% ή ακόμα και μεγαλύτερο των Διευθυντών σχολικών μονάδων Πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης είναι γυναίκες. Το ποσοστό όμως αυτό μειώνεται δραστικά σε επίπεδο Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Σε πολλές χώρες για τα σχολεία κατώτερης Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης το ποσοστό είναι κάτω του 50% . Άρα το ποσοστό συμμετοχής των γυναικών σε θέσεις διοίκησης των σχολείων είναι συνάρτηση του επιπέδου εκπαίδευσης (Γράφημα 7).

Γράφημα 7: Ποσοστό γυναικών διευθυντών σχολείων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (ISCED 1,2 και 3), δημόσιος και ιδιωτικός τομέας, 2010

Το γενικό συμπέρασμα που προκύπτει από την αξιοποίηση των ερευνών και των στατιστικών δεδομένων είναι η κάθετη διάκριση που υφίστανται στην εκπροσώπηση των γυναικών σε θέσεις ευθύνης στη διοίκηση της εκπαίδευσης. Η κάθετη διάκριση αναφέρεται στο γεγονός ότι οι γυναίκες εμποδίζονται από μια «γυάλινη οροφή» που

τις επιβραδύνει ή δεν τις οδηγεί στην διεκδίκηση και στην κατάληψη ανώτερων και ανώτατων θέσεων στην εκπαιδευτική διοίκηση.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

3.1. Το φαινόμενο της «γυάλινης οροφής»

Τι είναι η γυάλινη οροφή

O μεταφορικός όρος «γυάλινη οροφή» (glass ceiling) χρησιμοποιείται από τα μέσα περίπου της δεκαετίας του 80. Ειδικότερα, το 1986 οι δημοσιογράφοι Hymowitz και Schellhardt της εφημερίδας Wall Street Journal χρησιμοποίησαν τον όρο γυάλινη οροφή με σκοπό να περιγράψουν τα τεχνητά ή τα αόρατα εμπόδια (βασισμένα σε απόψεις και προκαταλήψεις) που επιβραδύνουν ή σταματούν την επαγγελματική ανέλιξη των γυναικών. Έκτοτε ο όρος έχει χρησιμοποιηθεί αρκετά από τους κοινωνικούς επιστήμονες.

Ένας περιεκτικός ορισμός δόθηκε από τους Albrecht και συνεργάτες (2003), σύμφωνα με τους οποίους η γυάλινη οροφή αναφέρεται σε μία διαδικασία όπου γυναίκες με κατάλληλα προσόντα δεν μπορούν να ανελιχθούν σε ανώτερες θέσεις λόγω της άμεσης ή έμμεσης διάκρισης και/ή λόγω πολιτιστικών ή οργανωτικών εμποδίων στους εργασιακούς χώρους. Ενώ μπορούν να δουν τις ανώτερες και ανώτατες διοικητικές θέσεις μέσω της «γυάλινης οροφής» που βρίσκεται από πάνω τους δεν έχουν τη δυνατότητα πρόσβασης σε αυτές (Albrecht, Björklund & Vroman, 2003).

Η κοινή παραδοχή είναι ότι η υποεκπροσώπηση των γυναικών στα ανώτατα ιεραρχικά κλιμάκια δεν είναι αποτέλεσμα προσωπικής επιλογής ή αποτυχίας εκ μέρους των γυναικών να χειριστούν τα καθήκοντα μιας υψηλόβαθμης θέσης αλλά αποτέλεσμα κοινωνικών και διαρθρωτικών φραγμών. Πρόκειται για αόρατα, τεχνητά εμπόδια που δημιουργούνται από αρνητικά στερεότυπα και κοινωνικές προκαταλήψεις και εμποδίζουν την εξέλιξη των γυναικών πέρα από κάποιο σημείο περιορίζοντάς τις στα χαμηλότερα και μεσαία διοικητικά επίπεδα.

