Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-A' Τόμος, Από Τον Πλάτωνα Ως Τον...

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-A' Τόμος, Από Τον Πλάτωνα Ως Τον Θωμά Ακινάτη

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet-a- 1/352

5 - Ι Λ Ο Σ Ο Ι Κ Η Κ Α Ι Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Η Β Ι Β Λ Ι Ο Θ Η Κ Η - 5

Η ΦΙ ΛΟ ΣΟ ΦΙ Α

Τ ό μ ο ς Α '

Α Π Ο Τ Ο Ν Π Λ Α Τ Ω Ν Α

Ω Σ Τ Ο Ν Θ Ω Μ Α AKIN AT Η

Ε π ι μ έ λ ε ια

Ρ Α Ν Σ Ο Τ Α Σ Α Τ Ε Λ Έ

Μ ε τ ά φ ρ α σ η

Κ Ω Σ Τ Η Σ Π Α Π Α Γ Ι Ω Ρ Γ Η Σ

ε ύ τ ε ρ η έ κ δ ο σ η



Τ ίτ λ ο ς π ρ ω τ ο τ ύ π ο υ :

La Philosophic

de Platon a St Thomas

sous la direction de

Francois Chatelet

Editions Marabout, 1972

Ε κδόσεις «γνώ ση» «Gnosis» PublishersΓραβιας 9-13, 106 78 Α θήνα Gravias 9-13, 106 78 AthensΤ ηλ. 3303487 Fax 3810892 Tel. 3303487 Fax 3810892

© έκδόσεις «γνώ ση» για τήν έλληνική γλώ σσα σέ όλο τον κόσμο

ISBN 960-235-630-8 ■ . ^ =



Η Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α

Τ ό μ ο ς Α '

ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ

ΩΣ ΤΟΝ ΘΩΜΑ ΑΚΙΝΑΤΗ

Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Η Ε Κ Δ Ο Σ Η

Ε πιμ έλεια

F R A N C O I S C H A T E L E T

Μ ετάφρασηΚ Ω Σ Τ Η Σ Π Α Π Α Γ Ι Ω Ρ Γ Η Σ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Τ τ Λ « Γ Ν Ω Σ Η »

Α Θ Ή Ν Α 1 9 8 9



Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ό Μ Ε Ν Α

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ ................................... 11

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η , τού Fr. CMtelet......................

15

I. Α Π Ο Τ Ο Ν Μ Υ Θ Ο Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Ο Γ Η Σ Κ Ε Ψ Η , τ ο υ Fr.

CMtelet ........................................ 19

Π . Π Λ Α Τ Ω Ν , τ ο ύ Fr. CM telet . . . . . . . . . . 27

α ) Ό Π λ ά τ ω ν ώ ς σ ύ γ χ ρ ο ν ο ς : Τ ό π ο λ ιτ ικ ό π ρ ό β λ η μ α — Σ η μ α

σ ί α τ ο υ Ι δ ε α λ ισ μ ο ύ —Ό Λ ό γ ο ς ,

β ) Ή π α ρ ο υ σ ία τ ο υ Σ ω κ ρ ά τ η : Ή έ β δ ο μ η έ π ι σ τ ο λ ή — Π ο λ ιτ ικ ή κ α ί π ρ ο φ ο ρ ικ ό ς λ ό γ ο ς — Σ ω κ ρ ά τ η ς : ή «ν ά ρ κ η » —Ή ε ιρ ω

ν ε ία — Τ ό φ ιλ ο σ ο φ ικ ό σ τ ο ίχ η μ α ,

γ ) Ή τ ά ξ η τ ω ν Ι δ ε ώ ν : Ή π α γ ίδ α τ η ς ό μ ιλ ία ς —Ή ό μ ο ρ φ ιά , ό

έ ρ ω τ α ς , ό θ ά ν α τ ο ς —’Α π ό τ ή ν π ο λ ιτ ικ ή σ τ ή θ ε ω ρ ί α —Ό φ ι-

λ ό σ ο φ ο ς -β α σ ιλ ιά ς —Ή γ ν ώ σ η Τ ό ά γ α θ ό —Ή π α ιδ ε ία —

Ή λ ε ιτ ο υ ρ γ ία τ η ς φ ιλ ο σ ο φ ία ς ,

δ ) Ή τ ά ξ η τ ο υ δ ν τ ο ς : Α ισ θ η τ ό κ α ί ν ο η τ ό — Ή ύ φ ή τ η ς ιδ έ α ς

—Ή κ ο σ μ ο λ ο γ ία —Ή «φ ιλ ο σ ο φ ία τ η ς Ι σ τ ο ρ ία ς » —Ή φ ιλ ο σ ο φ ία κ α ί ή ά π ο χ ώ ρ η σ η τ ω ν Θ ε ώ ν —Ή δ ύ ν α μ η κ α ί ό Λ ό γ ο ς .

III. Α Ρ Ι Σ Τ Ο Τ Ε Λ Η Σ , του Jea n B e r n h a r d t ....................... 97

Ό θ ρ ύ λ ο ς — Τ ό έ ρ γ ο κ α ί ή π ρ ο ο δ ε υ τ ικ ή έ π ε ξ ε ρ γ α σ ία τ ο υ —’Α ρ ι

σ τ ο τ έ λ η ς κ α ί Π λ ά τ ω ν — Κ ίν η σ η , λ ό γ ο ς , κ ε ν τ ρ ι κ έ ς δ ια κ ρ ί σ ε ις

κ α ί ά ν τ ισ τ ο ιχ ίε ς — Τ ό γ ίγ ν ε σ θ α ι τ ω ν δ ν τ ω ν κ α ί τ ό σ ύ σ τ η μ α τ ο υ

κ ό σ μ ο υ —Ή ό ρ γ ά ν ω σ η τ η ς γ ν ώ σ η ς κ α ί τ ό π ρ ό β λ η μ α τ ο υ δ ν τ ο ς

— Σ η μ ε ίω σ η π ά ν ω σ τ ή ν ή θ ικ ή κ α ί σ τ ή ν π ο λ ιτ ικ ή .

IV. Ο Ι Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Τ Ι Κ Ε Σ Ι Λ Ο Σ Ο Ι Ε Σ : στω ικισμός, έπι-

κουρισμός, σκεπτικισμός, του Pierre Aubenque . . 155

α ) Ό σ τ ω ικ ι σ μ ό ς : Ο ί ε κ π ρ ό σ ω π ο ί τ ο υ — Μ ιά φ ιλ ο σ ο φ ία τ η ς 157ο λ ό τ η τ α ς — Μ ιά λ ο γ ικ ή τ ο υ λ ε κ τ ο ΰ — Μ ιά τ ε χ ν ικ ή χ ε ιρ ι σ μ ο ύ



8 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

τ ω ν π ρ ο τ ά σ ε ω ν — Τ ό κ ρ ιτ ή ρ ι ο τ η ς ά λ ή θ ε ια ς — Μ ιά φ υ σ ικ ή

τ η ς δ ιά ρ κ ε ια ς κ α ί τ η ς έ μ μ έ ν ε ια ς —Ή έ λ ε υ θ ε ρ ία τ ο υ σ ο φ ο ύ

κ α ί ή τ ά ξ η τ ο υ κ ό σ μ ο υ —Ε σ ω τ ε ρ ικ έ ς δ υ σ κ ο λ ίε ς τ η ς σ τ ω ι-

κ ή ς ή θ ι κ ή ς .

β ) Ό επικουρίαμός: ‘Ι σ τ ο ρ ικ ή κ α τ ά σ τ α σ η — Μ ιά φ ιλ ο σ ο φ ία τ ο υ 172

σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο υ —Ή γ λ ώ σ σ α —’Α ρ χ έ ς τ η ς φ υ σ ι κ ή ς —Ή δ ια

φ ο ρ ά α ν ά μ ε σ α σ τ ή ν φ υ σ ικ ή φ ιλ ο σ ο φ ία τ ο υ Δ η μ ο κ ρ ίτ ο υ κ α ί

τ ο υ Ε π ικ ο ύ ρ ο υ — Ή έ λ ε υ θ ε ρ ία — Ο ί Θ ε ο ί — Ή ή δ ο ν ή —

Κ α θ ο δ ή γ η σ η τ η ς ή δ ο ν ή ς κ α ί έ π ισ τ ρ ο φ ή σ τ ή ν ά π λ ή ζ ω ή —

Έ π ι κ α ιρ ό τ η τ α τ ο υ Ε π ι κ ο ύ ρ ο υ ,

γ ) Ό σκεπτικισμός: Μ ιά ά ν τ ίδ ρ α σ η ά π έ ν α ν τ ι σ τ ό ν δ ο γ μ α τ ισ μ ό 185

— Τ ό ζ ή τ η μ α τ ο υ σ κ ε π τ ικ ισ μ ο ύ κ α ί ή π υ ρ ρ ω ν ικ ή κ ρ ιτ ικ ή τ η ς α ί σ θ η τ ή ς γ ν ώ σ η ς —Ό Α ίν η σ ί δ η μ ο ς κ α ί ή κ ρ ιτ ικ ή τ ο υ

λ ό γ ο υ —Ό Σ έ ξ τ ο ς Ε μ π ε ιρ ι κ ό ς κ α ί τ ά δ ρ ια τ ο υ έ μ π «ρ ισ μ ο ΰ

τ ο υ —Ό π ρ α κ τ ικ ό ς ά ν θ ρ ω π ι σ μ ό ς τ η ς Ν έ α ς Ά κ α δ η μ ε ία ς .

V. Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Μ Ο Σ Κ Α Ι Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Σ Μ Ο Σ , του Jean Ρ όρίη 195

Τ ά δ ε δ ο μ έ ν α τ ο υ π ρ ο β λ ή μ α τ ο ς — 01 δ ύ ο χ ρ ισ τ ια ν ικ έ ς σ τ ά σ ε ις

—Ή θ ρ η σ κ ε υ τ ικ ή φ ιλ ο σ ο φ ία : τ ά μ υ σ τ ή ρ ια —Ή φ ιλ ο σ ο φ ικ ή έ κ

φ ρ α σ η : ή δ ια τ ρ ιβ ή —Ή φ ιλ ο σ ο φ ικ ή έ κ φ ρ α σ η : ή ά λ λ η γ ο ρ ία .

VI. Η Π Α Τ Ε Ρ Ι Κ Η Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α , του Jean Pepin . . . 243

01 π α τ έ ρ ε ς τ η ς Ε κ κ λ η σ ία ς κ α ί τ ά ρ ε ύ μ α τ α τ η ς έ λ λ η ν ικ ή ς φ ι

λ ο σ ο φ ία ς — Ό π λ α τ ω ν ισ μ ό ς . Ό ά ρ ι σ τ ο τ ε λ ισ μ ό ς . ‘Ο σ τ ω ικ ι σ μ ό ς

— Ο ί μ ε γ ά λ ε ς μ ο ρ φ έ ς τ η ς π α τ ε ρ ι κ ή ς φ ιλ ο σ ο φ ία ς ,

VII. Ο Α Υ Γ Ο Υ Σ Τ Ι Ν Ο Σ Κ Α Ι Η Δ Υ Τ Ι Κ Η Ι Ι Α Τ Ε Ρ Ι Κ Η Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Ε Ι Α , τ ο υ Jean P e p i n .......................... 265

Ο ί λ α τ ίν ο ι π α τ έ ρ ε ς κ α ί ή φ ιλ ο σ ο φ ία — ιλ ο σ ο φ ία κ α ί θ ε ο λ ο γ ία

τ ο υ Α ύ γ ο υ σ τ ίν ο υ —Ή φ ιλ ο σ ο φ ία τ η ς τ ά ξ η ς —Ή θ ε ο λ ο γ ία τ η ς

χ ά ρ ι τ ο ς .

VIII. Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Κ Α Ι Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Α Τ Ο Υ Ι Σ Λ Α Μ Κ Α Τ Α Τ Η Ν

Κ Λ Α Σ Ι Κ Η Ε Π Ο Χ Η , του A bdurra m an Badaw i . . . 292

Ή ε ισ α γ ω γ ή τ η ς έ λ λ η ν ικ ή ς φ ιλ ο σ ο φ ία ς σ τ ο ύ ς Μ ο υ σ ο υ λ μ ά ν ο υ ς —

ά λ Κ ίν τ ι —· ά λ α ρ ά μ π ι —Ή π ρ ώ τ η φ ιλ ο σ ο φ ία . Ή ψ υ χ ο λ ο γ ία .

Ή π ο λ ιτ ικ ή — Ο ί ’Α δ ε λ φ ο ί τ ή ς κ α θ α ρ ό τ η τ α ς —Ά β ικ έ ν ν α ς —Ή

μ ε τ α φ υ σ ικ ή —Ε ξ έ λ ι ξ η τ ή ς έ ν α τ ε ν ισ τ ικ ή ς θ ε ο λ ο γ ί α ς — ά λ -Γ κ α -

ζ ά λ ι Ά β ε ρ ρ ό η ς .



IX. Ο Θ Ω Μ Α Σ Κ Α Ι Η Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Τ Ο Υ Δ Ε Κ Α Τ Ο Υ Τ Ρ Ι

Τ Ο Υ Α Ι Ω Ν Α , τ ο υ Jean Pepin . . . . . . . . . 321

Ο ί ν έ ε ς σ υ ν θ ή κ ε ς — 01 δ ιδ ά σ κ α λ ο ι τ ή ς ’Ο ξ φ ό ρ δ η ς κ α ί τ ο υ Π α ρ ισ ιο ύ — Ό ά γ ι ο ς Θ ω μ ά ς ό Ά κ ι ν ά τ η ς — Τ ό τ έ λ ο ς τ ο υ Μ ε

σ α ίω ν α .

Συμπέρασμα .......................................................... 337

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α 9

Β ιογραφικά στοιχεία τω ν πιο σημαντικώ ν συγγραφέω ν πού

άναφέρονται στο β ιβ λ ίο .......................... 341



ΠΡΟΛΟΓΟΣ

υ τ ό τ ο έ ρ γ ο —π ο υ σ έ τ έ σ σ ε ρ ις τ ό μ ο υ ς π α ρ ο υ σ ιά ζ ε ι τ ι ς ιδ έ ε ς κ α ι

τ ι ς δ ιδ α σ κ α λ ίε ς τ ω ν π ι ο σ η μ α ν τ ικ ώ ν φ ιλ ο σ ό φ ω ν , α π ό τ η ν κ λ α σ ικ ή

'Ε λ λ ά δ α ω ς τ ι ς μ έ ρ ε ς μ α ς — ά π ο σ π ά σ τ η κ ε ά π ό τ η ν ' Ι σ τ ο ρ ί α

τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , σ υ λ λ ο γ ικ ή ε ρ γ α σ ία σ έ ο χ τ ώ τ ό μ ο υ ς π ο υ

κ υ κ λ ο φ ό ρ η σ ε σ τ ι ς ε κ δ ό σ ε ι ς Hachette L ittira ture (1972-1973) υ π ό

τ η ν έ π ο π τ ε ία τ ο υ Frangois Chatelet. Σ κ ο π ό ς α υ τ ή ς τ ή ς έ κ δ ο σ η ς

ε ίν α ι ν α κ α τ α σ τ ή σ ε ι π ρ ο σ ιτ έ ς γ ν ώ σ ε ις π ο υ ε ίν α ι α π α ρ α ίτ η τ ε ς δ χ ι

μ ό ν ο σ έ δ σ ο υ ς α σ χ ο λ ο ύ ν τ α ι ε ιδ ικ ά μ έ τ η φ ιλ ο σ ο φ ία ω ς ιδ ια ίτ ε ρ ο

γ ν ω σ τ ικ ό κ λ ά δ ο , ά λ λ α ε π ιπ λ έ ο ν κ α ί σ έ δ σ ο υ ς , ε υ ρ ύ τ ε ρ α , έ ν δ ια φ έ -

ρ ο ν τ α ι γ ια τ η ν κ ίν η σ η τ ω ν ιδ ε ώ ν κ α ί τ ο υ π ν ε υ μ α τ ικ ο ύ π ο λ ιτ ισ μ ο ύ .

Τ ά κ ε φ ά λ α ια π ο ύ β λ έ π ο υ μ ε ε δ ώ ε ίν α ι ε κ ε ίν α τ ή ς α ρ χ ικ ή ς έ κ δ ο σ η ς

χ ω ρ ί ς ο υ σ ι ώ δ ε ις δ ι ο ρ θ ώ σ ε ις .9 γ ιν ε μ ό ν ο μ ιά ε π ιλ ο γ ή π ο ύ γ ν ώ -

μ ο ν ά τ η ς ε ίχ ε ν ά π ρ ο β ά λ ε ι τ ο ύ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς π ο ύ σ φ ρ ά γ ισ α ν τ ή ν

ε π ο χ ή τ ο υ ς μ έ μ ο ν α δ ικ ά π ν ε υ μ α τ ικ ά ε υ ρ ή μ α τ α κ α ί ο ι ό π ο ι ο ι, τ α υ

τ ό χ ρ ο ν α , α π ο τ ε λ ο ύ ν , μ έ σ α σ τ ο σ η μ ε ρ ιν ό μ α ς ο ρ ίζ ο ν τ α , μ ό ν ιμ α σ η μ ε ία α ν α φ ο ρ ά ς π ο ύ ε π ιτ ρ έ π ο υ ν ε ξ α ν τ ιδ ια σ τ ο λ ή ς ν ά κ α τ α ν ο ή σ ο υ μ ε

κ α λ ύ τ ε ρ α τ ό π α ρ ό ν μ α ς . Τ ο ύ τ ο β έ β α ια δ έ σ η μ α ίν ε ι δ τ ι ο ι σ υ γ γ ρ α

φ ε ίς κ α ί ο ι δ ιδ α σ κ α λ ίε ς π ο ύ π α ρ α λ ε ίφ θ η κ α ν σ τ ε ρ ο ύ ν τ α ι σ η μ α σ ία ς .

Γ ι α υ τ ό κ α ί ο ι Ε ισ α γ ω γ έ ς σ τ ή ν α ρ χ ή τ ο ύ κ ά θ ε τ ό μ ο υ α ν α φ έ ρ ο υ ν

α υ τ έ ς τ ι ς π α ρ α λ ε ίψ ε ις , ώ σ τ ε ν ά π α ρ α κ ι ν η θ ε ί 6 α ν α γ ν ώ σ τ η ς ν ά α ν α

τ ρ έ ξ ε ι σ τ ή ν ' Ι σ τ ο ρ ί α — ή , κ α λ ύ τ ε ρ α , σ τ ά Ι δ ια τ ά κ ε ίμ ε ν α τ ώ ν

φ ιλ ο σ ό φ ω ν ...Γ ι α τ ί ο σ κ ο π ό ς τ ή ς έ κ δ ο σ η ς τ ο ύ 1972 δ έ ν δ ι α φ έ ρ ε ι ά π ό τ ό

σ κ ο π ό α υ τ ή ς τ ή ς σ υ ν τ ο μ ε υ μ έ ν η ς έ κ δ ο σ η ς : ν ά ξ υ π ν ή σ ε ι τ ή ν ε π ι

θ υ μ ία τ ο ύ ά ν α γ ν ώ σ τ η ((ν ά π ά ε ι ν ά δ ε ι μ έ τ ά ϊδ ια τ ο υ τ ά μ ά τ ια »,

ν ά ά π ε υ θ υ ν θ ε ί σ τ ά έ ρ γ α · π ρ ά γ μ α π ο ύ γ ιά ν ά ε π ι τ ε υ χ θ ε ί έ π ρ ε π ε ν ά



12 Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

π α ρ ο υ σ ια σ τ ο ύ ν α υ τ ά τ ά έ ρ γ α , ν ά δ ιε υ κ ο λ υ ν θ ε ί ή α ν ά γ ν ω σ ή τ ο υ ς μ ε

τ ή ν α ν ά λ υ σ η τ ω ν α ν τ ικ ε ιμ έ ν ω ν τ ο υ ς , τ ω ν σ κ ο π ώ ν τ ο υ ς κ α ι τ ο υ

π λ α ισ ίο υ α ν α φ ο ρ ά ς τ ο υ ς . Π ρ ω τ α ρ χ ι κ ή μ α ς π ρ ό θ ε σ η ε ίν α ι ν ά τ ο π ο

θ ε τ ή σ ο υ μ ε μ ιά φ ιλ ο σ ο φ ικ ή σ κ έ ψ η π ο ύ ε ί χ ε κ α ι π ο ύ α κ ό μ α έ χ ε ι

β α ρ ύ τ η τ α , δ χ ι ν ά τ ή ν κ ρ ίν ο υ μ ε * ν ά π ρ ο σ φ έ ρ ο υ μ ε σ τ ο ιχ ε ία π ο ύ ε π ι

τ ρ έ π ο υ ν τ ή ν κ α τ α ν ό η σ ή τ η ς , δ χ ι ν ά τ ή σ υ ν ο ψ ίσ ο υ μ ε · ν ά υ π ο γ ρ α μ

μ ίσ ο υ μ ε τ ό ε ν δ ια φ έ ρ ο ν π ο ύ έ χ ε ι κ α θ 9 έ α υ τ ή κ α ι γ ιά μ ά ς , κ α ι δ χ ι

ν ά τ ή ς θ έ σ ο υ μ ε μ ιά ε τ ικ έ τ α όπω ς σ τ ο μ ο υ σ ε ίο . Κ α ι γ ιά ν ά ε ξ η γ ή

σ ο υ μ ε α κ ρ ιβ έ σ τ ε ρ α τ ις σ υ ν έ π ε ιε ς ε ν ό ς π α ρ ό μ ο ιο υ σ χ ε δ ί ο υ , τ ό κ α

λ ύ τ ε ρ ο ε ίν α ι ν ά έ π α ν α λ ά β ο υ μ ε τ ϊς ε ν δ ε ίξ ε ις π ο ύ υ π ή ρ χ α ν σ τ ις ε ισ

α γ ω γ ικ έ ς σ ε λ ίδ ε ς τ ή ς Ι σ τ ο ρ ί α ς :

((Π α ρ α ιτ η θ ή κ α μ ε ά π ό τ ή ν π ρ ό θ ε σ η ν ά δ ώ σ ο υ μ ε έ ν α δ π ο ιο μ ά

θ η μ α κ α ι ν ά ά φ ή σ ο υ μ ε ν ά ε ν ν ο η θ ε ί, α ν ά μ ε σ α σ τ ά ά λ λ α , δ τ ι π ίσ ω

ά π ό τ ή δ α ψ ίλ ε ια τ ω ν δ ιδ α σ κ α λ ιώ ν δ ια γ ρ ά φ ε τ α ι κ α τ ά κ ά π ο ιο ν τ ρ ό

π ο μ ιά έ μ φ α ν τ ικ ή ε ξ έ λ ιξ η , μ ιά π ρ ό ο δ ο ς , μ ιά ε π α ν ά λ η ψ η ή μ ιά π α

λ ιν δ ρ ό μ η σ η . Ε ίν α ι π ά ν τ α δ υ ν α τ ό ν ά κ α τ α σ κ ε υ ά σ ε ι κ α ν ε ίς , μ έ τ ή

β ο ή θ ε ια ή χ ω ρ ί ς τ ή β ο ή θ ε ια τ ή ς λ ό γ ια ς π ο λ υ μ ά θ ε ια ς , μ ιά γ ε ν ε α λ ο

γ ικ ή μ υ θ ο λ ο γ ία π ο ύ , θ έ τ ο ν τ α ς τ ή ν κ ά θ ε δ ιδ α σ κ α λ ία σ τ ή θ έ σ η τ η ς ,

α ν α σ υ γ κ ρ ο τ ε ί τ ή ν σ ε ιρ ά τ ώ ν κ α τ α κ τ ή σ ε ω ν τ ή ς σ κ έ ψ η ς .9 π ό τ ις

υ π ο τ ιθ έ μ ε ν ε ς α π α ρ χ έ ς φ τ ά ν ο υ μ ε , γ α λ ή ν ια ή δ ρ α μ α τ ικ ά , θ ε τ ικ ά ή

δ ι α λ ε κ τ ικ ά , σ έ α υ τ ό τ ό σ ή μ ε ρ α π ο ύ κ ά ν ε ι δ υ ν α τ ή τ ή ν ά ν α σ κ ο π ικ ή

κ α ι ο ρ ισ τ ικ ή δ ι δ α χ ή . *Λ ν έ ν α θ ε ω ρ η τ ικ ό κ ε ίμ ε ν ο , μ έ τ ό π ρ ό σ χ η μ α

τ ή ς ι σ τ ο ρ ία ς , ά ν α λ α β α ίν ε ι α υ τ ό τ ό έ ρ γ ο , δ ι κ α ίω μ ά τ ο υ : α υ τ ό ε ίν α ι

έ ν α ς τ ρ ό π ο ς ν ά ά π ο δ ε ίξ ε ι κ α ν ε ίς μ ιά θ έ σ η π ο ύ ά ξ ίζ ε ι δ σ ο κ α ι μ ιά

ά λ λ η . ' Ω σ τ ό σ ο ή π ρ ο ο π τ ικ ή α υ τ ο ύ ε δ ώ τ ο ύ έ ρ γ ο υ ε ίν α ι δ ι α φ ο ρ ε τ ικ ή :

σ κ ο π ό ς τ ο υ ε ίν α ι ν ά π λ η ρ ο φ ο ρ ή σ ε ι , ν ά φ έ ρ ε ι σ τ ο φ ώ ς τ ϊ ς

θ ε μ ε λ ιώ δ ε ις ι δ έ ε ς π ο ύ π α ρ ή γ α γ α ν τ ά κ υ ρ ιό τ ε ρ α έ ρ γ α : α υ τ έ ς ο ι

Ι δ έ ε ς σ υ γ κ ρ ο τ ο ύ ν σ ή μ ε ρ α τ ή φ ιλ ο σ ο φ ικ ή κ λ η ρ ο ν ο μ ιά — κ λ η ρ ο ν ο μ ιά

π ο ύ π ρ έ π ε ι ν ά κ ά ν ο υ μ ε τ ή ν ά π ο γ ρ α φ ή τ η ς , α ν θ έ λ ο υ μ ε ν ά τ ή ν κ α τ α

λ ά β ο υ μ ε ή ν ά τ ή ν κ α τ α π ο λ ε μ ή σ ο υ μ ε ο ρ θ ό τ ε ρ α .

) f Ω σ τ ό σ ο π λ η ρ ο φ ο ρ ώ σ η μ α ίν ε ι σ η μ ε ιώ ν ω δ ι α φ ο ρ έ ς . Ο ι

ισ τ ο ρ ι κ ο ί κ α ι ο ι φ ιλ ό σ ο φ ο ι π ο ύ π ή ρ α ν μ έ ρ ο ς σ έ α υ τ ή τ ή ν ε ρ γ α σ ία

π ά σ χ ισ α ν —κ ρ α τ ώ ν τ α ς ό κ α θ έ ν α ς τ ή δ ικ ή τ ο υ ο π τ ικ ή κ α ι έ χ ο ν τ α ς

γ ιά κ ο ιν ό σ η μ ε ίο μ έ τ ο ύ ς ά λ λ ο υ ς σ υ ν ε ρ γ ά τ ε ς π ι θ α ν ό τ α τ α μ ό ν ο τ ό

α ί τ η μ α μ ιά ς ε ν δ ε λ ε χ ο ύ ς ο ρ θ ο λ ο γ ισ τ ικ ή ς κ ρ ιτ ικ ή ς — ν ά δ ε ίξ ο υ ν ά ν ά -



Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ 13

γ λ ν ψ α τ ι ς δ ια φ ο ρ έ ς * α σ χ ο λ ή θ η κ α ν μ έ τ ή ν α ξ ιο λ ό γ η σ η τ ή ς έ ν ν ο ια ς

ή τ ο ν σ υ σ τ ή μ α τ ο ς ε ν ν ο ιώ ν π ο υ έ δ ω σ ε σ τ ο ν τ ά δ ε σ τ ο χ α σ τ ή τ ή θ έ σ η

τ ο ν μ έ σ α σ τ ή ν π α ρ ά δ ο σ η π ο ύ ά π ο κ α λ ε ΐτ α ι φ ι λ ο σ ο φ ί α . ' Η θ ε

τ ικ ή ή δ ια λ ε κ τ ικ ή α ν ά π τ υ ξ η υ π ο κ α θ ίσ τ α τ α ι ?*ο ιπ ό ν α π ό μ ι ά δ ι α -

φ ο ρ ο π ο ιη τ ικ ή π α ρ ο υ σ ί α σ η . υ τ ή α φ ή ν ε ι σ τ ο ν α ν α γ ν ώ σ τ η μ ια ν ά λ

λ η έ λ ε υ θ ε ρ ία : δ ο υ λ ε ιά τ ο ν π λ έ ο ν δ ε ν ε ίν α ι ν ά έ γ κ α τ α λ ε ι φ θ ε ϊ σ τ ή

δ ι ά κ ρ ισ η τ ο υ Ι σ τ ο ρ ι κ ο ύ γ ίγ ν ε σ θ α ι, ά λ λ ά ν ά ά π ο τ ιμ ή σ ε ι δ ι δ α σ κ α

λ ίε ς κ α ι ιδ έ ε ς * α υ τ ό π ο ύ π ρ ο έ χ ε ι δ ε ν ε ίν α ι ν ά α κ ο λ ο υ θ ή σ ε ι μ ιά

γ ρ α μ μ ή , έ σ τ ω γ ε ν ε α λ ο γ ικ ή , ά λ λ ά ν ά έ π ι τ ε λ έ σ ε ι μ ι ά σ η μ ε ιο θ ε σ ία

μ έ σ α σ έ έ ν α ν α ρ θ ρ ω μ έ ν ο χ ώ ρ ο . Μ έ έ ν α λ ό γ ο , ε τ ο ύ τ η ή Ι σ τ ο ρ ία

τ ή ς φ ιλ ο σ ο φ ία ς σ έ κ α μ ιά π ε ρ ίπ τ ω σ η δ έ ν ε ίν α ι μ ι ά φ ιλ ο σ ο φ ία τ ή ς

ισ τ ο ρ ία ς τ ή ς φ ιλ ο σ ο φ ία ς .

»Ε ύ κ ο λ α θ ά ε ν ν ο ή σ ε ι κ ά ν ε ις γ ι α τ ί μ έ σ α σ έ α υ τ ή τ ή ν ο π τ ικ ή

τ ά β ιο γ ρ α φ ικ ά σ τ ο ιχ ε ία —έ κ τ ο ς έ ξ α ιρ έ σ ε ω ν — ε ίν α ι π ο λ ύ π ε ρ ιο ρ ι

σ μ έ ν α . 9 ν α μ φ ίβ ο λ α θ ά μ π ο ρ ο ύ σ ε κ ά ν ε ις ν ά σ υ ν τ ά ξ ε ι έ ν α δ μ ο ρ φ ο

κ ε ίμ ε ν ο α φ ιε ρ ω μ έ ν ο —λ ίγ ο π ο λ ύ δ π ω ς έ κ α ν ε ό Π λ ο ύ τ α ρ χ ο ς — σ τ ή

ζ ω ή τ ώ ν π ε ρ ίφ η μ ω ν φ ιλ ο σ ό φ ω ν . υ τ ό θ ά έ π ε φ ύ λ α σ σ ε έ κ π λ ή ξ ε ις .

Ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , α υ τ ό τ ό έ ρ γ ο δ έ ν έ π ε δ ίιο ξ ε π α ρ ό μ ο ιε ς κ α ιν ο τ ο μ ίε ς . ' Η

π ρ ω τ ο τ υ π ία τ ο υ , α ν υ π ά ρ χ ε ι, θ ά π ρ ο κ ύ ψ ε ι ά π ό τ ό γ ε γ ο ν ό ς δ τ ι

τ ρ ιά ν τ α π ε ρ ί π ο υ έ ρ ε υ ν η τ έ ς δ ο κ ίμ α σ α ν ν ά φ τ ιά ξ ο υ ν τ ο ν π ίν α κ α τ ώ ν

σ τ ο ιχ ε ίω ν τ ή ς φ ιλ ο σ ο φ ικ ή ς σ κ έ ψ η ς , κ α ι τ ό έ κ α μ α ν μ έ τ ό ίδ ιο

π ν ε ύ μ α , ά λ λ ά χ ω ρ ίς π ρ ο κ α τ ά λ η ψ η * ά π ό τ ό γ ε γ ο ν ό ς δ τ ι ε ίδ α ν τ ό

έ γ χ ε ίρ η μ ά τ ο υ ς δ χ ι ώ ς ά π ό δ ε ιξ η , ά λ λ ά ώ ς μ ι ά π α ρ ο υ σ ία σ η * δ χ ι

ω ς έ ν α σ υ ν ε κ τ ικ ό ο ι κ ο δ ό μ η μ α , ά λ λ ά ώ ς μ ι ά π ο λ υ μ ε ρ ή κ α τ α σ κ ε υ ή . Ο ι β ιβ λ ιο γ ρ α φ ίε ς δ έ ν έ χ ο υ ν τ ή ν ίδ ια σ π ο υ δ α ιό τ η τ α σ έ δ λ ο υ ς τ ο ύ ς

σ υ γ γ ρ α φ ε ίς . Κ α ι σ έ α υ τ ό τ ό σ η μ ε ίο έ π ίσ η ς ά φ έ θ η κ ε σ τ ή ν κ ρ ί σ η

κ α θ ε ν ό ς ά π ό τ ο ύ ς σ υ ν ε ρ γ ά τ ε ς ν ά π λ α ισ ιώ σ ε ι τ ό γ ρ α φ τ ό τ ο υ μ έ τ ι ς

ά ν α φ ο ρ έ ς π ο ύ θ ε ω ρ ο ύ σ ε κ α τ ά λ λ η λ ε ς . Δ ιά φ ο ρ ε ς Ι σ τ ο ρ ι κ έ ς τ ο π ο θ ε τ ή -

σ ε ις έ ρ χ ο ν τ α ι ά π ό κ α ιρ ό σ έ κ α ιρ ό ν ά θ υ μ ίσ ο υ ν ο τ ι ή φ ιλ ο σ ο φ ία δ έ ν

ε ίν α ι μ ιά «ξ ε χ ω ρ ισ τ ή » υ π ό θ ε σ η κ α ι δ τ ι σ υ χ ν ά σ υ μ β α ίν ε ι ν ά έ χ ε ι

ά μ ε σ η , έ μ μ ε σ η ή ά ν τ ιφ α τ ικ ή σ χ έ σ η μ έ τ ϊ ς μ ο ρ φ έ ς τ ή ς κ ο ιν ω ν ικ ή ς π ρ α κ τ ικ ή ς κ α ι μ έ ά λ λ ε ς π ο λ ι τ ισ μ ι κ έ ς δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ ε ς .

»9 δ ώ ε μ φ α ν ίζ ε τ α ι μ ι ά δ ι α φ ο ρ ε τ ικ ή ισ τ ο ρ ία τ ή ς φ ιλ ο σ ο φ ία ς .

Ο ϋ τ ε π ρ ο ο δ ε υ τ ικ ή , ο ύ τ ε ο υ δ έ τ ε ρ η , ά λ λ ά κ ρ ι τ ι κ ή * π ο ύ δ έ θ έ λ ε ι ο ύ τ ε

δ λ α ν ά τ ά π ε ι , ο ϋ τ ε ν ά π ε ι τ ό π ά ν π ο ύ θ ε ω ρ ε ί υ π ο χ ρ έ ω σ ή τ η ς



14 Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

ν ά ε π ιβ ε β α ιώ σ ε ι τ η ν α ν ο ιχ τ ή τ ά ξ η τ ώ ν δ ιδ α σ κ α λ ιώ ν κ α ι τ ώ ν δ ια

φ ό ρ ω ν Ιδ ε ώ ν . Σ έ α ύ τ ο ϋ τ ο ν ε ϊδ ο ν ς τ ϊς ε ρ γ α σ ίε ς , τ ό σ ο β α ρ ό σ τ ο ι

χ ε ίο κ ιν ε ίτ α ι α ν ά μ ε σ α σ τ ή ν λ ό γ ια π ο λ ν μ ά θ ε ια κ α ι σ τ ή ν έ κ λ α ικ ε υ σ η .

Γ ι α τ ί δ έ ν υ π ά ρ χ ε ι κ ά π ο ιο ς «Π λ ά τ ω ν α ς » ή κ ά π ο ιο ς «Descartes»

π ο υ μ π ο ρ ο ύ μ ε ν ά ά π ο κ α τ α σ τ ή σ ο ν μ ε τ ή ν α λ ή θ ε ια τ ο υ ς ' υ π ά ρ χ ο υ ν

σ τ ο χ α σ τ έ ς π ο υ σ ή μ ε ρ α κ α θ ί σ τ α ν τ α ι α ν α γ ν ώ σ ι μ ο ι χ ά ρ η σ έ μ ιά ν

α υ σ τ η ρ ή κ α ι τ ε κ μ η ρ ι ω μ έ ν η α ν ά λ υ σ η ».

' Η α ν α δ ιο ρ γ ά ν ω σ η τ ή ς ϋ λ η ς σ έ τ έ σ σ ε ρ ι ς τ ό μ ο υ ς ο δ ή γ η σ ε σ έ

α ν α κ α τ α τ ά ξ ε ις : δ π ρ ώ τ ο ς τ ό μ ο ς π ρ α γ μ α τ ε ύ ε τ α ι τ ή ν κ ρ ι τ ικ ή φ ιλ ο

σ ο φ ία —π ο ύ ή Ι σ τ ο ρ ί α ο ν ο μ ά ζ ε ι «π α γ α ν ισ τ ικ ή »— κ α ι τ ή μ ε σ α ιω

ν ικ ή ' ό δ ε ύ τ ε ρ ο ς κ α τ α π ιά ν ε τ α ι μ έ α υ τ ό π ο ύ ά π ο κ α λ ο ϋ μ ε κ λ α σ ικ ή

ε π ο χ ή ( δ έ κ α τ ο ς έ κ τ ο ς - δ έ κ α τ ο ς δ γ δ ο ο ς α ιώ ν α ς ), ά π ό τ ή ν 3 ν α γ έ ν

ν η σ η κ α ι τ ή Μ ε τ α ρ ρ ύ θ μ ισ η ώ ς τ ο ν Rousseau· ο τ ρ ίτ ο ς ά ν α φ έ ρ ε τ α ι

σ τ ο ν δ έ κ α τ ο έ ν α τ ο α ι ώ ν α , π ρ ο τ ρ έ χ ο ν τ α ς μ ά λ ισ τ α μ ιά κ α ι μ ιλ ά ε ι

γ ι ά τ ο ν K ant, κ α ι φ τ ά ν ε ι ώ ς τ ο ν Nietzsche, α γ γ ίζ ο ν τ α ς ε π ιπ λ έ ο ν

τ ο ν α ιώ ν α μ α ς , κ α θ ώ ς ά ν α φ έ ρ ε τ ι σ τ ο ν Husserl κ α ι σ τ ο ν Bergson'

δ τ έ τ α ρ τ ο ς ε ίν α ι ά φ ιε ρ ω μ έ ν ο ς σ τ ή σ ύ γ χ ρ ο ν η ε π ο χ ή , ά π ό τ ο ν Freud

ώ ς τ ο ν Heidegger κ α ι ά π ό κ ε ϊ σ τ ά π ιο ό ψ ιμ α β ή μ α τ α τ ή ς φ ιλ ο σ ο

φ ικ ή ς έ ρ ε υ ν α ς .

Σ τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ κ ά θ ε τ ό μ ο υ υ π ά ρ χ ε ι έ ν α ε π ί μ ε τ ρ ο π ο ύ π ε ρ ι

λ α μ β ά ν ε ι σ ύ ν τ ο μ ε ς β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ έ ς σ η μ ε ιώ σ ε ις σ χ ε τ ικ ά μ έ τ ο ύ ς κ υ -

ρ ιό τ ε ρ ο υ ς σ υ γ γ ρ α φ ε ίς τ ή ς θ ε ω ρ ο ύ μ ε ν η ς ε π ο χ ή ς .3 π ίσ η ς κ α θ έ ν α ς

ά π ό τ ο ύ ς τ ό μ ο υ ς π λ α ισ ιώ ν ε τ α ι ά π ό μ ιά ν ε ισ α γ ω γ ή κ α ι έ ν α σ υ μ

π έ ρ α σ μ α π ο ύ ε π ι τ ρ έ π ο υ ν ν ά υ π ο δ ε ιχ τ ο ύ ν ο ί μ ε τ α β ά σ ε ις κ α ι ν ά υ π ο

γ ρ α μ μ ισ τ ο ύ ν ο ι κ ύ ρ ιε ς δ υ ν α μ ικ έ ς τ ά σ ε ις . Κ α ι τ ο ύ τ ο , π ρ έ π ε ι ν ά τ ό

έ π α ν α λ ά β ο υ μ ε , δ χ ι τ ό σ ο γ ιά ν ά ε ϊσ α χ θ ε ϊ μ ιά ά λ λ η λ ο υ χ ί α , δ σ ο γ ιά

ν ά τ ο ν ι σ τ ε ί ή ε ν ό τ η τ α ε ν ό ς π α ν ο ρ ά μ α τ ο ς , ε ν ό τ η τ α κ α μ ω μ έ ν η ά π ό

δ ια φ ο ρ έ ς μ έ σ α σ τ ο ύ ς κ ό λ π ο υ ς ε ν ό ς κ α ι τ ο ύ ίδ ιο υ σ χ ε δ ίο υ .



Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

Ο ί στοχαστές καί οί σχολές πού αναλύονται σέ αύτόν τον πρώ το

τόμο τοποθετούνται στο εσω τερικό μιας ιστορικής έποχής περίπου

δύο χιλιετηρίδω ν —άπό τόν πέμπτο αιώ να π.Χ . ώ ς τον δέκατο

τέταρτο αιώ να— μιά καί γίνεται λόγος γιά τόν 5Α βικέννα, πού έζησε

στό σημερινό Ο υζμπεκιστάν, καί γιά τόν 3Α λκουΐνο, πού γεννήθηκε

καί σπούδασε στήν ’Α γγλία. Ά ρκεϊ νά πούμε δτι κάναμε τομές

πού άπομονώ νουν ουσιώ δη έργα. Ε ντούτοις, δποια κι αν είναι ή

άνομοιότητα τώ ν περιστάσεω ν καί δσο διαφορετικά κι αν είναι τά

πραγματευόμενα Α ντικείμενα, είναιδυνατό νά σχηματίσουμε —στιγ-μογραφικά έστω , χω ρίς νά φιλοδοξούμε δτι άνακαλύψ αμε κάποιες

εσω τερικές συγγένειες— ένότητες πού συνδέουν αυτές τις κορυφ ές

καί συγκροτούν όροσειρές καί γραμμές προσέγγισης, υπό τή μορφή

άλυσίδας.

Α ρχικά μιά πρώ τη οροσειρά: έκείνη της διαμόρφ ω σης της

μεσογειακής-εύρω παϊκής φιλοσοφίας (μέσα σ’ αύτό τό έργο δέν

γίνεται λόγος γιά τις φιλοσοφίες της Λ Α σίας, ούτε γιά τά συστήματα σκέψης πού χαρακτηρίζουν δσους πολιτισμούς δέν έχουν άνα-

καλύψ ει τή γραφή· καί οί δύο αυτοί τομ είς έχουν διαμορφ ω θεί ώ ς

προϊόντα ειδικώ ν έρευνώ ν). Τ ά πρώ τα τρία κεφάλαια μελετούν

αύτό πού ονομάστηκε «έλληνικό θαύμα» δπου, άνάμεσα σέ άλλες

έπινοήσεις, πλάι στήν τραγω δία, στήν ιστορική έρευνα, στά μαθη

ματικά, στή ρητορική, ή Π όλις συλλαμβάνει τό σχέδιο έπεξεργα-

σίας ένός λόγου (discours) καθολικά πειστικού πού έχει διπλό σκοπό: τή θεσμοθέτηση μιας γνώ σης καί τόν καθορισμό μιας Σ οφ ίας.

Δ έ στάθηκε δυνατό νά άναφ ερθούμε εδώ στούς στοχαστές πού ονο

μάστηκαν «προ-σω κρατικοί»: Θ αλή, Π υθαγόρα, Η ρά κλειτο, Π αρ

μενίδη, Ζ ήνω να τόν Έ λεάτη, Δ ημόκριτο, Ε μπεδοκλή , Ά ναξαγό-



ρα, γιά νά περιοριστούμε στούς πιο σημαντικούς. Τ ά κείμενα τού

Π λάτω να καί τού ’Α ριστοτέλη τούς άπηχοΰν άδιάκοπα. Ε ντούτοις,

ύστερα άπό τον τέταρτο αιώ να, ή Π όλις διασπάται: οί φροντίδες

γιά μιά κοσμολογία υπερτερούν σιγά-σ ιγά άπέναντι στο σχέδιο

μιας εξαντλητικής γνώ σης. Μ έσα στον ορίζοντα πού καθορίστηκε

άπό τύν Π λάτω να καί τον ’Α ριστοτέλη συγκροτούνται διάφ ορα φ ι

λοσοφ ικά ρεύματα, ό στω ικισμός, ό έπικουρισμός, ό σκεπτικισμός,

πού θά γονιμοποιήσουν τή λατινική σκέψη καί θά προσφέρουν μέ

τον πλούτο τώ ν παρατηρήσεώ ν τους καί της έπιχειρηματολογίας

τους το κοινό βάθος, άπό τό όποιο θά άντλήσει άφθονα νάματα ή

μελλοντική φιλοσοφ ία.

*Η εποχή τώ ν Α ύτοκρατοριώ ν είναι ή έποχή της βίας: ή πλα

τω νική βούληση γιά υπέρβαση αυτού έδώ τού κόσμου ένεργοποιεΐ-

ται καί πάλι άπό έναν στοχαστή σάν τόν Π λω τίνο, πού οί θεολο-

γικοί καί συνάμα κοσμολογικοί διαλογισμοί του προετοιμάζουν

πνευματικά τή χριστιανική επανάσταση. Έ τσ ι εμφ ανίζεται μιά

δεύτερη οροσειρά, έκείνη τής χριστιανικής καί ίσλαμικής σκέψης,

πού παρευθύς δεσπόζει στή λεκάνη τής Μ εσογείου καί έπεκτείνε-

ται σέ ολόκληρη τήν Ε ύρώ πη. Ό Μ εσαίω νας. 'Η έκφραση είναι

πολύ δυσάρεστη, ιδιαίτερα δταν συνδέεται μέ τήν ιδέα μιας σκο

τεινής καί σκοταδιστικής περιόδου. Μ έσα στούς δέκα περίπου αιώ

νες πού χω ρίζουν τήν πτώ ση τής ρω μαϊκής αύτοκρατορίας άπό

τις μεγάλες άνακαλύψ εις άναμφίβολα υπήρχαν περίοδοι βαθειάς

διανοητικής, ήθικής καί φυσικής αθλιότητας* τήν ίδια στιγμή δμω ς

στή Σ υρία καί στο Μ αρόκο άκτινοβολούσαν λαμπροί πολιτισμοί.

Κ αί ό εικοστός αιώ νας μας, αύτός πού έθεσε τις «τελειοποιημένες»

του τεχνικές καί τόν άνθρω πισμό του στήν ύπηρεσία γενικευμένω ν

σφαγώ ν, πού θά έβρισκε τάχα τό θάρρος νά καταδικάσει μιάν

δποια περίοδο; ’Επεξεργασμένοι μέ βάση τόν έβραϊσμό καί έπα-

νενεργοποιώ ντας τήν έλληνο-λατινική συνεισφορά, ό Χ ριστιανισμός

καί κατόπιν ό ’Ισλαμισμός πλάθουν, καθένας μέ τόν τρόπο του καί

μέσα στο πνευματικό του καί συνάμα ιστορικό του πλαίσιο, μιά

νέα θέαση τού ανθρώ που καί τού κόσμου. Τ ά δύο κεφάλαια πού

άφιερώ νονται στις σχέσεις τού Ε λληνισμού καί τού Χ ριστιανισμού

καί στις άναζητήσεις τώ ν Π ατέρω ν τής ’Εκκλησίας, κι επίσης τό

16 Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η



Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η 17

κεφάλαιο πού πραγματεύεται τις σχέσεις τής θεολογίας καί τής

φιλοσοφ ίας μέσα στο κλασικό Ίσλάμ δείχνουν τή συνέχεια καί τήν

άσυνέχεια, πού σφραγίζουν ολόκληρο τον άρχαΐο κόσμο, καί αύτό

το νέο σύμπαν, το όποιο συγκροτήθηκε μέσα στον ορίζοντα τού

μονοθεϊσμού.

Α ύτές οί άναλύσεις θεμελιώ νουν μέ σαφήνεια τήν άποψ η δτι

στά ζητήματα αύτά δέ μπορούμε νά άπλοποιοΰμε ‘καί νά άρκού-

μαστε σέ άπλές άντιθέσεις. Ό «Μ εσαίω νας» είναι ύπερβολικά δα

ψ ιλής γιά νά τόν περιορίσουμε σέ μιάν υποτιθέμενη «δεσπόζουσα

ιδεολογία». Ε ιδικότερα, σ’ αύτόν εκδηλώ νεται μιά άντίθεση άνά-

μεσα σέ δύο χριστιανικά ρεύματα πού, μέ τόν τρόπο τους, επανα

λαμβάνουν μιάν άποφ ασιστική διαφ ορά ήδη παρούσα μέσα στήν

κλασική ελληνική σκέψη. Ό Α ύγουστίνος, ό συγγραφέας τής Π ο

λ ι τ ε ία ς τ ο ν Θ ε ο ϋ καί τώ ν ’Ε ξ ο μ ο λ ο γ ή σ ε ω ν , εντάσσεται ρητά στήν

πλατω νική οπτική* εισάγει δμω ς τήν ιδέα τού υποκειμένου ώ ς

εσω τερικότητας καί έπίσης τήν ιδέα μιας μοναδικής χρονικότητας,

στούς κόλπους τής όποιας ή άνθρω πότητα άγω νίζεται γιά τή σω

τηρία της. ’Ο χτώ αιώ νες άργότερα, έπω φελούμενος άπό τή διδα

σκαλία τώ ν ’Α ράβω ν, ό Θ ω μάς ό Ά κινάτης άνασυλλαμβάνει τό

άριστοτελικό σχέδιο μιας εγκυκλοπαιδικής γνώ σης, πού οργανώ

νει τις γνώ σεις σύμφω να μέ τήν ίδια τή δομή τού ’Ό ντος, άπό τή

γνώ ση τού Θ εού ίσαμε τή γνώ ση τής πολιτικής τάξης.

'Η παγανιστική φιλοσοφ ία καί ή φιλοσοφ ία πού άντλεϊ τήν

καταγω γή της άπό τό μονοθεϊσμό συνδέονται καί άποσυνδέονται.

Τ ό κυρίαρχο στοιχείο είναι ή ικανότητα γιά φιλοσοφ ικές έπινοή-

σεις. Π έρα άπό τις ενδείξεις πού παρέχουμε εδώ , ό άναγνώ στης

θά μπορέσει νά χαράξει κι άλλες διακεκομμένες γραμμές γιά νά

συνδέσει μεταξύ τους αύτές τις κορυφ ές τής σκέψ ης. Θ ά τό κάνει

σύμφω να μέ τις προτιμήσεις του: καί θά έχει δίκιο, άρκεί νά πάρει

μιά ιδέα άπό τά ίδια τά κείμενα γιά νά ένισχύσει τις υποθέσεις

του. ’Ίσω ς νά έκπλαγεί διαπιστώ νοντας δτι ή πρόοδος τής δικής

του σκέψης δέν άντιστοιχεί άναγκαστικά στή χρονολογική σειρά

τώ ν στοχαστώ ν, άλλά δτι προκύπτει άπό τήν ελεύθερη άντιπαρά-

θεση πού κάνει άνάμεσα στις ιδέες.

FRANCOIS CHATELET



I

Α Π Ο TON Μ Τ Θ Ο Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Ο Γ Η Σ Κ Ε Ψ Η

τ ο ύ FRANCOIS CHATELET

*Η φιλοσοφία μιλάει τήν έλληνική γλώ σσα. Ε ίχαν δίκιο πού το

έπανέλαβαν μετά τον Heidegger. Ά λλά άπομένει άκόμα νά μά

θουμε π ο ιά ν έλληνική γλώ σσα. Π αραέχουμε τή συνήθεια νά συλ

λογιζόμαστε σέ συνάρτηση μέ συντακτικούς καί σημαντικούς κανόνες πού έχουν καθοριστείαυθαίρετα σέ μιάν έποχή σχετικά πρόσ

φατη. Ε ίναι προφανές δτι ή γλώ σσα τού *Η ράκλειτου δέν είναι ή

ίδια μέ τή γλώ σσα τώ ν στοχαστώ ν τής άλεξανδρινής έποχής* ότι

ή κικερώ νεια μεταγραφή τώ ν δρω ν καί τώ ν σχημάτω ν πού χρησι

μοποιούσαν ή Ά καδημεία καί ή Σ τοά δέν είναι ορθή* δτι ή λατι

νική τώ ν Ρω μαίω ν δέν είναι ή ίδια μέ έκείνη τώ ν Χ ριστιανώ ν*

δτι ό γλω σσικός κώ δικας αύτώ ν τώ ν τελευταίω ν, άπό τή λατινικήπατερική γραμματεία ώ ς τή διδακτορική διατριβή τού K ant, δε

καεφτά αιώ νες άργότερα, δέν διατήρησε τήν ίδια σημασιακή τάξη.

Θ ά χρειαζόταν μιά έξαιρετική τύφ λω ση γιά νά σκεφτεί κανείς δτι

ύπάρχει ενα άπόλυτο σημείο άναφοράς, μέ βάση το όποιο θά μπο

ρούσαμε νά μεταφ ράσουμε, νά άντιπαραθέσουμε, νά οργανώ σουμε,

συσχετίζοντας φανερά ή κρυφά, τά κείμενα εκείνω ν πού έχουν ονο

μαστεί «μεγάλοι φιλόσοφοι». Ά π ό αύτή τήν άποψη, οί άσκήσειςτώ ν λογίω ν ειδημόνω ν —πού άκατάπαυστα άνακαλύπτουν νέες συγ

γένειες— πρέπει νά τεθούν στο ίδιο έπίπεδο μέ τις άκροβασίες

τώ ν ύπέρμαχω ν τής κρυφ ής ιστορίας, φιλολόγω ν καί ερμηνευτώ ν,

δηλαδή στο έπίπεδο τώ ν μυθολόγω ν πού οικοδομούν έ'να παρελθόν



20 Α Π Ο Τ Ο Ν Μ Υ Θ Ο Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Ο Γ Η Σ Κ Ε Τ Η

στο όποΐο καθένας σήμερα θά βρει δ,τι τόν ενδιαφ έρει καί τόν

δικαιώ νει.

Τ αιριάζει ν’ άρχίσουμε μ* ένα παράδειγμα, πού είναι κάτι σάν

διδακτικός μύθος. Ή σύγχρονη ιστορία τής φιλοσοφίας τής ’Α ρ

χαιότητας καθιδρύει μία τάξη νοητικά ικανοποιητική γιά κείνους

πού τήν επεξεργάζονται. Σ τήν αρχή έχουμε τή θρησκεία, τό μύθο,

τήν ποίηση: άπό τόν 'Ό μηρο ώ ς τόν Π ίνδαρο (καί, κατά παρέκ

κλιση, ώ ς τούς κλασικούς δημιουργούς τής τραγω δίας)* ύστερα

έχουμε μιά μετάβαση: τούς «προσω κρατικούς»* μέσα σέ αύτό τόν

μεγάλο «θύλακα» τοποθετούμε τούς «φυσικούς», τόν Θ αλή γιά

παράδειγμα, τούς άτομικούς, τούς ιατρούς, τούς ιστορικούς, τόν

'Η ράκλειτο, τόν Π αρμενίδη, τόν ’Α ναξαγόρα, τόν Ε μπεδοκλή ,

τούς σοφιστές* εμφανίζεται ό Σ ω κράτης: ολα αλλάζουν, άλλά μέ

έναν τρόπο πού άκόμα δέν είναι ριζικός. Μ έ τόν Π λάτω να, μέ τήν

ίδρυση τής Ά καδημείας τό 387, εγκαθιδρύεται επιτέλους ή τάξη

τής όρθολογικότητας* είναι άκόμα πρόσκαιρη κι άδέξια, καί θά

ύποστεΐ πολλαπλές τροποποιήσεις, δμω ς έχει κιόλας καθορίσει τις

άρχές της. Ή σκέψ η πού υπάκουε στή μυθοποιητική άπαίτηση

υποκαθίσταται άπό μιά νέα λογική, ή όποια, χάρη σέ μιά αυστηρή

πειθαρχία τού λόγου, δίνει δλα τά δικαιώ ματα στήν α λ η θ ι ν ή λαλιά,

δηλαδή στήν άποτελεσματική.

