Geoff Eley: Σφυρηλατώντας τη Δημοκρατία - Ά τόμος, Μέρος...

Περιεχόμενα

Τόμος πρώτος: 1850-1923

Προλογικό σημείωμα – Σπύρος Μαρκέτος 17Πρόλογος 31Κατάλογος συντομογραφιών 45

Εισαγωγή: Η δημοκρατία στην Ευρώπη 53Ο σοσιαλισμός και η Αριστερά 57Πού βαδίζει η Αριστερά σήμερα; 61

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΣΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ:

Προετοιμάζοντας το μέλλον 67

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ: Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ, Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ Ο ΛΑΟΣ 73Δημοκρατία και κοινωνία: Οράματα του δίκαιου κόσμου 74Η δημοκρατία αποκτά κοινωνικό περιεχόμενο 78Ο έμφυλος ορίζοντας της δημοκρατίας 80Το κόμμα και ο λαός 83Σοσιαλισμός: Ουτοπικός και δημοκρατικός 87Προς τη δεκαετία του 1860 92

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Ο ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ: ΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΑ ΘΕΜΕΛΙΑ 95Ποιοι ήταν πραγματικά ο Μαρξ και ο Ένγκελς; 96Η κληρονομιά του Μαρξ και του Ένγκελς 102Η εξάπλωση του μαρξισμού 107

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ 115Ένας νέος βιομηχανικός κόσμος 116 9

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·9

Φύλο, ειδίκευση και σοσιαλισμός 121Η πολιτική της συγκρότησης της εργατικής τάξης 128Συμπέρασμα 134

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΡΟΧΩΡΕΙ 137H γεωγραφία του σοσιαλισμού 139Σοσιαλισμός, κοινοβουλευτική διακυβέρνηση και δικαίωμα ψήφου 143Ο συνδικαλισμός 148Τα εργατικά κινήματα εξαπλώνονται 155Σοσιαλισμός, εθνική πολιτική και καθημερινή ζωή 163Συμπέρασμα 168

ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑ AΠO ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ: ΤΑ ΑΛΛΑ ΜΕΤΩΠΑ

ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ 171Η Δεύτερη Διεθνής και οι διαιρέσεις της 172Λαϊκιστές, αναρχικοί και αναρχοσυνδικαλιστές 183Φεμινίστριες, σοσιαλιστές και απελευθέρωση των γυναικών 192Συμπέρασμα 205

ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΙΝΑΙ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΑΙΩΝΙΟΣ;

Η δύναμη του σοσιαλισμού [...] 208[...] και τα όριά της 210Η κουλτούρα του σοσιαλισμού: Περιμένοντας το μέλλον 213Οδεύοντας προς κρίση; 216

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, 1914-1923 223

ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΟ ΡΗΓΜΑΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ: ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΔΟΜΗΣΗ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ,

1914-1917 229Η κρίση της Δεύτερης Διεθνούς 231Η Αριστερά ανασυντάσσεται 234

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

10

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·10

Η ριζοσπαστικοποίηση των εργατών 240Η δυσαρέσκεια εξαπλώνεται 247

ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 254Δυαδική εξουσία: Η δυναμική της ριζοσπαστικοποίησης 255Οι μενσεβίκοι το 1917: Η επανάσταση σύμφωνα με τα βιβλία 259Μπολσεβικισμός: Κάνοντας επανάσταση 263Από τη δυαδική εξουσία στη δικτατορία του προλεταριάτου 270

ΕΝΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΣΠΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΚΑΛΟΥΠΙ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ: Ο ΑΡΙΣΤΕΡΟΣ

ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ, 1917-1923 273Η γεωγραφία της επανάστασης 275Το φάσμα της επαναστατικής εμπειρίας 278Ο συμβουλιακός κομμουνισμός και η εξέγερση των απλών αγωνιστών 284

ΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΙΤΑΛΙΑ: ΔΥΟ ΧΩΡΙΣΤΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ 292Γερμανία, 1918-1923: Η σοσιαλδημοκρατία 292Ιταλία: Ο θρίαμβος της αντεπανάστασης 298Τα διλήμματα της επανάστασης: Κοινοβούλια, εργοστάσια

και οδοφράγματα 303

ΕΝΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΝΕΑ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ: Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΩΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΩΝ

ΚΟΜΜΑΤΩΝ 307Οι διαιρέσεις του διεθνούς σοσιαλισμού 308Στήνοντας την Kομμουνιστική Διεθνή 311Ποιος κομμουνισμός; 316

ΔΩΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ: ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΑ 319Πολίτισσες, μητέρες και καταναλώτριες 319Γυναίκες και κομμουνισμός 323Σοσιαλδημοκρατία και έμφυλη πολιτειότητα 329Ο φεμινισμός στη διάρκεια του Μεσοπολέμου 334Η απελευθέρωση και οι δυστυχίες της 338 11

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·11

ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΖΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ: Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ 343Φέρνοντας την τέχνη στη ζωή 344Γκρεμίζοντας το παλιό, χτίζοντας το νέο: Πολιτισμική επανάσταση

στη Ρωσία; 346Αριστερά και διανοούμενοι 351Σοσιαλιστική και μαζική κουλτούρα 357Μαζική ψυχαγωγία, πολιτική και αναψυχή 364Συμπέρασμα: Σοσιαλιστική κουλτούρα εναντίον μαζικής κουλτούρας 367

ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΙΕΥΡΥΝΟΝΤΑΣ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΜΙΑ ΕΥΡΩΠΗ

ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΩΝ: Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΕΡΟΣ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ 370Το νόημα του Οκτώβρη: Μπολσεβικισμός και εθνική επανάσταση 374Σοσιαλδημοκρατία και κομμουνισμός: Οικογενειακοί καβγάδες 377

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 383ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ i

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΡΩΝ iΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ixΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ xviiΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ, ΘΕΣΜΩΝ ΚΑΙ ΦΟΡΕΩΝ xxii


12

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·12

Περιεχόμενα

Τόμος δεύτερος: 1923-2000

Κατάλογος συντομογραφιών 435

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ Η ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Ο «ΠΟΛΕΜΟΣ ΘΕΣΕΩΝ» 443

ΔΕΚΑΤΟ ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΕΙΤΑΙ: ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΑΝΑΒΑΛΛΕΤΑΙ 449Επιστρέφοντας στα νοήματα της επανάστασης 450Η «συνταγματοποίηση» της σοσιαλδημοκρατίας 454Κορπορατισμός και κοινοβουλευτισμός 458Τύποι σταθεροποίησης 462

ΔΕΚΑΤΟ ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΣΤΑΛΙΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ: Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

ΣΕ ΜΙΑ ΜΟΝΟ ΧΩΡΑ 468Από την μπολσεβικοποίηση στην Τρίτη Περίοδο, 1923-1928 469Πλάθοντας την κομμουνιστική παράδοση 474Εθνικοί κομμουνισμοί; 477Ο δυτικός μαρξισμός 480

ΔΕΚΑΤΟ ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Ο ΦΑΣΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΛΑΪΚΟ ΜΕΤΩΠΟ: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΟΠΙΣΘΟΧΩΡΗΣΗΣ,

1930-1938 485Σφυρηλατώντας το Λαϊκό Μέτωπο 487Η κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου στη Γαλλία 495Η ώρα της κρίσης στην Ισπανία 500Αποτυχία και ήττα 506

13

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·13

ΔΕΚΑΤΟ ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΛΑΟΥ ΚΑΙ ΛΑΪΚΗ ΕΙΡΗΝΗ: ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΩΝΤΑΣ

ΤΟ ΕΘΝΟΣ, 1939-1947 510Το γερμανοσοβιετικό Σύμφωνο: Ο κομμουνισμός στα χαρακώματα 511Ενάντια στο χιτλεροφασισμό: Εθνικοί κομμουνισμοί, εθνικά μέτωπα 518Ορίζοντες της Ευρώπης: Χτίζοντας έναν καλύτερο κόσμο 524Ο ιταλικός κομμουνισμός και οι φραγμοί της αλλαγής 530Ριζοσπαστική δημοκρατία και Τρίτοι Δρόμοι 535

ΔΕΚΑΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΚΛΕΙΣΙΜΟ: Ο ΣΤΑΛΙΝΙΣΜΟΣ, ΤΟ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ

ΚΑΙ Ο ΨΥΧΡΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ, 1945-1956 542Εξασφαλίζοντας τη δημοκρατία για τον καπιταλισμό 545Οι προοπτικές της δημοκρατίας στην Ανατολική Ευρώπη 549Η σταλινοποίηση των λαϊκών δημοκρατιών 554Δυτικοευρωπαϊκά μοντέλα μεταρρύθμισης 560Η μεταπολεμική σοσιαλδημοκρατία 564Ο κορπορατισμός 567Οι γυναίκες στη θέση τους (και οι άντρες στη δική τους) 574Ανάμεσα στο προσωπικό και το πολιτικό 583

ΕΙΚΟΣΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

1956 586H αποσταλινοποίηση και το 20ό Συνέδριο 587Η κρίση του κομμουνισμού 591Δυτικά του Σουέζ 594

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΔΕΝ ΕΡΧΕΤΑΙ 597

ΕΙΚΟΣΤΟ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

1968: ΚΑΙ ΟΜΩΣ ΚΙΝΕΙΤΑΙ 602Αφήνοντας πίσω το φυσιολογικό 603Ο παρισινός Μάης 606Επιστρέφοντας στην ομαλότητα 614Η πολιτική τον καιρό της επιθυμίας 615Καταναλωτικός καπιταλισμός, χάσμα των γενεών και πολιτική

της κουλτούρας 620


14

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·14

Η Άνοιξη της Πράγας: «Ο σοσιαλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο» 625Ο κομμουνισμός και η Αριστερά 630Παράθυρο στο μέλλον; 635

ΕΙΚΟΣΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Ο ΦΕΜΙΝΙΣΜΟΣ: Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΞΑΝΑΒΡΙΣΚΕΙ ΤΟ ΦΥΛΟ 638Δημιουργώντας κινήματα: Το δεύτερο κύμα του φεμινισμού 639Γυναικεία απελευθέρωση και νέα πολιτική 645Από τη γυναικεία απελευθέρωση στο φεμινισμό 652Το γυναικείο κίνημα και η Αριστερά 657Συμπέρασμα 661

ΕΙΚΟΣΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΤΑΞΗ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 665Η εργατική τάξη σε παρακμή; 666Τα συνδικάτα και η κρίση του κορπορατισμού 670Θατσερισμός, «επιχειρηματικός συνδικαλισμός» και διπλή

αγορά εργασίας 674Προοδευτισμός και δημόσιος τομέας 677Το ποτάμι πίσω δεν γυρνά 680Η εργατική τάξη διαλύεται 685Ο ταξικός δεσμός χαλαρώνει 688Αντίο στην εργατική τάξη; 693

ΕΙΚΟΣΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, ΝΕΟΙ ΚΑΙΡΟΙ: ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΩΝΤΑΣ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

ΚΑΙ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 696Το τέλος της μεταπολεμικής οικονομικής άνθησης 697Ο ευρωκομμουνισμός, 1968-1980: Ένας πόλεμος θέσεων 700Δυτική Γερμανία: Από την APΟ στους Πράσινους 713Ισπανία: Σοσιαλισμός χωρίς τους εργάτες 722

ΕΙΚΟΣΤΟ ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Ο ΓΚΟΡΜΠΑΤΣΟΦ, ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΥ

ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ 1989 731Αλληλεγγύη: Δημοκρατία και εξέγερση της εργατικής τάξης

στην Πολωνία 734Γκορμπατσόφ 742 15

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·15

Μετακομμουνισμός: Οι επαναστάσεις του 1989 751Η Αριστερά ορθή 756Στήνοντας την αγορά 761Τερματισμοί και αφετηρίες 768

ΕΙΚΟΣΤΟ ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΝΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΔΡΟΜΟΥ 771Αυτόνομοι και εναλλακτική σκηνή 774Κόμματα και κινήματα: Δύο διαφορετικοί πολιτικοί χώροι 775Οι Εργατικοί κλίνουν επ’αριστερά 778Μια Αριστερά για το μέλλον; 781Δύο Αριστερές: Κοινοβούλιο και λαός 786

ΕΙΚΟΣΤΟ ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΕΡΙΘΩΡΙΑ: ΠΑΡΑΚΜΗ Ή ΑΝΑΝΕΩΣΗ; 790Η νέα πολιτική της ταυτότητας 792Η πολιτική του «Κάν’το μόνος σου» 798Ο σοσιαλισμός σε νεοφιλελεύθερους καιρούς 806Ανοικοδομώντας την Αριστερά: Σοσιαλισμός με κάθε ψευδώνυμο 809Συμπέρασμα 819

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: ΤΕΡΜΑΤΙΣΜΟΙ 822Αφετηρίες 832Αναμνήσεις από το μέλλον 836

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 841ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 889ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 985

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΡΩΝ 985ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ 993ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ 1001ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ, ΘΕΣΜΩΝ ΚΑΙ ΦΟΡΕΩΝ 1006


16

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·16

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

ΕΝΑΣ ΣΠΟΥΔΑΙΟΣ ΑΡΙΣΤΕΡΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ, που το έργο του παρεμπιπτόντως ανα-φέρεται και σε αυτό εδώ το βιβλίο, ήρθε να μιλήσει φέτος την άνοιξη στη Θεσ-

σαλονίκη. Απτόητος από την αμφίβολης καθαριότητας αίθουσα και τις άλλες μικρέςβαρβαρότητες που έχουν γίνει σήμα κατατεθέν του υποχρηματοδοτούμενου ελληνι-κού πανεπιστημίου –φωτισμός νέον, κακή ακουστική, γυμνοί τοίχοι, πλαστικά καθί-σματα–, ο Γκέοργκ Ίγκερς παρουσίασε σε πολύ προσωπικό τόνο, μαζί με τη γυναίκατου Βίλμα, επίσης γνωστή ιστορικό, περασμένα τα ογδόντα και οι δυο τους, την πε-ρασμένη τους ζωή. Η στράτευσή τους στην Αριστερά ήταν ένα κεντρικό νήμα τηςαφήγησής τους: μεγάλωμα στην Κεντρική Ευρώπη στη σκιά του φασισμού και φυγήπαραμονές του πολέμου στις ΗΠΑ· αδιάκοπη και μαχητική πολιτική δράση εκεί, στοκίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα και στον επαγγελματικό τους χώρο· διδασκαλίαγια πολλά χρόνια όχι σε πανεπιστήμια της ελίτ αλλά σε κολέγια μαύρων χαμένα στοναμερικανικό Νότο· νέα δραπέτευση –από το μακαρθισμό αυτή τη φορά– κι εγκατά-σταση, πάνω στην πιο ζοφερή καμπή του Ψυχρού Πολέμου, στη Γερμανία· διάλογοςμε τους Ανατολικοευρωπαίους ιστορικούς χωρίς όμως υποταγή στον κυρίαρχο στα-λινισμό· ανάπτυξη ενός κοινωνικά ευαίσθητου και πολιτικά ενήμερου ιστοριογραφι-κού λόγου· απερίφραστη κριτική στην απάνθρωπη μεταχείριση των Παλαιστινίωναπό το Ισραήλ· με λίγα λόγια, δυο ανυπότακτες και στρατευμένες ζωές, παρόμοιεςμ’αυτές που περιγράφει ο Ίλι στις τελευταίες σελίδες τούτου εδώ του βιβλίου.

Το φυσιολογικό θα ήταν η πολιτική διάσταση της ζωής των θαλερών αυτών ηλι-κιωμένων να θιγεί στη συζήτηση που ακολούθησε, πόσο μάλλον που το ακροατή-ριο, στη συντριπτική του πλειονότητα, επίσης αυτοτοποθετούνταν στην Αριστερά.Αναπάντεχα, τίποτε τέτοιο δεν έγινε. Ένα βαθύ χάσμα χώριζε την αριστερή στρά-τευση και τα πάθη αυτών των παλιότερης κοπής ιστορικών απ’ οτιδήποτε σήμαινεγια τους νεότερους το να είσαι αριστερός, χάσμα ολοφάνερο στις επιλογές ζωήςτων μεν και των δε, όσο και στις ερωτήσεις που ακούστηκαν – που περιλάμβαναναπό σοβαροφανείς προσπάθειες να μπουν οι περιπέτειες των Ίγκερς στο μικροσκό-πιο επιστημονικών κατηγοριών έως σκαιές εγκλήσεις εναντίον τους για ανεπαρκήεθνική συνείδηση («Εσείς τι εθνικότητας είστε;»).

Άλλο τόσο εύγλωττες ήταν οι σιωπές του κοινού εκείνης της βραδιάς, τόσο στηδημόσια συζήτηση όσο και, ακόμη χειρότερα, στην ταβέρνα που ακολούθησε. Πώς 17

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·17

ενσωμάτωσαν οι Ίγκερς τον κοινωνικό τους ριζοσπαστισμό στη μελέτη του ιστορι-κού λόγου; Πώς άγγιξε το έργο τους η εποχή τους, και πώς οι ίδιοι την άλλαξαν γρά-φοντας, διδάσκοντας ή παλεύοντας; Πώς σύνδεσαν την επιστημονική τους δραστη-ριότητα με την πολιτική τους στράτευση σε δύσκολους καιρούς; Ποια διλήμματαγέννησε η στράτευση αυτή, για παράδειγμα το 1956 ή το 1968; Τι σκέφτονταν, μετάαπ’όλα όσα είδαν τα μάτια τους, για τον θαυμαστό κόσμο όπου έχουμε εμείς τη χα-ρά να ζούμε σήμερα; Τέτοια ζητήματα λίγο απασχόλησαν όσους και όσες πήραν τολόγο. Πράγμα που δεν θα ξένιζε βέβαια σε καμιά συγκέντρωση συνοροφυλάκων –αλλά για ένα ακροατήριο κυρίως ιστορικών και αριστερών ήταν κάπως δυσεξήγητοτο ν’αδιαφορεί για όλα αυτά και να χωνεύει ατάραχο ερωτήσεις του τύπου «εσείς τιεθνικότητας είστε».

Όλοι ξέρουμε ωστόσο πως στην πραγματικότητα, δυστυχώς, η σκηνή δεν ήτανκαι τόσο παράδοξη. Για λόγους που εξηγούνται στο τελευταίο μέρος τούτου εδώ τουβιβλίου, ευαισθησίες αντίθετες από εκείνες που κυριαρχούσαν τις προηγούμενες δε-καετίες έχουν εξαπλωθεί μεταξύ των Ευρωπαίων που αυτοχαρακτηρίζονται αριστε-ροί, ιδίως των διανοουμένων. Δεν είναι απλώς ότι η ίδια η έννοια της πολιτικής στρά-τευσης ξεθώριασε, ενώ αντίθετα παραμένει ζωηρή σε άλλους χώρους, και ιδίως με-ταξύ των εθνικιστών και των θρησκευομένων.1 Στην πραγματικότητα, υπάρχει με-γάλη σύγχυση για το τι σημαίνει σήμερα η αριστερή ταυτότητα. Για να φέρουμε έναάλλο παράδειγμα, ανοίγοντας κανείς στην τύχη τις σελίδες επιστημονικών ή καλλι-τεχνικών περιοδικών του χώρου, δυσκολεύεται να συνδέσει τις μέριμνες ή τις επιχει-ρηματολογίες τους με οποιεσδήποτε θα μπορούσαν να είναι οι λειτουργικές αξίεςτης Aριστεράς· ας πούμε, για να σταθούμε στα εύκολα, με ιδέες όπως της ισότητας,της ελευθερίας, της συλλογικότητας ή του ορθού λόγου. Η αντίδραση στον εργατι-σμό και τον οικονομισμό του παλιότερα κυρίαρχου στο χώρο σταλινισμού μοιάζεινα έχει κάνει τη «νέα Αριστερά» αλλεργική στην ταξική ανάλυση και οικονομικάαναλφάβητη –τάσεις που, ειδικά στις μέρες μας, ούτε την τιμούν ούτε τη βοηθούν.Ελάχιστα απασχολεί πολλούς τέως αριστερούς διανοουμένους η αντίσταση στην κα-τάργηση των κοινωνικών κατακτήσεων και την κένωση της δημοκρατίας που επιχει-


18

1. Όπως έδειξε, λόγου χάρη, στη χώρα μας η λυσσαλέα αντίδραση των τελευταίων σε σχολικά εγχειρί-δια ιστορίας που δεν τους άρεσαν, ενώ αντίθετα οι αριστεροί δεν έδειξαν ανάλογη μαχητικότητα απέναντι σεπολύ κατώτερης επιστημονικής ποιότητας στρατευμένα δεξιά εγχειρίδια, που περιστασιακά μάλιστα παρου-σίαζαν με ρόδινα χρώματα τον Χίτλερ (Ιωάννης Κολιόπουλος, Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, Ευάνθης Χα-τζηβασιλείου κ.ά., Ιστορία του νεότερου και του σύγχρονου κόσμου (από το 1815 έως σήμερα), Βιβλίο καθη-γητή, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα 2007).

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·18

ρούν οι ελίτ – ή, για να πούμε το ίδιο πράγμα από διαφορετική σκοπιά, το πώς μπο-ρούν να διασωθούν οι δημοκρατικές επιταγές που συγκρούονται αναπόφευκτα με τηλογική της συσσώρευσης και της συγκέντρωσης του κεφαλαίου.

Βασική αρετή του βιβλίου του Ίλι –μιας ιστορίας της ευρωπαϊκής Αριστεράςπου περιλαμβάνει συνάμα μια ιστορία των τελευταίων εκατόν πενήντα χρόνων απότη σκοπιά της Αριστεράς– είναι ότι βοηθά να διαλυθεί η διανοητική σύγχυση πουτροφοδοτεί σήμερα αυτή την παράλυση και σακατεύει τη φαντασία της Αριστεράς.Είναι μια ιστορία που δεν κρύβει τη θεωρητική και πολιτική της θέση. Το κεντρικότης μοτίβο, η σύνδεση Αριστεράς και δημοκρατίας, δηλώνεται ήδη από τον τίτλο·δεν χρειάζεται εδώ να σχολιαστεί περισσότερο, πέρα από το ότι η δημοκρατία δενταυτίζεται βέβαια με την υποταγή στους κρατικούς θεσμούς, όπως θα ήθελαν οι δή-θεν φιλελεύθεροι και οι συντηρητικοί, αλλά αντίθετα, όπως εύληπτα εξηγεί ο συγ-γραφέας, κατακτήθηκε πρόσφατα και αποσπασματικά, μέσα από αδιάκοπους αγώ-νες και μαζικές κινητοποιήσεις, οι οποίες ανελλιπώς καταγγέλλονταν από τους κυ-ρίαρχους ως βίαιες και αντιδημοκρατικές. Σήμερα περισσότερο παρά ποτέ χρειάζε-ται να προστατέψουμε τη δημοκρατία από τους λίγους και ισχυρούς, όχι από τουςπολλούς και αδύναμους. Κι επίσης βέβαια να τη βαθύνουμε, ν’ αναστρέψουμε τηνπροϊούσα κένωσή της από κάθε ουσιαστικό περιεχόμενο, που επιδιώκουν οι αστι-κές ελίτ με πρόσχημα την παγκοσμιοποίηση.2

Το ριζοσπαστικό αυτό εγχείρημα από πολλές απόψεις διευκολύνεται καθώς ολό-γυρα ο νεοφιλελευθερισμός καταρρέει και διακρίνονται ολοένα και καθαρότερα ταόρια της επιβολής των ΗΠΑ. Όπως το θέτει ο ίδιος ο Ίλι, «σε μια εποχή που οι Ευρω-παίοι πολίτες καλούνται να σκεφτούν τη δημοκρατία με όρους ολοένα και πιο στε-νούς και περιορισμένους, [εμείς πρέπει] αντίθετα να επανασυνδέσουμε τις ιστορίεςτης με τα πολύ ευρύτερα οράματα της λαϊκής συμμετοχής, της ενεργού πολιτειότη-τας και της ριζικής κοινωνικής αλλαγής που ήταν μέχρι τώρα αδιαχώριστα από τιςπιο αποφασιστικές κατακτήσεις της».3 Και όσον αφορά την ίδια την Αριστερά, επεί-

19


2. Μια επίκαιρη, αλλά και κάπως δύσπεπτη, συνολική πρόταση για την προάσπιση της δημοκρατίας,την αντιμετώπιση της χρηματοπιστωτικής κατάρρευσης του καπιταλισμού και της ενεργειακής κρίσης, καιτη δημιουργία μιας βιώσιμης πράσινης οικονομίας, βλ. στο Green New Deal Group, A Green New Deal.Joined-up Policies to Solve the Triple Crunch of the Credit Crisis, Climate Change and High Oil Prices,New Economics Foundation, Λονδίνο 2008. Ίσως τώρα, μετά το τρακάρισμα του νεοφιλελευθερισμού μετην πραγματικότητα, να ήρθε ο καιρός να δούμε πιο σοβαρά και στην Ελλάδα τέτοιες προτάσεις, που για τηνώρα γενικά απουσιάζουν από τη δημόσια συζήτηση.

3. Geoff Eley, «Socialists and the tasks of democracy: a response to Colin Barker», δημοσιευμένο στις 4Απριλίου 2005 στο ηλεκτρονικό περιοδικό International Socialism. A Quarterly Journal of Socialist Theory(στον διαδικτυακό τόπο http://www.isj.org.uk/?id=86 ).

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·19

γει περισσότερο παρά ποτέ να ενσωματώσει ξανά στο σχέδιό της τα ιδανικά, τα επι-τεύγματα και τις ιστορίες της δημοκρατίας.4

Άλλα σημαντικά θέματα του βιβλίου είναι η κινηματική διάσταση της Αριστε-ράς και η ανάγκη της να ξαναγίνει λαϊκή. Ούτε και αυτά χρειάζονται εδώ επεξήγη-ση, καθώς αναπτύσσονται από το συγγραφέα με σαφήνεια και παραστατικότητα,αναδεικνύοντας παράλληλα μια σειρά από προτεραιότητες για τον ευρωπαϊκό ριζο-σπαστισμό. Ένα συμπληρωματικό νήμα όμως που διατρέχει τη σκέψη του Ίλι είναιη καίρια σημασία της στρατηγικής. Όσο απαραίτητα και αν είναι για την Αριστεράτα μαζικά κινήματα, δεν της φτάνουν για να πετύχει τους στόχους της· χρειάζεταιεπίσης καθαρή ανάλυση από την πλευρά των ηγεσιών της και, κυρίως, να μη φοβά-ται τις συγκρούσεις που αναπόφευκτα απαιτούνται για τις ουσιαστικές αλλαγές,εκείνες που στερεώνουν τη δύναμή της στα λαϊκά στρώματα κι εξασθενούν τις ελίτ.Όσες φορές ισχυρά σοσιαλιστικά κόμματα κινήθηκαν προς την ενάντια κατεύθυν-ση, και προσπάθησαν αντίθετα να κατευνάσουν τους αστούς και να εκτονώσουντους οπαδούς τους, τα αποτελέσματα, που τεκμηριώνονται αναλυτικά στις σελίδεςαυτού του βιβλίου, κυμάνθηκαν από κωμικά έως τραγικά.

Η Αριστερά που δεν αλλάζει τα πράγματα όταν αποκτά δύναμη είναι καταδικα-σμένη. Ακόμη και αν της είναι αδύνατο να βελτιώσει άμεσα το βιοτικό επίπεδο τωνπολλών, καθώς συχνά παίρνει την κυβέρνηση σε καιρούς οικονομικής κρίσης,όπως αυτός που έχουμε σήμερα μπροστά μας, μπορεί πάντοτε να επιβάλει θεσμικέςαλλαγές που να δείχνουν πειστικά ότι κυβερνά για το λαό. Πολλά παραδείγματαπου παραθέτει ο Ίλι δείχνουν ότι η Αριστερά αρκετές φορές εξασφάλισε τις ανα-γκαίες οικονομικές θυσίες από τον πολύ κόσμο χωρίς απώλεια της αξιοπιστίας της,επειδή τις αντιστάθμισε με δημοκρατικές κατακτήσεις σε άλλα πεδία. Συχνά όμωςοι αριστερές ηγεσίες παίρνουν έναν άλλο δρόμο που μοιάζει πιο εύκολος χωρίς ναείναι. Επιζητώντας εύσημα καλής διαγωγής από τους πλούσιους –στη διάλεκτότους, προσπαθώντας να καθησυχάσουν τις ‘αγορές’ και ‘να καταλάβουν το χώροτου κέντρου’– πλήττουν τη ριζοσπαστική Αριστερά και τα μαζικά διεκδικητικά κι-νήματα που όμως, στην πραγματικότητα, είναι απαραίτητα και στους πιο μετριοπα-θείς γιατί ακριβώς αυτά, δουλεύοντας ιδέες, διαδίδοντάς τες και ασκώντας κάθε λο-γής εξωθεσμικές πιέσεις, εξασφαλίζουν συναίνεση στις παραχωρήσεις που δίνουνστη θεσμική Αριστερά λόγο και δυνατότητα ύπαρξης. Χωρίς τη λεγόμενη «ΆκραΑριστερά» οι μεταρρυθμιστές παθαίνουν αφλογιστία ώσπου εντέλει μετατρέπο-


20 4. Στο ίδιο.

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·20

νται, είτε το νιώθουν είτε όχι, σε υποχείρια των ‘αγορών’, που τους χρησιμοποιούνώσπου ν’ αποκινητοποιήσουν τα λαϊκά στρώματα για να τους εκπαραθυρώσουνστη συνέχεια. Οι ευρωπαϊκές χώρες παρακολούθησαν πρόσφατα αρκετές τέτοιεςιστορίες, με πιο χαρακτηριστικό τον τραγέλαφο της κυβέρνησης Πρόντι στην Ιτα-λία, αυτής που αποφάσισε να θυσιάσει τους οπαδούς της για να σώσει την οικονο-μία, μόνο και μόνο για να συντριβεί έπειτα από τον Μπερλουσκόνι και τους νεοφα-σίστες συμμάχους του που ενθυλάκωσαν τη δυσαρεστημένη λαϊκή ψήφο. Και στηχώρα μας άλλωστε, όλοι το ξέρουμε, η πολιτική Σημίτη είχε από πολλές απόψειςανάλογα αποτελέσματα.5

Πέρα απ’όλα αυτά όμως, μας θυμίζει ο Ίλι, επείγει να ξαναβρεθεί ένα συνεκτικόκαι περιεκτικό πολιτικό όραμα ικανό να γεφυρώσει το ρήγμα μεταξύ της «παλιάς»και της «νέας» Αριστεράς που έγινε πηγή πολιτικής αδυναμίας μετά το 1968. Πα-ράλληλα πρέπει η πολιτικά προσανατολισμένη Αριστερά, η οποία μάλλον φθίνει, ναπροσεγγίσει μια άλλη Αριστερά, ζωντανή, που εστιάζει σε ζητήματα κουλτούραςκαι δεν έχει σαφή πολιτικό λόγο, μολονότι ίσως ευνοεί μακροπρόθεσμα την επικρά-τηση θετικών αξιών. Γιατί υπάρχει αυτό το παράδοξο, ότι η Αριστερά στην Ευρώπη,ενώ πολιτικά βρίσκεται σε υποχώρηση, έχει κατακτήσει σημαντικές νίκες στο πολι-τισμικό πεδίο. Τα βασικά προτάγματά της, οι ιδέες της ισότητας και της απελευθέ-ρωσης,6 κυριαρχούν σιγά σιγά στα όνειρα των ανθρώπων και σε όψεις των κοινωνι-κών σχέσεων όπου ώς πρόσφατα ήταν περιθωριακά – και αυτό μολονότι οι πολιτι-κές τους προεκτάσεις δέχονται συντονισμένη επίθεση από νεοσυντηρητικούς, θρη-σκευτικούς φονταμενταλιστές και ψευδεπίγραφους νεοφιλελεύθερους. Αριστερέςαξίες (οι «αξίες του 1968» που μάταια κατακεραυνώνει ο Σαρκοζί) έχουν αποκτήσειισχυρά ερείσματα, έστω και αν παραμένουν θεσμικά ακάλυπτες: η ατομική ελευθε-ρία, όσο στρεβλά και αν ορίζεται· η κοινωνική δικαιοσύνη και αλληλεγγύη· η ισότη-τα των φύλων και η γενική αμφισβήτηση των ιεραρχιών· η ανάγκη προσωπικήςπλήρωσης και η έμφαση στην πραγμάτωση των ανθρώπινων δυνατοτήτων· ο αντι-ρατσισμός και η πολιτισμική ανοιχτότητα· η οικολογική ευαισθησία και η πολιτικήτης απόλαυσης.

Όχι μόνο η πολιτική Αριστερά εξακολουθεί να προασπίζεται αυτές τις αξίες,

21


5. Τους παραλογισμούς των πρόσφατων πολιτικών σύγκλισης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που εφαρμό-στηκαν επίσης από τις λεγόμενες σοσιαλιστικές κυβερνήσεις μολονότι αντί να μειώνουν ενισχύουν τις κοι-νωνικές ανισότητες, ανατέμνει εύστοχα ο James K. Galbraith, Maastricht 2042 and the Fate of Europe.Toward Convergence and Full Employment, Friedrich Ebert Stiftung, 2007.

6. Βλ. γι’αυτό την παρουσίαση του Norberto Bobbio, Δεξιά και Αριστερά, μτφρ. Ε. Ανδρεδάκη, πρόλο-γος Κ. Τσουκαλάς, Πόλις, Αθήνα 1995.

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·21

αλλά και ο πολύς κόσμος –ο λαός, όπως τον λέγαμε άφοβα παλιότερα– τις προσυπο-γράφει πλέον και τις ασπάζεται σε ασύγκριτα μεγαλύτερο βαθμό απ’ό,τι συνέβαινετις προηγούμενες δεκαετίες. Το πρόβλημα όμως είναι ότι σήμερα αυτές οι αξίες συ-χνά αποσυνδέονται από τις πολιτικές τους επαγωγές κι ενσωματώνονται σε φιλε-λεύθερα ή επιπόλαια αναρχίζοντα ιδεολογήματα που ελάχιστα απειλούν πραγματι-κά τον καπιταλισμό. Μένουν ευσεβείς πόθοι όσο δεν έχουμε πολιτικούς φορείς ικα-νούς να επεξεργαστούν συλλογικά και να προωθήσουν συγκεκριμένες πρακτικέςπου ν’αντιμετωπίζουν τη σκληρή πραγματικότητα της μαζικής προλεταριοποίησης,η οποία τελικά παγιώνει και αναπαράγει, χωρίς να είναι η μόνη τους αιτία, την πολι-τισμική ένδεια, την έμφυλη ανισότητα και τους ιδεολογικούς φενακισμούς.

Ο Τζεφ Ίλι δεν ήταν παιδί της φρόνιμης αλλά μιας άτακτης Αριστεράς, η οποία,μολονότι αριθμητικά περιθωριακή, έθεσε νωρίς και με ενάργεια τα ζητήματα πουαπασχολούν τόσο την «παλιά» όσο και τη «νέα» Αριστερά τις τελευταίες δεκαετίεςκι επεξεργάστηκε κριτικές οπτικές στα πολιτικά όσο και τα πολιτισμικά ζητήματα.Γεννημένος το 1949, μεγάλωσε στη βόρεια Αγγλία, σπούδασε δίχως ιδιαίτερο εν-θουσιασμό ιστορία στην Οξφόρδη, που περνούσε τότε μια ιδιαίτερα συντηρητικήφάση, πήρε το 1974 το διδακτορικό του από το πανεπιστήμιο του Σάσεξ και από το1979 διδάσκει ιστορία στην Αμερική, στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν. Έφηβοςγνωρίζει το μαρξισμό και το φεμινισμό, που διαπνέουν έως σήμερα το έργο του, καιαναπτύσσει μια ιστοριογραφική προσέγγιση έντονα επηρεασμένη από τον Έντου-αρντ Τόμσον και τον Ρέιμοντ Γουίλιαμς. Τις τελευταίες δεκαετίες κάνει πολιτισμικήιστορία, τονίζοντας όμως τις κλασικές μέριμνες της κοινωνικής ιστορίας που δια-μόρφωσαν τη σκέψη του. Στην πρόσφατη Μονοκοντυλιά, μια αυτοβιογραφία μεπολλαπλές εστιάσεις, επισημαίνει τη σύνδεση ανάμεσα στο ιστοριογραφικό του έρ-γο και την πολιτική του στράτευση, και καταγράφει τις διανοητικές του συγγένειες(μεταξύ άλλων με τον πρόωρα χαμένο ιστορικό της αντίστασης των Γερμανώνεργατών στο φασισμό Τιμ Μέισον και την κοινωνική ιστορικό Κάρολιν Στίντμαν):

Στην ιστορία προσφεύγουμε για ν’αποικειωθούμε τις προηγούμενες ιδέες και προκαταλή-ψεις μας. Αυτή είναι το εργαστήρι μας, που μέσα του αμφισβητούμε την επάρκεια τωνφαινομενικά συνεκτικών κι ενοποιημένων περιγραφών του κόσμου, και όπου επίσης μπο-ρούμε να ονοματίσουμε, ν’ακυρώσουμε και ν’ανασκαλέψουμε όλες αυτές τις ενότητεςτου συγκαιρινού μας κοινωνικού και πολιτικού λόγου, που πάντοτε τόσο πολύ μας γοη-τεύουν. Για μένα όμως ούτε οι χαρές της ιστορίας ούτε οι κριτικές της διοράσεις δεν μπο-ρούν ποτέ να είναι ολοκληρωμένες όσο δεν τις εμπλουτίζει η σοβαρότητα της ευρύτερηςκατανόησης, όσο δεν μπορούνε να μας κάνουνε τον κόσμο πιο γνωστό με κάποια γενικήέννοια που να έχει νόημα. Κομμάτι του ίδιου πράγματος είναι επίσης το να κάνουνε τονκόσμο πιο ανοιχτό στην αλλαγή. [...] Αγκαλιάζοντας όμως τον σκεπτικισμό, που είναι


22

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·22

σήμερα της μόδας, απέναντι στις μεγάλες αφηγήσεις, και βάζοντας τις κάθε λογής μικροϊ-στορίες στη θέση των μακροϊστοριών του καπιταλισμού, της κρατικής οικοδόμησης, τηςεπανάστασης και των μεγάλης κλίμακας μετασχηματισμών, πολλοί ιστορικοί τελικά οπι-σθοχωρούν σε σχέση με τη φιλόδοξη κοινωνική ανάλυση κι εξήγηση από την οποία είχαμεεμπνευστεί τη δεκαετία του 1970. [...]

Ένα από τα βασικά μου αιτήματα είναι ότι δεν είμαστε διόλου υποχρεωμένοι να παλι-νορθώσουμε την πρωταρχικότητα της κοινωνικής εξήγησης ή κανένα ματεριαλιστικό μο-ντέλο κοινωνικού επικαθορισμού, ή έστω απλά να επιμείνουμε στην αιτιακή πρωτοκαθε-δρία της οικονομίας και της υλικής ζωής, προκειμένου να πάρουμε στα σοβαρά το έργοτης κοινωνικής σημασιοδότησης ή της κοινωνικής ανάλυσης. Τώρα πια, που έχει αρχίσεινα καταλαγιάζει όλος εκείνος ο παλιότερος αναβρασμός σχετικά με τη νέα πολιτισμικήιστορία, είναι καιρός να επικυρώσουμε τη βαρύτητα της κοινωνικής ιστορίας με την κύ-ριά της σημασία, εκείνη που είχε υποστηρίξει ο Χόμπσμπομ στο δοκίμιό του, του 1971,7

ότι δηλαδή πρέπει πάντοτε να συνδέουμε το κάθε συγκεκριμένο αντικείμενο που μελετά-με με την ευρύτερη εικόνα της κοινωνίας στο σύνολό της – είτε είμαστε κοινωνικοί ιστο-ρικοί, είτε πολιτικοί ιστορικοί, είτε πολιτισμικοί ιστορικοί είτε οτιδήποτε άλλο.8

Στο πλαίσιο αυτού ακριβώς του σχεδίου ο ίδιος ο Ίλι, σε ολόκληρη την πορείατου, προσπαθεί να στήσει «ένα χώρο πολιτικής ανάλυσης με τη διευρυμένη έννοιαπου έδωσε στον όρο ‘πολιτική’ η πολιτική της γνώσης του 1968», και υιοθετεί έναπρίσμα ριζικά διαφορετικό από εκείνο υπό το οποίο διαβάζουν την πραγματικότηταορισμένες τάσεις της κοινωνικής ανθρωπολογίας και των πολιτισμικών σπουδών,αλλά και της νεότερης πολιτισμικής ιστορίας:

Μας ανησυχούσε η αναγωγή της πολιτικής στην κουλτούρα μέσα από κάποιες υπερα-πλουστευμένες αναγνώσεις του Γκράμσι, στις οποίες η ‘ηγεμονία’ λειτουργούσε σανένα όνομα που, κλείνοντας την πάντοτε υπαρκτή πολιτισμική διαμφισβήτηση, κατα-σκεύαζε μια ολοποιημένη κοινωνιακή έννοια. Στην οποία, με άλλα λόγια, η σταθερότη-τα του καπιταλισμού και των σχέσεων κυριαρχίας που αυτός επάγεται εννοιολογούντανεύκολα μέσα από ένα αφηρημένο και υπερβολικά γενικευτικό μοντέλο καθολικής κοι-νωνικής συναίνεσης, μιας κυρίαρχης κουλτούρας που περιέκλειε τα πάντα και που κιν-δυνεύαμε να τη δούμε τώρα πια να γράφεται με κλειδί τα ‘γκραμσιανά’ λεξιλόγια τηςηγεμονίας.9

Πέρα από την πάγια έμφασή της στην πανταχού παρούσα πολιτισμική διαμφι-

23


7. Εννοεί το Eric J. Hobsbawm, «From social history to the history of society», Daedalus, τεύχ. 100[1971], αφιέρωμα Historical Studies Today, σ. 20-45.

8. Geoff Eley, A Crooked Line: From Cultural History to the History of Society, University of MichiganPress, Αν Άρμπορ 2005, σ. 10-11. Η ίδια επιχειρηματολογία σε μεγάλο βαθμό περιλαμβάνεται στο πιο προ-σιτό Geoff Eley και Keith Nield, «Farewell to the working class?», International Labor and Working-ClassHistory, τεύχ. 57 (2000), σ. 1-30.

9. G. Eley και K. Nield, «Farewell to the working class?», ό.π., σ. 14.

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·23

σβήτηση και στην πολιτικότητα της κουλτούρας, η κοινωνική ιστορία που γράφει οΊλι αναγνωρίζει ζωτικό ρόλο στη συγκριτική προσέγγιση, η οποία χρωματίζει έντο-να το έργο του από τη δεκαετία του 1980 έως σήμερα. Στην πραγματικότητα, έγινεευρύτερα γνωστός όταν, με μια σειρά σημαντικών μελετών για τη γερμανική ιστο-ρία,10 επιτέθηκε στην κυρίαρχη έως τη δεκαετία του 1970 άποψη, που είχε κρυσταλ-λωθεί στη θεωρία για τον δήθεν «χωριστό δρόμο» (Sonderweg) της Γερμανίας, καιη οποία ήθελε το ναζισμό αποτέλεσμα της επιβίωσης προκαπιταλιστικών παραγό-ντων και φεουδαρχικών καταλοίπων. Δεν ήταν κανένας ατελής εξαστισμός ή «εκ-συγχρονισμός» της γερμανικής κοινωνίας αυτός που έφερε το φασισμό, αντιτείνει οΊλι, σε μια αποστροφή που η στόχευσή της δεν αφορά μόνο το τευτονικό ιστορικόπαρελθόν:

Σ’ένα βασικό επίπεδο [...], αν θέλουμε να διακρίνουμε τις δομικές τροχιές των διαφόρωνευρωπαϊκών και άλλων κοινωνιών τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα, θα ήτανανόητο ν’ αρνιόμασταν το πόσο σημαντικό ρόλο παίζει η βαθιά ιστορική προοπτική.Υπάρχει πρόβλημα ωστόσο με την κανονιστική τελεολογία της «ανάπτυξης» και του«εκσυγχρονισμού», που βαφτίζει κάποιες εθνικές ιστορίες υγιείς και πετυχημένες ενώάλλες οπισθοδρομικές και στρεβλές. [...] Στο δικό μου μυαλό, ελάχιστο νόημα έχει ναβλέπουμε τις αυταρχικές όψεις της γερμανικής κοινωνικής και πολιτικής ζωής πριν απότο 1914 σαν έκφραση κάποιων παλαιότερων δομών και συμφερόντων που δεν μπόρεσανδήθεν να παραμεριστούν επειδή απουσίαζε η διαδικασία του εκσυγχρονισμού. Για να τοπω απλά, αυτό μοιάζει σαν ένας τρόπος για να «βγάλουμε λάδι» τον ίδιο τον καπιταλι-σμό. [Αντίθετα, πρέπει να δούμε την ανάπτυξη του αυταρχισμού και της δεξιάς στη Γερ-μανία] ως σύμπλοκα αποτελέσματα ενός καπιταλιστικού παρόντος (το οποίο, ας μην ξε-χνάμε ποτέ, ήταν το πιο δυναμικό και προχωρημένο καπιταλιστικό παρόν στην Ευρώπηπριν από το 1914).11

Δοκιμάζοντας αυτή τη θέση σε μεγάλες και μικρές χώρες, ο Ίλι καταλήγει στιςδιοράσεις που αναπτύσσονται εδώ στις αμέσως επόμενες σελίδες της «Εισαγωγής»του, και καρποφορούν στην περιοδολόγηση των πέντε καταστατικών συγκυριών, οιοποίες σηματοδότησαν πανευρωπαϊκά τις ισάριθμες φάσεις εξάπλωσης της δημο-


24

10. Geoff Eley, Reshaping the German Right. Radical Nationalism and Political Change AfterBismarck, Yale University Press, Λονδίνο/Νιου Χέιβεν 1980· Geoff Eley και David Blackbourn, ThePeculiarities of German History, Oxford University Press, Οξφόρδη 1984· Geoff Eley, From Unification toNazism: Reinterpreting the German Past, Routledge, Λονδίνο 1986·αντίστοιχες προβληματικές συναντάμεκαι στους συλλογικούς τόμους που επιμελήθηκε για τη Γερμανία του πρώιμου 20ού αιώνα: Geoff Eley,Society, Culture, and the State in Germany, 1870-1930, University of Michigan Press, Αν Άρμπορ 1996·Geoff Eley, The Goldhagen Effect. History, Memory, Nazism: Facing the German Past, University ofMichigan Press, Αν Άρμπορ 2000· Geoff Eley, James Retallack, Wilhelminism and its Legacies: GermanModernities, Imperialism, and the Meanings of Reform, 1890-1930, Berghahn Books, Νέα Υόρκη 2003.

11. G. Eley, Reshaping the German Right…, ό.π., σ. xv.

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·24

κρατίας. Τον καιρό της μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης κι έπειτα τη δεκαετία του1860, την πολεμική δεκαετία που άνοιξε το 1914, την επαύριο της ήττας του φασι-σμού και με την κατάρρευση των ανατολικοευρωπαϊκών καθεστώτων το 1989-1992 είχαμε, από άκρη σε άκρη της ηπείρου, τις κρίσιμες καμπές που έθεταν κάθεφορά ‘τα όρια και τις δυνατότητες’ της δημοκρατίας στην Ευρώπη για τις επόμενεςδεκαετίες.

Μια πολιτική επαγωγή τούτης της ανάλυσης είναι επίσης ότι ο φασισμός και ταλειτουργικά του ισοδύναμα δεν ήταν καμιά ιστορική παραξενιά ή αστοχία, παράδο-ξα αποτελέσματα της στρεβλής ανάπτυξης περασμένων εποχών, που επικράτησανπαροδικά στη Γερμανία και την Ιταλία εξαιτίας της ιδιότυπης πορείας αυτών των χω-ρών, αλλά αντίθετα αποτέλεσαν μια λογική –όσο εγκληματική και τελικά αυτοκατα-στροφική και αν ήταν– απάντηση στις δυσκολίες του ευρωπαϊκού καπιταλισμού τον20ό αιώνα· βγήκαν μέσα από τα σπλάχνα του τελευταίου και παραμένουν ανοιχτάενδεχόμενα στη νέα περίοδο κρίσης που ζούμε σήμερα. Εδώ ο συγγραφέας συγκλί-νει με τις εκτιμήσεις και άλλων μελετητών που αρνούνται επίσης να υποβαθμίσουντον κίνδυνο της επιστροφής λειτουργικών αντίστοιχων του φασισμού.12 Το πολιτικόσυμπέρασμα είναι και πάλι ότι η οργανωμένη Αριστερά και η Κεντροαριστερά, αντίνα καθεύδουν ή και να διευκολύνουν την αμερικανική κατολίσθηση στη βαρβαρότη-τα των εισβολών, των βασανιστηρίων, των γκουλάγκ και του Μεγάλου Αδελφού,όπως έκαναν δυστυχώς πολλές κυβερνήσεις τους συμπεριλαμβανομένης και της ελ-ληνικής, πρέπει να ηγηθούν ξανά στον πανευρωπαϊκό αγώνα για την προάσπιση καιτη διεύρυνση των δημοκρατικών κατακτήσεων, οι οποίες τα τελευταία χρόνια απει-λούνται ακόμη και σε χώρες όπου ώς πρόσφατα θεωρούνταν δεδομένες.

Βασική έννοια γύρω από την οποία δομείται το Σφυρηλατώντας τη δημοκρατίαείναι η έννοια της κοινωνικής τάξης. Εδώ το έργο του Ίλι εγγράφεται σ’ ένα άλλοπεδίο θεωρητικού στοχασμού με άμεσες πολιτικές προεκτάσεις, που άνοιξε τη δε-καετία του 1960, όταν οι απλουστευτικές και συχνά παθητικές συλλήψεις της τά-ξης, που προωθούσαν η σοβιετική όσο και η δυτική κοινωνική επιστήμη, αμφισβη-τήθηκαν έντονα από μια νέα γενιά ριζοσπαστών ιστορικών, με εμβληματική τουςμορφή τον Έντουαρντ Τόμσον.13 Στο κλείσιμο του 20ού αιώνα ωστόσο η αναλυτικήχρησιμότητα της ίδιας της έννοιας της κοινωνικής τάξης μπήκε στο στόχαστρο

25


12. Και κατεξοχήν του Ρόμπερτ Πάξτον: βλ. στα ελληνικά Robert Paxton, Η ανατομία του φασισμού,μτφρ. Κ. Χαλμούκου, Κέδρος, Αθήνα 2007.

13. Το έργο του οποίου, και κυρίως το μνημειώδες Πώς φτιάχτηκε η αγγλική εργατική τάξη (E.P.Thompson, The Making of the English Working Class, Pelican, Χάρμοντσγουορθ 1967) δυστυχώς μένει έωςσήμερα αμετάφραστο στη γλώσσα μας.

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·25

ιστορικών με καταβολές συνήθως αριστερές αλλά μέριμνες συχνά συντηρητικές.14

Ο συγγραφέας μας πήρε μέρος στη σχετική συζήτηση15 προβάλλοντας θέσεις ελά-χιστα δημοφιλείς τότε, καθώς στην ευτυχισμένη δεκαετία του 1990 δεν είχε μόνοτελειώσει η ιστορία, αλλά είχαν πλέον εκλείψει και οι ταξικοί ανταγωνισμοί μέσαστην αιώνια, όπως έμοιαζε, ειρήνη της αμερικανικής κοσμοκρατορίας. Πολλοί Δυ-τικοί ιστορικοί φτερούγιζαν ήδη ανέμελα στο αιθέριο σύμπαν μιας θεωρίας απελευ-θερωμένης από κάθε νόμο κοινωνικής βαρύτητας και προσάρμοζαν ανάλογα τα λε-γόμενα ερευνητικά τους ενδιαφέροντα. Η έννοια της κοινωνικής τάξης ήταν πια πα-σέ ανάμεσα στους γκριζομάλληδες ακαδημαϊκούς μέντορες των υπερατλαντικώνιθυνόντων, που τόσο λαμπρά θα διαχειρίζονταν τις τύχες της χώρας τους την επόμε-νη δεκαετία, όσο και ανάμεσα σε δικούς μας ιστορικούς. Οι τάξεις, όπως παρατηρείσκωπτικά ο Ίλι για έναν ακραίο εκπρόσωπο αυτής της τάσης, είχαν γίνει πια ‘λό-γοι’, ‘αφηγηματικές αρχές’ ή τρόποι για να οργανώνουμε συχνά παραπλανητικές‘ιστορίες του παρελθόντος και του παρόντος’.16

Ο συγγραφέας τούτου του τόμου, αντίθετα, εντάσσει το δικό του έργο στο πλαί-σιο μιας παράδοσης ματεριαλιστικής κοινωνικής ιστορίας, εν πολλοίς μαρξιστικώνκαταβολών, στραμμένης προς μια ισχυρή ιδέα της κοινωνικής τάξης, που «η δύναμήτης για την ιστορία της εργασίας είναι η ολοποιητική της χρησιμότητα. Δεν μας δίνειμόνο ένα αποτελεσματικό μέσο για να οργανώσουμε την ανάλυση του εξωτερικούκόσμου, αλλά εμπεριέχει και καταστατικά επίσης τα στοιχεία της πολιτικής νοημα-τοδότησης και της εμπρόθετης δράσης, παρέχοντάς μας έτσι μια εξαιρετικά εύκα-μπτη αναλυτική έννοια».17 Σκοπός του βέβαια δεν είναι να παλινορθώσει κάποιααπλουστευτικά νοήματα του όρου τάξη ούτε ν’απαξιώσει τις κατακτήσεις της πολι-τισμικής ιστορίας και της γλωσσικής στροφής. Επισημαίνει άλλωστε, στην εισαγω-γή τούτου εδώ του βιβλίου, πως στις ημέρες μας, με την επίδραση από τη μια μεριάτου φεμινισμού και από την άλλη των εθνοτικών και φυλετικών συγκρούσεων ηπροηγούμενη κεντρικότητα της τάξης ως οργανωτικής αρχής της κοινωνικής ιστο-


26

14. Βλ. την παρουσίαση, στη γλώσσα μας, της σχετικής συζήτησης στο Έφη Αβδελά, «Η κοινωνική τά-ξη στη σύγχρονη ιστοριογραφία: από το οικονομικό δεδομένο στην πολιτισμική κατασκευή», Τα Ιστορικά,τεύχ. 22 (1995), σ. 173-204.

15. Geoff Eley και Keith Nield, «Starting over: the present, the post-modern and the moment of socialhistory», Social History, τεύχ. 20 (1995), σ. 355-364· G. Eley και K. Nield, «Farewell to the working class?»,ό.π., σ. 1-30.

16. Μιλά εδώ για ένα γνωστό μελετητή που επιχείρησε να κατασκευάσει μια ‘μεταμοντέρνα’ ιστοριο-γραφική προσέγγιση, τον Πάτρικ Τζόις: Geoff Eley και Keith Nield, The Future of Class in History: What’sLeft of the Social?, University of Michigan Press, Αν Άρμπορ 2007, σ. 6.

17. Στο ίδιο, σ. 17.

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·26

ρίας αλλά και ως πολιτικής κατηγορίας εξασθένησε. Όσον αφορά το πρώτο, όπωςπαρατηρεί ο ίδιος, τη δεκαετία του 1980

μπήκαν στο παιχνίδι ερωτήσεις δύσκολες και αποσταθεροποιητικές, που άγγιζαν ζωτικάόχι μόνο την πρακτική των ιστορικών αλλά και το ευρύτερο σύμπαν των αλληλένδετωνμ’αυτήν υποθέσεών τους για τον κοινωνικό και τον πολιτικό κόσμο, καθώς και τους κα-νόνες κατανοησιμότητας του τελευταίου. Ασκώντας έλεγχο στις προκατασκευασμένεςεπιστημολογίες της κοινωνικής ιστορίας, καθώς και σε ορισμένες θεωρητικές διαδικα-σίες που η τελευταία δεχόταν υπόρρητα όσο αμφισβητήσιμες και αν ήταν αυτές, και οιοποίες συνέδεαν την κοινωνική ανάλυση με την πολιτική και με ζητήματα συνείδησηςκαι υποκειμενικότητας, τούτες οι νέες κριτικές ξεκλείδωσαν ένα σύνολο επίκοινων αντι-λήψεων που προηγουμένως λειτουργούσαν μάλλον άκαμπτα. Με άλλα λόγια, οι διαμά-χες που εκτυλίχτηκαν τη δεκαετία του 1980 άνοιξαν ένα απαραίτητο πεδίο συζητήσεωνπου ολοφάνερα πολύ δύσκολα μπορούσαν να ξεκινήσουν μέχρι τότε. Όλα αυτά που σή-μερα συνοψίζουμε κάτω από την επικεφαλίδα ‘γλωσσική στροφή’ή ‘πολιτισμική στρο-φή’ βοήθησαν ν’ απελευθερωθεί η κοινωνική ιστορία από ένα αδιέξοδο που μόνη τηςείχε φτιάξει, αναδεικνύοντας νέες στρατηγικές που ώς τότε δεν έκαναν βατές στους κοι-νωνικούς ιστορικούς οι προηγούμενοι όροι της έρευνάς τους. Με αυτή την έννοια, η λε-γόμενη πολιτισμική στροφή ήταν ολότελα παραγωγική και αναπότρεπτη.

Η πολιτισμική στροφή στη θεωρία διευκόλυνε ακριβώς την αριστερή κριτική ν’απομακρυνθεί από μια εικονογραφία της εργατικής τάξης, στηριγμένη στις πραγ-ματικότητες που περιγράφονται στο Δεύτερο και το Τρίτο Μέρος τούτου του βιβλίου,ως ενός εθνικά συγκροτημένου πεδίου όπου κυριαρχούσαν ανδροπρεπείς και πολι-τισμικά ασφαλείς βιομηχανικοί εργάτες, και της επέτρεψε να προσαρμοστεί στιςσημερινές κοινωνικές συνθήκες των ευρωπαϊκών χωρών, όπου η εργατική τάξη σεμεγάλο βαθμό συντίθεται από γυναίκες, πρόσωπα ανέστια και μετανάστες. Αυτόόμως κάθε άλλο παρά σήμαινε εγκατάλειψη της ταξικής προοπτικής. Παρ’ όλουςτους ευσεβείς πόθους πολλών, δεν είδαμε στο μεταξύ κανένα ‘θάνατο της τάξης’,αλλά απλώς, όπως το θέτει ο Ίλι, το μετασχηματισμό ενός τύπου ταξικής κοινωνίαςσ’ έναν άλλο, μέσα στον οποίο καλούμαστε σήμερα να κινηθούμε και, αν είμαστεαριστεροί, να τον ανατρέψουμε.

Ελπίζω ότι διαβάζοντας αυτό τον τόμο θα συμφωνήσουμε πως η Αριστερά δενμπορεί να υπάρξει χωρίς να έχει την τάξη στο επίκεντρο της προβληματικής της,μολονότι η έμφαση στην ταξικότητα δεν επάγεται αναγκαία τον κοινωνιολογικόαναγωγισμό που μάστιζε παλαιότερες προσεγγίσεις: βασικό μέλημα του Ίλι, τοοποίο απουσιάζει από πολλούς εκπροσώπους της πολιτισμικής ιστορίας και τηςγλωσσικής στροφής, είναι να βρεθούν τρόποι για να συνδεθούν στην ίδια ανάλυσηη πολιτική διαμόρφωση των σημερινών ταυτοτήτων και οι δομημένες συνέπειες 27


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·27

της καπιταλιστικής ανισότητας.18 Ωστόσο η κοινωνική τάξη δεν είναι απλώς ένακοινωνιολογικό επακόλουθο των τελευταίων, αλλά η συγκρότησή της πρέπει νακατανοείται λογοθετικά, καθώς περιλαμβάνει κι ένα πολιτικό στοιχείο που ποτέ,και ιδίως σε εποχές έντονων κοινωνικών μετασχηματισμών, δεν είναι εκ των προτέ-ρων δεδομένο. «Είναι καλύτερο να δούμε μάλλον το σχηματισμό της τάξης ως έναπολιτισμικό και πολιτικό αίτημα (το οποίο επαγγέλλεται ένα συγκεκριμένο μοντέλοκοινωνικής ταυτότητας) παρά σαν αποδείξιμο κοινωνικό γεγονός (δηλαδή σαν τηδημιουργία νέων κοινωνικών θέσεων που ορίζονται με βάση τη σχέση τους με ταμέσα παραγωγής ή με άλλα υλικά κριτήρια)».19 Η ιστορία της τάξης εντέλει είναιαδιαχώριστη από την ιστορία της αναλυτικής κατηγορίας ‘τάξη’.

Η προβληματική αυτή, για την πολιτική διάσταση και το σύγχρονο νόημα τηςτάξης, αναπτύσσεται σ’ ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον κεφάλαιο προς το τέλος του τό-μου, όπου απαριθμούνται επίσης οι λόγοι που βραχυκύκλωσαν τις προσπάθειεςενοποίησης της εργατικής τάξης τις τελευταίες δεκαετίες. Αλλά οι βαθύτερες αιτίεςκαι οι τρόποι συγκρότησης της εργατικής τάξης που διευκόλυναν την ένωσή τηςέως τη δεκαετία του 1960, και την αποδιάρθρωσή της στη συνέχεια, είναι ζητήματαπου επανέρχονται σε ολόκληρη τη μελέτη κι εξετάζονται σε πλήθος πλαίσια. Η δύ-ναμη των επιχειρημάτων του Ίλι δεν προκύπτει τόσο από την πρωτοτυπία του καθε-νός τους χωριστά όσο από την εμπεριστατωμένη τους τεκμηρίωση και τη σύνδεσήτους σε μια γερά δομημένη αντίληψη, με συνεκτικούς ιστούς τη βαθιά ριζοσπαστι-κή του πρόθεση και την ευρύτητα του οράματός του. Η πολιτική αιχμή που επάγο-νται είναι ότι μόνο μέσα από την οργανωμένη πολιτική της παρέμβαση μπορεί η ερ-γατική τάξη να παρουσιαστεί ξανά ως συλλογικό δρων υποκείμενο, όπως είχε κα-τορθώσει να γίνει, για λόγους που αναπτύσσονται διεξοδικά στο βιβλίο, στις αλλο-τινές χρυσές εποχές της σοσιαλιστικής κινητοποίησης. Η νέα ενότητά της, επάνωσε βάσεις πολύ ευρύτερες από εκείνες που είχαν πετύχει παλιότερα τα σοσιαλιστικάκαι τα κομμουνιστικά κόμματα, πρέπει ξανά να χτιστεί σιγά σιγά και κοπιαστικά όχιμόνο με πολιτισμικούς αγώνες αλλά και με πολιτικά μέσα – και αυτό ακριβώς είναιτο έργο που έχουν σήμερα μπροστά τους η Αριστερά και οι οργανικοί της διανοού-μενοι. Η ανάμνηση των γλυκών χρόνων του 1960 και του 1970, που ο κόσμος έμοια-ζε έτοιμος ν’ αλλάξει και η πολιτική της απόλαυσης ήταν από μόνη της ριζοσπα-στική, βοηθά βέβαια αλλά κάθε άλλο παρά είναι αρκετή στις μέρες μας. Αν συμφω-


2818. G. Eley και K. Nield, The Future of Class in History: What’s Left of the Social?, ό.π., σ. 17.19. G. Eley και K. Nield, «Farewell to the working class?», ό.π., σ. 18.

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·28

νούμε σ’ αυτό, τότε μάλλον θα συμφωνήσουμε και σε κάτι άλλο· ότι, όποια άποψηκαι αν έχουμε για τις σημερινές πολιτικές μας προτεραιότητες, αυτές σίγουρα περι-λαμβάνουν το να μάθουμε να τις συζητάμε με ανθρώπους διαφορετικούς από μαςσε όλα εκτός από την ταξική ένταξη, κι επιτέλους να βρούμε τρόπους για να ενώ-σουμε μαζί τους τις φωνές μας – και, ακόμη καλύτερα, τις κινητοποιήσεις μας. Ηδημοκρατία που ζητά τούτο το βιβλίο χρειάζεται ακριβώς τέτοιες καλές συνήθειες.

ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΡΚΕΤΟΣ

29


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·29

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·30

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΑΠΟ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ ΤΟΥ 1970 μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του1990 το πολιτικό τοπίο της Ευρώπης άλλαξε ριζικά. Οι επαναστάσεις του

1989 κατέλυσαν τα σοσιαλιστικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης και η Σοβιε-τική Ένωση διαλύθηκε. Μέσω μιας εξίσου δραστικής αναδιάρθρωσής τους, οι κα-πιταλιστικές χώρες της Δυτικής Ευρώπης μεταμορφώθηκαν. Και παρότι τα σοσια-λιστικά κόμματα πήραν ξανά την κυβέρνηση σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες στα τέλητης δεκαετίας του 1990, τώρα ήταν διαφορετικά από τα σοσιαλιστικά κόμματα τουπαρελθόντος. Βαθύτατα αποριζοσπαστικοποιημένα, απομακρύνονταν γοργά απότην πολιτική κουλτούρα και τις κοινωνικές ιστορίες που τα είχαν στηρίξει τα προη-γούμενα εκατό χρόνια αγώνων. Τα κομμουνιστικά κόμματα, που αποτελούσαν πά-ντοτε την πιο μαχητική πτέρυγα του εργατικού κινήματος, εξαφανίστηκαν σχεδόνολοκληρωτικά. Κανένας πλέον δεν μιλούσε για την κατάργηση του καπιταλισμού,τη ρύθμιση των δυσλειτουργιών ή τον περιορισμό των υπερβολών του, ή ακόμη καιτην απλή περιστολή των πιο κατάφωρα καταστροφικών κοινωνικών αποτελεσμά-των του. Για μια δεκαετία μετά το 1989, οι δυνατότητες να σκεφτούμε και να φα-νταστούμε εναλλακτικές λύσεις σχεδόν εκμηδενίστηκαν.

Αν εξετάσουμε όμως τα πράγματα υπό μία άλλη οπτική γωνία, βλέπουμε ότι στομεταξύ αναδύθηκαν νέες δυνάμεις, οι οποίες έδωσαν νέα ορμή στην Αριστερά. Αντα εργατικά κινήματα επαναπαύονταν στις δάφνες των εκπληκτικών και ανθεκτι-κών επιτευγμάτων τους, που αξιοποιούσαν την έκβαση του Β΄ Παγκοσμίου πολέ-μου αλλά είχαν αρχίσει ήδη να διαλύονται, οι νεότερες γενιές συνέχιζαν να απολαμ-βάνουν τη μεθυστική έξαψη του 1968. Ο ριζοσπαστισμός του φοιτητικού κινήμα-τος μαζί με τα ανυπότακτα κινήματα της αντικουλτούρας και τις μαχητικές εργατι-κές κινητοποιήσεις έστρεψαν τις πολιτικές κουλτούρες της Ευρώπης προς εντελώςνέες κατευθύνσεις. Αυτές οι νέες ενέργειες εν μέρει διαπερνούσαν τα ήδη υπάρχο-ντα πολιτικά κόμματα, αλλά επίσης εν μέρει άνοιγαν τους δικούς τους πολιτικούςχώρους. Αναμφίβολα, ο φεμινισμός ήταν το πιο σημαντικό από αυτά τα αναδυόμε-να κινήματα και οδήγησε σε μια ριζική επανεκτίμηση του περιεχομένου της πολιτι-κής. Περίπου την ίδια περίοδο γεννήθηκε και η ριζοσπαστική οικολογία, συνδέο-ντας με νέους και απροσδόκητους τρόπους τον ακτιβισμό των απλών ανθρώπων, τακοινοτιστικά πειράματα και τις εξωκοινοβουλευτικές κινητοποιήσεις. Γύρω στα 31

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·31

1980, επίσης, αναπτύχθηκε ένα σημαντικό ειρηνιστικό κίνημα, πάνω από τα εθνικάσύνορα, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική. Κάθε λογής κινήματα που πρό-βαλλαν εναλλακτικούς τρόπους ζωής ξεσήκωσαν τη φαντασία των ανθρώπων. Ταπρώτα σημάδια μιας νέας και μόνιμης πολιτικής παρουσίας, η οποία συμπύκνωνεόλες αυτές τις εξελίξεις –τα Πράσινα κόμματα– εμφανίστηκαν στο προσκήνιο.

Στα γραπτά των ιστορικών, των κοινωνιολόγων και των θεωρητικών της κοινω-νίας, των κριτικών του πολιτισμού και των κάθε λογής πολιτικών σχολιαστών, κα-θώς επίσης και στον πολύτροπο λόγο της Αριστεράς, μια τεράστια πρόκληση απέ-ναντι στις παγιωμένες προκαταλήψεις γεννήθηκε το τελευταίο τέταρτο του 20ούαιώνα. Η κρίση του σοσιαλισμού τη δεκαετία του 1980 όχι μόνο μας ανάγκασε να ξα-νασκεφτούμε τα όρια και το νόημα της Αριστεράς, τις ανάγκες της δημοκρατίας καιτην ίδια τη φύση της πολιτικής, αλλά υποχρέωσε και τους ιστορικούς να θέσουν ταίδια αυτά ερωτήματα και στο παρελθόν. Τα μόνιμα, αν και ημιτελή, επιτεύγματατου σύγχρονου φεμινισμού, για παράδειγμα, τόνισαν την ανάγκη να προσδιορίσου-με εκ νέου τους τρόπους που αντιλαμβανόμαστε τα πιο βασικά πράγματα, λαμβά-νοντας υπόψη μας την άποψη του φύλου, τις ποικιλώνυμες ιστορίες της σεξουαλι-κότητας και όλες τις ιδιαιτερότητες της θέσης των γυναικών. Πιο πρόσφατα,εμπνευσμένη εν μέρει από την περίοπτη θέση των ερωτημάτων αυτών στις Ηνωμέ-νες Πολιτείες και εν μέρει από την έκρηξη των φυλετικοποιημένων συγκρούσεωντις δεκαετίες του 1980 και του 1990, εμφανίστηκε μια παρόμοια ανάλυση των ζητη-μάτων με βάση τη φυλετική και την εθνική ταυτότητα. Πολλές άλλες πτυχές τηςταυτότητας του υποκειμένου προστέθηκαν στις αναζωογονημένες πολιτικές συζη-τήσεις που διαχέονταν με αυξανόμενη ταχύτητα σε όλη την κοινωνία. Στο πλαίσιοτης διαδικασίας αυτής η τάξη, ως κατηγορία τόσο της κοινωνικής ιστορίας όσο καιτης πολιτικής, αποσταθεροποιήθηκε. Μολονότι η τάξη παραμένει μια αναπόδρα-στη πραγματικότητα της κοινωνικής και πολιτικής πράξης για την Αριστερά του21ου αιώνα, η προγενέστερη επικέντρωση της πολιτικής στην παραδοσιακή θεμα-τική του άντρα βιομηχανικού εργάτη έπρεπε να τεθεί εκ νέου συστηματικά προςσυζήτηση.

Το βιβλίο αυτό το εμπνεύστηκα λοιπόν μέσα σε μια συγκεκριμένη εποχή και τοτελείωσα μέσα σε μια άλλη, εντελώς διαφορετική. Άρχισα να το γράφω σε μιαΕυρώπη, όπου τα εργατικά κινήματα και τα σοσιαλιστικά κόμματα ήταν ισχυρά, οδημόσιος τομέας μεγάλος και το κοινωνικό κράτος γενναιόδωρο αλλά και βιώσιμο.Η πολιτική είχε ακόμη κεντρικό άξονά της την ταξική πάλη, ενώ υπήρχαν και οι σο-σιαλιστικές χώρες. Μολονότι η αρχική τους έμπνευση είχε τα ψεγάδια της, και τοσοβιετικό παράδειγμα είχε πληγεί ήδη ανεπανόρθωτα, τα κομμουνιστικά κόμματα


32

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·32

της Δύσης παρέμεναν φορείς μιας χαρακτηριστικής μαχητικότητας. Στη δημόσιασφαίρα η ρητορική της επανάστασης, η ταξική συνείδηση και η σοσιαλιστική με-ταρρύθμιση των κοινωνιών εξακολουθούσαν να διεκδικούν μια θέση στη σκέψηκαι την πράξη των πολιτών. Με τους σοσιαλιστές να αναλαμβάνουν τη διακυβέρ-νηση χωρών όπως η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Ελλάδα, στις οποίες η δημοκρα-τία είχε αποκατασταθεί πρόσφατα, με την πολωνική Αλληλεγγύη να διαλύει τιςαραχνιασμένες πολιτικές κουλτούρες της Ανατολικής Ευρώπης, και τους Γάλλουςσοσιαλιστές να σχηματίζουν την πρώτη μεταπολεμική κυβέρνησή τους, τα πράγμα-τα φαίνονταν να κινούνται ξανά. Η περίοδος 1979-81 ήταν για τους σοσιαλιστέςμια εποχή ενθαρρυντική, ακόμη και εμπνευσμένη.

Το χάσμα αυτό ανάμεσα στην αρχική αισιοδοξία και την κατάληξή της, ανάμε-σα στις οργανωμένες δυνάμεις μιας ήδη σχηματισμένης παράδοσης και των νέωνμορφών που θα μπορούσαν να τη διαδεχτούν, διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο στο βι-βλίο μου αυτό, το οποίο έγραψα προσπαθώντας να αποτυπώσω το δράμα της μετα-βατικής μας περιόδου, η οποία διαρκεί ακόμη. Για να το κάνω αυτό, έπρεπε να επι-χειρήσω αφενός ένα λεπτομερή απολογισμό του παρελθόντος και αφετέρου μιατολμηρή ανασκευή του παρόντος, καθώς τόσο τα επιτεύγματα του παλιού όσο καιοι συμπυκνωμένες του δυνάμεις παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση τουνέου. Αν και το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου αναφέρεται στην περίοδο 1860-1960,οι διαμάχες και τα επιχειρήματα που αναπτύχθηκαν στον ύστερο 20ό αιώνα πάντο-τε έχουν τις ρίζες τους σε μια προγενέστερη περίοδο. Με αυτή την έννοια, θα έλεγαότι η ιστορία μπορεί να ποδηγετήσει το παρόν αλλά επίσης και να το απελευθερώ-σει. Ξεκινώντας από το 1860, προχωρώ την παρουσίασή μου περιγράφοντας μιασειρά επαναστατικών συγκυριών πανευρωπαϊκής κλίμακας, από τις διευθετήσειςπου ακολούθησαν τη λήξη των δύο παγκόσμιων πολέμων και τις δραματικές εξελί-ξεις του 1968 έως τις τελευταίες αναδομήσεις της περιόδου 1989-92.

Τελικά, παρά τις ατέρμονες πολυπλοκότητες της λεπτομερούς ιστοριογραφικήςσυζήτησης, τις αγωνίες των επιστημολόγων και τις εξάρσεις όσο και τις απογοητεύ-σεις της θεωρίας, οι ιστορικοί ποτέ δεν μπορούν να ξεφύγουν από τον άλυτο ιστορι-κό γρίφο της συνέχειας και της αλλαγής. Σε κάποιες χρονικές περιόδους και περι-στάσεις, οι δεδομένες κοινωνικές και πολιτικές σχέσεις φαίνονται να είναι αδρανείςκαι παγιωμένες. Η κουλτούρα σημαίνει την προβλέψιμη και αδήριτη αναπαραγωγήαυτού που «είναι». Αξιώνει την αλήθεια της παράδοσης και εγκρίνει το ένα ή το άλ-λο γνώριμο μέλλον που δεν αποτελεί παρά επανάληψη ενός φυσικοποιημένου πα-ρελθόντος («πάντοτε έτσι γινόταν»). Η πολιτική γίνεται μηχανισμός συντήρησηςκαι ρουτίνας. Η εικόνα ενός διαφορετικού μέλλοντος εκτοπίζεται στο χώρο της 33

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·33

φαντασίας ώσπου εύκολα παραμερίζεται. Οι ρωγμές και οι σχισμές δεν είναι εύκολονα βρεθούν.

Σε άλλες περιπτώσεις όμως η κατάσταση αλλάζει δραματικά. Οι γνωστοί τρόποιδεν πείθουν πια κανέναν. Το παρόν χαλαρώνει τη λαβή του στο μέλλον. Οι ορίζο-ντες ανοίγουν. Η ιστορία επιταχύνεται. Μπορούμε τότε να δούμε θραύσματα ή καιπεριγράμματα άλλων, διαφορετικών τρόπων. Οι λαοί αποτινάζουν τις αβεβαιότητεςκαι τους δισταγμούς τους· παραμερίζουν τους φόβους τους. Σε σπανιότερες περι-πτώσεις, στο μέσο συνήθως μιας ευρύτερης κοινωνιακής κρίσης, οι φαινομενικάάκαμπτες δομές της κανονικής πολιτικής ζωής κλονίζονται. Οι προσδοκίες αναπτε-ρώνονται παρασύροντας το αργόσυρτο μέλλον και ανατρέποντας τις παλιές συνή-θειες. Ακόμη πιο σπάνια, δημιουργείται ένα συλλογικό υποκείμενο εμπρόθετηςδράσης, μερικές φορές με τρόπο εκρηκτικό και βίαιες συνέπειες. Όταν συμβαίνεικάτι τέτοιο, οι επίσημοι θεσμισμένοι κόσμοι της πολιτικής σ’ένα έθνος ή σε μια πό-λη, καθώς και οι αναρίθμητοι πεζοί κόσμοι της ιδιωτικής, της προσωπικής και τηςκαθημερινής ζωής συγκλίνουν. Το παρόν αρχίζει να κινείται. Ανοίγει μια εποχήεξαιρετικών δυνατοτήτων και ελπίδων. Αχνοφέγγουν νέοι ορίζοντες. Το συνεχέςτης ιστορίας θρυμματίζεται.

Όταν η επαναστατική κρίση υποχωρήσει, λίγα πράγματα μοιάζουν με αυτά πουυπήρχαν προηγουμένως. Οι ιστορικοί διαφωνούν ακατάπαυστα για την ισορροπίαανάμεσα στη συντυχία και τη δομή, στη διαδικασία και το συμβάν, στην εμπρόθετηδράση και τον επικαθορισμό, ανάμεσα στην ακριβή φύση της επαναστατικής ρήξηςκαι το κατά πόσο εκδηλώνονται αποτελέσματα της μακράς διάρκειας. Ωστόσο μέ-σα από τη συστηματική και καταστροφική τους επενέργεια όσο και χάρη στη δύνα-μη του φαντασιακού υλικού που απελευθερώνουν, οι επαναστατικές κρίσεις «ξανα-γεμίζουν» το μέλλον. Η σχέση των διαρκών θεσμικών αλλαγών με τις επιθυμίεςτων επαναστατών θα είναι πάντοτε πολύπλοκες. Είναι γνωστό πώς ο Γουίλιαμ Μό-ρις (William Morris) περιέγραψε την κατάσταση αυτή στο έργο A Dream of JohnBall: «Αναλογίστηκα πώς [οι άνθρωποι] δίνουν μια μάχη και τη χάνουν, και όμωςαυτό για το οποίο πολέμησαν έρχεται σε πείσμα της ήττας τους, αλλά όταν έρχεταιαποδεικνύεται ότι δεν ήταν αυτό που είχαν στο νου τους, και τώρα άλλοι [άνθρω-ποι] πρέπει να παλέψουν γι’ αυτό που ήθελαν, δίνοντάς του διαφορετικό όνομα».1

Από τη δεκαετία του 1930 η επαναστατική ευαισθησία γίνεται, από την άποψη αυ-τή, ολοένα και πιο τραγική. Αξιομνημόνευτη είναι η μεταφορά που χρησιμοποίησεο Βάλτερ Μπένγιαμιν για τον άγγελο της ιστορίας, που έχει την πλάτη του γυρισμέ-νη στο μέλλον, ανήμπορος να «σταθεί, να ξυπνήσει τους νεκρούς και να ξανακάνειακέραιο αυτό που έχει σπάσει». Αντίθετα, είναι αναγκασμένος να ατενίζει «με


34

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·34

βλέμμα παγωμένο» την αδιάκοπη καταστροφή που είναι το παρελθόν, σωρεύοντας«ερείπια επί ερειπίων» στα πόδια του. Τον άγγελο σπρώχνει στο μη ορατό μέλλονμια ακαταμάχητη δύναμη, «μια καταιγίδα που έρχεται από τον ίδιο τον παράδεισο».«Η καταιγίδα αυτή», στοχάζεται ο Μπένγιαμιν, «είναι αυτό που λέμε πρόοδο».2

Οι επαναστάσεις δεν είναι πλέον της μόδας. Η συμφορά του σταλινισμού και τοάδοξο τέλος της Σοβιετικής Ένωσης επέτρεψαν να σβηστούν σχεδόν εντελώς τααπελευθερωτικά στοιχεία της Ρωσικής Επανάστασης. Οι σταλινικές αγριότητες τιςδεκαετίες του 1930 και του 1940 προκάλεσαν ανεπανόρθωτη ζημιά στην ηθική αί-γλη του κομμουνισμού, όπως θα πρέπει αμέσως να παραδεχτούμε, επιτρέποντας νακατηγορηθούν για συνέργεια μαζί τους όλες οι άλλες εκδοχές των σοσιαλιστικώνιδεών. Όσο δικαιολογημένα και αν υπενθυμίζουμε τις καταστροφικές και γενοκτό-νες συνέπειες του καπιταλισμού σε ολόκληρο τον κόσμο, τόσο στην Ευρώπη όσοκαι αλλού, δεν θα μπορέσουμε ποτέ να απαλλαγούμε από τις ιστορίες αυτές, όπωςδείχνουν ολοένα και πιο καθαρά όσα μαθαίνουμε για τα πεπραγμένα του μπολσεβι-κισμού μετά το 1917. Ωστόσο είναι απαραίτητο να παρατηρήσουμε ότι πολύ συχνάστον 20ό αιώνα η Αριστερά δίστασε να αδράξει τις ευκαιρίες που της παρουσιάστη-καν για βίαιες επαναστάσεις. Επιπλέον, η έντιμη παραδοχή των κινδύνων που συνε-πάγονται οι επαναστατικές εξεγέρσεις πρέπει να ζυγιστεί μαζί με δύο επιπρόσθεταστοιχεία, τα οποία οφείλουμε να αναγνωρίσουμε. Πρώτον, ότι το θέαμα των λαϊ-κών μαζών που κινητοποιούνται πολιτικά και αναμετρώνται συλλογικά με το μέλ-λον παραμένει ενθαρρυντικό όσο κανένα άλλο. Δεύτερον, ότι, όπως θα υποστηρίξωεδώ, τα πιο σημαντικά κέρδη για τη δημοκρατία έχουν προκύψει πάντοτε μέσα απόμια επανάσταση ή, τουλάχιστον, μέσω των ιστορικών εκείνων περιόδων της συ-μπυκνωμένης αλλαγής, τις οποίες ονομάζω μείζονες συντακτικές συγκυρίες στηνεότερη Ευρώπη.

Είχα την τύχη να ζήσω δύο τέτοιες επαναστατικές στιγμές –μία πετυχημένη καιμία «αποτυχημένη»–, ενώ η ωρίμανσή μου διαμορφώθηκε από τα καταπληκτικάεπιτεύγματα μιας τρίτης. Οι επαναστάσεις του 1989 στην Ανατολική Ευρώπη ήτανη πιο πρόσφατη από τις περιόδους αυτές, και η μακροπρόθεσμη σημασία τους γιατη δημοκρατία δεν μπορεί να μειωθεί από τις καταστροφές που έφερε μετά στις χώ-ρες αυτές η επικράτηση της αγοράς. Μια προηγούμενη επαναστατική στιγμή, εκεί-νη του 1968, διαμόρφωσε τόσο την πολιτική μου ωρίμανση όσο και την ευρύτερηκατανόηση της Αριστεράς που περιλαμβάνεται στο βιβλίο αυτό.

Τέλος, διαμορφώθηκα επίσης μέσα στην προστατευτική και ενθαρρυντικήκουλτούρα της πολιτικής διευθέτησης που ακολούθησε μετά το 1945. Είμαι κι εγώπαιδί του κράτους πρόνοιας. Ήπια τους χυμούς πορτοκαλιού που μου πρόσφερε κι 35

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·35

έκανα όλα τα εμβόλια. Έζησα στα σπίτια που φτιάχτηκαν για τους φτωχούς καιτους αστέγους. Πίστεψα ότι δεν θα καταργούνταν ποτέ το μπουκάλι γάλα που μουέδιναν καθημερινά όταν πήγαινα στο σχολείο. Αξιοποίησα τις εκπαιδευτικές ευκαι-ρίες που μου δόθηκαν, όσο και αν μισούσα τον τρόπο με τον οποίο μου προσφέρο-νταν πολλές από αυτές. Ήξερα τι σημαίνουν οι λέξεις οικογενειακό επίδομα, εθνικόσύστημα υγείας, δωρεάν φαρμακευτική περίθαλψη και αντιλαμβανόμουν τον απρό-θυμο σεβασμό με τον οποίο αντιμετωπίζονταν τα εργατικά σωματεία. Έκλαψα, χω-ρίς καλά καλά να ξέρω γιατί, όταν πέθανε ο Νάι Μπίβαν (Νye Bevan) και θυμάμαιπολύ καλά τη δυσαρέσκεια της μητέρας μου όταν τον κήδεψαν χωρίς να τον ψάλειο παπάς. Μου είπαν πολλά για την κρίση του 1929 και κάπως λιγότερα για τον πό-λεμο, αλλά ήξερα τη σημασία αυτής της περιόδου. Καταλάβαινα πόσο βαθιά είχανεπηρεάσει τη γενιά των γονιών μου. Μολονότι γεννήθηκα το 1949, θυμάμαι τον πό-λεμο πολύ καθαρά· εξακολουθούσε να βρίσκεται ολόγυρά μου και ήξερα πολύ κα-λά γιατί έγινε.

Το βιβλίο αυτό γράφτηκε με μεγάλο πάθος αλλά και μεγάλη οδύνη. Χρειάστηκεείκοσι χρόνια που δεν έλεγαν να τελειώσουν. Η συγγραφή του διαμορφώθηκε απότις τεράστιες κοινωνικές αλλαγές που μεσολάβησαν στο διάστημα αυτό. Χρειάστη-κε μάλιστα να ξανασκεφτώ ή και να αποκηρύξω κάποιες ιδέες που μου άρεσαν ιδι-αίτερα, όπως και ορισμένες αντιλήψεις με τις οποίες είχα δεθεί βαθιά συναισθημα-τικώς. Ωστόσο, ακόμη κι αν συνυπολογίσουμε τις αφηγήσεις επίγνωσης και συνέ-πειας που αρεσκόμαστε να κατασκευάζουμε στις διανοητικές βιογραφίες μας, ταβασικά επιχειρήματά μου παραμένουν με πολλούς τρόπους συνεπή προς τον τρόποπου σκεφτόμουν στα μέσα της δεκαετίας του 1980, αν και είμαι σίγουρος ότι σήμε-ρα κατανοώ πολύ καλύτερα τις συνέπειές τους. Την άνοιξη του 1984 επέστρεψα γιαλίγο στην Αγγλία. Καθώς έμπαινα στον μοναδικό χώρο διαλογισμού που είναι τοταξίδι με το τρένο (στοιχείο του παρελθόντος πλέον και αυτό) και παρατηρώνταςτην εξαγριωμένη δημόσια ατμόσφαιρα που είχε επικρατήσει στη διάρκεια της με-γάλης απεργίας των ανθρακωρύχων, αντιλήφθηκα αίφνης ότι ο κόσμος είχε αλλά-ξει δραματικά.

Μπορεί ακόμη και σήμερα να θρηνώ για όλα αυτά που χάθηκαν έτσι, για τις μά-ταιες θυσίες και τις κακές αποφάσεις, για τον ατραγούδητο ηρωισμό των καθημερι-νών ανθρώπων καθώς και για τις πιο φανερές θαρραλέες πράξεις τους, για ταεγκλήματα που διαπράχθηκαν στο όνομα της αρετής, όπως και για εκείνα που έγι-ναν εναντίον της, για τα χάσματα ανάμεσα στις υποσχέσεις και τις πράξεις, για όλαεκείνα τα κινήματα, τις κοινότητες και τις κουλτούρες που χτίστηκαν υπομονετι-κά στη διάρκεια τόσων γενεών, όμως η κοινωνική βάση τους τώρα έχει χαθεί για


36

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·36

πάντα. Ακόμη και από το παρατηρητήριό μου, στα τέλη του 20ού αιώνα, πολλέςφορές το γράψιμο του βιβλίου αυτού μου ήταν ιδιαίτερα οδυνηρό, καθώς απαιτού-σε να αφήσω πίσω μου πολλά.

Ωστόσο δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να θεωρηθεί επιτάφιος θρήνος ή άσκη-ση ύφους στη νοσταλγία. Πρόκειται για ένα βιβλίο στηριγμένο στην πεποίθηση ότιη ιστορία μετράει, ιδιαίτερα όταν κάποιες ιστορίες ζωτικής σημασίας λέγονται μελάθος τρόπο. Ο αγώνας αυτός της μνήμης ενάντια στη λήθη έχει γίνει κατά κάποιοτρόπο μια κοινοτοπία της σύγχρονης γραφής, αλλά αυτό δεν τον κάνει λιγότερο δυ-ναμωτικό. Τη δεκαετία του 1990, νέες μορφές αμνησίας έσβησαν κάποιες ιστορικέςαφηγήσεις ουσιαστικής σημασίας. Η ιστορία της Αριστεράς ήταν ανέκαθεν η ιστο-ρία αγώνων για τη δημοκρατία ενάντια σε συστήματα ανισότητας και αδικίας, ταοποία περιορίζουν και διαστρέφουν, επιτίθενται και καταπιέζουν, και μερικές φορέςεπιζητούν ακόμη και την εξαφάνιση του ανθρώπινου δυναμικού. Επιπλέον, αυτή ηιστορία σίγουρα δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμη. Αν τα τρία πρώτα μέρη του βιβλίουεπικεντρώνονται στην οικοδόμηση ενός κινήματος που θα αναλάμβανε τη διεξαγω-γή του αγώνα αυτού, της ταξικής δηλαδή πολιτικής της σοσιαλιστικής παράδοσης,από την άλλη μεριά αυτό που θέλει επίσης να κάνει είναι να καταστήσει σαφείς τιςπαραλείψεις όσο και τις ελλιπείς προοπτικές της παράδοσης αυτής. Ωστόσο το τε-λευταίο τμήμα του βιβλίου σκιαγραφεί τις δυνατότητες στις οποίες μπορεί να στη-ριχτεί μια νέα πολιτική της Αριστεράς. Από την άποψη αυτή, είναι στραμμένο στομέλλον.

Στη διάρκεια της συγγραφής αυτού του βιβλίου είχα υποστήριξη από την έδραΙστορικής Έρευνας Richard Hudson του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν, τις Ερευνη-τικές Εταιρείες της Σχολής Πρoπτυχιακών Σπουδών του Horace H. Rackham και τοΓραφείο του Αντιπροέδρου για τον τομέα της Έρευνας, μια υποτροφία από το Ινστι-τούτο Κλασικών Σπουδών και το Βραβείο Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίουτου Μίσιγκαν. Το καλοκαίρι του 1992 πήρα μια θέση υπότροφου καθηγητή στοΙνστιτούτο Ιστορίας Μαξ Πλανκ του Γκέτινγκεν της Γερμανίας. Πολύ πρώιμες εκ-δοχές κάποιων κεφαλαίων του έργου δακτυλογραφήθηκαν από τη Jeanette Diuble,αλλά η μεταγενέστερη ηλεκτρονική επεξεργασία του κειμένου δεν αφαίρεσε τη ση-μασία της πρώτης τάξεως δουλειάς που έγινε στο χέρι, ενώ, κατά καιρούς, ήμουναπόλυτα εξαρτημένος από τη γενναιοδωρία και τις ικανότητες των Lorna Altstetter,Connie Hamlin και Dawn Kapalla.

Κι ενώ το βιβλίο βρισκόταν στο πιεστήριο του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, οThomas Le Bien με βοήθησε σημαντικά στα τελικά στάδια διόρθωσης του χειρο-γράφου. Οι πολύτιμες οδηγίες του έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη σαφήνεια και την 37

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·37

ποιότητα της τελικής έκδοσης. Μετά την αναχώρησή του για τις Εκδόσεις του Πα-νεπιστημίου του Πρίνστον, η Susan Ferber ανέλαβε την ευθύνη της ολοκλήρωσηςτου βιβλίου. Η εκδοτική οξύνοιά της ήταν μεγάλη και οι οδηγίες της πάντοτε σίγου-ρες και οξυδερκείς. Είμαι ευγνώμων που είχα την ευτυχία να συνεργαστώ με δύοτόσο καταρτισμένους επιμελητές έκδοσης, καθώς και για τις εκθέσεις των ανώνυ-μων αναγνωστών που εκείνοι παρήγγειλαν. Εντέλει, το βιβλίο αντανακλά με μυριά-δες τρόπους την πολύτιμη συνεισφορά τους.

Ένα βιβλίο αυτής της έκτασης οφείλει τόσο πολλά σε τόσο πολλά πρόσωπα,που δεν είναι εύκολο κανείς να τα αναφέρει όλα. Όπως είναι φυσικό, τα περισσότε-ρα τα οφείλω στους συναδέλφους μου στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, οι οποίοιαπό το 1979 μου πρόσφεραν μια ασύγκριτα φιλόξενη και δημιουργική πνευματικήεστία. Σε μια πρώτη φάση, έμαθα πάρα πολλά από τον Roman Szporluk, που μεμύησε σωστά στην πολύπλοκη ιστορία της Ανατολικής Ευρώπης. Αργότερα, ηπνευματική μου πορεία σημαδεύτηκε από την παρουσία του Bill Rosenberg, ειδικάσε ό,τι αφορά τον τρόπο που έπρεπε να κατανοήσω τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο καιτη Ρωσική Επανάσταση. Το χρέος μου στον Terry McDonald αντιστοιχεί στην πα-ρουσία μου στο Μίσιγκαν, αρχίζοντας από μια ομάδα μελέτης της ιστορίας της κοι-νωνίας και της ταξικής πάλης που είχαμε στις αρχές του 1980. Ήταν η πρώτη απότις πολλές ευκαιρίες που είχα κατά την παραμονή μου εκεί να επωφεληθώ από τηναυστηρή αλλά και γενναιόδωρη πνευματικότητά του. Η παρουσία του Bill Sewellυπήρξε ανεκτίμητη στα τέλη της δεκαετίας του 1980, όταν οι προσεγγίσεις στο σχη-ματισμό της εργατικής τάξης αναπροσδιορίστηκαν εκ βάθρων, όπως και της SonyaRose στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Η συνεισφορά της Peggy Somers ήταν εξί-σου σημαντική σε διάφορα πνευματικά ζητήματα. Η κλίση της στη θεωρία μου έδι-νε διαρκώς εναύσματα για την αποσαφήνιση της δικής μου. Ο τρόπος που αντιλαμ-βάνομαι τη σύγχρονη πολιτική των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης οφείλει πολλάστους Mike Kennedy και Kim Scheppele. Ο Andy Markovits με βοήθησε σημαντι-κά να κατανοήσω τη σύγχρονη ευρωπαϊκή πολιτική.

Είναι αδύνατο να περιγράψει κανείς με λίγα λόγια την υψηλής ποιότητας πνευ-ματική ζωή του Αν Άρμπορ, στο Τμήμα Ιστορίας αλλά και στο Πανεπιστήμιο τουΜίσιγκαν γενικότερα. Για είκοσι χρόνια περίπου, η Μαρξιστική Ομάδα Μελετώνμου πρόσφερε τη φιλία αλλά και τις ιδέες της, ενώ το ίδιο συνέβη από το 1987 καιεφεξής με το Πρόγραμμα Συγκριτικής Μελέτης των Κοινωνικών Μετασχηματι-σμών (Program on the Comparative Study of Social Transformations – CSST). Οιομάδες αυτές με βοήθησαν να αποσαφηνίσω πολλές από τις απόψεις μου. Μια πλή-ρης απαρίθμηση των οφειλών μου θα απαιτούσε σελίδες επί σελίδων, αλλά μεταξύ


38

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·38

των παλιών και των τωρινών συνεργατών μου θα ήθελα ειδικά να ευχαριστήσωτους εξής: Julia Adams, Paul Anderson, Sara Blair, Charlie Bright, Jane Burbank,David W. Cohen, Fred Cooper, Fernando Coronil, Val Daniel, Nick Dirks, SusanDouglas, Jonathan Freedman, Kevin Gaines, Janet Hart, Gabrielle Hecht, Julia Hell,June Howard, Nancy Hunt, Webb Keane, Alaina Lemon, Marjorie Levinson,Rudolph Mrazek, Sherry Ortner, Adela Pinch, Helmut Puff, Roger Rouse, DavidScobey, Julius Scott, Rebecca Scott, Julie Skurski, Scott Spector, George Steinmetz,Penny Von Eschen και Ernie Young.

Η Kathleen Cunning ήταν η πιο στενή συνεργάτιδά μου από τα τέλη της δεκαε-τίας του 1980 και εφεξής. Η Κάνινγκ με βοήθησε αφενός να γίνω καλύτερος ιστορι-κός της Γερμανίας και αφετέρου να εμπλακώ περισσότερο στις προκλήσεις που θέ-τει η ιστορία του φύλου. Η σαφήνεια της επιχειρηματολογίας του βιβλίου σε ό,τιαφορά το σχηματισμό των τάξεων και τον τρόπο που κατανοείται η σημασία τουφύλου στηρίζεται στην πρωτοποριακή δουλειά της. Τα εξαιρετικά αισθήματα φι-λίας που τρέφει για μένα, οι γνώσεις και οι συμβουλές της αποτελούν μια αστείρευ-τη πηγή. Το ίδιο ευτυχής αισθάνομαι και για τη φίλη και συνεργάτιδά μου KaliIsrael. Χωρίς την πολύτιμη παρουσία της, η σχέση μου με τα βρετανικά πράγματαθα ήταν πολύ φτωχότερη. Μέσα από τη συνεχή προσφορά πληροφοριών και μι-κρών βοηθειών, αλλά και με τη γενναιοδωρία του πνευματικού οράματος και τηςφιλίας της, το βιβλίο μου βελτιώθηκε ακόμη περισσότερο.

Πολλοί από τους τωρινούς αλλά και τους παλιότερους φοιτητές μου συνέβαλανσημαντικά στη δημιουργία αυτού του βιβλίου, αρχικά μέσω της συμβολής τουςστην έρευνα και της ανταλλαγής ιδεών, και στη συνέχεια μέσω των εξαιρετικών βι-βλίων που δημοσίευσαν οι ίδιοι. Είμαι βαθιά ευγνώμων σε όλους, μεταξύ τωνοποίων περιλαμβάνονται οι εξής: Richard Bodek, Shiva Balaghi, Monica Burguera,Becky Conekin, Belinda Davis, Todd Ettelson, Anne Gorsuch, Young-Sun Hong,Rainer Horn, Jennifer Jenkins, Mia Lee, Cristin McGuire, Orlando Martinez, DavidMayfield, Amy Nelson, Mary O’Reilly, Kathy Pence, Alice Ritscherle, ChrisSchmid-Nowara, Steve Soper, Julie Srubbs, Dennis Sweeney και Elizabeth Wood.Όλοι αυτοί μετέτρεψαν το Μίσιγκαν σε ένα θαυμάσιο χώρο στοχασμού και έρευ-νας.

