Στοιχεία Επιτονισμού

Μαρία Μπαλτατζάνη

Α. Εμπειρικά Φαινόμενα

Ο επιτονισμός κάνει τη διαφοράΣε ποια περικείμενα ταιριάζει κάθε μελωδίαΑ: Δεν πίνει γιατί είναι δυστυχισμένος.Β: Δεν πίνει γιατί είναι δυστυχισμένος.

Ποιά φαγητά έχουν πολλές βιταμίνες;Β1: Τα λαχανικά έχουν πολλές βιταμίνες. Β2: Τα λαχανικά έχουν πολλές βιταμίνες.

Έμφαση…Εκφωνήστε την παρακάτω πρόταση δίνονταςέμφαση σε διαφορετική λέξη κάθε φορά:

Μου αρέσει να μιλάω στην Ελένη

Φράσεις…

Συγκρίνετε πώς εκφέρετε τα παρακάτω:Α) 12/(3X2) = 2Β) (12/3) Χ2 = 8

Ο επιτονισμός έχει να κάνει με…Το τονικό ύψοςΤη μελωδίαΤην κορύφωση και την έμφασηΤον τεμαχισμό σε φράσεις… και άλλα…

Τονικό εύροςΔιαφορές στο τονικό εύρος μπορεί να οφείλονται στο μέγε-θος, φύλο, κοινωνική θέση, συναισθηματική κατάσταση τουομιλητή, σε γλωσσολογικές παραμέτρους, κλπ

[από το Prosody on the Web tutorial on pitch]

Μελωδία

Κάποιες λέξεις σε κάθε εκφώνημα διακρίνονται/ ξεχωρίζουν από αντιληπτική άποψηπερισσότερο από τις υπόλοιπες—στη θεωρίατου επιτονισμού αναφερόμαστε σ’ αυτό τοφαινόμενο ως ‘κορύφωση’ (prominence)

Η ακολουθία των διακυμάνσεων σε έναεκφώνημα δημιουργεί αυτό που αντιλαμβα-νόμαστε ως ‘μελωδία’.

Χαρακτηριστικά των μελωδιών

Η σημασία των μελωδιών (ίδιαφράση – διαφορετικές μελωδίες)

Η Λένα δουλεύει στον ΟΤΕ(Δώσε μου μια πληροφορία)

Η Λένα δουλεύει στον ΟΤΕ(Αλήθεια; Δεν το ήξερα αυτό…)

Η Λένα δουλεύει στον ΟΤΕ(Ελπίζω να μην έχει μετοχές…)

Η Λένα δουλεύει στον ΟΤΕ(Στο είπα χίλιες φορές!)

Ποια ‘σημασία’ αλλάζει;

* *

* *

* *

* *

Ποια είναι η διαφορά;

M e l a n i e ...

M e l a n i e ...

Η Λένα …

Η Λένα …

Η ευθυγράμμισητης μελωδίαςμε το κείμενοείναι διαφορετική,ανάλογα με τοσε ποια τεμάχια‘αγκιστρώνεται’η μελωδία.Διαφορετικοί ΄τόνοι’

Η σταθερότητα των μελωδιών (ίδιαμελωδία – διαφορετικές φράσεις)Αφηρημένη φωνολογική δομή, ανεξάρτητη της φωνητικήςπραγμάτωσης (3-5-1)

Ευθυγράμμιση του πυρήνα μεδιαφορετικές λέξεις

Τα όσπρια είναι καλή πηγή ΒΙΤΑΜΙΝΩΝΕυρεία έμφαση

Α:Ποιο είδος φαγητού είναι καλή πηγή βιταμινών;Β: Τα ΟΣΠΡΙΑ είναι καλή πηγή βιταμινών

Στενή έμφαση# Τα όσπρια είναι καλή πηγή ΒΙΤΑΜΙΝΩΝ

Θέση της έμφασης

50

100

150

200

250

300

350

400

LEGUMES are a good source of vitamins

Μετατόπιση της έμφασης

50

100

150

200

250

300

350

400

Legumes are a GOOD source of vitamins

Έμφαση σε ερωτήσεις 1Ποια από τις παρακάτω ερωτήσεις έχειευρεία έμφαση;1. 2.3. 4.