Μ ιά παρόμοια ερμηνεία δέν εϊναι κακή. ’Α ναμφίβολα ή έλλη

νική άντίληψ η περί άνθρώ που καί κόσμου προοδευτικά «έκκοσμι-

κεύθηκε» ή «λαϊκοποιήθηκε» καί τό σύμπαν τώ ν θεώ ν έξαφ ανίστη-

κε σιγά-σιγά μπροστά στις πράξεις τώ ν άνθρώ πω ν. Έ νώ στους

χρόνους πού συμβατικά ονομάζουμε ομηρικούς ή άφήγηση οργα

νώ νεται γύρω άπό θεϊκά πρόσω πα, καθώ ς τά ίδια τά άνθρώ πινα

πρόσω πα έχουν καταντήσειουσίες σέ καθεστώ ς ήμιεξάρτησης, στήν

κλασική εποχή —τόν πέμπτο αιώ να—, ό άνθρω πος, ώ ς πολίτης-

πολεμιστής, πού μιλάει καί μάχεται, έμφ ανίζεται ώ ς παράγοντας

πού επω μίζεται τή μοίρα του. Α ύτή τήν εποχή τά πολιτισμικάείδη άλλάζουν νόημα καί ύφος: ή τραγω δία, άπό θεμελιακά θρη

σκευτική, γίνεται πολιτική τελετουργία* ή κω μω δία περνάει άπό

τό μπουφ όνικο παιχνίδι στήν πολιτική κριτική* άλλα είδη ένισχύον-

ται, δπω ς ή ιστορική γεω γραφ ία: τις θρυλικές περιγραφές καί τις



Α Π Ο Τ Ο Ν Μ Τ Θ Ο Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Ο Γ Η Σ Κ Ε Ψ Η 21

μυθικές γενεαλογίες διαδέχονται τοπία καί ήθη πού περιγράφονται

καί άναλύονται επακριβώ ς, τά γεγονότα καταγράφ ονται λεπτομε

ρειακά* άλλα είδη γεννιούνται, δπω ς ή ιατρική, πού στο έξης επι

καλείται περισσότερο τήν έρευνα τώ ν αιτιώ ν της άσθένειας παρά

τις άμφίβολες πηγές τής μαντικής* ή δπω ς ή «φ υσική» πού λίγο-

λίγο μετατοπίζεται άπο τις μαγικές θεω ρίες στή μελέτη τώ ν φ αι

νόμενω ν σχέσεω ν* ή δπω ς ή τέχνη τού λόγου, πού δέν είναι στο

εξής κλήρος τώ ν εύγενώ ν οικογενειώ ν, άλλά γίνεται το μέσο πού

κάθε πολίτης διαθέτει, τυπικά τουλάχιστον, γιά νά διακηρύξει τις

γνώ μες καί τά ένδιαφέροντά του* ή δπω ς ή «φιλοσοφ ία», πού παύει

νά είναι μιά έπηρμένη καί μυστηριώ δης διακήρυξη γιά νά διεκδι-

κήσει, μέσα στο συντονισμένο παιχνίδι τώ ν ερω τήσεω ν καί τώ ν

άπαντήσεω ν, το δ ικ α ίω μ ά της νά καθορίσει, σέ δλα τά πεδία, τήν

ύπέρτατη δικαιοδοσία.

Μ έ ένα λόγο, γιά νά μιλήσουμε σάν τον Condorcet, ή πρόοδος

βαδίζει σταθερά. Σ ιγά-σ ιγά ό «διαφ ω τισμός» επιβάλλεται. Ό τό

πος δπου έπιτελείται αύτή ή μετατροπή είναι ή Π όλις. Α ύτή δια

μορφώ νεται στις άποικιακές πολιτείες, κυρίω ς στή Μ ικρά Ά σία*

κατόπιν φ τάνει στή μητρόπολη, καί ή ’Α θήνα θά γίνει τόπος μιας

εξέλιξης πού στή συνέχεια θά θεω ρηθεί παραδειγματική . Έ κτοτε

το σχήμα τής έξέλιξης είναι ικανοποιητικό. 'Έ να πρώ το στάδιο

συνιστά ή πολιτική κατάκτηση τώ ν αστικώ ν δικαιω μάτω ν καί τής

ιδιότητας τού πολίτη. Σ τήν τάξη πού συναποτελοΰν οί ελεύθεροι

πολίτες ή μοίρα τού καθενος καθορίζεται δχι άπο τήν έγγύτητά του

προς τούς θεούς ούτε άπο τήν οικογενειακή του προέλευση ή τήν

προσκόλλησή του σέ κάποιον ήγέμόνα, άλλά άπο τή σχέση του

μέ αύτή τήν άφηρημένη άρχή πού είναι ό νόμος. Ή δεύτερη φάση

είναι ή έγκαθίδρυση τής δημοκρατίας πού, γιά έντοπίσιμους ιστο

ρικούς λόγους, πραγματώ νεται στήν ’Α θήνα. Μ ιά δημοκρατία δέν

είναι μόνο, δπω ς δείχνει ή έτυμολογία της, ή εξουσία τού «άφανούς

λαού», παρά είναι το πολίτευμα, στο οποίο ή κυβέρνηση είναι εκ

τεθειμένη σέ «μέση άγορά» καί κάθε πολίτης, τυπικά καί ουσια

στικά, έχει τή δυνατότητα νά συμ μετάσχει σ’ αύτή. Σ τήν άταξία

τώ ν μακρινώ ν βαρβάρω ν καί στήν παράλογη τάξη τώ ν πολύ κοντι

νώ ν βαρβάρω ν —περσική αύτοκρατορία—, άντιπαρατάσσεται μιά



22 Α Π Ο Τ Ο Ν Μ Τ Θ Ο Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Ο Γ Η Σ Κ Ε Τ Η

ελλογη οργάνω ση, πού άντιστοιχεί στή θέση πού κατέχει ό άνθρω

πος μέσα στήν κοσμική τάξη. Μ έσα σέ αύτή τήν οργάνω ση πρυ

τανεύει μιά νέα σκέψ η πού άπω θεΐ σέ μιάν απόμακρη άρχαϊκή

εποχή το υπερβολικό ενδιαφέρον γιά τούς θεούς καί, έτσι, ενισχύει

τό αποκλειστικό ενδιαφ έρον γιά τούς άνθρώ πους.

Μ έσα σέ αύτή τήν οπτική , ή άποδοχή της άλληλουχίας άπο-

τελεΐ κιόλας ένδειξη ρήξης. ’Α λλά πού καί πώ ς έπιτελεΐται αύτή ή

διάσταση; Μ έ τό ερώ τημα αύτό αρχίζει ή διαμάχη γιά τήν κ α τ α

γ ω γ ή τού φιλοσοφικού λόγου. Π ού κεϊται ή τομή άνάμεσα στο

μύθο καί στήν έλλογη σκέψ η; ,;Α ραγε υπάρχει στούς φυσικούς στο

χαστές πού, δπω ς ό Θ αλής, θεω ρούν ώ ς άντικείμενο της άποφασι-

στικής προβληματικής τά φυσικά φ αινόμενα; Μ ήπω ς θά πρέπει

μάλλον νά περιμένουμε τόν Η ράκλειτο καί τόν Π αρμενίδη, πού

πρώ τοι αύτοί θέτουν τό έρώ τημα τού ’Ό ντος καί εγκαινιάζουν έτσι

τό μεταφ υσικό πρόβλημα; ’’Ή μήπω ς είναι πιό σοβαρό νά τοπο

θετήσουμε τήν άπαρχή τής φιλοσοφίας στά πλατω νικά γ ρ α φ τ ά , πού

τά περισσότερά τους διασώ θηκαν κι δπου τίθεται γιά πρώ τη φορά

μέ ρητό τρόπο τό πρόβλημα τού Λ όγου (raison), δηλαδή τό πρό

βλημα ενός φιλοσοφικού λόγου (discours) ολοκληρω τικά νομιμο

ποιημένου; Κ αί άπό πού προέρχονται οί άτομικοί φιλόσοφοι;

Μ * ένα λόγο, ή ιδέα μιας γαλήνιας γένεσης, πού θά οδηγούσε

άπό τό φανταστικό στο πραγματικό, άπό τή μαγεία στήν πρα

κτική, άπό τήν (κοινω νική) μερικότητα στήν (άνθρώ πινη) καθολι-

κότητα, άπό τήν επιθυμία στό λόγο, βρίσκεται σέ κίνδυνο άπό τή

στιγμή πού θά τεθεί τό πρόβλημα τής συγκεκριμένης διατύπω σής

της. Σ ύμφω να μέ τήν άνάλυση τού J . B ern hard t, ή τρέχουσα ονο

μασία «προσω κρατικοί», πού έχει άποδοθεί στούς συγγραφείς πού

κατακυριαρχοΰνταιάπό τόν πόθο τής θεω ρίας καίχρονολογικά είναι

προγενέστεροι ή σύγχρονοι τού Σ ω κράτη, προδίδει μιάν άντίληψ η

άφελώ ς προοδευτική καί άπλοποιητική ώ ς προς τό γίγνεσθαι τής

σκέψης. Έ ν.π άσ η περιπτώ σει τό ζήτημα είναι πιό περίπλοκο* καί

είναι βέβαιο δτι δέν τό λύνουμε παίρνοντας ώ ς σημείο άναφοράς

μιάν γραμμική πρόοδο πού θά οδηγούσε άπό τόν προ-Λ όγο στον

πραγματω μένο Λ όγο, άπό τήν δυνάμει φιλοσοφία στήν ένεργεία.

Ά ς τοποθετηθούμε στό κέντρο ακριβώ ς αύτής τής τάχα «πραγμα-



τω μένης» φιλοσοφίας: στήν φιλοσοφία του Π λά τω να.'Έ να νέο ΰφος

φιλοσοφικού λόγου επιβάλλεται μέ αυτή τή φιλοσοφία* καθορίζεται

μιά τάξη ιδεώ ν πού λίγο κατόπιν θά χαρακτηριστεί λ ο γ ι κ ή ' καίσχεδιάζεται μιά πρω τότυπη πολιτική . 'Η καινοτομία είναι προ

φανής: δέν δεσπόζει πιά ή φαινομενική δύναμη τώ ν συνηθειώ ν ή ή

ψ ευδοπραγματική ισχύς τώ ν «ροπαλοφ όρω ν», άλλά ή τάξη τού

ελεγχόμενου λόγου. Ε ντούτοις, μέσα στήν περιοχή αύτής της και

νοτομίας κι επειδή αύτή ή καινοτομία έχει πιαστεί μέσα στο ιστο

ρικό δίκτυο της συγκρότησης της Π όλης, ό φιλόσοφος παραμένει

ένας σ ο φ ό ς , τό ισοδύναμο τού σ α μ ά ν ο ν —τού μάγου— πού είναι συνένοχος μυστηριω δώ ν δυνάμεω ν...

"Ο λα συμβαίνουν σάμπω ς ή φιλοσοφία, καθώ ς πετυχαίνει ολοέ

να καί περισσότερο νά οριοθετεί τήν πρω τοτυπία τού έλλογου

(discursif) πεδίου της, νά έπαναλαμβάνει, ένσω ματώ νοντάς τες,

άρχέγονες στάσεις ζω ής. Π ρέπει λοιπόν οχι μόνο ν’ άρνηθούμε τήν

εικόνα μίας γραμμικής έξέλιξης, άλλά καί νά πλουτίσουμε μέ απο

χρώ σεις αυτά τά σχήματα άλληλουχίας ή άσυνέχειας. Χ ω ρίς άμφι-βολία ή άνάλυση τώ ν κειμένω ν έπιτρέπει νά άποκαλύψ ουμε «άφετη-

ρίες» ή «ρήξεις». ’Α λλά αύτό πού ξεκινάει έν μέρει κρατάει μέσα

του έκείνο ένάντια στό όποιο ξεκινάει* καί αύτό πού διαρρηγνύει

τούς δεσμούς του ενσω ματώ νει επίσης στοιχεία έκείνου, άπό τό

όποιο θέλει νά διαχω ριστεί. ’Α πό αύτή τήν πλευρά, ή περίπτω ση

τού πλατω νισμού παραμένει άκόμα παραδειγματική: ή πλατω νική

φιλοσοφία άρνεΐται τήν παραδοσιακή έκπαίδευση, πού ουσιαστικάβασιζόταν στή διδασκαλία τώ ν ποιητώ ν καί στή συγκεχυμένη θρη

σκευτικότητα πού μετέφερε αύτή ή διδασκαλία* έπειδή άκριβώ ς

αύτή ή φιλοσοφία ά παιτεί μιά επιστημονική προάσκηση καί κάνει

έκκληση στούς μαθηματικούς καί στή λογική, έπειδή άποσκοπεί

νά οργανω θεί δχι γύρω άπό άμφίβολες παραστάσεις, άλλά καθορι

σμένες έννοιες, σημειώ νει μιά ρήξη καί διανοίγει μιά «σύγχρονη»

προοπτική. Τ αυτόχρονα δμω ς άντιτίθεται σέ μιάν άλλη εκδοχήτού «σύγχρονου», εκείνη τώ ν σοφ ιστώ ν, πού κι αυτοίεπίσης άπέρρι-

πταν τήν παράδοση — στό δνομα άλλω ν άρχώ ν, ίσω ς πιό ριζικώ ν...

*0 Π λάτω ν δέ δέχεται τή χρησιμοθηρία, τόν συμβατικισμό (con-ventionalisme), τόν βαθύτατο σχετικισμό τώ ν σοφιστώ ν. Α ύτό

Α Π Ο Τ Ο Ν Μ Υ Θ Ο Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Ο Γ Η Σ Κ Ε Τ Η 23



πού τον ένδιαφέρει δέν είναι ό κοινω νικός άνθρω πος, άλλά τό θεϊκό

στοιχείο μέσα στόν άνθρω πο. Κ ατά τήν κρίση του, ή δημοκρατία,

στις διάφορες μορφ ές της, είναι παρακμιακή. Σ τό έξης λοιπόν μ ιλάει σάν «άντιδραστικός». Ά μ εσ α , δταν άπορρίπτει τή «φιλελεύ

θερη» λογική τώ ν σοφ ιστώ ν, τήν οποία χρησιμοποιεί π.χ. ό ιστορι

κός λόγος τού Θ ουκυδίδη* καί έμμεσα, δταν, μέσα στήν ίδια του

τήν άποδεικτική, θέλει νά καταξιώ σει πανάρχαιες μεθόδους, δη

λαδή τήν άλληγορία καί τό μύθο, καί δταν περιβάλλει τόν φιλό

σοφο μέ εξουσίες πού ξεπερνούν τόν κοινό θνητό.

Μ έ ένα λόγο ή φιλοσοφία είναι έλληνική' είναι θυγατέρα της

Π όλης* της δημοκρατικής Π όλης. Ά ν τό δεχτούμε αύτό, μένει

άκόμα νά πούμε δτι ή έλληνική γλώ σσα δέν είναι μιά άμετακίνητη

ούσία καί δτι, άν δούμε τήν φ τιαξιά της, οί μεταβολές βαραί

νουν γι’ αύτή δσο καί οί μονιμότητες. "Ε τσι ή Π όλις, πού διαδέ

χεται έπαναστατικά έναν «φ εουδαρχικό μεσαίω να», έχει τις ρίζες

της σ’ ένα προηγούμενο παρελθόν, τό όποιο σφραγίζουν οί προομη-

ρικές βασιλείες καί τού οποίου τά ίχνη έμφανίζονται, μεταξύ άλλω ν,

καί στά πλατω νικά κείμενα. Γ ι’ αύτό ή άθηναϊκή δημοκρατία —ση

μείο άναφοράς τού Π λάτω να καί τώ ν άντιπάλω ν του Σ οφ ιστώ ν—

είναι ένα π ρ ό β λ η μ α , δχι μιά ο υ σ ί α .

Τ ούτο σημαίνει δτι δέν ξεμπερδεύουμε εύκολα μέ τήν ιστορία

τής φιλοσοφ ίας. Α ναμφ ισβή τητα, τουλάχιστον άπό τόν Π λάτω να

ώ ς τόν Hegel, υπάρχει ένα ειδικό πεδίο πού νόμιμα μπορούμε νά

τό άποκαλέσουμε φ ιλ ο σ ο φ ικ ό *πεδίο πού έχει τή δ^κή του περιοχή,

τή δύναμή του νά ενσω ματώ νει, τήν ίδιάζουσα τάξη του. Ά λλά

αύτό τό ΰφος, πού φ ιλοδοξεί νά έχει τήν υπέρτατη δικαιοδοσία,

οφείλει μόνιμα καί έξαρχής νά ομολογεί τόν συμμιγή χαρακτήρα

του. Ό ορίζοντας, άπό τόν όποιο άξιώ νει νά άποσ παστεΐ καί τόν

οποίο σκοπεύει νά ύπερβεί καί νά κρίνει, τό καθορίζει πέρα γιά

πέρα. "Ε τσι ή σκέψ η, γύρω στόν πέμπτο αιώ να π.Χ ., περνάει άπό

τήν επικράτεια τού μύθου στή δύναμη τής φιλοσοφ ικής λογικής:

άλλά αύτό τό πέρασμα οπω σδήποτε σημαίνει άπό τή μιά μεριά

δτι υπήρχε ήδη μιά λογική τού μύθου καί άπό τήν άλλη δτι μέσα

στήν φιλοσοφική πραγματικότητα ένυπάρχει άκόμα ή δύναμη τού

«πατροπαράδοτου».

24 Α Π Ο Τ Ο Ν Μ Τ Θ Ο Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Ο Γ Η Σ Κ Ε Τ Η



Α Π Ο Τ Ο Ν Μ Υ Θ Ο Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Ο Γ Η Σ Κ Ε Τ Η

Ά π ό τό μύθο στήν έλλογη σκέψ η; Β έβαια. Ω στόσ ο ό μύθος

δέν είναι μιά άτακτη φαντασία καί ή έλλογη σκέψ η τείνει νά έπι-

βληθεί σάν ένας νέος μύθος.



II

11 Λ Λ T Ω Ν

τ ο υ FRANCOIS CHATELET

Ή έπενέργεια τής πλατω νικής σκέψης 8έ χρειάζεται νά διαπι

στω θεί ιδιαίτερα. Ό ΙΙλάτω ν πέθανε τδ 347 π.Χ . Έ κτοτε ή πο

λιτισμική παράδοση δέν έπαψ ε νά άναφ έρεται σ’ αύτόν, γιά νά

άντλήσει εμπνεύσεις, γιά νά τον υποβάλει σέ κριτική, γιά νά προσπαθήσει νά τον ξεπεράσει. Τ δ έργο του, τόσο στδ μακρινδ καί στδ

πρόσφατο παρελθόν δσο καί σήμερα, ξεπροβάλλειάναπόδραστα στόν

ορίζοντα κάθε θεω ρητικής έρευνας. Ή τέχνη κι ή λογοτεχνία, πού

τροφοδοτήθηκαν άπό αύτό τδ έργο, δέν μπορούν νά τδ άγνοήσουν,

τόσο χτές δσο καί σήμερα. Ά πό όλους τους στοχαστές οπω σδή

ποτε ήταν έκείνος πού ή έπίδρασή του υπήρξε ή πιδ πλατειά, ή

πιό βαθειά, ή πιδ διαρκής. Π ου οφ είλεται μιά τέτοια επιτυχία;Π οιά είναιή αιτία αύτής τής διαιώ νισης του πλατω νισμού, δ οποίος

άντιστάθηκε, έπαναλήφθηκε, παραμορφ ώ θηκε, δοξάστηκε μέσα σέ

δλες τις φουσκοθαλασσιές πού γνώ ρισε ή δυτική πολιτισμική παρά

δοση, άπό τή διδασκαλία τού Χ ριστού ώ ς τις χρησιμοθηρικές ρή

σεις τού βιομηχανικού πολιτισμού; Κ αί τέλος, γιατί αύτό τδ έργο,

πουναι τόσο μακρινό, ώ στε φαίνεται σάμπω ς νά βρίσκεται έκτδς

χρόνου, συγκεντρώ νει άκόμη καί σήμερα γύρω του τά θετικά ήάρνητικά πάθη δλω ν τώ ν έραστώ ν τής σκέψ ης; Σ έ αύτές τις έρω -

τήσεις δέν μπορεί νά δοθεί τυπική άπάντηση. ’Α ρκεί νά άναφερ-

θούμε στήν πραγματική κατάσταση καί στις άντίστοιχες ιδεολο

γίες, τις οποίες έπρεπε νά αντιμετω πίσει ό Π λάτω ν, καί νά άνα-



28 II Λ Α Τ Ω Ν

λύσουμε τή σημασία της άπόφασης πού πήρε τότε, γιά νά καταλά

βουμε γιατί τό κείμενό του π α ρ α μ έ ν ε ι ώ ς πρότυπο καί ώ ς παρα

κίνηση νά τό μιμηθεΐς καί συνάμα νά τό ξεπεράσεις. Ο ίπλατω νικοίδιάλογοι δέν θά μπορούσαν νά άποσπαστούν άπό τήν εποχή πού

τούς γέννησε· ή ιστορική συγκυρία είναι καθοριστική γι* αύτούς.

Κ άθε προσπάθεια νά τούς άπομακρύνουμε άπό αύτό τό αυστηρά

συγκεκριμένο πλαίσιο γιά νά τούς θεω ρήσουμε μιά άπό τις πρώ

τες έκδηλώ σεις τού αιω νίου πνεύματος, ουσιαστικά μάς καταδικά

ζει νά μήν κατανοούμε τίποτα άπό τήν πρω τοτυπία τους καί άπό

αύτή τή μορφή πού τούς έπέτρεψ ε νά διασχίσουν τήν ιστορία. ΌΠ λάτω ν είναι ενας ’Α θηναίος τού τέταρτου αιώ να, άπογοητευμέ-

νος άπό τήν Π όλη του. Α ύτή άκριβώ ς ή άπογοήτευση καί τό θεω

ρητικό σχέδιο, πού αύτή γέννησε, βρίσκονται στήν άπαρχή της

διάρκειας τού πλατω νισμού. Π ώ ς είναι δυνατό αύτό; Π ώ ς νά συλ-

λάβουμε τό γεγονός δτι ένα έργο τόσο ισχυρά σφραγισμένο άπό

τις περιστάσεις μπορεί νά είναι γιά μάς σέ τέτοιο βαθμό σύγ

χρονο; Γ ιατί ό κλασικός 'Έ λληνας Π λάτω ν θέτει άκόμα καί σήμερα προβλήματα πού είναι καί δικά μας; 'Ό ταν άνακαλούμε τά

θεμελιώ δη θέματα τής πλατω νικής σκέψ ης καί δείχνουμε πώ ς άρ-

θρώ νονται, ούσιαστικά επιχειρούμε νά άπαντήσουμε σέ αύτές τις

ερω τήσεις. Γ ιά ποιό λόγο είμαστε —είτε τό θέλουμε είτε δχι, είτε

αύτό μάς έξοργίζει είτε μάς χαροποιεί— άκόμα καί σήμερα μαθη

τές τού Π λάτω να; Τ ί μάς κάνει μαθητές του; Π ώ ς συμβαίνει καί

αύτός ό συγγραφέας, πού μιλούσε εδώ καί είκοσιτέσσερις αιώ νες,μιλά καί γιά μάς, καί μάλιστα τόσο καλά ;

I. Ο Π Λ Α Τ Ω Ν Ω Σ Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο Σ

Τ ό π ο λ ίτ ικ ο π ρ ό β λ η μ α .

'Ό ταν πεθαίνει ό Π λάτω ν ή Π όλις άσθενεί. Τ ό 338, στήν πεδιάδα

τής Χ αιρώ νειας, ό στρατός τού Φ ιλίππου τού Μ ακεδόνα θά συν

τρίψ ει τά ελληνικά στρατεύματα, πού μιά ύστατη άναλαμπή ένερ-



Ο Π Α Λ Τ Ω Ν 1>Σ Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο Σ 29

γητικότητας τά είχε συνασπίσει. ’Έ τσι δέν θά ξαναεμφανιστείαύτή

ή πολιτική μορφή πού έ'κτοτε έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στή φαν

τασία δσω ν άνθρώ πω ν άναζητούσαν το τέλειο Κ ράτος. Ό Φ ίλιππος, κυρίαρχος τώ ν Ε λλήνω ν, θά έξασφαλίσει μέ τή δύναμη τήν

ενότητα καί τήν εσω τερική ειρήνη πού ποθούσαν τά τέκνα τής

Ε λένη ς τουλάχιστον άπο το τέλος τώ ν μηδικώ ν πολέμω ν. Σ το έξης

ή Π όλις ναρκώ νεται κάτω άπο τον ήλιο, μέσα στή βοή τής φλυα

ρίας τού δήμου· δέν θά άφυπνιστει παρά μέ τή συντριβή τώ ν Α ύτο-

κρατοριώ ν. Ε ντούτοις, επί έκατον πενήντα χρόνια, ή μοίρα της

ήταν παραδειγματική. Μ έσα σέ ένα χρονικό διάστημα σχετικά μικρό, ενώ πολύ λίγοι άνθρω ποι ένδιαφ έρονταν γιά τό στοχασμό καί

τή δημιουργία, παρήγαγε πολιτισμικά έργα, ιδεολογίες, θεω ρίες,

πού ή σπουδαιότητα καί ή σημασία τους είναι τόσο μεγάλη ώ στε

σφράγισαν άνεξίτηλα τό γίγνεσθαι τής άνθρω πότητας.

Δ έν υπάρχει έλληνικό θαύμα* υπάρχει ένα έλληνικό φ ώ ς πού

άποτελεί στοιχείο βασικό γιά δ,τι σήμερα άποκαλούμε πνευμα

τικό πολιτισμό. Ό πέμπτος αιώ νας, πού βλέπει νά γεννιέται όΠ λάτω ν καί νά ολοκληρώ νεται ή τραγική διαδικασία πού οδηγεί

στό θάνατο τού Σ ω κράτη, άν δέν επινόησε, τουλάχιστον οδήγησε

ώ ς τήν ούσιώ δη τους καθαρότητα τύπους πρακτικής καί πολιτι

σμικά είδη πού άκόμα καί σήμερα άσκούν επάνω μας καθοριστική

επίδραση. Ή ’Α θήνα, γιά παράδειγμα, έπινοεί τή δ η μ ο κ ρ α τ ία . Ή

δημοκρατία, έτυμολογικά, είναι ή έξουσία τού άφανούς λαού, τού

δ ή μ ο ν , πού άπηυδησμένος άπό τήν ύποτέλεια δπου τόν κρατούνοί γαιοκτήμονες, οί α ρ ισ τ ο ι, οί «εύ-γενείς», έξεγείρεται καί δη

μεύει τά άγαθά τώ ν νικημένω ν. Μ έσα στήν προοπτική τής δ ι κ α ιο

σ ύ ν η ς , δπω ς τήν είχαν καθορίσει ό Δ ράκω ν καί ό Σόλω ν, ό Κ λει

σθένης, ό Ε φ ιάλτης κι ό Π ερικλής άντιλαμβάνονται τή δημοκρα

τία διαφορετικά. Γ ι’ αύτούς δέν είναι ή Ι σ χ ν ς τ ο ν Ααου, είναι ή

επέκταση τού δικαιώ ματος τού πολίτη σέ κάθε έλεύθερο άνθρω πο,

ή ισότητα δλων ώ ς πολιτώ ν, δποιο κι άν είναι τό εισόδημα καί ήκαταγω γή τους (δσο γιά τό νόημα αύτής τής τελευταίας, ας μήν

γελιόμαστε: ή κλασική ’Α θήνα, πού άριθμεί μισό εκατομμύριο κα

τοίκους, περιλαμβάνει τουλάχιστον τρακόσ ιες χιλιάδες σκλάβους

καί πενήντα χιλιάδες μέτοικους —προστατευόμενους ξένους— πού



:ί() Ι ί Λ Λ Τ Ω Ν

δέν έχουν πολιτικά δικαιώ ματα* άν λογαριάσουμε επιπλέον τις γυ

ναίκες καί τά παιδιά, τότε μόνο περίπου δέκα τοίς εκατό τού κοι

νω νικού σώ ματος έχουν τό δικαίω μα νά άποφασίζουν γιά δλους).Ή δημοκρατία, έτσι δπω ς τήν ορίζει ή ’Α θήνα, έχει τό προνό

μιο νά μήν υ π ε ξ α ι ρ ε ί πιά τήν έξουσία, παρά νά τήν εκθέτει σέ

«μέση άγορά», δηλαδή νά εξασφαλίζει τήν ενεργητική συμμετοχή

στήν άσκηση τής έξουσίας σέ δποιο άτομο έχει τό δικαίω μα καί

τή δυνατότητα νά φέρει τά δπλα γιά τήν υπεράσπιση τής «πατρί

δας». Ο ί δημοτικές συνελεύσεις, ή Π ν ύ κ α , δπου συνέρχεται ή λαϊκή

συνέλευση, οί άγορές, δπου ό καθένας συζητάει ελεύθερα γιά δ,τιτού φαίνεται καλό, τά δικαστήρια άποτελούν νέους τόπους, δπου

ό φ τω χός πολίτης, υπό τήν αιγίδα τού νόμου, ^μπορεί νά έπιτεθεί

στόν πλούσιο ή στόν εύγενή, δχι γιά νά τόν άμαυρώ σει, άλλά γιά

νά άπαιτήσει άπ’ αύτόν νά μοιραστεί μαζί του τά προνόμιά του

γιά τό μεγαλύτερο καλό δλω ν...

’Α φού πιά έγκαθιδρυθεί θεσμικά, ή δημοκρατία τής ’Α θήνας

κατακτά καί τά ήθη. Έ πεκτείνεται στή θεω ρητική καί στήν καλλιτεχνική δραστηριότητα. Ο ί θεω ρήσεις τώ ν γιατρώ ν καί τώ ν φυ

σικώ ν άπελευθερώ νονται άπό τις άπαγορεύσεις τής θρησκείας καί

γίνονται τώ ρα άποδεχτές* οί ιερατικές έρμηνεΐες άντικαθίστανται

άπό θύραθεν εξηγήσεις. *Η ’Α θήνα υποδέχεται δσες άνακαλύψ εις

γίνονται στις άποικιακές Π όλεις, οί όποιες ήδη έχουν άπελευθε-

ρω θεί άπό τις άρχαίες υποθήκες, καί μάλιστα έξαιτίας μιας κατά

στασης πού τις ω θεί στις έφευρέσεις. Β έβαια, τόν πέμπτο αιώ ναό τσαρλατανισμός τώ ν «φυσικώ ν» γνω ρίζει μεγάλη άνθηση καί τά

ιατρικά εγχειρίδια δέν μάς καθησυχάζουν καθόλου σχετικά μέ τή

θεραπεία πού επιβάλλουν στούς άσθενεΐς. Ά π ό τήν άλλη πλευρά

είναι ώ στόσο βέβαιο δτι αύτές οί άναζητήσεις άποκαλύπτουν ένα

νέο πεδίο στοχασμού. Π αράλληλα άναπτύσσεται καί ή άνάλυση

τού θεω ρητικού ΰφους: ενάντια στις κοσμογονίες καί στις θεογο

νίες κυριαρχούν έρευνες πού άποσκοπούν νά άνακαλύψ ουν «ρεαλι

στικές» άρχές έξήγησης καί δέν δανείζονται πιά τίποτα άπό τις

παραδοσιακές θρησκευτικές έρμηνείες. 'Η λογική τής επιχειρημα

τολογίας άρχίζει κιόλας νά υπερτερεί άπέναντι στή συμβολική τής

επίκλησης...



Ο Π Α Λ Τ Ω Ν Ω Σ Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο Σ

Ο ί θεοί έξανθρω πίζονται καί, βγαίνοντας άπό τις κρύπτες δπου

τούς κρατούσαν οί εντεταλμένοι τής λατρείας, παρουσιάζονται στις

άκτίνες τού ήλιου καί στά μάτια τού λαού. Τ ό γαλήνιο χαμόγελότους άναγγέλλει δτι τό αίνιγμα τής ύπαρξής τους δέν επιδέχεται

π<χρά μιάν άπάντηση: τόν άνθρω πο. Ό Α πόλλω ν, θεός τού φω τός,

είναι ό υπέρτατος· στήν ’Α θήνα, ή Π αλλάδα, θεά τής σοφίας, ύπερ-

τερεί άπέναντι στις περιπετειώ δεις υπερβολές τού Δ ιόνυσου καίτού

Π οσείδώ να. Τ ό θέατρο, σάν πράξη συλλογικής περισυλλογής, μ ε

ταμορφ ώ νεται βαθύτατα. Γ ίνεται ή κατ’ έξοχήν πράξη τού πολί

τη, ή σ τ ι γ μ ή , σχεδόν μέ τή φυσική σημασία τού δρου, όπου ή συλ-λογικότητα τώ ν πολιτώ ν άναμετρά τή σχέση τής δύναμής της μέ

τις κηδεμονικές θεότητες. Ε κείνο πού τεκταίνεται στή σκηνή τής

τραγω δίας —καί πού άντανακλάται στήν κω μω δία μ* ένα μ υκτη

ρισμό ίσω ς άκόμα άποκαλυπτικότερο— είναι ή στάση τού άνθρώ -

που πού γνω ρίζει δτι άπελευθερώ θηκε άπό τή Μ οίρα, άλλά πού

ταυτόχρονα νιώ θει νά βρίσκεται υπό τό κράτος σκοτεινώ ν δυνά

μεω ν, τώ ν οποίω ν ό έλεγχος τού διαφ εύγει μόνιμα. Ό θύραθεν κόσμος τώ ν κοινω νικώ ν ενεργειώ ν συστοιχεί τώ ρα μέ τό σύμπαν τώ ν

ιερώ ν δυνάμεω ν. Ή θεατρική τελετουργία παρεκκλίνει άπό τόν

άρχικό της σκοπό: στό εξής, άνθρω ποι καί θεοί έρχονται άντιμέ-

τω ποι, άλλά δπω ς ό παλιός άνθρω πος ένάντια στό νέο άνθρω πο...

Τ ήν πιό καθαρή άπόδειξη αυτής τής πολιτισμικής μετατρο

πής τήν προσφέρει ή επινόηση τής ιστορικής άφήγησης. ’Ή δη στό

δεύτερο μισό τού έκτου αιώ να οί λογογράφοι —οί άρχειοφύλακεςτώ ν πιό προηγμένω ν Π ολιτειώ ν— καίό Έ καταίος ό Μ ιλήσιος είχαν

δείξει ένδιαφέρον γιά τά θύραθεν συμβάντα πού ρυθμίζουν τή ζω ή

τώ ν κρατώ ν. Ό Η ρόδοτος, ό ιστορικός τώ ν μηδικώ ν πολέμω ν,

πηγαίνει πολύ μακρύτερα. Τ ελικά, βέβαια, δέχεται τήν παραδο

σιακή θρησκευτική εξήγηση. Τ ό «ρεπορτάζ» του, κάτω άπό τήν

προσποιητή του άφέλεια, άποκόβεται ω στόσο εξίσου άπό τή νοο

τροπία τής έποχής. Κ αταγίνεται στήν λεπτομερειακή άνάλυση τώ νήθώ ν τώ ν λαώ ν πού άμεσα ή έμμεσα σχετίζονται μέ τή σύγκρου

ση· περιγράφει μέ άκρίβεια τοπία καί τεχνικές· καί προπάντω ν

παρακολουθεί τά γεγονότα προσπαθώ ντας νά τά συνδέσει μεταξύ

τους μέ σχέσεις αιτιότητας. Τ ονίζει ιδιαίτερα τήν ποικιλία τώ ν πο-



Π Λ Α Τ Ω Ν

λιτισμώ ν καί τώ ν θεσμώ ν, τή σπουδαιότητα τώ ν χειροπιαστώ ν καί

θύραθεν άνθρώ πινω ν δραστηριοτήτω ν. Α ύτδ τδ έ'ναυσμα μιας «λαϊ

κής» θέασης τώ ν πραγμάτω ν θά τδ άναπτύξει ό Θ ουκυδίδης. ΉΙ σ τ ο ρ ί α τ ο ν π ε λ ο π ο ν ν η σ ι α κ ο ϋ π ο λ έ μ ο υ εισάγει μιάν άντίληψ η τώ ν

άνθρώ πινω ν συμπεριφορώ ν όλότελα ορθολογιστική* άποκλείει κάθε

υπερβατικό στοιχείο καί άναζητεί τήν εξήγηση τώ ν γεγονότω ν

μόνο μέσα στήν άνθρώ πινη φύση.

Π αράλληλα μέ αύτή τήν μετατροπή της «επιστήμης», της

δραματικής τέχνης καί τής ιστορικής άφήγησης, έπιτελεϊται μιά

έξίσου σημαντική μετατροπή στδ καθαυτδ θεω ρητικδ πεδίο. Μ έσαστδ έργο του Η ράκλειτου καί τού Π αρμενίδη, ό λόγος, αυτδς πού

συνάγει καί άποκαλύπτει, άναρω τιέται ώ ς προς τις καταστατικές

του αρχές. Ε νά ντια στις έρευνες τώ ν φυσικώ ν, δ ’Α ναξαγόρας απο

καλύπτει τδν νοΰ ώ ς αρχή. Κ αί σέ λίγο στις πλατείες τής ’Α θή

νας θά εγκατασταθούν ot άνθρω ποι μέ τήν ήχηρή γλώ σσα , πού

ισχυρίζονται δτι διδάσκουν στδν καθένα τήν τέχνη τού λόγου καί

τής έριδας...Ό πέμπτος αιώ νας, ό αιώ νας τού Π ερικλή, είναι γιά τήν Ε λ

λάδα ή εποχή τού Δ ιαφ ω τισμού. Μ έσα στήν άταξία καί στή βία

εγκαθιδρύεται μιά νέα τάξη δπου δ υπολογιστής άνθρω πος θά ήθε

λε νά είναι ανεξάρτητος, μετρημένος, καλδς καί ενάρετος, στή σω

στή του θέση ανάμεσα στούς θεούς καί στά ζώ α. Ω στόσ ο αυτδς

δ πολιτισμός, πού γεννά άριστουργήματα, στρέφεται έντέλει ενάν

τια στούς άνθρώ πους. Σ τά τέλη τού αιώ να, αύτή ή άποτυχία εκ

δηλώ νεται μέ τήν ήττα τής ’Α θήνας, τή θανατική καταδίκη τού

Σ ω κράτη, τούς πολέμους πού σέ λίγο ξαναρχίζουν, τή γενική ήθική

κατάπτω ση πού κυριαρχεί στις Π όλεις. Τ δ πλατω νικδ έργο είναι

άρχικά ένας στοχασμδς πάνω σ’ αύτή τήν άποτυχία. Ε πίσ η ς συγ

κροτείται θέτοντας ύπδ συζήτηση δχι μόνο τή δημοκρατία καί,

πιδ γενικά, τήν πολιτική ύπαρξη, άλλά άκόμα καί αύτή τή νέα

μορφή πολιτισμού πού ρίχνεται άνυπόμονη στήν κατάκτηση γνώ

σεω ν, στήν άναζήτηση ηδονώ ν, στή θέληση τής δύναμης.’Ό ντας

τέτοιο, τδ πλατω νικδ έργο μάς άφορά, γιατί αύτδ τδ πρόβλημα,

άν κι έχει ήλικία δύο χιλιάδω ν τετρακοσίω ν χρόνω ν, τίθεται άκόμα

σέ μάς.



Ο Π Λ Α Τ Ω Ν Ω Σ Σ Ύ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο Σ 33

Σ η μ α σ ία τ ο ν ιδ ε α λ ισ μ ο ύ .

'Υ πά ρχει δμω ς κι ένας άλλος λόγος πού μάς καλεΐ νά στραφ ούμε

προς αύτό τό έργο. Κ αθώ ς στοχάζεται, ό Π λάτω ν, ό όποιος, δπω ς

θά δούμε, δίνει τό άκριβές θεω ρητικό καταστατικό στήν δραστη

ριότητα αύτή πού είναι ή φιλοσοφία, διατυπώ νει επίσης μ ιά φ ι

λοσοφία. Α ύτή ή φιλοσοφία στή συνέχεια είχε μιά σημαντική θεω

ρητική επιρροή. Σ έ όλες τις εποχές καί σέ δλα τά πεδία έρευναςβρίσκουμε πλατω νιστές. Τ ί σημαίνει ή ειδοποίηση πού μάς άπευ-

θύνει ό συγγραφέας τού Φ α ίδ ω ν α ; Ν ά δυσπιστούμε άπέναντι στήν

αισθητήρια άντίληψ η, στις ορμές, στις προσηλώ σεις, στις ιδιο

τροπίες τού σώ ματος* νά μή θεω ρούμε τή βία ώ ς διαρκή λύση

τώ ν προβλημάτω ν πού θέτουν οί σχέσεις μεταξύ τώ ν άνθρώ πω ν

νά μήν άνακατεύουμε τά πάντα καί, ιδιαίτερα, νά μή νομίζουμε

καλή κάθε ήδονή καί κακή κάθε οδύνη* νά μήν κρίνουμε δτι έκεί-νος πού κυβερνά καί χαίρεται κατέχει τήν άλήθεια* νά σκεφτόμα

στε δτι, ίσω ς, μέσα σέ αύτό πού νιώ θουμε τώ ρα , διαφαίνεται ένα

άλλο σύμπαν, τό σύμπαν τής αύθεντικής καί διαρκούς ικανοποίη

σης.

'Ό λα αύτά, θά έλεγε κανείς, δέ διαφ έρουν καί πολύ άπό δσα

εκθειάζουν οί θρησκείες τής πνευματικής έξύψ ω σης άπό πάρα πολ

λά χρόνια. Π ρόκειται γιά γνω στά πράγματα. Π ρά γματι, αύτές οίθρησκείες συμβουλεύουν τις περισσότερες φορές τήν απομάκρυνση

άπό τόν κόσμο ή προτείνουν μιάν εμπειρία μυστικού τύπου, πού

κατά κάποιον τρόπο έρχεται πάντα σέ άντίθεση μέ τήν εμπειρία

τού κόσμου. Ό σπιριτουαλισμός ή, άν προτιμάτε, ό πλατω νικός

ιδεαλισμός έχει πολύ διαφορετικό προσανατολισμό. Α ύτό συμβαί

νει γιά δύο λόγους καί μόνο. 'Q πρώ τος λόγος είναι δτι ή φιλο

σοφική εμπειρία πού προτείνει ό Π λάτω ν, μολονότι άπαιτεί μιάνμεταστροφή ολόκληρης τής ύπαρξης, δέ βρίσκεται διόλου σέ ρήξη

μέ.τήν καθημερινή έμπειρία. Θ ά μπορούσαμε νά πούμε δτι ή κα

θημερινή εμπειρία άμφ ισβητεί τήν εσω τερική. 'Ό μ ω ς άκριβώ ς κα

θώ ς στοχάζεται πάνω στις αισθητές μορφές ό νεαρός δούλος στόν



Π Α Λ Τ Ω Ν

Μ έ ν ω ν α «άναμιμνήσκεται» τις Ιδέες καί άνακαλύπτει μιάν γεω

μετρική άλήθεια* κι ό ’Α λκιβιάδης —δπω ς φαίνεται στή θαυμάσια

δήλω σή του στδ Σ υ μ π ό σ ι ο — σέ αύτδν εδώ τόν κόσμο έ'μαθε νά

αγαπά τήν ψ υχή καί τήν δραστηριότητα τής γνώ σης ώ ς τέτοια

μέσα άπό τόν σαρκικό έ'ρωτα πού ένιω θε γιά τό Σ ω κράτη. Ό δεύ

τερος λόγος, πού συνδέεται μέ τόν πρώ το, είναι δτι ό Π λάτω ν δέν

επικαλείται μιάν εξω τερική ή μιάν εσω τερική άποκάλυψ η. Δ ια-

νοίγει τό δρόμο’ είναι παιδαγω γός’ παίρνει άπό τό χέρι τόν άνθρω

πο, πού είναι βυθισμένος στις έπιθυμίες του, καί υπομονετικά, μέ

μιάν ειρω νική κριτική, τόν οδηγείώ ς τόν στοχασμό καίτήν άνεξαρ-

τησία.

Έ τσ ι, εμπεδώ νει μιά γιά πάντα τήν άποψ η δτι καί ό πιό μα

χητικός υλισμός (ή ρεαλισμός) θά έχει πάντα νά άναμετρηθεί μέ

τό γεγονός δτι, στό μέτρο πού ό άνθρω πος σκέφτεται καί έξω τερι-

κεύει μέ τή λαλιά τή σκέψ η του, ή γνώ ση πού εκφράζει δέν μπο

ρεί ποτέ νά περιοριστεί σέ μιάν άπλή άντανάκλαση τής γυμνής

καί άνεπεξέργαστης εμπειρίας’ μιλώ σημαίνει κρατιέμαι σέ άπό-

σταση άπό αύτό πού νιώ θω , έ'στω κι άν μιλώ γιά τό μεγαλύτερο

άγαθό’ δτι άνάμεσα στήν τάξη τής εμπειρίας καί σ’ εκείνη τής

σκέψ ης άνοίγεται τό χάσμα τής άρνησης* κι δτι σκέφτομαι δέ ση

μαίνει βιώ νω , άλλά επιχειρώ νά κατασκευάσω έννοιες.

Ν ά γιατί θά δοκιμάσουμε νά δείξουμε εδώ δτι ή άλήθεια τού

πλατω νικού σπιριτουαλισμού δέ συνίσταται τόσο στήν επίκληση

τώ ν εύγενώ ν δυνάμεω ν τής ψ υχής, δσο στήν άναφορά του στόν κό

σμο τώ ν Ο υσιώ ν, τώ ν «ιδεατώ ν πραγμάτω ν» πού ορθώ νονται μέσα

στό κενό τής αισθητής εμπειρίας ώ ς κριτές καί ώ ς μέτρα.

Ό ό γ ο ς .

Μ ’ ενα λόγο, ό πλατω νικός ιδεαλισμός υπήρξε, θά λέγαμε, ή διδα

σκαλία πού ταίριαζε στή φιλοσοφία σάν τέτοια, καθώ ς αύτή, γιά

πρώ τη φορά μέσα στήν ιστορία τής σκέψης, καθόριζε τό πεδίο

της, τούς άντικειμενικούς σκοπούς καί τή μέθοδό της. Σ έ αύτό τό

σημείο, γιά νά κατανοηθεί σω στά ή συνέχεια, πρέπει νά κάνουμε



Ο Π Λ Α Τ Ω Ν Ω Σ Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο Σ .35

δύο διασαφήσεις. Θ ά δοκιμάσουμε νά δείξουμε δτι ό πλατω νισμός

είναι ή άρχέτυπη φιλοσοφία, μέ τήν αυστηρή έννοια τού δρου φ ι

λ ο σ ο φ ία . Α ύτδ οπω σδήποτε δέ σημαίνει πώ ς πρεσβεύουμε δτιπ ρ ο τ ν τ ε ρ α ή ά λ λ ο ν δέν υπήρξε στοχασμός μήτε σκέψ η. Θ ά υπερ

εκτιμούσαμε υπερβολικά τή φιλοσοφία, άν πιστεύαμε δτι ταυτί

ζεται μέ τή σκέψ η καί τδ στοχασμό. Ο ί Κ ινέζοι, οί Α ιγύπτιοι, οί

’Α ζτέκοι σκέφτονταν πριν άπδ τδν Π λάτω να καί μέσα στδν με-

σογειακδ πολιτισμικδ χώ ρο, ή σκέψ η ήταν γεγονδς (μ ήπω ς τάχα

δέν έ'ρχονται άμέσω ς στδ νού μας, άκόμα καί μόνο στήν θεω ρητική

άποψ η άν περιοριστούμε, οί έ'ρευνες τώ ν «φ υσικώ ν» καί τώ ν ιατρώ ν, οί άφ ηγήσεις τώ ν ιστορικώ ν, τά άποσπάσ ματα τού Η ρ ά

κλειτου, τού Π αρμενίδη, τού ’Α ναξαγόρα;). Ά λλά κινδυνεύουμε νά

διαπράξουμε σοβαρά λάθη άν δέν κατανοήσουμε τή φιλοσοφία ώ ς

ένα καθορισμένο είδος μέσα στδν παγκόσμιο πολιτισμό, ώ ς ενα

είδος πού ή επώ ασή του ήταν αργή, πού έχει τόπο καί χρόνο γέν

νησης καί πιθανώ ς τόπο καί χρόνο θανάτου. Θ ά επιχειρήσουμε

ν’ άποδείξουμε δτι αύτδ τδ πολιτισμικδ είδος πού, τδ ξαναλέμε,εχει ορισμένο τδ πεδίο της διάχυσής του καί τούς κανόνες του,

έ'χει τδν Π λάτω να ώ ς «επινοητή» του, καί γι’ αύτδν τδ λόγο, έ'κ-

τοτε, κάθε φιλοσοφία πού θέλει νά είναι άξια τού ονόματος της

λίγο ή πολύ είναι πλατω νική. Β έβαια καθένας μας είναι ελεύθερος

νά εννοήσει τή λέξη φ ιλ ο σ ο φ ία σά νά σημαίνει κάθε είδος κοσμο

αντίληψ ης, νοητικά έπεξεργασμένης ή δχι. Ά λλά εκείνος πού δια

λέγει αύτδν τδν εύκολο δρόμο θά βρεθεί σέ άμηχανία δταν θά πρέπει νά έξηγήσει γιατί συγγραφ είς πού άναμφισβήτητα σκέφτονταν

(π.χ. ό άγιος Β ερνάρδος, ό Pascal, δ Marx, ό Nietzsche) χτύπη

σαν τή φιλοσοφία ώ ς τέτοια μέ τόση βιαιότητα. Α πεναντίας, έκεί-

νος πού προτιμά τδ δρόμο πού υποδείχνουμε θά δεί τήν «κόκκινη

κλω στή» πού συνδέει τδν Π λάτω να μέ τδν Hegel περνώ ντας, άνά-

μεσα σέ άλλους, άπδ τδν Α ριστοτέλη, τδν άγιο Α ύγουστίνο, τδν

Descartes, τδν Spinoza, τδν Leibniz, τδν Hume καί τδν Kant.'Η δεύτερη διασάφ ηση —εξίσου σημαντική μέ τήν πρώ τη—

είναι ή άκόλουθη: θά πασχίσουμε ν’ άποδείξουμε δτι δ πλατω νικές

διάλογος, στις διαδοχικές του εκδηλώ σεις, ήταν δ άναγκαίος τρό

πος παρουσίασης τής άρχέτυπης φιλοσοφίας. Α ύτδ δέ σημαίνει δτι



36 Π Λ Α Τ Ω Ν

ή επινόηση τής φιλοσοφ ίας ήταν υποχρεω τική. Ή άνθρω πότητα

θά μπορούσε κάλλιστα νά άντιπαρέλθει αύτό τό ΰφος πολιτισμι

κής έκφ ρασης. Π ολιτισμοί όπω ς ό ινδικός καί ό κινέζικος μέχριπρόσφατα άκόμα τό άπέφυγαν. Τ ό ίδιο κι ή *Α φρική πού, μέχρι

τήν άποικιοκρατία, άντιπαρήλθε τήν πιό επιθετική άπό τις έξ άπο-

καλύψ εω ς θρησκείες, τόν Χ ριστιανισμό! Τ ό γεγονός είναι ότι, σέ

μιά μικρή χερσόνησο τής λεκάνης τής Μ εσογείου, μέσα άπό τό

παιχνίδι τώ ν περιστάσεω ν καί τώ ν άνθρώ πω ν, δημιουργήθηκε μιά

κατάσταση. Α ύτή ή συγκυρία πήρε στήν ’Α θήνα μιάν ιδιαίτερη

τροπή, τόσο ιδιαίτερη, ώ στε τό πεδίο τώ ν δυνατώ ν άπαντήσεω νέχει στενέψ ει. ’Α νάμεσα σέ αύτές τις άπαντήσεις ή πλατω νική,

δηλαδή ή φιλοσοφική άπάντηση, ύποτυπώ θηκε άφού πρώ τα είχαν

άποτύχει οίπολιτικοί, οί ποιητές, οί εύλαβείς άνθρω ποι, οί σώ φρο-

νες καί οί ((σοφοί». Α ύτή ή άπάντηση πρέπει νά έχει μεγάλη σπου-

δαιότητα, μιά καί τήν άκοΰμε καί σήμερα. Π ρακτικά δέν γνω ρί

ζουμε τόν Ά νυτο, τόν κύριο κατήγορο τού Σ ω κράτη, καί τόν Δ ιο

νύσιο τόν Συρακούσιο, τόν κυβερνήτη πού δέν κατάλαβε τή φιλοσοφία, παρά μόνο άπό τις μαρτυρίες τού Π λάτω να. Ό Π λάτω ν δέν

ήταν ιστορικά άναγκαΐος* έγινε.

Γ ιατί; Δ ιότι τό έργο του, μαζί μέ τή φιλοσοφία, καθόρισε

τόν Λ ό γ ο . Τ ώ ρα ό Λ όγος έχει μεταβληθεΐ σέ όρθολογικότητα.

Έ χει ύποσ τεί μεγάλες μετατροπές* πέρασε άπό τή δοκιμασία τής

θεολογίας, τής έμπειρικής καί φυσικής έπιστήμης, άπό τό δικα

στήριο τής ιστορίας. Σ ήμερα είναι πραγματικός. Σ τό σύνολό τουό βιομηχανικός πολιτισμός, παρά τά σφάλματά του, τις άσυναρτη-

σίες του, παρουσιάζεται σάν μιά γιγαντιαία πραγμάτω ση σύνολης

τής όρθολογικότητας. ’Α λλά εκείνο πού κατέστησε προφανή τά

ορθολογικά κριτήρια, πού οργανώ νουν τή ζω ή καί τό θάνατό μας,

δέν είναι άλλο άπό τή φιλοσοφία τού Π λάτω να. Ά π ό αύτή τή

σκοπιά, οί μεταμορφ ώ σεις δέν άλλαξαν τίποτα στό βάθος. Ό πλα

τω νικός λόγος εμπλουτίστηκε, δέχτηκε κριτικές, γνώ ρισε πολλούςσυμβιβασμούς. Δ ιατήρησε ω στόσο τή βαθειά του φύση.

Ή άποψή μας είναι ότι ή βιομηχανική τάξη πραγμάτω ν, πού

εκτείνεται πιά σέ ολόκληρο τόν κόσμο, είναι ή πραγμάτω ση τού

πλατω νικού ονείρου. 'Ω στόσο πάρα πολύ συχνά αύτή ή τάξη δέν



II Α Λ T 12 Ν

τότε, τόν διέταξαν νά πάει μαζί μέ άλλους νά πιάσουν έναν πολίτη

καί μέ βία νά τόν οδηγήσουν γιά νά τόν θανατώ σουν τό σχέδιό

τους ήταν ν’ άναμείξουν τόν Σ ω κράτη στήν πολιτική τους θέλονταςκαί μή. Ό Σ ω κράτης όμω ς δέν τούς άκουσε καί προτίμησε νά

κινδυνεύσει ή ζω ή του παρά νά γίνει συνεργός μέ αύτούς στά

άνόσια έργα τους. Β λέποντας λοιπόν όλα αυτά, καί άλλα βέβαια

παρόμοια κι όχι ασήμαντα, δυσανασχετούσα καί ξεχώ ρισα τόν

έαυτό μου άπό εκείνα τά κακά. Δ έν πέρασε πολύς καιρός καί οί

τριάκοντα έπεσαν μέ όλη τους τήν κυβέρνηση* πάλι δμω ς, άλλά

χω ρίς βιασύνη, μέ τραβούσε ή επιθυμία νά λάβω μέρος στά δημόσια καί πολιτικά πράγματα. ’Έ γιναν βέβαια καί σ’ εκείνη τήν έπο-

χή, έπειδή ήταν ταραγμένη, πολλά γιά τά όποια θά δυσανασχε

τούσε κανείς, άλλά δέν πρέπει νά άποροΰμε πού σέ χρόνους μετα

βατικούς έπιβάλλονται άπό μερικούς τιμω ρίες μεγαλύτερες στούς

έχθρούς τους, άν καί αύτοί πού ξαναπήραν τήν άρχή έδειξαν με

γάλη έπιείκεια. Ά λλά, γιά κακή τύχη, τόν φίλο μας τόν Σω κράτη

τόν οδήγησαν στό δικαστήριο κάποιοι άνθρω ποι πού ήσαν στάπράγματα κατηγορώ ντας τον γιά τήν πιό άνόσια κατηγορία, πού

θά ταίριαζε σέ όποιονδήποτε άλλον εκτός άπ’ αύτόν. Τ όν κατηγό

ρησαν γιά άσέβεια καί οι δικαστές καταδίκασαν καί σκότω σαν τόν

άνθρω πο πού τότε άρνήθηκε νά συμμετάσχει στό άνόσιο έργο τής

προσαγω γής τού φίλου τώ ν έξορίστω ν, όταν αύτοί ήσαν εξόριστοι

καί δυστυχούσαν. Ε νόσω λοιπόν έβλεπα αύτά καί τούς άνθρώ πους

πού άσκούσαν τήν πολιτική, καί βέβαια τούς νόμους καί τά ήθη,όσο πιό πολύ τά ερευνούσα κι οσο ένηλικιω νόμουν, τόσο πιό δύσκο

λο μού φαινόταν νά κυβερνήσω σω στά τις υποθέσεις τού κράτους.