Το εύρος των οφειλών μου στον υπόλοιπο κόσμο είναι εξίσου μεγάλο. Από πολ-λές απόψεις, η ιδέα του βιβλίου αυτού γεννήθηκε από τις συζητήσεις που έκανα στοΚέμπριτζ στα τέλη της δεκαετίας του 1970 σε μια πιο αισιόδοξη εποχή από τη ση-μερινή. Στις συζητήσεις αυτές συμμετείχαν πολλοί φίλοι που σημάδεψαν για πάντατη σκέψη μου. Όσοι αναφέρονται πιο κάτω θα αναγνωρίσουν τη συνεισφορά τους 39

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·39

όχι μόνο στα σχόλια του βιβλίου αλλά και στην αρχιτεκτονική των ιδεών του: JaneKaplan, David Crew, Gareth Stedman Jones, Paul Mc Hugh, Stuart McIntyre, SusanPennybacker και Eve Rosenhaft. Κατά τη μακρά περίοδο συγγραφής του βιβλίουμου, στηρίχτηκα επανειλημμένα στην άκρως απαραίτητη βιβλιογραφική και ερμη-νευτική βοήθεια που μου παρείχαν απλόχερα πολλοί και σοφοί συνάδελφοί μουαπό πολλές περιοχές του κόσμου. Πιο συγκεκριμένα, θα ήθελα να ευχαριστήσωτους Ida Blom, Friedhelm Boll, Nancy Fraser, Dagmar Herzog, John-Paul Himka,Alf Lurdke, Jitka Maleckova, Mica Nava, Frank Mort, Moishe Postone, ClaudiaRitter, Adelheid von Saldern, Michael Schneider, Bill Schwarz, Lewis Siegelbaum,Carolyn Steedman, Michael Warner και Eli Zaretsky.

Διάφορα σεμινάρια και συνέδρια μου έδωσαν την ευκαιρία να επανεξετάσω τηνεπιχειρηματολογία μου: το συνέδριο με θέμα την «Κρίση του σοσιαλισμού» στοΤσάπελ Χιλ το 1990· το ακαδημαϊκό έτος με θέμα την «Ουτοπία» στο ΙνστιτούτοΚλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν (1993)· ένα συνέδριο πουδιοργανώθηκε στο Πρίνστον στη μνήμη του Edward Tompson (1994)· το θερινόπρόγραμμα σπουδών για τους πολιτικούς επιστήμονες της Ανατολικής Ευρώπηςστο Γκντανσκ (1994)· ένα συνέδριο για τη Βρετανία και τη Γερμανία στον 20ό αιώ-να στο Πόρτσμουθ (1995)· ένα συνέδριο για την «Αντίσταση και την αντιφασιστικήδράση» στο Ινστιτούτο του Ιδρύματος Γκράμσι στη Ρώμη (1995)· το σεμινάριο γιατον 20ό αιώνα στη Νέα Υόρκη (1997)· το σεμινάριο Σόγερ για τις «Δημοκρατικέςπαρεκβάσεις» στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ (1998)· και το Συνέδριο των ΙσπανώνΙστορικών στη Βαλένθια (2000). Σε όλους τους συναδέλφους και το κοινό στο Πα-νεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Ντέιβις και τη Σάντα Κρουζ (1993)· το SUNY-Stony Brook (1994), το Πανεπιστήμιο της Μινεσότας (1994), το Πανεπιστήμιο τουΓουόρικ (1995), το Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ (1996), το Πανεπιστήμιο της Βρε-τανικής Κολομβίας (1999), το Συνέδριο των Γερμανικών Σπουδών στο Αν Άρμπορ(1999) και το New School University (2000), εκφράζω την ευγνωμοσύνη μου. Απότην άποψη αυτή, ιδιαίτερα πολύτιμο αποδείχτηκε το εργαστήριο για τις «Γυναίκεςκαι το σοσιαλισμό στη μεσοπολεμική Ευρώπη», που οργανώθηκε από τον HelmutGruber στο Παρίσι το 1994, τα συμπεράσματα του οποίου δημοσιεύτηκαν με τοντίτλο Women and Socialism / Socialism and Women: Europe between the Wars,επιμ. Helmut Gruber και Pamela Graves (Berghahn Books, Νέα Υόρκη 1995).

Το βιβλίο αυτό δεν θα μπορούσε να έχει γραφτεί χωρίς την εξαιρετικά πλούσιαιστοριογραφία που τώρα είναι διαθέσιμη για τα διάφορα μέρη και πτυχές του, ενώστηρίχτηκα αναγκαστικά στις οξυδερκείς παρατηρήσεις και την πρωτοτυπία τωνειδικών, όπως θα το επιβεβαιώσουν και οι σημειώσεις. Στο επίπεδο της έμπνευσης


40

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·40

–πνευματικής, ιστοριογραφικής, πολιτικής–, ορισμένες επιρροές εμφανίζονται σεόλο το σώμα του βιβλίου, διαμορφώνοντας το βασικό του σχέδιο. Από πολλές από-ψεις, ο Έρικ Χόμπσμπομ υπήρξε μέντοράς μου σε όλη τη διάρκεια της μακράς στα-διοδρομίας μου, παρότι συναντηθήκαμε μόνο λίγες φορές. Οι οξυδερκείς παρατη-ρήσεις του λάμπουν στις πιο απόκρυφες γωνιές της ιστορίας της Αριστεράς, καθώςφωτίζουν το ευρύτερο πλαίσιό της, ενώ μερικές φορές πολλοί από μας νιώθουμε ότιτο έργο μας δεν είναι παρά μια υποσημείωση στο έργο του. Παρόμοια, τα έργα τουΠέρι Άντερσον, του Στιούαρτ Χολ, της Σίλα Ρόουμποθαμ και της Χίλαρι Γουέιν-ραϊτ αποτελούν τα πιο σημαντικά θεμέλια πάνω στα οποία προσπάθησε να στηρι-χτεί το βιβλίο μου. Αν το βιβλίο μου γίνει αφορμή για συζήτηση και στοχασμό, θαείμαι πολύ ικανοποιημένος.

Τέλος, αξίζει να τονιστούν κάποιες ιδιαίτερες οφειλές μου. Τα βιβλία δεν γράφο-νται μόνο στις βιβλιοθήκες, τα αρχεία και τις αίθουσες διδασκαλίας αλλά μέσα στοευρύτερο πλαίσιο της προσωπικής και καθημερινής μας ζωής. Στα πρώτα στάδιατης συγγραφής του βιβλίου, η Eleanor Anasar μου πρόσφερε σημαντική βοήθεια.Σε όλη μας τη ζωή ως γονέων και εργαζομένων, καθώς και μέσα από τους αγώνεςμας εναντίον της περιφερειακής διοίκησης των σχολείων, η Έλινορ μου έμαθε ναείμαι απλός και αληθινός, βοηθώντας με να συλλάβω όχι μόνο την ενότητα της θεω-ρίας και της πρακτικής αλλά και το γιατί το προσωπικό πρέπει να γίνει πολιτικό. Ηφιλία μου με τον Karl και την Diane Pohrt με βοήθησε με παρόμοιο τρόπο. Η στα-θερή και εφευρετική στάση του Καρλ για την ηθική ζωή, η εμμονή του στην κοινω-νία των πολιτών και η αφοσίωσή του στην ανταλλαγή ιδεών και απόψεων στη δημό-σια σφαίρα αποτελούν ένα σπουδαίο πρότυπο πολιτικής ευπρέπειας. Ο Καρλ είναιαπό τους σημαντικότερους εκφραστές του πραγματικού νοήματος της δεκαετίαςτου 1960. Σημαντικό ρόλο στη συγγραφή του βιβλίου έπαιξαν οι φίλοι μου πουήταν κοντά μου όχι μόνο στις ώρες της χαράς και της απόλαυσης αλλά και στις δυ-σκολίες της ζωής. Οι άνθρωποι αυτοί μου έδειξαν κατανόηση, αλληλεγγύη και συ-ντροφικότητα. Εκτός από αυτούς που έχω μνημονεύσει ήδη, θέλω να ευχαριστήσωτους Nancy Bogan, Katherine Burnett, Paul Edwards, Eric Firstenberg, Jeff Jordan,Sharon Lieberman, Vic Lieberman, Helga Lurdtke, Armena Marderosian, BradyMikusko, Bob Moustakas, Debbie Orlowski, Irene Patalan, Hubert Rast, EliRosenberg, Laura Sanders, Mike Schippani και Denise Thal.

Ο αγαπημένος φίλος και σύντροφός μου Ron Suny μου συμπαραστάθηκε στησυγγραφή του ανά χείρας βιβλίου από την αρχή. Ως αναγνώστης, σύντροφος με τηνκυριολεκτική έννοια του όρου, οργανωτής συνεδρίων, ενθουσιώδης συνεργάτης,ευρυμαθής και καλόκαρδος συνάδελφος, εξαιρετικός συζητητής όχι μόνο τη μέρα 41

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·41

αλλά και τη νύχτα, σπουδαίος ιστορικός του μπολσεβικισμού, οι συμβουλές και ηβοήθειά του ήταν πολύτιμες όσο κράτησε η συγγραφή του. Στα μέσα της δεκαετίαςτου 1980 συνεργαστήκαμε πάνω στην ιστορία του κομμουνισμού και στη συνέχειαπαρακολουθήσαμε αποσβολωμένοι τον Γκορμπατσόφ να απελευθερώνει τις κρυμ-μένες δυνάμεις της Σοβιετικής Ένωσης, ευνοώντας τις αλλαγές. Με τη βοήθεια τουεξαιρετικού έργου του και των αναρίθμητων συζητήσεων που κάναμε μαζί, ο Ρονμε κατηύθυνε όχι μόνο στο λαβύρινθο της σοβιετικής ιστορίας αλλά και στην ιστο-ρία του σοσιαλισμού εν γένει. Διάβασε με υπομονή και κριτική διάθεση το χειρό-γραφό μου σε όλες τις φάσεις. Ο Keith Neild συμμετείχε σε αυτό για μεγαλύτεροχρονικό διάστημα. Ένα άρθρο, που γράψαμε από κοινού το 1979 και το τελειώσαμεταξιδεύοντας στις Ηνωμένες Πολιτείες, αποτέλεσε μέρος του προοιμίου του σχε-δίου αυτού. Η σύλληψη των ευρύτερων αναλυτικών διαστάσεων του βιβλίου καθώςεπίσης και η κατανόηση των συνθηκών που επικρατούν στη σύγχρονη Βρετανία,οφείλουν πολλά στις ιδέες του. Τη δεκαετία του 1990 μοιράστηκ.α μαζί του πολύπερισσότερα πράγματα από ένα κοινό σχέδιο για τη σύγχρονη ιστορία των τάξεων,ενώ στην τελευταία επεξεργασία του κειμένου επωφελήθηκα ιδιαίτερα από τις μα-κρές συζητήσεις που είχα μαζί του.

Από πολλές απόψεις, η Γερμανία βρίσκεται στο επίκεντρο αυτού του βιβλίου –στο δεύτερο μέρος του ως υπόδειγμα ριζοσπαστισμού και στο τρίτο ως όχημα κατα-στροφής. Η Atina Grossman με κατηύθυνε υποδειγματικά σε όλες αυτές τις ιστορι-κές περιόδους, από την ξένοιαστη δεκαετία του 1920 στον τρόμο του Τρίτου Ράιχκαι από εκεί στην αμφίσημη κατάσταση που επικράτησε μετά την Απελευθέρωση.Τόσο τα δικά της γραπτά όσο και το δοκίμιο που γράψαμε μαζί για την ταινία Η λί-στα του Σίντλερ με βοήθησαν να κατανοήσω καλύτερα τις περιόδους αυτές. Οφείλωπολλά όχι μόνο στη σοφία αλλά και στη φιλία της. Σε μια κρίσιμη στιγμή για τησυγγραφή του βιβλίου, η Lauren Berlant με βοήθησε να σκεφτώ διαφορετικά μερι-κά από τα μεγαλύτερα προβλήματα –το έθνος, για παράδειγμα, και τη σχέση του μετο τοπικό, την αλληλεπίδραση της καθημερινότητας των ανθρώπων και της ευρύτε-ρης κοινωνικής μεταμόρφωσης ή τη διαλεκτική της ουτοπίας και της αποτυχίας.Παρότι η συζήτηση αυτή ξεκίνησε με την ανάλυση της δεκαετίας του 1920 και ακο-λούθησε πολλούς δρόμους, τελικά εστίασε στα γεγονότα του 1968 κι έτσι το τε-λευταίο μέρος του βιβλίου έχει επηρεαστεί έντονα από αυτή. Η Λορίν μάχεται τηνπολιτική αδιαφορία και αποθάρρυνση περισσότερο απ’ οποιονδήποτε άλλο γνωρί-ζω. Ο Bob Moeller ήταν ο πιο ανιδιοτελής και καθησυχαστικός κριτικός των από-ψεών μου. Το έργο του σχετικά με τη δεκαετία του 1950 με βοήθησε πολύ στην κα-τανόηση της συγκεκριμένης αυτής εποχής. Επιπλέον, ήταν ο άνθρωπος που διάβα-


42

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·42

σε εξονυχιστικά το πρώτο σχεδίασμα, το οποίο ήταν τόσο μεγάλο που θα έθετε σεδοκιμασία και την πιο σπουδαία φιλία. Οι επόμενες εκδοχές του βιβλίου βασίστη-καν στα λεπτομερή κριτικά σχόλιά του.

Όλοι αυτοί οι φίλοι συνέβαλαν απροσμέτρητα στη διαμόρφωση των ισχυρώνσημείων που διαθέτει αυτό το βιβλίο. Είναι οι σημαιοφόροι της αισιοδοξίας σ’ένανκόσμο που εξαντλεί με μεγάλη ταχύτητα τα αποθέματά της. Η πιο σημαντική βοή-θεια ήρθε από την Gina Morantz-Sanchez, η οποία μπήκε στη ζωή μου όταν το βι-βλίο βρισκόταν στην τελική του φάση. Η Τζίνα με προέτρεψε να το ολοκληρώσωμε όλες της τις δυνάμεις. Απάλλαξε το κείμενό μου από καθετί περιττό και υπερβο-λικό, σε μια προσπάθεια να το καταστήσει πιο σαφές και πιο λιτό. Διάβασε κάθε λέ-ξη από τις εκατοντάδες χιλιάδες που περιλαμβάνονται στο βιβλίο αυτό. Οι εξαιρετι-κές γνώσεις της στον τομέα της ιστορίας των Ηνωμένων Πολιτειών, του φεμινι-σμού και του γυναικείου κινήματος γενικότερα υπήρξαν ανεκτίμητες. Αποσαφήνι-σε τις βασικές ιδέες του βιβλίου και με προέτρεψε να τις ενισχύσω ακόμη περισσό-τερο. Η τελική εκδοχή του είναι έντονα επηρεασμένη από τις παρεμβάσεις της. Βέ-βαια, η ολοκλήρωση ενός βιβλίου προϋποθέτει και άλλου είδους στηρίγματα. Μουείναι αδύνατο να εκφράσω επαρκώς την ευγνωμοσύνη μου για όλα όσα έκανε προ-κειμένου να παραμείνω προσηλωμένος στη δουλειά μου, με αρκετά μεγάλο κόστοςγια άλλες πλευρές της ζωής μας. Με την αλάνθαστη κρίση της, οδήγησε το ανά χεί-ρας βιβλίο στην αποπεράτωσή του.

43

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·43

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·44

KATAΛOΓOΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩN

Ελληνόγλωσσο

Αλληλεγγύη Ανεξάρτητο Αυτόνομο Συνδικάτο «Αλληλεγγύη» / Solidarnosc (Πολωνία)

ΕΑΜ Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο

Ε.Ε. / ΕU Ευρωπαϊκή Ένωση / European Union

ΕΕΚΔ Εκτελεστική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Διεθνούς

ΕΛΑΣ Εθνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός

ΕΟΚ / ΕΕC Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα / European EconomicCommunity

ΚΚΕ Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας

ΚΚΣΕ Κομμουνιστικό Κόμμα Σοβιετικής Ένωσης

Κομινφόρμ Κομμουνιστικό Γραφείο Πληροφοριών (ΕΣΣΔ)

ΛΔΓ / GDR Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας / Deutsche DemokratischeRepublik

ΝΕΠ Νέα Οικονομική Πολιτική

ΟΕΟΣ / OEEC Οργανισμός Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας /Organization for European Economic Cooperation

ΟΟΣΑ / OECD Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης /Organization for Economic Cooperation and Development

ΠΕΕΑ Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης

Ξενόγλωσσο

ANPI Associazione Nazionale Partigiani d’Italia / Εθνική Ένωση Βετεράνων της Αντίστασης

APO Außerparlamentarische Opposition / Εξωκοινοβουλευτική Αντιπολίτευση (Δυτική Γερμανία)

ATP Arbejdsmarkedets Tillægspension (Δανία) ή Tilläggspension

(Σουηδία) / Μεταρρύθμιση του Συνταξιοδοτικού Συστήματος SAP 45

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·45

AVNOJ Antifasisticko V(ij)ece Narodnog Oslobod–enja Jugoslavije / Αντιφασιστικό Συμβούλιο για την Απελευθέρωση του Λαού της Γιουγκοσλαβίας

BCP Bulgarian Communist Party / Κομμουνιστικό Κόμμα ΒουλγαρίαςBrigatte Rosse Ερυθρές Ταξιαρχίες (Ιταλία)BSP Bulgarian Socialist Party / Σοσιαλιστικό Κόμμα ΒουλγαρίαςBSP British Socialist Party / Σοσιαλιστικό Κόμμα ΒρετανίαςBT Bourses du travail / Εργατικά Κέντρα (Γαλλία)Bund Γενική Ένωση των Εβραίων Εργατών της Ρωσίας και

της ΠολωνίαςBWSDP Bulgarian Workers’Social Democratic Party /

Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Βουλγάρων ΕργατώνCFLN Comité français de libération nationale / Γαλλική Επιτροπή

Εθνικής ΑπελευθέρωσηςCGIL Confederazione Generale Italiana del Lavoro / Γενική

Συνομοσπονδία Εργατών ΙταλίαςCGL Confederazione Generale del Lavoro / Γενική Συνομοσπονδία

Εργασίας (Ιταλία)CGT Confédération générale du travail / Γενική Συνομοσπονδία

Εργασίας (Γαλλία)CIS Commonwealth of Independent States / Κοινοπολιτεία

Ανεξάρτητων ΚρατώνCLN Comitato di Liberazione Nazionale / Επιτροπή Εθνικής

Απελευθέρωσης (Ιταλία)CLPD Campaign for Labour Party Democracy / Εκστρατεία για

τη Δημοκρατία στο Εργατικό Κόμμα (Μεγάλη Βρετανία)CND Campaign for Nuclear Disarmament / Εκστρατεία

για τον Πυρηνικό ΑφοπλισμόCNR Conseil national de la résistance / Εθνικό Συμβούλιο Αντίστασης

(Γαλλία)CNT Confederación Nacional del Trabajo / Εθνική Συνομοσπονδία

Εργασίας (Ισπανία)CPGB Communist Party of Great Britain / Κομμουνιστικό Κόμμα

Μεγάλης ΒρετανίαςCSDSD Ceskoslovenská sociálne demokratická strana delnická /

Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Τσεχίας


46

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·46

CSSD Ceská strana sociálne demokratická / Σοσιαλδημοκρατικό ΚόμμαΤσεχίας

DA Dansk Arbejdsgiverforening / Σύνδεσμος Δανών ΕργοδοτώνDAC Direct Action Committee / Επιτροπή Άμεσης Δράσης (Μεγάλη

Βρετανία)DC Democrazia Cristiana / Χριστιανοδημοκρατικό Κόμμα ΙταλίαςDiY Do-It-Yourself / «Κάν’το μόνος σου»DMV Deutscher Metallarbeiter-Verband / Γερμανική Ομοσπονδία

ΜεταλλοτεχνιτώνDNA Det norske arbeiderparti / Εργατικό Κόμμα ΝορβηγίαςEETPU Electrical, Electronic, Telecommunications, and Plumbing Union /

Ένωση Ηλεκτρολόγων, Ηλεκτρονικών, Εργαζομένων στις Τηλεπικοινωνίες και Υδραυλικών (Μεγάλη Βρετανία)

END European Nuclear Disarmament / Ευρωπαϊκός Πυρηνικός Αφοπλισμός

ERP European Recovery Program / Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης

FAI Federación Anarquista Ibérica / Ιβηρική Αναρχική ΟμοσπονδίαFDP Freie Demokratische Partei / Ελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα

(Γερμανία)FGDS Fédération de la gauche démocratique et socialiste / Ομοσπονδία

της Δημοκρατικής και Σοσιαλιστικής Αριστεράς (Γαλλία)FIOM Federazione Impiegati Operai Metallurgici / Ομοσπονδία

Εργατών Μετάλλου (Ιταλία)FPO Fareinikte Partisaner Organizatzie / Οργάνωση των Ενωμένων

Παρτιζάνων (Λιθουανία)FPTSF Fédération du parti des travailleurs socialistes de France /

Ομοσπονδία των Γάλλων Σοσιαλιστών ΕργατώνFVDG Freie Vereinigung Deutscher Gewerkschaften / Ελεύθερη

Συμμαχία (Γερμανία)GLC Greater London Council / Συμβούλιο Μείζονος ΛονδίνουGLF Gay Liberation Front / Μέτωπο για την Απελευθέρωση των ΓκέιGMB General and Municipal Workers / Εργάτες Δήμων και Λοιποί

(Μεγάλη Βρετανία)HAZ Housing Action Zone Manor / Ζώνη Στεγαστικής ΔράσηςHSP Hungarian Socialist Party / Σοσιαλιστικό Κόμμα Ουγγαρίας 47

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·47

IAH Internationale Arbeiter-Hilfe / Διεθνής Εργατική Βοήθεια (Βερολίνο)

ILP Independent Labour Party / Ανεξάρτητο Εργατικό Κόμμα(Μεγάλη Βρετανία)

IMF International Monetary Fund / Διεθνές Νομισματικό Ταμείο – ΔΝΤ

ΙSB International Socialist Bureau / Διεθνές Σοσιαλιστικό ΓραφείοISC International Socialist Committee / Διεθνής Σοσιαλιστική

ΕπιτροπήIWSA International Woman Suffrage Alliance / Διεθνής Ένωση

για το Δικαίωμα Ψήφου των ΓυναικώνJCR Jeunesse communiste révolutionnaire / Επαναστατική

Κομμουνιστική Νεολαία (Γαλλία)JSDS Jugoslovanska social demokratska stranka / Νοτιοσλαβικό

Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα ΣλοβενίαςKAPD Kommunistische Arbeiter-Partei Deutschlands / Κομμουνιστικό

Κόμμα Εργατών ΓερμανίαςKOR Komitet Obrony Robotników / Επιτροπή Άμυνας των Εργατών

(Πολωνία)KPD Kommunistische Partei Deutschlands / Κομμουνιστικό Κόμμα

ΓερμανίαςKPJ Komunisticka partija Jugoslavije / Κομμουνιστικό Κόμμα

ΓιουγκοσλαβίαςKSC Komunistická stranaCeskoslovenska / Κομμουνιστικό Κόμμα

ΤσεχοσλοβακίαςLCC Labour Coordinating Committee / Συντονιστική Επιτροπή

των ΕργατικώνLCS League of Communists of Slovenia / Ένωση Σλοβένων

ΚομμουνιστώνLCY League of Communists of Yugoslavia / Κομμουνιστικό Κόμμα

ΓιουγκοσλαβίαςLO Landsorganisationen i Danmark / Ομοσπονδία Δανικών

Συνδικαλιστικών ΕνώσεωνLSDWP Latvian Social Democratic Workers Party (Latvijas

Socialdemokratiska Stradnieku Partija – LSSP) / Εργατικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Λετονίας

LSE London School of Economics / Οικονομική Σχολή του Λονδίνου


48

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·48

LSI Labour and Socialist International / Εργατική και ΣοσιαλιστικήΔιεθνής

MRP Mouvement républicain populaire / Λαϊκό Ρεπουμπλικανικό Κίνημα (Γαλλία)

MSzMP Magyar Szocialista Munkáspárt / Κομμουνιστικό Κόμμα Ουγγαρίας

MSZP Magyar Szocialista Párt / Εργατικό Κόμμα ΟυγγαρίαςNAC National Abortion Campaign / Εθνική Εκστρατεία για

το Δικαίωμα στην ΆμβλωσηNALGO National Association of Local Government Officers / Ένωση

Υπαλλήλων Δημοσίου και Τοπικής ΑυτοδιοίκησηςNOW National Organization for Women / Εθνική Οργάνωση Γυναικών

(ΗΠΑ)NSF National Salvation Front / Μέτωπο Εθνικής Σωτηρίας

(Ρουμανία)NUM National Union of Mineworkers / Εθνική Ένωση Ανθρακωρύχων

(Μεγάλη Βρετανία)NUPE National Union of Public Employees / Εθνική Ένωση Δημοσίων

Υπαλλήλων (Μεγάλη Βρετανία)NUSEC National Union of Societies for Equal Citizenship / Εθνική

Ένωση Εταιρειών για την Ισότητα των Δικαιωμάτων του Πολίτη(Μεγάλη Βρετανία)

NUWSS National Union of Women’s Suffrage Societies / Εθνική ΈνωσηΕταιρειών για το Δικαίωμα Ψήφου των Γυναικών(Μεγάλη Βρετανία)

OS Organisation Spéciale / Ειδική Οργάνωση (Αλγερία)OSE Observatorio de la Sostenibilidad en España / Κρατική

Συνδικαλιστική Ένωση ΙσπανίαςP-2 Propaganda Due / Προπαγάνδα Δύο (Ιταλία)PCE Partido Comunista de España / Κομμουνιστικό Κόμμα ΙσπανίαςPCF Parti communiste français / Κομμουνιστικό Κόμμα ΓαλλίαςPCI Partito Comunista Italiano / Κομμουνιστικό Κόμμα ΙταλίαςPDL Party of Democratic Left / Σλοβακικό Κόμμα της Δημοκρατικής

ΑριστεράςPDS Partei des Demokratischen Sozialismus / Κόμμα Δημοκρατικού

Σοσιαλισμού (Γερμανία) 49


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·49

PDS Partito Democratico della Sinistra / Κόμμα της ΔημοκρατικήςΑριστεράς (Ιταλία)

PLA Party of Labour of Albania (Partia e Punës e Shqipërisë – PPSh) /Κομμουνιστικό Κόμμα Αλβανίας

POB Parti Ouvrier Belge / Κόμμα Βέλγων ΕργατώνPOUM Partido Obrero de Unificación Marxista / Εργατικό Κόμμα

Μαρξιστικής Ενότητας (Ισπανία)PPR Polska Partia Robotnicza / Εργατικό Κόμμα ΠολωνίαςPPS Polska Partia Socjalistyczna / Πολωνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα

(Ρωσία)PPSD Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji / Πολωνικό

Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της ΓαλικίαςPS Parti socialiste / Σοσιαλιστικό Κόμμα (Γαλλία)PSDI Partito Socialista Democratico Italiano / Σοσιαλδημοκρατικό

Κόμμα ΙταλίαςPSDR Partidul Social Democrat Român / Κόμμα των Ρουμάνων

ΣοσιαλδημοκρατώνPSI Partito Socialista Italiano / Σοσιαλιστικό Κόμμα ΙταλίαςPSIUP Partito Socialista Italiano di Unità Proletaria / Σοσιαλιστικό

Κόμμα της Προλεταριακής Ενότητας ΙταλίαςPSOE Partido Socialista Obrero Español / Σοσιαλιστικό Εργατικό

Κόμμα ΙσπανίαςPSP Partido Socialista Português / Σοσιαλιστικό Κόμμα ΠορτογαλίαςPSR Partidul Socialist Român / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα ΡουμανίαςPSU Parti socialiste unifié / Ενιαίο Σοσιαλιστικό Κόμμα (Γαλλία)PSUC Partit Socialista Unificat de Catalunya / Ενιαίο Σοσιαλιστικό

Κόμμα ΚαταλονίαςPZPR Polska Zjednoczona Partia Robotnicza / Κομμουνιστικό Κόμμα

ΠολωνίαςRAF Rote Armee Fraktion / Φράξια Κόκκινος Στρατός (Γερμανία)RC Rifondazione comunista / Κομμουνιστική Επανίδρυση (Ιταλία)RCP Romanian Communist Party (Partidul Comunist Român – PCR /

Κομμουνιστικό Κόμμα ΡουμανίαςRSDRP Russian Social-Democratic Labour Party / Σοσιαλδημοκρατικό

Εργατικό Κόμμα ΡωσίαςRTS Reclaim The Streets / Ανακτήστε Tους Δρόμους


50

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·50

SAP Sveriges Socialdemokratiska Arbetareparti / ΣοσιαλδημοκρατικόΚόμμα Σουηδίας

SDAP Sociaal Democratische Arbeiders Partij / ΣοσιαλδημοκρατικήΈνωση Ολλανδίας

SDF Social Democratic Federation / Σοσιαλδημοκρατική Ομοσπονδία Βρετανίας

SDF Σοσιαλδημοκρατική Ένωση ΔανίαςSDI Strategic Defense Initiative / Πρωτοβουλία Στρατηγικής Άμυνας

(ΗΠΑ)SDKPiL Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy /

Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα του Βασιλείου της Πολωνίας και της Λιθουανίας (Ρωσία)

SDP Social Democratic Party / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα(Μεγάλη Βρετανία)

SDP Suomen Sosialidemokraattinen Puolue / ΣοσιαλδημοκρατικόΚόμμα Φινλανδίας

SDPC Social Democratic Party of Croatia (Socijaldemokratska PartijaHrvatske – SPH) / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Κροατίας

SDPR Social Democracy of the Republic of Poland (SocjaldemokracjaRzeczypospolitej Polskiej – SdRP) / Σοσιαλδημοκράτες της Πολωνικής Δημοκρατίας

SDS Sozialistische Deutsche Studentenbund / Σοσιαλιστές ΦοιτητέςΓερμανίας

SDSS Sociálnodemokratická strana Slovenska / ΣοσιαλδημοκρατικόΚόμμα Σλοβακίας

SED Sozialistische Einheitspartei Deutschland / Ενιαίο ΣοσιαλιστικόΚόμμα Γερμανίας (ΛΔΓ)

SFIO Section française de l’internationale ouvrière / Γαλλικό Τμήμα τηςΕργατικής Διεθνούς

SNR Slovenská národná rada / Εθνικό Συμβούλιο ΣλοβακίαςSPA Socialist Party of Albania (Partia Socialiste e Shqipërisë – PSS) /

Σοσιαλιστικό Κόμμα ΑλβανίαςSPD Sozialdemokratische Partei Deutschlands / Σοσιαλδημοκρατικό

Κόμμα ΓερμανίαςSPÖ Sozialdemokratische Partei Österreichs / Σοσιαλδημοκρατικό

Κόμμα Αυστρίας 51


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·51

SPS Sozialdemokratische Partei Schweiz / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Ελβετίας

SR Socialist Revolutionaries / Σοσιαλεπαναστάτες ΡωσίαςSSDP Serbian Social Democratic Party / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα

ΣερβίαςSSP Slovakian Social Democratic Party / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα

ΣλοβακίαςTAZ Tageszeitung (εφημερίδα του Δυτικού Βερολίνου)TGWU Transport and General Workers’Union / Γενικό Συνδικάτο

Εργατών Μεταφορών (Μεγάλη Βρετανία)UDF Union of Democratic Forces / Ένωση Δημοκρατικών Δυνάμεων

(Βουλγαρία)UDI Unione Donne Italiane / Ένωση Γυναικών ΙταλίαςUGT Unión General de Trabajadores / Γενική Ένωση Εργατών

(Ισπανία)UJC-ml Union des jeunesses communistes, marxistes-léninistes / Ένωση

Κομμουνιστικών Νεολαιών, μαρξιστικών-λενινιστικών (Γαλλία)USDP Ukrayins’ka Sotsial-Demokratychna Partiya / Ουκρανικό

Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (Ανατολική Γαλικία)USDRP Ukrainian Social Democratic Workers’Party / Ουκρανικό

Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Εργατών (Ρωσία)USI Unione Sindacale Italiana / Ιταλική Συνδικαλιστική ΈνωσηUSPD Unabhängige Sozialdemokratische Partei Deutschlands /

Ανεξάρτητο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (Γερμανία)WAVAW Women Against Violence Against Women / Γυναίκες Κατά

της Βίας Κατά των Γυναικών (Καναδάς)WIRES Women’s Information, Referral, and Enquiry Service / Υπηρεσία

Ενημέρωσης, Αναφοράς και Έρευνας Γυναικών(Μεγάλη Βρετανία)

WSPU Women’s Social and Political Union / Κοινωνική και ΠολιτικήΈνωση Γυναικών (Μεγάλη Βρετανία)

WTB Woytinsky-Tarnow-Baade / Βοϊτίνσκι-Τάρνοβ-Μπάαντε (Γερμανία)

YCLs Young Communist Leagues / Ενώσεις Νέων ΚομμουνιστώνZAG Zentralarbeitsgemeinschaft / Κεντρική Εργατική Συμφωνία


52

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·52

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

ΗΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ είναι ένα εύθραυστο, διαμφισβητούμενο, ανολο-κλήρωτο και σχετικά πρόσφατο πολιτικό μόρφωμα. Χρονολογείται από την

επαναστατική κρίση που ακολούθησε το τέλος του Α Παγκοσμίου πολέμου. Ωστό-σο η παρουσία της τότε ήταν μόνο φευγαλέα προτού σαρωθεί βίαια από τη λαίλαπατου φασισμού. Μόνο μετά το 1945, χάρη στη νίκη επί του φασισμού, η Ευρώπηαπόλαυσε πραγματικά τη δημοκρατία. Ωστόσο στις σοσιαλιστικές χώρες της Ανα-τολικής Ευρώπης προέκυψε αμέσως η σταλινική αντεπανάσταση, ενώ στη νότιαπεριφέρεια της ηπείρου –Ισπανία, Πορτογαλία, Ελλάδα– επικράτησαν δικτατορίεςτης Δεξιάς. Για να γίνει η δημοκρατία μια πανευρωπαϊκή πραγματικότητα, έπρεπεπρώτα να ανατραπούν οι δικτατορίες αυτών των χωρών.

Τι σημαίνει όμως δημοκρατία; Από νομική άποψη, αυτή προϋποθέτει τουλάχι-στον τα εξής στοιχεία: ελεύθερες εκλογές με καθολική, ισότιμη και μυστική ψηφο-φορία, στην οποία να συμμετέχουν όλοι οι ενήλικοι άντρες και γυναίκες· επίσης, τιςκλασικές πολιτικές ελευθερίες του λόγου, της συνείδησης, του συνέρχεσθαι, τουσυνεταιρίζεσθαι και της έκφρασης διαμέσου του τύπου, καθώς επίσης και την απα-γόρευση της φυλάκισης οποιουδήποτε πολίτη χωρίς δίκη. Με βάση αυτά τα κριτή-ρια, η δημοκρατία δεν υπήρχε σε κανένα μέρος του κόσμου τον 19ο αιώνα, ενώ επι-βλήθηκε σε τέσσερις μόνο χώρες σε ολόκληρο τον κόσμο πριν από το 1914: στηΝέα Ζηλανδία (1893), στην Αυστραλία (1903), στη Φινλανδία (1906) και τη Νορ-βηγία (1913). Αν, πάλι, δώσουμε μια πιο χαλαρή ερμηνεία στον όρο δημοκρατία καιαγνοήσουμε το δικαίωμα ψήφου των γυναικών, τότε στις παραπάνω χώρες μπορού-με να προσθέσουμε τις ανδρικές δημοκρατίες της Γαλλίας και της Ελβετίας.1* Πα-ρότι οι επαναστατικές συνθήκες του 1918 διεύρυναν τις νομικά αναγνωρισμένεςελευθερίες, οι τελευταίες αποδείχτηκαν τότε βραχύβιες και επικράτησαν εκ νέου,μόνιμα πλέον, μόνο μετά το 1945. Φαίνεται ότι μόνο οι τεράστιες κοινωνικοοικονο-μικές αλλαγές που έφερε ο Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος δημιούργησαν το κοινωνιακόπλαίσιο για την προώθηση της δημοκρατικής πολιτικής. Εξού και η ιδιαίτερα μεγά-λη απήχηση των γεγονότων του 1918 και του 1945.2

53* Οι σημειώσεις παρατίθενται στη σ. 383.

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·53

Οι νομικοί ορισμοί περιγράφουν τη διαδικασία εκδημοκρατισμού αλλά δεν μπο-ρούν να την εξηγήσουν. Γι’αυτό και πρέπει να πάμε πιο βαθιά και να διερευνήσου-με τη δυναμική της πραγματικής γέννησης της δημοκρατίας, εξετάζοντας τις διάφο-ρες περιόδους και χώρες χωριστά. Οι φανερές συγκρούσεις στις πολιτικές κονί-στρες, όπως είναι οι κοινοβουλευτικοί θεσμοί, σχετικά με τα δικαιώματα του πολίτηείναι σίγουρα ιδιαίτερα σημαντικές, αλλά εξίσου σπουδαίες είναι και οι εξελίξειςστα πεδία των κοινωνικών σχέσεων και του πολιτισμού. Διάφορα φιλόδοξα πακέτακοινωνικών δικαιωμάτων, τα οποία συνεπαγόταν η άνοδος του κράτους πρόνοιας,διεύρυναν τον ορισμό των δημοκρατικών δικαιωμάτων. Τα τελευταία διαμορφώθη-καν μέσω διαφόρων μορφών κοινωνικής κινητοποίησης και πολιτισμικής διεκδίκη-σης, που σταδιακά έφεραν σημαντικές αλλαγές στις έννοιες του ιδιωτικού και τουδημοσίου, και άρχισαν να χρησιμοποιούν μια δημόσια σφαίρα όπου κυριαρχούσανόλο και περισσότερο τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.

Καμιά απ’όλες αυτές τις αλλαγές δεν μπορεί να μελετηθεί πειστικά όσο δεν κα-τανοούνται οι έμφυλες διαστάσεις της. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να εκτιμηθούν τόσοο βαθμός της συμμετοχής των γυναικών όσο και η επίδραση των κατακτήσεων αυ-τών στις παγιωμένες έμφυλες καταστάσεις. Η εξέταση των δυνατοτήτων πρόσβασηςστα δημοκρατικά δικαιώματα προκειμένου να δούμε ποιοι ακριβώς απέκτησαν έτσιφωνή καθιστά την έμφυλη διάσταση της πολιτειότητας μια ζωτικής σημασίας πτυχήτης ιστορίας της δημοκρατίας. Οι φεμινιστικές κριτικές έχουν τονίσει πόσο σοβαράη εποχή μετά το Διαφωτισμό στήριξε την κατανόηση του πολιτικού σε δυαδικές δια-κρίσεις μεταξύ άντρα και γυναίκας, οι οποίες ενοφθαλμίστηκαν σε έννοιες όπως ηπολιτειότητα, η προσωπικότητα και ο εαυτός. Έχουν καταδείξει μάλιστα με ποιουςτρόπους οι προκαταλήψεις αυτές περιόρισαν κρίσιμα «την πρόσβαση των γυναικώνστη γνώση, στις τεχνικές δεξιότητες και το πεδίο της ανεξάρτητης πολιτικής υποκει-μενικότητας», ιδίως όταν χωνεύτηκαν σε γλώσσες συλλογικής ταυτότητας, όπωςείναι η τάξη, η εθνικότητα, η θρησκεία και η φυλή.3 Για παράδειγμα, η θεμελιώδηςκατηγορία της κοινωνίας των πολιτών καθ’εαυτήν προϋπέθετε τον αποκλεισμό τωνγυναικών. Νέες διακρίσεις του δημοσίου και του ιδιωτικού έδιναν στις γυναίκες τιςέμφυλες ταυτότητες της μητέρας και της νοικοκυράς, σε αντίθεση με τους κοινωνι-κούς ηγέτες και τους παίκτες του πολιτικού παιχνιδιού. Η ένταξη των γυναικών στηνκοινωνία των πολιτών τον 20ό αιώνα προϋπέθετε τη ριζική αναθεώρηση εννοιώνόπως είναι το πολιτικό σώμα και η κοινωνική πολιτειότητα.

Παρότι οι έμφυλες διακρίσεις παρέμειναν μια μόνιμη και διαβρωτική πηγή συ-γκρούσεων στην αναζήτηση της δημοκρατίας, ο αγώνας ενάντια στις ανισότητεςδύναμης βρέθηκε στο επίκεντρό της. Ας μη γελιόμαστε όμως: η δημοκρατία δεν


54

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·54

«δίνεται» ούτε «χαρίζεται». Προϋποθέτει τη σύγκρουση, δηλαδή τη θαρραλέα αμφι-σβήτηση της εξουσίας, την ανάληψη κινδύνων και παράτολμες πράξεις, την ηθικήμαρτυρία και τη βίαιη σύγκρουση, καθώς και τις γενικευμένες κρίσεις, μέσα από τιςοποίες μια δεδομένη κοινωνικοπολιτική τάξη πραγμάτων καταρρέει. Στην Ευρώπηη δημοκρατία δεν προέκυψε μέσα από διαδικασίες φυσικής επιλογής ούτε ήτανγέννημα της οικονομικής ευημερίας. Και βέβαια, δεν γεννήθηκε σαν να ήταν κανέ-να αναπόφευκτο υποπροϊόν του ατομικισμού ή της αγοράς. Αντίθετα, αναπτύχθηκεεπειδή οι λαϊκές μάζες οργανώθηκαν συλλογικά και την απαίτησαν.

Η εξάπλωση της δημοκρατίας είχε μια διεθνή διάσταση ζωτικής σημασίας. Σεμεγάλο βαθμό αυτή διαμορφώθηκε πέραν των εθνικών συνόρων, μέσα από μια σει-ρά πανευρωπαϊκών συγκυριών από τον 18ο αιώνα μέχρι σήμερα, οι οποίες διεύρυ-ναν τους ορίζοντες τόσο των πολιτών όσο και του πολιτικού συστήματος γενικότε-ρα. Παρουσιάστηκαν πέντε τέτοιες στιγμές υπερεθνικής συνταγματικής θέσμισηςστη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία, καθεμιά από τις οποίες έθεσε τα όρια των πολιτι-κών συστημάτων για τις επόμενες δεκαετίες, αλλά και πρόβαλε τις δυνατότητέςτους: 1776-1815, 1859-71, 1914-23, 1943-49 και 1989-92. Για τους σκοπούς τουβιβλίου μας όμως η βάση θα είναι η δεκαετία του 1860. Αυτή αποτέλεσε την αφετη-ρία για την εγκαθίδρυση ενός σταθερού πλαισίου για την άσκηση της λαϊκής πολιτι-κής, ώσπου μια νέα σειρά συγκρούσεων άρχισε να το αποσυνθέτει την περίοδο1905-14. Παρόμοια, η περίοδος 1914-23 προκάλεσε άλλη μία γενικευμένη ανασύν-θεση του χάρτη, διαμορφώνοντας πλέον το σκηνικό για το πολιτικό δίπολο επανά-σταση-αντεπανάσταση που γέννησε το φασισμό.

Τη δεκαετία του 1860 ο φιλελεύθερος συνταγματισμός γνώρισε εντυπωσιακήδιεθνή ανάπτυξη μέσω της αναδιοργάνωσης των κρατών και της αναγνώρισης τωνλαϊκών δικαιωμάτων, κυρίως όσον αφορά το δικαίωμα της ψήφου αλλά και την πε-ριορισμένη νομιμοποίηση των εργατικών σωματείων, τόσο σε τοπική όσο και σεεθνική κλίμακα, από την Ισπανία μέχρι την Aυτοκρατορία των Αψβούργων και απότη Βρετανία μέχρι την Ελλάδα. Επιπλέον, το συνταγματικό αυτό πλαίσιο, που δια-μορφώθηκε τη δεκαετία του 1860, αποδείχτηκε ιδιαίτερα ανθεκτικό. Ενίοτε βέβαιαη σταθερότητα ξαναβρισκόταν μέσα από διάφορες εθνικές κρίσεις. Σημαντικές δι-ευθετήσεις έγιναν κάτω από την πίεση των λαών, ενώ παρατηρήθηκε μια αναμφι-σβήτητη αύξηση των δυσκολιών τη δεκαετία που προηγήθηκε του Α΄ Παγκοσμίουπολέμου. Σε κάθε περίπτωση, οι αλλαγές σημειώθηκαν κυρίως με συνταγματικάμέσα. Ακόμη και αν είχε τυπικά εξωκοινοβουλευτικό χαρακτήρα, η λαϊκή πίεσηασκούνταν κυρίως μέσα στο διαθέσιμο φιλελεύθερο συνταγματικό πλαίσιο παράεναντίον του. 55


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·55

Παρότι τα πιο θεαματικά κέρδη της δημοκρατίας σημειώθηκαν πάντοτε σε διε-θνή κλίμακα, τα εθνικά κράτη, οργανωμένα γύρω από μια αντιπροσωπευτική κυ-βέρνηση, αποτέλεσαν επίσης βασική της προϋπόθεση. Η Γαλλική Επανάσταση ει-σήγαγε στην Ευρώπη την ιδέα ότι οι κυβερνήσεις θα μπορούσαν να είναι «για τολαό», ανατρέποντας τη σταθερότητα των εξουσιαστικών δομών του πρώιμου 19ουαιώνα και εμψυχώνοντας μια ολόκληρη σειρά επαναστατικών κινημάτων. Ωστόσομόνο τη δεκαετία του 1860, όταν παγιώθηκε ένα σύστημα φιλελευθεροποιημένωνεθνικών κρατών, μπόρεσαν να αναδυθούν νέα κινήματα για να οργανώσουν τιςνέες λαϊκές προσδοκίες. Αυτό ήταν ιδιαίτερα έκδηλο στην Ιταλία και τη Γερμανία,χώρες που η ενοποίησή τους δημιούργησε για πρώτη φορά εδαφικά κράτη. Οι νεο-παγείς συνταγματικοί μηχανισμοί της γερμανικής και της ιταλικής εθνικής πολιτι-κής, συνδεδεμένοι με τις φιλελεύθερες αρχές της αυτοδιακυβέρνησης και της ευθύ-νης των πολιτών, δημιούργησαν τις πρώτες βάσεις για βιώσιμα και ανεξάρτητα ορ-γανωμένα λαϊκά δημοκρατικά κινήματα. Η ενδυνάμωση του φιλελεύθερου συνταγ-ματισμού στα παλιότερα εδαφικά κράτη είχε το ίδιο αποτέλεσμα. Δραματικές λαϊ-κές εξεγέρσεις είχαν ξεσπάσει συχνά πριν από την υπέρβαση της δεκαετίας του1860 –το 1830-34, ξανά το 1848-51 και σε πολλές άλλες μεμονωμένες περιπτώσειςσε ολόκληρη την ήπειρο– καταφέρνοντας μερικές φορές να επηρεάσουν για αρκετάμεγάλο χρονικό διάστημα τις εθνικές σκηνές, όπως συνέβη με τους χαρτιστές στηΒρετανία μεταξύ 1837 και 1848. Ωστόσο μόνο τη δεκαετία του 1860 δημιουργήθη-καν οι νομικές και συνταγματικές συνθήκες για τη δημιουργία λαϊκών και δημο-κρατικών κομμάτων.

Από τη δεκαετία του 1870 έως τη δεκαετία του 1890 σε πολλές χώρες της ευρω-παϊκής ηπείρου συγκροτήθηκαν σοσιαλιστικά κόμματα που επιδίωκαν να δώσουνσυνεκτική, συγκεντρωτική και μόνιμη πολιτική μορφή στην κυβέρνηση από τολαό. Μέχρι τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, αλλά σε μεγάλο βαθμό και μετά, τα κόμμα-τα αυτά έφεραν το κύριο βάρος της υπεράσπισης της δημοκρατίας στην Ευρώπη.Πράγματι, στο μεγαλύτερο μέρος της περιόδου που καλύπτει το βιβλίο αυτό, το λά-βαρο της δημοκρατίας ψηλά κρατήθηκε σταθερά από τη σοσιαλιστική παράδοση.Στις δεκαετίες του 1860 και του 1870 ήταν οι σοσιαλιστές βουλευτές εκείνοι πουόρισαν ένα χαρακτηριστικά δημοκρατικό χώρο στις φιλελεύθερες και συνταγματι-κές πολιτείες εκείνης της εποχής, οι οποίες είχαν δημιουργηθεί από τις εξεγέρσειςπου μεσολάβησαν στην Ευρώπη το ίδιο διάστημα. Καθώς τα εργατικά κινήματαεδραιώνονταν σε εθνικό επίπεδο, η υπεράσπιση της δημοκρατίας γινόταν όλο καιπιο ισχυρή, ώσπου το 1914 τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα είχαν γίνει αναπό-σπαστο στοιχείο των πολιτικών συστημάτων των χωρών τους – ισχυρότερα στον


56

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·56

«πυρήνα» της σοσιαλδημοκρατίας στη Βόρεια και την Κεντρική Ευρώπη, όπου οισοσιαλιστές έπαιρναν 25-40% των ψήφων του εκλογικού σώματος.

Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ

Η ιδέα να γράψω το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας διαμορφώθηκε στις αρχέςτης δεκαετίας του 1980, όταν μια βαθιά κρίση στις καθιερωμένες μορφές της αρι-στερής πολιτικής είχε αρχίσει να γίνεται φανερή. Στο μεγαλύτερο διάστημα του20ού αιώνα, η Αριστερά εκφράστηκε μέσα από τα ποικιλώνυμα σοσιαλιστικά καικομμουνιστικά κόμματα, τα οποία, παρά τις αμοιβαίες αντιπάθειές τους, αναγνώρι-ζαν πως είχαν μια κοινή παράδοση που αναγόταν στον 19ο αιώνα. Ακόμη και οι μι-κρές τροτσκιστικές και μαοϊκές ομάδες, οι οποίες απέρριπταν με περιφρόνηση τόσοτους υπόλοιπους κομμουνιστές όσο και τους σοσιαλδημοκράτες, δέχονταν τη μα-κρόχρονη αυτή παράδοση. Εκτός αυτού, σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα, άλλαπροοδευτικά κινήματα διατάχθηκαν γύρω από τον κυρίαρχο άξονα των δύο αυτώνμεγάλων κομματικών και πολιτικών παραδόσεων, συνειδητοποιώντας ότι ήτανπρακτικά αδύνατο να αποφύγουν τον σφιχτό εναγκαλισμό τους. Σε ορισμένες περι-πτώσεις, διάφοροι προοδευτικοί αγώνες προχωρούσαν χωριστά, όπως συνέβη μεορισμένα αντιαποικιοκρατικά κινήματα τις δεκαετίες του 1950 και του 1960, καιεπίσης με τα περισσότερα φεμινιστικά κινήματα, με τις εκφράσεις της σεξουαλικήςδιαφορετικότητας, με πολλές εκστρατείες για ειδικότερα ζητήματα και συχνά μετην ίδρυση κάποιου νέου κόμματος, όπως με το Κόμμα της Κοινοπολιτείας στηΒρετανία στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου. Όμως για τη δημόσια αποτε-λεσματικότητά τους και την αλλαγή του νομοθετικού πλαισίου οι ποικιλώνυμοιαριστεροί αγώνες χρειάζονταν τη στήριξη των σοσιαλιστών και των κομμουνιστών.Αυτές ακριβώς οι παρατάξεις έδιναν το οξυγόνο της Αριστεράς και, με αυτή την έν-νοια, την ηγεμόνευαν.

Ανάμεσα στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και τη δεκαετία του 1990 αυτό έπα-ψε να ισχύει. Μετά την καταστολή των μεταρρυθμιστικών κινημάτων στην Τσεχο-σλοβακία και την Πολωνία (το 1968 και το 1981 αντίστοιχα), ο υπαρκτός σοσιαλι-σμός είχε εξαντλήσει κάθε ίχνος αξιοπιστίας που του απέμενε ως παράγοντα προό-δου, αν και η ειρωνεία της υπόθεσης είναι ότι η εισβολή των Σοβιετικών στην Τσε-χοσλοβακία ώθησε τελικά τους Ευρωπαίους κομμουνιστές στην ανάπτυξη ανεξάρ-τητων πολιτικών που κατέκριναν ρητά το σοβιετικό μοντέλο. Ωστόσο ήδη από τιςαρχές της δεκαετίας του 1980 ήταν ολοφάνερο ότι ακόμη και ο ευρωκομμουνισμόςείχε εξαντληθεί. Οι εκλογικές επιδόσεις των κομμουνιστών άρχισαν να φθίνουν 57


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·57

στην Ιταλία, ενώ στη Γαλλία και την Ισπανία κατέρρευσαν κυριολεκτικά. Οι θια-σώτες του ευρωκομμουνισμού έβγαλαν τα συμπεράσματά τους και άρχισαν νααπαλλάσσονται σταδιακά από την κομμουνιστική τους ταυτότητα.

Παράλληλα, τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα άρχισαν να αποδιοργανώνονται.Τόσο το Εργατικό Κόμμα (Labour Party) της Βρετανίας όσο και το Σοσιαλδημο-κρατικό Κόμμα Γερμανίας (SPD) ξέμειναν στην έρημο της κοινοβουλευτικής αντι-πολίτευσης για δεκαοχτώ και δεκαέξι χρόνια αντίστοιχα (το πρώτο έχασε την κυ-βέρνηση το 1979, το δεύτερο το 1982). Η αρχική ευφορία από τις νίκες των σοσια-λιστών στη Γαλλία, στην Ελλάδα και την Ισπανία το 1981-82 πέρασε πολύ γρήγοραλόγω των αυστηρών προγραμμάτων λιτότητας που αναγκάστηκαν να ακολουθή-σουν και της συνακόλουθης αύξησης της ανεργίας. Τόσο στην Αυστρία όσο καιστις Κάτω Χώρες, οι σοσιαλιστές που κυβερνούσαν εγκατέλειψαν κάθε είδους σο-σιαλιστική πολιτική, ενώ οι Σκανδιναβοί ομόλογοί τους απώλεσαν όχι μόνο την αυ-τοπεποίθησή τους αλλά και το μονοπώλιο της εξουσίας. Το γενικότερο πλαίσιο τηςκρίσης αυτής ήταν η οικονομική ύφεση που ξεκίνησε το 1973, και η οποία έβαλεαπότομα τέλος στο μεταπολεμικό μοντέλο συνεχούς οικονομικής ανάπτυξης, πάνωστο οποίο στηρίζονταν οι σοσιαλδημοκράτες. Μέσα στη σχετική ευμάρεια που επι-κράτησε τα μεταπολεμικά χρόνια –μια «χρυσή εποχή» καπιταλιστικής σταθερότη-τας, διαρκώς αυξανόμενου επιπέδου ζωής και ευρείας κοινωνικής συναίνεσης–, οιστόχοι της σοσιαλδημοκρατίας για πλήρη απασχόληση, πραγματική αύξηση τωνμισθών και γενναιόδωρο κοινωνικό κράτος εξασφαλίστηκαν χωρίς να προκαλούνπροβλήματα στην καπιταλιστική συσσώρευση. Στη διάρκεια της νέας αυτής περιό-δου όμως, οι στυλοβάτες τούτου του μοντέλου –ο κεϊνσιανισμός, το μεγάλο κράτοςπρόνοιας και ο συνεχώς διευρυνόμενος δημόσιος τομέας, τα ισχυρά εργατικά σω-ματεία και ο κορπορατισμός– κατέρρευσαν.

Με άλλα λόγια, η ισχύς της κοινωνικής δημοκρατίας είχε θεμελιωθεί σε ένα ευ-ρύτερο μεταπολεμικό πολιτικό σύστημα που είχε αρχίσει να αποσυντίθεται. Στοσημείο αυτό, κλειδί ήταν η πανευρωπαϊκή αντιφασιστική λαϊκή συναίνεση τωνετών 1943-49 που είχε σφυρηλατηθεί στο καμίνι του αντιναζιστικού αγώνα. Αντίθε-τα από την εύθραυστη κατάσταση που είχε δημιουργηθεί μετά το 1918, η κοινωνια-κή αυτή συναίνεση αποδείχτηκε εξαιρετικά ρωμαλέα, αποκτώντας νομιμοποίησηστο επίπεδο του κράτους αλλά και την ευρεία αποδοχή της λαϊκής κουλτούρας.Στηριγμένες στον δημοκρατικό πατριωτισμό και την αλληλεγγύη του καιρού τουπολέμου, και συνδέοντας τις ελπίδες για μια νέα αρχή με την ανάγκη της οικονομι-κής ανασυγκρότησης, οι μεταρρυθμιστικές συμμαχίες που ανέλαβαν την εξουσίατο 1945 κατάφεραν να θεμελιώσουν τα προγράμματά τους σε ένα είδος μακροπρό-


58

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·58

θεσμης συμφωνίας που κάλυπτε ολόκληρη την κοινωνία και την οποία δεν είχανκατορθώσει να εμπεδώσουν οι προκάτοχές τους μετά το 1918. Η θεσμική δύναμημιας φιλελευθεροποιημένης δημόσιας σφαίρας, με όλες τις αναγκαίες νομικές εγ-γυήσεις και επίσης προικισμένης με ένα εύλογο εύρος πλουραλισμού και ανοχήςτων διαφωνιών, αποτέλεσε μια ζωτική διάσταση της μεγάλης αυτής δημοκρατικήςκατάκτησης. Πάνω απ’όλα, οι μεγάλης κλίμακας λαϊκές κινητοποιήσεις που χρειά-ζονταν για να κερδηθεί ο πόλεμος έδωσαν την ορμή για ένα γενναιόδωρο κοινωνικόσυμβόλαιο τον καιρό της ειρήνης. Οι μεταρρυθμιστικές αυτές δυνάμεις επέτρεψανέναν αξιόλογο βαθμό ταύτισης του λαού με το μεταπολεμικό κράτος, παρέχοντάςτου έτσι ένα τεράστιο ηθικό και πολιτικό κεφάλαιο.

Επομένως, η δύναμη της μεταπολεμικής συναίνεσης στη Δυτική Ευρώπη προϋ-πέθετε κάτι παραπάνω από την ευημερία που έφερνε η συνεχής ανάπτυξη ή το αρνη-τικό συγκολλητικό στοιχείο του Ψυχρού Πολέμου. Κι αυτό δεν ήταν άλλο από τηνεικόνα μιας καλής κοινωνίας, η οποία είχε επηρεαστεί βαθιά από τον αντιφασιστικόαγώνα κι επιτέλους γινόταν πραγματικότητα. Οι μορφές συνοχής μιας κοινωνίας–καθώς και οι συνθήκες που επιτρέπουν την ανανέωσή τους– εξαρτώνται σε μεγάλοβαθμό από ταυτίσεις που δημιουργούνται στη λαϊκή μνήμη με τους πολιτικούς θε-σμούς της κοινωνίας αυτής. Στο σημείο αυτό, μια σύγκριση ανάμεσα στις δύο μείζο-νες συντακτικές συγκυρίες, του 1914-23 και του 1943-49, έχει να μας διδάξει πολλά.Και στις δύο περιπτώσεις, η κλίμακα της κοινωνιακής κινητοποίησης, ο ριζοσπαστι-σμός των θεσμικών αλλαγών και η δίνη των λαϊκών προσδοκιών θρυμμάτισαν τησταθερότητα των εδραιωμένων δεσμών και διέρρηξαν τον ιστό της κοινωνικής σύμ-βασης, σε τέτοιο βαθμό ώστε να δημιουργηθούν συνθήκες για σημαντικές δημοκρα-τικές αλλαγές. Ωστόσο, μετά το 1918, η κατασκευή αρκετά ισχυρών ταυτίσεων τουλαού με τα νέα δημοκρατικά κράτη αμφισβητήθηκε έντονα, όπως αποκάλυψαν μετόσο τραγικό τρόπο οι πολιτικές πολώσεις του Μεσοπολέμου και η άνοδος του φα-σισμού. Αντίθετα, μετά το 1945 η δυτικοευρωπαϊκή συναίνεση αποδείχτηκε αρκετάευρεία και βαθιά, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για μια αξιοσημείωτα ανθεκτικήαφοσίωση των λαών στη μεταπολεμική δημοκρατική τάξη.

Η μεταπολεμική συναίνεση διήρκεσε δύο ολόκληρες δεκαετίες. Ωστόσο ήδηαπό τη δεκαετία του 1960 νέες σημαντικές εξελίξεις έθεσαν υπό αμφισβήτηση τησυνέχισή της. Η ύφεση του 1973, η καπιταλιστική αναδιάρθρωση της μεταφορντι-κής μετάβασης και η δραστική ανασύνθεση της ταξικής δομής των κοινωνιώνυπήρξαν οι βασικές δομικές εξελίξεις που σημάδεψαν τούτη την εποχή. Τις συνό-δευσαν οι πολιτικές εκρήξεις του 1968, η άνοδος του νέου φεμινισμού και ο ανα-βρασμός των νέων πολιτικών κινημάτων, των κινητοποιήσεων με βάση ζητήματα 59


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·59

ταυτότητας και των διαφόρων εναλλακτικών πολιτικών σκηνών. Ως αποτέλεσμα,τα σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά κόμματα παραδοσιακού τύπου έπαψαν να κυ-ριαρχούν στο χώρο της Αριστεράς. Για έναν ολόκληρο αιώνα τα κόμματα αυτάήταν οι βασικοί υπερασπιστές των δημοκρατικών ιδεωδών στην Ευρώπη, χτίζονταςδίκτυα εκλογικής υποστήριξης είτε στηρίζοντας την επιρροή τους στις αναπτυγμέ-νες λαϊκές οργανώσεις. Λειτουργούσαν κυρίως ως λαϊκά κινήματα που στηρίζοντανστις κοινότητες των εργαζομένων και δέσμευαν τους οπαδούς τους χρησιμοποιώ-ντας λεπτοδουλεμένες μορφές πολιτισμικής αλληλεγγύης. Τώρα όμως βρίσκοντανσε μια μη αναστρέψιμη διαδικασία παρακμής. Από εκλογική άποψη, υπερφαλαγγί-στηκαν όχι μόνο από τους πράσινους και τους αριστερούς σοσιαλιστές αλλά καιαπό μια σειρά ριζοσπαστικών δημοκρατικών πρωτοβουλιών. Επιπλέον, η ενέργειαπου έδινε η βάση στους αγώνες της Αριστεράς πέρασε βαθμιαία από την κοινοβου-λευτική αρένα, την οποία προτιμούσαν οι σοσιαλιστές, σε ένα νέο τοπικό, κατακερ-ματισμένο και άμορφα μεταλλασσόμενο εξωκοινοβουλευτικό πλαίσιο.

Το βιβλίο αυτό θα ανιχνεύσει τις συνέπειες της κρίσιμης αυτής μετάβασης τωνημερών μας, εν μέρει ιστορικοποιώντας την άνοδο και την πτώση της κλασικής σο-σιαλιστικής παράδοσης από τη δεκαετία του 1860 μέχρι τη δεκαετία του 1980 καιεν μέρει αναλύοντας τα δεδομένα που προέκυψαν από την αναδιάρθρωση μετά το1968. Αν οι σύγχρονες αλλαγές αποκάλυψαν τις σημερινές αδυναμίες του σοσιαλι-σμού, και ιδίως τους αποκλεισμούς που συνεπάγεται η επικέντρωση της δημοκρα-τικής στρατηγικής στην προοδευτική εμπρόθετη δράση της βιομηχανικής εργατι-κής τάξης, τότε η νέα γνώση μας αυτή έχει να μας διδάξει πολλά και για τους περιο-ρισμούς του σοσιαλισμού στις προηγούμενες περιόδους. Αν ο κεντρικός ρόλος τηςεργατικής τάξης αποδομήθηκε στη σύγχρονη κοινωνική και οικονομική ανάλυση,τι θα συμβεί αν «εκθρονίσουμε» την εργατική τάξη και από την προνομιακή θέσηπου είχε στη σοσιαλιστική πολιτική σε διάφορες περιόδους του παρελθόντος; Οιφεμινιστικές επικρίσεις της «ταξοκεντρικής» πολιτικής από το 1970 και εφεξής εί-ναι ιδιαίτερα διαφωτιστικές εδώ, και οι έντονοι έμφυλοι περιορισμοί της ιστορίαςτης Αριστεράς είναι ένα μοτίβο που θα επανέρχεται συχνά στο βιβλίο αυτό.

Η πολύπλοκη σχέση ανάμεσα στο σοσιαλισμό και τη δημοκρατία –ή ανάμεσαστο «σοσιαλισμό» και την «Αριστερά»– είναι ένα βασικό θέμα του βιβλίου μου.Για έναν αιώνα περίπου μετά το 1860 κυριάρχησαν, από αυτή την άποψη, δύο συ-μπληρωματικές αρχές: ο σοσιαλισμός ήταν πάντοτε ο πυρήνας της Αριστεράς, καιη Αριστερά ήταν πάντοτε κάτι ευρύτερο από το σοσιαλισμό. Οι σοσιαλιστές ποτέδεν κατάφεραν να πετύχουν τους στόχους τους μόνοι τους. Χρειάζονταν πάντοτεσυμμάχους –στις εκλογικές αναμετρήσεις, στο σχηματισμό κυβερνήσεων, στην


60

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·60

οργάνωση απεργιών, στη διεξαγωγή της μαζικής προπαγάνδας, στην εξασφάλισητης αλληλεγγύης της κοινότητας, στη δουλειά μέσα στους διάφορους θεσμούς ήστη διάδοση των ιδεών τους στη δημόσια σφαίρα. Καθώς οι σοσιαλιστές απώλεσαντην ηγεμονία στο χώρο της Αριστεράς μετά τη δεκαετία του 1960 και άλλα ριζο-σπαστικά κινήματα εισέδυσαν στον πολιτικό χώρο της Αριστεράς, οι όροι των δια-πραγματεύσεων αυτού του είδους άρχισαν να γίνονται όλο και πιο πολύπλοκοι. Οισοσιαλιστές βρέθηκαν να στήνουν συμμαχίες νέου τύπου ή να ανασκευάζουν ταπρογράμματα και τα συνθήματά τους ώστε να ανταποκριθούν στις ανάγκες τωννέων τους υποστηρικτών. Ωστόσο ακόμη και στις προγενέστερες περιόδους, όπωςτο βιβλίο αυτό δεν θα πάψει να τονίζει, οι σοσιαλιστές άλλοτε διεύρυναν με ανάλο-γους τρόπους το πεδίο της απήχησής τους και άλλοτε οχυρώνονταν στο «ταξικό-πολιτικό» πεδίο, αποκλείοντας ουσιαστικά μεγάλες μερίδες του πληθυσμού απότον σοσιαλιστικό χώρο. Η εστίαση της σοσιαλιστικής πολιτικής στα έντονα έμφυλαιδεώδη του αρρενωπού εργάτη, με συνέπεια τις διακρίσεις σε βάρος των γυναικώνκαι τον αποκλεισμό τους, ήταν το πιο σημαντικό από τα αποτελέσματα αυτά.

ΠΟΥ ΒΑΔΙΖΕΙ Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΣΗΜΕΡΑ;

Κάπου ανάμεσα στο τέλος της δεκαετίας του 1960 και την πτώση του κομμουνι-σμού το 1989-91, η σοσιαλιστική παράδοση μπήκε σε μια βαθιά και μακρόχρονηκρίση, από την οποία δεν έχει συνέλθει ακόμη. Για τους κομμουνιστές, αυτό οφειλό-ταν σίγουρα στην απώλεια νομιμοποίησης της Σοβιετικής Ένωσης και την τελικήκατάρρευσή της, αλλά και η σοσιαλδημοκρατία γνώρισε μία εξίσου εξουθενωτικήεμπειρία με την αποσύνθεση του κεϊνσιανισμού τις δεκαετίες του 1970 και του 1980.Και στις δύο περιπτώσεις, ο σοσιαλισμός έπαψε να λειτουργεί ως πειστική εναλλα-κτική λύση στον καπιταλισμό. Στο επίπεδο των λαϊκών αντιλήψεων και βέβαια στιςπαραδεκτές γλώσσες της δημόσιας συζήτησης, οι σοσιαλιστικές ιδέες έχασαν κάθεδυνατότητα επιρροής. Ως αξιόπιστο πρόγραμμα αντικατάστασης του καπιταλισμού–για την αναδιοργάνωση της οικονομίας στη βάση ενός κεντρικά σχεδιασμένου καιγραφειοκρατικά συντονισμένου κρατικού τομέα– ο σοσιαλισμός έπαψε να υφίστα-ται. Αλλά και ως πρακτικά υλοποιήσιμο σχέδιο χάθηκε από την κοινή θέα.

Έτσι, τη δεκαετία του 1990 οι υποστηρικτές των παραδοσιακών εκδοχών τουσοσιαλισμού βουβάθηκαν. Η θριαμβική ρητορική για το «τέλος του κομμουνι-σμού» πρόσφερε σχεδόν ακαταμάχητη δύναμη στην ασύδοτη κυριαρχία του καπι-ταλισμού της αγοράς στην Ανατολική Ευρώπη, ενώ στη Δύση τα δόγματα του νεο-φιλελευθερισμού εμπότισαν κάθε πολιτική κατανόηση του τρόπου διακυβέρνησης. 61


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·61

Τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα ξανάφεραν στο προσκήνιο τις αναθεωρητικέςαντιλήψεις της δεκαετίας του 1950, αφήνοντας τώρα εντελώς τη σοσιαλιστική δοράτους και υιοθετώντας το νέο νεοφιλελεύθερο πλαίσιο μέσα από τις γλώσσες του«εκσυγχρονισμού». Με λίγες εξαιρέσεις, τα κομμουνιστικά κόμματα επίσης διαλύ-θηκαν ή ανασυγκροτήθηκαν, αναπροσαρμόζοντας την ταυτότητα της Αριστεράς μεβάση μια ευρεία πολιτική δημοκρατικών συμμαχιών και όχι το σοσιαλισμό. Μεόλους αυτούς τους τρόπους, και ανεξάρτητα από την εκλογική επιτυχία ή αποτυχίατων κομμάτων που εξακολουθούσαν να αυτοαποκαλούνται «σοσιαλιστικά», ο σο-σιαλισμός ως ταξικό πολιτικό πρόγραμμα για την αντικατάσταση ή τη μεταρρύθμι-ση του καπιταλισμού έμοιαζε να έχει εκμετρήσει το ζην.

Η πολιτική αυτή κρίση είχε επίσης τις δικές της κοινωνικές συντεταγμένες. Τασοσιαλιστικά εργατικά κινήματα αναπτύχθηκαν σε μια συγκεκριμένη εποχή ανάμε-σα στις δεκαετίες του 1880 και του 1930, με ισχυρές συνέχειες μέχρι εκείνη του1960. Τα κινήματα αυτά διαμορφώθηκαν μέσα στις ιδιαίτερες υποδομές της αστεα-κής οικονομίας, της τοπικής αυτοδιοίκησης και των εργατικών συνοικιών, οι οποίεςδημιουργήθηκαν από την εκβιομηχάνιση που αποτέλεσε το θεμέλιο της σοσιαλιστι-κής πολιτικής στη διάρκεια του 20ού αιώνα.4 Ωστόσο το κοινωνικό αυτό τοπίο τηςβιομηχανικής εποχής άρχισε επίσης να εξαφανίζεται μετά το 1960. Σε όλο τονπροηγούμενο αιώνα αποτέλεσε το βασικό περιβάλλον, μέσα στο οποίο τα εργατικάσοσιαλιστικά κινήματα υπερασπίστηκαν πειστικά την υπόθεση της δημοκρατίας,και μάλιστα πιστώθηκαν με σπουδαία δημοκρατικά επιτεύγματα.

Αυτή η ιστορική Αριστερά δεν αποδείχτηκε απλώς καλή. Με επιμονή και θάρροςέστησε τα θεμέλια της ευρωπαϊκής δημοκρατίας. Με μεγάλη συνέπεια διεύρυνε ταόρια της πολιτειότητας, τεντώνοντάς τα προς τα έξω και προς τα μπρος, διεκδικώ-ντας τα δημοκρατικά εκείνα δικαιώματα που τα παλιά καθεστώτα αρνούνταν στουςανθρώπους, προασπίζοντας τα κέρδη της δημοκρατίας απέναντι σε αδιάκοπες επιθέ-σεις και ασκώντας συνεχείς πιέσεις για την εξάλειψη των κάθε λογής αποκλεισμών.Τα σοσιαλιστικά και τα κομμουνιστικά κόμματα –τα κόμματα της Αριστεράς δηλα-δή– κατάφεραν μερικές φορές να κερδίσουν τις εκλογές και να σχηματίσουν κυβέρ-νηση, αλλά πιο σημαντικό ήταν ότι οργάνωσαν την κοινωνία των πολιτών σε τέτοιεςβάσεις που επέτρεπαν να διαφυλάσσονται τα δημοκρατικά επιτεύγματα και να δημι-ουργούνται προϋποθέσεις για τη διεύρυνσή τους. Με τον τρόπο αυτό κατάφεραν ναπροσελκύσουν και άλλες προοδευτικές υποθέσεις ή μεταρρυθμιστικά συμφέροντα.Χωρίς αυτά τα κόμματα, η δημοκρατία θα ήταν αδιανόητη. Από τη δεκαετία του1860 μέχρι εκείνη του 1960 αυτά αποτέλεσαν τον ενεργό πυρήνα κάθε ευρύτερηςδημοκρατικής ώθησης. Αυτή είναι η ιστορία του σοσιαλισμού που πρέπει να διασω-θεί και να αναγνωριστεί.


62

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·62

Αν στην ιστορία της, που ξεπερνάει τα διακόσια χρόνια, η Αριστερά υπερασπί-στηκε γενναία τη δημοκρατική συνταγματική διακυβέρνηση, την επέκταση των πο-λιτικών δικαιωμάτων, την ισότητα, το σεβασμό της διαφορετικότητας και την κοι-νωνική ένταξη, ωστόσο η εστίαση της πολιτικής αυτής στις σοσιαλιστικές αξίες συ-νεπαγόταν επίσης κάποιους ενοχλητικούς περιορισμούς. Ακριβώς επειδή οι σοσια-λιστές αποδείχτηκαν τόσο αποτελεσματικοί συνήγοροι της δημοκρατίας, ορισμέναζητήματα συγκαλύφθηκαν. Το βιβλίο αυτό λοιπόν τονίζει το χρέος της δημοκρατίαςστην Αριστερά, αλλά ταυτόχρονα αναλύει τις ανεπάρκειες της στάσης των σοσιαλι-στών απέναντι σε αυτήν – όλους εκείνους τους τρόπους με τους οποίους η σοσιαλι-στική κυριαρχία στην Αριστερά συνέβαλε στην περιθωριοποίηση ζητημάτων πουδεν μπορούσαν να αφομοιωθούν εύκολα στις αρχές της ταξικής πολιτικής, τις τόσοθεμελιώδεις στο σοσιαλιστικό όραμα. Τα ζητήματα φύλου είναι η πιο χαρακτηριστι-κή περίπτωση, όμως εμφανίστηκαν και άλλα: θέματα τοπικού ελέγχου και συνεται-ριστικής οργάνωσης που αποκλείονταν από την κρατοκεντρική λογική του σοσιαλι-σμού· ζητήματα σεξουαλικότητας, οικογενειακών μορφών και προσωπικής ζωής·τα αγροτικά προβλήματα, η αποικιοκρατία, ο εθνικισμός και οι άλυτοι γρίφοι της«φυλής».

Αυτά ήταν τα μεγάλα ερωτηματικά που εισέβαλαν στη φαντασία της Αριστεράςμετά το 1968. Κι αυτό γιατί η κρίση του σοσιαλισμού δεν προέκυψε μόνο από τη σύ-γκρουσή του με την αναπάντεχη πραγματικότητα ενός μεταμορφωμένου πραγματι-κού κόσμου του καπιταλισμού. Εξίσου θεμελιώδεις προκλήσεις ήρθαν από περιοχέςπου βρίσκονταν εντελώς έξω από τα οικεία ταξικά πολιτικά πλαίσια του σοσιαλι-σμού – από το πεδίο της θεωρίας, από χώρους της κοινωνικής πρακτικής που δεν εί-χαν αποτελέσει ακόμη αντικείμενο στοχασμού, καθώς επίσης και από το μικροπολι-τικό πλαίσιο της καθημερινής ζωής. Η πιο σημαντική πρόκληση ήρθε από το φεμινι-σμό. Ωστόσο, πολύ σύντομα, ακολούθησαν και άλλες: οι εκστρατείες κατά της διά-δοσης των πυρηνικών, ο περιβαλλοντισμός, τα ειρηνιστικά κινήματα, τα κινήματαγια τα δικαιώματα των ομοφυλόφιλων αντρών και γυναικών και η ευρύτερη πολιτι-κή της σεξουαλικότητας, οι πολιτικές σε τοπικό επίπεδο, οι καταλήψεις κτιρίων και ηδημιουργία «εναλλακτικών χώρων», τα κινήματα του αριστερού εθνικισμού και το-πικισμού και, τελευταίο αλλά όχι έσχατο σε σημασία, το κίνημα κατά του ρατσισμούείτε ως απάντηση στην προπαγάνδα ενάντια στους μετανάστες και τη σχετική κινη-τοποίηση της Άκρας Δεξιάς είτε με τη δημιουργία ενός χώρου όπου οι ίδιες οι φυλε-τικοποιημένες μειονότητες μπορούσαν από μόνες τους να οργανωθούν. Τα νέα αυτάκινήματα επέτρεψαν να αναδυθεί η σύγχρονη πολιτική των ταυτοτήτων.

Αν το παλιό ταξοκεντρικό παράδειγμα των εθνικά οργανωμένων σοσιαλισμών 63


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·63

έπαψε να συγκρατεί τον ορισμό της Αριστεράς –κι αυτό ήταν το πρώτο μάθημα πουπήραμε απ’όσα συνέβησαν τη δεκαετία του 1990–, τότε τα νέα αυτά κινήματα απο-τέλεσαν την αφετηρία για μια πολιτική που θα έπαιρνε τη θέση της. Η ανάδειξη τηςσοσιαλιστικής παράδοσης σε κύριο δρων υποκείμενο για την προώθηση της δημο-κρατίας ήταν προϊόν μιας συγκεκριμένης εποχής –1860-1960– που τώρα πια έχειτελειώσει. Αν όμως η σημασία του σοσιαλισμού για την Αριστερά μπορεί να εντο-πιστεί σε αυτή τη συγκεκριμένη περίοδο, σε έναν πανίσχυρο κόμβο κοινωνικώνιστοριών και πολιτικών μορφών, οι συνθήκες ύπαρξης των οποίων στο μεταξύέχουν πάψει να υφίστανται, τότε ανακύπτει αμέσως το ερώτημα: Πώς θα μπορούσενα οριστεί η δημοκρατία στις μέρες μας; Ποιες είναι οι συντεταγμένες της Αριστε-ράς στη νέα εποχή που ξεκίνησε το 1960; Πώς θα μπορούσε να διαμορφωθεί μιανέα κοινωνικοπολιτική βάση της δημοκρατίας; Πώς μπορεί να διευρυνθεί ακόμηπερισσότερο η δημοκρατία;

Ακριβώς όπως οι αλλαγές του σύγχρονου καπιταλιστικού συστήματος οδηγούνμάλλον στην ανασύνθεση παρά στην κατάργηση της εργατικής τάξης, έτσι και οιαναδιαμορφωμένες μορφές της σοσιαλιστικής πολιτικής θα συνεχίσουν να δίνουννέα μορφή στην Αριστερά. Αν ο σοσιαλισμός δεν προσφέρει πλέον μια συστημικήεναλλακτική λύση στην οικονομία της αγοράς, ωστόσο οι σοσιαλιστικές κριτικέςτου καπιταλισμού δεν έχουν χάσει τη δύναμή τους. Οι σοσιαλιστές ζητούσαν ανέ-καθεν από τους φιλελευθέρους να τηρούν τις επαγγελίες τους για πλουραλισμό,ανεκτικότητα και σεβασμό στη διαφορετικότητα, ενώ ταυτόχρονα θεμελίωναν τηνεπιχειρηματολογία τους για την ελευθερία στη ρωμαλέα φιλοσοφία τους περί ισό-τητας. Οι ισχυρές και σύμπλοκες συλλήψεις για την κοινωνική δικαιοσύνη και τοσυλλογικό αγαθό διατήρησαν επίσης την αντιπολιτευτική τους σημασία απέναντιστα ατομικιστικά συνθήματα του ανερχόμενου νεοφιλελευθερισμού. Σε όλες αυτέςτις περιπτώσεις, η σοσιαλιστική παράδοση διατηρεί ζωτικά μέσα για την ανασύνθε-ση της Αριστεράς, αν όχι για κανέναν άλλο λόγο τουλάχιστον επειδή τα αυτοαπο-καλούμενα σοσιαλιστικά κόμματα έμειναν οι πιο δημοφιλείς και αξιόπιστοι φορείςτων δημοκρατικών ιδανικών.

Ωστόσο τα κινήματα που αναπτύχθηκαν μετά το 1968 διεύρυναν επίσης δραστι-κά τους ορίζοντες του σοσιαλισμού, χαρτογραφώντας νέες περιοχές δημοκρατικήςπρακτικής, ανεξάρτητα από το αν οι ίδιοι οι σοσιαλιστές επέλεγαν να τις επισκε-φθούν ή όχι. Τα σύνορα της πολιτικής –της ίδιας της κατηγορίας του πολιτικού– δι-ευρύνθηκαν από τις φεμινίστριες, τους οπαδούς της απελευθέρωσης των γκέι, τουςπεριβαλλοντιστές, τους αυτόνομους και άλλους. Στο μεταξύ τα ενδεχόμενα νοήμα-τα της δημοκρατίας είχαν αλλάξει. Οι καινοτομίες αυτές, με ελάχιστες εξαιρέσεις,


64

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·64

πραγματοποιήθηκαν σε μεγάλο βαθμό έξω από τον κύκλο της ιδεολογικής επιρ-ροής των παλιότερων αριστερών κομμάτων. Επιπλέον, τα νέα κόμματα –οι πράσι-νοι, οι αριστεροί σοσιαλιστές και οι διάφοροι άλλοι αναδυόμενοι ριζοσπαστισμοί–ήταν μικρά, και ελάχιστα μπορούσαν να απορροφήσουν όλη την ενέργεια πουεκλυόταν. Βαθιές πολιτικές αναδιατάξεις αναμφίβολα τροποποιούσαν τον εθνικόπολιτικό χώρο –όχι μόνο σε ό,τι αφορά τις σχέσεις ανάμεσα στα σοσιαλιστικά κόμ-ματα και τους υποστηρικτές τους, αλλά και τις νέες διαδικασίες σύγκλισης, οιοποίες έδωσαν στους περιθωριοποιημένους πράσινους και σε άλλους ριζοσπάστεςμια θέση στο πολιτικό σκηνικό. Κι ακόμη περισσότερο: για έναν αιώνα μετά το1860, με εξαίρεση τις περιόδους 1917-23 και 1943-47, η κοινοβουλευτική πολιτικήείχε αποτελέσει το βασικό στοιχείο της δημοκρατικής πολιτικής πράξης· ωστόσομετά το 1960 τα πράγματα άλλαξαν. Η σχέση ανάμεσα στην ποικιλόμορφη εξωκοι-νοβουλευτική σφαίρα της τοπικιστικής και συχνά επιμεριστικής «κινηματικής» πο-λιτικής και το κοινοβούλιο, που δεν έχασε τη σημασία του, αποτέλεσε πλέον τοκλειδί για την αναγέννηση της δημοκρατίας.

Η συγγραφή αυτού του βιβλίου συνδέθηκε επίσης με μια ιδιαίτερα πολύπλοκηηθική στάση. Η ιστορία της Αριστεράς περιλαμβάνει πολλή βία, πολλά λάθη, πολ-λές αποτυχίες σε ζητήματα αρχών, πολλή ατολμία και βέβαια πολλές υπερβολές. Οσταλινισμός ιδιαίτερα απλώθηκε σαν δηλητηριώδης και ανεξίτηλη κηλίδα σε πολ-λές σελίδες της ιστορίας αυτής. Κατά παρόμοιο τρόπο, αντιμέτωπη με το πεδίο εξ-τρεμισμού που δημιουργήθηκε από τους φασίστες και τους επαναστάτες, και κατό-πιν από τους κομμουνιστές και τους αντικομμουνιστές, η σοσιαλδημοκρατία συχνάπροτίμησε να γίνει συνένοχη σε πολλούς περιορισμούς και υπονομεύσεις της δημο-κρατίας. Οι συμβατικές ιστορίες της Αριστεράς τη διατρέχουν με βάση μια σειράαποτυχημένων επαναστάσεων – 1848, 1871, 1917-23, 1936, 1956, 1968 και άλλες.Εγώ προσπάθησα να μην ωραιοποιήσω τις αποτυχίες και τις παραλείψεις ούτε νααποστρέψω το βλέμμα μου από τα εγκλήματα που έγιναν. Προσπάθησα επίσης ναμη δω ρομαντικά τις χαμένες ευκαιρίες. Παρ’όλα αυτά, και μολονότι το βιβλίο ανα-γνωρίζει τις ήττες και τους περιορισμούς της Αριστεράς, η προοπτική του είναιεντελώς διαφορετική. Αφηγείται την ιστορία της ευρωπαϊκής διαδρομής της δημο-κρατίας, που διασφαλίστηκε από την Αριστερά, άλλοτε με μεγαλύτερη και άλλοτεμε μικρότερη επιτυχία, άλλοτε παθιασμένα και άλλοτε επώδυνα, αλλά πάντοτε έχο-ντας την Αριστερά ως το αναγκαίο και πλέον αξιόπιστο στήριγμά της.

Από την επιτυχία αυτή κερδίσαμε όλοι. Αν αναλογιστούμε τις μεγάλες και δρα-ματικές στιγμές της ευρωπαϊκής συνταγματικής θέσμισης από το 1860 μέχρι το1989, που διεύρυναν τον ορίζοντα της δημοκρατίας, θα δούμε ότι η ριζοσπαστική 65


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·65

εμπρόθετη δράση της Αριστεράς ήταν πάντοτε παρούσα. Οι πολιτικές αξίες για τιςοποίες πολέμησε η Αριστερά σε αυτές τις κρίσιμες επαναστατικές στιγμές, καθώςκαι στις μακρές και δύσκολες περιόδους που μεσολαβούσαν ανάμεσά τους, έχουνγίνει σήμερα οι αξίες που όλοι δεχόμαστε. Ο εκφυλισμός της επανάστασης τωνμπολσεβίκων υπό τον Στάλιν και η σταλινοποίηση της Ανατολικής Ευρώπης μετάτον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο μείωσαν αναγκαστικά τη θέση του σοσιαλισμού στον τε-λικό απολογισμό. Όμως στα άλλα μέρη της Ευρώπης, οι σοσιαλιστές θεμελίωσανόλα όσα εμείς θεωρούμε σήμερα σημαντικά για τη δημοκρατία, από την επέκτασητου εκλογικού δικαιώματος σε όλες τις κατηγορίες του ενήλικου πληθυσμού, τηδιασφάλιση των πολιτικών ελευθεριών και τη θέσπιση των πρώτων δημοκρατικώνσυνταγμάτων μέχρι την επιδίωξη των πιο διαμφισβητούμενων ιδεωδών όπως είναιη κοινωνική δικαιοσύνη, η διεύρυνση του ορισμού της πολιτειότητας και το κράτοςπρόνοιας. Ανέκαθεν το μέτωπο της δημοκρατίας μετακινούνταν διαρκώς, με τα ιδεα-λιστικά οράματά του που δεν είχαν πραγματοποιηθεί ακόμη να είναι κάθε φοράεξίσου ζωτικά με τις πραγματικές του κατακτήσεις. Καθώς λοιπόν κινούμαστε ήδηστο ανοίκειο τοπίο του 21ου αιώνα, αυτό είναι ένα μέλλον που θα πρέπει να το θυ-μόμαστε. Φτιάχνοντας τους νέους χάρτες μας θα χρειαστούμε τη γνώση που κρύβε-ται στο πλούσιο παρελθόν της Αριστεράς.


66

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·66

Μ Ε Ρ Ο Σ Π Ρ Ω Τ Ο

ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ

ΣΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Προετοιμάζοντας το μέλλον

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·67

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·68

ΤΟΝ ΟΚΤΩΒΡΙΟ ΤΟΥ 1895, η εικοσιτετράχρονη Ίντιθ Λάντσεστερ (Edith Lan-chester) ανακοίνωσε στην οικογένειά της την πρόθεσή της να συζήσει με τον

Τζέιμς Σάλιβαν (James Sullivan) σε μια σχέση «ελεύθερου έρωτα»: οι δύο ερωτευ-μένοι ήταν καταρχήν αντίθετοι στον κοινωνικό θεσμό του γάμου επειδή κατέστρεφετην ανεξαρτησία των γυναικών. Και οι δυο τους ήταν μέλη του τμήματος που είχεστο Μπάτερσι η Σοσιαλδημοκρατική Ομοσπονδία (SDF), το μικρό αλλά ακμαίο βρε-τανικό σοσιαλιστικό κόμμα, το οποίο είχε ιδρυθεί το 1884. Ο Τζέιμς ήταν αυτοδίδα-κτος εργάτης ιρλανδικής καταγωγής, η Ίντιθ απόφοιτος πανεπιστημίου από μιαπλούσια μεσοαστική οικογένεια του Λονδίνου. Η Ίντιθ είχε γίνει ενεργό μέλος τηςSDF από το 1892. Το 1894 προσπάθησε χωρίς επιτυχία να εκλεγεί στο Σχολικό Συμ-βούλιο του Λονδίνου, ενώ το 1895 εκλέχτηκε μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπήςτου κόμματος.1

Μια μέρα προτού αρχίσει η ελεύθερη συμβίωση των δύο εραστών, ο πατέραςτης Ίντιθ και οι τρεις αδελφοί της τους επισκέφθηκαν συνοδευόμενοι από το δόκτο-ρα Τζορτζ Φίλντινγκ Μπλάντφορντ (George Fielding Blandford), έναν πολύ γνω-στό ψυχίατρο. Μετά από μια σύντομη συνάντηση, στην οποία ο Μπλάντφορντ συ-ζήτησε με την Ίντιθ το θέμα του γάμου, τονίζοντας τόσο τις πιθανές συνέπειες πουθα είχε η απόκτηση παιδιών όσο και τους κινδύνους από μια εξίσου πιθανή εγκατά-λειψή της από τον εραστή της, εκείνη του απάντησε ήρεμα ότι είχε πάρει ήδη τιςαποφάσεις της. Τότε ο Μπλάντφορντ αποσύρθηκε και υπέγραψε μια βεβαίωση πουπιστοποιούσε ότι η κοπέλα είχε παραφρονήσει. Έχοντας το χαρτί αυτό στα χέριατους, τα αδέρφια έβγαλαν με τη βία την Ίντιθ από το σπίτι, την έβαλαν σε μια άμα-ξα, της έδεσαν τα χέρια και τη μετέφεραν σε ένα ιδιωτικό φρενοκομείο του νότιουΛονδίνου. Παρ’ όλες τις διαμαρτυρίες της, ο υπεύθυνος γιατρός δέχτηκε να τηνκρατήσει. Σκοπός των συγγενών της ήταν να τη σώσουν από την «κοινωνική αυτο-κτονία» και την «απόλυτη καταστροφή», εξήγησε ο Μπλάντφορντ, διότι η κοπέλα«είχε τρελαθεί από τις σοσιαλιστικές συναντήσεις και τα βιβλία».2

Η SDF και οι ριζοσπαστικοί κύκλοι ανέλαβαν αμέσως δράση. Ο ίδιος ο Σάλιβανζήτησε δικαστικά την απελευθέρωση της Ίντιθ και ειδοποίησε τις εφημερίδες· οργα-νώθηκαν δημόσιες συγκεντρώσεις στις οποίες μίλησαν οι πιο σημαντικές προσωπι- 69

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·69

κότητες του κινήματος, ενώ πολλοί οπαδοί της SDF άρχισαν να πολιορκούν κάθε νύ-χτα το άσυλο. Με δικαστική εντολή δύο ψυχιατρικοί σύμβουλοι πιστοποίησαν ότι ηΊντιθ έχαιρε άκρας πνευματικής υγείας, μολονότι είχε λάθος ιδέες, και διέταξαν τηναπελευθέρωσή της. Ο Τζον Μπαρνς (John Burns), ιδρυτικό μέλος της SDF που ήδηείχε εκλεγεί βουλευτής σε συνεργασία με το κόμμα των Φιλελευθέρων στο Μπάτερ-σι, έγραψε στον υπουργό Εσωτερικών και το διοικητή της αστυνομίας, επισπεύδο-ντας έτσι την απελευθέρωση της Λάντσεστερ και συνοδεύοντάς τη, μαζί με τον Σά-λιβαν, στο σπίτι τους στις 29 Οκτωβρίου. Μετά την τετραήμερη δοκιμασία της, ηΛάντσεστερ έκοψε κάθε σχέση με την οικογένειά της, τα μέλη της οποίας πάντωςεξακολουθούσαν να πιστεύουν ακράδαντα στην ορθότητα των πράξεών τους. ΗΊντιθ έμεινε ενεργό μέλος της SDF, πήρε μέρος στο συνέδριο της Δεύτερης Διεθνούςστο Λονδίνο το 1896, και δεν έπαψε να ταξιδεύει σε ολόκληρη τη χώρα και να μιλάεισε συγκεντρώσεις των οπαδών του κόμματός της.

Η «Υπόθεση Λάντσεστερ» προκάλεσε πολλές και σημαντικές συζητήσεις σεολόκληρη την Αγγλία. Η ίδια η SDF υπερασπίστηκε τα δικαιώματα της Λάντσεστερ,αλλά, ενώ καταδίκασε την απαγωγή της και τις καταχρήσεις του νόμου στην περί-πτωσή της, και αποδέχτηκε την κριτική του γάμου ως θεσμού, υποστήριξε ότι θαπρέπει πάντως να δεχόμαστε πραγματιστικά τον «κόσμο, τέτοιος όπως είναι» καιαποκήρυξε την «ατομική αναρχική δράση ή την προσωπική εξέγερση».3 Αυτό πουενδιέφερε κυρίως το κόμμα ήταν να αποσυνδεθεί από τις θεωρίες του «ελεύθερουέρωτα»: αποξένωναν τους πιθανούς υποστηρικτές, ερέθιζαν το κοινό κι έφερναν μεανάρμοστο τρόπο τα προσωπικά ζητήματα στην πολιτική. Το να κατηγορεί κανείςτους σοσιαλιστές ότι ήθελαν την «κοινωνικοποίηση των γυναικών» ήταν απλά καικαθαρά δυσφήμιση, αλλά η υπεράσπιση της σεξουαλικής ελευθερίας θα έδινε στουςεχθρούς του σοσιαλισμού μια χρυσή ευκαιρία να τον πολεμήσουν. Το ΑνεξάρτητοΕργατικό Κόμμα (ILP), που ανταγωνιζόταν την SDF, σε γενικές γραμμές συμφωνού-σε με τις απόψεις αυτές. Ο ηγέτης του Κιρ Χάρντι (Keir Hardie) ανησυχούσε μήπωςδυσφημιζόταν ο σοσιαλισμός: «Οι εχθροί του σοσιαλισμού ξέρουν καλά ότι τέτοιοιάθλοι, σαν κι αυτόν που σκεφτόταν να κάνει η δεσποινίς Λάντσεστερ μπορούν νατον αμαυρώσουν στα μάτια όλων των κοινωνικών τάξεων».4

Υπήρξαν βέβαια και αντίθετες απόψεις. Μερικά μέλη της SDF επιδοκίμασαν το«ευγενικό και αλτρουιστικό παράδειγμα» της Λάντσεστερ ως ένα χτύπημα ενάντια«σε αυτόν το μεσαίωνα της υποκρισίας και της άγνοιας, μέσα στον οποίο ζούμε». ΗΣάλπιγγα, η ανεξάρτητη εβδομαδιαία σοσιαλιστική εφημερίδα του ΡόμπερτΜπλάτσφορντ (Robert Blatchford), φάνηκε να συμφωνεί: «Οι σοσιαλιστές πι-στεύουν πως η γυναίκα έχει απόλυτο δικαίωμα να κάνει το σώμα της ό,τι θέλει


70

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·70

[…] αψηφώντας τους παπάδες, τους νόμους, τα έθιμα και την υποκρισία».5 Πράγ-ματι, πέρα από την ηγεσία της SDF βρισκόταν ένας κύκλος κάθε λογής ριζοσπα-στών και διαφωνούντων σε πολλά πολιτισμικά ζητήματα. Ενώ η δίκη και η δαιμο-νοποίηση του Όσκαρ Γουάιλντ (Oscar Wilde) λίγο νωρίτερα το 1895 είχε υποχρεώ-σει σε αναδίπλωση τους σεξουαλικούς ριζοσπάστες, η υπόθεση Λάντσεστερ τουςέδωσε την ευκαιρία να πάρουν πάλι το λόγο.6 Ο Χέρμπερτ Μπάροους (HerbertBurrows), ένα άλλο ιδρυτικό μέλος της SDF που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην υπε-ράσπιση της Λάντσεστερ, ήταν η προσωποποίηση αυτού του λαϊκού ρεύματος δια-φωνούντων: «είναι ο αρχετυπικός μανιακός […] δεν πίνει, δεν καπνίζει, είναι χορ-τοφάγος και θεοσοφιστής, καθώς και υπερασπιστής των δικαιωμάτων της γυναί-κας». Το 1888 είχε στηρίξει την οργάνωση της περίφημης απεργίας των κοριτσιώνπου έφτιαχναν σπίρτα και έγινε ταμίας του σωματείου τους, υποστηρίζοντας δημό-σια τα εργασιακά δικαιώματα των γυναικών μέσα από τη Συνδικαλιστική ΈνωσηΓυναικών (Women’s Trade Union League – WTUL) και το Γυναικείο ΒιομηχανικόΣυμβούλιο (Women’s Industrial Council – WIC). Επιπλέον, υπήρξε ένας από τουςπρώτους υποστηρικτές του εκλογικού δικαιώματος των γυναικών».7

Μετά το 1900, ο κύκλος αυτός αναπτύχθηκε ακόμη περισσότερο χάρη στηνεκλογική άνοδο του Εργατικού Κόμματος, την αύξηση του αριθμού των διαφωνού-ντων διανοουμένων, την ενισχυμένη μαχητικότητα των βιομηχανικών εργατών, τηνκαλλιέργεια διαφόρων τοπικών μορφών σοσιαλισμού και τη θεαματική ανάπτυξητου κινήματος για το εκλογικό δικαίωμα των γυναικών. Ένας από τους πλέον εξέ-χοντες ομιλητές στην κινητοποίηση για τη Λάντσεστερ ήταν ο μελλοντικός βουλευ-τής και πρόεδρος του Εργατικού Κόμματος Τζορτζ Λάνσμπερι (George Lansbury).Μια άλλη ομιλήτρια ήταν η Μέρι Γκρέι (Mary Gray), η σπιτονοικοκυρά της Λάν-τσεστερ. Η Γκρέι, από μικροαστική οικογένεια, δούλεψε υπηρέτρια και το 1876 πα-ντρεύτηκε τον Γουίλι Γκρέι (Willie Gray), ένα λιθοξόο που είχε υποστεί πολλέςδιώξεις για τη συνδικαλιστική του δράση. Η Γκρέι μπήκε στην SDF το 1887, έγινεδραστήριο μέλος της και το 1896-1903 συμμετείχε στο Eκτελεστικό Γραφείο. Το1892 ίδρυσε το πρώτο Κυριακάτικο Σοσιαλιστικό Σχολείο, ενώ το 1895 εκλέχτηκεως εκπρόσωπος της SDF στο Συμβούλιο Κηδεμόνων του Μπάτερσι. Τέλος, δραστη-ριοποιήθηκε ιδιαίτερα έντονα για τα εκλογικά δικαιώματα των γυναικών μέσα απότον Σοσιαλιστικό Κύκλο Γυναικών του Μπάτερσι.8

Σε σύγκριση με την υπόλοιπη Ευρώπη, η Βρετανία απέκτησε ένα ισχυρό εργατι-κό κόμμα πολύ αργά και μάλλον αμφίβολα, καθώς η Επιτροπή Εκπροσώπησης τωνΕργατών του 1900 μετεξελίχτηκε σταδιακά στο γνωστό μας Εργατικό Κόμμα καιχώρισε από το κόμμα των Φιλελευθέρων. Ο σοσιαλιστικός χώρος που αναδύθηκε 71

ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·71

τις δεκαετίες του 1880 και του 1890, ευρύς και ζωντανός, είχε πολλά κοινά χαρα-κτηριστικά με τις σοσιαλιστικές κουλτούρες άλλων χωρών, καθώς δίπλα στον κε-ντρικό πυρήνα των σοσιαλιστών και των συνδικαλιστών συγκέντρωνε αντικληρι-καλιστές και ελεύθερους στοχαστές, φεμινίστριες και υποστηρικτές του εκλογικούδικαιώματος των γυναικών, πνευματιστές και χριστιανούς σοσιαλιστές, διαφωτι-στές, αναμορφωτές και κάθε λογής προοδευτικούς. Μετά τις αρχές του 20ού αιώνατα σοσιαλιστικά κόμματα της Ευρώπης άνθησαν και απέκτησαν μαζική δημοτικό-τητα με τον ουτοπικό τους οίστρο και τις διακηρύξεις τους ενάντια στον καπιταλι-σμό. Η σύγκρουση αυτή περιγραφόταν ως «η τελευταία μεγάλη μάχη της οικουμέ-νης», ο προάγγελος «ενός παραδείσου αγνότητας, ομόνοιας και αγάπης». Ο σοσια-λισμός σήμαινε «το τέλος του ζόφου, τη νέα χαραυγή», καθιστώντας δυνατό «έναναναγεννημένο κόσμο».9

Το ουτοπικό πρόταγμα του σοσιαλισμού έπαιξε κρίσιμο ρόλο στη μαζική προ-σέλκυση υποστηρικτών. Στα ζωτικής σημασίας επίπεδα της ρητορικής και της κι-νητοποίησης, όσο και μέσα στα κάθε λογής πλαίσια της μικροπολιτικής του καθη-μερινού βίου, η αίσθηση ενός καλύτερου και εφικτού μέλλοντος ήταν το στοιχείοπου επέτρεπε στους αναρίθμητους οπαδούς των σοσιαλιστικών κομμάτων να αφιε-ρώσουν τη ζωή τους στην υπόθεση της αλλαγής της κοινωνίας. Όπως έδειξε η υπό-θεση Λάντσεστερ, η σοσιαλιστική πολιτική δημιούργησε πλαίσια μέσα στα οποίαμπορούσαν να εγερθούν και πολλές άλλες προοδευτικές υποθέσεις. Μολονότι όλεςαυτές διατηρούσαν ακόμη έναν έντονο αντιπολιτευτικό χαρακτήρα, και το υπάρχονσύστημα κινητοποίησε όλες του τις δυνάμεις για να τις κρατήσει στο περιθώριο, εί-χαν αρχίσει ήδη να τροποποιούν τους όρους της συζήτησης. Έχοντας σημειώσειεντυπωσιακές εκλογικές επιτυχίες και έχοντας επιβάλει την παρουσία τους στηνκοινωνία, τα σοσιαλιστικά κόμματα της Ευρώπης αποτελούσαν ήδη από το 1914μια όλο και πιο ισχυρή δημοκρατική πρόταση.