Πώς νομίζετε ότι πραγματώνεται ηέμφαση; (hint: δεν είναι πάντα ‘ψηλά’…)

Έμφαση σε ερωτήσεις 2

*

Έμφαση σε ερωτήσεις 3

*

Έμφαση σε ερωτήσεις 4

*

Έμφαση σε ερωτήσεις 5

*

Η φρασεοποίηση αποσαφηνίζει(;)Πρόταση Σύνταξη Ερμηνεία

Έκαναν βάρδιες νωρίς τονΙούλιο

1. [Έκαναν βάρδιες] [νωρίς τον Ιούλιο]

1. Οι βάρδιες έγιναν αρχέςΙουλίου

2. [Έκαναν βάρδιεςνωρίς][τον Ιούλιο]

2. Οι βάρδιες έγινανπρωινές ώρες τονΙούλιο

Ο Κώστας διάβασε τογράμμα κυριολεκτικά χωρίςνα καταλαβαίνει τίποτα

1. [Ο Κώστας διάβασε τογράμμα κυριολεκτικά][χωρίς να καταλαβαίνειτίποτα]

1. Ο τρόπος που διάβασετο γράμμα ήτανκυριολεκτικός

2. [Ο Κώστας διάβασε τογράμμα] [κυριολεκτικά χωρίς νακαταλαβαίνει τίποτα]

2. Πραγματικά δενκατάλαβε τίποτα

[Από παρουσίαση της Αγγελικής Αθανασοπούλου στην 5η ετήσια ημερίδα τουΤομέα γλωσσολογίας στα Ιωάννινα.]

Πρόταση Σύνταξη Ερμηνεία

Μίλησε στη Μαρίναξεκάθαρα

1. [Μίλησε στη Μαρίναξεκάθαρα]

1. Μίλησε στη Μαρίνα μεξεκάθαρο τρόπο

2. [Μίλησε στη Μαρίνα] [ξεκάθαρα]

2. Είναι ξεκάθαρο ότιμίλησε στη Μαρίνα

Στα πάρτι μαςπροσκαλούμε την Άννα καιτην Ελένη ή τον Νίκο αλλάποτέ και τους τρεις

1. [την Άννα και τηνΕλένη]> αντικείμενο 1 [τον Νίκο] > αντικείμενο 2

1. [Άννα και Ελένη] ή[Νίκος]

2. [την Άννα]> αντικείμενο 1[την Ελένη ή τον Νίκο]

> αντικείμενο 2

2. [Άννα] και [Ελένη ήΝίκος]

Θα ήθελα να βάλεις τησκυλοτροφή στο τάπερ στοπάτωμα

1. [τη σκυλοτροφή] [στοτάπερ στο πάτωμα]

1. Το τάπερ είναι άδειοστο πάτωμα

2. [τη σκυλοτροφή στοτάπερ] [στο πάτωμα]

2. Το τάπερ είναι γεμάτοκαι όχι στο πάτωμα

Η φρασεοποίηση αποσαφηνίζει(;)Ο επιτονισμός είναι πιθανό να φανερώνει τοσημείο προσάρτησης μιας προθετικής φράσηςόπωςΚάποιος πυροβόλησε τον υπηρέτη του ηθοποιούστο μπαλκόνι. 1.2.

Ποιος είναι στο μπαλκόνι;

Είναι δυνατή η αποσαφήνισηπάντα;Προσωρινή αμφισημίαΌταν η Μαντόνα τραγουδάει το τραγούδι…γίνεται επιτυχία

[Speer & Kjelgaard (1992)]

Γενική αμφισημία

Ο Νίκος δεν πίνει επειδή είναι δυστυχισμένος.Η Ελένη είδε τους τουρίστες με τα κυάλια.

ΑνακεφαλαίωσηΕπιτονισμός και νόημα:Το επιτονικό εύρος μπορεί να δηλώσει ενδιαφέρον ήεκφραστικότηταΤα επιτονικά ύψη μπορούν να καταστήσουν κάποιεςλέξεις σημαντικότερεςΟι μελωδίες φέρουν κάποιο πραγματολογικό νόημα(διαφορετικό από το σημασιολογικό)Διαφορετική ευθυγράμμιση τόνων-τεμαχίων έχει ωςαποτέλεσμα διαφορετική σημασίαΗ θέση του πυρήνα μπορεί να αλλάζει ανάλογα με τοθέμα υπό συζήτησηΗ φρασεοποίηση μπορεί να αποσαφηνίσει, αλλά όχιπάντα

Τεχνικά ζητήματαΜηχανισμός ΤοΒΙ

Παλμοί των φωνητικών πτυχών

Ακουστική πλευρά: Θεμελιώδης συχνότητα (ΘΣ) (Fundamental frequency) F0 => ρυθμόςπαλμών των φωνητικών πτυχών

Αντιληπτική πλευρά: ΤονικόΎψος (pitch)

perceived pitchfu

ndam

enta

l fre

q.