Γ ιατί χω ρίς φίλους καί πιστούς συντρόφους δέν είναι δυνατό νά

διευθύνεικανείς* άλλω στε, κι άν υπήρχαν, δέν ήταν εύκολο νά τούς

βρει κανείς, γιατί δέν κυβερνιόταν πιά ή πόλη σύμφω να μέ τις

συνήθειες καί τά έργα τώ ν πατεράδω ν μας. Ά πό τήν άλλη μεριά,

ήταν άδύνατο νά άποκτήσει κανείς καινούργιους φίλους μέ κάποιαεύκολία μέσα σέ μιά κατάσταση οπού καί ή έφαρμογή τώ ν νόμω ν

καί τά ήθη είχαν διαφ θαρεΐ. Δ έν είναι συνεπώ ς τόσο παράξενο

πού εγώ , μολονότι στήν άρχή ήμουνα γεμάτος ορμή νά δουλέψω

γιά τά κοινά, τώ ρα βλέποντάς τα νά πηγαίνουν άπό τό κακό στό



II Π Α Ρ Ο Τ Σ Ι Α TOT Σ Ω Κ Ρ Α Τ Η 3<>

χειρότερο, τελικά ζαλίστηκα. 'Ω στόσο δέν σταμάτησα νά έξετάζω

μέ ποιόν τρόπο θά γίνονταν κάποτε αυτά τά πράγματα καλύτερα,

δηλαδή πώ ς θά βελτιω νόταν δλη ή πολιτεία. Ά π ό την άλλη μεριάπάντω ς περίμενα τήν κατάλληλη στιγμή γιά νά δράσω , καί έντέλει

κατάλαβα δτι δλες οί τω ρινές πόλεις διοικοΰνται άσχημα, γιατί οί

νόμοι τους είναι σχεδόν άθεράπευτοι καί λειτουργούν στήν τύχη

χω ρίς καμιάν άξιόλογη προπαρασκευή. ’Έ τσι άναγκάστηκα νά δη

λώ σω , επαινώ ντας τήν ορθή φιλοσοφία, πώ ς μέ τή φιλοσοφική

θεώ ρηση μπορεί κανείς νά δει καθαρά ποιό είναι τό δίκαιο στήν

πόλη καί στούς πολίτες. Τ ό άνθρώ πινο γένος δέν θά άπαλλαγείάπό τά βάσανά του, πριν έλθουν στήν εξουσία οί σω στοί καί άλη-

θινοί φιλόσοφοι ή πριν γίνουν οί κυβερνήτες αληθινοί φιλόσοφοι μέ

τή βοήθεια κάποιας θεϊκής μοίρας)).1

Τ δού λοιπόν τό γεγονός πού κάνει τόν νέο Π λάτω να ν’ άπο-

στραφ εί τήν πολιτική ζω ή καί ν’ άποφ ασίσει ν’ άφ ιερω θεί στήν

«ορθή φιλοσοφία)). 'Η άλήθεια είναι βέβαια δτι, δπω ς μαρτυρεί τό

κείμενο πού παραθέσαμε, τήν παρακμή τής Α θή νας δέν τήν δείχνει μόνο αύτό τό γεγονός. Ό Σ ω κράτης πεθαίνει ώ ς θύμα τής

άδικίας. Κ ι άλλοι τρεις άνθρω ποι, παραδειγματικοί στό είδος τους,

άφανίστηκαν έπειδή καταγγέλθηκαν ώ ς άδικοι. 'Η τραγική τους

μοίρα είναι τό άλλο πρόσω πο τής μοίρας τού Σω κράτη. Κ αί οί

μέν καί οί δέ έκφράζουν μιά παρακμή τόσο βαθειά, ώ στε άπαιτεί

έναν ριζικά νέο πνευματικό προσανατολισμό.

Π ο λ ίτ ικ η κ α ι π ρ ο φ ο ρ ικ ό ς λ ό γ ο ς .

Α νάμεσα στούς φίλους τού Σ ω κράτη, τούς οποίους γνώ ρισε ό

Π λάτω ν στήν εφηβεία του, είναι ό Α λκιβιάδης. Κ ατάγεται άπό

οικογένεια εύγενώ ν* έλαβε λαμπρή μόρφω ση* οί λόγοι του γοη

τεύουν τά πλήθη* άκτινοβολεί στό στάδιο καί στήν παλαίστρα*είναι ώ ραίος* είναι καλός στρατηγός πού ξέρει νά διακινδυνεύει τή

ζω ή του στό πεδίο τής μάχης καί νά κυβερνάει τούς άλλους. Α ύτόν

1. e'Ε β δ ο μ η ε π ισ τ ο λ ή , 324 b - 326 1).




τον άρχηγό πού ή πόλη τής Π αλλάδας τον προσδοκά άπο το θά

νατο τού Π ερικλή, οί Α θη ναίοι πιστεύουν δτι τόν βρήκαν τώ ρα.

Π ολύ γρήγορα ή λαϊκή συνέλευση τού εμπιστεύεται μεγάλες εύθύ-νες.’Α λλά αύτός ό άνθρω πος διαφ θείρεται εξίσου γρήγορα. Έ χει

παρασυρθεί στήν άνεμοζάλη τής δημαγω γίας. Κ ατηγορημένος γιά

άσέβεια —δίκαια ή άδικα;— τήν ώ ρα πού ό λαός τόν είχε έκλέξει

ήγέτη μιας άποφασιστικής στρατιω τικής έπιχείρησης, προτιμά

ν’ άποφ ύγει τά δικαστήρια τής πόλης του. Κ αταφ εύγει στή Σ πάρ

τη, πού βρίσκεται σ’ έμπόλεμη κατάσταση μέ τήν ’Α θήνα. Π ροδί

δει, καί στό έξής ή μιά προδοσία άκολουθεί τήν άλλη. Π εθαίνειδολοφονημένος μετά άπό μιά σκοτεινή υπόθεση.

Ό Π λάτω ν έχει δύο θείους: τόν Χ αρμίδη καί τόν Κ ριτία. Ό

τελευταίος είναι κι αύτός «διανοούμενος» καί πολύ λαμπρός πολι

τικός. Ε ίναι ένα οξύ πνεύμα, άντιπροσω πευτικό αύτής τής νέας

παιδείας πού ανθεί στήν ’Α ττική* σέ δύο ποιητικά άποσπάσματα

πού διασώ θηκαν καταφέρεται ενάντια στήν ιερότητα τώ ν νόμω ν

καί τήν ύπαρξη τώ ν θεώ ν. Δ έν πιστεύει πώ ς τό δημοκρατικό πολίτευμα μπορεί νά σώ σει τήν πόλη. Σ υνω μοτεί. Κ ατά τήν ήττα τού

404, επω φελούμενος άπό τό γεγονός δτι οί Σ παρτιάτες κατέχουν

τήν ’Α θήνα καί τόν Π ειραιά, ύποθάλπει ένα πραξικόπημα καί έγ-

καθιστά τήν εξουσία εκείνω ν πού θά άποκληθούν Τ ριάκοντα Τ ύραν

νοι. Α υτοί θά έπρεπε νά επιβάλουν τήν τάξη* κι δμω ς δέν φροντί

ζουν παρά μόνο γιά τό προσω πικό τους συμφέρον καί επιδίδονται

σέ γενική διαρπαγή τής πόλης. Ό λαός ξεσηκώ νεται, καί ό Κ ρι-τίας, πού ό Π λάτω ν μπόρεσε νά εκτιμήσει τήν καλλιέργεια καί τή

διεισδυτικότητά του, σκοτώ νεται κι αύτός στή διάρκεια μιάς στά

σης, άφοΰ πρώ τα προδόθηκε, δπω ς καί ο ’Α λκιβιάδης.

*Η ηθική κατάπτω ση βρίσκεται στό άποκορύφω μά της. Α ύτά

τά δύο τελευταία παραδείγματα τό άποδείχνουν. 'Η ολέθρια αύτή

κατάσταση δέν μπορεί νά διορθω θεί οΰτε. δπω ς πιστεύει 6 Θ ουκυ-(

δίδης, μέ τήν ελπίδα δτι ή τύχη θά φέρει έναν άλλο Π ερικλή (γιάτόν οποίο, ας τό θυμίσουμε παρενθετικά, ό Π λάτίον δέν έτρεφε

καμιά εκτίμηση), ουτε βέβαια καί μέ κάποια πολιτική δραστηριό

τητα. Τ όν άληθινό δρόμο μόνο ό Σ ω κράτης τόν έδειξε. Β έβαια κι

αύτός δέν τά «κατάφερε» καλύτερα* προτιμώ ντας δμω ς νά ύποστεϊ



II Π Α Ρ Ο Υ Σ Ι Α Τ Ο Υ Σ Ω Κ Ρ Α Τ Η 41

τήν άδικία παρά νά τή διαπράξει, καταγγέλλοντας τήν ήλιθιότητα

τής βίας μέ τόν γαλήνιο θάνατό του, δρισε τή στάση μέ βάση τήν

οποία καθίσταται νοητή ή συγκρότηση τής ορθής φιλοσοφίας.Π ώ ς μπορεί άραγε νά συνοψιστεί σχημ ατικά ή άμφ ισβήτηση

πού εγκαινίασε αύτός ό «μικρόσω μος καί φλύαρος άνθρω πος»;

’Ό ντας σέ εμπόλεμη κατάσταση, ή *Α θήνα βρίσκεται ύπό τό κρά

τος τής μεγαλύτερης πνευματικής καί κοινω νικής αναταραχής. Ή

δημοκρατία, πού θριάμβευε άπό τό 450 ώ ς τό 430, είχε διαλέξει

τό δρόμο τής καινοτομίας. "Ο ταν ή πλειονότητα τώ ν άλλω ν ελλη

νικώ ν πόλεω ν συντηρεί τήν παράδοση ύπό τήν αιγίδα τής άρχαίαςΣ πάρτης, ή ’Α θήνα επιδίδεται σέ μιά κατακτητική πολιτική, σφυ

ρηλατεί μιάν αυτοκρατορία άπό τήν όποια εισπράττει μεγάλους

φόρους, αυξάνει τις εμπορικές της δραστηριότητες, άναπτύσσειτόν

άστικό πολιτισμό της, ρίχνεται μέ τόλμη στις θάλασσες καί δέν

παύει νά επινοεί καί νά κινείται σέ δλους τούς τομείς. 'Η ’Α ττική

γίνεται ένα σταυροδρόμι δπου συρρέουν οί ξένοι καί άναπτύσσεται

έλεύθερα ή σκέψ η.’Α πό τήν ίδια του τή φύση, τό δημοκρατικό πολίτευμα χρειά

ζεται ένα νέον τρόπο εκπαίδευσης. ’Α λήθεια, ποιά ήταν ή παρα

δοσιακή ά γω γή ; Δ ίδασκαν τούς νέους νά είναι καλοί χορευτές, εύ-

σεβείς άνθρω ποι, νά σέβονται τούς θεούς καί νά τιμούν τούς προ

γόνους. Τ ώ ρα πιά αύτό δέν άρκεΐ! Π ρ έ π ε ι ν ά ξ έ ρ ο υ ν ν ά μ ιλ ο ύ ν .

'Η ομιλία είναι στό εξής «ή τεχνική τώ ν τεχνικώ ν», εκείνη πού

έπιτρέπει στόν καθένα, μέσα στή συνέλευση, νά δώ σει κύρος στήγνώ μη του. Μ όνο χάρη σ’ αύτή ό πολίτης μπορεί νά υπερασπιστεί

τήν κοινω νική του θέση καί τήν άνεξαρτησία του.

Π ολιτισμό τής γλώ σσας — έ'τσι ονομάζει χαριτολογώ ντας ό

’Α ριστοφ άνης τή νέα διδασκαλία! 'Ιδρύονται σχολές* πού εισπράτ

τουν δίδακτρα, διευθύνονται άπό μέτοικους καί έχουν άρκετούς επι

σκέπτες. Ο ίπεριφημότεροι άπό αυτούς τούς δασκάλους, ό Γοργίας,

ό Π ρω ταγόρας, ό Τ Ιρόδικος, ό 'Ιππίας, ό Ά ρχίδα μος, δέν έχουνάλλο πρόγραμμα άπό τό νά μάθουν τούς μαθητές τους νά μιλούν

καλά γιά δλα καί γιά τίποτα, νά υποστηρίζουν πειστικά τήν όποια-

δήποτε ύπόθεση. Φ αινομενικά, αύτή ή διδασκαλία δέν έχει κανένα

περιεχόμενο· τό μόνο πού έπιβάλλει είναι ένας άόριστος καί άγχί-



42 II Λ Α Τ Ω Ν

νους εγκυκλοπαιδισμός. Σ τήν πραγματικότητα όμω ς προκαλεί μιά

σημαντική μετατροπή. Α ρχικά μέ τήν ίδια της τήν ύπαρξη, στό

μέτρο πού volens nolens δημιουργεί ένα πεδίο πού ή παράδοσηάπαγόρευε: «τήν έλευθεροστομία». Ε πίσ η ς μέ τό περιεχόμενό της:

αύτοί οίκαθηγητές τής ρητορικής, αύτοί οί σοφιστές —έτσιθά τούς

ονομάσουν—, δέν παραλείπουν νά καταξιώ νουν τις αρχές, οί όποιες

θεμελιώ νουν τό πολίτευμα άπ5δπου οί ίδιοι άντλουν τήν έπιρροή

τους. Ό φ είλουν, άν δέν θέλουν νά ύποπέσουν σ’ αντίφαση, ν’ ανα

γνω ρίσουν δτι ό κάθε άνθρω πος έχει δυνάμει τήν πολιτική καί δι

καστική ικανότητα, δτι ό νόμος δέν έχει ιερό χαρακτήρα, δτι προκύπτει άπό συμβάσεις μεταξύ τώ ν πολιτώ ν καί, συνακόλουθα, δτι

ή άποτελεσματικότητά του είναι καθαρά άνθρώ πινη. Τ ις συνέπειες

παρόμοιω ν θέσεω ν θά τις εξετάσουμε ταυτόχρονα μέ τή σω κρα

τική άμφ ισβήτηση...

Ε ύνόητο είναι δτι, άπέναντι σέ αύτό τό δημοκρατικό κύμα, ή

παράδοση άντιστέκεται. Μ άλιστα ένισχύεται δταν, στή σύγκρουση

μέ τή Σ πάρτη, έκδηλώ νεται ή εσω τερική άδυναμία τού πολιτεύματος. Ή στάση τού ’Α ριστοφάνη μαρτυρεί αύτή τήν ολοένα καί πιό

αποφασιστική άντίθεση (πού έκμεταλλεύονται πολιτικοί σάν τόν

Κ ριτία). Π αρά τις άπόπειρες μετριοπαθώ ν δημοκρατικώ ν, μεταξύ

άλλω ν καί ό Ν ικίας, ή σύγκρουση έπιδεινώ νεται. Ο ί έσω τερικές

καί εξω τερικές δυσκολίες τής ’Α θήνας γεννούν ρεύματα γνώ μης

ολοένα καί πιό άταχτα, ό λαός άλλοτε παραδίδεται στά πιό τρελά

δνειρα κυριαρχίας κι άλλοτε αναδιπλώ νεται γύρω άπό τό παρελθόν του.

Σ ω κ ρ ά τ η ς : «ή ν ά ρ κ η ».

Μ έσα σέ αύτή τήν άναταραχή, πού γεννάει βλακείες καί ταυτόχρο

να άριστουργήματα, ο Σ ω κράτης βαδίζει καί μιλάει. ’Α πό πρώ τηματιά είναι σάν τούς σοφ ιστές, γιατί μιλάει γιά δλα καί γιά τί

ποτα. Ά λλά αύτός δέν άνοίγει καμιά σχολή. Δ έν διδάσκει* αύτό

πού λέει, τό εκφ ράζει γιά χάρη τού διαλόγου, χω ρίς νά ζητάει χρή

ματα, χω ρίς κάν νά άπαιτεί νά τόν άκούσουν. Ε ίναι ένας «φ λύα



ρος»: μιλάει γιά νά μιλάει. Ή νεολαία ένδιαφέρεται πολύ γιά τά

λεγόμενά του. Γ ιατί τάχα μιλάει άφού δέν έχει κανένα προσω πικό

συμφέρον;

Σ έ αύτή τήν έρώ τηση άποκρίνεται ή άγόρευση, τήν όποια έκα

νε ό ίδιος ό Σω κράτης κατά τήν πρώ τη φάση τής δίκης του καί

τήν οποία ό Π λάτω ν κατέγραψ ε στήν 9 π ο λ ο γ ία . "Η δη ένας φίλος

τού Σ ω κράτη, ό Χ αιρεφώ ν, είχε τήν ιδέα νά συμβουλευτεί τό μαν

τείο τώ ν Δ ελφώ ν: ρώ τησε άν υπήρχε σοφ ότερος άνθρω πος άπό τόν

Σ ω κράτη. Ό Θ εός τότε άπάντησε δτι δέν υπήρχε κανείς. Α ύτή ή

δήλω ση έφερε τόν Σ ω κράτη στήν πιό μεγάλη άμηχανία: «Ά ρα γε

τί θέλει νά πει ό Θ εός καί τί υπαινίσσεται; Γ ιατί εγώ δέν έχω

καμιάν έντύπω ση δτι είμαι σοφός* τί έννοεί λοιπόν λέγοντας δτι

είμαι ό πιό σοφός; Ό πω σδή ποτε δέν ψ εύδεται, γιατί αύτό δέν

τού είναι έπιτρεπτό».1 Α ποφ άσισε λοιπόν νά βασανίσει τόν χρη

σμό. Ρώ τησε άρχικά έναν πολιτικό, δηλαδή έναν άπό αύτούς πού

έξ επαγγέλματος οδηγούν τούς άλλους. Μ ετά ά π’ αύτή τή συζή

τηση, ό Σ ω κράτης έπρεπε νά συμφω νήσει: «’Ιδού ένας άνθρω πος

λιγότερο σοφός άπό μένα. Ε ίναι πιθανό βέβαια δτι κανείς άπό

τούς δυό μας δέν γνω ρίζει κάτι καλό. Ά λλά αύτός νομίζει δτι είναι

γνώ στης ενώ δέν είναι, άντίθετα εγώ δέν είμαι γνώ στης κι ούτε

νομίζω δτι είμαι. Κ ι άν φαίνομαι λίγο πιό σοφός άπό αύτόν είναι

γιατί αύτό πού δέν ξέροο δέν νομίζω δτι το ξέρω ».2

Ή συναναστροφή μέ ποιητές τόν οδηγεί σέ μιάν άνάλογη π ε

ποίθηση. Γ ιατί «δέν γράφουν χάρη στή σοφία τους, άλλά χάρη σέμιά φυσική παρόρμηση κι έναν ενθουσιασμό, δπω ς κάνουν οί θεό-

μάντεις καί οί χρησμω δοί* γιατί αύτοί λένε πολλά καί καλά, άλλά

δέν γνω ρίζουν αύτό πού λένε».3 "Ο σο γιά τούς έπαγγελματίες, αύτοί

κατέχουν μιάν ειδική γνώ ση. Ά πατώ ντα ι δμω ς δταν νομίζουν δτι,

επειδή άσκοΰν τήν τεχνική τους τέλεια, είναι τέλεια σοφοί καί στά

υπόλοιπα ζητήματα.

Ό Σ ω κράτης πρέπει νά πειστεί, εφόσον ό Θ εός είπε τήν άλή-

1 . 9 π ο λ ο γ ία τ ο ΰ Σ ω κ ρ ά τ η , 21 b.

2. Ibid., 21 d.ο . Ibid.,22 c.

II Π Α Ρ Ο Υ Σ Ι Α Τ Ο Υ Σ Ω Κ Ρ Α Τ 1Ι Ύ ί



44 II Λ A Τ Ω Ν

θεια. ’Α ναμφίβολα είναι ό πιό σοφός. Κ ι αύτό πού νιώ θει —τό γε

γονός ότι δέν είναι σοφός— δέν μπορεί νά άναιρέσει αύτή τήν προ-

φάνεια. Π ρέπει λοιπόν νά ερμηνεύσει τό χρησμό’ τό βαθύτερο νόη

μά του σήμαινε, ότι ή άνθρώ πινη σοφ ία «έχει λίγη άξία ή δέν έχεικαμία», άλλά προπάντω ν έθετε στόν Σ ω κράτη μιάν άποστολή: νά

άναζητήσει, άπό κάθε άποψ η, τόν σοφό καί, άν δέν τόν βρει, νά

καταγγείλει τήν ψ εύτικη σοφία. Ό Σ ω κράτης ύπάκουσε* ας μήν

ξαφ νιαζόμαστε λοιπόν όταν τόν βλέπουμε νά ρω τάει τόν καθένα,

νά παραμελεί τις ύποθέσεις του καί νά μήν άσχολείται μέ τήν

πολιτική, Γ ιά νά βοηθήσει τούς συμπολίτες του έ'χει κάτι καλύ

τερο νά κάνει. ’Έ ργο του είναι νά ξεγεννάει τις ψυχές τους, όπω ς

κάνουν οί μαίες στό κορμί τώ ν γυναικώ ν. 'Ό σο γι’ αύτόν, δέν γεν

νάει τίποτα: «Δ έν γεννάω σοφία, κι άν πολλοί μέ περιπαίζουν λέ

γοντας ότι ερω τώ τούς άλλους χω ρίς νά λέω τίποτα έπειδή δέν

έχω νά πώ , έχουν δίκιο».1

Κ αθοδηγημένος άπό έναν δαίμονα, ό Σω κράτης συμπεριφέ-

ρεται σάν τή «νάρκη»’ άφυπνίζει τις συνειδήσεις πού κοιμούνται

τόν εύχάριστο ΰπνο τώ ν παραδεδεγμένω ν ιδεώ ν. Α ύτή ή στάση τού

στοιχίζει τήν περιφρόνηση τώ ν άλλω ν τή γενική περιφρόνηση, γιατί

άπευθύνεται σέ όλες τις βαθμίδες τής κοινω νίας γιά νά άμφισβη-

τήσει όλες άνεξαίρετα τις βεβαιότητες. ’Α ρκεί άλλω στε νά προσέ

ξει κανείς τά έπαγγέλματα τώ ν κατηγόρω ν του γιά νά βεβαιω θεί

ότιδέν άφήνεικανένα σέ ήσυχία. 'Υ πάρχει ό ’Ά νυτος πού έκπροσω -

πεί τούς πολιτικούς, ό Μ έλητος τούς ποιητές καί τούς μάντεις, όΛ ύκω ν τούς ρήτορες καί τούς διδασκάλους τής ρητορικής. Ή δίκη

είναι μιά άντίδραση τής επίκτητης καλλιέργειας ένάντια σέ μιά

σκέψη πού άρνείται κάθε τι έπίκτητο, παλαιό ή όψ ιμο.

*Η ίδια ή σύνταξη τής κατηγορίας («ό Σω κράτης διαπράττει

άδικία γιατί διαφθείρει τούς νέους, δέν πιστεύει στούς θεούς τής

πόλης, άλλά σέ άλλους»2) κι οί μομφές πού τού έχουν προσάψ ει

άπό πολύ καιρό (ότι έπιδίδεται σέ φυσικές έρευνες πού άντιστρα-τεύονται τις θρησκευτικές ιδέες, ότι άποτρέπει τούς νέους άπό τά

1. Θ ε α ίτ η τ ο ς , 150 C.

2 .9 π ο λ ο γ ί α , 24 be.



II Π Α Ρ Ο Υ Σ Ι Α Τ Ο Υ Σ Ω Κ Ρ Α Τ Η

οικογενειακά καί πολιτικά τους καθήκοντα) δείχνουν καθαρά ότι ή

άντίδραση είναι συλλογική, ότι συνενώ νει προσω ρινά άνθρώ πους

πού ουτε μιλούν τήν ίδια γλώ σσα, ούτε έχουν τά ίδια συμφέροντα.

Τ ο ζήτημα είναι νά άπαλλαγούν άπο έναν οχληρό άνθρω πο, τού

οποίου το άκροατήριο μεγαλώ νει συνεχώ ς καί ό όποιος θέτει σέ

κίνδυνο διάφορες θέσεις. 'Ό λα δείχνουν πώ ς ή λαϊκή παράδοση καί

ή νέα παιδεία τώ ν ρητόρω ν καί τώ ν σοφιστώ ν έχουν συμμαχήσει.

’Ά ραγε γιατί τόσο μίσος; 'Ο πω σδήποτε δέν είναι κάτι και

νούργιο. Π άνε περισσότερα άπό είκοσι χρόνια πού ό Α ριστοφ άνης,

στις Ν ε φ έ λ ε ς , ζητούσε ήδη νά πυρποληθεΐ τό «σπουδαστήριο» τού

Σ ω κράτη καί νά έξοντω θούν οί θαμώ νες του. Ά λλά, διαπράττον-

τας μιάν άσυγχώ ρητη σύγχυση, στηλίτευε τά θύματα της «νέας

μόρφω σης». Ά ρα γε θά πρέπει νά άποδώ σουμε αύτή τή σύγχυση

σέ μιάν άντίδραση ένάντια στούς κάθε λογής «διανοουμένους», οί

όποιοι θεω ρούνταν υπεύθυνοι γιά τις στρατιω τικές ήττες (στάση

βέβαια πιό βολική άπό τό νά κατηγορούνται άπευθείας οί ίδιοι οί

στρατιω τικοί, δπω ς θά συμβεί συχνά καί σέ κατοπινά χρόνια);

Φ αίνεται, ω στόσο, ότι τό πράγμα είναι άκόμα πιό σοβαρό καί πιό

σημαντικό.

Θ ετικά ή νεότητα, άρνητικά ό λαός, κάνουν τις βολιδοσκοπή

σεις τους* όσο γιά τούς κρατούντες, γνω ρίζουν ότι ό Σ ω κράτης

είναι πραγματικά μιά «νάρκη»* ό μόνος τρόπος νά τόν έμποδίσουν

νά φ τάσει ώ ς τήν ριζική άμφισβήτηση είναι νά τόν σκοτώ σουν (ή

τουλάχιστον νά τον έξαναγκάσουν νά πάει στήν έξορία, πράγμα

πού θά καταρράκω νε τό κύρος του). Α ναμ φ ίβολα οί νέοι τόν άγα-

πούν, ένώ οίκάθε λογής ιθύνοντες τά έχουν μαζί του γιατί ά ρ ν ε ϊ τ α ι.

Ά λλά δέν είναι βέβαια τό πρώ το «άψύ πνεύμα»! 'Υ πάρχουν καί

πολλοί σοφιστές, πού δέ διστάζουν νά διαταράσσουν τήν τρέχουσα

νοοτροπία. Α ύτό πού δίνει μορφή καί ιδιαίτερο βάρος στήν άρνη-

τική στάση, πού εισάγει ό Σ ω κράτης, είναι ή μ έ θ ο δ ο ς πού έγ-

καινιάζεται μέ τούτη τήν στάση.

Τ ό μόνο πού έκαναν οί σοφ ιστές ήταν νά άντικαταστήσουν τήν

ψ ευδοπληρότητα τής παράδοσης μέ τις λεπτολογίες τού ψ ευδοεγ-

κυκλοπαιδισμοΰ τους. Ό Σ ω κράτης άκολουθεί άλλο δρόμο. Σ τούς

διαλόγους πού συνηθίζουμε νά άποκαλούμε σω κρατικούς, ό Π λά-



Π Α Λ Τ Ω Ν

τω ν καταγίνεται νά μεταδώ σει τδ ζω ντανό περιεχόμενο της διδα

σκαλίας του δασκάλου του, νά ξαναβρεί τή δύναμη της ειρω νείας

του. Τ δν βλέπουμε μέσα σέ αύτούς τούς διαλόγους νά μιλάει μέ

τδν 'Ιππία γιά τή λογική και τήν αισθητική, μέ τδν "Ιω να γιά τδν"Ο μηρο; μέ τδν Π ρω ταγόρα γιά τή σοφ ιστική, μέ τδν Α λκιβιάδη,

μέ τδν Γ οργία, τδν Π ώ λο καί τδν Κ αλλικλή (πρόσω πα κατά πάσ α

πιθανότητα συμβολικά) γιά τήν πολιτική άρετή, μέ τδν Λ ύση γιά

τή φιλία, μέ τδν Ε ύθύφρονα γιά τδν έρω τα καί τούς θεούς, μέ τδν

Λ άχη καί τδν Ν ικία γιά τήν στρατιω τική άρετή, μέ τδν Μ ενέξενο

γιά τήν έπίσημη ρητορική τέχνη, μέ τδν Μ ένω να γιά τήν ζήτηση

τής γνώ σης, μέ τδν Εύθύδημο γιά τήν πολύξερη φλυαρία, μέ τδνΚ ρατύλο γιά τή γλώ σσα...

Τ δ συμπέρασμα αυτώ ν τώ ν διαλόγω ν είναι, γενικά, άρνητικό.

Φ αινομενικά, καί τά δύο μέρη πού συμμετέχουν στδ διάλογο βγαί

νουν χαμένα. Ό άνθρω πος πού, βέβαιος γιά τδν εαυτό του καί πα

ρακινημένος άπδ τδν Σ ω κράτη, έπιανε τδν διάλογο έχοντας έτοι

μες τις άπαντήσεις του (ή διατυπώ νοντας έρω τήσεις πού ήταν πε

πεισμένος δτι γνώ ριζε τις άπαντήσεις τους) καί καμω νόταν δτι

άφ ήνεται ευχάριστα στή συζήτηση, βγαίνει άπδ τδ διάλογο τα

ραγμένος, έρεθισμένος καί άποφασισμένος είτε νά στοχαστεί πε

ρισσότερο —πράγμα δχι καί τόσο συχνό—, είτε νά περιπαίξει ή

νά περιφρονήσει τδν εϊρω να πού μέ τόση άκρίβεια άναίρεσε τις

άπόψ εις του.‘"Ο σο γιά τδν Σ ω κράτη, φαίνεται πώ ς δέν είχε τί

ποτα κερδίσει. Π ράγματι, έπιτέλεσε τδ μόνο έργο πού τδν ενδια

φέρει καί γιά τδ οποίο λέει δτι είχε κληθεί. ’Α ντίθετα μέ τούς σο

φιστές τού συρμού, στή γνώ μη τού συνομιλητή δέν άντιτάσσει

μιάν άλλη γνώ μη. ’Α ποδείχνει τή ματαιότητα κάθε νοητικής στά

σης, κάθε συμπεριφοράς βασισμένης στήν υποκειμενική γνώ μη.

Κ άνει προφανή τήν κ ε ν ό τ η τ α τής γνώ μης. Τ ήν άνάγει σέ αύτδ πού

είναιχω ρίς ή ίδια νά τδ ξέρει: έκφραση συμφέροντος, πάθους, ιδιο

τροπίας...



II Π Α Ρ Ο Υ Σ Ι Α Τ Ο Υ Σ Ω Κ Ρ Α Τ Ι Ι 47

'Η ε ιρ ω ν ε ία .

* ς δούμε αύτδ τδ ζήτημα πιδ συγκεκριμένα, γιατί έδώ βρίσκεται

τδ έδαφ ος πάνω στδ οποίο θά οίκοδομηθεί ή φ ιλοσοφία σάν πολι-

τισμικδ είδος μέ είδοποιά γνω ρίσματα δικά του. *Α ς πάρουμε τδν

διάλογο πού ονομάζεται Λ ά χ η ς . Β έβαια, θά μπορούσαμε νά δια

λέξουμε σάν παράδειγμα έναν πιδ «ένδιαφέροντα» διάλογο, πού

νά πραγματεύεται πιδ σημαντικά θέματα: τδν Γ ο ρ γ ία , λόγου χάρη,πού έχει σάν άντικείμενο τή ρητορική καί τή διδασκαλία της, ή

τδν Π ρ ω τ α γ ό ρ α πού πραγματεύεται τήν έγκυρότητα καί τά- δρια

της γνώ σης. 'Ω στόσο, αύτά τά κείμενα μάς φαίνονται ήδη υπερβο

λικά πλατω νικά. Ό Λ ά χ η ς , στήν άπλότητά του, είναι κατά κά

ποιον τρόπο δ βαθμδς μηδέν τώ ν σω κρατικώ ν διαλόγω ν. Ή υπό

θεση: δύο ’Α θηναίοι «άστοί», αύτοδημιούργητοι, άσχολουνται μέ

τήν εκπαίδευση τώ ν παιδιώ ν τους. 'Έ νας όπλοδιδάσκαλος μέ λαμπρή φήμη έφτασε στήν ’Α θήνα καί ιδρύει μιά σχολή. Ο ί δύο οικο

γενειάρχες άναρω τιούνται άν πρέπει νά στείλουν σ’ αύτδν τά παι

διά τους. 'Ω στόσο δέν αισθάνονται έπαρκείς γιά νά πάρουν μιάν

άπόφαση. Κ αλούν λοιπδν δύο άπδ τούς φίλους τους πού ώ ς «ειδι

κοί» έχουν τά προσόντα νά έκτιμήσουν τήν κατάσταση. Ό Λ άχης

καί ό Ν ικίας είναι δύο όνομαστοί στρατηγοί πού έχουν έκτελέσει

πολλές άποστολές* ό πρώ τος, πού έχει διαπλαστεί στά πεδία τώ νμαχώ ν, δέν έχει σχεδδν καμιά καλλιέργεια* αντίθετα ό δεύτερος

έχει συναναστραφεί τούς σοφ ιστές καί κατέχει έπίσης τήν πολι

τική . Ό Σ ω κράτης είναι κι αύτδς παρώ ν κι έτσι τδν καλούν νά

πάρει μέρος στή συζήτηση. Κ ι αύτδ γιά τρεις λόγους: γνώ ριζε

καλά τδν πάππο ένδς άπδ τούς νεαρούς* ό Λ άχης, πού τδν είχε

ύπδ τις διαταγές του, επιβεβαιώ νει τις άρετές του ώ ς πολεμιστή*

καί τέλος, ποτέ δέ βλάπτει νά έχει κανείς μέ τδ μέρος του έναντέτοιο άνθρω πο, δταν πρόκειται γιά τή νεότητα, πού τόσο λογα

ριάζει τις άπόψ εις του.

Ή συζήτηση άρχίζει: πρέπει άραγε νά δοθούν μαθήματα οπλο

μαχίας στούς νέους ή δέν πρέπει; Ο ί δύο «ειδικοί» παίρνουν δια



48 JI Α Λ T Ω N

δοχικά το λόγο. Ό Ν ικίας, μέ μιά ζω ηρή καί κεφάτη έπιχειρη-

ματολογία, άποδείχνει δτι μιά τέτοια διδασκαλία είναι ω φέλιμη

τόσο ώ ς σω ματική άσκηση δσο καί ώ ς ηθική μόρφω ση. Σ έ αύτή

τήν άπόδειξη ό Λ άχης άντιτάσσει «γεγονότα»: κατά τήν κρίση του

αύτή ή άφηρημένη προάσκηση δέν εξυπηρετεί τίποτα, γιατί ό μό

νος τόπος δπου μαθαίνει κανείς νά μάχεται είναι τό ίδιο τό πεδίο

τής μάχης. ’Έ χουμε έτσι δύο τρόπους σκέψ ης, δύο στάσεις, πού

άντιτίθενται καί άλληλοαναιρούνται. Π ώ ς νά άποφασίσει κανείς;

Ο ί δύο οικογενειάρχες στρέφονται προς τόν Σ ω κράτη καί του ζη

τούν νά ταχθεί μέ τό μέρος ένός άπό τούς δύο γιά νά κρίνει μέ τήν

ψ ήφο του τήν ψ ηφοφορία.

Ω στόσο, ό Σ ω κράτης μόνο ύπό δρους δέχεται νά συμμετάσχει.

Ε ξα ρχή ς διευκρινίζει δτι τό ζήτημα δέν είναι ν’ άντιμετω πίσουν

«δημοκρατικά» μιά τόσο σοβαρή υπόθεση. Π ρέπει νά διαλέξουν,

άλλά αύτό πρέπει νά γίνει μέ γνώ ση τού ζητήματος. 'Η τεχνική

πού υιοθετήθηκε ώ ς τώ ρα είναι κακή. Ό Ν ικίας καί ό Λ άχης δέν

έκαναν άληθινό διάλογο, παρά άντιπαράθεσαν μονολόγους. Ά ν θέλουν νά προχω ρήσουν, είναι άναγκαΐο νά στήσουν μιάν άληθινή

συζήτηση, δηλαδή νά θέσουν ερω τήσεις μέ άκρίβεια ώ στε νά προ-

καλέσουν τις κατάλληλες άπαντήσεις (κι δχι νά συλλέγουν άπαντή-

σεις χω ρίς ερω τήσεις). Α ύτό τό έρω τηματικό λειτούργημα ό Σ ω

κράτης άπαιτει νά τού τό άναγνω ρίσουν...

Ο ί συνομιλητές του δέχονται προθυμότατα. Ά λλά άφότου έχει

τήν έλευθερία νά οδηγήσει τή συζήτηση, ό Σ ω κράτης άλλάζει τόν ό η μ ά της. Σ τό εξής εφαρμόζει τή μέθοδό του, δηλαδή καθορίζει

αύστηρά α υ τ ό γ ι ά τ ο ό π ο ιο μ ιλ ο ύ ν . Τ ό άόριστο ζήτημα «άν οίνέοι

πρέπει νά πάρουν μαθήματα οπλομαχίας» πρέπει νά άντικατα-

σταθεΐ μέ τό βαθύτερο ερώ τημα: τί περιμένουμε άπό τή διδα

σκαλία τής τέχνης τώ ν δπλω ν; Ά λλά αύτό τό ερώ τημα άνακινεΐ

μιά πιό ριζική προβληματική. Ά ν είναι άλήθεια δτι σκοπός πα

ρόμοιω ν μαθημάτω ν είναι ή εκμάθηση τής άνδρείας (πράγμα πούάναγνω ρίζουν παρευθύς ό Ν ικίας καί ό Λ άχης), γίνεται φανερό, δτι

τό έρώ τημα, χάρη στό ύποΐο θά καταστεί δυνατό νά λυθεί τό

άρχικό πρόβλημα, είναι τό άκόλουθο: τί είναι ή άνδρεία;

Σ ιγά σιγά ό διάλογος άλλαξε μορφ ή: ή σω κρατική ειρω νεία




τον έκανε νά περάσει άπό τό έμπειρικό πεδίο, δπου γλιστρούσε

και δέν μπορούσε νά εκφράζει τίποτα άλλο άπό σ υμπτω ματικές

προτιμήσεις, στό πεδίο τής ο υ σ ία ς , δπου πρέπει νά γίνει ή επεξεργασ ία τής γνώ σης. Ο ί δύο στρατηγοί πείθονται παρευθύς γι’ αύτή

τήν υποχρέω ση τής νόησης. 'Ό ταν ό Σω κράτης ρω τάει τί είναι ή

άνδρεία, ευφραίνονται: ποιος γνω ρίζει καλύτερα άπό αυτούς ετούτο

τό ζήτημα; Ό Λ άχης, κατά τή συνήθειά του, προσκομίζει «γεγο

νότα», θυμίζει «παραδείγματα» επικυρώ νοντας τούς διαδοχικούς

ορισμούς πού δίνει. Σ έ αυτά τά «γεγονότα» ό Σω κράτης δέ δυσκο

λεύεται καθόλου νά άντιτάξει άλλα «γεγονότα» πού άντιβαίνουν σέαύτούς τούς ορισμούς, οπότε καταφαίνεται δτι ένα «γεγονός» δέν

άποδείχνει ποτέ τίποτα — μιά άποψ η πού θά παραμείνει πάντοτε

χαρακτηριστική γιά τό εγχείρημα τής φιλοσοφίας. Ό Ν ικίας, άπό

τήν άλλη, είναι πιό επιδέξιος: γνω ρίζει δτι έχει νά κάνει μέ έναν

φοβερό συζητητή καί φροντίζει τις άπαντήσεις του. Ε ντούτοις

οφ είλει νά άναγνω ρίσει μέ τή σειρά του κι αύτός, μπροστά στις

άντιφάσεις, στις όποιες τόν εμπλέκει ό Σ ω κράτης, δτι δέν ξέρειτί ε ίν α ι ή άνδρεία. Ο ί δύο οικογενειάρχες είναι φοβερά άπογοη-

τευμένοι καί ζητούν άπό κείνον, πού γνώ ριζε νά καταγγέλλει μέ

τόση οξύνοια τά λάθη καί τις συγχύσεις, νά δώ σει μιά λύση...

Τ ότε ό Σ ω κράτης ύποχω ρεί. Π οτέ δέν ισχυρίστηκε δτι γνω

ρίζει τί ε ίν α ι ή άνδρεία. Α ύτό πού γνώ ριζε πάντα είναι δτι δέν τό

γνώ ριζε καί συνάμα δτι δέν τό γνώ ριζαν καί οί άλλοι. Κ λείνει λοι

πόν μιά συνάντηση μέ τούς φίλους του γιά νά έπαναλάβουν τή συζήτηση.

Ό Λ ά χ η ς άποτελεί πρότυπο. ’Α ποκαλύπτει τή σω κρατική μέ

θοδο καί, ώ ς τέτοιος, ορίζει άρνητικά τό άφετηριακό σημείο τού

πλατω νικού στοχασμού. Τ ούτος έδώ βγαίνει άπό μιά κατάσταση

δπου ή βία θριαμβεύει. Ο ί σω κρατικοί διάλογοι συνιστούν τήν κρι

τική άνάλυση τής ιδεολογίας πού άντιστοιχεί σέ αύτή τήν κατά

σταση καί πού κατά κάποιον τρόπο τήν έπεξηγεί. Π οιά είναι λοιπόν ή πνευματική στάση έκείνω ν μέ τούς οποίους συζητάει ό Σ ω

κράτης; Κ αθένας τους είναι β έ β α ιο ς * δ,τι πρεσβεύει, τό θέτει άμέ-

σω ς ώ ς άληθινό. Ε π ίσ η ς άπορρίπτει εξίσου άμεσα τή βεβαιότητα

τού άλλου. “"Α ν σκέπτεται, τό κάνει δχι γιά νά άπομακρυνθεί άπό



50 Γ Ι Λ Λ Τ Ω X

τήν πεποίθησή του, άλλά γιά νά βρει παραδείγματα ή επιχειρή

ματα πού τήν επικυρώ νουν. *Α ν συμμετέχει στο διάλογο, πρόθεσή

του είναινά β ε β α ιώ σ ε ι, νά π ε ι , καί τούτο μέ ένα μονόλογο πού κω φεύει στις άντίμαχες βεβαιότητες. Ό άνθρω πος τής βεβαιότητας

περικλείνεται μέσα στήν ΐδια του τήν σιγουριά.

'Υ πήρξε μιά εποχή πού ή κοινω νία ήταν έντονα ιεραρχημένη.

Τ ο μόνο πού μετρούσε τότε σέ όλα τά επίπεδα ήταν οί πεποιθή

σεις τώ ν «εύγενώ ν», οί όποιοι ρύθμιζαν τήν κοινω νική δραστηριό

τητα. Μ έσα στούς κόλπους αυτού τού νέου πολιτεύματος, όπου ή

έξουσία άνήκει στούς πολίτες, κάθε βεβαιότητα έχει τό δ ικ α ίω μ α όχι μόνο νά εκφ ραστεί, άλλά καί νά έπιβληθεΐ. Ο ί διδάσκαλοι τής

σοφιστικής διδάσκουν άκριβώ ς τήν τεχνική τής άναντίρρητης δή

λω σης, πού έχει τραφ εί άπό «γεγονότα» καί λεκτικές λεπτολογίες.

'Ό ταν λοιπόν οί πολίτες έρχονται άντιμέτω ποι σέ έλάσσονα προ

βλήματα, πού δέν άφοροΰν τή μοίρα τής Π όλης καί τώ ν κατοίκω ν

της, υπάρχει πάντα ή δυνατότητα νά γίνουν συμβιβασμοί ή νά

άφεθεΐ κάθε γνώ μη νά ύπερισχύσει γιά ένα διάστημα ή, άκόμα, νάέκληφθεΐ ώ ς ορθή εκείνη πού άποσπά τή συγκατάθεση τής πλειο

νότητας τώ ν πολιτώ ν. Έ κ τώ ν πραγμάτω ν, ω στόσο, καί μάρτυ

ρας είναιή ιστορική εμπειρία, παρόμοιες λύσεις άποδείχνονται α ν ώ

φ ε λ ε ς , δταν μάλιστα άνακύπτουν σοβαρά προβλήματα. Ό συμβιβα

σμός «κλονίζεται» καί ή μειοψ ηφία, όντας πάντα σίγουρη γιά τόν

έαυτό της, άρνεΐται νά συμφιλιω θεί μέ τήν πλειοψ ηφ ία μέσα στήν

κοινω νική πρακτική καί συνω μοτεί. Π ρά γματι, εφόσον άνάμεσαστις διάφορες στάσεις δέν ύφ ίσταται άλλος δεσμός άπό τήν κοινή

βεβαιότητα καί τόν κοινό άνταγω νισμό κι έφόσον δέν υπάρχει κα

νένα κριτήριο πέρα άπό τήν άπόφ αση τής στιγμής, τό έσχατο μέσο

είναι ή βία. ’Έ τσι, καλή καί δίκαιη θά είναι ή άποψ η πού θά έπι

βληθεΐ υ λ ι κ ά χω ρίς νά άφήνει περιθώ ρια άντίδρασης. 'Η τυφλή

δύναμη —οί «ροπαλοφόροι»— δημιουργεί τήν άλήθεια...

Γ ιατί άλλω στε νά μή δεχτούμε μιά τέτοια λύση; Ό Π λάτω νθά δείξει σέ τί καί γιατί είναι άθέμιτη. ’Α λλά εμείς, πού έπιπλέον

είμαστε καί άναγνώ στες τού Θ ουκυδίδη, γνω ρίζουμε καλά ότι εκεί

νο πού άχρηστεύει τήν τέτοια λύση είναι ή άναποτελεσματικότητά

της. 'Η τραγική μοίρα τής άθηναϊκής πολιτείας στή διάρκεια τού



TL Ι Ι Λ Ρ Ο Τ Σ Ι Λ T O T Σ Ω Κ Ρ Α Τ Ι Ι 51

πέμπτου αιώ να άποτελεί ξεκάθαρη άπόδειξη. ’Α ρχικά ή ’Α θήνα,

άμέσω ς μετά άπό τούς μηδικούς πολέμους, συγκρότησε γύρω της

μιά συμμαχία πού δέν άπέβλεπε παρά στήν εξασφάλιση τής δικής

της άνεξαρτησίας. Κ ατόπιν κατανόησε λίγο-λίγο ότι ό καλύτερος

τρόπος γιά νά παραμείνει άνεξάρτητη, θά ήταν νά ύποτάξει τούς

άλλους καί ν’ άποδείξει έτσι τήν ισχύ της. ’Α λλά δταν παίρνουμε

αύτό τό δρόμο δέν πάμε ποτέ μακριά. Ά κατάπαυστα πρέπει νά

αποδείχνουμε ότι είμαστε οί ισχυρότεροι καί άκατάπαυστα νά κα

τακτούμε... ’Ίσαμε τή στιγμή πού ό άριθμός τώ ν έχθρώ ν μας είναι

τόσο μεγάλος, ώ στε σίγουρα υποκύπτουμε κάτω άπό τά χτυπή-

ματά τους.

Τ ό φ ιλ ο σ ο φ ικ ό σ τ ο ίχ η μ α .

Α ύτή τήν ιδεολογία, όπου οί πεποιθήσεις έρχονται άντιμέτω πες σέ

μιά τυφ λή μάχη κι δπου μοναδικό κριτήριο είναι ή βία, ας τήν ονο

μάσουμε, μαζί μέ τόν Π λάτω να, γ ν ώ μ η (δ ό ξ α ). Π ρώ τη-πρώ τη δου

λειά τώ ν σω κρατικώ ν διαλόγω ν, πού άπαρτίζουν τήν εισαγω γή καί

συνάμα τό πρώ το μέρος τού πλατω νισμού, είναι νά κάνουν φανερή

τήν άντιφ ατική της υφή. Μ έσα σ’ όλες αύτές τις συζητήσεις, οί

όποιες άναφέρονται σέ θέματα πού άπαριθμήσαμε καί πού αγγί

ζουν καίρια τούς ’Α θηναίους, τό πρόβλημα είναι νά δειχτεί ότι οί

έννοιες, γύρω άπό τις όποιες οί ’Α θηναίοι πιστεύουν ότι μπορούν

νά οργανώ σουν τήν πολιτική τους συμπεριφορά, τήν κοινω νική πρα

κτική τους καί τήν καθημερινή τους ύπαρξη, είναι κ ε ν έ ς , κενές

άπό άκριβές νόημα’ γι’ αύτό καί μόλις τίθενται ύπό έ λ ε γ χ ο άπο-

καλύπτονται συγκεχυμένες καί άντιφατικές. 'Ο πω σδήποτε ή γ ν ώ

μ η θέλει νά πιστεύει ότι είναι συνεκτική’ πιστεύει ότι βασίζεται

σέ «γεγονότα», σέ προφανή πράγματα, σέ «πρω ταρχικές άλή-

θειες». 'Η άποστολή τού Σω κράτη συνίσταται στήν άμφισβήτη-

ση αύτής τής βεβαιότητας καί, συνάμα, στήν κατάδειξη τού ότι

έκεΐ βρίσκεται ή α ιτία τώ ν συμφορώ ν πού ύφ ίσταται ή Π όλις.

Α ύτό τό έργο δέν μπορεί παρά νά συμβαδίζει μέ ένα άλλο,

δηλαδή τήν καταγγελία τώ ν νέω ν διδασκάλω ν τής σκέψ ης. Ο ί τε




ματος τώ ν γενικά αποδεκτώ ν συνηθειώ ν του πνεύματος. ’Α ρχική

της θέση είναι ή άρση, γιατί γνω ρίζει δτι ή άποδοχή του «δεδομέ

νου» οδηγεί στην άταξία, στήν μερικότητα, στήν άπρέπεια τής

βίας. 'Ω στόσο επιβάλλεται νά μή μείνουμε σέ αύτή τήν άρνηση,

καί τούτο* ήδη μέσα στό πλαίσιο τής ίδιας τής σω κρατικής διδα

σκαλίας. Χ ω ρίς άμφιβολία, ό Σ ω κράτης βεβαιώ νει δτι ή άρετή

του συνίσταται στό δτι γνω ρίζει δτι δέ γνω ρίζει τίποτα. Λ έει

δμω ς επίσης δτι ή άδικη συμπεριφορά, τά φ ερσίματα τού «κακού»,

είναι καρπός άγνοιας. Τ ή γνώ ση, πού δέν κατέχει, τήν έπικαλείται

ώ ς κανόνα. Ε φ όσ ον δέν μπορεί νά τήν έκφράσει στούς δικαστές

του, μένει στήν ειρω νεία, κι εκτίθεται στήν έλλειψ η κατανόησης

άπό τήν πλευρά τους. Υ ιοθετώ ντας τή στάση τής παραίτησης, προ-

καλεί, κατά κάποιον τρόπο, τό τραγικό τους λάθος.

Ό Π λάτω ν δέ δέχεται αύτή τή διέξοδο. 'Ό λα δείχνουν πώ ς,

δταν έπαιρνε τόν δρόμο τής ορθής φιλοσοφ ίας, μεμφ όταν τόν άν

θρω πο, τόν όποιο θαύμαζε περισσότερο άπ’ δλους, δτι είχε άπελ-

πιστεί πάρα πολύ νω ρίς, δτι άρκέστηκε σέ αύτή τήν —εξ ολοκλή

ρου άρνητική— θεία άποστολή χω ρίς νά σκεφτεί δτι ήταν δυνατή

ή έπεξεργασία μιας ε π ι σ τ ή μ η ς , τής όποιας τά μέσα είχαν πιά

έξευρεθεί χάρη στή ριζική κριτική θεώ ρηση. Ο ί Π όλεις άλληλο-

καταστρέφονται* οί πολίτες άλληλοσπαράζονται. Ή δ ό ξ α αρχίζει

νά κατανοεί τή βλακεία της. Ο ί σοφ ιστές δέν είναι πιά τίποτε

άλλο άπό παραγω γοί συνηγοριώ ν. Ο ί ποιητές αύτοεπαναλαμβά-

νονται. Ο ί μάντεις γελοιοποιούνται. ’Έ φ τασε ή στιγμή μιας μεγάλης άπόφασης.

Π ού θά σ τηριχτεί δμω ς <*ύτή ή έπιστήμ η; Θ ά άρκεστεί στήν

έπανάληψ η τής άμφ ισβήτησης; Θ ά γυρέψ ει τάχα μιά μέση οδό

(δπω ς ό ’Ισοκράτης) ή θά επικαλεστεί τήν ευσέβεια (πού γιά τόν

Ξ ενοφώ ντα είναι ή έσχατη λύση) ; Ή ειρω νεία τού Σ ω κράτη δέν

έπιτρέπει παρόμοιους συμβιβασμούς καί πισω γυρίσματα· απαιτεί

είτε τή γαλήνια αύτοθυσία είτε τήν πορεία προς τά μπρός. ’Α λλάτί άπομένει τώ ρα πιά πού δέν υπάρχει καμιά έννοια πάνω στήν

οποία νά βασιστούμε;

Σ τήν πραγματικότητα ό Σ ω κράτης δέν έπαψ ε ποτέ νά δεί

χνειτό δρόμο. Δ έν τόν άκολούθησε, άλλά τόν έδειξε μέ τό χέρι του.




Δ ημιουργώ ντας τήν τέχνη του διαλόγου, έδειξε τήν άφετηρία άπό

δπου μπορεί νά ξεκινήσει ή έδραίω ση της νέας γνώ σης. Ή δ ό ξ α

δέ λέει τίποτα πού νά ισχύει, ω στόσο λ έ ε ι, πιστεύει δτι ε ίν α ι υ π ο

χ ρ ε ω μ έ ν η ν ά λ έ ε ι, νά νομιμοποιεί τά πάθη καί τά συμφέροντά της.

Ό άνθρω πος είναι έτσι πλασμένος, ώ στε έχει άνάγκη τήν ομιλία

γιά νά άσφαλίζει τό δικαίω μά του νά πράττει (ή άπλώ ς, νά ζεί).

'Η δ ό ξ α φλυαρεί καί πέφ τει στήν παγίδα της, πού είναι ή ίδια ή

παγίδα τής άνθρω πότητας: γιατί ή άνθρω πότητα δέν άρκείται νά

πράττει, παρά ταυτόχρονα σημασιοδοτεί καί λογοδοτεί.

