τριήμερο φεστιβάλ

G A M EO V E R1 2 - 1 3 - 1 4 ο κ τ ώ β ρ η 2 0 1 2κ ε ί μ ε ν αφ ω τ ο γ ρ α φ ί ε ςσ η μ ε ι ώ σ ε ι ς

2

Το φεστιβάλ του gameover διοργανώθηκε από τα μέλη της συνέλευσης, με τη βοήθεια φίλων και άλλων συλλογικοτήτων, τον Οκτώβριο του 2012. Επιλέξαμε την αρχή του πανεπιστημιακού και σχολικού έτους, σαν μια καλή περίοδο για να βάλει κανείς ορισμένους προβληματισμούς σχετικούς με τη σύγχρονη εκπαίδευση, που θα μπορούσαν να δουλευτούν την υπόλοιπη χρονιά από όσους έβρισκαν ενδιαφέροντα τέτοια θέματα.

Μέχρι τη στιγμή που στήνεται αυτή η μπροσούρα βέβαια, την πανεπιστημιακή κοινότητα έχει απασχολήσει σχεδόν αποκλειστικά το νομοσχέδιο “Αθηνά”, το οποίο προβλέπει συγχωνεύσεις, μεταφορές και καταργήσεις τμημάτων, κυρίως των ΤΕΙ και σε μικρότερο βαθμό των ΑΕΙ. Ακόμα ένα νομοσχέδιο που αποδεικνύει πόσο άχρηστη βλέπει πλέον το κράτος την εκπαίδευση των πανεπιστημίων καθώς και τις πρόχειρες λύσεις που προσπαθεί να προωθήσει, υποτίθεται για να την αναδιοργανώσει. Το έχουμε πει πολλές φορές και με πολλούς τρόπους. Το εκπαιδευτικό παράδειγμα βρίσκεται σε διαδικασία μετάβασης προς ένα νέο μοντέλο, και μάλιστα σε προχωρημένο στάδιο. Το παλιό πανεπιστήμιο δεν εξυπηρετεί σήμερα κανέναν από τους στόχους για τους οποίους φτιάχτηκε, ούτε καν την κάλυψη των προσδοκιών για επαγγελματική ανέλιξη των πτυχιούχων του. Οπότε λοιπόν, το κράτος προσπαθεί και θα προσπαθεί να μετακυλίσει το πρόβλημα στους χρήστες του, είτε περιορίζοντας τα τμήματά του είτε ιδιωτικοποιώντας τα.

Μέσα σε αυτήν τη μετάβαση, βρισκουμε πραγματικά χρήσιμη την πρακτική διεκδίκηση χώρου μέσα στις σχολές, για τους δικούς μας στόχους, για τους δικούς μας χρόνους μάθησης και δράσης. Και εξίσου χρήσιμο θεωρούμε την άσκηση της κριτικής εκείνης, που με την ευστοχία της θα μας αποκαλύπτει τους πιο αποτελεσματικούς δρόμους για να κατευθύνουμε και να εξελίξουμε αυτή τη δράση. Προς αυτό το στόχο κινείται το gameover, με τη θεματολογία που επιλέγει να επεξεργαστεί αλλά και με τους τρόπους που δομείται η ίδια η ομάδα και οι παρεμβάσεις μας.

Αυτά προς το παρόν.

4

ημέρα 1ηΠαρασκευή 12-10-2012

προετοιμασία του χώρουπάγκος εντύπων, τραπέζια,

κατασκευές

19:00συζήτηση:

“Η γοητεία του πειρατή, ενάντια στην πνευματική

ιδιοκτησία”

5

Εισαγωγή

Η “προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας” είναι ένα ζήτημα που αναδεικνύεται τακτικά στη δημόσια σφαίρα τα τελευταία 10 - 15 χρόνια. Παρότι περιλαμβάνει εντάσεις και αντιθέσεις σοβαρές, δεν έχει αποκτήσει πάντως στα μέρη μας την κεντρικότητα που του αναλογεί. Αλλού, στις Ηπα κατά κύριο λόγο και στην Ευρώπη μετά, γίνεται μεγάλη προσπάθεια να ξανασερβιριστεί η πνευματική ιδιοκτησία σαν ένα “αυτονόητο δικαί-ωμα” (των “πνευματικών δημιουργών”). Και να θεωρηθούν οι κρατικές νομοθεσίες σαν η φυσιολογικά προστατευτική δράση υπέρ της ιδιοκτησί-ας. Όπως, όμως, θα δούμε στη συνέχεια, τα πράγματα ούτε “απλά” είναι, ούτε “φυσιολογικά”. Γύρω απ’ την πνευματική ιδιοκτησία (ή αντίθετα, την κοινοκτημοσύνη των έργων του πνεύματος) διεξάγεται μια σύγκρουση της οποίας η έκβαση θα έχει καθοριστικές συνέπειες σε πολλούς τομείς των κοινωνικών σχέσεων τις επόμενες δεκαετίες.

Ας αρχίσουμε απ’ αυτό που παρουσιάζεται σαν προφανές, ενώ δεν είναι: πώς ορίζεται η πνευματική ιδιοκτησία; Τι ακριβώς σημαίνει ο συνδυασμός μιας τόσο ασαφούς έννοιας όπως “διανοητικό έργο” και μιας έννοιας κατασκευασμένης για εντελώς διαφορετική χρήση, όπως η “ιδιοκτησία”;

Η ιδιοκτησία, η κατοχή δηλαδή, αφορά υλικά πράγματα (στο πα-ρελθόν και ανθρώπους!) τα οποία μπορούν να προσδιοριστούν με ακρί-βεια. Μπορούν να μετρηθούν, να ζυγιστούν, να φωτογραφηθούν, να χαρτογραφηθούν, να περιγραφούν με λεπτομέρειες. Κυρίως αυτά τα πράγματα στα οποία μπορεί να εννοηθεί ιδιοκτησία, έχουν συγκεκριμένη αρχή και συγκεκριμένο τέλος: ένα συγκεκριμένο χωράφι, ένα συγκεκρι-μένο κτίριο, ένα συγκεκριμένο όχημα, ρούχο ή αντικείμενο. Τελευταίο, και

“Η γοητεία του πειρατή_ενάντια στην πνευματική ιδιοκτησία”

Η εισήγηση που ακολουθεί είναι το κείμενο πάνω στο οποίο βασίστηκε η παρουσίαση για την πνευματική ιδιοκτησία. Τυπώθηκε σε 200 αντίτυπα και μοιράστηκε πριν τη συζήτηση και στη διάρκεια του φεστιβάλ. Όπως αναφέρεται και στο τέλος, δεν αποτελεί ολοκληρωμένη έρευνα πάνω στο θέμα της πνευματικής ιδιοκτησίας, αλλά είχε σαν στόχο να θέσει κάποια ερωτήματα και στη συνέχεια αν υπήρχαν κι άλλοι ενδιαφερόμενοι να φτιαχνόταν μια ομάδα που θα προχωρούσε στην περαιτέρω μελέτη του θέματος.

6

ίσως το πιο χαρακτηριστικό απ’ όλα: η αναγνώριση και η θέσμιση της ιδι-οκτησίας πάνω σε ένα συγκεκριμένο πράγμα, στοχεύει στην κατοχύρωση των δικαιωμάτων χρήσης, νομής, αξιοποίησης εκ μέρους του ιδιοκτήτη του, έναντι του ενδεχόμενου της κλοπής. Είναι, δε, κλοπή, η στέρηση του πράγματος απ’ τον ιδιοκτήτη του. Εάν μια ιδιοκτησία κλαπεί, τότε ο (“νό-μιμος”) ιδιοκτήτης της ΔΕΝ την (κατ)έχει, ενώ ο “κλέφτης” την (κατ)έχει παράνομα. Αν επρόκειτο να την έχουν και οι δύο εξ ολοκλήρου, τότε δε θα μιλούσαμε για κλοπή...

Αυτοί οι συγκεκριμένοι προσδιορισμοί αποτελούν την ιστορική θεμελίωση της έννοιας της ιδιοκτησίας, και των νόμων που την προστα-τεύουν. Το τι είναι ακριβώς η συγκεκριμένη Χ ή Ψ ιδιοκτησία, πρέπει να προσδιορίζεται με τη μέγιστη ακρίβεια. Μια φράση, για παράδειγμα, επει-δή έχει σαν περιεχόμενο συγκεκριμένες λέξεις, και έχει αρχή και τέλος, μπορεί ίσως να θεωρηθεί ιδιοκτησία κάποιου. Τι γίνεται όμως με μια δι-αφορετική φράση που εκφράζει την ίδια ιδέα με την προηγούμενη; Πώς είναι, τελικά, δυνατό να νοηθεί ιδιοκτησία πάνω στις διανοητικές δραστη-ριότητες, πάνω στις ιδέες και στις σκέψεις;

Θα δούμε στη συνέχεια μερικά ιστορικά δεδομένα για το πώς έγινε κατορθωτό να ψευτοξεπεραστεί αυτή η αντίφαση, και πού στηρίχτηκαν οι πρώτες νομοθεσίες περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Αξίζει όμως να θυ-μίσουμε τις ενστάσεις κάποιου, που δεν ήταν τυχαίος (πρόκειται για τον πρόεδρο των ΗΠΑ Τόμας Τζέφερσον), διατυπωμένες νωρίς νωρίς, τον Αύγουστο του 1813. Γιατί σ’ αυτή τη βασική αντίρρηση του Τζέφερσον πε-ριγράφεται η αντινομία της “ιδιοκτησίας πάνω στις σκέψεις”, φαίνεται δε ακόμα πιο καθαρά πόσο έχουν μεγαλώσει, διογκωθεί, αυτές οι αντινομίες σήμερα.

Έγραφε λοιπόν ο Τζέφερσον στον φίλο του Ισαάκ Μακ Πέρσον στις 13 Αυγούστου του 1813:

“Η σταθερή ιδιοκτησία είναι δώρο του κοινωνικού νόμου, και ήρθε με κάποια καθυστέρηση, μέσα στην εξέλιξη της κοινωνίας. Θα ήταν λοιπόν παράξενο εάν μια ιδέα, μια δραστηριότητα της σκέψης κάποιου, θεωρού-νταν, σαν “φυσικό δικαίωμα” αποκλειστική και σταθερή ιδιοκτησία του. Εάν η φύση έφτιαξε κάτι που να είναι το λιγότερο συμβατό από οτιδήποτε άλλο με την αποκλειστική ιδιοκτησία, αυτό είναι η δράση της σκέψης, αυτό που λέγεται ιδέα. Μια ιδέα μπορεί ένα άτομο να τη θεωρεί αποκλειστικά δική του για όσο καιρό την κρατάει για τον εαυτό του• μόλις, όμως, την κοινοποιήσει, αυτή η ιδέα είναι προσιτή στον καθένα, και αυτός που την ακούει δεν μπορεί

να κάνει κάτι για να μην τη δεχθεί. Όμως είναι χαρακτηριστικό της ιδέας πως όσοι κι αν την έχουν, κανένας δε χάνει κάτι απ’ αυτήν, γιατί ο καθένας μπορεί να την έχει ολόκληρη και να μην τη στερηθεί αυτός που την είχε αρχικά. Κάποιος που θα πάρει μια ιδέα από εμένα, δε θα μειώσει την ίδια ιδέα όπως την έχω εγώ• όπως ακριβώς κάποιος που με διαφωτίζει δεν θα γίνει ο ίδιος πιο κουτός, πιο φτωχός στη σκέψη. Το γεγονός ότι οι ιδέες μπορούν ελεύ-θερα να διαδοθούν απ’ τη μια άκρη του κόσμου ως την άλλη, για την ηθική και υλική βελτίωση του ανθρώπου, δείχνει ότι σοφά σχεδιάστηκαν απ’ την φύση να είναι έτσι, σαν τη φωτιά, που μπορεί να επεκταθεί προς οποιαδή-ποτε μεριά χωρίς να χάσει την πυκνότητά της σε κανένα σημείο της, σαν τον αέρα που αναπνέουμε και μέσα του ζούμε σαν φυσικά όντα, χωρίς να είναι δυνατόν να έχουμε την αποκλειστικότητά του. Από φυσική άποψη, λοιπόν, οι εφευρέσεις δεν μπορούν να γίνουν αντικείμενο ατομικής ιδιοκτησίας.”