72

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·72

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ

ΟΙ ΟΡΟΙ ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΚΑΙ ΔΕΞΙΑ ΠΡΟΕΡΧΟΝΤΑΙ από το ριζοσπαστικό δημοκρατι-κό κλίμα της Γαλλικής Επανάστασης.1 Όταν η Συντακτική Συνέλευση διχά-

στηκε στο ζήτημα του βασιλικού βέτο και των άλλων εξουσιών που θα αναγνωρίζο-νταν στο βασιλιά, το 1789-91, οι ριζοσπάστες κάθισαν στην αριστερή πλευρά τηςαίθουσας του Κοινοβουλίου, όπως την έβλεπε κανείς από τη θέση του προέδρου,ενώ οι συντηρητικοί στη δεξιά. Όπως έδειχνε η διάταξη αυτή, η «αριστερά» ταυτί-στηκε με μια δυναμική δημοκρατική στάση, που εκφραζόταν μέσα από την προ-σπάθεια κατάργησης του βασιλικού βέτο και καθιέρωσης ενός ενιαίου νομοθετικούσώματος, των εκλεγμένων από το λαό δικαστών, της υπεροχής της νομοθετικήςεξουσίας σε αντίθεση με το χωρισμό των εξουσιών, μιας ισχυρής εκτελεστικήςεξουσίας και, το πιο σημαντικό απ’όλα, της δημοκρατικής εκλογής των βουλευτώνβάσει της αρχής «κάθε άντρας και μια ψήφος». Η κορυφαία ριζοσπαστικοποίησητων Ιακωβίνων το 1793-94 πρόσθεσε και άλλα ζητήματα, όπως η συγκρότησηεθνοφρουράς αντί για ένα μόνιμο επαγγελματικό στρατό, ο αντικληρικαλισμός καιτο προοδευτικό φορολογικό σύστημα. Καθώς όλα αυτά τα θεμελιώδη ζητήματαεπιβίωσαν της Γαλλικής Επανάστασης και δέσποσαν στην πολιτική σκηνή σχεδόνολόκληρο τον 19ο αιώνα, η χρήση των όρων Αριστερά και Δεξιά γενικεύτηκε στιςπερισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Όπως ήταν φυσικό, η διάκριση αυτή αποτυπώθη-κε και στη γεωγραφία των αιθουσών όλων των κοινοβουλίων.

Η ρητορική της Γαλλικής Επανάστασης, εστιασμένη γύρω από την επιβλητικήτριάδα «ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα», δεν έπαψε ποτέ να συνοδεύει τις βασικέςαυτές αρχές. Αν παραμερίσουμε τις έμφυλες συνδηλώσεις της στα γαλλικά και τιςάλλες λατινογενείς γλώσσες ( fraternité, δηλαδή μεταξύ αντρών αδελφών), η «αδελ-φότητα» εξέφραζε ένα ιδεώδες κοινωνικής αλληλεγγύης ζωτικό για τα περισσότερααριστερά κινήματα, ενώ η «ισότητα» βρισκόταν στον ίδιο τον πυρήνα της αριστερήςφιλοσοφίας. Επιπλέον, διεκδικώντας την εξουσία για το λαό, η Αριστερά επιδίωκενα ανατρέψει μια άλλη εξουσία, το παλαιό καθεστώς μιας συγκεκριμένης κοινωνι- 73

Ο σοσιαλισμός,η δημοκρατίακαι ο λαός

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·73

κοοικονομικής άρχουσας τάξης ή απλώς ένα διεφθαρμένο κυβερνητικό κατεστημέ-νο. Η κυριαρχία του λαού θεωρούνταν ότι αναιρείται όχι μόνο από το καταπιεστικόκαι περιοριστικό πολιτικό σύστημα αλλά και από τις άνισες κοινωνικές δομές. Στηνπαράδοση της Αριστεράς, η μια ή η άλλη έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης ήτανπρακτικά αχώριστη από την επιδίωξη της δημοκρατίας.

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ: ΟΡΑΜΑΤΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Το δημοκρατικό αίτημα συνδέθηκε σε ολόκληρη την εποχή της Γαλλικής Επανά-στασης με πιο επεξεργασμένα οράματα της δίκαιης κοινωνίας και οργανώθηκε γύ-ρω από ένα ιδεώδες ανεξάρτητης μικρής ιδιοκτησίας και αυτοδιακυβέρνησης σε το-πικό επίπεδο. Στις παραδόσεις της λαϊκής δημοκρατίας, η σύνδεση αυτή αναγότανστην Αγγλική Επανάσταση του 17ου αιώνα και στα οράματα των Ισοπεδωτών· τον18ο αιώνα αναδύθηκε εκ νέου με αφορμή τον πληβειακό ριζοσπαστισμό της Αμερι-κανικής Επανάστασης και των ανάλογων κινημάτων στις Κάτω Χώρες και τη Βρε-τανία. Τη δεκαετία του 1790, τα κινήματα αυτά γενικά χαρακτηρίζονταν ως ιακωβι-νικά. Η προσπάθειά τους να επιβάλουν τη δημοκρατία σε τοπικό επίπεδο εμπνεό-ταν σε μεγάλο βαθμό από την εξέγερση των τεχνιτών, των εμπόρων και των φτω-χών επαγγελματιών του Παρισιού που κορυφώθηκε με τους μαχητικούς αβράκω-τους της περιόδου 1792-94.2

Η ριζοσπαστική δημοκρατία των μικροϊδιοκτητών υπήρξε το βασικό σύνθηματων εξεγέρσεων που ξέσπασαν σε ολόκληρη την Ευρώπη τη δεκαετία του 1820,κατόπιν το 1830-31 και βέβαια το πολυτάραχο 1848. Η ιδέα αυτή άνθησε κυρίως σεπεριοχές στις οποίες ζούσαν πολλοί τεχνίτες, όπου η εμπορική ανάπτυξη ευνοούσεεπαγγέλματα υψηλής ειδίκευσης και ταυτόχρονα δημιουργούσε στους τεχνίτες μιανέα μορφή επιχειρηματικής αβεβαιότητας ή εκεί όπου η βιομηχανία τούς υποβάθμι-ζε σε κατασκευαστές «φασόν» ή σε ένα είδος «πρωτοβιομηχανίας». Τροφοδοτού-νταν από το γόνιμο περιβάλλον των ευρωπαϊκών πρωτευουσών, μέσα στο οποίοσυμβίωναν αλλά και ανταγωνίζονταν μεταξύ τους καταστηματάρχες, μικρέμποροι,δικηγόροι και άλλοι επαγγελματίες, βιβλιοπώλες, δημοσιογράφοι και διανοούμενοιτου καφενείου – όλοι αυτοί που συνέθεταν τη γνωστή συμμαχία των Ιακωβίνων. Ταδημοκρατικά αυτά κινήματα μπορούσαν επίσης να απλωθούν προς τα πάνω ώστενα περιλάβουν στοιχεία του αναγνωρισμένου πολιτικού έθνους αλλά και προς τακάτω, στους αγρότες. Προς το 1848 τα κινήματα αυτά εμπλουτίστηκαν με φοιτητέςκαι μερικούς προλεταριοποιημένους εργάτες. Το σχήμα αυτό πρωτοεμφανίστηκεστο τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα –στις αποικίες των Ευρωπαίων στην αμερι-


74

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·74

κανική ήπειρο, στο Λονδίνο, στο Νόριτς και σε άλλα κέντρα του αγγλικού ιακωβι-νισμού, στο Μπέλφαστ και την πεδινή Σκοτία, στις Κάτω Χώρες, στην Ελβετία, στηΒόρεια Ιταλία και σε άλλες περιοχές αυτοφυούς ριζοσπαστισμού, που εκφράστηκεπαράλληλα με τον αντίστοιχο γαλλικό· και βέβαια στο Παρίσι.3

Όλες αυτές οι κοινωνίες βίωναν μια φάση πρώιμης καπιταλιστικής μετάβασης,στο πλαίσιο της οποίας οι δυνάμεις της αγοράς μεταμόρφωναν ήδη τις υπάρχουσεςσχέσεις παραγωγής και οι παλαιότερες λαϊκές ιδεολογίες για μια δίκαιη κοινωνίασυνέχιζαν να υπάρχουν. Οι ανισότητες ανάμεσα στους εμπόρους, στους μαστόρουςκαι γενικότερα στους ανθρώπους μεγάλωναν, ενώ μεγάλο μέρος των αγροτών προ-λεταριοποιούνταν μέσα από την επέκταση της αγροτικής οικοτεχνίας. Ωστόσο ομεταβατικός αυτός κόσμος υποστήριζε ακόμη τα εξιδανικευμένα πολιτικά οράματατου εξεγερμένου αγρεργάτη, του διωγμένου από τον τόπο του μεροκαματιάρη καιτου έντιμου μάστορα· προτάγματα με πυρήνα την πίστη σε μια ηθική οικονομία καιστην κοινοπολιτεία όλων των παραγωγών. Η επιθυμία να προστατευτούν ή να απο-κατασταθούν οι παραδοσιακές μορφές της μικρής παραγωγής μπορούσε ακόμη ναεπιβιώνει, αν όχι μέσω της πατερναλιστικής κυβέρνησης, πάντως μέσω των ριζο-σπαστικών οραμάτων για μια ομοσπονδιακή οργάνωση της ανταλλαγής προϊόντωνκαι για τη συνεργασία των αυτοκυβερνώμενων και ανεξάρτητων μεταξύ τους οικο-νομικών μονάδων. Δεν είχαν διακρίνει ακόμη καθαρά τη μονιμότητα, τη μελλοντι-κή κατεύθυνση και το αμετάκλητο της καπιταλιστικής εκβιομηχάνισης.

Ωστόσο, καθώς η ριζοσπαστική αυτή δημοκρατία έφτανε στο απόγειό της το1848, οι βάσεις της άρχισαν να υπονομεύονται. Το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα,διεισδύοντας συνεχώς στον κόσμο των μικρών παραγωγών, διαμόρφωνε ένα πολύδιαφορετικό βιομηχανικό περιβάλλον – εργοστασίων και μηχανών, καπιταλιστώνκαι μισθωτών, καθώς και νέων αστεακών πληθυσμών. Βέβαια, δεν πρέπει να υπερ-βάλλουμε σε ό,τι αφορά την ταχύτητα των εξελίξεων αυτών. Στη Βρετανία, με τηνπρωτοπόρα βιομηχανική της οικονομία, η καπιταλιστική παραγωγή παρέμενε σεαξιοσημείωτο βαθμό εξαρτημένη από την εργασία και τις δεξιότητες των τεχνιτώνόσο και από τις μικρές παραγωγικές μονάδες. Σε πολλές βιομηχανίες μάλιστα, αυτόπεριόριζε τους κινδύνους για τους τεχνίτες, περήφανους επειδή συνέχιζαν να ξεχω-ρίζουν από τη μεγάλη μάζα των ανειδίκευτων φτωχών εργατών. Οι τεχνίτες, οχυρω-μένοι πίσω από την κυριαρχία τους μέσα στο εργαστήρι τους, υπερασπίζονταν μεεπιτυχία την περιουσία τους, που δεν ήταν άλλη από τις επαγγελματικές τους δεξιό-τητες, το κοινωνικό τους κύρος και βέβαια την ανεξαρτησία τους. Από τα τέλη τηςδεκαετίας του 1830 και μέχρι τις αρχές εκείνης του 1850, οι χαρτιστές έγιναν τοπρώτο μαζικό πολιτικό κίνημα της βρετανικής εργατικής τάξης, καταφέρνοντας σε 75


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·75

μεγάλο βαθμό να ξεπεράσουν τη διάκριση ανάμεσα σε «τεχνίτες» και «προλετά-ριους» εργάτες. Ωστόσο οι αντιλήψεις των τεχνιτών συγκροτούσαν την καθοριστικήδύναμη της εποχής, τόσο ως μια ξεχωριστή προσέγγιση στην οικονομία και την κοι-νωνία όσο και ως τμήμα μιας ευρύτερης παράδοσης σκέψης σχετικά με το βρετανι-κό κράτος. Στις περιοχές της Ευρώπης όπου η εκβιομηχάνιση καθυστέρησε σε σχέ-ση με εκείνη της Βρετανίας, τέτοιου είδους αντιλήψεις αποδείχτηκαν ακόμη περισ-σότερο μακρόβιες.

Οι συνθήκες ποίκιλλαν από βιομηχανία σε βιομηχανία. Ο καταμερισμός της ερ-γασίας και οι τεχνολογίες της παραγωγής έπληξαν λιγότερο ορισμένους τεχνίτεςαπ’ ό,τι κάποιους άλλους. Οι τεχνίτες εξαφανίστηκαν ταχύτερα στις πιο σύγχρονεςβιομηχανίες, όπως, για παράδειγμα, στη χαλυβουργία από τα τέλη του 19ου αιώνακαι στους έντονα εκμηχανισμένους τομείς της χημικής βιομηχανίας και της παρα-γωγής ηλεκτρικού ρεύματος από τις αρχές του 20ού αιώνα. Στη συνέχεια βέβαιαακολούθησαν οι εξαιρετικά καινοτόμες βιομηχανίες αυτοκινήτων, αεροπλάνων καισυσκευών, καθώς επίσης και διάφοροι άλλοι τομείς συναρμολόγησης προϊόντωνστη διάρκεια του Μεσοπολέμου. Οι τεχνίτες επηρεάστηκαν πολύ λιγότερο σε βιο-μηχανικούς τομείς χαμηλότερης έντασης κεφαλαίου, όπως η υφαντουργία ή πολλάείδη ελαφράς βιομηχανίας, οι οποίες συνδύαζαν την εξωτερική εργασία «φασόν»και τη βαριά ανειδίκευτη εργασία με την υψηλά εξειδικευμένη παραγωγή χειροποίη-των προϊόντων σε συνθήκες εργαστηρίου. Άλλες βιομηχανικές δραστηριότητες–όπως οι οικοδομές, η ξυλουργική, τα τυπογραφεία, η βυρσοδεψία, η υαλοτεχνία,τα ναυπηγεία, η μεταλλουργία και, με ένα διαφορετικό τρόπο, τα ορυχεία– συνέχι-σαν να έχουν ανάγκη τους παραδοσιακούς τεχνίτες.

Ωστόσο, είτε επικεντρώνουμε την προσοχή μας στις νεογέννητες βιομηχανίεςείτε στις αναδομημένες μορφές παλιότερων επαγγελμάτων, η καπιταλιστική ανα-διοργάνωση της οικονομίας μέσω της εκβιομηχάνισης μετέβαλε αναγκαστικά τηθέση του εργάτη στην κοινωνία. Με τον καιρό, οι τεχνίτες έχασαν τον έλεγχο τηςδουλειάς τους, που πέρασε στις απρόσωπες δυνάμεις της καπιταλιστικής αγοράς.Έτσι, υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν την αυτονομία του εργαστηρίου και ναεξαρτηθούν πρακτικά από τις μεγαλύτερες επιχειρηματικές μονάδες, ενώ αργότεραενσωματώθηκαν πλήρως στις ισχυρότερες δομές της καπιταλιστικής παραγωγής,απασχόλησης και ελέγχου. Αφότου συνέβη αυτό, τα κοινωνικά ιδεώδη της μικρήςκλίμακας οργάνωσης, των τοπικών κοινοτήτων και της προσωπικής ανεξαρτησίαςέγινε πολύ δυσκολότερο να διατηρηθούν. Αυτό σήμαινε ότι, στις συνθήκες καπιτα-λιστικής εκβιομηχάνισης, οι συνέπειες που είχε το αίτημα των εργαζομένων γιαλαϊκή κυριαρχία άλλαξαν δραματικά.


76

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·76

Βαθμιαία, αλλά και άνισα, η δημοκρατία συνδέθηκε με δύο νέα αιτήματα: τηνοικονομική ανάλυση του καπιταλιστικού συστήματος και το πολιτικό πρόγραμμαγια τη συνολική αναδιοργάνωση της κοινωνίας. Μολονότι οι νέες αυτές ιδέες, αν τοδούμε εντελώς γενικά, είχαν την υλική τους πηγή στις κοινωνικοοικονομικές αλλα-γές, δεν προέκυψαν με τρόπο αυτόματο από αυτές. Ήταν αποτέλεσμα της σοβαρήςπροσπάθειας σημαντικών πολιτικών στοχαστών και αναρίθμητων καθημερινών αν-θρώπων, αντρών και γυναικών, να αντιληφθούν τη σημασία των ρωγμών που είχανανοίξει στον κόσμο, όπως τον ήξεραν μέχρι τότε. Εκείνη ακριβώς τη στιγμή τηςκοινωνικής μεταμόρφωσης και αλλαγής, οι άνθρωποι άρχισαν να διερευνούν τιςδυνατότητες της συλλογικής ιδιοκτησίας και της συνεργατικής παραγωγής. Σε αυτότο σημείο τομής λοιπόν των κοινωνικοοικονομικών αλλαγών και του νέου πολιτι-κού στοχασμού γεννήθηκαν οι ιδέες του σοσιαλισμού.

Με τον τρόπο αυτό, η δημοκρατία ήταν ανέκαθεν ενσωματωμένη στην κοινωνι-κή ιστορία. Τόσο η ριζοσπαστική δημοκρατία, που καταγόταν από τη Γαλλική Επα-νάσταση, όσο και ο πρώιμος σοσιαλισμός που αναδύθηκε τη δεκαετία του 1830,συνεπάγονταν τη συγκρότηση συνολικών δεσμών πρακτικών κοινωνικοοικονομι-κών αιτημάτων. Τα αιτήματα αυτά έγιναν αντιληπτά ως ουσιώδη στοιχεία της γνή-σιας δημοκρατίας, μόνο που τώρα το μέτρο σύγκρισης δεν ήταν πλέον η ανεξαρτη-σία του μικρού παραγωγού αλλά ο νέος κολεκτιβισμός. Επιπλέον, οι σοσιαλιστικέςιδέες απέκτησαν τη δική τους δύναμη και απήχηση. Διαχύθηκαν σε ολόκληρη τηνκοινωνία, ενσωματώθηκαν σε θεσμούς και παγιώθηκαν σε κοινωνικές σχέσεις· εν-σωματώθηκαν στη συνείδηση και τη συμπεριφορά του λαού, και μεταβλήθηκανκαι οι ίδιες σε πανίσχυρο κίνητρό της. Η αντικατάσταση ενός είδους δημοκρατίαςαπό ένα άλλο συνεπαγόταν κάτι παραπάνω από την απλή προσαρμογή σε μια γορ-γά μεταβαλλόμενη κοινωνία, μέσω της οποίας η κοινωνική συνείδηση εντέλει θαπροσαρμοζόταν στις νέες συνθήκες. Ήταν επίσης μια σύγκρουση ιδεών με αποτε-λέσματα μακροπρόθεσμα και απρόβλεπτα.4

Ο ύστερος 19ος αιώνας κατέληξε να είναι μια εποχή σύγχυσης, καθώς ολόκληρεςκοινωνίες, περιοχές και οικονομικές δομές μεταμορφώνονταν με πολλούς τρόπουςκαι με διαφορετικές ταχύτητες. Ταυτόχρονα ένα συγκεκριμένο σοσιαλιστικό ιδεώ-δες της δημοκρατίας –η «κοινωνική δημοκρατία» ή αλλιώς «σοσιαλδημοκρατία»,όπως την αποκαλούσαν οι πρωτοπόροι της– πάλευε να μορφοποιηθεί. Οι πιο πρώι-μες δημοκρατικές ιδέες επέδειξαν αξιοσημείωτη ανθεκτικότητα την εποχή της ανά-πτυξης των σοσιαλιστικών κινημάτων. Λόγω της ανομοιογένειας της Ευρώπης, αυ-τή η «πρώιμη περίοδος» οπωσδήποτε δεν ταυτιζόταν με την περίοδο ανάμεσα στατέλη του 18ου αιώνα και τα γεγονότα του 1848, αλλά εκτεινόταν μέχρι το 1860 στη 77


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·77

Γερμανία, στην Ιταλία και την Κεντρική Ευρώπη, και ακόμη πιο αργά στις ανατολι-κές και τις νότιες περιφέρειες της ηπείρου. Η παλιότερη αυτή ριζοσπαστική κληρο-νομιά εγκαταλείφθηκε τελικά μόνο μετά το 1917-18, μέσα από δραματικές διαδικα-σίες αποσαφήνισης που ανάγονταν στη δεκαετία του 1890. Η ιστορία της σοσιαλι-στικής παράδοσης πριν από το 1914 παρέμενε από πολλές απόψεις μια διαδικασίαεπεξεργασίας παλιότερων κληροδοτημάτων, καθώς οι σοσιαλιστές πολιτικοί προ-σπαθούσαν να αποφασίσουν τι όφειλαν να κρατήσουν από τις παλιότερες δημοκρα-τικές παραδόσεις και ποια στοιχεία ήταν πλέον αδύνατο να βρουν σε αυτές.5

Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΠΟΚΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ

Αν η καπιταλιστική εκβιομηχάνιση άλλαξε τις συνθήκες μέσα στις οποίες έπρεπε ναεπιδιωχθούν τα δημοκρατικά ιδεώδη, το ίδιο το κοινωνικό περιεχόμενο των τελευ-ταίων γνώρισε σημαντικές αλλαγές. Καθώς ο όρος σοσιαλισμός άρχισε να χρησιμο-ποιείται όλο και περισσότερο μετά το 1850, αυτό που εξέφραζε κυρίως ήταν η μετα-βατική περίοδος που διέρχονταν οι ευρωπαϊκές κοινωνίες. Η λέξη κοινωνικό κατέ-ληξε να σημαίνει κάτι παραπάνω από το κοινό σύστημα θεσμών και σχέσεων, μέσαστο πλαίσιο των οποίων ζούσαν οι άνθρωποι, και άρχισε να υποδηλώνει μια επιθυ-μητή αντίθεση στην αναδυόμενη καπιταλιστική μορφή της κοινωνίας. Κατέληξε νασημαίνει «μια ιδέα της κοινωνίας ως αμοιβαίας συνεργασίας», σε αντίθεση με εκεί-νη που βασιζόταν στον «ανταγωνισμό των ατόμων». Πράγματι, με αυτή τη νέα έν-νοια η «ατομικιστική μορφή της κοινωνίας», η οποία συνδεόταν με το νέο σύστηματης μισθωτής εργασίας και την ιδιωτική ιδιοκτησία, απορρίφθηκε ως «εχθρός τωνπραγματικά κοινωνικών μορφών». Έτσι, «η πραγματική ελευθερία δεν θα μπορούσενα επιτευχθεί, οι βασικές ανισότητες να εκλείψουν [και] η κοινωνική δικαιοσύνη[…] να εδραιωθεί, αν η κοινωνία, η βασισμένη στην ιδιωτική ιδιοκτησία, δεν αντικα-τασταθεί από μια άλλη που να στηρίζεται στην κοινωνική ιδιοκτησία και έλεγχο».6

Με αυτό τον τρόπο οι υπερασπιστές της δημοκρατίας άρχισαν να αντιμετωπί-ζουν σιγά σιγά τις συνέπειες της προόδου. Το 1848, η «σοσιαλιστική δημοκρατία»εξακολουθούσε να σημαίνει απλώς την Άκρα Αριστερά των διαφόρων ριζοσπαστι-κών συνασπισμών.7 Ωστόσο, καθώς οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής διείσ-δυαν όλο και περισσότερο στην κοινωνικοοικονομική ζωή των ευρωπαϊκών χωρών,γινόταν όλο και πιο δύσκολο να στήσει κανείς προγράμματα αναδιοργάνωσης τηςοικονομίας στο σύνολό της με βάση όλες τις άμεσες βιοτικές συνθήκες των ανεξάρ-τητων μικροπαραγωγών. Αυτό δημιούργησε το χώρο, στο πλαίσιο του οποίου η σο-σιαλιστική σκέψη μπορούσε πλέον να αναδυθεί ως μια νέα και εύλογη πρόταση.


78

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·78

Ο χώρος αυτός διευρύνθηκε ακόμη περισσότερο αφότου ο φιλελευθερισμόςαποκρυσταλλώθηκε σε μια ιδεολογία που υμνούσε έναν απολύτως ατομικιστικότύπο κοινωνίας. Στα μέσα περίπου του 19ου αιώνα, όταν οι φιλελεύθερες ιδέες άρ-χισαν να επηρεάζουν τη δημόσια πολιτική, ο σοσιαλισμός έγινε ακόμη πιο εύχρη-στος στην ανάλυση των επιβλαβών συνεπειών τους. Οι αιτιοκρατικές συνδέσειςανάμεσα στην ιδιωτική ιδιοκτησία, στις ατομικιστικές φιλοσοφίες και σε ένα οικο-νομικά θεμελιωμένο σύστημα ταξικής κυριαρχίας έγιναν ακόμη πιο προφανείς.Από τη μια πλευρά, η συγκεκριμένη κοινωνία εκχωρούσε σταδιακά όλο και περισ-σότερη τυπική ισότητα στους πολίτες, και μετά το 1860 ακόμη και κάποια περιορι-σμένης έκτασης εκλογικά δικαιώματα. Από την άλλη πλευρά όμως οι ακραίες υλι-κές ανισότητες εξακολουθούσαν να υποστηρίζονται από τους φιλελευθέρους ωςουσιαστικές προϋποθέσεις ύπαρξης του ίδιου του συστήματος.

Το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, η οικονομική πλευρά της δημοκρατίας έγινε ηεμμονή της Αριστεράς. Για τους ριζοσπάστες δημοκράτες μιας προηγούμενης επο-χής, η ιδιωτική ιδιοκτησία, εφόσον αυτή διατηρείται σε λογικά όρια, ήταν ένα κοι-νωνικό ιδεώδες που έπρεπε να υπερασπιστούν ενάντια στην αρπακτικότητα τωνπαρασίτων και των κερδοσκόπων. Όμως, για τους σοσιαλιστές, η ατομική ιδιοκτη-σία έγινε η ίδια η πηγή όλων των κοινωνικών κακών. Ενώ λοιπόν οι φιλελεύθεροιεργάζονταν συνειδητά για το διαχωρισμό της οικονομικής από την πολιτική σφαί-ρα, οι σοσιαλιστές κατέληξαν να αντιμετωπίζουν το διαχωρισμό αυτό ως ένα υπο-νομευτικό ανακόλουθο. Ή, όπως το είχε πει ο Γάλλος σοσιαλιστής ηγέτης Ζαν Ζο-ρές (Jean Jaurès) πριν από το 1914: «Ακριβώς όπως όλοι οι πολίτες ασκούν την πο-λιτική εξουσία με δημοκρατικό τρόπο, δηλαδή από κοινού, έτσι πρέπει να ασκούνκαι την οικονομική εξουσία».8 Επομένως, η κοινωνική δημοκρατία κατέληξε να ση-μαίνει όχι μόνο την πιο ριζοσπαστική μορφή κοινοβουλευτικής διακυβέρνησης αλ-λά και τον πόθο να εφαρμοστούν οι δημοκρατικές αρχές σε ολόκληρη την κοινω-νία, συμπεριλαμβανομένης και της οικονομικής σφαίρας. Αυτό το στοιχείο –το ναδοθεί στη δημοκρατία κοινωνικό περιεχόμενο– ήταν η κρίσιμη στροφή που έγινε με-τά την επανάσταση του 1848.

Το τελευταίο τρίτο του 19ου αιώνα, οι σοσιαλιστές αμφισβήτησαν ρητά τους πο-λιτικούς ορισμούς της δημοκρατίας, διατυπώνοντας το ερώτημα: Πώς μπορεί να επι-τευχθεί η αυθεντική δημοκρατία σε μια κοινωνία, οι θεμελιώδεις δομές της οποίαςδιαμορφώνονται από τεράστιες ταξικές ανισότητες σε ό,τι αφορά την ιδιοκτησία,στη διανομή και τον έλεγχο του πλούτου; Στη βάση αυτή, τα κύρια στοιχεία της σο-σιαλιστικής οικονομικής πολιτικής αποτέλεσαν αντικείμενο παθιασμένων συζητή-σεων – η συνεργασία, η δημόσια ιδιοκτησία και η κοινωνικοποίηση της παραγωγής, 79


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·79

η βιομηχανική δημοκρατία και ο σχεδιασμός της οικονομίας. Βέβαια, όπως διαπί-στωσαν αργότερα οι περισσότερες σοσιαλιστικές κυβερνήσεις, η προσπάθεια εκδη-μοκρατισμού της κοινωνίας στο όνομα των πολιτικών αυτών έρχεται αντιμέτωπη μεκάθε λογής οργανωμένα συμφέροντα, τα οποία έχουν προνομιούχα πρόσβαση στηνπολιτική, γραφειοκρατική και ιδεολογική εξουσία. Πρακτικά, οι δημοκρατικοί στό-χοι μπορούν να προωθηθούν μόνο μέσα από τη σύγκρουση με τις κυρίαρχες κοινω-νικές ομάδες.

Έτσι, το κρίσιμο πολιτικό και φιλοσοφικό ερώτημα μετασχηματίζεται στο εξής:Σε ποιο βαθμό μπορούν οι επιθέσεις κατά της νομιμότητας των ιδιωτικών συμφερό-ντων να συμβαδίζουν με τη δημοκρατική αρχή χωρίς να απαιτούν τη χρήση βίας καιτην περιστολή βασικών δικαιωμάτων ενόσω εγκαθιδρύεται το νέο κολεκτιβιστικόσύστημα; Με το πέρασμα των χρόνων, το ζήτημα αυτό έχει προκαλέσει τεράστιεςδυσκολίες στην Αριστερά, όπως θα δείξω πιο κάτω. Ο τρόπος μάλιστα που λύθηκεκάθε φορά έδωσε μία από τις κύριες διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στα μεταρ-ρυθμιστικά και τα επαναστατικά κινήματα.

Ο ΕΜΦΥΛΟΣ ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Η πίστη του σοσιαλισμού στις κοινωνικές ορίζουσες και περιορισμούς –η περίοπτηθέση του κοινωνικού στην κοινωνική δημοκρατία– σήμανε μια σημαντική διεύρυν-ση της ιδέας της δημοκρατίας. Από άλλες πλευρές όμως η τελευταία έμενε εξαιρετι-κά περιορισμένη. Για τα περισσότερα από τα πρώιμα δημοκρατικά κινήματα, εκτόςαπό τους ουτοπικούς σοσιαλιστές των αρχών του 19ου αιώνα, η λαϊκή κυριαρχίαήταν προνόμιο των αντρών. Οι χαρτιστές στη Βρετανία, το σημαντικότερο από ταπρώιμα αυτά κινήματα, το είχαν καταστήσει σαφές, αφού τα περίφημα Έξι Σημείατους για τον εκδημοκρατισμό του συντάγματος, που διατυπώθηκαν το 1837-38,απέκλειαν ρητά την πιθανότητα να εκχωρηθεί στις γυναίκες το δικαίωμα ψήφου.9

Στα τέλη του 19ου αιώνα βέβαια, τα ευρωπαϊκά σοσιαλιστικά κόμματα είχαν γίνειοι πιο ένθερμοι υποστηρικτές των πολιτικών δικαιωμάτων των γυναικών, αλλά μέ-χρι το 1914 δεν είχε σημειωθεί καμιά σημαντική πρόοδος στο ζήτημα αυτό. Οι γυ-ναίκες είχαν ψήφο σε ορισμένες περιοχές της αμερικανικής Δύσης και στα τέσσεραπιο πρωτοπόρα κοινοβουλευτικά κράτη του κόσμου: στη Νέα Ζηλανδία το 1893,στην Αυστραλία το 1903, στη Φινλανδία το 1906 και τη Νορβηγία το 1913.10

Τα εργατικά κινήματα τηρούσαν ανοιχτά μεροληπτική στάση απέναντι στις γυ-ναίκες επειδή πίστευαν ότι είναι κατάλληλες μόνο για να κάνουν οικογένεια, να δου-λεύουν στο σπίτι και να φορτώνονται τις υπόλοιπες βοηθητικές εργασίες, είτε με


80

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·80

πληρωμή είτε χωρίς. Στις αγροτικές και προβιομηχανικές κοινωνίες, αυτές οι πα-τριαρχικές μορφές οικονομίας του νοικοκυριού διασφαλίζονταν μέσω κληρονομι-κών συστημάτων ιδιοκτησίας της γης. Στα χειροτεχνικά επαγγέλματα υπήρχαν ανά-λογα συστήματα, που σχετίζονταν με τη μαθητεία του επαγγέλματος, τις νομικέςρυθμίσεις και τον αποκλεισμό των γυναικών από τη συντεχνία, ορίζοντας έτσι τηνάσκηση μιας τέχνης ως μια μορφή ιδιοκτησίας προορισμένη για τους άντρες. Ηεκβιομηχάνιση, τέλος, πρόσθεσε τις δικές της επιθετικά έμφυλες εικόνες στη φαντα-σιακή οικογενειακή οικονομία, στο πλαίσιο της οποίας οι μισθοί των ειδικευμένωναντρών εργατών θα στήριζαν τακτικά και αξιοπρεπή νοικοκυριά, όπου οι γυναίκεςδεν θα είχαν ανάγκη να εργάζονται. Ωστόσο ελάχιστα νοικοκυριά εργατών προσέγ-γιζαν το ιδεώδες αυτό. Οι γυναίκες ήταν υποχρεωμένες να επιστρατεύσουν όλεςτους τις ικανότητες για να επιβιώσει το σπιτικό τους, συμπληρώνοντας το μισθό τωναντρών τους, συλλέγοντας τροφή, καλλιεργώντας κήπους και κάνοντας διάφορεςδουλειές του ποδαριού, όπως πλύσιμο ρούχων και καθαρισμό άλλων σπιτιών, φρο-ντίζοντας τα παιδιά άλλων, πουλώντας διάφορα είδη και προσφέροντας εργασία στιςκάθε λογής οικοτεχνίες και βιοτεχνίες, ή ακόμη και μισθωτή εργασία. Μέσα από τιςνόρμες όμως του άντρα που εργάζεται για να θρέψει την οικογένειά του και του οικο-γενειακού μισθού, το ιδεώδες αυτό άσκησε τεράστια επιρροή. Ανεξάρτητα από τηνπραγματική οικονομική τους συμπεριφορά, οι γυναίκες των εργατών ήταν ιδεολογι-κά ενταγμένες στο σπίτι και, σε κάθε περίπτωση, εκτός της μισθωτής εργασίας.

Έτσι, η επίσημη υποστήριξη που παρείχε ο σοσιαλισμός στην προώθηση των δι-καιωμάτων των γυναικών, έκρυβε συνήθως μια πρακτική αδιαφορία στο να γίνουναυτά προτεραιότητα του κινήματος. Στις χώρες όπου δεν είχαν δικαίωμα ψήφου ού-τε οι εργάτες ούτε οι εργάτριες, τα αριστερά κινήματα αρνούνταν να υποστηρίξουντον αγώνα των γυναικών για ψήφο μέχρι να την αποκτήσουν πρώτα οι άντρες. Εκείόμως που οι τελευταίοι είχαν εξασφαλίσει το δικαίωμα ψήφου, τα δικαιώματα τωνγυναικών υποτάσσονταν στο γενικότερο ζήτημα της προβολής και της διεκδίκησηςοικονομικών αιτημάτων. Σε κάθε περίπτωση, οι γυναίκες έπρεπε να περιμένουν. Ωςπρος το θέμα αυτό ο σοσιαλισμός, συλλαμβάνοντας το κοινωνικό περιεχόμενο τηςδημοκρατίας απέβαινε σε βάρος των γυναικών, γιατί η πρωτοκαθεδρία του οικονο-μικού παράγοντα επισκίαζε κάθε άλλο αίτημα. Θα μπορούσε μάλιστα να πει κανείςότι όσο μεγαλύτερη συνέπεια και σταθερότητα είχε ο σοσιαλισμός στην προβολήκαι την υπεράσπιση του προγράμματός του τόσο ευκολότερα παραπέμπονταν ταφεμινιστικά αιτήματα στο υποτιθέμενο σοσιαλιστικό μέλλον, αφού η κυρίαρχηάκαμπτα υλιστική αντίληψη επέμενε ότι κανένα από αυτά τα προβλήματα δεν θαμπορούσε να λυθεί όσο υπήρχε ο καπιταλισμός. 81


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·81

Η στάση αυτή απέκλειε μια περισσότερο ριζοσπαστική προσέγγιση του «γυναι-κείου ζητήματος», όπως επρόκειτο να γίνει γνωστό. Ωστόσο, αυτό δεν ήταν μόνοπρόβλημα πολιτικής αντίληψης ή μια συνέπεια της υλιστικής θεωρίας που διέκρινετη σοσιαλιστική παράδοση, αλλά και αποτέλεσμα βαθύτερων ιδεολογικών δομών,οι οποίες ίσχυαν και σε αρχαιότερα συστήματα αντρικής κυριαρχίας. Τα συστήματααυτά ήταν εντοπισμένα εν μέρει στην οικογένεια και στην ισχύ των κυρίαρχων κοι-νωνικών αξιών και εν μέρει στην έμφυλη κατανομή της εργασίας στο οικονομικόσύστημα. Όμως εξαιτίας του ότι αυτού του είδους τα κοινωνικά μοντέλα ήταν βα-θιά ριζωμένα στις συνθήκες της ζωής των εργατών, αποδείχτηκαν ιδιαίτερα ανθε-κτικά και σε κάθε πολιτική κριτική, εκτός από τις πιο ευθύβολες. Ωστόσο ήταν προ-φανές ότι αυτήν ακριβώς την ευθύβολη κριτική η σοσιαλιστική παράδοση δεν είχετη βούληση να την ασκήσει. Πίσω από την αδιαφορία του εργατικού κινήματος γιατα γυναικεία θέματα υπήρχαν ιστορικά κυρίαρχα μοντέλα έμφυλης κουλτούρας, ταοποία οι αριστεροί πολιτικοί όχι μόνο δεν κατάφεραν να αμφισβητήσουν αλλά καιυποστήριξαν σταθερά.

Αυτός ήταν ένας από τους σημαντικότερους περιορισμούς της δημοκρατίας.Και ενώ οδήγησε σε μια ευρύτερη κωδικοποίηση των γυναικείων αιτημάτων σταπρογράμματα των σοσιαλιστικών κομμάτων, η εκβιομηχάνιση δεν συνέβαλε ιδιαί-τερα να ανατραπούν τα παλιότερα μοντέλα γυναικείας καταπίεσης, αλλά τα αναπα-ρήγαγε με νέους τρόπους. Ακριβώς όπως η προγενέστερη δημοκρατική πολιτικήκληροδότησε διάφορα στοιχεία στα σοσιαλιστικά κόμματα, που αντιμετωπίστηκανσυνειδητά μόνο στις δεκαετίες γύρω από την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου,έτσι και οι προγενέστερες αντιλήψεις για τη θέση των γυναικών περιόρισαν τηνικανότητα της Αριστεράς να φανταστεί μια έμφυλη πολιτική που θα υποστήριζεπραγματικά την ισότητα των φύλων. Μέχρι να αντιμετωπιστούν συνειδητά τα ζη-τήματα που απασχολούσαν τις γυναίκες –μέχρι να γίνει ο σοσιαλισμός φεμινιστι-κός–, η επιδίωξη της δημοκρατίας θα έμενε λειψή και κολοβή.

Η υποβάθμιση των γυναικείων προβλημάτων εκ μέρους των σοσιαλιστών ήτανό,τι χειρότερο μπορούσε να συμβεί καθώς έγιναν εντυπωσιακές κινητοποιήσειςτων γυναικών πριν από το 1914 – στα διάφορα εθνικά κινήματα για την απόκτησηεκλογικών δικαιωμάτων, στην εκπαιδευτική πολιτική και τις κοινωνικές μεταρρυθ-μίσεις, στη σχέση των γυναικών με την εργασία στα εργοστάσια, και στα κινήματατων διανοουμένων και των μποέμ για τη σεξουαλική απελευθέρωση. Το αντρικόπρονόμιο αμφισβητήθηκε πρώτα πρώτα στους χώρους αυτούς. Οι νέες και δυνατέςαπόψεις για τα αναπαραγωγικά δικαιώματα των γυναικών και την απελευθέρωσητης σεξουαλικότητας είχαν αρχίσει ήδη να αναδύονται, ώσπου βρήκαν πληρέστερη


82

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·82

έκφραση τη δεκαετία του 1920. Όπως έκαναν σαφές τα κινήματα αυτά, το έλλειμματης αριστερής σκέψης στην ισότητα των φύλων θα μπορούσε να αντιμετωπιστείμόνο μέσα από τη διείσδυση της πολιτικής στην προσωπική σφαίρα.

Τα ερωτήματα αυτά διατυπώθηκαν σαφέστερα και πληρέστερα μόνο τη δεκαε-τία του 1960 με τη γέννηση του σύγχρονου φεμινισμού, όταν η παλιότερη Αριστεράτέθηκε ενώπιον μιας σειράς σημαντικών προβλημάτων που είχε παραμελήσει ώςτότε. Η μετάβαση τον 19ο αιώνα από τη ριζοσπαστική δημοκρατία στη σοσιαλιστι-κή οδήγησε στην εγκαθίδρυση ενός διεκδικητικού μοντέλου που κράτησε εκατόολόκληρα χρόνια: υποστήριξη καταρχήν των δικαιωμάτων των γυναικών στη βάσηενός διευρυμένου κοινωνικού προγράμματος, αλλά πάντοτε μέσα στο πλαίσιο ενόςγενικότερου οικονομισμού που στην πράξη υποβάθμιζε συστηματικά την προτε-ραιότητα του αγώνα των γυναικών. Το φεμινιστικό κίνημα που αναπτύχθηκε μετάτο 1968 διαδραμάτισε καίριο ρόλο στη συμπερίληψη των ζητημάτων αυτών στηνατζέντα της Αριστεράς. Τόσο για το χαρακτήρα της σύγχρονης Αριστεράς τα τελευ-ταία τριάντα χρόνια του 20ού αιώνα όσο και για τη μελέτη των προηγούμενων πε-ριόδων, οι πρόσφατες κριτικές αναλύσεις των φεμινιστριών έγιναν απολύτως απα-ραίτητες. Πράγματι, με το να φέρει τα αιτήματά του στο επίκεντρο της πολιτικήςσυζήτησης, έστω και μέσω οδυνηρών συγκρούσεων, που βέβαια δεν έχουν ολοκλη-ρωθεί έως σήμερα, ο σύγχρονος φεμινισμός οδήγησε σε μια επανεξέταση της βιω-σιμότητας του σοσιαλιστικού προτάγματος, αναπροσδιορίζοντας στο μεταξύ τηνΑριστερά εκ βάθρων.

ΤΟ ΚΟΜΜΑ ΚΑΙ Ο ΛΑΟΣ

Το σύγχρονο μαζικό κόμμα, δηλαδή το κυρίαρχο μοντέλο πολιτικής κινητοποίησηςμε τη γενικότερη έννοια του όρου στην περίοδο από το 1890 έως το 1960 περίπου,επινοήθηκε από τους σοσιαλιστές στα τέλη του 19ου αιώνα. Στην εποχή μας βέβαιαέχει περιπέσει σε ανυποληψία, ενώ όλο και περισσότερο περιγράφεται μάλλον ωςεχθρός της δημοκρατίας παρά ως προπύργιό της. Οι ριζοσπάστες δημοκράτες τουύστερου 20ού αιώνα καταδίκασαν τον γραφειοκρατικό συγκεντρωτισμό και τη λή-ψη των αποφάσεων με μυστικές διαδικασίες ως διαστροφές της δημοκρατικής διαδι-κασίας, είτε αυτές αφορούσαν το κομμουνιστικό κίνημα είτε τη σοσιαλδημοκρατία.Τα κόμματα δεν αντιμετωπίζονταν πλέον ως φορείς της λαϊκής βούλησης αλλά ωςμέσα χειρισμού και παραπλάνησης του λαού, ανώνυμοι μηχανισμοί αποκομμένοιαπό τη λαϊκή τους βάση, χωρίς την υποχρέωση να κρίνονται από το λαό. Στο φωςλοιπόν αυτής της απογοήτευσης, είναι σημαντικό να θυμηθούμε ξανά τους δημο- 83


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·83

κρατικούς στόχους που το σοσιαλιστικό κομματικό μοντέλο ήθελε να υπηρετήσειαρχικά. Κι αυτό μπορεί να γίνει καλύτερα εξετάζοντας τις οργανωτικές μορφές πουπροηγήθηκαν από τη στροφή στον σοσιαλιστικό κοινοβουλευτισμό μετά το 1860.

Μία από αυτές ήταν οι τοπικές εργατικές ενώσεις. Από την ίδρυσή τους κιόλαςτην περίοδο 1840-60, οι εργατικοί όμιλοι αποτέλεσαν τους πυρήνες των νέων εθνι-κών εργατικών κινημάτων, είτε με τη μορφή του σοσιαλιστικού κόμματος στη Βό-ρεια και την Κεντρική Ευρώπη είτε με τη μορφή του συνδικαλιστικού «εργατικούκέντρου» στο νότο. Πάντως, στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, η Αριστερά ταυτί-στηκε επίσης με την επανάσταση – με εικόνες από οδοφράγματα, εξεγέρσεις καιανατροπές μοναρχιών. Προτού επιβληθεί λοιπόν το σοσιαλιστικό κόμμα ως μορφήπολιτικής εκπροσώπησης του λαού, ένα παλιότερο μοντέλο πολιτικού μετασχημα-τισμού έπρεπε να εγκαταλειφθεί, δηλαδή η συνωμοτική παράδοση που συνδεότανμε την ακατάβλητη επαναστατικότητα ενός Ογκίστ Μπλανκί (Auguste Blanqui).11

Εμπνευσμένος από το δράμα της πιο ριζοσπαστικής φάσης της Γαλλικής Επα-νάστασης το 1792-93, ο Μπλανκί αντιλαμβανόταν την επανάσταση ως μια παρα-δειγματική ενέργεια που θα προκαλούσε τη γενική εξέγερση του λαού. Επικεφαλήςτης θα ήταν μια μυστική επαναστατική αδελφότητα, η δικτατορική εξουσία τηςοποίας θα εξασφάλιζε την επιτυχία της. Οι αντιλήψεις αυτές είλκυαν την καταγωγήαπό τον Γράκχο Μπαμπέφ (Gracchus Babeuf) και τη δονκιχοτική του «Συνωμοσίατων Ίσων», μέσω της οποίας προσπάθησε το 1796 να διασώσει τη ριζοσπαστική δυ-ναμική της Γαλλικής Επανάστασης. Η κληρονομιά του Μπαμπέφ διασώθηκε απότο σύντροφό του Φίλιπο Μπουοναρότι (Filipo Buonarroti) που επιβίωσε και, στησυνέχεια, από τον Μπλανκί.12 Η «τέχνη της εξέγερσης» άνθησε στην πιο σκοτεινήφάση της αυταρχικής εκείνης περιόδου, που ξεκίνησε το 1815 και είναι γνωστή ωςΠαλινόρθωση. Η λογοκρισία και η καταπίεση που χαρακτήριζαν την εποχή αυτήοδήγησαν τους δημοκράτες στην παρανομία και στην υιοθέτηση συνωμοτικών με-θόδων. Όντας, από μια άποψη, η προσωποποίηση ενός ιδεώδους και ανιδιοτελούςεπαναστατικού ηρωισμού και ενός παθιασμένου εξισωτισμού, ο Μπλανκί ήταν άλ-λος ένας ασκητικός και εγωκεντρικός οπτιμιστής που πίστευε ότι ο λαός ήταν πά-ντοτε διαθέσιμος για επανάσταση, αρκεί να εκμεταλλευόταν κανείς την κατάλληληστιγμή. Αυτό φάνηκε να δικαιώνεται από τις μεγάλες επαναστατικές εκρήξεις του1830 και του 1848, οι οποίες ήταν αυθόρμητες και οργανωτικά είχαν προετοιμαστείελάχιστα. Όμως το φιάσκο του Μπλανκί στην αποτυχημένη παριζιάνικη εξέγερσητου 1839 έδειξε ότι το συνωμοτικό επαναστατικό ιδεώδες του δεν είχε και μεγάλησχέση με την πραγματικότητα.

Το βασικό πρόβλημα με τον μπλανκισμό ήταν ο βαθύτατα αντιδημοκρατικός


84

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·84

χαρακτήρας του. Το συνωμοτικό ιδεώδες του στηριζόταν στην αντίληψη ότι μιαολιγομελής μυστική ομάδα επίλεκτων θα αναλάμβανε την καθοδήγηση του λαού, ησυναίνεση του οποίου θα έπρεπε να οργανωθεί εκ των υστέρων μέσω της συστημα-τικής επανεκπαίδευσής του. Μέχρι να συμβεί όμως αυτό, η ηγετική ομάδα των επα-ναστατών δεν θα έπρεπε να τον εμπιστεύεται. Οι μπλανκιστές λοιπόν αντιτάσσο-νταν λογικά στο γενικό δικαίωμα ψήφου μέχρι να πετύχει η επανάσταση τους στό-χους της. Οι οπαδοί του Μπλανκί ένιωθαν ανία, αν όχι και αποτροπιασμό, για τηλαϊκή δημοκρατική πολιτική που ασκούσαν οι προοδευτικές δυνάμεις το 1830-70,όταν η καταπίεση της κρατικής εξουσίας, που δικαιολογούσε αρχικά τις συνωμοτι-κές μεθόδους, σταδιακά άρχισε να υποχωρεί. Αντίθετα, ο Καρλ Μαρξ (Karl Marx)και η σοσιαλδημοκρατική παράδοση, η οποία εγκαινιάστηκε το 1860, απέρριψανκατηγορηματικά τη συνωμοτική δράση των επαναστατικών πρωτοποριών και τιςεξεγερσιακές φαντασιώσεις τους. Βέβαια, η ανάγκη να αντιταχθούν ένοπλα οι επα-ναστατικές δυνάμεις στην αντεπαναστατική βία της άρχουσας τάξης δεν αποκλεί-στηκε. Όμως μεταξύ του 1871 και του 1917, το κυρίαρχο μοντέλο επαναστατικήςπολιτικής των σοσιαλιστικών κομμάτων στηριζόταν στη δημοκρατική υπόσχεσημιας ακλόνητης κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας. Η Κομμούνα του Παρισιού του1871, αναδεικνύοντας τον ηρωισμό όσο και τους τραγικούς περιορισμούς τηςπροηγούμενης επαναστατικής παράδοσης, αποτέλεσε εδώ αληθινή τομή. Η αποτυ-χία της κατέδειξε την ανάγκη να αναπτυχθούν δημοκρατικές μέθοδοι που θα ξεπερ-νούσαν τον ορίζοντα της παράνομης συνωμοτικής δράσης.

Στο εξής, η εξέγερση, ως επαναστατική μέθοδος, υιοθετήθηκε αποκλειστικάαπό τους αναρχικούς, κύριος εκφραστής των οποίων από την άποψη αυτή ήταν οΜπακούνιν.13 Μετά τις καθοριστικές συζητήσεις της Πρώτης Διεθνούς το 1868-72,που διασφάλισαν τη νίκη του κοινοβουλευτισμού μέσα στην Αριστερά, ο μπλανκι-σμός έχασε τη συνεκτικότητά του. Οι συνωμοτικές μέθοδοι απώλεσαν το νόημάτους σε μια εποχή που το δικαίωμα ψήφου, τουλάχιστον για τους άντρες, οι εκλογέςκαι οι κοινοβουλευτικές συζητήσεις ήταν πλέον κανόνας. Η λατρεία της εξέγερσηςεπιβίωσε μόνο μεταξύ των Ισπανών αναρχικών, ενώ αναβίωσε σε πολλές ευρωπαϊ-κές χώρες μετά το 1900 στο πλαίσιο των προσπαθειών του αναρχοσυνδικαλιστικούκινήματος για επαναστατικές γενικές απεργίες. Ωστόσο, ακόμη και στην περίπτω-ση των αναρχοσυνδικαλιστών, οι φαντασιώσεις σχετικά με την εξέγερση του λαούδεν περιλάμβαναν τις προγενέστερες συνωμοτικές αρχές. Μια πραγματική λαϊκήεξέγερση δεν είχε ανάγκη από τόσο άμεση καθοδήγηση. «Οι δυνατοί άνθρωποι δενχρειάζονται ηγέτες», συνήθιζαν να λένε οι Ισπανοί αναρχικοί.

Βέβαια, οι συνωμοτικές μέθοδοι αποκαλύπτονταν κάθε τόσο. Ο ισπανικός 85


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·85

αναρχισμός υπήρξε η κύρια πηγή έμπνευσης των οπαδών τους. Η Εθνική Συνομο-σπονδία Εργασίας (CNT), η οποία ιδρύθηκε το 1919, ήταν μια ελευθεριακή αναρχο-συνδικαλιστική οργάνωση που βρισκόταν στον αντίποδα της κεντρικά διευθυνόμε-νης συνδικαλιστικής γραφειοκρατίας ή κομματικής μηχανής. Το 1927 ωστόσοιδρύθηκε η παράνομη Ιβηρική Αναρχική Ομοσπονδία (FAI), η πεμπτουσία του συ-νωμοτικού και ελιτιστικού επαναστατικού ιδεώδους. Αυτή η αντίφαση ανάμεσαστην πομπώδη ρητορική της απελευθέρωσης που έκανε πολλούς αγωνιστές να ρι-ψοκινδυνεύουν την ίδια τους τη ζωή από τη μια και ο αυταρχισμός των μυστικώνοργανώσεων που έστελναν τους οπαδούς τους στο θάνατο από την άλλη, ήταν ηβασική κληρονομιά του Μπακούνιν. Αυτού του είδους οι δραστηριότητες εκτρέπο-νταν πολύ εύκολα σε τρομοκρατία. Οι πειρασμοί για την ανάληψη ανάλογων ενερ-γειών ήταν ιδιαίτερα μεγάλοι σε περιόδους καταπίεσης ή ήττας του επαναστατικούκινήματος, όταν οι ευκαιρίες για δημόσια προπαγάνδα και παρέμβαση ήταν εξαιρε-τικά περιορισμένες: στην τσαρική Ρωσία, λόγου χάρη, στα τέλη της δεκαετίας του1870 και στις αρχές της δεκαετίας του 1880, ή ξανά στις αρχές του 1900, και βέβαιαστην Ισπανία, στη Γαλλία και την Ιταλία τη δεκαετία του 1890.14

Το πιο ανησυχητικό στοιχείο όλων αυτών των παραδόσεων ήταν η αντίληψήτους περί επαναστατικής πρωτοπορίας – η ιδέα ότι μια μειονότητα πειθαρχημένωνκαι αγνών επαναστατών, με τις εκλεπτυσμένες θεωρίες και την υπέρτερη αρετή της,θα μπορούσε να προβλέψει τις ελπίδες του λαού, να δράσει αποφασιστικά στο όνο-μά του και στη συνέχεια να τον ριζοσπαστικοποιήσει. Λαμβάνοντας υπόψη τις ατέ-λειες της δημοκρατίας και τις πολύπλοκες σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσαστους ηγέτες και στους οπαδούς τους, αυτό ήταν ένα γενικότερο πρόβλημα πολιτι-κής οργάνωσης, το οποίο επανερχόταν περιοδικά, γιατί ακόμη και στις τελειότερεςδιαδικαστικά δημοκρατίες οι ηγέτες έχουν κάποιο περιθώριο να αγνοούν τη βούλη-ση του κυρίαρχου λαού. Κατά κανόνα πάντως, και με εξαίρεση τις περιπτώσεις πουβρίσκονταν στην παρανομία, τόσο τα σοσιαλιστικά όσο και τα κομμουνιστικά κόμ-ματα του 20ού αιώνα οργάνωσαν μαζικά τους οπαδούς τους μέσα στο πλαίσιο τηςδιαδικαστικής δημοκρατίας. Έτσι, έπαιρναν μέρος στις εκλογές, και τα στελέχητους εκλέχτηκαν βουλευτές στα εθνικά κοινοβούλια και συμμετείχαν στις κυβερνή-σεις και γενικότερα στη δημόσια σφαίρα των χωρών τους.

Από τη ζωτική άποψη αυτή, η αποδοχή του συνταγματικού πλαισίου της δημο-κρατίας εκ μέρους του σοσιαλισμού θεμελιώθηκε πάνω στα ερείπια του μπλανκι-σμού και του τρόπου που ο τελευταίος αντιλαμβανόταν την επανάσταση. Το σοσια-λιστικό μοντέλο του μαζικού λαϊκού κόμματος, που διεξάγει πολιτικούς αγώνες γιανα αποσπάσει τη στήριξη του λαού και την κοινοβουλευτική εκπροσώπησή του σε


86

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·86

εθνική κλίμακα, και έχει εισαγάγει τις δημοκρατικές αρχές στη λήψη των αποφά-σεων και την εκλογή των ηγετών του, αποτέλεσε μια σημαντική αφετηρία για τη δημο-κρατική υπέρβαση που σημειώθηκε στα τελευταία σαράντα χρόνια του 19ου αιώνα.

ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ: ΟΥΤΟΠΙΚΟΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ

Οι άλλοι σημαντικοί πρόδρομοι των εργατικών κινημάτων που διαμορφώθηκαν με-τά το 1860 ήταν οι ουτοπικοί σοσιαλιστές που κατά παράδοση αντιμετωπίστηκανσυγκαταβατικά και απορρίφθηκαν από τα μεταγενέστερα σοσιαλιστικά ρεύματα,από τους μετριοπαθείς κοινοβουλευτικούς και συνδικαλιστές μέχρι τους σοσιαλδη-μοκράτες και τους κομμουνιστές. Οι μαρξιστές ιδιαίτερα, που είχαν επηρεαστεί απότο έργο του Φρίντριχ Ένγκελς (Friedrich Engels) Ουτοπικός και επαναστατικός σο-σιαλισμός, το οποίο μεταφράστηκε και ανατυπώθηκε επανειλημμένα μετά την πρώ-τη του έκδοση το 1878-80, αντιμετώπισαν τους εκπροσώπους του πρώιμου σοσιαλι-σμού αυτού ως αφελείς φιλοσόφους που δεν είχαν συλλάβει επαρκώς την κοινωνικήλογική της νέας καπιταλιστικής εποχής και στην καλύτερη περίπτωση είχαν προβλέ-ψει κάποια ελάχιστα στοιχεία του «επιστημονικού σοσιαλισμού», τον οποίο ανέπτυ-ξε ο Καρλ Μαρξ μετά το 1840.15 Καθώς δεν μπορούσαν να αγκιστρωθούν σε καμιά«ώριμη» εργατική τάξη, στοχαστές, όπως ο Κλοντ Ανρί ντε Σεν-Σιμόν (Claude Henride Saint-Simon), ο Φρανσουά-Σαρλ Φουριέ (François-Charles Fourier) και ο Ρό-μπερτ Όουεν (Robert Owen) δεν θα μπορούσαν να κάνουν τίποτε άλλο από το νακατασκευάσουν οραματικά προγράμματα μιας ιδεατής κοινωνίας, τα οποία αναπό-φευκτα η σκληρή πραγματικότητα της ταξικής πάλης και της συλλογικής δράσηςτων μελλοντικών εργατικών κινημάτων επρόκειτο να παραγκωνίσει.

Τα κείμενά τους –οι Επιστολές ενός κατοίκου της Γενεύης του Σεν-Σιμόν (1802),H θεωρία των τεσσάρων κινημάτων του Φουριέ (1808) και Η νέα άποψη για την κοι-νωνία του Όουεν (1812-16)– έδιναν πράγματι αφορμή για τη διατύπωση μιας παρό-μοιας αρνητικής κρίσης. Σε αντιδιαστολή προς τον οργανωμένο χριστιανισμό, θε-μελίωσαν τη νέα «επιστήμη του ανθρώπου» στην ανθρώπινη φύση, υποστηρίζο-ντας την κοινωνική συνεργασία ενάντια στον εγωισμό, στον ατομικισμό και τονανταγωνισμό που κυριαρχούσαν εκείνη την εποχή. Ο Σεν-Σιμόν μάλιστα έβαλε ορ-θολογικά και προοδευτικά στο κέντρο της νέας κοινωνίας όλους όσοι επιτελούσανμια παραγωγική λειτουργία, από τους βιομηχάνους, τους μηχανικούς και τους επι-στήμονες μέχρι τους εργάτες και τους διάφορους επαγγελματίες. Μετά την εξάλει-ψη των αριστοκρατών, των βασιλιάδων και των παπάδων, οι «βιομήχανοι» αυτοίθα αντικαθιστούσαν τα προνόμια, τον ανταγωνισμό και την οκνηρία με τη λειτουρ- 87


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·87

γική ιεραρχία, την αμοιβαιότητα και την παραγωγικότητα. Στηριγμένος σε μια πιοπερίπλοκη και ευφάνταστη ψυχολογία, καθώς επίσης και σε μια συχνά παράδοξηκοσμολογία, ο Φουριέ περιέγραψε λεπτομερώς τη δημιουργία κοινοτήτων αυτάρ-κειας, η πολύπλοκη συμπληρωματικότητα των οποίων θα εξασφάλιζε την ευτυχίαόλων. Ο Όουεν σχεδίασε τα εκκοκκιστήρια στο Νέο Λάναρκ για να καταδείξει τηνπροέλευση της συνεργατικότητας από τις υγιείς κοινωνικές ρυθμίσεις, στις οποίεςσυμπεριλαμβάνονταν τα περιορισμένα ωράρια και οι καλές συνθήκες εργασίας, ηκοινωνική ασφάλιση και η πρόνοια για την εκπαίδευση, την ορθολογική ψυχαγωγίακαι τη στέγαση των εργαζομένων.16

Οι πειραματικές κοινότητες μικρής κλίμακας που επιλέχτηκαν εκ μέρους των ου-τοπιστών, όπως ήταν τα «φαλανστήρια» του Φουριέ και τα «Συνεργατικά Χωριά»του Όουεν, δεν είχαν καμιά σχέση με το εργατικό κίνημα, διότι οι ιδέες αυτές προη-γήθηκαν κατά πολύ όχι μόνο της πολιτικής δραστηριότητας των εργατών αλλά καιτης ίδιας της χρήσης της λέξης σοσιαλιστής που επινοήθηκε στα τέλη της δεκαετίαςτου 1820 και τις αρχές της επομένης. Ο ουτοπικός σοσιαλισμός δεν ασκούσε κριτικήστην καπιταλιστική οικονομία αλλά προτιμούσε να επικεντρώνει το ενδιαφέρον τουσε θρησκευτικά και φιλοσοφικά ζητήματα – ισότητα εναντίον ιεραρχίας, ανθρώπινηομοιομορφία εναντίον διαφοροποίησης των ανθρώπινων τύπων, ταχύτητα του κοι-νωνικού μετασχηματισμού, ιδιοτέλεια ή «αφοσίωση» (αλτρουισμός) ως κύρια πηγήτης ανθρώπινης και της σοσιαλιστικής προόδου, σχέση ανάμεσα στο σοσιαλισμό καιτην ανθρώπινη ευτυχία».17 Έδινε προτεραιότητα στην εκπαίδευση του λαού, σε μιαπροσπάθεια να αποκαλύψει «το μυστήριο της κοινωνικής αρμονίας και της ανθρώ-πινης ευτυχίας» μέσα από την ιδεώδη κοινωνική διευθέτηση των ανθρώπινων σχέ-σεων στο πλαίσιο της κοινότητας. Η θρησκευτικότητα ήταν «εγγενής στη δομή τηςπρώιμης σοσιαλιστικής σκέψης». Κύριος εχθρός του δεν ήταν τόσο το αυταρχικόκράτος ή η αντιδημοκρατική δομή της καπιταλιστικής οικονομίας όσο η ηθική αυθε-ντία του κατεστημένου χριστιανισμού. «Γνώμονάς του ήταν η αληθινή φύση του αν-θρώπου, η οποία ήταν απαλλαγμένη από το προπατορικό αμάρτημα και δεν υπάκουεστους νόμους ή στον καταναγκασμό που θεμελιώνονταν σε αυτό».18

Έχοντας αποτύχει να προκαλέσει το ενδιαφέρον στις κυβερνητικές ελίτ για τιςθεωρίες του σχετικά με τη δυνατότητα τελειοποίησης του ανθρώπου, ο Όουεν πήγετέσσερα χρόνια στις Ηνωμένες Πολιτείες (1824-28), όπου ανέλαβε τη χορηγία τηςπρότυπης κοινότητας της Νέας Αρμονίας στην Ιντιάνα, στο πλαίσιο μιας ευρύτερηςπεριπέτειας στη βορειοαμερικανική ήπειρο όπου άνθησαν διάφορα κοινοτιστικάπειράματα.19 Ακολουθώντας την πρωτοβουλία του Όουεν και των οπαδών τουΦουριέ και του Σεν-Σιμόν, οι ουτοπικές ιδέες διαδόθηκαν ευρέως, διαμορφώνοντας


88

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·88

ένα ζωτικό απόθεμα ιδεών για τα εργατικά κινήματα που αναδύονταν στη ΔυτικήΕυρώπη στις αρχές της δεκαετίας του 1830.20 Η εκρηκτική ιστορία του ΜεγάλουΕνιαίου Εθνικού Συνδικάτου (Grand National Consolidated Trade Union – GNCTU)των οπαδών του Όουεν, που άναψε πυρκαγιά το 1834 στο ταραγμένο πολιτικό το-πίο της Βρετανίας, είναι αξιοσημείωτη. Μέσω της διάδοσης του «ικαριακού» κινή-ματος του Ετιέν Καμπέ (Etienne Cabet), το οποίο πήρε το όνομά του από το ουτοπι-κό μυθιστόρημά του Ταξίδι του Ίκαρου (Voyage of Icarus, 1839), αυτή η σοσιαλιστι-κή ή και «κομμουνιστική» κουλτούρα, όπως προτιμούσαν να την αποκαλούν οιοπαδοί του Καμπέ, διαδόθηκε ευρύτατα στη Γαλλία, κυρίως μεταξύ των τεχνιτώνκαι των επαγγελματιών που σαρώνονταν κυριολεκτικά από την επέλαση της βιομη-χανίας, όπως ήταν η ραπτική και η υποδηματοποιία, η οποία χρησιμοποιούσε φτηνήκαι ανειδίκευτη εργασία.21 Μέσα από τον αναβρασμό που συνέδεσε τους αγώνεςτων χαρτιστών για εκλογική μεταρρύθμιση στη Βρετανία το 1829-32 και τις εξε-γέρσεις των κανούτων (των μεταξουργών) στη Λιόν το 1831 και το 1834 με τηνΕπανάσταση του 1848, η «σοσιαλιστική» γλώσσα άρχισε τώρα να προσδιορίζει ένασυγκεκριμένο συμφέρον της εργατικής τάξης.22

Σε αντίθεση με τη ριζοσπαστική δημοκρατία ή τη μελλοντική σοσιαλδημοκρα-τική παράδοση, ο ουτοπικός σοσιαλισμός αποτέλεσε ένα είδος υποχώρησης απότην κρατικά προσανατολισμένη σκέψη σε ό,τι αφορά τη δημοκρατία. Ωστόσο, τηδεκαετία του 1830, οι οπαδοί του Όουεν ενσωματώθηκαν στο βρετανικό ριζοσπα-στικό κίνημα, όπως έκαναν και οι οπαδοί του Σεν-Σιμόν στη Γαλλία – ανάμεσάτους ο Φιλίπ Μπισέ (Philippe Buchez) και ο Πιερ Λερού (Pierre Leroux). Εκτός απότο αρχικό χρέος του στον Μπαμπέφ, ο Καμπέ είχε μάθει πολλά από τη συνδικαλι-στική δράση των οπαδών του Όουεν στη διάρκεια της εξορίας του στη Βρετανίααπό το 1834 μέχρι το 1839. Στη συνέχεια, ο Καμπέ επέστρεψε στη Γαλλία, όπουεξέδωσε την εφημερίδα Le Populaire που συνέβαλε αποφασιστικά στη στροφή τουγαλλικού αντιμοναρχισμού προς το σοσιαλισμό. Τόσο ο Καμπέ όσο και ο Πιερ-Ζοζέφ Προυντόν (Pierre-Joseph Proudhon) επηρέασαν τον πρώιμο γαλλικό σοσια-λισμό πολύ περισσότερο απ’ όσο δέχονται οι ιστορικοί, απαιτώντας την ανάληψηκυβερνητικής δράσης και την πολιτική οργάνωση σε εθνικό επίπεδο, και διαψεύδο-ντας έτσι τον αφελή ουτοπισμό που τους αποδιδόταν. Αντί να εγκολπωθούν ακέ-ραιο το κοινοτιστικό ιδεώδες της απόσχισης από την υπάρχουσα ανταγωνιστική,ιδιοτελή και εγωιστική ατομικιστική κοινωνία, στην πραγματικότητα οι πολιτικοίεκφραστές της εργατικής τάξης όφειλαν στον Όουεν, στον Φουριέ και τον Σεν-Σι-μόν κάτι πολύ ευρύτερο που αφορούσε τα ιδεώδη «της συνεργασίας», της «αμοι-βαιότητας» και του «συνεταιρισμού»· της ορθολογικής και ουμανιστικής κριτικής 89


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·89

της αστικής κοινωνίας· και της πρακτικής πεποίθησης ότι οι ανθρώπινες υποθέσειςθα μπορούσαν να διευθετηθούν διαφορετικά και καλύτερα.23

Όσον αφορά τη δημοκρατία γενικότερα, οι ουτοπικοί σοσιαλιστές άφησαν μιααντιφατική κληρονομιά. Από τη μια πλευρά αποδέχτηκαν διάφορες απολιτικές καισυχνά εξωπραγματικές μορφές κοινοτιστικού πειραματισμού, που δεν άφησαν καιπολλά χρήσιμα στοιχεία στο εργατικό κίνημα, το οποίο προσπαθούσε να οργανωθείσε εθνική κλίμακα. Η φυγή από την πολιτική και από την ίδια την κοινωνία σε διά-φορους κοινοτιστικούς θυλάκους, σύμβολο της οποίας ήταν το υπερατλαντικό ταξί-δι στον Νέο Κόσμο, σιωπούσε για τον πολιτικό τρόπο μετάβασης σε μια νέα μορφήκοινωνίας.24 Οι ουτοπικοί σοσιαλιστές ήταν εξίσου αδιάφοροι για την πολιτική οι-κονομία και για τις δομικές αιτίες των ταξικών ανισοτήτων. Η ευρωπαϊκή σοσιαλ-δημοκρατία, που αναπτύχθηκε μετά το 1860, απέρριψε ρητά και τις δύο αυτέςπλευρές της ουτοπιστικής κληρονομιάς.

Από την άλλη, η δημιουργική αφοσίωση στις μικρής κλίμακας μορφές κοινοτι-στικής συνεργασίας, που εκτείνονταν με τρόπο ίσως αμφίσημο μέχρι τη συμμετοχι-κή δημοκρατία, άφησε μια πολύ πιο θετική και δημιουργική κληρονομιά. Στην πο-λιτική του Λουί Μπλαν (Louis Blanc) και άλλων σοσιαλιστών ριζοσπαστών τηςΕπανάστασης του 1848, τα «ενωσιακά» ιδεώδη ενέπνευσαν συγκεκριμένα αιτήμα-τα για την ανάπτυξη «κοινωνικών εργαστηρίων» και άλλων παραγωγικών συνεται-ρισμών που θα χρηματοδοτούνταν από το γαλλικό κράτος, ενώ επίσης, για τους ερ-γάτες της Ανατολικής Ευρώπης της εποχής εκείνης, τα συνεργατικά ιδεώδη τηςσυλλογικής αυτοβοήθειας αποτέλεσαν τον συνηθέστερο τρόπο επαφής τους με τοσοσιαλισμό.25 Οι ιδέες της «απελευθέρωσης της εργασίας» εξέφραζαν απλές αλλάπαθιασμένες επιθυμίες για ένα δικαιότερο κόσμο, πλαισιωμένο συχνά από μυθολο-γίες ενός απολεσθέντος χρυσού αιώνα, οι οποίες σε μια κρίση σαν κι αυτή του 1848θα μπορούσαν εύκολα να στηρίξουν την πίστη στην επανάσταση. Παρόμοια, η επι-θυμία για αυτοδιακυβέρνηση, η οποία προηγουμένως οριζόταν τοπικά, στους φυσι-κούς χώρους όπου διεξάγονταν τα πειράματα της Νέας Αρμονίας και στις άλλες ου-τοπικές κοινότητες, αναγεννήθηκε στην Κομμούνα του Παρισιού του 1871 ως προ-γραμματικό επαναστατικό αίτημα.

Το πιο ενδιαφέρον απ’ όλα είναι ότι οι ουτοπικοί σοσιαλιστές ασκούσαν μιαακραία ριζοσπαστική πολιτική στα ζητήματα φύλου. Έτσι, ο Φουριέ ασπάστηκε τηναπόλυτη ισότητα αντρών και γυναικών, τη σεξουαλική ελευθερία και την απόρριψητου γάμου, ενώ οι οπαδοί του Όουεν απέδιδαν την ηθική αποσύνθεση του καπιταλι-σμού («τη μεταδοτική ασθένεια της εγωπάθειας και την αγάπη της κυριαρχίας»)στην «πανταχού παρούσα αδικία […] που διαπράττουν οι άντρες σε βάρος των


90

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·90

γυναικών» μέσα στην οικογένεια, η οποία, με τον τρόπο αυτό, λειτουργούσε ως «οπυρήνας της απόλυτης κυριαρχίας».26 Πράγματι, για τους οουενιστές, το «ανταγωνι-στικό σύστημα» αναπτύχθηκε όχι μόνο από τις αξίες που εμφυσούσαν το εργοστά-σιο, η Εκκλησία και το σχολείο αλλά και από την οικογενειακή οργάνωση της προ-σωπικής ζωής: «Ο Homo oeconomicus, ο εξατομικευμένος και ανταγωνιστικός άν-θρωπος στο κέντρο του αστικού πολιτισμού, ήταν προϊόν ενός πατριαρχικού συστή-ματος ψυχοσεξουαλικών σχέσεων».27 Επομένως ο νέος τρόπος ζωής θα προϋπέθετεμια πλήρη επανεξέταση των προσωπικών σχέσεων, έτσι ώστε η ιδιωτικοποιημένηοικογένεια και οι καταπιεστικοί νόμοι της για το θεσμό του γάμου να μπορούν νααντικατασταθούν από διευθετήσεις στο πλαίσιο της κοινότητας και από μια πραγμα-τική ισότητα. Αν η αμοιβαιότητα εγκαθιδρυόταν στο επίπεδο της κοινότητας όσο καιανάμεσα στα φύλα, υποστήριξε κάποιος φεμινιστής οπαδός του Όουεν, «τότε η γυ-ναίκα θα αποκτούσε μια τέτοια θέση που να μην την αναγκάζει να εκποιεί την ελευ-θερία της και τα καλύτερα αισθήματά της».28

Ο πρώιμος αυτός φεμινισμός διατυπώθηκε σε μια εποχή γενικευμένης αντίστα-σης στην καπιταλιστική βιομηχανία, όταν οι σοσιαλιστές μπορούσαν ακόμη ναονειρεύονται ότι θα έσωζαν την κοινωνία μέσα από την ανάπλαση του ανθρώπινουχαρακτήρα στο νέο καλούπι της συνεργασίας. Αν όμως τη δεκαετία του 1830 ήτανεφικτό να προτείνει κανείς ένα χώρο μεταρρυθμίσεων πέραν του καπιταλισμού, στοδεύτερο μισό του 19ου αιώνα, όπως λέει η Μπάρμπαρα Τέιλορ (Barbara Taylor),«υπήρχαν πολύ λιγότερα περιθώρια να βγεις έξω από το πλαίσιο αυτό», ενώ και οιοργανώσεις της εργατικής τάξης είχαν αποδεχτεί τη μισθωτή σχέση.29 Στο μεταξύ,η έμφαση στην ισότητα των φύλων αποδυναμώθηκε. Το όραμα της σεξουαλικήςαπελευθέρωσης και των εναλλακτικών λύσεων στην πατριαρχική οικογένεια απω-θήθηκε στις παρυφές του εργατικού κινήματος και στους λογής λογής διαφωνού-ντες. Οι γυναίκες δεν αντιμετωπίζονταν πλέον από τη σκοπιά ενός ανεξάρτητου φε-μινιστικού προγράμματος αλλά ως μητέρες ή εργάτριες. Η αρχική πίστη στη σεξουα-λική ισότητα («τα περιστασιακά μικροσυμφέροντα των γυναικών», όπως έλεγε ηΓερμανίδα σοσιαλδημοκράτισσα Κλάρα Τσέτκιν (Klara Zetkin)) απορροφήθηκεαπό την ταξική πάλη. Ή, όπως έλεγε η Έλινορ Μαρξ (Eleanor Marx) το 1892: «Δενθα οργανωθούμε ως γυναίκες αλλά ως προλετάριες […] για μας δεν υπάρχει τίποτεάλλο έξω από το εργατικό κίνημα».30

Έτσι, ο ουτοπικός σοσιαλισμός αποδείχτηκε μια στιγμή εξαιρετικού ριζοσπαστι-σμού στο ζήτημα της ισότητας των φύλων, η οποία δεν ανακτήθηκε παρά μόνο στατέλη του 20ού αιώνα. Η έμφαση του Όουεν και του Φουριέ στην ηθική αναμόρφω-ση της κοινωνίας απορρίφθηκε εύκολα από τους σοσιαλιστές του ύστερου 19ου 91


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·91

αιώνα, μαζί με την αδιαφορία τους για την εθνικά οργανωμένη ταξική πολιτική· οικριτικές αναλύσεις τους σχετικά με την οικογένεια και την υποταγή των γυναικώνυπήρξαν κι αυτές θύματα της ίδιας απορριπτικής στάσης. Στο εξής τα ζητήματα τηςσεξουαλικότητας, του γάμου, της ανατροφής των παιδιών και της προσωπικής ζωήςεκτοπίστηκαν σε μια ιδιωτική σφαίρα απομακρυσμένη από την κεντρική πολιτικήσκηνή. Με τον τρόπο αυτό έπαψαν να είναι πρωταρχικά ζητήματα της σοσιαλιστι-κής στρατηγικής.

ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 1860

Στη διάρκεια του 19ου αιώνα, η Αριστερά σφυρηλάτησε την ανεξαρτησία της κυ-ρίως μέσα από τις συγκρούσεις της με το φιλελευθερισμό. Οι φιλελεύθεροι αντι-στάθηκαν σθεναρά στο ζήτημα του εκδημοκρατισμού της πολιτειότητας. Σύμφωναμε τη φιλελεύθερη θεωρία, η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων προϋπέθετε τηνκατοχή περιουσίας, τη μόρφωση και μια μάλλον απροσδιόριστη ποιότητα ηθικήςυπόστασης – αυτό που ο Γκλάντστοουν (William Gladstone) αποκαλούσε «αυτο-πειθαρχία, αυτοέλεγχο, σεβασμό της τάξης, υπομονή στις αντιξοότητες, εμπιστοσύ-νη στο νόμο και σεβασμό στους ανωτέρους».31 Από τον Έντμουντ Μπερκ (EdmundBurke) και τον Αλεξίς ντε Τοκβίλ (Alexis de Tocqueville) μέχρι τους ιδεολόγους καιτους πολιτικούς του ανερχόμενου φιλελευθερισμού τις δεκαετίες του 1860 και του1870, συμπεριλαμβανομένων και των πλέον γενναιόδωρων ριζοσπαστών όπωςήταν ο Τζον Στιούαρτ Μιλ (John Stuart Mill), οι φιλελεύθεροι υποτιμούσαν σταθε-ρά τις πολιτικές ικανότητες του λαού. Η στάση αυτή μετεξελίχθηκε σε τρόμο καιαποτροπιασμό με την επανάσταση του 1848 και την πρώτη πανευρωπαϊκή λαϊκήεξέγερση των ετών 1867-71 για την απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων. Στο λόγοτων φιλελευθέρων, «η δημοκρατία» ήταν συνώνυμη της οχλοκρατίας.

Ανάλογα με τη χώρα, τα εργατικά κινήματα διαχώρισαν τη στάση τους από εκεί-νη των φιλελευθέρων στο μεσαίο τρίτο του 19ου αιώνα. Οι σοσιαλιστές δεν έστρε-ψαν την πλάτη τους μόνο στην τοπικά οργανωμένη συνεργατική ουτοπία, αλλά καιστο κυρίαρχο κι ελεύθερο άτομο του φιλελευθερισμού, αντικαθιστώντας το με τηλαϊκή κυριαρχία εν γένει. Ήδη από τη δεκαετία του 1860 άρχισε να παίρνει σχήμαμια σοσιαλιστική αντίληψη για τη συνταγματική δημοκρατία, η οποία δεν είχε καιπολλά κοινά με την κοινοτιστική αυτοδιαχείριση που είχε εμπνεύσει νωρίτερα τησοσιαλιστική σκέψη. Τα προηγούμενα χρόνια, οι σοσιαλιστές συμμετείχαν ενεργάστους διάφορους φιλελεύθερους συνασπισμούς, αναλαμβάνοντας ακόμη και τηνπρωτοβουλία των κινήσεων σε στιγμές ριζοσπαστικοποίησης και επαναστατικής


92

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·92

κρίσης, όπως ήταν η επανάσταση του 1848-49. Είχαν εργαστεί επίσης για την ανά-πτυξη ενδιάμεσων μορφών παραγωγικών συνεταιρισμών, οι οποίοι είχαν την υπο-στήριξη μεταρρυθμιστικών κυβερνήσεων. Στους συνεταιρισμούς αυτούς περιλαμ-βάνονταν τα εθνικά εργαστήρια ή οι λαϊκές πιστωτικές τράπεζες που, ως σχέδια,συγγένευαν με εκείνα του Προυντόν, του Καμπέ και άλλων ουτοπιστών. Βέβαια,δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ανάμεσα σε όλα αυτά υπήρχε ακόμη ζωντανός ο μπλαν-κιστικός πειρασμός για μια επαναστατική συνωμοσία κατά του κράτους και του συ-στήματος εν γένει.

Από κάθε άποψη, η δεκαετία του 1860 υπήρξε καθοριστική για την εξέλιξη τουσοσιαλιστικού κινήματος. Έκτοτε οι σοσιαλιστές στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώ-πης εναπέθεσαν τις ελπίδες τους σε ένα κεντρικά διευθυνόμενο κόμμα, μέσα στοπλαίσιο της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, και το οποίο συνεργαζόταν με ένα εθνι-κά οργανωμένο συνδικαλιστικό κίνημα. Αυτό το είδος κινήματος υποστηρίχθηκεεπιτυχώς σε μια σειρά παθιασμένων συζητήσεων που κυριάρχησαν στο χώρο τηςΑριστεράς από τις αρχές της δεκαετίας του 1860 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του1870. Κύριος χώρος τους ήταν η Διεθνής Ένωση Εργατών, ή Πρώτη Διεθνής, ηοποία ιδρύθηκε το 1864 και διαλύθηκε το 1876.32 Επιπλέον, το σοσιαλδημοκρατικόαυτό μοντέλο ενισχύθηκε περαιτέρω από την επικράτηση στην Ευρώπη των κοινο-βουλευτικών συνταγματικών δημοκρατιών, οι οποίες συνδέονταν στενά με την έν-νοια του εθνικού κράτους, που προωθήθηκε θεαματικά το 1860 με την ενοποίησητης Γερμανίας και της Ιταλίας, αλλά και από τις λαϊκές εξεγέρσεις της ίδιας περίπουπεριόδου για την ψήφιση συνταγμάτων. Οι ευκαιρίες που έδινε τώρα ο φιλελεύθεροςσυνταγματισμός επηρέασαν καίρια την πρόοδο του σοσιαλδημοκρατικού μοντέλου.

Η συγκεντρωτική πολιτική του σοσιαλιστικού συνταγματισμού αναπτύχθηκεγια μισό αιώνα περίπου, στο πλαίσιο των νέων κομμάτων που άρχισαν να ιδρύονταιστις διάφορες χώρες τη δεκαετία του 1870. Ωστόσο οι τοπικές κουλτούρες για τοσοσιαλισμό και τη δημοκρατία έπρεπε να ανασχηματιστούν αρκετά μέχρι να κατα-φέρει να επικρατήσει πλήρως η σοσιαλδημοκρατία. Στο επίπεδο της βάσης, το εν-διαφέρον για το σοσιαλισμό έδινε πολύ μεγαλύτερη έμφαση στην τοπική κυριαρχίατης λαϊκής δημοκρατικής δράσης, εκφράζοντας την προγενέστερη ριζοσπαστικήκληρονομιά, την οποία η σοσιαλδημοκρατία μόνο εν μέρει κατάφερε να εκφράσει.Τα λαϊκά κινήματα των μέσων του 19ου αιώνα διακρίνονταν από έντονη πολιτικο-ποίηση, με αποτέλεσμα να οδηγούν την ορμή της Αριστεράς πολύ πέραν των συνη-θισμένων ορίων της. Τόσο στα χωριά και τις κωμοπόλεις όσο και στα μεγάλα αστι-κά κέντρα, οι αγωνιστές της Αριστεράς συγκρούονταν με τις αρχές για ζητήματαεκπαίδευσης, ψυχαγωγίας, θρησκείας και για άλλες πλευρές της καθημερινής ζωής. 93


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·93

Τα πιο σημαντικά από τα κινήματα αυτά ήταν ο χαρτισμός και τα γαλλικά ριζοσπα-στικά κινήματα της περιόδου 1848-51, οπότε οι πολιτικές λέσχες και οι εργατικέςενώσεις έφτασαν στον κολοφώνα της πολιτικής τους δράσης τόσο στο Παρίσι όσοκαι σε άλλες πόλεις, ενώ οι δημοκράτες-σοσιαλιστές («democ-socs») κατάφεραννα διεισδύσουν ακόμη και στα χωριά. Ανάλογα πολιτικά σχήματα μπορούσε να βρεικανείς και σε πολλές άλλες χώρες μεταξύ 1840 και 1860.33

Η δέσμευση όλης αυτής της ενέργειας και οι τρόποι που θα χρησιμοποιούντανγια να τεθεί στην υπηρεσία της δημοκρατίας στις νέες καπιταλιστικές ευρωπαϊκέςκοινωνίες, τόσο ως ανάμνηση των λαϊκών αγώνων όσο και ως ενεργό δυναμικόενός μέλλοντος που έπρεπε ο κόσμος να φανταστεί ήταν οι κύριες προκλήσεις πουαντιμετώπιζε το αναδυόμενο σοσιαλιστικό κίνημα το τελευταίο τέταρτο του 19ουαιώνα.


94

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·94

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Ο ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ

ΤΟ 1883, ΟΤΑΝ ΠΕΘΑΝΕ Ο ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ, οι σοσιαλιστικές οργανώσεις ήταν σχε-δόν ανύπαρκτες στην Ευρώπη. Υπήρχαν μόνο το ενωμένο Κόμμα των Σοσιαλι-

στών Εργατών στη Γερμανία, οι Σοσιαλδημοκρατικές Ενώσεις της Δανίας και τηςΟλλανδίας, κάποια νεαρά κόμματα στην Τσεχία και την Ουγγαρία, που τότε ακόμηανήκαν στην Αυτοκρατορία των Αψβούργων, η Γαλλική Σοσιαλιστική Ομοσπονδίακαι ορισμένα ασήμαντα σοσιαλιστικά δίκτυα στην Πορτογαλία και την Ισπανία.Όλα αυτά όμως τα κόμματα ήταν εύθραυστα και μπορούσαν ανά πάσα στιγμή νατσακιστούν από τις αρχές. Ωστόσο, μια δεκαετία αργότερα, σοσιαλιστικά κόμματαυπήρχαν σχεδόν σε όλες τις χώρες της Ευρώπης. Όταν το 1895 πέθανε ο ΦρίντριχΈνγκελς, επιστήθιος φίλος και συνεργάτης του Καρλ Μαρξ, όλες οι περιοχές της γη-ραιάς ηπείρου –η γερμανόφωνη Κεντρική Ευρώπη, οι Κάτω Χώρες, η Σκανδιναβία,οι καθολικές χώρες της Νότιας Ευρώπης, η τσαρική Πολωνία και η Κροατία τωνΑψβούργων, ακόμη και ορισμένες νέες βαλκανικές χώρες– είχαν οργανωμένη σο-σιαλιστική παρουσία. Πολύ γρήγορα, ακολούθησαν και οι υπόλοιπες περιοχές –όλοι οι σλαβικοί λαοί της Aυτοκρατορίας των Αψβούργων· οι Εβραίοι, οι Ουκρανοί,οι Φινλανδοί και οι Λετονοί που ανήκαν στην τσαρική Ρωσία· και, τέλος, το Σοσιαλ-δημοκρατικό Κόμμα των Ρώσων Εργατών. Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο πολιτικόςχάρτης της Ευρώπης κυριαρχούνταν πλήρως από τα σοσιαλιστικά κόμματα, ταοποία αναδείχτηκαν σε κύριους υποστηρικτές της δημοκρατίας, νομιμοποιημέναστη συνείδηση του κόσμου και υποστηριζόμενα από μια ολοένα και πιο ισχυρήεκλογική βάση.

Η άνοδος αυτή του κινήματος απείχε πολύ από την εξοντωτική απομόνωση τηςδεκαετίας του 1850, όταν ο Μαρξ είχε αρχίσει να επικρίνει το καπιταλιστικό σύστη-μα. Ύστερα από τρία χρόνια συνωμοσιών, οδοφραγμάτων, πυρετικής δημοσιογρα-φίας και αδιάλειπτης επαναστατικής διέγερσης το 1848-50, ο Μαρξ αναγκάστηκενα καταφύγει στο Λονδίνο, όπου δεν υπήρχε ίχνος επαναστατικής δράσης, υποφέ-ροντας αφάνταστα από την απογοητευτική ήττα της παρισινής επανάστασης καιτην εξορία του, τη μεγάλη φτώχεια, την κακή υγεία και την απώλεια συγγενικών 95

Βάζοντας τα θεμέλια

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·95

του προσώπων. Έχοντας βασίσει τις προηγούμενες ελπίδες του για μια πανευρω-παϊκή επανάσταση κυρίως στις φαντασιώσεις και τα παραληρήματα των προσφύ-γων, ο Μαρξ υποχρεώθηκε τώρα να διοχετεύσει όλη του την ενέργεια στα βιβλία,μελετώντας και γράφοντας πυρετικά στη βιβλιοθήκη του Βρετανικού Μουσείου.Συνάμα εναπέθεσε τις ελπίδες του για ανατροπή του συστήματος στις υπόγειεςδιεργασίες της ιστορίας, όπου ο «γεροτυφλοπόντικας» της επανάστασης συνέχιζενα σκάβει.1 Ο λαός επρόκειτο να κινητοποιηθεί ξανά με αποφασιστικότητα μετάαπό δέκα ολόκληρα χρόνια. Μόνο στη δεκαετία του 1860 άρχισαν να κλονίζονταιοι ισορροπίες που είχαν διαμορφωθεί στο πολιτικό σκηνικό μετά την αποτυχημένηεπανάσταση του 1848.

Το κεφάλαιο αυτό αλλά και το επόμενο στήνουν μια γέφυρα ανάμεσα στην ήττατου επαναστατικού κινήματος το 1848-49 και τη σταθερή άνοδο των σοσιαλιστι-κών κομμάτων μέχρι τη δεκαετία του 1890. Το δημοκρατικό κίνημα επεκτάθηκεβίαια σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο μετά τη Γαλλική Επανάσταση, για να γο-νατίσει παντού με την παλινόρθωση του 1815. Αναζωπυρώθηκε προσωρινά το1848, αλλά η τάξη αποκαταστάθηκε με αμείλικτο τρόπο αμέσως μετά. Βέβαια, οιευρωπαϊκές αφηγήσεις της προόδου του δημοκρατικού κινήματος κατέγραψανπολλές τοπικές επιτυχίες μεταξύ 1800 και 1870, με δραματικές εξαιρέσεις στον κα-νόνα της παγιωμένης τάξης τις διεθνείς κρίσεις του 1830-31 και τα διάφορα εθνικάκινήματα, όπως αυτά των χαρτιστών και των προκατόχων τους στη Βρετανία τις δε-καετίες του 1830 και του 1840. Η αναγέννηση της δημοκρατικής πολιτικής τη δε-καετία του 1860 προϋπέθετε μακρές και λιγότερο ορατές διεργασίες συσσώρευσηςπείρας και γνώσης που έγιναν στο πλαίσιο των κατά τόπους κοινοτήτων μέσα απότην υπομονετική δράση αφανών αλλά πρωτοπόρων αγωνιστών.2

Ωστόσο, μόνο μέσα από τις συνταγματικές αλλαγές της δεκαετίας του 1860 σεολόκληρη σχεδόν τη Γηραιά Ήπειρο δημιουργήθηκε ένα ανθεκτικό νομικό και πο-λιτικό πλαίσιο –εθνικά κράτη με κοινοβουλευτικούς θεσμούς και έννομη τάξη– μέ-σα στο οποίο οι δημοκρατικές βλέψεις μπόρεσαν να λάβουν οργανωμένη και συνε-χή μορφή. Τα δημοκρατικά κόμματα που ιδρύθηκαν τη δεκαετία του 1870 ήταν συ-νήθως σοσιαλιστικά, ενώ ο ακρογωνιαίος λίθος της πολιτικής τους καθοδήγησηςήταν η σκέψη και η θεωρητική κληρονομιά του Καρλ Μαρξ.

ΠΟΙΟΙ ΗΤΑΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ Ο ΜΑΡΞ ΚΑΙ Ο ΕΝΓΚΕΛΣ;

Ο Καρλ Μαρξ (1818-83) και ο συνεργάτης του Φρίντριχ Ένγκελς (1820-95) ήτανγόνοι της ίδιας εκείνης τάξης που ήθελαν να καταστρέψουν, της ευημερούσας


96

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·96

δηλαδή και σίγουρης για τον εαυτό της αστικής τάξης, οι εκπρόσωποι της οποίαςαναδύονταν αργά και βασανιστικά στις δυτικές επαρχίες του πρωσικού κράτους, πι-στεύοντας ακράδαντα στον προοδευτικό ιστορικό τους ρόλο. Ο Μαρξ σκεφτότανσοβαρά να ακολουθήσει το επάγγελμα του πατέρα του, που ήταν επιτυχημένος δι-κηγόρος στη γενέθλια πόλη του, το Τριρ της Ρηνανίας, γι’αυτό και σπούδασε νομι-κά στα Πανεπιστήμια της Βόνης και του Βερολίνου. Ο Ένγκελς μαθήτευσε στην οι-κογενειακή κλωστοϋφαντουργική εταιρεία Ermen και Engels στο Μπάρμεν και το1836 πήγε να γίνει έμπορος στη Βρέμη. Τα νιάτα τους κινούνταν καθαρά στον άξο-να της αναπτυσσόμενης κοινωνικής τάξης, στην οποία ανήκαν – Bildung undBesitz, εκπαίδευση και ιδιοκτησία, οι δύο στυλοβάτες του γερμανικού αστικού κα-θωσπρεπισμού.3

Ο διανοητικός ριζοσπαστισμός άλλαξε δραματικά την πορεία της ζωής τους.Έτσι, ο Μαρξ έγινε το 1837 μέλος του βερολινέζικου κύκλου των Νέων Εγελιανών,ενώ ο Ένγκελς εντάχθηκε το 1841 στο κίνημα της Νεαρής Γερμανίας. Όμως, ενώ ηκλωστοϋφαντουργία και οι εμπορικές παραδόσεις της Βρέμης έστρεψαν τον νεαρόΈνγκελς προς τη δυναμική βιομηχανία της Βρετανίας, η πρόσφατη γαλλόφωνηιστορία της Ρηνανίας προσανατόλισε τον Μαρξ στην προοδευτική κληρονομιά τουΔιαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης. Και στα δύο αυτά επίπεδα, η σύγκρι-ση απέβαινε σε βάρος της γερμανικής διανόησης στη διάρκεια του Vormarz, της πε-ριόδου δηλαδή που αρχίζει το 1815 και τελειώνει τον Μάρτιο του 1848. Αρκετόκαιρό προτού τα γεγονότα του 1848 σαρώσουν την ευρωπαϊκή ήπειρο, ο Μαρξ καιο Ένγκελς είχαν πολλές ευκαιρίες για στοχασμό – ο Μαρξ επέστρεψε τον Ιούλιοτου 1841 στο προοδευτικό δυτικό άκρο της Γερμανίας, όπου εμβάθυνε στη φιλοσο-φική κριτική του κατά του πρωσικού κράτους, ενώ ο Ένγκελς πέρασε δύο χρόνιαστο Μάντσεστερ μελετώντας από πρώτο χέρι τις κοινωνικές συνέπειες της εκβιο-μηχάνισης της Αγγλίας. Οι δύο άντρες συναντήθηκαν τον Αύγουστο του 1844 στιςΒριξέλες, εγκαινιάζοντας τη στενή τους συνεργασία.