Έ δώ βρίσκεται τό σημείο δπου θά στηριχτούμε: 6ντας πολί

της στήν επικράτεια τού λόγου, ό άνθρω πος είναι τό ζώ ο, στό

όποιο πρέπει ν’ άσκηθεί πειθώ . Σ έ αύτό τό πεδίο θά τοποθετη

θεί ή φιλοσοφική δραστηριότητα. Ό σω κρατικός διάλογος Α πέδει

ξε δτιτά λεγόμενα τής δ ό ξ α ς δέν θά μπορούσαν νά νομιμοποιηθούν,

δτι άντιφάσκουν, δτι θέτουν έρω τήσεις στις όποιες δέν μπορούν

νά άπαντήσουν, δτι δίνουν άπαντήσεις ενώ άγνοοΰν τις έρω τήσεις,

στις οποίες οί άπαντήσεις αύτές άντιστοιχούν. Π αίζοντας τό παι

χνίδι τής νομιμοποίησης μέ τρόπο θετικό αύτήν τή φορά, ό πλα

τω νικός διάλογος θά προσπαθήσει νά οικοδομήσει τόν λ ό γ ο π ο υ

ε ίν α ι ε ξ ο λ ο κ λ ή ρ ο υ θ ε μ ιτ ό ς καί πού, σέ κάθε στιγμή τής άνάπτυ-

ξής του, λογοδοτεί γιατί λέει αύτό καί δχι τό άλλο, γιατί τό λέει

έτσι κι δχι άλλιώ ς.

Τ ό φιλοσοφικό στοίχημα —πού ή πνευματική παράδοση έπα-

νέλαβε μέ πολλούς τρόπους— είναι άνοιχτό. Τ ό πρόβλημα, άν τεθεί μέ άκρίβεια, είναι τό άκόλουθο: Ε ίναι δυνατή ή οικοδόμηση

ένός λόγου πού νά ικανοποιεί κάθε καλόπιστο άτομο καί νά τού

επιτρέπει νά άποκρίνεταιάποτελεσματικά στις θεω ρητικές καίπρα

κτικές έρω τήσεις πού τού άπευθύνονται; *Υ πάρχει ένας καθολικός

λόγος (ώ ς επιστήμη); Μ πορούμε νά ύπερβούμε τήν ποικιλομορφ ία

τώ ν υποκειμενικώ ν προτιμήσεω ν καί τώ ν συμφ ερόντω ν;

Σ έ αύτά τά έρω τήματα τό πλατω νικό έργο άπαντάει καταφατικά, διαμορφώ νοντας μιά ορισμένη πρακτική τού θεω ρητικού

στοχασμού, ή όποια άποτελεί τήν ίδια τήν πρω τογενή φιλοσοφία.



Η Π Α Ρ Ο Υ Σ Ι Α Τ Ο Υ Σ Ω Κ Ρ Α Τ Η 55

III. Η Τ Α Ξ Η Τ Ω Ν ΙΔ Ε Ω Ν

'Η π α γ ίδ α τ η ς ο μ ιλ ία ς .

Σ τά πρώ τα του βήματα τό πλατω νικό εγχείρημα δέν έχει άλλον

σκοπό άπό τό νά πιάσει τόν άνθρω πο μέσα στήν παγίδα τώ ν λό

γω ν του, νά τόν υποχρεώ σει νά παραδεχτεί δτι τά λόγια του είναι

άπλή άντανάκλαση του συμφέροντος, του πάθους καί τής ιδιοτροπίας, νά τόν πείσει δτι μιλώ ντας βιώ νει μιάν πραγματικότητα

πού ξεπερνά τήν έμπειρική του κατάσταση, νά οικοδομήσει τό σύ

στημα εκείνο τώ ν άδιαμφισβήτητω ν άποφάνσεω ν, μέ τό όποιο κάθε

καλόπιστο άτομο δέν θά μπορεί παρά νά συναινεί — μ5ένα λόγο,

νά συγκροτήσει μιά γνώ ση πού θά άναγνω ριστεΐ ώ ς ό κριτής δλω ν

τώ ν γνω μώ ν καί, έτσι, δλω ν τώ ν μορφώ ν πρακτικής. Π άνω στήν

διαμφ ισβητητική διαλεκτική τού Σ ω κράτη (καί μέ τό ίδιο θεμέλιο), πρέπει τώ ρα νά οίκοδομήθεΐ μιά σ ο φ ία , μιά έπιστήμη πού

ταυτόχρονα θά είναι φρόνηση. Τ ό δίλημμα, άπό τό όποιο ξεκινάει

ή πρω τογενής φιλοσοφία —μέ τήν έννοια πού τήν ορίσαμε παρα

πάνω — είναι σαφ ές: είτε ό άνθρω πος άποδέχεται τό άπροσδιόρι-

στό παιχνίδι τής βίας καί τό βασίλειο τής ενεργητικής ή παθητι

κής άδικίας, είτε άσκώ ντας εκείνο πού τόν διακρίνει άνάμεσα στά

άλλα ζώ α, άναζητεί τό λ ό γ ο (δρος πού στήν άρχαία έλληνική σημαίνει ταυτόχρονα: λ έ ξ η π ο ύ έ χ ε ι έ ν α ν ό η μ α , λ ό γ ο ς π ρ ο φ ο ρ ικ ό ς ή

γ ρ α π τ ό ς καί Λ ό γ ο ς ώ ς έ λ λ ο γ η ν ό η σ η ) ώ ς τό μέσο γιά νά είρηνεύ-

σει τήν ύπαρξή του.

Ω στόσο πρέπει νά έντοπίσουμε τήν αυθεντική υφή αύτοΰ τού

διλήμματος. Σ έ τούτη τήν περίοδο, βέβαια, ή φιλοσοφ ία δέν είναι

τό μόνο πνευματικό μέσο πού άντιτίθεται στις άναταραχές καί

στήν άστάθεια τής γνώ μης (καθώ ς καί στούς δασκάλους τής κολακείας πού τις χρησιμοποιούν)· υπάρχει μιά θρησκευτική καί ηθι

κή παράδοση πού εκφ ράζεται μέ τούς ποιητές καίτούς δραματικούς

συγγραφείς* υπάρχουν έργα «φ υσικώ ν» καί «γιατρώ ν»* υπάρχουν

πολλές αιρέσεις, λίγο ή πολύ έσω τεριστικές, κι άνάμεσά τους αύτοί



οί μυστηριώ δεις μαθητές του Π υθαγόρα μέ τούς οποίους ό Π λά

τω ν φαίνεται νά βρισκόταν σέ επαφή* τέλος, υπάρχουν καί οί στο

χαστές, ό 'Η ράκλειτος, ό Π αρμενίδης κι ό ’Α ναξαγόρας. Ή «ορθήφιλοσοφία» οφείλει νά οίκοδομηθεί μ α ζ ί καί ε ν ά ν τ ια σέ αύτούς

τούς τρόπους σκέψης. Μ α ζ ί , γιατί θά ήταν άτοπο νά μήν άναγνω -

ριστεΐ ή κριτική τους συνεισφορά* ε ν ά ν τ ια , γιατί θά ήταν εξίσου

άτοπο νά μή διαπιστώ σουμε τήν άναποτελεσματικότητά τους.

Ά πο δω κι εμπρός ή φιλοσοφική άπόφαση είναι υποχρεω μένη

νά έκδιπλω θεί σέ διάφορα επίπεδα: παλεύει ενάντια στις άμφιλο-

γίες τού κοινού νού, τον κύριο άντίπαλό της, καί ένάντια στούς«κομψ ούς ρήτορες» καί στούς σοφ ιστές, πού τήν εκμεταλλεύονται*

έπίσης έρχεται σέ σύγκρουση μέ κάθε πολιτισμική πραγματικό

τητα πού δέν έντάσσεται μέσα στήν οπτική τής «ορθής», δηλαδή

τής «αυστηρής» φιλοσοφίας, δηλαδή τού νέου καί εκπληκτικού

γνω στικού κλάδου πού μέσα στον διάλογο καί μ’ αυτόν άποσκοπεί

νά προσδιορίσει τί μπορεί νά προσδοκά ό άνθρω πος, καθώ ς είναι

προικισμένος μέ το χάρισμα τής ομιλίας καί καθώ ς ό λόγος τουτον προβιβάζει στον βαθμό τού η γ ε μ ο ν ικ ο ύ ζώ ου —έλλογου, θά

ποΰν οί άριστοτελικοί— μέσα στο πλαίσιο αύτής τής όλότελα πε

περασμένης κοσμικής βαθμίδας ποΰναι ή β α θ μ ί δ α τ ώ ν ζ ω ν τ α ν ώ ν

ο ν τω ν . (Ή μοίρα τού άνθρώ που παίζεται μέσα στήν άμφίλογη

κατάσταση πού έπικρατεί στόν ύπό τήν σελήνη κόσμο, θά πεί ό

Α ριστοτέλης).

Π οιάν α ν τ ά ρ κ ε ι α μπορεί νά άξιώ σει ό έλεύθερος άνθρω πος,πού ζεί ώ ς πολίτης; Π οιά γνώ ση.καί ποιόν έλεγχο τής συμπεριφο

ράς του μπορεί νά διεκδικήσει; Μ ήπω ς οφείλειν’ άφεθείκατ’ άνάγ-

γκη στούς νόμους καί στις πρακτικές τής Π όλης πού τόν άνέ-

θρεψ ε; Μ όνη έπιλογή του είναι τάχα ό κονφορμισμός (ή άνοχή

τώ ν διαδοχικώ ν καί άντιφατικώ ν ιδιοτροπιώ ν τής πλειοψ ηφίας) ή

μιά εξέγερση, πού τόν τιμά βέβαια, άλλά τον θέτει στό περιθώ ριο

καί έτσι τόν εξουδετερώ νει; Κ ι είναι τάχα πράγμα τι έφικτός ότρίτος δρόμος — αυτός πού θά πήγαινε πέρα άπό τή γ ν ώ μ η καί

τήν άφ ηρημένη της άρνηση, δηλαδή τήν ολοσχερή άρνηση τής γνώ -

μης, τήν ειρω νεία; "Ο πω ς καί νά έχει τό πράγμα , ό Π λάτουν πα

ρέχει τήν άπόδειξη δτι είναι. Α ύτή ή άπόδειξη είναι θεω ρητική




Η Τ Α Ξ Η Τ Ω Ν Ι Δ Ε Ω Ν 57

καί στηρίζεται μόνο στήν υφή τού άνθρώ πινου λόγου* επίσης είναι

κι αύτή εμπειρική, γιατί θά ήταν πολύ παράδοξο άν ή υφή τού λό

γου δέν εκδηλω νόταν κι αύτή μέσα στά σκοτάδια καί στις διαστροφές της καθημερινής έμπειρίας.

'Η ο μ ο ρ φ ιά , ο έ ρ ω τ α ς , ο θ ά ν α τ ο ς .

Ή άνιούσα διαλεκτική —έτσι συνήθω ς ονομάζουμε τήν κίνηση μέ

τήν οποία το πνεύμα άποσπάται σιγά σιγά άπο τή γνώ μη γιά νάπροσπελάσει τήν έπιστήμη— δέν είναι μόνο λογικής υφής. Β έβαια,

άπο αύτή τή διαλεκτική άπορρέει καί μιά νέα λογική. Ά λλά ή

συγκρότησή της άπαιτεί μιάν μετατροπή ολόκληρης τής ύπαρξης.

Π ρέπει νά μεταμορφ ω θεί το ίδιο το σώ μα, ή θυμικότητα. Κ αί

πρέπει νά άναμορφ ω θεί (ή τουλάχιστον, σέ ένα πρώ το στάδιο, νά

ιδω θεί διαφορετικά) ή κοινω νική οργάνω ση. Ή έμπειρία πρέπει

νά έρω τηθεί μέ διαφορετικό τρόπο.'Υ πάρχουν άλλω στε τρία εμπειρικά δεδομένα, άνάμεσα στά

πιό σημαντικά, χάρη στά όποια ό καθένας, άν φτάσει ώ ς τό δριο

εκείνου πού βιώ νει, ξεπερνά τήν κατάσταση τής έπιθυμίας καί

τής οδύνης. Ή έμπειρία τής ομορφιάς, τού έρω τα καί τού θανάτου,

άν ξέρουμε νά τή βιώ σουμε, άποκαλύπτει αύτό τό διαφορετικό πε

δίο, αύτόν τόν άλλο κόσμο πού συνιστά τό ίδιο τό πεδίο τού φιλο

σοφικού λόγου. Ό Φ α ι δ ρ ό ς , τό Σ υ μ π ό σ ι ο κι ό Φ α ίδ ω ν δέν είναιτόσο διαλεκτικοί διάλογοι, προορισμένοι νά α π ο δ ε ί ξ ο υ ν τό διηνε

κές τού ω ραίου ή τήν άθανασία τής ψ υχής, παρά ε κ κ λ ή σ ε ι ς .

Ά π ό αύτή τήν άποψη τό Σ υ μ π ό σ ιο είναι ιδιαίτερα σημαντικό.

Π ρόκειται γιά μιά «κρασοκατάνυξη» διανοουμένω ν. Π ολύ γρήγο

ρα ό τόνος άνεβαίνει. Τ ό ζήτημα πάνω στό όποιο άποφ άσισαν νά

συζητήσουν είναι ό έρω τας. "Υ στερα άπό τις στιλπνές δημηγορίες

τώ ν κατασκευαστώ ν ω ραίω ν φράσεω ν, τού Φ αιδρού, τού Π αυσανία, τού Έ ρυξίμαχου, πού βρίσκουν εύκαιρία νά μιλήσουν γιά τά

πάντα, γιά τήν τάξη τής Π όλης καί γιά τήν τάξη τού ούρανοΰ, μι

λάει ό Α ριστοφ άνης. Σ τά άποφ θέγματα καί στις ρητορικές άσκή-

σεις ό Α ριστοφ άνης άντιτάσσει τά χοντρά άστεΐα τού κοσμικού



ποιητή. Ό μύθος πού έπινοεϊ, μέ τήν παραδοξότητα καί τήν πρω

τοτυπία του, προσδίνει τήν σημασία τους τόσο στούς λόγους πού

προηγήθηκαν δσο καί σ’ αύτον πού θά άκολουθήσει (δηλαδή τούΆ γάθω να), τούς παρουσιάζειδηλαδή ώ ς άρμονικο συνδυασμό ήχω ν,

ώ ς συμβατική λογοβοή. Έ ντέλει ό λόγος δίνεται στή φιλοσοφία,

στον Σ ω κράτη, πού κι αύτός έπίσης προσφ έρει έναν μύθο, τον μύθο

γιά τήν καταγω γή τού έρω τα. Ό έρω τας γεννήθηκε άπο το σμί

ξιμο τού Π ό ρ ο υ , γιοΰ τής Μ ή τ ιδ ο ς , καί τής Π ε ν ία ς , μέσα στούς

κήπους τώ ν Θ εώ ν, κατά τή διάρκεια ένος συμποσίου, στο όποιο

γιορταζόταν ή γέννηση τής ’Α φροδίτης. Ο ί γονείς του δέν είναιάθάνατοι, ό ίδιος δμω ς μπήκε ύπό θεία προστασία. "Ο πω ς ό πα

τέρας του, λογαριάζει καί έπινοεί, δπω ς ή μητέρα του, άναζητεί

καί έπαιτεί. Ε ίναι άβέβαιος, άλλά πάντα γεμάτος έλπίδες* είναι

φτω χός, άλλά γνω ρίζει τή γύμνια του. "Ο πω ς ό φιλόσοφος, έτσι κι ό

έρω τευμένος νιώ θει μέ οδύνη τήν κατάστασή του, πασχίζει ώ στόσο

νά τήν ύπερβεί, τραβώ ντας προς τήν ομορφιά, προς τήν άθανασία.

Ή παραβολή είναι καθαρή: μέσα στή σαρκική επιθυμία καίστις ιδιοτροπίες της άχνοδιαγράφεται ένα σχέδιο πού στόχο του

έχει τό ιδεώ δες. Α ύτό επιβεβαιώ νει καί ή εξομολόγηση τού ’Α λκι

βιάδη. Ό τελευταίος φτάνει ξαφνικά, άκόμα πιό μεθυσμένος άπό

τούς άλλους καί δηλώ νει (αύτός πού, σημειω τέον, είναι πλούσιος,

όμορφος, διάσημος) πόσο άγαπάει τόν Σω κράτη* διηγείται δτι

ποτέ ό Σ ω κράτης δέν ένέδω σε στις επιθυμίες του, άντίθετα τού

έμαθε τί σημαίνει ερω τική άπώ θηση. Ή έπιθυμία ενός ώ ραίου σώ ματος οδηγεί, άρκεί νά τό έννοήσουμε, στήν έπιθυμία τώ ν όμορ

φω ν μορφώ ν γενικά καί, άπό κεί, στήν άγάπη τού καλού καθ’ εαυ

τό. Ό έρω τας είναι ήδη γνώ ση, καί αύτό πού προαισθάνεται, στό

κατακόρυφο τής ταραχής του, είναι ή τάξη πού βρίσκεται πέρα

άπό τό έμπειρικό χάος.

Στόν Φ α ίδ ω ν α ό στοχασμός πάνω στό θάνατο οδηγεί στό ίδιο

συμπέρασμα. Μ έσα στήν διαδικασία τής γνώ σης βιώ νουμε ήδητήν άθανασία μας. Τ ί έχουμε νά φ οβηθούμε λοιπόν άπό τό θάνατο

άφοΰ κιόλας βρισκόμαστε έπέκεινα τού θανάτου; "Ε τσι ή θυμικό-

τητα κατανοεί ή ίδια δτι ξεπερνιέται μέ στόχο τήν γαλήνη τής

γνώ σης.




II Τ Α Ξ Η Τ Ω Ν Ι Δ Ε Ω Ν 5U

Ά π ό τ ή ν π ο λ ιτ ικ ή σ τ ή θ ε ω ρ ί α .

Α ύτή τή γνώ ση, τής οποίας ή υπόσχεση δίνεται έτσι, πρέπει εν

τούτοις νά τήν παγιώ σουμε καί νά τήν οικοδομήσουμε. Ή μόνη

άπάντηση πού μπορείνά δοθεί στή γ ν ώ μ η είναι ή κατασκευή μιας

ε π ισ τ ή μ η ς . ’Ή δη ορίσαμε τή μέθοδό της, πού συνίσταται στή θ ε

τ ικ ή χρήση τής τέχνης τού διαλόγου, δπω ς τήν έπεξεργάστηκε όΣ ω κράτης. Π ράγματι, ή ενεργοποίηση τής γνώ σης είναι συνάμα

άπόδειξη τής έγκυρότητάς της. Γ ι’ αύτό καί ένας διδακτικός διά

λογος δπω ς ή Π ο λ ιτ ε ία —πού άποτελεί κάτι σάν ((εγχειρίδιο», πά

νω στο όποιο βασίζονται οί μαθητές τής Ά καδημείας— θά άνα-

πτύξει τό περιεχόμενο τής έπιστήμης καθορίζοντας ταυτόχρονα

τούς δρους τής συγκρότησής της. Π ρόκειται γιά έναν τύπο κατα

σκευής πού θά γίνει στό εξής τό πρότυπο κάθε θεω ρητικής παραγω γής καί πού σέ κάθε στιγμή τής διαμόρφ ω σής του δικαιολο

γεί τήν εμφάνισή του. Ο ί ύφ ολογικές διαστίξεις τώ ν δύο συνομιλη

τώ ν, τού Ά δείμαντου καί τού Γλαύκω να, πού θά μπορούσαν νά

φανούν άπόρροια τής τεχνικής, έχουν ώ ς βαθύτερη πρόθεση νά ύπο-

γραμμίσουν δτι μοναδική άπόδειξη είναι αύτή πού δίνεται μέσα

στήν άνταλλαγή επιχειρημάτω ν άπό μέρους τώ ν ομιλητώ ν καί στήν

πραγματικότητα πού συνιστά ή συναίνεση κάθε πιθανού συζητητή.Ή άλήθεια είναι τό έργο καί τό συμπέρασμα τού διαλόγου.

Τ ό έρώ τημα, πού θέτει ή Π ο λ ι τ ε ία , άφορά τήν ούσία τής δι

καιοσύνης. "Α ς μήν ξεγελιόμαστε: αύτό είναι τό κατ’ εξοχήν φ ι

λοσοφικό πρόβλημα. Δ ικ α ιο σ ύ ν η σημαίνει τάξη, άποτελεσματικό-

τητα καί όρθολογικότητα. Ζ ητάμε νά μάθουμε, άν είναι δυνατό νά

προσδιορίσουμε μιά κατάσταση τού άνθρώ που, δπου ό ειρηνικός

λόγος νά έπιβάλλεται ώ ς κριτής καί οδηγός, ξεφεύγοντας άπό τήνβία καί τούς άναπόδραστους υπερθεματισμούς της. ’Α κόμα, βαθύ

τερα, τό ζήτημ α είναι νά καταλάβουμε μέ ποιόν τύπο συμπεριφο

ράς —άτομικής, πολιτικής καί ((θρησκευτικής»— οφείλει νά συμ

μορφ ω θεί ό άνθρω πος γιά νά πραγματω θεί ή τάξη κι ό Λ όγος,



60 II Λ A Τ Ω Ν

δηλαδή ή ορθή άντιστοιχία άνάμεσα στήν οργάνω ση του κ ό σ μ ο ν ,

τής Π όλης καί τής ψ υχικής ιεραρχίας.

Σ υνεπώ ς τό θέμα του μεγάλου διδακτικού διαλόγου είναι τριπλό: οφείλει ταυτόχρονα νά ορίσει τήν υφή τής δίκαιης ψ υχής, τήν

πολιτική διευθέτηση, πού τήν εκφ ράζει καί τήν καθιστά δυνατή,

καί τήν πραγματικότητα πού θεμελιώ νει καί τις δύο. Ή φύση τής

δίκαιης ψ υχής είναι γραμμένη μέ τόσο μικρά γράμματα, ώ στε

δύσκολα μπορεί νά άναγνω σθεί. ’Α λλά μπορούμε νά δείξουμε πιό

εύκολα τί είναι ή δίκαιη Π όλη καί όρίζοντάς την νά προσεγγί

σουμε τόν Λ όγο σέ μιά παραδειγματική του κατάσταση. Έ τσ ι, όδιάλογος γιά τή δικαιοσύνη στρέφεται γύρω άπό τήν συγκρότηση

τής «Π όλης», τής Κ αλλίπολης, τού έπιτυχημένου κράτους. Κ αί

αύτή ή συγκρότηση καθορίζει τούς δρους τής ορθής άτομικής συμ

περιφοράς.

‘"Α ς προσπαθήσουμε λοιπόν, μέσω τού διαλόγου, δηλαδή τού

άποδεκτού καί συνεπώ ς θεμελιω μένου λόγου, νά οικοδομήσουμε

τήν τέλεια Π ολιτεία, τήν Κ α λ λ ίπ ο λ η , αύτή πού άντιστοιχεί στήνίδια τήν ύφή τής χαρακτηριστικής γιά τόν άνθρω πο «κοινω νικό

τητας». Σ έ αυτή τήν ιδεατή γένεση τού Κ ράτους ή πρώ τη μορφή

πού παρουσιάζεται είναι προφανώ ς εκείνη τού πατριαρχικού πο

λιτεύματος. ’Α ντίστοιχα οργανώ νεται τό κείμενο τού Π ο λ ίτ ικ ο υ

(πού μέ μιά μυθική άφήγηση παρουσιάζει τήν πλατω νική «φιλο-

λοσοφία τής ιστορίας»): ύστερ’ άπό τόν Χ ρυσούν Α ιώ να, δταν οί

άνθρω ποι διοικούνταν άμεσα άπό τούς Θ εούς καί γι’ αυτό ήσαν«εκ φύσεω ς» δίκαιοι, έπήλθε ό κατακλυσμός κι ή άνθρω πότητα

έπρεπε νά οργανω θεί σύμφω να μέ τήν τάξη τής εργασίας, πράγμα

πού τό έκαμε δίχω ς καμιά θεία έπικουρία καί μέσα σέ συνθήκες

πενίας. Τ ότε άκόμα, δπω ς διευκρινίζει ή άνάλυση τής Π ο λ ιτ ε ία ς ,

ή πολιτική καί ή πατρική εξουσία συγχέονταν. Τ ό εμπόριο περιο

ριζόταν στήν εις είδος άνταλλαγή καί ό καταμερισμός τής έργα-

σίας ήταν άπλός, άφού ό καθένας παρήγαγε σύμφω να μέ τήν ικανότητά του, προσφέροντας στήν μικρή του κοινότητα τά άναγκαία

άγαθά. Ο ί άνθρω ποι ζούσαν χαρούμενα καί άπλά μέσα σέ αύτή τή

στοιχειώ δη άρμονία δπου κάθε άνάγκη βρίσκει παρευθύς, σχεδόν

χω ρίς τήν διαμεσολάβηση κάποιου τρίτου, τήν ικανοποίησή της.



II Τ Α Ξ Η Τ Ω Ν Ι Δ Ε Ω Ν 61

Ά κούγοντας αυτήν τήν περιγραφή τής πατριαρχικής κοινο^-

νίας ό Γλαύκω ν έξοργίζεται: μά αύτή, λέει, είναι μιά κοινω νία

γουρουνιώ ν!1 Ό Σ ω κρά της—στο εξής μιλά δ ίδιος δ Π λάτω ν—αποδέχεται τήν άντίρρηση* καταλαβαίνει, μολονότι λυπάται γι’ αύ

τό, δτι δ άνθρω πος θέλει κάτι περισσότερο καί καλύτερο άπδ αύτή

τήν άπλή τάξη. "Ά ς προχω ρήσει λοιπόν προς τήν πολυτέλεια καί

τδν πολλαπλασιασμό τώ ν άναγκώ ν! “Ά ς ένδώ σειστδν «πολιτισμό»,

μιά καί καθώ ς φαίνεται αύτή είναι ή άπαίτησή του! Θ έλει «κρε

βάτια καί τραπέζια καί άλλα σκεύη· έπίσης, εννοείται, φ αγητά καί

άρώ ματα καί θυμιάματα καί εταίρες καί γλυκίσματα... Κ αί βέβαιααύτά πού είπαμε προηγούμενα, σπίτια, ένδύματα καί υποδήματα

δέν καλύπτουν πιά τις άνάγκες τής ζω ής, άλλά προέχει ή ζω

γραφ ική καί δ στολισμός, δηλαδή νά έχουμε χρυσάφ ι καί ελε

φαντόδοντο καί δλα τά παρόμοια!».2

’Έ τσι ή Π όλις διογκώ νεται. Ό καταμερισμός τής έργασίας

περιπλέκεται σύμφω να μέ τδν ρυθμό πολλαπλασιασμού τώ ν άναγ

κώ ν κι άρχίζει νά εμφανίζεται ή άταξία. *Η έπιθυμία τής πολυτελούς «ζω ής» υπερτερείάπέναντι στήν έπιθυμία τής άπλής «ύπαρ

ξης». Π ρέπει πιά νά άκολουθήσουμε αύτδν τδ δρόμο καί δ Σ ω κρά

της γνω ρίζει πολύ καλά δτι θά ήταν γελοίο νά τδν άρνηθούμε. ’Α λλά

τουλάχιστον πρέπει νά γνω ρίζουμε ποιοί είναι οί κίνδυνοι καί ποιά

τά σω τήρια μέσα. *Η οικογένεια πού μοιραία διευρύνεται καί γί

νεται Π ολιτεία, δ οργανισμός πού έκκρίνει τήν πληθώ ρα κι δ κό

σμος πού αύτοεγκαταλείπεται στδ γίγνεσθαι του οφείλουν νά μπουνσέ τάξη, άν δέν θέλουμε νά καταστραφούν. *Α ς δεχτούμε λοιπόν

τδ γεγονός τού «πολιτισμού» μιά καί τδ έπιβάλλει τδ ύφος τού

διαλόγου καθώ ς καί ή πραγματικότητα πού τδν έπιρρώ νει.

Σ τδ έξής, λοιπόν, ή κοινω νία χρειάζεται φύλακες πού νά τήν

οργανώ νουν, νά τήν υπερασπίζονται ένάντια στις ξένες εισβολές,

νά έξασφαλίζουν τήν «αύτάρκειά» της καί νά διατηρούν τήν ένό-

τητά της μαζί μέ τήν έπιβίω σή της. Δ έν άρκεί νά θέλουμε τδν

«πολιτισμό», πρέπει νά ξέρουμε ν’ άνταποκριθούμε στίς άπαιτή-

1. Π ο λ ιτ ε ία , 372 d.

2. Π ο λ ιτ ε ία , 373 a.



σεις του! Α ύτό είναι κάτι πού δέν μπορούν νά το καταλάβουν ούτε

ή σπαρτιατική ολιγαρχία ούτε καί ή αθηναϊκή δημοκρατία. Κ αί

οί δύο εξαντλούνται στο νά δικαιώ σουν τήν παράδοσή τους, ή πρώ τη τήν «παρελθοντολατρική» της παράδοση, ή δεύτερη τήν νεω

τεριστική. Κ αί οι δύο παραγνω ρίζουν το ούσιώ δες: δτι πρέπει νά

έπιτελέσουν μιάν «έπανάσταση».

'Η Σ πάρτη εμπιστεύεται τήν έξουσία στούς εύγενείς, ή ’Α θή

να σέ κείνους πού εκλέγει ό άνήξερος καί εύμετάβολος λαός. Π ρώ

το μέτρο λοιπόν είναι ή έκπαίδευση τώ ν φυλάκω ν, ώ στε νά ξέρουν

ν’ άντιστέκονται στις ορέξεις, νά συγκρατούν τις επιθυμίες τουςκαί νά μήν έχουν άλλο σκοπό άπο εκείνον, γιά τον όποιο προορί

στηκαν: τή διάσω ση τής κοινότητας. Α ύτοί οί άνθρω ποι, πού θά

είναι οί εύμενεΐς καί συνετοί βοσκοί τού κοπαδιού, πρέπει νά έπι-

λέγονται άπό τήν παιδική ήλικία. Ο ί φυσικές δοκιμασίες, πού θά

ξεκινούν άπό τήν άπλή γυμναστική καί θά φτάνουν ώ ς τις κυνη

γετικές καί πολεμικές άσκήσεις, θά επιτρέψουν νά ξεχω ρίσουν δσοι

είναι εκ φύσεω ς ικανοί νά επιβληθούν στόν έαυτό τους. Α ύτοί οία ν δ ρ ε ί ο ι έφηβοι θά μάθουν επιπλέον νά ελέγχουν τό θυμικό τους

μέ τήν καλή χρήση τής μουσικής, ή όποια θά πρέπει νά άποκαθαρ-

θεί. Μ έσα στήν θλιβερή «θεατροκρατία», πού δεσπόζει στήν Α θή

να, ή μουσική δέν άποτελεϊ παρά άφορμή γιά νά έξαρθούν τά πιό

ταπεινά καί άνιαρά συναισθήματα* δπω ς καί ή συνοδός της, ή

ποίηση, μιμείται κι αύτή δουλικά τις παρορμήσεις τής επιθυμίας

καί άρέσκεται στά παραληρήματα τής φαντασίας. Ω στόσ ο, άν άλ-λάξει, θά εξασφαλίσει μέ τήν αύστηρότητά της τόν ε λ ε γ χ ο τόσο

τής επιθυμίας δσο καί τής φαντασίας. Θ ά είναι θεραπαινίδα τού

λόγου, δχι τού πάθους...

Ν ά λοιπόν ποιά θά είναι ή επιλογή τώ ν φυλάκω ν. ’Α λλά πώ ς

πρέπει νά ζούν γιά νά μήν κινδυνεύουν νά υποταχτούν καί πάλι

στήν έπιρροή τώ ν ορέξεω ν; Μ έσα στήν κοινότητά τους θά έγκαθι-

δρύσουν τις συνθήκες τής πατριαρχικής πολιτείας. Τ ά πάντα θάείναι κοινόκτητα. Θ ά ζούν μαζί χω ρίς κανείς τους νά έχει τήν

παραμικρή ιδιοκτησία. Θ ά άγνοούν τή χρήση τού χρήματος καί

μόνη τους άσχολία θά είναι νά ένισχύουν τήν άνδρεία τους, καί

συνακόλουθα τή γνώ ση τους, μέ συνεχείς άσκήσεις. Ό λαός τώ ν

f)2 Π Α Λ Τ Ω Ν




καλλιεργητώ ν καί τώ ν τεχνιτώ ν —οί «μή επίλεκτοι»— θά τούς

προσφέρει τά προς το ζην ζώ ντας ειρηνικά ύπο τήν προστασία

τους. Ο ί φύλακες θά είναι πολεμιστές πού στο εσω τερικό εξασφα

λίζουν τήν δίκαιη τάξη καί στο εξω τερικό υπερασπίζουν τήν ακε

ραιότητα τής Π όλης χω ρίς ποτέ νά επιτίθενται οί ίδιοι.

Ε ντούτοις αύτές οί προδιαγραφές, όσο άκριβεΐς κι άν είναι,

παραμένουν άνεπαρκείς. Ε φ όσον έργο μας είναι νά ορίσουμε έ'ναν

άποτελεσματικο καταμερισμό της εργασίας μέσα στούς κόλπους

τής πολιτείας, ας πάμε ώ ς τά άκρα καί ας μή διστάσουμε νά θέ

σουμε τά άληθινά προβλήματα. Ή κοινω νική εύταξία, πού άπο-

τελεί προϋπόθεση καί εικόνα τής ε π ι σ τ ή μ η ς , οφείλει νά διατηρή

σει τήν ο ρ γ α ν ικ ή ε ν ό τ η τ α τής πολλαπλότητας τής Π όλης. Π ρέπει

λοιπον νά εξαλείψ ουμε δσους παράγοντες ίσω ς έπαπειλήσουν αύτή

τήν ένότητα. Έ να στοιχείο διχόνοιας άποκλείστηκε εξαρχής, εφό

σον δέν θά είναι δυνατόν νά δημιουργουνται φιλονικίες γιά τήν άπό-

κτηση πλούτου. Ο ί καλλιεργητές καί οί τεχνίτες κατέχουν μόνο

τήν «εργατική τους δύναμη» πού τή θέτουν στή διάθεση τής κοι

νότητας* έξάλλου οί φύλακες δέν κατέχουν κανένα ύλικο άγαθο καί

προσφέρουν σέ όλους τις υπηρεσίες τής συνετής τους άνδρείας.

Α πομένει ένα τελευταίο εμπόδιο: ή οικογένεια, πού είναι θεμε

λιω μένη στον καταμερισμό τής σεξουαλικής δραστηριότητας.

'Ό ταν προσπελάζει αύτο το ερώ τημα, ό Σ ω κράτης έντείνει τις

προφ υλάξεις του, γιατί ξέρει ότι θά προκαλέσειτούς άκροατές του*

ξέρει όμω ς επίσης ότι πρέπει νά φτάσει ώ ς έκεί, άν θέλει νά προσ

κομίσει τήν άπόδειξη. ’Α ρχικά δείχνει ότι οί γυναίκες πρέπει νά

πάψ ουν ν’ άποκλείονται άπο τά «πολιτικά καθήκοντα». Α να μ φ ί

βολα, ή φύση δέν προικίζει τις γυναίκες μέ τις ίδιες ικανότητες

πού έχουν εκ φύσεω ς οί άνδρες, δμω ς είναι λόγος αύτος γιά νά

μήν τούς επιτρέπεται ή συμμετοχή στήν κοινή υπόθεση; Μ πορούν

κι αύτές νά πολεμούν καί νά παράγουν σύμφω να μέ τις ίκανότητές

τους πού, ποιοτικά, είναι εξίσου μεγάλες μέ τώ ν άνδρώ ν. Σ τή

συνέχεια υποστηρίζει εξίσου σθεναρά ότι πρέπει νά γίνει δεκτή ή

άρχή τής κοινοκτημοσύνης τώ ν γυναικώ ν (καί τώ ν άνδρών), δη

λαδή ή κοινοκτημοσύνη τώ ν παιδιώ ν. Ο ί άρχοντες θά καθορίσουν

τις ημερομηνίες καί τούς τρόπους τώ ν «προσω ρινώ ν» γάμω ν: οί




βλαστοί πού θά γενννηθούν άπο αύτές τις ενώ σεις θά άνατραφοΰν

άπο κοινού μέ τήν φροντίδα τού κράτους, καί θά πρέπει νά θεω

ρούνται συλλογικά ώ ς άπόγονοι της προηγούμενης γενιάς πού κι

αύτή πρέπει νά βλέπεται συλλογικά.

Α ύτή θά ήταν ή έ'λλογη Π όλη. Ό Ά δείμαντος καί ό Γλαύκω ν

συναινούν, γοητευμένοι άπο τή δύναμη της άπόδειξης. "Ο μω ς υπάρ

χει καί κάτι άκόμα: Τ άχα ποιοι είναι αύτοί πού, μέσα στήν άνω -

νυμία τού «τις», πρυτανεύουν στήν επιλογή τώ ν φ υλάκω ν καί άπο-

φασίζουν γιά τούς «γάμους»; Π ρέπει λοιπόν νά διεξέλθουμε ένα

νέο στάδιο, πού είναι τό πιό δύσκολο κι έκείνο πού θά προκαλέσει

άντιθέσεις περισσότερο κι άπό τόν κομμουνισμό ή τήν κοινοκτη

μοσύνη τώ ν γυναικώ ν καί τώ ν παιδιώ ν. Π ρά γμα τι, αύτή ή άφ ηρη-

μένη κατασκευή, αύτή ή ιδεώ δης γένεση δέν έχει νόημα παρά

μόνο άν ή κοινω νική μ ο ρ φ ή πού της δόθηκε δχι μόνο σταθμηθεί

αύστηρά, άλλά θεμελιω θεί καί έμπρακτα. Δ έν άρκεί νά άντιταχθεί

στήν άταξία πού γεννάει τή βία. Π έρα άπό τήν κοινότοπη καί

συμπτω ματική έμπειρία πρέπει νά εμφαίνει μιάν έμπειρία άλλη,

άναγκαία καί βαθύτερη.

'Ο φ ιλ ό σ ο φ ο ς -β α σ ιλ ιά ς .

Μ έ ένα λόγο, κάτω άπό ποιές συνθήκες τό δνειρο άποκτά, άν δχι

πραγματικότητα, τουλάχιστον εύστάθεια; Μ έ τό νά γεννηθεί ό φ ι

λόσοφος κυβερνήτης ή μέ τό νά γεννηθεί ή νά γίνει ό κυβερνήτης

φιλόσοφ ος; Φ αινομενικά έχουμε κι έδώ νά κάνουμε μέ μιάν καθαρά

τυπική κι «ουτοπική» προϋπόθεση, ή οποία ω στόσο οριοθετεί ένα

νέο πεδίο, πού θά θεμελιώ σει ολόκληρη τήν κλασική μεταφυσική.

Γ ιά τήν ώ ρα ας μείνουμε μέσα στή λογική τού Σ ω κράτη της Π ο λ ι

τ ε ία ς . Ό φύλακας, έτσι δπω ς ορίστηκε ώ ς έδώ , έχει άρνητικό ρόλο,

δηλαδή παραμερίζει τις διχόνοιες. Δ έν μπορεί νά έχει θετικό λει

τούργημα καί νά έπιβάλει τήν έλλογη οργάνω ση παρά μόνο άν

γ ν ω ρ ί ζ ε ι αύτή τήν τελευταία. Π ρέπει νά είναι φ ιλ ό σ ο φ ο ς . "Ε νας

παρόμοιος ισχυρισμός θά προκαλέσει ω στόσο τήν κοινή γνώ μη.

Γ ιατί, πώ ς παρουσιάζονται οί φιλόσοφοι; Μ έ δύο τρόπους: ύπάρ-




χουν οίόνειροπόλοιπού περνάνε τον καιρό τους οικοδομώ ντας άνόη-

τα συστήματα, χαμένα πέρα για πέρα μέσα στις άφαιρέσεις τους*

υπάρχουν οί φλύαροι πού ανοίγουν σχολές, ελκουν τή νεολαία μέ

τά εύσχημα έπιχειρήματά τους καίάξιώ νουν τή διατύπω ση άναντίρ-

ρητω ν κρίσεω ν σέ δλα τά πεδία. Ο ί πρώ τοι είναι άχρηστοι* οί δεύ

τεροι έπικίνδυνοι. Α ναμφ ίβολα πρέπει νά συμφω νήσουμε δτι αύτή

ή άντίληψ η τού κοινού νού δέν είναι άδικαιολόγητη. Ά λλά αύτή ή

κατάσταση σχετίζεται δχι μέ τήν ούσία της φιλοσοφίας, παρά μέ

τόν τρόπο πού αύτή γίνεται κατανοητή. Β έβαια, οί φιλόσοφοι φ αί

νεται νά ονειροβατούν ω στόσο βλέπουν μακρύτερα. ’Α ντιμετω πί

ζοντας αύτή τήν έ'λλειψη κατανόησης, οί λιγότερο εύσταθείς άπό

αύτούς κολλάνε τήν γενική άρρώ στια. 'Ό σο γιά τόν Σω κράτη, αύτός

δέχεται τό σκώ μμα. "Ο μω ς ό ’Α λκιβιάδης δέν τό ύποφέρει, γιατί

έχει ξεμυαλιστεί άπό τή δημαγω γία καί χρησιμοποιεί τις δυνατό

τητες πού τού προσφέρει τό «φιλοσοφικό φυσικό» του γιά νά ικα

νοποιήσει τά προσω πικά του πάθη.

Μ έσα στήν Κ αλλίπολη ή φιλοσοφία ξαναβρίσκειτήν ούσία της.

Ε μφ ανίζεται ώ ς γνώ ση τού άπόλυτου, ώ ς θεω ρητική δραστηριό

τητα, πού ασφαλίζοντας τά θεμέλιά της θεω ρείται πιά άκλόνητη.

Σ τήν πραγματικότητα, δμω ς, τί γνω ρίζει; Κ αί άπό πού άντέχει

στήν δοκιμασία τού διαλόγου καί στήν έγγενή άμφισβήτηση πού

αύτός συνεπάγεται; Γ ιά νά άπαντήσουμε σοβαρά σέ αύτή τήν ερώ

τηση πρέπει νά πάμε πίσω . Γ ιά ποιό πράγμα μιλούν οί γ ν ώ μ ε ς ;

Τ ό γνω ρίζουμε: δέν έκφράζουν παρά τά συμφέροντα καί τις ιδιο

τροπίες τώ ν άτόμω ν καί τώ ν ομάδω ν. ’Α λλά σέ ποιές παρορμή-

σεις ύπακούουν; Ή άπάντηση υπάρχει μέσα στήν ίδια τήν ερώ

τηση: ό άνθρω πος τής γνώ μης —ό φ ιλ ό δ ο ξ ο ς — άφήνεται στή γοη

τεία τού κόσμου τής αισθητήριας άντίληψ ης* άκόμα κι άν κάνει

τούς υπολογισμούς του, άκόμα κι άν προσπαθεί νά παίξει, πιάνε

ται στις παγίδες του* άποδέχεται αύτόν τόν κόσμο ώ ς μοναδικό

δυνατό σημείο άναφοράς. Σ έ αύτήν άκριβώ ς τήν υποταγή οφείλει

τή δυστυχία του...

’Έ τσι, τό δίλημμα πού παρουσιάσαμε πριν άπό μερικές σελί

δες: βία ή δικαιοσύνη (δίλημμα σέ τελευταία άνάλυση πολιτικο-

ηθικής υφής) άρθρώ νεται μέ άλλον τρόπο. Τ ό πρόβλημα τώ ρα είναι



νά μάθουμε σέ τί πρέπει νά έμπιστευόμαστε τή γ ν ώ σ η . Ε κείνοι

πού μέσα στήν άφέλεια τώ ν καλώ ν αισθημάτω ν ή μέσα στήν υπο

κρισία τώ ν άποτελεσματικώ ν προβλέψεω ν εμπιστεύονταιτήν αισθη

τήρια άντίληψ η καί δσα κινήματα τής ψ υχής αύτή γεννά, είναι κα

ταδικασμένοι άργά ή γρήγορα, θετικά ή άρνητικά, νά ύποκύψουν

στή βία. "Α ς άκολουθήσουν λοιπόν αύτύν το δρόμο καί ας δεχτούν,

άφοΰ πρώ τα σκοτώ σουν καί ψευδορκήσουν, νά ζήσουν μέ άπειρο

φόβο μέσα τους, δπω ς ο τύραννος ’Α ρχέλαος, πού είναι ένα άπο

τά άποφ ασιστικά πρότυπα τού Γ ο ρ γ ία .

Ή γ ν ώ σ η .

’Α λλά υπάρχει καί άλλος δρόμος έκτος άπο τή βαναυσότητα καί

τύ φόβο. Γ ιά νά τον άκολουθήσουμε, άρκείνά δεχτούμε το γ ε γ ο ν ό ς

δτι γ ν ω ρ ί ζ ω δέ σημαίνει μονάχα α ν τ ιλ α μ β ά ν ο μ α ι. Α ύτό είναι άλ

λω στε προφανές: γιατί άν τά κριτήρια τής αισθητήριας άντίλη-

ψ ης ήσαν τά μόνα, στά όποια μπορούσαμε νά καταφ ύγουμε, τότε

το μόνο πού θά καταφ έρναμε μέσα στόν αισθητό κόσμο θά ήταν

νά καταλήξουμε σέ παραλογισμούς. Μ έσα στόν Μ έ ν ω ν α π.χ. ό

Σ ω κράτης δίνει σέ έναν άπαίδευτο νεαρό δούλο τήν εύκαιρία νά

άποδείξει, άπό μόνος του, εναν θεμελιώ δη γεω μετρικό νόμο. Ή

αισθητήρια άντίληψ η αύτοϋπερβαίνεται άπό μόνη της, άν τήν χει

ραγω γήσουμε μέ μιάν λελογισμένη άσκηση. Γ ιατί εκ φύσεω ς είναι

τόσο ριζικά γνώ ση, ώ στε δέν γνω ρίζει τόν έαυτό της παρά μόνο

άν θεω ρήσει τήν λειτουργία της ώ ς άναγνώ ριση.

Α ύτή τήν έκπληξη τής άντιληπτικής συνείδησης, ή οποία

άνακαλύπτει δτι άποτελεΐ γνω ρίζουσα σκέψ η, ό Π λάτω ν τήν έκ-

φράζει μέ τήν ιδέα τής α ν ά μ ν η σ η ς : ή ψ υχή έχει ήδη «θεαθεί» δ,τι

άνακαλύπτει (ή επινοεί) μέσα σέ έναν άλλο κόσμο, διαφ ορετικά

θά ήταν άνίκανη νά έπιτελέσει καί τήν παραμικρή διαλογή μέσα

στό χάος τώ ν αισθητώ ν ιδιοτήτω ν. Π ρ έ π ε ι νά τό έχει θεαθεί. Μ έ

άλλα λόγια, γ ν ω ρ ί ζ ω σημαίνει δτι άντιλαμβάνομαι κάτι άλλο άπό

αύτό πού γίνεται άντιληπτό, σημαίνει τήν πρόσβαση σέ έναν άλλο

κόσμο, τόν μόνο π ρ α γ μ α τ ι κ ό , είδαλλιώ ς τά πάντα θά χάνονταν





μέσα στό καλειδοσκόπιο τώ ν εντυπώ σεω ν καί στό ψ ηλάφ ημά τους.

'Η νέα θεω ρία γιά τή γνώ ση —πού θεμελιώ νει τό νέο πνεύμα,

δηλαδή τήν καλή πολιτική— είναι άναγκασμένη νά διατυπώ σειμιάν υπόθεση λιγότερο άποδεχτή άπό τις προηγούμενες καί επι

θετικότερα νεω τεριστική: ότι υπάρχει μιά πραγματικότητα πού

δέν είναι άντιληπτή, άλλά «νοητή», ότι υπάρχουν Ιδέες, Ο ύσίες

πού είναι πιό πραγμα τικές άπό ό,τι γενικά θεω ρούμε ώ ς πραγμα

τικό, καί γι’ αύτόν τό λόγο άποτελοΰν τό άντικείμενο της έλλογης

γνώ σης. Μ έ τή σειρά της ή θεω ρία τής γνώ σης άλλαξοδρομεί καί

άπολήγει σέ μιά θεω ρία τού Ό ντος.Σ τό τέλος τού έκτου βιβλίου τής Π ο λ ιτ ε ία ς ό Π λάτω ν καλεί

τούς άκροατές του νά φανταστούν μιά γραμμή διαιρεμένη σέ τέσ

σερα άνισα μέρη έτσι ώ στε : Α Γ = Α Δ = Γ Ε .

ΓΒ Δ Γ Ε Β

■ λ ~Δ ~ Γ Ε Β

Τ ό Α Δ άντιπροσω πεύει όλα, όσα είμαστε άναγκασμένοι νά

χρησιμοποιούμε ώ ς άφετηρία όταν σχηματίζουμε τις εικασίες μας,

π.χ. τις άντανακλάσεις τώ ν πραγμάτω ν στήν έπιφάνεια τού νερού

καί τού κατόπτρου ή τά έργα τής άναπαραστατικής τέχνης· είναι

ή κατώ τερη βαθμίδα τού Ό ντος, εκείνη πού βρίσκεται πιό κοντά

στό μ ή-Ό ν* έδώ κυριαρχεί ή έντύπω ση, ή άστάθεια, ή σύγχυση.

Τ ό άκόλουθο τμήμα ύποδηλώ νει τόν καθαυτό αισθητό κόσμο, τάζώ α καί τή «φ υσική» πραγματικότητα* είναι ό τομέας τής άντι-

ληπτικής εμπειρίας. 'Ό πω ς είχαν κιόλας υπογραμμίσει ό Η ρ ά

κλειτος καί ό Π αρμενίδης, αύτό τό σύμπαν διέπεται άπό τήν αιώ

νια ροή καί δέν παύεινά γίνεται καί νά ξαναγίνεται* άν πιστέψ ουμε

μιά διαπίστω ση καί πάνω στήν βάση αύτή -διατυπώ σουμε μιά

πρόταση, αυτή παρευθύς άποδείχνεται κούφια, γιατί ό,τι είχε ονο

μαστεί 0ν, τώ ρα πιά δέν είναι* τό χρώ μα καί ή μορφή, πού τά π ιστεύαμε «άληθινά», ήδη διαλύονται. Ή άντίληψ η ώ ς τ έ τ ο ια είναι

άναληθής. Τ ό σύνολο τώ ν δύο αυτώ ν τμημάτω ν άπαρτίζει τό

«αισθητό» (άργότερα, ό Τ ίμ α ιο ς θά προσπαθήσει νά συγκροτήσει

μιά διδασκαλία γιά τήν άντίληψ η καί τις «αισθητές ιδιότητες»,




ω στόσο θά στηριχτεί άποκλειστικά στή θεω ρητική άνάλυση τής

Π ο λ ιτ ε ία ς γιά νά φ ω τίσει τό πρόβλημα). Ε μπιστοσύνη στό αισθη

τό δείχνουν μόνο δσοι είναι όλότελα άπαίδευτοι κι άφήνουν τήνψ υχή τους νά ύπνώ ττει μέσα στό σώ μα τ ν κ . . .

/Α λλά ή ψ υχή έχει δυνάμεις γιά νά άφ ύ-νιστεΐ. ’Α ρκεί ό Σ ω

κράτης —ή νάρκη— νά πάρει τό λόγο στό ^κ α π ό σ ιο γιά νά διαλυ

θούν οί άναθυμιάσεις τού κρασιού και νά διαγράφει τό άληθινό

πρόσω πο τού ’Έ ρω τα, τού άπαιτητικού στοχαστή. Τ ό τμήμα ΓΒ

άντιπροσω πεύει τό νοητό κι έκφ ράζεται μέ τόν έλεγχόμενο λόγο

(τώ ρα πιά δέν είναι άπαραίτητο νά κάνουμε αύτήν τή διευκρίνηση:ένας μή ελεγχόμενος λόγος δέν είναι λόγος, παρά μονάχα ό θόρυ

βος τού πάθους). 'Η έρευνα, δταν δυσπιστεΐ άπέναντι στά αισθητά,

καταγίνεται αρχικά νά πλάσει συμβάσεις πού θά τής επιτρέψ ουν

νά έπιτύχει τήν ενότητα στό έπίπεδο τής νόησης. ’Έ τσ ι κάνουν οί

σοφοί, δηλαδή οί μαθηματικοί πού θέτουν αύθαίρετα αρχές, «υπο

θέσεις)), μέ βάση τις όποιες άναπτύσσουν αυστηρά τούς συλλογι

σμούς τους. Έ δώ έχουμε νά κάνουμε μέ μιάν Α ποφασιστική ■στιγμή, πού σημαδεύει τήν ρήξη άνάμεσα στήν τάξη τώ ν πραγμάτω ν

καί στήν τάξη τώ ν έννοιώ ν. Ε ντούτοις θά ήταν λάθος νά πιστέ

ψ ουμε δτι έτσι λύθηκε διαμιάς τό πρόβλημα τώ ν καταστατικώ ν

άρχώ ν τής γνώ σης.

Γ ιά τήν έποχή της ή πλατω νική σκέψ η παρουσιάζει έξαιρε-

τική πρω τοτυπία, καί γιά τή δική μας κεφαλαιώ δη σπουδαιότητα.

Κ ατά πρώ το λόγο, πρέπει νά υπογραμμίσουμε τό κοινότοπο γεγονός δτι ή διάκριση άνάμεσα στήν έπιστήμη καί στή φιλοσοφία,

πού σέ μάς παρουσιάζεται τόσο οικεία, είναι πολύ όψ ιμη (ή ήλι-

κία της δέν ξεπερνάει τόν ένάμιση αιώ να). Ω στόσ ο, ό Π λάτω ν,

πού έπινοεί τή φιλοσοφία, προαισθάνεται, γιά νά τό πούμε έτσι,

δτι θά πρέπει νά βρεθεί ένα m odus vivendi (ή μιά ιεραρχία) άνά

μεσα στούς γνω στικούς έκείνους κλάδους πού, δπω ς τά μαθημα

τικά (καί άργότερα ή φυσική), άπαιτούν νά άποδεχτούμε τό πεδίοτής έκδίπλω σής τους, καί σέ τούτη τήν έπιστήμη, πού διεκδικεΐ

τό ίσω ς τρελό προνόμιο νά έχει τόν λόγο σ’ δ,τι άφορά τή συγκρό

τηση καί τήν διαπραγμάτευση δλω ν αυτώ ν τώ ν πεδίω ν. Ό Π λά

τω ν δέν είναι πυθαγόρειος* άν είναι, άν θέλεινά είμαστε γεω μέτρες



ή γνώ στες τής άριθμητικής, αύτό οφ είλεται στό γεγονός δτι άπο-

πειράται νά θεμελιώ σει υπερβατικά τή γνώ ση πού μεταμορφ ώ νει

σέ άκλόνητες αλήθειες τις «υποθέσεις» δσω ν ήξεραν νά «άπαρνη-θούν τό αισθητό».

Κ ατά δεύτερο λόγο —κι αύτό άποτελεί δική μας δουλειά—

οφ είλουμε νά διακρίνουμε τά δσα υπάγονται στήν θεω ρητική τάξη

—στόν τομέα τού νοητού— σέ δ,τι προέρχεται άπό μιάν άπλή άπο-

δοχή αύτής τής τάξης καί σέ δ,τι προκύπτει άπό μιά βούληση νά

συγκροτηθεί αύτή ή τάξη καί νά νομιμοποιηθεί ώ ς τέτοια. Μ έ τήν

άποδοχή τής ύπαρξης ενός τμήματος Ε Β ή πλατω νική φιλοσοφίατοποθετεί τήν θεω ρητική δραστηριότητα στό ειδικό της πεδίο. *Α ν

ή φιλοσοφία στήν άποφ ασιστική γιά τήν πολιτισμική ζω ή μορφή

της έγινε αύτό πού είναι, δηλαδή ένας φλύαρος, σχολαστικός καί

μάταιος έκλεκτισμός, αύτό οφείλεται στό δτι δέν ακούσε τή διδα

σκαλία τού Π λάτω να παρά συμβιβάστηκε διαδοχικά (καί τυχαία)

μέ τις θρησκείες, τούς έμπειρικούς κλάδους τής γνώ σης καί τις

πολιτικές ιδεολογίες — μέ ένα λόγο στό δτι δέν διέκρινε έπιμελώ ςτό Γ Ε άπό τό Ε Β .

Τ ό ’Α γ α θ ό .