Τονικό ύψος

Οι διακυμάνσεις του τονικού ύψους πουενδιαφέρουν την επιτονική φωνολογία μπορεί ναείναικατηγοριακές (categorical)

ύπαρξη ή απουσία διακύμανσηςτύπος διακύμανσης

ή διαβαθμήσιμες (gradient)εύρος της διακύμανσης

Ρόλος των διακυμάνσεων

(1)Κορύφωση (prominence), δηλαδή ηεπισήμανση της διαφοράς στο τονικό ύψοςμεταξύ δύο λέξεων

(2)οριοθέτηση, δηλαδή ο χωρισμός της ομιλίαςσε τμήματα (φράσεις κλπ).

Προσοχή: το τονικό ύψος δεν είναι η μόνηπαράμετρος που καθορίζει τις παραπάνωλειτουργίες

Μεγάλα και μικρά κύματα

Χρόνος

F0

Μεγάλο κύμα=φράση

Μικρό κύμα = επιτονικό ύψος

Δύο φράσεις

Θεωρίες επιτονισμού

Τοπικές διακυμάνσεις =

στόχοι για τον ομιλητήσημεία στην επιτονική καμπύλη πουφωνολογικά αναπαριστάνονται ως ‘Τόνοι’.

Τόνοι

H(igh)= Υψηλοί τόνοι αντιστοιχούν σε ‘μέγιστα’ή ‘κορυφές’

L(ow)= Χαμηλοί τόνοι, ‘ελάχιστα’ ή ‘κοιλάδες’

Οι H και L μπορούν να δημιουργούνσύνθετους τόνους, π.χ. ο LH (= άνοδος), HL (=κάθοδος)

Αυτοτεμαχιακή-μετρική φωνολογίαΔιδακτορική διατριβή της Pierrehumbert(1980), (έμπνευση από Liberman 1975).

Ο διαχωρισμός σε φράσεις και η αγκίστρωσησημείων κορύφωσης (prominence) σε τεμάχιααποτελούν τη μετρική πλευρά του μοντέλου. Η σύνδεση των τόνων με τη μετρική δομή(δηλαδή η ανεξάρτητη ύπαρξη της μελωδίας απότο κείμενο) αποτελεί την αυτοτεμαχιακή πλευρά.

ToBIΤο ToBI (‘Tones and Break Indices’) σχεδιάστηκε αρχικά ως σύστημα μεταγραφήςγια την αμερικανική γλώσσα, αλλά έχει πλέονμετατραπεί σε πρότυπο για την ανάπτυξηεπιτονικών μοντέλων σε διάφορες γλώσσες.

Περιγραφή του ToBIΈνα αρχείο (GR)ToBI αποτελείται από τρία τουλάχιστονεπίπεδα ανάλυσης / περιγραφής.

Το διάζωμα κειμένου περιέχει ορθογραφική μεταγραφήτου εκφωνήματος

Το διάζωμα τόνων αναπαριστά την επιτονική καμπύληχρησιμοποιώντας τονικά γεγονότα όπως επιτονικά ύψηκαι οριακούς τόνους

Το διάζωμα δεικτών παύσης αναπαριστά την ισχύ τωνορίων μεταξύ μονάδων σε διάφορα επίπεδα (Προσωδ. λέξεις, φράσεις, εκφωνήματα)

Ιεραρχική δομήΗ μελωδία ενός εκφωνήματος αποτελείται από μίαακολουθία υψηλών και χαμηλών τόνων (H και L), ηοποία ορίζει μία προσωδιακή μονάδα. Το υψηλότερο επίπεδο είναι η Επιτονική Φράση (ΕΦ), η οποία αποτελείται από μία ή περισσότερεςενδιάμεσες φράσεις (εφ), οι οποίες με τη σειρά τουςπεριέχουν μία ή περισσότερες προσωδιακές λέξεις πουευθυγραμμίζονται με επιτονικά ύψη.Οι ΕΦ μπορεί να αντιστοιχούν σε συντακτικές φράσεις, αλλά όχι πάντα. Η προσωδιακή κατάτμηση δεν είναιαυστηρά προϊόν της συντακτικής κατάτμησης σεσυστατικά, αλλά επηρεάζεται από διάφορεςπαραμέτρους όπως η έμφαση, το μήκος της πρότασης, και το ρυθμό ομιλίας.