3.2. Τα αίτια της υποαντιπροσώπευσης των γυναικών και τα εμπόδια που συναντούν στην επαγγελματική τους εξέλιξη

Στα πλαίσια της παρούσας ερευνητικής μελέτης και εφόσον ασχολούμαστε με την Δευτεροβάθμια εκπαίδευση, οι γυναίκες εκπαιδευτικοί της συγκεκριμένης βαθμίδας εκπαίδευσης φαίνεται να αντιμετωπίζουν το φαινόμενο της γυάλινης οροφής στην προσπάθειά τους να αναλάβουν διευθυντικές θέσεις στο σχολείο όπου εργάζονται. Στην εκπαιδευτική κοινότητα υπάρχουν αρκετές γυναίκες οι οποίες διαθέτουν τα κατάλληλα προσόντα και την απαιτούμενη προϋπηρεσία για να διεκδικήσουν και να αναλάβουν ανώτερες ιεραρχικά θέσεις. Ωστόσο η χαμηλή εκπροσώπησή τους υποδηλώνει ότι η εξέλιξή τους εμποδίζεται από μία «γυάλινη οροφή».

Σύμφωνα με τις Δεληγιάννη και Ζιώγου (1993), η εν λόγω αόρατη οροφή σχηματίζεται από τις διαφοροποιήσεις ως προς τις ευθύνες των γυναικών για την οικογένεια/νοικοκυριό και την επαγγελματική τους εξέλιξη καθώς και από την προθυμία τους να αναλάβουν μία ανώτερη θέση, η οποία ενδεχομένως τις επιφορτίζει με περισσότερες ευθύνες.

Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τις Χατζηπαναγιώτου, Μαραγκουδάκη, Βουρτσάκη, οι περισσότεροι λόγοι συγκλίνουν στη σύγκρουση των επαγγελματικών με τις οικογενειακές υποχρεώσεις των γυναικών , στην κοινωνικοποίηση των γυναικών που εσωτερικεύουν την κατωτερότητά τους, στην προτίμηση τους για το διδακτικό έργο, στο γραφειοκρατικό χαρακτήρα του εκπαιδευτικού συστήματος, στον κυβερνητικό παρεμβατισμό στην επιλογή διευθυντών και σε κριτήρια επιλογής που οι γυναίκες μπορεί να μην πληρούν. Να αναφερθεί, επίσης, η μειωμένη συμμετοχή τους στα συνδικαλιστικά όργανα (Λαπαθιώτη, 1991, Σιάνου, Ε., 1997, Σιάνου, Φ., 1998).

Με βάση τα στατιστικά στοιχεία του ΥΠ.Ε.Π.Θ. που παραθέτει η Μαραγκουδάκη κατά τα έτη 1974-97, υποστηρίζει ότι δεν πρόκειται απλά για υπό- αντιπροσώπευση των γυναικών στις θέσεις υψηλής ευθύνης αλλά για αποκλεισμό, τη στιγμή που οι γυναίκες εκπαιδευτικοί έχουν υψηλά ποσοστά αντιπροσώπευσης στον κλάδο των εκπαιδευτικών της πρωτοβάθμιας και γενικά στις διάφορες βαθμίδες της εκπαίδευσης. Η Μαραγκουδάκη επισημαίνει ότι σύμφωνα με σχετικές μελέτες (Ανδρέου) το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα είναι συγκεντρωτικό και γραφειοκρατικό, όμως δίνει περιθώρια στους κατόχους θέσεων ευθύνης απόκτησης κύρους, γοήτρου και εξουσίας συγκριτικά με τους/ τις εκπαιδευτικούς της τάξης ώστε να αποτελέσει πόλο έλξης των γυναικών που κατέχουν τα απαραίτητα τυπικά προσόντα για τη διεκδίκηση και την εξασφάλιση διοικητικών θέσεων.

Τα αίτια του φαινομένου της χαμηλής εκπροσώπησης των γυναικών στην εκπαιδευτική διοίκηση δεν έχουν διερευνηθεί επαρκώς στη χώρα μας, όπως σημειώνει η Κλαδούχου (2005). Η ερευνήτρια παρατηρεί ότι το γυναικείο φύλο αναπαρίσταται από τους εκπαιδευτικούς στο σύνολό τους με συντηρητικά χρώματα και εγείρει χαμηλές προσδοκίες. Άλλωστε η ίδια δομή και η οργάνωση του εκπαιδευτικού συστήματος με την άνιση κατανομή των θέσεων εργασίας και εξουσίας συμβάλλει στην αναπαραγωγή της ανισότητας μεταξύ των φύλων (πλεονασμός γυναικών, κυριαρχία ανδρών στις θέσεις εξουσίας).