Ο ί «υποθέσεις» πρέπει ν’ άποδειχτοΰν, πρέπει δηλαδή νά φανεί δτι

δέν είναι καρπός μιας άπλής σύμβασης, άλλά έκφραση αύτού πούείναι, αυτού πού δικαιολογημένα μπορούμε νά έμπιστευθούμε. Τ ό

τελευταίο τμήμα άνήκει στήν καθαρή διάνοια, άντιπροσω πεύει τόν

κόσμο τώ ν ’Ιδεώ ν ή τώ ν Μ ορφώ ν. Σ χετικά μέ τήν άκριβή φύση

αυτώ ν τώ ν υπέρτατω ν πραγματικοτήτω ν θά πρέπει νά ξαναμιλή

σουμε. ’Α κριβώ ς ό καθορισμός αύτής τής φύσης θά άποτελέσει τό

προνομιούχο άντικείμενο τού γνω στικού εκείνου κλάδου πού είναι

γνω στός ύπό τόν δρο «μεταφυσική». Γ ιά τήν ώ ρα μόνο άναλογικάμπορούμε νά δοκιμάσουμε νά κατανοήσουμε τί είναι οί ’Ιδέες καί

ή άρχή τους. Α ύτή άκριβώ ς είναι ή παιδαγω γική λειτουργία τού

περίφημου μύθου τού Σ πηλαίου, πού μέσα στήν οικονομία τού

πλατω νικού κειμένου έρχεται πριν άπό τήν άνάλυση τής σύγκρισης





του ’Α γαθού μέ τόν ήλιο. Σ έ σύγκριση μέ τις έπιστημονικές έν

νοιες το πεδίο τώ ν Ιδεώ ν είναι δ,τι καί τά πράγματα πού άντι-

λαμβανόμαστε μέσα στο αισθητό σύμπαν σέ σύγκριση μέ τήν αντανάκλασή τους πάνω στό νερό καί στό κάτοπτρο: Π ιό γενικά, στήν

ίδια σχέση βρίσκεταιή ιδεατή πραγματικότητα στό σύνολό της μέ

τό αισθητό έν γένει. ’Έ τσ ι ή ’Ιδέα έχει διπλή σύσταση: άρχικά είναι

τό ένα πρότυπο πού μιμείται τήν «επιστημονική» τάξη στό έπίπεδο

τού λόγου* μ ήπω ς δμω ς, γενικότερα, ή Ιδέα άποτελεί τό παρά

δειγμα πού άντιγράφ εται άπό τό φ αινόμενο δεδομένο; Γ ιά τήν

άκρίβεια, ή Ιδέα είναι αύτό γιά τό οποίο μιλάει ό λόγος τής ορθήςφιλοσοφ ίας (δπω ς τό αισθητό δεδομένο είναι έκείνο γιά τό οποίο

μιλάει ή γνώ μη).

Τ ά χαρακτηριστικά τής Ιδέα ς είναι λοιπόν άκριβώ ς άντί-

θετα άπό εκείνα τού αισθητού πράγματος. Τ ό τελευταίο είναι με

ταβλητό, ή Τ δέα δμω ς είναι άμετακίνητη καί ξεφεύγει άπό τήν

άποσύνθεση πού συνεπιφέρειτό γίγνεσθαι* τό αισθητό πράγμα είναι

συγκεχυμένο, ενώ ή Τ δέα είναι διακεκριμένη καί ταυτόχρονα μπορούμε νά τής δώ σουμε έναν αυστηρό ορισμό* τό αισθητό πράγμα

είναι θαμπό, ή Τ δέα είναι διάφανη* τό αισθητό πράγμα διαφορο

ποιείται σέ πολλαπλά περιεχόμενα, ή Τ δέα έχει μορφ ική καθαρό

τητα* τό πράγμα πού γίνεται άντιληπτό έξαρτάται άπό τήν κατά

σταση εκείνου πού τό άντιλαμβάνεται, ή Τ δέα είναι καθ’ έαυτή* τό

αισθητό πράγμα άντιτάσσει στή γνώ ση τις άσάφ ειές του, ενώ ή

Τ δέα προσφέρει στό έλευθερω μένο Π νεύμα τήν πλήρη διαφ άνειατού νοητού της χαρακτήρα* τό αισθητό πράγμα είναι χάος, ή

Τ δέα είναι διάταξη* οί σχέσεις άνάμεσα στά πράγματα είναι σκο

τεινές καί άβέβαιες, ένώ οί Τ δέες σχηματίζουν ένα σύστημα, τό

όποιο άνακαλύπτει ή διαλεκτική καί τό άντανακλά ή φιλοσοφική

γνώ ση.

Ή άρχή αυτού τού συστήματος, μάς λέει ό Π λάτω ν, είναι τό

’Α γαθό* είναι ό παράγοντας πού εξασφαλίζει τήν ένότητα ετούτηςτής διατεταγμένης ποικιλίας. Σ τό τέλος τού έκτου βιβλίου τής

Π ο λ ιτ ε ία ς , τό ’Α γαθό συγκρίνεται μέ τόν ήλιο: δπω ς έδώ κάτω ό

ήλιος φ ω τίζει καί ζω ογονεί τά φυσικά δντα, έτσι καί στό νοητό

σύμπαν τό ’Α γαθό οργανώ νει καί βοηθά νά γνω ρίσουμε τις Τδέες...




Α ύτό τό ’Α γαθό είναι άρχή άλήθειας καί ένότητας* καί γνω ρίζουμε

δτι αύτό πού έμεΐς σήμερα ονομάζουμε ηθικό καί αισθητικό πεδίο

γιά τούς 'Έ λληνες άποτελούσε ένα δλο: τό ’Α γαθό είναι κι αύτόομορφιά. Ό λόγος τού άνθρώ που, πού ή ψ υχή του, δ,τι καί νά

κάνει, παραμένει προσηλω μένη στό σώ μα, δέν μπορεί νά έκφρά-

σει δ,τι υπάρχει καθ’ εαυτό, δ,τι έπικαλύπτουν αύτές οί ονομασίες.

Γ ιά τό ’Α γαθό, περισσότερο άκόμα καί άπό τις ’Ιδέες, οφείλουμε

νά μιλάμε μέ άναλογίες... Α ύτή ή δυσκολία —((τά καλά χαλεπά»

άρέσκεται νά επαναλαμβάνει ό Π λάτω ν—, ή δυσκολία μιας φαεινό

τητας τόσο μεγάλης, ώ στε δέν μπορεί νά έκφ ραστεΐ, χρησιμοποιήθηκε συχνότατα μέσα στήν κατοπινή ιστορία τής σκέψ ης. Ο ί

ερμηνευτές τού πλατω νισμού, δσοι ήθελαν νά τόν συνεχίσουν καί

δσοι ήθελαν νά τόν άναθεω ρήσουν, άντικατέστησαν τήν ’Ιδέα τώ ν

’Ιδεώ ν, ή οποία οριζόταν μόνο κατ’ άναλογία, μέ δ,τι ταίριαζε στή

διδασκαλία τους, μέ τόν Θ εό ή τήν κατηγορική προστακτική, σύμ

φω να μέ τις άπαιτήσεις τής έκάστοτε ιδεολογίας...

*Α ς μήν έμπλακούμε σέ μιά νέα ερμηνεία πού θά κινδύνευε νάείναι εξίσου τυχαία. *Α ς πούμε άπλά δτι κάνοντας τό ’Α γαθό ήλιο

τώ ν ’Ιδεώ ν, ό Π λάτω ν δίνει όντολογική εύστάθεια στή σω κρατική

άντίληψ η, σύμφω να μέ τήν οποία ή λύση τού προβλήματος τής

(ήθικο-πολιτικής) διαγω γής είναι συνδεμένη μέ τή λύση τού προ

βλήματος τής Γνώ σης: γνω ρίζω δέ σημαίνει μόνο γνω ρίζω αύτό

πού είναι, σημαίνει συλλαμβάνω αύτό πού άξίζει, άρα δρώ σύμ

φω να μέ τήν τάξη πού ταιριάζει ταυτόχρονα στόν άνθρω πο, στήνκοινω νία καί στόν κ ό σ μ ο . ’Έ τσι διαμορφ ώ νεται τελειω τικά ή «προ

κατάληψ η» εκείνη, ή οποία θά βρει συνεχιστές σέ δλη τήν κλασική

μεταφυσική καί τήν οποία έξέφραζε ό Descartes μέ τήν περίφημη

ρήση του «άρκει νά κρίνεις σω στά γιά νά πράττεις σω στά». 'Έ να

’Α γαθό χω ρίς γνώ ση δέν είναι κ α λ ή γνώ ση.

Μ έ ενα λόγο, άπό τήν τάξη τού ’Ό ντος στήν τάξη τής Β ούλη

σης υπάρχει μιά «εΰρυθμη άκολουθία». Σ τήν Π ο λ ιτ ε ία ή συζήτησηγιά τό πρόβλημα τής δικαιοσύνης καταλήγει σέ μιάν πολιτική άνά

λυση πού άπό μόνη της άπαιτεί τό όντολογικό της θεμέλιο. Τ ό ζή

τημα τής άτομικής διαγω γής άνακινεί τό ζήτημ α τού ’Ό ντος, μέ

διάμεσο τόν ορισμό τής ορθής Π ολιτείας. Ο ί ούσιο^δεις κατηγορίες




τής φιλοσοφ ίας έχουν έτσι τεθεί, μαζί μέ τά ειδικά προβλήματα

πού συνεπάγονται.

Ή π α ι δ ε ία .

Μ ολαταύτα ή νίκη τής φιλοσοφίας δέν έχει άκόμη έξασφαλιστει.

"Α ν οί σύγχρονοι παιδαγω γοί έδω σαν εξαιρετική σημασία στήν

άλληγορία τού Σ πηλαίου, μέχρι σημείου πού θά πίστευε κανείς

δτι αύτή ή μυθική άφ ήγηση είναι το συμπέρασμα τής Π ο λ ιτ ε ία ς ,αύτύ συνέβη γιατί δέν είδαν δτι ό Π λάτω ν είχε νά προσφέρει

άλλες άποδείξεις ενάντια στήν πολλαπλότητα τώ ν κοινώ ν γνω

μώ ν, ένάντια στούς σοφιστές, ενάντια στούς ποιητές, ενάντια στούς

φιλοσόφ ους, ενάντια στούς πολιτικούς, ένάντια στούς ιστοριογρά

φους. Ό . φιλόσοφος γνω ρίζει δτι ύπάρχουν ’Ιδέες κι δτι οί ούσίες

ύφίστανται. Γνω ρίζει, δτι, άν αύτές δέν ύπήρχαν, τότε δέν θά είχε

σημασία άν άφ ηνόμαστε στήν άταξία τού ζώ ου. Ά λλά δσοι δέν«γνω ρίζουν» δέν τύ ξέρουν α ύ τ ό . Π ρέπει λοιπόν νά τελειοποιηθεί

ή παιδαγω γική. Ή φυσική συνέχεια τού μύθου τού Σ πηλαίου είναι

ή λεπτομερής περιγραφή τού curSus stu dio ru m , πού οφείλουν νά

άκολουθήσουν δσοι έχουν έπιλεγεΐ ώ ς ικανοί νά γίνουν άρχοντες.

Σ τόν φύλακα πού θά έχει δώ σει αποδείξεις τής ((θέλησής»

του γιά δικαιοσύνη, θά διδαχτούν «οί κλάδοι τής γνώ σης πού ξυ

πνούν τήν ψ υχή», δηλαδή έκείνοι πού μέ τήν ίδια τους τήν πολιτική διδάσκουν τήν δυσπιστία άπέναντι στό αισθητό καί τήν ορθή

καθοδήγηση τώ ν ματιώ ν τής ψυχής. Ά λλά απ’ αύτό καί μόνο τό

γεγονός τούτοι οί γνω στικοί κλάδοι θά άλλάξουν τις καταστατικές

τους άρχές καί θά στραφ ούν προς δ,τι τις ξεπερνά, προς τή φιλο

σοφία. Ά ς πάρουμε π.χ. τήν άστρονομία: γιά τήν τρέχουσα άντί

ληψ η άστρονόμος είναι έκείνος πού παρατηρεί τούς ούρανούς, τά

άστέρια καί τούς πλανήτες, πού άπορροφάται άπ* αύτή τήν αισθητήρια άντίληψ η καί μέ βάση τήν παρατήρηση συλλέγει διδάγματα

πού τά έκφράζει μέ τή μορφή γενικώ ν καί έλάχιστα συνεπώ ν άπο-

φάνσεω ν ή ιδιαίτερω ν καί άόριστω ν έπιταγώ ν. Σ υνεπώ ς ή άστρο

νομία, ιδω μένη φιλοσοφικά, δηλαδή οργανω μένη σύμφω να μέ τις



Η Τ Α Ξ Η Τ Ω Ν Ι Δ Ε Ω Ν 7ο

έννοιες που προεξάρχουν στή δραστηριότητά της, δέν μπορεί παρά

νά είναι ή έπιστήμη κινούμενω ν άφηρημένω ν σω μάτω ν. Π ρολα

βαίνοντας τις άποδείξεις τού Γαλιλαίου και τούDescartes, όΠ λάτω ν καθιστά σαφές το γεγονός δτι καμιά «περιφερειακή έπι

στήμη» (κατ’ αύτόν, ή άριθμητική, ή επιπεδομετρία, ή γεω μετρία

τώ ν όγκω ν, ή άστρονομία κι ή «μουσική» ώ ς έπιστήμη τώ ν άρμο-

νικώ ν άριθμώ ν) δέν πετυχαίνει τό σκοπό της, άν δέν άποδεσμευτεί

άπό τις συνήθειες της αισθητήριας άντίληψ ης.

Ο ί «κλάδοι τής γνώ σης πού ξυπνούν τήν ψ υχή» έπιτρέπουν

στόν μελλοντικό κυβερνήτη νά «άσκεί πρακτικά» τό νοητό. Ά λλάτήν έπιστήμη θά τήν ολοκληρώ σει μιά πρακτική άκόμα πιό άπο-

δεσμευμένη [άπό τά αισθητά]: ή διαλεκτική. Σ τόν Σ ο φ ισ τ ή καί

στόν Π ο λ ιτ ικ ό ό Π λάτω ν θά δώ σει έναν πιό τεχνικό ορισμό τής

διαλεκτικής μεθόδου καί θά τήν άναπτύξει μέσα άπό τις εφαρμο

γές της* στήν Π ο λ ι τ ε ία άπλώ ς τήν τοποθετεί. Ε ίναι ή ύπατη «έπι

στήμη»· ολοκληρώ νει τό cursus studiorum καί ή χρήση της οδη

γεί στήν ίδια τή γνώ ση τώ ν ιδεώ ν, πού είναι θ ε ω ρ ία , «ένατένιση».Π ριν άπ* δλα είναι διδασκαλία τού λόγου, τής μορφ ής τού λόγου

μέσω τής οποίας γεννιέται ή γνώ ση: τού διαλόγου. Χ άρη σ’ αύτή

μαθαίνει κανείς νά διατυπώ νει ώ ς προς κάθε «συγκεκριμένο» πρό

βλημα τις έρω τήσεις, μέ βάση τις οποίες αύτό τό πρόβλημα θά

τεθεί μέ τρόπο τόσο ορθό, ώ στε προοδευτικά ή ορθή άπάντηση θά

έρθει σάν φυσική συνέπεια. Ή ορθή άπάντηση είναι έκείνη πού

έκφ ράζει τήν ίδια τήν ούσία καί παρέχει τήν έσχατη κατανόηση.Ή διαλεκτική είναι ή άσκηση πού οδηγεί στή γνώ ση τής Ο υ

σίας καί τού συστήματος τώ ν Ο ύσιώ ν, δηλαδή τού Α γαθού. Ε ίναι

τό καθαυτό έργο τής πρω ταρχικής φιλοσοφίας. Π ρέπει νά παρα

τηρήσουμε έδώ δτι μέ αύτό τόν ορισμό ό Π λάτω ν άντιτίθεται στήν

παράδοση πού καλλιέργησαν οί σοφ ιστές. Σ τήν τρέχουσα έννοιά

της ή διαλεκτική έκλαμβάνεται ώ ς ό τρόπος πού χρησιμοποιεί

ένας έχέφρω ν άνθρω πος γιά νά άντιμετω πίσει τις δυσκολίες τουσυζητώ ντας μέ τούς συμπολίτες του* είναι ό τρόπος, χάρη στόν

οποίο δποιος δέν κατέχει καμιάν ιδιαίτερη ειδικότητα κατορθώ νει

νά βρεί τή λύση* δσο γιά τούς «ειδικούς» —άπό τούς γεω μέτρες

ώ ς τούς σκυτοτόμους—, αύτοί κατέχουν ιδιαίτερες μορφές τεχνι



74 II A A Τ Ω Ν

κής κι ή ειδικότητά τους έφαρμόζεται σέ πολύ περιορισμένους το

μείς. Ό ’Ισοκράτης, πού άπέχει πολύ άπο το νά είναι «άθλιος ρή

τορας», όπω ς τον παρουσίαζε ό D ilthey, θά συντάξει ενάντια στύν

Π λάτω να μιά «φιλοσοφία του μέσου άνθρώ που» καί «του έντι

μου πολίτη», ή οποία υιοθετεί ξανά αύτή τήν κοινή προοπτική.

Κ ι ό ίδιος ό Α ριστοτέλης, ό θεμελιω τής τής «νέας επιστήμης»,

δηλαδή τής οντολογίας, ή οποία είναι συνέχιση καί άρνηση τού

πλατω νισμού, θά κάνει καί πάλι τελεσφόρα τήν διαλεκτική στο

ίδιο γενικό έπίπεδο.

ε ιτ ο υ ρ γ ία τ ή ς φ ιλ ο σ ο φ ία ς .

Π αραχω ρώ ντας στή διαλεκτική αύτή τήν ύπατη λειτουργία ό Π λά

τω ν ορίζει τή φιλοσοφία ώ ς ε ιδ ικ ό τ η τ α . Φ ιλοσοφ ία δέν είναι κάτι

πού κατά βάθος άνήκει στούς άναρμόδιους (ή στούς αρμόδιους

πού βρίσκονται έξω άπο τήν άρμοδιότητά τους), άλλά μιά ιδιαίτερη άρμοδιότητα πού ώ ς τέτοια άπαιτεί μιάν μακρόχρονη καί

κοπιαστική εκμάθηση, ή όποια επιτρέπει σέ κάποιον νά γίνει κά

τοχος ένός ειδικού τομέα. Ά λλά αύτός ό τομέας, πού έκφράζεται

μέσα στόν «διαλεκτικό διάλογο» καί προοδευτικά φτάνει νά γίνε

ται καθολικός, καθορίζει τήν κατανόηση όλω ν τώ ν πραγμάτω ν,

όσα είναι ή όσα φαίνονται νά είναι. Ό φιλόσοφος είναι ένας ε ί δ ι-

κ ό ς , άλλά ένας ε ιδ ικ ό ς τ ο ν κ α θ ο λ ικ ο ύ . ’Έ τσ ι εγκαινιάζεται μιά άλ^ηπαράδοση, πού θά ξεσηκώ σει πολλές πολεμικές, ή σπουδαιότητα

τώ ν οποίω ν ήταν καί παραμένει μεγάλη: πρόκειται γιά τήν παρά

δοση πού έξειδικεύει τήν φ ιλοσοφία γιά νά εξασφαλίσει καλύτερα

τήν επιβολή της.

Ή γνώ ση, στήν όποια οδηγεί ή «ορθή φιλοσοφία», είναι ένα-

τένιση, νοητική θέαση αύτού πού βρίσκεται πράγματι μέσα στήν

τάξη καθώ ς καί τής σημασίας πού κατέχει μέσα της. Ά φ ού έκ-παιδευθεί τέλεια, ό φύλακας θά γίνει άρχοντας. Σ τό έξής θά έχει

τό δικαίω μα νά διατάξει τούς πάντες (άκόμα καί νά τούς πει ψέ

ματα, διευκρινίζει ό Π λάτω ν στόν Π ο λ ιτ ικ ό , γιά νά εξασφαλίσει

τή σω τηρία τής Π όλης, πού ταυτόχρονα είναι σοοτηρία καθενός




πολίτη ξεχω ριστά). ’Ο φείλει νά πράξει έτσι, γιατί είναι άναγκα-

σμένος. ’Α ναμφίβολα θά προτιμούσε νά άφιερω θεί άποκλειστικά

στό έγχείρημα της γνώ σης. Γ νω ρίζει δμω ς πολύ καλά δτι πρέπει

νά έπαγρυπνεί γιά τή διατήρηση του έλλογου Κ ράτους, γιατί διαφορετικά τά συμπαρακολουθήματα τού αισθητού κόσμου δέν θ’ άρ-

γήσουν νά έπιβληθοΰν, μέ άποτέλεσμα νά άποκλειστεί καί πάλι ή

δυνατότητα, τήν οποία ένας «ορθός φιλόσοφος» σκοπεύει καί διδά

σκει. Ό φιλόσοφος λοιπόν θά κυβερνήσει. Θ ά κάνει τό δίκαιο νά

βασιλέψ ει καί θά έπιβάλει έδώ κάτω τήν τάξη πού υποδείχνει ό

κ ό σ μ ο ς καί καθορίζει ό Λ όγος. Γ ιά νά κατανοήσουμε έπαρκώ ς τήν

έπιλογή, πάνω στήν οποία βασίζεται ή κυβέρνηση της έπιτυχη-μένης Π ολιτείας, ας δεχτούμε τήν γενική άποψ η δτι ή «φύση»

έπλασε τρεις τύπους άνθρώ πω ν. Ό χαρακτήρας τώ ν πρώ τω ν είναι

άπό ορείχαλκο καί κυριαρχούνται άπό τις αισθητές επιθυμίες, στις

όποιες ύπακούουν αύθόρμητα* οδηγός τους είναι ή κοιλιά τους.

Ό χαρακτήρας τώ ν δεύτερω ν είναι άπό άσήμι καί κυριαρχούνται

άπό τόν θυμό* εκ φύσεω ς είναι άστόχαστοι καί θυμοειδείς καί δέ

διστάζουν νά διακινδυνεύουν τή ζω ή τους. Ο ί τρίτοι, πουναι πλα

σμένοι άπό χρυσάφι, δέν έχουν έπιθυμίες παρά μόνο στό χώ ρο της

θεω ρίας. Σ τήν πραγματικότητα, κάθε άνθρω πος μετέχει καί στούς

τρεις αύτούς τύπους* στόν καθένα δμω ς υπάρχει ή δεσπόζουσα

τάση. Ή έπιλεκτική διαδικασία, πού γίνεται άπό τήν πιό τρυφερή

ήλικία, άποσκοπεϊ στόν εντοπισμό αυτής της τάσης. Ο ί όρειχάλκι-

νες ψ υχές, πού οφείλουν νά ύπακούουν σέ όλες τις επιταγές τής

Π ολιτείας, θά εξασφαλίζουν τά προς τό ζην γιά λογαριασμό δλων,

δηλαδή θ* άφιερω θοΰν στήν άγροκαλλιέργεια καί στή χειροτεχνία.

Ο ί άσημένιες ψ υχές μπορούν νά κατανικοΰν τήν κλίση προς τό

αισθητό, δέν ξέρουν δμω ς ν’ άποδεσμευτούν άπό αύτό: ό πολεμι

στής διακινδυνεύει τή ζω ή του μέ πάθος, άλλά δέν ξέρει τό γιατί*

κι αύτός λοιπόν οφ είλει νά ύπακούσει. Θ ά υπακούσει στις χρυσές

ψ υχές, πού ή φιλοσοφική τους παιδεία θά τις οδηγήσει στή γνώ ση

εκείνου πού είναι άληθινά.

Α ύτή ή ιεραρχία στήν ύπακοή έχει τό προσόν δτι οδηγεί τόν

καθέναν άπό τούς παραπάνω τύπους στήν άρετή πού τού άρμόζει.

Σ τό μέτρο πού ύπακούει στούς φύλακες, ή «κοιλιά» είναι άναγκα-




σμένη νά δείχνει εγκράτεια* στδ μέτρο πού κατανοεί δτι οφ είλει

νά υπακούσει στούς άρχοντες, ή «καρδιά» τού πολεμιστή αύτο-

κυριαρχεΐται καί ασκείται στήν φρόνιμη άνδρεία* στδ μέτρο πού

γνω ρίζει τή δεσποτική λειτουργία τού Λ όγου, τδ «κεφάλι» χαίρεται νά πραγματοποιεί έκεϊνο πού ό Λ όγος ποθεί βαθιά. Α ύτδ άκρι-

βώ ς είναι ή δικαιοσύνη: δχι μιά άρετή, άλλά ή οργάνω ση τώ ν άρε-

τώ ν. 'Η Π ολιτεία θά χω ριστεί λοιπδν σέ τρεις τάξεις: σέ έκείνους

πού εξασφαλίζουν τήν ύλική παραγω γή, σέ έκείνους πού έπαγρυ-

πνούν γιά τήν άσφάλεια τού Κ ράτους καί σέ έκείνους πού κυβερ

νούν. Ή συγκρότηση τής καθεμιάς άπδ τις τρεις αύτές τάξεις δέν

θά είναι ζήτημα κληρονομικότητας (ή άρχή τής έπιλεκτικής παιδείας θά έφαρμόζεται σέ κάθε γενεά), μήτε κοινω νικώ ν συνηθειώ ν,

παρά ζήτημα άρμοδιότητας. Έ τσ ι καθένας θά είναι ένάρετος καί

ή Π ολιτεία θά είναι γ ε ω μ ε τ ρ ι κ ά άρμονική* καθένας θά μπορεί νά

ζή σύμφω να μέ αύτδ πού είναι.

Θ ά μ πορεί νά ζεί. 'Η δυστυχία τής Ε λλάδας κατά τδν Π λά

τω να είναι δτι, ένώ καθόρισε κάτω άπδ ποιούς δρους είναι δυνατή

μιά καθαυτδ α ν θ ρ ώ π ιν η ζω ή, δέν καθόρισε ποτέ τούς δρους αύτής

τής δυνατότητας. *Η Π ο λ ι τ ε ία προτείνει ένα πρότυπο πού είναι

άριστοκρατικό. Κ αί θά διαπράτταμε έναν άπαράδεκτο άναχρονισμδ

άν τήν καταδικάζαμε στδ όνομα τής σύγχρονης άπαίτησης γιά δη

μοκρατία (ή άν τήν χρησιμοποιούσαμε ώ ς έπιχείρημα σέ σχέση

μέ τδ φαινόμενο τής σύγχρονης τεχνοκρατίας). 'Η άθηναϊκή δημο

κρατία, τήν οποία καταπολεμά δ Π λάτω ν, είναι μιά στρατιω τική

δημοκρατία πού, τ υ π ι κ ά , προσφέρει σέ καμιά τριανταριά χιλιά

δες πολίτες (στήν π ρ α γ μ α τ ικ ό τ η τ α δμω ς είναι λιγότερες ά π ο δέ

κα) τήν νομική δυνατότητα νά άποφασίζουν γιά τετρακόσιες χιλιά

δες άτομα. 'Ό σο γιά τήν κατηγορία δτι δ Π λάτω ν ύπήρξε οπαδός,

καί μάλιστα προπαγανδιστής, τής ολιγαρχικής Σ πάρτης, καταρρέει

άπδ μόνο τδ γεγονδς δτι στή Σ πάρτη κυβερνά μιά κάστα πολεμι

στώ ν στρατολογημένω ν κληρονομικά — τδ άντίθετο τής φιλοσοφ ι

κής άρμ οδιότητας!

Α ύτδ είναι, βέβαια, τδ ζήτημα, άλλά έπίσης καί κάτι πολύ

διαφ ορετικό. 'Η Π ο λ ι τ ε ία δέν προσφέρει μόνο μιά «πολιτική» λύ

ση, παρά συνδέει στενά αύτή τή λύση μέ μιά θεω ρία γιά τή Γ νώ




ση, μέ μιάν άντίληψ η γι’ αύτό πού είναι, γιά τήν θέση τού ζώ ου

άνθρω πος καί γιά το γίγνεσθαι του μέσα στον κ ό σ μ ο ... 'Η προσπέ

λαση της φιλοσοφίας είναι πολιτική (μέ τήν πλατειά έννοια): άφε-

τηρία μας πρέπει νά είναι το ζήτημ α τού δικαίου. Ά λλά ή φιλο

σοφ ία βρίσκεται κιόλας πέραν τού πολιτικού στοιχείου* άν έξαρτά-

ται άπο αύτό είναι γιατί τροφοδοτείται άπο αύτό.

Ά ν ό άνθρω πος μπορεί νά ξεφύγει άπο τή βία —άπό τήν ένερ-

γητική ή παθητική άδικία—, οφείλει νά ξέρει μέ τί καταπιάνεται,

δηλαδή μέ το νά σκεφτεί. Ά λλά είναι δύσκολο νά σκεφτεί κανείς

τί είναι ένα «ομορφο πράγμα». Κ ι δμω ς, πρέπει νά σκεφτούμε τά

πάντα: τήν ίδια τή σκέψη καί τή δυνατότητά της.

IV. Η Τ Α Ξ Η Τ Ο Τ Ο Ν Τ Ο Σ

Α ϊσ θ η τ ό κ α ί ν ο η τ ό .

Κ ατά πρώ το λόγο, ή δυνατότητα τής σκέψης είναι ή ίδια ή ύπαρξη

τώ ν Τδεώ ν. Π ρέπει νά διευκρινίσουμε άμέσω ς: τώ ν χ ω ρ ισ μ έ ν ω ν

’Ιδεώ ν. Ή συγκρότηση της φιλοσοφ ίας ώ ς θεμελιακής γνώ σης

—καί τίποτε άπο αύτή τήν άποψ η δέν άλλαξε (καί δέν μπορεί

ν’ άλλάξει) άπο τόν Π λάτω να καί δώ θε— προϋποθέτει τήν πραγ

ματικότητα τού νοητού ή, άν προτιμάτε, τήν πραγματικότητα τού

ιδεατού, δηλαδή τήν ίδεατότητα τού πραγματικού. Ά λλά ή άρχέ-

τυπη φιλοσοφία, ή πλατω νική, άποδίδει στις ούσίες μιά περιω πή

συνυφασμένη μ’ ένα άρθρω μένο σύνολο προβλημάτω ν, τά οποία ή

μεταφυσική, μέσα στό γίγνεσθαι της, δέν θά πάψ ει νά άναπλάθει

καί νά «λύνει». Ο ί ’Ιδέες, κατά τόν Π λάτω να, ύπερβαίνουν τό

αισθητό: δπω ς φαίνεται, ό ιδρυτής τής Ά καδημείας, θέλοντας νά

καταπολεμήσει τελεσφόρα τις προσεγγίσεις τώ ν άφ ιλοσόφητω ν καί

τώ ν άντιφιλοσόφω ν, ήταν άναγκασμένος νά φτάσει «ώ ς τά άκρα».

Γ ιά νά έχει ό καθολικός λόγος άντικείμενο καί νά μήν είναι

λόγος κενός, τό σύστημα τώ ν ’Ιδεώ ν πρέπει νά είναι ύπαρκτό.




Α ύτό τό σύστημα καί ή γλώ σσα πού τό εκφράζει είναι, ώ ς τέτοια,

μεγέθη αυτάρκη. ‘Υ πάρχουν καθ’ έαυτά καί δέν έξαρτώ νται άπό

τίποτα, άντλούν τήν δικαίω σή τους άπό τόν εαυτό τους. Ω στόσο

δέν παύουν νά σ χετίζονται μέ αύτό πού είναι ό άνθρω πος μέσα στόνφαινόμενο κόσμο. Ό φιλόσοφος ζεί σέ αύτόν έδώ τόν κόσμο καί

τήν τάξη πού πρέπει νά υπερασπιστεί δέν μπορεί παρά νά τήν

ύπερασπιστεί μέσα στούς κόλπους τού γίγνεσθαι. Τ ό ζήτημα της

σχέσης πού ύπάρχει άπό τή μιά μεριά άνάμεσα σέ αυτό πού είναι

καί σέ αύτό πού φαίνεται καί, άπό τήν άλλη, τό παράλληλο ζήτημα

τής σχέσης άνάμεσα στόν φιλοσοφικό λόγο καί στόν λόγο τής «γνώ

μης», δέν μπορεί παρά νά τίθεται άδιάκοπα.Λ ίγο κατόπιν ή άριστοτελική κριτική θά δώ σει ριζοσπαστική

τροπή σ’ αύτό τό ζήτημα κι έ'τσι θά θέσει ένα άπό τά κρίσιμα

ερω τήματα τής μεταφ υσικής. Θ ά καλέσει τή «θεμελιώ δη έπιστή

μη» νά άπαρνηθεί τήν θεω ρία τώ ν χω ριστώ ν Τ δεώ ν, έστω καί μέ

τό τίμημα μεγάλω ν δυσκολιώ ν. Γ ιατί ό Σ ταγειρίτης πρεσβεύει

δτι ή έμμένεια τώ ν Ο ύσιώ ν στήν φαινόμενη πραγματικότητα τε

λικά είναι πιό άποδεκτή άπό τήν υπερβατικότητα. ‘Η άναγκαιότη-τα τής υπερβατικότητας τούτης ήταν μιά άντίληψ η άπό τήν οποία

ό Π λάτω ν, καθώ ς φαίνεται, ποτέ δέν υπαναχώ ρησε* κι έπίσης έμεινε

πάντα πιστός στήν πεποίθηση δτι πρέπει νά δοκιμάσουμε νά καθο

ρίσουμε έπακριβέστερα τή φύση αύτής τής υπερβατικότητας. ’Α πό

τήν άντιμετώ πιση τού προβλήματος αύτοΰ έξαρτώ νταιπολλά, άφού

ό Π λάτω ν, δπω ς ήδη είπαμε, συνάπτει αύτό πού έκτοτε ονομάστη

κε «θεω ρία τής γνώ σης» μέ τήν «οντολογία». "Α ραγε υπάρχουνδύο είδη φιλοσοφ ικού λόγου, 7ύού μιλούν βέβαια τήν ίδια γλώ σσα,

άλλά άναπτύσσονται σύμφω να μέ διαφ ορετικά κριτήρια, οπότε τό

ένα —τό κριτήριο τής γνώ σης— μπορεί νά τεθεί ώ ς κριτής τού

άλλου ή δλω ν τώ ν άλλω ν; ‘Υ πάρχουν τάχα δύο διακεκριμένες πραγ

ματικότητες, ή μία πραγματική, ή άλλη φ αινομενική, οπότε ή

πρώ τη κηδεμονεύει τήν δεύτερη;

Μ έ ένα λόγο, έφόσον θά ήταν τρέλα νά άρνηθούμε τήν έστω

καί άσταθή ύπαρξη τής φαινομενικότητας καί έφόσον τό έργο τού

φιλοσόφου συντελείται έδώ καί τώ ρα, πρέπει νά έξετάσουμε τό

είδος τώ ν σχέσεω ν πού διατηρεί ή («φ αινόμενη») ύπαρξη μέ τήν



II Τ Α Ξ Η TOT Ο Ν Τ Ο Σ 79

(πραγματική) ύπαρξη. Γ ιά νά άναφερθεί σέ αύτές τις σχέσεις ή

πλατω νική άνάλυση άρθρώ νεται σύμφ ω να μέ δύο κύριες κατευ

θύνσεις: ή πρώ τη είναι αύστηρά λογική, ενώ ή δεύτερη έχει όντολογική σημασία καί δηλώ νεται μέσα σέ ένα μύθο. Τ ό αισθητό

«συμ μετέχει» (μ ε τ έ χ ε ι ν ) στό νοητό* έχει νά κάνει μ α ζ ί τ ο ν * είναι

χω ριάμένο άπό τό νοητό, άλλά αύτός ό χω ρισμός —πού είναι συγ

κεχυμένος— δέν είναι κάτι τι άλλόκοτο. Κ ατά μία πρώ τη έννοια,

ή Τ δέα (ή ούσία ή μορφή, σέ άντίθεση μέ τό υλικό πού άλλοιώ νεται

καί φθείρεται) είναι τό στοιχείο πού έπιτρέπει σέ μιά κρίση νά

άληθεύει γιά πάντα. Μ έσα στόν κόσμο, πού άγεται καί φέρεταιάπό τήν άλλαγή, μπορεί νά ειπω θούν τά πάντα γιά τά πάντα, μιά

καί καμιά άρχή δέν προεξάρχει κατά τήν έξαγγελία μιας κρίσης.

'Η Τ δέα είναι ή σταθερή καί διαφ ανής π ρ α γ μ α τ ικ ό τ η τ α χάρη στήν

οποία ένα υποκείμενο —τό υποκείμενο της φράσης— μπορεί νά

χαρακτηριστεί μέ άκρίβεια. « Ό Κ αλλίας είναι δίκαιος»: άν δέν

υπάρχει ή ούσία της δικαιοσύνης, αύτή ή πρόταση δέν έ'χει νόημα,

μπορεί νά δεχτεί 8λες τις άμφισβητήσεις, ολα τά σοφ ιστικά σκώ μ-^ ματα. Ά λλά ή δικαιοσύνη εκφ ράζεται καί διαφ ορετικά, γιά παρά

δειγμα στή φράση: «ή δικαιοσύνη είναι μιά άρετή». Σ τήν τάξη

τού ελεγχόμενου λόγου πρέπει ν* άντιστοιχεί μιά οργάνω ση τώ ν

ούσιώ ν. Ό Σ ο φ ισ τ ή ς καί ό Π ο λ ιτ ικ ό ς δείχνουν οτι ή μέθοδος τής

δ ι α ί ρ ε σ η ς , της άνάλυσης, επιτρέπει νά παίξουμε, άναφορικά μέ

κάποιο «συγκεκριμένο» πρόβλημα, αύτό τό αύστηρό παιχνίδι τώ ν

διαδοχικώ ν παραπομπώ ν, χάρη στό όποιο έ'να ενοποιημένο σύνολοφράσεω ν προσλαμβάνει μιάν μονοσήμαντη σημασία. Μ όνο οταν

ορίζουμε αύτό γιά τό οποίο μιλάμε ξέρουμε αύτό πού λέμε. Γ ιά

τί μιλάμε; Γ ιά τις ούσίες καί τήν ιεραρχία τους.

Α πομένει νά μάθουμε γιατί αύτή ή «μέθοδος» έντέλει είναι

πιό λειτουργική άπό τις τεχνικές πού χρησιμοποιούν οί σοφιστές

καίοίρήτορες. Ό φιλοσοφικός λόγος α ξ ίζ ε ι π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ο μ έ σ ο ι στήν

«λογική» εκείνη μάχη πού άποτελεί ό διάλογος, παρά μέσα στήνσοφ ιστική έπιχειρηματολογία. Ά ν έτσι έχουν τά πράγματα, αύτό

συμβαίνει γιατί μέσα άπό τόν φιλοσοφικό λόγο εκδηλώ νεται οχι

μόνο μιά έ'λλογη τάξη, άλλά επίσης μιά τάξη τού ’Ό ντος. Ή άνω -

τερότητα τού λόγου, πού έλέγχεται διαλεκτικά, άπέναντι στις




άλλες γλώ σσες, τή γλώ σσα του πολίτικου, του ποιητή, του μάντη,

του τεχνίτη, του «άνδρείου», θεμελιώ νεται στδ γεγονδς δτι άπευ-

θύνεται σέ αύτδ πού είναι. Ό μύθος τού θείου τεχνίτη στδν Τ ίμ α ιο

θεμελιώ νει τήν γεω μετρική εικόνα της Π ο λ ιτ ε ία ς . "Α λλοτε υπήρ

χε άπδ τή μιά μεριά δ νοητδς κόσμος, πού κρατιόταν μέσα στήν

άμετακίνητη καθαρότητά του, καί άπδ τήν άλλη μεριά ή «χώ ρα»,

6 συγκεχυμένος τόπος πάνω στδν όποιο γίνονται άπροσδιόριστες

κινήσεις. Ο ί θεοί διέταξαν τδν Δ ημιουργδ νά πάρει σάν πρότυπο

τδ σύμπαν τώ ν ούσιώ ν καί νά σφ υρηλατήσει τδ άπειρο υλικό καθ’

ομοιότητά του. Τ δ έργο έ'γινε μέ τή μεγαλύτερη δυνατή επιτυχία:

άπ* αύτδ άπέρρεύσε ή αισθητή πραγματικότητα, δηλαδή ή δική

μας. Τ ούτη ή τελευταία είναι μεικτή, γιατί τδ πλασμένο υλικό,

πού ύφ ίσταται τή γέννηση καί τή φθορά, άντιστέκεται στή θεία

διαμόρφ ω ση, άντιτίθεται σταθερά καί τήν κατασ τρέφει... Έ δώ κά

τω οί Μ ορφές ξεφτανε καί χάνονται.

Ή υ φ ή τ ή ς ’Ι δ έ α ς .

"Ά ν έντάξουμε α ένα σχήμα τδ σύνολο τώ ν πλατω νικώ ν κειμένω ν,

ή Τ δέα είναι ταυτόχρονα μιά λ ο γ ικ ή κ α τ η γ ο ρ ία , πού επιτρέπει τήν

λειτουργία τής κρίσης, ενα π ρ ό τ υ π ο καί επίσης μιά α ιτ ία . Ε ίναι

ή λογική καί συνάμα επιστημολογική καί πραγματική άρχή τού

νοητού. Ό Π λάτω ν διόλου δέν αύταπατάται ώ ς προς τήν σκοτει-

νότητα πού παρουσιάζει ή άντίληψ ή του γιά τήν ((μέθεξη» τής

ούσίας καί τής φαινομενικότητας. Σ τδν Π α ρ μ ε ν ίδ η ό γηραιός φι

λόσοφος εξαναγκάζειτδν νεαρδ Σ ω κράτη νά φ τάσει μέχριτις έ'σχα-

τες συνέπειες τής θεω ρίας πού προτείνει: γιά νά είμαστε συνεπείς,

πρέπει νά ύποθέσουμε δτι σέ κάθε αίσθητδ δεδομένο άντιστοιχεί

μιά Τ δέα, πού είναι ή αιτία καί ό άποχρώ ν λόγος του, δτι κάθε

σκοτεινή σχέση άνάμεσα στά «πράγματα» έχει ώ ς παράδειγμα

μιάν διαφανή ιδεώ δη σχέση, μέ ένα λόγο, δτι γιά τήν άταξία τού

φαινόμενου κόσμου ύπάρχει ένα νοητδ ομοίω μα, διατεταγμένο κι

ενοποιημένο. Θ ά πρέπει λοιπδν νά υπάρχει μιά Τ δέα —δμορφη,



II Τ Α Ξ Ι Ι TOT Ο Ν Τ Ο Σ 81

καθαρή καί ενσω ματω μένη στο σύστημα τού ’Α γαθού— ώ ς αρχέ

τυπο τού άλογου, τής λάσπης καί τής φτυσιάς.

Ό ’Α ριστοτέλης, ας το ξαναποΰμε, θά ξαναπιάσει αύτήν τήν

προβληματική καί θά καταλήξει στο συμπέρασμα δτι πρέπει νά

παραιτηθούμε άπό τή θεω ρία τώ ν χω ρισμένω ν ’Ιδεώ ν. Τ ό άξιο-

θαύμαστο στήν πλατω νική άποψ η είναι δτι δέν θά παγιδευτεί

σ’ αύτό τό άφ ηρημένο δίλημμα, άλλά θά άντιμετω πίσει τή δυσκο

λία καί θά άποπειραθεί ν’ άναπτύξει τις συνέπειές της στά διάφορα

πεδία δπου αύτή παρουσιάζεται.

Ο ί διάλογοι έκεΐνοι, πού άποκαλοΰνται διάλογοι τής ω ριμότητας, δηλαδή ό Θ ε α ίτ η τ ος, δ Π α ρ μ ε ν ίδ η ς , δ Σ ο φ ισ τ ή ς , ό Π ο λ ιτ ι-

κ ό ς , δ Τ ίμ α ιο ς , δ Κ ρ ιτ ία ς κι δ Φ ίλ η β ο ς , δείχνουν τούς «παραλογι-

σμούς» τής θεω ρίας τής «μεθέξεω ς» καί τούς επω μίζονται. Κ α

θώ ς φαίνεται, στήν πραγματικότητα συντελεΐται μιά διπλή κίνηση.

’Α πό τή μιά μεριά ή φροντίδα, πού πρέπει νά καταβάλλει δ φιλό

σοφος γιά ν’ άναγνω ρίζει τόν εαυτό του μέσα στό αισθητό, τόν

οδηγεί νά θεω ρεί τούτο τό αισθητό σάν κάτι «μεικτόν» —μεικτόν,δχι δμω ς καί άπροσδιόριστο μείγμα— στό εσω τερικό τού δποίου

μπορούν νά εντοπιστούν τά ίχνη τού νοητού, πού άποτελεί τήν

αιτία καί τό πρότυπο. Ά π ό τήν άλλη μεριά, ή άνάγκη νά δώ σει

στή φιλοσοφική γνώ ση (δπω ς τήν δρίζει, άναλογικά καί τυπικά, ή

Π ο λ ιτ ε ία ) ενα πραγματικό περιεχόμενο, τόν άναγκάζει νά προσ

χώ σει στδ νοητό μιά μεγαλύτερη εύστάθεια καί ν* άναπτύξει υ λ ι κ ά

τή νέα έπιστήμη, μέ σκοπό νά τήν άντιπαρατάξει άποτελεσματι-κότερα στις ψ ευδογνώ σεις πού βασίζονται στή γ ν ώ μ η · έτσι προ

κύπτει ένα άλλο «μεικτόν» πού εξω τερικά μοιάζει μέ τόν λόγο

τώ ν σοφώ ν, μέ τήν διαφ ορά δτι αύτό δικαιώ νει τή νομιμότητά του.

Τ ό αισθητό δέν έγκαταλείπεται πιά στό νοητό πού μολαταύτα

τού δίνει τόν χαρακτήρα του* καί τό νοητό δέν άνάγεται σέ μιά

καθαρή τυποκρατία πού δ,τι καί νά γίνει παραμένει πιστή στις

άρχές της. Ή μέθεξη-χω ρισμός τού θεω ρητικού στοιχείου (τήςφιλοσοφίας) άπό τό έμπειρικό (τής καθημερινής ζω ής) θέτει άλη-

θινά προβλήματα, δηλαδή ερω τήσεις καί άπαντήσεις, πού, τυπικά

τουλάχιστον, μπορούν νά διατυπω θούν σω στά.

'Ό σο άφορά τώ ρα τήν πρώ τη κίνηση, έκείνη δηλαδή πού άπο-




σκοπεί νά α φ ο μ ο ι ώ σ ε ι δ,τι μέσα στό φαινόμενο δεδομένο μοιάζει

μέ τό ούσιώ δες, ό Φ ίλ η β ο ς φ αίνεται νά παρέχει ενα καλό παρά

δειγμα της πλατω νικής μεθόδου. Τ ό πρόβλημα πού τέθηκε είναι

«συγκεκριμένο»: πρόκειται γιά τήν ήδονή ώ ς κριτήριο της κρίσης

καί της διαγω γής. Ή λεπτολογία τής επιχειρηματολογίας κι ή

άφθονία τώ ν αναφορώ ν δείχνουν, άν ήταν άνάγκη, τήν σπουδαιό-

τητα τού ζητήματος. Ο ί διανοούμενοι δέν παύουν νά συζητούν

γι’ αύτό, άφότου ό νέος άνθρω πος έχει άπελευθερω θεί άπό τις στε

νές άπαγορεύσεις τής θρησκείας κι έχει έγκαθιδρυθεί μιά επανα

στατική δογματική, πού δίνει κύρος στά «δικαιώ ματα» τής φύσηςένάντια στις παραδοσιακές εντολές* άραγε θά πρέπει νά σκεφτούμε

δτι «γιά τήν ευτυχία μας οί ηδονές είναι τό π ιο τελεσφόρο στοι

χείο», «δπω ς μαρτυρούν καθαρά οίέ'ρω τες τώ ν ζώ ω ν» ;*■Έ δώ άκρι-

βώ ς είναι τό σημείο δπου ή πλατω νική μέθοδος —ή διαλεκτική—

φανερώ νει τήν άποδεικτική της δύναμη. Π ερισσότερο άκόμα άπό

δ,τι στούς σω κρατικούς διαλόγους, τό κείμενο παίζει διαδοχικά μέ

παραδείγματα πού χαρακτηρίζονται ώ ς «συγκεκριμένα», μέ συλλογισμούς ή μέ επαναλήψ εις δρω ν κι άνακατεύει ελέγχους «λογο-

μάχω ν» μέ λογικές άναλύσεις. Τ ό συμπέρασμα τοποθετεί τήν ήδο

νή στή σω στή της θέση, εκεί δπου οφείλει νά είναι, άν δεχτούμε

σάν θεμέλιο τήν ύπόθεσ/) τώ ν Τ δεώ ν, σύμφω να μέ τό νοητό της

χαρακτήρα. Ο ί ηδονιστές είναι γελοίοι καί ευήθεις δπω ς καί οί

θρησκόληπτοι* ή ήδονή πρέπει νά οριστεί σύμφω να μέ τήν ούσία

της, κι ή πράξη αύτή άρχίζει μόνο δταν δεχτούμε νά θέσουμε σέκριτική τήν «κοινή έννοια» τής ήδονής, έννοια μέ βάση τήν οποία

άναπτύχθηκαν, συγκεχυμένα μέχριτώ ρα, οί συζητήσεις καί οίπρα

κτικές τής ήδονής...

Ό Φ ίλ η β ο ς λύνει μιάν ήθική άπορία. Μ έσα σέ μιάν άνάλογη

οπτική ό Θ ε α ίτ η τ ο ς θέτει ένα πρόβλημα πού άφορά τή θεω ρία

τής γνώ σης. 5Α ναμφίβολα, οί άποκαλούμενοι σω κρατικοί διάλογοι

είχαν κιόλας θέσει παρόμοια ερω τήματα* καί άναμφίβολα δέν είχανκαταλήξει σέ συμπεράσματα περισσότερο άπό δ,τι ό Θ ε α ίτ η τ ο ς .

Ε ντούτοις έδώ είσάγεται μιά νέα άποψ η, ή καθαυτό διαλεκτική.

1. Φ ίλ η β ο ς , 67 b.



Ο ί σω κρατικοί διάλογοι άρκοΰνταν νά πιάνουν τή γ ν ώ μ η στήν

παγίδα τώ ν άντιφάσεώ ν της, ενώ αύτός ό διάλογος, οπλισμένος

μέ τό λογικό εργαλείο, πού τώ ρα πιά είναι έπεξεργασμένο, άρνεί-

ται τις θέσεις δσω ν θεοορητικώ ν είχαν στοχαστεί πάνω σ’ αύτό τό

ζήτημα. Τ διαίτερα έπαναλαμβάνει τήν κριτική πού ήδη είχε άνα-

πτύξει ό Π ρ ω τ α γ ό ρ α ς ενάντια στήν άποψ η σύμφω να μέ τήν οποία

«πάντω ν χρημάτω ν μέτρον άνθρωπος»* άλλά αύτή τή φορά ή κρι

τική άγγίζει τό θεμέλιο της άποψ ης τούτης, πού, κατά Π λά τω

να, είναι ή ήρακλείτια έννοια τής οικουμενικής ροής. Π ράγματι,

άν πρέπει νά δεχτούμε δτι στόν εμπειρικό άνθρω πο έπαφ ίεται νά

κρίνει τό καλό καί τό κακό, τό άληθινό καί τό ψ εύτικο, τότε τό

ον στό σύνολό του παρασύρεται στήν άκατάπαυστη ροή τού γίγνε

σθαι καί κάθε άπόφανση, πού ί'σω ς είναι άληθινή αύτήν έδώ τή

στιγμή γιά κάποιον, άποδείχνεται άναληθής τήν άλλη στιγμή γιά

τόν άλλον, καί τήν επόμενη σ τιγμή θά πάψ ει νά είναι άληθινή γιά

τόν όποιονδήποτε... Μ έ ένα λόγο, ό Π λάτω ν παρουσιάζει τήν δι

δασκαλία του ώ ς «ξεπέρασμα» καί ώ ς λύση τώ ν ήδη άναπτυγμέ-

νω ν θεω ριώ ν, δχι μόνο τώ ν θεω ριώ ν τώ ν σοφιστώ ν καί τώ ν οπα

δώ ν τής παραδοσιακής βιοτικής όρθοφροσύνης, άλλά καί δσω ν άπο-

δίδει στόν Η ράκλειτο καί στόν Π αρμενίδη, τούς ύποστηρικτές τής

άπειρης κίνησης καί τής αιώ νιας άκινησίας. Α ναλύοντας τήν ίδια

τήν έννοια τής γνο>σης, ό Π λάτω ν δείχνει διαλεκτικά δτι καί οί

μέν καί οί δέ σέ τελευταία άνάλυση άπαγορεύουν στόν εαυτό τους

τήν διατύπο^ση έστω καί τής παραμικρής ούσιαστικής κρίσης. Δ έν

συνάγει συμπερασματικά, παρά ορίζει μέ διαύγεια αύτό πού δέν

είναι καί πού δέν θά μπορούσε νά είναι ή γνώ ση, δηλαδή ούτε

αίσθηση, ούτε άπλή άληθινή κρίση (μέ τήν έννοια τής δ ό ξ α ς ), μήτε

άκόμα άληθινή κρίση συνοδευόμενη μέ τήν αιτιολογία της. Ή συγ

κρότηση τής γνώ σης προαπαιτεί δχι μιάν έπιμέρους άνασύσταση

τώ ν τρόπω ν έκφοράς κρίσεω ν, άλλά μιά πλήρη μετατροπή τού

Π νεύματος. Α ύτό άκριβώ ς υποδείχνει μέσα στόν Θ ε α ίτ η τ ο ή έπα-

νάληψη τής περίφ ημης άντίθεσης τού Σ ο φ ισ τ ή άνάμεσα στά «παι

διά τής γής», πού δέν καταφ έρνουν νά λυτρω θούν άπό τά πάθη τους,

καί στούς «φίλους τώ ν ’Ιδεώ ν», πού δέν έχουν άλλο σκοπό άπό τό

νά άναπτύσσουν μέσα τους τή θεία άρχή...

II Τ Α Ξ Η TOT Ο Ν Τ Ο Σ S ‘.)



Π Λ Α Τ Ω Ν

Α ύτά τά δύο κείμενα, 6 Φ ίλ η β ο ς καί ο Θ ε α ίτ η τ ο ς , κάνουν,

δπω ς φαίνεται, προφανές τδ πρώ το καθήκον τής πλατω νικής διδα

σκαλίας πού ήδη έχει ορίσει τις αρχές της. ’Α ρχικά πρέπει νά άπο-

δειχθει ή άποτελεσματικότητα τής θεω ρίας τώ ν ’Ιδεώ ν ενάντιασέ δσους χω ρίς νά είναι αποκλειστικά σοφ ιστές ή καί «φιλόσοφοι»

πίστεψαν δτι μπορούσαν νά άντιπαρέλθουν τις ’Ιδέες, καί τούτο

μέσα στδ ϊδιο τδ πεδίο τού αισθητού, θεω ρώ ντας τήν ήδονή τής

διαγω γής ή τήν άντίληψ η κριτήριο τής αλήθειας. Α ύτήν τήν προ

βληματική θά τήν άναπτύξει διεξοδικά ή κατοπινή μεταφυσική: τδ

ζήτημα τώ ν σχέσεω ν τού αισθητού μέ τδ νοητδ καί τής έμπειρίας

μέ τήν έννοια θά άποτελέσει ένα άπδ τά μείζονα προβλήματά της,καί θά τδ άναπτύξει στή νεότερη έποχή ώ ς κεντρικό ερώ τημα τής

«θεω ρίας τής γνώ σης». Ά π δ τήν έριδα γιά τις καθολικές έννοιες

(universalia) μέχρι τις σημερινές συζητήσεις γύρω άπδ τή λει

τουργία τής «έμπειρίας» μέσα στή διαμόρφ ω ση τώ ν γνώ σεω ν,

αύτδ πού προσπαθούμε νά διευκρινίσουμε είναι ή φύση ετούτης

τής σχέσης.

Τ αυτόχρονα δμω ς (πράγμα πού σημαίνει, άνάλογα μέ τήν

άντίληψ η πού άκολουθεΐ καθένας: άπδ κοινού ή άνταγω νιστικά)

σέ αύτή τήν εργασία, πού άποσκοπεΐ νά θέσει τή φιλοσοφία στή

δοκιμασία τού αισθητού, προστίθεται ή υποχρέω ση νά επεξεργα

στούμε τδ ϊδιο τδ corpus τώ ν επιστημονικώ ν γνώ σεω ν. Τ ή στιγμή

πού δικαιώ νουμε τήν έπιστήμη άντίκρυ στή γ ν ώ μ η ή στούς άνεπαρ-

κεϊς φιλοσόφους, άρμόζει νά τήν οικοδομήσουμε, δηλαδή νά οργα

νώ σουμε συστήματα άποφάνσεω ν άναφερόμενω ν σέ πεδία αύστηρά

καθορισμένα καί ικανώ ν νά τά νοήσουν μέ τήν μέγιστη δυνατή

διαύγεια.