Σ’ αυτές τις σκέψεις του Τζέφερσον περιγράφονται δύο βασικά χαρακτηριστικά της πνευματικής δημιουργίας, που είναι εξ ορισμού εχθρι-κά με τη σύλληψη (και τις θεσμίσεις) της ατομικής ιδιοκτησίας. Πρώτον, ότι μια ιδέα, μια σκέψη, μπορεί να “ταξιδέψει” προς οπουδήποτε, από στό-μα σε στόμα, προκαλώντας σαν διαδοχικές (και διαφορετικές) συνέπειες άλλες σκέψεις, και δε γίνεται να περιφραχτεί ώστε να αποκτήσει “φυσικά όρια” τέτοια που να οριοθετείται ύστερα ο αποκλειστικός ιδιοκτήτης της. Και δεύτερον, ότι ακόμα κι αν χιλιάδες υιοθετήσουν την ιδέα, τη σκέψη κά-ποιου, δεν του την έχουν κλέψει, αφού κι αυτός εξακολουθεί να την έχει. Εάν, όμως, δεν υπάρχει κλοπή με την έννοια της στέρησης της χρήσης μιας πνευματικής δραστηριότητας απ’ αυτόν που την πρωτοέκανε, πώς είναι δυνατόν να υπάρχει ζήτημα “πνευματικής ιδιοκτησίας”; Εάν οποιοσ-δήποτε υιοθετήσει, για παράδειγμα, τις απόψεις του game over περί πνευ-ματικής ιδιοκτησίας, ενώ ταυτόχρονα δεν εμποδίζει τη συνέλευση αυτή να τις έχει, πως είναι δυνατό να μιλήσουμε για “ιδιοκτησία” και μάλιστα “προστατευόμενη”;

Θα δούμε στη συνέχεια το τρικ που χρησιμοποιήθηκε για να ξε-περαστεί αυτή η αντίφαση, ένα τρικ όμως που δημιουργεί διαρκώς νέες αντιφάσεις: είναι τα (υλικά) μέσα καταγραφής, αναπαραγωγής και μετα-φοράς της ιδέας, της πνευματικής παραγωγής (λέξεις και χαρτιά, νότες και χαρτιά ή μαγνητοταινίες, εικόνες και φωτογραφικά φιλμ, και εσχάτως μπάιτς) που περιφράσσονται, γίνονται το χειροπιαστό υλικό της (πνευμα-τικής) ιδιοκτησίας. Έτσι ώστε στη συνέχεια η πνευματική παραγωγή να μπορεί να πουληθεί και να αγοραστεί. Τελικά η περιβόητη “πνευματική

7

ιδιοκτησία” είναι ένας νόθος ορισμός που σχετίζεται με τα μέσα αναπα-ραγωγής των διανοητικών έργων και μόνο μέσω αυτών με τη διανοητική παραγωγή την ίδια. Σχετίζεται επίσης και με τη δυνατότητα να δημιουργεί-ται με τεχνητό τρόπο φτώχια, σπανιότητα, απαγορεύοντας (ή ελέγχοντας) την πρόσβαση στα όποια (κάθε φορά) “αντίτυπα”. Κατά τα άλλα, κανένας νόμος πνευματικής ιδιοκτησίας δεν μπορεί να κάνει οτιδήποτε όταν οι σκέψεις και γενικά τα διανοητικά έργα μεταφέρονται “από στόμα σε αυτί και από αυτί σε στόμα”.

Φαίνεται ήδη, απ’ την αρχική περιγραφή του ζητήματος, ότι το θέμα της “πνευματικής ιδιοκτησίας” αναφύεται, προκύπτει, στην “κυκλο-φορία”, στη διανομή, στη μοιρασιά των διανοητικών έργων. Εκεί γίνο-νται διαρκώς προσπάθειες να θεμελιωθεί το δίκαιο της ατομικής (ή της εταιρικής) ιδιοκτησίας. Τι γίνεται όμως με την παραγωγή; Τι γίνεται με τη διανοητική παραγωγή, τη δημιουργία οποιασδήποτε σκέψης, ιδέας ή καλλιτεχνικής σύλληψης; Είναι δυνατόν να υποστηρίξει κανείς ότι η “ιδέα του” είναι ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΑ ΔΙΚΗ ΤΟΥ, επειδή - έστω, “την κρατάει για τον εαυτό του”, και ότι δεν οφείλει τίποτα σε προηγούμενες ιδέες, σκέψεις, απόψεις• ότι δεν έχει επηρεαστεί (θετικά ή αρνητικά, δεν έχει σημασία) απ’ το κοινωνικό και ιστορικό περιβάλλον του; Είναι δυνατόν να υποστηρί-ξει κανείς ότι η σκέψη, η διανοητική παραγωγή είναι εντελώς “μοναχικές δραστηριότητες”, που δε χρωστούν τίποτα ούτε στους προηγούμενους ούτε στους δίπλα; ΌΧΙ! Αυτό που θεωρείται πνευματική παραγωγή μπορεί να έχει βέβαια τις “πινελιές” της ιδιαιτερότητας κάθε μυαλού• όμως ταυ-τόχρονα είναι και άμεσα και έμμεσα κοινωνικό προϊόν. Συλλογικό προϊόν. Κάποιος λέει μισή κουβέντα, κάποιος άλλος κάνει μια παρατήρηση, ένας τρίτος έναν συνδυασμό, ένας τέταρτος θυμάται κάτι, ένας πέμπτος κάνει μια σύγκριση. Απ’ αυτή τη διαδικασία ένας έκτος μπορεί να έχει μια ιδέα, μια σκέψη φαινομενικά ή πραγματικά καινούργια, κάπως πρωτότυπη• που όμως έχει τις ρίζες της, την καταγωγή της, ένα καλό μέρος της προέλευ-σής της, στη διανοητική παραγωγή πολλών άλλων.

Είναι γνώμη της συνέλευσης του game over ότι το ζήτημα της πνευματικής ιδιοκτησίας μπορεί μεν να αναλυθεί (και να αντιμετωπιστεί) στη σφαίρα της κυκλοφορίας, της διακίνησης των σκέψεων, των απόψε-ων ή των καλλιτεχνικών έργων, όπως συμβαίνει ήδη• όμως η άρνηση της πνευματικής ιδιοκτησίας (για εμάς) ξεκινάει νωρίτερα. Ξεκινάει απ’ την ίδια την παραγωγή της σκέψης, και απ’ την αναγνώριση ότι αυτή η παραγωγή είναι de facto κοινωνική - χωρίς αυτό να μειώνει στο ελάχιστο την κάθε φορά ατομική συμβολή του καθ ενός.

Η ιστορική διάσταση του θέματος της πνευματικής ιδιοκτησίας

Τα νομικά κείμενα υποστηρίζουν ρητά πως «η πνευματική ιδιο-κτησία», σαν ένα από τα πολλά «προστατευόμενα αγαθά» στο καπιταλι-σμό, προϋποθέτει τόσο την τεχνολογική εξέλιξη όσο και την πολιτισμική ανάπτυξη. Είναι προφανές ωστόσο και από τη νομική της ιστορία, ότι η έννοια της πνευματικής ιδιοκτησίας ήρθε να πατήσει στην πολιτισμική ανάπτυξη όταν δημιουργήθηκε η ανάγκη αυτή να ελεγχθεί, να αποτελέσει πηγή κέρδους ή να εξυπηρετήσει συμφέροντα. Η πνευματική ιδιοκτησία ήρθε και πάτησε πάνω στην πολιτιστική ανάπτυξη που ήδη έτρεχε και πριν από αυτή, και χωρίς αυτήν. Οι λαϊκές παραδόσεις, τα τραγούδια, η ποίηση, το θέατρο, τα καταγεγραμμένα και τα μη καταγεγραμμένα, εί-χαν βρει τους τρόπους να κυκλοφορούν και μάλιστα να επιβιώνουν και να εμπλουτίζονται από τη μία γενιά στην άλλη – χωρίς καμία έννοια ή θέσμιση «πνευματικής ιδιοκτησίας». Τα μέσα για να συμβεί αυτό ανήκαν στους δημιουργούς και η «σωστή» ή «λάθος χρήση», η «σωστή» ή «λάθος αναπαραγωγή» καθορίζονταν από το δημιουργό και το κοινωνικό (του) περιβάλλον. Στη λαϊκή παράδοση πολλές φορές η δημιουργία ήταν συλ-λογική, δεν άνηκε σε μεμονωμένα άτομα.

Οι κοινωνικές συνθήκες είναι, λοιπόν, ο λόγος που η έννοια της πνευματικής ιδιοκτησίας δεν εμφανίζεται πουθενά σαν τέτοια ως τον Με-σαίωνα. Αυτό δε σήμαινε ότι οι δημιουργοί δεν πληρωνόντουσαν ή δεν καταξιώνονταν ή ότι τα έργα δε διαδίδονταν. Υπήρχαν γιορτές και βρα-βεία που ικανοποιούσαν την ανάγκες των δημιουργών και για τα τρία. Και υπήρχε πάντα η μουσική, η τοιχογραφία κι η ζωγραφική, η διακόσμηση και το θέατρο σαν εργασία. Η αντιγραφή ή η παραποίηση ενός έργου χω-ρίς την αναφορά στο δημιουργό αποδοκιμαζόταν κοινωνικά αλλά ποτέ ο δημιουργός δεν αντιμετωπιζόταν σαν ιδιοκτήτης με την στενή έννοια. Ο έλεγχος συνέχιζε να περνάει μέσα από το σύνολο των κοινωνικών σχέ-σεων και όχι τόσο με όρους οικονομικούς όσο με όρους αναγνώρισης, με όρους ηθικής. Η μαστοριά, η καινοτομία, το γέλιο και το κλάμα, όλα όσα παρήγαγε ο κοινωνικός πλούτος συλλογικά ή μεσολαβημένος απ’ την τέχνη του μεμονωμένου δημιουργού, είχαν αξία σαν τέτοια. Και η αξία αυτή γινόταν σεβαστή ή όχι στη βάση ενός ηθικού κώδικα που δεν ήταν καθόλου τυχαίος και αόριστος, που δεν είχε τελικά καμία ανάγκη το νόμο.