Παράλληλα με τη συνεργασία τους στη συγγραφή βιβλίων και άλλων κειμένων,δραστηριοποιήθηκαν πολιτικά στις διάφορες κοινότητες των Γερμανών εργατώνπου ζούσαν στις Βριξέλες, στο Παρίσι και το Λονδίνο, ενώ συμμετείχαν και στηΓερμανική Επανάσταση του 1848-49. Μετά το θρίαμβο της ευρωπαϊκής αντεπανά-στασης το 1849, ο Μαρξ αποσύρθηκε στο Λονδίνο, όπου και έζησε μέχρι το τέλοςτης ζωής του, ενώ ο Ένγκελς διηύθυνε τις επιχειρήσεις της οικογένειάς του από τοΜάντσεστερ. Τα χρόνια του 1850 δεν ήταν ευτυχισμένα για τον Μαρξ, που είχε σο-βαρές οικονομικές δυσκολίες, αντιμετώπισε διάφορες οικογενειακές τραγωδίες καιδεν παρουσίασε κάτι σημαντικό στον συγγραφικό τομέα. Η κατάσταση άλλαξε το 97


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·97

1857, όταν η πρώτη πανευρωπαϊκή κρίση συγκλόνισε το καπιταλιστικό σύστημα,το οποίο μέχρι τότε αναπτυσσόταν με πρωτοφανείς ρυθμούς, σπάζοντας το ένα ρε-κόρ μετά το άλλο. Αυτό ώθησε τον Μαρξ να αρχίσει να ασχολείται σοβαρά με τηνοικονομική θεωρία, πράγμα που έκανε μανιωδώς μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του1860. Επιπλέον ξανάρχισε να ασχολείται με την πολιτική, αποκτώντας σχέσεις μετα αναπτυσσόμενα εργατικά κινήματα της Γερμανίας και άλλων χωρών, κυρίως μέ-σω της Πρώτης Διεθνούς, στην ίδρυση της οποίας το 1864 συνέβαλε με όλες του τιςδυνάμεις. Αποκορύφωμα των δημιουργικών αυτών χρόνων ήταν η δημοσίευση τουπρώτου τόμου του Κεφαλαίου, του magnum opus του, και η πρόσκαιρη επιτυχία τηςΚομμούνας του Παρισιού που ήταν μια πραγματική εργατική επανάσταση. Ωστό-σο η αποτυχία της Κομμούνας και οι μηχανορραφίες του Μπακούνιν οδήγησαν στηδιάλυση της Πρώτης Διεθνούς. Παρότι προς το τέλος της ζωής του ο Μαρξ έγινεγνωστός ευρύτερα, λόγω της κακής κατάστασης της υγείας του δημοσίευσε πολύλίγα πράγματα, ενώ στα πολιτικά γεγονότα συμμετείχε όλο και σπανιότερα. Το1870 ο Ένγκελς μετακόμισε στο Λονδίνο, με αποτέλεσμα η φιλική σχέση τους ναγίνει ακόμη πιο στενή.

Ποια ήταν όμως η επιρροή που άσκησαν στους συγχρόνους τους ο Μαρξ και οΈνγκελς; Για να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό, πρέπει να παραμερίσουμε τιςατέλειωτες συζητήσεις για τη μαρξιστική θεωρία ως όλον. Αυτό σημαίνει ότι πρέ-πει να ξεχάσουμε όσα έγιναν το 1917 στη διάρκεια της Οκτωβριανής Επανάστα-σης, καθώς και όσα γνωρίζουμε για τον κομμουνισμό. Πρέπει επίσης να ξεχάσουμετα φιλοσοφικά κείμενα του Μαρξ που γράφτηκαν τη δεκαετία του 1840, άγνωσταστους συγχρόνους του και χωρίς μεγάλη σχέση με τη δεκαετία του 1860. Το ερώτη-μα τι «εννοούσε ακριβώς» ο Μαρξ –αν, για παράδειγμα, οι πρώιμες φιλοσοφικέςθέσεις του σχετικά με την αλλοτρίωση επηρέασαν την οικονομική θεωρία που ανα-πτύσσεται στο Κεφάλαιο– έχει τη σημασία του για άλλους λόγους, αλλά εδώ μπορείνα παρακαμφθεί άνετα. Αντίθετα, θα έπρεπε να αναρωτηθούμε ποιοι ήταν οι πολιτι-κοί στόχοι που υποστήριζαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς τις δεκαετίες του 1860 και του1870, και τους οποίους υιοθέτησε η πρώτη γενιά σοσιαλδημοκρατών πολιτικών;Πώς έγινε αντιληπτή η γενική θεωρία τους για την κοινωνία;

Ο Μαρξ που ξέρουμε δεν είναι ο Μαρξ των συγχρόνων του. Η εικόνα μας γι’αυ-τόν διαμορφώθηκε από τη μεταγενέστερη πορεία της μαρξιστικής παράδοσης, αλ-λά και από τα γραπτά του που δημοσιεύτηκαν μετά το θάνατό του. Οι μεταγενέστε-ροι και κυρίως οι διάφοροι ιδεολόγοι, άλλοι διακείμενοι φιλικά και άλλοι εχθρικά,τοποθέτησαν τον Μαρξ και τον Ένγκελς έξω από την ιστορία. Αυτό είχε ως συνέ-πεια να μην μπορούμε να αντιληφθούμε τη θέση που είχαν οι δύο αυτοί στοχαστές


98

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·98

στην εποχή τους. Για να συλλάβουμε το μέγεθος της επιρροής τους, πρέπει ναεστιάσουμε την προσοχή μας στις απόψεις των σοσιαλιστών πολιτικών και των ερ-γατών ακτιβιστών του τελευταίου τρίτου του 19ου αιώνα. Ποια ήταν τα χαρακτηρι-στικά των ιδεών του Μαρξ στο τέλος της ζωής του; Πώς χρησιμοποιήθηκαν στηνπολιτική;

Η πολιτική επιρροή του Μαρξ έγινε αισθητή με τα γεγονότα της δεκαετίας του1860. Ενόσω ζούσε, λίγα γραπτά του ήταν διαθέσιμα στο κοινό. Σε αυτά περιλαμ-βάνονταν τα πρώιμα φιλοσοφικά χειρόγραφά του, σχόλιά του σε διάφορες εφημερί-δες για τις ευρωπαϊκές επαναστάσεις της εποχής του (1847-53), το Κομμουνιστικόμανιφέστο (1847-48), δύο έργα οικονομικής θεωρίας (1857-67) και τα πολιτικά κεί-μενά του για την Πρώτη Διεθνή (1864-72). Τα κείμενα αυτά γράφτηκαν σε διάφο-ρες γλώσσες (γερμανικά, γαλλικά και αγγλικά) και εξαντλήθηκαν πολύ γρήγορα. Ηφήμη του Μαρξ ως θεωρητικού οφειλόταν κυρίως στα μεγάλα οικονομικά έργα του– την Κριτική της πολιτικής οικονομίας (1859) και τον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου(1867). Από πολιτική άποψη, ήταν γνωστός κάπως αόριστα για την ανάμειξή τουστα γεγονότα του 1848· επιπλέον, ήταν διάσημος ως ένας από τους ηγέτες της Πρώ-της Διεθνούς, ο οποίος υποστήριξε την Κομμούνα του Παρισιού, ενώ η φήμη τουως οικονομολόγου και ιστορικού μεγάλωνε. Ωστόσο, στις περισσότερες χώρες τηςΕυρώπης, οι ιδέες του δεν ήταν γνωστές έξω από έναν πολύ περιορισμένο κύκλοΒρετανών και Γερμανών σοσιαλιστών που τον είχαν αποδεχτεί ως σημαντικό δια-νοούμενο.4

Στις αρχές του 1844, ο Μαρξ συναντήθηκε για πρώτη φορά με εργάτες σε μορ-φωτικές συγκεντρώσεις Γερμανών μεταναστών στο Παρίσι. Από τους πρώτους κιό-λας μήνες του 1846 είχε συστήσει στις Βριξέλες την Επιτροπή Αλληλογραφίας τωνκομμουνιστών με τη βοήθεια των επαναστατών συντρόφων του, σε μια προσπάθειανα σφυρηλατήσει αγωνιστικούς και φιλικούς δεσμούς ανάμεσα στους εργάτες δια-φόρων χωρών μέσω της ημιπαράνομης Λίγκας των Δικαίων (League of the Just)που έδρευε στο Λονδίνο. Η οργάνωση αυτή, όπως και οι περισσότερες επαναστατι-κές οργανώσεις της εποχής, είχε έναν παράνομο πυρήνα πίσω από το νόμιμο εκπαι-δευτικό προσωπείο της που αποτυπωνόταν στην επίσημη επωνυμία της: Εκπαιδευ-τική Ένωση των Γερμανών Εργατών. Όταν το καλοκαίρι του 1847 οι κομμουνιστέςτων Βριξελών συγκρότησαν μαζί με τους συντρόφους τους στο Λονδίνο την Κομ-μουνιστική Ένωση, οι Γερμανοί εργάτες σχημάτισαν στην πρωτεύουσα του Βελ-γίου μια ανάλογη οργάνωση, την Εταιρεία των Γερμανών Εργατών. Με τη στρατη-γική αυτή οι ριζοσπάστες της εποχής επιδίωκαν να διευρύνουν την επιρροή τουςστους εργαζομένους, με σκοπό να τους στρέψουν στο σοσιαλισμό. 99


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·99

Η μορφή αυτή οργάνωσης των εργαζομένων ήταν πολύ συνηθισμένη στους λαϊ-κούς ριζοσπάστες τη δεκαετία του 1840: με τη συνωμοτική και εξεγερσιακή παρά-δοση του Μπαμπέφ, του Μπουοναρότι και του Μπλανκί, των χαρτιστών στη Βρε-τανία και του σοσιαλισμού των τεχνιτών, και αυτή που συνδεόταν με τον Προυντόνκαι τα απολιτικά εγχειρήματα των ουτοπιστών σοσιαλιστών. Όλες αυτές οι πολιτι-κές παραδόσεις είχαν κοινά στοιχεία. Τα κοινοτιστικά πειράματα των ουτοπιστώνσυγχέονταν ώς ένα βαθμό με τα συνεργατικά ιδεώδη που προτιμούσαν οι περισσό-τεροι πολιτικά ενεργοί εργάτες. Το στοιχείο αυτό ήταν ισχυρότερο στο σοσιαλισμότου Όουεν των αρχών της δεκαετίας του 1830 και του ουτοπικού κομμουνισμούτων ικαριστών του Καμπέ τη δεκαετία του 1840. Η ιδέα της συνεργασίας των παρα-γωγών ενέπνεε το κίνημα των χαρτιστών, όπως και η διάθεση για εξέγερση. Αν οΜπλανκί και οι συνωμότες σύντροφοί του είχαν πράγματι κάποιο κοινωνικό πρό-γραμμα, αυτό στηριζόταν με έναν απόλυτα φυσικό τρόπο στις ιδέες του Προυντόνκαι των ουτοπιστών σοσιαλιστών.

Τη δεκαετία του 1840 σημειώθηκε το πέρασμα από το μπλανκιστικό μοντέλοτης επαναστατικής πράξης σε μια διαφορετική μορφή δράσης που στηριζόταν στηλαϊκή προπαγάνδα. Παρότι ο Μαρξ με κόπο απομακρύνθηκε από τις συνωμοτικέςσυνήθειες των επαναστατικών οργανώσεων, παρέμεινε παγιδευμένος στην πρακτι-κή λογική του μπλανκισμού στη διάρκεια της Eπανάστασης του 1848: προσπερνώ-ντας τη λαϊκή συνείδηση, επέμενε να κατευθύνει το λαό στην αποφασιστική εξε-γερσιακή αναμέτρηση. Ωστόσο ο Μαρξ τόνισε εμφατικά τα «αστικοδημοκρατικά»όρια της Eπανάστασης του 1848, ήταν αντίθετος στις πρόωρες συγκρούσεις, ενώτις τελευταίες στιγμές της επανάστασης παρακίνησε τους εργάτες της Κολονίας ναμη συμμετάσχουν σε μια αδιέξοδη εξέγερση. Πάνω απ’ όλα, ο Μαρξ ήταν κατηγο-ρηματικά αφοσιωμένος στη δημόσια προπαγάνδα και τη δημοκρατική φωνή τουίδιου του λαού παρά στην μπλανκιστική φαντασίωση μιας μυστικής δράκας επανα-στατών που θα κηδεμόνευαν αυταρχικά ένα λαό ανώριμο για να αυτοκυβερνηθεί.

Παρ’ όλα αυτά, η πρακτική συγκυρία του 1848 –με μια επαναστατική ομάδαδιανοουμένων να καλεί στον αγώνα ένα βιομηχανικό προλεταριάτο αμορφοποίητοκαι εξαιρετικά άνισο– καθιστούσε πολύ δύσκολη, αν όχι αδύνατη, την αποφυγή του«πρωτοπορισμού». Ο Μαρξ και οι φίλοι του ισχυρίζονταν ότι γνώριζαν το μέλλονεπειδή είχαν κατανοήσει τη νομοτελειακή και αναπόδραστη πρόοδο της ιστορίας.Αυτό τους έθετε πάνω από το λαό, καθώς τους έδινε τη δυνατότητα να μαντέψουνπού βρίσκονταν πραγματικά τα συμφέροντά του.5 Κατ’ αυτό τον τρόπο, οι δημο-κράτες της επανάστασης του 1848 προηγούνταν των κοινωνικών κινημάτων πουήταν απαραίτητα για την υλοποίηση των προγραμμάτων τους. Κατά τον Μαρξ,


100

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·100

αυτά τα κινήματα θα μπορούσαν να πετύχουν μόνο μετά την εκβιομηχάνιση τουκαπιταλισμού.

Το 1848, ο Μαρξ δεν διάβασε καθόλου σωστά τα σημεία των καιρών. Όπως ανα-γνώρισε ο Ένγκελς με δυσθυμία αργότερα, αυτό που ο ίδιος και ο Μαρξ εξέλαβανως επιθανάτιο ρόγχο του καπιταλισμού δεν ήταν τίποτε άλλο από τους πόνους τηςγέννησής του. Αυτό οδήγησε τον Μαρξ πίσω στα θρανία. Είχε αρχίσει ήδη να θεωρείτην οικονομική εκμετάλλευση ως τον αναγκαίο μηχανισμό της αλλαγής, με το κατα-πιεσμένο προλεταριάτο να παρέχει τη νέα επαναστατική ώθηση: δεν ήταν πλέον οιμικρές ομάδες των συνωμοτών επαναστατών εκείνες που κινούσαν τα νήματα τηςιστορίας αλλά οι κοινωνικές τάξεις, οι οποίες προσδιορίζονταν από τις συνθήκες τηςοικονομικής ζωής. Ωστόσο μετά το 1848 ο Μαρξ αφοσιώθηκε και πάλι στη θεωρητι-κή έρευνα από την οποία προέκυψε το Κεφάλαιο. Διέρρηξε τους πολιτικούς του δε-σμούς με την ηττημένη Κομμουνιστική Λίγκα, που συνέχιζε να λαχταράει τον παλιόμπλανκισμό. Όπως υποστήριξε στην κρίσιμη σύνοδο της Κεντρικής Επιτροπής της,οι επαναστάσεις δεν είναι άθλος θέλησης μιας μειονότητας αλλά το απαύγασμα ώρι-μων κοινωνικοοικονομικών συνθηκών. Οι εργάτες χρειάζονταν μια πολιτική μακράςπνοής: «Αν θέλετε να αλλάξετε τα πράγματα και να γίνετε ικανοί να κυβερνήσετε,τότε θα πρέπει να αντέξετε έναν πόλεμο πολιτών, που θα μπορούσε να διαρκέσει δε-καπέντε, είκοσι ή και πενήντα χρόνια». Άλλη μια γενική αρχή ήταν η εξής: «Όσοδιαρκεί η γενική αυτή ευημερία, που επιτρέπει στις καπιταλιστικές παραγωγικές δυ-νάμεις να αναπτυχθούν στον υψηλότερο δυνατό βαθμό στο πλαίσιο του ίδιου τουαστικού συστήματος, δεν υπάρχει καμιά περίπτωση αληθινής επαναστατικής αλλα-γής. Η επανάσταση θα καταστεί δυνατή μόνο όταν έρθουν σε σύγκρουση δύο παρά-γοντες: οι νέες παραγωγικές δυνάμεις και οι καπιταλιστικές μορφές παραγωγής».Και: «Η νέα επανάσταση μπορεί να είναι μόνο αποτέλεσμα μιας νέας κρίσης· ωστό-σο θα έρθει, με την ίδια βεβαιότητα που θα έρθει και η κρίση».6

Το 1850 υπήρξε σταθμός για τη σταδιοδρομία του Μαρξ. Έκτοτε έζησε την έξα-ψη της επαναστατικής αισιοδοξίας μόνο άλλη μία φορά, στη διάρκεια της μεγάληςκυκλικής κρίσης της ευρωπαϊκής καπιταλιστικής οικονομίας του 1857, όταν έθεσετις βάσεις της οικονομικής θεωρίας του στα εφτά σημειωματάρια των περίφημωνGrundrisse, τα οποία έμειναν αδημοσίευτα για έναν αιώνα περίπου. Στο έργο αυτό,ο Μαρξ δίνει ακόμη μεγαλύτερη έμφαση στις κοινωνικές δυνάμεις και τις αντικει-μενικές δομές που, μολονότι περιορίζουν τη δυνατότητα του λαού να αλλάξει ταπράγματα, τελικά καθιστούν την αλλαγή αυτή δυνατή. Από τη βασική αυτή θεωρη-τική θέση προκύπτει η πολιτική στάση του Μαρξ και του Ένγκελς, που τους έφερεσε τόσο ριζική αντίθεση με τους εκπροσώπους άλλων αριστερών παραδόσεων του19ου αιώνα. 101


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·101

Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΜΑΡΞ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΝΓΚΕΛΣ

Για τον Μαρξ και τον Ένγκελς, η οικονομία αποτελεί το αδιάσειστο θεμέλιο κάθεκοινωνικοοικονομικού σχηματισμού. Αυτό αναδείχτηκε σε γενικό αξίωμα κατα-νόησης του κοινωνικού γίγνεσθαι: «Ο τρόπος παραγωγής της υλικής ζωής καθορί-ζει συνολικά τη διαδικασία της κοινωνικής, πολιτικής και διανοητικής ζωής. Δενκαθορίζει η συνείδηση του λαού το κοινωνικό του είναι, αλλά το κοινωνικό του εί-ναι τη συνείδησή του». Ή: «Σύμφωνα με την υλιστική αντίληψη της ιστορίας, τελι-κό καθοριστικό στοιχείο στην ιστορία είναι η παραγωγή και η αναπαραγωγή τηςπραγματικής ζωής».7 Ο φιλοσοφικός αυτός υλισμός χρονολογούνταν από τη δεκαε-τία του 1840. Τώρα γινόταν μια γενική οικονομική θεωρία –του καπιταλιστικούτρόπου παραγωγής και των γενικών «νόμων κίνησής» του– που αναπτυσσότανπλήρως στο Κεφάλαιο. Συνδεδεμένη ρητά με ένα πολιτικό σχέδιο, αναδεικνύονταςστις σωστές της διαστάσεις την επανάσταση του 1848-49 και εξηγώντας τις συνθή-κες μιας μελλοντικής κατάρρευσης του καπιταλιστικού συστήματος, η γενική αυτήθεωρία ήταν η βασική κληρονομιά που άφησε ο Μαρξ στη σοσιαλδημοκρατική πα-ράδοση της περιόδου που προηγήθηκε του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου. Έγινε αυτόπου οι άνθρωποι κατανοούσαν τότε ως «μαρξισμό» – ο κυρίαρχος ρόλος του «οικο-νομικού παράγοντα» στην ιστορία, οι καθοριστικές συνέπειες των υλικών δυνά-μεων πάνω στην ανθρώπινη ζωή και η σύνδεση της πολιτικής με την οικονομία. Ενολίγοις, η επαναστατική πολιτική έπρεπε να περιμένει τις κοινωνικές εκείνες δυνά-μεις και τις οικονομικές κρίσεις που ήταν απαραίτητες για να τη στηρίξουν.

Τη δεκαετία του 1860, οι ελπίδες αυτές αναζωπυρώθηκαν. Σημειώθηκαν δραμα-τικές αλλαγές στην πολιτειακή δομή των ευρωπαϊκών κρατών και συντελέστηκε ηενοποίηση της Ιταλίας καθώς και της Γερμανίας. Μετά τη μεγάλη υποχώρηση τηςδεκαετίας του 1850, το εργατικό κίνημα ανέκαμψε. Στη Βρετανία οργανώθηκε ένασυνδικαλιστικό συνέδριο, ενώ σε πολλά γερμανικά κρατίδια ιδρύθηκαν διάφορεςεργατικές ενώσεις. Η οργάνωση των εργατών επεκτάθηκε γεωγραφικά μέσω τουκύματος απεργιών που ξέσπασε το 1868-74 και κορυφώθηκε στην Κομμούνα τουΠαρισιού το 1871. Αυτό που ενθουσίασε τον Μαρξ δεν ήταν η ένταση των ταξικώνσυγκρούσεων αλλά η σύνδεσή τους με την πολιτική που οδήγησε στην ίδρυση τηςΠρώτης Διεθνούς το 1864. Όπως ακριβώς ήταν ζωτική η ανάκαμψη του εργατικούκινήματος ακόμη περισσότερο σημαντική ήταν η αλλαγή του συνταγματικού πλαι-σίου μέσα στο οποίο συνέβη. Για τον Μαρξ και τον Ένγκελς, τα νέα εθνικά κράτητης Γερμανίας και της Ιταλίας ήταν μεγάλο κέρδος για τους προοδευτικούς, καθώςπροωθούσαν τον καπιταλισμό στις δύο αυτές κοινωνίες και δημιουργούσαν ευνοϊ-κές συνθήκες για την πρόοδο του εργατικού κινήματος. Η γέννηση των δύο αυτών


102

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·102

κρατών, μαζί με τον Δεύτερο Νόμο για την Εκλογική Μεταρρύθμιση στη Βρετανία(1867), την αντικατάσταση της Δεύτερης Αυτοκρατορίας από την Τρίτη Δημοκρα-τία στη Γαλλία (1871), τον συνταγματικό συμβιβασμό της Αυστρίας και της Ουγ-γαρίας στο πλαίσιο της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων (1867), τη φιλελεύθερηεπανάσταση στην Ισπανία (1868-69), τις συνταγματικές μεταρρυθμίσεις στηνΕλλάδα (1864) και τη Σερβία (1869), καθώς επίσης και τις πολιτειακές αλλαγές στηΡωσία (1861-64) οδήγησαν στη ριζική ανασύνθεση του πολιτικού χάρτη της Ευρώ-πης. Τη δεκαετία του 1860, ο φιλελεύθερος συνταγματισμός κυριάρχησε στην Ευ-ρώπη, παρέχοντας για πρώτη φορά στα εργατικά κινήματα τη δυνατότητα να δρά-σουν νόμιμα στο νέο πλαίσιο του εθνικού κράτους.

Αυτό ενέπνευσε τη διαμόρφωση μιας διαφορετικής εργατικής πολιτικής, τουανεξάρτητου και μαζικού εργατικού κόμματος: ανεξάρτητου επειδή οργανωνότανχωριστά από τους διάφορους φιλελεύθερους συνασπισμούς· μαζικού επειδή προϋ-πέθετε την ευρύτερη δυνατή παρέμβαση στα δημόσια πράγματα· εργατικού επειδήτόνιζε την ανάγκη για την ταξικά θεμελιωμένη οργάνωσή του· και κόμμα επειδήανέπτυσσε μια σταθερή, κεντρικά οργανωμένη, προγραμματικά συντονισμένη καιεθνικά κατευθυνόμενη δράση. Ο Μαρξ υποστήριξε με συνέπεια το μοντέλο αυτό,την προώθηση του οποίου ανέλαβε η Πρώτη Διεθνής. Οι εργάτες χρειάζονταν έναπολιτικό ταξικό κίνημα το οποίο θα εκτιμούσε την αξία του συνδικαλισμού και τωνάλλων μεταρρυθμίσεων αλλά και θα υπέτασσε τις τελευταίες στον απώτερο στόχο,που δεν ήταν άλλος από την κατάκτηση της κρατικής εξουσίας, αξιοποιώντας τιςνέες κοινοβουλευτικές και συνταγματικές συνθήκες. Ο Μαρξ δεν πίστευε ότι αυτόθα συνέβαινε εν μια νυκτί. Τον καιρό της Πρώτης Διεθνούς υπήρχε μόνο μία περί-πτωση εθνικά οργανωμένου κόμματος, το SPD και οι πρόδρομοί του.

Τα εθνικής εμβέλειας συνδικάτα και κόμματα, «ως οργανωτικά κέντρα της ερ-γατικής τάξης που στοχεύουν στην πλήρη απελευθέρωσή της» μπορούν να προο-δεύσουν μόνο αν ηττηθούν οι παλιές αριστερές παραδόσεις.8 Η αντίδραση στονΜαρξ και τις θέσεις του στην Πρώτη Διεθνή προερχόταν από διάφορες πλευρές: τιςφιλελεύθερες και ρεφορμιστικές τάσεις πολλών συνδικαλιστών ηγετών, ιδιαίτερατων Βρετανών· τους Γάλλους οπαδούς του Προυντόν που ήταν εχθρικοί απέναντιστο συνδικαλισμό όσο και στην ανάληψη πολιτικής δράσης μέσα στις υπάρχουσεςπολιτειακές δομές· τον μη πολιτικό επαναστατισμό του Μπακούνιν και των αναρχι-κών οπαδών του, που ήταν αντίθετοι στη συγκεντρωτική οργανωτική δομή τηςΠρώτης Διεθνούς και την έμφασή της στο κόμμα ως οργανωτικό σχήμα· και βέβαιατα υπολείμματα του μπλανκισμού.

Ο Μαρξ αντιμετώπισε με σχετική επιτυχία τους αντιπάλους του. Δεν κατάφερε 103


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·103

και πολλά πράγματα με τους Βρετανούς συνδικαλιστές, η εμπλοκή των οποίων στηνΠρώτη Διεθνή βασιζόταν στα σωματεία των Λονδρέζων τεχνιτών: ο μετριοπαθήςστόχος του να τους απομακρύνει από το Φιλελεύθερο Κόμμα δεν πέτυχε και έτσι,μετά το 1872, το αγγλικό παράρτημα της Διεθνούς διαλύθηκε. Αντίθετα, απέναντιστους οπαδούς του Προυντόν και του Μπακούνιν, η νίκη του ήταν αποφασιστική: οιπρώτοι ηττήθηκαν μετά την υιοθέτηση των θέσεών της για τη δημόσια ιδιοκτησίατου 1866-68, ενώ οι δεύτεροι στο Συνέδριο της Χάγης το 1872, όταν ο Μαρξ αντιμε-τώπισε την πρόκληση του Μπακούνιν μεταφέροντας το Γενικό Συμβούλιο της Διε-θνούς από το Λονδίνο στη Νέα Υόρκη. Παρότι αυτό πρακτικά σήμαινε τη διάλυσητης Διεθνούς και την παράδοση ορισμένων ευρωπαϊκών περιοχών στον Μπακούνιν,κυρίως της Ιταλίας, της Ελβετίας και της Ισπανίας, ο Μαρξ και οι σύμμαχοί του δια-τήρησαν τον έλεγχο της συμβολικής κληρονομιάς της. Εφεξής, ο αναρχισμός θα εί-ναι μια περιθωριοποιημένη πολιτική τάση, η οποία, παρά τη σημαντική της επιρροήστο νότιο τμήμα της Ευρώπης, δεν θα μπορεί να αμφισβητήσει την κυριαρχία τουπολιτικοποιημένου σοσιαλισμού στο εργατικό κίνημα της Ευρώπης.

Εκεί όμως που ο Μαρξ σημείωσε τη μεγαλύτερη επιτυχία ήταν απέναντι στουςμπλανκιστές. Με εξαίρεση τη Βρετανία, ο μπλανκισμός αποτελούσε την κύρια επα-ναστατική παράδοση των μεγάλων ευρωπαϊκών χωρών πριν από το 1848. Μέχριτην Κομμούνα του Παρισιού, οι εικόνες των οδοφραγμάτων, οι λαϊκές εξεγέρσεις,η πειθαρχημένη ομάδα των πρωτοπόρων επαναστατών που δρα μυστικά και συνω-μοτικά, η ηρωική θυσία των αγωνιστών και ο οργανωτικός συγκεντρωτισμός ήταντα κύρια χαρακτηριστικά κάθε επανάστασης άξιας του ονόματός της. Ο Μαρξ και οΈνγκελς απέρριψαν τη συνωμοτική πολιτική τη δεκαετία του 1840, ενώ τα γεγονό-τα του 1848 ενίσχυσαν την εχθρότητά τους προς αυτού του είδους τις πρωτοπορίες.Αντίθετα, υποστήριξαν με όλες τους τις δυνάμεις την ευρύτερη δυνατή λαϊκή δημο-κρατία, τόσο στο ζήτημα της πολιτικής προπαγάνδας όσο και στην εσωτερική ορ-γάνωση των εργατικών κομμάτων. Η άποψη αυτή, αλληλένδετη με την αντίληψητης εργατικής τάξης ως παράγοντα προόδου, που θα κυριαρχούσε αριθμητικά χάρηστην καπιταλιστική ανάπτυξη, άλλαξε την εικόνα της ίδιας της επανάστασης.Έκτοτε αυτή δεν σήμαινε μια βολονταριστική εξέγερση που είχε εκκολαφθεί στονστενό κύκλο μιας αυτόκλητης ομάδας συνωμοτών, αλλά την ανάδειξη στην εξου-σία μιας ολόκληρης τάξης, και μάλιστα της συντριπτικής πλειονότητας του λαού,το επαναστατικό δυναμικό του οποίου είχε διοχετευτεί ανοιχτά και δημοκρατικάστο σοσιαλιστικό κόμμα με σκοπό να απαλλάξει την κοινωνία από μια δράκα καπι-ταλιστών εκμεταλλευτών που μειωνόταν ολοένα και πιο πολύ. Από την άποψη αυ-τή, η νίκη των ιδεών του Μαρξ ήταν ολοκληρωτική.


104

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·104

Κατά τον Μαρξ, καθένας από τους παράγοντες αυτούς –η πρακτική σημασίατης κοινωνικής θεωρίας του· τα γεγονότα της δεκαετίας του 1860 και οι νέες ευκαι-ρίες για νόμιμη διεξαγωγή των πολιτικών αγώνων· η πάλη κατά των αντιπάλων τουσοσιαλισμού και η ανάγκη για δημόσιο και μαζικό πολιτικό αγώνα– οδηγούσε στοίδιο συμπέρασμα: η απελευθέρωση της εργατικής τάξης ήταν πολιτικό ζήτημα.Αυτό ίσχυε για τρεις λόγους: πρώτον, η εργατική τάξη έπρεπε να οργανωθεί και νασυντονιστεί πολιτικά από ένα ταξικό σοσιαλιστικό κόμμα· δεύτερον, το κόμμαέπρεπε να διοχετεύσει τη συλλογική δύναμη των εργατών σε ένα κεντρικά διευθυ-νόμενο κίνημα ικανό να αντιμετωπίσει την πολιτική εξουσία της άρχουσας τάξης·και τρίτον, επειδή το κράτος ήταν η έκφραση της κυριαρχίας της αστικής τάξης, δενθα έπρεπε να διατηρηθεί από την εργατική τάξη αλλά να καταστραφεί. Αυτό επέ-βαλλε τη δημιουργία μιας μεταβατικής κρατικής εξουσίας, δηλαδή της «δικτατο-ρίας του προλεταριάτου».9

Για τον Μαρξ, το «μεταβατικό αυτό προλεταριακό κράτος» θα ήταν αναμφισβή-τητα δημοκρατικό. Με αυτό βέβαια εννοούσε κάτι διαφορετικό από την απλή κατί-σχυση των φιλελεύθερων κοινοβουλευτικών θεσμών. Θα ήταν ένα σύστημα συμ-μετοχικής λήψης των αποφάσεων που θα οδηγούσε αφενός στο γκρέμισμα των τει-χών, τα οποία ύψωναν οι επαγγελματίες πολιτικοί και οι γραφειοκράτες ανάμεσαστο λαό και στην κυβέρνηση, και αφετέρου στη διάρρηξη του μυστικιστικού πέ-πλου με το οποίο περιέβαλλε την εκάστοτε εξουσία η άρχουσα τάξη. Μπορεί οΜαρξ να μην ασχολήθηκε ποτέ συστηματικά με το θέμα του κράτους, αλλά αντιμε-τώπισε την Κομμούνα του Παρισιού ως ένα παράδειγμα συμμετοχικής δημοκρατίαςστην πράξη. Γι’ αυτό και ζητούσε την ανάληψη όλων των κέντρων εξουσίας (ένο-πλες δυνάμεις, δημόσιες υπηρεσίες, δικαιοσύνη) από τους πολίτες μέσα από τηνάμεση εκλογή των αξιωματούχων. Ο χωρισμός της νομοθετικής, της δικαστικής καιτης εκτελεστικής εξουσίας θα έπρεπε να καταργηθεί· η «πολιτική τάξη» να πάψεινα υπάρχει και οι «ηγετικές λειτουργίες» να διαχυθούν στο λαό όσο το δυνατόν πε-ρισσότερο. Επρόκειτο για μια «δημοκρατία χωρίς επαγγελματίες πολιτικούς», εντε-λώς διαφορετική από τη σοσιαλδημοκρατική κληρονομιά που διαμορφώθηκε έωςτο 1914, η οποία έβλεπε την εξουσία υπό το πρίσμα του κοινοβουλευτισμού.10

Τέλος, για να επιστρέψουμε στον βασικό υλισμό του Μαρξ και του Ένγκελς: αν ημία του πλευρά είχε χαρακτήρα προειδοποίησης –αφενός αποφυγή των πρόωρωνεπαναστατικών περιπετειών ώσπου να ωριμάσουν οι κοινωνικές δυνάμεις και να αυ-ξηθούν οι οικονομικές αντιφάσεις του συστήματος, και αφετέρου ανάγκη για υπομο-νετική πολιτική προεργασία–, η άλλη ήταν περισσότερο αισιόδοξη. Αν από τη μιαυπάρχει η ακαταμάχητη δύναμη των αντικειμενικών διαδικασιών, που περιορίζει 105


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·105

την εμπρόθετη δράση των ανθρώπων, και η «υποταγή της πολιτικής στην ιστορικήεξέλιξη», από την άλλη υπάρχει η άτεγκτη νομοτέλεια της νίκης του σοσιαλισμού. ΟΜαρξ πίστευε στην ιστορική αναγκαιότητα της απελευθέρωσης των εργατών, επει-δή οι ίδιες οι διαδικασίες της καπιταλιστικής συσσώρευσης δημιουργούσαν «μια τά-ξη που αυξάνει διαρκώς αριθμητικά, εκπαιδεύεται και οργανώνεται από τον ίδιο τομηχανισμό της καπιταλιστικής παραγωγής».11 Η πολιτική που θα αγνοούσε τις υπό-γειες αυτές διαδικασίες δεν θα είχε καμιά ελπίδα επιτυχίας. Το ισχυρό αυτό κράμααισιοδοξίας και βεβαιότητας για την αναπόφευκτη νίκη των λαϊκών δυνάμεων έπαι-ξε αποφασιστικό ρόλο στην εξέλιξη της σοσιαλδημοκρατίας πριν από το 1914.

Βέβαια υπάρχουν πολλά χάσματα στη σκέψη του Μαρξ. Για παράδειγμα, δεναντιμετώπισε ποτέ με συστηματικό τρόπο το πρόβλημα του κράτους ή τον τρόπομετάβασης στο σοσιαλισμό και το χαρακτήρα της μετεπαναστατικής κοινωνίας.Ούτε κι εγώ όμως αντιμετώπισα εδώ κάθε πλευρά της σκέψης του και κυρίως τοδιεθνισμό του. Πάντως ο Μαρξ και ο Ένγκελς δεν είπαν και τόσο πρωτότυπα πράγ-ματα σχετικά με αυτό το θέμα. Η διεθνής αλληλεγγύη προηγήθηκε της Πρώτης Διε-θνούς και είχε μικρότερη σημασία απ’όσο η ιδέα της οργάνωσης ενός εθνικού κόμ-ματος που ήταν πραγματικά νέα. Η πίστη του Μαρξ και του Ένγκελς στον επανα-στατικό πόλεμο προερχόταν από την παράδοση των Ιακωβίνων. Σε ό,τι αφορά τονεθνικισμό, συχνά επανέλαβαν τις διαδεδομένες προκαταλήψεις της εποχής τους.Τέλος, κάποιες άλλες πλευρές της σκέψης του Μαρξ, όπως το άνοιγμα που φάνηκενα κάνει τη δεκαετία του 1870 στις στρατηγικές των Ρώσων λαϊκιστών, οι οποίεςβασίζονταν στην αγροτιά, δεν ήταν ευρύτερα γνωστές εκείνη την εποχή.12

Οι ιδέες του Μαρξ και του Ένγκελς πρέπει να κριθούν με βάση τη σημασία πουείχαν στην εποχή τους και όχι τα αφηρημένα νοήματά τους ή τη σημασία που απέ-κτησαν αργότερα. Η δράση του Μαρξ στην Πρώτη Διεθνή αντιμετωπίζεται συχνάσαν να ήταν καμιά δευτερεύουσα δραστηριότητά του ή ένας περισπασμός που δεντον άφησε να τελειώσει το Κεφάλαιο. Στην πραγματικότητα όμως προσδιόρισε τιςπολιτικές κατευθύνσεις των σοσιαλιστικών κομμάτων που ετοιμάζονταν να δημι-ουργηθούν, ιδιαίτερα όταν τη συγκρίνουμε με τις παλιότερες ριζοσπαστικές κινή-σεις των δεκαετιών του 1830 και του 1840. Από οργανωτική άποψη, η Πρώτη Διε-θνής είχε περιορισμένη επιρροή. Ήδη από το 1869-70 σπαρασσόταν από εσωτερι-κές συγκρούσεις, ενώ το 1872 ήταν ουσιαστικά νεκρή. Ωστόσο κάποιες πολιτικέςαποφάσεις της είχαν διατυπωθεί δημόσια, όπως, για παράδειγμα, το πρακτικό πρό-γραμμα για την εργατική νομοθεσία και τις συνδικαλιστικές μεταρρυθμίσεις στις«Οδηγίες» του Μαρξ προς τους απεσταλμένους στο Συνέδριο της Γενεύης το 1866·ή η απόφαση για τη δημόσια ιδιοκτησία στο Συνέδριο των Βριξελών το 1868· ή η


106

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·106

απόφαση για την «Πολιτική Δράση της Εργατικής Τάξης» που ζητούσε «τη συ-γκρότηση της εργατικής τάξης σε πολιτικό κόμμα» και η οποία υιοθετήθηκε από τηΣυνδιάσκεψη του Λονδίνου το 1871. Όλα αυτά αποτέλεσαν βασικά στοιχεία τηςπολιτικής των μεταγενέστερων σοσιαλιστικών κομμάτων. Με άλλα λόγια, μέσααπό την επιρροή τους στην Πρώτη Διεθνή ο Μαρξ και ο Ένγκελς δημιούργησαν τιςαντιλήψεις που καθοδήγησαν την πρώτη γενιά σοσιαλδημοκρατών πολιτικών όσοκαι των κινημάτων που προσπάθησαν αυτοί να δημιουργήσουν.

Η ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΤΟΥ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ

Την περίοδο που μεσολαβεί ανάμεσα στη δημοσίευση του Αντι-Ντύρινγκ (Anti-Dühring) από τον Ένγκελς το 1877-78 και το θάνατό του, το 1895, «σημειώθηκε ημετάβαση, μπορούμε να πούμε, από τον Μαρξ στο μαρξισμό».13 Η διαδικασία αυτήενορχηστρώθηκε από τον ίδιο τον Ένγκελς. Ως εκτελεστής μαζί με την ΈλινορΜαρξ της διαθήκης του φίλου του, ανέλαβε τα τελευταία χρόνια της ζωής του ναεκλαϊκεύσει τη σκέψη του Μαρξ. Εξέδωσε τους υπόλοιπους τόμους του Κεφαλαίου:ο 2ος τόμος είδε το φως της δημοσιότητας το 1885 και ο 3ος το 1894, ενώ ο 4ος εκ-δόθηκε σε τρία μέρη από τον Καρλ Κάουτσκι (Karl Kautsky) το διάστημα 1905-10.14

Ο Ένγκελς εξέδωσε ξανά ορισμένα παλιότερα έργα, δημοσίευσε κάποια νέα και κω-δικοποίησε τη μαρξιστική σκέψη σε μια περιεκτική κοσμοαντίληψη.15

Επιπλέον, ο Ένγκελς διαχειριζόταν ένα εκπληκτικά μεγάλο δίκτυο διεθνών σο-σιαλιστικών επαφών που διευρυνόταν συνεχώς αφενός με την ίδρυση νέων σοσια-λιστικών κομμάτων σε ολόκληρη την Ευρώπη και αφετέρου της Δεύτερης Διεθνούςτο 1889. Συμβούλευε τα εθνικά κινήματα και ιδιαίτερα εκείνα της Γερμανίας, τηςΓαλλίας, της Ιταλίας και της Ρωσίας, ενώ συνέβαλε αποφασιστικά και στην ίδρυσητης νέας Διεθνούς. Ήταν ένα είδος πνευματικού αντιπροσώπου του Μαρξ όχι μόνοεκδίδοντας το έργο του τελευταίου αλλά και με τις σταθερές επαφές και τις προσω-πικές επισκέψεις του σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, καθώς και με τις αναρίθμητεςπρακτικές παρεμβάσεις του. Καθοδήγησε την πρώτη γενιά των Ευρωπαίων μαρξι-στών και με τη μεγάλη επιρροή του «διαμόρφωσε το πλαίσιο μέσα στο οποίο ανα-δείχτηκαν όλες οι ηγετικές φυσιογνωμίες της Δεύτερης Διεθνούς» αλλά και πολλέςτης Τρίτης.16

Διασφαλίζοντας κατά το δυνατόν την κληρονομιά του Μαρξ, ο Ένγκελς κατάφε-ρε να διαμορφώσει μια «μαρξιστική» πολιτική παράδοση. Οι παλιότεροι σοσιαλι-στές απέφευγαν τον προσδιορισμό αυτό, επειδή πίστευαν ότι αποτελούσε ένα είδος«σεκταριστικής ετικέτας»· ο Μαρξ και ο Ένγκελς τον αντιπαθούσαν επίσης, προτι- 107


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·107

μώντας τον «κριτικό υλιστικό» ή τον «επιστημονικό» σοσιαλισμό, σε αντιδιαστολήμε τον «ουτοπικό σοσιαλισμό».17 Ο Κάουτσκι ωστόσο δεν είχε τέτοιους ενδοια-σμούς. Χρησιμοποιώντας τις στενές σχέσεις του με τους ηγέτες του SPD ΆουγκουστΜπέμπελ (August Bebel) και Βίλχελμ Λίμπκνεχτ (Wilhelm Liebknecht), καθώς καιμε τον προστατευόμενο του Μαρξ και του Ένγκελς από τη δεκαετία του 1880Έντουαρντ Μπερνστάιν (Eduard Bernstein), με μια σειρά επιτυχών ελιγμών στιςκομματικές συζητήσεις τη δεκαετία του 1880 κατόρθωσε να κάνει το μαρξισμό επί-σημη θεωρία του σοσιαλδημοκρατικού κινήματος. Όχημά του ήταν η μηνιαία θεω-ρητική επιθεώρηση Neue Zeit που ίδρυσε ο ίδιος το 1883. Ο Κάουτσκι καθιερώθηκεως ο βασικός θεωρητικός κληρονόμος του μαρξισμού, δημοσιεύοντας το 1887 τιςΟικονομικές θεωρίες του Καρλ Μαρξ, ένα βιβλίο που έγινε σύντομα η κλασική εισα-γωγή στο μαρξιστικό έργο.18

Αν ο Ένγκελς ήταν ο ύπατος κριτής της μαρξιστικής αυθεντίας, ο Κάουτσκιήταν το πιο πιστό φερέφωνό της. Η ορθοδοξία του Κάουτσκι εξάλειψε συστηματι-κά όλα τα μη μαρξιστικά ίχνη. Οι άλλοι σημαντικοί στοχαστές της πρώτης γενιάς–ο Έντουαρντ Μπερνστάιν, ο Βίκτορ Άντλερ (Victor Adler), ο Γκεόργκι Πλεχάνοφκαι ο Αντόνιο Λαμπριόλα (Antonio Labriola)– ήταν λιγότερο δογματικοί αλλά δια-κρίνονταν από την ίδια αφοσίωση. Όλοι ήθελαν «να συστηματοποιήσουν τον ιστο-ρικό υλισμό και να τον μετατρέψουν σε μια περιεκτική θεωρία για τον άνθρωπο καιτη φύση, ικανή να αντικαταστήσει τις ανταγωνιστικές αστικές θεωρίες και να προ-σφέρει στο εργατικό κίνημα ένα ευρύ και συνεκτικό όραμα του κόσμου που θα μπο-ρούσε να γίνει εύκολα αντιληπτό από τους λαϊκούς αγωνιστές». Ήθελαν λοιπόν νανομιμοποιήσουν το μαρξισμό ως μια φιλοσοφία της ιστορίας και ακόμη να ασχολη-θούν με θέματα τα οποία ο Μαρξ και ο Ένγκελς δεν είχαν αναπτύξει, όπως ήταν ηλογοτεχνία και η τέχνη, η θρησκεία και ειδικότερα ο χριστιανισμός.19

Από πρακτική άποψη, αυτό ήταν επείγον. Μέσα σε δύο δεκαετίες από την ίδρυ-ση του SPD το 1875, όλες σχεδόν οι ευρωπαϊκές χώρες απέκτησαν κινήματα πουασπάστηκαν τις μαρξιστικές ιδέες. Οι νέες γενιές των αγωνιστών είχαν ανάγκη απόεκπαίδευση στις βασικές αρχές του κινήματος, όχι μόνο ως πυρήνες σοσιαλιστώνδημοσιογράφων, ομιλητών και στελεχών, αλλά και για να μεταδώσουν τη σοσιαλι-στική συνείδηση στους απλούς οπαδούς και στη μεγάλη μάζα όσων δεν είχαν προ-σηλυτιστεί ακόμη. Έτσι, άρχισε να οργανώνεται η κουλτούρα του ευρωπαϊκού ερ-γατικού κινήματος.

Μπορούμε να ανιχνεύσουμε τα στοιχεία αυτής της οργάνωσης στην εκδοτική τύ-χη των έργων του Μαρξ σε διάφορες χώρες της Ευρώπης. Η αρχική γερμανική έκδο-ση του Κεφαλαίου χρονολογείται το 1867, η γαλλική μετάφραση το 1875 και μια


108

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·108

ρωσική το 1872. Το Κομμουνιστικό μανιφέστο ξαναζωντάνεψε σε πάνω από εννέαεκδόσεις σε έξι γλώσσες από το 1871 μέχρι το 1873, χρονικό διάστημα στο οποίοέγιναν επίσης ευρύτερα γνωστές οι απόψεις του Μαρξ για την Κομμούνα του Παρι-σιού. Η διάδοση των μαρξιστικών έργων συνεχίστηκε με μεγάλη ταχύτητα σε ολό-κληρη την Ευρώπη, με την έκδοση του Κεφαλαίου στα ιταλικά, στα αγγλικά και ταπολωνικά, και με συνοπτικές εκδόσεις στα ισπανικά, στα δανικά και τα ολλανδικά.Το 1917 ακολούθησαν οι μεταφράσεις του θεμελιώδους αυτού έργου στα βουλγαρι-κά, στα εσθονικά, στα τσεχικά, στα φινλανδικά και τα εβραϊκά. Μέχρι το 1918, τοΚομμουνιστικό μανιφέστο είχε εκδοθεί σε τριάντα γλώσσες, ανάμεσα στις οποίες ταιαπωνικά και τα κινεζικά. Εκτός από τη Γερμανία, την Αυστρία, την Ιταλία και τηΓαλλία, το πιο μεγάλο ενδιαφέρον για το μαρξιστικό έργο επέδειξαν οι χώρες τηςΚεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης, της τσαρικής Ρωσίας συμπεριλαμβανομέ-νης, με έντεκα εκδόσεις του Μανιφέστου στην Πολωνία, εννέα στην Ουγγαρία, οκτώστην Τσεχία, εφτά στα εβραϊκά και τα βουλγαρικά, έξι στα ουκρανικά, τέσσερις σταγεωργιανά, δύο στα αρμενικά και εβδομήντα στα ρωσικά. Οι χώρες της Ιβηρικής,όπου κυριαρχούσε ο αναρχισμός, και των Βαλκανίων και περιοχές της ΑνατολικήςΕυρώπης, όπου δεν υπήρχε εργατικό κίνημα και ο αναλφαβητισμός ήταν ιδιαίτεραεκτεταμένος, έδειξαν πολύ μικρό ενδιαφέρον για το έργο του Μαρξ.20

Τα πιο πολλά στοιχεία –απομνημονεύματα, τιράζ συγκεκριμένων τίτλων, κατά-λογοι και αρχεία δανειστικών βιβλιοθηκών των σοσιαλιστικών κομμάτων και τωνσυνδικάτων, ερωτηματολόγια για τις αναγνωστικές συνήθειες των εργατών– δεί-χνουν ότι τα έργα του Μαρξ διαβάζονταν κυρίως από τους διανοουμένους του κινή-ματος. Με την ευρεία έννοια του όρου, σε αυτούς περιλαμβάνονταν όχι μόνο οι ανα-γνωρισμένοι θεωρητικοί, δημοσιογράφοι και πολιτευτές αλλά και διάφοροι ακτιβι-στές που είχαν την επιμέλεια των βιβλιοθηκών αυτών, έκαναν μαθήματα στους ερ-γάτες, οργάνωναν συζητήσεις και έβγαζαν λόγους σε δημόσιες συγκεντρώσεις.Ωστόσο όλοι αυτοί δεν αποτελούσαν παρά μια πολύ μικρή μειονότητα του συνολι-κού πληθυσμού. Επιπλέον το SPD, λόγου χάρη, περιλάμβανε στους κόλπους του αν-θρώπους με πολύ διαφορετικές απόψεις μεταξύ τους. Ακόμη και η κομματική τουσχολή, που ιδρύθηκε το 1906 και βρισκόταν υπό μαρξιστικό έλεγχο, έδινε μεικτή ει-κόνα. Έχοντας κερδίσει τη μάχη για μια διδακτέα ύλη που θα υποστήριζε τη μαρξι-στική ορθοδοξία και έχοντας επιβάλει αφενός μια αυστηρή θεωρητική εκπαίδευσηκαι αφετέρου το ξεδιάλεγμα των εγγεγραμμένων, οι μαρξιστές δάσκαλοι ενοχλού-νταν από τις αναθεωρητικές ιδέες πολλών μαθητών τους. Επιπλέον, οι 240 σπουδα-στές, που αποφοίτησαν από την κομματική σχολή το 1906-14, αντισταθμίστηκαν καιμε το παραπάνω από τους 1.287, οι οποίοι πέρασαν από το Σχολείο των Συνδικάτων, 109


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·109

όπου τα μαθήματα ήταν κυρίως πρακτικά. Η πραγματική διάδοση του μαρξισμούμεταξύ των στελεχών ήταν περιορισμένη, πράγμα που ίσχυε σε ακόμη μεγαλύτεροβαθμό για τα απλά μέλη. Μόνο το 4,3% των δανεισμένων βιβλίων από τις εργατικέςβιβλιοθήκες αφορούσαν τις κοινωνικές επιστήμες, ενώ το 4,4% τη φιλοσοφία, τηθρησκεία, το δίκαιο και διάφορα άλλα θέματα. Ο μεγάλος όγκος των βιβλίων – το63,1% ανήκε στη λογοτεχνία, το 9,8% στα παιδικά βιβλία και το 5% στις ανθολο-γίες.21 Τα έργα του Μαρξ, του Ένγκελς, ακόμη και του Κάουτσκι απουσίαζαν σε με-γάλο ποσοστό από τις επιλογές των αναγνωστών.

Ωστόσο η διάδοση των μαρξιστικών έργων δεν πρέπει να αξιολογηθεί με τόσοστενά κριτήρια. Ακόμη και αν τα ίδια τα έργα του Μαρξ ήταν δυσεύρετα, υπήρχανπολλά βιβλία που τα σχολίαζαν – μόνο στην Ιταλία εκδόθηκαν 300 έργα για το μαρ-ξισμό και το σοσιαλισμό το 1885-95, δηλαδή πάνω από δύο βιβλία το μήνα για μιαολόκληρη δεκαετία.22 Δεν είναι περίεργο λοιπόν που οι πρώτοι σοσιαλιστές διανο-ούμενοι έμαθαν το έργο του Mαρξ από παρεφθαρμένες εκδοχές του. Ωστόσο γνώρι-ζαν κάποιες βασικές ιδέες: τα πρωτεία του οικονομικού στοιχείου στην ιστορική καικοινωνική εξέλιξη, και τους φυσικούς νόμους της· την επιστημονική βάση του σο-σιαλισμού· την ταξική πάλη ως ατμομηχανή των κοινωνικών αλλαγών· το προλετα-ριάτο ως φορέα προόδου· την απελευθέρωση της εργασίας ως απελευθέρωση τηςκοινωνίας. Από την άποψη αυτή, η εκλαΐκευση του μαρξιστικού έργου είχε πετύχειήδη: η γνώση του «μαρξισμού» προηγήθηκε της γνώσης του ίδιου του Μαρξ καιπρόσφερε βασικά στοιχεία της λαϊκής σοσιαλιστικής συνείδησης.

Ο σοσιαλιστικός τύπος ήταν το κλειδί για την επιτυχία αυτή. Στη Γερμανία, οιεφημερίδες και τα περιοδικά του SPD ήταν τα πιο διαδεδομένα λαϊκά αναγνώσματατης εργατικής τάξης. Το 1913 υπήρχαν 94 κομματικές εφημερίδες, όλες καθημερινέςεκτός από τέσσερις, με συνολική κυκλοφορία 1.500.000 φύλλων, που ήταν έξι φορέςμεγαλύτερη από εκείνη του 1890. Οι εφημερίδες και τα περιοδικά αυτά διαβάζονταναπ’όλα τα μέλη του κόμματος. Στο Βερολίνο, το 1906, μόνο το 3% των 48.352 με-λών του SPD δεν διάβαζε την επίσημη καθημερινή εφημερίδα του κόμματος,Vorwärts ή κάποια άλλη κομματική εφημερίδα, ενώ σε άλλες πόλεις και περιοχές τηςχώρας ο αριθμός των συνδρομητών συχνά υπερέβαινε εκείνον των κομματικών με-λών. Επιπλέον, τις κομματικές εφημερίδες διάβαζαν παραπάνω από έναν, αφού ήτανδιαθέσιμες σε καφενεία, λέσχες και ταβέρνες. Ωστόσο το πιο αποφασιστικό στοιχείοήταν οι ρυθμοί της καθημερινής επικοινωνίας στο πλαίσιο των εργατικών κοινοτή-των. Συμμετέχοντας στη ζωή του κινήματος, με την πολιτικοποιημένη του κοινωνι-κότητα, τις πολιτισμικές ευκαιρίες και τις πυκνές προσωπικές επαφές και σχέσεις, οιεργάτες γίνονταν σοσιαλδημοκράτες με εντελώς φυσικό τρόπο.23


110

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·110

Δεν είναι σαφές πόσο συνειδητά μαρξιστική ήταν αυτή η καθημερινή κουλτού-ρα του σοσιαλιστικού κινήματος. Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες, ο επίσημος μαρ-ξισμός του SPD ήταν αποσυνδεδεμένος από την πρακτική ζωή του κόμματος, είτεαυτή αφορά τα συνδικάτα, την καθημερινή προπαγάνδα και τις πολιτιστικές καιψυχαγωγικές λέσχες είτε τη γενική συνείδηση των μελών του.24 Όμως αυτό θα μαςπήγαινε πολύ μακριά. Στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους, οι περισσότεροι άν-θρωποι δεν έχουν καμιά συγκροτημένη φιλοσοφία, πόσο μάλλον περίπλοκες θεω-ρητικές θεμελιώσεις των απόψεών τους. Αυτό βέβαια δεν αποκλείει το ενδεχόμενονα εμφορούνται βαθύτατα από πολιτικές αξίες, οι οποίες στα πρώτα χρόνια του ερ-γατικού κινήματος σήμαιναν ιδέες περί κοινωνικής δικαιοσύνης, απομάκρυνση απότην κυρίαρχη κουλτούρα, μια ηθική στηριγμένη στο αίσθημα κοινότητας και συλ-λογικής αλληλεγγύης της εργατικής τάξης, ταξική οργή ενάντια στους ισχυρούς καιούτω καθεξής. Ο μαρξισμός δεν ήταν η μοναδική θεωρία που στήριζε τις απόψειςαυτές, αλλά η συμβολή του ήταν καθοριστική, ειδικά σε ό,τι αφορά τις παράγωγεςαξίες και τον λαϊκό λόγο. Ένας πυρήνας περισσότερο συνειδητών μαρξιστών αγω-νιστών δημιουργήθηκε πριν από το 1914, και κάθε φορά που ξεσπούσαν λαϊκές τα-ραχές ερχόταν στην επιφάνεια.

Οι αξίες του εργατικού κινήματος πριν από το 1914 συμφωνούσαν σε γενικέςγραμμές με την πολιτική κληρονομιά του Μαρξ και του Ένγκελς. Αυτό ίσχυε για τηβασική υλιστική του σκοπιά· για τις νέες ευκαιρίες για εθνική πολιτική που δημιουρ-γήθηκαν από τις συνταγματικές μεταρρυθμίσεις της δεκαετίας του 1860· για τηναντιπάθεια στον αναρχισμό· για τη συνειδητοποίηση της ανάγκης ενότητας των ερ-γατών και κομματικής οργάνωσης για να αποσπάσουν παραχωρήσεις από την εργο-δοσία και την κυβέρνηση· και βέβαια, για τη γενική πεποίθηση ότι η ιστορία ήταν μετο μέρος της εργατικής τάξης. Η εναρμόνιση αυτή ήταν ιδιαίτερα ισχυρή στη Γερμα-νία, όπου το SPD δεν είχε αντίπαλο στο εργατικό κίνημα, σε αντίθεση με την Ιταλίακαι τη Γαλλία, όπου οι σοσιαλιστές ανταγωνίζονταν τους αναρχοσυνδικαλιστές γιατην άσκηση επιρροής στην κουλτούρα του εργατικού κινήματος. Ωστόσο υπήρχανκαι διαφωνίες. Το SPD δεν πίστευε απόλυτα στην προοπτική της τελικής επαναστατι-κής αναμέτρησης, την οποία ο Μαρξ θεωρούσε αναπόφευκτη. Η αυξανόμενη κοινο-βουλευτική δύναμη των σοσιαλιστικών κομμάτων έθετε επίσης διλήμματα του τύ-που «επανάσταση ή μεταρρυθμίσεις» που δεν υπήρχαν στον Μαρξ. Ωστόσο τα κόμ-ματα της Δεύτερης Διεθνούς δέχονταν σε γενικές γραμμές την πολιτική που ο Μαρξδιαμόρφωσε συστηματικά τις δύο τελευταίες δεκαετίες της ζωής του. Αν έτσι ορίζε-ται ο μαρξισμός και όχι ως λεπτομερής γνώση του Κεφαλαίου, τότε η λαϊκή σοσιαλι-στική συνείδηση φαίνεται να είναι πολύ περισσότερο μαρξιστική. 111


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·111

Από δύο τουλάχιστον απόψεις, η μαρξιστική κληρονομιά τροποποιήθηκε στοπέρασμα από τον Μαρξ στο μαρξισμό. Η πρώτη αφορά το χωρισμό του εργατικούκινήματος σε δύο κλάδους, τον πολιτικό και τον συνδικαλιστικό. Καθώς ο καθέναςτους ακολουθούσε τους δικούς του μεταρρυθμιστικούς στόχους, ο αγώνας από κοι-νού για την απελευθέρωση των εργαζομένων, έτσι όπως τον είχε συλλάβει ο Μαρξ,διασπάστηκε. Το ίδιο συνέβη και με την αφοσίωση του Μαρξ στις συμμετοχικέςμορφές της άμεσης δημοκρατίας. Με τον τρόπο αυτό, το εργατικό κίνημα αποδέ-χτηκε μόνο τις κοινοβουλευτικές εκδοχές της δημοκρατίας. Η δεύτερη αφορά τιςαναγνώσεις της μαρξιστικής σκέψης εκ μέρους του Ένγκελς και του Κάουτσκι, οιοποίες εμπότισαν τον ιστορικό υλισμό με νατουραλιστικά και εξελικτικιστικά στοι-χεία. Ο Ένγκελς είχε δώσει ήδη τον τόνο με το λόγο που εκφώνησε στην κηδεία τουΜαρξ, παραλληλίζοντάς τον με τον Δαρβίνο: «Ακριβώς όπως ο Δαρβίνος ανακάλυ-ψε το νόμο της εξέλιξης των ειδών, έτσι και ο Μαρξ ανακάλυψε το νόμο της εξέλι-ξης της ανθρώπινης ιστορίας».25 Ο Ένγκελς ανέπτυξε την ιδέα αυτή στα βιβλία πουέγραψε τη δεκαετία του 1880, ενώ ο Κάουτσκι την οδήγησε στις έσχατες συνέπειέςτης στα εκλαϊκευτικά μαρξιστικά έργα του.

Στις περισσότερες παρουσιάσεις του μαρξισμού της Δεύτερης Διεθνούς, η «επι-στημονική» αυτή γλώσσα ήταν το βασικό χαρακτηριστικό τους. Μια φυσιοκρατι-κή-επιστημονική αντίληψη, διαμορφωμένη από την ανάγνωση του Δαρβίνου καιαπό τα έργα των Λούντβιχ Μπίχνερ (Ludwig Büchner) και του Ερνστ Χέκελ (ErnstHaeckel), διαπότισε τη σκέψη του Κάουτσκι προτού γνωρίσει τον Μαρξ. Η συνά-ντησή τους με την εξέλιξη των ειδών υπήρξε διανοητικά απελευθερωτική για τουςσοσιαλιστές της γενιάς του Κάουτσκι. Στην εφημερίδα Neue Zeit, η σύνδεση με τονΜαρξ και τον Δαρβίνο ήταν μονίμως στην πρώτη σελίδα. Η ταξική πάλη –«ο αγώ-νας του ανθρώπου ως κοινωνικού ζώου μέσα σε μια κοινότητα ανθρώπων»– αντα-νακλούσε τον βιολογικό αγώνα για την επιβίωση. Αυτό ίσχυε για τον Κάουτσκι καιχαρακτήριζε το SPD γενικότερα. Ο Μπέμπελ δήλωνε με σιγουριά: «Ο σοσιαλισμόςείναι μια επιστήμη που έχει εφαρμογή στην κατανόηση ολόκληρης της ανθρώπινηςδραστηριότητας». Μετά το βιβλίο του Μπέμπελ Γυναίκες και σοσιαλισμός, οιεκλαϊκεύσεις των δαρβινικών έργων και της εξελικτικής θεωρίας ήταν το προσφι-λέστερο μη λογοτεχνικό ανάγνωσμα των εργατών στις βιβλιοθήκες του κόμματοςκαι των συνδικάτων.26 Το ίδιο ίσχυε και για τον ιταλικό σοσιαλισμό, στο πλαίσιοτου οποίου ο βασικός δημιουργός της δαρβινικής κοινής του μαρξισμού ήταν οΕνρίκο Φέρι (Enrico Ferri), κορυφαίο στέλεχος του κόμματος και εκδότης της κομ-ματικής εφημερίδας Αvanti! (Εμπρός!).27 Όταν ο νεαρός σοσιαλιστής προπαγανδι-στής Μπενίτο Μουσολίνι (Benito Mussolini) άρχισε να εκδίδει τη δική του κομμα-


112

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·112

τική εφημερίδα στο Φορλί το 1910, μνημόνευε τον Μαρξ και τον Δαρβίνο ως τουςδύο μεγαλύτερους στοχαστές του 19ου αιώνα.28

Το σήμα κατατεθέν της λαϊκής σοσιαλιστικής συνείδησης πάντως ήταν ένας γε-ρός εκλεκτικισμός. Στη διαμόρφωση μιας σοσιαλιστικής πολιτικής παράδοσης, αυ-τό που είχε μεγαλύτερη σημασία ήταν η αποδοχή κάποιων γενικών αρχών –οι βασι-κές αξίες του εργατικού κινήματος– παρά η ανάλυση και η μελέτη οποιασδήποτεθεωρίας. Εκτός από το μαρξισμό, η σοσιαλιστική παράδοση επηρεάστηκε από τιςθεωρίες του Λασάλ (Ferdinand Lassalle) στη Γερμανία, του Ματσίνι (GiuseppeMazzini) στην Ιταλία, του Προυντόν στη Γαλλία, και από ένα περίεργο αμάλγαμααντιλήψεων του Καρλάιλ (Thomas Carlyle) και του Ράσκιν (John Ruskin), μαζί μεδιάφορες θεωρίες περί εκκοσμίκευσης, την ελεύθερη σκέψη και τα υπολείμματατου χαρτισμού στη Βρετανία. Μέχρι το 1900 προστέθηκαν και κάμποσες άλλεςεπιρροές από τις θεωρίες του Χένρι Τζορτζ (Henry George), τις ηθικές διδασκαλίεςτου Λέοντα Τολστόι, τα σοσιαλιστικά μυθιστορήματα του Έντουαρντ Μπέλαμι(Edward Bellamy) και διάφορες φουτουριστικές ουτοπίες μέχρι τις «δαρβινικές»εξελικτικές θεωρίες. Οι προπαγανδιστές του σοσιαλισμού χρησιμοποιούσαν επίσηςτη γλώσσα της λαϊκής θρησκείας, «παρουσιάζοντας το σοσιαλισμό τόσο ως επιστή-μη όσο και ως πίστη στην ανθρώπινη καλοσύνη, καθώς επίσης και ως κληρονόμοτης ανθρωπιστικής σκέψης».29 Στις διάφορες αυτοβιογραφίες τους, οι εργαζόμενοιυποστηρίζουν ότι η προσχώρησή τους στο μαρξισμό έγινε μέσα απ’ όλα αυτά ταεκλεκτικιστικά και μπερδεμένα μονοπάτια, μαζί με μια δίψα για την ενοποίηση καιτην αφομοίωση διαφόρων φιλοσοφικών συστημάτων. Ο ίδιος ο Ένγκελς αλλά καιοι μεταγενέστεροι μαρξιστές επέκριναν τους νεφελώδεις εκλαϊκευτές. Ωστόσο έρ-γα όπως το Αντι-Ντύρινγκ συνέβαλαν στην ενίσχυση όσο και στην αντίκρουση τηςεπιρροής που ασκούσαν οι απλουστευτικές αυτές υλιστικές απόψεις.30

Ένα μεγάλο και κεντρικά οργανωμένο σοσιαλιστικό κόμμα, όπως το SPD, ενί-σχυε τις πηγές που προσφέρονταν σε όσους εργάτες ήθελαν να μάθουν. Όμως ηδιαδικασία αυτή ήταν σε μεγάλο βαθμό υπόγεια και αγνοούσε την ιδεολογία τουεπίσημου κόμματος, είτε η τελευταία ήταν ανοιχτά μαρξιστική, όπως στη Γερμα-νία, είτε μη μαρξιστική, όπως στην περίπτωση του ηθικού σοσιαλισμού που ευαγ-γελιζόταν το βρετανικό Εργατικό Κόμμα μετά το 1900. Στη βάση του κινήματος,είχε αναπτυχθεί ένας εκλεκτικιστικός και αυτοδίδακτος τύπος σοσιαλισμού της ερ-γατικής τάξης, στο πλαίσιο της οποίας ο μαρξισμός ήταν η πιο ισχυρή ιδεολογία μέσασε έναν «ευρύτερο αστερισμό σοσιαλιστικών ιδεολογιών».31 Ένα σύνολο ειδικώνπεριστάσεων έκανε δυνατό τον εκλεκτικισμό αυτό – μετά την αύξηση του αριθμούόσων μπορούσαν να διαβάζουν, αλλά προτού οι προσπάθειες των αυτοδίδακτων 113


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·113

αυτών ανθρώπων αποκλειστούν από ολοκληρωμένα κρατικά σχολικά συστήματα ήαπό τις πιο δογματικές προσεγγίσεις του διδακτικού έργου των σοσιαλιστικών καιεργατικών κομμάτων.32

Οι οργανωμένες προσπάθειες του σοσιαλιστικού κινήματος στηρίζονταν επίσηςαπό τις σοβαρές κοινωνικές αλλαγές που δημιούργησε η εκβιομηχάνιση της καπι-ταλιστικής οικονομίας, εξαιτίας της οποίας μεγάλοι πληθυσμοί εργατών συγκε-ντρώθηκαν στα αστικά κέντρα. Η συλλογική δράση έγινε απαραίτητη για την υλικήκαι όχι μόνο ευμάρεια των νέων αυτών πληθυσμών, και είναι σε αυτό ακριβώς τοσημείο που συνέκλιναν καίρια οι μαρξιστικές ιδέες. Προτού μελετήσουμε λοιπόνπιο διεξοδικά τα νέα σοσιαλιστικά κόμματα, πρέπει να εξετάσουμε το φαινόμενοτης εκβιομηχάνισης και της δημιουργίας της εργατικής τάξης.


114

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·114

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Η ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ Δ∏™ Εƒ°∞Δπ∫∏™ Τ∞•∏™

ΣΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ «ΔΙΠΛΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ» μεταξύ 1780 και 1850 –εκβιομη-χάνιση στη Βρετανία και πολιτικές εξεγέρσεις στη Γαλλία–, ο όρος κοινωνική

τάξη θεωρήθηκε ο πλέον κατάλληλος για να εκφράσει τη σύγχρονη διαίρεση τωνκοινωνιών. Ακριβώς όπως η βιομηχανία και η δημοκρατία, έτσι και η τάξη έγινε μιασύγχρονη λέξη-κλειδί. Οι όροι σοσιαλισμός, εργατική τάξη και προλεταριάτο έκαναντην εμφάνισή τους στη Βρετανία και τη Γαλλία στις αρχές της δεκαετίας του 1830και στη Γερμανία μια δεκαετία αργότερα. Κατόπιν η ορολογία πολώθηκε πραγματι-κά γύρω από τις λέξεις εργάτης και αστός στο τρίτο τέταρτο του 19ου αιώνα μετάτην αποτυχημένη επανάσταση του 1848, καθώς ο καπιταλισμός μπήκε στην πρώτηφάση της ραγδαίας παγκόσμιας οικονομικής του ανάπτυξης.1 Η εξάπλωση των μη-χανημάτων, της ατμομηχανής, των εργοστασίων και του σιδηροδρόμου έγινε η κυ-ρίαρχη ένδειξη προόδου στην Ευρώπη, ενώ η Βρετανία, η πρώτη βιομηχανική κοι-νωνία στον κόσμο, έδειχνε ένα συναρπαστικό, αναγκαίο και ταυτόχρονα αποκρου-στικό μέλλον. Επιπλέον, οι νέες βιομηχανίες προοιωνίζονταν νέους κοινωνικούςκινδύνους που δεν ήταν εύκολο να τεθούν υπό κοινωνικό και πολιτικό έλεγχο.

Η βιομηχανία έφερε το «κοινωνικό πρόβλημα». Νέες μορφές ρυθμίσεων απαι-τούνταν για τη δημόσια υγεία, την κατοικία, τα σχολεία, την ανακούφιση των φτω-χών, την ψυχαγωγία και την εγκληματικότητα. Το χειρότερο όλων ήταν ότι η εκβιο-μηχάνιση περιλάμβανε μια πολιτική απειλή. Η βιομηχανία προκάλεσε τη γέννησητης εργατικής τάξης, που δεν αποδεχόταν την καθεστηκυία τάξη και τους νόμουςτης. Για την καλή κοινωνία, η συλλογική δράση των λαϊκών τάξεων έγινε μια μόνιμηαπειλή και, για να αντιμετωπιστούν τέτοιου είδους φόβοι, χαράχτηκε μια διαχωρι-στική γραμμή ανάμεσα στους «ευυπόληπτους» εργάτες και τους υπολοίπους. Γιαόλους όσοι σκέφτονταν έτσι, οι ειδικευμένοι εργάτες εξαχρειώνονταν από το νοσηρόαστικό περιβάλλον, διαφθείρονταν από την εγκληματικότητα και τη φτώχεια, και ρι-ζοσπαστικοποιούνταν από τους σοσιαλιστές και άλλους πλάνους προπαγανδιστές.Από τη δική τους πλευρά όμως, οι τελευταίοι έβγαζαν ακριβώς τα αντίθετα συμπε- 115

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·115

ράσματα. Οι σοσιαλιστές υπέρμαχοι του ταξικά συνειδητοποιημένου προλεταριά-του έβρισκαν στις κοινότητες των εργατών μια ουσιαστική ενότητα στόχων πουπροωθούνταν από την ίδια τη λογική της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Μέσα από τησκιαγράφηση της ανόδου της εργατικής τάξης, το κεφάλαιο αυτό προσφέρει έναπλαίσιο για να κρίνουμε όλες αυτές τις απόψεις. Ήταν οι σοσιαλιστικές ελπίδες δι-καιολογημένες, και αν ναι, με ποιους τρόπους;

ΕΝΑΣ ΝΕΟΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Η άνιση εκβιομηχάνιση ήταν το βασικό χαρακτηριστικό των ευρωπαϊκών χωρώνπριν από το 1914. Ο καπιταλισμός σπάνια μεταμόρφωσε ολοκληρωτικά το παλιότε-ρο τοπίο, μετατρέποντας τα δέντρα σε καπνοδόχους και τα χωράφια σε εργοστάσια.Ο ρυθμός της ανάπτυξης ποίκιλλε εξαιρετικά, τόσο μεταξύ των διαφόρων κοινωνιώνόσο και εντός τους, φτιάχνοντας πολύπλοκους συνδυασμούς εξελιγμένης, καθυστε-ρημένης και ενδιάμεσης παραγωγής σε όμορες περιοχές που συχνά αλληλεξαρτό-νταν. Στην πραγματικότητα, ο δυναμισμός απαιτούσε συνάμα την οικονομική καθυ-στέρηση σε αυτή τη διαλεκτική της αλληλεξάρτησης, δημιουργώντας νέες ταραγμέ-νες αγορές εργασίας, μαζική μετανάστευση από την ύπαιθρο προς τα αστικά κέντρα,και μια νέα αστεακή τοπογραφία, που διακρινόταν από πολύ πιο βαθιές διασυνδέ-σεις ανάμεσα στη βιομηχανία και τη γεωργία, στη «σύγχρονη» και την «παραδοσια-κή» παραγωγή, και στις μικρές και τις μεγάλες επιχειρήσεις. Τον αριθμό των διασυν-δέσεων αυτών δεν μπορούσε να προβλέψει ούτε η πιο τολμηρή φαντασία.

Η άνιση εκβιομηχάνιση ολόκληρων περιοχών και χωρών και οι επακόλουθεςδιαφορές στους πληθυσμούς της εργατικής τάξης προκάλεσαν τεράστια προβλή-ματα στρατηγικής στην Αριστερά. Τα σοσιαλιστικά κόμματα αυτοπαρουσιάζοντανως οι πολιτικοί εκπρόσωποι της εργατικής τάξης, την οποία υποτίθεται ότι θα μετέ-τρεπε σε συντριπτική πλειονότητα η εκβιομηχάνιση των ευρωπαϊκών οικονομιών.Ωστόσο, σε ολόκληρη την Ευρώπη, τα κόμματα αυτά ήταν αντιμέτωπα με μεικτούςπληθυσμούς, με εκατομμύρια κατοίκους να απασχολούνται ακόμη στη γεωργία καισε άλλα «παραδοσιακά» επαγγέλματα. Οι βιομηχανικοί εργάτες δεν έγιναν ποτέ ησυντριπτική πλειονότητα μιας κοινωνίας, μολονότι μεγάλος αριθμός προλεταρίωνσυγκεντρωνόταν σε κάποιες πόλεις ή και σε ολόκληρες περιοχές. Ακόμη και στηΒρετανία, όπου η προλεταριοποίηση είχε προχωρήσει πολύ, ο Α΄ Παγκόσμιος πό-λεμος συνέπεσε με την κορύφωση του φαινομένου: έκτοτε ο αριθμός των χειρωνα-κτών εργατών περιορίστηκε από τα τρία τέταρτα του απασχολούμενου πληθυσμούστο ένα τρίτο μέχρι το 1990. Αυτή ήταν η γενική τάση σε όλες τις βιομηχανικές κοι-


116

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·116

νωνίες. Ακόμη και την εποχή που η βιομηχανική εργασία έφτανε στο απόγειό της,οι μακροπρόθεσμες οικονομικές αναδιαρθρώσεις έστρεφαν ήδη την απασχόλησηπρος τον τριτογενή τομέα.

Οι τάσεις αυτές έθεσαν υπό αμφισβήτηση τις ίδιες τις βασικές προκείμενες τηςΑριστεράς. Αν η λογική του σχηματισμού των τάξεων αντέκρουε τις προβλέψειςτου Μαρξ, τι θα έπρεπε να συμβεί με την ταξική πολιτική της εργατικής τάξης; Αν ητυπική εικόνα του προλεταριάτου –χειρώνακτες εργάτες που δουλεύουν στα εργο-στάσια, στα ορυχεία, στα χυτήρια, στα λιμάνια, στα ναυπηγεία και τους σιδηροδρό-μους– ερχόταν όλο και περισσότερο σε αντίθεση με αυτή που κυριάρχησε τελικάστις δυτικές κοινωνίες τον 20ό αιώνα, τι γίνεται με την εργατική τάξη των αμέσωςπροηγούμενων «ιδρυτικών» χρονικών περιόδων; Πώς αλλιώς θα μπορούσε να ορι-στεί η εργατική τάξη;

Σύμφωνα με τον πιο απλό μαρξιστικό ορισμό, στην εργατική τάξη ανήκουν όλοιόσοι δεν έχουν μέσα παραγωγής στην κατοχή τους. Οι εργάτες ήταν μια τάξη άμε-σων παραγωγών που, σε αντίθεση με τους αγρότες και τους τεχνίτες, δεν είχαν στηδιάθεσή τους ούτε ανεξάρτητα μέσα για να συντηρηθούν ούτε καν εργαλεία. Το μό-νο που είχαν ήταν η εργατική δύναμη, την οποία και πουλούσαν σε έναν εργοδότη,έναν καπιταλιστή έναντι κάποιου μισθού. Για να δημιουργηθούν τέτοιου είδους ερ-γάτες χρειαζόταν μια πολιτική ενεργού προλεταριοποίησης. Οι μικροπαραγωγοίστις πόλεις και τα χωριά θα έπρεπε να απολέσουν την ανεξαρτησία τους – είτε ωςελεύθεροι αγρότες, εργάτες σε μεγάλα κτήματα και σε μεικτές οικογενειακές μονά-δες, που συνδύαζαν την αυτάρκη γεωργική παραγωγή με την οικιακή βιοτεχνία, εί-τε ως τεχνίτες τόσο των αγροτικών όσο και των αστικών περιοχών. Η εργασιακήδύναμη θα έπρεπε να απελευθερωθεί από τους παραδοσιακούς νομικούς, κοινωνι-κούς και πολιτισμικούς περιορισμούς, να μετατραπεί σε εμπόρευμα και να πουλη-θεί στην καπιταλιστική αγορά. Οι άμεσοι παραγωγοί θα έπρεπε να αποσπαστούναπό τα μέσα παραγωγής και να οδηγηθούν σε μια σχέση εξαρτημένης εργασίας. Γιανα συντηρηθεί κάποιος, θα έπρεπε να βασιστεί μόνο στο μισθό του, σε μια διαδικα-σία που θα ελεγχόταν πλήρως από τον καπιταλιστή. Ο εργαζόμενος θα έπρεπε να«απελευθερωθεί» διττά, και από τις παλιές φεουδαρχικές υποχρεώσεις του αλλάκαι από κάθε περιουσιακό στοιχείο που θα του επέτρεπε να ζήσει ως ανεξάρτητοςπαραγωγός.

Ο Μαρξ αποκάλεσε τη διαδικασία αυτή «πρωταρχική συσσώρευση», η οποίαδημιούργησε τις προϋποθέσεις για την καπιταλιστική εκβιομηχάνιση της Βρετανίαςαπό το 1500 έως το 1800. Οι αγρότες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη γη τουςκαι να μετατραπούν σε ακτήμονες εργάτες είτε εργαζόμενοι για λογαριασμό των 117

Η ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·117

μεγαλοκτηματιών είτε μεταναστεύοντας στα αστικά κέντρα για να βρουν δουλειάστα εργοστάσια. Ταυτόχρονα, οι τεχνίτες με τα μικρά εργαστήρια υποχρεώθηκανείτε να εργαστούν ομαδικά σε διάφορες βιομηχανικές μονάδες είτε να τεθούν υπότον οικονομικό έλεγχο διαφόρων πλουσίων εμπόρων. Η αποκοπή των αγροτών καιτων μικροτεχνιτών από τα μέσα παραγωγής τους δημιούργησε νέες αγορές, δίνο-ντας ώθηση τόσο στη βιομηχανία όσο και στην εμπορευματοποιημένη γεωργία.

Η μεταμόρφωση της υπαίθρου έφερε την εκβιομηχάνιση του καπιταλισμού. Αντο εργοστάσιο έδωσε στους καπιταλιστές τη δυνατότητα να ελέγξουν τα μέσα πα-ραγωγής μέσω της αλλαγής των σχέσεων ιδιοκτησίας, η εκμηχάνιση οδήγησε στηνολοκληρωτική υποταγή των εργατών στις τεχνικές ανάγκες του καπιταλισμού μέ-σω του ελέγχου της διαδικασίας εκτέλεσης των εργασιών στις διάφορες μονάδεςπαραγωγής. Η αντικατάσταση της κατανομής της εργασίας που βασιζόταν στη χει-ροτεχνία από τις μηχανές αποτέλεσε μια πραγματικά επαναστατική αλλαγή στηνεξέλιξη του καπιταλιστικού συστήματος, καθιστώντας την παραγωγή λιγότεροεξαρτημένη από τις δεξιότητες των εργατών και αυξάνοντας εκπληκτικά την παρα-γωγικότητα.2 Η συγκέντρωση στα εργοστάσια μπορούσε έτσι να επιταχυνθεί, προ-καλώντας την αναδιοργάνωση των τόπων εργασίας και τιθασεύοντας τα αποθέμα-τα της εργατικής δύναμης που δημιουργούνταν από την αποδιάρθρωση του αγροτι-κού τομέα. Η μακροπρόθεσμη λογική της καπιταλιστικής εκβιομηχάνισης μπορού-σε πλέον να ξεδιπλωθεί πλήρως, από την αμείλικτη πόλωση της ταξικής πάλης ανά-μεσα σε μια μειονότητα καπιταλιστών και την εργατική τάξη που αναπτυσσότανγοργά μέχρι τη συνεχή προλεταριοποίηση ενδιάμεσων κοινωνικών κατηγοριών,όπως οι αγρότες, οι τεχνίτες και οι μικροεπιχειρηματίες, και την αυξανόμενη ομογε-νοποίηση της εργατικής τάξης. Στην πολιτική σφαίρα, αυτό δημιούργησε τη βάσηγια την ανάπτυξη του εργατικού κινήματος και τη συνακόλουθη ανάπτυξη της ταξι-κής συνείδησης όσον αφορά τα συλλογικά συμφέροντα των εργατών.

Αντιμετωπιζόμενο περισσότερο ως μια γενική περιγραφή παρά ως ένα εννοιο-λογικό πλαίσιο που βασίζεται κυρίως στην περίπτωση της Βρετανίας, το μοντέλοαυτό παρουσιάζει δύο μεγάλα προβλήματα. Πρώτα απ’ όλα, συνιστά μια υπερα-πλούστευση της όλης διαδικασίας. Οι μηχανές και τα εργοστάσια έπαιζαν μικρότε-ρο ρόλο απ’ ό,τι πιστευόταν. Η βιομηχανική επανάσταση ήταν αποτέλεσμα τηςσυσσώρευσης πολλών και μικρών αλλαγών και όχι μια μεγάλη έκρηξη. Η χειρωνα-κτική εργασία μάλλον παρά η εκμηχάνιση, και η διασπορά της μικρής και στηριζό-μενης στην ένταση εργασίας παραγωγής και όχι η μαζική παραγωγή στις πόλειςήταν ο κανόνας. Ο πρώιμος καπιταλισμός εκμεταλλευόταν το απόθεμα εργατικήςδύναμης που ήταν διαθέσιμο στην ύπαιθρο, όπου μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν


118

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·118

οι απλές τεχνολογίες, ενώ η συμβολή των αγροτικών οικογενειών στη συντήρησήτους διατηρούσε τους μισθούς χαμηλά. Το κίνητρό του για τη μεταπήδηση στο ερ-γοστάσιο δεν ήταν πάντοτε ισχυρό. Κι όλα αυτά δεν ήταν «προβιομηχανικές» κατα-στάσεις καταδικασμένες να αφανιστούν στην πορεία ανάπτυξης του καπιταλισμού.Μέχρι το 1914, η βρετανική βιομηχανία χρησιμοποιούσε τη χειρωνακτική εργασίαπερισσότερο από τις μηχανές. Μεταξύ 1875 και 1914 η παραγωγή κάρβουνου σχε-δόν διπλασιάστηκε, αλλά αυτό έγινε εφικτό κυρίως επειδή διπλασιάστηκαν οι εργά-τες που απασχολούνταν στον εν λόγω τομέα και όχι επειδή εφαρμόστηκαν τεχνολο-γικές καινοτομίες. Η βρετανική βιομηχανία απέφευγε την εκμηχάνιση εκμεταλλευό-μενη τον μεγάλο αριθμό εργαζομένων που ήταν διαθέσιμος εκείνη την εποχή, καιβελτιώνοντας τη χρήση των εργαλείων τα οποία χρησιμοποιούνταν μέχρι τότε. Ηδιαδικασία παραγωγής στηριζόταν περισσότερο «στη δύναμη, στη δεξιότητα, στηνταχύτητα και τη σιγουριά του κάθε εργάτη ξεχωριστά παρά στις ταυτόχρονες καιεπαναληπτικές λειτουργίες των μηχανών».3

Από τα παραπάνω προκύπτουν τα εξής συμπεράσματα: πρώτον, εξαιτίας του ότιοι δρόμοι που οδηγούσαν στην εκβιομηχάνιση ήταν πολλοί, οι ταξικές σχέσεις ανά-μεσα στους καπιταλιστές και τους εργάτες εκφράστηκαν με πολλούς και διαφορε-τικούς τρόπους. Δεύτερον, ο εκβιομηχανισμένος καπιταλισμός δεν πρέπει να ταυτί-ζεται απλώς με τα εργοστάσια και τις μηχανές. Εκτός του ότι συνέχισαν να υφίστα-νται τα παλιότερα παραγωγικά μοντέλα που στηρίζονταν στη χειρωνακτική εργα-σία και τις μικρές μονάδες, ο καπιταλισμός επινόησε νέες μορφές παραγωγής, στιςοποίες περιλαμβάνονταν η σκληρή ανειδίκευτη δουλειά στο σπίτι και η μικρή ειδι-κευμένη βιομηχανική μονάδα.4 Τέλος, αν η βιομηχανία δεν έφερνε από μόνη τηςτην εκμηχάνιση, τη συγκέντρωση της εργατικής δύναμης στα αστικά κέντρα ή τηνεπέκταση της αγοράς, τότε οι μεταβαλλόμενες σχέσεις παραγωγής στους τόπουςεργασίας καθίστανται όλο και περισσότερο το κλειδί του προβλήματος. Δεν ήτανμόνο η κατοχή ή μη των μέσων παραγωγής που είχε σημασία αλλά και όλοι εκείνοιοι τρόποι βάσει των οποίων εκτελούνταν η εργασία.

Αυτό εγείρει ένα δεύτερο πρόβλημα σε ό,τι αφορά την κλασική μαρξιστική προ-σέγγιση του ζητήματος. Τα γραμμικά μοντέλα εκβιομηχάνισης αντιμετωπίζουναπλουστευτικά τον τρόπο σχηματισμού της εργατικής τάξης. Υπαινίσσονται μιαυπερβολικά στενή σχέση ανάμεσα στην πρόοδο του καπιταλισμού και την ανά-πτυξη της ταξικής συνείδησης. Καθώς το αυξανόμενο προλεταριάτο συγκεντρωνό-ταν όλο και περισσότερο στα νέα αστικά και βιομηχανικά κέντρα, η εκμηχάνισηεξαφάνιζε τις διακρίσεις ανάμεσα σε διαφορετικούς τύπους εργασίας και το σύστη-μα μισθοδοσίας εξομοίωνε τις συνθήκες ζωής των εργατών, ο Μαρξ πίστεψε ότι με 119


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·119

τον τρόπο αυτό η εργατική τάξη θα αποκτούσε ενιαία συνείδηση. Σύμφωνα με τομοντέλο αυτό, οι εργάτες υποχρεώνονταν από τις συνθήκες εκμετάλλευσης, στιςοποίες ζούσαν, να δείχνουν αλληλεγγύη, αρχικά με τρόπο αμυντικό μέσα από τιςτοπικές και περιορισμένες στο εργοστάσιο οργανώσεις τους, στη συνέχεια με μεγα-λύτερη σιγουριά μέσα από τα εθνικά οργανωμένα συνδικάτα και τελικά μέσα απόένα επαναστατικό κόμμα που αποτελούσε την πολιτική έκφρασή τους. Η διαλεκτι-κή της τάξης και της ταξικής συνείδησης συνδεόταν πάντοτε με τις αλλαγές στηνοικονομική βάση: οι νόμοι που διέπουν τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής έχουνσυγκεκριμένα κοινωνικά αποτελέσματα που προσδιορίζουν τη γέννηση του εργατι-κού κινήματος. Οι μαρξιστές το εξέφρασαν αυτό με ένα διάσημο πλέον διπολικόσχήμα, εισάγοντας τη διάκριση ανάμεσα στην τάξη καθ’εαυτήν και την τάξη δι’εαυτήν. Με τον τρόπο αυτό πίστευαν ότι οι μορφές συλλογικής οργάνωσης της ερ-γατικής τάξης (και η τελική νίκη του σοσιαλισμού) ήταν εγγεγραμμένες στην ίδιατη διαδικασία της καπιταλιστικής παραγωγής. Καθώς ο καπιταλισμός επεκτεινό-ταν, δημιουργούσε τις συνθήκες για την οργάνωση της εργατικής τάξης.5

Ως οδηγός για τη συμπεριφορά της εργατικής τάξης στις σύγχρονες κοινωνίες, ηδυναμική αυτή ανάλυση ήταν πάντοτε παραπλανητική. Η εργατική τάξη οριζότανεδώ πολύ εύκολα από τη σχέση εξαρτημένης (μισθωτής) εργασίας που διατηρού-σαν τα μέλη της με τους κεφαλαιοκράτες. Ο αληθινός εργάτης, ο πραγματικός προ-λετάριος ήταν αυτός που δούλευε στο εργοστάσιο. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, ηάνιση εκβιομηχάνιση και η διαφοροποίηση των χαρακτηριστικών της ήταν δίχωςαμφιβολία σημαντικές, αλλά τελικά η μαζική παραγωγή στα εργοστάσια (στα ορυ-χεία, στις κατασκευές, στις μεταφορές και τα λιμάνια) ενδιέφερε περισσότερο. Απόαυτή την άποψη, τα εργατικά κινήματα ταυτίζονταν εύκολα με την «πραγματικάσύγχρονη βιομηχανία». Ως εκ τούτου, οι μικρής κλίμακας μορφές παραγωγής, καικυρίως οι μικρές βιοτεχνικές μονάδες, ακόμη κι αν ήταν πιο ανθεκτικές απ’όσο είχεθεωρηθεί αρχικά, ήταν μεταβατικές και καταδικασμένες να εξαφανιστούν. Καθώς ηβιομηχανία μεγάλωνε, εκμηχανιζόταν και γινόταν πιο συγκεντρωτική, οι τάξεις«εξελίσσονταν» και το εργατικό κίνημα «ωρίμαζε». Η εργατική τάξη δεν θα μπο-ρούσε ποτέ να ενταχθεί σε ένα «καθαρά» ανειδίκευτο και χωρίς μέσα παραγωγήςπρολεταριάτο σε σύγκρουση με την αστική τάξη. Θα υπήρχαν πάντοτε μορφές δια-φοροποιημένης παραγωγής. Οπωσδήποτε οι βιομηχανικοί εργάτες θα αποτελούσαντην πρωτοπορία και οι υπόλοιποι θα ακολουθούσαν.

Η ιστορία απέδειξε ότι η άποψη αυτή είναι εσφαλμένη. Η εργατική τάξη υπήρξεπροϊόν πολλών κοινωνικοοικονομικών διαδικασιών· η πρωταρχική συσσώρευσηκαι η αποκοπή των αγροτών από τη γη τους ήταν μόνο μία από αυτές. Οι εργάτες


120

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·120

υποχρεώθηκαν να αποδεχτούν την εξαρτημένη σχέση εργασίας με πολλούς άλλουςτρόπους – μέσω της εμπορευματοποιημένης εργασίας, της βιοτεχνίας φασόν στηνύπαιθρο και των εργαστηρίων στις πόλεις, των πυκνών δικτύων υπηρεσιών τωναστικών υποδομών, των περιστασιακών επαγγελμάτων και των σκληρών ανειδί-κευτων εργασιών, καθώς και των εργοστασίων, των ορυχείων και της βιομηχανικήςπαραγωγής με τη στερεότυπη έννοια του όρου. Σε ολόκληρη την Ευρώπη υπήρχανμεικτά εργασιακά καθεστώτα. Στην ανατολική Πρωσία χρησιμοποιούνταν ως ερ-γάτες στα μεγάλα εμπορευματοποιημένα κτήματα όχι μόνο πολλοί μικροκτηματίεςαλλά και μεγάλος αριθμός περιπλανώμενων εποχιακών. Στα κτήματα της κοιλάδαςτου Πάδου χρησιμοποιούνταν μισθωτοί εργάτες αλλά και κολίγοι. Η βιομηχανίαφασόν της υπαίθρου και η καλλιέργεια των χωραφιών ήταν εξ ορισμού οικονομικέςδραστηριότητες που διαπλέκονταν. Επιπλέον, κάποιοι τομείς προλεταριοποιούσανπερισσότερο απ’ ό,τι άλλοι. Τα μεγάλα αγροκτήματα, η βιομηχανία φασόν και ηβιομηχανική παραγωγή δημιουργούσαν προλεταρίους, ενώ «η εξειδικευμένη γεωρ-γία, η καλλιέργεια των χωραφιών από τους ιδιοκτήτες τους και η βιοτεχνία τωναστικών κέντρων» θα μπορούσε να μη δημιουργούν.6

Τέτοιου είδους διαδικασίες ποίκιλλαν από περιοχή σε περιοχή. Στη Σαξονία,όπως και σε πολλές άλλες περιοχές, οι εργάτες προέρχονταν μάλλον από την ύπαι-θρο, από ανθρώπους που εργάζονταν ήδη ως μισθωτοί παρά από ανθρώπους πουξέπεφταν από μια εντελώς διαφορετική τάξη. Πριν από τη δεκαετία του 1820, ηβρετανική βιομηχανία αναπτυσσόταν κάπως έτσι, συμπεριλαμβανομένης της πρω-τοποριακής υφαντουργίας. Σε άλλες περιπτώσεις, οι κοινωνικές μετατοπίσεις ήτανξαφνικές και απότομες· όσο πιο καθυστερημένη και πιο ταχύρρυθμη ήταν μάλισταη εκβιομηχάνιση τόσο πιο έντονες ήταν. Η τεράστια επέκταση των ανθρακωρυχείωνστις περιοχές του Ρουρ, της Σιλεσίας, της Νότιας Ουαλίας, και σε μέρη της Γαλλίαςείχε ως αποτέλεσμα τη χρησιμοποίηση μεγάλων αγροτικών πληθυσμών που ήτανπροϊόν εσωτερικής μετανάστευσης. Κάτι ανάλογο συνέβη με τις νέες βιομηχανίεςτης Ιταλίας και της Ρωσίας. Είναι ολοφάνερο ότι οι διαφορετικοί αυτοί τρόποι προ-λεταριοποίησης των ευρωπαϊκών πληθυσμών είχαν σοβαρές συνέπειες για τα αντί-στοιχα είδη εργατικής τάξης που προέκυψαν.

ΦΥΛΟ, ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΚΑΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

Στην πραγματικότητα, η «ενότητα» της εργατικής τάξης ήταν μια εξιδανικευμένηπροβολή, μια αφαίρεση από τις ατάκτως και ανισομερώς αναπτυσσόμενες ιστορίεςεκβιομηχάνισης του 19ου αιώνα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι μεγάλες κοινότητες 121


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·121

των φτωχών εργατών που δημιουργούνταν στις παρυφές κυρίως των πόλεων είχανεντυπωσιάσει τους συγχρόνους, αλλά προϋπέθεταν συνεχή δράση προτού αποκτή-σουν συγκεκριμένη διάρθρωση. Ξεκινώντας από τη δεκαετία του 1830, λεγεώνεςολόκληρες νέων ερμηνευτών, οπλισμένες με τις νεότευκτες γλώσσες της «τάξης»άρχισαν να οργανώνουν τον κοινωνικό αυτό κόσμο. Η «τάξη» έγινε ένας τρόποςεκλογίκευσης των αμφιλεγόμενων γεγονότων της εκβιομηχάνισης –των ποικίλωνκαθεστώτων της καπιταλιστικής συσσώρευσης, των αγορών εργασίας, των τεχνο-λογικών επιτευγμάτων, των δεξιοτήτων, των σχέσεων εργασίας, των μισθολογικώνσυστημάτων αλλά και όλων των τρόπων που βρίσκονταν για να χωρίζονται και ναενώνονται οι εργάτες. Περιέγραφε επίσης το νέο κοινωνικό τοπίο: τα νέα μοντέλακατοικίας αλλά και διαχωρισμού των κατοίκων μιας αστεακής περιοχής από τη μια,και τις ανισότητες που δομούσαν τη ζωή των διαφόρων ομάδων από την άλλη.Όταν γύρω από αυτές τις νέες αντιλήψεις διαμορφώθηκαν νέες πρακτικές, στιςοποίες συμπεριλαμβάνονταν η κυβερνητική δράση, οι θρησκευτικές τελετές, οι φι-λανθρωπικές οργανώσεις, οι πολιτικές ενώσεις και κυρίως τα σοσιαλιστικά κόμμα-τα και τα συνδικάτα, οι γλώσσες της τάξης απέκτησαν ακόμη μεγαλύτερο βάρος,προσφέροντας ένα πανίσχυρο οπλοστάσιο ορισμών και συγκροτώντας μια ενιαίακοινωνική ταυτότητα από ένα σύνολο ανόμοιων εμπειριών.