Ή κ ο σ μ ο λ ο γ ία .

Ά π δ αύτή τήν άποψ η ή ύφή τού Τ ίμ α ιο ν είναι έξαιρετικά άποκα-

λυπτική. Ό διάλογος περιλαμβάνει οχι μόνο τδν μύθο τής «δη

μιουργίας» πού ήδη άναφ έραμε. άλλά έπίσης μιάν άφήγηση πάνω

στήν πρω τοϊστορική κατάσταση τής Α θήνας* προπάντω ν δμω ς



περιέχει μιά γενική εξήγηση τού σύμπαντος, αυτού τού ζω ντανού

καί ορατού Θ εού, «π ο ύ π ε ρ ιέ χ ε ι τά ο ρ α τ ά , ε ίν α ι ε ικ ό ν α τ ο υ ν ο η τ ο ύ

κ α ι Θ ε ό ς α ισ θ η τ ό ς , μ έ γ ισ τ ο ς κ α ι α ρ ι σ τ ο ς , κ ά λ λ ισ τ ο ς κ α ι τ ε λ ε ιό τ α

τ ο ς , ε ν α ς κ α ι μ ο ν α δ ικ ό ς )).1 Ό Π λάτω ν μεθοδεύει έδώ τήν σκέψ η

του άπαγω γικά. ’Α φετηρία του δέν είναι πιά μιά κριτική τού

αισθητού καί τώ ν δοξασιώ ν πού αύτό γέννα. Ξ εκινώ ντας άπο γε

νικές νοητικές άρχές, δείχνει πώ ς άπο αύτές τις τελευταίες καί

δυνάμει τού ίδιου τους τού είναι συγκροτείται ή πραγματικότητα,

δπω ς έμφανίζεται σ’ δποιον φ ω τίστηκε άπο τήν διαλεκτική. Ε ξη

γεί έτσι τις λειτουργίες τού Σ ύμπαντος, πού είναι ζω ντανό, σφαι

ρικό, ένα καί άδιαίρετο καί μολαταύτα άπαρτίζεται άπο τέσσερα

στοιχεία: τύ νερό, τή γη, τον άέρα καί τή φω τιά. Α ύτο το Σ ύμπαν

έχει μιά ψ υχή, ή οποία άποτελεί άρμονία τού Ε αυτόν καί τού

'Έ τερον κι έπίσης πηγή κίνησης καί της χρονικής έκείνης άνακύ-

κλησης πού μέσα στήν δημιουργική της αύθορμησία παρήγαγε τά

έ'μβια δντα («το ούράνιο γένος τώ ν θεώ ν, τά πουλιά πού πετούν στόν

άέρα, δσα ζούν μέσα στο νερό κι δσα έχουν πόδια καί ζούν στήν

στεριά»).2 Μ ιλώ ντας γι’ αύτά άναλύει τον μηχανισμό καί τύ σκοπό

τώ ν αισθητηρίω ν οργάνω ν κι αιτιολογεί τήν οργάνω ση τού άνθρώ -

πινου σώ ματος. ’Ε ξηγεί τήν τάξη τής άψ υχης δλης, μεταξύ άλλω ν

συγκρίνοντάς την μέ τά δημιουργημένα άντικείμενα* έτσι μαθαί

νουμε μέ ποιό τρόπο, ξεκινώ ντας άπο τή «χώ ρα», το άρχικο χάος,

ό δημιουργός σφυρηλάτησε τις διάφορες μορφές τής δλης, μορφ ές

ολοένα καί πιό περίπλοκες, πώ ς αύτές οί τελευταίες άπόκτησαν

τις αισθητές τους ιδιότητες, πώ ς ό θείος δημιουργός κατασκεύασε

τόν άνθρω πο, πουναι άμάλγαμα ύλικότητας καί ψ υχής. Μ έ αύτόν

τόν τρόπο συνάγονται άπαγω γικά ή άνατομία, ή φυσιολογία κι ή

άνθρώ πινη παθολογία* άπ’ αύτές άπορρέει καί μιά θεραπευτική

πού έχει σω ματική δσο καί ηθική άξία...

'Έ να τέτοιο κείμενο γιά μάς είναι έκπληκτικό. Σ χόλια είκοσι-

τεσσάρω ν αιώ νω ν δέν κατόρθω σαν νά τό διαφ ω τίσουν. Κ αί όπω σ-

Η Τ Α Ξ Η TOT Ο Ν Τ Ο Σ 85

1. Τ ίμ α ιο ς , 92 c.

2. Τ ίμ α ιο ς , 39 c - 50 a.




δήποτε δέν μπορούμε νά ισχυριστούμε δτι έδώ θά δώ σουμε τά

νέα φ ώ τα. ’Ά λλω στε αύτδ πού έχει σημασία είναι μάλλον νά υπο

γραμμίσουμε τρεις σπουδαίες 6ψεις. Ή πρώ τη άφορά τή μέ

θοδο: ή άποκαλούμενη κατιούσα διαλεκτική —ή έπαναστροφή τούφιλοσόφου μέσα στδ σπήλαιο— δέν θά μπορούσε νά κατανοηθεΐ

σάν άπλή εφαρμογή τού νοητού στήν αισθητή πρακτική , παρά έπι-

πλέον μάς παρέχει καί τήν θεω ρητική παραγω γή τού ’ίδιου τού

αισθητού. Ά ν άρχικά πρέπει νά ξεφύγουμε άπδ τά φαινόμενα, κί

νητρο είναι ή έντελέστερη διάσω σή τους, διάσω ση πού —δπω ς θά

δούμε— δέ συνεπάγεται μόνο τή δραστηριότητά μας μέσα στδ πε

δίο, δπου αύτά δεσπόζουν, άλλά έπίσης καί προπάντω ν τήν άπε-

λευθέρω σή τους άπδ τήν άρχική τους άσυναρτησία καί τήν κατα

σκευή νοητικώ ν προτύπω ν, πού νά τά καθιστούν προσιτά στήν

σκέψη. ’Έ χοντας έντελώ ς διαφορετικές προϋποθέσεις καί στόχους,

δ Π λάτω ν διατυπώ νει έδώ μιάν άντίληψ η, πού ή μεθοδολογική της

σημασία δέ διαφ έρει καί τόσο άπδ δ,τι_|δώ καί τρεις αιώ νες άπο-

καλούμε ε π ι σ τ ή μ η . Ά ς μήν ξεχνάμε δτι άρχικά ό Γαλιλαίος κα

τανόησε τδν εαυτό του ώ ς πλατω νικό...

Ή δεύτερη δψη άναφέρεται στήν κοσμολογική άνάλυση τού

ίδιου τού Π λάτω να. Ό Α ριστοτέλης καί ή δοξογραφία έπέμειναν

πάνω στή σπουδαιότητα πού είχαν τά μαθηματικά μέσα στήν

Ά καδημεία* άναφέρουν σχετικά τήν ύπαρξη μιάς έσω τερικής δι

δασκαλίας τού Π λάτω να, τήν οποία κανένα άπδ τά γραφ τά του,

δσα έφτασαν στά χέρια μας, δέν μνημονεύει καί μέσα στήν οποία

τάχα άναπτυσσόταν καί έμβαθυνόταν τδ ούσιώ δες μέρος τής πυ

θαγόρειας διδασκαλίας. Τ ήν κλασική έποχή υπήρχαν στήν Ε λ

λάδα θρησκευτικές αιρέσεις (πρόκειται γιά μιά θρησκευτικότητα

πού μέ δυσκολία μπορούμε νά φανταστούμε τή φύση της), πού ή

έπίδρασή τους ήταν βαθειά, φτάνοντας μέχρι τδν τομέα τής παιδα

γω γικής καί τής πολιτικής. Ή άπόκρυφη έκπαίδευση πού μετάδι-

δαν αύτές οί άδελφότητες σημαδευόταν άπδ μυητικές τελετουργίες,

στή διάρκεια τώ ν οποίω ν πιθανότατα θεω ρία καί πράξη, τδ ίερδ

καί τδ τυπικδ μέρος άνακατεύονταν. Ο ί π ώ σημαντικές άπδ αύτές

τις «μυστικές εταιρείες», άνάμεσά τους καί ή πυθαγόρεια, άπλω

ναν τδ δίχτυ τους στδ σύνολο τώ ν ελληνόφω νω ν πληθυσμώ ν, άπδ




τις άκτές του Β οσπόρρυ μέχρι τήν νότια ’Ιταλία καί τήν άνατολική

’Α φρική. Μ ήπω ς ό πλατω νισμός καί ό θεσμός του —ή Ά κα δημεία—

ήταν ενσω ματω μένος σέ κάποιο άπό αύτά τά δίκτυα; Α ύτή ή υπόθεση υποστηρίχτηκε έντονα. Π ιό σοβαρό πάντω ς είναι νά σκε-

φτούμε, μέ βάση τις πληροφορίες πού κατέχουμε, δτι, ενάντια

στούς σοφ ιστές, στούς έμπειρικούς πολιτικούς, άλλά έπίσης καί

στούς ειδικούς («φυσικούς», «γιατρούς», «παρουσιαστές φυσικώ ν

θαυμάτω ν»), ό Π λάτω ν έδω σε μεγαλύτερη σημασία σέ μιά μαθη

ματική καί φυσική έρευνα πού προτιμούσε νά μή διαδίδει τά έπι-

μέρους άποτελέσματά της* τόσο πολύ φοβόταν δτι ή γ ν ώ μ η θά τάοίκειοποιούνταν γιά νά τά φθείρει βλακω δώ ς, δπω ς είχε καταστρέ

ψ ει βλακω δώ ς τό νόημα τής σω κρατικής διδασκαλίας. Ό Τ ίμ α ιο ς

άποκαλύπτει τά στοιχεία καί τή μέθοδο αύτής τής έρευνας. Ή

άμηχανία, στήν οποία περιέρχεται ή σκέψη μέ δλα αύτά, δέν είναι

μικρότερη άπό εκείνη πού προκαλεί κάθε βαθειά κοσμολογική

έρευνα.

'Υ πάρχει καί μιά τρίτη δψη: μέσα σέ ενα τέτοιο κείμενο άπο-δείξεις, προσφυγή στή φαντασία καί μυθικές άφηγήσεις άναμει-

γνύονται άδιάκοπα. Ή πλατω νική μέθοδος είναι α π ο δ ε ικ τ ικ ή καί

τό εργαλείο της είναι ή διαλεκτική «τέχνη». ’Ε ντούτοις, ή λογική

άνάλυση συχνά στηρίζεται σέ εικόνες ή σέ άλληγορίες· συχνά έπί

σης καταλήγει σέ μυθικές διηγήσεις. Σ υνεπώ ς, στήν επαγω γική

καί στήν άπαγω γική τεχνική προστίθενται προσεγγίσεις πού βασί

ζονται στήν εκφ ραστική άξια τής άναλογίας ή τής μεταφοράς.’Ά ραγε γιατί ό Π λάτω ν χρησιμοποιεί έτσι τή διαλεκτική; ΙΙοιά

είναι ή λειτουργία τού μύθου μέσα στό σύστημά του; 'Ο ρισμένοι

ερμηνευτές θέλησαν νά ενοποιήσουν πάση θυσία τήν πλατω νική

μέθοδο, άλλοι άνάγοντας τόν μύθο στή διαλεκτική καί άλλοι έμ-

μένοντας στόν μυθικό χαρακτήρα τής ίδιας τής διαλεκτικής. Σ τήν

πραγματικότητα, καί άν δούμε πιό άπλά τά πράγματα, ή προσ

φυγή στή μυθική παράδοση, ιδω μένη ώ ς τέτοια ή διατεταγμένησέ συνάρτηση μέ τούς ίδιάζοντες στόχους τής πλατω νικής διδασκα

λίας, εξηγείται μέ τό γεγονός δτι ό φιλόσοφ ος είναι εν μέρει φ ι

λόσοφος γιά τόν εαυτό του καί άπευθύνεται σέ μή φιλοσόφους.

Σ τήν άλληγορία τού Σ πηλαίου ό δεσμώ της πού έχει ελευθερω θεί




άπό τά δεσμά του καί φτάνει στή θέαση τής άληθινής πραγματικό

τητας θαμπώ νεται άπό τόν μεγάλο ήλιο του ’Α γαθού. Δ ύσκολα

συνηθίζει τό φ ω ς τού νοητού. Κ αί δταν ξανακατεβαίνεικοντά στούςσυντρόφους του, αύτή τή φορά εκείνο πού τόν ένοχλείκαί τόν κά

νει τόσο άδέξιο στό νά έκφ ραστεί καί νά συμπεριφερθεί είναι τό

σκοτάδι πού ξαναβρίσκει. Κ αί στις δύο περιπτώ σεις, ή γλώ σσα

τής γνώ σης είναι κι αύτή έπίσης έν μέρει άνήμπορη νά π ε ι αύτό

πού ε ίν α ι. Κ ι είναι διπλά άνήμπορη: δταν είναι υπερβολικά δε

σμευμένη άπό τό αισθητό, δέν καταφ έρνει νά διατυπώ σει στήν

εντέλεια τήν πιό υψηλή πραγματικότητα* δταν πάλι είναι ύπερβολικά άποδεσμευμένη άπό τό αισθητό, κοπιάζει πολύ νά μ ετα

δώ σει εκείνο πού συνέλαβε στόν «ύπερουράνιο τόπο». Ή εικόνα

κι ό μύθος άντισταθμίζουν αύτή τήν άνεπάρκεια* τήν άντισταθμί-

ζουν, άλλά μέ τρόπο θετικό, μέ άλλα λόγια: ή μυθική άφήγηση έμ-

πλουτίζει τή διαλεκτική, αύξάνειτήν αύστηρότητά της καί τήν έκ-

φ ραστικότητά της* δέν εναντιώ νεται στή λογική, παρά προσ

θέτει μιά μεταφορική λογική στή λογική τής άπόδειξης.

Ή «φ ιλ ο σ ο φ ία τ ή ς ισ τ ο ρ ία ς ».

Α ύτή ή λειτουργία τού μύθου εκδηλώ νεται μέ τόν άποτελεσματι-

κότερο τρόπο στήν άνάλυση τής μοίρας τής άνθρω πότητας μέσα

στούς κόλπους τού κόσμου. Ή Π ο λ ι τ ε ία , ό Π ο λ ιτ ικ ό ς , ό Τ ίμ α ιο ς ,

ό Κ ρ ιτ ία ς κι οί Ν ό μ ο ι άναρω τιοΰνται πάνω στούς έσχατους σκο

πούς τού άνθρώ που, πάνω στήν άρμόζουσα οργάνω ση τώ ν κοινω

νιώ ν, πάνω στις ύπάρχουσες σχέσεις άνάμεσα στά προβλήματα

πού τίθενται άπό τήν άτομική συμπεριφορά καί σ’ εκείνα πού γεν

νά ή πολιτική πραγματικότητα. Ή πλατω νική οντολογία συμπλη

ρώ νει τήν φιλοσοφ ία τής φύσης μέ μιάν φιλοσοφία τής «ιστορίας».

*Α ς διευκρινίσουμε δτι τό νόημα τής ιστορίας πού άναφέρουμε έδώ

δέν έχει τίποτα τό κοινό μέ τή σημερινή έννοια. Π ράγματι, οί

'Έ λληνες δέν κατέχουν μιάν έννοια τού χρόνου πού νά τούς επι

τρέπει νά σκεφτοΰν τή διαδοχή τώ ν γεγονότω ν ώ ς δραματική καί

πλήρη σημασίας άκολουθία πού παράγει πρω τόφ αντα συμβάντα.



fH προσφιλής εικόνα, πού δεσπόζει στήν ιδέα τους γιά το χρόνο,

εϊναι ή άστρική άνακύκληση* ή «ιστορική» τους φαντασία δέν κα-

τευθύνεται άπό τό σχήμα τής άκτίνας πού προσανατολίζεται άπότις άρχές του χρόνου προς τά «τέλη» του, άλλά άπό τήν κυκλική

κίνηση. ’Α λλά αύτό δέ σημαίνει ότι ό ελληνικός πολιτισμός —δπω ς

συχνά έχουν βεβαιώ σει— δέν γνω ρίζει τό φαινόμενο τής ιστορικό

τητας. Έ ργα όπω ς του Η ρόδοτου καί τού Θ ουκυδίδη μαρτυρούν

τό ενδιαφέρον γιά τό νόημα τώ ν πολιτικώ ν άγώ νω ν, γιά τούς πο

λέμους πού στρέφουν τις πόλεις ενάντια στις πόλεις καί τις αυτο

κρατορίες ένάντια στις αυτοκρατορίες. Α ργότερα, τά Π ο λ ιτ ι κ ά καίή 9 θ η ν α ίω ν Π ο λ ι τ ε ία τού Α ριστοτέλη άποτελοΰν συλλογές συν

ταγματικής ισ τ ο ρ ία ς . Κ αί όσο γιά τόν ΓΙλάτω να, άναρω τιέται πάνω

στις δυνατότητες πού άποκαλύπτει ή άνθρώ πινη πράξη στή σύγ

κρουσή της μέ τό γίγνεσθαι...

‘Η πλατω νική «φιλοσοφία τής ιστορίας» περιλαμβάνει ρητά

τρία στοιχεία. Τ ό όγδοο βιβλίο τής Π ο λ ιτ ε ία ς άναλύει τά καθέκα

στα τής παρακμής, δείχνει τά άρνητικά άποτελέσματα τής διαφ θοράς κι άποκαλύπτει τή διαδικασία μέσω τής οποίας άσκεΐται ή

διαφ θορά αύτή, ύποδείχνοντας έτσι τά μέσα μέ τά όποια μπορούμε

νά τήν καταπολεμήσουμε. Ό Π ο λ ιτ ι κ ό ς , ό Τ ίμ α ιο ς κι ό Κ ρ ιτ ία ς

παρουσιάζουν σέ μορφή μυθική τήν παρείσφρυση τού άνθρώ που

μέσα στό γίγνεσθαι, τις συνέπειες πού άνακύπτουν καί τά μαθή

ματα πού άντλοΰμε άπό έδώ . Ο ί Ν ό μ ο ι οικοδομούν μιά Π ολιτεία

«δευτέρας τάξεω ς» καί ίσω ς συνοψίζουν τό οριστικό καταστάλαγματής πολιτικής διδασκαλίας τού πλατω νισμού.

Τ ό όγδοο βιβλίο τής Π ο λ ιτ ε ία ς άρχίζει μέ ένα έξαιρετικά σκο

τεινό κείμενο, δπου ό Π λάτω ν έξηγεί τις αιτίες πού άπαρέγκλιτα

έπιφέρουν τή διάλυση τής ιδεώ δους Π ολιτείας, άν ύποθέσουμε ότι

καταφέραμε νά τήν έγκαθιδρύσουμε: οί άρχοντες λησμονούν άπό

άπροσεξία νά σεβαστούν τούς κανόνες πού φυσιολογικά διέπουν

τούς γάμους, δηλαδή τήν τεκνογονία. ’Α ποτέλεσμα αύτής τής ά-προσεξίας θά είναι νά άναμειχθούν μέ τήν διευθύνουσα τάξη «άργυ

ροί χαρακτήρες», πού θά ένδιαφέρονται περισσότερο γιά τήν προ

σω πική τους καταξίω ση ώ ς πολεμιστώ ν παρά γιά τήν σω τηρία

τής Π όλης. Τ ήν θέση τής άριστοκρατίας τής γνώ σης θά άρχίσει νά

II Τ Α Ξ Η TOT ONTO— fcW·



11 Λ A Τ Ω Ν

τήν παίρνει μιά τιμοκρατική ολιγαρχία, ή κυβέρνηση μιας μειονό

τητας πού θά υπακούει μόνο στήν άρχή της στρατιω τικής τιμής.

Σ έ αύτο το στάδιο ή σω τηρία τής Π όλης είναι άκόμα εξασφαλισμέ

νη* ή τάξη κυριαρχεί, άλλά το θεμέλιο τής τάξης βρίσκεται στον

δρόμο τού άφανισμού του.

Ο ί πολεμιστές πού διοικούν —ό υπαινιγμός γιά τή Σ πάρτη

είναι φανερός— θά σω ρέψ ουν λάφυρα, άλλά, έχοντας χάσει τήν τι

μιότητά τους, θά κρύψ ουν αύτο το άθλιο άπόκτημα τής άνδρείας

τους. Τ ά παιδιά αυτώ ν τώ ν άνθρώ πω ν δέν θά έχουν τις ίδιες άνη-

συχίες καί θά θελήσουν νά έπω φεληθοΰν άπο τά πλεονεκτήματα πούπροσφέρει ό πλούτος. Έ τσ ι ή πλουτοκρατική ολιγαρχία θά δια

δεχθεί τήν τιμοκρατία. Ή Π ολιτεία θά διαιρεθεί σέ δύο τάξεις:

τούς πλούσιους, ποΰναι άπόγονοι πολεμιστώ ν καί κατακτητώ ν, καί

τούς φτω χούς. 'Η λαχτάρα τώ ν άπολαύσεω ν θά είναιτόσο μεγάλη,

ώ στε οί πρώ τοι θά κάνουν ολοένα καί πιο εμφανείς τις εξουσίες

τους, ενώ οί δεύτεροι θά βυθιστούν ολοένα καί πιο βαθιά στήν

άθλιότητα καί στο χάλι τους, μέχρι τή στιγμή πού ό λαός, ερεθισμένος άπύ τήν άθλιότητα καί τήν οδύνη, θά ξεσηκω θείκαί, θριαμ

βεύοντας πάνω στούς έξασθενημένους άπο τις ήδονές κυβερνήτες,

θά προχω ρήσει άναρχικά στήν κατανομή τώ ν άγαθώ ν.

Ή πλουτοκρατία υποκαθίσταται διαλεκτικά (μέ τήν έγελιανή

έννοια) άπο τή δημοκρατία. Ό Π λάτω ν άρέσκεται στήν περιγραφ ή

αύτοΰ τού πολιτεύματος πού, κατ’ αυτόν, όντας πεφυσιω μένο καί

νοσηρό, έξόντω σε τον Σ ω κράτη καί δέν έδω σε προσοχή στή διδασκαλία του. 'Η άλήθεια είναι δτι ή δημοκρατία δέν έχει σύνταγμα:

στο μέτρο πού προσφέρει στον οίονδήποτε τή δύναμη νά νομοθετή

σει γιά το οίοδήποτε ζήτημα, στο μέτρο δηλαδή πού παραγνω ρί

ζει τόν κανόνα τής ά ρ μ ο δ ιό τ η τ α ς , είναι ένα π α ν τ ο π ώ λ ιο ν π ο λ ι

τ ε ιώ ν . Κ αθένας ερμηνεύει το νόμο κατά το κέφι του* ή άταξία γί

νεταιτάξη. 'Η κοινότητα έξαρθρώ νεται σέ άντιφ ατικά συμφέροντα*

ή Π ολιτεία βρίσκεται στά πρόθυρα τής καταστροφ ής...Ό κίνδυνος είναι τόσο μεγάλος, ώ στε ό λαός, κουρασμένος άπο

τήν εγκατάλειψ ή του σέ μιάν έλευθερία χω ρίς όρια, παραδίδεται

στά χέρια ένος άνθρώ που, στον οποίο άφ ήνει τή φροντίδα νά άπο-

καταστήσ ειτήν ενότητα. Έ τσ ι, άκολούθημα τής δημοκρατίας είναι




ή τυραννία. Τ ήν —άνίσχυρη— εξουσία δλω ν τήν διαδέχεται ή έξου-

σία ε ν ό ς , διαλεγμένου στήν τύχη, συγκυριακά. Δ έν υπάρχει πιά

τάξη, δέν υπάρχει νόμος, άλλά μόνο ή βούληση ενός άτόμου πούάποφ ασίζει σύμφω να μέ τά συμφ έροντά του (καί τώ ν φίλω ν του),

κατά τήν ιδιοτροπία του. Ή τυραννία είναι τό άποκορύφω μα τού

παραλογισμοΰ, δπου έχει θριαμβεύσειτό χάος. Ή γνώ ση έχει άπο-

κλειστεΐ, γιατί ό τύραννος είναι τό άκρο άντίθετο τού φιλοσόφου

άρχοντα. Ό πρώ τος κάνει τή βούλησή του νόμο* ό δεύτερος θέλει

δ,τι άπαιτεΐ ό νόμος — δπω ς είναι γραμμένος μέσα στό νοητό.

Κ αθώ ς βλέπουμε, αύτή ή άνάλυση τής παρακμής άποτελεί μιά

ερμηνεία πού συνδυάζει τήν θεσμική άνάλυση καί τήν ψ υχοκοινω -

νική ερμηνεία. Θ έτει τόν πολίτη άντιμέτω πο μέ τά προβλήματα

πού άναγκαστικά άνακύπτουν μέσα στις έμπειρικά ύπαρκτές πό

λεις, πού ύφ ίστανται τή διαλυτική επίδραση τού γίγνεσθαι. Ά λλά

τί είναι αύτό τό γίγνεσθα ι; Γ ιατί καί πώ ς ενεργεί; Γ ιά μεγαλύ

τερη σαφήνεια, ας διαλέξουμε άπό τις διάφορες πλατω νικές δια

τυπώ σεις αυτού τού προβλήματος έκείνη τού Π ο λ ίτ ικ ο υ . Ά λλοτε,

στούς μακρυνούς καιρούς πού «ό κόσμος βάδιζε φρόνιμα», οί άν

θρω ποι διοικούνταν άμεσα άπό τούς Θ εούς. Έ κείνη τή χρυσή επο

χή δέν υπήρχε καμιά άνάγκη πολιτεύματος: τήν θέση του τήν κα

τείχε ή θεία επίνοια. Ο ί εποχές ήσαν τόσο εύκρατες κι ή φύση

τόσο ευνοϊκή, ώ στε δλα δίνονταν άφθονα* ταυτόχρονα δέν πρό-

κυπτε καμιά σύγκρουση ούτε άνάμεσα σέ άνθρώ πους καί ζώ α,

ούτε άνάμεσα σέ άνθρώ πους. Τ ήν εποχή τού Κ ρόνου —γιατί τότε,

σύμφ ω να μέ τή μυθική άφήγηση, κυβερνούσε ή θεότητα— τά πάντα

ήσαν όλότελα διαφανή κι ή επικοινω νία άνάμεσα στή φύση, στά

ζώ α καί στόν άνθρω πο λειτουργούσε άνεμπόδιστα.

'Ό μ ω ς τά πράγμα τα ήρθαν έτσι, ώ στε «ό κυβερνήτης τού κό

σμου νά έγκαταλείψ ει τό πηδάλιο καί νά άποσυρθει στό παρατηρη

τήριό του, ενώ ό κόσμος γύριζε κατά πίσω , καθώ ς άφηνόταν στό

παλαιό του πάθος».1 Ε πακολούθησε μιά άνατροπή τού κόσμου,

ένας βαθύς κλονισμός τόν συντάραξε, καταστράφηκαν ολόκληρα

ζω ικά είδη, ή ύλη ύπερίσχυσε κι ή άπροσδιοριστία τής άταξίας

1. Π ο λ ιτ ικ ό ς , 272 c.



της νίκησε τήν άπαίτηση γιά τάξη. Ο ί άνθρω ποι, δσοι γλύτω σαν

άπό τόν κατακλυσμό, έπεσαν στό έπίπεδο τού ζώ ου* μέσα σέ αύτή

τους τήν άπογύμνω ση έπρεπε τώ ρα νά ξαναοργανω θούν, νά επινοήσουν άρχές συνεργασίας καί νά άντιμετω πίσουν μιά φύση εχθρι

κή. Ο ί Θ εοί, πού δέν άπουσίαζαν έντελώ ς, τούς δώ ρησαν τή φ ω

τιά καί τήν τέχνη. Ά λλά στό έξης ή άνθρω πότητα έπρεπε νά στη

ριχτεί στις ίδιες της τις δυνάμεις γιά νά επιβιώ σει...

'Η φ ιλ ο σ ο φ ία κ α ι ή α π ο χ ώ ρ η σ η τ ώ ν Θ ε ώ ν .

Σ τις έπιμέρους τέχνες —τού άγρότη καίτού σιδερά— τά κατάφεραν.

Δ έν είχαν δμω ς τήν ίδια έπιτυχία στήν πολιτική τέχνη, τήν πρω

ταρχική τέχνη, άπό τήν οποία έξαρτώ νται δλες οί υπόλοιπες. Γ ια

τί, άλοίμονο, δέν είναι άλήθεια αύτό πού λέει ό Π ρω ταγόρας δτι

στόν τομέα αύτό ή θεότητα δλους τούς έκαμε άρμόδιους. Α πόδειξη

οί ταραχές, πού άπό τήν έποχή τού Δ ία καί μετά σπαράζουν τιςΠ ολιτείες.

Ά ς βάλουμε τώ ρα μέ τό νού μας τήν άποχώ ρηση τώ ν Θ εώ ν,

τήν άπόσταση πού στό έξης άπομακρύνειτόν άνθρω πο άπό τή θέση

του μέσα στόν κόσμο. 'Ο Κ ρ ιτ ία ς περιγράφει τούς άγώ νες πού

άλλοτε, στις άρχές τής έποχής τού Δ ία, έφεραν άντιμέτω πες τήν

Ά τλαντίδα , βασίλειο πού κυβερνιόταν άπό μιάν υψ ηλή, άλλά άφη-

ρημένη όρθολογικότητα, καί τήν Α θήνα , πού τότε κυβερνιότανάπό τούς κανόνες τώ ν ορθώ ν άναλογιώ ν. Τ ό τρίτο καί τέταρτο

βιβλίο τής Π ο λ ιτ ε ία ς , ό Τ ίμ α ιο ς καί τό τρίτο βιβλίο τώ ν Ν ό μ ω ν

άναλύουν τή γένεση τής πολιτικής κοινω νίας...

Κ αθώ ς φαίνεται, τό νόημα αύτώ ν τώ ν κειμένω ν, άν συνοψ ί

σουμε τό ούσιώ δες στοιχείο τους, είναι δτι καμιά διδασκαλία καί

καμιά πρακτική δέν κατόρθω σε μέχρι τώ ρα νά άντισταθμίσει τήν

άποχώ ρηση τού Θ εού. Έ ργο τής «ορθής φιλοσοφ ίας» είναινά άπο-κτήσει μιάν άκριβή γνώ ση αύτής τής άποτυχίας καί τώ ν αιτιώ ν

της καί νά στήσει τόν λόγο χάρη στόν οποίο θά καταστεί δυνατό

θεω ρητικά καί πρακτικά νά έξασφ αλιστεΐ δσο είναι δυνατόν ή πα

ραμονή τού θείου μέσα στόν άνθρω πο, δηλαδή ή έλλογη ικανότητα.




To τρίτο βιβλίο τής Π ο λ ιτ ε ία ς μοιάζει μέ ένα μάθημα πολιτικής

τεχνικής, δπου έμμεσα ύποδείχνονται —γιά κάθε στάδιο καί δποια

κι άν είναι ή διαβρω τική ισχύς τού γίγνεσθαι (τού κόσμου μέ τήν«κακή έννοια»)— οί θεσμικοί διακανονισμοί πού θάπρεπε νά υιο

θετούν οί πεπαιδευμένοι κυβερνήτες. *0 Π ο λ ίτ ικ ο ς άκολουθεί τον

ίδιο δρόμο. Κ αί, άφοΰ ή Π ο λ ι τ ε ία έπλασε τύ πρότυπο μιας Π όλης

«πρώ της τάξεω ς», οί Ν ό μ ο ι ερευνούν στά καθέκαστα τις πραγμα

τικές συνθήκες πού εξασφαλίζουν τήν επιβίω ση μιας πόλης.

Π ρόκειται έδώ γιά μιά πόλη «δευτέρας τάξεω ς». Ε κείνοι πού

τήν κυβερνούν κατέχουν τή γνώ ση, ένώ οί κυβερνώ μενοι —κατάτήν πλατω νική ύπόθεση— δέν έχουν έτπλεγεί ειδικά (ή ύποθετική

περίπτω ση πού παίρνει ό Π λάτω ν είναι ή ίδρυση μιας άποικίας).

Ό Κ λινίας ό Κ ρής, ό Μ έγιλλος ό Σ παρτιάτης καί ό άνώ νυμος ’Α

θηναίος συζητούν γιά το καλύτερο πολίτευμα μιας τέτοιας πόλης.

Ή ούσιώ δης άρχή τής Π ο λ ιτ ε ία ς έχει διατηρηθεί: το ζητούμενο

είναι νά τακτοποιηθεί σύμφω να μέ τόν Λ όγο, δηλαδή τήν δικαιο

σύνη, μιά ενότητα πού είναι άμάλγαμα διαφ όρω ν στοιχείω ν (φύλω ν, χαρακτήρω ν, έπαγγελμάτω ν). Σ κοπός αύτής τής οργάνω σης

είναι νά έξασφαλίσει τή διάρκεια τής κοινότητας καί νά τήν κα

ταστήσει ένάρετη ένισχύοντάς την άκατάπαυσ τα. Ά φ οΰ ή φύση

τώ ν πολιτώ ν είναι δεδομένη, δέν είναι δυνατό νά προδιαγραφ ούν

ή λειτουργική ισότητα άνδρα καί γυναίκας κι ή κοινοκτημοσύνη

άγαθώ ν, γυναικώ ν καί παιδιώ ν. Π ρέπει νά δημιουργηθεί μιά μείξη

πού νά παίρνει υπόψ η της τήν αισθητή φύση δσο καί τις άπαιτή-σεις τής όρθολογικότητας. Μ ιά μείξη πού νά μήν είναι α μ ά λ γ α μ α .

'Η δημοκρατία προσφέρει τήν άσχημη εικόνα τού άμαλγάματος,

ένώ ή τυραννική έξουσία, γιά παράδειγμα έκείνη πού υπάρχει

στούς Π έρσες, έπιβάλλει βέβαια τήν ένότητα, ω στόσο έξαρτάται

άπο μιάν έμπειρική άρχή. Π ρέπει νά ξεπεράσουμε αύτή τήν άφ η-

ρημένη άντίθεση τής έξουσίας δλω ν —πού σημαίνει τήν άπουσία

τάξης— καί τής έξουσίας ένύς — πού άποτελεί συμ πτω ματική τάξη. Α ύτο άκριβώ ς καθορίζει το πολίτευμα τώ ν Ν ό μ ω ν . *Η έξου

σία τώ ν άρχόντω ν περιβάλλεται μέ ιερό χαρακτήρα κι έπιφ ορτίζε-

ται μέ τύν λεπτομερή διακανονισμό τής ύπαρξης τού καθενός. Ή

συνταγή τώ ν Ν ό μ ω ν είναι πιό άπλή άπό έκείνη τής Π ο λ ιτ ε ία ς ·

II TASH TOT Ο Ν Τ Ο Σ



94 II Λ Λ Τ Ω Ν

παίρνει υπόψ η της τήν ποικιλία, ένώ συνάμα δέν είναι λιγότερο

επιτακτική. Τ ά δώ δεκα βιβλία αύτοΰ του άνολοκλήρω του έργου

συγκροτούν μιά πολιτική καί θεσμική σύνοψη εκπληκτικής ακρίβειας...

Δ έν παρουσιάζει κανένα ενδιαφέρον νά παρακολουθήσουμε έδώ

καταλεπτώ ς αύτούς τούς πολιτικούς καί ηθικούς διακανονισμούς.

5Α ρκεί νά θυμήσουμε δτι ή άρχή τού «τεχνοκρατικού κρατισμού»

τής Π ο λ ιτ ε ία ς παραμένει. Π ρέπει προπάντω ν νά υπογραμμίσουμε

άναφ ορικά μέ αύτο το κείμενο, πού είναι μιά έφαρμογή τής θεω

ρίας σέ μιάν έμπειρική περίπτω ση, το ρόλο πού άποδίδει ό Π λάτω ν στή φιλοσοφία μέσα στήν κοσμική πραγματικότητα. Ή τε

λευταία, γιά νά θυμηθούμε τήν μεταφορά τού Τ ίμ α ιο υ , πάει έξαρ-

χής «ένάντια» καί, μολονότι ή προέλευσή της είναι θεία, ή «ύλι-

κότητα» φθείρει διαρκώ ς το έργο τού δημιουργού. Ο ί Θ εοί έχουν

αποχω ρήσει. Τ ο γίγνεσθαι έπιβάλλεται άκατάπαυστα καί καμιά

άπο τις λύσεις πού έχει επινοήσει ό άνθρω πος δέν πέτυχε νά άντι-

ταχθεΐ σέ αύτή τή διαλυτική δύναμη. Χ ω ρίς άμφιβολία άλλοτεοί πατριαρχικές κοινω νίες ήξεραν νά «περιορίσουν τις φθορές» δί

νοντας έλάχιστες λαβές στις παρακινήσεις τού αισθητού. Ή άν-

θρω πότητα δέν ήξερε ούτε ήθελε νά παραμείνει σέ αύτήν τή μέτρια

μοίρα. Ε πιθύμησε τον «πολιτισμό», καί όρμώ ντας πρύς αύτύν

άρχιζε νά νιώ θει ταυτόχρονα τις ολέθριες συνέπειές του. Θ έλησε

τότε νά εύτρεπίσει αύτή τήν κατάσταση· ποιητές, ιερείς, μάντεις,

πολιτικοί, «φυσικοί», τεχνικοί κάθε λογής διατείνονταν δτι έλυσαντά προβλήματα πού μιά άναιμική παράδοση δέν κατόρθω νε πιά

ούτε κάν νά θέσει μέ σαφήνεια. 'Ό λοι αύτοί οί πρακτικοί θεραπευ

τές άπέτυχαν: μάρτυρας ή δύστυχη πορεία τής Ε λλάδας.

'Η «ορθή φιλοσοφ ία» έρχεται νά πάρει τή θέση τώ ν άπόντω ν

Θ εώ ν. Τ ήν έμπνευση, πού έμφυσούσαν οί Θ εοί στούς άνθρώ πους

δταν ήσαν παρόντες, αύτή τήν άντικαθιστά μέ τή διδαχή· τή

συνενοχή μ έ τήν πραγματικότητα τήν άναπληρώ νει μέ τή γνώ σηα υ τ ή ς τής πραγματικότητας. *Α φού πιά δέν είναι έφικτή ή άμεσα

δίκαιη πρακτική, ή φιλοσοφία καθορίζειτήν θ ε ω ρ η τ ικ ή τ ρ ο π ή , χά

ρη στήν οποία δσα ιερά στοιχεία άπόμειναν θά μπορούσαν νά δια

σω θούν καί νά ενδυναμω θούν. ’Α ναμφίβολα πρέπει νά κάνουμε ένα



μακρύ ταξίδι καί νά δεχτούμε τήν ο υ τ ο π ί α , αύτον το νοητό κόσμο,

πού δέν είναι έδώ καί τώ ρα , πού κανένας άνθρω πος δέν λογαριάζει

καί δέν κατέχει, καί πού είναι αύτός το μέτρο καί ό κριτής. ’Ο φεί

λουμε νά δεχτούμε δτι υπάρχουν ’Ιδέες, οί όποιες είναι παρούσες

μέσα στό αισθητό ώ ς επέκεινα καί τις όποιες μιμείται τό αισθητό*

δτι τό νόημα τού λόγου άντλεί τήν αλήθεια του άπό τόν καθολικό

λόγο* δτι ή μοχθηρία είναι παραγνώ ριση τού εαυτού μας καί τώ ν

άλλω ν, τού ίδιου τού ’Ό ντος* δτι ή άδικία είναι βαθύτατος παρα-

λογισμός, δηλαδή κάτι περισσότερο άπό λάθος, ζ ω ώ δ η ς β λ α κ ε ία .

*"Αν δέν είναι έτσι, τότε δέν είναι δυνατό νά διακρίνουμε τό ζώ ο

άπό τόν άνθρω πο καί ή ομιλία καταντάει άναρθρος θόρυβος.

Ό φιλόσοφος, πού έχει πάρει τή θέση τώ ν Θ εώ ν, βάζει τόν

άνθρω πο στή θέση του: τή θέση πού άρμόζει σέ ένα ζώ ο πού έχει

τήν ικανότητα τής ομιλίας.

'Η δ ύ ν α μ η κ α ί ό ό γ ο ς .

Τ ό συμπέρασμα τού πλατω νισμού είναι ή ίδια ή ιστορία τής φιλο

σοφ ίας, εκείνου δηλ. τού πολιτισμικού είδους πού, μέ τήν μεσολά

βηση τώ ν έξ άποκαλύψ εω ς θρησκειώ ν, τής επιστήμης πού επι

νόησε ή ’Α ναγέννηση καί τώ ν πολιτικώ ν επαναστάσεω ν, βρίσκεται

στις άπαρχές τού πολιτισμού πού σήμερα θριαμβεύει. 'Ω ς τέτοια,

ή πλατω νική διδασκαλία, μπορεί νά άμφ ισβητηθεί διπλά. Ε ίναι

πρώ τα-πρώ τα ιστορικά τοποθετημένη* θά μ,πορούσαμε π.χ. νά

έχουμε δείξει δτι ή ιδεώ δης πολιτεία τής Π ο λ ιτ ε ία ς ή τό άποι-

κιακό κράτος τώ ν Ν ό μ ω ν ώ ς προς τήν οργάνω σή τους ώ ς πολι

τειώ ν «πρώ της» ή «δευτέρας τάξεω ς» δέν είναι τίποτε άλλο παρά

ή φανταστική πραγμάτω ση εκείνου πού θά έπρεπε νά είναι ή

Έ λληνική Π όλις (καί πού δέν μπορούσε νά είναι, έξαιτίας τής έμ-

πειρικά δεδομένης υφής της)* ή, άκόμα, δτι ή πλατω νική μετα

φυσική κρέμεται άπό μιά φ υσική καί μιά μαθηματική πού σήμερα

γνω ρίζουμε δτι ώ ς επιστήμες είναι εξαιρετικά στοιχειώ δεις. Ε ίναι

εύκολο νά «άρνηθούμε» τόν πλατω νισμό —ή, άντίθετα, νά εκ

θειάσουμε υπερβολικά τήν έγκυρότητά του— τοποθετώ ντας τον




μέσα στήν προοδευτική (ή άναστροφική) τάξη τής εξέλιξης του

Π νεύματος. Μ πορούμε επίσης —άκολουθώ ντας τις ίδιες τίς έν-

δείξεις του Π λάτω να— νά σημειώ σουμε τίς συγχύσεις, τίς άβε-

βαιότητες, καί μάλιστα τίς αντιφάσεις τού συστήματος. Α ύτή θά

είναι ή έπιφανειακή άφετηρία τού άριστοτελικού στοχασμού κι

έκτοτε ολόκληρη ή μεταφυσική τροφ οδοτείται άπό παρόμοιες αμ

φισβητήσεις* ή κριτική τού πλατω νικού «ιδεαλισμού» —τόσο στό

όντολογικό καί στό επιστημολογικό πεδίο δσο καί στό πολιτικό—

ήταν (καί παραμένει) έ'να άπό τά ελατήρια τού φιλοσοφικού στο

χασμού.

Α ύτές οί άσκήσεις δέν είναι άσχημες γιά τή διαμόρφ ω ση της

σκέψ ης. Μ όνο πού παραλείπουν κάτι: δτι κάθε «άνασκευή» τού

πλατω νισμού, πού έπιτελεΐται μέ τήν ιστορική του τοποθέτηση ή

μέ τήν ύπόδειξη τώ ν λογικώ ν του άνεπαρκειώ ν, προϋποθέτει τόν

πλατω νισμό. 'Ό πω ς σημειώ ναμε άπαρχής αύτού τού κεφαλαίου,

γιά νά άρνηθούμε τόν Π λάτω να πρέπει νά πάμε πολύ μακρύτερα:

πρέπει νά άναρω τηθοΰμε άν έχει κάποιο νόημα νά σκεφτοΰμε δτι

υπάρχει κάτι θείο στόν άνθρω πο καί δτι αύτό τό θείο εκδηλώ νεται

ώ ς Λ όγος (καθοριζόμενος ώ ς τό δλο τού έλλογου έναρθρου στο

χασμού).

Θ ά πρέπει νά έχουμε τήν τόλμη —πού, καθένας μέ τόν τρόπο

του, είχαν ό M arx καί ό Nietzsche— νά θέσουμε σέ άμφισβήτηση

τό πρω τείο της φιλοσοφίας στό δνομα τής πιό αύστηρής θεω ρητι

κής ύπαρξης.

Σ Υ Ν Ο Π Τ Ι Κ Η Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Ι Α

‘Υ π ά ρ χ ο υ ν τ ρ ε ις γ α λ λ ι κ έ ς μ ε τ α φ ρ ά σ ε ις τ ώ ν 'Α π ά ν τ ω ν τ ο υ Π λ ά τ ω ν α : τ ώ ν Ε . Chambry κ α ί R. Baccou, 8 τ ό μ ., έ κ δ . Gamier* τ ή ς Association Guil

laume Bude, «Les Belles Lettres» (σ υ χ ν ά μ έ ά ξ ιό λ ο γ ε ς σ η μ ε ιώ σ ε ι ς κ α ί ε ίσ α -

γ ω γ έ ς )* κ α ί τ ο ύ L. Robin, Bibliotheque de la P16iade, N.R.F.

’Α π ό τ ο ύ ς σ χ ο λ ι α σ τ έ ς π ε ρ ιο ρ ιζ ό μ α σ τ ε ν ’ ά ν α φ έ ρ ο υ μ ε μ ε ρ ικ ά β α σ ικ ά έ ρ γ α . A. Di&s, Autour de Platon , Paris, 1926* J. Moreau, La construction de

Vidtalisme platonicien, Paris, 1939* B. Parain, Essai sur le Logos pla -

tonicien, Paris, 1942· A. Koyr6, Introduction a la lecture de Platon , Pa

ris, 1945* V. Goldschmidt, Les dialogues de Platon , Paris, 1947.




I l l

Α Ρ Ι Σ Τ Ο Τ Ε Λ Η Σ

τ ο ύ JEAN B ERNHARDT

Ά ν ό Σ ω κράτης άναγνω ρίστηκε ώ ς ό Σοφός καί δ Π λάτω ν ώ ς

δ Δ ιδάσκαλος, ποιόν ρόλο νά άποδώ σουμε στόν ύστερο, στην τε

λευταία μορφή τού περίφημου τρίπτυχου; Α ναμφ ίβολα θά είναι δ

ρόλος τού Κ αθηγητή. Μ έσα σέ μιά τέτοια συντροφιά, δ χαρακτηρισμός αύτός επιφέρει περισσότερη βλάβη παρά εύνοια ή, τουλάχι

στον, μάλλον ένα σεβασμό άναμειγμένο μέ μνησικακία παρά τόν

θαυμασμό ώ ς απόρροια τής κατανόησης. Μ έ τί δύναμη ή φοβερή

επιρροή τού άριστοτελικού συστήματος δέν καθυστέρησε, λένε, τήν

πρόοδο τής σύγχρονης γνώ σης! Κ αί τί ικανότητα άντίστασης άπό-

κτησαν οί προκαταλήψ εις τού κοινού νού καί τής τρέχουσας άντί-

ληψ ης καθώ ς οργανώ θηκαν στόν Α ριστοτέλη μέ τήν βοήθεια τούπιό εκτεταμένου καί άκριβούς στοχασμού! Δ έν πρέπει τάχα αύτήν

τή διδακτική προτίμηση γιά τίς τεχνικές διακρίσεις νά τήν κατα

στήσουμε υπεύθυνη γιά μιά δλόκληρη παράδοση τυποκρατικής

συλλογιστικής, χω ρίς ζω ή καί χω ρίς γονιμότητα; Ε πιπλέον, ή

πρω ταρχική σπουδαιότητα τής παγανιστικής του διδασκαλίας γιά

τήν Ε κκλη σ ία στά μάτια πολλώ ν τού προσδίδει τό κλειστό πρό

σω πο τώ ν δογμάτω ν, δπου δλα φαίνονται λυμένα άπό τά πριν ύπόμορφή τεχνασμάτω ν πού άπαλλάσσουν άπό τόν κόπο καί καταρ

γούν τήν ελπίδα κάθε νέας προσπάθέιας γιά συζήτηση καί έ'ρευνα.

— Τ ό πιό εκπληκτικό δμω ς σ’ αύτό τό πορτραΐτο τού άπόλυτα δογ

ματικού καί πέρα γιά πέρα κονφορμιστή Κ αθηγητή είναι δτι άπο-



δείχνεται εξ ολοκλήρου λαθεμένο. ’Α ναμφίβολα, έχουμε τδ δικαίω

μα νά προτιμήσουμε άλλους μεγάλους φιλοσόφ ους καί νά πιστέ

ψ ουμε δτι υπάρχουν βαθύτεροι στοχαστές. Ά λλά γιά νά άναμε-

τρήσουμε έγκυρα τδ άνάστημά του, πρέπει οπω σδήποτε νά α ρχί

σουμε άπδ τήν άναθεώ ρηση του μύθου του.

'Ο θ ρ ύ λ ο ς .

Π ριν άπ’ δλα, είναι πρόδηλο δτι μέσα στούς κόλπους τής δυτικής

σκέψ ης ό άριστοτελισμδς ποτέ δέν κ,ατάφερε νά έχει τδ μονοπώ λιο

καί έτσι νά καταπνίξει γιά πολύ χρόνο καί σέ μεγάλη έκταση τά

άλλα ρεύματα πού συχνά εναντιώ νονταν έντονα στις βασικές θέ

σεις του. Ή θω μιστική προσαρμογή, πού γιά τήν ’Ε κκλησία κάνει

τδν άριστοτελισμδ philosophia naturalis τού άνθρώ πινου πνεύ

ματος, τού άποδίδει μιάν έξέχουσα θέση* άλλά αύτδ —μολονότι

συχνά φ αίνεται δτι τδ ξεχνάμε— χρονολογείται άπδ τδν δέκατοτρίτο αίο')να, ή μελέτη του έγινε υποχρεω τική γιά τδ δίπλω μα έναν

αιώ να άργότερα, καί άκόμα κατοπινότερα, στή Σύνοδο τού Τ ρι-

δέντου, πού‘άρχισε τδ 1545, ή Θ ε ο λ ο γ ικ ή Σ ο ν μ α τού άγιου Θ ω μά

τοποθετήθηκε στήν Α γία Τ ράπεζα δίπλα στις Γραφές* στδ μεσο

διάστημα, ή συζήτηση πάνω στίς άριστοτελικο-θω μιστικές θέσεις

(πού συχνά θά μπορούσαν νά ονομαστούν πλατω νικο-θω μιστικές)

εϊχε άναπτυχθεί μέ έξαιρετική εύρύτητα καί τόλμη. Σ υνεπώ ς είναιπολύ δύσκολο νά καταλογίσουμε στδν άριστοτελισμδ μιά δήθεν κα

θυστέρηση τής σύγχρονης επιστημονικής επανάστασης ή, επίσης,

νά φορτώ σουμε τήν ευθύνη γι’ αύτδ στά μεσαιω νικά πανεπιστήμια

καί στούς πιθανώ ς παρακμασμένους διαλεκτικούς τους. Ε πιπλέον

σημαίνει δτι έχουμε μιά παράδοξη καί, ας τολμήσουμε νά τδ πού

με, πολύ ξεπερασμένη ιδέα γιά τήν γαλιλαιϊκή επανάσταση, άν

άφ ήσουμε τή δυνατότητά της έκθετη στίς συμ πτώ σεις τώ ν αιώ νω ν, όρίζοντάς την άποκλειστικά μέ βάση τήν ύπαρξη ή τήν άνυ-

παρξία (πού κι αυτές οφ είλονται σέ δυσμενείς ή εύμενείς συμπτά)-

σεις) ένδς δήθεν κυρίαρχου καθεστώ τος σκέψης, άρνούμενοι έτσι

νά τήν τοποθετήσουμε μέσα στήν ιστορία τώ ν κοινω νικώ ν όλοτή-

98 Α Ρ Ι Σ Τ Ο Τ Ε Λ Η Σ



Λ Ρ Ι Σ Τ Ο Τ Ε Λ Η Ε 99

τω ν. 'Η άλήθεια είναι πώ ς, δταν έκφράζουμε τήν λύπη μας γιά

τήν υποτιθέμενη παγίδευση τής έπανάστασης τής γνώ σης άπδ μέ

ρους του σχολαστικισμού, δέν κάνουμε τίποτε άλλο άπδ τδ νά επαναλαμβάνουμε λόγω κονφορμισμοΰ καί οκνηρίας τά πολεμικά επι

χειρήματα πού είχαν άνάγκη οί καινοτόμοι τού δέκατου έβδομου

αιώ να γιά νά υπερασπιστούν τδν εαυτό τους άπδ τδν κονφορμισμδ

καί τήν οκνηρία τώ ν άστόχαστω ν λειτουργώ ν τής σύγχρονής τους

σχολαστικής.

Κ οντά σ’ αύτό, τί πάει νά πει ή υποταγή στίς τρέχουσες προ

καταλήψ εις καί στήν άφελή αισθητήρια άντίληψ η, μέ τήν οποίατάχα δ άριστοτελισμδς άντιτάχθηκε στήν κριτική τόλμη τής σύγ

χρονης έπιστήμης; Χ ω ρίς νά έπιμείνουμε πάνω στίς δυσκολίες

πού θά συναντούσαμε άν προσπαθούσαμε νά καθορίσουμε τίς τρέ

χουσες προκαταλήψ εις καί άκόμα τήν συνηθισμένη αισθητήρια

άντίληψ η μέ τρόπο σταθερδ καί άνιστορικό, ας παρατηρήσουμε

άφ* ένδς δτι μιά φιλοσοφία δέν είναι τόσο πιδ καλή καί ζω τική

δσο περισσότερο άντιτίθεται στήν κοινή έποπτεία, στδν κοινδ τρόπο πού αισθάνονται οί άνθρω ποι καί στίς κοινές άνάγκες, καί

άφ* έτέρου δτι ή έκλεπτυσμένη συστηματοποίηση τώ ν «χυδαίω ν»

γνώ σεω ν δέν θά μπορούσε ποτέ νά γίνει χω ρίς μιάν άληθινή μετα

τροπή, πού νά περιλαμβάνει κάθε λογής άναμορφώ σεις καί διορ

θώ σεις, καθώ ς καί τήν επινόηση νέω ν εννοιών* καί τούτο δέν θά

συνέβαινε παρά γιά νά διακριβω θείκαί νά τακτοποιηθεί ή σύγχυση

καί ή άναπόφ ευκτη άσυναρτησία τού παραδεδεγμένου περιεχομένου.Ά λλά μέσα σέ αύτδν τδν κατά μιά έννοια άρκετά άριστοτελικδ

δρόμο είναι άδύνατο νά σταματήσουμε γιά ν* άσχοληθοΰμε μέ

έπιμέρους διορθώ σεις, καί επιπλέον ό Α ριστοτέλης δέ διστάζει

νά ταχθεί στούς άντίποδες κάποιω ν θεμελιακώ ν προφανώ ν άλη-

θειώ ν τού κοινού νού, κυρίω ς στδ ζήτημα τής κίνησης καί τής

πτώ σης τής Γής. Π ράγματι, πάρα πολύ συχνά φ ανταζόμαστε δτι

οί Α ρχα ίοι πίστευαν αύθόρμητα δτι ή Γή είναι άκίνητη, ένώ ήδηδ Θ αλής αύτή τήν άκινησία τήν έ'βλεπε ώ ς άποτέλεσμα μιας ισορ

ροπίας πού εξουδετέρω νε μιά τάςτη πρδς πτώ ση* άπδ τίς άπαρχές

τής φιλοσοφίας τής φύσης μέχρι τούς πρόμαχους τής άκινησίας

καί τής σταθερότητας τής Γής, τδ ζητούμενο ήταν ή δικαιολόγηση




τής θέσης αύτής ενάντια στήν κοινή πεποίθηση γιά μιάν άτέρμονη

πτώ ση τής βαρείας γήινης μάζας. Ά πο τήν πλευρά του ό Α ρισ το

τέλης δέν συναινεΐ, δπω ς ό Θ αλής, στήν κοινή λογική, παρά στά

κεφάλαια τήξ πραγματείας του Π ε ρ ί ο ν ρ α ν ο ν , δπου μιλά γιά τήν

Γ ή, τήν άντιστρατεύεται μέ ισχυρούς συλλογισμούς, πού στηρί

ζονται βέβαια στήν αισθητήρια έμπειρία, άλλά πού διόλου δέν

μπορούν νά εξομοιω θούν μέ άντιληπτικά δεδομένα, πού γίνονται

άμέσω ς καί το δίχω ς άλλο δεκτά: ή άπόφ αση στηρίζεται σ’ έ'ναν

έλλογο συνδυασμό εμπειρικώ ν άποδείξεω ν, στήν άνάγκη ενάντια

σέ κάθε χυδαϊον καί μερικά άνοργάνω το συλλογισμό καί ένάντια

σέ κάθε έπιμέρους αισθητήρια άντίληψ η, δσο έντυπω σιακή καί

οικεία κι άν φαίνεται. Έ να καθαρό παράδειγμα δυσπιστίας άπέναντι

στήν αισθητήρια άντίληψ η μάς προσφέρει ό τρόπος πού άντιμετω -

πίζει ό Α ριστοτέλης τήν κίνηση τού "Η λιου. Α ντίθετα κι έδώ

άκόμα μέ δ,τι φανταζόμαστε, οί Α ρχα ίοι πίστευαν δτι ό "Η λιος

είναι άκίνητος πάνω στόν ούρανό καί περιστρέφεται γύρο^ άπό

τόν εαυτό του· μέσα στήν καταχνιά τής αύγής ή τού λυκόφοοτος,

μπορούσε κανείς νά παρατηρήσει μέ γυμνό μάτι τήν κίνηση τώ ν

πιό μεγάλω ν ήλιακώ ν κηλίδω ν. Ό Α ριστοτέλης εκτίμησε αύτές

τίς παρατηρήσεις γιά νά τίς άναγάγει σέ μιάν ψ ευδαίσθηση πού

τήν έξηγεΐ μέ τήν άπόσταση: « 'Η δράση, δταν κοιτάζει μακριά,

τρεμουλιάζει καί έξασθενίζει. Α ναμφ ίβολα αύτή είναι ή αιτία τού

φαινομενικού σπινθηρίσματος τώ ν άκίνητω ν άστέρω ν καί τού μή

σπινθηρίσματος τώ ν πλανητώ ν». Α ύτή ή ερμηνεία έπιτρέπει, στήν

πραγματεία Π ε ρ ί ο ν ρ α ν ο ν , τήν υπαγω γή τού "Η λιου στόν κοινό

νόμο τώ ν άστρω ν, «πού μετατοπίζονται άκίνητα πάνω σέ κύκλους,

στούς οποίους είναι προσηλω μένα». Έ τσ ι σκεφτόταν ό φιλόσοφος

πού τόσο συχνά μάς τόν παρουσιάζουν σάν τό στοχαστή πού έξι-

δανικεύειτήν άφελή αισθητήρια άντίληψ η: άπεναντίας, γνώ ριζε πο

λύ καλά νά διακρίνει τά άδιαμφισβήτητα δεδομένα τής αίσθησης

άπό τίς ερμηνείες πού ύπόκεινται στό λάθος καί στόν έλεγχο, κι

ήξερε νά ξεχω ρίζει άπό τό αισθητό τίς άμφισβητήσιμες σημασίες

μέ τίς όποιες τό έπικαλύπτει ή συνηθισμένη κρίση.