Η πνευματική ιδιοκτησία σαν έννοια εμφανίζεται με την ανακάλυ-ψη και τη διάδοση της τυπογραφίας. Είναι αυτή η συγκεκριμένη τεχνική εφεύρεση που γεννάει την αντίληψη ότι ο πολιτισμός «ευρείας απεύθυν-σης» είναι με μια έννοια ιδιόκτητος, και ότι είναι οικονομικά εκμεταλλεύ-

8

σιμο αγαθό. Οι αρχικές μορφές, λοιπόν, θεσμοποιημένης πνευματικής ιδιοκτησίας θα είναι τα προνόμια που το κράτος παραχωρεί σε συγκεκρι-μένους τυπογράφους και εκδότες - βιβλιοπώλες. Το πρώτο τέτοιο προνό-μιο παρέχεται σε κάποιον Jean de Spire το 1469 και αφορά την μονοπωλι-ακή χρήση της τυπογραφίας. Τα επόμενα προνόμια που θα ακολουθήσουν και αφορούν (φυσικά) εκκλησιαστικά κείμενα, παρέχονται και ελέγχονται από την εκκλησία. Είναι γνωστό πως η εκκλησία ήταν ήδη ο μηχανισμός με τη μεγαλύτερη δυνατότητα να αναπαράγει και να διαδίδει τα κείμενα της, ότι είχε ήδη σύστημα για να μεταφράζει και να καταγράφει την ιστορία της, μία δουλειά που γινόταν κυρίως από μοναχούς. Ήταν επίσης ο μεγα-λύτερος μηχανισμός λογοκρισίας.

Τα σημερινά νομικά κείμενα παραδέχονται ότι η γέννηση της ιδέας της πνευματικής ιδιοκτησίας, σε σχέση με την τυπογραφική αναπαραγω-γή των βιβλίων, έγινε για να προστατευτούν συγκεκριμένα συμφέροντα, αλλά και η λογοκρισία. Απ’ την άλλη μεριά, οι σχετικοί νόμοι, είχαν σταθε-ρά εχθρούς. Ακόμη και όταν ο έλεγχος των τυπωμένων κειμένων άρχισε να παίρνει πιο ξεκάθαρη μορφή, ακόμη και σε περιόδους που κράτος και εκκλησία ασκούσαν σκληρό έλεγχο ή πάλευαν για να διατηρήσουν την εξουσία τους, τυπώνονταν, εκδίδονταν και κυκλοφορούσαν «απαγορευ-μένα» κείμενα και έργα τέχνης, ανώνυμα ή υπογεγραμμένα με ψευδώνυ-μα. Η λαϊκή παράδοση συνέχιζε να υπάρχει και να διαδίδεται, συνέχιζε να λογοκρίνεται και να απαγορεύεται.

Η αναγνώριση του δημιουργού σαν «πνευματικού ιδιοκτήτη» θα γίνει αργότερα, και σε σαφή διάκριση από τα προνόμια των τυπογράφων. Η αναγνώριση αυτή έχει να κάνει με την θέση της φιγούρας του «καλλι-τέχνη» απ’ τον 18ο αιώνα και μετά. Ο πρώτος ολοκληρωμένος σχετικός νόμος εμφανίζεται το 1709. Αναγνωρίζει το δημιουργό / συγγραφέα σαν τον «αποκλειστικό δικαιούχο» για να τυπώνει τα έργα του. Θα χρειαστεί ωστόσο να περάσει σχεδόν ένας αιώνας ακόμα, και να γίνει μια επανά-σταση, για να διαμορφωθεί με μεγάλη συνοχή η νομική σχέση δημιουργού / πνευματικού έργου. Η πλήρης νομοθεσία περί πνευματικής ιδιοκτησίας σχεδιάζεται κατά τη γαλλική επανάσταση και διακηρύσσει το «ιερό, νόμιμο και αναφαίρετο» δικαίωμα της «φιλολογικής και καλλιτεχνικής δημιουρ-γίας». Σ’ αυτή τη βάση θα θεσμοθετηθούν δύο πολύ βασικά για τη μετέπει-τα εξέλιξη δικαιώματα, της «δημόσιας εκτέλεσης» και το «αποκλειστικό δικαίωμα αναπαραγωγής». Με απλά λόγια, το πρώτο αφορά το πώς-πού-πότε κλπ θα παίζονται (ή θα εκδίδονται) τα έργα δημόσια και το δεύτερο το πώς θα «πολλαπλασιάζονται». Από αυτό το ιστορικό σημείο και μετά, με

ξεκαθαρισμένη κάπως την έννοια της «πνευματικής ιδιοκτησίας» και τους πρώτους νόμους να προστατεύουν κυρίως τους δημιουργούς, αρχίζουν οι πρώτες συμβάσεις και ξεκινάει και η πρώτη προσπάθεια να θεσμοθετη-θεί «διεθνώς» «η προστασία του δημιουργού», μέσω διάφορων διακρατι-κών συμφωνιών. Αυτές οι συμφωνίες είχαν σχέση κυρίως με την κυκλο-φορία των έργων και των επιρροών (των επιρροών αυτών που έχουν μείνει γνωστές σαν «ρεύματα», από τη μουσική μέχρι τη φιλοσοφία), και είχαν άμεση σχέση με τις οικονομικοπολιτικές σχέσεις που υπήρχαν ήδη ή διαμορφώνονταν απ’ τα τέλη του 18ου αιώνα και μετά.

Η πνευματική ιδιοκτησία ωστόσο δε θα βρει συμπαγής νομικές και υλικές διακυβεύσεις σε σχέση με το αντικείμενό της παρά από τον 20ο αιώνα και μετά, με την ανάπτυξη των τεχνολογικών μέσων. Είναι στη διάρκεια του 20ου αιώνα που οι λέξεις κλειδιά «εκτέλεση» και «αναπα-ραγωγή» θα αρχίσουν να αποκτούν σάρκα και οστά με ευκολία και ρυθ-μούς πολύ γρηγορότερους. Είναι σε αυτό το σημείο που η «προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας» ξεκινά μια μεγάλη προσπάθεια να προσαρ-μοστεί στις νέες τεχνολογικές εξελίξεις για την παραγωγή και την ανα-παραγωγή, χωρίς όμως να αμφισβητεί πολύ τη βάση της, διατηρώντας δηλαδή τους τρόπους να ελέγχει, με κλασσικούς όρους καπιταλιστικής ανάπτυξης.

Η ανακάλυψη και η διάδοση της φωτογραφίας δημιούργησε κυ-ρίως προβλήματα λογοκρισίας, ζητήματα δηλαδή σχετικά με το περιεχό-μενο. Κι αυτό επειδή το μεγαλύτερο μέρος του 20ου αιώνα, πριν οι φω-τογραφικές μηχανές και η χρήση τους γίνουν προσιτές απ’ τον καθένα, ήταν πολύ δύσκολο να αντιγραφεί οποιαδήποτε φωτογραφία. Για πολλά χρόνια όσοι επαγγελματίες χρειάζονταν φωτογραφίες (από δημοσιογρά-φους μέχρι συγγραφείς και εκδότες) έψαχναν αρχεία και βιβλιοθήκες, και έφτιαχναν αντίτυπα ή και αρνητικά. Ο θεσμός στον οποίο απευθύνονταν για να κάνουν κάτι τέτοιο, συνήθιζε να χρεώνει κάποιο ποσό για «μη ακα-δημαϊκές»-«εμπορευματικές χρήσεις» καθώς και για τα αντίτυπα, και δε δινόταν ιδιαίτερη προσοχή περαιτέρω στο ποιά ήταν αυτή η μελλοντική χρήση. Πολύ αργότερα ο νόμος του copyright στις ΗΠΑ θα προσπαθή-σει ουσιαστικά να παγώσει τα φωτογραφικά αρχεία σε μία συγκεκριμένη χρονιά και να τα «κάνει δημόσια» μέχρι εκείνη. Η πρώτη χρονιά που θα παγώσει είναι το 1923.

Η προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας αρχίζει να τα βρίσκει πραγματικά σκούρα με τη διάδοση των μέσων κινηματογράφησης και ηχογράφησης, και όταν ο καλλιτέχνης έχει πια αναγνωριστεί σαν ιδιο-

9

κτήτης-δικαιούχος. Μία τεράστια και πολύ κερδοφόρα αγορά ανοίγεται για τον κινηματογράφο και τη μουσική. Λίγες δεκαετίες αργότερα, όταν ένα συγκεκριμένο μέσο αναπαραγωγής γίνει εξαιρετικά φτηνό και προ-σιτό στον καθένα, η δυνατότητα αναπαραγωγής της μουσικής θα αρχίσει να βγαίνει εκτός ελέγχου. Η περίοδος αυτή ξεκινάει με την εμφάνιση της άγραφης κασέτας.

Στη μουσική η κατοχύρωση δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησί-ας ξεκινάει φυσικά πολύ πριν, όταν εμφανίζεται ο φωνογράφος. Ο δίσκος είναι πολύ ακριβός και έχει σημασία η κατοχύρωση των δικαιωμάτων του καλλιτέχνη (και της εταιρίας) πάνω στην πρώτη εκτέλεση. Δεν μπορεί ο καθένας να τραγουδάει ό,τι θέλει, όπου θέλει, γιατί για να βγει ένα τρα-γούδι στην αγορά κοστίζει πολύ – συνεπώς υπάρχει «επένδυση κεφαλαί-ου», και όλα τα υπόλοιπα.

Εδώ χρειάζεται μία σημαντική παρένθεση. Το 1961 η σύμβαση της Ρώμης θεσπίζει τα «συγγενικά δικαιώματα», που είναι τομή για την πνευ-ματική ιδιοκτησία. Όπως φαίνεται και από την ονομασία τους, τα συγγενι-κά δικαιώματα «ανοίγουν» την πνευματική ιδιοκτησία στους παραγωγούς και στα μμε, αρχικά στους παραγωγούς φωνογραφημάτων και τους ρα-διοτηλεοπτικούς παραγωγούς. Με τα «συγγενικά δικαιώματα» μπαίνουν νομικά στο παιχνίδι της πνευματικής ιδιοκτησίας οι επιχειρηματίες, που είναι έτοιμοι και διατεθειμένοι να εκμεταλλευτούν ορισμένα εμπορικά είδη δημιουργίας σε επίπεδο βιομηχανίας. Ο χαρακτήρας των «συγγενι-κών δικαιωμάτων» είναι καθαρά οικονομικός και τεχνικός, και στρώνει το έδαφος για αυτό που θα ακολουθήσει μετέπειτα. Το να έχουν δηλαδή δικαιώματα αναπαραγωγής και μεταποίησης ενός έργου οι εταιρείες, ισό-τιμες ή ακόμα και ανώτερες απ’ το δημιουργό. Σ’ αυτή τη βάση οι εται-ρείες «πνευματικού εμπορίου» καθορίζουν μια ισχυρή νομική βάση που τους επιτρέπει όχι απλά ένα «καθημερινό εμπόριο», αλλά σχεδιασμούς και επενδύσεις μελλοντικής απόδοσης. Από τους κυνηγούς ταλέντων μέχρι το στήσιμο ολόκληρων μουσικών και κινηματογραφικών αστέρων, χάρη στα «συγγενικά δικαιώματα», η βιομηχανία θα φύγει «απ’ το πλάι» της όποιας πνευματικής /καλλιτεχνικής δημιουργίας και θα μπει μπροστά, επικεφαλής, «ατμομηχανή» της παραγωγής, καθορίζοντας η ίδια (η βιο-μηχανία) τους όρους των μελλοντικών διανοητικών έργων.