Γεγονός πάντως είναι ότι εκτός από τις κοινωνικές προεκτάσεις που έχει αυτός ο αποκλεισμός των γυναικών από τις ηγετικές θέσεις και τις θέσεις ευθύνης, συνιστά ένα ζήτημα με πολλές προεκτάσεις και αποδέκτες. Αφορά τις γυναίκες εκπαιδευτικούς που αποκλείονται από τα κέντρα λήψης αποφάσεων στον επαγγελματικό τους χώρο αλλά και στερούνται τη δυνατότητα να στηρίξουν και να ενθαρρύνουν και άλλες γυναίκες εκπαιδευτικούς να διεκδικήσουν θέσεις ευθύνης. Το πιο βασικό όμως είναι, κατά τη Μαραγκουδάκη ότι οι γυναίκες εκπαιδευτικοί εργάζονται κάτω από την ανδρική εξουσία και τον έλεγχο. Ακόμα αφορά και τους

μαθητές/-τριες οι μαθητές, αφού η απουσία των γυναικών από θέσεις εξουσίας μπορεί να εκλαμβάνεται ως φυσική και να αναπαράγει έμφυλα κατεστημένα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Συμπεράσματα- Προτάσεις

Παρά τα βήματα προόδου που έχουν κάνει οι σύγχρονες κοινωνίες σε θέματα ισότητας, οι έμφυλες διακρίσεις εξακολουθούν να είναι παρούσες. Η συγκεκριμένη ερευνητική εργασία επιχείρησε να αποδείξει ότι παρά τη μεγάλη συμμετοχή των γυναικών εκπαιδευτικών στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση, λίγες είναι οι γυναίκες που ανέρχονται σε διοικητικές θέσεις εξουσίας και εξελίσσονται στην εκπαιδευτική ιεραρχία. Το πρόβλημα της γυάλινης οροφής δεν αφορά μόνο στην ελληνική πραγματικότητα αλλά χαρακτηρίζει και τον ευρωπαϊκό χώρο της εκπαιδευτικής διοίκησης. Οι οικογενειακές και κοινωνικές συνθήκες φαίνεται να δρουν περιοριστικά στην απόκτηση μιας ισότιμης θέσης στην ιεραρχία της εκπαίδευσης. Η υποτιμημένη θέση της γυναίκας θεωρείται κοινωνική κατασκευή που εσωτερικεύεται από τις γυναίκες και ενθαρρύνει τη χαμηλή αντιπροσώπευσή τους στην εκπαιδευτική διοίκηση (Μαραγκουδάκη, 2003). Μπορεί οι κοινωνικοί κανόνες να φτιάχτηκαν από άνδρες, όμως υιοθετήθηκαν και από τις γυναίκες. Εξωτερικά εμπόδια από την άλλη, αποτελούν οι οικογενειακές υποχρεώσεις των γυναικών, η έλλειψη χρόνου λόγω οικογενειακών υποχρεώσεων, ο φόβος της αποτυχίας, το ανδροκρατούμενο περιβάλλον εργασίας που δεν εμπιστεύεται τις γυναίκες, η αδυναμία των γυναικών να ανταποκριθούν στις πιέσεις του περιβάλλοντος, αλλά και η μεροληψία σε βάρος τους από τα συμβούλια επιλογής που απαρτίζονται κυρίως από άνδρες όπως και η ελλιπής δικτύωσή τους από τα κέντρα λήψης αποφάσεων. Τα πιο πάνω εμπόδια αποτρέπουν τις προσοντούχες γυναίκες εκπαιδευτικούς να διεκδικήσουν και να αποκτήσουν θέσεις εξουσίας στην εκπαιδευτική ηγεσία με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό τους και το φαινόμενο της γυάλινης οροφής.