Τ έλος, πρέπει τάχα νά καταλογίσουμε στόν Α ριστοτέλη τήν

δημιουργία μιας λογικής, πού άλλω στε έγινε περίπλοκη καί τυπο-



Α Ρ Ι Σ Τ Ο Τ Ε Λ Η Σ 101

κρατική, ξεκόβοντας άπό τή ζω ή, μόνο στούς ύστερους σχολαστι

κούς, τούς περισσότερο προσανατολισμένους προς τίς λεπτολογίες

της θεολογίας παρά προς τή μελέτη τής φύσης, τής οποίας ό ’Α ριστοτέλης υπήρξε παθιασμένος παρατηρητής; Κ αί τούτο τό λέμε,

πάλι, χω ρίς νά λογαριάζουμε δτι οί λεπτολογίες τού τοπικισμού

κάθε άλλο παρά περιορίζονται άπλώ ς σέ μιά διανοητική γυμνα

στική χω ρίς νόημα* ή εποχή μας είναι σέ θέση νά εκτιμήσει περισ

σότερο άπό άλλες τίς ούσιώ δεις μας οφειλές άπέναντι σέ αυτή τήν

πλευρά τής άριστοτελικής παράδοσης. Κ αί αυτή είναι μονάχα μιά

πλευρά τού πράγματος. 'Ό ποιος μπει στόν κόπο νά διαβάσει τάέργα τού φιλοσόφου, δέν μπορεί νά μή διαπιστώ σει τόν πλού

το καί τή δύναμή τους, πού είναι ίσω ς συντριπτική καί στειρω τι

κή ώ ς προς ορισμένα πάρα πολύ ευπειθή πνεύματα, ένοχλητική

γιά ορισμένους υπερβολικά διαφορετικούς στοχαστές, άλλά έκ-

δηλα γόνιμη, μέ τόν έναν ή τόν άλλο τρόπο, γιά τούς πιό μεγά

λους. Ό λογικός ’Α ριστοτέλης ένέπνευσε τόν K ant, ό βιολόγος τόν

Darw in , ό οικονομολόγος τόν Marx, γιά νά σημειώ σουμε μόνοδασκάλους πού ή σκέψ η τους παραμένει ζω ντανή άνάμεσά μας καί

πού ολοι τους θεώ ρησαν τόν ’Α ριστοτέλη άστέρι πρώ του μεγέθους.

’Α κόμα καί εκείνοι πού έπρεπε νά καταπολεμήσουν σκληρά τή

διδασκαλία του συχνά συναισθάνθηκαν τή δημιουργική δύναμη τής

σκέψης του καί εύεργετήθηκαν άπό αύτό άκριβώ ς πού καταπολε

μούσαν. Π αράδειγμα ό Γ αλιλαίος: ή άπόσταση άνάμεσα σέ μιά

θέση καί στήν θέση πού τήν άρνείται, τιθέμενη ή ίδια άμεσα άκριβώ ς διαμέσου αύτής τής άρνησης, είναι εξαιρετικά μικρή. Χ ω ρίς

νά φ ιλοδοξούμε νά μειώ σουμε τήν πρω τοτυπία τού πατέρα τής

σύγχρονης επιστημονικής επανάστασης, Οά ήταν εύκολο νά δεί

ξουμε, άν ήταν τού παρόντος, δτι οί βασικές θέσεις τής μηχανικής

άντίληψ ης άποτελούν σχεδόν άμεσα τούς άντίποδες τής άριστο

τελικής φυσικής. Π ολλά άπό τά θεο^ρητικά στοιχεία αύτής τής

άποφ ασιστικής γιά τή σημερινή κοινω νία επιλογής υπάρχουν ήδηστό έργο τού άξιοσέβαστου άντιπάλου, άν καί εκεί έχουν μικρό

τερη σπουδαιότητα καί διαφορετικό νόημα.

Ο ί εργασίες πού ένας ολόκληρος στρατός ειδικώ ν άφιερώ νει

στίς μέρες μας στόν ’Α ριστοτέλη φαίνεται νά μάς δείχνουν δλο καί




πιδ ζω ντανά, πίσω άπδ τή μορφή του δογματικού Κ αθηγητή, τίς

προσπάθειες, τίς άποχρώ σεις καί τίς μεθόδους άτομ ικής καί συλ

λογικής εργασίας ένδς μεγάλου Ε ρευνητή.

Τ ό ε ρ γ ο κ α ι ή π ρ ο ο δ ε υ τ ικ ή ε π ε ξ ε ρ γ α σ ία τ ο υ .

Μ έ αύτδ τδ πνεύμα δοκιμάσαμε νά άνασυστήσουμε τά στάδια τής

σκέψ ης του, δπω ς μάς παρουσιάζεται μέσα στδ ογκώ δες σύνολο

τού Corpus πού δημοσιεύτηκε στή Ρ ώ μη τήν εποχή τού Κ ικέ-ρω να. Ή περιπέτεια (μήπω ς άποτελεί κάποιο μυθιστόρημα;) πού

καταλήγει σέ αύτή τήν έκδοση είναι παράδοξη. Έ δώ μάς παρου

σιάζεται ένας ’Α ριστοτέλης πού λησμονήθηκε, καθώ ς φαίνεται,

πολύ γρήγορα, μέσα στή σχολή τού Λ υκείου, πού περνούσε άπδ

γενιά σέ γενιά σάν ίδιω τικδ κληροδότημα, πού έμεινε έγκλειστος

σέ ένα σπήλαιο κοντά στήν Τ ρω άδα, δχι χω ρίς νά ύποστεΐ κάποιες

ζημιές, γιά νά προφυλαχθεί άπδ κάποιες σφοδρές επιθυμίες τώ νπαραποιητώ ν, καί πού έν τέλει μεταφ έρθηκε άπδ τήν ’Α θήνα στή

Ρ ώ μη χάρη στίς φροντίδες τού Σύλλα. “'Α ν έξαιρέσουμε κάποια

γραφ τά γνω στά στήν ’Α θήνα καί στήν ’Α λεξάνδρεια, αύτδς ό τε-

χνικδς καί «έσω τερικδς» ’Α ριστοτέλης —δηλ. οί σημειώ σεις του

καί τά διδακτικά του έργα— είναι πολύ διαφορετικδς άπδ εκείνον

πού διδασκόταν μέχρι τότε: είναι ένας ’Α ριστοτέλης διανθισμένος

μέ πλατω νίζοντες διαλόγους καί ρητορικά κείμενα κατά τδν τρόπο τού ’Ισοκράτη. Π ροοδευτικά θά έξασθενίσει τδ ενδιαφέρον

γι’ αύτδ τδ «εσω τερικό» έργο, τδ όποιο θαύμαζε ό Κ ικέρω ν καί

άπδ τδ όποιο δέν άπομένουν παρά ορισμένα ισχνά άποσπάσματα.

Τ δ ίδιο τδ Corpus, πού παραγκώ νισε τδ έργο αύτό, άπέχει πολύ

άπδ τδ νά μάς προσφέρει τήν ολότητα τώ ν τεχνικώ ν εργασιώ ν τού

’Α ριστοτέλη, άν πιστέψ ουμε τούς άρχαίους* παραταύτα ή άνησυχία

μας καθησυχάζεται άν δούμε τήν έσω τερική σπουδαιότητα τήςσυλλογής καί συνάμα τδ γεγονδς δτι οίτρεις κατάλογοι πού έφ τα

σαν ώ ς εμάς καλύπτουν μέ ελάχιστες παραλείψ εις τδ περιεχόμενο.

Ά ν αύτδ γίνει δεχτό, άνακύπτει τδ ερώ τημα οχι μόνο πώ ς συν

δέονται αύτοί οί δύο Ά ριστοτέληδες, άλλά επίσης καί πώ ς έγινε



Λ Ρ I Σ Τ Ο Τ Ε Λ II Σ ί ο :;

ή επεξεργασία του Corpus, πού άποτελεί σύνολο ευρύ καί δχι

πάντα άπαλλαγμένο άπο άντιφάσεις ή έσω τερικές διαφω νίες, έτσι

ώ στε διάφ οροι άποπειράθηκαν νά το παρουσιάσουν καί νά το άνα-λύσουν στήν προοπτική μιας ιστορικής άνάπτυξης. Π ρέπει νά άνα-

γνω ρίσουμε δτι τά άποτελέσματα δέ βρίσκονται στο ύψος τού εν

διαφέροντος πού παρουσιάζει αύτή ή άπόπειρα, μιά καί μάς λεί

πουν μέσα άνάλογα μέ εκείνα πού μάς έξουσιοδοτεΐ νά χρησιμο

ποιήσουμε το κείμενο τού Π λάτω να, τού οποίου ή άναπτυγμένη

σύνταξη καί ή οργανική παρουσίαση έπιτρέπει τήν εφαρμογή τυπι

κώ ν κριτηρίω ν άνεξάρτητω ν άπο το φιλοσοφ ικέ περιεχόμενο. Θ άχαράξουμε στή συνέχεια τίς πιο πιθανές μεγάλες γραμμές τοπο

θετώ ντας τες μέσα στή γενική βιογραφία τού φιλοσόφου, πού είναι

καί περισσότερο γνω στή.

Γεννημένος το 384 π.Χ . στά Σ τάγειρα, ιω νική άποικία τής

Χ αλκιδικής (σήμερα Θ εσσαλονίκη), ό ’Α ριστοτέλης άνήκει σέ μιάν

έλληνική οικογένεια πού βρίσκεται<ττήν υπηρεσία τού βασιλιά τής

Μ ακεδονίας* ό πατέρας του, ό Ν ικόμαχος, ήταν γιατρός τού πατέρατού Φ ιλίππου. Σ τά δεκαοχτώ του φ τάνει στήν πολιτισμική μητρό

πολη, τήν ’Α θήνα, δπου προτιμά άντί γιά τήν ρητορική διδασκαλία

τού ’Ισοκράτη τήν μόρφω ση τής Ά κα δημ είας· γιά πρώ τη φορά

συναντάει τον Π λάτω να μ ετά τήν δεύτερη επιστροφ ή του άπο τή

Σ ικελία, το 365, καί δέν εγκαταλείπει πιά τήν Ά καδη μεία ώ ς τον

θάνατο τού δασκάλου, δεκαεφτά χρόνια άργότερα. ’Έ τσ ι όριοθε-

τεΐται μιά πρώ τη περίοδος πού σημαδεύεται, στο πείσμα ορισμένω ν άσυμφω νιώ ν καί μιάς δλο κι έντονότερης πρω τοτυπίας, άπο

μιάν εντυπω σιακή πίστη στον Π λάτω να. Τ ά πρώ τα σημαντικά

έργα του, γραμμένα γύρω στά τριάντα, είναι χω ρίς άμφιβολία ό

Ε ϋ δ η μ ο ς , διάλογος γιά τήν άθανασία τής ψ υχής, καί ό Π ρ ο τ ρ ε

π τ ι κ ό ς , λόγος πού παρακινεί προς τήν άληθινή φιλοσοφία, τήν θεω

ρία (έναντιούμενος στήν χρησιμοθηρική ρητορική τού ’Ισοκράτη).

Μ έσα σέ αύτά τά έ'ργα εκδηλώ νεται ένας πλατω νισμός μέ σκληρυ-μένες τίς πιο δυϊστικές θέσεις του, άμέσω ς κατόπιν δμω ς (ΐσω ς

καί ταυτόχρονα) ό ’Α ριστοτέλης ένδιαφέρεται περισσότερο νά συ

στηματοποιήσει τίς έρω ταποκριτικές μεθόδους, πού χρησιμοποιούν

ταν μέσα στήν Ά καδημεία, μέ σκο^υο νά συγκροτήσει μιά νέα δια




λεκτική μέθοδο, πιδ σίγουρη άπδ τήν πλατω νική ώ ς πρδς τή δυ

νατότητα έκμαίευσης της άλήθειας άπδ τίς γενικά άποδεχτές γνώ

μες. Α ύτά είναι τά Τ ο π ικ ά , άπδ τά όποια προηγήθηκε άναμφ ίβολαενα σχεδίασμα τώ ν Κ α τ η γ ο ρ ιώ ν . Μ ιά πραγματεία Π ε ρ ϊ ιδ ε ώ ν εξέ

θετε καί έκρινε τήν πλατω νική θεω ρία καί πιθανότατα έμπνεόταν

άπδ συζητήσεις της σχολής, μέσα στδ πνεύμα τού Π α ρ μ ε ν ίδ η .

’Ά ραγε πρέπει νά έντάξουμε αύτδ τδ έργο στήν επόμενη περίο

δο, καθώ ς καί τήν διαλεκτική έξέταση πού άποτελεί τδ δεύτερο

βιβλίο τώ ν Π ο λ ιτ ικ ώ ν ή έπίσης τήν θεολογία πού περιείχε ή πραγ

ματεία Ι Ι ε ρ ι φ ιλ ο σ ο φ ία ς ; Ε ίναι πολύ δύσκολο νά άποφ ανθοΰμε.Έ πίσ η ς τά δύο πρώ τα βιβλία τώ ν Φ υ σ ικ ώ ν άνήκουν στήν ίδια

εποχή, εποχή τού θανάτου τού Π λάτω να καί της άναχώ ρησης τού

Α ριστοτέλη.

Ό -κ ύριος λόγος αύτής τής άναχώ ρησης υπογραμμίζει άκόμα

περισσότερο τήν πίστη τού Α ριστοτέλη στδ πνεύμα τού πλατω νι

σμού, άν άληθεύει δτι ό Α ριστοτέλης έφυγε μόνο καί μόνο γιά

νά διακόψ ει τίς σχέσεις του μέ τδν νέο εκλεγμένο άρχηγδ τήςΆ καδη μείας, τδν Σ πεύσιππο, έπειδή ελάχιστα ένέκρινε τίς υπερ

βολικά τεχνικές μαθηματικές τάσεις του. Δ έχεται τήν πρόσκληση

ένδς άλλου πλατω νικού κύκλου, στήν Ά σ σ ο τής Τ ρω άδας, στά

βόρεια τής Λ έσβου* ό τύραννος φιλόσοφος Έ ρμείας ό Ά ταρνέας,

άφέντης τής περιοχής, τδν έβαλε στδ πλευρδ τώ ν ντόπιω ν μεταρ

ρυθμιστώ ν του, τώ ν πλατω νικώ ν Έ ρα στου καί Κ ορίσκου. Τ ότε

αρχίζει μιά περίοδος ιδιαίτερα έντονης έρευνας καί διδασκαλίας,πού συνέχιζε τίς ύποσχέσεις τού παρελθόντος. Ά φ οΰ πέρασε τρία

χρόνια στήν Ά σ σ ο, ώ ς άρχηγδς τής σχολής, ύστερα δύο χρόνια

στή Μ υτιλήνη, στδ νησίτής Λ έσβου, ό Α ριστοτέλης, τδ 343/342,

γίνεται παιδαγω γδς τού Α λέξανδρου* άφιερώ νεται τότε κυρίω ς σέ

έρευνες σχετικά μέ τή λογοτεχνία, προπάντω ν μέ τδν Ό μ ηρο, τήν

παραδοσιακή βάση τής έλληνικής έκπαίδευσης. Ά λλά άπδ τδ 340

ό μαθητής του κλήθηκε σέ μιά πιδ ενεργητική ζω ή (στά δεκάξιτουέγινε άντιβασιλιάς), καί ό Α ριστοτέλης έγκαταλείπει τή μακεδο

νική πρω τεύουσα, τήν Π έλλα, γιά νά καταπιαστεί, μέ τή συνδρο

μή τού διαδόχου, μέ τήν άνοικοδόμηση τώ ν Σταγείρω ν, πού λίγα

χρόνια πρω τύτερα είχαν κατεδαφ ιστεί άπδ τίς μακεδονικές δυνά




μεις* εκεί θά πρέπει νά έμεινε ώ ς τό 335, άφοΰ πρώ τα έθεσε τούς

νόμους στή γενέθλια πόλη του. Ε κείνο τόν καιρό, ό Α λέξανδρος

είναι βασιλιάς καί μόλις έχει δώ σει σέ δλη τήν Ε λλάδα μέ τόν

πιό ενεργό τρόπο νά καταλάβει δτι θά διατηρήσει τίς κατακτή

σεις του πατέρα του. Ό ’Α ριστοτέλης άποφασίζει νά ξαναγυρίσει

στήν ’Α θήνα, άλλά αύτή τή φορά γιά νά ιδρύσει μιά σχολή σαφ ώ ς

διαφορετική άπό τήν Ά καδημεία, τής οποίας νέος' σχολάρχης, ήδη

άπό τό 340, είναι ό παλιός του σύντροφος Ξ ενοκράτης, πού είχε

γίνει άλλοτε κι αύτός δεκτός στήν Τ ρω άδα. ’Έ τσ ι γεννιέται τό

Λ ύκειο, κοντά στό ναό του Λ ύκειου ’Α πόλλω να, πού άργότερα ονο

μάστηκε Π ερίπατος. Α ύτή ή δεύτερη περίοδος του ’Α ριστοτέλη,

άπό τά τριανταπέντε ώ ς τά πενήντα του, είναι ιδιαίτερα γόνιμη

στήν άρχή της·, δηλ. κατά τήν παραμονή του στήν Ά σ σ ο καί στή

Μ υτιλήνη, δπου συσσω ρεύονται οί βιολογικές του παρατηρήσεις

(Π ε ρ ί ζ ώ ω ν Ι σ τ ο ρ ί α ι — ((ιστορία» μέ τήν έννοια τής άναζήτησης,

τώ ν έρευνώ ν — Π ε ρ ϊ ζ ώ ω ν μ ο ρ ίω ν , έκτος ΐσω ς άπό τό πρώ το β ι

βλίο, πού θά είναι πολύ κατοπινότερο κτλ.), καί δπου συντάσσον-

ται τά 9 ν α λ υ τ ικ ά (γενική λογική καί θεω ρία τώ ν επιστημώ ν), τό

σύνολο σχεδόν τώ ν φ υσικώ ν γραφ τώ ν (Τ ά Φ υ σ ικ ά , πού ίσω ς νά

τά άρχισε άργότερα, Π ε ρ ί ο ύ ρ α ν ο ϋ , τό Π ε ρ ϊ γ ε ν έ σ ε ω ς κ α ι φ θ ο ρ ά ς ),

μιά ηθική πραγματεία, τά 9Η θ ικ ά Ε ύ δ ή μ ε ια , ένα μέρος τώ ν Μ ε τ α

φ υ σ ικ ώ ν (προπάντω ν τά τρία πρώ τα βιβλία), καί ένα μέρος τώ ν

Π ο λ ιτ ικ ώ ν (έργο πολύ δύσκολο νά χρονολογηθεί). Ή εποχή τής

παιδαγω γικής καί τώ ν Σ ταγείρω ν άφ ησε μόνο έναν τελευταίο διά

λογο Π ε ρ ϊ π ο ιη τ ώ ν , Π ε ρ ϊ ο μ η ρ ικ ώ ν δ υ σ κ ο λ ιώ ν , μιά πραγματεία

Π ε ρ ϊ β α σ ι λ ε ία ς καί μιά Σ υ λ λ ο γ ή π ο λ ιτ ε υ μ ά τ ω ν . Σ έ αύτή τήν πε

ρίοδο μπορεί νά προστεθεί καί τό πρώ το διάστημα τής σχολαρ-

χίας του ’Α ριστοτέλη στήν ’Α θήνα* πράγματι, περίπου ώ ς τό 330

φαίνεται νά άρκείται στήν επανάληψ η τώ ν μαθημάτω ν πού έκανε

στήν Τ ρω άδα, μέ δευτερεύουσες τροποποιήσεις. ’Ε ντούτοις ολο

κληρώ νει τά φυσικά γραφ τά του μέ τά Μ ε τ ε ω ρ ο λ ο γ ικ ά , τελειώ νει

τά Π ο λ ιτ ικ ά του, στοχάζεται καί πάλι τήν ήθική του, στήν οποία

δίνει μεγαλύτερη καθαρότητα μέ τά 9Η θ ικ ά Ν ικ ο μ ά χ ε ια , καίσυν

τάσσει τήν Π ο ι η τ ι κ ή καί τή Ρ η τ ο ρ ικ ή του (ή τελευταία είναι πολύ

δύσκολο νά χρονολογηθεί). Π ροπάντω ν οργανώ νει τό Λ ύκειο ώ ς




έκτεταμένο ίδρυμα έρευνώ ν μέ τήν συνδρομή της Μ ακεδονίας —πού

πιθανώ ς ύπερτιμήθηκε— καί τήν επικουρία ειδικευμένω ν συνεργα

τώ ν γιά παράδειγμα, ό Θ εόφραστος, ό σημαντικότερος μαθητής

του καί διάδοχος, κατέγινε σέ μελέτες βοτανικής καί στή συλλογή

άπόψ εω ν σχετικώ ν μέ τή φυσική, ό Ε ΰδημος δ Ρόδιος, εκδότης τώ ν

πρώ τω ν 9 θ ι κ ώ ν , άναλαβαίνει νά γράψ ειτήν ιστορία τώ ν μαθημα

τικώ ν κτλ. Γ ιά πρώ τη φορά δημιουργεΐται ένα άληθινδ Π ανεπι

στήμιο, μέ τήν πιδ σύγχρονη έννοια.

Ό κυρίαρχος χαρακτήρας αύτής τής περιόδου, πού πιάνει άπδ

τδν θάνατο τού Π λάτω να μέχριτδ 330 περίπου, είναι, σύμφω να μέ

τούς πιδ έγκυρους ερμηνευτές, ένα είδος βιολογιστικοΰ άνιμισμού

πού πριν άπ* δλα ένδιαφέρεται γιά τήν ένότητα του έμβιου κόσμου,

άναγνω ρίζοντας σέ δλα τά έπίπεδα τής ζω ής έναν οδηγητικό ρόλο

σέ ψ υχές, σέ ζω ικές άρχές πού χω ρίζονται άπδ τδ σώ μα* αύτδ συμ

πορεύεται μέ ένα πολύ έντονο ένδιαφέρον γιά τδν επίγειο κόσμο,

τήν πρακτική ήθική καί τήν πολιτική, ένώ , καθώ ς φαίνεται, δέν

τέθηκε ποτέ ένα πρόβλημα πού λάνθανε, τδ πρόβλημα τής υπερ

βατικότητας τής ψ υχής σέ σχέση μέ τδ σώ μα πού χρησιμοποιεί,

δηλ. τδ πρόβλημα ένδς τμήματος του εαυτού μας διακρινόμενου

ριζικά άπδ τή βιολογική καί πρακτική ζω ή, ή οποία δέν μπορεί

νά προσφέρει ένα επαρκές έρεισμα στή θεω ρητική γνώ ση ούτε

έξάλλου καί νά δικαιω θεί πλήρω ς στδ ίδιο της τδ έπίπεδο, έφόσον

οί ψ υχές έχουν τεθεί, χω ρίς άλλη έξήγηση, ώ ς κάτι διάφορο άπδ

τήν έμψ υχη δλη. Ω στόσο θά ήταν λάθος νά θεω ρήσουμε άληθινή

τομή τδ 330. Ό Α ριστοτέλης θά άναπλάσει μάλλον τδ υλικό του

γιά νά τδ έμβαθύνεικαί νά τδ άνανεώ σει μέ μιά τελευταία προσπά

θεια. Δ έν άρνεΐται τίποτα άπδ τήν έκταση καί τήν πολλαπλότητα

τώ ν ένδιαφερόντω ν του: ή 9 θ η ν α ί ω ν Π ο λ ιτ ε ία (πού βρέθηκε στά

τέλη τού δέκατου ένατου αιώ να) ανήκει σέ αύτή τήν τελευταία πε

ρίοδο, καθώ ς καί τδ λογικό σύγγραμμα πού είναι γνω στό ώ ς Π ε ρ ί

Ε ρ μ η ν ε ία ς ' τ ο πρώ το βιβλίο τού Π ε ρ ί ζ ώ ω ν μ ο ρ ίω ν θέτει στήν

πρώ τη γραμμή τήν μελέτη τώ ν «λιγότερο ευγενώ ν» ζώ ω ν, ένώ

συνάμα ολοκληρώ νονται τά μαθήματα Π ε ρ ί ϋ π ν ο ν καί Π ε ρ ί ε ν υ

π ν ίω ν , πού τά είχε άρχίσει τήν προηγούμενη περίοδο, καί προστί

θενται καί άλλα, τά Π ε ρ ί α ϊ ο θ ή σ ε ω ς καί Π ε ρ ί ά ν α μ ν ή σ ε ω ς . Π άν



τω ς έμφανίζεται μιά νέα θεω ρία τώ ν σχέσεω ν τής ψ υχής μέ τδ

σώ μα, πού άποτελεί έφαρμογή μιας σειράς γενικώ ν έννοιώ ν (μορ

φή καί περιεχόμενο, ένέργεια καί δύναμη),τ \ς

όποιες ό ’Α ριστοτέλης χειριζόταν άπδ πολύ καιρό, άπδ τήν έποχή τής παραμονής

του στήν Τ ρω άδα: είναι ή «ύλομορφική» θεω ρία τού ζώ ντος σώ Α

ματος, πού καταργεί κάθε διάκριση ούσίας άνάμεσα στδ σώ μα καί

στήν ψ υχή ώ ς άρχή ζω ής, μολονότι εισάγει μιά νέα διάκριση άνά

μεσα σέ αύτή τήν ενότητα καί στδ νοητό μας μέρος, τδν απόλυτα

άυλο καί αιώ νιο Ν ού (Π ε ρ ί ψ υ χ ή ς καί Π ε ρ ί ζ ώ ω ν γ ε ν έ σ ε ω ς ). Έ ν

τέλει ταυτόχρονα δουλεύτηκαν τά τελευταία βιβλία τού συνόλουπού ονομάζουμε Μ ε τ α φ υ σ ικ ά : θεω ρία τώ ν ουσιώ ν ή τώ ν υποστά

σεω ν καί τής πρω ταρχικής ο υ σ ία ς , τού Θ εού, τού Ν ού, πού είναι

καθαρή ένέργεια καί μόνο.

Ό ’Α ριστοτέλης δέν πέθανε στήν ’Α θήνα. Σ τά μέσα τού 323

φτάνει ή είδηση τού θανάτου τού ’Α λέξανδρου καί ή ε ξ έ γ ε ρ σ η π ο υ

ύποθαλπόταν στήν ’Α θήνα, κάτω άπδ τήν μακεδονική διοίκηση τού

’Α ντίπατρου, ξεσπάει άκόμα μιά φορά. ’Ε λάχιστα ικανοποιημένοςάπδ τήν πολιτική τού ’Α λέξανδρου —στήν οποία μερικοί βιάστη

καν ύπερβολικά νά άναγνω ρίσουν μιά μεγαλειώ δη οίκου μεν ικότη-

τα, άντί νά δούν έναν μερισμδ τής ήγεμονίας άνάμεσα σέ Μ ακεδό-

νες καί σέ Π έρσες καί συνακόλουθα, γιά τούς 'Έ λληνες, ένα είδος

άπρεπης έκδίκησης τώ ν «βαρβάρω ν» γιά τδν Μ αραθώ να καί τή

Σ αλαμίνα— ό ’Α ριστοτέλης ύπήρξε ώ στόσο πάντα ό προστατευό-

μενος τής Μ ακεδονίας καί, άκριβέστερα, ό στενδς φίλος τού ’Α ντίπατρου. ’Α ναγκά ζεται λοιπόν, άντιμετω πίζοντας μιά κατηγορία γιά

άσέβεια, νά δραπετεύσει καί καταφ εύγει στήν Εύβοια, στή Χ αλκί

δα, πατρίδα τής μητέρας του. ’Ε κεί, μακριά άπδ τδν κύκλο τώ ν

έρευνώ ν του καί τής διδασκαλίας του, πού άποτελούσαν τδ μόνιμο

πλαίσιο τής δράστηριότητάς του άπδ τά τέλη τής έφηβείας του,

πεθαίνει έξήντα δύο χρονώ ν, τέλη τού 322. Ε ίχε προλάβει νά πλη-

ροφορηθεί τή σύγκρουση τής ’Α θήνας μέ τδν ’Α ντίπατρο καί τήσυντριβή τής ’Α θήνας. Ο ί τελευταίοι μήνες τής άρρώ στιας του,

πού τούς έζησε μέσα σέ σχετική μοναξιά καί άναμφισβήτητη άδυ-

ναμία νά κατανοήσει τήν άθεράπευτη παρακμή τού κλασικού έλλη-

νισμού, συμφ ω νούν μέ τά τελευταία λόγια του, μελαγχολικά καί




χω ρίς αύταπάτες. “Ά ν πρέπει νά μήν ύποκαταστήσουμε έναν μύθο

μέ έναν άλλο καί νά μή ζω γραφίσουμε ενα ρομαντικό πορτραϊτο,

μπορούμε νά σκεφτούμε δτι δέ θά ήταν άσχημο νά διατηρήσουμε

στή μνήμη αύτό τό ελάχιστα θριαμβευτικό τέλος, γιά /νά τό άντι-

τάξουμε, σάν συμβολικό άντίδοτο, στήν έμμονη εικόνά τού Κ αθη

γητή, πού τάχα έδω σε, δίνει καί θά δίνει πάντα άπαντήσεις στά

πάντα.

5 ρ ισ τ ο τ έ λ η ς κ α ι Π λ ά τ ω ν .

Ο ί πρώ τοι ερευνητές πού θέλησαν νά σκιαγραφήσουν τήν πνευμα

τική βιογραφία τού Ά ρι&τοτέλη σκόπευαν, δπω ς είπαμε, νά εξη

γήσουν ορισμένες εσω τερικές άντιφάσεις ή διαφορές. ’Ή ξεραν, δπω ς

καί ό ίδιος 6 Α ριστοτέλης, δτι δέν πρέπει νά άποδίδουμε σέ ένα

υποκείμενο άντιτιθέμενες ιδιότητες τ α υ τ ό χ ρ ο ν α . Ά λλά , σέ αύτή τήν

περίπτω ση, οί άντιφάσεις διέτρεχαν πάντα τόν κίνδυνο νά μήνείναι παρά άτοπες εκφράσεις άνεπαρκώ ν έρμηνειώ ν καί λάθη άνά-

γνω σης, πέρα άπό τά όποια θά έπρεπε νά διατηρείται άνοιχτή ή

δυνατότητα μιας συμφιλίω σης καί μιας άνώ τερης ενότητας. Ε π ι

πλέον, καί άπεναντίας, δέν είναι βέβαιο δτι οί ενδεχομένω ς άνυπέρ-

βλητες άντιφάσεις ορισμένω ν κειμένω ν, πού φέρουν τά σημάδια

τού άσυνάρτητου καί τού άτελούς (κυρίω ς στά Μ ε τ α φ υ σ ικ ά ), πρέ

πει νά άποδοθούν περισσότερο σέ διαδοχικές πεποιθήσεις τού φ ιλ ο σ ό φ ο υ παρά σέ μιάν έρευνα χω ρίς διακοπή καί χω ρίς μεταστροφή

τώ ν πεποιθήσεω ν. Μ έσα σέ αύτήν τήν προοπτική τό ενδιαφέρον

τώ ν ιστορικώ ν ερευνών φαίνεται νά συνίσταται ολοένα καί περισ

σότερο στό δτι ενισχύουν τήν μελέτη μιας πνευματικής εξέλιξης

καί μιας διαρκούς εμβάθυνσης, χαρακτηριστικά πού κάνουν τή

σκέψ η τού Α ριστοτέλη άξια ένός μαθητή τού Π λάτω να, δηλαδή

ενός ελεύθερου στοχαστή, δεκτικού καί σώ φρονα, πάντα έτοιμουνά θέσει σέ βάσανο τά γραφ τά του. Λ έγεται συχνά δτι ή θέση μας

άπέναντι στόν Α ριστοτέλη είναι άντίθετη άπό έκείνη άπέναντι

στόν Π λάτω να: άπό τόν πρώ το έχουμε μόνο «εξω τερικά» δείγμα

τα, ένώ άπό τόν δεύτερο «έσω τερικά». Κ ατά τήν κρίση μας, αύτή




Α Ρ Ι Σ Τ Ο Τ Ε Λ Η Σ 10!)

ή άντίστροφη σχέση δέν εύσταθεί ή τουλάχιστον μάς φαίνεται δτι

κρύβει μιάν ομοιότητα πιό σπουδαία: καί οί δύο χω ρίζονται άπό

μάς μέ μιάν ορισμένη άπόσταση, μόνο πού στή μιά περίπτω σηπρόκειται γιά τήν άπόσταση τού διαλόγου, δπου ποτέ ό Π λάτω ν

δέν παίρνει ονομαστικά τό λόγο, ένώ στήν άλλη ή άπόσταση οφ εί

λεται στήν άταξία καί στήν άνολοκλήρω τη μορφή τού άριστοτε-

λικού Corpus. Ω στόσο, σημασία έχει δτι ή τέτοια άπόσταση δέν

μάς έμποδίζει νά άντιληφθούμε τό νόημα τού πλατω νισμού καί

μάλιστα θά φτάναμε μέχρι σημείου νά πούμε δτι, παρά τήν άγνοιά

μας σχετικά μέ τή διδασκαλία του μέσα στήν Ά καδημεία, ό Π λάτω ν μάς δίνεται ολόκληρος μέσα άπό τούς διαλόγους του. Ά λλά

αν έξαιτίας τώ ν χρονολογικώ ν άσαφειώ ν πρέπει νά είμαστε κά

πω ς λιγότερο αισιόδοξοι σχετικά μέ τόν Α ριστοτέλη , ω στόσο

έχουμε τή δυνατότητα, καθώ ς πιστεύουμε, νά παρουσιάσουμε τή

σκέψη του ώ ς προς τίς βαθύτερες προθέσεις της καί τήν ούσιώ δη

της ενότητα, άρκεί νά συνειδητοποιήσουμε τήν πρω τοτυπία της.

Ή μεγαλοφυια τού Α ριστοτέλη είναι βαθύτατα διαφ ορετικήάπό έκείνη τού δασκάλου του καί άπό πολύ γρήγορα άκολουθεϊέναν

άλλο δρόμο, έστω κι άν είναι σφραγισμένος άπό τή διδασκαλία

πού δέχτηκε.

Ό Α ριστοτέλης δανείζεται άναμφ ίβολα άπό τόν Π λάτω να τή

ρίζα τού ιδεώ δους του γιά τή σοφ ία καί τήν έπιστήμη, συνενώνον

τας στενά αυτές τίς έννοιες καί ορίζοντας τήν έπιστήμη ώ ς τήν

άληθινή καί βέβαιη γνώ ση, τής όποιας ή τέλεια σταθερότητα πρέπει νά άντιτεθεί στίς διακυμάνσεις τής άμεσης έμπειρίας καί τώ ν

γνω μώ ν, ή, πράγμα πού δέν διαφ έρει, ώ ς τήν έλλογη γνώ ση τού

άναγκαίου, πού ή τέλεια καθαρότητά της πρέπει νά ξεπεράσει τά

συμ πτω ματικά δεδομένα καί νά άποδείξει τό γιατί τώ ν πρα γμά

τω ν. ’Έ τσ ι, ή νοησιαρχία τού Σ ω κράτη καί τού Π λάτω να διατη

ρείται, καί μάλιστα πολύ συνειδητά: ας μή λησμονούμε δτι ή ίδια

λέξη, ε ί δ ο ς , δηλώ νει αύτό πού πιό πρόθυμα μεταφ ράζουμε ώ ς3Ι δ έ α δταν πρόκειται γιά τόν Π λάτω να, καί έκείνο πού κανονικά

μεταφ ράζουμε ώ ς μ ο ρ φ ή δταν άναφ ερόμαστε στήν άριστοτελική

διάκριση τής μορφ ής καί τής ύλης. Π άντα φ ροντίζοντας νά τοπο

θετηθεί στή συνέχεια προηγούμενοι διδασκαλιώ ν, ό Α ριστοτέλης




θέλει άπερίφραστα νά είναι ό συνεχιστής έκείνου πού (μέ τρόπο

περιοριστικό, κατά τήν γνώ μη του) άποκαλοΰμε «φιλοσοφία τώ ν

’Ιδεώ ν»: αύτήν τήν φιλοσοφ ία φιλοδοξεί νά άποπερατώ σει ή του

λάχιστον νά βελτιώ σει, εξαλείφοντας τά λάθη τώ ν προκατόχω ν του

καί άναπτύσσοντας τά χαρακτηριστικά, τά όποια αντίθετα κρίνει

πολύ εμπνευσμένα. ’Α ναγνω ρίζει στόν Σ ω κράτη τήν υπηρεσία δτι

άναζήτησε τό καθολικό καί τόν ορισμό, ταυτόχρονα δμω ς του κά

νει μιά κριτική σύμφω νη μέ τό πνεύμα τού Π λάτω να: ό Σ ω κράτης

έκανε τό λάθος νά περιοριστεί στό ηθικό πεδίο. Π ράγματι, άφή-

νοντας πίσω του τόν Σω κράτη, ό Π λάτω ν έπανασυνδέθηκε μέ τήν

προηγούμενη φ,ιλοσοφία της φύσης, έπιφέροντάς της βέβαια βαθύ

τατες μετατροπές. Ή άρχή αύτής της άντισω κρατικής επέκτασης

τού σω κρατισμοΰ επικροτείται πλήρω ς άπό τόν ’Α ριστοτέλη. ’Ε ν

τούτοις, κατά τήν γνώ μη του, ό Π λάτω ν ύπέπεσε σέ ενα κεφα

λαιώ δες σφ άλμα, άπό τό όποιο εξαιρείται ό Σ ω κράτης: «ό Σ ω

κράτης... δέν χώ ρισε τουλάχιστον τό καθολικό άπό τό μερικό, καί

είχε δίκιό. Τ ά γεγονότα τό δείχνουν καθαρά: χω ρίς τό καθολικό

δέν είναι δυνατό νά φτάσουμε στήν έπιστήμη, άλλά ό χω ρισμός

τού καθολικού είναι ή αιτία δλω ν τώ ν δυσκολιώ ν πού συνεπάγεται

ή διδασκαλία τώ ν ’Ιδεώ ν». Α ύτός ό βαθύτατα λαθεμένος χω ρισμός

έχει τήν εξήγησή του: στή νεότητά του ό Π λάτω ν είχε δεχτεί τήν

επιρροή της ηρακλείτειας θεω ρίας γιά τήν ροή τώ ν πάντω ν καί

γι’ αύτό δέν μπόρεσε νά βρει μέσα στόν αισθητό κόσμο τά σταθε

ρά στοιχεία πού άποτελοΰν τό άντικείμενο της έπιστήμης. ^

Ό ’Α ριστοτέλης θέλει λοιπόν νά είναι πλατω νικότερος τού

Π λάτω να· άναστρέφει τόν πλατω νισμό καί κατά μιά έννοια πλη

σιάζει τόν Σ ω κράτη γιά νά χαράξει τόν ορθό δρόμο τής άληθινής

φιλοσοφίας τώ ν ’Ιδεώ ν. Ε ίναι οπω σδήποτε βέβαιο δτι ή έπιστήμη

άναζητεί τό άναγκαΐο καί τό καθολικό, ω στόσο οφείλει νά τά γυ

ρέψει σέ αύτόν έδώ τόν κόσμο καί δχι στήν πλασματική ύπαρξη

ενός δεύτερου χω ριστού κόσμου. Έ τσ ι συλλαμβάνουμε τήν πρω το

τυπία τού ’Α ριστοτέλη μέ τόν τρόπο πού θά μπορούσε νά τήν άντι-

ληφθεί κι ό ίδιος. ’Α λλά δποια κι άν είναι ή δεινότητα της κριτι

κής του (πού άρμόζεινά μή σπεύδουμε νά τήν κρίνουμε άφελή, δπω ς

συχνά έχει γίνει), δέν μπορούμε νά άρκεστοΰμε στό γράμμα της



γιά νά καθορίσουμε έπαρκώ ς τήν άντίθεση αύτώ ν τώ ν δύο στοχα

στώ ν. Π ολεμώ ντας τον δάσκαλό του ό πραγματικός ’Α ριστοτέλης

άληθινά δέν πολεμά έναν παρ’ ολίγο ’Α ριστοτέλη* δπω ς πρέπει νά

έπισημάνουμε, πρόκειται γιά άπόκλιση άναφερόμενη στήν ίδια τήν

θεμελιώ δη άντίληψ η.

Π ράγματι, άν δεχτούμε μιάν ιδεατή γένεση, τήν έκπόρευση

άπό μιάν άπόλυτη καί μοναδική πηγή, πού άνω θεν επιβάλλει σέ

μιάν επικράτεια ριζικής άπροσδιοριστίας ιεραρχημένους, άλλά φ θί-

νοντες προσδιορισμούς σταθερότητας καί άκρίβειας, άν δεχτούμε

αύτό τό σχήμα ώ ς κέντρο τού πλατω νικού στοχασμού, τότε θά

άντιληφθοΰμε δτι άποκρίνεται σέ μιάν ερώ τηση πού δέν θέτει στόν

εαυτό του ό Α ριστοτέλης. Α ύτή ή ερώ τηση άφορά τό γιατί ό κό

σμος είναι αύτός πού είναι, μέ δλους τούς προσδιορισμούς πού

παρατηρούμε μέσα στό αισθητό (δχι θέλοντας νά τούς άγνοήσουμε),

καί υπονοεί δτι ό κόσμος δέν ένέχει τό ίδιο του τό νόημα* γιά νά

τόν καταλάβουμε θά πρέπει, κατά τόν Π λάτω να, νά άντλήσουμε

άπό αύτόν κατά συμπερασμό τήν υφή μιας άρχής άνώ τερης ώ ς

προς τήν ύπαρξη καί τή νομιμότητα. ’Α ντίθετα στόν ’Α ριστοτέλη,

στό πείσμα ορισμένω ν ενδείξεω ν, τό ζήτημα τής παραγω γής μένει

άπέξω καί ό κόσμος είναι αύτάρκης’ έπιπλέον, κάθε μέρος τού

κόσμου καί κάθε δψη τής πραγματικότητας, ιδω μένα ξεχω ριστά,

είναι δεδομένα άδιαίρετα κι αυτόνομα, χω ρίς έξω τερικό λόγο ύπαρ

ξης, άνίκανα νά παραχθοΰν άπό οτιδήποτε άλλο. (('Ό ταν άναζη-

τούμε τό γιατί ένα πράγμα είναι αύτό πού είναι, είναι σά νά μήν

άναζητούμε τίποτα». Γ ιά τόν ’Α ριστοτέλη, ή τάξη τού κόσμου είναι

ένα πρώ το δεδομένο, προφανές άπό μόνο του καί άναγκαίο άπό

μόνο του μέσα στήν άμεταβλησία του* δέν μένει παρά νά τό άντι-

ληφθούμε καί νά τό άναλύσουμε. Α ύτό πού πρέπει στό εξής νά

σκεφτούμε γιά νά κατακτήσουμε τή γνώ ση, είναι διαφ ορές, στοι

χεία σύνθεσης, συνδέσεις καί άντιστοιχίες, ένύπαρκτες άρθρώ σεις

τού μόνου κόσμου πού μπορούμε ποτέ νά διανοηθοΰμε, πολύπλο

κες καί άλληλοδιασταυρούμενες δομές, πού είναι προφανής ή άσυμ-

φω νία τους μέ τό ενω τικό σύστημα τού δεύτερου πλατω νικού κό

σμου. Μ όνο μιά παρόμοια άντίθεση κάνει άνάγλυφη τήν άριστο-

τελική κριτική τής διδασκαλίας τώ ν «χω ριστώ ν» ’Ιδεώ ν άπό μό





νη της, αύτή ή κριτική σχεδόν επαναλαμβάνειάντιρρήσεις πού ήσαν

πολύ γνω στές στον Π λάτω να καί πού περισσότερο κεντρίζουν το

ενδιαφέρον παρά αίρουν το πρόβλημα. Έ πίσης, δέν θά είχαμε

δίκιο άν καταγγέλαμε τίς σοβαρές άνεπάρκειες της πλατω νικήςδιαιρετικής μεθόδου, έκτος άν γνω ρίζουμε άπο τά πρίν, μαζί μέ

τον ’Α ριστοτέλη, εκείνο πού άναζητοΰσε ό Π λάτω ν, δηλ. τύν κα

θορισμό γενώ ν καί ειδώ ν, καί άν επιπλέον κρατούμε τή μέθοδο στο

πεδίο του ’Α ριστοτέλη, στο πεδίο τής ταξινόμησης τής έμπειρίας,

ένώ ή πλατω νική διαίρεση, άν δέν τήν δούμε πρω ταρχικά ώ ς παι

χνίδι εύκαμψ ίας καί μαθητεία, δέν άσκούνταν παρά μόνο στό έπί

πεδο σχέσεω ν καθαρά νοητώ ν. Α ύτή άκριβώ ς ή κινητοποίηση τώ ν’Ιδεώ ν μακριά άπό τόν κόσμο, μέσα στήν καθαρή έσω τερικότητα

τής ψ υχής, παραμένει ξένη καί άντίθετη πρός τά άριστοτελικά έν-

διαφέροντα.

'Έ να καλό μέσο γιά νά σαφ ηνίσουμε καί νά καταστήσουμε

άκόμα πιό άπτή τούτη τήν θεμελιακή άντίθεση, θά ήταν νά έξετά-

σουμε μέ ποιές νοηματικές μετατροπές προσεγγίστηκαν άπό τόν

έλεύθερο μαθητή όρισμένα πλατω νικά θέματα. Ε πιλέγουμε δύοπαραδείγματα. Σ τό δεύτερο βιβλίο τής πραγματείας Π ε ρ ϊ ψ υ χ ή ς ,

μιλώ ντας γιά τή γένεση, πιθανότατα ό ’Α ριστοτέλης έμπνέεται άπό

τό άντίστοιχο έδάφ ιο τού Σ υ μ π ο σ ί ο υ , δπου ό Σ ω κράτης άκούειάπό

τή Δ ιοτίμα νά τού άφ ηγεϊται πώ ς ή τεκνοποιία έπιτρέπει σέ μιά

θνητή ζω ή νά πλησιάζει τήν άπρόσιτη θεία άθανασία μέσω τής

άνανέω σης τώ ν γενεώ ν. Έ κ τώ ν προτέρω ν αύτή ή άποψ η ταιριά

ζει τόσο πολύ μέ τόν άριστοτελισμό ώ στε συχνά τέθηκε τό έρώ -τημα μήπω ς συνεπαγόταν τουλάχιστον τήν άρνηση κάθε δυνατό

τητας προσέγγισης τού ’Α πολύτου, τό όποιο υπερβαίνει τόν κόσμο

τού γίγνεσθαι. Ω στόσο, άν διαβάσουμε προσεχτικά τό κείμενο, δια

κρίνουμε δτι έδώ κρύβεται μέ προσοχή τό πρόβλημα τής ύπαρξης

τής ψ υχής καί δτι ή οίονεί άπαθανάτιση τής ζω ής δέν συνιστα παρά

ένα προπαρασκευαστικό θέμα προορισμένο νά προβάλει, μέσα άπό

τίς πιό ταπεινές της έκδηλώ σεις, μιάν έπιθυμία γιά άθανασία πού

πρέπει νά ένισχυθεΐ καί νά καθαρθεί μέχρι νά ύπερβεί τά δρια τού

κόσμου τού γίγνεσθαι, γιά νά προσδώ σει συνάμα στίς άτελεΐς καί

αύθόρμητες παρορμήσεις τής ζω ής τό τετελεσμένο τους νόημα.




Τ ο ζήτημα τής οίονεί απαθανάτισης τής ψ υχής μονάχα στόν

Α ριστοτέλη γίνεται, γιά νά ποΰμε έτσι, άνεξάρτητο. Ή τεκνογο

νία, άν καί έμπνέεται άπό τόν πόθο τής «κατά τό δυνατόν συμμε

τοχής στό αιώ νιο καί στό θειο» κι έτσι συνεπάγεται μιάν άναφορά

στόν υπέρτατο όντολογικό πόλο, ω στόσο δέν συνιστά μιά βαθμίδα

πού ξεπερνώ ντας την υψ ω νόμαστε στήν αιώ νια σω τηρία* ή ορμή

της πρός τό θειο παραμένει μέσα στά όρια τής διαιώ νισης τώ ν

ειδώ ν, άπό τήν οποία καί ικανοποιείται έξ ολοκλήρου, άφοΰ αύτή

άποτελεί τυπική ένδειξη τής διάρκειας μή χω ριστώ ν μορφώ ν μέσα

στό γίγνεσθαι. Τ ό δεύτερο παράδειγμα θά δείξει άκόμα καλύτερα

δτι μέσα στόν άριστοτελισμό δέν έπιτελεΐται καμιά άνύψ ω ση πρός

κάποια άπόλυτη όντολογική καί νοητή πηγή. Σ έ ένα άπόσπασμα

τής πραγματείας Π ε ρ ί φ ιλ ο σ ο φ ία ς , δηλ. σέ ένα παλαιό κείμενο,

μιά εικόνα θυμίζει τό σπήλαιο, άπό τό όποιο ό Π λάτω ν παρακινεί

τούς άνθρώ πους νά βγουν γιά νά όδεύσουν πρός τό φ ώ ς τής άλή-

θειας* στό δικό του κείμενο ό Α ριστοτέλης υποθέτει άνθρώ πους

πού είχαν ζήσει πάντα κάτω άπό τή γή καί μιάν ω ραία ήμέρα

βγήκαν στό φώ ς του ήλιου. 'Η ομοιότητα μέ τό περίφημο χω ρίο

τής Π ο λ ιτ ε ία ς , πού άρκεί γιά νά άποδείξει τή συγγένεια, δέν

πάει μακρύτερα. Ό ’Α ριστοτέλης δέν μιλάει γιά ένα σπήλαιο ά

θλιω ν σκλάβω ν, άλλά γιά «αίθουσες στολισμένες μέ άγάλματα καί

πίνακες»* τίποτε δέ σπρώ χνει τούς άνθρώ πους νά προσπαθήσουν

νά δραπετεύσουν καί, άντί νά σκαρφαλώ σουν μέ κόπο τήν πλαγιά

πού οδηγεί στήν είσοδο του σπηλαίου, δέ βγαίνουν άπό τό υπό

γειο παλάτι τους παρά γιατί μιά κάποια στιγμή ή γή άνοίγει πάνω

άπό τά κεφάλια τους. Δ έν ύποβάλλονται λοιπόν, δπω ς στόν Π λά

τω να, στήν προσπάθεια μιας δύσκολης μεταστροφής πού θά τούς

έκανε νά έγκαταλείψ ουν τήν θεώ ρηση πού διέπεται άπό τόν αισθη

τό κόσμο γιά νά υιοθετήσουν μιάν άλλη, διεπόμενη άπό έναν κό

σμο νοητό. Ή άλήθεια είναι δτι ό ’Α ριστοτέλης θέλει νά χρησι

μοποιήσει τή φανταστική του υπόθεση γιά νά υποστηρίξει μιά

θέση πού παραμένει άρκετά πλατω νική, άπό αύτή δηλ. άντλεί τήν

πεποίθηση ενός θείου δημιουργού. ’Α λλά, γιά νά πειστούν γι’ αύτό,

οί δικοί του τρω γλοδύτες βασίζονται στόν οικείο τους κόσμο τής

υπόγειας έμπειρίας καί συλλαμβάνουν τήν θεία αιτιότητα κατ’ άνα-



λογία μέ τήν τέχνη τους, σάν πηγή τώ ν έπίγειω ν καί ούράνιω ν

θαυμάτω ν πού είναι ορατά στήν επιφάνεια. Τ ο ουσιώ δες είναι δτι

έδώ εξαφ ανίζεται κάθε πνευματική μεταστροφ ή καί άρκεΐ ή άπλή

διεύρυνση τής εμπειρίας* άν μπορούμε άκόμα νά μιλάμε γιά μιά

άνιούσα κίνηση, αύτή ή κίνηση είναι αυτάρκης καί θεμελιώ νεται

στύ ίδιο της τύ άφετηριακύ σημείο, έτσι ώ στε νά μήν μπορούμε

νά διανοηθοΰμε τίποτε πιύ αντίθετο προς το πνεύμα της άνιούσας

διαλεκτικής τού Π λάτω να. Κ αί οί Θ εοί, ώ ς τούς οποίους φτάνει

αύτύς ό συλλογισμός, δέν μπορούν νά είναι τίποτε περισσότερο

άπύ τά μεγάλα άδέρφια τώ ν άνθρώ πω ν τεχνιτώ ν. Σ έ αύτο το στά

διο τής σκέψ ης τού ’Α ριστοτέλη ή παραγω γή τού κόσμου άπύ μιάν

άπόλυτη υπερβατική άρχή τίθεται κιόλας σέ κίνδυνο άπύ έναν

τρόπο σκέψης καινούργιο, άπύ τήν καθαυτύ άριστοτελική σκέψ η

πού, χω ρίς νά άρνεΐται τήν ίεραρχική τάξη τού κόσμου, σέβεται

τήν αύτονομία καθενύς άπύ τά επίπεδά του καί σκοπεύει νά κα

ταρτίσει τύ ευρετήριό του.