Από την άγραφη κασέτα και μετά (κενό cd - dvd), όταν δηλαδή γί-νεται τεχνικά εφικτό να κυκλοφορούν μουσική και ταινίες χωρίς την άδεια της εταιρείας (ή/και των «δημιουργών», που είναι πια υπάλληλοι των εταιρειών), χτίζεται και η έννοια της πειρατείας. Τυπικά αυτή η έννοια είναι

απλά παράλογη – όμως οι ιδιοκτήτες και οι έμποροι δεν μπόρεσαν να σκε-φτούν κάτι άλλο για να ενοχοποιήσουν τους παραβάτες της νομοθεσίας περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Και είναι παράλογη, επειδή ιστορικά οι πει-ρατές έκλεβαν – στερούσαν δηλαδή την εμπράγματη ιδιοκτησία απ’ τους «νόμιμους» ιδιοκτήτες τους. Δεν ισχύει καθόλου το ίδιο με την αντιγραφή μουσικής στις παλιές κασέτες ή στους κενούς ψηφιακούς δίσκους. Εκείνο που συμβαίνει είναι ότι περιορίζονται τα κέρδη του «νόμιμου εμπορίου» πνευματικής ή / καλλιτεχνικής δημιουργίας – και, ενδεχομένως, μεγαλώ-νουν τα κέρδη του «μη νόμιμου εμπορίου» (όχι, πια, εξαιτίας του internet).

Το να ηθικολογούν οι προστάτες της «πνευματικής ιδιοκτησίας» περί «κλοπής» χωρίς να λένε τι ακριβώς είναι που κλέβεται, θα αδυνάτιζε πολύ τα επιχειρήματά τους. Αν έλεγαν ανοικτά «τα κέρδη» μας, δεν θα εύρισκαν εύκολα συμπαραστάτες. Συνεπώς επιστρατεύεται ο δημιουρ-γός, ο καλλιτέχνης, σε ένα θλιβερό ρόλο. Του «κακόμοιρου», που επίσης «χάνει» (δηλαδή του κλέβουν...) κάτι ... Η πνευματική παραγωγή σε συν-θήκες ώριμου καπιταλισμού έχει πέσει πολύ χαμηλά, και οι δημιουργοί εκτός απ’ το να πουλάνε τους εαυτούς τους, καλούνται τώρα να γίνουν και προπαγανδιστές φτηνών επιχειρημάτων. Επιχειρημάτων που δεν θα τα χρησιμοποιούσε ούτε μια βιομηχανία παπουτσιών εάν πολλοί έκλεβαν απ’ τα εμπορικά τα εμπορεύματά της: δείτε λοιπόν, εάν κλέβετε απ’ το εμπόριο, πεινάνε οι υπάλληλοί μας...

Τα βασικά στηρίγματα της πνευματικής ιδιοκτησίας

Είδαμε λοιπόν, πως η ιδέα της πνευματικής ιδιοκτησίας και οι πρώτοι νόμοι για την προστασία της μετράνε περίπου τριακόσια χρόνια. Αναλογιζόμενοι την έκταση που έχει σήμερα το θέμα αυτό, ήρθε η ώρα να δούμε λίγο πιο αναλυτικά τα επιχειρήματα-μύθους, που έχουν καλλιεργηθεί στο δημόσιο λόγο, και πάνω στα οποία στηρίχτηκαν διαχρονικά οι νομοθεσίες περί πνευματικών δικαιωμάτων.

Ξεκινώντας αυτή τη δουλειά, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι από τις απαρχές του ο θεσμός της πνευματικής ιδιοκτησίας ήταν καταδικασμένος να υποπέσει σε αντιφάσεις. Αυτό συνέβαινε επειδή αυτές οι νομοθεσίες θεμελίωσης και προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας ήταν έργα μιας τάξης που έκανε ιερή την ατομική ιδιοκτησία, της αστικής τάξης, που εν προκειμένω έπρεπε να ισορροπήσει μια θεμελιώδη αντινομία του πρωί-μου καπιταλιστικού συστήματος. Αυτή που από την μία απαιτούσε την δι-άδοση της γνώσης (ως προϋπόθεση της παραγωγής), ενώ από την άλλη

10

όφειλε να την ιδιωτικοποιήσει. Η πνευματική ιδιοκτησία, λοιπόν, υποτί-θεται ότι γεφυρώνει αυτές τις διαμετρικά αντίθετες κατευθύνσεις. Και το πετυχαίνει (ή, για την ακρίβεια, προσπαθεί...) αναγνωρίζοντας τη φιγούρα των διανοούμενων, συγγραφέων, καλλιτεχνών και των ξεχωριστών τους δικαιωμάτων, σχεδόν όπως τους / τα ξέρουμε και σήμερα. Αναγνωρίζο-ντάς τους δηλαδή σαν κάτι το εξωκοινωνικό, σαν κάποιους που μοιάζει να πρέπει να ξεχωρίζουν από την υπόλοιπη πλέμπα.

Στη φαρέτρα της αστικής ρητορείας περί πνευματικής ιδιοκτη-σίας, κυριαρχούν δυο βασικές οικογένειες επιχειρημάτων. Η μία αντλεί τα επιχειρήματα της από το λεγόμενο ηθικό δικαίωμα του δημιουργού. Η δεύτερη είναι διαφορετική, και αφορά το περιουσιακό δικαίωμα - κίνη-τρο του δημιουργού, που (έχοντας οικονομικά ελατήρια) φροντίζει για την ανάπτυξη και την πρόοδο του πολιτισμού.

Τι είναι το «ηθικό δικαίωμα του δημιουργού»; Η ιδέα προέρχεται απ’ το «φυσικό δίκαιο», που είναι η καταγωγή της αστικής νομοθεσίας, αν και ένας πρόεδρος των ΗΠΑ, κάποτε, τόνισε ότι η «ιδιοκτησία είναι δώρο του κοινωνικού νόμου», και ότι δεν υπάρχει τίποτα το «φυσικό» στην έννοια της ιδιοκτησίας – επί – των – ιδεών και των σκέψεων• αναφερ-θήκαμε ήδη στον Τζέφερσον. Εν πάσει περιπτώσει με την έννοια «ηθικό δικαίωμα του δημιουργού» εννοείται το ‘ιδιαίτερο ψυχικό δέσιμο’ που έχει ο καθένας με το έργο του, την προσφορά του στο κοινωνικό σύνολο (αρ-κεί, φυσικά, να μην είναι εργάτης...). Και σε σχέση μ’ αυτόν τον «ιδιαίτερο ψυχικό δεσμό», είναι το κράτος που οφείλει να τον αναγνωρίζει και να τον προστατεύει. Όμως ακόμα κι αν επρόκειτο κανείς να παραδεχτεί πως πράγματι υπάρχει τέτοιος «ιδιαίτερος ψυχικός δεσμός», ποιούς αφορά; Το μοναχικό καλλιτέχνη ή/και διανοούμενο όπως υποστηρίζει η αστική ιδε-ολογία; Αυτός και μόνον αυτός έχει «ψυχή»; Για παράδειγμα πόσο μόνος δημιουργός είναι ένας γλύπτης, όταν οι χαμάληδες του μεταφέρουν τα υλικά και γιατί η δικιά του εργασία κρίνεται ανώτερη από αυτή των χα-μάληδων; Ένα κτίριο, ανήκει στον αρχιτέκτονα που το σχεδίασε ή και σε αυτούς που το έχτισαν; Ποιού το δέσιμο με το δημιούργημα είναι ισχυρό-τερο; Γιατί ένας τραγουδιστής - φίρμα έχει «μεγαλύτερο δεσμό» (και άρα πρέπει να ζει καλύτερα εκμεταλλευόμενος το έργο «του») από τους υπό-λοιπους μουσικούς και τον ηχολήπτη; Δε θυμόμαστε ποτέ κανέναν Φρόιντ να δίνει μισθό σε κανένα από τους ασθενείς – πειραματόζωα - θύματα του (μάλλον το αντίθετο συνέβαινε), παρόλα αυτά το έργο του κρίνεται αρκετά πρωτότυπο και χρίζει την προστασία που παρέχει ο θεσμός της πνευματικής ιδιοκτησίας.

Εν τέλει από πότε η σύλληψη μιας ιδέας γεννιέται στο απόλυτο κενό, χωρίς επιρροές, χωρίς να βασίζεται στην προϋπάρχουσα γνώση, ώστε να μπορούμε να μιλάμε με όρους πρωτοτυπίας; Και πώς μπορού-με τελικά να μιλάμε για απόλυτα ιδιωτικά δικαιώματα ιδιοκτησίας για τα πνευματικά έργα, αναγνωρίζοντας έστω τον «ψυχικό δεσμό», όταν αυτά είναι a priori κοινωνικά προϊόντα;

Είναι σαφές λοιπόν ότι το «ηθικό δικαίωμα», ακόμα κι αν διευ-ρύνθηκε κάπως συν τω χρόνω για να συμπεριλάβει περισσότερους «συ-ντελεστές» ενός έργου, αφήνει πάντα πολύ περισσότερους απ’ έξω, ιε-ραρχώντας τους στη βάση του καταμερισμού εργασίας. Το λιγότερο που μπορεί να πει κανείς για την αστική αναγνώριση του «ψυχικού δεσμού» σαν βάσης της πνευματικής ιδιοκτησίας, είναι πως πρόκειται για σκόπιμα μεροληπτικό χειρισμό.

Η δεύτερη προσέγγιση που χρησιμοποιείται διαχρονικά για την υπεράσπιση της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι η ωφελιμιστική, η οποία δεν έχει ως κέντρο της το δέσιμο δημιουργού και δημιουργήματος, αλλά την προστασία της καινοτομίας από αντιγραφές που «εκμεταλλεύονται ξένο κόπο χωρίς αντάλλαγμα». Στη λογική αυτή, τα πνευματικά έργα προστατεύονται (αυτή τη φορά σαν επένδυση), δίνοντας τα απαραίτητα οικονομικά κίνητρα στους δημιουργούς και επενδυτές, έτσι ώστε να δη-μιουργήσουν και να διανέμουν / προωθήσουν τον πολιτισμό, ωφελώντας τελικά όλο το κοινωνικό σύνολο.

Δε μας κάνει εντύπωση πως τη θέση αυτή σπεύδουν να επιβε-βαιώσουν διάφορες επιστημονικές μελέτες και στατιστικές: ότι, δηλαδή, πράγματι ο πολιτισμός προοδεύει λόγω αυτού του θεσμού. Εδώ ίσως να ήταν υπερβολικό ή και περιττό να προσπαθήσουμε να πείσουμε για το αντίθετο. Είναι νομίζουμε ξεκάθαρο το πνευματικό επίπεδο της εποχής μας καθώς και η δυνατότητα κριτικής σκέψης. Έτσι κι αλλιώς για εμάς, ο λόγος αλήθειας της επιστημονικής κοινότητας είναι ο λόγος των αφεντι-κών. Παρ’ όλ’ αυτά, εάν θελήσουμε να δώσουμε μια δικιά μας ερμηνεία, μπορούμε να πούμε ότι, καθώς η περίφραξη και η πρόσβαση - εκμετάλ-λευση των προϊόντων του πνεύματος νοείται μονάχα από οργανωμένα ιδιωτικά συμφέροντα, και εφόσον η ίδια η στιγμή της δημιουργίας διαμε-σολαβείται από την κουλτούρα του εμπορεύματος και της κατανάλωσης, τότε αυτή η υποτιθέμενη δημιουργικότητα και η ανάπτυξη του πολιτισμού ακυρώνονται ριζικά. Η δημιουργία χάνει τον κοινωνικό της χαρακτήρα, καθώς οι εταιρίες και τα επενδυτικά συμφέροντα προηγούνται, υπονο-μεύοντας τελικά την συλλογική νοημοσύνη και φαντασία.

11

“Και όπως ακριβώς οι απαγορεύσεις άνοιγαν πάντα το δρόμο στην πα-ραγωγή τοξικότερων προϊόντων, έτσι και η απαγόρευση της θεωρητικής φαντασίας ανοίγει το δρόμο στην πολιτική παραφροσύνη.”