Καθώς το εργατικό κίνημα διαμορφωνόταν σε χώρες όπως η Γαλλία, το Βέλγιο,η Γερμανία και η Βρετανία, άρχισε να προσελκύει εργάτες ενός συγκεκριμένου τύ-που: ειδικευμένους τεχνίτες που εργάζονταν σε μικρά και μεσαία εργαστήρια καιείχαν ταυτιστεί σε μεγάλο βαθμό με το επάγγελμά τους. Οι εργάτες αυτοί, άντρες,ήταν τεχνίτες, οι οποίοι αντιμετώπιζαν την τέχνη τους και τους κανόνες του επαγ-γέλματός τους ιδιοκτησιακά. Επιπλέον είχαν αυτονομία στο πλαίσιο της δουλειάςτους και ξεχώριζαν από τη μεγάλη μάζα των φτωχών ανειδίκευτων εργατών. Ωστό-σο η θέση τους απειλούνταν με πολλούς τρόπους –απώλεια του ελέγχου στις τοπι-κές αγορές, εκμηχάνιση και εισαγωγή μεθόδων παραγωγής που περιόριζαν τοναριθμό των απασχολούμενων εργατών, επιχειρησιακός διαχωρισμός των αρχιτεχνι-τών από τους απλούς εργάτες, φτηνή μαζική παραγωγή που αγνοούσε τις συντε-χνιακές ρυθμίσεις και συγκεντρωτισμός στη διεύθυνση των εργοστασίων. Αυτούτου είδους οι αλλαγές θα μπορούσαν να θέσουν τους εργάτες αντιμέτωπους με τουςαρχιτεχνίτες ή να τους συσπειρώσουν εναντίον των εμπόρων και των εργοστασιαρ-χών. Από τη στιγμή που οι οικονομίες επηρεάζονταν από τα σκαμπανεβάσματα τουοικονομικού κύκλου, όλοι οι επαγγελματίες ένιωθαν αβεβαιότητα σε σχέση με τουςμισθούς και την απασχόληση. Ειδικευμένοι παραγωγοί, όπως οι υφαντές της Βό-ρειας Αγγλίας ή οι Λιονέζοι μεταξουργοί, θα μπορούσαν να πληγούν δραματικά από


122

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·122

κάποιες τεχνολογικές ή οργανωτικές αλλαγές. «Κατώτερα» επαγγέλματα, όπως οιυποδηματοποιοί και οι ράφτες, πιέζονταν από κάθε άποψη, ενώ πολύ γρήγορα ηπίεση αυτή επεκτάθηκε και σε άλλα επαγγέλματα που ήταν ευάλωτα στην ταχείαεπέκταση της αγοράς. Ο άντρας «τεχνίτης» μετατράπηκε σε «εργάτη», που διατή-ρησε μεν την υψηλή εξειδίκευσή του αλλά δεν είχε υπό τον έλεγχό του τίποτε πε-ρισσότερο από την ικανότητά του για εργασία. Η εθιμική ανεξαρτησία στο πλαίσιοπολύπλοκων ιεραρχιών δεξιότητας αντικαταστάθηκε από την όλο και μεγαλύτερηυποταγή σε μια καπιταλιστικού τύπου κατανομή εργασίας.

Οι τεχνίτες, που αντιστέκονταν στην προλεταριοποίησή τους, προκάλεσαν τιςμεγάλες ταραχές τις δεκαετίες του 1830 και του 1840, πυροδότησαν την επανάστα-ση του 1848 και συνέβαλαν στη διαμόρφωση του πρώιμου σοσιαλισμού. Τέτοιουείδους ταραχές οδηγήθηκαν με σχεδόν φυσικό τρόπο στη διαμόρφωση παραγωγι-κών συνεργασιών ως εναλλακτικών προτάσεων στο καπιταλιστικό σύστημα, χρη-σιμοποιώντας συνεταιριστικές ή άλλες συνεργατικές ιδέες. Μέχρι το 1914, τα γαλ-λικά εργατικά κινήματα υποστήριζαν ένα ιδεώδες φεντεραλιστικού σοσιαλισμούτων επαγγελματιών, που ήθελε να οργανώσει τη συλλογική ιδιοκτησία μέσα απόμια δημοκρατική ομοσπονδία αυτοκυβερνώμενων επαγγελμάτων και τοπικών κοι-νοτήτων. Αυτός ο «σοσιαλισμός των ειδικευμένων εργατών» ήταν εγγεγραμμένοςσε ένα ευρύτερο «συνεργασιακό ιδίωμα» που γνώρισε δύο εξάρσεις ριζοσπαστικο-ποίησης. Την περίοδο 1830-34, ο όρος ένωση προεκτάθηκε από το αρχικό νόημαπου είχαν τα σωματεία των εργατών (εταιρείες αλληλοβοήθειας που στηρίζοντανστις κορπορατιστικές παραδόσεις του ancien régime) στην ιδέα των συνεταιρισμώντων παραγωγών και κατόπιν στο σοσιαλιστικό σχέδιο για μια διακλαδική ομοσπον-δία όλων των εργατών.7 Την περίοδο 1848-51, ο όρος ενσωματώθηκε στην επανα-στατική πολιτική του λαϊκού κινήματος. Το συνεταιριστικό αυτό ιδίωμα αντανα-κλούσε επίσης μοντέλα λαϊκής κοινωνικότητας, μέσω των οποίων οι άντρες εργά-τες έπλαθαν μια δημόσια σφαίρα, θεμελιωμένη όχι μόνο στο επάγγελμα και τιςενώσεις αλληλοβοήθειας αλλά και στον ίδιο τον κόσμο του πολιτισμού, όπως αυτόςεκφραζόταν από τις χορωδίες, τις κοινωνικές λέσχες, την καθημερινή ζωή των ερ-γαστηρίων και των υπνωτηρίων, τις ταβέρνες και τα καφενεία.8

Στην πρώτη βιομηχανική κοινωνία, τη Βρετανία, οι ειδικευμένοι άντρες τεχνίτεςπροέβαλαν επίσης την ιδέα του γενικού συμφέροντος της εργατικής τάξης. Ο καρα-βομαραγκός Τζον Γκαστ (John Gast) εκ μέρους των ειδικευμένων επαγγελματιώντου Λονδίνου, ο Γκρέιβνερ Χένσον (Gravener Henson) ως εκπρόσωπος των εξωτε-ρικών εργατών που εργάζονταν στις βόρειες βιομηχανικές περιφέρειες για να συ-μπληρώσουν το εισόδημά τους και ο Τζον Ντόχερτι (John Doherty) εκ μέρους των 123


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·123

εργαζομένων στη βαμβακουργία (μια νέα ειδικότητα για εκείνη την εποχή) υπήρξανοι πρώτοι ηγέτες του συνδικαλιστικού κινήματος στην πρώτη του κορύφωση, το1829-34.9 Ο ριζοσπαστισμός των ειδικευμένων τεχνιτών ενσωματώθηκε σε ευρύτε-ρα λαϊκά κινήματα, ζητώντας την ικανοποίηση κοινωνικών και οικονομικών αιτημά-των και ιδίως δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις ανάμεσα στη δεκαετία του 1810 και το1832, οπότε ψηφίζεται ο Νόμος για την Εκλογική Μεταρρύθμιση. Πολλές φορές μά-λιστα οι διεκδικήσεις αυτές εκδηλώνονταν σε επαναστατική κλίμακα. Μετά απόπολλές και οδυνηρές ήττες και πισωγυρίσματα στο διάστημα 1832-34, όταν τις αντι-δημοκρατικές κοινοβουλευτικές μεταρρυθμίσεις διαδέχτηκε η κοινωνική αστυνό-μευση του Νόμου για τους Φτωχούς (1834), οι ριζοσπάστες συσπειρώθηκαν υπό τησημαία του χαρτισμού, ο οποίος ήταν ένα ιδιαίτερα συνεκτικό κίνημα παρά τις μεγά-λες διαφορές των εργατών που συμμετείχαν σε αυτό – χειροτέχνες και εργαζόμενοιστις νέες βιομηχανίες· ειδικευμένοι, ημιειδικευμένοι και ανειδίκευτοι εργάτες· οργα-νωμένοι και ανοργάνωτοι· άντρες και γυναίκες· ντόπιοι και μετανάστες· εργάτες απόδιαφορετικές περιοχές, βιομηχανίες και θρησκευτικά δόγματα.

Ωστόσο η ριζοσπαστική κουλτούρα της Βρετανίας τη δεκαετία του 1820 στηρί-χτηκε σε μεγάλο βαθμό στους άντρες τεχνίτες που εργάζονταν στα «παλιά, ειδικευ-μένα αλλά και παρωχημένα χειροτεχνικά επαγγέλματα», τους καλοστεκούμενους«μηχανουργούς», όπως τους αποκαλούσαν αδιακρίτως οι σύγχρονοί τους.10 Η καπι-ταλιστική επέκταση ανάγκασε τους Λονδρέζους επαγγελματίες και ειδικότερα τουςράφτες, τους υποδηματοποιούς, τους επιπλοποιούς και τους μαραγκούς να συγκρο-τήσουν ενώσεις αλληλοβοήθειας και να απαιτήσουν αφενός την ανανέωση των πα-ραδοσιακών ρυθμίσεων και αφετέρου διάφορες άλλες δημοκρατικές μεταρρυθμί-σεις, κάνοντας χρήση ένδικων μέσων, απεργιών και παρεμβάσεων στο κοινοβούλιοσχετικά με τα τιμολόγια, τους μισθούς, τα μηχανήματα και τα ωράρια λειτουργίαςτων καταστημάτων τους. Μια παρόμοια λογική υποχρέωσε τις επαγγελματικέςενώσεις της πόλης του Μπέρμιγχαμ «να προσδιορίσουν εκ νέου τις σχέσεις τους όχιμόνο με τους εργοδότες αλλά και με άλλους επαγγελματίες που συμμερίζονταν επί-σης την εμπειρία των νεωτερισμών στη δουλειά τους».11 Όμως η μεγάλη μάζα τωνπρολεταριοποιημένων μισθωτών δεν ένιωθε βολικά με την «αριστοκρατική» κουλ-τούρα των τεχνιτών που αντιμετώπιζαν με έλλειψη σεβασμού αν όχι με περιφρόνη-ση τους εργαζομένους στα αγροκτήματα, τους εργάτες και τους εμποροϋπάλλη-λους, τους Ιρλανδούς μετανάστες, τους ανειδίκευτους, τους φτωχούς, τους εποχια-κούς και τους πλανόδιους, προκαλώντας σοβαρές συγκρούσεις. Τέτοιου είδους τά-σεις ελέγχθηκαν με πολύ καλύτερο τρόπο στο πλαίσιο του χαρτισμού, αλλά τα ιδεώ-δη της δημοκρατίας των παραγωγών αντικαταστάθηκαν μόνο αργά και βασανιστι-κά από τις πιο περιεκτικές θεωρίες του σοσιαλισμού.


124

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·124

Εκτός από τους οπαδούς του Ρόμπερτ Όουεν, του Σαρλ Φουριέ και των άλλωνουτοπικών σοσιαλιστών, η δημοκρατία των πρώτων ριζοσπαστικών κινημάτων εί-χε έντονο ανδροκρατικό χαρακτήρα. Τα Έξι Σημεία των Χαρτιστών για τον εκδη-μοκρατισμό του βρετανικού συντάγματος τη διετία 1837-38 απέκλειαν ρητά τη χο-ρήγηση δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες.12 Αυτού του είδους οι διακρίσεις έδινανέμφαση στη θέση της γυναίκας στο σπίτι· κάθε φύλο στη θέση του. Οι γυναίκες βέ-βαια ανέπτυξαν σημαντική δραστηριότητα στο πλαίσιο του χαρτισμού και των άλ-λων ριζοσπαστικών κινημάτων, αλλά, όταν μιλούσαν, το έκαναν μόνο στο εσωτερι-κό της ίδιας της οχυρωμένης λαϊκής κοινότητας. Αντίθετα, οι άντρες ήταν εκείνοιπου απευθύνονταν στον έξω κόσμο, «σε πρώτο πρόσωπο, μιλώντας στο όνομα τηςκοινότητας». Ο καθαυτό δημόσιος λόγος –στον οποίο συμπεριλαμβάνονταν η έκ-φραση της κοινωνικής και της οικονομικής δυσαρέσκειας, οι εκστρατείες για τιςπολιτικές ελευθερίες, οι αγώνες για την ψήφιση ή την κατάργηση διαφόρων νόμωνκαι τα αιτήματα για την απόκτηση εκλογικών δικαιωμάτων– ήταν απαγορευμένοςγια τις γυναίκες.13

Για τους ριζοσπάστες εργάτες –τους μικρομεσαίους ειδικευμένους χειροτέχνες,τους εσωτερικούς μετανάστες που γίνονταν υπηρέτες, τους τεχνίτες, τους μηχανι-κούς και τους ειδικευμένους εργάτες που δούλευαν στα εργοστάσια και αποτελού-σαν τη ραχοκοκαλιά του χαρτισμού και των υπόλοιπων κινημάτων– η ακεραιότητατου νοικοκυριού αποτελούσε βασικό στοιχείο της πολιτικής και κοινωνικής τουςταυτότητας. Όποια αμοιβαιότητα και αν υπήρχε μεταξύ αντρών και γυναικών στηνκατανομή εργασίας μέσα στο νοικοκυριό, η οικογένεια, ως σύστημα οικιακής εξου-σίας, ήταν δομημένο γύρω από τα προνόμια του άντρα. Έτσι, όταν οι ριζοσπάστεςτεχνίτες κατακεραύνωναν την καπιταλιστική βιομηχανία, η οποία υπονόμευε το ερ-γασιακό καθεστώς τους και υποχρέωνε ακόμη και τις γυναίκες και τα παιδιά τουςνα πάνε στα εργοστάσια, ουσιαστικά υπερασπίζονταν το οικονομικό και σεξουαλι-κό καθεστώς τους μέσα στην οικογένεια. «Ο άντρας, ως πατέρας και κεφαλή της οι-κογένειας, ήταν ανέκκλητα συνδεδεμένος με την ανεξαρτησία που του παρείχε ηταύτισή του με ένα επάγγελμα, στο πλαίσιο του οποίου εργαζόταν “έντιμα” καιανέπτυσσε τις δεξιότητές του». Οι γυναίκες δεν μπορούσαν να είναι έτσι ανεξάρτη-τες. Αποκλείονταν από τα περισσότερα επαγγέλματα, κι αν τύχαινε να ασκούν κά-ποια τέχνη, το έκαναν μόνο χάρη σε κάποιον άντρα συγγενή. Η «δεξιότητα» της γυ-ναίκας ήταν το νοικοκυριό της, και «η αρετή της ήταν η μόνη της περιουσία». Όμως«αποκομμένη από το σπίτι της, την οικογένειά της και τις οικιακές ασχολίες της, ήέξω από τα δεσμά του γάμου, η γυναίκα δεν ήταν ούτε ικανή ούτε ενάρετη».14 Η πο-λιτική ταυτότητα μιας γυναίκας υποτασσόταν σε εκείνη του συζύγου της. Οι λίγοι 125


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·125

υπερασπιστές των εκλογικών δικαιωμάτων των γυναικών τα ήθελαν μόνο για τις«γεροντοκόρες και τις χήρες», διότι βεβαίως οι σύζυγοι –ο άντρας και η γυναίκα–θεωρούνταν ένα.15

Αυτός ο τρόπος σκέψης προσαρμόστηκε εύκολα στη βιομηχανία. Τα αιτήματαγια τη θέσπιση «προστατευτικής» νομοθεσίας άρχισαν να εκφέρονται με μεγαλύτε-ρη τόλμη τη δεκαετία του 1830. Η προστασία των γυναικών και των παιδιών απότις εκφυλιστικές και ταπεινωτικές επιπτώσεις της εργασίας στα νέα εργοστάσια σή-μαινε ουσιαστικά την υπεράσπιση μιας εξιδανικευμένης αντίληψης για την οικογέ-νεια και τη σπιτική εστία, όπου η «καλοκάγαθη» πατριαρχία και η «υγιής» πατρικήεξουσία διευθετούσαν την οικιακή οικονομία με βάση τις «φυσικές διαφορές καιικανότητες» αντρών και γυναικών. Όταν οι γυναίκες και τα παιδιά αναγκάζοντανλόγω της ανεργίας και των χαμηλών αμοιβών του συζύγου-πατέρα τους να πάνεστα εργοστάσια, αυτή η φυσική τάξη των πραγμάτων ανατρεπόταν.16 Στην κατάλυ-ση αυτή των ηθικών ρόλων –την «αποφυλοποίηση του ανθρώπου», όπως έλεγε οΈνγκελς– προστέθηκαν οι συνέπειες της φτηνής εργασίας των γυναικών, εξαιτίαςτης οποίας οι άντρες έχαναν τη δουλειά τους, τις εργασιακές δεξιότητές τους και τογενικότερο κύρος που απολάμβαναν στο σπίτι και την κοινωνία.17 Οι ανάμεικτεςαυτές ανησυχίες –αντίσταση στην καπιταλιστική αναδιάρθρωση από τη μια και επι-θυμία να μπει σε καραντίνα το ηθικό καθεστώς της οικογένειας από την άλλη– απο-τέλεσαν ισχυρό κίνητρο για όλους εκείνους τους ειδικευμένους εργάτες που βρί-σκονταν σε ισχυρή διαπραγματευτική θέση. Μετά το 1850, όταν η Βρετανία απέ-κτησε μεγαλύτερη πολιτική σταθερότητα και οικονομική ευμάρεια, οι ομάδες αυ-τές έγιναν ακόμη πιο ισχυρές.

Η εργασία των γυναικών έπαιξε σημαντικό ρόλο στο σύστημα αυτό των διακρί-σεων. Οι γυναίκες σε γενικές γραμμές είχαν πολύ σημαντική παρουσία στην αγοράεργασίας –περίπου το ένα τρίτο της συνολικής απασχόλησης στη Γερμανία, στηΓαλλία και την Ιταλία μέχρι το 1914, και το ένα πέμπτο στη Σουηδία– αλλά ήτανεστιασμένη σε πολύ συγκεκριμένες βιομηχανίες, όπως η υφαντουργία και η κατα-σκευή ενδυμάτων. Θεμελιώνοντας τα εργατικά ιδεώδη όχι μόνο στον άξονα της αλ-ληλεγγύης, που αναπτυσσόταν στους χώρους εργασίας, και της συνεργασίας μετα-ξύ των διαφόρων επαγγελμάτων, αλλά επίσης στις έντονα έμφυλες αντιλήψεις γιατη θέση των γυναικών στο σπίτι και στην κοινωνία, τα δημοκρατικά κινήματα του19ου αιώνα αποδέχτηκαν το πρότυπο της αξιοπρεπούς αρρενωπότητας, το οποίοκαταδίκαζε τις γυναίκες σε εξάρτηση. Τέτοιου είδους θετικά πρότυπα για την οικο-γενειακή ζωή αποτελούσαν επίσης μια άμεση απάντηση στις αιτιάσεις των αστώνγια τη δήθεν ηθική κατάπτωση των φτωχότερων τάξεων. Από την πλευρά τους, οι


126

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·126

ριζοσπάστες της εργατικής τάξης υμνούσαν τα δικά τους ιδεώδη σχετικά με τηνυπεύθυνη ανδροπρέπειά τους και την αρετή των γυναικών τους. Ωστόσο αυτή η πο-λιτική του καθωσπρεπισμού ήταν αντίθετη στην ισότητα των φύλων και στη συμ-μετοχή των γυναικών στα κοινά, αφού απέρριπτε τα άλλα μοντέλα πολιτικής κινη-τοποίησης που υποστήριζαν τα δικαιώματα της γυναίκας. Επιλέγοντας συγκεκριμέ-νες στρατηγικές αμυντικής θωράκισης της κοινότητάς τους, οι ριζοσπάστες εργάτεςκατασκεύασαν μια ανθεκτική ιδεολογία της οικιακότητας, περιορίζοντας στην ου-σία την πολιτειότητα μόνο στους άντρες.

Το αποτέλεσμα ήταν μια επαναφορτισμένη οικιακή ιδεολογία με άξονα τααντρικά προνόμια, που ενσαρκώνονταν από τους ειδικευμένους αυτούς εργάτες, οιοποίοι είχαν τη δυνατότητα να στηρίξουν οικονομικά τις γυναίκες τους και τα παι-διά τους. Ωστόσο σε πολλές περιπτώσεις η ακατάστατη και εποχιακή αγορά εργα-σίας είχε ως συνέπεια να μην επαρκεί ο μισθός των αντρών και να πρέπει να συ-μπληρωθεί από άλλα εισοδήματα που έπρεπε να αποκτήσουν τα υπόλοιπα μέλη τηςοικογένειας σε όποια δουλειά έβρισκαν στο σπίτι ή έξω από αυτό. Όμως, αν οι ειδι-κευμένοι τεχνίτες που κρατούσαν τις γυναίκες τους στο σπίτι χωρίς να τις υποχρεώ-νουν να εργαστούν αποτελούσαν από την άποψη αυτή μια προνομιούχα μειονότη-τα, ο πρώιμος συνδικαλισμός στηριζόταν ουσιαστικά στο σύστημα αποκλεισμούτων γυναικών και το νέο ιδεώδες του «οικογενειακού μισθού» ήταν ένας βασικόςμηχανισμός που χώριζε τη μικρή ελίτ των συνδικαλισμένων εργατών από τους υπο-λοίπους. Η κατάσταση αυτή όχι μόνο ενίσχυσε τα υλικά πλεονεκτήματα αυτής τηςελίτ αλλά και περιθωριοποίησε με κανονιστικό, θα έλεγε κανείς, τρόπο την απασχό-ληση των γυναικών ως κάτι εξαιρετικό και ανεπιθύμητο, περιορίζοντάς τη στις χα-μηλόμισθες και ανειδίκευτες, και συχνά κρυμμένες, εργασίες.18

Και από την άποψη αυτή λοιπόν η εργατική τάξη ήταν ένας πολύπλοκος κοινω-νικός σχηματισμός. Αν και στηριζόταν σε κοινές κοινωνικές δομές που παράγονταναπό την καπιταλιστική βιομηχανία και την αστικοποίηση, ως κοινωνική ταυτότηταδομούνταν επάνω σε διαφορές που δεν μπορούσαν εύκολα να σταθεροποιηθούν σεμια ενότητα ικανή να προαγάγει πολιτικούς στόχους. Στις διαιρέσεις που έχουν ανα-φερθεί ήδη –μεγάλοι τομείς της βιομηχανίας, της γεωργίας και των υπηρεσιών· διά-φοροι βιομηχανικοί κλάδοι· ανισότητες μεταξύ των περιοχών· διαφοροποίηση τωνδημογραφικών δεδομένων σε ό,τι αφορά την προλεταριοποίηση· το μεγάλο ρήγματης ειδίκευσης– θα έπρεπε να προστεθούν η διαφορά φύλου ανάμεσα στους εργά-τες και τις εργάτριες. Σε ολόκληρη την εκβιομηχανισμένη Ευρώπη, το ιδεώδες τουνοικοκυριού που διευθύνεται από μια μη εργαζόμενη γυναίκα ήταν εφικτό μόνο γιαμια μικρή μειονότητα. Μπορεί οι αμοιβές των γυναικών να ήταν ζωτικής σημασίας 127


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·127

για τις εργαζόμενες οικογένειες, αλλά το καθεστώς τους πρακτικά και κατηγορημα-τικά ήταν υποτιμημένο. Έτσι, στην κατασκευή του συλλογικού ιδεώδους της εργα-τικής τάξης –στη μεταμόρφωση των ακατάστατων δεδομένων της εκβιομηχάνισηςσε βάση για την άσκηση πολιτικής– οι σοσιαλιστές εγκολπώθηκαν ορισμένα μόνοτμήματα της ζωής της εργατικής τάξης και υποτίμησαν κάποια άλλα. Στην προσπά-θεια ορισμού της ταξικής ταυτότητας των εργατών, ελήφθησαν υπόψη κάποιες κοι-νωνικές τους εμπειρίες, ενώ κάποιες άλλες αγνοήθηκαν ή και σβήστηκαν.19

Το ανεξάρτητο εργατικό κίνημα, που άρχισε να συγκροτείται τη δεκαετία του1860 μέσα από το σχηματισμό των συνδικάτων και των σοσιαλιστικών κομμάτων,κληρονόμησε όλες αυτές τις έμφυλες παραδόσεις. Κατά τη διάρκεια του απεργια-κού κύματος και της πολιτικής αναστάτωσης της περιόδου 1868-74, την πρωτοβου-λία των κινήσεων είχαν οι εκπρόσωποι των ειδικευμένων τεχνιτών. Η επέκταση τηςβαριάς βιομηχανίας που ακολούθησε –στα ανθρακωρυχεία, στη χαλυβουργία, σταναυπηγεία, στις μεταφορές, στη χημική βιομηχανία και τις βαριές μηχανοκατα-σκευές– δημιούργησε ελάχιστες θέσεις εργασίας για τις γυναίκες. Αυτός ήταν έναςαπό τους βασικούς λόγους που το εργατικό κίνημα θεσμοθέτησε ακριβώς εκείνα τασυστήματα διάκρισης που εμπόδιζαν να αναπτυχθεί μια αυθεντικά συνολική καιαδιάφορη ως προς το φύλο πολιτική παρουσία της εργατικής τάξης. Αυτά τα κινή-ματα, μολονότι υποστήριζαν ότι εξέφραζαν τα συμφέροντα, την εξουσία και τησυλλογική εμπρόθετη δράση της εργατικής τάξης στο σύνολό της, ήταν στην πραγ-ματικότητα πολύ πιο περιοριστικά και επιρρεπή σε αποκλεισμούς.

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

Ο τρόπος συγκρότησης της εργατικής τάξης έπαιζε άλλωστε σημαντικό ρόλο στηδιαμόρφωση της πολιτικής της. Εκεί όπου η βιομηχανία αναπτυσσόταν σιγά σιγά,στις διάφορες πρωτοβιομηχανικές κοινότητες με μακρά ιστορία βιομηχανικής καιημιβιομηχανικής απασχόλησης, οι προοπτικές του εργατικού κινήματος διέφεραναπό εκείνες των περιοχών στις οποίες η βιομηχανία είχε εισαχθεί πρόσφατα. Ηαντίθεση αυτή καταδεικνύεται με δραματικό κυριολεκτικά τρόπο στην περίπτωσητων δυτικογερμανικών πόλεων Χάμπορν και Ρέμσαϊντ. Από το 1861 μέχρι το 1910,το Ρέμσαϊντ, μια πόλη με μεταλλουργική παράδοση που αναγόταν στον 17ο αιώνα,αναπτύχθηκε σταθερά, με αποτέλεσμα οι κάτοικοί του να φτάσουν από 16 χιλιάδεςσε 72. Αυτό συνέβη με την προσέλκυση εργατών από την ύπαιθρο και τη διατήρη-ση της μικρής τοπικής βιομηχανίας που στηριζόταν στους ειδικευμένους τεχνίτεςτης ευρύτερης περιοχής. Το Χάμπορν, αντίθετα, μέσα σε δεκαπέντε χρόνια (1895-


128

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·128

1910) μεταβλήθηκε από ένα χωριό 6.000 κατοίκων σε μια μεγάλη πόλη που ο πλη-θυσμός της ξεπερνούσε τους 103.000, προσελκύοντας εργάτες από μακρινές περιο-χές της χώρας, οι οποίοι προλεταριοποιήθηκαν με βίαιο και βάναυσο τρόπο.20

Οι δύο αυτές πόλεις δεν θα μπορούσαν να είναι πιο διαφορετικές: το Ρέμσαϊντ,με την αργή αλλά σταδιακή εξέλιξη της εργατικής κουλτούρας και νοοτροπίας,ήταν γερά ριζωμένο στο ήθος αυτοβελτίωσης των ειδικευμένων τεχνιτών. Αντίθετα,το Χάμπορν, με το ξεριζωμένο προλεταριάτο του να ιδρώνει στα ορυχεία και σταχαλυβουργεία και να στοιβάζεται στα παραπήγματα που ανήκαν στις διάφορεςεταιρείες, δεν πρόσφερε ίχνος αξιοπρέπειας στους εργαζομένους, οι οποίοι δεν διέ-θεταν την αυτοπεποίθηση και τους πόρους που διέκριναν το εργατικό κίνημα άλ-λων περιοχών. Όποια κριτήρια και να χρησιμοποιήσει κανείς, είτε αυτά αφορούν τοβιοτικό επίπεδο –συνθήκες κατοικίας, συχνότητα εμφάνισης επαγγελματικών νο-σημάτων, πρόνοιες για την εκπαίδευση, εγκληματικότητα, αλκοολισμός– είτε τιςσυνθήκες εργασίας, οι εργαζόμενοι στο Χάμπορν βρίσκονταν σε πολύ χειρότερηκατάσταση.21 Πράγματι, οι ξεριζωμένοι και φασαριόζοι αυτοί εργάτες, τους οποίουςδεν σεβόταν κανείς, αποτελούσαν την επιτομή του εργοστασιακού προλεταριάτουπου οι καπιταλιστές εκμεταλλεύονταν με τον πιο βάναυσο τρόπο.

Παρ’όλα αυτά, οι εργάτες του Ρέμσαϊντ είχαν πιο αναπτυγμένη ταξική συνείδη-ση, αν λάβει κανείς υπόψη του τη δύναμη των συνδικάτων και των κομματικών ορ-γανώσεών τους. Η πόλη εξέλεγε σοσιαλδημοκράτη βουλευτή από το 1895, ενώπολλές ήταν οι προοδευτικές μεταρρυθμίσεις που είχαν αποσπάσει οι εργαζόμενοιαπό το φιλελεύθερο δημοτικό συμβούλιο. Αντίθετα, στο Χάμπορν, το SPD ήταναδύναμο και οι σχέσεις των συνδικάτων με τη μεγάλη πλειονότητα των εργαζομέ-νων διακρίνονταν από αμοιβαία καχυποψία, αν όχι και περιφρόνηση. Η αντίθεσηαυτή έγινε ολοφάνερη στη Γερμανική Επανάσταση του 1918-19. Οι εργάτες τουΡέμσαϊντ κατέλαβαν την τοπική εξουσία, έχοντας ένα αριστερό σοσιαλιστικό, αλλάτακτοποιημένο, πρόγραμμα πολιτικών αιτημάτων, σε αντίθεση με τους εργάτες τουΧάμπορν, οι οποίοι ήταν ιδιαίτερα μαχητικοί σε επίπεδο βάσης αλλά για την υπο-στήριξη οικονομίστικων αιτημάτων, σχετικών με το επίπεδο των μισθών, τις συν-θήκες εργασίας και τον έλεγχο των βιομηχανιών, χωρίς ωστόσο να αποδέχονται τοπρόγραμμα κάποιου αριστερού και σοσιαλιστικού κόμματος, με συνέπεια τελικά ναμην έχουν καμία πολιτική κατεύθυνση.22

Ωστόσο ούτε οι ειδικευμένοι, συνειδητοί και συνδικαλισμένοι εργάτες ούτε οιανειδίκευτοι και ανοργάνωτοι μεροκαματιάρηδες αποτελούσαν την «αυθεντική»εργατική τάξη στην Ευρώπη πριν από το 1914.23 Επιφανειακά, οι πρώτοι έβλεπανπιο θετικά τη σοσιαλιστική οργάνωση, ενώ οι δεύτεροι διακρίνονταν για τη μαχητι- 129


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·129

κότητά τους – βίαιοι, αυθόρμητοι, με λιγότερο σεβασμό για την εξουσία και τις κα-θιερωμένες διαδικασίες και έτοιμοι να συγκρουστούν με τις αρχές. Σε ποιο βαθμόόμως προσδιόριζαν άμεσα οι διαφορετικές συνθήκες διαφορετικές μορφές δράσηςμε την έννοια του αποκλεισμού των εναλλακτικών προτάσεων και σε ποιο βαθμόάφηναν χώρο στους σοσιαλιστές για να ελιχθούν; Αυτό είναι ένα ερώτημα που δενμπορεί να απαντηθεί εύκολα.

Το σίγουρο πάντως είναι ότι οι σοσιαλιστές είχαν ένα σοβαρό πρόβλημα, δηλα-δή να καταστρώσουν μια πολιτική και για τις δύο αυτές κατηγορίες εργαζομένων.Ωστόσο, σε αυτή την πραγματικά έντονη αντίθεση, θα έπρεπε να προσθέσει κανείςτην ακόμη μεγαλύτερη ποικιλία εμπειριών της εργατικής τάξης. Στους «τυπικούς»εργάτες δεν περιλαμβάνονταν μόνο οι ειδικευμένοι μεταλλουργοί του Ρέμσαϊντ καιοι προλετάριοι της βαριάς βιομηχανίας του Χάμπορν αλλά και πολλοί χειρώνακτες,όπως οι λιμενεργάτες, οι ναυτικοί, οι μεταφορείς, οι οικοδόμοι, οι ειδικευμένοι μη-χανικοί, οι ημιειδικευμένοι φροντιστές μηχανών, οι εργαζόμενοι στην υφαντουρ-γία, στη χημική βιομηχανία, στα ξυλουργεία, στην παραγωγή τροφίμων και ποτώνκαι στη βιομηχανία ενδυμάτων, οι τεχνίτες σε μια σειρά ειδικών παραγωγικών το-μέων, καθώς επίσης και όλοι οι παραδοσιακοί χειροτέχνες, όπως οι τυπογράφοι, οιβιβλιοδέτες, οι ράφτες, οι βυρσοδέψες, οι υποδηματοποιοί, οι μαραγκοί, οι χτίστες,οι μπογιατζήδες, οι αγγειοπλάστες και διάφοροι άλλοι. Εκτός αυτών, υπήρχαν καιπολλοί άλλοι που φαινόταν να περιθωριοποιούνται στο αναδυόμενο σχήμα της βιο-μηχανικής εργατικής τάξης, στους οποίους περιλαμβάνονταν οι οικιακοί βοηθοί, οιαγρεργάτες, οι πωλητές των καταστημάτων, οι υπάλληλοι, οι σιδηροδρομικοί και οιταχυδρομικοί, και τελευταίες στη σειρά αλλά όχι σε σημασία, οι γυναίκες που δού-λευαν στο σπίτι για λογαριασμό διαφόρων βιομηχανιών, όπως η υφαντουργία, ηπαραγωγή ενδυμάτων, η καπνοβιομηχανία και τα λοιπά. Άλλο τόσο θεμελιώδεςήταν ότι πολλοί τομείς εργασίας, όπως το νοικοκυριό, η συντήρηση της οικογένειαςκαι πολλές άλλες δουλειές που γίνονταν στο σπίτι από τις γυναίκες και τα παιδιά γιανα βοηθήσουν τους άντρες, σπάνια υπολογίζονταν ως «εργασία».

Επιπλέον, όλοι οι εργάτες περνούσαν ένα μέρος του χρόνου τους έξω από τοντόπο της δουλειάς τους, όσο και αν έπρεπε να ξεκουραστούν για να είναι έτοιμοι γιαδουλειά την άλλη μέρα. Ζούσαν σε συγκεκριμένες γειτονιές, σε συγκροτήματα κα-τοικιών ή και κοινότητες σε στενή συνάφεια με άλλους εργαζομένους καθώς επίσηςκαι με πολλές άλλες κοινωνικές ομάδες. Ζούσαν σε σύνθετα νοικοκυριά, που άλλο-τε έμοιαζαν με μια τυπική πυρηνική οικογένεια και άλλοτε, συχνότερα, όχι. Προέρ-χονταν από διαφορετικές περιοχές, μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες ή διαλέκτουςκαι είχαν πολύ διαφορετικές πολιτισμικές ταυτότητες λόγω της διαφοράς του θρη-


130

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·130

σκεύματος ή της εθνικής καταγωγής τους.24 Ανάμεσά τους υπήρχαν νεαροί αλλάκαι μεσόκοποι, και βέβαια πολλές γυναίκες και παιδιά. Ο τρόπος που θα αποκτούσετο αμάλγαμα αυτό ενιαία ταξική ταυτότητα ήταν το μεγάλο ερώτημα για τους σο-σιαλιστές.

Η γέννηση της εργατικής γειτονιάς στα αστικά κέντρα είχε αποφασιστική σημα-σία για την ομογενοποίηση της εργατικής τάξης. Αρχικά, οι προτιμήσεις των κατώτε-ρων τάξεων περιορίζονταν στο πλαίσιο των κυρίαρχων πατερναλιστικών δομών πουενέπνεαν σεβασμό. Οι δομές αυτές, οι οποίες αρχικά βρίσκονταν υπό τον έλεγχο τηςεκκλησίας, με το πέρασμα του χρόνου κυριαρχήθηκαν από τους φιλελευθέρους. Σεολόκληρη την Ευρώπη, οι πολιτικές των κυβερνήσεων και οι δράσεις των κομμάτωνπροσπαθούσαν να ελέγξουν τη λαϊκή κουλτούρα μέσω πολύπλοκων αλληλεπιδρά-σεων με τις ποικίλες κοινωνικές ιστορίες αστικοποίησης. Από τη δεκαετία του 1890,τα κράτη, υποβοηθούμενα από νέα επαγγέλματα και γνώσεις, παρενέβαιναν όλο καιπιο έντονα στην καθημερινή ζωή της εργατικής τάξης, με σκοπό την εμπέδωση τηςκοινωνικής σταθερότητας και της εθνικής υγείας με αυστηρές απόψεις για την οικο-γένεια. Κατά τη διαδικασία αυτή, διαπότισαν την ταξική πολιτική έντονα έμφυλεςαντιλήψεις για το ιδεώδες του εργαζόμενου πατέρα και της υπεύθυνης μητέρας. Στησυνέχεια, τα σοσιαλιστικά κόμματα άρχισαν να οργανώνουν και αυτά τους εργάτεςσε συλλογικά πολιτικά υποκείμενα, τα οποία υπερέβαιναν τη γειτονιά ή τον τόποδουλειάς, επηρεάζοντας την κυβέρνηση, όχι μόνο σε τοπικό και αυτοδιοικητικό επί-πεδο αλλά και σε εκείνο μιας ολόκληρης περιοχής ή ακόμη και του έθνους. Όλεςαυτές οι διαδικασίες συνέβαλαν στη θεσμική διαμόρφωση των ταξικών ταυτοτήτων.

Οι πολύπλοκοι τρόποι με τους οποίους απάντησαν και αμύνθηκαν οι γειτονιέςδεν ήταν λιγότερο σημαντικοί.25 Αν ο τόπος δουλειάς ήταν το ένα μέτωπο αντίστα-σης, όπου θα μπορούσε να σφυρηλατηθεί το συλλογικό υποκείμενο, η οικογένεια–ή, πιο σωστά, η αλληλεγγύη που έχτιζαν στις γειτονιές οι γυναίκες της εργατικήςτάξης για την επιβίωσή τους– ήταν το δεύτερο:

Οι εργάτες δοκίμασαν στο πετσί τους τον βιομηχανικό καπιταλισμό […] πηγαίνονταςμέσα στο κρύο στη δουλειά που ήταν μακριά, δουλεύοντας σκληρά, παθαίνοντας εργα-τικά ατυχήματα και αρρώστιες, και μένοντας άνεργοι για μεγάλο χρονικό διάστημα. Οιγυναίκες τους αντιμετώπιζαν τις συνέπειες του καπιταλισμού σε διαφορετικά σημεία:άλλοτε δουλεύοντας εργάτριες και πάντοτε στο μπακάλικο της γειτονιάς· στο σπιτονοι-κοκύρη, στις φιλανθρωπίες και τους κρατικούς θεσμούς, όπως τα νοσοκομεία, τα σχο-λεία και οι υγειονομικές αρχές.26

Η πρόκληση για την Αριστερά ήταν να οργανωθεί και στα δύο αυτά μέτωπα τηςκοινωνικής καθυπόταξης. Οι πολιτικές των σοσιαλιστικών κομμάτων στην πράξη 131


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·131

κατέγραφαν αναπόφευκτα το χωρισμό αυτό, αλλά συνήθως υιοθετούσαν το κανο-νιστικό πλαίσιο που έθεταν οι έμφυλες προκαταλήψεις και δεν τις περνούσαν απότη βάσανο τής αληθινά δημοκρατικής κριτικής. Η τύφλωση αυτή υπήρξε ένα απότα βασικότερα μειονεκτήματα της Αριστεράς: «το εργατικό κίνημα» πίστευε ότι οσοσιαλισμός πρέπει να ξεκινά από τον τόπο δουλειάς και να εστιάζει τις προσπά-θειές του στις απεργίες. Αυτό σήμαινε βέβαια ότι αποκλειστικός φορέας του δενμπορεί να είναι άλλος από τους εργάτες αγωνιστές – τους άντρες. Στην πραγματικό-τητα όμως, τα εργατικά κινήματα ήταν θεμελιωμένα σε ευρύτερη βάση, αφού προ-ϋπέθεταν επίσης τις ακάματες προσπάθειες των γυναικών στο νοικοκυριό, στη γει-τονιά και το δρόμο. Ωστόσο, ακόμη και εκεί όπου αναγνωριζόταν η δυαδική αυτήμορφή, οι ανδροκρατικές και ανδροκεντρικές πολιτικές γλώσσες της τάξης σπα-νίως δεν είχε τα πρωτεία.27

Από το 1900 και εφεξής, οι νέες κοινότητες των αστικών κέντρων άρχισαν ναπαγιώνονται και να δένονται.28 Στη Βρετανία, το 80% των γάμων μεταξύ των με-λών της εργατικής τάξης γινόταν ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες με κοινό υπόβα-θρο, ενώ ο διαχωρισμός των ανθρώπων ανάλογα με τον τόπο κατοικίας τους ενθάρ-ρυνε την ανάπτυξη εκτεταμένων οικογενειακών δικτύων κοινοτικής ζωής. Η πυκνήκοινωνικότητα στα καπηλειά και στους δρόμους και η εξάπλωση των συλλογικώνενώσεων –φιλικών εταιρειών, εργατικών λεσχών και συνεταιρισμών– προώθησαντη διαμόρφωση μιας κοινής ταυτότητας, ενώ τα νέα οργανωμένα χόμπι, τα μαζικάαθλήματα, τα στοιχήματα στις ιπποδρομίες και τις κυνοδρομίες, η σύνδεση του σπι-τιού και του δρόμου και οι νέες εμπορευματοποιημένες διασκεδάσεις διαχώριζαντην εργατική τάξη από την υπόλοιπη κοινωνία. Αυτά ήταν «η εργατική τάξη του τε-λικού του κυπέλλου, των φις ’ν’τσιπς, του παλέ ντε ντανς, και των Εργατικών με κε-φαλαίο», αναγνωρίσιμη «από το φυσικό περιβάλλον στο οποίο ζούσαν τα μέλη της,το ύφος και το είδος της ζωής και της διασκέδασης, από μια ταξική συνείδηση πουόλο και περισσότερο εκφραζόταν μέσα από μια εκκοσμικευτική τάση ένταξης στασυνδικάτα και ταύτισης με το κόμμα της δικής τους τάξης, το Εργατικό».29 Αυτή ηκοινωνικοπολιτική σύμφυση των πόλεων απαιτούσε ένα ορισμένο είδος διαχειρίσι-μης κοινότητας, τα μέλη της οποίας συνδέονταν μεταξύ τους, αλλά και «χώρους,όπου η εργασία, η κατοικία, η διασκέδαση, οι εργασιακές σχέσεις, η δημοτική διοί-κηση και η συνείδηση της πόλης-πατρίδας συμπλέκονταν αξεδιάλυτα»30.

Η έκφραση της πολιτικής συνείδησης ήταν ευκολότερη σε μικρές βιομηχανικέςπόλεις, όπως το Ρέμσαϊντ ή το Ζόλινγκεν στη Γερμανίας, που είχαν μια παλιότερησυντεχνιακή και συνδικαλιστική κουλτούρα, το Σέφιλντ στη Βρετανία, η «ΚόκκινηΛιμόζ», το Ρουμπέ, η Λίλη και η Μονλισόν στη Γαλλία, όπου οι σοσιαλιστές έπαιρ-


132

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·132

ναν τους δήμους τη δεκαετία του 1890, ή και οι πόλεις της Βόρειας Ιταλίας που ενι-σχύθηκαν από τους νόμους του 1903 σχετικά με τις αρμοδιότητες των δήμων, πουπέρασαν κι αυτοί στους σοσιαλιστές.31 Στους θεσμούς της εργατικής τάξης συμπε-ριλαμβάνονταν διάφορα όργανα που κάλυπταν ολόκληρη την πόλη, όπως ήταν τασυμβούλια των φιλικών εταιρειών και των συνδικάτων στη Βρετανία· τα εργατικάκέντρα στην Ισπανία, στην Ιταλία και τη Γαλλία, ή οι γραμματείες των εργατών τουγερμανικού SPD. Όλα αυτά έδιναν τη δυνατότητα στους εργάτες να ασκήσουν κά-ποια επιρροή στο αστικό περιβάλλον, έστω και αν δεν είχαν ακόμη πλήρη εκλογικάδικαιώματα. Οι πιο πρώιμες περιπτώσεις δημοτικού σοσιαλισμού, όπως ήταν η σύ-ντομη κυριαρχία της Εργατικής Ομάδας στο Γουέστ Χαμ του Ανατολικού Λονδί-νου την τριετία 1898-1900, πραγματοποίησαν σημαντικό έργο στον τομέα της στέ-γασης, της δημόσιας υγείας και των κοινωνικών παρεμβάσεων, στις οποίες επικέ-ντρωσαν την προσοχή τους. Ωστόσο κύριος στόχος τους ήταν ο έλεγχος της άναρ-χης αγοράς εργασίας, με τη δημιουργία ενός τμήματος δημόσιων έργων, η προώθη-ση των επενδύσεων, η σύναψη δημοσίων συμβολαίων και η είσπραξη των συνδικα-λιστικών συνδρομών.32 Αυτού του είδους η πολιτική δράση αποτέλεσε το κλειδί γιατη συγκρότηση της εργατικής τάξης, καθώς τα συνδικάτα και ο τύπος οργάνωσηςπου βασιζόταν στην εργασία εξακολουθούσαν να ευνοούν τις παλιότερες επαγγελ-ματικές ενώσεις.

Από τη στιγμή που η αστικοποίηση ορισμένων περιοχών ξεπερνούσε ένα κατώ-φλι, η καθημερινή ζωή της πόλης –οι μεταφορές και τα ενοικιαζόμενα σπίτια κυ-ρίως– έγινε μια πρακτική υποδομή που συνέδεε τους εργαζομένους μεταξύ τους,ιδιαίτερα όταν οι προοδευτικές διοικήσεις των πόλεων κατασκεύασαν δίκτυα μαζι-κής μεταφοράς και δικά τους συγκροτήματα κατοικιών. Μετά το 1918, οι εργαζό-μενοι, μάζες ολόκληρες, πίστεψαν στις σοσιαλιστικές διοικήσεις των πόλεων, οιοποίες αποτέλεσαν το θεμέλιο της εκλογικής επιτυχίας των σοσιαλιστικών κομμά-των. Η Κόκκινη Βιένη υπήρξε το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα ενός γενικού μο-ντέλου, στο πλαίσιο του οποίου τα δημοτικά συγκροτήματα κατοικιών, τα δημόσιαμέσα μαζικής μεταφοράς, η άμεση εργασία και η απασχόληση στις δημοτικές εται-ρείες αποτέλεσαν τη βάση για την ηγεμονία της Αριστεράς στα αστικά κέντρα στον20ό αιώνα. Την περίοδο από την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου μέχρι τη λήξητου Β΄ (1914-45), η παροχή κοινωνικών αγαθών από τις κυβερνήσεις –όπως ήταντα επιδόματα ανεργίας, η υγεία, η εκπαίδευση, η ασφάλιση και σε ορισμένες περι-πτώσεις η κατοικία– γινόταν μέσω της τοπικής εξουσίας, παρέχοντας στους φτω-χούς εργαζομένους το κίνητρο να οργανωθούν. Ήταν πλέον πολύ σημαντικό ναέχεις δικό σου ένα δημοτικό σύμβουλο ή, ακόμη καλύτερα, το δήμαρχο.33

133


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·133

Ωστόσο η πολιτική δύναμη της εργατικής τάξης σε μια πόλη μπορούσε να κατα-δειχτεί μόνο μέσω των εκλογών, επομένως χρειαζόταν πρώτα πρώτα το δικαίωμαψήφου. Μόνο μετά το 1918, έπειτα από πολλές εξεγέρσεις, την ψήφιση νέων συ-νταγμάτων και την απόκτηση εκλογικών δικαιωμάτων από τη μεγάλη πλειονότητατου λαού, τα σοσιαλιστικά κόμματα κατάφεραν να καταλάβουν διάφορα τοπικάαξιώματα. Η διαδικασία αυτή ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Βόρεια Ιταλία το 1918-21,πριν την αναστείλει βίαια ο φασισμός. Όμως στη Γερμανία της Βαϊμάρης, σε πολ-λές πόλεις των σκανδιναβικών χωρών, της Βρετανίας, της Γαλλίας και ειδικότεραστην Κόκκινη Βιένη, οι σοσιαλιστικές τοπικές διοικήσεις ακολούθησαν εντυπω-σιακά μεταρρυθμιστικά προγράμματα προς γενικό όφελος της εργατικής τάξης.Όλα αυτά έκαναν τις φυγόκεντρες τάσεις πιο διαχειρίσιμες, ειδικά μετά το 1918,όταν τα συνδικάτα διεύρυναν την επιρροή τους, περιορίζοντας επιτέλους την κυ-ριαρχία των ειδικευμένων εργατών και των παραδόσεων των τεχνιτών, και διευκο-λύνοντας τη συγκρότηση νέων συμμαχιών με τα σωματεία τόσο του βιομηχανικούτομέα όσο και του δημόσιου. Η τάση αποκλειστικότητας που χαρακτήριζε τη συ-ντεχνιακή νοοτροπία έπαιξε επίσης σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη ιδεολογιών τηςοικιακότητας, που υποστήριζαν τον αποκλεισμό των γυναικών από τη δημόσιασφαίρα. Γι’ αυτό και η παρακμή της μπορούσε να καταφέρει πλήγμα στην ανδρο-πρέπεια που διέκρινε τις σοσιαλιστικές πολιτικές κουλτούρες. Ο δημοτικός σοσια-λισμός, με τον διευρυνόμενο τομέα κοινωνικής πρόνοιάς του έδινε στις γυναίκεςνέες ευκαιρίες παντού, αλλά ειδικότερα στη Σκανδιναβία και τη Βρετανία αυτέςσυνδυάζονταν με τη δυνατότητα των γυναικών να συμμετάσχουν πιο ενεργά στηνπολιτική ζωή των χωρών τους. Μετά το 1918, οπότε είχαν δικαίωμα ψήφου, οι γυ-ναίκες υποχρέωσαν το Εργατικό Κόμμα να συμπεριλάβει στην πολιτική του ατζέ-ντα περισσότερα και σημαντικότερα κοινωνικά ζητήματα (νηπιαγωγεία, κοινωνικήπρόνοια για τις μητέρες και τα παιδιά, και δημόσια υγεία), απομακρύνοντάς το έτσιακόμη περισσότερο από τις παλιότερες συνδικαλιστικές του θέσεις. Στα μέσα τηςδεκαετίας του 1920, τα γυναικεία τμήματα του Εργατικού Κόμματος είχαν 200.000μέλη, ενώ το 1933 μόλις 155.000 (περίπου 40% του συνόλου).34

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Η εργατική τάξη δεν ήταν ένα απλό αποτέλεσμα της εκβιομηχάνισης. Ο καπιταλι-σμός βέβαια επέβαλε μια διακριτή κοινωνική δομή μέσω μιας γενικής διαδικασίαςαπαλλοτρίωσης, εκμετάλλευσης και καθυπόταξης των εργαζομένων, ώσπου δεντους άφησε άλλα μέσα για να ζήσουν εκτός από την εργατική τους δύναμη, την


134

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·134

οποία πουλούσαν ως μισθωτοί στους ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής. Οι διαδικα-σίες καπιταλιστικής συσσώρευσης, οι πρακτικές περιστάσεις της βιομηχανικής πα-ραγωγής και τα μοντέλα αστικοποίησης έπαιξαν επίσης σημαντικό ρόλο στη διαμόρ-φωση της ζωής της εργατικής τάξης. Παρόμοια, η χωροταξική αρχιτεκτονική τηςπαρουσίας των εργατών στην κοινωνία –η κοινωνική γεωγραφία της εκβιομηχάνι-σης, η ανάπτυξη των πόλεων, η συγκέντρωση των εργατών σε χωριστές συνοικίεςτων αστικών συγκροτημάτων, η ορατή συγκέντρωσή τους στο χώρο– δόμησε κοινέςτάσεις του συλλογικού συνανήκειν. Οι διάφορες κουλτούρες της εργατικής τάξηςεπέδειξαν ισχυρές και ενοποιητικές κανονικότητες στις γειτονιές, στα επαγγέλματα,στις βιομηχανίες και τις διάφορες περιοχές. Οι κουλτούρες αυτές ξεπέρασαν όχι μό-νο τα θρησκευτικά και τα γλωσσικά αλλά και τα εθνικά σύνορα της Ευρώπης. Στοφως της σύγκλισης αυτών των διαδικασιών, η «εργατική τάξη» έγινε μια πολιτικήκαι κοινωνική προσφώνηση με μεγάλη απήχηση και νόημα. Από το 1900, ο όρος άρ-χισε να περιγράφει μια απτή πραγματικότητα της ευρωπαϊκής πολιτικής, της διαχεί-ρισης των κοινωνικών υποθέσεων και της καθημερινής ζωής.

Ωστόσο οι εργάτες δεν ήταν η μόνη λαϊκή τάξη στην ευρωπαϊκή κοινωνία. Συ-νυπήρχαν με την αγροτική και την κατώτερη μεσαία τάξη. Επιπλέον, οι διακρίσειςμέσα στην ίδια την εργατική τάξη παρέμεναν ιδιαίτερα ισχυρές, όχι μόνο εκτόςδουλειάς αλλά και στις πολλαπλές διαφορές των ίδιων των τόπων δουλειάς, στουςμισθούς, στην ασφάλεια της απασχόλησης, σε ζητήματα της εσωτερικής ιεραρχίας,στον έλεγχο της εργασίας και βέβαια στο θέμα των επαγγελματικών δεξιοτήτων πέ-ραν των διαφορών από βιομηχανία σε βιομηχανία και από επιχείρηση σε επιχείρη-ση. Παρά τη γενίκευση ομογενοποιητικής λογικής της μισθωτής σχέσης, η ίδια ηεκβιομηχάνιση επινοούσε διαρκώς νέες διακρίσεις, κυρίως σε ό,τι αφορά τις νέεςτεχνολογίες. Οι δύο πιο καίριες διαφορές ήταν εκείνες που αφορούσαν το φύλο καιτην εργασία. Μικρός σχετικά αριθμός εργατών είχε μεγαλύτερους μισθούς και κα-λύτερες συνθήκες εργασίας, κυρίως λόγω των τεχνικών δεξιοτήτων τους, έναντιτης συντριπτικής πλειονότητας των φτωχών συναδέλφων που ήταν υποταγμένοι σεαυστηρή πειθαρχία, είχαν χαμηλούς μισθούς και δούλευαν εποχιακά. Όσο για τιςεργαζόμενες γυναίκες, όχι μόνο ανήκαν στους πιο φτωχούς και αδύνατους εργάτεςαλλά και οι κυρίαρχες δομές ευπρεπούς συμπεριφοράς των μελών της εργατικήςτάξης τις υποχρέωναν σε σιωπή και τις περιθωριοποιούσαν μέσα από τις πολιτισμι-κές ορίζουσες της οικογένειας, του σπιτιού και της δημόσιας ανδροπρέπειας.

Το πώς λειτουργούσε η πολύπλοκη και αντιφατική αυτή λογική ενότητας καιδιαφοράς σε συγκεκριμένες εποχές και σε συγκεκριμένους χώρους εξαρτιόταν ζω-τικά από την πολιτική –στη δημιουργία των οργανώσεων της εργατικής τάξης και 135


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·135

στη διαμάχη των θρησκευτικών, φιλανθρωπικών, κομματικών και κυβερνητικώνπαρεμβάσεων που αξίωναν να τη διαμορφώσουν και να διασφαλίσουν την υποταγήτης. Από αυτή την άποψη, η κοινωνική διαχείριση, η δημόσια υγεία, η αστυνόμευ-ση, η δικαιοσύνη και ο πολύπλοκος θεσμικός μηχανισμός των δήμων και των εθνι-κών κυβερνήσεων, καθώς επίσης και το θεσμικό πλαίσιο και ο χαρακτήρας της δη-μόσιας σφαίρας, όλα αυτά μαζί προσδιόρισαν τον τρόπο συγκρότησης της εργατι-κής τάξης. Καθώς η εργατική τάξη πρόβαλε ως συλλογική οντότητα στην ευρωπαϊ-κή ιστορία, όλα τα παραπάνω δεν ήταν απλώς εξωτερικές δυνάμεις που δρούσανπάνω σε μια εργατική τάξη ήδη διαμορφωμένη από την οικονομία και την κοινωνίααλλά εγγενείς παράγοντες της ίδιας της διαδικασίας που τη γέννησαν.


136

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·136

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ

ΗΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 1860 YΠHPΞE καθοριστικής σημασίας για την Αριστερά. Οιπαλιότερες πολιτικές παραδόσεις είχαν εκλείψει, ενώ άλλες, όπως ο αναρχι-

σμός, οδηγήθηκαν στο περιθώριο του εργατικού κινήματος. Ένα νέο ιδεώδες γεν-νήθηκε, τα εθνικά οργανωμένα εργατικά κόμματα, βασικό στοιχείο του οποίου ήτανο κοινοβουλευτισμός. Η αποδοχή του νέου συνταγματικού πλαισίου από τα σοσιαλι-στικά κόμματα ήταν αποτέλεσμα των δραματικών φιλελευθεροποιήσεων της χρονι-κής περιόδου 1867-71, που επέτρεψαν για πρώτη φορά στο εργατικό κίνημα να ανα-πτύξει νόμιμα πλέον την προπαγάνδα του σε επίπεδο πέρα από το τοπικό. Η διαδικα-σία αυτή προωθήθηκε ενεργά από την Πρώτη Διεθνή, η επιρροή της οποίας ξεπερ-νούσε κατά πολύ τον μικρό αριθμό των μελών των τοπικών και εθνικών οργανώ-σεων που συνδέονταν μαζί της. Η Πρώτη Διεθνής εμπνεόταν από τους Μαρξ καιΈνγκελς, οι οποίοι εξακολουθούσαν να είναι οι πιο σημαντικοί θεωρητικοί τουευρωπαϊκού σοσιαλιστικού κινήματος.

Τη δεκαετία του 1860 ρίχτηκε ο σπόρος της οργάνωσης. Ορισμένα κόμματα θεμε-λιώθηκαν σε προγενέστερες πολιτικές κινήσεις και πρωτοβουλίες. Στη Γερμανία, λό-γου χάρη, οι δύο οργανώσεις πάνω στις οποίες στηρίχτηκε το SPD χρονολογούνταναπό το 1863.1 Αντίθετα, άλλα κόμματα, όπως εκείνα της Βρετανίας και της τσαρικήςΡωσίας, έπρεπε να περιμένουν αρκετά χρόνια ακόμη για να αποκτήσουν γερά θεμέ-λια, πράγμα που συνέβη γύρω στο 1900. Ορισμένα κόμματα συνέχισαν την περιθω-ριακή και ημιπαράνομη δράση τους μέχρι το 1914, όπως συνέβη στην Ιβηρική Χερ-σόνησο, στα Βαλκάνια και στις περισσότερες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Ωστό-σο όλα αυτά τα κόμματα ήταν σοσιαλδημοκρατικά και ξεχώριζαν από άλλες τάσειςτης Αριστεράς, όπως το αναρχικό ή το αναρχοσυνδικαλιστικό κίνημα, τα ριζοσπαστι-κά δημοκρατικά κόμματα, τα αγροτικά κόμματα ή το λαϊκιστικό Σοσιαλιστικό Επα-ναστατικό Κόμμα της Ρωσίας (βλ. επίσης πίνακα 4.1, σ. 138). Επρόκειτο για κομματι-κές οργανώσεις που ευθυγραμμίζονταν με τη Δεύτερη Διεθνή, η οποία συγκροτήθηκετο 1889, και ταυτίζονταν συνειδητά με την κληρονομιά του Καρλ Μαρξ.2 137

Η ιστορία προχωρεί

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·137

Πίνακας 4.1. Τα πρώτα σοσιαλιστικά κόμματα, 1871-1905

1871 Σοσιαλιστικό Κόμμα Πορτογαλίας (PSP)

1875 Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας (SPD)

1876 Σοσιαλδημοκρατική Ένωση Δανίας (SDF)

1878 Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Τσεχίας (CSDSD)

1879 Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ισπανίας (PSOE)

1880 Εργατικό Κόμμα Ουγγαρίας (MSZP)Ομοσπονδία Γάλλων Σοσιαλιστών Εργατών (FPTSF)

1881 Σοσιαλδημοκρατική Ένωση Ολλανδίας (SDAP)

1882 Προλεταριακό Κόμμα Πολωνίας

1883 Σοσιαλδημοκρατική Ομοσπονδία Βρετανίας (SDF)Ρωσική Ομάδα για την Απελευθέρωση της Εργασίας

1885 Κόμμα Βέλγων Εργατών (POB)

1887 Εργατικό Κόμμα Νορβηγίας (DNA)Αρμενικό Κόμμα Χαντσάκ

1888 Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Ελβετίας (SPS)

1889 Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Αυστρίας (SPÖ)Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Σουηδίας (SAP)

1891 Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Βουλγάρων Εργατών (BWSDP)

1892 Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Σερβίας (SSDP)Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας (PSI)

1893 Πολωνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα (Ρωσία) (PPS)

Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα του Βασιλείου της Πολωνίας και της Λιθουανίας(Ρωσία) (SDKPiL)

Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Ρουμανίας (PSR)

1894 Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Κροατίας (SDPC)

1896 Νοτιοσλαβικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Σλοβενίας (JSDS)

1897 Πολωνικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της Γαλικίας (PPSD)Γενική Ένωση των Εβραίων Εργατών της Ρωσίας και της Πολωνίας (Bund)

1898 Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα Ρωσίας (RSDRP)

1899 Ουκρανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (Ανατολική Γαλικία) (USDP)

1900 Εργατικό Κόμμα Βρετανίας (LP)

1903 Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Φινλανδίας (SDP)

1904 Εργατικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Λετονίας (LSDWP)

1905 Ουκρανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα των Εργατών (USDRP)Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Σλοβακίας (SSP)


138

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·138

Τα κινήματα αυτά αποτέλεσαν μια νέα αρχή για την ευρωπαϊκή Αριστερά. Ήταντα πρώτα εθνικά οργανωμένα σοσιαλιστικά κόμματα με μεγάλη διάρκεια ζωής.Προηγουμένως υπήρχαν μικρότερες ομάδες, που είχαν τοπικό και εφήμερο χαρα-κτήρα. Την περίοδο 1849-60, η κρατική καταπίεση και οι άθλιες επικοινωνίες κατέ-πνιξαν κάθε ευρύτερη πολιτική κίνηση. Παρά την ύπαρξη των εργατικών ενώσεων,που στηρίζονταν στους ειδικευμένους τεχνίτες, οι πολιτικές προσπάθειες του εργα-τικού κινήματος συνεχίστηκαν με δυσκολία ώς τη δεκαετία του 1870, αν και πρέπεινα πούμε ότι ανήκαν σε προγενέστερες αριστερές παραδόσεις. Η κατάσταση αυτήδεν άλλαξε μονομιάς. Σε ορισμένες χώρες, τα νέα κόμματα ήταν υποχρεωμένα ναανταγωνιστούν πολλές και διαφορετικές πολιτικές κινήσεις, ενώ σε άλλες υπέστη-σαν διασπάσεις και κατακερματισμό. Παρ’όλα αυτά, αποτέλεσαν ποιοτική αλλαγήστη δραστηριότητα των σοσιαλιστών, με αποτέλεσμα να ξεκινήσει μια νέα εποχήγια την Αριστερά.

H ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ

Όσον αφορά την επιρροή, τα νέα κόμματα διέφεραν σε μεγάλο βαθμό. Τα πιο ισχυ-ρά βρίσκονταν στη Σκανδιναβία και τη γερμανόφωνη Κεντρική Ευρώπη (συμπερι-λαμβανομένων και των εδαφών της Τσεχίας που ανήκαν στην Αυτοκρατορία τωνΑψβούργων), ενώ τα πιο αδύναμα στις χώρες της Μεσογείου. Στις περιοχές με πε-ριορισμένη βιομηχανική ανάπτυξη, όπως η Νοτιοανατολική Ευρώπη, το σοσιαλιστι-κό κίνημα ήταν ανίσχυρο. Ωστόσο η εκβιομηχάνιση δεν ήταν ένα αλάνθαστο κριτή-ριο. Η απήχηση των Βουλγάρων σοσιαλιστών στις εκλογές του 1915 ή των Ουκρα-νών σοσιαλδημοκρατών μεταξύ των αγροτών της Ανατολικής Γαλικίας, και η πρόο-δος των σοσιαλιστικών κομμάτων στη Φινλανδία, στη Νορβηγία και τη Σουηδία δεί-χνει ότι τα κόμματα αυτά είχαν μεγάλη επιρροή στα αγροτικά στρώματα. Η νομιμό-τητα, ένα λειτουργικό δηλαδή κοινοβουλευτικό σύνταγμα και η διενέργεια δημο-κρατικών εκλογών, έπαιξε ρόλο ανάλογο με εκείνον της εκβιομηχάνισης. Αντίστρο-φα, το ρωσικό αυταρχικό σύστημα δεν επέτρεψε τη δημοκρατική έκφραση τουλαού, ενώ ένα άδικο εκλογικό σύστημα μείωσε τις εκλογικές επιδόσεις των Βέλγωνσοσιαλιστών. Έτσι, τα πρώτα φιλελεύθερα και δημοκρατικά πολιτικά συστήματααντιστάθμισαν την τυχόν απουσία καπιταλιστικής βιομηχανίας σε ορισμένες χώρες,ακριβώς όπως ο αυταρχισμός παρεμπόδισε την πρόοδο του εργατικού κινήματοςπρος ένα «γερμανικό» ή ένα «σκανδιναβικό» μοντέλο σοσιαλδημοκρατικής επιτυ-χίας στις πιο αναπτυγμένες βιομηχανικά οικονομίες. Από αυτή την άποψη, ο συνταγ- 139


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·139

ματικός παράγοντας μπορούσε να παίξει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του νέουπολιτικού και κοινωνικού τοπίου.

Υπάρχουν δύο επιπλέον στοιχεία που πρέπει να λάβει κανείς υπόψη του σε αυτήτη γεωγραφία του σοσιαλιστικού κινήματος. Πρώτον, στις χώρες της δυτικής Με-σογείου, η εικόνα δεν ήταν ιδιαίτερα ευκρινής λόγω της επίδρασης που άσκησε στοκίνημα ο αναρχισμός και, μετά το 1900, ο αναρχοσυνδικαλισμός, ο οποίος στηριζό-ταν σε μια αντικοινοβουλευτική και αντισυγκεντρωτική πολιτική «άμεσης δρά-σης». Η επίδραση αυτή ήταν πιο έντονη στην Ισπανία, όπου οι υποστηρικτές τουΜπακούνιν προηγήθηκαν εκείνων του Μαρξ στα τέλη της δεκαετίας του 1860 καιόπου η οικονομική καθυστέρηση και η ευθραυστότητα του φιλελευθερισμού παρε-νέβαλαν πολλά εμπόδια στο δρόμο του σοσιαλισμού. Κάτι ανάλογο συνέβη καιστην Ιταλία, όπου το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας (PSI) δεν κατάφερε να υποσκελί-σει την ισχυρή αναρχική παράδοση της χώρας. Οι αναρχικοί έκαναν τους ιδιαίτεραμαχητικούς εργάτες της βόρειας Ιταλίας εξαιρετικά βίαιους, πράγμα που έγινε ολο-φάνερο σε όλες τις κοινωνικές εξεγέρσεις που έγιναν στη χώρα από το 1890 μέχριτην κατάληψη της εξουσίας από τους φασίστες. Η λιγότερο φυσιολογική περίπτω-ση ήταν εκείνη της Γαλλίας. Μέχρι το 1914, ο γαλλικός αντιμοναρχισμός είχε κλη-ροδοτήσει στην Αριστερά μια εκατόχρονη κοινοβουλευτική και δημοκρατικήεμπειρία σε μια ισχυρή αλλά και άνιση εκβιομηχανισμένη οικονομία. Ωστόσο ταεκλογικά αποτελέσματα των σοσιαλιστών ήταν εξαιρετικά χαμηλά, δεδομένου μά-λιστα ότι οι Γάλλοι αποτελούσαν την πρωτοπορία του ευρωπαϊκού ριζοσπαστισμούτο 1830, το 1848 και το 1871.

Και στις τρεις αυτές χώρες, ο φορέας δράσης των εργατών ήταν λιγότερο το το-πικό παράρτημα του κεντρικά οργανωμένου σοσιαλιστικού κόμματος και περισσό-τερο το «Εργατικό Κέντρο» – στα ισπανικά λεγόταν centro, στα ιταλικά camere dellavoro και στη Γαλλία bourses du travail. Όλα αυτά ήταν ενεργά κέντρα σοσιαλι-στικής κουλτούρας, σημεία συνάντησης όπου οι εργάτες έβρισκαν δουλειά, συνδι-καλίζονταν, σπούδαζαν και ψυχαγωγούνταν. Επιπλέον, τα «επιμελητήρια» αυτάαποτελούσαν πυρήνες νομικής αρωγής, αριστερής προπαγάνδας και σοσιαλιστικούήθους. Προέρχονταν από παλιότερες παραδόσεις αυτοβοήθειας, αλληλεγγύης καισυνεργασίας. Ωστόσο κόμιζαν και νέα στοιχεία, γιατί ήταν το αποτέλεσμα της άμε-σης δράσης των προλεταριοποιημένων μισθωτών τόσο στα αστικά κέντρα όσο καιστην ύπαιθρο, αποτελώντας έναν πόλο εντελώς διαφορετικό από εκείνο των σο-σιαλδημοκρατικών κομμάτων που αναδύθηκαν τη δεκαετία του 1860 και του 1870.Στην Ισπανία, τα «επιμελητήρια» αυτά ήταν αναρχοσυνδικαλιστικοί πυρήνες πουοδήγησαν στην περιθωριοποίηση των σοσιαλιστών τόσο στη βιομηχανική Καταλο-


140

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·140

νία όσο και στην αγροτική Ανδαλουσία, περιορίζοντάς τους στις περιοχές του βορ-ρά, όπου υπήρχαν πολλά ορυχεία. Αντίθετα, στην Ιταλία, συνέβαλαν στην ανάπτυ-ξη του σοσιαλισμού, ιδιαίτερα μεταξύ των εργαζομένων στα αγροκτήματα της κοι-λάδας του Πάδου. Στη Γαλλία συνέβη κάτι ενδιάμεσο.

Το δεύτερο στοιχείο έχει να κάνει με τη Βρετανία πριν από τον Α΄ Παγκόσμιοπόλεμο. Πρόκειται για ένα παράδοξο, διότι το έθνος με τον πιο αναπτυγμένο καπι-ταλισμό και την πιο προλεταριοποιημένη οικονομία διέθετε ένα από τα πιο αδύνα-μα αριστερά κόμματα. Σε αντίθεση με την υπόλοιπη Ευρώπη, ο ακτιβισμός της ερ-γατικής τάξης συνέχιζε να εκφράζεται μέσα από το Φιλελεύθερο Κόμμα, με αποτέ-λεσμα οι σοσιαλιστικές πολιτικές να βρίσκονται στο περιθώριο μέχρι λίγο πριν απότο 1914. Ωστόσο, αρχής γενομένης από τη δεκαετία του 1880, όταν το σοσιαλιστι-κό κίνημα αναγεννήθηκε, οι ολοζώντανες σοσιαλιστικές υποκουλτούρες συνυπήρ-χαν τοπικά με τους εκλογικούς εκπροσώπους των Φιλελευθέρων, ιδιαίτερα στο βό-ρειο τμήμα της χώρας.3 Ήταν η Επιτροπή Εκπροσώπησης των Εργατικών μετά το1900, πρώτα ως κοινοβουλευτική ομάδα πίεσης μέσα στο ίδιο το κόμμα των Φιλε-λευθέρων και στη συνέχεια ως αναδυόμενο αυτόνομο κόμμα, που οδήγησε στη χα-λάρωση του ελέγχου των Φιλελευθέρων πάνω στους εργαζομένους. Η μετακίνησητων τελευταίων προς τους Εργατικούς ήταν αργή και άνιση, αλλά οι αλλαγές αυτέςπραγματοποιήθηκαν μετά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Παρ’ όλα αυτά, τόσο στιςεκλογές του 1906 όσο και σε εκείνες του 1910, οι Εργατικοί κατάφεραν να αποκτή-σουν τον δικό τους αυτόνομο βηματισμό.4

Πουθενά αλλού, οι εργάτες δεν έμειναν για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημαεγκλωβισμένοι στο παλιό φιλελεύθερο πλαίσιο. Με εξαίρεση τη Βρετανία, η γεω-γραφία του σοσιαλισμού πριν από το 1914 είχε ως εξής: ο σοσιαλδημοκρατικός«πυρήνας» της Σκανδιναβίας και της Κεντρικής Ευρώπης, όπου ο σοσιαλιστικόςκοινοβουλευτισμός και το αντίστοιχο συνδικαλιστικό κίνημα κυριάρχησαν στο ερ-γατικό κίνημα· ο αναρχοσυνδικαλισμός των χωρών της δυτικής Μεσογείου, πουεξασθένισε τα σοσιαλιστικά κόμματα, καθιστώντας την πολιτική της εργατικής τά-ξης πιο ευμετάβλητη, και το δυτικό άκρο της Ρωσίας, τα Βαλκάνια και μεγάλο μέ-ρος της Αυστροουγγαρίας, όπου η οικονομική και πολιτική καθυστέρηση επιβρά-δυνε τη διαδικασία ανάπτυξης των σοσιαλιστικών κομμάτων αν δεν τα ανάγκασενα βγουν στην παρανομία.

Τα σοσιαλιστικά κόμματα γεννήθηκαν σε δύο φάσεις: η πρώτη συνέπεσε με τηνπερίοδο ανάμεσα στην Πρώτη και τη Δεύτερη Διεθνή· η φάση αυτή τέλειωσε με τηνίδρυση του ιταλικού κόμματος το 1892. Η δεύτερη αρχίζει με την ίδρυση κομμάτωνστα Βαλκάνια και την Πολωνία των αρχών της δεκαετίας του 1890 και τελειώνει με 141


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·141

τη ρωσική Eπανάσταση του 1905. Η ακολουθία αυτή είναι ταυτόσημη με το βαθ-μωτό άνυσμα της ευρωπαϊκής ανάπτυξης, που κινούνταν από τη Δύση στην Ανατο-λή και από το Βορρά στο Νότο. Εκτός από το Εργατικό Κόμμα της Βρετανίας, οιμεταγενέστερες ιδρύσεις έγιναν σε περιοχές όπου οι συνθήκες είχαν οδηγήσει τιςλαϊκές πολιτικές σε καθυστέρηση λόγω της απουσίας βιομηχανικών δομών, του χα-μηλού επιπέδου αλφαβητισμού των λαών και της δημόσιας κουλτούρας ή λόγω τωνκαταπιεστικών πολιτικών συστημάτων. Στα παραδείγματα αυτά συμπεριλαμβάνο-νταν όχι μόνο η Ρωσία και οι ανατολικές περιοχές της Αυτοκρατορίας των Αψβούρ-γων αλλά και η Ισπανία, η Πορτογαλία και μεγάλο μέρος της Ιταλίας. Στα ανατολι-κά, ο σοσιαλιστές είχαν μεγαλύτερη επιτυχία εκεί όπου η εκβιομηχάνιση είχε προ-χωρήσει περισσότερο ή εκεί όπου κάποια λιγότερο καταπιεστικά καθεστώτα καθι-στούσαν το περιβάλλον πιο φιλόξενο. Για την ευόδωση της σοσιαλιστικής δραστη-ριότητας χρειάζονταν δύο στοιχεία, έστω και περιορισμένα: καπιταλιστική ανάπτυ-ξη ή φιλελεύθερες πολιτικές παραδόσεις (βλ. πίνακα 4.2).

Πίνακας 4.2. Η πρόοδος της σοσιαλδημοκρατίας πριν από το 1914

Χώρα / Κόμμα Έτος ίδρυσης Μεγαλύτερη εκλογική Μεγαλύτεροςεπιτυχία (%) αριθμός μελών

Φινλανδία (SDP) 1903 43,1 (1913) 85.027 (1906)

Σουηδία (SAP) 1889 36,5 (Σεπτ. 1914) 133.388 (1907)

Γερμανία (SPD) 1875 34,8 (1912) 1.085.905 (1914)

Περιοχές της Τσεχίας (CSDSD) 1878 32,2 (1911) 243.000 (1913)

Δανία (SDF) 1876 29,6 (1913) 57.115 (1914)

Νορβηγία (DNA) 1887 26,3 (1912) 53.866 (1914)

Αυστρία (SPÖ) 1889 25,4 (1911) 89.628 (1913)

Ιταλία (PSI) 1892 22,8 (1913) 47.098 (1901)

Βέλγιο (POB) 1885 22,5 (1900)

Βουλγαρία (BWSDP) 1891 20,02 (1913) 6.168 (1912)

Ελβετία (SPS) 1888 20,0 (1913) 29.730 (1913)

Ολλανδία (SDAP) 1881 18,6 (1913) 25.708 (1913)

Γαλλία (SFIO) 1880 16,8 (1914) 93.218 (1914)

Βρετανία (LP) 1900 7,0 (Ιαν. 1910)


142

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·142

ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ, ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΚΑΙ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΨΗΦΟΥ

Παρά τις συνταγματικές ανατροπές της περιόδου που ξεκινάει το 1867-71 και τε-λειώνει το 1914, η Βόρεια και η Κεντρική Ευρώπη παρέμειναν όλως περιέργως ιδι-αίτερα σταθερές από πολιτική άποψη. Χωρίς αμφιβολία, η Ευρώπη πέρασε δύσκο-λες στιγμές –την ενδημική βία με την οποία αντιμετώπισε το ιταλικό κράτος τις λαϊ-κές εξεγέρσεις, τις διάφορες κρίσεις σχετικά με τα εκλογικά δικαιώματα του λαούστο Βέλγιο, την αναστάτωση του Εργατικού Κόμματος Βρετανίας το 1911-13, τηνΤραγική Εβδομάδα στην Ισπανία τον Σεπτέμβριο του 1909, καθώς και όλες τις τα-ραχές που είχαν ξεσπάσει στη ρωσική Eπανάσταση του 1905. Ωστόσο το συνταγ-ματικό πλαίσιο της δεκαετίας του 1860 αποδείχτηκε ιδιαίτερα ανθεκτικό. Κατά τηδιάρκεια όλων αυτών των δεκαετιών, η σταθερότητα προϋπέθετε την εμπέδωσησημαντικών συνταγματικών ρυθμίσεων, όπως ο Βρετανικός Τρίτος Νόμος για τηνΕκλογική Μεταρρύθμιση (1884), το Βελγικό Σύνταγμα (1893), το καθολικό δικαίω-μα ψήφου των αντρών στην Αυστρία (1907) και στην Ιταλία (1912), και η εν γένειφιλελευθεροποίηση της Νορβηγίας (1898), της Δανίας (1901), της Φινλανδίας(1905) και της Σουηδίας (1907). Ωστόσο όλες αυτές οι ρυθμίσεις διευθετήθηκανακριβώς μέσα στο πλαίσιο των υπαρχόντων συνταγμάτων. Οι δημοκρατικές βλέ-ψεις διοχετεύτηκαν μέσα στο υπάρχον φιλελεύθερο πολιτειακό πλαίσιο. Η σταθε-ρότητα εξασφαλίστηκε μέσα από τις διαθέσιμες κοινοβουλευτικές μορφές.

Τη δεκαετία του 1860 εδραιώθηκαν σε ολόκληρη σχεδόν την Ευρώπη οι μακρο-πρόθεσμες κοινοβουλευτικές και συνταγματικές νόρμες της πολιτικής ζωής, τιςοποίες αποδέχτηκαν όχι μόνο οι αριστεροί αλλά και οι αντίπαλοί τους. Μόνο μετάτο 1905, οι ριζοσπάστες σοσιαλιστές, εμπνεόμενοι από τα σοβιέτ της Πετρούποληςκαι το κύμα μαζικών απεργιών που είχε ξεσπάσει στην ευρωπαϊκή ήπειρο, άρχισαννα ασκούν κριτική στις δομές του κοινοβουλευτικού αυτού συστήματος. Ωστόσο οικριτικές τους έφεραν αποτελέσματα μόνο το 1917-23. Προηγουμένως, οι περισσό-τεροι σοσιαλιστές κινούνταν στο πλαίσιο των κοινοβουλευτικών αυτών δομών, τη-ρώντας τους κανόνες τους· και όπου δεν υπήρχαν οι δομές αυτές, η εξωκοινοβου-λευτική δράση έθετε ως στόχο τη δημιουργία τους. Παρόμοια, με εξαίρεση τη Ρω-σία, τα Βαλκάνια και την Ιβηρική Χερσόνησο, όπου οι κοινοβουλευτικοί θεσμοίπαρέμεναν αδύναμοι, οι κυρίαρχες ευρωπαϊκές τάξεις αποδείχτηκαν ιδιαίτερα δι-στακτικές στο να απαλλαγούν από αυτούς χάριν των αντιδραστικών κυβερνητικώνσυστημάτων που θα ήταν λιγότερο ευάλωτα στη λαϊκή πίεση. Ακόμη και εκεί πουοι ελευθερίες του εργατικού κινήματος περιορίστηκαν, όπως στη Γερμανία την πε-ρίοδο του Αντισοσιαλιστικού Νόμου (1978-90), το κοινοβουλευτικό πλαίσιο έμεινεάθικτο. Παρότι οι Γερμανοί σοσιαλιστές υφίσταντο διώξεις από την αστυνομία και 143


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·143

οι συνδικαλιστικές οργανώσεις ήταν παράνομες, το SPD ήταν απολύτως νόμιμο καιμπορούσε να συμμετέχει στις εκλογές.

Για τα νέα σοσιαλιστικά κόμματα υπήρχε μία και μόνο αρχή: η πολιτική του ερ-γατικού κινήματος χρειαζόταν τις υπάρχουσες κοινοβουλευτικές δομές. Οι τελευ-ταίες θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν εν μέρει ως πλατφόρμα για την αφύπνισητων λαϊκών στρωμάτων και εν μέρει για την επιτυχή διεκδίκηση κάποιων βραχυπρό-θεσμων μεταρρυθμίσεων. Επιπλέον, οι λαϊκοί αγώνες για τον εκδημοκρατισμό τουτρόπου διεξαγωγής των εκλογών επηρέαζαν άμεσα τις σχέσεις της Αριστεράς με τοφιλελευθερισμό, γιατί, στο μέτρο που ως anciens régimes αντιστέκονταν στις μεταρ-ρυθμίσεις, οι φιλελεύθεροι έκαναν κοινό μέτωπο με τους σοσιαλιστές και τους άλ-λους ριζοσπάστες. Όμως, από την ώρα που οι εργάτες απέκτησαν δικαίωμα ψήφου,τα μέτωπα αυτά υπέστησαν ρήγμα. Ο εκδημοκρατισμός του συντάγματος, όσο με-τριοπαθής και να ήταν, άνοιξε το δρόμο και για άλλες συγκρούσεις. Έχοντας εξα-σφαλίσει ένα πιο δημοκρατικό εκλογικό σύστημα, οι σοσιαλιστές απέκτησαν τηνπολιτική τους ανεξαρτησία.

Η Βρετανία βρισκόταν στο ένα άκρο, αφού οι εργατικοί είχαν για πάρα πολύ με-γάλο χρονικό διάστημα μια θέση, έστω και ελάσσονα, στον λαϊκό φιλελεύθερο συνα-σπισμό. Το Φιλελεύθερο Κόμμα του Γκλάντστοουν, το οποίο στη δεκαετία του 1860μεταβλήθηκε σε εθνικό κίνημα, ήταν το κλασικό κόμμα των μετρημένων μεταρρυθ-μίσεων, καθοδηγώντας την ευπρεπή εργατική τάξη μέσα από δύο Μεταρρυθμιστι-κούς Εκλογικούς Νόμους (1867 και 1884) και κινητοποιώντας τους οπαδούς τουεναντίον ενός εμφανώς διεφθαρμένου αριστοκρατικού κατεστημένου. Ωστόσο ταίδια τα όρια των μεταρρυθμίσεων –και το γεγονός ότι ο μισός ανδρικός πληθυσμόςκαι ολόκληρος ο γυναικείος δεν είχαν εκλογικά δικαιώματα– εμπόδιζε τη δημιουρ-γία ενός αυτόνομου εργατικού κόμματος. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με το βάρος τηςπαράδοσης, δικαιολογούσαν την ύπαρξη της φιλελεύθερης συμμαχίας, μέχρι που οισυνθήκες που διαμορφώθηκαν από τον Α Παγκόσμιο πόλεμο και άλλος ένας Με-ταρρυθμιστικός Εκλογικός Νόμος που ψηφίστηκε το 1918 έκαναν δυνατή την πλή-ρη ανεξαρτησία του Εργατικού Κόμματος.

Η Γερμανία βρισκόταν στο άλλο άκρο, αφού η ρήξη ανάμεσα στους σοσιαλι-στές και τους φιλελευθέρους σημειώθηκε πάρα πολύ νωρίς, ήδη από τη δεκαετία του1860. Οι λόγοι για τη ρήξη αυτή είναι πολλοί κι ανάμεσά τους περιλαμβάνονται καιοι βαθιές διαφωνίες σχετικά με τη μορφή της ενότητας της χώρας. Η θεσμοθέτησητου καθολικού εκλογικού δικαιώματος για τους ενήλικους άντρες στα βορειογερμα-νικά και αυτοκρατορικά συντάγματα της περιόδου 1867-71 απελευθέρωσε το νεα-ρό σοσιαλιστικό κόμμα από την προηγούμενη εξάρτησή του από τους φιλελευθέ-


144

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·144

ρους. Οι Γερμανοί σοσιαλδημοκράτες χρειάστηκαν άλλες δύο δεκαετίες για να με-τατραπούν σε μαζικό κόμμα, όμως οι πολιτικές προϋποθέσεις της ανεξαρτησίαςτους διαμορφώθηκαν τότε.

Η Σκανδιναβία και οι Κάτω Χώρες βρίσκονταν ανάμεσα στα δύο αυτά άκρα. Τηδεκαετία του 1890, το Εργατικό Κόμμα Νορβηγίας ήταν ουσιαστικά μια χαλαρήομοσπονδία, στην οποία συμμετείχαν διάφορες εργατικές ενώσεις. Επηρεασμένοαπό το εθνικό ζήτημα της απόσχισης της Νορβηγίας από τη Σουηδία, υποστήριξε τοφιλελεύθερο κόμμα Venstre, που είχε τη στήριξη των αγροτών. Το αποτέλεσμα τηςσυνεργασίας αυτής ήταν η απόκτηση του δικαιώματος ψήφου από τους άντρες το1898. Οι Δανοί σοσιαλδημοκράτες συνεργάστηκαν επίσης με το φιλελεύθερο κόμμαVenstre σε μια συμμαχία που επιθυμούσε να κάμψει την αντίσταση της κυβέρνησηςστις κοινοβουλευτικές μεταρρυθμίσεις. Ήδη από τη δεκαετία του 1890, οι Σουηδοίσοσιαλιστές και οι φιλελεύθεροι έκαναν συμμαχία εναντίον των συντηρητικών μεβασικό στόχο να αποκτήσουν οι εργάτες δικαίωμα ψήφου. Οπωσδήποτε η απόκτησηεκλογικών δικαιωμάτων από τα λαϊκά στρώματα ανέτρεπε τις μακροχρόνιες αυτέςσυμμαχίες ανάμεσα στους φιλελευθέρους και τους σοσιαλιστές – στη Νορβηγία με-τά την απόσχισή της από τη Σουηδία (1905), στη Δανία μετά τις συνταγματικές με-ταρρυθμίσεις (1901), στη Σουηδία μετά τη μεταρρύθμιση του εκλογικού νόμου το1907.5 Μετά την επίλυση του συνταγματικού ζητήματος, η αυξημένη κοινοβουλευ-τική δύναμη των σοσιαλιστών άνοιξε το δρόμο για την ανεξαρτησία των αριστερώνκομμάτων, με αποτέλεσμα να προκύψουν νέες συμμαχίες. Κατά παρόμοιο τρόπο, οιΒέλγοι σοσιαλιστές συμμετείχαν στις φιλελεύθερες συμμαχίες για την προώθησηαντικληρικαλιστικών εκπαιδευτικών πολιτικών και εκλογικών μεταρρυθμίσεων,επιλέγοντας άλλοτε τις μαζικές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας (δράσεις για την απόκτη-ση δικαιώματος ψήφου το 1886, το 1893, το 1899, το 1902 και το 1913) και άλλοτετην κοινοβουλευτική συνεργασία με τους φιλελεύθερους ριζοσπάστες. Μετά την ήτ-τα του μαζικού απεργιακού κινήματος το 1902, η συμμαχία τους με τους φιλελευθέ-ρους έγινε πιο σταθερή, πράγμα που συνέβη και με τους Ολλανδούς σοσιαλιστές με-τά την αποτυχία προώθησης του αιτήματός τους να αποκτήσουν δικαίωμα ψήφου ταευρύτερα λαϊκά στρώματα.6

Το συνταγματικό ζήτημα είχε πολλές πτυχές. Το δικαίωμα ψήφου ήταν ένα θέ-μα, ενώ το γενικότερο πλαίσιο του κοινοβουλευτισμού, που θα μπορούσε να φέρειτους σοσιαλιστές στην κυβέρνηση, ένα άλλο. Ωστόσο και εδώ υπήρχαν μεγάλεςδιαφοροποιήσεις. Η σχέση των κομμάτων με το κράτος και η απάντηση του τελευ-ταίου στην άνοδο της δύναμής τους διαμόρφωσαν τη ριζοσπαστικότητά τους. Εκείπου οι κοινοβουλευτικές παραδόσεις ήταν παλιές και η λαϊκή ιδεολογία ταύτιζε τη 145


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·145

δημοκρατία με τη δύναμή τους, όπως στη Βρετανία, ή εκεί όπου το κράτος υποστή-ριζε τις πολιτικές ελευθερίες και τη διαιτησία στα εργασιακά ζητήματα, όπως στηΣουηδία και τη Δανία, το εργατικό κίνημα ήταν ρεφορμιστικό. Εκεί όπου οι σοσια-λιστές δεν είχαν κοινοβουλευτική εκπροσώπηση και το κράτος ήταν αυταρχικό–όπως στην Ιβηρική Χερσόνησο, στην Ιταλία πριν από το 1912, στην Ουγγαρίαόταν αποτελούσε ακόμη τμήμα της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων ή στην αυτο-κρατορική Ρωσία–, η εργατική μαχητικότητα χαρακτηριζόταν από αδιαλλαξία. ΟΑντισοσιαλιστικός Νόμος, η αστυνομική καταπίεση, ο αποκλεισμός των σοσιαλι-στών από τις δημόσιες υπηρεσίες, η δαιμονοποίησή τους ως αντεθνικώς δρώντων,όλες αυτές οι συνθήκες, που επικρατούσαν εκείνη την εποχή στη Γερμανία, έστρε-ψαν το SPD προς τον επαναστατικό μαρξισμό. Η αντίληψη ότι το κράτος είναι έναεργαλείο στα χέρια της άρχουσας τάξης, το οποίο έπρεπε να καταστραφεί και όχι ναμεταρρυθμιστεί, οφειλόταν στις καθημερινές ταλαιπωρίες που αντιμετώπιζε το κί-νημα, αν όχι για κανέναν άλλο λόγο τουλάχιστον επειδή η ανερχόμενη εκλογικήτου δύναμη προσέκρουε στην αυταρχικότητα των εκάστοτε κυβερνήσεων, οι οποίεςδεν ήταν διατεθειμένες να δεχτούν κοινοβουλευτικό έλεγχο.7 Το σύστημα αυτό δια-κυβέρνησης διευκόλυνε το SPD στην υιοθέτηση του μαρξιστικού του προγράμμα-τος στο Συνέδριο της Γκότα (1875) και της Ερφούρτης (1891), ενώ ταυτόχροναέκανε όλες τις άλλες φωνές μέσα στο κόμμα να σιωπήσουν. Αυτό δεν απέκλειεωστόσο την επιδίωξη μεταρρυθμίσεων, που απείχαν πολύ από την ανατροπή τουσυστήματος. Οι σοσιαλιστές προσαρμόστηκαν στο πλαίσιο των υπαρχόντων καπι-ταλιστικών θεσμών, στο συνδικαλιστικό κίνημα, στις τοπικές κυβερνήσεις και τιςκοινοβουλευτικές επιτροπές. Καθώς το κίνημα άρχισε μετά το 1890 να μεταβάλλε-ται σε γραφειοκρατικό οργανισμό, ενισχύθηκαν στο εσωτερικό του οι συντηρητι-κές δυνάμεις. Παρ’ όλα αυτά, η κρατική καταπίεση επέτρεψε στο κόμμα να διατη-ρήσει τον επίσημα επαναστατικό χαρακτήρα του.

Το ακριβώς αντίθετο συνέβη στη Δανία, όπου από πολύ νωρίς το κράτος, το κε-φάλαιο και το εργατικό κίνημα επέδειξαν διάθεση συνεργασίας, με αποτέλεσμα ηπολιτική των σοσιαλιστών να υιοθετήσει ένα ρεφορμιστικό πρόγραμμα. Το 1899,μια σύγκρουση με τους μαραγκούς σε εθνικό επίπεδο συμπαρέσυρε τόσο την Ομο-σπονδία Δανικών Συνδικαλιστικών Ενώσεων (LO) όσο και το Σύνδεσμο ΔανώνΕργοδοτών (DA), που είχαν συγκροτηθεί την προηγούμενη χρονιά, με συνέπεια ναεκδηλωθεί μια γενική ανταπεργία δεκαέξι ολόκληρων εβδομάδων. Με τη Συμφω-νία του Σεπτεμβρίου, η σύγκρουση αυτή έλαβε τέλος. Βάσει της συμφωνίας, οι ερ-γοδότες απέκτησαν μεν διάφορα προνόμια σχετικά με τη διοίκηση των επιχειρή-σεών τους, αναγκάστηκαν όμως να κάνουν πολλές παραχωρήσεις στο ζήτημα των


146

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·146

κανόνων των απεργιών και των ανταπεργιών. Μία από αυτές ήταν και η δυνατότηταενός εκάστου από τα συγκρουόμενα μέρη να προσφύγει σε τριμελές επιδιαιτητικόδικαστήριο, στη σύνθεση του οποίου συμμετείχαν οι εκπρόσωποι των δύο πλευρώνκαι ένας δικαστής ως πρόεδρος. Με τον τρόπο αυτό, οι Δανοί εργοδότες αποδέχτη-καν τόσο τη νομιμότητα λειτουργίας των δανικών εργατικών συνδικάτων –να ορ-γανώνονται, να διαπραγματεύονται και να απεργούν– όσο και τη βασική αρχή τηςσυλλογικής διαπραγμάτευσης. Η Συμφωνία του Σεπτεμβρίου, η οποία δεν είχε άλ-λη ανάλογη σε ολόκληρη την Ευρώπη ως εθνική διευθέτηση μεταξύ κοινωνικώνεταίρων πριν από το 1914, προσδιόρισε το πλαίσιο των εργασιακών σχέσεων στηΔανία για ολόκληρο τον 20ό αιώνα.8

Ωστόσο στη Γαλλία διαμορφώθηκε ένα διαφορετικό μοντέλο. Στη χώρα αυτή, ηαντιμοναρχική παράδοση επέβαλε την έκφραση ισχυρής αλληλεγγύης μεταξύ τωνλαϊκών στρωμάτων, κι αυτό παρά το ότι η Τρίτη Δημοκρατία είχε θεμελιωθεί πάνωστη σφαγή 20.000 υποστηρικτών της Κομμούνας του Παρισιού. Όταν κινδύνευε ηΔημοκρατία, το εργατικό κίνημα υποστήριζε τους πολιτικούς συνασπισμούς που τηστήριζαν. Παρά την καταπίεση της δεκαετίας του 1870, οι εργάτες είδαν την αντι-κληρικαλιστική δημοκρατία ως φυσικό σύμμαχό τους εναντίον των αυταρχικών καικαθολικών εργοδοτών τους, ενώ οι δημοκρατικοί πολιτικοί ενδιαφέρονταν «νααποδείξουν ότι η δημοκρατία δεν ήταν ο κέρβερος των εργοδοτικών συμφερό-ντων».9 Αρχίζοντας με τη νομιμοποίηση των συνδικάτων το 1884, πραγματοποιή-θηκαν σταδιακά κάποιες μεταρρυθμίσεις, ανάμεσα στις οποίες ήταν το δικαίωμαπροσφυγής στο επιδιαιτητικό δικαστήριο (1892), η ευθύνη των εργοδοτών για ταατυχήματα στους χώρους εργασίας (1898) και η θεσμοθέτηση ενός ΥπουργείουΕργασίας υπό τον Αλεξάντρ Μιλεράν (Alexandre Millerand) (1900). Όπως είναιφυσικό, οι κυβερνήσεις ελάχιστα υποστήριζαν τα συμφέροντα των εργαζομένων μετην έννοια που έδιναν στον όρο αυτό οι σοσιαλιστές. Ωστόσο η αριστερή στροφήτων δημοκρατικών υποχρέωσε το γαλλικό εργατικό κίνημα να υιοθετήσει μια αμφί-σημη στάση έναντι του κράτους, πράγμα που δεν συνέβαινε στη Γερμανία, όπουεπικρατούσε ένας απόλυτος ανταγωνισμός.

Κατά την περίοδο θεμελίωσης της σοσιαλδημοκρατίας, υπήρχε μια διαλεκτικήενσωμάτωσης και αποκλεισμού που ευνοούσε τα πιο μεγάλα κόμματα: από τη μια,επαρκή μέτρα τής κοινοβουλευτικά ελεγχόμενης κυβέρνησης για να αναπτυχθείμε άνεση το κόμμα και από την άλλη, αρκετή καταπίεση για να οξυνθεί ο ριζοσπα-στισμός του. Τα σοσιαλιστικά κόμματα βέβαια δεν στηρίζονταν αποκλειστικάστους κοινοβουλευτικούς θεσμούς για να αναπτυχθούν. Η ραγδαία ανάπτυξη τουρωσικού, του εβραϊκού, του ουκρανικού και του λετονικού κόμματος στο πλαίσιο 147


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·147

της Ρωσικής Αυτοκρατορίας καταδείκνυε την προσαρμοστικότητα του σοσιαλι-σμού στις παράνομες συνθήκες. Ωστόσο τα κόμματα αυτά κατάφεραν να αλλά-ξουν τη στρατηγική τους και να συμμετάσχουν στο σχηματισμό κυβερνήσεων,όταν εμπεδώθηκε η κοινοβουλευτική δημοκρατία· παρατηρήστε την εντυπωσιακήισχύ της σκανδιναβικής σοσιαλδημοκρατίας, που παρέμεινε στην εξουσία από το1930 μέχρι το 1970. Στη σοσιαλδημοκρατία της περιόδου πριν από τον Α΄ Παγκό-σμιο πόλεμο όμως ήταν η ενδιάμεση κατάσταση –αρκετή αλλά όχι ιδιαίτερα ανα-πτυγμένη δημοκρατία– που έδωσε ώθηση στο κίνημα. Πέραν αυτού, η ικανότητάτης να αντιμετωπίζει με θετικό πνεύμα το υπάρχον κράτος, ως κάτι δηλαδή πουμπορεί να επηρεαστεί, να αλλάξει και, ενδεχομένως, να ελεγχθεί, ήταν ο κοινόςπαρονομαστής όλων των σοσιαλιστικών κομμάτων. Όσο πιο μεγάλη ήταν η ικανό-τητα αυτή τόσο πιο πολλά ρεφορμιστικά κόμματα αναδύονταν, ενώ στην αντίθετηπερίπτωση υπήρχαν πολλές πιθανότητες να αναπτυχθούν επαναστατικές τάσειςκαι κινήματα.