Το φαινόμενο γίνεται ακόμα πιο ανησυχητικό αν λάβουμε υπόψη μας ότι ο αριθμός των νεοεισερχόμενων εκπαιδευτικών στην ευρωπαϊκή αγορά φαίνεται ότι είναι μικρότερος από τον αριθμό των συνταξιοδοτουμένων άρα η ανάγκη για καλύτερη χρήση του ανθρώπινου δυναμικού της Ένωσης γίνεται ακόμα μεγαλύτερη. (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2002β, Σταμέλος Γ.- Βασιλόπουλος Α.). Σύμφωνα με έρευνες της Eurydise, 1998 (Σταμέλος Γ.- Βασιλόπουλος Α.) ένα μεγάλο μέρος του γυναικείου πληθυσμού δεν αποκλείεται μόνο από τις θέσεις ευθύνης αλλά μένει και έξω από την ενεργό ζωή, σε μια περίοδο που η ευρωπαϊκή οικονομία οφείλει να εκμεταλλευτεί όλες τις διαθέσιμες πηγές της σε ανθρώπινο κεφάλαιο, ενόψει των βασικών ανταγωνιστών της ΗΠΑ και Ιαπωνίας.

Απαραίτητο θεωρείται να δραστηριοποιηθούν Προγράμματα που αφορούν στην ισότητα των δύο φύλων από το Υπουργείο Παιδείας ώστε να οδηγηθούμε σε προοδευτικότερες αλλαγές. Παράλληλα στηριζόμενοι σε επιστημονικές έρευνες να ενθαρρύνουμε μέτρα που θα επιτρέψουν στη γυναίκα όχι μόνο να συμμετέχει στη διοίκηση αλλά και να επηρεάζει τον προγραμματισμό και στην εκπαιδευτική πολιτική

του τόπου. Σημαντικό κίνητρο θα αποτελούσε η παροχή ουσιαστικών αρμοδιοτήτων άσκησης εκπαιδευτικής πολιτικής σε επίπεδο σχολικής μονάδας. Επίσης η γυναίκα θα πρέπει να ενισχύσει την αυτοπεποίθησή της και να ενδυναμώσει την αυτοεικόνα της. Προγράμματα ανάπτυξης διοικητικών στελεχών για την εκπαίδευση και επιμόρφωσης θα μπορούσαν να συμβάλλουν στην άρση του φόβου της αποτυχίας στη διοίκηση. Άλλωστε η πλειοψηφία των στελεχών της ανδροκρατούμενης διοίκησης της εκπαίδευσης δεν έχει επιμορφωθεί στο γνωστικό αντικείμενο της εκπαιδευτικής διοίκησης (Σαϊτη, & Μιχαλόπουλος, 2005).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ξενόγλωσση

Education at a Glance 2015, OECD Indicators. Το έντυπο διατίθεται στο διαδίκτυο: http://www.oecd.org/edu/education-at-a-glance-19991487.htm σελ. 472. Ανακτήθηκε στις 20/12/2015

European, Commission/EACEA/Eurydice. 2015, The Structure of the European Education Systems 2015/16: Schematic Diagrams, Eurydice Facts and Figures, Luxembourg: Publication Office of the European Union. Ανακτήθηκε στις 20/12/2015.

European, Commission/EACEA/Eurydice, Key Data on Education in Europe 2012, Brussels. Ανακτήθηκε στις 20/12/2015. Το έντυπο διατίθεται επίσης στο διαδίκτυο: http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice

European, Commission/EACEA/Eurydice, Key Data on Education in Europe 2009, Brussels. Το έντυπο διατίθεται επίσης στο διαδίκτυο: http://www.eurydice.org. Ανακτήθηκε στις 20/12/2015.

Fullan, M. (1993). Change Forces: Probing the Depths of Educational Reform. London: Falmer Pess.

Fullan, M. & Hargreaves, A. (1991). What’s Worth Fighting for in Your School? Toronto, Ontario: Ontario Public School Teachers’ Federation.

Teddlie, C. & Reynolds, D. (2001). The International Handbook of School Effectiveness Research. London: Routledge.

Ελληνόγλωσση

Βουρτσάκη, Ε., Χατζηθεοδωρίδου, Μ., Μυλωνά, Π. & Παπαγεωργίου, Κ. (1998). Πλειοψηφία στην τάξη, μειοψηφία στη διοίκηση, Στο Εκπαίδευση και Φύλο: Νέες Τεχνολογίες, Πρακτικά Συνεδρίου, Κ.Ε.Θ.Ι., Θεσσαλονίκη.

Δεληγιάννη, Β. & Ζιώγου, Σ. (1993) (επιμ.). Εκπαίδευση και Φύλο: Ιστορική Διάσταση και Σύγχρονος Προβληματισμός, Θεσσαλονίκη: Βάνιας.