(Adorno Horkheimer, Διαλεκτική του διαφωτισμού)

Μέσα λοιπόν σε αυτή την πνευματική παραφροσύνη και εντελώς αντίθετα με αυτά που διαπιστώνουν οι (πάντα έγκυρες) επιστημονικές με-λέτες, βλέπουμε ότι όποτε υπήρξε μια τεχνολογική έκρηξη που απελευ-θέρωσε, έστω και προσωρινά, τις τεχνικές της μηχανικής αναπαραγωγής του πνευματικού ή και καλλιτεχνικού έργου, δεν κοινωνικοποιήθηκε μόνο η διανομή και η κυκλοφορία αυτού που προηγούμενα θεωρούνταν ιερό, αλλά αποκαλύφθηκε η ίδια (ξεχασμένη) κοινωνικότητα της παραγωγής. Ενώ τα υπερφυσικά γνωρίσματα που συνδέονταν με τους καλλιτέχνες και τους συγγραφείς στιγμιαία έπαυαν να υπάρχουν, γιατί όλη μπορούσαν να γίνουν καλλιτέχνες και συγγραφείς, στον έναν ή στον άλλο βαθμό.

Σε αυτή τη λογική αναγνωρίζουμε ότι με την έλευση του διαδι-κτύου, η απελευθέρωση των μέσων αναπαραγωγής είναι μεγαλύτερη από ποτέ, ενώ τα αφεντικά μοιάζει να μην είναι ακόμη εντελώς έτοιμα να αντιμετωπίσουν το ντόμινο που έχει ξεκινήσει εδώ και χρόνια. Στη συνέ-χεια θα δούμε λίγο πιο αναλυτικά το ψηφιακό παράδειγμα.

Η πνευματική ιδιοκτησία στην εποχή της ψηφιακής αναπαραγωγής

Όπως φαίνεται και από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε, η ιδέα της πνευματικής ιδιοκτησίας επαναπροσδιορίζεται συνεχώς με την εξέλιξη των μέσων αναπαραγωγής και τα ζητήματα που προκύπτουν από αυτήν. Ποτέ όμως στην ιστορία δεν υπήρξε τόσο κομβική αλλαγή στην παραγωγή και στη διάδοση της γνώσης όσο αυτή που ήρθε με την ψηφι-ακή επανάσταση. Οι δυνατότητες πνευματικής δημιουργίας πολλαπλασι-άζονται και επιταχύνονται με τη χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών, ενώ εμφανίζονται νέα γνωστικά αντικείμενα και επιστημονικοί τομείς που περιστρέφονται γύρω από το καινούργιο αυτό παράδειγμα (σχεδια-σμός προγραμμάτων, βάσεων δεδομένων, ιστοσελίδων κ.τ.λ.). Η γνώση και γενικότερα τα προϊόντα της διανοητικής εργασίας ψηφιοποιούνται• γίνονται πληροφορίες. Η συνεχής εξέλιξη των δικτύων υπολογιστών, η γέννηση του διαδικτύου και η τεχνική αναβάθμιση των γραμμών (άρα και των ταχυτήτων) από τους παρόχους, κάνουν εφικτή την ανταλλαγή πλη-ροφοριών σε τεράστιες ποσότητες και ελάχιστο χρόνο ανά την υφήλιο.

Από την ανταλλαγή mail στην τεχνολογία του rapidshare και στην ανταλ-λαγή αρχείων peer to peer, μπορεί κανείς να δει μια εξέλιξη, που δίνει τη δυνατότητα μεταφοράς πληροφοριών πρωτοφανούς όγκου και στο μέσο χρήστη του internet.

Οι μεγάλες αυτές αλλαγές της ψηφιακής εποχής που επηρεάζουν καθοριστικά τη διανομή της πληροφορίας, είναι επόμενο να δημιουργή-σουν τις προϋποθέσεις για την άνθιση και της «παράνομης» διακίνησής της. Της διακίνησής της χωρίς την συγκατάθεση του ιδιοκτήτη, δηλαδή της πειρατείας. Από τη μια μεριά οι πειρατές, παράλληλα με τις εταιρίες που προσπαθούν να προστατέψουν τα προϊόντα τους, εξελίσσονται στο «σπάσιμο» των προγραμμάτων και των DRM ( λογισμικά που χρησιμοποι-ούνται από εταιρίες για να περιορίσουν την αναπαραγωγή του ψηφιακού περιεχομένου μετά την πώλησή του). Από την άλλη μεριά, η χρήση του γρήγορου internet και των torrents αλλάζει εντελώς το σκηνικό στη δι-ανομή του «παράνομου» υλικού. Τα σπασμένα προγράμματα, παιχνίδια, ταινίες και album μουσικής, δε χρειάζεται πλέον να παραμένουν προ-σκολλημένα στην υλικότητα των πειρατικών cds και dvds, που διανέμο-νται στη ζούλα από τα συνοικιακά μικρομάγαζα και τους μικροπωλητές. Πλέον μπορούν να «κατεβαίνουν» μέσα σε λίγες ώρες ή και λεπτά από το διαδίκτυο μέσω των torrents, που ταυτόχρονα επιτρέπουν και την ανακύ-κλωσή αυτού του υλικού ανάμεσα στους χρήστες σε όλο τον κόσμο. Ή αν πρόκειται για αρχεία σχετικά μικρού μεγέθους (π.χ. βιντεάκια), μπορούν να καταναλώνονται επιτόπου με streaming.

Μέσα σε αυτήν την κατάσταση η πνευματική ιδιοκτησία και αυ-τοί που κερδίζουν από αυτήν, δέχονται ίσως το μεγαλύτερο πλήγμα στην ιστορία τους. Το νομικό οπλοστάσιο που χρησιμοποιούν για να αντεπιτε-θούν είναι πλέον ανεπαρκές, καθώς το φαινόμενο της πειρατείας έχει μαζικοποιηθεί και είναι σε μεγάλο βαθμό ανεξέλεγκτο. Για κάθε ένα πα-ράνομο site που καταφέρνουν να κλείσουν, φυτρώνουν πέντε. Ταυτό-χρονα η πρακτική της καταπάτησης των πνευματικών δικαιωμάτων έχει νομιμοποιηθεί στις συνειδήσεις της πλειοψηφίας των χρηστών, καθώς κοινωνικοποιείται και αφομοιώνεται από αυτούς, ακόμα και με εξαιρετικά δημιουργικούς τρόπους: εικόνες, κείμενα, ήχοι και βίντεο που υπόκεινται σε πνευματικά δικαιώματα, μπορούν να βρεθούν σε αφθονία μέσα στον ωκεανό των blogs, στo youtube και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, συχνά επεξεργασμένα από τους χρήστες και συνδυασμένα μεταξύ τους για την παραγωγή αρκετά ποιοτικών αποτελεσμάτων ( π.χ. ερασιτεχνικό μοντάζ για παραγωγή μικρού μήκους βίντεο στο youtube).

12

Με ξεκάθαρη την ανάγκη για ανανέωση του νομικού καθεστώ-τος περί πνευματικής ιδιοκτησίας και υπό τις πιέσεις των κατόχων και δι-αχειριστών της, τα κράτη θα επιχειρήσουν λοιπόν να περάσουν νόμους σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο για την αντιμετώπιση του φαινομένου. Ακόμα και με μια πρόχειρη ματιά σε αυτά τα εγχειρήματα, καταλαβαίνει κανείς ότι δεν πρόκειται για μια προσπάθεια κατανόησης των δομικών αλλαγών που έχουν έρθει ανεπιστρεπτί και μια επαναδιαπραγμάτευση της πνευματικής ιδιοκτησίας μέσα στα νέα δεδομένα. Αλλά για μέτρα που θέλουν να ενισχύσουν την καταστολή απέναντι στο μαζικό πλέον αυτό φαινόμενο, με τους παλιούς παραδοσιακούς τρόπους. Πολλές από αυτές τις προσπάθειες αποτυγχάνουν και απορρίπτονται, καθώς σκοντάφτουν πάνω στα προβλήματα που φέρνει μαζί της η Αλλαγή Παραδείγματος• και στο γεγονός ότι το νέο νομικό σημείο ισορροπίας που αναζητούν, αποτε-λεί διακύβευμα ενός ενδοταξικού πολέμου (μεταξύ των αφεντικών) που θα δούμε παρακάτω.

Σε ότι αφορά τις νομοθετικές προσπάθειες ενδεικτικά αναφέρουμε:

• Το νόμο DMCA (Digital Millennium Copyright Act), που πέρασε τον Οκτώβριο του 1998 στις ΗΠΑ και στο μεγαλύτερο μέρος του ασχολεί-ται με την καταπολέμηση του «σπασίματος» πνευματικών έργων που προ-στατεύονται με DRM. Ένα αρκετά σημαντικό κομμάτι του νόμου αυτού, εί-ναι το Online Copyright Infringement Liability Limitation Act, μια διάταξη που θεσπίζει το λεγόμενο «safe harbor» για τα site που φιλοξενούν περι-εχόμενο τρίτων. Σύμφωνα με αυτήν, αν κάποιος ιδιοκτήτης πνευματικών δικαιωμάτων θεωρήσει ότι ένα site φιλοξενεί παράνομο υλικό, οφείλει να ζητήσει από το αυτό να το αφαιρέσει μέσα σε ένα ορισμένο χρονικό διάστημα. Με αυτόν τον τρόπο προστατεύονται τα συγκεκριμένα sites από συνεχείς δικαστικές διενέξεις και εξασφαλίζεται η λειτουργία τους.

• Τον PIPA (Protect IP Act), σχέδιο νόμου που προτάθηκε το Μάιο του 2011 στις ΗΠΑ και τελικά απορρίφθηκε (και λόγω αντιδράσεων από μεγάλες εταιρείες του internet), που κινείται προς τον περιορισμό της πρόσβασης σε ιστοσελίδες που ασχολούνται με την πώληση παράνομων αγαθών, ειδικά αυτών που βρίσκονται εκτός ΗΠΑ.

• Το SOPA (Stop Online Piracy Act), σχέδιο νόμου που προτάθηκε από τον εκπρόσωπο των ΗΠΑ Lamar S. Smith τον Οκτώβριο του 2011 για να επεκτείνει τις δυνατότητες καταπολέμησης της διακίνησης πνευματι-κών έργων που προστατεύονται από copyright, και παράνομων αγαθών. Σύμφωνα με αυτό, το δικαστήριο μπορεί να μπλοκάρει τη διαφήμιση, τη χρηματοδότηση και την οικονομική συνεργασία με κάθε εταιρεία, σε ιστο-

σελίδες που βρέθηκαν να παραβιάζουν το ομοσπονδιακό ποινικό δίκαιο περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Επίσης μπορεί να μπλοκάρει τα links προς τις συγκεκριμένες σελίδες από τις μηχανές αναζήτησης και να ζητήσει από τους παρόχους να «κόψουν» την πρόσβαση σε αυτές. Ο νόμος θα επέκτεινε τον υπάρχοντα ποινικό κώδικα για να περιλάβει τη μη εξουσι-οδοτημένη μετάδοση πνευματικών έργων από χρήστες, ορίζοντας μέγι-στη ποινή φυλάκισης για πέντε χρόνια. Μεγάλες ανησυχίες προέκυψαν για την παράκαμψη του safe harbor που είχε θεσπίσει ο DMCA, καθώς με το SOPA θα μπορούσαν να ποινικοποιηθούν ακόμα και μεγάλες μηχανές αναζήτησης όπως η google, απλά και μόνο για κάποιο link σε κάποια πα-ράνομη ιστοσελίδα, αφού η ευθύνη για το παράνομο περιεχόμενο θα βά-ραινε πλέον την ίδια τη μηχανή αναζήτησης, ή ένα site που φιλοξενεί ένα μικρό απόσπασμα. Τελικά το νομοσχέδιο δεν πέρασε λόγο αντιδράσεων παρόμοιων με την περίπτωση του PIPA.