Ο ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΜΟΣ

Σχεδόν όλα τα σοσιαλιστικά κόμματα είχαν στενές σχέσεις με τις εθνικά οργανω-μένες συνδικαλιστικές ομοσπονδίες. Πράγματι, τα κόμματα αυτά έπαιξαν κεντρικόρόλο την ίδρυση των εθνικών αυτών ομοσπονδιών, οι οποίες, με εξαίρεση τη Βρε-τανία, συγκροτήθηκαν μετά τη γέννηση των πρώτων σοσιαλιστικών κομμάτων (βλ.πίνακα 4.3, σ. 149).

Η ανάπτυξη και οι μορφές των συνδικαλιστικών ενώσεων ποίκιλλαν από χώρασε χώρα. Όταν τα περισσότερα εθνικά συνδικάτα ήταν ακόμη σε εμβρυακή μορφή,οι βρετανικές συνδικαλιστικές ενώσεις αριθμούσαν 674.000 μέλη το 1887. Οι αντί-στοιχοι αριθμοί στη Γαλλία και τη Γερμανία ήταν 139 και 95 χιλιάδες. Τα συνδικάτατης Βρετανίας ήταν επίσης αναγνωρισμένα από το νόμο καθώς και από τους εργοδό-τες. Η νομοθεσία, η οποία ευνοούσε τη φιλελευθεροποίηση της οικονομίας, και οισυνταγματικές μεταρρυθμίσεις της δεκαετίας του 1860 έδωσαν και στους εργαζομέ-νους άλλων χωρών το δικαίωμα να συνδικαλίζονται, αλλά οι αντεργατικές πολιτικέςεπανέκαμπταν συχνά και τα συνδικάτα σπάνια προστατεύονταν από το νόμο, μεεξαίρεση τη Βρετανία, τις Κάτω Χώρες και τη Σκανδιναβία. Ακόμη και το 1914,όταν οι νόμοι είχαν βελτιωθεί κάπως, οι κατασταλτικοί μηχανισμοί του κράτους χρη-σιμοποιούνταν συχνά εναντίον των απεργών, ενώ τα συνδικάτα σπάνια δεν βρίσκο-νταν υπό επιτήρηση. Το επίπεδο συνδικαλισμού διέφερε από χώρα σε χώρα, με το


148

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·148

ποσοστό των συνδικαλισμένων εργατών να κυμαίνεται το 1913 από 25% στη Βρε-τανία και 20% στη Δανία μέχρι 15-16% στο Βέλγιο και τη Γερμανία, και 10-11%στη Νορβηγία, στη Γαλλία και την Ιταλία.10

Πίνακας 4.3. Σοσιαλδημοκρατία και συνδικαλισμός

Χώρα Εθνική Συνδικαλιστική Ομοσπονδία

Βρετανία (LP) (1900) 1868 Συνέδριο των ΣυνδικάτωνΙσπανία (PSOE) 1879 1888 Γενική Συνδικαλιστική Ένωση Ισπανών ΕργαζομένωνΓερμανία (SPD) 1875 1891 Γενική Επιτροπή Ελεύθερων ΣυνδικάτωνΟυγγαρία (MSZP) 1880 1891 Συνδικαλιστικό ΣυμβούλιοΑυστρία (SPÖ) 1889 1893 Συνδικαλιστική ΕπιτροπήΠεριοχές της Τσεχίας (CSDSD) 1878 1897 Συνδικαλιστική ΕπιτροπήΒέλγιο (POB) 1885 1898 Γενική Συνομοσπονδία Βέλγων ΕργαζομένωνΔανία (SDF) 1876 1898 Συνδικαλιστική ΣυνομοσπονδίαΣουηδία (SAP) 1889 1898 Συνδικαλιστική ΣυνομοσπονδίαΝορβηγία (DNA) 1887 1899 Συνδικαλιστική ΣυνομοσπονδίαΒουλγαρία (BWSDP) 1891 1904 Γενική Συνδικαλιστική Ένωση ΕργατώνΟλλανδία (SDAP) 1881 1906 Συνδικαλιστική ΟμοσπονδίαΙταλία (PSI) 1892 1906 Γενική Συνομοσπονδία Eργατών Iταλίας

Σε πολύ αδρές γραμμές, ο συνδικαλισμός συνδεόταν με την οικονομία, αφού ηανάπτυξή του παρακολουθούσε το βαθμό και το είδος της εκβιομηχάνισης. Υπήρ-χαν λοιπόν τρεις κατηγορίες χωρών πριν από το 1914. Στην πρώτη ανήκαν η Βρετα-νία και το Βέλγιο, οι χώρες που είχαν εισέλθει στη βιομηχανική εποχή ήδη από τιςαρχές του 19ου αιώνα. Στο δεύτερο μισό του αιώνα, η εκβιομηχάνιση προχώρησεστη Γερμανία και τις σκανδιναβικές χώρες, ενώ επιταχύνθηκε τη δεκαετία του1890. Τέλος, στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες η διαδικασία εκβιομηχάνισης ήτανασθενέστερη, αν και από τη δεκαετία του 1890, η Γαλλία, η Ιταλία και η Ρωσία ανέ-πτυξαν εντυπωσιακά προηγμένους βιομηχανικούς τομείς, όπως συνέβη στη Βοη-μία, στη Βιένη και τη Βουδαπέστη στην Αυτοκρατορία των Αψβούργων, και στηΒαρκελώνη στην Ισπανία. Σε όλες τις περιπτώσεις, οι μικρές και απομονωμένεςεπαγγελματικές οργανώσεις, που στηρίζονταν στις κλειστές συντεχνίες, παραχώρη-σαν τη θέση τους στον μαζικό συνδικαλισμό, ο οποίος έγινε δυνατός από την ανά-πτυξη της βιομηχανίας. 149


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·149

Σε όλες τις περιπτώσεις, εκείνοι που έδωσαν αρχικά ώθηση στο εργατικό κίνημαδεν ήταν οι βιομηχανικοί εργάτες αλλά οι ειδικευμένοι τεχνίτες των εργαστηρίων.Οι πρώτες συνδικαλιστικές ενώσεις προήλθαν από τις φιλικές εταιρείες, τις λέσχεςτων μεροκαματιάρηδων και τις εκπαιδευτικές εταιρείες, που κάλυπταν το κενό τοοποίο είχαν αφήσει οι συντεχνίες. Στη Γερμανία πριν από το 1890, οι επαγγελματι-κές ενώσεις βρίσκονταν στον πυρήνα του εργατικού κινήματος – τυπογράφων, μα-ραγκών, χτιστών, κατασκευαστών γαντιών, σιδηρουργών, χυτοσιδηρουργών καιπολλών άλλων, ανάμεσα στις οποίες περιλαμβάνονταν και οι ενώσεις διαφόρων το-πικών ειδικοτήτων, όπως οι καραβομαραγκοί του Αμβούργου ή οι τροχιστές τουΖόλινγκεν. Οι ειδικευμένοι αυτοί τεχνίτες, άντρες, που εργάζονταν σε πολύ συγκε-κριμένους τομείς παραγωγής, είχαν τη δυνατότητα να ρυθμίζουν την αγορά εργα-σίας μέσω των εθίμων και του θεσμού της μαθητείας. Οι τεχνίτες αυτοί απέφυγαντην αποειδίκευση που συναντούσε κανείς στην ελεγχόμενη από τους εργοδότες αγο-ρά εργασίας, η οποία είχε οδηγήσει στην εξάλειψη επαγγελμάτων όπως η ραπτικήκαι η υποδηματοποιία. Γι’αυτό και διέθεταν συλλογικές οργανώσεις που δεν είχανούτε οι τεχνίτες του αγροτικού τομέα ούτε οι ανειδίκευτοι βιομηχανικοί εργάτες.

Οι τυπογράφοι ήταν συνήθως οι πρωτοπόροι, δημιουργώντας τις πρώτες συνδι-καλιστικές ενώσεις στην Ελβετία (1858), στη Βοημία (1862), στην Αυστρία (1864),στην Ουγγαρία (1865), στη Γερμανία και την Ολλανδία (1866), στην Ισπανία(1868), στην Ιταλία (1872), στη Νορβηγία (1882) και τη Βουλγαρία (1883).11 Ότανάρχισε να αναπτύσσεται ο συνδικαλισμός μεταξύ των Πολωνών τεχνιτών του Λβοφστα τέλη της δεκαετίας του 1860, οι τυπογράφοι, όπως θα περίμενε κανείς, ήταν οιπρώτοι που δραστηριοποιήθηκαν στο χώρο των εργατικών ενώσεων, συναγωνιζό-μενοι τις Προοδευτικές Εταιρείες της Βιένης, της Πράγας, της Βουδαπέστης, τουΜπρνο και της Τεργέστης, και οργανώνοντας μια πετυχημένη απεργία τον Ιανουά-ριο του 1870, η οποία αποτέλεσε το έναυσμα για την εκδήλωση μιας γενικής απερ-γίας σε ολόκληρη τη Γαλικία. Ωστόσο και τη δεκαετία του 1890, οι τυπογράφοιέδωσαν το «παρών», αποτελώντας τον πυρήνα του Εργατικού Κόμματος Γαλικίας,του προδρόμου δηλαδή του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος Γαλικίας, το οποίοιδρύθηκε το 1897.12

Κατά το μεταβατικό αυτό στάδιο, η Βρετανία αποτελεί μοναδική περίπτωση,γιατί εκεί τα συνδικάτα αναπτύχθηκαν μέσα στο ήδη υπάρχον πλαίσιο των ενώ-σεων των τεχνιτών, οι οποίες ήταν εξαιρετικά ισχυρές. Αυτό οφειλόταν στην αργήκαπιταλιστική συσσώρευση της βρετανικής οικονομίας πριν από τη δεκαετία του1860, όταν η βιομηχανία της δεν ήταν ιδιαίτερα αναπτυγμένη, δεν είχε εκμηχανι-στεί επαρκώς και στηριζόταν κυρίως στην άφθονη ειδικευμένη εργασία. Αυτό επέ-τρεψε τη σταθεροποίηση των οργανώσεων των ειδικευμένων τεχνιτών μέσω των


150

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·150

συνδικάτων των λεγομένων νέου τύπου το 1848-75. Πουθενά αλλού οι ενώσεις τωντεχνιτών δεν επεκτάθηκαν μέσα από την «αποικιοποίηση των βασικών βιομηχα-νιών της χώρας» αντί να περιοριστούν στις ειδικευμένες μειονότητες των διαφόρωνεπαγγελμάτων. Στη Βρετανία, οι ενώσεις των τεχνιτών αποτέλεσαν πρότυπο ακόμηκαι για τους ειδικευμένους εκείνους εργάτες που δημιούργησε η ίδια η εκβιομηχά-νιση, όπως οι νηματουργοί, οι οποίοι έπειτα απέκλεισαν τους λιγότερο ειδικευμέ-νους. Η κυριαρχία αυτή έκανε δυνατό άλλο ένα φαινόμενο, το οποίο χαρακτήριζετη βρετανική κοινωνία μετά το 1889. Πρόκειται για τα πολυκλαδικά γενικά συνδι-κάτα που κάλυψαν όλες εκείνες τις βιομηχανίες, τις οποίες οι παραδοσιακές ενώ-σεις των τεχνιτών είχαν αγνοήσει.13

Τα γενικά αυτά συνδικάτα διέφεραν από τα άλλα δύο μοντέλα που διαμορφώθη-καν στην ηπειρωτική Ευρώπη: τα βιομηχανικά συνδικάτα, στα οποία μπορούσαννα ενταχθούν όλοι όσοι εργάζονταν σε μια βιομηχανία, ανεξάρτητα από το αν ήτανειδικευμένοι ή υπάλληλοι γραφείου· και τα γενικά εργατικά συνδικάτα, στα οποίαμπορούσαν να ενταχθούν όλοι οι ανειδίκευτοι που είχαν απομείνει, είτε λόγω τωνπεριορισμών που επέβαλε το ίδιο το επάγγελμα είτε λόγω του ότι η δουλειά τουςαψηφούσε κάθε παραδοσιακή ταξινόμηση· όταν είχαν στρατολογηθεί πολλοί απότους ανειδίκευτους αυτούς εργάτες, εντάσσονταν στο κατάλληλο βιομηχανικό συν-δικάτο, που συγχωνευόταν ιδανικά με τα σχετικά συνδικάτα των τεχνιτών.14 Τα βιο-μηχανικά συνδικάτα αναπτύχθηκαν άνισα. Στη Γερμανία, ήταν πολύ ισχυρά κυρίωςμεταξύ των εργατών μετάλλου και των ξυλουργών (αρχίζοντας το 1891 και το1893). Αμέσως μετά έρχονταν οι οικοδόμοι (που συγκρότησαν το 1912 ένα συνδι-κάτο με χτίστες και απλούς εργάτες), οι μεταφορείς, οι εργαζόμενοι στην υφα-ντουργία και οι μεταλλωρύχοι.15 Στη Βρετανία όμως τα πανταχού παρόντα συνδι-κάτα των τεχνιτών δεν επέτρεψαν την ανάπτυξη του βιομηχανικού συνδικαλισμού.Η κατάσταση αυτή οδήγησε στην ανάπτυξη ενός ακόμη πιο γενικού συνδικαλιστι-κού κινήματος, στο οποίο ήταν ενταγμένοι όλοι οι ανειδίκευτοι εργάτες αλλά καιόσοι ειδικευμένοι ή ημιειδικευμένοι εργάζονταν στη βιομηχανία γενικά – «ένα ρευ-στό και ετερόκλητο συνονθύλευμα τοπικών εργατικών συνδικάτων σε διάφορεςβιομηχανίες, επαγγέλματα και εργοστάσια».16

Τα γενικά συνδικάτα έκαναν την εμφάνισή τους στη Βρετανία με τον Νέο Συν-δικαλισμό της περιόδου 1899-92, ο οποίος έστρεψε αποφασιστικά το κίνημα προςτην κατηγορία των ανειδίκευτων εργατών, παγιώνοντας το μελλοντικό μοντέλο.Από τα δέκα μεγάλα συνδικάτα που υπήρχαν το 1885, μόνο ένα κατάφερε να επι-βιώσει μέχρι το 1963 (οι μηχανικοί), οπότε εφτά από αυτά που εξακολουθούσαν ναυπάρχουν ιδρύθηκαν το 1880-1914: η Γενική Ένωση Μεταφορέων, η Γενική Ένω- 151


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·151

ση Δημοτικών Υπαλλήλων, η Ένωση Μεταλλωρύχων και η Ένωση Ηλεκτρολόγων(1888-89), η Ένωση Πωλητών και Διανομέων (1891), η Ένωση Σιδηροδρομικών(1889) και η Ένωση Τοπικής Αυτοδιοίκησης (1900).17 Η κατάσταση αυτή οδήγησεστη διαμόρφωση ενός παράξενου δυαδικού σχήματος στο βρετανικό συνδικαλιστι-κό κίνημα: από τη μια τα συνδικάτα των τεχνιτών που υπερασπίζονταν πεισματικάτα δύσκολα κατακτημένα προνόμιά τους, τα οποία είχαν κερδίσει στην αγορά εργα-σίας και στους τόπους δουλειάς, και από την άλλη, ο αναδυόμενος μαζικός συνδι-καλισμός που μάζευε τη φύρα. Ο τελευταίος άνθησε στους νέους βιομηχανικούςκλάδους της κατασκευής αυτοκινήτων και όπλων, οι οποίοι έγιναν τα εμβληματικάπαραδείγματα του 20ού αιώνα.

Στις λιγότερο αναπτυγμένες βιομηχανικά χώρες, οι λιγότερες ευκαιρίες δεν απέ-τρεψαν τις συγκρούσεις των υποστηρικτών των αντίθετων μοντέλων, όπως στηνΟυγγρική Συνδικαλιστική Ένωση με έδρα τη Βουδαπέστη ή στο μικρό αλλά δυναμι-κό βουλγαρικό συνδικάτο, που διασπάστηκε μετά το 1903 ανάμεσα στους υποστη-ρικτές ενός συγκεντρωτικού και επαναστατικού εργοστασιακού συνδικαλισμού καιστους ρεφορμιστές υποστηρικτές ενός «απολιτικού» φεντεραλιστικού προτύπουπου βασιζόταν στα σωματεία των τεχνιτών. Στη βόρεια Ιταλία, στην Ισπανία και τηΓαλλία, τα συνδικάτα ακολούθησαν τις τοπικές φεντεραλιστικές παραδόσεις –οιδημοτικοί συνασπισμοί εργατών, που είχαν ως πυρήνα ένα συγκεκριμένο επάγγελ-μα, βασίζονταν σε πολλαπλών χρήσεων εργατικά κέντρα και είχαν την ικανότητανα αναλάβουν δράση σε ολόκληρη την έκταση της πόλης, υπερβαίνοντας κατά πο-λύ τους κανονικά συνδικαλισμένους τεχνίτες. Στις χώρες αυτές, τα κεντρικά οργα-νωμένα συνδικάτα αφορούσαν μόνο τον δημόσιο τομέα, τους σιδηροδρόμους καιτα ορυχεία. Μόνο στις ιδιαίτερα προλεταριοποιημένες αγροτικές περιοχές τηςΙσπανίας και της Ιταλίας αναπτύχθηκαν μεγάλα γενικά συνδικάτα. Η τεράστια ιτα-λική οργάνωση Federterra (η συνδικαλιστική ένωση των Ιταλών αγρεργατών πουιδρύθηκε το 1901) πέτυχε να οργανώσει το ιταλικό αγροτικό προλεταριάτο, αν καιυπήρχε μεγάλη διακύμανση του αριθμού των μελών της: το 1913 υπήρχαν 469.000οργανωμένοι εργάτες αγροκτημάτων έναντι 503.000 βιομηχανικών εργατών.18

Η δημιουργία εθνικών ομοσπονδιών, όπως η γαλλική Γενική ΣυνομοσπονδίαΕργασίας (Confédération générale du travail – CGT, 1895) αλλά και η ιταλική(Confederazione Generale del Lavoro – CGL, 1906), επηρέασε ελάχιστα τον περήφα-νο αυτό τοπικισμό. Εκτός από την εκπληκτική Federterra και την Ομοσπονδία Εργα-τών Μετάλλου (Federazione Impiegati Operai Metallurgici – FIOM), η οποία ιδρύθη-κε το 1901, οι Ιταλοί σοσιαλιστές απέτυχαν να εκτοπίσουν τις τοπικιστικού χαρακτή-ρα ενώσεις των τεχνιτών. Η τοπική δράση των εργατικών κέντρων καθιστούσε ασα-


152

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·152

φή τα όρια ανάμεσα στα συνδικάτα και την πολιτική, με αποτέλεσμα τα γαλλικάbourses du travail και οι ιταλικές camere del lavoro να υποκαθιστούν τα τοπικά σο-σιαλιστικά παραρτήματα. Στην Ιταλία, οι δύο αυτές μορφές οργάνωσης ήταν συ-μπληρωματικές, καθώς οι σοσιαλιστές εργάζονταν στο ευρύτερο πολιτισμικό περι-βάλλον των camere. Σε αντίθεση με την Ιταλία, η γαλλική CGT απέρριψε κάθε «πολι-τικό» δεσμό: αδιαφορώντας για τα πλεονεκτήματα του συγκεντρωτικού μοντέλου, οσυνδικαλισμός της CGT αναπτύχθηκε γύρω από συγκεκριμένους αγωνιστές που ερ-γάζονταν στο πλαίσιο των bourses. Στον αναρχοσυνδικαλισμό, η στρατηγική αυτήανταγωνιζόταν ευθέως τον κοινοβουλευτικό σοσιαλισμό, ο οποίος στη Γαλλία είχεμια πολύ ειδική τοπική και κοινωνικοοικονομική θέση.19 Ο συγκεντρωτισμός και οτοπικισμός στην Ισπανία εκφράστηκαν μέσα από δύο αντίπαλες ομοσπονδίες, τηναναρχοσυνδικαλιστική CNT και τη σοσιαλιστική Γενική Ένωση Eργατών (UGT). Τομοντέλο αυτό ήταν εντελώς διαφορετικό από εκείνο που πρότεινε ο Μαρξ και εφαρ-μόστηκε γενικά στη Βόρεια Ευρώπη, που συνδύαζε τον κοινοβουλευτικό σοσιαλι-σμό με τα μεγάλα και συγκεντρωτικά εθνικά συνδικάτα.

Αν η Βρετανία είχε ένα κράμα εθνικώς οργανωμένων επαγγελματικών ενώσεωνκαι γενικών συνδικάτων, ενώ στη Γαλλία, στην Ισπανία και την Ιταλία υπήρχαν απο-κεντρωμένοι, ετερογενείς και τοπικά οργανωμένοι συνασπισμοί, στη Γερμανία είχα-με μια σαφή εξέλιξη από την παράδοση των επαγγελματικών συνδικάτων στον μαζι-κό βιομηχανικό συνδικαλισμό. Το γερμανικό εργατικό κίνημα στηρίχτηκε στα συνδι-κάτα των τεχνιτών, που είχαν τοπικό χαρακτήρα και κάλυπταν μία πόλη. Ωστόσο ταγερμανικά επαγγελματικά συνδικάτα δεν διεύρυναν ποτέ τη βάση τους όπως έγινε,λόγου χάρη, στη Βρετανία: έχοντας απολέσει τη νομική τους προστασία μετά την ψή-φιση του Αντισοσιαλιστικού Νόμου το 1878, παρασύρθηκαν από την ταχύτητα καιτην ορμητικότητα της εκβιομηχάνισης της χώρας. Προτού ο Νόμος αυτός απαγορεύ-σει τη συντονισμένη δράση κόμματος και συνδικάτου, υπήρχαν 27 εθνικά επαγγελ-ματικά συνδικάτα από το χώρο της καπνοβιομηχανίας (με 8.000 μέλη), τους τυπογρά-φους (5.696), τους ξυλουργούς (5.500), τους σαγματοποιούς (260), τους κατασκευα-στές καλαθιών (100) και τους γλύπτες (35). Μετά από ένα χρόνο, δεν είχαν απομείνειπαρά μόνο τέσσερις: οι τυπογράφοι, οι λιθογράφοι, οι κατασκευαστές γαντιών και οιπιλοποιοί. Η κρατική καταπίεση οδήγησε το κίνημα ξανά στις τοπικές ρίζες του.20

Μετά την ψήφιση του Αντισοσιαλιστικού Νόμου, το κίνημα αναπτύχθηκε ρα-γδαία, καθώς η ταχεία εκβιομηχάνιση της Γερμανίας αφαίρεσε από τις επαγγελματι-κές ενώσεις την ικανότητα να εντάσσουν στις τάξεις τους εργάτες νέων ειδικοτήτων.Την περίοδο 1898-1914, ο αριθμός των εθνικών ενώσεων μειώθηκε από 57 σε 46,αλλά τα μέλη τους από 215.000 έφτασαν τα 2,5 εκατομμύρια. Η εξέλιξη αυτή αντα- 153


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·153

νακλούσε δύο βασικές αλλαγές. Πρώτον, η επιρροή των επαγγελματικών ενώσεωνείχε μειωθεί πάρα πολύ: μέχρι το 1914, οι μισές περίπου ενώσεις, που υπήρχαν το1892, είχαν κλείσει, καθώς η οργάνωση επεκτάθηκε στα ορυχεία, στις κατασκευές,στους μηχανικούς, στις μεταφορές, στη βιομηχανία και τη μεταποίηση. Και δεύτε-ρον, ο συγκεντρωτισμός θριάμβευσε επί του τοπικισμού. Το 1895, το 45% των συν-δικαλισμένων εργατών του Βερολίνου ήταν ενταγμένο σε τοπικές ενώσεις, που απο-τελούσαν την Ελεύθερη Συμμαχία (FVDG), η οποία δραστηριοποιούνταν στο χώροτων κατασκευών και των μηχανικών. Ωστόσο, το 1907-08, οι μεταλλουργοί του Βε-ρολίνου εντάχθηκαν τελικά στο εθνικό συνδικάτο και τα μέλη της FVDG αποκλεί-στηκαν.21 Μέχρι το 1914, οι μεγάλες εφτά –δηλαδή οι έξι βιομηχανικές συνδικαλι-στικές ενώσεις (οι εργάτες μετάλλου, οι ξυλουργοί, οι εργαζόμενοι στις κατασκευές,οι εργαζόμενοι στις μεταφορές, οι υφαντουργοί και οι μεταλλωρύχοι)– και η ένωσητων εργατών της βιομηχανίας αριθμούσαν εκατομμύρια μέλη η καθεμιά.

Ωστόσο η αυστηρή αυτή τυπολογία μπορεί να γίνει πιο χαλαρή. Μέχρι την ανά-πτυξη του μαζικού συνδικαλισμού μετά το 1895, το γερμανικό κίνημα έμοιαζε μετον «παλιό συνδικαλισμό» που επικρατούσε πριν από το 1889 στη Βρετανία, αν καιτα γερμανικά επαγγελματικά συνδικάτα δεν είχαν ποτέ την ευρύτητα των βρετανι-κών. Επιπλέον, τα γερμανικά επαγγελματικά συνδικάτα δεν εξαφανίστηκαν ολότε-λα. Οι μαραγκοί, οι ζωγράφοι, οι χτίστες και οι εργαζόμενοι στην ασφαλτόστρωσητων δρόμων αντιστάθηκαν στην απορρόφησή τους από το συνδικάτο των κατα-σκευών.22 Στη Βρετανία, αντίστροφα, τα ντε φάκτο βιομηχανικά συνδικάτα ήτανδυνατό να γεννηθούν μέσα στα ίδια τα βρετανικά γενικά συνδικάτα, όπως συνέβημε τους λιμενεργάτες στο πλαίσιο του Γενικού Συνδικάτου Εργατών Μεταφο-ρών (TGWU). Εκτός αυτού, μετά τον Α Παγκόσμιο πόλεμο το ευρωπαϊκό συνδικα-λιστικό κίνημα συνέκλινε γενικώς στην ανάπτυξη κεντρικά οργανωμένων και ομό-σπονδων ενώσεων που δρούσαν κορπορατιστικά στο πλαίσιο των οικονομιών καιτων κρατών.

Στο σημείο αυτό θα ήθελα να κάνω δύο τελικές παρατηρήσεις. Η πρώτη αφοράτο πολιτικό πλαίσιο, το οποίο έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση των εθνι-κών χαρακτηριστικών του συνδικαλιστικού κινήματος. Αν το γερμανικό κίνημα διέ-φερε από το αντίστοιχο βρετανικό τη δεκαετία του 1860, αυτό δεν οφειλόταν στηνεκβιομηχάνιση της χώρας αλλά στην καταπίεση που είχαν να αντιμετωπίσουν ταγερμανικά συνδικάτα. Η πολιτική αυτή δυσχέρεια οδήγησε τους Γερμανούς αγωνι-στές στο σοσιαλισμό, ενώ στη Βρετανία η ανοχή έναντι των συνδικαλιστικών ενώ-σεων και οι κοινοβουλευτικές μεταρρυθμίσεις έκαναν τους συνδικαλιστές της χώραςνα συνδεθούν με το φιλελευθερισμό. Ωστόσο η καταπίεση του Μπίσμαρκ δεν επέ-


154

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·154

τρεψε στους Γερμανούς συνδικαλιστές να ακολουθήσουν τον «βρετανικό» δρόμο. Ηκατάργηση των συνδικαλιστικών δικαιωμάτων από τον Αντισοσιαλιστικό Νόμο κα-τέστησε το σοσιαλισμό απόλυτη προτεραιότητα για τους Γερμανούς αριστερούς, κιαυτό γιατί οι βουλευτές του SPD στο Κοινοβούλιο αποτελούσαν τη μόνη νόμιμη εκ-προσώπηση της Αριστεράς στον δημόσιο βίο της χώρας. Όταν μετά το 1890 αναβίω-σαν τα εθνικά συνδικάτα, οι ισχυροί δεσμοί τους με το σοσιαλιστικό κίνημα προώ-θησαν το συγκεντρωτικό συνδικαλιστικό μοντέλο που επικράτησε στο χώρο της βιο-μηχανίας. Κατ’αυτό τον τρόπο, το υπάρχον εθνικό πολιτικό πλαίσιο διαμόρφωσε τοοργανωτικό σχήμα και τη συμπεριφορά των συνδικάτων.23

Η δεύτερη παρατήρηση σχετίζεται με την οικονομία, η οποία επηρέασε σημα-ντικά την εξέλιξη των γεγονότων. Η επιτάχυνση της διαδικασίας εκβιομηχάνισηςκαι ο ιδιαίτερα οργανωμένος χαρακτήρας του γερμανικού καπιταλισμού έκανανεντελώς απαραίτητη τη συγκεντρωτική μορφή που είχαν τα συνδικάτα της χώρας.Η εκβιομηχάνιση της Γερμανίας δημιουργούσε νέες ειδικότητες με πολύ μεγαλύτε-ρη ταχύτητα απ’ ό,τι μπορούσαν να τις απορροφήσουν τα τοπικά επαγγελματικάσυνδικάτα. Επιπλέον, η συσσώρευση του κεφαλαίου οδηγούσε στη συγκέντρωσητου εργατικού δυναμικού, γιατί μόνο μέσα από τη μέγιστη δυνατή συνένωση τωνδυνάμεών τους θα μπορούσαν οι εργαζόμενοι να ελπίζουν ότι θα πολεμήσουν τουςμεγάλους εργοδότες. Σύμφωνα με το SPD, αυτό συνδεόταν με ένα ευρύτερο όραμασχετικά με την καπιταλιστική ανάπτυξη, στο πλαίσιο της οποίας η συγκέντρωση, ηεκλογίκευση και η τεχνική πρόοδος επιτάχυναν την έλευση της κεντρικά σχεδια-σμένης οικονομίας. Αυτό καθιστούσε απαραίτητη μια εξίσου συγκεντρωτική καιισχυρή συνδικαλιστική οργάνωση, που θα μπορούσε να ανταγωνιστεί το κεφάλαιοκαι να αναλάβει τον έλεγχο της οικονομίας μετά την επανάσταση. Η επιχειρηματο-λογία αυτή δεν μπορούσε να αναπτυχθεί σε χώρες με καθυστερημένη οικονομία,όπου οι βιομηχανικές μονάδες ήταν μικρές και γεωγραφικά διασκορπισμένες. Εκεί,η εθνική οικονομία έπρεπε να αναπτυχθεί περισσότερο προτού δημιουργηθούν οιθεσμοί που θα επέτρεπαν τις συλλογικές διαπραγματεύσεις· γι’ αυτό και οι συνδι-καλιστικές μορφές τοπικού χαρακτήρα κατάφεραν να επιβιώσουν.

ΤΑ ΕΡΓΑΤΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΕΞΑΠΛΩΝΟΝΤΑΙ

Ο ρυθμός ανάπτυξης των συνδικάτων εξαρτιόταν αφενός από διακυμάνσεις της οι-κονομίας και αφετέρου από την επικρατούσα πολιτική κατάσταση. Μια διαλεκτικήπολιτικού φιλελευθερισμού και αναπτυσσόμενης οικονομίας οδήγησε στο ξέσπα-σμα του πρώτου πανευρωπαϊκού κύματος απεργιών της περιόδου 1868-73, όταν οι 155


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·155

αγώνες της Αριστεράς επεκτάθηκαν στην υπανάπτυκτη περιφέρεια της ΓηραιάςΗπείρου, από την Ισπανία μέχρι τη Γαλικία. Η φιλελευθεροποίηση σε συνδυασμό μετο τέλος της ύφεσης το 1895-96 συνέβαλε στην ανάπτυξη του μαζικού συνδικαλι-σμού. Η πολιτική, από την πλευρά της, οδήγησε στην εκρηκτική αύξηση του αριθ-μού των μελών των συνδικάτων την τετραετία 1904-07, όταν οι συνδικαλιστικέςενώσεις της Αυστρίας τριπλασίασαν τα μέλη τους, οι γερμανικές, οι νορβηγικές καιοι σουηδικές τα υπερδιπλασίασαν και οι ουγγρικές σχεδόν τα διπλασίασαν, για να μημιλήσουμε για τη Γαλλία, την Ιταλία και την Ισπανία ή τις επαναστατικές εξεγέρσειςστη Ρωσία, όπου τα συνδικάτα νομιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά. Η διεκδίκηση τηςψήφου και οι επαναστατικές συνθήκες, που επικρατούσαν στη Ρωσία, έδωσαν τηναπαραίτητη ώθηση, αν και η οικονομική ανάπτυξη συνέβαλε αποφασιστικά.

Μία από τις συνέπειες της οικονομικής ύφεσης έπαιξε σημαντικό ρόλο. Την πε-ρίοδο 1873-96 όλες οι χώρες, με εξαίρεση τη Βρετανία, εγκατέλειψαν την πολιτικήτου ελεύθερου εμπορίου και υιοθέτησαν τον προστατευτισμό, με αποτέλεσμα οικυβερνήσεις να ασχολούνται όλο και περισσότερο με την οικονομία. Στη βαριάβιομηχανία και τους αναδυόμενους τότε τομείς της χημικής βιομηχανίας και τουηλεκτρισμού, ο προστατευτισμός προκάλεσε ακόμη μεγαλύτερη συγκέντρωση,επιβάλλοντας νέα επίπεδα οριζόντιας και κάθετης ενσωμάτωσης σε όλους σχεδόντους τομείς της οικονομίας, αυστηρή ρύθμιση της αγοράς μέσω των καρτέλ καινέες εταιρικές ομάδες πίεσης, οι οποίες επιθυμούσαν να επηρεάσουν τις κυβερνήσεις.Αυτό ήταν ιδιαίτερα φανερό στη Γερμανία. Αλλά ίσχυε και για πολλούς δυναμι-κούς τομείς της οικονομίας άλλων χωρών, καθώς επέβαλε ένα νέο μοντέλο οικονο-μικής ανάπτυξης στις βιομηχανικές κοινωνίες της Ιταλίας, της Ρωσίας και τηςΣκανδιναβίας. Ο καπιταλισμός πλέον ήταν πολύ πιο οργανωμένος – μεγαλύτερος,με περισσότερες αλληλοσυνδέσεις, πιο πολιτικοποιημένος και πιο ενσωματωμένοςκορπορατιστικά στο κράτος. Όλα αυτά μετέβαλαν το περιβάλλον μέσα στο οποίοέπρεπε να δουλέψουν τα συνδικάτα, κι αυτό είχε μεγάλες συνέπειες για τη μελλο-ντική επιτυχία τους.

Το πέρασμα στον μαζικό συνδικαλισμό ήταν εντυπωσιακό. Το 1913, τα βρετανι-κά συνδικάτα πρόσθεσαν 3,4 εκατομμύρια νέα μέλη, οι γερμανικές συνδικαλιστι-κές ενώσεις γύρω στα 3,8 και οι Γάλλοι περίπου 900.000 στον αριθμό των μελώνπου είχαν στα τέλη της δεκαετίας του 1880.24 Τα συνδικάτα εισέβαλαν ορμητικάστο εργοστάσιο, στο γιαπί, στο ανθρακωρυχείο και το μικρό εργαστήριο, όπου ήδηείχαν μια παρουσία. Στη Βρετανία, όπου μόνο την τριετία 1911-13 ο αριθμός τωνσυνδικαλισμένων εργατών αυξήθηκε κατά 1,5 εκατομμύρια (το 66% της προηγού-μενης δύναμης των συνδικάτων), η διαδικασία αυτή αγκάλιασε τους πάσης φύσεως


156

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·156

διανομείς, τους υπαλλήλους των τοπικών κυβερνήσεων, τους δημοσίους υπαλλή-λους, τους δασκάλους, καθώς επίσης και τους εργαζομένους στις μεταφορές και τηβιομηχανία.25

Οι περισσότεροι νέοι εργάτες έκαναν κάποια ειδικευμένη εργασία μέσα στο ερ-γοστάσιο χωρίς να έχουν εκπαιδευτεί επαγγελματικά στα χημικά, στη βιομηχανίατροφίμων και τους νέους κλάδους της παραγωγής αυτοκινήτων και μοτοσικλετών,όπου το συνδικάτο των μηχανικών ήταν αδύναμο. Στους παλιότερους κλάδους τωνμηχανικών, οι συνδικαλιστικές οργανώσεις πήραν μορφές γνωστές από τις συντε-χνίες, εστιάζοντας το ενδιαφέρον τους σε θέματα μαθητείας, οροθέτησης και επάν-δρωσης των μηχανών, καθώς επίσης και σε ευρύτερα ζητήματα σχετικά με τις υπε-ρωρίες, τη δουλειά με το κομμάτι και το οκτάωρο. Ωστόσο η αδυναμία του επαγγελ-ματικού συνδικαλισμού στους νέους βιομηχανικούς τομείς έδωσε τη δυνατότηταστους οργανωτές να επικεντρώσουν την προσοχή τους στους ειδικευμένους και ημι-ειδικευμένους μηχανοτεχνίτες, τους οποίους είχε αρχίσει να δημιουργεί η εκμηχάνι-ση.26 Επιπλέον, αν στη Βρετανία η επέκταση αυτή συνέβη έξω από τις υπάρχουσεςεπαγγελματικές ενώσεις, οι οποίες αρνούνταν να συμπεριλάβουν στις τάξεις τουςτούς λιγότερο ειδικευμένους εργάτες, στην ηπειρωτική Ευρώπη, ο συνδικαλισμόςτων εργατών μετάλλου προσαρμόστηκε έτσι ώστε να εξυπηρετήσει αυτόν ακριβώςτο σκοπό. Παρ’όλα αυτά και στις δύο περιπτώσεις αναδύθηκε μια νέα πρωτοπορία:οι ημιειδικευμένοι εργάτες που εκπαιδεύονταν μέσα στο εργοστάσιο.

Η διαπραγμάτευση σε τοπικό επίπεδο άρχισε να παίζει όλο και μικρότερο ρόλο.Εκστρατείες, όπως αυτή για την καθιέρωση του οκταώρου, απαιτούσαν εθνικό συ-ντονισμό. Από την πλευρά τους, οι εργοδότες έδιναν με επιθετικό τρόπο τον τόνοστην όλη διαδικασία. Το μεγάλο κεφάλαιο της Γερμανίας άρχισε να αναπτύσσει μιαεντυπωσιακή αντισυνδικαλιστική εκστρατεία, στην οποία περιλαμβάνονταν προ-γράμματα στέγασης των εργαζομένων, σχέδια κοινωνικής πρόνοιας, μαύρες λίστεςκαι βέβαια τα «κίτρινα» συνδικάτα. Στην εκστρατεία αυτή προστέθηκε τώρα ο νέοςαυτός πολιτικός συντονισμός. Αυτός, με τη σειρά του, εξώθησε τα συνδικάτα στονα αποκτήσουν έναν κεντρικό οργανωτικό πυρήνα. Επιπλέον, οι κυβερνήσεις άρχι-σαν να ενδιαφέρονται για τις εργατικές διαμάχες. Στη Βρετανία, η συνεννόηση ερ-γοδοτών και εργαζομένων έγινε εφικτή μέσω του Τμήματος Εργασίας του Υπουρ-γείου Εμπορίου καθώς υποβοηθήθηκε αρκετά από το Νόμο περί Συνδιαλλαγής του1896. Οι σημαντικότερες περιπτώσεις ήταν η Δανία με τη Συμφωνία του Σεπτεμ-βρίου (1899) και η Σουηδία με τις συμφωνίες για τους μηχανικούς (1905) και τουςυφαντουργούς (1909). Παρόμοιες τάσεις έκαναν την εμφάνισή τους στη Γαλλία[νομοθεσία για τη διαιτησία (1892) και ίδρυση Υπουργείου Εργασίας (1900)] και 157


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·157

στην Ιταλία [Ανώτατο Συμβούλιο Εργασίας (1902), Κώδικας Διαιτησίας (1905)].Ωστόσο η καταπίεση και η καταστολή δεν ήταν ποτέ μακριά. Την περίοδο 1901-04,40 απεργοί σκοτώθηκαν από την αστυνομία την ώρα που η φιλελεύθερη ιταλικήκυβέρνηση διαπραγματευόταν με τους ρεφορμιστές σοσιαλιστές. Ωστόσο στη Γερ-μανία, μαζί με τη νομοθεσία περί κοινωνικής ασφάλισης που ψηφίστηκε τη δεκαε-τία του 1880 και την άνιση επέκταση της συλλογικής διαπραγμάτευσης, ένα νέοεθνικό σύστημα βιομηχανικών σχέσεων υποσχόταν να αναμορφώσει το πλαίσιολειτουργίας των συνδικάτων.27 Εντέλει ήταν ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος που δημι-ούργησε τις συνθήκες για την αναμόρφωσή του.

Η μαζικότητα του συνδικαλιστικού κινήματος το έκανε βασικό παράγοντα τηςεθνικής ζωής. Στη Βρετανία, οι απεργίες κλιμακώθηκαν: «Ενώ το 1889 είχαν το-πικό χαρακτήρα, δεν ήταν ιδιαίτερα μαζικές και αναπτύσσονταν δίκην αλυσιδωτήςαντίδρασης, το 1911 κατέκλυσαν κυριολεκτικά ολόκληρη τη χώρα με αποτέλεσμανα υπάρξουν συγκρούσεις σε εθνικό επίπεδο ή σοβαρές μάχες όπου συγκρούοντανδύο εθνικοί στρατοί».28 Στην ηπειρωτική Ευρώπη, κύριος μοχλός των εξελίξεωνήταν η μαχητικότητα που έδειξαν οι εργαζόμενοι το 1904-07. Αυτό αντανακλούσε ενμέρει τις αλλαγές που συνέβαιναν στο επίπεδο της εθνικής οικονομίας και τις ενσω-ματωμένες σε αυτή νέες εταιρικές δομές. Αλλά και εδώ υπήρχε πολιτικό κίνητρο, τοοποίο εκδηλώθηκε με δραματικό τρόπο στις ταραχές για την απόκτηση δικαιώματοςψήφου από το λαό και στη ρωσική Επανάσταση του 1905. Εδώ, τα ζητήματα εργα-σίας και δημοκρατίας –μισθοί και πολιτικά δικαιώματα– συνδέονταν αξεδιάλυτα.Με τη δημιουργία μιας εθνικής δημόσιας σφαίρας και τη γέννηση των μαζικών σο-σιαλιστικών κομμάτων, το συνδικαλιστικό κίνημα άρχισε να εκφράζει σημαντικότε-ρες ελπίδες και μεγαλύτερους φόβους. Οι εργατικές συγκρούσεις έγιναν το σύμβολοπολύ σημαντικότερων αρχών. Όσο διευρύνονταν οι συνδικαλιστικοί αγώνες τόσοπιο φανερή γινόταν η εθνική πολιτική διάσταση του όλου ζητήματος.

Ο συγκεντρωτισμός είχε το κόστος του. Τα απλά μέλη αισθάνονταν να χάνουντην εξουσία τους, καθώς τα μόνιμα στελέχη και οι διοικήσεις υποκατέστησαν τιςαποφάσεις των γενικών συνελεύσεων. Οι εντάσεις ανάμεσα στην εθνική οργάνωσηκαι τις τοπικές πρωτοβουλίες επιδεινώνονταν την περίοδο των απεργιών. Η συγκέ-ντρωση πόρων είχε μεγάλη σημασία στη μάχη με τους εργοδότες, αλλά η θεσμοποίη-ση των απεργιακών αποφάσεων θυσίασε την άμεση δημοκρατία στο βωμό τηςεξουσίας των στελεχών. Η συμμετοχή της βάσης ελαχιστοποιήθηκε λόγω της μείω-σης της σημασίας των γενικών συνελεύσεων. Αν οι εργάτες σε μια συγκεκριμένη πε-ριοχή, κλάδο, τομέα παραγωγής ή και επάγγελμα ήθελαν να απεργήσουν, δεν ήτανεύκολο να κερδίσουν τη στήριξη της επίσημης συνδικαλιστικής ηγεσίας, μια και οι


158

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·158

υπεύθυνοι έδιναν προτεραιότητα στο «χτίσιμο της οργάνωσης», στη συγκέντρωσηπόρων και διατηρώντας δυνάμεις για την επικείμενη «πραγματική» μάχη που λόγωτης ψυχολογίας των ηγετών του συνδικαλισμού αναβαλλόταν επ’άπειρον. Έτσι, ουπερβολικός συγκεντρωτισμός προκαλούσε τη διεξαγωγή πολιτικών και συνδικαλι-στικών αγώνων που δεν είχαν τη στήριξη ή την έγκριση της επίσημης ηγεσίας.

Στη Γερμανία, οι απεργιακές κινητοποιήσεις των ανθρακωρύχων του Ρουρ υπήρ-ξαν ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα. Οι μεγάλες απεργίες του 1889, του 1905και του 1912 απέκτησαν μεγάλη φήμη λόγω της αγωνιστικότητας των εργατών πουσυμμετείχαν σε αυτές. Οι απεργίες κάλυπταν ολόκληρα ανθρακοφόρα πεδία και ησυμμετοχή σε αυτές ήταν ιδιαίτερα μεγάλη: 80% στις δύο πρώτες και 60% στην τρί-τη. Στα χρόνια που μεσολάβησαν, η μαχητικότητα των απεργών ήταν μεγάλη. Στηνπεριοχή του Μπόχουμ, για παράδειγμα, έγιναν τουλάχιστον δεκαεφτά απεργίες με-ταξύ 1889 και 1914. Η αγωνιστικότητα αυτή ερχόταν σε αντίθεση με την κατάστασηπου επικρατούσε στον άλλο μεγάλο βιομηχανικό τομέα του Ρουρ –μεταλλουργία,χαλυβουργία και κατασκευή μηχανημάτων βαρέος τύπου–, όπου ο συνδικαλισμόςκαι η εν γένει δραστηριότητα των εργαζομένων ήταν υποβαθμισμένη.29 Ωστόσο οιδύο πρώτες απεργίες των ανθρακωρύχων, καθώς και οι πολλές μικρότερες πουπραγματοποιήθηκαν, ξεκίνησαν αυθόρμητα και χωρίς την έγκριση της συνδικαλι-στικής ηγεσίας. Στις απεργίες αυτές, το πάνω χέρι είχαν μάλλον οι νεαροί κουβαλη-τές του μεταλλεύματος παρά οι πιο ώριμοι εργάτες που έσκαβαν. Ο Ότο Χουέ (OttoHué), ηγέτης των ανθρακωρύχων από τη δεκαετία του 1890, ήταν εχθρικός στο είδοςτων αγώνων αυτών, επικαλούμενος τις καταστροφικές απεργίες της περιόδου 1899-1903, όταν το συνδικάτο προσπάθησε μάταια να επωφεληθεί από την ορμή που είχεαποκτήσει το κίνημα το 1889. Οι επιφυλάξεις του Χουέ οφείλονταν στην εκτίμησήτου ότι το συνδικάτο δεν ήταν ισχυρό. Οι ανθρακωρύχοι ήταν διαιρεμένοι για θρη-σκευτικούς και εθνικούς λόγους, με τους καθολικούς (1894) και τους Πολωνούς(1902) να ανταγωνίζονται το συνδικάτο του SPD.30 Δεδομένης της ισχύος των εργο-δοτών και της ικανότητάς τους να κατευθύνουν τους εργάτες τους με διάφορες πα-τερναλιστικές μεθόδους, οι σοσιαλιστές συνδικαλιστές βρίσκονταν σε δύσκολη θέ-ση. Ο Χουέ υποστήριζε ένα προσεκτικό στιλ ηγεσίας, δίνοντας έμφαση στην πειθαρ-χία, στη συνέχεια της οργάνωσης, στην πολιτική «ουδετερότητα» και τη συντήρησηδυνάμεων για τους αγώνες του μέλλοντος. Γι’αυτό και ήταν αντίθετος σε μια επιθε-τική και συγκρουσιακή πολιτική.

Η στρατηγική αυτή είχε τη λογική της. Εξέφραζε ένα μάλλον ρεφορμιστικό όρα-μα που όμως δεν πρόδιδε «έλλειψη ταξικής συνείδησης» από τον Χουέ και τους άλ-λους συνδικαλιστές ηγέτες. Η επιτυχία των απεργιών του 1889 και του 1905 προϋπέ- 159


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·159

θετε τη διακλαδική και εθνική αλληλεγγύη του SPD και των καθολικών και των Πο-λωνών συνδικαλιστών, ενώ η απεργία του 1912 κηρύχτηκε από ένα συνασπισμό δυ-νάμεων, στον οποίο συμμετείχαν πολλοί σοσιαλιστές και Πολωνοί συνδικαλιστές,καθώς επίσης και το μικρό συνδικάτο των φιλελευθέρων. Η απεργία πραγματοποιή-θηκε παρά την αντίθεση της καθολικής συνδικαλιστικής ένωσης και τελικά κατέρ-ρευσε μετά από μία εβδομάδα. Παρ’όλα αυτά, η λογική της στρατηγικής αυτής δενμπορούσε να κρύψει τη μέτρια επιτυχία της. Στον κολοφώνα της δύναμής του, τοσυνδικάτο του SPD είχε στις τάξεις του το 29,4% των ανθρακωρύχων του Ρουρ, ενώτο 1913 το ποσοστό αυτό είχε μειωθεί στο 15,8%. Το συνδικάτο είχε αποτύχει να εν-σωματώσει στις τάξεις του τους απλούς μαχητικούς εργάτες που του εξασφάλιζαντην αργή αλλά βασανιστική πρόοδό του. Κι ούτε το πρόβλημα θα εξαφανιζόταν αντο συνδικάτο επέλεγε την οδό του ρεφορμισμού μέσω της στήριξης νόμων υπέρ τουσυνδικαλισμού ή των συμφωνιών συλλογικής διαπραγμάτευσης με τους εργοδότες.Όπως αποκάλυψε ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος, αυτό μπορούσε εύκολα να οδηγήσειστην καθυπόταξη του συνδικαλισμού, προκαλώντας άλλο ένα ρήγμα ανάμεσα σταστελέχη και τα απλά μέλη. Ο γρίφος αυτός –δηλαδή η προσπάθεια συμφιλίωσης τουσυγκεντρωτισμού με την απαίτηση για εσωτερική δημοκρατία και τη διαφύλαξη τηςαγωνιστικότητας των απλών μελών– θα αποτελούσε πηγή τεράστιων εσωτερικώνσυγκρούσεων στο μέλλον.

Επιπλέον, ήγειρε ένα μεγάλο ζήτημα σοσιαλιστικών αρχών που επρόκειτο νααπασχολήσει σοβαρά το συνδικαλιστικό κίνημα το 1913-24. Μία πηγή έντασηςήταν η δυσχερής θέση, στην οποία είχαν περιέλθει οι πρωτοπόροι ειδικευμένοι τε-χνίτες, το κύριο στήριγμα των σοσιαλιστικών οργανώσεων την πρώτη περίοδο τουκινήματος τη δεκαετία του 1860. Από το 1900 και εφεξής, το εργατικό κίνημα άρχι-σε να ανασχηματίζεται μέσα από την ίδρυση μεγαλύτερων βιομηχανικών συνδικά-των, στα οποία έδινε τον τόνο ένα διαφορετικό είδος εργάτη και πολλοί τεχνίτες σο-σιαλιστές δεν ήταν καθόλου ευτυχείς με το αποτέλεσμα. Τέτοιου είδους συγκρού-σεις όχι μόνο αντανακλούσαν διαφορές όσον αφορά την εικόνα του σοσιαλισμούαλλά και τόνιζαν εκ νέου την εξάρτηση του σοσιαλισμού από τις τοπικές κουλτού-ρες της εργατικής τάξης.

Στη Γερμανία, οι τροχιστές μαχαιριών στις βιομηχανικές μονάδες του Ζόλιν-γκεν αποτελούν ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα.31 Σε αντίθεση με τους σιδηρουρ-γούς, που έχυναν το μέταλλο, οι τροχιστές κατάφεραν όχι μόνο να περισώσουν τοεπάγγελμά τους από την επελαύνουσα εκμηχάνιση αλλά και να δρέψουν τους καρ-πούς των τεχνολογικών καινοτομιών που στηρίζονταν πρώτα στον ατμό και κατό-πιν στον ηλεκτρισμό. Μέχρι το 1900, η διαφοροποίηση ανάμεσα στις διάφορες


160

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·160

φάσεις της παραγωγής ήταν εξόφθαλμη: τη δεκαετία του 1850 χρειάζονταν δύοέμπειροι σιδηρουργοί για κάθε τρεις τροχιστές, ενώ το 1908 ένας και μόνο σιδη-ρουργός προμήθευε με ατσάλι έξι τροχιστές. Ενώ λοιπόν ο αριθμός των τελευταίωνείχε πενταπλασιαστεί, εκείνος των σιδηρουργών παρέμενε ουσιαστικά ίδιος. Έτσι,σε αντίθεση με τους σιδηρουργούς που είδαν τα ατμοκίνητα σφυριά να τους αντι-καθιστούν στην αλυσίδα παραγωγής και ελάχιστους επιχειρηματίες να γίνονταιπλούσιοι σε βάρος της συντεχνίας τους, οι τροχιστές διαφύλαξαν την ανεξαρτησίατους. Αντί να θέσουν τη διαδικασία του τροχίσματος υπό τον άμεσο έλεγχό τους, οικατασκευαστές μαχαιριών προτίμησαν να συμβληθούν με τους «ανεξάρτητους»επαγγελματίες τροχιστές που ζούσαν και εργάζονταν κοντά στα εργοστάσιά τους.Οι τροχιστές λοιπόν κατάφεραν να μπλοκάρουν τις μηχανές και να επιβάλουν τηναποκλειστικότητα της ειδικότητάς τους. Στη ραγδαία ανάπτυξη που ακολούθησεμετά το 1895, όταν το Ζόλινγκεν ξεπέρασε το Σέφιλντ στην παραγωγή μαχαιριών,κουταλιών και πιρουνιών, το σύστημα αυτό λειτούργησε ικανοποιητικά. Με τηνύφεση όμως των ετών 1908-09, τα πράγματα άλλαξαν. Ενώ προηγουμένως οι τρο-χιστές κινδύνευαν μόνο από τους επιχειρηματίες-«παρίες», όπως ο Γκότλιμπ Χάμε-σφαρ (Gottlieb Hammesfahr), οι προσπάθειες του οποίου να «βάλει» το τρόχισμαμέσα στο εργοστάσιο προκάλεσαν τις πετυχημένες απεργίες του 1899 και του 1905,τώρα ήταν περισσότερο ευάλωτοι.

Ενώ λοιπόν αμύνονταν απέναντι σε όσους προσπαθούσαν να τους αχρηστεύ-σουν επαγγελματικά, οι τροχιστές υπερκεράστηκαν από ένα νέο εχθρό που βρισκό-ταν στο ίδιο το στρατόπεδο των εργαζομένων, κι αυτός δεν ήταν άλλος από τη Γερ-μανική Ομοσπονδία Μεταλλοτεχνιτών (DMV), που μετά το 1900 άρχισε να οργα-νώνει στις τάξεις του τους μισθωτούς του Ζόλινγκεν.32 Τα νέα αυτά μέλη εργάζο-νταν σε μικρότερα εργαστήρια, τα οποία δεν βρίσκονταν στην καρδιά της διαδικα-σίας παραγωγής μαχαιριών, όπως ήταν οι μονταδόροι, οι τορναδόροι, οι σιδεράδες,οι υδραυλικοί, οι κατασκευαστές καλουπιών και κυρίως οι εργάτες των χυτηρίωνπου συνδικαλίζονταν για πρώτη φορά. Οι εργάτες αυτοί απεχθάνονταν την «αρι-στοκρατική» αντίληψη των τροχιστών. Παράλληλα, άρχισαν να συγκροτούνταινέα συνδικάτα: οι τροχιστές εντάχθηκαν με άλλες τοπικές επαγγελματικές ενώσειςστην Ένωση Βιομηχανικών Εργατών του Ζόλινγκεν, ενώ η DMV συνέχιζε να ανα-πτύσσεται.33 Το 1905, η σύγκρουση αυτή μετατράπηκε σε ανοιχτό πόλεμο. Όταν οιτροχιστές στράφηκαν εναντίον του τελευταίου τεχνάσματος της εταιρείας του Χά-μεσφαρ, η DMV τους παρείχε αρχικά τη στήριξή του, αλλά, στη συνέχεια, την απέ-συρε, προκαλώντας γενική απεργία των σιδηρουργών, με αποτέλεσμα οι τροχιστέςνα ξεμείνουν από λεπίδες.34 Επρόκειτο για ένα κυνικό κόλπο που αποσκοπούσε στη 161


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·161

διάλυση της επαγγελματικής ένωσης τροχιστών, σε ολοφάνερη συμφωνία με τηνπαραπάνω εταιρεία.35

Αυτό ήταν κάτι παραπάνω από τη σύγκρουση δύο επαγγελμάτων. Πρόδιδε τηνύπαρξη αφενός δύο εκ διαμέτρου αντίθετων στάσεων απέναντι στον τρόπο ανάπτυ-ξης της βιομηχανίας και αφετέρου δύο αντιθετικών οραμάτων για το σοσιαλισμό.Για την DMV, η αντίσταση των τροχιστών στις μηχανές έδειχνε μια αλαζονική επαγ-γελματική νοοτροπία, ενώ τα συντεχνιακά προνόμιά τους έβλαπταν τα συμφέροντατων άλλων εργαζομένων. Η τεχνολογική πρόοδος ήταν ο προάγγελος του σοσιαλι-στικού μέλλοντος: «Η παγκόσμια ιστορία δεν μπορεί να σταματήσει για χάρη τωντροχιστών».36 Ωστόσο για τους τεχνίτες του Ζόλινγκεν, που συμμετείχαν στην ανά-πτυξη του εργατικού κινήματος, ο σοσιαλισμός δεν ήταν τίποτε άλλο από «την πολύχειροπιαστή ουτοπία μιας συνεργατικά οργανωμένης “λαϊκής βιομηχανίας”», βασι-σμένης στην «ένωση των ελεύθερων παραγωγών» στο τοπικό πλαίσιο της οικονο-μίας των επαγγελματιών.37 Οι βετεράνοι σοσιαλιστές του Ζόλινγκεν αδιαφορούσανγια την κεντρικά σχεδιασμένη και διαχειριζόμενη οικονομία του Κάουτσκι. Για τουςεκπροσώπους του DΜV, αντίθετα, ο απώτατος στόχος ήταν εντελώς αφηρημένος: οσοσιαλισμός ήταν κάτι που θα ερχόταν μετά την ωρίμανση των παραγωγικών δυνά-μεων, στις τεχνικές δυνατότητες των οποίων οι εργάτες δεν θα μπορούσαν να κά-νουν τίποτε άλλο από το να προσαρμοστούν. Στο μεταξύ, τα συνδικάτα θα έπρεπε ναοργανώσουν ολόκληρη την εργατική τάξη και όχι μόνο τα «αριστοκρατικά» τμήμα-τά της, με σκοπό «να τους εντάξουν στα συνδικάτα αλλά και να βελτιώσουν τη θέσηόλων των εργαζομένων στο καπιταλιστικό σύστημα».38

Οι αντιθετικές αυτές απόψεις περί σοσιαλισμού προκάλεσαν ρήγμα στο SPD τουΖόλινγκεν, ρήγμα που δημιουργήθηκε μετά την ψήφιση του ΑντισοσιαλιστικούΝόμου και διήρκεσε μέχρι το 1914.39 Αυτό συνέβη και σε άλλα οχυρά του πρώιμουεργατικού κινήματος της Γερμανίας, στα οποία συμπεριλαμβάνονταν το γειτονικόΡέμσαϊντ, το Λένεπ, το Ρόνσντορφ, το Έλμπερφελντ-Μπάρμεν, καθώς επίσης καιπεριοχές της Σαξονίας, της Θουριγγίας και της Βιρτεμβέργης. Ενώ λοιπόν ομάδεςεργαζομένων, όπως οι τροχιστές του Ζόλινγκεν, ήταν προσκολλημένοι σε αρχαϊκάιδεώδη μιας τοπικά ριζωμένης συνεργατικής κοινοπολιτείας, βασισμένης στηνεπαγγελματική αυτονομία τους, οι ηγέτες της DMV υμνούσαν την τεχνική πρόοδο,τη βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης του λαού και ένα μαζικό βιομηχανικό συνδι-καλισμό, που θα ανταποκρινόταν στις δομές ενός διαρκώς εκλογικευόμενου καπι-ταλισμού. Το μεγάλο αυτό χάσμα –που επαναλήφθηκε πολλές φορές στην ευρωπαϊ-κή βιομηχανία, όταν οι παραδόσεις των ανεξάρτητων επαγγελματιών ήρθαν αντιμέ-τωπες με τα μαζικά συνδικάτα– προκάλεσε μεγάλες συζητήσεις μεταξύ των πολιτι-


162

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·162

κοποιημένων εργατών. Τέτοιου είδους συζητήσεις αναφέρονταν στην ικανότητατων εργαζομένων να ελέγξουν την παραγωγή, όταν θα εξέλιπαν οι ευνοϊκές συνθή-κες του ατομικού εργαστηρίου, στις δυνατότητες μιας άμεσης μεταρρύθμισης στοναναπτυσσόμενο καπιταλισμό και στη φύση του ίδιου του σοσιαλιστικού σχεδίου.

ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ, ΕΘΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ

Στα μέσα της δεκαετίας του 1890, το ευρωπαϊκό εργατικό κίνημα έφτασε σε ένασημείο τομής. Τα σοσιαλιστικά κόμματα είχαν αποκτήσει γερά θεμέλια, καλύπτο-ντας ολόκληρη τη Βόρεια και τη Δυτική Ευρώπη· ταυτόχρονα, άρχιζε η δεύτερηφάση ανάπτυξης του σοσιαλιστικού κινήματος με τη δημιουργία κομμάτων στηνΠολωνία, στα Βαλκάνια και τη Ρωσική Αυτοκρατορία. Η φάση αυτή ολοκληρώθη-κε το 1905. Τα κοινοβουλευτικά κράτη, που θεμελιώθηκαν από τις συνταγματικέςμεταρρυθμίσεις της δεκαετίας του 1860 είχαν σταθεροποιηθεί, ενώ το δικαίωμαψήφου είχε επεκταθεί στις Κάτω Χώρες και τη Σκανδιναβία. Η ραγδαία οικονομικήανάπτυξη μετά το 1895-96 δημιούργησε τις κατάλληλες συνθήκες για τη συγκρό-τηση των πρώτων βιώσιμων συνδικαλιστικών ενώσεων. Τα σοσιαλιστικά κόμματατου πρώτου κύκλου είχαν σημαντικά και σταθερά εκλογικά κέρδη. Εισήλθαν στοκοινοβούλιο, διείσδυσαν στη δημόσια σφαίρα και απέκτησαν ακόμη πιο βαθιές ρί-ζες. Οι διαδικασίες αυτές δημιούργησαν τον «σοσιαλδημοκρατικό πυρήνα» της Βό-ρειας και της Κεντρικής Ευρώπης.

Μέχρι το 1914, εφτά κόμματα είχαν υπό τον έλεγχό τους τουλάχιστον το 25%του εκλογικού σώματος των χωρών τους – τα κόμματα της Φινλανδίας, της Σουη-δίας, της Γερμανίας, των περιοχών της Τσεχίας, της Δανίας, της Νορβηγίας και τηςΑυστρίας. Η εκπληκτική άνοδος του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος Φινλανδίαςμετά το 1903, το οποίο ωφελήθηκε τα μέγιστα από το σύνταγμα που επέβαλαν οιεργαζόμενοι μετά την πραγματοποίηση μιας γενικής απεργίας στη διάρκεια της ρω-σικής Επανάστασης του 1905, το έκανε σημαιοφόρο της εθνικής ανεξαρτησίας, μεαποτέλεσμα να κερδίσει το 37% των ψήφων στις πρώτες εκλογές του 1907. Ο αριθ-μός των μελών του εκτοξεύτηκε από 16.610 σε 82.328 μεταξύ 1904 και 1907, σεέναν πληθυσμό μόλις 3.000.000 κατοίκων.40 Μετά τη σταδιακή βελτίωση του συ-ντάγματος μεταξύ 1898 και 1906, οι Νορβηγοί σοσιαλιστές υποσκέλισαν τους φι-λελεύθερους αντιπάλους τους ως εθνική πολιτική δύναμη. Το ΣοσιαλδημοκρατικόΚόμμα Σουηδίας είχε 133.388 μέλη στο αποκορύφωμα της δύναμής του πριν απότον Α Παγκόσμιο πόλεμο (1907) σε έναν πληθυσμό 5,5 εκατομμυρίων κατοίκων.Πυρήνες του κόμματος ήταν οι 427 «κοινότητες εργατών», που συντόνιζαν τη δρα- 163


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·163

στηριότητα των συνδικάτων σύμφωνα με τα πρότυπα των βρετανικών συνδικαλι-στικών συμβουλίων και ενίσχυαν την παρουσία του κόμματος στην εργατική κοι-νότητα. Επιπλέον ίδρυσαν τις Αίθουσες του Λαού, οι οποίες ήταν χώροι συνάντη-σης των εργαζομένων, όπου γινόταν η κομματική προπαγάνδα, η εκπαίδευση και ηψυχαγωγία των εργατών. Η νεολαία του κόμματος και οι γυναικείες λέσχες ιδρύθη-καν το 1892.41

Το πιο γνωστό παράδειγμα σοσιαλιστικής κουλτούρας πριν από το 1914 συνα-ντάμε στη Γερμανία, όπου η ανάπτυξη του SPD ακολούθησε τη σπασμωδική πρόοδοτων πολιτικών ελευθεριών.42 Το 1905, το κόμμα υιοθέτησε ένα νέο καταστατικό χάρ-τη, δημιουργώντας την πρώτη ομοιογενή οργάνωσή του και μια κεντρική γραφειο-κρατική δομή που στελεχωνόταν από μόνιμα στελέχη. Μέχρι το 1910, μόνο 16 απότις 397 εκλογικές περιφέρειες δεν διέθεταν επιτροπές. Ο αριθμός των μελών τουκόμματος αυξήθηκε από 384.000 σε περισσότερα από 1.000.000 κατά τη διάρκειατης περιόδου 1906-14. Το 1898, το SPD ήταν το πιο μεγάλο κόμμα στη χώρα με πο-σοστό 27,2% των ψήφων, ενώ το 1912 είχε και τη μεγαλύτερη κοινοβουλευτική εκ-προσώπηση (110 από 397 έδρες). Το κίνημα άρχισε να διαφοροποιείται με μεγάληταχύτητα, ιδρύοντας εθνικές οργανώσεις για τους Εργαζόμενους Αθλητές, τη ΛαϊκήΥγεία, τους Εργαζόμενους Τραγουδιστές, τους Εργαζόμενους Γυμναστές, τουςΕργαζόμενους Ποδηλάτες, τους Εργαζόμενους Κολυμβητές, τους ΕργαζόμενουςΣαμαρείτες, την Ένωση Εργαζομένων για την Αποχή από τα Οινοπνευματώδη, τουςΦυσιολάτρες, την Ένωση για το Θέατρο των Εργαζομένων και τους ΠρολετάριουςΕλεύθερους Στοχαστές. Η πολιτισμική παρουσία του οργανωνόταν μέσω του τύπου,διαφόρων εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων, βιβλιοθηκών, διαλέξεων και δημόσιωνσυναντήσεων, για να μη μιλήσουμε για τα φυλλάδια, τις μπροσούρες, τις αφίσες καιτα σοβαρά βιβλία. Με τον τρόπο αυτό, το σοσιαλδημοκρατικό κόμμα κατάφερε ναέχει μια εξαιρετικά πολυσχιδή παρουσία στη ζωή όχι μόνο των μελών του αλλά καιτων υποστηρικτών του γενικότερα. Το 1914 υπήρχαν 120 τοπικές εργατικές γραμμα-τείες που εξέδωσαν 692.000 δελτία πληροφοριών και νομικών συμβουλών.43

Βλέποντας κανείς τον εντυπωσιακό αυτό μηχανισμό ταύτισης των εργαζομένωνμε τα σοσιαλιστικά κόμματα και την ασυγκράτητη πρόοδό τους ως λαϊκών κινημά-των, θα μπορούσε εύκολα να πιστέψει ότι η «εργατική τάξη προελαύνει». Οι φιλε-λεύθερες συνταγματικές κατακτήσεις της δεκαετίας του 1860 ενίσχυσαν την πίστηαυτή, γιατί οι εργαζόμενοι, από τη στιγμή που είχαν το δικαίωμα να ψηφίζουν, δια-πίστωσαν γρήγορα τα πλεονεκτήματα της εκπροσώπησής τους από ένα εθνικό κόμ-μα, όπως ακριβώς είχε προβλέψει ο Μαρξ. Η αυξανόμενη ενσωμάτωση της εθνικήςοικονομίας χάρη στο νομικό πλαίσιο, που διαμορφώθηκε τη δεκαετία του 1860,


164

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·164

έδωσε ακόμη μεγαλύτερη ώθηση στην τάση αυτή. Μολονότι ανομοιογενείς, οι ερ-γαζόμενοι είχαν πολλούς και σοβαρούς λόγους να βλέπουν τον εαυτό τους ως ενι-αία τάξη, γιατί η προφανής αδυναμία τους στην κοινωνία καθιστούσε την κάλπηεξαιρετικά πολύτιμη, ιδιαίτερα καθώς οι υπόλοιπες συλλογικές τους δυνατότητεςκαι τα συνδικάτα έμεναν αδύναμα μέχρι το 1910-20. Οι αγώνες για την απόκτησηεκλογικών δικαιωμάτων το 1890-1914 αποτέλεσαν έναν πανίσχυρο μηχανισμό γιατη διαμόρφωση μιας πολιτικής τάξης. Επιπλέον, από τη στιγμή που οι εργάτες είχαντο δικαίωμα να ψηφίζουν, το χρησιμοποίησαν με μεγάλη επιτυχία, όπως αποδει-κνύεται από τη μεγάλη άνοδο της εκλογικής δύναμης των κομμάτων που τους εκ-προσωπούσαν το 1907-14. Το «πολιτικά προσδιορισμένο έθνος» έγινε «το αποτε-λεσματικό πλαίσιο της ταξικής τους συνείδησης».44

Τα δομικού τύπου επιχειρήματα για το αναπόφευκτο της ταξικής σύγκρουσηςενίσχυσαν ακόμη περισσότερο την πίστη στην εμπρόθετη δράση της εργατικής τά-ξης ως συλλογικού υποκειμένου, η δυναμική της οποίας εντοπιζόταν σύμφωνα μετον Μαρξ στην ίδια την εξέλιξη της εργασίας ως βασικού τελεστή της καπιταλιστι-κής βιομηχανίας και ανάπτυξης. Ισχυρές ταξικές ταυτότητες διαμορφώθηκαν απότους εργάτες στις βιομηχανίες, στα επαγγέλματα και τις περιοχές. Οι ανθρακωρύχοιαναδείχτηκαν σε ισχυρό αρχετυπικό σύμβολο της διαδικασίας αυτής. Ζώντας σεαπομονωμένες και αυτάρκεις κοινότητες, ενωμένοι από τα δυνατά αισθήματα αλ-ληλεγγύης που σφυρηλατούσε μέσα τους η επίπονη και εξαντλητική δουλειά και μετην ψυχή τους να γαλβανίζεται από τον αξιοπρεπή, αλλά και δύσκολο, τρόπο με τονοποίο έβγαζαν το ψωμί τους, οι ανθρακωρύχοι ήταν οι ηρωικοί εκπρόσωποι της ερ-γατικής τάξης στην πάλη της με τους κεφαλαιοκράτες. Μια τραχιά κολεκτιβιστικήκουλτούρα αναπτύχθηκε γύρω από την αυτονομία των ανθρακωρύχων, που εργά-ζονταν ομαδικά μέσα στις υπόγειες στοές, πράγμα που είχε ως συνέπεια να εκτοπι-στούν πλήρως οι διευθυντές και οι αρχιεργάτες από τη δουλειά τους. Η προσφυγήτων εργοδοτών και των διευθυντών σε αυθαίρετα μισθολογικά συστήματα ή σε πα-τερναλιστικού τύπου πρόνοιες υπέρ των εργαζομένων μέσω της προσφοράς κατοι-κιών ένωσε ακόμη περισσότερο τους ανθρακωρύχους. Η προθυμία των ανθρακω-ρύχων να υποστηρίζουν τους συναδέλφους τους είτε μέσω της αλληλεγγύης πουέδειχναν οι οικογένειές τους στους δύσκολους καιρούς, νοικιάζοντας δωμάτια στασπίτια τους και χρησιμοποιώντας τις λέσχες ως χώρους συνάντησης και ψυχαγω-γίας είτε μέσω ποικίλων πολιτισμικών θεσμών, ήταν γνωστή σε όλους. Η ίδια η ζωήένωνε τους ανθρακωρύχους.45

Και πιο γενικά όμως, η καθημερινή ζωή όλων των εργατών ήταν γεμάτη από μι-κρές πράξεις αλληλεγγύης. Στους τόπους δουλειάς, οι ανταλλαγές και η ψυχαγωγία, 165


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·165

οι τελετουργικού χαρακτήρα φάρσες και τα πειράγματα προς τους συναδέλφους, οιτόσο συνηθισμένες μικροκλοπές και οι αθώες αλληλοϋπονομεύσεις ήταν τόσο ση-μαντικά στοιχεία για την ανάπτυξη της εργασιακής κουλτούρας όσο και τα συνδι-κάτα. Αυτού του είδους οι ανθρώπινες συμπεριφορές σμίλεψαν ένα κομμάτι του ερ-γασιακού χρόνου όπου «ήσουν μόνος μαζί με τους συντρόφους» σε βάρος του ερ-γοδότη. Επιδείκνυαν ακόμη ανθεκτικότητα και αυτοσεβασμό σε περιστάσεις, κατάτις οποίες οι ανώτεροι τους στερούσαν τον άμεσο έλεγχο. Οι μικρές αυτές πράξειςαυτοεπιβεβαίωσης μπορεί να μην εξέφραζαν μια συνειδητή «πολιτική» στάση, αλ-λά, σε ένα πιο βασικό επίπεδο, αυτή η κουλτούρα της καθημερινότητας έθεσε τα θε-μέλια της αγωνιστικότητας των εργατών. Αν οι τελευταίοι αδιαφορούσαν για τηνοργανωμένη πολιτική, αυτό δεν σήμαινε ότι αγνοούσαν τι πάει να πει καλή ζωή, αλ-λά ότι αυτού του είδους οι σκέψεις ήταν συχνά εγκλωβισμένες σε μια «ιδιωτική»οικονομία πόθων. Οι τρόποι απελευθέρωσής τους ήταν ένα τεράστιο ζήτημα πουέπρεπε να αντιμετωπίσει η πολιτισμική πολιτική της Αριστεράς.46

Λίγοι εργάτες ήταν μέλη των σοσιαλιστικών κομμάτων και των συνδικάτωντους και ακόμη λιγότεροι γνώριζαν τα πιο λεπτά σημεία της σοσιαλιστικής θεωρίας.Αλλά η εμπειρία της καθημερινότητας, στο πλαίσιο της οποίας οι αφηρημένες σχέ-σεις δύναμης αποκτούσαν πρακτικό χαρακτήρα, γεννούσε ανεξάρτητες στάσεις μεέκδηλο πολιτικό δυναμικό. Υπό συνθήκες γενικευμένης κοινωνικής και πολιτικήςκρίσης, όπως οι εξεγέρσεις στην Ευρώπη το 1904-07, τα επαναστατικά χρόνια1917-21 ή οι διάφορες εθνικές και τοπικές κινητοποιήσεις, οι πολιτισμικές αυτέςεστίες αντίστασης μπορούσαν να αποκτήσουν πληρέστερο πολιτικό νόημα. Έτσι, οκόσμος της πολιτικής και εκείνος της καθημερινής ζωής μπορούσαν να ταυτιστούν.

Δεν υπήρχε τίποτε φυσικό ή προκαθορισμένο σε μια τέτοια σύγκλιση της σοσια-λιστικής πολιτικής με την κουλτούρα γενικότερα της καθημερινής ζωής, αν και ηπαράλληλη κίνηση του εργατικού κινήματος και της εκβιομηχάνισης σίγουρα ενί-σχυε μια τέτοια άποψη. Καθώς τα ισχυρότερα σοσιαλιστικά κόμματα αποκτούσανσταθερούς γραφειοκρατικούς μηχανισμούς και μόνιμα επαγγελματικά στελέχη, καιοι κοινοβουλευτικές ομάδες ανέπτυσσαν ένα είδος αυτονομίας, η πολιτική με τησυμβατική έννοια του όρου δεν προϋπέθετε την αναγκαία συμμετοχή των εργατών,καθιστώντας πιο πολύπλοκες τις συνδέσεις με την καθημερινότητα. Οι σοσιαλιστέςηγέτες και τα συνδικαλιστικά στελέχη αντιτάχθηκαν στη στοιχειακή δημοκρατίατου εργοστασίου και του δρόμου, ειδικά όταν κάποια σημαντικά κέρδη –μια νομο-θετική μεταρρύθμιση, μια κοινοβουλευτική νίκη ή ένα επωφελές συμβόλαιο– υπα-γόρευαν υπομονή και πειθάρχηση της αγωνιστικότητας των εργατών. Το κίνηματων ανθρακωρύχων, η πιο πρώιμη και ισχυρή έκφραση του βιομηχανικού συνδικα-


166

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·166

λισμού, αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα των «τυπικών» αλλά και των «άτυπων»πτυχών της συλλογικής αυτής δράσης.

Η ταξική συνείδηση των ανθρακωρύχων του Ρουρ εκφράζει μια τεράστια αντί-φαση. Στη μεγάλη απεργία του 1905 και στο κίνημα για κοινωνικοποιήσεις του1919, ένα μεγάλο κύμα αγωνιστικότητας παρέσυρε τους μετριοπαθείς ηγέτες τόσοτου SPD όσο και του επίσημου συνδικάτου των ανθρακωρύχων. Τα κινήματα αυτάπροήλθαν από άτυπες δομές αλληλεγγύης, στο πλαίσιο των οποίων τα αιτήματα γιακοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής και εργατικό έλεγχο των επιχειρήσεωνεξέφραζαν τις άμεσες ανάγκες των ανθρακωρύχων: «Η κοινωνικοποίηση δεν ήτανμια απλή ουτοπία ή μια αφηρημένη κατασκευή αλλά η σύνοψη της εμπειρίας [τωνανθρακωρύχων]· όχι μόνο η απλή προβολή ενός ιδεώδους αλλά και η χρησιμοποίη-ση στοιχείων και δομών θεμελιωμένων στην καθημερινότητα».47 Απαντώντας στιςάμεσες αυτές ενέργειες των εργατών, οι ηγέτες τους παπαγάλιζαν τους κοινωνικούςφόβους της μπουρζουαζίας του Ρουρ, κατηγορώντας τους ανθρακωρύχους όχι μόνογια έλλειψη πειθαρχίας και ταξικής συνείδησης αλλά και για έλλειψη «παιδείας»και «πολιτισμού». Από αυτή την άποψη, τα προβλήματα των εργατών θα επιλύο-νταν μόλις το εργατικό κίνημα θα οργανωνόταν, θα εκπαιδευόταν και θα αυτοανα-μορφωνόταν. Ωστόσο, ενώ οι πολιτικοί και οι συνδικαλιστές έβλεπαν μόνο τραχύ-τητα, αταξία και αναταραχή, οι ανθρακωρύχοι διέθεταν ήδη μια ιδιαίτερα δυναμικήκαι ευέλικτη κουλτούρα.

Το πλαίσιο της καθημερινότητας αποκάλυπτε το έλλειμμα σοσιαλιστικής κουλ-τούρας του εργατικού κινήματος. Το 1908, η οργάνωση του SPD στο Γκέτινγκεν, πουήταν μια όχι ιδιαίτερα εκβιομηχανισμένη επαρχιακή πόλη, είχε μόλις 190 μέλη σεπληθυσμό 30.000 κατοίκων. Η κοινωνική κουλτούρα τής εν λόγω οργάνωσης ήτανισχνή – ένας γυμναστικός σύλλογος με 40 μέλη, ένας συνεταιρισμός καταναλωτώνκαι τίποτε άλλο άξιο λόγου. Eξαιτίας του περιθωριακού πολιτικού ρόλου της, η οργά-νωση εστίασε την προσοχή της στην εκπαίδευση των μελών και των υποστηρικτώντης μέσα σε ένα πλήρως συμβατικό πλαίσιο πολιτισμικών αξιών. «Οι οπαδοί τουκόμματος ήθελαν να ζήσουν τη ζωή τους έντιμα, ηθικά, μετρημένα και πειθαρχημέ-να: πρώτον, για να γίνουν το πρότυπο όλων εκείνων των εργατών που δεν είχαν ορ-γανωθεί ακόμη και δεύτερον, για να δείξουν στην μπουρζουαζία ότι μπορούν ναανταποκριθούν σε όλες τις δουλειές και ότι άξιζε να τους σέβονται και να τους υπο-λήπτονται». Το κόμμα επιδίωκε να κάνει κτήμα του την υπάρχουσα «υψηλή κουλ-τούρα» όσον αφορά την κλασική λογοτεχνία, στο θέατρο και την τέχνη, καθώς επί-σης και σε πιο γενικά ζητήματα, όπως το γούστο και η ηθικότητα. Όσο το SPD ήτανπολιτικά αποκλεισμένο, οι στάσεις αυτές έμεναν δεμένες με αντιπολιτευτικούς στό- 167


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·167

χους. Ωστόσο, όταν μετά το 1918 ενσωματώθηκε στο σύστημα, ο συντηρητισμόςτου βγήκε στην επιφάνεια – αξιακό σύστημα στηριγμένο στην ιεραρχία και τηνεξουσία, μιλιταριστική γλώσσα, φετιχισμός της πειθαρχίας, πατριωτισμός και πα-τριαρχική νοοτροπία στο σπίτι, στην ανατροφή των παιδιών και τις γυναίκες.48

Οι κυρίαρχες αξίες δεν αμφισβητούνταν. Αρχικά, τα κομματικά μέλη της οργά-νωσης του Γκέτινγκεν εισάγονταν στην κουλτούρα του κινήματος μέσα από τηνκοινή ανάγνωση των εφημερίδων, τη συγγραφή πολιτικών κειμένων και τη χρήσηενός ειδικού κουτιού, στο οποίο έριχναν σημειώματα με ερωτήσεις στη διάρκειατων συναντήσεων. Όμως με το πέρασμα των ετών ακόμη και αυτές οι κομματικέςδιαδικασίες ατρόφησαν και έτσι, το 1904-07 γινόταν μόνο μία συλλογική ανάγνω-ση βιβλίων το χρόνο έναντι οκτώ το 1900 και το 1901. Αλλά και οι προπαγανδιστι-κές εκδηλώσεις του κόμματος δεν ήταν ιδιαίτερα μεγάλες: οι δημόσιες συναντήσειςγίνονταν σε κλειστούς χώρους· οι εκδηλώσεις για την Πρωτομαγιά ήταν μάλλονκομματικές υποθέσεις παρά δημόσιες συγκεντρώσεις· οι διαλέξεις αποτελούσαναφορμή για τη σύναξη των κομματικών μελών και οι αυθόρμητες συζητήσεις ήτανπεριορισμένες· όσο για τις απεργίες, ο χαρακτήρας τους ήταν πλήρως αποπολιτικο-ποιημένος. Η σοσιαλιστική πολιτική δεν συνδεόταν καθόλου με την καθημερινότη-τα των μελών και των οπαδών του κόμματος. Η καθημερινότητα αυτή όφειλε ναακολουθεί κάποιους καθιερωμένους κανόνες σχετικά με τη λογικότητα της κοινω-νικής συμπεριφοράς, πράγμα που άφηνε στο απυρόβλητο το συντηρητισμό της ερ-γατικής τάξης και ιδιαίτερα τη στάση των εργατών απέναντι στις γυναίκες και ταπαιδιά, τη σεξουαλική συμπεριφορά και την ιδιωτική τους ζωή. Αντίθετα, άλλεςπλευρές της εργατικής κουλτούρας, όπως η υποτιθέμενη «τραχύτητά» της, δέχο-νταν σφοδρές επιθέσεις. Όλα αυτά σήμαιναν μια βαθύτατη αποτυχία του κόμματοςνα θεμελιώσει τα σοσιαλιστικά του ιδανικά σε οποιαδήποτε πιο αφηρημένη προ-σέγγιση της καθημερινότητας.


Έτσι, η εντυπωσιακή ανάπτυξη των σοσιαλιστικών κομμάτων πριν από το 1914 είχεκάποια συγκεκριμένα όρια. Η εκλογική τους δύναμη δεν ξεπέρασε κάποια επίπεδα–στην καλύτερη περίπτωση μεταξύ του 1/3 και του 1/4 του εκλογικού σώματος–,ενώ δεν κατάφεραν να συμμετάσχουν σε κάποιο κυβερνητικό σχήμα είτε λόγω τηςαδιάλλακτης αντίθεσής τους στο σύστημα είτε λόγω της τάσης του τελευταίου να τααποκλείει. Στις λίγες εκείνες περιπτώσεις που η καθολική ψηφοφορία και η πλήρηςκοινοβουλευτική δημοκρατία θεσμοθετήθηκαν πριν από τον Α Παγκόσμιο πόλεμο,


168

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·168

τα όρια αυτά πράγματι ξεπεράστηκαν. Οπουδήποτε αλλού, τα κόμματα διατήρησαντον μάλλον περιθωριακό χαρακτήρα τους, έχοντας την ελπίδα ότι μακροπρόθεσμα ηπεραιτέρω ανάπτυξη του καπιταλισμού και οι αναπόφευκτες κρίσεις του θα τα οδη-γούσαν στην εξουσία. Όταν έκαναν την εμφάνισή τους οι ρεφορμιστές, όπως ήταν,για παράδειγμα, οι Γάλλοι ποσιμπιλιστές τη δεκαετία του 1880 ή οι μετριοπαθείςΓερμανοί σοσιαλδημοκράτες στα πιο φιλελεύθερα νοτιοδυτικά κρατίδια της χώραςμετά τη δεκαετία του 1890, αποκηρύχτηκαν. Η μη συμμετοχή στις «αστικές κυβερ-νήσεις» ήταν ο κανόνας της Δεύτερης Διεθνούς. Το 1913, η ΣοσιαλδημοκρατικήΈνωση Ολλανδίας (SDAP) αρνήθηκε να καταλάβει μια θέση στην κυβέρνηση τηςχώρας για τους λόγους που αναφέρθηκαν.

Η πολιτική της αποχής υποδήλωνε την τεράστια εμπιστοσύνη των σοσιαλιστώνστο μέλλον και την εδραία πίστη τους στην κατάκτηση της πλειοψηφίας από τηνεργατική τάξη και στην όλο και μεγαλύτερη στήριξη της τελευταίας προς το σοσια-λισμό. Τα κόμματα αυτά, στον αρχικό πυρήνα των οποίων ήταν τα στρώματα τωνειδικευμένων τεχνιτών και οι διάφορες ριζοσπαστικές πολιτικές παραδόσεις που τασυνόδευαν, χτίστηκαν σιγά σιγά μέσα στο νομικό πλαίσιο, το οποίο διαμορφώθηκεαπό τις συνταγματικές αλλαγές της δεκαετίας του 1860. Καθώς το εργατικό κίνημαεδραίωνε την εκλογική παρουσία του στις κουλτούρες των πόλεων και των επαγ-γελματικών κοινοτήτων, η έλξη που ασκούσε ο σοσιαλισμός αύξανε συνεχώς. Απότη δεκαετία του 1890, οι ευνοϊκές οικονομικές συνθήκες, η βελτίωση της κοινωνι-κής και της εργατικής νομοθεσίας, καθώς επίσης και η σταδιακή ενίσχυση του κοι-νοβουλευτισμού επέτρεψαν στα κόμματα να διευρύνουν την επιρροή τους. Είτε μέ-σω του μαζικού συνδικαλισμού και των σύγχρονων κομματικών μηχανισμών είτεμέσω των πολιτισμικών δραστηριοτήτων και των πρώιμων επιτευγμάτων του δη-μοτικού σοσιαλισμού, τα σοσιαλιστικά κόμματα μεταβλήθηκαν σε ισχυρούς παρά-γοντες του πολιτικού συστήματος.

Ωστόσο ποτέ δεν απέκτησαν και ούτε καν πλησίασαν την καθολική υποστήριξητης εργατικής τάξης. Οι πολιτικές προτιμήσεις της τελευταίας ήταν πραγματιστι-κές, ασταθείς και εκφράζονταν πάντοτε υπό όρους· ταυτόχρονα, διαφοροποιούντανέντονα ανάλογα με το είδος της βιομηχανίας και του επαγγέλματος, την περιοχή καιτο πολιτισμικό περιβάλλον. Η ψήφος και γενικότερα η στήριξη των εργατών διεκδι-κούνταν από το φιλελευθερισμό στη Βρετανία, τον οργανωμένο καθολικισμό στηΓερμανία, στο Βέλγιο, στη Γαλλία και τη Νότια Ευρώπη, καθώς και από πολλούςάλλους αντιπάλους. Η ικανότητα του σοσιαλισμού να εναρμονίζει ετερογενή συμ-φέροντα ήταν πάντοτε ένα είδος εν ανεπαρκεία. Κύριο χαρακτηριστικό των διαιρέ-σεων αυτών ήταν οι αντιφάσεις των σοσιαλιστικών κομμάτων σχετικά με την ισότητα 169


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·169

των φύλων. Στην πραγματικότητα, οι σοσιαλιστές κινητοποιούσαν μόνο συγκεκρι-μένες κατηγορίες εργατών. Η βασική διάκριση ήταν ανάμεσα σε όσους είχαν ασπα-στεί τις σοσιαλιστικές ιδέες και σε εκείνους που είχαν διαφορετική γνώμη. Στουςτελευταίους περιλαμβάνονταν οι προληπτικοί, οι θρήσκοι, οι σεξουαλικά διαφορε-τικοί, οι ελαφρόμυαλοι νεαροί, οι εθνικά διαφορετικοί, οι περιθωριακοί, οι περιστα-σιακά εργαζόμενοι, οι φτωχοί μετανάστες των πόλεων και οι διάφοροι εγκληματίες.Στην προσπάθειά τους να διεκδικήσουν την ψήφο αλλά και την πολιτική στήριξητων βιομηχανικών εργατών, τα εργατικά κόμματα δεν μπόρεσαν να χειριστούν αυ-τές τις «άλλες» ταυτότητες, πράγμα που έκανε πολλούς εργάτες να βλέπουν αρνητι-κά το σοσιαλισμό.

Η διεύρυνση αλλά και η εμβάθυνση της δημοκρατίας μετά τον Α Παγκόσμιοπόλεμο υποχρέωσε τα πιο πετυχημένα σοσιαλιστικά κόμματα να εγκαταλείψουντην περιοριστική αυτή πολιτική παράδοση και να καταστούν πιο ελκυστικά. Γι’αυ-τό και άρχισαν να μιλούν για ευρύτερους κοινωνικούς και πολιτικούς συνασπι-σμούς, προσελκύοντας μεγαλύτερο αριθμό εργαζομένων καθώς και άλλες κοινωνι-κές ομάδες, και απορρίπτοντας τους αυστηρά ταξικούς προσδιορισμούς που είχανεπικρατήσει πριν από το 1914. Το άνοιγμα αυτό ήταν ιδιαίτερα εμφανές στα σο-σιαλδημοκρατικά κόμματα της Σκανδιναβίας, στην εκλογική άνοδο του ΕργατικούΚόμματος Βρετανίας και στην κυριαρχία του Σοσιαλδημοκρατικού ΚόμματοςΑυστρίας στην Κόκκινη Βιένη. Νωρίτερα όμως και παρά το γεγονός ότι στις αρχέςτης δεκαετίας του 1900 τα κόμματα της Δεύτερης Διεθνούς έγιναν πιο δημοφιλή,δεν έπαψαν ποτέ να εκπροσωπούν ένα συγκεκριμένο κοινωνικό χώρο, κι αυτός δενήταν άλλος από τη σεβάσμια και ανδρική εργατική τάξη. Μέχρι το 1914 ήταν μερι-κώς αποδεκτά από το πολιτικό σύστημα της Ευρώπης και βεβαίως αποκλεισμένααπό κάθε κυβερνητικό σχήμα. Επρόκειτο για μια πολιτική απομόνωση που ήτανδύσκολο να σπάσει, διότι την είχαν διαλέξει τα ίδια.


170

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·170

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

ΜΕΤΑΞΥ 1870 ΚΑΙ 1914, Η ΣΟΣΙΑΛΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ στις περισσότερες ευρωπαϊ-κές χώρες έγινε η κύρια δύναμη της Αριστεράς. Ο κολεκτιβισμός των νέων

σοσιαλιστικών κομμάτων αναπτύχθηκε μέσα από τις κοινές εμπειρίες των εργατών,τις οποίες περιέγραφαν πειστικά όσοι επέκριναν τον καπιταλισμό ως ένα άδικο καιάνισο σύστημα. Εξίσου σημαντική όμως ήταν και η εχθρότητα των ευρωπαϊκώνκυβερνήσεων προς τα λαϊκά στρώματα, τα οποία δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα.Ακόμη και όταν κατακτήθηκε μετά από σκληρούς αγώνες το δικαίωμα ψήφου,έστω και μερικώς, η δημοκρατία για το λαό παρέμενε ένα άπιαστο όνειρο. Από τηνάποψη αυτή, το πολιτικό κλίμα που υπήρχε πριν από το 1914 απαιτούσε τη μεταγε-νέστερη επαναστατική στάση της Αριστεράς, διότι η αδιαλλαξία των αντιπάλωντης δεν πρόσφερε καμία άλλη επιλογή.

Τα πιο ισχυρά κινήματα παρουσίαζαν την εξής εικόνα: ήταν ανεξάρτητα κόμμα-τα με ενιαία οργάνωση αλλά ιδεολογική ποικιλομορφία. Δεν είχαν σοβαρούς αντα-γωνιστές και συσπείρωναν διαφορετικά μεταξύ τους συμφέροντα με άξονα κάποιεςευρύτερες σοσιαλδημοκρατικές αξίες. Το μοντέλο αυτό επικράτησε μόνο στη Βό-ρεια και την Κεντρική Ευρώπη, όπου υπήρχε ο σκληρός σοσιαλδημοκρατικός πυρή-νας. Σε άλλες χώρες, η πολιτική της Αριστεράς αποτέλεσε αντικείμενο τριβών καισυγκρούσεων, και τα κόμματα που την εξέφραζαν διακρίνονταν από φατριασμούς.Στη Βρετανία, οι τοπικές δυναμικές πρωτοβουλίες των σοσιαλιστών τη δεκαετία του1880 και του 1890 άφησαν σχεδόν ανεπηρέαστο τον λαϊκό φιλελευθερισμό, ο οποίοςείχε γεννηθεί είκοσι με τριάντα χρόνια νωρίτερα. Στην Ιταλία και την Ισπανία, οισοσιαλιστές έπρεπε να αντιπαλέψουν τις οξείες ανισότητες, που παρατηρούνταν απόπεριοχή σε περιοχή, την κρατική βία και το ισχυρό αναρχικό κίνημα των πόλεων.Στη Γαλλία, οι σοσιαλιστές ήταν διχασμένοι, με τις αντίθετες παρατάξεις να ταυτί-ζονται με διαφορετικές παραδόσεις της Γαλλικής Επανάστασης, να επικαλούνταιδιάφορες μη μαρξιστικές θεωρητικές προσεγγίσεις και να εξάγουν αντιθετικά συ-μπεράσματα από την Κομμούνα του Παρισιού. Ο σεκταρισμός αυτός ξεπεράστηκε 171

Τα άλλα μέτωπα της δημο-κρατίας

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·171

μόλις το 1905, όταν οι μαρξιστές οπαδοί του Ζιλ Γκεντ (Jules Guesde) αποφάσισαννα ενώσουν τις δυνάμεις τους με τους ηθικούς σοσιαλιστές του Ζαν Ζορές, συγκρο-τώντας το Γαλλικό Τμήμα της Εργατικής Διεθνούς (SFIO) ως ένα κοινοβουλευτικόσοσιαλιστικό κόμμα συγκρίσιμο με εκείνα του ευρωπαϊκού βορρά.

Επιπλέον, τα πρώιμα αυτά σοσιαλιστικά κόμματα δεν ήταν τα μόνα που υπο-στήριζαν τη δημοκρατία πριν από το 1914, ενώ και οι δυνατότητες της Αριστεράςπέραν της κοινωνικής δημοκρατίας πρέπει επίσης να διερευνηθούν. Πρώτον, οι δια-φωνίες στο εσωτερικό τους αποτέλεσαν πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη εναλ-λακτικών οραμάτων και έτσι, το 1905-13, το παλιό ορθόδοξο και σταθερό πλαίσιοάρχισε να καταρρέει. Δεύτερον, οι αντίπαλοι του σοσιαλισμού όριζαν κι αυτοί ένανπολιτικό χώρο, εντός του οποίου αναπτύχθηκαν εναλλακτικές προτάσεις – διάφο-ρες εκδοχές του αναρχισμού και του συνδικαλισμού, καθώς και πολλές μορφές λαϊ-κισμού και αγροτικού ριζοσπαστισμού. Τρίτον, οι φεμινίστριες έθεταν άλλου τύπουσημαντικές δημοκρατικές προτεραιότητες, τις οποίες οι σοσιαλιστές είχαν αναγνω-ρίσει με πολύ μερικό και ατελή τρόπο. Τέλος, όλες αυτές οι εντάσεις αυξήθηκαν το1905-14, όταν το πολιτικό και συνταγματικό πλαίσιο, που είχε διαμορφωθεί τη δε-καετία του 1860, άρχισε πρώτα να αποσυντίθεται, στη συνέχεια να απειλείται μεκατάρρευση και, τελικά, να γκρεμίζεται κυριολεκτικά.

Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΑΙΡΕΣΕΙΣ ΤΗΣ

Στις 14 Ιουλίου 1889 έγιναν διάφορα διεθνή συνέδρια στο Παρίσι με αφορμή τουςεορτασμούς για τα εκατό χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης. Ένα από αυτά συ-γκλήθηκε από τον Πολ Μπρους (Paul Brousse) και περιλάμβανε τους Γάλλους πο-σιμπιλιστές, τους Βρετανούς συνδικαλιστές και άλλους μετριοπαθείς, οι οποίοι εί-χαν εστιάσει τις προσπάθειές τους στην κατάκτηση του οκταώρου και τη βελτίωσητων συνθηκών εργασίας. Αντίθετα, το ανταγωνιστικό συνέδριο, που οργανώθηκεαπό το SPD, παρουσίασε το μαρξιστικό πρόσωπο των αναδυόμενων σοσιαλιστικώνκομμάτων της Ευρώπης. Τα συμπεράσματα του συνεδρίου αφορούσαν τέσσερα ζη-τήματα: το οκτάωρο και τις συνθήκες εργασίας· την ειρήνη, τον πόλεμο και τα προ-τερήματα της εθνοφρουράς έναντι του μόνιμου στρατού· το καθολικό δικαίωμαψήφου και το γιορτασμό της Πρωτομαγιάς ως προτεινόμενη επίδειξη της διεθνούςαλληλεγγύης της εργατικής τάξης. Οι εργασίες των συνεδρίων, οι οποίες κράτησανμία εβδομάδα, σημαδεύτηκαν από θεωρητικές συγκρούσεις, όχι μόνο μεταξύ τωνδύο αυτών τάσεων αλλά και στο εσωτερικό της καθεμιάς. Επιπλέον, τόσο το έναόσο και το άλλο διακόπηκαν από τους αναρχικούς.