Δημόπουλος Κωνσταντίνος, Διοίκηση Εκπαιδευτικών Μονάδων: Η δομή και τα χαρακτηριστικά του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος, από τις σημειώσεις του μαθήματος, 2015-16, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή, EACEA, Eurydice, 2013. Αριθμοί Κλειδιά για Εκπαιδευτικούς και Διευθυντές Σχολείων στην Ευρώπη. Έκδοση 2013. Έκθεση Ευρυδίκη. Λουξεμβούργο: Γραφείο Δημοσιεύσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το έντυπο διατίθεται επίσης στο διαδίκτυο: http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice Ανακτήθηκε στις 20/12/2015. Ανακτήθηκε στις 20/12/2015.

ΚΑΝΕΠ/ΓΣΕΕ, Τα βασικά μεγέθη της εκπαίδευσης 2014, Η ελληνική τριτοβάθμια εκπαίδευση, Μέρος Β: το εθνικό πλαίσιο αναφοράς (2002-2012). Ανακτήθηκε στις 20/12/2015.

Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας (Κ.Ε.Θ.Ι.). Παρατηρητήριο για την Ισότητα στην Εκπαίδευση (Π.Ι.Ε.) Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ.ΙΙ (4.1.1.ε.), Μελέτη: «Κατά Φύλο Επαγγελματικός Διαχωρισμός (Κάθετος και Οριζόντιος): Διακρίσεις και Ανισότητες κατά των Γυναικών στην Εκπαίδευση», Αθήνα 2008. Ανακτήθηκε στις 20/12/2015.

Κλαδούχου, Ε. (2005). Εκπαίδευση και Φύλο στην Ελλάδα: Σχολιασμένη καταγραφή της βιβλιογραφίας. Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Γυναίκες και Φύλα: Ανθρωπολογικές και Ιστορικές Προσεγγίσεις». Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου.

Μαραγκουδάκη, Ε., Η σύνθεση του διδακτικού προσωπικού και ο καταμερισμός εργασίας με βάση τον παράγοντα φύλο στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση κατά το χρονικό διάστημα 1974-1997. Δωδώνη, Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Φ.Π.Ψ., Ιωάννινα, 2001. Ανακτήθηκε στις 20/12/2015.

Μεϊντάση Αθανασία, Η επαγγελματική ανάπτυξη των γυναικών ως παράγοντας για την αντιπροσώπευσή τους στη διοίκηση της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. (Διπλωματική Χαροκοπείου Πανεπιστημίου, 2011).

Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Η ποιότητα στην εκπαίδευση: Έρευνα για την αξιολόγηση ποιοτικών χαρακτηριστικών του συστήματος πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, Αθήνα 2008. Ανακτήθηκε στις 20/12/2015.

Παπαναούμ, Ζ. (1995) Η διεύθυνση σχολείου: Θεωρητική ανάλυση και εμπειρική διερεύνηση. Θεσσαλονίκη, Αφοί Κυρακίδη.

Πυθαγόρας ΙΙ.- Φύλο. ΥΠ.1 Σταδιοδρομίες γυναικών στην εκπαίδευση. Κοινωνικοί επικαθορισμοί και προσωπικές στρατηγικές, Εργαστήριο Σπουδών Φύλου, Ιανουάριος 2012.

Σαϊτη, Α. & Μιχαλόπουλος, Α. 2005. Η αναγκαιότητα ανάπτυξης διοικητικών στελεχών της εκπαίδευσης: Η περίπτωση των υποδιευθυντών σχολικών μονάδων . Επιστήμες της Αγωγής, 4, 43-56.

Σταμέλος, Γ., Βασιλόπουλος Α., Ευρωπαϊκή Εκπαιδευτική Πολιτική. Συγκρότηση, Θεματολογία, Μεθοδολογία υλοποίησης, Επιδράσεις στην ελληνική εκπαίδευση και κατάρτιση, Νοέμβριος 2004, Αθήνα: ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ.

Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων, http://www.minedu.gov.gr

Υπουργική Απόφαση Φ.353.1/6/32251/Δ1/06-03-2014/ΥΠΑΙΘ ΦΕΚ1340/2002: Καθορισμός Αρμοδιοτήτων και Καθηκόντων Διευθυντών, Υποδιευθυντών, Συλλόγου Διδασκόντων , 16/10/2002. Ανακτήθηκε στις 20/12/2015.