• Την ACTA (Anti-Counterfeiting Trade Agreement), μια πολυε-θνική συνθήκη που υπογράφτηκε τον Οκτώβριο του 2011 με στόχο τον καθορισμό διεθνών προτύπων για την επιβολή των δικαιωμάτων διανοη-τικής ιδιοκτησίας.

• Παρόμοιες νομοθετικές ρυθμίσεις, έχουν προταθεί κατά και-ρούς και στην Ευρώπη, με κυρώσεις για τη διακίνηση προστατευόμενου υλικού, ακόμα και διακοπή της σύνδεσης στους παραβάτες από τους πα-ρόχους. Ενδεικτικά αναφέρουμε τους: Loi Hadopi 1 και 2 στη Γαλλία, Digital Economy Act 2010 στο Ηνωμένο Βασίλειο και κάποιες παρόμοι-ες ρυθμίσεις στην Ισπανία.

Τα παραπάνω μέτρα που επιχειρήθηκε να παρθούν και κυρίως τα ACTA, PIPA και SOPA, δέχτηκαν σκληρή κριτική από διάφορες μεριές: παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων, παραβίαση της ιδιωτικότητας από την παρακολούθηση της IP, αυταρχισμό από μεριάς του κράτους, τεχνι-κής φύσης προβλήματα με το σύστημα των domain names, χτύπημα στην επιχειρηματικότητα στο internet με το μπλοκάρισμα των διαφημίσεων κ.τ.λ. Και ενώ θα πίστευε κανείς ότι το πιο ισχυρό μέρος των αντιδράσεων θα προέρχονταν από τους χρήστες που επωφελούνται από την πειρατεία, στην πραγματικότητα οι πιο δυναμικοί και αποτελεσματικοί «επαναστά-τες» ήταν οι μεγάλοι κολοσσοί του κυβερνοχώρου: Google, Wikipedia, Yahoo, Youtube, Facebook, ebay, Mozilla κ.τ.λ. Και αυτό, γιατί οι συγκε-κριμένες εταιρίες, βάσισαν την ανάπτυξη και την κερδοφορία τους σε αυτό το καινούργιο μοντέλο της θάλασσας των πληροφοριών, παράνο-μων ή όχι• και κατάφεραν σε μεγάλο βαθμό να γίνουν η ΠΥΛΗ για αυτόν

13

το θαυμαστό καινούργιο κόσμο. Δεν ενδιαφέρονται για την πνευματική ιδιοκτησία, γιατί η κερδοφορία τους δε βασίζεται σε αυτήν, αλλά στην ίδια τη δύναμή τους, που τους εξασφαλίζει διαφημίσεις και χρηματοδότες. Οι παραδοσιακές εταιρίες που κερδίζουν από την πνευματική ιδιοκτησία από την άλλη μεριά (δισκογραφικές, κινηματογραφικά στούντιο, εκδοτικοί οίκοι κ.τ.λ.), προσπαθώντας να αντιμετωπίσουν την πειρατεία μέσα στο αχανές του διαδικτύου, θέλουν να χρησιμοποιήσουν και τελικά να μετα-θέσουν τις ευθύνες σε αυτές τις εταιρείες – πύλες.

Η παραπάνω κατάσταση, μπορεί να φανεί καθαρά στις διατάξεις του SOPA που είναι και η πιο ολοκληρωμένη νομική απόπειρα μέχρι σή-μερα. Κατανοώντας την αδυναμία του νομικού συστήματος να περιορί-σει την πειρατεία που είναι ήδη πλατιά κοινωνικοποιημένη, μεταθέτει την ευθύνη εντοπισμού των παράνομων αρχείων σε sites που φιλοξενούν ακόμα και μέρος πειρατικού υλικού, μηχανές αναζήτησης που οδηγούν σε πειρατικό υλικό, σελίδες που φιλοξενούν υλικό χρηστών, ακόμα και σελίδες που έχουν απλά links, μέσω της ακύρωσης του safe harbor. Και με τις ευθύνες αυτές, έρχονται και οι αντίστοιχες κυρώσεις που αφορούν το μπλοκάρισμα της χρηματοδότησης – κερδοφορίας τους μέσω διαφημί-σεων και συνεργασιών. Αν ο νόμος είχε περάσει, ενδέχεται πολλά μεγάλα sites που φιλοξενούν υλικό χρηστών να απειλούνταν με κλείσιμο (π.χ. το flickr). Η Zynga Game Network, δημιουργός των παιχνιδιών του Facebook Texas Holdem Poker και Farmville, έγραψε στους υποστηρικτές τέτοιων νομοσχεδίων, τονίζοντας τις ανησυχίες της σχετικά με την επίδραση της παράκαμψης του safe harbor «που ήταν ο ακρογωνιαίος λίθος της τε-χνολογίας των ΗΠΑ, της ανάπτυξης του κλάδου και της επιτυχίας », και ότι η αντίθεσή της στο νομοσχέδιο, οφείλεται στις επιπτώσεις της «στην καινοτομία και το δυναμισμό».

Βλέποντας λοιπόν κανείς αυτήν την κατάσταση, μπορεί να μιλή-σει για έναν πόλεμο μέσα στο στρατόπεδο των αφεντικών, ανάμεσα στις εταιρίες του παλιού παραδείγματος, που κερδίζουν από τους φραγμούς της πνευματικής ιδιοκτησίας και αυτές του καινούργιου που αναπτύσ-σονται και κερδοφορούν από τις φαινομενικά αδέσποτες σχέσεις του internet. Πρόκειται για τη σύγκρουση ανάμεσα σε αυτούς που προσπα-θούν μάλλον μάταια να επεκτείνουν τους φράχτες του παλιού κόσμου που δέχονται ανελέητη επίθεση από την ίδια την εξέλιξη του καπιταλισμού και αυτούς που σπεύδουν να γίνουν οι κόμβοι – οι κυρίαρχοι διαχειριστές της νέας πολύτιμης πρώτης ύλης της ψηφιακής εποχής, της πληροφορίας, απολαμβάνοντας και τα ανάλογα κέρδη. Στο φόντο αυτού του πολέμου βρίσκονται και οι φιλικά προσκείμενοι στους πειρατές χρήστες, που συνε-

χίζουν να καρπώνονται τα οφέλη της «ψηφιακής ανταρσίας» και να εντεί-νουν μια κατάσταση, που ενώ παρουσιάζεται ως νομικό πρόβλημα , στην ουσία της αποτελεί το σημείο ισορροπίας ενός τεράστιου ανταγωνισμού.

Μέσα σε όλον αυτόν τον θόρυβο, το copyright μπαίνει για πρώτη φορά τόσο κεντρικά στο δημόσιο διάλογο. Θεωρητικοί και νομικοί γρά-φουν για τα νέα ζητήματα που φέρνει μαζί της η ψηφιακή εποχή και ανά-μεσα στα άκρα των υποστηρικτών των κρατικών νόμων και των υποστη-ρικτών της πειρατείας, θα εμφανιστούν καινούργιες απόψεις που ζητούν επαναπροσδιορισμό της πνευματικής ιδιοκτησίας στη βάση των νέων δεδομένων. Έτσι θα δούμε να αναπτύσσεται η κουλτούρα του ελεύθερου λογισμικού των linuxάδων στη σφαίρα της παραγωγής ψηφιακών έργων, που δημιουργούν προγράμματα και εφαρμογές ανοιχτές ως προς τη χρή-ση αλλά και ως προς την τροποποίηση του περιεχομένου τους. Παράλληλα έχουμε τη δημιουργία νέων αδειών χρήσης πιο ανοιχτών και προσαρμο-σμένων στη νέα εποχή, που θέλουν να αντικαταστήσουν το copyright. Οι άδειες αυτές, κινούνται προς την κατεύθυνση της διασφάλισης στους κατό-χους των προγραμμάτων των τεσσάρων δικαιωμάτων, που στην κοινότητα του ελεύθερου λογισμικού είναι γνωστά και ως Τέσσερις Ελευθερίες:

• να τρέξουν ένα πρόγραμμα για οποιοδήποτε λόγο

• να μελετήσουν τη λειτουργία ενός προγράμματος και να το τροποποιήσουν

• να διανείμουν αντίγραφα του προγράμματος έτσι ώστε να

βοηθήσουν άλλους

• να βελτιώσουν το πρόγραμμα και να προσφέρουν τις βελτιώσεις στο κοινό, έτσι ώστε να ωφεληθεί ολόκληρη η

κοινότητα.

Τέτοιες άδειες είναι το copyleft, η γενική άδεια δημόσιας χρήσης glu (που είναι πιθανόν η πιο δημοφιλής άδεια χρήσης ελεύθερου λογι-σμικού), ενώ σταθερά έδαφος κερδίζουν οι άδειες creative commons. Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε και καθεστωτικές φωνές που ζητούν τη νο-μιμοποίηση της διάδοσης όλων των πνευματικών έργων (μέσω peer to peer), με αντιστάθμισμα κάποιο μικρό χρηματικό αντάλλαγμα προς τους δημιουργούς, που θα μπορούσε να εισπράττεται από τους παρόχους. Τον Ιανουάριο του 2008, επτά μέλη του Σουηδικού κοινοβουλίου από το «με-τριοπαθές κόμμα» (μέρος του κυβερνητικού συνασπισμού), δημοσίευσε ένα άρθρο σε μια σουηδική εφημερίδα, κάνοντας έκκληση για την πλήρη αποποινικοποίηση της ανταλλαγής αρχείων. Έγραψαν ότι «η αποποινικο-

14

ποίηση της μη εμπορικής ανταλλαγής αρχείων και ο εξαναγκασμός της αγοράς να την αποδεχτεί, δεν είναι μόνο η καλύτερη λύση. Είναι η μόνη λύση, αν δε θέλουμε έναν ολοένα και πιο εκτεταμένο έλεγχο του τι κά-νουν οι πολίτες στο διαδίκτυο.»

Επίλογος: η γοητεία του cyberπειρατή

Ο κυβερνο-πειρατής είναι μια φιγούρα που γεννήθηκε απ’ την τε-χνική ευκολία του να διαρρηγνύονται τα “θησαυροφυλάκια” της πνευμα-τικής παραγωγής, εξαιτίας της ψηφιοποίησής τους. Πριν από 100 χρόνια, για παράδειγμα, δε θα είχε νόημα να διαρρήξει κανείς μια μεγάλη βιβλι-οθήκη και να μοιράσει το περιεχόμενό της στον κόσμο: κάμποσοι (αλλά όχι οι πάντες!) θα έπαιρναν το πολύ ένα αντίτυπο, κάποιου βιβλίου, στην τύχη. Πριν 100 χρόνια όποιος θα ήθελε να διαφωτίσει τον κόσμο, να τον κάνει μέτοχο της πνευματικής δημιουργίας άλλων, θα έπρεπε να τον εκ-παιδεύσει, και να παράξει ο ίδιος σε πολλά αντίτυπα ιδέες και σκέψεις, δικές του ή άλλων. Αντίθετα ο κυβερνοπειρατής είναι κάτι πολύ κοντινό στη φιγούρα ενός μάγου “Ρομπέν των Δασών”: κλέβει μεν για λογαρια-σμό άλλων (που δεν τους γνωρίζει καν), αλλά αυτά που κλέβει μπορούν να μοιραστούν σε απεριόριστη ποσότητα σε κάθε ενδιαφερόμενο. Κι αυτό είναι ένα κατόρθωμα, ένα πάρεργο, της ψηφιακής τεχνολογίας και της ευκολίας αναπαραγωγής (και άρα κυκλοφορίας, διανομής) των πάντων που είναι “αρχεία”.