172

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·172

Το συνέδριο των μαρξιστών, στο οποίο παρέστησαν 391 αντιπρόσωποι από 20χώρες αποτέλεσε την ιδρυτική πράξη της Δεύτερης Διεθνούς.1 Τα επόμενα συνέ-δρια έγιναν στις Βριξέλες (1891), στη Ζυρίχη (1893), στο Λονδίνο (1896), στο Πα-ρίσι (1900), στο Άμστερνταμ (1904), στη Στουτγάρδη (1907), στην Κοπεγχάγη(1910) και τη Βασιλεία (1912). Μετά το 1900 δημιουργήθηκε μια μόνιμη Γραμμα-τεία στις Βριξέλες, καθώς και το Διεθνές Σοσιαλιστικό Γραφείο (ISB) για να επι-βλέπουν την υλοποίηση των αποφάσεων. Στο συνέδριο της Ζυρίχης παρέστη καιμια αντιπροσωπεία από την Αυστραλία, ενώ σε εκείνο του Άμστερνταμ ο Σεν Κα-ταγιάμα (Sen Katayama) εκπροσώπησε το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιαπωνίας, το οποίοείχε ιδρυθεί το 1901. Κατά τα άλλα, η Διεθνής ήταν σχεδόν απόλυτα ευρωκεντρική.

Οι αρχικές συζητήσεις ακολούθησαν τα πρότυπα της Πρώτης Διεθνούς σε μιαπροσπάθεια να χαραχτούν τα σύνορα με τον αναρχισμό από τη μια και την «αστικήδημοκρατία» από την άλλη. Η γενική απόφαση του συνεδρίου του 1893 επιχείρησενα βρει τη χρυσή τομή ανάμεσα στις επαναστατικές αρχές και τις πρακτικές βελ-τιώσεις, εκφράζοντας με ενιαία γλώσσα τόσο τους μαξιμαλιστικούς στόχους όσοκαι τις βραχυπρόθεσμες μεταρρυθμίσεις. Η βίαιη στάση του αναρχισμού απορρί-φθηκε, όπως και η ευθεία συνεργασία με τους μη σοσιαλιστές μεταρρυθμιστές. Δια-μορφώθηκε μάλιστα μια ατζέντα δημοκρατικών και κοινωνικών μεταρρυθμίσεωνμέσω του κοινοβουλίου, όπως το καθολικό δικαίωμα ψήφου, η απελευθέρωση τωνγυναικών, το οκτάωρο και η αντίθεση στον πόλεμο. Ωστόσο αυτή θα μπορούσε ναυλοποιηθεί μόνο από ανεξάρτητα εργατικά κόμματα, τα οποία στηρίζονταν στημαρξιστική παρακαταθήκη της Πρώτης Διεθνούς και είχαν απαλλαγεί από την κη-δεμονία των αστών.

Μέχρι τη δεκαετία του 1890, οι σοσιαλιστές διατηρούσαν άσβεστη την ελπίδατης επανάστασης, κι αυτό θεμελιωνόταν στην εμπειρία του 19ου αιώνα, όταν οικοινωνικές κρίσεις προκαλούσαν μαζικές λαϊκές εξεγέρσεις με αποτέλεσμα οι κρα-τικές δομές εξουσίας να καταρρέουν σχετικά εύκολα. Ο Μπλανκί ήταν ο κύριος εκ-πρόσωπος της επαναστατικής αυτής ψυχολογίας. Οι επαναστατικές προσδοκίεςαναζωπυρώνονταν κάθε φορά που ξεσπούσαν βίαιες συγκρούσεις και εντείνονταντα κατασταλτικά μέτρα της αστυνομίας, όπως χαρακτηριστικά συνέβη με τον Αντι-σοσιαλιστικό Νόμο. Για τον Άουγκουστ Μπέμπελ, μία από τις σημαντικότερες φυ-σιογνωμίες της Δεύτερης Διεθνούς, το Kladderadatsch, ή η μεγάλη κατάρρευσητου συστήματος, επρόκειτο να επέλθει από στιγμή σε στιγμή.2 Αντί όμως να καταρ-ρεύσει το σύστημα, επήλθε η σταδιακή ενσωμάτωση των σοσιαλιστικών κομμάτωνσε αυτό. Από το 1900, τα κόμματα αυτά εισήλθαν στον αστερισμό του «αστικού»πολιτικού συστήματος, εκλέγοντας βουλευτές στις εθνικές αντιπροσωπείες των 173


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·173

χωρών τους, συμμετέχοντας ποικιλοτρόπως στον κοινοβουλευτικό πολιτικό πολιτι-σμό και παλεύοντας για μεταρρυθμίσεις. Για τα επαναστατικά κόμματα, επομένως,το ζήτημα της καθαρότητας ή του συμβιβασμού, του μαξιμαλισμού ή της εποικοδο-μητικής συμμετοχής, της επανάστασης ή της μεταρρύθμισης απασχολούσε όλο καιπερισσότερο τη θεματολογία τους.

Το πρώτο μεγάλο σκάνδαλο ήταν η Υπόθεση Μιλεράν στη Γαλλία. Το 1899, στοαποκορύφωμα της Υπόθεσης Ντρέιφους, σχηματίστηκε μια κυβέρνηση Δημοκρατι-κής Άμυνας υπό τον Ρενέ Βαλντέκ-Ρουσό (René Waldeck-Rousseau), στην οποίασυμμετείχε και ο Αλεξάντρ Μιλεράν, ένας ανεξάρτητος σοσιαλιστής, ως υπουργόςεμπορίου.3 Η ενέργεια προκάλεσε το διχασμό των Γάλλων σοσιαλιστών, με τουςπρώην ποσιμπιλιστές και τους υπόλοιπους μεταρρυθμιστές να συσπειρώνονται γύ-ρω από την κυβέρνηση, και το Κόμμα Γάλλων Εργατών, την Κεντρική Επαναστατι-κή Επιτροπή και τους υπόλοιπους ριζοσπάστες να στρέφονται με οργή εναντίον καιτων δύο αστικών στρατοπέδων. Ο Μιλεράν πέτυχε σημαντικές μεταρρυθμίσεις: μείω-σε τον εβδομαδιαίο χρόνο εργασίας, ενίσχυσε τους ελέγχους στη βιομηχανία, δημι-ούργησε τα εργασιακά συμβούλια και έκανε δημόσιες συμβάσεις για να βελτιώσειτις συνθήκες εργασίας. Ωστόσο ο συμβολισμός ότι συμμετείχε σε μια κυβέρνηση,στις τάξεις της οποίας βρισκόταν ο στρατηγός Γκαστόν Γκαλιφέ (Gaston Gallifet), oσφαγέας του 1871, ήταν αβάσταχτος για τον πρώην κομμουνάρο Εντουάρ Βαγιάν(Edouard Vaillant). Εκτός αυτού, η κυβέρνηση υπήρξε καταπιεστική όπως όλες οιπροηγούμενες. Όταν πυροβολήθηκαν τρεις απεργοί στην περιοχή Σαλόν-σιρ-Σαόν,ο Ζιλ Γκεντ σχολίασε ότι «ο πόλεμος εναντίον της εργατικής τάξης δεν υπήρξε ποτέτόσο αμείλικτος όσο επί κυβερνήσεως Βαλντέκ-Ρουσό και Μιλεράν».4

Υποστηρίζοντας τον Ντρέιφους στην ομώνυμη υπόθεση και μη θέλοντας νααποκηρύξει το ριζοσπαστικό παρελθόν του, ο Ζορές αφοσιώθηκε στην ηθική υπε-ράσπιση των ελευθεριών του γαλλικού λαού, η οποία φαινομενικά διέφερε από τηναντίστοιχη σοσιαλιστική. Από την άλλη πλευρά, συνέβαλε στη διαμόρφωση της ευ-ρύτερης δυνατής ενότητας των δημοκρατικών δυνάμεων, επιτρέποντας για πρώτηφορά την ανάληψη κυβερνητικών ευθυνών από ένα σοσιαλιστή. Με τον τρόπο αυ-τό όχι μόνο θα μπορούσε να ενισχυθεί η δημοκρατία αλλά και να γίνουν βήματαπροόδου προς το σοσιαλισμό. Προοπτικές τέτοιου είδους δεν είναι άγνωστες στηνιστορία του σοσιαλιστικού κινήματος. Στη Βρετανία, η σταδιακή προσέγγιση τωνΦιλελευθέρων και των Εργατικών στις δημοτικές εκλογές οδήγησε στην επίσημησυνεργασία τους στις εκλογές του 1906, γνωστή και ως Lib-Lab, και, ακολούθως,στο σχηματισμό της κυβέρνησης των Φιλελευθέρων, στην οποία συμμετείχαν ωςελάσσων δύναμη και οι Εργατικοί.5 Υπ’ αυτό το πρίσμα, η Υπόθεση Μιλεράν απο-


174

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·174

τέλεσε την πρώτη ευκαιρία για να κάνει το σοσιαλιστικό κίνημα άλλο ένα βήμα καινα δεχτεί να συμμετάσχει σε μια δημοκρατική κυβέρνηση.

Βέβαια αυτό δεν ήταν ασύμβατο με τον σοσιαλιστικό κοινοβουλευτισμό. Ήδηαπό τη δεκαετία του 1860, οι σοσιαλδημοκράτες αντιμετώπισαν το κοινοβούλιο ωςένα θεσμό που ενίσχυε την αποτελεσματικότητα του κινήματος, τόσο για να βελ-τιώσουν τη νομοθεσία σε ό,τι αφορά την προώθηση των συμφερόντων της εργατι-κής τάξης όσο και για να οικοδομήσουν τη λαϊκή τους στήριξη στις εκλογές. Ωστό-σο οι επικριτές του Ζορές έγιναν πιο σκληροί. Κατά τον Βαγιάν, το κράτος δεν ήτανένα ουδέτερο «εργαλείο», που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για τη «διείσδυση»της εργατικής τάξης, αλλά ένας καταπιεστικός μηχανισμός, που χρησιμοποιούσε τοστρατό, την αστυνομία και τη δικαστική εξουσία. Οι ταξικές ανισότητες λειτουρ-γούσαν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, επιτρέποντας στην αστική τάξη να «κυβερνά μετην ψήφο, όπως κυβερνούσε με τη θρησκεία και […] τα όπλα».6 Αντίθετα, οι εργά-τες προχωρούσαν με τους αγώνες τους, διεξάγοντας την ταξική πάλη στο χώρο τηςβιομηχανίας και αναγκάζοντας τις κυβερνήσεις να προβούν σε παραχωρήσεις. Ημεγαλύτερη αξία της Δημοκρατίας ήταν η απελευθέρωση της πολιτικής, έτσι ώστενα μπορεί να διεξαχθεί ο «πραγματικός» αγώνας ανάμεσα στην εργασία και το κε-φάλαιο. Από την άποψη αυτή, οι σοσιαλιστές θα έπρεπε να χρησιμοποιούν το κοι-νοβούλιο και τις εκλογές, και να υπερασπίζονται τη δημοκρατία και τις ελευθερίεςτης, χωρίς ωστόσο να έχουν ψευδαισθήσεις για το πραγματικό νόημά της. Οι ευρύ-τεροι στόχοι της επανάστασης θα έπρεπε να μπαίνουν πάντοτε πάνω απ’όλα.

Οι απόψεις του Γκεντ ήταν ακόμη πιο ακραίες: η Δημοκρατία ήταν μια απάτη·οι εργάτες δεν θα έπρεπε να περιμένουν πραγματικές μεταρρυθμίσεις· οι αντιβασι-λικοί αστοί δεν ήταν καλύτεροι από τους βασιλικούς ή τους δεξιούς. Τα ζητήματααυτά κυριάρχησαν στο 4ο Συνέδριο της Δεύτερης Διεθνούς που συγκλήθηκε στο Πα-ρίσι τον Σεπτέμβριο του 1900. Στο συνέδριο αυτό, το SPD επιβεβαίωσε την ισχύτου. Η πρώτη αντίδραση του Λίμπκνεχτ ήταν ιδιαίτερα σκληρή: «Ο σοσιαλιστήςπου μπαίνει σε αστική κυβέρνηση είτε λιποτακτεί είτε παραδίδεται στον εχθρό».7

Στη συνέχεια όμως απόψεις σαν κι αυτή παραχώρησαν τη θέση τους στον επανα-στατικό πραγματισμό του Κάουτσκι, ο οποίος δεχόταν ότι τα δημοκρατικά δικαιώ-ματα ήταν καλά και επιδοκίμαζε τις συμμαχίες τακτικού χαρακτήρα με τα αστικάδημοκρατικά κόμματα. Ήταν μεγάλο λάθος να βλέπει κανείς τους μη σοσιαλιστέςως «μια αντιδραστική μάζα», σε μια εποχή μάλιστα που οι σοσιαλιστές γίνοντανόλο και πιο ισχυροί, «αρκετά ισχυροί για να μπορούν να επηρεάσουν την πορείατων γεγονότων αλλά όχι και τόσο ισχυροί για να μπορέσουν να κυριαρχήσουν».8 Ηλύση του προβλήματος βρισκόταν στη σαφήνεια και την ανεξαρτησία της σοσιαλι- 175


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·175

στικής πολιτικής γραμμής: «Στο βαθμό που διατηρούμε τον προλεταριακό χαρα-κτήρα μας, η διάβρωσή μας από […] τα άλλα κόμματα δεν πρέπει να μας φοβίζει[…] Αν όμως προδώσουμε τον προλεταριακό χαρακτήρα μας, θα χάσουμε το στέ-ρεο έδαφος κάτω από τα πόδια μας και θα γίνουμε παίγνιο των πιο αντιθετικώνσυμφερόντων […]. Οι συμβιβασμοί στην πράξη δεν είναι επικίνδυνοι, αλλά εκείνοιπου υπονομεύουν το πρόγραμμά μας είναι».9

Η πιο σαφής περίπτωση συμμαχίας είναι η κατάσταση έκτακτης ανάγκης, ότανοι «θεμελιώδεις δημοκρατικοί θεσμοί» μιας κοινωνίας κινδυνεύουν.10 Κατά τηδιάρκεια της Υπόθεσης Μιλεράν, ξέσπασε στην Ιταλία μια παρόμοια πολιτική κρί-ση. Η δεξιά κυβέρνηση του στρατηγού Λουίτζι Πελού (Luigi Pelloux), που σχημα-τίστηκε μετά τη σφαγή των διαδηλωτών στο Μιλάνο τον Μάιο του 1898, έλαβεδρακόντεια μέτρα εναντίον της Αριστεράς, τα οποία επιβλήθηκαν με βασιλικό διά-ταγμα. Σε απάντηση στην καταπιεστική αυτή πολιτική, οι Φιλελεύθεροι σχημάτι-σαν κοινό μέτωπο με την Άκρα Αριστερά. Το μέτωπο αυτό βγήκε ιδιαίτερα ενισχυ-μένο από τις εκλογές που ακολούθησαν και, μάλιστα, τον Φεβρουάριο του 1901σχημάτισε κυβέρνηση υποστηριζόμενο από το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας (PSI).Το γαλλικό σενάριο επαναλήφθηκε και εδώ. Ο Φιλίπο Τουράτι (Filippo Turati) προ-ώθησε πολλές κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, ανάμεσα στις οποίες ξεχώριζαν η ίδρυ-ση του υπουργικού Τμήματος Εργασίας, η κοινωνική ασφάλιση, οι νόμοι για τηνπροστασία των εργαζόμενων γυναικών και παιδιών και η εκτέλεση δημοσίων έρ-γων. Παρ’όλα αυτά, η υπεράσπιση του συντάγματος δεν εμπόδισε τους Φιλελευθέ-ρους να χρησιμοποιήσουν το στρατό εναντίον των απεργών, πράγμα που σύντομααποκάλυψε τα όρια του προοδευτικού αυτού μετώπου. Σε αντίθεση όμως με τονΜιλεράν, ο Τουράτι αρνήθηκε να αναλάβει υπουργείο και τελικά το ΣοσιαλιστικόΚόμμα Ιταλίας υποχρεώθηκε να αποσυρθεί από τον κυβερνητικό συνασπισμό.11

Τα μεταρρυθμιστικά αυτά πειράματα προκάλεσαν πολλές αντεγκλήσεις, μεαποτέλεσμα να αφαιρεθεί η πρωτοβουλία κινήσεων από το PSI κατά το μεγαλύτεροδιάστημα της προπολεμικής περιόδου. Στη Γαλλία, τα αντίπαλα στρατόπεδα συγ-χωνεύτηκαν δημιουργώντας αφενός το Γαλλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα και αφετέρουτο Σοσιαλιστικό Κόμμα Γαλλίας. Το πρώτο ήταν συσπειρωμένο γύρω από τον Ζο-ρές και την υπεράσπιση της Δημοκρατίας, και το δεύτερο, γύρω από τον Γκεντ καιτον Βαγιάν.12 Η ίδια η Δεύτερη Διεθνής είχε ψηφίσει το 1900 μια συμβιβαστικήαπόφαση, αφήνοντας το ζήτημα της συμμετοχής των σοσιαλιστών σε συνασπι-σμούς στη διακριτική ευχέρεια των εθνικών κομμάτων. Παρά την καταδίκη τουΜιλεράν, η υποστήριξη κάποιων κυβερνήσεων χωρίς συμμετοχή στο υπουργικόσυμβούλιο θεωρούνταν θεμιτή. Η συμμετοχή σε συνασπισμούς αστικών κομμάτων


176

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·176

μπορούσε να δικαιολογηθεί μόνο προσωρινά και από μια θέση πλήρους ανεξαρτη-σίας και διακριτής «προλεταριακής» ταυτότητας.13

Έτσι, το σκάνδαλο για τον «υπουργισμό» αποκάλυψε δύο μοντέλα σοσιαλιστι-κής πολιτικής, η σύγκρουση των οποίων ήταν διαρκής και περιοδικά επαναλαμβα-νόμενη. Το πρώτο υποστήριζε με περηφάνια τον ευρύτερο επαναστατικό στόχο τουσοσιαλισμού –την ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος και την οικοδόμησημιας διαφορετικής κοινωνίας–, πράγμα που προϋπέθετε σφοδρή αντιπολίτευση, κα-μιά συνεργασία με τα αστικά κόμματα και βέβαια, άρνηση κάθε συμμετοχής στουςήδη υπάρχοντες πολιτειακούς και κοινωνικούς θεσμούς. Ο Καρλ Κάουτσκι, ο «πά-πας» του σοσιαλισμού, ήταν ο διαπρύσιος κήρυκας του μοντέλου αυτού. Η τελικήνίκη θα ερχόταν από τη νομοτελειακή κίνηση της ιστορίας. Καθώς το εργατικό κί-νημα θα οργανωνόταν όλο και περισσότερο και θα γινόταν αποδεκτό από ευρύτεραλαϊκά στρώματα, ο καπιταλισμός θα κατέρρεε υπό το βάρος των αξεπέραστων αντι-νομιών του και έτσι, οι σοσιαλιστές θα αναλάμβαναν τα ηνία του κράτους, είτεαστραπιαία είτε σε μια σύγκρουση μακράς διαρκείας με το θνήσκον παλιό καθε-στώς.

Το δεύτερο προέβλεπε ένα παρόμοιο αποτέλεσμα στο πλαίσιο μιας ελάχισταασθενέστερης ουτοπικής αντίληψης. Τόνιζε τις οικουμενικές του αρχές, και ένανηθικό και δημοκρατικό ανθρωπισμό, αντιμετωπίζοντας τις σοσιαλιστικές αξίες ωςγέφυρα για τη σύναψη ευρύτερων συνασπισμών που βασίζονταν στην αποδοχή τηςδημοκρατίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Αν η οικονομική θεωρία του σοσια-λισμού καθιστούσε τη νίκη αναπότρεπτη, οι σοσιαλιστές θα ήταν σε ευνοϊκότερηθέση να καταλάβουν την εξουσία εκεί όπου τα πολιτικά δικαιώματα της εργατικήςτάξης θα ήταν κατοχυρωμένα, πράγμα που σήμαινε ότι οι αριστεροί θα έπρεπε νααγωνίζονται μαζί με τις υπόλοιπες δημοκρατικές δυνάμεις για τον εκδημοκρατισμότου συντάγματος. Με εξαίρεση τους Γερμανούς, την άποψη αυτή συμμερίζοντανκαι οι πρωτοπόροι σοσιαλιστές πολιτικοί πολλών άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Ανά-μεσά τους ξεχώριζαν ο Ζορές στη Γαλλία, ο Βαντερβέλντε (Vandervelde) στο Βέλ-γιο, ο Βίκτορ Άντλερ στην Αυστρία, ο Χγιάλμαρ Μπράντινγκ (Hjalmar Branting)στη Σουηδία και ο Τουράτι στην Ιταλία.

Το μοντέλο αυτό είχε πολλούς υποστηρικτές και στη Γερμανία. Στις αρχές του20ού αιώνα, το SPD ήταν αναμφισβήτητα το ισχυρότερο σοσιαλιστικό κόμμα, ενώτο Πρόγραμμα της Ερφούρτης αποτελούσε πρότυπο για όλα τα σοσιαλιστικά κόμ-ματα της Ευρώπης.14 Τα σχόλια του Κάουτσκι στο πρόγραμμα Η ταξική πάλη ήτανένα είδος «κατήχησης στη σοσιαλδημοκρατία». Μέχρι το 1914 είχε μεταφραστείσε δεκαέξι γλώσσες, ενώ πολλοί ήταν οι μαρξιστές που αναφέρονταν στις απόψεις 177


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·177

του. Παρότι ήταν ενσωματωμένο στην εθνική πολιτική της Γερμανίας (το 1898ήταν το μεγαλύτερο σε ψήφους κόμμα της χώρας) και είχε εξαιρετικά πολύπλοκηοργάνωση, το SPD παρέμενε ένα ρητά επαναστατικό κόμμα που ο σκοπός του δενήταν άλλος από «την ανατροπή της καπιταλιστικής κοινωνίας».15

Καθώς όμως αύξανε διαρκώς την κοινοβουλευτική του ισχύ, η διατήρηση τηςεπαναστατικής του καθαρότητας γινόταν προβληματική. Παρότι κρατούσε τις απο-στάσεις του από την αστική κοινωνία, μετά το 1890 άρχισε να ελκύεται όλο και πε-ρισσότερο από το «σύστημα» – συνεργαζόμενο με διάφορα μη σοσιαλιστικά προο-δευτικά κόμματα στις εκλογές ή σε άλλα πολιτικά θέματα, συμμετέχοντας σε διά-φορες κοινοβουλευτικές επιτροπές και εκφράζοντας τη θέση του –αρνητική ή θετι-κή– κατά την ψήφιση των νομοσχεδίων. Και ενώ ήταν φανερό πως υπήρχε ένα χά-σμα ανάμεσα στην επαναστατική θεωρία από τη μια και την καθημερινή πολιτικήπρακτική του κόμματος από την άλλη, ένας από τους σημαντικότερους διανοουμέ-νους του κόμματος, ο Έντουαρντ Μπερνστάιν, έγραψε μια σειρά άρθρων στην επί-σημη εφημερίδα του κόμματος, τη Neue Zeit του Κάουτσκι, τα οποία συγκεντρώθη-καν στον τόμο Οι προϋποθέσεις του σοσιαλισμού και τα καθήκοντα της σοσιαλδημο-κρατίας. Εκεί, ο Μπερνστάιν υποστήριζε ότι ο καπιταλισμός είχε ξεπεράσει την εγ-γενή τάση του να δημιουργεί κρίσεις. Η άποψη του Μαρξ για τη συνεχή εξαθλίωσητων λαϊκών στρωμάτων, έτσι όπως αυτή προέκυπτε από τη θεωρία του για την αξία–όλο και μεγαλύτερο δηλαδή άνοιγμα της ψαλίδας ανάμεσα στους φτωχούς καιτους πλούσιους– είχε διαψευστεί από τη βελτίωση του γενικού επιπέδου ζωής τωνανθρώπων. Ως εκ τούτου, το εργατικό κίνημα θα μπορούσε να ελπίζει ότι θα μεταρ-ρυθμίσει τον καπιταλισμό, εκδημοκρατίζοντας σταδιακά το κράτος. Αντί για τηνκαταστροφική θεωρία της επαναστατικής αλλαγής, ο Μπερνστάιν πρότεινε ένα μο-ντέλο διαρκούς βελτίωσης ή «εξελικτικού σοσιαλισμού».16

Τα επιχειρήματα του Μπερνστάιν προκάλεσαν την οργή των ορθόδοξων μαρξι-στών, ανάμεσα στους οποίους ήταν και η νεαρή τότε Ρόζα Λούξεμπουργκ (RosaLuxemburg). Παρακινούμενος από τον Άουγκουστ Μπέμπελ, ο Κάουτσκι στράφηκεεναντίον του παλιού φίλου του και έτσι, στο συνέδριο του κόμματος, που έγινε στοΑνόβερο το 1899, ο Μπερνστάιν δέχτηκε επίπληξη. Όπως και στην Υπόθεση Μιλε-ράν, η πραγματική μάχη αφορούσε το είδος της στρατηγικής που έπρεπε να ακολου-θήσουν οι Γερμανοί σοσιαλδημοκράτες. Η κριτική του Μπερνστάιν στο μαρξισμόείχε μικρότερη σημασία από τα πολιτικά συμπεράσματα που προέκυπταν από αυτή.Αν «[οι] αγρότες δεν βουλιάζουν στα χρέη, η μεσαία τάξη δεν εξαφανίζεται, οι καπι-ταλιστικές κρίσεις δεν γίνονται όλο και πιο έντονες και βαθιές [και] η μιζέρια και ηεξαθλίωση δεν αυξάνουν», υποστήριζε ο Μπερνστάιν, τότε οι σοσιαλιστές είναι


178

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·178

υποχρεωμένοι να προσελκύσουν τους μη προλεταρίους και να συνεργαστούν μετους φιλελευθέρους και τους άλλους μη σοσιαλιστές προοδευτικούς.17 Πράγματι, τομέλλον του SPD βρισκόταν στην οικοδόμηση συμμαχιών με τις υπόλοιπες προοδευ-τικές πολιτικές δυνάμεις κατά το πρότυπο του Τουράτι στην Ιταλία, του Ζορές στηΓαλλία και των Φαβιανών στη Βρετανία. Ωστόσο ο Μπερνστάιν υποτίμησε όχι μόνοτο ισχυρό επαναστατικό ήθος του κόμματός του αλλά και την εχθρότητα του αντιδη-μοκρατικού αυτοκρατορικού κράτους προς τις μεταρρυθμίσεις.

Η ήττα των αναθεωρητικών (ρεβιζιονιστικών) απόψεων συσπείρωσε τους ορθό-δοξους του SPD, οι οποίοι κατάφεραν να περιορίσουν σε μεγάλο βαθμό την πολιτι-κή συμμαχιών του κόμματος. Ο Κάουτσκι αντιμετώπιζε το όλο θέμα ως παίγνιο μη-δενικού αθροίσματος: η προτεραιότητα της ταξικής πάλης απέκλειε τη συνεργασίαμε τα αστικά κόμματα και αντιστρόφως. Οι αντιλήψεις αυτές μεταφέρθηκαν καιστο πλαίσιο της Διεθνούς. Στο συνέδριο του Άμστερνταμ το 1904, ο Ζορές υποστή-ριξε με σθένος την πολιτική των ευρύτερων δημοκρατικών συνεργασιών, κατηγο-ρώντας όσους υποστήριζαν την απομόνωση του SPD, την οποία ο ίδιος αποκαλούσεψευδοεπαναστατική στάση επιβεβλημένη από την έλλειψη δημοκρατίας του αυτο-κρατορικού συντάγματος. Σύμφωνα με αυτόν, η συγκεκριμένη πολιτική εξασθένιζετη γερμανική σοσιαλδημοκρατία. Από την άποψη αυτή, η καουτσκική ορθοδοξίααποτελούσε ένα προπέτασμα καπνού για την αδράνεια του κόμματος και τη μηανάληψη πρωτοβουλιών. Παρ’ όλα αυτά, ο Μπέμπελ ήταν ανένδοτος. Τόσο η μο-ναρχία όσο και η δημοκρατία ήταν δύο μορφές του ίδιου «ταξικού κράτους» – «καιοι δύο αποσκοπούσαν στη διατήρηση της αστικής κυριαρχίας, και οι δύο ήταν σχε-διασμένες με τέτοιο τρόπο ώστε να προστατεύσουν την καπιταλιστική κοινωνία».Αν οι σοσιαλδημοκράτες ακολουθούσαν τον Ζορές, θα προκαλούσαν σύγχυση καιδιάσπαση του εργατικού κινήματος.18

Μια συμβιβαστική πρόταση, ανάλογη με εκείνη του Συνεδρίου των Παρισίωντο 1900, η οποία νομιμοποιούσε τις εθνικές διαφοροποιήσεις, καταψηφίστηκε μεμία ψήφο διαφορά. Τελικά, η απόφαση του SPD, που απαγόρευε τη σύναψη συμμα-χιών με άλλες πολιτικές δυνάμεις ως παρέκκλιση από την κύρια ταξική πάλη, υπερ-ψηφίστηκε από 25 μέλη έναντι 5 αρνητικών ψήφων και 12 αποχών. Όσοι ψήφισαναρνητικά και όσοι απείχαν προέρχονταν από χώρες με ισχυρούς κοινοβουλευτικούςθεσμούς, ενώ όσοι την υπερψήφισαν προέρχονταν από χώρες όπου η δημοκρατίαήταν ακόμη αδύναμη. Η κατάσταση αυτή προμήνυε ήδη τα γεγονότα που θα συνέ-βαιναν την τετραετία 1914-17, γιατί στους πιο επιφανείς αντιπάλους του αναθεω-ρητισμού περιλαμβάνονταν αρκετά μέλη της επαναστατικής πτέρυγας της Δεύτε-ρης Διεθνούς στη διάρκεια του πολέμου, όπως ο Κριστιάν Ρακόφσκι (Christian 179


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·179

Rakovsky) στη Βουλγαρία, η Ρόζα Λούξεμπουργκ στη Γερμανία και ο ΒλαντίμιρΊλιτς Λένιν στη Ρωσία.19 Παρότι η απόφαση του Άμστερνταμ συνέβαλε αποφασι-στικά στην ενοποίηση του Γαλλικού Τμήματος της Εργατικής Διεθνούς (SFIO), οιμακροπρόθεσμες συνέπειές της ήταν διαλυτικές.

Τα ζητήματα σχετικά με τη φύση του ιμπεριαλισμού και του εθνικισμού προκά-λεσαν παρόμοιες διαιρέσεις. Το πρόβλημα της αποικιοκρατίας απασχόλησε σοβα-ρά για πρώτη φορά τη Διεθνή στο Συνέδριο των Παρισίων το 1900 στη διάρκεια τουπολέμου των Μπόερ, όταν οι Βρετανοί ιμπεριαλιστές επιτέθηκαν σε μια αποικίαλευκών. Όμως ούτε η εκμετάλλευση των ιθαγενών ούτε τα εθνικά ζητήματα τωνχωρών της Ανατολικής Ευρώπης απασχόλησαν τη Διεθνή μέχρι το 1907.20 Παρό-μοια, οι νέες επικρίσεις κατά του ιμπεριαλισμού, όπως εκείνες του Ρούντολφ Χίλ-φερντινγκ (Rudolf Hilferding) στο έργο Χρηματιστικό κεφάλαιο (1910) και της Ρό-ζας Λούξεμπουργκ στο έργο Η καπιταλιστική συσσώρευση (1913), αναφέροντανελάχιστα στον αποικιοκρατικό κόσμο αυτό καθ’εαυτόν σε αντίθεση με την καπιτα-λιστική δυναμική των μητροπόλεων. Μετά από κάποιους δισταγμούς, «οι καπιταλι-στικές αποικιοκρατικές πολιτικές, [οι οποίες] θα οδηγούν από τη φύση τους στηνυποδούλωση, στην καταναγκαστική εργασία και την εξαφάνιση των ιθαγενών»,καταδικάστηκαν από το Συνέδριο της Δεύτερης Διεθνούς στη Στουτγάρδη το 1907.21

Η σχετική συζήτηση είχε πολλά κοινά χαρακτηριστικά με πολλές προηγούμενες – οΜπερνστάιν και ο συνοδοιπόρος του στο SPD Έντουαρντ Ντάβιντ (Eduard David),ο Ολλανδός σοσιαλδημοκράτης Χένρι φαν Κολ (Henri van Kol) και ο ΒρετανόςΕργατικός Ράμσεϊ ΜακΝτόναλντ (Ramsay MacDonald) έδειχναν να μην ενδιαφέ-ρονται και πολύ για το θέμα, σε αντίθεση με τον Κάουτσκι, τον αριστερό Γερμανόσοσιαλδημοκράτη Γκέοργκ Λέντεμπουρ (Georg Ledebour), τον οπαδό του Γκεντ,το Γάλλο Αλεξάντρ-Μαρί Ντερουσό (Alexandre-Marie Desrousseaux), τον Πολω-νό Τζούλιαν Μαρτσλέφσκι (Julian Marchlewski) και το Βρετανό Χάρι Κουέλτς(Harry Quelch), οι οποίοι ήταν ανοιχτά υπέρ της καταδίκης της αποικιοκρατίας.22

Οι σοσιαλιστές βρήκαν πολλούς λόγους για να αποδεχτούν τον ιμπεριαλισμό.Δημιουργούσε νέες θέσεις εργασίας, ιδιαίτερα στα ναυπηγεία, στα λιμάνια, στηβιομηχανία όπλων και γενικότερα στους τομείς εκείνους της οικονομίας που εξαρ-τόνταν από το εμπόριο με τις αποικίες. Και ενώ οι θετικές γνώμες για την αποικιο-κρατία ήταν σπάνιες, οι απόψεις περί φυλετικής ανωτερότητας και αποδοχής της«εκπολιτιστικής αποστολής» των αποικιοκρατών ακούγονταν συχνά.23 Το πιο σο-βαρό όμως ήταν το γεγονός ότι η κλιμάκωση του ανταγωνισμού των μεγάλων δυ-νάμεων τροφοδοτούσε τον εθνικισμό, κυρίως μετά την κήρυξη κατάστασης έκτα-κτης ανάγκης και την καλλιέργεια φόβων για το ενδεχόμενο ξένων εισβολών. Το


180

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·180

τσαρικό καθεστώς ήταν συνώνυμο της αντιδραστικότητας και της καθυστέρησηςστο συλλογικό φαντασιακό της ευρωπαϊκής Αριστεράς και γι’ αυτό ακόμη και οΚάουτσκι μιλούσε για υπεράσπιση του γερμανικού πολιτισμού έναντι μιας πιθανήςεπίθεσης των Ρώσων. Οι Γάλλοι σοσιαλιστές έβλεπαν ανάλογες αντιθέσεις ανάμε-σα στις επαναστατικές παραδόσεις της Γαλλίας και τον αυταρχισμό της Γερμα-νίας. Έτσι, όταν το SPD μπλόκαρε τις αντιμιλιταριστικές πρωτοβουλίες του Σοσια-λιστικού Κόμματος Γαλλίας στη Διεθνή μετά το 1905, οι σχέσεις τους διαταράχτη-καν. Στην πραγματικότητα, το θέμα της αποτροπής του πολέμου κατέστη ένα τεστζωτικής σημασίας για τη συνοχή της Δεύτερης Διεθνούς. Για να σταματήσει ο πόλε-μος, οι στρατοί, τα κανόνια και τα τρένα θα έπρεπε να ακινητοποιηθούν σε όλες τιςεμπόλεμες χώρες. Γι’ αυτό και από το 1904 οι εκκλήσεις για μια γενική απεργίαεναντίον του πολέμου δεν έπαψαν ποτέ να ακούγονται στα συνέδρια τόσο των σο-σιαλιστικών κομμάτων όσο και της ίδιας της Διεθνούς.

Στο εσωτερικό των σοσιαλιστικών κομμάτων, που εμπνεύστηκαν από τη ρωσικήEπανάσταση του 1905, η συζήτηση για μια μαζική γενική απεργία αποτέλεσε την κι-νητήρια δύναμη της ριζοσπαστικοποίησής τους. Για την αριστερή πτέρυγα του SPD

ήταν ένας σημαντικός μοχλός πίεσης έναντι της αυξανόμενης επιφυλακτικότηταςτης ηγεσίας του, ένα μέσο για να διατηρήσει το κίνημα την επαναστατικότητά του.Εντούτοις η επιφυλακτική εκ μέρους του κόμματος στήριξη της τακτικής των μαζι-κών απεργιών τον Σεπτέμβριο του 1905 ανατράπηκε ένα χρόνο αργότερα λόγω τηςπίεσης που άσκησαν τα συνδικάτα. Οι ηγέτες του SPD ήταν όλο και λιγότερο διατε-θειμένοι να θέσουν σε κίνδυνο το κόμμα τους σε μια κατά μέτωπο πολιτική σύ-γκρουση με το κράτος. Η γραφειοκρατική και συντηρητική αυτή στροφή ενισχυόταναπό την αυξανόμενη επιρροή των συνδικάτων στο κίνημα. Ακόμη χειρότερα, το SPD

απέρριπτε ουσιαστικά οποιονδήποτε έλεγχο από έξω. Ενώ χρησιμοποιούσε πρόθυ-μα την εξουσία της Διεθνούς για να επισφραγίσει την ήττα των αναθεωρητών, προ-στάτευε την πολιτική του πρακτική έναντι οποιουδήποτε εξωτερικού ελέγχου, υπο-νομεύοντας συστηματικά τις αποφάσεις των συνεδρίων της Δεύτερης Διεθνούς.Όταν οι Γάλλοι άρχισαν να εκφράζουν αντιπολεμικά συνθήματα, με κυρίαρχο εκεί-νο του Βαγιάν «Καλύτερα εξέγερση παρά πόλεμος!», οι Γερμανοί άρχισαν να κωλυ-σιεργούν. Τυπικά, η απόφαση του Συνεδρίου της Στουτγάρδης του 1907 συνέδεε τοναντιμιλιταρισμό με την επανάσταση, υποχρεώνοντας τα σοσιαλιστικά κόμματα «ναεκμεταλλευτούν την πολιτική και οικονομική κρίση του συστήματος, που προκλή-θηκε από τον πόλεμο, για να ξεσηκώσουν τα λαϊκά στρώματα και να επισπεύσουντην πτώση της ταξικής εξουσίας, του καπιταλισμού».24 Ωστόσο οι εκκλήσεις τωνΓάλλων για συντονισμένη δράση μπλοκάρονταν πάντοτε από το SPD. Για λόγους 181


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·181

πατριωτικούς, αλλά και πραγματιστικούς, η υπεράσπιση της χώρας έγινε η σιωπηρήπολιτική του SPD.25

Αν οι σοσιαλιστές αποδείχτηκαν ιδιαίτερα ευάλωτοι έναντι του πατριωτισμούστη δεκαετία που προηγήθηκε της έναρξης του Α Παγκοσμίου πολέμου, αποδεχό-μενοι την ηγεμονία του εθνικού συμφέροντος, το ίδιο αδιάφοροι αποδείχτηκαν καιπρος τις εθνικές μειονότητες. Αυτό δεν αλήθευε σε όλες τις περιπτώσεις – τα ριζο-σπαστικά κινήματα της Σκοτίας και της Ουαλίας, λόγου χάρη, έπαιξαν σημαντικόρόλο στη διαμόρφωση του Εργατικού Κόμματος Βρετανίας. Οι σοσιαλδημοκρα-τίες των χωρών, που ήταν υποταγμένες στη Ρωσική Αυτοκρατορία, συνυπήρχαν μετο βασικό ρωσικό κόμμα πριν από το 1914. Από την άλλη μεριά, το SPD είχε θλιβε-ρές επιδόσεις σε ό,τι αφορά την ενσωμάτωση των Γερμανών εργατών πολωνικήςκαταγωγής ή στην αποδοχή των ξεχωριστών οργανώσεών τους.26 Ωστόσο η πραγ-ματική λυδία λίθος ήταν η πολυεθνική Αυτοκρατορία των Αψβούργων, στην οποίακυριαρχούσαν οι Γερμανοί και οι Ούγγροι.

Οι σοσιαλδημοκράτες της Αυστρίας οραματίζονταν ένα και μόνο κόμμα σε ολό-κληρη τη χώρα. Ήθελαν να διατηρήσουν άθικτα τα σύνορα της χώρας τους και ταυ-τόχρονα να τη μεταμορφώσουν σε μια «δημοκρατική ομοσπονδία εθνικοτήτων»,όπως έλεγαν στο πρόγραμμά τους το 1899. Από τη στιγμή που η αυτοκρατορία θαεκδημοκρατιζόταν, ο πολιτισμικός αυτοπροσδιορισμός των εθνικοτήτων θα απο-συνδεόταν από την επιθυμία τους να αποσχιστούν από τον κύριο κορμό του κρά-τους. Και καθώς η μεγάλη έκταση της χώρας ευνοούσε την οικονομική ανάπτυξη,τα υπάρχοντα σύνορα της Αυτοκρατορίας θα έπρεπε να μείνουν άθικτα. Η διευθέ-τηση αυτή μάλιστα θα μπορούσε να αποτελέσει ένα πρότυπο πολυεθνικής συνερ-γασίας και για την υπόλοιπη Διεθνή. Ο Βίκτορ Άντλερ αποκάλεσε το σχέδιο αυτόμια «μικρή Διεθνή».27

Το πρόβλημα όμως ήταν ότι η πρωτοκαθεδρία του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμ-ματος Αυστρίας (SPÖ) αντανακλούσε την κυρίαρχη θέση των Γερμανών μέσα στηνΑυτοκρατορία. Το κόμμα μιας και μόνο εθνότητας, των Γερμανών, κάλυπτε το σύ-νολο του κράτους. Επιπλέον, η πίστη ότι η ταξική ταυτότητα θα θριάμβευε αναπό-φευκτα επί των εθνικών διαφορών στον εκβιομηχανισμένο κόσμο του μέλλοντος,αφήνοντας πίσω της μια ποικιλία πολιτισμικών και γλωσσικών υπολειμμάτων,αποδείχτηκε ιδιαίτερα αφελής. Οι Τσέχοι σοσιαλδημοκράτες (CSDSD) αποδείχτη-καν το ίδιο οργανωμένοι με τους Αυστριακούς και, όταν η ένταση ανάμεσα στα δύοκόμματα έφτασε σε οριακό σημείο, αποφάσισαν να ακολουθήσουν ανεξάρτητη πο-ρεία. Το 1911, η «μικρή Διεθνής» της πολυεθνικής Αυστροουγγαρίας είχε εκμετρή-σει ήδη το ζην.


182

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·182

Έτσι, όταν τον Αύγουστο του 1914 ξέσπασε ο Α Παγκόσμιος πόλεμος, η Δεύτε-ρη Διεθνής αποδιαρθρώθηκε. Και δεν αποσυντέθηκε μόνο ο αντιμιλιταρισμός αλλάκαι ο κλασικός τρόπος προσέγγισης του εθνικού ζητήματος από τους σοσιαλιστές.Οι μαρξιστές θεωρητικοί, από τον Κάουτσκι και τη Λούξεμπουργκ μέχρι τον Τρό-τσκι και τον Λένιν, πίστευαν ότι η ανάδυση της ταξικής συνείδησης των εργατώνθα οδηγούσε στον αφανισμό των εθνικών ταυτοτήτων. Ωστόσο, την εικοσαετία πουπροηγήθηκε του 1914, υπήρχαν πολλές ενδείξεις για το αντίθετο, όπως, για παρά-δειγμα, οι λαϊκές κινητοποιήσεις σε κρίσεις σαν κι αυτή της Υπόθεσης Ντρέιφους,οι αναρίθμητες επικλήσεις των εθνικών παραδόσεων από την πλευρά των σοσιαλι-στών και η απέχθεια προς τα πολυεθνικά κινήματα σαν το αυστριακό ή το τσεχικό.Οι σοσιαλδημοκράτες ηγέτες, από τον Μπέμπελ μέχρι τον Ζορές και τους ρεφορμι-στές, που κυριαρχούσαν όλο και περισσότερο τόσο στο κόμμα όσο και στα συνδι-κάτα, είχαν αποδεχτεί σιωπηρά την πραγματικότητα αυτή. Ορισμένοι σοσιαλιστέςμάλιστα της δεξιάς πτέρυγας δήλωναν ανοιχτά τον πατριωτισμό τους. Παρ’όλα αυ-τά στις επίσημες διακηρύξεις, το θέμα το αποσιωπούσαν. Κανένα συνέδριο τηςΔεύτερης Διεθνούς δεν έβαλε στην ημερήσια διάταξή του το «εθνικό ζήτημα». Ο ΑΠαγκόσμιος πόλεμος τα σάρωσε όλα αυτά εν μια νυκτί.

ΛΑΪΚΙΣΤΕΣ, ΑΝΑΡΧΙΚΟΙ ΚΑΙ ΑΝΑΡΧΟΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΕΣ

Αν ο εθνικισμός έθετε μια σειρά προβλημάτων στην Αριστερά, η ύπαιθρος έθετεακόμη περισσότερα. Οι σοσιαλδημοκράτες πίστευαν ότι οι εργάτες ψηφοφόροιτους θα γίνονταν πολύ γρήγορα «η μεγάλη πλειοψηφία του λαού», με αποτέλεσμανα κυριαρχήσουν στην πολιτική ζωή της χώρας.28 Ωστόσο, ακόμη και στη Γερμα-νία, οι αγρότες αποτελούσαν το 1907 το 28,4% του οικονομικώς ενεργού πληθυ-σμού, και περιλάμβαναν 5 εκατομμύρια μικροκαλλιεργητές. Η κοινωνία ήταν πολύπιο πολύπλοκη από τη μαρξιστική εικόνα των δύο εκ διαμέτρου αντίθετων κοινωνι-κοοικονομικών δυνάμεων, του κεφαλαίου και της εργασίας. Περιλάμβανε και άλ-λες λαϊκές τάξεις, όπως οι αγρότες, οι αυτοαπασχολούμενοι, οι κατώτεροι δημόσιοιυπάλληλοι και οι εργαζόμενοι σε διάφορα γραφεία. Για να κερδίσουν τις εκλογές, οισοσιαλιστές έπρεπε να προσεταιριστούν και αυτές τις κοινωνικές ομάδες, η πιο ση-μαντική από τις οποίες ήταν αναμφισβήτητα οι αγρότες. Δεν είναι τυχαίο λοιπόνπου από το 1895 και εφεξής το αγροτικό ζήτημα απασχόλησε σοβαρά τα σοσιαλι-στικά κόμματα της Γερμανίας, της Γαλλίας, του Βελγίου, της Ιταλίας, της Δανίαςκαι της Ρωσίας.29

Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι σοσιαλιστές θα μπορούσαν να προστατεύσουν την 183


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·183

ορθοδοξία τους, αντιμετωπίζοντας τους αγρότες ως την εργατική τάξη της υπαί-θρου. Ωστόσο η προσέγγιση αυτή δεν βοηθούσε στην προσέλκυση των μικρών καιτων μεσαίων αγροτών που δεν έκαναν πολλά μεροκάματα. Μια άλλη στρατηγική,στη Βαυαρία, η οποία υποστήριζε την ασφάλιση των αγροτών, τη ρύθμιση των χρεώντους, τις πιστώσεις και την ενίσχυση των δικαιωμάτων των αγροτικών κοινοτήτων,αναπτύχθηκε κάποια στιγμή στους κόλπους του SPD, αλλά απορρίφθηκε το 1895. ΟΚάουτσκι επέβαλε την ορθόδοξη μαρξιστική άποψη που έλεγε ότι η υποστήριξητης αγροτιάς απλώς διέσωζε μια αρχαϊκή μορφή γεωργίας, καταδικασμένης να εξα-φανιστεί από την καπιταλιστική επέκταση. Το κόμμα ενδιαφερόταν κυρίως για τουςεργάτες που δούλευαν στα μεγάλα αγροκτήματα. Παρότι η πολιτική της Βαυαρίαςδεν άλλαξε, η παρέμβαση του Κάουτσκι λειτούργησε πυροσβεστικά για την εθνικήσυζήτηση που είχε αρχίσει ήδη με αφορμή το αγροτικό πρόβλημα.30

Όπως και οι άλλες σχετικές διαμάχες, το γερμανικό αγροτικό ζήτημα έκανε τημαρξιστική ορθοδοξία ακόμη πιο αδιάλλακτη σε διεθνές επίπεδο. Αυτό ίσχυε κατάμείζονα λόγο για την τσαρική Ρωσία, όπου το παράνομο Σοσιαλδημοκρατικό Εργα-τικό Κόμμα Ρωσίας (RSDRP) προερχόταν από την ακραία απογοήτευση από τηναγροτιά ως επαναστατική τάξη. Η προγενέστερη επαναστατική παράδοση της Ρω-σίας, ο λαϊκισμός, είχε ακολουθήσει μια στρατηγική οργάνωσης των αγροτών, ηοποία συνδυαζόταν αφενός με την πρόκληση εξεγέρσεων και αφετέρου με την ατο-μική τρομοκρατία εναντίον του ίδιου του τσάρου και άλλων ανώτατων αξιωματού-χων του καθεστώτος. Η τρομοκρατία έφτασε στο αποκορύφωμά της το 1881 με τηδολοφονία του τσάρου Αλεξάνδρου Β΄. Οι θεωρητικοί του λαϊκισμού έβλεπαν στιςαγροτικές κοινότητες το καλύτερο μέσο για την κινητοποίηση του λαού, την τοπικήβάση για την ανάπτυξη της δημοκρατίας και το κλειδί για την κολεκτιβοποίηση τηςγεωργίας. Αντίθετα, οι πρώτοι Ρώσοι μαρξιστές υποστήριξαν την αναγκαιότητα τηςκαπιταλιστικής ανάπτυξης. Η Ομάδα για την Απελευθέρωση της Εργασίας, που συ-γκροτήθηκε το 1883, αυτοπροσδιοριζόταν μέσω της πολεμικής που ασκούσε στουςλαϊκιστές, αρνούνταν την καταλληλότητα των αγροτικών κοινοτήτων ως προοδευ-τικών δημοκρατικών θεσμών και πόνταρε στο μέλλον του ρωσικού καπιταλισμού.

Η απόρριψη της αγροτιάς ως προοδευτικής τάξης αντανακλούσε την ακαμψίαπου είχε αποκτήσει με τον καιρό η μαρξιστική θεωρία μετά τον Μαρξ. Ο Πλεχάνοφαντιμετώπιζε τη Ρωσία ως μια «μελλοντική Γερμανία ή Αγγλία», η οποία βρισκό-ταν ακόμη στην πρώτη φάση ενός προβλέψιμου δρόμου, που θα οδηγούσε τη Ρω-σία στο σοσιαλισμό μόνο μετά «από μια παρατεταμένη περίοδο φιλελεύθερης κα-πιταλιστικής κυριαρχίας».31 Για τους ορθόδοξους μαρξιστές, η νομοτελειακή αυτήεξέλιξη ήταν η λύση του προβλήματος και όχι οι υπάρχουσες διαφορές ανάμεσα


184

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·184

στη Ρωσία και στη Δύση. Παρότι οι κοινωνίες είχαν μεγάλες διαφορές, με τον καιρόο καπιταλισμός θα τις εξαφάνιζε. Ως εκ τούτου, ήταν άσκοπο να στηρίζει κανείς τιςελπίδες του σε τάξεις που επρόκειτο να εξαφανιστούν, όπως η αγροτιά.

Όπως απέδειξε ο 20ός αιώνας, η πίστη αυτή σε ενιαίο καπιταλιστικό μοντέλοήταν λάθος – χρειάστηκε ένας αιώνας περίπου για να εξαφανιστεί η ευρωπαϊκήαγροτιά, ενώ η πόλωση των τάξεων δεν συνέβη ποτέ και ο αριθμός των βιομηχανι-κών εργατών μάλλον μειώθηκε παρά αυξήθηκε στις αναπτυγμένες μεταβιομηχανι-κές κοινωνίες. Ωστόσο, όποιες και να ήταν οι προβλέψεις, η εγκατάλειψη μιας ολό-κληρης κοινωνικής τάξης, της αγροτιάς, στους αντιπάλους υπήρξε ολέθριο πολιτι-κό λάθος. Την περίοδο 1917-23, η ύπαιθρος μετατράπηκε σε αντεπαναστατικό φυ-τώριο στην Ιταλία και τη Γερμανία, και σε τεράστια δύναμη αδρανείας ενάντιαστην πρόοδο του μπολσεβικισμού στη Ρωσία. Ο ίδιος ο Μαρξ είχε μάθει πολλά απότους ποπουλιστές την τελευταία δεκαετία της ζωής του, όταν άρχισε να μελετά τιςρωσικές πηγές για να κατανοήσει τις ιδιαιτερότητες της χώρας αυτής. Την περίοδο1871-83 δεν βασίστηκε στον Πλεχάνοφ αλλά κυρίως στις απόψεις της «ΛαϊκήςΒούλησης»: την ανισομερή ανάπτυξη του ευρωπαϊκού καπιταλισμού, τον κυρίαρχοοικονομικό ρόλο του καταπιεστικού ρωσικού κράτους, το πρωτείο της αγροτιάς ωςεπαναστατικής τάξης και το δημοκρατικό δυναμικό της κοινοτιστικής οργάνωσηςτων αγροτών. Ήταν πραγματικά ένα τεράστιο λάθος το ότι οι σοσιαλιστές αγνόη-σαν τους αγρότες κατά την οικοδόμηση του σοσιαλιστικού κινήματος.

Και ήταν ο Κάουτσκι ο άνθρωπος που για άλλη μια φορά περιόρισε τη συζήτη-ση σε δογματικό πλαίσιο. Το τραγικό είναι ότι οι σοσιαλιστές ακολούθησαν πιστάτις θέσεις του ακριβώς στις κοινωνίες, όπου οι στρατηγικές προσέγγισης των αγρο-τών ήταν άκρως απαραίτητες, όπως η αυτοκρατορική Ρωσία, τα Βαλκάνια, η Ανα-τολική Ευρώπη και οι χώρες της Μεσογείου.32 Ωστόσο, παρά την καουτσκική ορ-θοδοξία, τα σοσιαλιστικά κόμματα σημείωσαν αρκετές επιτυχίες μεταξύ των αγρο-τών. Στο ίδιο το SPD, τα κόμματα της νότιας Γερμανίας αντιστάθηκαν πεισματικάστη δογματική πολιτική του ανώτατου καθοδηγητικού οργάνου του, ακολουθώνταςφιλικές προς τους αγρότες στρατηγικές μέχρι το 1914, ενώ στη νότια Γαλλία τοSFIO απέκτησε μεγάλη επιρροή ανάμεσα στους αγρότες. Ακόμη και η επιτυχία τουσκανδιναβικού σοσιαλισμού ήταν θεμελιωμένη στη συμμαχία εργατών-αγροτών.33

Μια εκπληκτική περίπτωση «μη καουτσκικού» σοσιαλισμού βασισμένου στηναγροτική τάξη αναπτύχθηκε σε μια από τις πιο φτωχές αγροτικές περιοχές της Ευ-ρώπης, την Aνατολική Γαλικία, της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας όπου οιαγρότες της Ρουθηνίας υπέφεραν κάτω από το ζυγό των Πολωνών μεγαλοκτημα-τιών. Όταν κάποιοι νεαροί διανοούμενοι γύρω από τον Ιβάν Φράνκο (Ivan Franko) 185


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·185

συγκρότησαν το 1890 στο Λβοφ το Ριζοσπαστικό Κόμμα Ρουθηνίας, το πρόγραμμάτους είχε την καθιερωμένη μορφή που υπαγορευόταν από τον «επιστημονικό σο-σιαλισμό» και περιλάμβανε ένα λεπτομερή κατάλογο με τις μεταρρυθμίσεις πουέπρεπε να γίνουν. Ωστόσο οι τελευταίες αφορούσαν μόνο την αγροτιά και «απο-σκοπούσαν στην αποτροπή της γοργής προλεταριοποίησης του αγροτικού πληθυ-σμού».34 Το κίνημα αυτό δημιούργησε ένα από τα πιο ισχυρά και ριζοσπαστικάαγροτικά κινήματα της Ευρώπης πριν από το 1914. Όπως και η τσεχική σοσιαλδη-μοκρατία, συγκέρασε το κοινωνικό πρόγραμμά του με το εθνικό ζήτημα σε ένανπολιτικό χώρο πέραν του σοσιαλισμού της Δεύτερης Διεθνούς. Επιπλέον, το κίνημααυτό έθεσε τις βάσεις για την ίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Δυτικής Ουκρα-νίας τον Οκτώβριο του 1918 και τη συγκρότηση του ισχυρού ΚομμουνιστικούΚόμματος Δυτικής Ουκρανίας στη μεσοπολεμική Πολωνία.

Το ισχυρότερο αντίβαρο στο σοσιαλισμό στο χώρο της Αριστεράς μετά τη δεκα-ετία του 1860 ήταν ο αναρχισμός, ο οποίος συμπύκνωσε τα οξύτατα δημοκρατικάδιλήμματα της εποχής. Από τη μια, οι αναρχικοί επέκριναν με πάθος την εξιδανι-κευμένη και συγκεντρωτική οργάνωση της οικονομίας και του κράτους που υπο-στήριζαν οι μαρξιστές. Ταυτόχρονα, απέρριπταν την εμμονή της σοσιαλδημοκρα-τίας στο κοινοβούλιο και τις εκλογές. Εκτός αυτού, κατήγγελλαν το κράτος και τηνπολιτική εξουσία αυτή καθ’ εαυτήν, υποστηρίζοντας με σθένος το αυτεξούσιο τωνατόμων. Επιπλέον υπερασπίζονταν δημοκρατικές αξίες που οι σοσιαλιστές, όπως οΚάουτσκι, είχαν την τάση να λησμονούν: τον έλεγχο σε τοπικό επίπεδο, την άμεσησυμμετοχή, τις μικρές κοινότητες και τους ομόσπονδους συνεταιρισμούς. Από τηνάλλη, οι επαναστατικές συνωμοσίες τους, οι στηριζόμενες στη δράση μιας ομάδαςεκλεκτών, απέρριπταν κάθε είδους δημοκρατική διαδικασία. Τη στιγμή της τρομο-κρατικής πράξης, η αναρχική μυστικότητα και βία δημιουργούσε την πιο καθαρήμορφή αυταρχισμού.

Πριν από το 1914, ο αναρχισμός ήταν ένα κίνημα χωρίς συγκεκριμένη μορφήκαι, ώς ένα βαθμό, θεωρούνταν συνώνυμος της βίαιης εξέγερσης, του ένοπλου αγώ-να ή της άμεσης δράσης έξω από το κοινοβουλευτικό ή συνδικαλιστικό πλαίσιο πουαποδεχόταν η Δεύτερη Διεθνής. Ο αναρχισμός ταυτιζόταν με «μυθικές» προσωπικό-τητες, όπως ο Πιερ-Ζοζέφ Προυντόν, ο Μιχαήλ Μπακούνιν, ο Ερίκο Μαλατέστα(Errico Malatesta) και ο Πιοτρ Κροπότκιν, οι οποίοι μάλλον επέβαλλαν τους δικούςτους κανόνες παρά υπηρετούσαν το πολιτικό κίνημα του σοσιαλισμού. Η διεθνήςτους επιρροή, κυρίως οι συνωμοτικοί θεατρινισμοί του Μπακούνιν στην Πρώτη Διε-θνή και οι επακόλουθες ταραχές στην Ιταλία τη δεκαετία του 1870, αυξήθηκε απότον αντεπαναστατικό πανικό που κατέλαβε τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις μετά την


186

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·186

Κομμούνα του Παρισιού. Μέχρι τη δεκαετία του 1890, οι αναρχικοί ανταγωνίζοντανστα ίσα τους σοσιαλιστές σε ολόκληρη την Ευρώπη και γι’ αυτό η αποτυχία τηςΑντιαυταρχικής Διεθνούς του Μπακούνιν να διαμορφώσει μια πολιτική παράδοσησυγκρίσιμη με εκείνη του μαρξισμού αξίζει να συζητηθεί εκτενέστερα.

Κάποιες αναρχικές απόψεις ήταν ανάλογες με τις σοσιαλιστικές κουλτούρες πουάρχισαν να συσσωματώνονται μετά τη δεκαετία του 1870 –η συνεργατική ηθική, ηπίστη στη βελτίωση του ανθρώπου, ο μαχητικός αντικληρικαλισμός και ο κολεκτι-βισμός–, και για μικρό χρονικό διάστημα υπήρχε ένα είδος διαπίδυσης μεταξύ τουαναρχισμού και του σοσιαλισμού, ιδιαίτερα σε τοπικό επίπεδο. Στη συνέχεια όμωςυπήρξε διάσταση απόψεων σε ό,τι αφορά το κράτος, στην οργανωτική στρατηγικήκαι τη φύση της επαναστατικής αλλαγής. Οι αναρχικοί απέρριπταν την κρατικήεξουσία και κάθε είδους συγκεντρωτική κυβέρνηση, ενώ ταυτόχρονα υποστήριζαντην αυτοδιαχείριση σε τοπικό επίπεδο, η οποία ήταν στενά συνδεδεμένη με την κοι-νή ιδιοκτησία και τη συνεταιριστική οικονομία. Ήταν αντίθετοι στα κόμματα και τασυνδικάτα, που τα θεωρούσαν γραφειοκρατικές εκφράσεις μιας μελλοντικής κατα-πιεστικής εξουσίας, ενώ αξιολογούσαν θετικά τη διαλεκτική σχέση της συνωμοτι-κής οργάνωσης με το λαϊκό αυθόρμητο. Απέρριπταν τη συμμετοχή στις εκλογές καιτο κοινοβούλιο, υπερασπίζοντας την άμεση δράση των λαϊκών στρωμάτων. Τέλος,διατηρούσαν ζωντανά όλα εκείνα τα κλασικά επαναστατικά σύμβολα τα συνδεδε-μένα με τα οδοφράγματα και τη βίαιη εξέγερση. Όπως εύκολα μπορεί να καταλάβεικανείς, όλα αυτά συγκρούονταν ευθέως με τις θέσεις της Δεύτερης Διεθνούς.

Όταν ο Μαρξ κατάφερε να θέσει υπό τον έλεγχό του την Πρώτη Διεθνή στο Συ-νέδριο της Χάγης το 1872, οι οπαδοί του Μπακούνιν ίδρυσαν την ΑντιαυταρχικήΔιεθνή, που είχε μεγάλη επιρροή στην Ιταλία, στην Ισπανία, στο Βέλγιο και τηνΕλβετική Ομοσπονδία του Ιούρα. Ακολούθησαν άλλα τέσσερα συνέδρια της Διε-θνούς του αναρχισμού προτού διαλυθεί στο Λονδίνο το 1881.35 Μη έχοντας ερεί-σματα στο εργατικό κίνημα, που βρισκόταν σε απεργιακό αναβρασμό σε ολόκληρητην Ευρώπη το 1868-73 και είχε συνδεθεί στενά με τις συνταγματικές αλλαγές τηςδεκαετίας του 1860 και την Κομμούνα του Παρισιού, οι αναρχικοί μετέτρεψαν τηναπομόνωσή τους σε ένα είδος λατρείας της εξατομικευμένης ενέργειας. Οι παράνο-μοι συνωμοτικοί πυρήνες και η «προπαγάνδα της πράξης» υποκατέστησαν τηναληθινή δημοκρατία της λαϊκής οργάνωσης. Μετά από μία πρώτη περίοδο τρομο-κρατικής δράσης το 1878, με τοποθέτηση βομβών στην Ιταλία και κάποιες αποτυ-χημένες ενέργειες εναντίον των Γερμανών, των Ισπανών και των Ιταλών μοναρ-χών, η δολοφονία του Αλεξάνδρου Β΄ το 1881 εγκαινίασε τη μακρά «ρομαντική»εποποιία του τρόμου και τη φαντασίωση ότι η καταστροφή της δημόσιας περιου- 187


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·187

σίας και η δολοφονία ορισμένων πολιτικών προσωπικοτήτων θα μπορούσαν ναοδηγήσουν σε μια λαϊκή εξέγερση. Ελλείψει δημόσιων διαδικασιών, τις οποίες οισοσιαλιστές αποδέχονταν ώς ένα βαθμό, οι διάφοροι θερμοκέφαλοι δεν γνώριζανκανένα όριο. Έτσι, ο αναρχισμός ταυτίστηκε για πάντα με την πολιτική απόγνωσητων παθιασμένων αλλά, συχνά, παράφρονων νεαρών αντρών.

Αντί να αποκαλύπτει τη ματαιότητα της εξουσίας και να την καθιστά υπόλογηαπέναντι στο λαό, η τρομοκρατία επιβεβαίωνε τον καταπιεστικό χαρακτήρα της καιπροκαλούσε την οργή της. Ένας νέος κύκλος προκλήσεων και καταστολής έλαβεχώρα στη Γαλλία και έφτασε στην κορύφωσή του το 1883 με τη δίκη-παρωδία 65αναρχικών, μεταξύ των οποίων περιλαμβανόταν και ο Κροπότκιν.36 Άλλη μια πιοφονική περίοδος ήταν εκείνη της δεκαετίας του 1890, καθώς η απομόνωση τωναναρχικών μεγάλωνε συνεχώς. Μεταξύ 1892 και 1894, στη Γαλλία έγιναν έντεκαβομβιστικές ενέργειες, από τις οποίες οι πιο σημαντικές ήταν η επίθεση στο Κοινο-βούλιο και η δολοφονία του προέδρου Σαντί Καρνό (Sadi Carnot). Ανάλογες τρομο-κρατικές ενέργειες έγιναν στην Ιταλία και την Ισπανία. Ακολούθησε μια σειρά δολο-φονίες σημαντικών προσωπικοτήτων, όπως εκείνη του πρωθυπουργού της ΙσπανίαςΑντόνιο Κανόβας (Antonio Canovas) το 1897, της αυτοκράτειρας της Αυστρίας Ελι-σάβετ το 1898 και του βασιλιά της Ιταλίας Ουμβέρτου το 1900. Μετά τις δολοφονίεςαυτές, οι κρατικές αρχές έλαβαν δρακόντεια μέτρα, περιστέλλοντας τις πολιτικέςελευθερίες και εντείνοντας την αστυνόμευση των εργαζομένων. Αντί να κάνει τουςπολίτες να επαναστατήσουν, η στρατηγική των αναρχικών τους φίμωσε.37

Η περιφρόνηση των αναρχικών προς κάθε μορφή ανοιχτής και δημοκρατικήςοργάνωσης (όπως το κόμμα ή μια πολιτική εταιρεία) ήταν αυτοακυρωτική. Ο επα-ναστατικός μαξιμαλισμός του Μπακούνιν –η πίστη του ότι οι λαϊκές εξεγέρσεις θαμπορούσαν να φέρουν την «ολική καταστροφή του κράτους και του αστικού πολιτι-σμού»– ήταν ουσιαστικά μια φαντασίωση ανάλογη με εκείνες του Μπλανκί.38 Ησυνωμοτική ηθική του ήταν βαθιά αυταρχική και ελιτίστικη. Οι αναρχικοί εκδικη-τές των δεκαετιών του 1880 και του 1890 δεν είχαν καμιά σχέση με τα κοινωνικάκινήματα της Νότιας Ευρώπης τη δεκαετία του 1860 και στις αρχές της δεκαετίαςτου 1870. Από το 1890 και εφεξής, οι αναρχικοί δεν είχαν καταφέρει να αποκτή-σουν λαϊκή βάση ανάλογη με εκείνη των μαζικών σοσιαλιστικών κομμάτων. Είχανμόνο μια παρουσία με επεισόδια στη Δεύτερη Διεθνή, ενώ μετά το Συνέδριο τουΛονδίνου το 1896 αποπέμφθηκαν οριστικά. Βέβαια κατάφεραν να πραγματοποιή-σουν μια δική τους σύνοδο στο Άμστερνταμ το 1907, αλλά τα αποτελέσματά τηςήταν μηδαμινά.

Παρά τις εκλεκτικές του συγγένειες με τον αναρχισμό, ο αναρχοσυνδικαλισμός


188

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·188

στις αρχές του αιώνα αποτελούσε μια νέα αφετηρία, ταυτιζόμενη κυρίως με μια άνο-δο της αγωνιστικότητας της εργατικής τάξης στη Γαλλία. Τα Bourses du travail (BT),τοπικά εργατικά κέντρα, τα οποία αρχικά είχαν φτιαχτεί για να προωθήσουν τον«υπεύθυνο» συνδικαλισμό και να διευκολύνουν τους ανέργους στην εύρεση εργα-σίας, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην επέκταση της αναρχοσυνδικαλιστικής ιδέας, ηοποία προωθήθηκε ακόμη περισσότερο από τη CGT, που ήταν το πρώτο εθνικό συν-δικάτο και ιδρύθηκε το 1895. Το 1902, η CGT συγχωνεύτηκε με τα BT, θεσπίζονταςτο 1906 το Χάρτη της Αμιένης ως ένα είδος αντίπραξης στο Γαλλικό Τμήμα τηςΕργατικής Διεθνούς (SFIO). Παρότι ο Χάρτης κήρυσσε την ουδετερότητα απέναντισε «κόμματα και σέκτες», οι αγωνιστές της CGT ήταν εντελώς αρνητικοί προς τονσοσιαλιστικό κοινοβουλευτισμό.39

Αντί των κοινοβουλευτικών διαδικασιών, οι συνδικαλιστές υμνούσαν την άμε-ση δράση, όπως ήταν οι απεργίες και οι δολιοφθορές· αντί των συγκεντρωτικώνγραφειοκρατιών, προτιμούσαν τις πρωτοβουλίες της βάσης· αντί των εκλογών,υποστήριζαν την επαναστατική αξία της γενικής απεργίας. Στη Γαλλία, η ορμή τωνακτιβιστών ήταν αντιστρόφως ανάλογη προς την αδυναμία του κοινοβουλευτικούσοσιαλισμού που μαστιζόταν από φατριασμούς, και των συνδικάτων. Εντούτοις ηδιεύρυνση των αγώνων του εργατικού κινήματος σε πανευρωπαϊκό επίπεδο επηρέα-σε προς την κατεύθυνση του αναρχοσυνδικαλισμού και την κύρια τάση του σο-σιαλισμού. Η νέα οικονομική ανάπτυξη μετά το 1896, η αύξηση της εκλογικής δύ-ναμης των σοσιαλιστών και η συγκρότηση μαζικών συνδικάτων προκάλεσαν μεγά-λες συζητήσεις σχετικά με την ακολουθητέα στρατηγική. Τότε ξέσπασε η ρωσικήEπανάσταση του 1905 με όλο το ριζοσπαστισμό και το επαναστατικό δυναμικό πουέκρυβε μέσα της. Οι ριζοσπάστες είδαν τη συνειδητότητα της εργατικής τάξης νααυξάνεται μέσω μιας αλυσιδωτής αντίδρασης μαζικών απεργιών, οι οποίες υποτίθε-ται ότι θα οδηγούσαν στην ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος. Η ώθησηαναμενόταν να έρθει μέσα από το ίδιο το εργοστάσιο, από τα βιομηχανικά συνδικά-τα μάλλον παρά από τις επαγγελματικές ή τοπικές ενώσεις. Κι αυτό θα επιτυγχανό-ταν μέσα από την άμεση δράση του λαού, τις δολιοφθορές και τις «άγριες» απερ-γίες. Η πολιτική αυτή ερχόταν σε αντίθεση με τα βασικά σημεία του σοσιαλδημο-κρατικού προγράμματος: τη συμμετοχή στις εκλογές και το κοινοβούλιο, το πρω-τείο του κόμματος έναντι των συνδικαλιστικών ενώσεων, τη συγκεντρωτική οργά-νωση και την κοινωνικοποίηση της οικονομίας μέσω του κράτους.40

Από το 1914 και εφεξής, η συνδικαλιστική δράση δεν ξεχώριζε εύκολα από τηγενικότερη αναταραχή.41 Η Βρετανία γνώρισε πολλές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας εκμέρους του εργατικού κινήματος, ενώ τα μέλη των συνδικάτων αυξήθηκαν από 2,5 189


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·189

εκατομμύρια σε 4,1 το 1910-13. Τεράστιες συγκρούσεις ανάμεσα στο κεφάλαιο καιτην εργασία συγκλόνισαν την οικονομία. Ανάμεσά τους ξεχώρισαν οι πανεθνικέςαπεργίες των ανθρακωρύχων και των σιδηροδρομικών, οι μεγάλες απεργίες στα μέ-σα μαζικής μεταφοράς του Λονδίνου και του Δουβλίνου, μια γενική απεργία στο Λί-βερπουλ, μια ανταπεργία των κατασκευαστών στο Λονδίνο και συνεχείς μάχες στηΝότια Ουαλία και αλλού. Η Ένωση για την Εκπαίδευση των Βιομηχανικών Συνδι-καλιστών, που συγκροτήθηκε από τον Τομ Μαν (Tom Mann) το 1910, έπαιξε αναμ-φίβολα πολύ σημαντικό ρόλο. Οι αγώνες των απλών εργατών ενέπνευσαν όλουςόσοι υπερασπίζονταν με σθένος τη δύναμη της εργατικής τάξης. Η διάσημη μπρο-σούρα Το επόμενο βήμα των ανθρακωρύχων (The Miners’Next Step), μια περιφρο-νητική επίθεση εναντίον της μεταρρύθμισης των επίσημων συνδικάτων, αντιπαρέ-θετε τη δημοκρατία του εργοστασίου στην «αυταπάτη και την παγίδα» του κοινο-βουλευτισμού.42 Τέτοιες συγκροτημένες συνδικαλιστικές παρουσιάσεις κυκλοφο-ρούσαν ευρέως στο εργατικό κίνημα και προκαλούσαν παθιασμένες συζητήσεις.

Ωστόσο η βασική δουλειά γινόταν μέσα από τα συμβατικά εθνικά συνδικάτα. Οιεργατικές αναταραχές πριν από το 1914 έφεραν νέες κατηγορίες ημιειδικευμένωνεργατών στα συνδικάτα, όπως προκύπτει από την ανάπτυξη της Ένωσης ΒρετανώνΕργατών (από 5.000 σε 160.000 την πενταετία 1910-14), αλλά το συνδικαλιστικόόραμα μιας επαναστατικής γενικής απεργίας δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Η πιοδυναμική ενέργεια από κάποια ευρωπαϊκή συνδικαλιστική ομοσπονδία πραγματο-ποιήθηκε στη Σουηδία τον Αύγουστο του 1909, αλλά σημείωσε τέτοια αποτυχίαώστε οδήγησε το κίνημα μια δεκαετία πίσω. Η ειρωνεία είναι ότι οι πιο πετυχημένεςμαζικές απεργίες ήταν οι πολιτικές εκδηλώσεις των σοσιαλιστικών κομμάτων: οιαπεργίες για την απόκτηση δικαιώματος ψήφου στην Αυτοκρατορία των Αψβούρ-γων στις 28 Νοεμβρίου 1905 και η πανεθνική απεργία στη Φινλανδία τον Νοέμβριοτου 1905, οι οποίες πέτυχαν τους στόχους τους. Παρ’όλα αυτά, καμιά τους δεν βοη-θούσε να μείνει ο συνδικαλισμός ζωντανός.43

Τελικά, ο οργανωμένος συνδικαλισμός οπισθοχώρησε παρά τον ευρύτερο ριζο-σπαστισμό των ετών 1905-14, που ο ίδιος ενίσχυσε. Η συνδικαλιστική ρητορικήεμφανιζόταν με το επαναστατικό πάθος της νέας μαρξιστικής Αριστεράς, έμπνευσητης οποίας ήταν η ρωσική Eπανάσταση του 1905. Η μαρξιστική αυτή τάση αμφι-σβητούσε την καουτσκική ορθοδοξία της Δεύτερης Διεθνούς και καλούσε το λαόσε εξέγερση και σε περιφρόνηση των κοινοβουλευτικών διαδικασιών. Η ειρωνείαείναι ότι οι συνδικαλιστικές ιδέες ενίσχυσαν τον αγώνα των σοσιαλιστών για καθο-λικό δικαίωμα ψήφου. Εντούτοις οι συζητήσεις για τις μαζικές απεργίες αναζωπύ-ρωσαν τις επαναστατικές ελπίδες των αριστερών σοσιαλιστών, για τους οποίους το


190

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·190

βιβλίο της Ρόζας Λούξεμπουργκ Μαζική απεργία, κόμμα και συνδικάτα (1906) απο-τέλεσε ένα είδος μανιφέστου.44 Με την ευρύτερη αυτή έννοια, οι συνδικαλιστέςανταποκρίνονταν στην επιθυμία των εργαζομένων για αυτονομία και έλεγχο τουτόπου δουλειάς, πράγμα που αποσυνέδεε την επαναστατική στρατηγική από τοντονισμό του ρόλου του κράτους, στον οποίο επέμενε ο Κάουτσκι. Οι συνδικαλιστέςήλπιζαν ότι τα συνδικάτα θα μπορούσαν να γίνουν «οι βασικές οργανώσεις παρα-γωγής και διανομής του κοινωνικού προϊόντος» μετά την επανάσταση, θεμελιώνο-ντας το σοσιαλισμό «όχι στο καταπιεστικό συγκεντρωτικό κράτος αλλά στις λει-τουργικές και αυτοδιαχειριζόμενες ενώσεις των παραγωγών».45 Η απεργία μετα-τράπηκε σε ένα είδος πανάκειας, στο απαραίτητο μέσο για τη διάλυση των επιφυ-λάξεων του κόμματος και της συνδικαλιστικής γραφειοκρατίας, που εμπόδιζαν τηνανάπτυξη της αυθόρμητης ταξικής συνείδησης των εργατών. Με αυτή την έννοια, οσυνδικαλισμός ξανάφερνε πράγματι τα αναρχικά ιδεώδη στο προσκήνιο, αλλά απο-τελούσε και προανάκρουσμα των συμβουλιακών κομμουνισμών της περιόδου1917-23.46

Ο μίτος που συνέδεε το συνδικαλισμό με τους πρώτους αναρχικούς ήταν η πολι-τική σκέψη των διανοουμένων. Η έλξη που ασκούσε σε πολλούς συνδικαλιστές ηεκ μέρους του Ζορζ Σορέλ (Georges Sorel) εκλεκτική συγχώνευση υλισμού καιακτιβισμού ήταν γνωστή, ενώ η κριτική, την οποία ασκούσε στον αστικό πολιτι-σμό, στο όνομα του επαναστατικού μύθου της γενικής απεργίας επικαλούνταν ταιρασιοναλιστικά και βιταλιστικά φιλοσοφικά ρεύματα των αρχών του αιώνα.47 Τέ-τοιου είδους ριζοσπαστικές θεωρίες συνέβαλαν ώστε να δημιουργηθούν οι πρώτεςρωγμές στις στέρεες μέχρι τότε επιστημονικές και ορθολογικές βάσεις του εργατι-κού κινήματος. Στις αρχές του αιώνα, υπήρχαν δεσμοί με τα διάφορα καλλιτεχνικάκαι αισθητικά ρεύματα της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας, ιδιαίτερα στην Ιταλία, όπουτο μέχρι το 1911 σταθερό Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας ριζοσπαστικοποιήθηκεεκρηκτικά. Νωρίτερα, τις δεκαετίες του 1880 και του 1890, ο παρισινός αναρχισμόςήταν διάχυτος μεταξύ των μποέμ που σύχναζαν στα διάφορα καμπαρέ και τα καφέτης γαλλικής πρωτεύουσας. Οι εφημερίδες της Μονμάρτρης φιλοξενούσαν συχνάτις απόψεις των αναρχικών, ενώ οι ιδεολογικές τους συγγένειες με τους μεταϊμπρε-σιονιστές ζωγράφους και τους συμβολιστές συγγραφείς ήταν ορατές στις αλληλεπι-δράσεις μεταξύ τέχνης και αναρχισμού στη Βαρκελώνη και τον Πικάσο των αρχώντου αιώνα.48

Επρόκειτο για ένα είδος πειραματισμού έξω από τα στενά όρια των οργανωμέ-νων προσπαθειών για την εξύψωση της επίσημης σοσιαλιστικής κουλτούρας. ΣτηΒρετανία, ο Έντουαρντ Κάρπεντερ (Edward Carpenter) και οι φίλοι του επιδίωκαν 191


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·191

την αλλαγή εκτός του πλαισίου δράσης των επίσημων κομμάτων και συνδικάτων,αποσκοπώντας στην «απελευθέρωση της δημιουργικότητας και καλλιτεχνικής διά-θεσης που κρύβει κάθε άνθρωπος μέσα του» μέσω του κλεισίματος «της ρωγμής ηοποία υπάρχει ανάμεσα στην καρδιά, στο σώμα και το πνεύμα»:

Έβλεπαν το σοσιαλισμό σαν μια εσωτερική μεταμόρφωση που σήμαινε «αλλαγή εδώκαι τώρα». Ήθελαν να επικρατήσει η νέα αυτή ζωή στην καθημερινότητα των απλώνανθρώπων και γι’ αυτό έδιναν ιδιαίτερη έμφαση στη ζεστασιά της φιλίας και της συ-ντροφικότητας, στην ενδυμασία και την επίπλωση και στους συλλόγους, από τις ποδη-λατικές λέσχες μέχρι τα Σοσιαλιστικά Κυριακάτικα Σχολεία, που μπορούσαν να τουςκάνουν να αντέξουν την απομόνωση, την απελπισία και τις δυσκολίες της ζωής.49

Οι δεσμοί αυτοί ανάμεσα στην προσωπική ζωή και το σοσιαλισμό –που επεκτά-θηκε αργότερα και σε άλλες πτυχές της κοινωνίας, όπως η ισότητα των φύλων και ησεξουαλική ελευθερία– ελάχιστα αναγνωρίζονταν ως αποδεκτοί στην επίσημη ζωήτων σοσιαλιστικών κομμάτων. Ποτέ δεν μπήκαν στην ημερήσια διάταξη της Δεύτε-ρης Διεθνούς ούτε συζητήθηκαν δημόσια ως σημαντικά και εξέχοντα θέματα. Μεαυτή την έννοια, οι αναρχικές παραδόσεις του ύστερου 19ου αιώνα παρέμεναν ισχυ-ρές. Για τον Κάρπεντερ, ή για έναν άλλο δημοφιλή αλλά μοναχικό και ατίθασο άν-θρωπο, όπως ο Όσκαρ Γουάιλντ, o αναρχισμός ήταν πηγή έμπνευσης σε τομείς τηςανθρώπινης ζωής που ο μαρξισμός, στις διάφορες επιστημονικές και υλοκρατικέςεκδοχές του, αγνοούσε.50

ΦΕΜΙΝΙΣΤΡΙΕΣ, ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΕΣ ΚΑΙ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ

Τίποτε δεν υπογραμμίζει καλύτερα τις χαμένες ευκαιρίες της Αριστεράς από τη δυ-σκολία του σοσιαλισμού να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες που του προκαλούσε οφεμινισμός. Θεωρητικά, οι σοσιαλιστές υποστήριζαν σθεναρά την ισότητα των φύ-λων. Το πρόγραμμα του Εργατικού Κόμματος Γαλλίας (Parti Ouvrier Français –POF) του 1882 μιλούσε για πλήρη πολιτική και οικονομική απελευθέρωση των γυ-ναικών, ενώ το Πρόγραμμα του SPD, που είχε ψηφιστεί στην Ερφούρτη, ζητούσεπλήρη εκλογικά δικαιώματα για τις γυναίκες, καθώς επίσης και «την κατάργησηόλων των νόμων που βάζουν τη γυναίκα σε υποδεέστερη θέση στο δημόσιο καιαστικό δίκαιο».51 Το SPD ήταν το κόμμα που κατέθεσε το 1895 για πρώτη φορά στοκοινοβούλιο της Γερμανίας την πρόταση νόμου για παραχώρηση του δικαιώματοςψήφου στις γυναίκες. Όταν μάλιστα το 1908 οι γυναίκες απέκτησαν το δικαίωματου συνεταιρίζεσθαι, το γυναικείο τμήμα του SPD αναπτύχθηκε γοργά. Το βιβλίο


192

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·192

του Άουγκουστ Μπέμπελ Γυναίκες και σοσιαλισμός (1878) υπήρξε το ιδρυτικόκείμενο του γερμανικού σοσιαλισμού, με πενήντα εκδόσεις μέχρι το 1909 και δεκαπέ-ντε μεταφράσεις, συναγωνιζόμενο ακόμη και τα σχόλια του Κάουτσκι για το Πρό-γραμμα της Ερφούρτης ως το πιο πολυδιαβασμένο βιβλίο του κινήματος. Το έργοτου Γερμανού πολιτικού και στοχαστή ανέπτυσσε διεξοδικά το σύνολο των δικαιω-μάτων των γυναικών, από το δικαίωμα ψήφου και την πρόσβαση σε διάφορα επαγ-γέλματα μέχρι το διαζύγιο, την περιουσία των παντρεμένων γυναικών και τα νεωτε-ρικά ιδεώδη για την ενδυματολογία και την απελευθέρωση της σεξουαλικότητας.Οι γυναίκες ήταν διπλά καταπιεσμένες: αφενός από «την οικονομική και κοινωνικήεξάρτησή τους από τον άντρα» και αφετέρου από την καπιταλιστική εκμετάλλευση.Γι’ αυτό και η νομική και η πολιτική τους απελευθέρωση δεν ήταν αρκετές. Οι γυ-ναίκες θα απελευθερώνονταν πλήρως μόνο υπό ένα σοσιαλιστικό καθεστώς μέσωτης οικονομικής τους ανεξαρτησίας. Το «γυναικείο ζήτημα» θα μπορούσε πράγματινα λυθεί αν «το υπάρχον κράτος και η κοινωνία μεταμορφώνονταν ριζικά».52

Με τον τρόπο αυτό, οι σοσιαλιστές συνδύαζαν τα πολιτικά δικαιώματα με γενι-κότερα κοινωνικοοικονομικά αιτήματα, όπως η κοινωνική φροντίδα των παιδιώντων εργαζόμενων μητέρων, η ισότητα των αμοιβών, οι ίσες ευκαιρίες εκπαίδευσης,η ισότητα στο νοικοκυριό, η μεταρρύθμιση της νομοθεσίας σχετικά με τις αμβλώ-σεις και την αντισύλληψη. Πάντοτε όμως ερχόταν πρώτο το «κοινωνικό ζήτημα».Όταν οι γυναίκες θα πήγαιναν «στη δουλειά», όταν δηλαδή θα απασχολούνταν στηβιομηχανία, όλα τα άλλα θα ακολουθούσαν. Από τη στιγμή που ο καπιταλισμός θαανατρεπόταν, η ανατροφή των παιδιών και η φροντίδα του σπιτιού θα αποκτούσανκοινωνικό χαρακτήρα και οι γυναίκες θα απελευθερώνονταν από το σπίτι-φυλακήκαι θα γίνονταν παραγωγικές όπως οι άντρες. Στην προσπάθειά τους να καταστή-σουν την απελευθέρωση της γυναίκας καθαρά οικονομική υπόθεση, οι σοσιαλιστέςεπικαλούνταν άλλο ένα ιδρυτικό κείμενο του μαρξισμού, το έργο του Ένγκελς Ηκαταγωγή της οικογένειας, της ιδιοκτησίας και του κράτους (1884), το οποίο ανέλυετην καταπίεση των γυναικών βάσει της σχέσης της οικογένειας με τον κυρίαρχοτρόπο παραγωγής.

Ωστόσο η σοσιαλιστική πρακτική ήταν πιο αμφίσημη. Το ιδρυτικό συνέδριο τουSPD το 1875 υποστήριξε αρχικά μόνο το δικαίωμα ψήφου των αντρών, ενώ η τρο-ποποιητική πρόταση του Μπέμπελ να ψηφίζουν οι «πολίτες και των δύο φύλων»αντικαταστάθηκε από την πρόταση «όλοι οι πολίτες». Πολλοί άντρες σοσιαλιστέςέβλεπαν τις γυναίκες σαν μια «οπισθοδρομική» και συντηρητική δύναμη, καθώς πί-στευαν ότι οι τελευταίες δεν είχαν ταξική συνείδηση και μπορούσαν εύκολα να γί-νουν βορά του ιερατείου λόγω της δεισιδαιμονίας τους: «Οι γυναίκες δεν θέλουν ναξέρουν τίποτε για πολιτική και οργάνωση […] τους αρέσει να πηγαίνουν στις πρω- 193


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·193

τομαγιάτικες εκδηλώσεις για να ακούσουν λόγους, να τραγουδήσουν και να χορέ-ψουν […] αλλά δεν θέλουν να παρευρίσκονται σε συγκεντρώσεις πολιτικών κομ-μάτων και συνδικάτων».53 Ο μισογυνισμός των ειδικευμένων τεχνιτών που ήθελαννα αποκλείσουν τις γυναίκες, γνωστός από τα πρώτα βήματα του εργατικού κινή-ματος, είχε μεταμορφωθεί σε μια γενικευμένη πολιτισμική συμπεριφορά επιθετικήςφαλλοκρατίας, η οποία δεν καλωσόριζε καθόλου τις γυναίκες. Όταν η Κλάρα Χάα-ζε (Klara Haase) έγινε μέλος της επιτροπής του SPD στο Βερολίνο, που ήταν η εκλο-γική της περιφέρεια, περιθωριοποιήθηκε λόγω της αλαζονικής συμπεριφοράς τωναντρών συναδέλφων της: «Οι άντρες προσπαθούσαν να δείξουν ότι είναι θαρρα-λέοι, χρησιμοποιώντας τις πιο χυδαίες εκφράσεις και τα πιο άθλια βρομόλογα με σκο-πό να με φέρουν σε δύσκολη θέση».54 Στο Αμβούργο, οι άντρες του κόμματος απα-γόρευαν στις γυναίκες και στις κόρες τους να παρακολουθούν τις συναντήσεις γυ-ναικών: «Θα πρέπει να νοιάζονται για το νοικοκυριό τους, να μαντάρουν τις κάλ-τσες τους και τα λοιπά».55 Αυτού του είδους οι αντιφεμινιστικές συμπεριφορές πή-ραν και θεωρητική μορφή. Για τον Έντμουντ Φίσερ (Edmund Fischer), βουλευτήτου SPD, που ανήκε στην αναθεωρητική πτέρυγα, η «φυσική ασχολία της γυναίκας«ήταν» η φροντίδα και το μεγάλωμα των παιδιών, ο καλλωπισμός και η σταθερο-ποίηση της οικογενειακής ζωής». Το κόμμα θα έπρεπε να κάνει τις γυναίκες να γυ-ρίσουν στο σπίτι, στην οικογένεια.56

Ο φεμινισμός του εργατικού κινήματος πριν από το 1914 είχε σαφή όρια. Οι ερ-γάτριες δεν αποτελούσαν προτεραιότητα των συνδικάτων. Μετά τη νομιμοποίησήτους τη δεκαετία του 1890, μόνο το 1,8% των Γερμανών συνδικαλιστών ήταν γυ-ναίκες, φτάνοντας στο 8,8% το 1913. Το καταστατικό των εργαζομένων στη βιομη-χανία πούρων της Κοπεγχάγης (1872) το έλεγε ωμά: «Οποιοσδήποτε πουροποιόςδιδάσκει μια γυναίκα, εκτός από τη γυναίκα του, να φτιάχνει πούρα, δεν μπορεί ναείναι μέλος της οργάνωσης».57 Οι γυναίκες αποκλείονταν συστηματικά, με αποφά-σεις των συνδικάτων, από το να εισέλθουν σε ειδικευμένα επαγγέλματα. Ακόμη κιόταν κάποιες φορές τα όρια αυτά παραβιάζονταν, οι προκαταλήψεις δεν έπαυαν ναυπάρχουν. Οι Γάλλοι τυπογράφοι ψήφισαν το 1910 μια απόφαση, σύμφωνα με τηνοποία οι γυναίκες θα γίνονταν δεκτές στο επάγγελμά τους αν κέρδιζαν τα προβλε-πόμενα, αλλά όταν η Έμα Κουριό (Emma Couriau) υπέβαλλε αίτηση για να εισέλ-θει στο τμήμα της Λιόν, εκείνοι όχι μόνο την απέρριψαν αλλά έδιωξαν ακόμη καιτον άντρα της Λουί επειδή την άφησε να εργαστεί.58

Το χάσμα ανάμεσα στη ρητορική των σοσιαλιστών («Δεν μπορεί να είναι αντα-γωνιστική η σχέση των εργατών και των εργατριών») και τη συνδικαλιστική πρα-κτική ήταν ιδιαίτερα μεγάλο στην υφαντουργία, τη μόνη δηλαδή βιομηχανία στην


194

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·194

οποία οι γυναίκες είχαν πάντοτε πολύ ισχυρή παρουσία.59 Το 1910, πάνω από τοήμισυ των 275.000 Βρετανών συνδικαλισμένων εργατών στον τομέα της υφα-ντουργίας ήταν γυναίκες, αλλά ποτέ δεν κρίθηκαν ικανές για να αναλάβουν μιαηγετική θέση στο Εργατικό Κόμμα ή στο Συνέδριο των Συνδικαλιστικών Ενώσεων(Trade Union Congress – TUC). Οι εργάτριες στις υφαντουργίες της βόρειας Γαλ-λίας αποτελούσαν ένα οχυρό του Εργατικού Κόμματος Γαλλίας, επικεφαλής τουοποίου ήταν ο Γκεντ, αλλά, από το 1897, οι σοσιαλιστές θυσίασαν τα συμφέροντάτους στο βωμό του κυριαρχούμενου από τους άντρες συνδικαλιστικού κινήματοςκαι του κοινοβουλευτισμού. Οι Φλαμανδές γυναίκες, που εργάζονταν στα εργοστά-σια υφαντουργίας της Γάνδης, δημιούργησαν μετά το 1885 ένα σημαντικό σοσιαλι-στικό κίνημα, αλλά, από το 1902, το κίνημα αυτό περιθωριοποιήθηκε από τη γαλ-λόφωνη ηγεσία του Κόμματος Βέλγων Εργατών (POB), που έδρευε στις Βριξέ-λες.60 Το ποσοστό γυναικών στο εργατικό συνδικάτο του SPD στο χώρο της υφα-ντουργίας, που ιδρύθηκε το 1891, ήταν μόνο 11% το 1897, ενώ το 1907-13 έφτασεστο 36%. Την ίδια εποχή, το μικρότερο χριστιανικό συνδικάτο είχε 30%. Ωστόσο οιαγώνες των γυναικών αντιμετώπιζαν τα συνεχή παράπονα των συνδικαλιστών ηγε-τών: οι αυθόρμητες απεργίες τους υπονόμευαν τον συγκεντρωτικό τρόπο λήψηςτων αποφάσεων, ενώ η συμμετοχή των γυναικών στις απεργίες ξεπερνούσε την επι-θυμία τους να ενταχθούν στα συνδικάτα. Η ανδροκρατούμενη συνδικαλιστική γρα-φειοκρατία δεν επέτρεπε στις γυναίκες να ανέλθουν σε υψηλά αξιώματα, αντιδρού-σε στην εξίσωση των αποδοχών αντρών και γυναικών, ενώ αγνοούσε τα επιπλέονβάρη που αναλάμβαναν οι γυναίκες στο σπίτι, τις διακρίσεις σε βάρος τους στουςχώρους δουλειάς και βέβαια τις σεξουαλικές παρενοχλήσεις.61

Πράγματι, οι άντρες συνδικαλιστές αντιμετώπιζαν τις συνθήκες εργασίας τωνγυναικών ως ένα είδος «καθυστέρησης»: «Οι εργάτριες παρουσιάζονταν συχνά στηγλώσσα των συνδικαλιστών ως παθητικές και απολιτικές· μάλιστα, λόγω του δι-πλού βάρους που έφεραν, της δουλειάς και του νοικοκυριού και της ανατροφής τωνπαιδιών, στην καλύτερη περίπτωση θεωρούνταν ένα μεγάλο βαρίδι για το εργατικόκίνημα και ότι […] πρόδιδαν τους αγώνες των συνδικάτων, ενεργώντας ως απεργο-σπάστριες ή ως εργαζόμενες που προτιμούσαν να δουλεύουν με μικρότερο μισθόχωρίς να λογαριάζουν τις επιπτώσεις της στάσης τους αυτής στο γενικότερο επίπεδοτων αμοιβών».62 Ο αντιφεμινισμός στρεφόταν εναντίον της νομιμοποίησης της ερ-γασίας των γυναικών. Αυτό ήταν σαφέστερο στα ανειδίκευτα επαγγέλματα και τιςπεριστασιακές εργασίες, που ήταν τόσο σημαντικές για την εκβιομηχάνιση των κα-πιταλιστικών οικονομιών. Εκτός από τις εργαζόμενες στη βιομηχανία ενδυμάτων,στα πλυντήρια και στην παραγωγή τροφίμων, υπήρχαν «πολλές γυναίκες που απα- 195


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·195

σχολούνταν για να κατασκευάζουν τεχνητά λουλούδια, κουτιά, κτένες, χάρτινεςσακούλες, φακέλους, δαντέλες, καλάθια, τσιγάρα και πούρα, καθώς επίσης και άλ-λες που εργάζονταν στα τυπογραφεία ή στην επεξεργασία φτερών στρουθοκαμή-λου κτλ.».63 Με το να βαφτίζονται όλες αυτές οι σκληρές δουλειές ως «εργασία σεεργοστάσιο που έχει εξαιρεθεί από τις ρυθμίσεις των Νόμων περί Λειτουργίας τωνΕργοστασίων και των Συνδικάτων» αντιμετωπίζονταν εσφαλμένα ως γυναικείοπρόβλημα που έχρηζε μάλλον νομοθετικής ρύθμισης παρά συνδικαλιστικής δρά-σης. Στη Βρετανία, ένας συνασπισμός φιλελευθέρων και σοσιαλιστών ανέλαβε μιαεκστρατεία μέσω της Εθνικής Ένωσης εναντίον της Ανειδίκευτης Εργασίας καιυπέρ του Ελαχίστου Μισθού, κορύφωση της οποίας ήταν ο Νόμος για τα Συμβού-λια των Συνδικάτων του 1909, βάσει του οποίου δημιουργήθηκε ένα κανονιστικόπλαίσιο για τις αλυσίδες, τα κουτιά, τις δαντέλες και τη ραπτική.