ΕΦ

εφ εφ

[ΠΛ ΠΛ ΠΛ] [ΠΛ ΠΛ]

* * * * *[σσσ] [σσσσ][σσσσ] [σσσ][σσσσ]

Στη γενική περίπτωση τα επιτονικά ύψη συνδέονται με τη δυναμικάτονισμένη συλλαβή μιας λέξης, οι φραστικοί τόνοι με τις άκρες τωνενδιάμεσων φράσεων και οι οριακοί με τις άκρες των ΕπιτονικώνΦράσεων.

Τα επιτονικά ύψη είναι απλά (H*, L*) ή δίτονα (H*+L, H+L*). Σταδίτονα, ο αστερίσκος δείχνει τον κύριο τόνο—αυτόν πουευθυγραμμίζεται με την τονισμένη συλλαβή. Ο δευτερεύων τόνοςείτε προηγείται είτε ακολουθεί τον πρωτεύοντα.

Το τελευταίο επιτονικό ύψος σε κάθε εφ ονομάζεται ΠυρηνικόΕπιτονικό Ύψος (NPA). Σε ΕΦ με πολλές εφ, υπάρχουν καιπολλά πυρηνικά επιτονικά ύψη. Οι φυσικοί ομιλητέςαντιλαμβάνονται το τελευταίο στη σειρά ως εξέχον και αναφέρεταιστη βιβλιογραφία ως ‘κύριος τόνος’ ή ‘πυρήνας’ του εκφωνήματος.

** *

( ( * * * )εφ ( * * ) εφ )ΕΦ

Παραγωγή επιτονικής καμπύληςΗ επιτονική καμπύλη κάθε εκφωνήματοςαπορρέει από το συνδυασμό

των τοπικών διακυμάνσεων των επιτονικών υψώντη γραμμική παρεμβολή (linear interpolation) μεταξύτων επιτονικών υψώντο ύψος των φραστικών τόνων (για τους οποίουςισχυριζόμαστε ότι καλύπτουν όλες τις συλλαβέςμεταξύ της πυρηνικής συλλαβής και του δεξιούάκρου της εφ)το ύψος των φραστικών τόνων (πουπραγματώνονται στην τελευταία συλλαβή της ΕΦ)

Παράδειγμα: Επισημείωση στα Ελληνικά

Επισημείωση στα Ελληνικά

ενδιάμεση φράσηΜια ενδιάμεση φράση πρέπει να περιέχειτουλάχιστον ένα επιτονικό ύψος (δηλαδή δενυπάρχουν φράσεις χωρίς κεφαλή σταΕλληνικά) και οριοθετείται από το φραστικότόνο, που μπορεί να είναι H-, L- ή !H-, στοδεξί της άκρο.

Επιτονική ΦράσηΜια ΕΦ πρέπει να περιέχει τουλάχιστον μια εφκαι οριοθετείται από τον οριακό τόνο πουμπορεί να είναι H%, L% ή !H%, στο δεξί τηςάκρο. Οι τόνοι στο τέλος ενδιάμεσων φράσεωνδιαγράφουν απλή επιτονική καμπύλη σεαντίθεση με τους τόνους στο άκρο τωνεπιτονικών φράσεων των οποίων η καμπύληείναι συνθετότερη (ή εντονότερη).

Επιτονική ΦράσηΣε επιτονικές φράσεις με σύνθετη καμπύλη στοάκρο, οι δύο τόνοι ευθυγραμμίζονται σεξεχωριστές θέσεις.

Π.χ., σε μελωδία όπως η L-!H%, ο φραστικόςτόνος L- απλώνεται, ενώ ο οριακός !H% ευθυγραμμίζεται με το τελευταίο φωνήεν τουεκφωνήματος.

Δείκτες παύσηςΤο GRToBI χρησιμοποιεί τέσσερα επίπεδαδεικτών παύσης (break indices), τα 0, 1, 2 και 3. Αυτά τα επίπεδα αντιστοιχούν σευποκειμενική εκτίμηση του βαθμού σύνδεσηςμεταξύ ορθογραφικών λέξεων.

Δείκτες παύσης

Δείκτης 0 = συνοχή (π.χ. μεταξύ άρθρου καιουσιαστικού)

Δείκτης 1= όρια μεταξύ ΠΛ.