Ο κυβερνοπειρατής είναι λοιπόν κοινωνικός από διάφορες από-ψεις. Κατ’ αρχήν επειδή λειτουργεί de facto σαν ενδιάμεσος στο να με-γαλώσει η εξοικείωση όλο και περισσότερων με τα “νέα μέσα” και την ψηφιακή αναπαραγωγή. Ύστερα επειδή δρα σαν ενδιάμεσος στη δωρεάν διανομή “αγαθών” που έχουν κηρυχθεί επίσημα, απ’ την ίδια την καπιταλι-στική ανάπτυξη, εδώ και τρεις τουλάχιστον δεκαετίες, σαν εμπορεύματα - πρώτης - γραμμής. Επιπλέον, επειδή δρα σαν “ανώνυμος / απρόσωπος”, μια κατάσταση που τα ίδια τα “νέα μέσα” έχουν προωθήσει στην κορυφή της κοινωνικής ηθικής που τους αντιστοιχεί.

Το τελευταίο χαρακτηριστικό του κυβερνοπειρατή, που τον τοπο-θετεί σε μια αμφίσημη θέση σε σχέση με την κυρίαρχη (αν και όχι κοι-νωνικά) επιδίωξη καινούργιων (αυστηρών) ορισμών περί “πνευματικής ιδιοκτησίας”, είναι ότι κινείται στη σφαίρα της κυκλοφορίας, της διανομής, της κατανάλωσης και όχι στη σφαίρα της παραγωγής. Η κυβερνοπειρα-τεία αμφισβητεί την εμπορική (κερδοφόρα) περίφραξη της κυκλοφορίας

των διανοητικών και πολιτιστικών “αγαθών” (ή/και εμπορευμάτων) στον κυβερνοχώρο και στις ψηφιακές μηχανές - δεν αμφισβητεί όμως τις κυ-ρίαρχες ιδεολογίες για την “παραγωγή” αυτών των “αγαθών”/εμπορευ-μάτων. Ο “κομμουνισμός” της κυβερνοπειρατείας, εάν μπορούμε να μι-λήσουμε για κάτι τέτοιο, περιορίζεται στο συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της, στα μετά - την - παραγωγή.

Θεωρούμε ωστόσο ότι το προηγούμενο “στάδιο”, το στάδιο της ίδιας της “δημιουργίας”, δεν πρέπει να αφεθεί στα χέρια ρητορικών περί “μοναχικού” διανοούμενου ή καλλιτέχνη. Η διανοητική παραγωγή είναι, και ήταν πάντα, κοινωνική παραγωγή• το Άτομο - Διανοούμενος ή το Άτο-μο - Καλλιτέχνης, η έννοια δηλαδή της “μοναδικότητας” του δημιουργού, έγινε σημαία της αστικής ιδεολογίας για προφανείς λόγους. Αλλά αυτή η ιδέα ήταν και είναι ξένη προς την διανοητική παραγωγή που ονομάζεται συλλήβδην “παράδοση”, όπου τα άτομα μνημονεύονται μεν αλλά μέσα στο περίγραμμα του κοινωνικού τους περιβάλλοντος.

Η διανοητική παραγωγή είναι ακόμα πιο έντονα κοινωνική σήμε-ρα, εξαιτίας - ακριβώς - των ψηφιακών τεχνολογιών και της εύκολης διάδοσης οποιουδήποτε είδους ηλεκτρονικών αρχείων. Θα άξιζε λοιπόν απ’ αυτήν την αφετηρία να ενισχυθεί ακόμα περισσότερο, και να βαθύνει γινόμενη ουσιαστικότερη, η θεωρητική και πρακτική κριτική στην “πνευ-ματική ιδιοκτησία”.

*Συνέλευση του game over, Παρασκευή 12 Οκτώβρη 2012

(τριήμερο φεστιβάλ)

*(Η συνέλευση του game over θεωρεί ότι τα πιο πάνω εί-ναι μια πρώτη προσέγγιση, και σε καμία περίπτωση η πλή-ρης ανάλυση του ζητήματος της πνευματικής ιδιοκτησίας. Σκοπεύει το επόμενο διάστημα να ασχοληθεί συστηματικά με το θέμα, ώστε να καταλήξει στην δημοσιοποίηση μιας ολοκληρωμένης άποψης, θεωρώντας ότι έτσι θα δημι-ουργηθεί μια βάση για κινηματικές δράσεις ενάντια στην πνευματική ιδιοκτησία σε όλο το εύρος της.

Όσοι, όσες ενδιαφέρονται να συμμετάσχουν στην επεξερ-γασία του θέματος, ας απευθυνθούν στα μέλη της συνέ-λευσης του game over).

15

Ενώ εκ πρώτης όψεως το ζήτημα της πνευματική ιδιοκτησίας έμοια-ζε αρκετά στοχευμένο και εξειδικευμένο, στην πορεία, κατά το γράψιμο και

τη συζήτησή μας προκειμένου να φτιαχτεί η εισήγηση, καταλάβαμε πως έχει

πτυχές διάσπαρτες, τόσο στην καρδιά του νομοθετικού, του περιεχομένου

και της ιστορίας της ιδέας, όσο και στην καθημερινότητα. Στο πώς κατα-

σκευάζεται η ιδέα του ιδιοκτήτη πάνω σε ένα πνευματικό δημιούργημα, τι

προεκτάσεις μπορεί να έχει αυτό στην παραγωγή και μετάδοση της γνώ-

σης, στο πώς μπορούμε τελικά να εναντιωθούμε σε όλη αυτήν την ιδέα. Και

όσο και αν είχαμε προσπαθήσει να εμπλουτίσουμε την εισήγηση με αυτές

τις πτυχές, διατρέχοντας ταυτόχρονα τον κίνδυνο του να βγούμε εκτός θέ-

ματος, όσο και να είχαμε κουβεντιάσει πάνω σε αυτές, στη συζήτηση του

φεστιβάλ ακούστηκαν εν τέλει και αναλύθηκαν πολλά τέτοια σημεία, που

είτε είχαμε επιλέξει να αφήσουμε απ’ έξω είτε δεν είχαμε καν θέσει. Γι’ αυτό

λοιπόν, μαζί με την εισήγηση που μοιράστηκε και εξηγήθηκε στο τριήμερο,

είναι ενδιαφέρον να καταγραφούν σε αυτήν την έκδοση κάποιες από τις το-

ποθετήσεις αλλά και η γενικότερη συζήτηση πάνω σε αυτές. Επιλέγουμε να αναφέρουμε ορισμένες που θεωρήσαμε κομβικές και συμπυκνωμένες, όχι φυσικά αυτούσιες και με τη σειρά που ειπώθηκαν, αλλά με το πώς μας έμει-ναν στο μυαλό.

Σε ποιον ανήκει τελικά ένα βίωμα, μια εμπειρία, που μπορεί να τροφο-δοτήσει τη σκέψη για να δημιουργηθεί κάτι;

Από πολύ νωρίς στην κουβέντα, αυτό που είχαμε καταδείξει και στην εισήγηση ως τον πιο καταφανή παραλογισμό της ιδέας της πνευματικής ιδι-οκτησίας, παρουσιάστηκε με ένα παράδειγμα, το οποίο πήγαινε κάπως έτσι: Αν ένας γλύπτης αποφασίσει να φτιάξει ένα άγαλμα για τα πάθη του ιρακινού λαού, είναι σαφώς η δικιά του ευρηματικότητα, το δικό του ταλέντο, η δικιά

bits and

bytes απ’ την ανοιχτή συζήτηση

για την πνευματική ιδιοκτησία

16

του τεχνοτροπία, είναι όμως και ο ιρακινός λαός που έχει τα πάθη του. Είναι το βίωμα που τροφοδοτεί την καλλιτεχνική δημιουργία, σε πολλές περιπτώ-

σεις τα συλλογικά βιώματα, η ίδια η ιστορία. Κανείς δεν μπορεί να ισχυρι-

στεί ότι η φαινομενικά και νομοθετικά κατάδική του ιδέα, δεν προέρχεται

από το κοινωνικό του περιβάλλον, δεν είναι κομμάτι της ιστορίας αυτού του

κόσμου, δεν προέρχεται τελικά από συλλογικά βιώματα. Και με τον τρόπο

που τέθηκε το συγκεκριμένο παράδειγμα μας βάζει σε πολλές σκέψεις για

αντίστοιχα παραδείγματα, όπου κομμάτια ιστορίας, πόνου και χαράς κατα-

στάλαξαν σε ιδιοκτησία του ενός ή του άλλου καλλιτέχνη. Δεν είναι λίγες οι

φορές που η αριστουργηματικότητα ενός έργου παρουσιάστηκε βάζοντας σε

δεύτερη μοίρα το θέμα της, τον πόλεμο ας πούμε, δεν είναι λίγες οι φορές

που η αριστουργηματικότητα ενός έργου συγκίνησε περισσότερο απ’ ότι η

ουσία της ‘απεικόνισής’ του, φτάνοντας σε σημείο σήμερα μια φωτογραφία

των αραβικών εξεγέρσεων να είναι περισσότερο εικόνα (φόρμα, φως, κινη-

τικότητα, ένταση) και λιγότερο μια ιστορική πραγματικότητα που συμβαίνει

σε μια μακρινή γωνιά του πλανήτη.

Και η βιομηχανική ιδιοκτησία;

Η πνευματική ιδιοκτησία, είναι κομμάτι μιας πιο γενικής έννοιας, αυ-

τής της διανοητικής ιδιοκτησίας, της οποίας κομμάτι είναι και τα σήματα,

οι ευρεσιτεχνίες κλπ, δηλαδή η βιομηχανική ιδιοκτησία. Αυτό θα βοηθούσε

κάποιον που ξεκινά να προβληματίζεται για το τι είναι και τι σκοπούς έχει η

πνευματική ιδιοκτησία, κλείνοντάς του το μάτι και δείχνοντας προς τη κατεύ-

θυνση κάτι πολύ λιγότερο ρομαντικού από παραδείγματος χάριν την τέχνη, του εργοστασίου. Η ιδιοκτησία σαν έννοια είναι η βάση όλου του οικοδομή-ματος της αστικής νομοθεσίας. Όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες φιλτρά-ρονται και εξηγούνται μέσα από την ιδιοκτησία. Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος μόνο μέσα από αυτήν, ζει μόνο αν (την) κατέχει, και θεωρείται ότι κλέβει,

αν (τη) στερήσει. Αυτό λέει η αστική νομοθεσία. Αν και αυτό είναι κάπου

θαμμένο μέσα σε νομικά βιβλία, κάπου στην αρχή της ιστορίας του καπι-

ταλισμού και της νομοθεσίας του, δεν πρέπει να ξεχνιέται, ακόμα και όταν

αφορά κομμάτια στα οποία αυτή η αντίληψη φαίνεται να μην είναι και τόσο

«βίαιη». Ο καπιταλισμός μπορεί και αναγνωρίζει την ατομική ιδιοκτησία στα

έργα τέχνης επειδή πρώτα την αναγνωρίζει στις ίδιες τις ζωές μας, στις ίδιες

τις βασικές ανάγκες μας. Και όσον αφορά το δικό μας επίμαχο, την εργατική

τάξη, αυτό που της αρμόζει σύμφωνα με το αστικό δίκαιο να κατέχει, είναι τα

χέρια της (και ό,τι άλλο αυτή κατέχει ατομικά, κατακερματισμένα).