Στις απεργίες που έγιναν το 1910-14 στο Λονδίνο («εργαζόμενες στην παρα-σκευή μαρμελάδας και τουρσιού, πλύντριες μπουκαλιών και γυναίκες που δούλευανστο μάζεμα των χαλιών από τα σπίτια, πλύστρες και κατασκευάστριες φακέλων καιαλουμινένιων κουτιών, εργαζόμενες στην παρασκευή μπισκότων, σοκολάτας καιγλυκών, καθώς και όσες απασχολούνταν στα αποστακτήρια και τα ζαχαροπλα-στεία») συμμετείχαν πολλές γυναίκες που δεν ήταν πριν οργανωμένες.64 Όμως ηπεποίθηση των μεταρρυθμιστών ότι τα ανειδίκευτα επαγγέλματα και η δουλειά στοσπίτι προοδευτικά θα εξαφανίζονταν έκρυβε κάποιες προκαταλήψεις σχετικά με τοπού θα έπρεπε να αναζητηθεί η «πραγματική» εργατική τάξη. Οι νόμοι που προστά-τευαν την εργασία των γυναικών και ρύθμιζαν τις ώρες εργασίας, το νυχτερινόωράριο, την άδεια λοχείας και τα βαριά και ανθυγιεινά επαγγέλματα, εμμέσωςέβγαζαν τις γυναίκες από τον πυρήνα της εργατικής τάξης, ορίζοντάς τες μάλλον ωςεξαρτώμενα πρόσωπα παρά ως ανεξάρτητους πολίτες με τα δικά τους δικαιώματα.Αν και οι σοσιαλίστριες συχνά συμφωνούσαν με τις άλλες φεμινίστριες στο θέματης καταπολέμησης των νόμων που θέσπιζαν ιδιαίτερη προστασία των γυναικών,τα σοσιαλιστικά κόμματα στην πλειονότητά τους προσέγγιζαν το όλο θέμα από πα-τερναλιστική σκοπιά. Η προστασία των γυναικών εργαζομένων περιλάμβανε πραγ-ματικές μεταρρυθμίσεις, ειδικά όταν συνδυαζόταν με στόχους, όπως ήταν το οκτά-ωρο και οι ίσες αποδοχές. Ωστόσο αυτό που συνήθως υπονοούσαν οι σοσιαλιστέςήταν ότι οι γυναίκες δεν θα έπρεπε να εργάζονται αλλά να μένουν στο σπίτι.65

Το γυναικείο κίνημα του SPD περιλάμβανε κυρίως νοικοκυρές (παντρεμένες γυ-ναίκες άνω των 25 ετών που δεν εργάζονταν) και λιγότερο βιομηχανικές εργά-τριες.66 Ο αριθμός τους άρχισε να αυξάνει μετά το 1904-05, όταν το κίνημα ασχολή-θηκε με ζητήματα όπως οι τιμές των τροφίμων, το κόστος ζωής γενικότερα και η


196

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·196

οικογενειακή πρόνοια.67 Πράγματι, αντί να ανατρέψει το θεσμό της οικογένειας, όπωςυπαινίσσονταν οι αντίπαλοί του, το SPD έκανε τη «σοσιαλδημοκρατική οικογένεια»ένα από τα ιδεώδη του σε μια προσπάθεια να ενισχύσει την υπόληψη της εργατικήςτάξης. Το ιδεώδες του «οικογενειακού μισθού», που θα επέτρεπε σε πολλούς άντρεςνα ζήσουν τις οικογένειές τους χωρίς να χρειάζεται να εργάζονται οι γυναίκες τους,δεν ήταν λιγότερο ισχυρό μεταξύ των σοσιαλιστών. Από το 1905, η επιθεώρησηDie Gleichheit (Ισότητα) αύξησε το πολιτικό της περιεχόμενο που απευθυνότανστις νοικοκυρές, στις μητέρες και τα παιδιά. Έτσι έγινε για πρώτη φορά κερδοφόρακαι ενίσχυσε σημαντικά την κυκλοφορία της. Η ιδεώδης σοσιαλίστρια έγινε ο αρχι-τέκτονας του σοσιαλιστικού σπιτιού, ανατρέφοντας τα παιδιά της σύμφωνα με ταπρότυπα του σοσιαλισμού, προσφέροντας βοήθεια και συντροφικότητα στο σοσια-λιστή άντρα της και «κατανοώντας τις φιλοδοξίες, τους αγώνες και τη δουλειάτου». «Όταν λοιπόν ο προλετάριος λέει “η γυναίκα μου”, εννοεί “τη σύντροφό μου,τον άνθρωπο που συμμερίζεται τα ιδεώδη και τους κόπους μου, και τη δασκάλα τωνπαιδιών μου που θα φέρουν σε πέρας τους αγώνες του μέλλοντος”»68

Όλα αυτά μεταφράστηκαν σε δημόσια πολιτική. Τη δεκαετία του 1890 και σεσυμφωνία με τις θέσεις της Δεύτερης Διεθνούς, το SPD ανέδειξε ως πολιτική τουπροτεραιότητα την εργασία των βιομηχανικών εργατριών, αλλά μετά το 1905στράφηκε σε ζητήματα οικογενειακής πρόνοιας. Συγκροτήθηκαν Επιτροπές Προ-στασίας του Παιδιού, που προπαγάνδιζαν τη δημιουργία οίκων μητρότητας, βρεφο-κομείων και παιδότοπων, την προσφορά σχολικών γευμάτων και τη διοργάνωσηδιαφόρων δραστηριοτήτων για τα παιδιά και τους νέους· οι γυναίκες του SPD συμ-μετείχαν στις εκλογές για τα τοπικά συμβούλια ασφαλίσεων υγείας. Ορισμένεςαπασχολήθηκαν σε διάφορες κοινωνικές υπηρεσίες. Όλα αυτά είχαν ριζοσπαστικόδυναμικό. Οι σοσιαλίστριες έθεσαν νέα ζητήματα στο χώρο της πολιτικής, απαιτώ-ντας δημοκρατία στην καθημερινή ζωή. «Η μητρότητα με την ευρεία έννοια τουόρου» σήμαινε «καθαρή τροφή, τροφοδοσία των δήμων με γάλα, καλά και υγιεινάσχολεία, αύξηση των χρόνων φοίτησης, ηθική διαπαιδαγώγηση των νέων, χωρίςαπόκρυψη των γεγονότων της ζωής που οι νέοι και οι νέες θα έπρεπε να γνωρίζουν,χωρίς σεμνοτυφία, και με κατάργηση της σκληρής και εξουθενωτικής ανειδίκευτηςδουλειάς».69 Η Μάργκαρετ ΜακΜίλαν (Margaret McMillan), Βρετανίδα σοσιαλί-στρια και σουφραζέτα, χρησιμοποίησε ως εφαλτήριο το σχολικό συμβούλιο τουΜπράντφορντ για να υποστηρίξει την καθιέρωση της παροχής υπηρεσιών υγείαςστο σχολείο και αργότερα την οργάνωση κατασκηνώσεων για τα φτωχά παιδιά, κα-θώς και την ίδρυση ενός υπαίθριου σχολείου στο Ντέπτφορντ του Λονδίνου. Μεδιαλέξεις, παρασκηνιακές ενέργειες και μαχητική αρθρογραφία στις εφημερίδες 197


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·197

πίεσε ακούραστα όλες τις πολιτικές παρατάξεις, βλέποντας στην αναμόρφωση τηςπαιδικής ηλικίας μια μεταφορά για την αλλαγή της κοινωνίας.70 Ωστόσο τα σοσια-λιστικά κόμματα περιθωριοποίησαν όλα αυτά τα θέματα, αντιμετωπίζοντάς τα ωςελάσσονος σημασίας «γυναικεία ζητήματα». Η απελευθέρωση των γυναικών κατα-τάχτηκε στο πρόγραμμά τους για την οικογενειακή ευημερία.

Οι σοσιαλιστικές υπεκφυγές σχετικά με το «γυναικείο ζήτημα» ήταν πολύ χειρό-τερες σε ό,τι αφορά το δικαίωμα ψήφου που ήταν βασικό πρόβλημα της δημοκρα-τίας. Εκεί όπου οι εργάτες είχαν αποκτήσει ήδη το δικαίωμα αυτό, τα σοσιαλιστικάκόμματα απέτυχαν να κάνουν προτεραιότητα της πολιτικής τους τα εκλογικά δικαιώ-ματα των γυναικών. Εκεί όπου οι αγώνες για το δικαίωμα ψήφου των αντρών συ-νεχίζονταν, τα σοσιαλιστικά κόμματα παρέπεμπαν το θέμα της ψήφου των γυναικώνστο μέλλον. Επιλέγοντας να συμμετάσχουν στην κοινοβουλευτική ζωή των χωρώντους ήδη από το 1900, οι Βέλγοι και οι Γάλλοι σοσιαλιστές οδήγησαν στο περιθώριοτα ισχυρά γυναικεία κινήματα του γαλλικού Βορρά και της Γάνδης, με το αιτιολογι-κό ότι οι γυναίκες δεν είχαν καμιά αξία εφόσον δεν ψήφιζαν. Αν μάλιστα ήταν ιδιαί-τερα ισχυροί, οι σοσιαλιστές ήταν αντίθετοι και στις καμπάνιες των «αστών» γυναι-κών για τα δικαιώματα του «ασθενούς» φύλου. Εν προκειμένω, γίνονταν υπολογι-σμοί εξαιρετικά πολύπλοκοι. Οι σοσιαλιστές πίστευαν ότι η αντιφεμινιστική τακτικήέκανε ευκολότερη την απόκτηση του δικαιώματος ψήφου από τους άντρες. Αλλά καιοι αστές σουφραζέτες είχαν τη δική τους στρατηγική, θεωρώντας ως ρεαλιστικό στό-χο το περιορισμένο δικαίωμα ψήφου για τους άντρες και τις γυναίκες που είχαν περι-ουσία. Κι αυτό, γιατί στην ουσία είχαν ταξικούς φόβους απέναντι στην πραγματικήδημοκρατία. Εκεί που τα μαζικά σοσιαλιστικά κόμματα μονοπωλούσαν τους αγώνεςγια τη δημοκρατία, το χάσμα με όσους υποστήριζαν τα δικαιώματα των γυναικώνμεγάλωνε συνέχεια, μια και χαρακτήριζαν το «φεμινισμό» ως ιδιοτελές αίτημα τηςμεσαίας τάξης. Δεδομένης της ανδροκρατικής κουλτούρας του εργατικού κινήματοςκαι της οικογενειοκεντρικής ιδεολογίας του, ο χώρος για ένα δημοκρατικό φεμινι-σμό στα σοσιαλιστικά κόμματα ήταν περιορισμένος.71

Η Τσεχία και η Βρετανία αποτελούσαν λαμπρές εξαιρέσεις. Ο βρετανικός φεμινι-σμός είλκυε την καταγωγή από τα κινήματα για το δικαίωμα ψήφου της δεκαετίαςτου 1860, καθώς και από προηγούμενες εκστρατείες υπέρ της μεταρρύθμισης τουνομικού πλαισίου που ρύθμιζε το διαζύγιο και την περιουσία των παντρεμένων γυ-ναικών. Εξαιτίας της έλλειψης ενός μαζικού σοσιαλιστικού κόμματος, οι γυναίκεςαυτές οργανώθηκαν κυρίως στην Εθνική Ένωση Εταιρειών για το Δικαίωμα Ψήφουτων Γυναικών (NUWSS) και την Κοινωνική και Πολιτική Ένωση Γυναικών (WSPU),και δευτερευόντως σε γυναικείες κινήσεις, όπως η Συντεχνία Γυναικών (Women’s


198

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·198

Cooperative Guild), η Ένωση Γυναικείων Συνδικάτων (Women’s Trade UnionLeague), το Ανεξάρτητο Εργατικό Κόμμα (ILP), και η Ένωση Εργαζόμενων Γυναι-κών (Women’s Labour League). Μετά το 1905, η πιο δυναμική απ’όλες αυτές τις ορ-γανώσεις ήταν η WSPU, επικεφαλής της οποίας ήταν η Έμελιν και η ΚρίσταμπελΠάνκχαρστ (Emmeline και Christabel Pankhurst). Στις μαχητικές δραστηριότητεςτης οργάνωσης αυτής περιλαμβάνονταν η βίαιη διακοπή πολιτικών συναντήσεων, ηπολιτική ανυπακοή, η καταστροφή περιουσιακών στοιχείων και πολλές θεαματικέςατομικές ενέργειες, η πιο διάσημη από τις οποίες ήταν εκείνη της Έμιλι Γουάιλ-ντινγκ Ντέιβισον (Emily Wilding Davison), που έπεσε στα πόδια του αλόγου του βα-σιλιά στις ιπποδρομίες του Ντέρμπι το 1913. Οι μαχητικές αυτές εκδηλώσεις κορυ-φώθηκαν μετά τη «Μαύρη Παρασκευή» (18 Νοεμβρίου 1910), όταν οι αστυνομικέςδυνάμεις ταπείνωσαν βίαια τις διαδηλώτριες της WSPU έξω από το κοινοβούλιο. Απότο 1909, οι απεργίες πείνας στις φυλακές αντιμετωπίστηκαν με αναγκαστική χορή-γηση τροφής στις απεργούς, ενώ ο Νόμος του 1913 με την προσωνυμία «Η γάτα μετο ποντίκι» έδινε στις αρχές τη δυνατότητα να ξανασυλλαμβάνουν τις αγωνίστριεςαμέσως μετά την απελευθέρωσή τους.

Δίχως αμφιβολία, η μαχητικότητα της WSPU ριζοσπαστικοποίησε το όλο πλαί-σιο των αγωνιστικών κινητοποιήσεων, κυρίως μέσω της στιλιστικής επινοητικότη-τας όσων τις διοργάνωναν. Οι πιο σημαντικές εκδηλώσεις αυτού του είδους ήταν η«Κυριακή των Γυναικών» τον Ιούνιο του 1908, όταν 30.000 διαδηλώτριες έκανανπορεία μέχρι το Χάιντ Παρκ, όπου τελικά ο αριθμός των συγκεντρωμένων ξεπέρα-σε τους 250.000, και η εκδήλωση «Από τη Φυλακή στα Πολιτικά Δικαιώματα» τονΙούνιο του 1910, όταν η πορεία 15.000 ανθρώπων είχε μήκος 3,5 χιλιομέτρων περί-που. Η NUWSS πραγματοποίησε ανάλογες εκδηλώσεις, όπως η Λασπωμένη Πορεία3.000 ανθρώπων το 1907 ή η Πορεία της 13ης Ιουνίου 1908, τις οποίες ακολούθη-σαν η λαμπαδηδρομία των Επαγγελματιών Γυναικών το 1909 και η συγκέντρωσηστο Χάιντ Παρκ στις 23 Ιουλίου 1910. Ωστόσο η πιο θεαματική απ’ όλες ήταν ηΠορεία Στέψης των Γυναικών το 1911, ενώνοντας και τις δύο πτέρυγες του κινήμα-τος σε ένα είδος αντίπραξης στην επίσημη ενθρόνιση του βασιλιά που θα γινότανμία εβδομάδα αργότερα: «40.000 γυναίκες από 28 οργανώσεις τουλάχιστον που εί-χαν δημιουργήσει οι σουφραζέτες, έκαναν μια γιορταστική πορεία με άρματα, λά-βαρα, μουσική και ιστορικά κοστούμια […] το μήκος αυτής της πορείας ήταν γύρωστα έντεκα χιλιόμετρα».72 Έτσι, αν οι αγωνίστριες της WSPU κατάφεραν το πρώτοπλήγμα στις ισχύουσες πολιτικές νόρμες, οι αγώνες που τις διαδέχτηκαν είχαν ευ-ρύτερο πολιτικό ορίζοντα. Το σύνθημα «Ψήφος στις γυναίκες» έδωσε σημαντικήώθηση στο εργατικό κίνημα της περιόδου πριν από το 1914, αναπροσδιορίζοντας 199


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·199

την έννοια των πολιτικών δικαιωμάτων, καθώς η NUWSS συνέκλινε πολιτικά, μέσααπό δημοκρατικές διαδικασίες, με το αναδυόμενο τότε Εργατικό Κόμμα.

Εκτός από αυτές όμως τις αγωνιστικές κινητοποιήσεις, συνέβησαν και κάποιεςευρύτερες ζυμώσεις μεταξύ των εργατριών στις τοπικές σοσιαλιστικές κουλτούρεςτου βορρά, ιδιαίτερα γύρω από τα στελέχη του ILP, όπως η Ιζαμπέλα Φορντ (IsabellaFord), η Σελίνα Κούπερ (Selina Cooper), η Άντα Νιλντ Τσου (Ada Nield Chew), ηΧάνα Μίτσελ (Hannah Mitchell), η Τερέζα Μπίλινγκτον-Γκριγκ (Teresa Billington-Greig), η Έθελ Σνόουντεν (Ethel Snowden) και η Μέρι Γκόθορπ (Mary Gawthorpe).Αν η ηγεσία της WSPU στο Λονδίνο απομονώθηκε γύρω από τις αυταρχικές αδελφέςΠάνκχαρστ, η «μαχητικότητα» των απλών μελών της διαχύθηκε μέσω του ευρύτε-ρου κινήματος για το δικαίωμα ψήφου σε άλλες περιοχές. Το οργανωτικό βάρος βρι-σκόταν στη NUWSS και στις ευρύτερες συμμαχίες της, ιδιαίτερα μέσω της Συντε-χνίας Γυναικών και της Ομοσπονδίας Ανατολικού Λονδίνου της Σίλβια Πάνκχαρστ(Sylvia Pankhurst). Αυτό τονίστηκε εκ νέου από την Ένωση για την Ελευθερία τωνΓυναικών, που δημιουργήθηκε ως κίνηση διαμαρτυρίας εναντίον της απόφασης τωναδελφών Πάνκχαρστ να έρθουν σε ρήξη με το ILP. Η αδιαλλαξία της WSPU ήταν ζω-τικής σημασίας για την αποσαφήνιση της εχθρότητας της κυβέρνησης των Φιλελευ-θέρων έναντι του δικαιώματος ψήφου των γυναικών, αλλά η σεκταριστική και μεσ-σιανική αντίληψη της Κρίσταμπελ Πάνκχαρστ μπλόκαρε τη συγκρότηση εναλλα-κτικών προοδευτικών συμμαχιών. Αντίθετα, η άνοδος του «δημοκρατικού σουφρα-ζετισμού» έδωσε τη δυνατότητα στη NUWSS να διαρρήξει τις σχέσεις της με τους Φι-λελευθέρους και να προσεταιριστεί τους Εργατικούς. Η κατηγορηματική απόρριψηεκ μέρους του Εργατικού Κόμματος οποιασδήποτε μεταρρύθμισης της εκλογικήςνομοθεσίας, που θα απέκλειε τις γυναίκες, άνοιξε το δρόμο.73

Στην πυρετική πολιτική ατμόσφαιρα της Βρετανίας το 1910-14, τα κύρια χαρα-κτηριστικά της οποίας ήταν η ανάπτυξη του συνδικαλισμού, οι εργατικές αναταρα-χές και η ιρλανδική κρίση, το δικαίωμα ψήφου των γυναικών έγινε αντικείμενο μιαςκαμπάνιας που είχε και άλλες πτυχές. Με τις νέες μορφές συλλογικότητας που δημι-ούργησε, τις γλώσσες πολιτειότητας και την ηθική της καθημερινότητας, ο αγώναςγια το δικαίωμα ψήφου των γυναικών άλλαξε ριζικά τον τρόπο που φαντάζονταν τηδημοκρατία. Καθώς η εργατική τάξη αποκτούσε πολιτική ταυτότητα μέσω της οργά-νωσης των εργατών και του δημοτικού σοσιαλισμού, τα έμφυλα καθεστώτα επίσηςάλλαξαν, αντανακλώντας τις εικόνες της «νέας γυναίκας». Αυτό προέκυψε εν μέρειμέσα από τη νέα κοινωνική ατζέντα («καλύτερα σχολεία και πιο υγιεινά σπίτια, δη-μόσια λουτρά και πλυντήρια, καθώς και βελτιωμένες υπηρεσίες προς τις εγκύους καιτις νέες μητέρες»), βάσει της οποίας «η δημοκρατία και η κοινωνική αναδιανομή


200

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·200

συνδέονταν», και εν μέρει μέσα από άλλες παλιότερες επιρροές, όπως ήταν η κληρο-νομιά των χαρτιστών σχετικά με τις κοινοβουλευτικές μεταρρυθμίσεις, ο αντικληρι-καλισμός, η ανεξιθρησκία, ο δημοκρατικός διεθνισμός, η «γενική αγροτική μεταρ-ρύθμιση», η εγκράτεια, η ιρλανδική αυτοδιακυβέρνηση και η δωρεάν παιδεία. Εδώ,«ο ριζοσπαστικός χριστιανισμός, οι διάφορες αντιαλκοολικές ομάδες, ο Κύκλος τωνΕλευθέρων Γυναικών και οι σοσιαλιστές ρήτορες υποδαύλιζαν την κριτική εναντίονκάθε μορφής συντηρητισμού».74 Η Σελίνα Κούπερ, μια εργάτρια στο Νέλσον από τοΛάνκασερ, ήρθε στη NUWSS φέρνοντας μαζί της όλες αυτές τις επιρροές – όχι μόνοτης SDF και του ILP, αλλά και της Συντεχνίας Γυναικών, της Επιτροπής Ασθενοφό-ρων «Άγιος Ιωάννης», της Λογοτεχνικής και Διαλογικής Εταιρείας, της ΣχολήςΑμοιβαίας Βελτίωσης, της Αντιαλκοολικής Ένωσης Γυναικών, της Επιτροπής Συ-νεργατικής Εκπαίδευσης, της Εθνικής Ένωσης Οικιακής Ανάγνωσης, της ΈνωσηςΣυνεργατικών Διακοπών, της Ποδηλατικής Λέσχης «Σάλπιγγα», καθώς και της τοπι-κής της ενορίας και του συνδικάτου των υφαντριών και τελικά του Εργατικού Κόμ-ματος.75

Το κίνημα με τις σουφραζέτες καθιστούσε ασαφή τα όρια ανάμεσα στη δημόσιαζωή και την ιδιωτική, θέτοντας σε αμφισβήτηση την οικογένεια, το νοικοκυριό καιτη σεξουαλική κουλτούρα, αναθεωρώντας την έννοια της μητρότητας και επινοώ-ντας νέες μορφές που θα μπορούσε να λάβει η ανεξαρτησία της γυναίκας στη δου-λειά όσο και στη δημόσια σφαίρα γενικότερα. Οι οπαδοί του κινήματος στρέφοντανεναντίον «των διπλών κριτηρίων της ηθικότητας, της πορνείας και της σεξουαλικήςαντικειμενοποίησης και κακομεταχείρισης των γυναικών».76 Όλα αυτά έχουν συν-δεθεί κυρίως με το βιβλίο της Κρίσταμπελ Πάνκχαρστ Η μεγάλη μάστιγα και πώς νααπαλλαγούμε από αυτή (The Great Scourge and How to End It, 1913), το οποίο κα-τήγγελλε την υποκρισία της αντρικής σεξουαλικότητας και της ταύτισης των γυναι-κών με το «Σεξ», και κήρυσσε τη διακοπή των σεξουαλικών σχέσεων με το σύνθημα«Ψήφο στις γυναίκες, αγνότητα στους άντρες». Οι αντίπαλοι της Πάνκχαρστ την κα-τηγόρησαν ότι «υποστήριζε μια σεξουαλική ιδεολογία, η οποία αντιπαρέθετε στηντελειότητα των γυναικών την κτηνωδία των αντρών».77 Όμως αυτού του είδους οικριτικές της ανδροπρέπειας πήραν πολλές και διαφορετικές μορφές. Οι περισσότε-ρες μοιράζονταν μια πολύ συγκεκριμένη πίστη στο ηθικό και πολιτικό δικαίωμα τωνγυναικών να ψηφίζουν αλλά και στην κατάργηση της σεξουαλικής εκμετάλλευσηςτων γυναικών από τους άντρες. Η ηθική αυτή διάσταση της σταυροφορίας των γυ-ναικών αναγόταν στον αγώνα τους εναντίον του Νόμου για τις Μεταδοτικές Νόσουςτου 1864, της πορνείας και της ανδροκρατούμενης ιατρικής. Οι προτάσεις των γυ-ναικών εκτείνονταν από την άρνηση της σεξουαλικότητας αυτής καθ’εαυτήν μέχρι 201


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·201

τη ριζοσπαστική υπεράσπιση της σεξουαλικής τους ελευθερίας. Περισσότερο απόάλλα τμήματα της Αριστεράς, οι σουφραζέτες δημιούργησαν μια δημιουργική έντα-ση ανάμεσα στην πολιτική ζωή και την προσωπική, αποτελώντας μια διαρκή ηθικο-πολιτική πρόκληση για την ανδροκρατική καθεστηκυία τάξη.78

Το κίνημα για το δικαίωμα ψήφου των γυναικών –το πιο ισχυρό γυναικείο κίνη-μα σε ολόκληρη την Ευρώπη– αναπτύχθηκε λόγω της απουσίας ενός μεγάλου σο-σιαλιστικού κόμματος όπως εκείνα της Κεντρικής και της Βόρειας Ευρώπης. Οιεθνικές ορίζουσες των συνταγματικών αλλαγών της δεκαετίας του 1860 υπήρξανκαι εδώ το κλειδί των εξελίξεων. Ο λαϊκός και εξαιρετικά ανθεκτικός φιλελευθερι-σμός της Βρετανίας δημιούργησε πλαίσιο για την ανάπτυξη ριζοσπαστικών αντιλή-ψεων όσον αφορά τα γυναικεία ζητήματα, ιδιαίτερα στη βόρεια Αγγλία, όπου οι γυ-ναίκες μπορούσαν να δράσουν πιο ελεύθερα. Το δημοτικό δικαίωμα ψήφου τουςέδωσε πρόσβαση στη δημόσια ζωή σε τομείς όπως η κοινωνική πρόνοια και η εκπαί-δευση. Από τον Κύκλο Λάγχαμ της Μπάρμπαρα Μπόντιτσον (Barbara Bodichon)και άλλων ώς την αποτυχημένη προσπάθεια διόρθωσης του ΜεταρρυθμιστικούΝόμου του 1867 από τον Τζον Στιούαρτ Μιλ, ο βρετανικός φεμινισμός ποτέ δενέπαψε να έχει κάποιον εκπρόσωπό του στη ριζοσπαστική πτέρυγα του Φιλελεύθε-ρου Κόμματος.79 Η ανασύνθεση εκ θεμελίων του βρετανικού ριζοσπαστισμού μετάτη δεκαετία του 1880, με την άνθηση σοσιαλιστικών εταιρειών, επέτρεψε το συν-δυασμό του εργατικού και του φεμινιστικού ακτιβισμού με τρόπους που μέχρι τότεεμπόδιζε η επιτυχία των συγκεντρωτικών σοσιαλιστικών κομμάτων που υπήρχανστην Κεντρική και τη Βόρεια Ευρώπη εκείνη την περίοδο.80 Αν η WSPU απέρριπτετις υπάρχουσες προοδευτικές συμμαχίες, η Έμελιν και ο Ρίτσαρντ Πάνκχαρστ(Richard Pankhurst) υπήρξαν σημαντικά στελέχη του ILP μετά το 1894, επηρεασμέ-νες από τη ριζοσπαστική πολιτική κουλτούρα του Μάντσεστερ.81 Παρότι η Έμελινκαι η Κρίσταμπελ αποχώρησαν από το ILP, η σχέση των απλών μελών των φεμινι-στικών και των σοσιαλιστικών οργανώσεων αποδείχτηκε πιο ισχυρή, και η WSPU

απώλεσε την πολιτική πρωτοβουλία, πράγμα που αποτυπώθηκε στην αποχώρησητης Ομοσπονδίας Ανατολικού Λονδίνου της Σίλβια Πάνκχαρστ. Η συμμαχία ανά-μεσα στην NWUSS και το Εργατικό Κόμμα αποτέλεσε την πιο καλή αφετηρία μετάτο 1914.

Το 1912, στην Τσεχία, μια παρόμοια σύμπλευση μεταξύ των σοσιαλιστριών καιτων μη σοσιαλιστριών φεμινιστριών σημείωσε μεγάλη επιτυχία, έχοντας ως κοινόπαρονομαστή το εθνικό ζήτημα. Διαμαρτυρόμενη ενάντια στη συνεχή άρνηση τηςκυβέρνησης των Αψβούργων να επιτρέψει την αυτοδιάθεση των Τσέχων, η εθνικί-στρια συγγραφέας Μποζένα Βίκοβα-Κουνέτιτσκα (Bozena Viková-Kunetická)


202

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·202

κατέλαβε μια κενή θέση στη Δίαιτα της Βοημίας, με την υποστήριξη του Προοδευτι-κού Κόμματος, του Εθνικιστικού-Σοσιαλιστικού Κόμματος και του Κόμματος τηςΝέας Τσεχίας.82 Το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Τσεχίας (CSDSD) είχε τη δική τουυποψήφια, την Κάρλα Ματσόβα (Karla Máchová), εκδότρια της σοσιαλιστικής εφη-μερίδας Zensky list (Εφημερίδα των γυναικών), αλλά γενικά συνεργάζονταν μέσαστο πλουραλιστικό πλαίσιο του Ομίλου Γυναικών της Τσεχίας, που είχε συσταθείσαν ριζοσπαστική εναλλακτική κίνηση στην Κεντρική Ένωση Γυναικών Τσεχίας. Οιπροσπάθειες του CSDSD κινούνταν παράλληλα με εκείνες της Επιτροπής για ταΕκλογικά Δικαιώματα των Γυναικών υπό τη Φραντίσκα Πλαμίνκοβα (FrantiskaPlamíková), αν και η στάση της όσον αφορά την αρχή του καθολικού δικαιώματοςψήφου ήταν αμφιλεγόμενη. Όπως και το ίδιο το CSDSD, οι σοσιαλίστριες υποστήρι-ζαν με μεγάλη πλειοψηφία την απόσχιση του κόμματός τους από τους Αυστριακούςσοσιαλιστές, και αυτό επέτρεπε τη σύμπλευση με τον δημοκρατικό εθνικισμό τωνΠροοδευτικών και των Εθνικών Σοσιαλιστών. Έτσι, στην περίπτωση της Τσεχίας,τόσο οι σοσιαλίστριες όσο και οι «αστές» φεμινίστριες συνέκλιναν μέσα στο δημο-κρατικό πλαίσιο της εθνικής αυτοδιάθεσης, πράγμα που είχε συμβεί και με τον προο-δευτικό εθνικισμό της Ισλανδίας, της Φινλανδίας και της Νορβηγίας.

Ισχυρά γυναικεία κινήματα αναπτύχθηκαν επίσης στη Σκανδιναβία, όπου οι φι-λελεύθερες συνταγματικές μεταρρυθμίσεις είχαν παγιωθεί πριν από το 1914.83 ΣτηΡωσία, στις βαλκανικές χώρες και σε μεγάλο μέρος της Ανατολικής Ευρώπης, όπουοι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις ήταν λιγοστές, τα δικαιώματα των γυναικών προ-ωθούνταν κυρίως από διάφορους κύκλους πρωτοπόρων φεμινιστριών. Στην καθο-λική Ευρώπη, οι αγώνες για το δικαίωμα ψήφου των γυναικών δεν είχαν την υπο-στήριξη της μεγάλης πλειονότητας του λαού. Στη γερμανόφωνη Κεντρική Ευρώπη,όπου η ταξική πολιτική εκφραζόταν κυρίως από τα σοσιαλιστικά κόμματα, τα περι-θώρια για την ανάπτυξη ανεξάρτητου φεμινιστικού κινήματος ήταν μικρά. ΣτηνΑυστρία, ο φεμινισμός αναπτύχθηκε παράλληλα με το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα(SPÖ), το γυναικείο τμήμα του οποίου αριθμούσε 28.058 μέλη σε 312 τμήματα έξιμόλις χρόνια μετά την ίδρυσή του (1907-13), οργανώνοντας στη Βιένη τον Μάρτιοτου 1911 την πρώτη Ημέρα της Σουφραζέτας, όταν 20.000 έκαναν πορεία στουςδρόμους της πόλης. Οι ανεξάρτητες φεμινιστικές οργανώσεις αγωνίζονταν για τηνοικονομική και τη νομική ισότητα των γυναικών, την κατάργηση της εκκλησιαστι-κής κυριαρχίας, τα εργασιακά δικαιώματα και την κατάργηση της παιδικής εργα-σίας, καθώς και για τη «μεταρρύθμιση της ζωής» και τη δημόσια έκφραση των γυ-ναικών, με 40.000 συνολικά μέλη στα 80 παραρτήματα της Ένωσης ΣυνδέσμωνΑυστριακών Γυναικών. Αλλά τόσο ο δραστήριος Γενικός Σύνδεσμος Αυστριακών 203


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·203

Γυναικών, με τα 300 μέλη του, όσο και η Επιτροπή για το Δικαίωμα Ψήφου των Γυ-ναικών δεν ήταν τίποτε περισσότερο από απλά εξαρτήματα του σοσιαλιστικού κόμ-ματος.84 Στη Γερμανία, η Ένωση για την Προστασία της Μητρότητας και τη Σεξουα-λική Μεταρρύθμιση υποστήριζε μια «Νέα Ηθική» (νόμιμη αντισύλληψη και άμ-βλωση, ίσα δικαιώματα για τις άγαμες μητέρες και σεξουαλική ελευθερία). Ωστόσοεπισκιάστηκε από την Ομοσπονδία Γυναικείων Συνδέσμων Γερμανίας, η οποία με-τά το 1908 δέχτηκε στους κόλπους της πολλές συντηρητικές οργανώσεις, και είχεσυνολικό αριθμό μελών άνω των 250.000.

Το 1914, ο αγώνας για τα δικαιώματα των γυναικών διασπάστηκε μεταξύ τωνσοσιαλιστικών κομμάτων, που έδωσαν προτεραιότητα στην ταξική πολιτική και τηνανάπτυξη των ούτως ή άλλως ανδροκρατούμενων συνδικάτων, και των «αστικών»γυναικείων κινημάτων, που έριξαν το βάρος τους στην ατομική απελευθέρωση τηςγυναίκας ή την ισότητα με τους άντρες της μεσαίας τάξης (όπως στην περίπτωση τουπεριορισμένου δικαιώματος ψήφου που συνδεόταν με τα περιουσιακά στοιχεία). ΗΒρετανία αποτέλεσε εξαίρεση, γιατί η υποτυπώδης οργάνωση του Εργατικού Κόμ-ματος το 1900-14 επέτρεψε στο κίνημα των γυναικών να αναπτύξει ευρύτερες δημο-κρατικές βλέψεις και ανεξάρτητους κοινωνικούς στόχους. Σε άλλες ευρωπαϊκές χώ-ρες, τα μαζικά σοσιαλιστικά κόμματα, όπως το SPD, άνοιξαν το χώρο για την ανάπτυ-ξη του δημοκρατικού γυναικείου κινήματος αλλά, στη συνέχεια, τον γέμισαν με κοι-νωνικά συντηρητικές πολιτικές, υποτάσσοντας τη γυναικεία ταυτότητα στην οικογέ-νεια. Η επίσημη πολιτική εκφράστηκε από τον διπλό στόχο της απόφασης Τσέτκινστη Σύνοδο των Γυναικών, στο πλαίσιο του Συνεδρίου της Δεύτερης Διεθνούς στηΣτουτγάρδη το 1907 – αφενός καθολικό δικαίωμα ψήφου για γυναίκες και άντρεςκαι αφετέρου καμιά συμμαχία με δεξιές οργανώσεις αστών γυναικών.85

Όσες φεμινίστριες δεν είχαν ασπαστεί το σοσιαλισμό είχαν τις δικές τους διε-θνείς οργανώσεις, όπως ήταν ο βραχύβιος Διεθνής Σύνδεσμος Γυναικών της ΜαρίΓκεγκ (Marie Goegg), ο οποίος ιδρύθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1860 καιέδρευε στην Ελβετία. Η οργάνωση αυτή είχε αναπτύξει δεσμούς με την Πρώτη Διε-θνή πριν τη διαλύσει η κρατική καταστολή που ακολούθησε την Κομμούνα του Πα-ρισιού. Άλλη σημαντική οργάνωση ήταν η Διεθνής Ένωση για το Δικαίωμα Ψήφουτων Γυναικών (IWSA), η οποία ιδρύθηκε το 1904 στο Βερολίνο από οργανώσεις πουέδρευαν στις Ηνωμένες Πολιτείες, τον Καναδά, την Αυστραλία, τη Βρετανία, τηΓερμανία, τις Κάτω Χώρες, τη Νορβηγία και τη Σουηδία.86 Ωστόσο οι περισσότε-ρες από τις γυναικείες οργανώσεις, από τις σοσιαλίστριες μέχρι τις σουφραζέτες,υποστήριξαν τους εθνικιστικούς συνασπισμούς, που διαμορφώθηκαν στον Α Πα-γκόσμιο πόλεμο· και ανεξάρτητα από το αν υποστήριζαν τον πόλεμο ή όχι, η πίστη


204

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·204

τους στην «πολιτισμική αποστολή» των γυναικών τις ενέτασσε στο πλαίσιο των κυ-ρίαρχων εθνικιστικών και εθνοκεντρικών ιδεολογιών. Οι φεμινίστριες, όπως και οισοσιαλιστές, απέτυχαν να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα του εθνικού χαρακτήρα,του ιμπεριαλισμού και της φυλετικής υπεροχής, αντιμετωπίζοντας τις γυναίκες στιςαποικίες ως τις δυνητικές δικαιούχους των κατακτήσεων των Ευρωπαίων γυναι-κών.87 Οι ειρηνίστριες, που το 1915 ταυτίζονταν με τη Διεθνή Ένωση Γυναικών γιατην Ειρήνη και την Ελευθερία, χρησιμοποίησαν επίσης μια ευρωκεντρική αντίλη-ψη για τη «γυναικεία φύση» προκειμένου να προβάλουν την υπόθεσή τους. Ωστό-σο ήταν οι ακτιβίστριες του εργατικού κινήματος, που συμμετείχαν στις προπολεμι-κές καμπάνιες που έκαναν οι σουφραζέτες, εκείνες που συγκρότησαν τις οργανώ-σεις, οι οποίες αντιτάχθηκαν στον Α Παγκόσμιο πόλεμο.88 Η Άλις Γουίλντον (AliceWheeldon), έμπορος μεταχειρισμένων ρούχων στο Ντέρμπι, ακτιβίστρια της WSPU

και μέλος του ILP, φυλακίστηκε με την κατηγορία της συνωμοσίας επειδή περιέ-θαλπε αντιρρησίες συνείδησης. Μαζί με τη δασκάλα κόρη της Χέτι, αντιστάθηκανμε τόλμη στον πόλεμο, καλλιεργώντας αντιλήψεις και ιδέες, που είχαν τις ρίζεςτους στις προπολεμικές διεκδικήσεις: «Οι γυναίκες σε αυτό το δίκτυο των εξεγερ-μένων κόβουν τα μαλλιά τους κοντά, διαβάζουν φεμινιστικές, σοσιαλιστικές καιειρηνιστικές εφημερίδες και μιλούν για τα έργα του Σο».89


Όπως οι αναρχικοί, οι συνδικαλιστές και οι αγρότες ριζοσπάστες, οι φεμινίστριεςπριν από τον Α Παγκόσμιο πόλεμο δημιούργησαν νέες δυνατότητες για τη δημο-κρατία, δυνατότητες που υπερέβαιναν τα όρια του κοινοβουλευτικού σοσιαλισμού.Τα νέα αυτά ζητήματα δεν προέρχονταν μόνο από τις οργανωμένες αγωνιστικές κι-νητοποιήσεις υπέρ των δικαιωμάτων των γυναικών ή από τον ακτιβισμό των γυναι-κών, που είχαν την υποστήριξη των κομμάτων της Δεύτερης Διεθνούς αλλά και απότο παράδειγμα ορισμένων πρωτοπόρων γυναικών. Η Ροσίκα Σβίμερ (RosikaSchwimmer), λόγου χάρη, αναδείχτηκε σε ηγετική φυσιογνωμία της ΟυγγρικήςΈνωσης για τα Δικαιώματα των Γυναικών, που τα προπαγάνδιζε μάταια ανάμεσαστους Φιλελευθέρους και στους σοσιαλδημοκράτες στη διάρκεια της προπολεμικήςκρίσης για την ψήφο των γυναικών. Το 1914, η Σβίμερ έγινε γραμματέας της ΙWSA

στο Λονδίνο, προτού φύγει για τις Ηνωμένες Πολιτείες με το ξέσπασμα του Α Πα-γκοσμίου πολέμου. Καταγόμενη από μια ελεύθερων αντιλήψεων αστική εβραϊκήοικογένεια της Βουδαπέστης, ίδρυσε τον Ουγγρικό Σύνδεσμο Εργαζομένων Γυναι-κών, ενώ ήταν επικεφαλής του Συνδέσμου Γυναικών Υπαλλήλων στην πρώτη δεκα- 205


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·205

ετία του 20ού αιώνα. Την ίδια περίπου εποχή, μετέφρασε στα ουγγρικά το έργο τηςΣαρλότ Πέρκινς Γκίλμαν (Charlotte Perkins Gillman) Γυναίκες και οικονομία(Women and Economics). Οι φεμινιστικές αντιλήψεις της αφορούσαν μια πληθώρακοινωνικών και πολιτικών ζητημάτων, «από τον αγώνα για το δικαίωμα ψήφου μέ-χρι τον πασιφισμό, και από τη φροντίδα των παιδιών και τις νομοθετικές μεταρρυθ-μίσεις του γάμου μέχρι την ισότητα στις αποδοχές και τη μέριμνα για την απασχόλη-ση των γυναικών». Η Σβίμερ αγωνίστηκε για τον έλεγχο των γεννήσεων, τις αλλαγέςστο ντύσιμο των γυναικών, τον αντιμιλιταρισμό και την κατάργηση της εργασίαςτων παιδιών.90 Η χαρισματική της προσωπικότητα της επέτρεψε να ξεπεράσει τα πε-ριορισμένα σύνορα της Ουγγαρίας και να αναδειχτεί σε σημαντική φυσιογνωμία τουδιεθνούς προοδευτικού κινήματος. Ο Α Παγκόσμιος πόλεμος έθεσε προσωρινά στοπεριθώριο τα ιδεώδη της, καθώς οι μιλιταριστικοί μηχανισμοί των αντίπαλων κρα-τών ισοπέδωσαν τις προγενέστερες πολιτικές συγκρούσεις, συγκαλύπτοντας μέσαστο βαρύ κλίμα ξενοφοβίας που δημιουργήθηκε τις όποιες διαφωνίες. Ωστόσο γυ-ναίκες σαν τη Σβίμερ αποτέλεσαν πρότυπα που ενέπνευσαν τις μελλοντικές γενιές,πρότυπα τα οποία μετά τον πόλεμο απέκτησαν νέα δυναμική.

Οι σπουδαίες αυτές γυναίκες συνέβαλαν στη χαρτογράφηση άγνωστων μέχριτότε ακόμη και στους σοσιαλιστές κοινωνικών περιοχών, όπως ήταν η σεξουαλικό-τητα και η ελεύθερη επιλογή στα ζητήματα αναπαραγωγής, η οικογένεια και η προ-σωπική ζωή. Από πολλές απόψεις, θα μπορούσαμε να πούμε ότι διαμορφωνότανβαθμιαία μια μελλοντική ατζέντα, η οποία θα καρποφορούσε μέσα από τις τερά-στιες κοινωνιακές κινητοποιήσεις και επαναστατικές κρίσεις του Α Παγκοσμίουπολέμου. Οι γυναίκες απέκτησαν τελικά το δικαίωμα ψήφου μέσω του γενικότερουεκδημοκρατισμού των ευρωπαϊκών κοινωνιών που ακολούθησε στην Ευρώπη –στη Δανία και την Ισλανδία με την ολοκλήρωση των προπολεμικών μεταρρυθμί-σεων, σε άλλες περιοχές με τη δημιουργία νέων κρατών, όπως η Τσεχοσλοβακία, ηΠολωνία, η Ιρλανδία και η Σοβιετική Ένωση, και στη Βρετανία, στη Γερμανία καιτη Σουηδία με την αναθεώρηση των συνταγμάτων τους. Οι ταραχές της περιόδου1917-23 προκάλεσαν την αναζωπύρωση και άλλων ριζοσπαστικών κινήσεων. Τοσυνδικαλιστικό κίνημα αναπτύχθηκε με ακόμη ταχύτερο ρυθμό, αν και το προπολε-μικό μοντέλο επαναλήφθηκε, με τη μαχητικότητα των εργατών να υπερβαίνει τοκαθιερωμένο πλαίσιο των συνδικάτων. Τα κινήματα των απλών ανθρώπων είχανως στόχο μάλλον τους τόπους δουλειάς παρά εθνικές συμφωνίες ή αλλαγές στη νο-μοθεσία, απαιτώντας την ίδρυση βιομηχανικών συμβουλίων και εργατικό έλεγχο.Παρότι απέτυχαν, τα κινήματα αυτά κατάφεραν να μεταβάλλουν την ισορροπία δυ-νάμεων στο πλαίσιο των αναδυόμενων κορπορατισμών που το εργατικό κίνημα


206

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·206

ήλπιζε να θέσει υπό τον έλεγχό του. Τα προπολεμικά κινήματα για την απελευθέρωσητων γυναικών είχαν επίσης τα μεταπολεμικά αντίστοιχά τους, που συνδέονταν μετις νέες ελευθερίες εκτός των στενών ορίων της οικογένειας, τους νέους ορίζοντεςπου διανοίγονταν στη δημόσια σφαίρα και τις μακροπρόθεσμες αλλαγές στην απα-σχόληση και την εκπαίδευση που η απόκτηση του δικαιώματος ψήφου βοήθησε νααποσαφηνιστούν. Με αυτή την έννοια, οι μη σοσιαλιστικές ριζοσπαστικές κινήσεις,οι οποίες αναπτύχθηκαν πριν από τον Α Παγκόσμιο πόλεμο, αποτέλεσαν παρο-τρύνσεις ή επιπλήξεις στις οποίες η Αριστερά μόνο εν μέρει και άνισα κατάφερε,αν, έγινε αυτό τελικά, να απαντήσει.

207


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·207

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6


Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ […]

ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥ 1860 ΚΑΙ ΤΟΥ Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ, τα σοσιαλιστικάκόμματα έγιναν οι στυλοβάτες της δημοκρατίας στην Ευρώπη. Σε όλες σχε-

δόν τις χώρες, οι σοσιαλιστές αποδείχτηκαν οι πιο σταθεροί υπερασπιστές της. Κιαυτό το έκαναν μέσα από το ξεπέρασμα δύο σημαντικών αριστερών παραδόσεων –οι υποστηρικτές της ριζοσπαστικής δημοκρατίας επικέντρωναν το αποκλειστικόενδιαφέρον τους στο ζήτημα της ψήφου, ενώ συχνά συμμαχούσαν με τους φιλελευ-θέρους, τους ουτοπικούς σοσιαλιστές και τους άλλους κοινοτιστές των αρχών του19ου αιώνα. Από κάθε άποψη, η δεκαετία του 1860 ήταν περίοδος αποφασιστικώνρήξεων. Ο σοσιαλιστικός κοινοβουλευτισμός υποκατέστησε με τη λαϊκή κυριαρχίατο ελεύθερο και κυρίαρχο άτομο των φιλελευθέρων, αλλά ταυτόχρονα έστρεψε τηνπλάτη του στην ουτοπία των τοπικών συνεργατικών προσπαθειών. Αυτό υπήρξεμια πολύ σημαντική αλλαγή.

Στη συνέχεια, οι σοσιαλιστές επιδίωξαν να εμπεδώσουν την κοινοβουλευτικήδημοκρατία σε μια πολιτική πλατφόρμα που είχε πολλές ομοιότητες με τα Έξι Ση-μεία της Βρετανικής Χάρτας του Λαού του 1838. Στις περισσότερες ευρωπαϊκέςχώρες, ο κυρίαρχος φορέας της Αριστεράς έγινε ένα εθνικό, σοσιαλδημοκρατικόκόμμα που βρισκόταν σε αγαστή σύμπνοια με τα εθνικά συνδικάτα. Το νέο αυτό πο-λιτικό μοντέλο ήταν συγκεντρωτικό, γιατί έδινε έμφαση στις εθνικές μάλλον μορ-φές δράσης παρά στις τοπικές· κοινοβουλευτικό, γιατί τόνιζε τη σημασία του κοινο-βουλίου ως πηγής της λαϊκής κυριαρχίας· και συνταγματικό, γιατί υιοθετούσε αντι-προσωπευτικές μάλλον παρά άμεσες μεθόδους διακυβέρνησης. Αυτή η προτίμησηστο συγκεντρωτικό μοντέλο σε βάρος των πιο χαλαρών ομοσπονδιακών, που κυ-ριάρχησαν το 1820-70, ανέδειξε ένα νέο ζήτημα στο χώρο της Αριστεράς, το ρόλο-κλειδί του κόμματος.

Μετά τις διχαστικές συζητήσεις των δεκαετιών του 1860 και του 1870, το κόμ-μα, ως οργανωτικό σχήμα και πολιτικό όχημα, θεωρήθηκε απαραίτητο. Στο πλαίσιοαυτών των συγκρούσεων, τα επιχειρήματα για τις διάφορες μορφές κρατικής οργά-208

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·208

νωσης όσο και εκείνα για τους διάφορους τύπους οργάνωσης του κινήματος ήτανομόλογα, καθώς έρχονταν για άλλη μια φορά σε αντίθεση με όσα ακολούθησαν με-τά. Πριν από τη δεκαετία του 1860, η δράση των ριζοσπαστών δημοκρατών και τωνπρώτων σοσιαλιστών, η οποία ήταν στενά συνδεδεμένη με διάφορες τοπικές ενώ-σεις και εταιρείες, αναπτύχθηκε κυρίως γύρω από κάποια κοινά ιδεώδη, που υπο-στηρίζονταν από εφημερίδες, φυλλάδια, περιοδεύοντες ομιλητές, ελάχιστους βου-λευτές και ορισμένες χαρισματικές προσωπικότητες. Η κύρια ώθηση ερχόταν απόαγώνες για συγκεκριμένα ζητήματα, οι οποίοι δεν άφηναν πίσω τους μόνιμες δομές.Αντίστοιχα, το δημοκρατικό κράτος που φαντάζονταν οι πρώτοι σοσιαλιστές προϋ-πέθετε ανάλογες αρχές αποκεντρωμένης οργάνωσης που συνήθως εκφραζόταν μέ-σω ενός ιδεώδους χαλαρά ομόσπονδων και αυτοκυβερνώμενων μονάδων, στιςοποίες θα συμμετείχαν πολλοί μικροί παραγωγοί.

Μια ανάλογη συνέχεια κινήματος και κράτους χαρακτήριζε τη νέα σοσιαλδημο-κρατία, με τη μορφή του μελλοντικού σοσιαλιστικού συντάγματος να προκύπτειαπό την οργανωτική εμπειρία των σοσιαλιστών υπό το καπιταλιστικό καθεστώς.Έτσι, τόσο τα σοσιαλιστικά κόμματα όσο και τα συνδικάτα τους προτιμούσαν τιςαντιπροσωπευτικές μορφές εθνικής οργάνωσης παρά την άμεση δημοκρατία πουστηριζόταν στη δράση των απλών εργατών στο εργοστάσιο και στις τοπικές κοινω-νίες γενικότερα· και αυτό βέβαια αποτυπωνόταν στο ότι είχαν αποδεχτεί το πλαίσιολειτουργίας του κοινοβουλευτισμού. Κατά παρόμοιο τρόπο, η συγκεντρωτική γρα-φειοκρατία επέτρεπε τόσο στο κόμμα όσο και στα συνδικάτα να συσπειρώνουνόλες τις δυνάμεις του κινήματος και να εξισορροπούν τις δυνατότητες που υπήρχανμεταξύ των πιο ισχυρών και των πιο ασθενών τμημάτων τους· με την ίδια λογική, οιβασικοί θεσμοί σχεδιασμού της οικονομίας θα επέτρεπαν στο μελλοντικό κράτοςνα εκμεταλλευτεί κατά τον καλύτερο τρόπο τους εθνικούς πόρους στην οικοδόμη-ση του σοσιαλισμού.

Με άλλα λόγια, τα προπολεμικά σοσιαλιστικά κόμματα αδιαφόρησαν ουσιαστι-κά για την αποκέντρωση, είτε αυτή αφορούσε τα συνεργατικά και κοινοτιστικάσχήματα αυτοδιακυβέρνησης των πρωτοπόρων του σοσιαλισμού είτε τα σοβιέτ καιτα εργατικά συμβούλια, που επρόκειτο να δημιουργηθούν το 1917-21. Πράγματι,σημαντικοί θεωρητικοί, όπως ο Καρλ Κάουτσκι, απέρριπταν κατηγορηματικά τηνιδέα να έχουν τον έλεγχο της κατάστασης οι εργάτες, υποστηρίζοντας ότι οι πολυ-πλοκότητες της προηγμένης βιομηχανικής οικονομίας και της σύγχρονης επιχείρη-σης απέκλειαν κάθε δυνατότητα εφαρμογής των δημοκρατικών διαδικασιών στηνίδια την οικονομία. Αντίθετα, ο μόνος αποτελεσματικός έλεγχος επί των διευθυντι-κών γραφειοκρατιών τόσο στην οικονομία όσο και στο κράτος μπορούσε να προέλ- 209


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·209

θει αποκλειστικά από το κοινοβούλιο. Έτσι, το μοντέλο δημοκρατικής ευθύνης,που δημιουργήθηκε από το εργατικό κίνημα για τους δικούς του σκοπούς –σταθεράόργανα, υπόλογα ενώπιον των εκλεγμένων αντιπροσώπων του συνεδρίου ενός συν-δικάτου ή ενός κόμματος–, μεταφέρθηκε στην κυβέρνηση με τη μορφή του σοσια-λιστικού κοινοβουλευτικού κράτους.

[…] ΚΑΙ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ

Βέβαια, η σοσιαλδημοκρατία σπανίως επιδίωξε να κυριαρχήσει στο χώρο της Αρι-στεράς, ενώ συνήθως επέτρεπε και σε άλλα κινήματα να αναπτύσσονται παράλλη-λα ή και αντίθετα με αυτή. Αν εξετάσουμε, για παράδειγμα, δύο περιπτώσεις χωρώνστην ευρωπαϊκή ήπειρο εκ διαμέτρου αντίθετες, θα παρατηρήσουμε ότι στη μενΒρετανία οι σοσιαλιστές βρίσκονταν μέχρι το 1914 περίπου στη σκιά των ριζοσπα-στών μέσα στο Κόμμα των Φιλελευθέρων, στη δε Ρωσία η έλλειψη συνταγματικώνελευθεριών υποχρέωσε την Αριστερά σε παράνομη επαναστατική δράση.1 Εκτόςαυτού, η σύγκρουση με τους αναρχικούς προσέδωσε στους σοσιαλιστές της ΝότιαςΕυρώπης ένα στιλ περισσότερο «μαξιμαλιστικό» και επαναστατικό, καθιστώνταςτους πιο ευεπίφορους στην άμεση δράση απ’ όσο οι συνηθισμένοι στον κοινοβου-λευτισμό σύντροφοί τους του ευρωπαϊκού βορρά. Μετά το 1900, ο συνδικαλισμόςέθεσε νέες προκλήσεις στο κοινοβουλευτικό μοντέλο, καθώς μεταφέρθηκε από τιςχώρες της Νότιας Ευρώπης στη Βρετανία, σε ορισμένες περιοχές της Ολλανδίας,στη Γερμανία και τις σκανδιναβικές χώρες.

Αλλά και μέσα στο πλαίσιο των σοσιαλδημοκρατικών παραδόσεων, οι παλιότε-ρες επιρροές παρέμεναν ενεργοί. Ο δημοκρατικός εθνικισμός πρόσφερε μια τέτοιασυνέχεια με την παράδοση του 19ου αιώνα. Τα δίκτυα των μεταναστών τεχνιτών καιτων πολιτικών εξορίστων, τα οποία συνέδεαν το Παρίσι, το Λονδίνο, τις Βριξέλεςκαι τη Ρηνανία, αποτέλεσαν γόνιμο έδαφος για τους νεαρούς Μαρξ και Ένγκελς τιςδεκαετίες του 1850 και του 1860, συνδέοντας τα πατριωτικά κινήματα της Πολω-νίας, της Ιταλίας και της Ουγγαρίας με τους χαρτιστές και τους Γάλλους αντιβασιλι-κούς. Στην περίπτωση της Ουγγαρίας και της Ιταλίας, οι εθνικιστικές μορφές της ρι-ζοσπαστικής δημοκρατίας απηχούσαν τη διεθνή δημοτικότητα των Λάγιος Κόσουτ(Lajos Kossuth) και του Τζουζέπε Ματσίνι αντίστοιχα, δημοτικότητα που διήρκεσεστην Ανατολική και τη Νότια Ευρώπη όλη τη δεκαετία του 1880 αλλά και αργότερα.Οι ιδέες του Ζαν-Ζακ Ρουσό (Jean-Jacques Rousseau), που υμνούσαν στη συμμετο-χική δημοκρατία και την τοπική αυτοδιακυβέρνηση, επηρέασαν έντονα τους διανο-ουμένους των μέσων του 19ου αιώνα, μεταθέτοντας ελαφρά το ιδεώδες του δημο-


210

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·210

κρατικού πολίτη σε εκείνο του συλλογικού υποκειμένου –ενός καταπιεσμένου πα-τριωτικού λαού– που αγωνίζεται για την εθνική ελευθερία.2

Η κυριαρχία της σοσιαλδημοκρατίας στο χώρο της Αριστεράς είχε σαφέστεραχαρακτηριστικά στην Κεντρική και τη Βόρεια Ευρώπη, διαμορφώνοντας έναν ανά-λογο πολιτικό και κοινωνικοοικονομικό «πυρήνα». Ήταν ασθενέστερη στη Νότιακαι την Ανατολική Ευρώπη, ενώ στη Γαλλία βρισκόταν σε μια ενδιάμεση κατάστα-ση. Μια βασική μεταβλητή ήταν οι φιλελεύθερες συνταγματικές μεταρρυθμίσεις.Η σοσιαλδημοκρατία έκανε μικρή πρόοδο εκεί όπου το εθνικό θεσμικό πλαίσιοήταν λιγότερο αναπτυγμένο – κυβέρνηση ελεγχόμενη από το κοινοβούλιο, πολιτι-κές ελευθερίες, κράτος δικαίου, αναγνώριση των συνδικάτων και νομικά εγγυημέ-νη εθνική δημόσια σφαίρα. Εκεί που οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις δεν είχανπροχωρήσει ακόμη, όπως στην περίπτωση του αυταρχικού καθεστώτος της Ρωσίας,ή ήταν πολύ περιορισμένες, όπως στην περίπτωση των ολιγαρχιών της Ιταλίας καιτης Ισπανίας, τα σοσιαλιστικά κόμματα είχαν λιγότερες ευκαιρίες να αναπτυχθούν.Η αγροτική οπισθοδρομικότητα, με τις τεράστιες ανισότητες στις αγροτικές περιο-χές, τους αγρότες να διψούν για την απόκτηση λίγης γης και τους εργάτες γης να γί-νονται αντικείμενα άγριας εκμετάλλευσης, επίσης απαιτούσε μια διαφορετική αρι-στερή πολιτική από εκείνη που ακολουθούνταν στον βιομηχανικό βορρά. Το μηβιομηχανικό αυτό κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο έδινε έναν επιπλέον χώρο άσκη-σης δημοκρατικής πολιτικής πέραν του τότε νέου σοσιαλισμού, δηλαδή τις λαϊκι-στικές αγροτικές ριζοσπαστικές κινήσεις στη Ρωσία και την Ανατολική Ευρώπηπου από πολλές απόψεις θύμιζαν τους αναρχικούς και τους συνεργατιστές ριζοσπά-στες της Δυτικής Ευρώπης.

Ωστόσο οι εναλλακτικές προτάσεις δεν περιορίζονταν αποκλειστικά στις γεω-γραφικά απομακρυσμένες χώρες της Ευρώπης ή στην οικονομικά καθυστερημένηπεριφέρειά της. Καταρχήν οι δημοκρατικές παραδόσεις στις πιο αναπτυγμένες κοι-νωνίες χρειάζονταν αναμόρφωση σε βάθος χρόνου προτού το σοσιαλδημοκρατικόμοντέλο εμπεδωθεί πλήρως. Ο σοσιαλισμός προωθούνταν μεταξύ των τεχνιτών μετη μορφή ενός «ομοσπονδιακού φεντεραλισμού τεχνιτών», που τόνιζε τη συνεργα-σία των εργαζομένων σε τοπικό επίπεδο, συνεργασία βασισμένη μάλλον στηνάσκηση ελέγχου από τους ίδιους τους εργαζομένους παρά σε μια εθνική οικονομίαθα διευθυνόταν από ένα κολεκτιβιστικό κράτος. Και πράγματι, τα ιδεώδη αυτού τουτύπου δεν είχαν εκλείψει εντελώς.3 Στη Γαλλία μάλιστα ανταγωνίζονταν το δημο-κρατικό ιδεώδες σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Ενέπνευσαν τους πρώτους σο-σιαλιστές στη Γερμανία και την Αυτοκρατορία των Αψβούργων τις δεκαετίες του1860 και του 1870, ενώ στις ανατολικές χώρες η ιδέα της συνεργασίας καταναλωτή 211


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·211

και παραγωγού έδωσε στο λαό μια πρώτη ιδέα για το σοσιαλισμό.4 Τα ιδεώδη αυτάεπηρέασαν σημαντικά τους αναρχοσυνδικαλιστές της Ισπανίας μέχρι τη λήξη τουΕμφυλίου Πολέμου. Αλλά και στην Ολλανδία ή στην Ελβετία η επιρροή τους ήτανιδιαίτερα μεγάλη και διήρκεσε μέχρι το 1914.5

Οι ιδέες αυτές παρέμειναν μια εναλλακτική πηγή έμπνευσης έναντι του συγκε-ντρωτικού σοσιαλδημοκρατικού μοντέλου. Επανέκαμψαν με μια διαφορετική μορ-φή στη διάρκεια του Α Παγκοσμίου πολέμου, καθώς ενσαρκώθηκαν με δραματικότρόπο στο κίνημα των σοβιέτ και των εργατικών συμβουλίων, το οποίο αναπτύχθη-κε σε ολόκληρη σχεδόν την Ευρώπη τα επαναστατικά χρόνια 1917-21. Δίνονταςλοιπόν έμφαση στη δημοκρατική δράση σε τοπικό επίπεδο, τα μεταγενέστερα κινή-ματα επανασυνδέθηκαν με τις τοπικιστικές παραδόσεις αλληλεγγύης που περιγρά-ψαμε νωρίτερα και που η σοσιαλδημοκρατία μόνο ατελώς κατάφερε να αναπληρώ-σει. Από αυτή την άποψη, η κυριαρχία των νέων σοσιαλιστικών κομμάτων στο χώ-ρο της Αριστεράς έμεινε ατελής.

Τέλος, δύο επιπρόσθετοι περιορισμοί είχαν σημαντικά μακροπρόθεσμα αποτε-λέσματα. Ο πρώτος αφορούσε την αποικιοκρατία. Οι Ευρωπαίοι σοσιαλιστές μόνοσε εξαιρετικές περιπτώσεις ασχολήθηκαν πριν από το 1914 με το πρόβλημα της δη-μοκρατίας στις αποικίες: όχι μόνο απουσίαζαν οι μη δυτικές φωνές και οι εκπρόσω-ποι των εγχρώμων λαών από τα συμβούλια της Δεύτερης Διεθνούς, αλλά και τακόμματα, που συμμετείχαν σε αυτήν, απέτυχαν να καταδικάσουν την αποικιοκρατι-κή πολιτική, αν δεν την υποστήριξαν κιόλας σε ορισμένες περιπτώσεις.6 Σε γενικέςγραμμές, οι σοσιαλιστές υποστήριζαν τη σημασία που είχε για την πρόοδο της αν-θρωπότητας η «εκπολιτιστική αποστολή» των Δυτικών στον υπανάπτυκτο κόσμο,ενώ ταυτόχρονα δεν εξέφεραν καμία αντίρρηση για τα υλικά οφέλη, που αποκόμιζεη Ευρώπη από την εκμετάλλευση των αποικιών, π.χ. αύξηση των θέσεων εργασίας,φτηνές πρώτες ύλες και προϊόντα και εξασφαλισμένες αγορές. Η κριτική της ιμπε-ριαλιστικής κουλτούρας και της νομιμοποίησης της εκμετάλλευσης ήταν πράγματιπολύ σπάνια. Αντίθετα, κυριάρχησαν οι ρατσιστικές αντιλήψεις και ιδεολογίες σχε-τικά με την εκ φύσεως ανισότητα των φυλών, ενώ έγιναν αποδεκτές ακόμη και οιγενοκτονίες σε βάρος των ιθαγενών. Στο σημείο αυτό, οι πρώτες εξεγέρσεις των αυ-τοχθόνων κατοίκων των αποικιών στις αρχές του 20ού αιώνα έδωσαν ένα χαστούκιστην ευρωπαϊκή Αριστερά. Όταν ο Λένιν άρχισε να λέει το 1916-17 ότι η εθνικήαυτοδιάθεση θα έπρεπε να εφαρμοστεί και στις αποικίες, ουσιαστικά έφερνε στοπροσκήνιο για πρώτη φορά την κριτική στην αποικιοκρατία. Η παρουσία μη Ευρω-παίων αντιπροσώπων στο ιδρυτικό Συνέδριο της Τρίτης Διεθνούς το 1919 ήταν κάτιπρωτοφανές, όπως και η υποστήριξη που παρείχε το ανώτατο καθοδηγητικό όργα-


212

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·212

νο του παγκόσμιου εργατικού κινήματος στα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα τωναποικιών.7

Ο δεύτερος αφορούσε το φεμινισμό που, με τη σειρά του, ήγειρε μια σειρά δη-μοκρατικών αιτημάτων πέραν του υπάρχοντος σοσιαλιστικού πλαισίου. Παρότι τασοσιαλιστικά κόμματα είχαν τις δικές τους γυναικείες οργανώσεις, η έμφυλη πολι-τική τους ήταν το αδύνατο σημείο τους. Απέτυχαν να προσεγγίσουν με συνέπεια τοζήτημα της απελευθέρωσης των γυναικών, παραμερίζοντάς το χάριν των ανδρο-κρατικών προτεραιοτήτων του ταξικού αγώνα. Η αδυναμία αυτή οφειλόταν στιςβαθιά ριζωμένες αντιλήψεις των εργατών, από τις οικογενειακές αξίες μέχρι τις νοο-τροπίες, οι οποίες δικαιολογούσαν τις διακρίσεις στους τόπους δουλειάς, αγγίζο-ντας τα όρια του μισογυνισμού. Οι σοσιαλιστές πολιτικοί και συνδικαλιστές εξέ-φραζαν συχνά τέτοιου είδους απόψεις. Η αντίληψη ότι τα γυναικεία θέματα ήτανχαμηλής προτεραιότητας και η άρνηση να συνεργαστούν με τις «αστικές» γυναι-κείες ενώσεις, που είχαν συσταθεί για την υποστήριξη των δίκαιων αιτημάτων τωνγυναικών, ήταν μια στρατηγική επιλογή των περισσότερων σοσιαλιστικών ηγεσιών.Όταν λοιπόν σε κάποιες χώρες αναπτύχθηκαν πριν από το 1914 μεγάλα και ισχυράγυναικεία κινήματα, ορίζοντας έναν ξεχωριστό τομέα άσκησης δημοκρατικής πολι-τικής που συνήθως επικεντρωνόταν στο δικαίωμα ψήφου, αυτό έγινε ανεξάρτητααπό τα σοσιαλιστικά κόμματα. Ακόμη και ιδιοτελώς να σκέφτονταν οι ηγεσίες τωνσοσιαλιστικών κομμάτων, θα έπρεπε να πάρουν στα σοβαρά αυτά τα κινήματα,γιατί, στην αντίθετη περίπτωση, οι γυναίκες δεν θα είχαν κανένα λόγο να ψηφίσουντα κόμματά τους, τα οποία είχαν κρατήσει μια τόσο άθλια στάση απέναντι στο γυ-ναικείο κίνημα πριν από το 1914, όταν θα αποκτούσαν εκλογικά δικαιώματα. Το πιοσοβαρό όμως είναι ότι η αξίωση των σοσιαλιστικών κομμάτων να γίνουν η πρωτο-πορία της δημοκρατίας και να ενώσουν υπό τη σημαία τους όλες τις προοδευτικέςδυνάμεις απέτυχε παταγωδώς στο ζήτημα αυτό.

Η ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ: ΠΕΡΙΜΕΝΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

Η αξίωση των πολιτικών εκπροσώπων του σοσιαλισμού να εμφανίζονται ως οι κύ-ριοι εκπρόσωποι των δημοκρατικών ιδεωδών είχε θεμελιωθεί στην οργανωμένηλαϊκή στήριξη που απολάμβαναν: στη σχέση τους με την τεράστια μάζα των βιομη-χανικών εργατών, στις αντιλήψεις τους για τη νομοτελειακή πορεία της κοινωνικήςαλλαγής και την πίστη τους στο ότι αργά ή γρήγορα οι εργάτες θα γίνονταν η μεγα-λύτερη κοινωνική τάξη. Με άλλα λόγια, η δύναμη του σοσιαλισμού δεν προερχότανμόνο από τη συνεχή βελτίωση των εκλογικών αποτελεσμάτων των κομμάτων που 213


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·213

τον εκπροσωπούσαν, αλλά και από τη σύνδεση της κοινοβουλευτικής αυτής ισχύοςμε μια ευρύτερη επιρροή στην κοινωνία. Το σοσιαλιστικό εργατικό κίνημα σφυρη-λάτησε μια ειδική σχέση με το κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον του εκβιομη-χανισμένου καπιταλισμού. Οδηγήθηκε έτσι σε μια εκλογίκευση των συνεπειών του,οι οποίες, με τη σειρά τους, εντάχθηκαν σε μια αφήγηση σχετική με την καπιταλιστι-κή κρίση και το διαφαινόμενο σοσιαλιστικό μέλλον που είχε οργανωθεί γύρω απόένα νέο συλλογικό υποκείμενο, την εργατική τάξη. Η έλξη, την οποία ασκούσε ο σο-σιαλισμός πριν από το 1914, συνίστατο στο ότι συνύφαινε τις εμπειρίες εκατομμυ-ρίων εργατών που ζούσαν σε ραγδαία μεταλλασσόμενες κοινωνίες σε μία και μονα-δική ιστορία. Υποσχόταν να διαμορφώσει τα αθροίσματα των σκόρπιων και ετερο-γενών περιστάσεων που προσδιόριζαν τη ζωή των εργατών σε ενιαίο πολιτικό υπο-κείμενο. Γύρω από τον πανίσχυρο αυτό εργατικό πυρήνα, που σύμφωνα με τους σο-σιαλιστές θα κυριαρχούσε αναπόφευκτα σε ολόκληρη την κοινωνία, θα μπορούσαννα συσπειρωθούν άλλα κοινωνικά προοδευτικά διαφέροντα και προτάσεις.

Οι κουλτούρες και οι νοοτροπίες που προέκυψαν από τις αλλαγές αυτές είχανπολλές και σημαντικές πτυχές. Μία από αυτές ήταν το μαζικό κόμμα που απευθυνό-ταν σε όλη την κοινωνία. Στο διάστημα που μεσολάβησε ανάμεσα στις συζητήσεις,οι οποίες έγιναν για την ίδρυση της Πρώτης Διεθνούς και τη σταθερή ανάπτυξη πουακολούθησε μετά τη δημιουργία της Δεύτερης το 1889, οι σοσιαλιστές επινόησαντο σύγχρονο πολιτικό κόμμα.8 Θέλω να πω με αυτό ότι το νέο μοντέλο μιας διαρκώςμαχόμενης οργάνωσης χρησιμοποιήθηκε ως εκλογικός μηχανισμός, πράγμα που τηβοήθησε να έχει μια μόνιμη παρουσία στη ζωή των οπαδών της, οι οποίοι συνδέο-νταν μέσω πολύπλοκων μηχανισμών ταύτισης, ενώ ταυτόχρονα δημιούργησε ένασταθερό δίκτυο αλληλεγγύης από τα νήματα της καθημερινής ζωής εκατομμυρίωνανθρώπων. Στις αρχές του αιώνα, όλα αυτά τα στοιχεία διαμόρφωσαν ένα νέο κα-νόνα πολιτικής δράσης, τον οποίο τα άλλα πολιτικά κόμματα αγνόησαν γιατί φοβή-θηκαν τις συνέπειες. Πριν από το 1914, τα καθολικά και τα χριστιανοκοινωνικάκόμματα ήταν τα μόνα που μπορούσαν να ανταγωνιστούν τα σοσιαλιστικά, αλλάμετά τον Α Παγκόσμιο πόλεμο το παραπάνω μοντέλο κυριάρχησε πλήρως.9

Μια δεύτερη πτυχή αφορούσε το διεθνισμό των περισσότερων ηγετών της Δεύ-τερης Διεθνούς. Ο ίδιος ο Καρλ Κάουτσκι γεννήθηκε στην Πράγα, εντάχθηκε στοΣοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Αυστρίας, ενώ στη συνέχεια εγκαταστάθηκε μόνιμαστη Γερμανία μετά την παραμονή του για μικρό χρονικό διάστημα στη Ζυρίχη καιτο Λονδίνο· η Ρωσίδα εξόριστη Άννα Κουλισιόφ έγινε η σύντροφος στη ζωή του Φι-λίπο Τουράτι, που ήταν επικεφαλής του ιταλικού κόμματος· η Ρόζα Λούξεμπουργκ,ο Λέο Γιόγκιχες (Leo Jogiches) και οι άλλοι ηγέτες της πολωνικής σοσιαλδημο-


214

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·214

κρατίας εγκατέλειψαν τη ρωσική τότε Πολωνία και μέσω Ελβετίας έφτασαν στηΓερμανία. Εκεί εντάχθηκαν στο SPD προτού ξαναγυρίσουν στη χώρα τους μετά το1905· ο γεννημένος στη Ρουμανία και μετέπειτα μπολσεβίκος Κριστιάν Ρακόφσκιέγινε ένα είδος περιπλανώμενου αποστόλου της Βαλκανικής Επανάστασης και οσύνδεσμος του σερβικού και του βουλγαρικού σοσιαλιστικού κόμματος με το SPD·ο Άντον Πάνεκουκ (Anton Pannekoek) περνούσε μεγάλα διαστήματα στη Γερμανίααλλά και στη χώρα που γεννήθηκε, την Ολλανδία. Η πολυτάραχη ζωή τους, αλλάκαι πολλών άλλων, προϋπέθετε την ύπαρξη «μιας πραγματικά διεθνούς κοινότητας[…] μιας ομάδας αντρών και γυναικών, οι οποίοι είχαν συνείδηση ότι υπηρετούσαντον ίδιο ιστορικό στόχο παρά τις εθνικές και πολιτικές διαφορές τους».10 Αυτό τοδιεθνές δίκτυο, το σφυρηλατημένο από την πίστη στο κοινό σοσιαλιστικό μέλλον,τόνιζε την απόσταση που διατηρούσαν πάντοτε οι σοσιαλιστές από τις εθνικές πο-λιτικές σκηνές, κάνοντάς τους να αποφεύγουν τις δυνητικές εθνικές συμμαχίες.

Μια τρίτη πτυχή ήταν η αυξανόμενη εκλογική και οργανωτική δύναμη του σο-σιαλισμού που, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της εργατικής τάξης και την εντύ-πωση μιας ασταμάτητης πορείας προς τα εμπρός, κρατούσε τον ουτοπικό χαρακτή-ρα του κινήματος ζωντανό. Για τους πραγματιστές, ο επαναστατικός στόχος είχεαρχίσει να γίνεται όλο και πιο αφηρημένος. Παρ’ όλα αυτά, ακόμη και αυτοί ορα-ματίζονταν ένα λαμπρό σοσιαλιστικό μέλλον. Οι σοσιαλιστές ήθελαν να οργανώ-σουν την εργατική τάξη έτσι ώστε να μπορεί να αλλάξει τον κόσμο. Στις χώρες τηςΚεντρικής Ευρώπης και της Σκανδιναβίας, ένα εντυπωσιακά μεγάλο φάσμα οργα-νώσεων διαμόρφωσε έναν ξεχωριστό σοσιαλδημοκρατικό τρόπο ζωής – «αναγνω-στικοί όμιλοι, βιβλιοθήκες, προλεταριακό θέατρο, λέσχες για τη διοργάνωση συ-ναυλιών, οργανώσεις ειδικευμένες στην προετοιμασία των φεστιβάλ και των εορ-τών, χορωδίες»· εκτός από αυτά, υπήρχαν οι Ελευθερόφρονες, οι Ενώσεις τωνΕργαζομένων που απείχαν από το Αλκοόλ, τα Εργατικά Κρεματόρια, οι Φίλοι τηςΦύσης, διάφορες αθλητικές και ψυχαγωγικές λέσχες για κάθε γούστο.11 Δινόταν ιδι-αίτερη σημασία σε συγκεκριμένες αξίες όπως η αυτοβελτίωση και η εγκράτεια, τοπάθος για τη μόρφωση, ο σεβασμός προς το σώμα, η ισότητα των φύλων, η προο-δευτική κληρονομιά του ανθρωπισμού, η αξιοπρεπής εργασία και η καλή οικογέ-νεια. Μέσα από τις άοκνες προσπάθειές της στο πεδίο του πολιτισμού και τη φιλο-δοξία της να αλλάξει τον κόσμο, η εργατική τάξη μεταβλήθηκε στον απαραίτητοεγγυητή του μέλλοντος, τόσο ως κληρονόμος του υπάρχοντος πολιτισμού όσο καιως θριαμβικός φορέας μιας νέας, προοδευτικής και κολεκτιβιστικής ηθικής.

Ο σοσιαλιστικός αυτός πολιτισμός προσδιοριζόταν από την υπέρμετρη αισιοδο-ξία του και από την ακλόνητη βεβαιότητα του πολιτικού στόχου του, περιβάλλοντας 215


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·215

ολόκληρη την οργάνωση με την άλω μιας πυρετικής ουτοπίας. Αυτό μπορούσε κα-νείς να το δει στις αναγνώσεις κειμένων που γίνονταν από αυτοδίδακτους εργάτες,στους λόγους των σοσιαλιστών ρητόρων, στις σημαίες και στα εμβλήματα του κινή-ματος, καθώς επίσης και στην εικονογραφία των σοσιαλιστικών παρελάσεων καιεορτασμών, μέσα από την οποία εκδηλωνόταν με τρόπο επίσημο, αλλά και υπερβο-λικό, η πίστη των εργαζομένων στο κίνημα, στην ίδια την εικόνα της τάξης τους καιστη βεβαιότητα του σοσιαλιστικού μέλλοντος.12 «Ω, πότε θα έρθει [ο σοσιαλισμός];)ρωτούσε το 1895 ένας Βρετανός σοσιαλιστής, που μοίραζε φυλλάδια στις εκλογές.«Ο Θεός είναι έτοιμος, όπως και η φύση», απαντούσε· «Πότε εσείς, οι παραγωγοίτου πλούτου, […] θα απλώσετε τα χέρια σας […] και θα τον θελήσετε με όλη τη δύ-ναμη της ψυχής σας; Τότε, την ίδια στιγμή, ο σοσιαλισμός θα έρθει».13 Τα πιο αγαπη-μένα αναγνώσματα των εργατών δεν ήταν τα αυστηρά θεωρητικά κείμενα του Μαρξαλλά διάφορες πολυπράγμονες διατριβές, όπως το βιβλίο του Μπέμπελ Γυναίκες καισοσιαλισμός, ή τα έργα των ουτοπιστών, όπως ο Γουίλιαμ Μόρις (William Morris)και ο Έντουαρντ Μπέλαμι ή τα ευρέως μεταφρασμένα έργα του Έντουαρντ Κάρπε-ντερ, τα οποία δεν είχαν άμεση σχέση με την οργανωμένη σοσιαλδημοκρατία.14

Στη Βρετανία, οι εκκλησίες των εργατών και τα Κυριακάτικα ΣοσιαλιστικάΣχολεία ήταν τόσο σημαντικά όσο τα τοπικά παραρτήματα του Ανεξάρτητου Εργα-τικού Κόμματος ή της Σοσιαλδημοκρατικής Ομοσπονδίας.15 Σε μεγαλύτερα κόμ-ματα, όπως εκείνο της Γερμανίας, οι Προλετάριοι Ελευθερόφρονες, οι οπαδοί τηςεγκράτειας, οι υποστηρικτές της Εσπεράντο συμμετείχαν σε οργανώσεις, όπως οιΕργάτες Τραγουδιστές και Γυμναστές.16 Οι σοσιαλιστές πίστευαν ότι θα ξανάφτια-χναν τον κόσμο από την αρχή, επιβάλλοντας την παγκόσμια αιώνια ειρήνη και μιακαθολική γλώσσα. Η πρόοδος θεωρούνταν αδιαίρετη, γιατί η απελευθέρωση τωνεργατών θα σηματοδοτούσε την απελευθέρωση όλης της ανθρωπότητας. Στον μελ-λοντικό σοσιαλιστικό κόσμο, οι γυναίκες θα αποκτούσαν την ελευθερία τους, η αν-θρώπινη σεξουαλικότητα θα απαλλασσόταν από τα δεσμά των προκαταλήψεων, ηεπιστήμη θα δάμαζε τη φύση, τα αγαθά των κοινωνιών θα ήταν άφθονα και θα δια-νέμονταν δίκαια, «από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του και στον καθένασύμφωνα με τις ανάγκες του».17

ΟΔΕΥΟΝΤΑΣ ΠΡΟΣ ΚΡΙΣΗ;

Οι ιλιγγιώδεις αυτές φιλοδοξίες δεν είχαν δοκιμαστεί μέχρι το 1914· κι αυτό γιατίακόμη και τα πιο ισχυρά σοσιαλιστικά κόμματα είχαν την υποστήριξη μόνο τουενός τρίτου περίπου του εκλογικού σώματος και ως εκ τούτου δεν είχαν καμία προ-


216

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·216

οπτική να σχηματίσουν κυβέρνηση. Τα περισσότερα κράτη μάλιστα είχαν θεσπίσεισυντάγματα που απέτρεπαν την άνοδο της Αριστεράς στην εξουσία. Σε πολλές χώ-ρες, τα αστικά κόμματα συνασπίζονταν εναντίον των σοσιαλιστών, με την ευρύτα-τη υποστήριξη των κρατικών δυνάμεων καταστολής, ενώ η Αριστερά απαντούσε,προσπαθώντας να υπερασπιστεί με περηφάνια την απομόνωσή της. Η τεταμένη αυ-τή κατάσταση είχε μόνιμο χαρακτήρα και δεν παρουσίαζε κανένα σημάδι ύφεσης.Από την άλλη πλευρά, μια επαναστατική εξέγερση στήνοντας οδοφράγματα, όπωςαυτή του 1848, θεωρούνταν παρωχημένη και γι’ αυτό η άνοδος στην εξουσία θαέπρεπε να επιτευχθεί μόνο μέσω των εκλογών, ανεξάρτητα από το πώς θα αντιμε-τωπιζόταν η βία της κρατικής εξουσίας ή οι προσπάθειες της άρχουσας τάξης να αλ-λοιώσει τη βούληση του λαού. Έτσι, το δίλημμα των σοσιαλιστών ήταν οξύ: από τημια πλευρά, παρά την εντυπωσιακή άνοδό τους, ήταν καθηλωμένοι στην αντιπολί-τευση, όντας μονίμως στο περιθώριο του πολιτικού συστήματος· από την άλλη, ηάνοδός τους στην εξουσία μπορούσε να επιτευχθεί μόνο μέσω πολιτικών συμπρά-ξεων και στη βάση ενός πολύ περιορισμένου προγράμματος, τροποποιώντας έτσι ήκαι αναβάλλοντας για το απώτερο μέλλον την υλοποίηση του επαναστατικού τουςπρογράμματος.

Το δίλημμα αυτό έγινε πιο έντονο μετά το 1905, όταν οι πολιτειακές μεταρρυθ-μίσεις της δεκαετίας του 1860 είχαν εκμετρήσει το ζην. Λόγω της ρωσικής Eπανά-στασης του 1905, του πανευρωπαϊκού κύματος απεργιών και των αγώνων για τηδιεκδίκηση του δικαιώματος ψήφου των γυναικών, το πολιτικό θερμόμετρο άρχισενα ανεβαίνει δραματικά, ριζοσπαστικοποιώντας τις ακραίες πτέρυγες τόσο της Αρι-στεράς όσο και της Δεξιάς, και υποχρεώνοντας τους μεταρρυθμιστές να αναζητή-σουν νέες συμμαχίες. Η περίοδος 1905-13 αποδείχτηκε εποχή ρήξεων. Συχνά, αυτόενίσχυε την ανεξαρτησία της Αριστεράς. Στα δύο άκρα της ευρωπαϊκής ηπείρου, τηΡωσία και τη Βρετανία, δημιουργούνταν εκ διαμέτρου αντίθετες πολιτικές συνθή-κες. Στη μεν πρώτη, η νέα κοινωνική πόλωση των ετών 1912-13 επιβεβαίωνε όλοκαι περισσότερο την αδυνατότητα ύπαρξης ενός ομαλού κοινοβουλευτικού βίου,ενώ στη Βρετανία η διάσπαση των Φιλελευθέρων με αφορμή το ζήτημα της Ιρλαν-δίας, το δικαίωμα ψήφου των γυναικών και το συνδικαλιστικό κίνημα δημιούργη-σαν το έδαφος για την κοινοβουλευτική αυτονομία του Εργατικού Κόμματος. Σεορισμένες περιπτώσεις –τις σκανδιναβικές χώρες, την Αυτοκρατορία των Αψβούρ-γων και την Ολλανδία–, τα διάφορα εργατικά κινήματα δημιουργούνταν μέσα απόευρύτερους συνασπισμούς που αποσκοπούσαν στη διεύρυνση της δημοκρατίας.Στην Ιταλία και τη Γερμανία, από την άλλη πλευρά, οι σοσιαλιστές άρχισαν ναέχουν σημαντικές διαφωνίες μεταξύ τους: το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας παραμε- 217


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·217

ρίστηκε από τα ακραία κινήματα που είχαν αναπτυχθεί στη χώρα, ενώ στο συνέδριοτου SPD στην Ιένα το 1913 κατέστη για πρώτη φορά αδύνατο να συγκεραστούν οιαλληλοσυγκρουόμενες απόψεις των επαναστατών από τη μια και των ρεφορμιστώναπό την άλλη.

Πάνω απ’όλα όμως οι ριζοσπαστικές κινήσεις της περιόδου 1905-13 αποσταθε-ροποίησαν το υπάρχον συνταγματικό πλαίσιο. Καθώς τα σοσιαλιστικά και εργατι-κά κινήματα αποκτούσαν όλο και μεγαλύτερα λαϊκά ερείσματα τη δεκαετία του1890, υποστήριζαν σταθερά τους δεδομένους κοινοβουλευτικούς κανόνες – υπερα-σπιζόμενα τα σημαντικά κέρδη της δεκαετίας του 1860, αγωνιζόμενα για τη μεταρ-ρύθμιση της εκλογικής νομοθεσίας και την εμπέδωση των δημοκρατικών θεσμώνκαι μαχόμενα για την ενίσχυση των πολιτικών ελευθεριών και την περαιτέρω ανά-πτυξη των συνδικάτων υπό το ισχύον νομικό πλαίσιο. Μια δεκαετία περίπου πριναπό το ξέσπασμα του Α Παγκοσμίου πολέμου, ο ριζοσπαστισμός που διέπνεε τησυγκεκριμένη εποχή έκανε προβληματική τη συνέχιση της παράδοσης αυτής. Οιπιο μαζικές και πιο έντονες κινητοποιήσεις, η άμεση δράση του λαού, η αύξηση τηςαγωνιστικότητας του βιομηχανικού προλεταριάτου, οι εξωκοινοβουλευτικές ριζο-σπαστικές κινήσεις, οι νέες μορφές μαζικής δράσης, όλα αυτά συνέβαλαν στην κα-τάλυση των ορίων που τηρούσαν μέχρι τότε οι σοσιαλιστές. Ως εκ τούτου, όχι μόνοοι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις της δεκαετίας του 1860 αλλά και ο σοσιαλιστικόςκοινοβουλευτισμός άρχισαν να καταρρέουν.

Έτσι, αναπτύχθηκαν νέες δημοκρατικές κινήσεις, που πορεύονταν ανεξάρτητααπό τα κοινοβουλευτικά σοσιαλιστικά κόμματα – στις εκστρατείες κυρίως που έκα-νε το κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα των γυναικών. Επιπλέον, στις πολυεθνικέςαυτοκρατορίες της Ευρώπης, οι κάθε λογής εθνικιστές έθεταν υπό αμφισβήτηση τηνπρωτοκαθεδρία των σοσιαλιστών στον αγώνα για τη δημοκρατία. Στο πλαίσιο αυτό,κάποια σοσιαλιστικά κινήματα, όπως το φινλανδικό και το τσεχικό ή η ΕβραϊκήΈνωση (Bund) στη Ρωσική Αυτοκρατορία, άρχισαν να υποστηρίζουν με πάθος τηνεθνική αυτοδιάθεση των χωρών τους, αλλά τις περισσότερες φορές οι εθνικιστές συ-σπειρώνονταν εναντίον τους, καταγγέλλοντάς τους ως «εχθρούς της Πατρίδας».Επιπλέον, από τη στιγμή που τα σοσιαλιστικά κόμματα άρχισαν να καταστρώνουντην πολιτική τους στρατηγική με εθνικούς όρους, οι διαφωνίες στο εσωτερικό τουςέγιναν ακόμη πιο έντονες, δημιουργώντας ουσιαστικά δύο παρατάξεις: τους «σο-σιαλπατριώτες» και τους ρεφορμιστές από τη μια, και τους διεθνιστές και τους επα-ναστάτες από την άλλη.18 Βέβαια, οι σοσιαλιστές αντιμετώπιζαν ανέκαθεν το δίλημ-μα αυτό στο πλαίσιο των παλιότερων εθνικών ευρωπαϊκών κρατών, όπου το σύνολοτου έθνους κυβερνούσαν οι κυρίαρχες τάξεις και μερικές φορές μάλιστα με τρόπο

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

218

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·218

εξαιρετικά βάναυσο. Οι σοσιαλιστές απάντησαν με τις δικές τους ιδέες περί έθνους,στηριζόμενοι στα πατριωτικά κινήματα του 1789 και του 1848. Ωστόσο στην Ευρώ-πη των εθνικών κρατών αυτό μπορούσαν να το κάνουν μόνο απέξω και, στη συνέ-χεια, να χτυπήσουν την πόρτα για να μπουν μέσα. Σε αυτά τα έθνη, τα οποία αγωνί-ζονταν ακόμη για να αποκτήσουν κρατική υπόσταση, οι σοσιαλιστές έβρισκαν συ-χνά ευκολότερο να αξιώσουν μια θέση στο πολιτικό σκηνικό, υποστηρίζοντας τηνιδέα της δημοκρατίας και τα δικαιώματα του πολίτη παρά να προτείνουν την εθνικι-στική πανάκεια της αυτοδιάθεσης.19

Εξίσου δραματικό χαρακτήρα, ανάλογο μ’ εκείνον των γυναικείων κινημάτωνκαι των εθνικισμών που υπονόμευαν τις πολυεθνικές αυτοκρατορίες, είχαν και οι νέεςεξεγέρσεις του βιομηχανικού προλεταριάτου σε ολόκληρη σχεδόν την Ευρώπη.Έχοντας συχνά έναν έντονα συνδικαλιστικό χαρακτήρα, τα νέα κινήματα του μαχό-μενου βιομηχανικού προλεταριάτου, τα οποία τόνιζαν την άμεση δράση και τη μα-ταιότητα του κοινοβουλευτισμού, υποσκέλισαν με ορμή το υπάρχον σοσιαλδημο-κρατικό πλαίσιο των εκλογικών εκστρατειών και του επίσημου συνδικαλισμού.Αντί να προσπαθούν να αυξήσουν την επιρροή των σοσιαλιστών στο κοινοβούλιογια να μεταρρυθμίσουν το σύστημα εκ των έσω, οι ριζοσπάστες αντιτάσσονταν στοκράτος per se, αμφισβητώντας τη δυνατότητα των σοσιαλιστικών κομμάτων να τοαλώσουν με ειρηνικά μέσα. Στη Γερμανία, οι πρώτοι κοινοβουλευτικοί άντρες τουSPD αντιμετώπισαν το Ράιχσταγκ με τρόπο εργαλειακό, ως την καλύτερη δυνατήπολιτική πλατφόρμα ή σαν «ένα μπαλκόνι από το οποίο θα μπορούσαν να μιλάνε»στο λαό που βρισκόταν απέξω. Οι νέες ριζοσπαστικές κινήσεις έφεραν ξανά στοπροσκήνιο την ιδέα αυτή, απορρίπτοντας τις κοινοβουλευτικές φλυαρίες και εξυ-μνώντας την επαναστατικότητα των μαζικών απεργιών. Μετά το 1905, και ιδιαίτε-ρα το 1910-13, τα σοσιαλιστικά κόμματα της Ευρώπης βρέθηκαν αντιμέτωπα μετην αναζωπύρωση της εξωκοινοβουλευτικής επαναστατικής πολιτικής.

Έτσι, την παραμονή της έναρξης του Α Παγκοσμίου πολέμου, η ευρωπαϊκήΑριστερά ήταν διχασμένη. Από πολλές απόψεις, οι σοσιαλιστικές προβλέψεις είχανεπιβεβαιωθεί. Τα κόμματα και τα συνδικάτα ήταν ισχυρότερα απ’ό,τι πριν· η κοινο-βουλευτική δύναμη των σοσιαλιστών μεγάλωνε διαρκώς· τα συνδικάτα βαθμιαίανομιμοποιούνταν· ο σοσιαλιστικός πολιτισμός οργανωνόταν όλο και περισσότερο·στο χώρο της τοπικής αυτοδιοίκησης, οι σοσιαλιστές πρόσφεραν καινοτόμες ιδέεςγια μεταρρυθμίσεις και προοδευτικές αλλαγές. Καθώς τα συνδικάτα μετατρέπο-νταν σε θεσμό της καπιταλιστικής βιομηχανίας, οι σοσιαλιστές κοινοβουλευτικοίενισχύονταν, συμμετέχοντας σε νομοθετικές επιτροπές, ψηφίζοντας νόμους, απο-κτώντας εμπειρία, συσκεπτόμενοι με τους κυβερνητικούς εκπροσώπους και γενι- 219


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·219

κώς συμμετέχοντας εποικοδομητικά στο πολιτικοκοινωνικό στάτους κβο. Από τηνάποψη αυτή, οι σοσιαλιστές δεν ήταν πλέον στο περιθώριο. Πολλά ηγετικά στελέχητου κόμματος, από μέλη του Eκτελεστικού Γραφείου μέχρι κάποιους τοπικούςαξιωματούχους, έβλεπαν τον εαυτό τους ως μεταρρυθμιστές που είχαν πετάξει τηδορά της επανάστασης και περίμεναν υπομονετικά να κυβερνήσουν. Η λογική αυ-τή, η οποία πρυτάνευσε σε πολλές κρίσεις το 1900-14, ήταν αναμφισβήτητα η λογι-κή της ενσωμάτωσης.20

Ωστόσο η εικόνα της αυξανόμενης αποδοχής δεν ήταν απολύτως συμβατή με τιςεκρήξεις του ριζοσπαστισμού πριν από το 1914. Τα κοινοβουλευτικά καθεστώταγλιστρούσαν σταδιακά προς το χάος – με δέκα ξεχωριστούς κυβερνητικούς συνα-σπισμούς στη Γαλλία μεταξύ 1909 και 1914, και πέντε ιταλικές κυβερνήσεις σε τέσ-σερα μόλις χρόνια. Στις συνθήκες αυτές αστάθειας και αναταραχής, οι εργατικές κι-νητοποιήσεις πήραν γρήγορα τεράστιες διαστάσεις και άρχισαν να γίνονται απειλη-τικές. Μετά το προσωρινό, όπως αποδείχτηκε, πέρασμα στον μαζικό συνδικαλισμότων αρχών του αιώνα, το ευρωπαϊκό απεργιακό κύμα των ετών 1904-07 οδήγησεστην ενίσχυση της μαχητικότητας του βιομηχανικού προλεταριάτου, που έγινε ακό-μη πιο επιθετικό μεταξύ 1910 και 1913. Αν προσθέσουμε μάλιστα τις κινητοποιή-σεις της εργατικής τάξης, οι οποίες ακολούθησαν τη Ρωσική Επανάσταση και το τέ-λος του Α Παγκοσμίου πολέμου, η δεκαετία του 1910 αποδεικνύεται η χρυσή επο-χή του ευρωπαϊκού συνδικαλισμού που μπορεί να συγκριθεί μόνο με τα πρώτα χρό-νια μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου. Ωστόσο η αχαλίνωτη αυτή επέκτα-ση υπερέβη το υπομονετικά επεξεργασμένο πλαίσιο συμπεριφοράς του κινήματος.Η στάση των σοσιαλιστών πριν από το 1914 διακρινόταν από ένα είδος καθωσπρε-πισμού που ερχόταν σε αντίθεση με ορισμένες πλευρές της εργατικής τάξης, ηοποία εισέβαλε πλέον ορμητικά στη σκηνή, όπως η τραχιά συμπεριφορά των φτω-χών ανθρώπων την οποία οι αδιόρθωτα αυτοβελτιωτικοί σοσιαλδημοκράτες απέρ-ριπταν πάντοτε μετά βδελυγμίας. Οι ανυπότακτοι αγωνιστές του εργατικού κινήμα-τος ήταν εκείνοι που εξέθεσαν σε κοινή θέα τον καθωσπρεπισμό των σοσιαλδημο-κρατών.

Μέχρι το 1914, οι σοσιαλιστές είχαν γίνει ισχυρότεροι από κάθε άλλη φορά όχιμόνο στο κοινοβούλιο αλλά και στα συνδικάτα. Ωστόσο υπό τις υπάρχουσες συν-θήκες τόσο το πρώτο όσο και τα δεύτερα γίνονταν όλο και πιο ανεπαρκή. Οι τερά-στιες κινητοποιήσεις των γυναικών, του βιομηχανικού προλεταριάτου και των εθνι-κιστικών κομμάτων της Ιρλανδίας και των ανατολικών χωρών ξεπερνούσαν κατάπολύ την υπάρχουσα πολιτική της επίσημης Αριστεράς. Τα σοσιαλιστικά κόμματαείχαν υποστηρίξει με πάθος μετά το 1860 την υπόθεση της πλήρους κοινοβουλευτι-

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

220

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·220

κής δημοκρατίας, σε μια προσπάθεια να υπερβούν τα όρια που έθετε ο φιλελευθερι-σμός. Χωρίς την υποστήριξή τους, η δημοκρατία δεν θα αναπτυσσόταν τόσο πολύ.Ωστόσο, όπως έχω αποδείξει, τα κόμματα αυτά δεν εξάντλησαν ποτέ το πλήρες φά-σμα των σοσιαλιστικών και πρακτικών πεποιθήσεων του 19ου αιώνα και βέβαιαδεν εκμεταλλεύτηκαν απόλυτα τη δημοκρατική εμπειρία των λαών. Κατά την πε-ρίοδο 1910-13, αυτό έγινε ολοφάνερο με τρόπο εξαιρετικά οδυνηρό. Τον τρόπο μά-λιστα με τον οποίο θα αντιμετώπιζαν την πρόκληση αυτή τα ευρωπαϊκά σοσιαλιστι-κά κόμματα θα αποκάλυπταν πολύ σύντομα τα δραματικά γεγονότα της περιόδου1914-23.

221


01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·221

01-ELEY 22-11-2010 12:26 ™ÂÏ›‰·222

Geoff Eley: Σφυρηλατώντας τη Δημοκρατία - Ά τόμος, Μέρος...

Documents

Transcript of Geoff Eley: Σφυρηλατώντας τη Δημοκρατία - Ά τόμος, Μέρος...