Δείκτης 2 = όρια μεταξύ ενδιάμεσων φράσεων

Δείκτης 3 = όρια μεταξύ επιτονικών φράσεων

Η σχέση φθόγγων - επιτονισμούΕπίδραση στην πραγμάτωση φθόγγων

Ισχυροποίηση (strengthening)= ένας φθόγγοςαρθρώνεται ‘προσεκτικότερα’, δηλαδή με ταπερισσότερα χαρακτηριστικά του ολοκληρωμένα. Παραδείγματα:

/t/ ισχυρότερο σε τονισμένη συλλαβή παρά σε άτονη(τόνισα~τονίζω), σε επιτονισμένη συλλαβή παρά σε μη (Μ’αρέσει η ΤΟΝΙΑ~Μ’ ΑΡΕΣΕΙ η Τόνια)/t/ στην αρχή φράσης ισχυρότερο από ότι στη μέση. Ισχυροποίηση αρχικής θέσης (domain initial strengthening). Σε φράσεις υψηλότερου επιπέδουυπάρχει περισσότερη ισχυροποίηση και μεγαλύτερηαντίσταση στην αφομοίωση

Η σχέση φθόγγων - επιτονισμούΕπιμήκυνση (lengthening) = αύξηση της διάρκειαςενός φθόγγου. Εμφανίζεται στο τέλος φράσεων, μεπερισσότερη ισχύ για υψηλότερα φραστικά επίπεδα.

Τα δύο αυτά φαινόμενα συχνά χρησιμοποι-ούνται για την ανίχνευση επιτονικών ορίων, ελλείψει ευδιάκριτων τονικών χαρακτηριστικών

Σύνταξη-προσωδία

Προετοιμασία εδάφους για τηΜαρία (;)Γενικά αποδεκτή θέση: μία από τις λειτουργίεςτου επιτονισμού είναι η κατάτμηση της ομιλίαςσε φράσειςΠαρά την καθολικότητα αυτής της λειτουργίας, είναι εξαιρετικά δύσκολο να οριστούν και/ή ναεντοπιστούν τα φραστικά όρια με συνέπειαΥπάρχει διαφωνία στη βιβλιογραφία για τοσωστό ορισμό τους και πολλοί κυκλικοί ορισμοί

Το πρόβλημα δεν είναι στην ύπαρξη τωνφωνητικών δεικτών για όρια (αν τα όρια δενήταν αντιληπτά τότε η λειτουργία κατάτμησηςπου υπηρετεί ο επιτονισμός δεν θα υφίστατο).Το πρόβλημα βρίσκεται στο γεγονός ότι τακριτήρια που χρησιμοποιούνται για τηνεσωτερική δομή των φράσεων στηβιβλιογραφία είναι αλληλοσυγκρουόμενα

Υπάρχει εσωτερική σύγκρουση μεταξύ τωνπαρακάτω δύο υποθέσεων εργασίας

Η κατάτμηση των εκφωνημάτων σε φράσειςαντανακλά συντακτική, σημασιολογική ή κειμενικήκατάτμησηΗ προσωδιακή δομή είναι απλούστερη από τησυντακτική

Στη βιβλιογραφία αφιερώνεται μεγάλο κομμάτιστην ανάλυση περιπτώσεων μη σύμπτωσηςτης συντακτικής και προσωδιακής δομής

Πώς ορίζονται οι προσωδιακέςφράσεις;Είναι προφανές ότι πρέπει να ορίζονται μεβάση φωνητικά κριτήρια (υπάρχει αρκετήσυμφωνία μεταξύ επισημειωτών στα συστήματαΤοΒΙ)Συχνά όμως τα κριτήρια είναι κανόνεςαντιστοιχίας προσωδιακών με συντακτικέςδομές (syntax-prosody mapping)

Νέα θεώρησηΟι προτάσεις στη βιβλιογραφία δεν θα πρέπεινα εκλαμβάνονται ως ορισμοί αλλά ωςυποθέσεις υπό εξέτασηΗ συντακτική και η φωνολογική δομή θα πρέπεινα ορίζονται ανεξάρτητα η μία από την άλλη, αλλιώς καταλήγουμε σε κυκλικά επιχειρήματαΚάποιο ερευνητές λοιπόν ισχυρίζονται ότι τοπρόβλημα βρίσκεται στη θεωρία μας—ιδιαίτεραστο κομμάτι που πραγματεύεται την ΥπόθεσηΣτεγανών Επιπέδων (Strict Layer Hypothesis), δηλαδή

της ιδέας ότι δεν ισχύει η επαναδρομή(recursion) στην προσωδιακή δομή.

Σκυτάλη στη Μαρία Μπαρούνη…