Tα χιλιάδες βιντεάκια, οι φωτογραφίες, τα μπλογκ, τα κείμενα, η μου-σική, που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο δεν φανερώνουν τον κοινωνι-κό πλούτο;

Με αφορμή την πνευματική ιδιοκτησία, το game over συζήτησε

πολύ για το «youtube φαινόμενο», δηλαδή όλο αυτό το υλικό που φτιάχνε-

ται (γράφεται, σχεδιάζεται, μοντάρεται) σε υπολογιστές παντού στον κόσμο

και μοιράζεται (βλέπεται, ακούγεται, συμπληρώνεται) στο διαδίκτυο, και

προσπαθεί εδώ και καιρό να ελεγχθεί με βλακώδεις νομοθεσίες από το δί-

καιο της πνευματικής ιδιοκτησίας και του κυβερνοχώρου. Ενώ μέσα σ’ όλο

το υλικό αυτό υπάρχει πολύ σαβούρα, εννοώντας, πολύ από τη διανοητική

βλακεία των ημερών, του φτηνού χιούμορ, της κακής αισθητικής και της

δεξιάς νοοτροπίας, μέσα σ’ αυτό υπάρχουν σίγουρα μικρά διαμάντια που κά-

που κάποιος έφτιαξε και θέλησε να μοιραστεί. Υπάρχουν σίγουρα ιστορίες

που ειπώνονται χάρη στην ευκολία του μέσου, και που πολύ πιο δύσκολα θα φτάνανε στα αυτιά μας και στα μάτια μας αν αυτό δεν είχε το χαρακτήρα που έχει. Μπορεί λοιπόν να κυκλοφορεί πολύ σαβούρα, αλλά σίγουρα αυτό δείχνει τα εξής δύο: πρώτον, ότι όσο και να προσπαθήσει ο καπιταλισμός να ελέγξει τη δημιουργικότητα του προλεταριάτου, όσο και να προσπαθεί να

17

πάρει και να «αξιοποιήσει» κομμάτια της, ο κοινωνικός πλούτος είναι τόσο

μεγάλος και τόσο ποικιλόμορφος που ποτέ αυτοί δε θα μπορέσουν να τον

«αξιοποιήσουν» και να τον ελέγξουν όλο. Και δεύτερον, ότι ακόμα και σε

καιρούς ζοφερούς, ακόμα και στην κρίση, ακόμα και στον πόλεμο, το να

εκφραστείς είναι ζήτημα επιβίωσης για πολλούς και πολλές εκεί έξω, και το

να εκφραζόμαστε, ακόμη και με τους τρόπους που μας διαθέτουν έτοιμους

οι από πάνω, είναι κάτι που πρέπει να ελέγξουν, κάτι που πρέπει να κάνουν

κερδοφόρο, κάτι που πρέπει να κλαπεί από μας και να πουληθεί, πιθανότατα

και πίσω σ’ εμάς.

Στην καρδιά του θέματος, συζητήθηκε το πώς τα πανεπιστήμια επιλέ-γουν να κρατούν κλειστές τις ιντερνετικές και όχι μόνο βιβλιοθήκες τους.

Δεν αμφιβάλλαμε ποτέ πως τα πανεπιστήμια δεν είναι ναοί αλλά

εχθροί της γνώσης. Αυτό φαίνεται κυρίως από το πόσο χωράνε μέσα τους οι

ιδέες και η γνώση ενάντια στην τάξη αυτού του κόσμου. Δε χωράνε. Δε χω-

ράμε. Φαίνεται από τα ερευνητικά που είναι προσανατολισμένα, αποκλειστι-

κά σχεδόν, είτε σε ζητήματα που αφορούν τη στεγνή επιστήμη και στατιστική,

είτε σε ζητήματα που μελλοντικά θα χρησιμεύσουν στο κράτος ή, ακόμα και

φόρα παρτίδα, στη δημόσια τάξη. Φαίνεται από το πόσο βλάκες είναι (στην

πλειοψηφία τους) οι καθηγητές μας και πόσο ζώα είναι (στην πλειοψηφία

τους) οι συμφοιτητές μας. Αλλά εκτός των άλλων τα πανεπιστήμια παντού

στον κόσμο, ιδιαίτερα τα μουράτα, κρατάνε κλειστή την πρόσβαση στις βι-

βλιοθήκες τους, κρατάνε «καλά φυλαγμένη» τη γνώση, και την κρατάνε έτσι γιατί κοστίζει, πρώτον, και γιατί δεν αφορά τους πάντες, δεύτερον, όσο και αν διακηρύττεται το αντίθετο. Επίσης, τα συγγράμματα, τα οποία, κοντός ψαλμός αλληλούια, θα πληρώνουμε στα ελληνικά πανεπιστήμια, είναι πα-νάκριβα, και δεν επιτρέπεται να φωτοτυπούνται για λόγους ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ. Πανάκριβο είναι επίσης γενικά το να σπουδάζεις, μετρώντας

από τα τελευταία 3 χρόνια του λυκείου μέχρι το τάδε ή το δείνα μεταπτυ-χιακό. Τα πανεπιστήμια, δεν είναι ναοί της γνώσης, είναι τα φερόμενα ως ιδιοκτήτες της. Είναι αυτά που διακηρύττουν τις σπουδές ως μονόδρομο για να αποκτήσεις τη γνώση. Και αυτό αρκεί για να είσαι ενάντια, τόσο σε αυτά, όσο και στην πνευματική ιδιοκτησία.

κατα

σκευ

ές γι

α το

σώμ

α κα

ι την

τεχν

ολογ

ία

18

το μ

ηχαν

ικό

σωμα

το χ

ημικ

ό σω

μα

“Κοιτάζομαι προσεχτικά στον καθρέφτη. Ένα μεταλλικό πολύχρωμο ελατήριο στη θέση της γλώσσας μπαινοβγαίνει ρυθμικά μέσα-έξω στο στόμα μου. Όσο το παρατηρώ τόσο ομορφότερο μου φαίνεται διαλύοντας και τις τελευταίες υποψίες μου”

“Νιώθω την τέλεια έξαψη του να μην μπορώ να ‘μαι πια δυστυχισμένος”

Κοιτάζομαι προσεχτικά στον καθρέφτη.

Ένα μεταλλικό πολύχρωμο ελατήριο

στη θέση της γλώσσας

μπαινοβγαίνει ρυθμικά μέσα-έξω στο στόμα μου.

Όσο το παρατηρώ τόσο ομορφότερο μου φαίνεται

διαλύοντας και τις τελευταίες υποψίες μου.

Θεέ μου εκείνο το σαρκώδες τερατούργημα που μου χάρισες

ναι και καλά γλώσσα

το ξεφορτώθηκα.

Όταν δεν το χρειάζεται κανείς καλύτερα να το κόβει.

Στην αρχή σού φαίνεται άβολο

αλλ’ όμως σαν κοιτάζεσαι στον καθρέφτη

χίλιες φορές πιο όμορφος πιο ελαφρύς

αποζημιώνεσαι για τα καλά.

Η θεώρηση του υλικού εαυτού, του σώματος, της δομής και της

λειτουργίας του δεν ήταν ποτέ ξεκομμένη από τις κυρίαρχες ιδε-

ολογίες για τον κόσμο, για τη φύση των πραγμάτων. Η επιστήμη,

που πήρε τη σκυτάλη από τη θρησκεία ως επίσημο φορέα της

ερμηνείας του κόσμου, εκφραστή της μίας και αντικειμενικής

αλήθειας, είναι αυτή που σε μεγάλο βαθμό καθορίζει αυτές τις

κυρίαρχες ιδεολογίες. Και το κάνει αυτό προσεγγίζοντας την

καθημερινότητα μέσα από πολλά επίπεδα, όπως η ιατρική, η ορ-

γάνωση της εργασίας και φυσικά οι κατα καιρούς τεχνολογικές

ανακαλύψεις που χρησιμοποιούνται ευρέως και διαρκώς ανανε-

ώνονται, αλλάζοντας μαζί συμπεριφορές και αντιλήψεις. Από τί

αποτελείται το σώμα; Απο εξαρτήματα; Από γονίδια; Από χημι-

κές ενώσεις; Από νευρώνες; Πώς βλέπουμε ένα χέρι, σαν την

ανθρώπινη εκδοχή ενός πολυεργαλείου ή σαν ένα σύνολο από

αισθητήρες; Ή μήπως σαν στρώσεις κυτταρικών ενώσεων; Και

πώς αλλάζει σήμερα το λεξιλόγιο που αναφέρεται στις λειτουργί-

ες του σώματός μας; Έκανα restart, έχω αποσυνδεθεί, δε χωράει

άλλα ο σκληρός μου. Η δικτυωμένη ηλεκτρονική μηχανή έρχεται

να παρομοιαστεί με κομμάτια του ανθρώπου ή να δημιουργήσει

μια αντίληψη για το ανθρώπινο καθ’ εικόνα και καθ’ομοίωσή της;

19

το η

λεκτ

ρονι

κό σ

ώμα

το δ

ικτυ

ακό

σώμα

“Με τους ακουστικούς ηλεκτρονικούς

ρυθμιστές μου τ’απογεύματα

ανεβάζω την ένταση όλων αυτών

των χαρούμενων ήχων

που στέλνουν στ’αυτιά μου

οι γλυκόγκριζοι καμπούρηδες απ’το δρόμο.

Περνάω όλες σχεδόν τις ελεύθερες ώρες μου μπροστά στον καθρέφτη.

Κοιτάζοντας κάθε καινούργιο μου εξάρτημα

το διασκεδάζω μέχρι να εξαντληθώ πραγματικά.

Τα μάτια μου αναβοσβήνουν χρώματα

με τα πρωτότυπα εσωτερικά τους φωτοκύτταρα.

Δεν δακρύζουν πια

έχε γεια αποκρουστικό πρώην βάσανο.

Με τους ακουστικούς ηλεκτρονικούς ρυθμιστές μου

τ’ απογεύματα

ανεβάζω την ένταση όλων αυτών των χαρούμενων ήχων

που στέλνουν στ’ αυτιά μου

οι γλυκόγκριζοι καμπούρηδες απ’ το δρόμο

καθώς βολτάρουν με τ’ ανοξείδωτα κουρδιστά ποδαράκια τους

ανοιγοκλείνοντας μαγνητικά βλέφαρα

τιτιβίζοντας σα σεληνιακά πτηνά με τα γλωσσικά τους ελατήρια.

Δεν μπορώ να το κρύψω.

Νοιώθω την τέλεια έξαψη τού να μη μπορώ να ‘μαι πια δυστυχισμένος.

Ζω σε μια γλυκιά πατρίδα.

Ζω στην Αυτοκρατορία των Ανάπηρων.

Η Αυτοκρατορία των ΑνάπηρωνΓιάννης Αγγελάκας

“ΣΑΛΙΑ, ΜΙΣΟΛΟΓΑ ΚΑΙ ΤΡΥΠΙΟΙ ΣΤΙΧΟΙ”

20

ημέρα 2ηΣάββατο 13-10-2012

19:00συζήτηση και προβολή βίντεο:

“videogames: ηλεκτρονική εκπαίδευση...”

22:00θεατρική παράσταση:

“ Ο τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού”, του Ντάριο Φο

Από τη θεατρική ομάδα:“Μηχανικοί του Φθηνού

Μελοδράματος”