Α ύτή ή άναζήτηση μιας ισορροπίας άνάμεσα στήν ένότητα καί

τήν πολλότητα πρέπει νά μάς προφυλάξει άπύ τύ νά φ ανταστούμε

δτι ό ’Α ριστοτέλης θεώ ρησε τύν δάσκαλό του υπερβολικά συνεπαρ-

μένο άπύ τύ ύπερβατικύ στοιχείο κι δτι ή κριτική πού άσκείται

στύν δεύτερο πλατω νικύ κόσμο αποβλέπει, μέ ένα κάπω ς σω

κρατικό τρόπο, νά ξανακατεβάσει τή φιλοσοφία άπύ τύν ούρανύ

στή γή. Σ τήν πραγματικότητα, Δ άσκαλος καί Μ αθητής ένδια-

φέρονται εξίσου, άν καί δχι μέ τύν ϊδιο τρόπο, γιά τά προβλήματα

αυτού έδώ τού κόσμου χω ρίς νά περιορίζουν τύ στοχασμό τους

μέσα στύν όρίζοντά του. Γ ιά τύν ’Α ριστοτέλη, τύ σοβαρό σφάλμα

τού Π λάτω να είναι δτι άφ έθηκε νά πιαστεί στήν παγίδα τώ ν λέ

ξεω ν διαπράττοντας ένα τεράστιο πλεονασμό: ή ετερότητα τού

δεύτερου πλατω νικού κόσμου έχει ακριβώ ς τύ μειονέκτημα δτι

σέ τελευταία άνάλυση άποτελεί μιά άναδιπλασιασμένη ταυτότητα,

ένα λεκτικό είδω λο τού κόσμου πού προσφέρεται στίς αισθήσεις

μας. Ό ’Α ριστοτέλης καταλογίζει στύν Π λάτω να έκεΐνο πού άρ

γότερα καταλόγιζαν στύν ίδιο οί όρθολογιστές: δτι έξηγεί μέ τύν

λεκτικό άναδιπλασιασμό. Ω στόσο μέ κανέναν τρόπο δέν έχουμε

στύν ’Α ριστοτέλη μιάν άρνηση τού υπερβατικού στοιχείου* άπεναν-





τίας, ή ιεραρχία τώ ν αυτόνομω ν επιπέδω ν σημαίνει μιά πολλα

πλότητα βαθμιδώ ν, πού μέσα στήν ένότητα τού κόσμου ή μιά είναι

υπέρβαση τής άλλης, καί ίσω ς τελικά σημαίνει μιά ξεκάθαρη τομήάνάμεσα σέ όλες τίς υλικές πραγματικότητες καί στό θείο. Ή κα

θαρή Ε νέργεια κάθε υλικού σ’ αυτό έδώ τό ΰψ ιστο σημείο μάς

έπιτρέπει νά σκεφτούμε ότι ή υπερβατικότητα τού πλατω νικού

κόσμου τώ ν ’Ιδεώ ν πραγματώ νεται επιτέλους χάρη στήν άναγω -

γή του στήν τέλεια ένότητα κι όντας άπαλλαγμένη άπό τά dubli-

ca ta τού αισθητού κόσμου. Ε πιπλέον: ή υπερβατικότητα τώ ν άνώ -

τερω ν έπιπέδω ν σέ σχέση μέ τά κατώ τερα ένισχύεται επειδή άπου-σιάζει κάθε σχέση γένεσης, μολονότι έτσι τά κατώ τερα επίπεδα

θά μπορούσαν νά διατρέχουν τόν κίνδυνο μιας μεγαλύτερης ύπο-

βάθμισης άπ* δ,τι στόν Π λάτω να. Σ τήν πραγματικότητα όμω ς ό

’Α ριστοτέλης είναι αύτός πού ένδιαφέρεται μέ τήν μεγαλύτερη

έλευθερία γιά τίς πιό ταπεινές πραγματικότητες, γιατί άν ή γε

νετική ένότητα τού πλατω νικού κόσμου τείνει τελικά νά διασώ σει

δλα τά έπίπεδα, στόν ’Α ριστοτέλη ή αύτονομία τού καθενός φ τάνει στό ίδιο άποτέλεσμα. ((Σέ' δλα τά μέρη τής φύσης υπάρχουν

θαύματα» διακηρύσσει τό πρώ το βιβλίο τού Π ε ρ ί ζ ώ ω ν μ ο ρ ίω ν .

Κ οντολογής, ό ’Α ριστοτέλης θέτει σέ άλλες βάσεις τήν ισορροπία

καί τήν παραπληρω ματικότητα πού καθιδρύει ό Π λάτω ν άνάμεσα

στή θεολογία καί στό νόημα τής γής* άν μερικοί μπόρεσαν νά πα

ραγνω ρίσουν τίς θεολογικές του ένασχολήσεις ή νά τίς θεω ρήσουν

άσυμβίβαστες μέ τήν έπιστήμη του γιά τόν αισθητό κόσμο, αύτόοφ είλεται άποκλειστικά στό δτι μπορεί νά ένδιαφέρεται γιά τόν

αισθητό κόσμο πιό άμεσα άπό τόν Π λάτω να, άλλά τονίζει μεμιάς

τήν ύπερβατικότητα τού θείου έκεί πού παθιάζεται μέ τή μελέτη

τού αισθητού κόσμου. Τ ό δλο άποτελεί τήν λεπτή ένότητα μιάς

δεδομένης πολλαπλότητας.

Κ ίν η σ η , λ ό γ ο ς , κ ε ν τ ρ ικ έ ς δ ια κ ρ ίσ ε ις κ α ι α ν τ ι σ τ ο ιχ ίε ς .

Μ έ τή σειρά του, κάθε πράγμα πού υποπίπτει στήν έμπειρία μας

άποτελεί μιά ένότητα σύνθετη, είδαλλιώ ς παραμένει άνίκανο νά




ξεπεράσει τήν άπόσταση άνάμεσα στό ίδιο καί στόν εαυτό του, τήν

εσω τερική ρω γμή πού χαρακτηρίζει τό γίγνεσθαι. Τ ό νά συγκεν

τρώ σεις κάθε πράγμα στόν εαυτό του καί νά ξεχω ρίσεις πώ ς συνάζονται οί διαφορές του, είναι μιά δουλειά πού βρίσκεται σέ στενή

σχέση μέ τήν διάκριση δλω ν αύτώ ν τώ ν στοιχείο>ν, ένώ ή ιεράρχη

ση τώ ν δντω ν εκφ ράζεται καί άρθρώ νεται στόν άνθρώ πινο λόγο

ταυτόχρονα μέ τά πράγματα πού γίνονται καί ξεγίνονται μέσα στό

γίγνεσθαι, τό νόμο τού οποίου ύφ ίσταται καί ό άνθρώ πινος λόγος.

Α ύτή ή άλληλεγγύη (πού δέν έπιτυγχάνεται, δπω ς πιστεύτηκε με

ρικές φορές, χάρη στήν αύθόρμητη διαμόρφ ω ση μιας γραμματικής μέ τυχαίες δομές μέσα στά κατάστιχα της φιλοσοφίας) φανε

ρώ νει μάλλον τή σχετική ομοιογένεια τού κόσμου της κίνησης, τέ

τοια πού θά μπορούσε νά παρουσιαστεί σέ έναν στοχαστή πού έχει

τήν πεποίθηση δτι διαμέσου τής γλώ σσας ή σκέψ η είναι ικανή νά

σκοπεύσει τά πράγματα μέ εύθυβολία. Μ έ αύτό τό πνεύμα πρέπει

νά ύποστηριχτεί ή άρχή τής άντίφασης, πού έξ άνάγκης άντιμετω -

πίζεται μέ σεβασμό άπό κάθε άληθινή γνώ ση καί έκφ ράζει τήνεύστάθεια πού μέσα άπό τίς διαφορές του κρατεί πάνω του κάθε

πράγμα . Ό ’Α ριστοτέλης δέν άρκείται νά δείξει άμεσα τήν προ-

φάνεια τής άρχής αύτής, παρά άναλαβαίνει καί νά τήν νομιμοποιή

σει ενάντια στίς έπιθέσεις τώ ν σοφ ιστώ ν. ^Α ς περιοριστούμε άρχι

κά στόν ορισμό τής άρχής αύτής ώ ς στοιχείου πού ά παιτεί τόν σε

βασμό τής συνοχής τής νόησης. Ό ’Α ριστοτέλης δέν ικανοποιείται

μέ μιά τόσο άόριστη διατύπω ση, ω στόσο αύτή άρκεί ώ ς πρώ τηπροσέγγιση προκειμένου ν’ άντιμετω πιστούν οί άμεσες επιθέσεις

τού σοφιστή, πού άξιώ νει νά περνάει κατά βούληση άπό τά ύπέρ

στά κατά καί νά προβάλλει οίαδήποτε άποψ η χω ρίς νά έ'χουμε νά

τού άντιτάξουμε τίποτα, άπό τό άπλό γεγονός καί μόνο, δτι άπο-

φασίζει νά άρνηθεί τήν άρχή αύτή καί νά άποφ ύγει στή συνέχεια

κάθε συνεκτική επιχειρηματολογία. «'Ο ρισμένοι, λέει ό ’Α ριστο

τέλης, διατείνονται άφ’ ένός δτι τό ίδιο πράγμα μπορεί νά είναικαί ταυτόχρονα νά μήν είναι καί άφ’ έτέρου δτι ό νούς μπορεί νά

τό συλλάβει». Π ροφανώ ς δέν τίθεται ζήτημα νά επιχειρήσουμε μιάν

άποδεικτική άρνηση, γιατί τότε θά πέφταμε σέ φαύλο κύκλο.

Ω στόσ ο είναι δυνατή μιά διπλή νομιμοποίηση. Σ τή στάση τού




σοφ ιστή ό ’Α ριστοτέλης καταγγέλλει τήν άρνηση του διαλόγου,

τήν προσπάθεια νά υποβαθμιστεί ή λειτουργία τής σημασιοδότη-

σης τής γλώ σσας σέ φληνάφημα* άν καί είναι θεω ρητικά άπρόσ-βλητη, ή άρνηση τής άρχής τής ταυτότητας ομολογεί ή ίδια τήν

άδυναμία της καταστρέφοντας πρακτικά τόν διάλογο. Ό ίδιος ό

σοφ ιστής άρνείται τό ίδιο του τό έγχείρημα, άφαιρώ ντας τό νόημα

άπό τήν γλω σσική έπικοινοονία. Τ ούτη ή διαλεκτική άνασκευή είναι

επαρκής, μέ τήν έννοια ότι ό σοφ ιστής δέν μπορεί παρά νά σω πά-

σει, γιατί ή αστάθεια τής εκλογής του τόν βγάζει άπό τό παιχνίδι.

Ά λλά στό τρίτο βιβλίο τώ ν Μ ε τ α φ υ σ ικ ώ ν , δπου γίνεται αύτή ή«εκτέλεση», ό Α ριστοτέλης, προτάσσει ένα είδος βασάνου τής άρ-

χής τής άντίφασης μέσα στήν μοναξιά καί στήν έμμένεια τού στο

χασμού: «Δ έν είναι ποτέ δυνατό νά άντιληφθοΰμε ότιτό ίδιο πράγ

μα είναι καί δέν είναι, δπω ς ορισμένοι πιστεύουν ότι λέει ό Η ρ ά

κλειτος: γιατί όλα δσα λέμε δέν είναι άναγκαίο καί νά τά σκεφτό

μαστε». Έ δώ ή άρχή τής άντίφάρης θεμελιώ νεται σέ μιάν άδυνα

μία πού δοκιμάζει ή σκέψη μέσα%τήν άμεση άσκησή της: ή δυνατότητα τής έ'λλειψης συνοχής, πού δηλώ νέι μάλλον άπουσία σκέ

ψ ης παρά διεστραμμένη σκέψ η, συνδέεται μέ τήν άπόλυτη άδυνα-

τότητα πού δοκιμάζει ή σκέψ η ώ ς τέτοια νά πραγματω θεί μέσα

στήν άντίφαση. Α ύτή ή εύτυχής άδυναμία σημαίνει ότι σ τ η ν ο υ σ ία

της ή σκέψ η είναι συνεκτική καί ότι δέ θά μπορούσε νά σκεφ τεί

τά άντικείμενά της, τά πρά γματά της, παρά μόνο σύμφω να μέ τή

δική της συνοχή. ’Έ τσι ή ούσία τής σκέψ ης άρκεί γιά νά άποκα-λύψ ει καί νά νομιμοποιήσει τήν άρχή τής άντίφασης. Μ έ βάση

αύτό κατανοούμε καλύτερα τήν άδυναμία τού σοφ ιστή, πού ή λα

θεμένη διαγω γή του προκύπτει άπό μιάν άδυναμία σκέψ ης: δπω ς

άκριβώ ς κι ό δάσκαλός του ό 'Η ράκλειτος, έτσι κι ό σοφιστής

λέει περισσότερα άπό όσα μπορεί νά συλλάβει.

Ο ί επιθέσεις τώ ν σοφιστώ ν καί τώ ν φιλοσόφω ν πού συγγε

νεύουν μαζί τους άκολούθησαν συχνά εναν πλάγιο δρόμο, πού συνί-σταται στήν προσχημ ατική άποδοχή τής άρχής, μολονότι τήν δια

στρέφουν καί τήν χρησιμοποιούν παραμορφω μένη, γιά νά κατα

στρέψ ουν γιά μιάν άκόμα φορά κάθε επικοινω νία καί κάθε λόγο.

’Ά λλοτε αποδίδουν σέ ένα υποκείμενο διάφορα κατηγορήματα Ο έ-




τοντάς τα δλα στδ ϊδιο έπίπεδο, μέ άποτέλεσμα νά κονιορτοποιη

θεί τδ υποκείμενο* τδ «σόφ ισμα του κ α λ υ μ μ έ ν ο υ ά ν θ ρ ώ π ο υ » άπο-

σαφηνίζει αύτδν τδν τρόπο σκέψ ης μέσα στούς Σ ο φ ισ τ ικ ο ύ ς ε λ έ γ χ ο υ ς : μπροστά σέ έναν καλυμμένο άνθρω πο βεβαιώ νω δτι δέν τδν

γνω ρίζω * άλλά μόλις ό άνθρω πος άποκαλύπτεται, είμαι άναγκασμέ-

νος νά δεχτώ δτι τδν γνω ρίζω , γιατί είναι ό Κ ορίσκος* συνεπώ ς

γνω ρίζω καί δέν γνω ρίζω τδν ίδιο άνθρω πο. ’Α ρχικά, γιά νά μήν

προκαλέσει άντίφαση ό πλούτος τώ ν κατηγορημάτω ν πού μπορεί

νά προσδώ σει σέ ένα πράγμα ό λόγος, πιστεύεται δτι είναι άναγ-

καίο νά μήν ξεχω ρίσουμε κανένα άπδ δλα τους καί κατά κάποιοντρόπο νά τά κρατήσουμε δλα σέ ίση άπόσταση άπδ τδ πράγμα

πού χαρακτηρίζουν. ’Α λλά τότε τδ πράγμα χάνει έντέλει κάθε εύ-

στάθεια, καί τά κατηγορήματα είτε χάνουν κάθε κατηγορική σύν

δεση, είτε συσσω ρεύονται άντιφατικά σέ ένα υποκείμενο πού δέν

θά είναι πιά μόνο καλυμμένος καί άκάλυπτος Κ ορίσκος, ό γνω

στός καί άγνω στος, άλλά τδ μοναδικό ύποκείμενο τώ ν οιω νδήποτε

κατηγορημάτω ν... Ά λλοτε πάλι, πεπεισμένοι έξαρχής, μαζί μέ τήΜ εγαρική σχολή, δτι ή άρχή άποκλείει κάθε άπόδοση κατηγορη

μάτω ν, έκλαμβάνουμε τδν κόσμο σάν μιά διασπορά συγκεκομ-

μένω ν πραγματικοτήτω ν στερημένω ν άπδ κάθε σχέση ή έπιστρέ-

φουμε, σπρώ χνοντας ώ ς τά άκρα τή λογική τού εγχειρήματος μας,

στήν άπόλυτη μοναδικότητα τού παρμενίδειου 6ντος. Έ τσ ι ό πλού

τος καί ή ένδεια κατηγορημάτω ν καταλήγουν στήν ίδια άποτυχία

κάτω άπδ ελάχιστα διαφ ορετικές μορφές. Σ τήν πρώ τη περίπτω ση,αύτδ πού λείπει είναι ένα μόνιμο σημείο, ένα πρώ το ύποκείμενο,

δηλαδή ή ούσία ή ή ύπόσταση, τδ είναι τού κάθε πράγματος, ή

ο ύ σ ί α πού άποκλείει κάθε άλλη άπδ τήν εύστάθειά της, άλλά μπο

ρεί νά δεχτεί κατηγορήματα διαφ ορετικά άπδ αύτή. Σ τή δεύτερη

περίπτω ση, ή ο ύ σ ί α πιάνει δλο τδ χώ ρο καί αύτδ πού λείπει είναι

ή άναγνώ ριση. τώ ν κατηγορημάτω ν ώ ς ένα είδος πραγματικότη

τας πού διαφ έρει άπδ τήν πραγματικότητα της ούσίας. Μ έσα στήσύγχυση τής ούσίας μέ τά κατηγορήματα έξαφ ανίστηκε ή ούσία

καί κατόπιν, δταν τά κατηγορήματα άνάχθηκαν σέ ούσίες, δια-

γράφηκαν δλα τά κατηγορήματα. 'Η κοινή ρίζα αύτού τού διπλού

λάθους είναι μιά άθέμιτη διεύρυνση τής έννοιας τής άντίφασης, πού



Α Ρ Ι Σ Τ Ο Τ Ε Λ Η Σ ι ι υ

καί τήν ίδια τήν κάνουν δυνατή μονάχα οί ύπεραπλουστευμένες

άπόψ εις περί του οντος: δέν υπάρχει άντίφαση άνάμεσα στήν ούσία

καί στδ κατηγόρημα άπλώ ς καί μόνο γιατί συνενώνουμε αύτούς

τούς διακεκριμένους δρους, άφοΰ δέν διακρίνονται δπω ς μιά ούσία

άπδ μιάν άλλη ή ενα κατηγόρημα άπδ ενα άλλο ομογενές κατη

γόρημα· άνήκουν σέ διαφορετικά γένη καί ή κ α τ η γ ο ρ ί α της ούσίας

στδν Α ριστοτέλη άντιτίθεται πρδς τίς άλλες κατηγορίες, τίς κα-

θαυτδ κατηγορίες δλω ν τώ ν κατηγορημ άτω ν ή τώ ν συμβεβηκό-

τω ν.

Α ύτή ή μεγάλη διαίρεση του δντος έχει πρω ταρχική σπου-

δαιότητα: δίνει τδ άκριβές της μέτρο στήν άρχή τής άντίφασης

καί άποκαθιστά τά δικαιώ ματα τής κατηγορικής κρίσης, τής ο

ποίας ήδη ή άύθόρμητη άσκηση επιβεβαίω νε τίς δυνατότητες συνο

χής τής νόησης. ’Ά λλω στε, δταν ή σκέψ η νιώ θει δτι δέν μπορεί

νά πραγματω θεί μέσα στήν άντίφαση, αύτή ή κατ’ ούσίαν άπρα γ-

ματοποίητη άντίφαση βλέπεται άπδ τδν Α ριστοτέλη ώ ς άντίφαση

άνάμεσα στά κατηγορήματα τής ούσίας, τήν οποία συνιστά τδ σκε-

πτόμενο ύποκείμενο, καί δχι άνάμεσα σέ ένα κατηγόρημα καί στήν

ούσία: δύο άντιφ ατικές κρίσεις είναι δύο κατηγορήματα πού δέν

συμβιβάζονται μέσα στήν ούσιώ δη ένότητα τής ίδιας σκέψ ης. ’Έ τσ ι

ριζώ νει στδ δν ή πρώ τη άρχή τής γνώ σης, πού ή άκριβής διατύ

πω σή της είναι ή άκόλουθη: «τδ ίδιο κατηγόρημα δέν μπορεί νά

άνήκει καί ταυτόχρονα νά μήν άνήκει στδ ίδιο ύποκείμενο καί άπδ

τήν ίδια άποψ η». Π ράγμα πού σημαίνει δτι δύο άντιφ ατικές κρίσεις (πού ή μία βεβαιώ νει καί ή άλλη άρνείται τή σχέση τού κα

τηγορήματος μέ τδ ύποκείμενο μέσα σέ καθορισμένες συνθήκες),

δέν μπορεί νά είναι καί οί δύο ουτε σω στές ουτε λαθεμένες: ή

άρχή, ξεκάθαρα διατυπω μένη ώ ς πρδς τήν άπόδοση τώ ν κατηγο

ρημάτω ν, φ ω τίζει τήν άύθόρμητη πρακτική τού άνθρώ πινου λό

γου καί χω ρίζει σαφώ ς τδ άληθινδ άπδ τδ ψ εύτικο καί τδ δν άπδ

τδ μή δν.Ό Α ριστοτέλης πρεσβεύει δτι συνεχίζει καί έτσι άντιστρέφει

τήν πλατω νική προσπάθεια. Ά φ ού πρώ τα πλησίασε πάρα πολύ

μέσα στήν Π ο λ ι τ ε ία τήν ορθή διατύπω ση τής άρχής τής άντίφ α

σης, δ Π λάτω ν δέν ήξερε νά διακρίνει τδ είναι τής ούσίας άπδ τδ



είναι τώ ν συμβεβηκότω ν, μονολότι μέ τήν άναγω γή δλω ν τώ ν

πραγμάτω ν σέ μιάν γενετική ένότητα δέν μπορούσε παρά νά παρα

βεί τήν άρχή καί νά άνεχθεί άντιφάσεις μέσα στή σκέψ η καί στό

ον. Ή κοινω νία τώ ν γενώ ν, ή τελευταία έκδοχή της μέθεξης, πού

ή έννοιά της συνεπαγόταν τή σύγχυση τού. ταυτύν καί τού έτερον,

τού ενός καί τώ ν πολλώ ν, τού δντος καί τού μή δντος, κατά βάθος

σημειώ νει τή νίκη τού σοφιστή μέσα στον ομώ νυμο διάλογο* στον

ίδιον αύτο διάλογο μπορούμε άκόμα νά βρούμε τά δύο λάθη της

σοφ ιστικής καί τώ ν μεγαρικώ ν, γιατί τά μεγάλα γένη τού Σ ο φ ι

σ τ ή , καθώ ς τίθενται δλα στο ίδιο έπίπεδο, άλληλοσυσχετίζονται

χω ρίς καμιά διάκριση ούσίας καί συμβεβηκότος* δσο γιά τύ δν,

πού είναι ένα άπό αύτά τά γένη, έγκλω βίζεται σέ μιά καί μόνο

σημασία παρμενίδειας έμπνευσης. Έ τσ ι οί άντιφάσεις ήσαν άνα-

πόφ ευκτες παρά τήν άναγω γή τού μή δντος στό έτερον* μέσα στήν

οπτική τού Α ριστοτέλη, μόνο ή διάκριση τώ ν δύο νοημάτω ν τού

δντος έπεξηγεΐ καθαρά καί θέτει σέ άκριβή λειτουργία τήν άρχή

τής άντίφασης.

Ή διάκριση ούσίας καί συμβεβηκότος διατρέχει καμιά φορά

τόν κίνδυνο νά δημιουργήσει μέ τή σειρά της δυσκολίες, πράγμα

πού επιτρέπει τήν προσπέλαση ένός άλλου σημαντικού ζεύγους

εννοιώ ν. Ή ούσία καί τό συμβεβηκός δέν πρέπει νά χω ρίζονται*

τό συμβεβηκός υπάρχει μόνο στό μέτρο πού τό άποδίδουμε σέ μιάν

ούσία καί άν ό όντολογικός τρόπος τής ούσίας ή τής υπόστασης

είναι ή αύθυπόσταση, ή άνεξαρτησία, ό τρόπος τού συμβεβηκό

τος είναι ή εξαρτημένη υπόσταση, ή υποτέλεια. Α ύτή ή εξάρτηση

δέν είναι μόνο γνώ ρισμα τώ ν καθαυτό συμβεβηκότω ν, δηλαδή εκεί

νω ν πού συνδέονται συμπτω ματικά καί πρόσκαιρα μέ τήν ούσία,

π .χ. τό συμβεβηκός «καλυμμένος» δταν άναφ έρεται στόν Κ ορί-

σκο, άλλά έπίσης καί τώ ν ούσιω δώ ν κατηγορημάτω ν πού άπορρέουν

άναγκαΐα καί μόνιμα άπό τήν ούσία, άλλά μολαταύτα δέν συγχέον-

ται μαζί της, δπω ς π.χ. ή καθορισμένη καί σταθερή άξια τού συνό

λου τώ ν γω νιώ ν τού τριγώ νου. HI άλήθεια είναι πώ ς μπορούμε νά

άναρω τηθούμε γιά τό άν αύτή ή διάκριση άνάμεσα σέ ούσία καί

ούσιώ δη κατηγορήματα διατηρήθηκε αύστηρά άπό τόν ’Α ριστο

τέλη, ώ στόσο ύφ ίσταται τουλάχιστον ώ ς πρός τό δτι στήν κατά




A P Ι Σ Τ Ο Τ Β Λ Η Σ 121

μία έννοια άδιαίρετη ένότητα της ούσίας άντιτίθενται τά ούσιώ δη

κατηγορήματα στήν πολλαπλότητα τους. Σ υνεπώ ς είτε πρόκειται

γιά καθαυτό συμβεβηκότα είτε γιά ουσιώ δη γνω ρίσματα, καί ά-διάφορό άν έκλαμβάνονται ή δέν έκλαμβάνονται ώ ς συστατικά της

ούσίας, παρουσιάζεται ό ίδιος κίνδυνος άντίφασης, έστω κι άν

χρειάστηκε νά έπιστήσουμε τήν προσοχή στό δτι πρέπει νά μήν

κοιτάμε παρά μόνο τήν ούσία, πού άποτελεί ένότητα οπω σδήποτε

σύνθετη, άν έπιδέχεται κάποιο θετικό ορισμό. ’Έ τσ ι υπάρχει ένας

δεσμός, μιά ένότητα καί μιά ταυτότητα άνάμεσα στήν ούσία καί

στίς ιδιότητες (μέ τήν εύρύτερη έννοια τής λέξης), μολονότι αύτή,χάρη στήν εύστάθειά της, διαφέρει ριζικά άπό κάθε ιδιότητα καί

είναι άδιαίρετη άντίκρυ στήν πολλαπλότητά τους. Ή πρόοδος πού

σημειώ θηκε άναφορικά μέ τή σοφ ιστική καί τό μεγαρικό πνεύμα

διακυβεύεται καί μπορούμε νά νιώ σουμε τόν πειρασμό νά επι

στρέφουμε στίς καταστρεπτικές άπόψ εις πού μόλις άναιρέσαμε.

Σ έ άντίθεση μέ τόν πειρασμό μιας τέτοιας έπιστροφής, θά μπο

ρούσαμε νά διατηρήσουμε οσα πλεονεκτήματα κερδίσαμε, άν διακρίνουμε μέσα στό ον —εκτός άπό τήν ούσία καί τό συμβεβηκός—

τήν ε ν έ ρ γ ε ι α καί τή δ ύ ν α μ η .

Σ τήν πιό πλήρη της σημασία, αύτή ή διάκριση μάς καλεί νά

εννοήσουμε μέ ποιό τρόπο δύο διαφορετικά πράγματα μπορούν νά

συσχετισθούν, πώ ς τό ένα μπορεί νά έπιδράσει πάνω στό άλλο

καί πώ ς τό άλλο μπορεί νά δεχτεί αύτή τήν έπίδράση* άν θά έπρε

πε νά έμφανιστοΰν σάν μονόλιθοι κλεισμένοι στόν έαυτό τους, κατάτόν μεγαρικό τρόπο, κάθε σχέση θά ήταν άδύνατη μεταξύ τους

καθώ ς καί κάθε άλλαγή στό καθένα. Μ ιά πράξη, ένα ορισμένο άπο-

τέλεσμα, προαπαιτεί μέσα στό ύποκείμενο, δπου έπιτελεΐται, μιά

κάποια ίδιάζουσα δεκτικότητα, μιά προδιάθεση νά υποδεχθεί τό

άποτέλεσμα* έπίσης άπό τήν πλευρά τού δρώ ντος χρειάζεται, προ

τού κάν δράσει, ή ικανότητα δράσης, ή ικανότητα παραγω γής τού

άποτελέσματος. Α ύτές οί δύο προδιαθέσεις είναι δυνάμεις, ή μίαπαθητική, ή άλλη ενεργητική, καί ή σύμπραξή τους έπιτρέπει τήν

ενεργό πραγμάτω ση ένός καθορισμού, τήν ενέργεια. "Ε τσι μιά δύ

ναμη είναι μιά ικανότητα νά γίνω άλλος, δηλαδή νά κατέχω εκ

τώ ν προτέρω ν καί κατά κάποιον τρόπο έναν προσδιορισμό πού μο-




λαταΰτα δέν έχω πραγματικά’ ή άκόμα, χω ρίς νά γίνεται κάποια

πραγματική κίνηση, είναι ό τρόπος ένω σης μιας βάσης έπιδεχό-

μενης ένεργητικό ή παθητικό προσδιορισμό μέ έναν προσδιορισμόξέχω ρο άπό αύτή. ’Α ναμφίβολα ή ένεργητική δύναμη είναι πιό

κοντινή στήν ενέργεια άπό τήν παθητική δύναμη, γιατί δέν είναι

παρά μιά δυνητικότητα πού περνά στήν ενέργεια άπό τή στιγμή

πού δέν συναντά πιά έξω τερικό έμπόδιο, ένώ ή παθητική δύναμη,

όντας μέν δυνατότητα προσανατολισμένη πρός τήν ενέργεια, άλλά

χω ρίς καμιά ικανότητα πραγμάτω σης, παραμένει άπό μόνη της

λιγότερο καθορισμένη καί, όντας παθητική δυνατότητα ενεργοποίησης, ένέχειτήν άντίθετη δυνατότητα, δηλ. νά μή δεχτεί πραγματικό

προσδιορισμό. Π άντω ς τόσο ή μία δύναμη δσο καί ή άλλη άποτέ-

λουν ενδιάμεσα μεγέθη άνάμεσα στήν ταυτότητα καί στήν ετερό

τητα, άνάμεσα σ τό.άπόλυτο μή δν καί στό ένεργεία δν καί έτσι

παρέχουν μιά όντολογική περιω πή στήν μεταβολή καί στή σύν

θεση. Μ πορούμε νά πούμε ότι ή ούσία είναι έν δυνάμει συμβεβη

κός, είτε ώ ς παθητική δύναμη πού καθορίζει τήν αιτία του συμβεβηκότος, είτε ώ ς ένεργητική δύναμη πού έπιβάλλει προσδιορι

σμούς σέ μιά παθητική δύναμη. "Ο σο γιά τήν σύνθεση της ούσίας,

δέν έρχεται πιά σέ άντίθεση μέ τήν ενότητά της: ή έννοια της δύ

ναμης είναι σχετική, έκεϊνο πού υπάρχει δυνάμει σέ σχέση μέ τήν

τάδε ένέργεια είναι ένεργεία σέ σχέση μέ μιά κατώ τερη δύναμη,

έτσι ώ στε οί διάφοροι προσδιορισμοί της ούσίας έρχονται μεταξύ

τους σέ σχέσεις ένέργειας καί δύναμης, όπου βρίσκουν τήν ενότητά τους. Συνακόλουθα, ή δυαδικότητα της ένεργητικής καί της

παθητικής δύναμης μπορεί νά ένοικείστό ϊδιο συγκεκριμένο πράγ

μα, γιατί μόνο οί ουσίες πού έχουν πραγματω θεί άπό τήν άνθρώ -

πινη τέχνη έξαρτώ νται άπό ένεργητικές έξω τερικές δυνάμεις, π.χ.

ή ούσία ενός σπιτιού. Β λέπουμε λοιπόν μέχρι ποιό σημείο τά όντα

του άριστοτελικου κόσμου άπέχουν άπό τόν ϊδιο τόν εαυτό τους

καί πώ ς ό φιλόσοφος πρέπει νά μοχθήσει πολύ γιά νά μιλήσει μέσυνεκτικό τρόπο γι’ αύτά.

Ο ί όροι του προβλήματος, ήτοι ή άρθρω ση της έμπειρίας μέ

σα στόν λόγο καί ή αύτοκαταστροφή κάθε ύπερβολικά άκαμπτης

λογικής, οδηγούν τόν ’Α ριστοτέλη στή χρήση τής έννοιας δύναμη.




Δ έν πρόκειται γιά μιά λαμπρή λύση, άλλά γιά μιά προσπάθεια νά

μεταφ ράσει τήν τρέχουσα πάραδοξότητα της έμπειρίας χω ρίς νά

θέσει σέ κίνδυνο τή συνοχή τού λόγου. Έ τσ ι ή διάκριση τούένεργεία καί δυνάμει, παρά τό εύρος της χρήσης της, δέν φτιά

χτηκε γιά νά συσχετίσει τό οίοδήποτε πράγμα μέ τό οίοδήποτε

πράγμα, γι’ αύτό καί μπορούμε νά καθορίσουμε τήν τάδε ορισμένη

δύναμη μόνο μέ βάση τήν άντίστοιχη ένέργεια. *Η άρχή τής άντί

φασης διασώ ζεται μέ δύο τρόπους. 9Α πό τή μιά μεριά τό εν καί

τά πολλά, τό ταυτόν καί τό έτερον συμφιλιώ νονται μεταξύ τους

καθώ ς κατανέμονται άνάλογα μέ τήν έκάστοτε διάκριση. 5Α πό τήνάλλη μεριά, άν μιά δύναμη περιέχει δύο άντίθετες όψ εις, άν τό

μπορώ νά είμαι καί τό μπορώ νά μήν είμαι πάνε μαζί, αύτές οί

δύο όψ εις άντιτίθενται μαζί στήν άδυνατότητα, καί τούτο μέσα σέ

ένα καθορισμένο πεδίο: τό μπορώ νά είμαι καί τό μπορώ νά μήν

είμαι ό τάδε προσδιορισμός δέν συγχέονται, τά α ν τ ίθ ε τ α άντιτί-

θενται άπό κοινού στήν άντίστοιχη άδυνατότητα γιά νά άποτελέ-

σουν μαζί της ένα ζεύγος α ν τ ιφ α τ ικ ώ ν κατηγορήσεω ν, καθώ ς ήκατάφαση καί ή άρνηση άλληλοαποκλείονται σαφώ ς σχετικά μέ

τό ϊδιο ύποκείμενο. ’Έ τσ ι ή άρχή της άντίφασης οπισθοχω ρεί ά-

πέναντι στήν διακύμανση, στήν άπροσδιοριστία τώ ν δντω ν έτσι

άναγνω ρίζουμε τόν μετριοπαθή χαρακτήρα της καί σέ τελευταία

άνάλυση τήν σεβόμαστε, άφού περιγράφουμε τίς δυνάμεις χω ρίς

νά ισχυριζόμαστε ότι εισάγουμε τόν νόμο της μέσα στήν έσω τερική

άμφιρρέπεια της καθεμιάς.Ε ντούτοις, ή διάκριση σέ ένεργεία καί δυνάμει δέν έχει ώ ς

μοναδική της λειτουργία τήν έπίτευξη αύτής τής συμφιλίω σης.

Έ χει σημασία νά υπογραμμίσουμε ότι τό δυνάμει δν δέν έξαλείφε-

ται ποτέ μέσα στόν προσδιορισμό πού τό ένεργοποιεϊ καί ότι πα

ραμένει ένα υπόστρω μα ώ ς πρός αύτόν τόν προσδιορισμό, ένα

ν π ο -κ ε ίμ ε ν ο ν , χω ρίς τό όποιο ό προσδιορισμός δέ θά μπορούσε νά

ένεργοποιηθεϊ. Π ολύ κοντινό στό ζεύγος τής ένέργειας καί τήςπαθητικής δύναμης είναι τό ζεύγος τής μορφής καί τής ύλης·

μάλιστα θά συστοιχούσαν τέλεια (μιά καί ή μορφή θά μπορούσε

νά ά ντιστοιχεϊ στή δυνητικότητα τής ένεργητικής δύναμης), άν

άκριβώ ς τό πρώ το ζεύγος δέν άφοροΰσε συνθήκες ενός περάσμα




τος, τούς πόλους μιας σχέσης καί τήν ένοποίηση ενός συνθέματος,

καί τύ δεύτερο ζεύγος δέν άντιμετώ πιζε μάλλον μέ στατικό τρόπο

τή συγκρότηση τού δντος, ιδιαίτερα τού πλήρους καί συγκεκριμένου δντος, τού σ υ ν ό λ ο υ , τής ούσίας ή της υπόστασης μέ τήν πιο

ρεαλιστική έννοια. 'Η ο ύ σ ί α , ώ ς σ ύ ν ο λ ο ν , είναι ένα σύνθεμα μορφής

(ε ίδ ο ς ), καί περιεχομένου (ύ λ η ). Ε ίναι σαφ ές δτι χω ρίς αύτή τήν

ευστάθεια τού υποστρώ ματος θά ξαναγυρίζαμε στήν πλατω νική

φιλοσοφία τώ ν χω ριστώ ν ’Ιδεώ ν. Π ράγμα τι, ή μορφή, ώ ς δομή

τής υπόστασης, ώ ς ούσιώ δης καί ενοποιός προσδιορισμός, είναι

τό νοητό στοιχείο τού συνθέματος. Ά λλά ή ύλη δέν περιορίζεταιστό αισθητό καί ή έ'ννοιά της δέν άνταποκρίνεται μόνο σέ μιά

ρεαλιστική πρόθεση* καθώ ς ή ύλη είναι —δπω ς κι ή παθητική δύ

ναμη— διπλά σχετική (δηλαδή σχετική μέ μιά μορφή, άλλά έπί

σης σχετική στήν άπροσδιοριστία της, πού είναι άπόλυτη στόν μι

κρότερο βαθμό, εκείνον τής «πρώ της ύλης»), δέ θά μπορούσε νά

ιδω θεί γενικά παρά μόνο μέ τρόπο άφηρημένο, ή, δπω ς συχνά

λέει σέ παρόμοιες περιπτώ σεις ό Α ριστοτέλης, λογικό. Τ ό βαθύτερο νόημα τής διάκρισης μορφής καί ύλης είναι εκείνο μιας

ίεραρχικής σχέσης πού έπαναλαμβάνεται, δμοια κατ’ άφηρημένο

τρόπο μέ τόν εαυτό της, άπό τό τελειότερο πρός τό άτελέστερο,

άπό τό περισσότερο πρός τό λιγότερο καθορισμένο, στίς πολλα

πλές βαθμίδες τής κλίμακας τώ ν δντω ν.

Α ύτές είναι οί τρεις κεντρικές διακρίσεις τού άριστοτελι-

σμού: ούσία-συμβεβηκός, ένεργεία-δυνάμει, μορφ ή-ύλη. 'Η λειτουργία καί τώ ν τριώ ν είναι νά χρησιμεύσουν ώ ς νοητικά σχήματα γιά

τήν άναπαράσταση ένός διατεταγμένου κόσμου αυτόνομω ν πραγ

ματικοτήτω ν έν τώ γίγνεσθαι. Έ πίσ ης μπορούμε νά προσθέσουμε

σέ αύτές τίς διακρίσεις τή θεω ρία τώ ν τεσσάρω ν λόγω ν ή εξηγη

τικώ ν παραγόντω ν, δηλαδή, μέ τούς συνήθεις δρους, τή θεω ρία

τώ ν τεσσάρω ν «αιτιώ ν»: ή υλική αιτία άντιστοιχεί στή δεχτικό-

τητα τής ύλης, ένώ οί τρεις άλλες άντιστοιχούν σέ διάφορες πλευρές τού ρόλου τής μορφής. Ή τυπική αιτία ταυτίζεται στήν πραγ

ματικότητα μέ τήν μορφή, έφόσον ή μορφή άναδείχνει τίς ιδιότη

τες πού άπορρέουν άπό αύτή άναγκαΐα* ή τελική αιτία είναι ή

μορφή, έφόσον ή μορφή ώ ς σκοπός καί άποπεράτω ση άναδείχνει




τή διαδικασία πού καταλήγει σέ αύτή* ή ποιητική ή κινητήρια

αιτία είναι ή μορφή, τούτη τή φορά ώ ς πρόξενος ή ώ ς αίτια (μέ

τή σύγχρονη έννοια) αύτής τής διαδικασίας, γιατί μιά μορφή, σέτελευταία άνάλυση, είναι πάντα το ειδικό αίτιο τώ ν διαδικασιώ ν

πού προκαλούν τήν εμφάνιση μιας ταυτόσημης μορφής (ή μορφή

είναι τό αϊτιο τής ίδιας της τής επανάληψ ης). Ό ίδιος ό Α ρισ το

τέλης λέει οτι «συχνά ή τυπική αιτία, ή τελική καί ή κινητήρια

κάνουν μία». Σ υνεπώ ς ή περίφημη θεω ρία τώ ν τεσσάρω ν αιτιώ ν

διασαφηνίζει τή θεμελιώ δη συστοιχία τής μορφής καί τής δλης.

’Α ναμφίβολα, πιό σημαντική άπό τόν τετραπλό χαρακτήρα αύτήςτής διαίρεσης είναι ή σχέση τής αιτιότητας ή ό εξηγητικός δεσμός

μέ τίς έννοιες πού είδαμε παραπάνω : δ ’Α ριστοτέλης καταλήγει

διεξοδικά καί μέ μεγάλη άναλυτική κομψ ότητα στή διάκριση τής

άφ’ έαυτής ή ούσιώ δους αιτίας άπό τήν αιτία κατά συμβεβηκός καί

τής ένεργεία αιτίας άπό τήν δυνάμει αιτία. Ο ί διακρίσεις πού μόλις

άναφ έραμε άπαρτίζουν στό έργο τού ’Α ριστοτέλη ένα οργανικό

σύνολο.

Τ ό γ ίγ ν ε σ θ α ι τ ώ ν δ ν τ ω ν κ α ι τ ό σ ύ σ τ η μ α τ ο ν κ ό σ μ ο ν .

Σ τίς άρχές τώ ν Μ ε τ ε ω ρ ο λ ο γ ικ ώ ν δίνονται ορισμένες ενδείξεις ώ ς

πρός τήν σειρά, μέ τήν όποια πρέπει νά πραγματευτούμε τά ζητή

ματα πού άφορούν τόν κόσμο τού γίγνεσθαι: θά άρχίσουμε μέ τίς

γενικές άρχές (τό πρώ το καί δεύτερο βιβλίο τώ ν Φ υ σ ικ ώ ν ), άπό

εκεί θά περάσουμε στή μελέτη τής φυσικής κίνησης γενικά (τρί

το έω ς δγδοο βιβλίο), στή συνέχεια θά μελετήσουμε τά άστρα καί,

στό κέντρο τού κόσμου, τή Γή (τά δύο πρώ τα βιβλία τού Π ε ρ ϊ

ο ν ρ α ν ο ν ), τά στοιχεία καί τήν άμοιβαία τους γένεση (τρίτο-τέ-

ταρτο βιβλίο), τήν παραγω γή καί τήν καταστροφ ή τώ ν άτομικώ ν

οντω ν {Π ε ρ ϊ γ ε ν έ σ ε ω ς κ α ι φ θ ο ρ ά ς ), κι ύστερα θά περάσουμε στά

«μετέω ρα», δηλαδή στίς μεταβολές πού συμβαίνουν στήν άτμό-

σφαιρα καί εγκαινιάζουν τήν άνάλυση περίπλοκω ν πραγματικο

τήτω ν (Μ ε τ ε ο ιρ ο λ ο γ ικ ά )* άπο μένει άκόμα νά διαπραγματευθοΰμε

τά έμβια δντα, ζώ α καί φυτά, τόσο γενικά δσο καί τά μέν «ξεχω




ριστά» άπό τά δέ, δηλαδή στίς λεπτομέρειες τώ ν ειδοποιώ ν τους

γνω ρισμάτω ν (οίδιάφορες έργασίες, δσες έχουν άφιερω θεί στά ζώ α

καί στά φ υτά, δέν κατανέμονται σύμφω να μέ αύτή τήν διάκριση,μολαταύτα υπάρχει μιά σειρά, κατά τήν οποία μπορούν νά δια

βαστούν: άφήνοντας κατά μέρος τήν άπλή συλλογή περιπτώ σεω ν

πού είναι τό Π ε ρ ί ζ ώ ω ν Ι σ τ ο ρ ί α ι, ξεκινάμε άπό τό Π ε ρ ί ζ ώ ω ν

μ ο ρ ίω ν καί φτάνουμε στό Π ε ρ ί ζ ώ ω ν γ ε ν έ σ ε ω ς περνώ ντας άπό

τά Π ε ρ ϊ ζ ώ ω ν π ο ρ ε ία ς , Π ε ρ ϊ ψ ν χ ή ς κτλ.). *Α ς σημειώ σουμε τίς

κύριες στιγμές της πορείας αύτής πού πηγαίνει άπό τό πιό γενικό

στό πιό ειδικό.’Α φ ετηρία εϊναι τό ολοφάνερο γεγονός της πολλαπλότητας πού

βρίσκεται σέ κίνηση· πρόκειται γιά εμπειρικό στοιχείο, πού άσφα-

λώ ς δέν θά διαταράξει μιάν συλλογιστική τυφλή άπέναντι στίς

διακρίσεις πού είναι άναγκαΐο νά γίνουν, καθώ ς είδαμε, στό δν

καί στήν ένότητα καί πού κάνουν θεμιτή μιά έρευνα τώ ν άρχώ ν

τού γίγνεσθαι. Ε πιπλέον, φαίνεται καθαρά δτι τό γίγνεσθαι δέν

είναι άτακτο σέ σημείο πού νά μοιάζει μέ χάος καί δτι τά πάντα

οφείλουν τή γένεσή τους σέ συγκεκριμένα δντα, “Ά ν είμαστε προσ

εκτικοί σέ δ,τι μάς άποκαλύπτει ή γλώ σσα, διαπιστώ νουμε δτι οί

πόλοι μιας μεταβολής, ή άφ ετηρία καί ή κατάληξη, καλύπτουν

διαφ ορετικές πραγματικότητες. Μ πορούμε νά πούμε δτι «ένας

άνθρω πος γίνεται έγγράμματος», δτι ό «άγράμματος γίνεται εγ

γράμματος» ή δτι ένας «άγράμματος άνθρω πος γίνεται έγγράμ

ματος». Χ ρειάζεται ένα ζεύγος άντιθέτω ν, πράγμα πού γνώ ριζε ή

παράδοση, άλλά αύτό δέν άρκεΐ, γιατί τά άντίθετα ώ ς τέτοια δέν

κάνουν τίποτε άλλο άπό τό νά άπω θούνται καί ή ίδια ή γλώ σσα ση

μειώ νει τήν άναγκαιότητα ένός ύποστρώ ματος ώ ς κοινού σημείου

τώ ν δύο πόλω ν καί ώ ς σταθερού στοιχείου πού έξασφαλίζει τήν

ένότητα καί τή συνέχεια κάτω άπό τή διαφορά καί τήν άντίθεση.

Ο ίτρεις άρχές, δηλαδή άπό τή μιά μεριά οί δύο άντίθετοι προσδιο

ρισμοί καί άπό τήν άλλη τό υπόστρω μα, πού δέν είναι κανένα άπό

τά δύο άντίθετα, σχηματίζουν ένα τέλειο σύστημα: τά άντίθετα

έχουν άνάγκη ένα ύποκείμενο, ένα υπόστρω μα, καί αυτό άρκεί

γιά τή συσχέτισή τους* άπεναντίας τό υπόστρω μα έχει άνάγκη

μόνο δύο άντίθετα γιά νά σημαδευτεί άπό τήν διαφορά της μετα




βολής. Ο ί δυσκολίες πού απομένουν άφοροΰν εκείνον πού θά ένιω

θε αμηχανία άπέναντι στο πρόβλημα τής άπόδοσης κατηγορημά

τω ν, όπου υπόστρω μα καί προσδιορισμός άποτελούν ταυτόχροναένότητα καί πολλαπλότητα· εΐδαμε κιόλας μέ τί τρόπο ό ’Α ριστο

τέλης λύνει αύτή τήν άντίφαση καί πώ ς τό υπόστρω μα φ ανερώ

νει τήν δύναμη τώ ν άντιθέτω ν πού χαρακτηρίζει τήν ύλη. ’Έ τσι

τά άντίθετα δέν εύσταθούν, γιατί ή δύναμη τώ ν άντιθέτω ν άνα-

φέρεται άπό τήν μιά σέ ένα θετικό προσδιορισμό, στόν όποιο

τείνει ή ύλη όντας προορισμένη νά πραγματώ σει μιά μορφή, καί

άπό τήν άλλη σέ ό,τι είναι άπλώ ς άπουσία θετικού προσδιορισμού,τόν όποιο πρω ταρχικά στερείται ή δλη· τά δύο άντίθετα είναι

λοιπόν μορφή καί στέρηση, π.χ. «εγγράμματος» καί «άγράμμα

τος» ή «λευκός» καί «μαύρος», «ζεστός» καί «κρύος» κτλ. Σ υνε

πώ ς, τό γίγνεσθαι άναλύεται σύμφω να μέ τίς τρεις έσω τερικές

άρχές τού υποστρώ ματος, τής μορφ ής καί τής στέρησης. Μ άλιστα

μπορούμε νά επεκτείνουμε αύτό πού είπαμε γιά τήν μεταβολή

τώ ν ιδιοτήτω ν καί στή γένεση τώ ν υποστάσεω ν: μολονότι δηλ. ήάντίφαση (άπό τό μή-δν στό 0ν) άντικαθιστά τήν άντίθεση (άπό

ον σέ 0ν), ω στόσο παραμένει μιά άντιμαχία καί ή άναγκαιότητα

ένός υποστρώ ματος. ’Ά λλω στε, άκόμα καί στίς μεταβολές τώ ν

ιδιοτήτω ν, έχουμε μιά μετάβαση άπό τό μή δν στό δν, μέ τήν

έννοια ότι ή στέρηση, πού έχει νά κάμει μέ τό υπόστρω μα, είναι

μή δν κατά συμβεβηκός (καί, παρόμοια, μετάβαση άπό τό δν στό

δν, έφόσον τό υπόστρω μα, πού στερείται μορφής, είναι δν κατάσυμβεβηκός) σέ σχέση μέ τό νέο δν, πού τό γεννά ή μορφή.

Α ντιμετω πίζοντας μέ αύτό τόν τρόπο τό γίγνεσθαι έν γένει,

ό Α ριστοτέλης τονίζει καί τούς μόνιμους προσδιορισμούς, πού οριο

θετούν κάθε μεταβολή, καί τόν ειδοποιό χαρακτήρα τους, πού άπα-

γορεύει νά διαλύσουμε τούς διάφ ορους τύπους μεταβολής μέσα

στήν άφ αίρεση κάποιας ροής τώ ν πάντω ν. Τ ό γίγνεσθαι έχει πάντα

ένα σκοπό, έναν προσανατολισμό, πού άντιστοιχεί στή φύση τώ νέν τώ γίγνεσθαι δντω ν — καί ένώ οί σύγχρονοι άνατρέχουν εύκο-

λότερα στήν Φ ύση γενικά παρά στή φύση τώ ν έπιμέρους δντω ν ή

τουλάχιστον τώ ν έπιμέρους τύπω ν, οί Α ρχα ίοι υιοθετούν γενικά

άντίθετη στάση. Ή έννοια τής φύσης στόν Α ριστοτέλη λαμβάνει




τήν πλήρη σημασία της μόνο δταν υπονοεί ιδιαιτερότητα καί δια

φορά καί άναφ έρεται στήν μεταβολή: ψ ύ α ις στήν έλληνική σημαίνει

άρχικά «ένέργεια της γέννησης, της παραγω γής, του τόκου», καίό ’Α ριστοτέλης ορίζει άπδ τή μεριά του τδν 6ρο ώ ς «άρχή της

κίνησης καί της άκινησίας», καί άκριβέστερα ώ ς «άρχή καί αιτία

της κίνησης καί της άκινησίας πού υπάρχει άμεσα καί ούσιω δώ ς

μέσα στδ πράγμα δπου βρίσκεται». Τ ά πάντα μέσα στή Φ ύση

περιέχουν καθ’ έαυτά μιά τέτοια άρχή, χω ρίς νά εξαιρούνται τά

τεχνητά πρά γματα πού, ώ ς τέτοια, είναι μέν άδρανή, άλλά παρα

μένουν φυσικές πραγματικότητες, τώ ν οποίω ν τήν δύναμη μεταβολής δέν τήν άναιρουν οί τεχνικοί παράγοντες: ένα ξυλοκρέβατο

δέν έχει φύση ώ ς ούσία, άλλά έχει φύση κατά συμβεβηκός, ώ ς

ξύλο. Φ ύση κατ’ ουσίαν καί δχι κατά συμβεβηκός έχουν τά στοι

χεία (φ ω τιά, άέρας, νερό, γη), τά δργανα τώ ν έμβιω ν δντω ν καί

τέλος οί ζω ντανοί οργανισμοί. Α ύτή ή τάξη της αδξουσας πολυ-

πλοκότητας επιτρέπει νά κατατάξουμε σέ μεγάλα σύνολα τις φυ

σικές πραγματικότητες καί προπάντω ν νά δείξουμε δτι ή έννοια«φύση» πρέπει νά έπεκταθεΐ γιατί άναφέρεται σέ πολλά έπίπεδα.

Γ ιά παράδειγμα, είναι στή φύση της γής νά ρέπει πρδς τά κάτω .

’Α λλά ή γή άνήκει στά συστατικά στοιχεία τώ ν έμβιω ν δντω ν

πού κι αύτά έπίσης είναι βαριά, μολονότι δχι «άμεσα» καί δυνά

μειτής ίδιας τους τής φύσης. Σ υνεπώ ς υπάρχει μιά σχέση άνάμεσα

στή φύση καί στδ ζεύγος δλη-μορφ ή πού, δπω ς ή φύση, έπαναλαμ-

βάνει τδ· σχήμα του σέ πολλά έπίπεδα, παρότι είναι συνδεμένο,δπω ς κι αύτή, μέ τδ πρόβλημα τής μεταβολής. Ό ’Α ριστοτέλης

άναρω τιέται άν ή φύση συνίσταται στήν ύλη ή στή μορφή* ή ε ρ ώ

τ η σ η τίθεται κυρίω ς έπειδή, άν ή φύση οφείλει έξ ορισμού νά έπι-

τρέπει τδ πέρασμα άπδ τή στέρηση στή μορφ ή, φαίνεται δύσκολο

νά μήν τήν ταυτίσουμε μέ τήν ύλη, πού μολαταύτα δέν είναι παρά

παθητική δύναμη, προορισμένη, βέβαια, καί άπαραίτητη στή μορ

φή, άλλά Α νίκανη νά παραγάγει τούς έντελεΐς προσδιορισμούς της.Σ έ τελευταία άνάλυση ή φύση είναι ή μορφ ή καί δχι ή ύλη, άλλά

ή μορφή σέ σχέση μέ μιάν ύλη πρδς διαμόρφ ω ση (τότε ή μορφή

είναι άρχή κίνησης) ή μέ μιάν ΰλη άμορφη (τότε ή μορφή είναι

άρχή άκινησίας). Σ τήν πρώ τη περίπτω ση, δπω ς καί στή δεύτερη,



ή μορφή διόλου δέν έπι-τίθεται στδ φ υσικδ όν πού προσδιορίζει,

μολαταύτα εξακολουθεί νά υπάρχει άνάμεσα σέ αύτή καί στήν ύλη

μιά δυαδικότητα άνάλογη μέ τήν πιδ φανερή καί βίαιη δυαδικότητα

τώ ν τεχνητώ ν πραγμάτω ν — γι’ αύτδ καί τά τεχνογενή σχήματα

άναμφίβολα έχουν περισσότερους λόγους νά εύνοοΰνται μέσα στδν

άριστοτελισμδ άπδ τά σχήματα τά εμπνευσμένα, δπω ς λέγεται,

άπδ τήν βιολογία, στά οποία συχνά επιφυλάσσεται αύτή ή τιμή.

Α ύτή ή δυαδικότητα άντανακλαται στήν υφή της ίδιας της μορ

φής, πού άλλοτε είναιενεργή δύναμη καί άλλοτε ένέργεια σέ πλή

ρη άσκηση, ροπή πού τείνει στήν ίδια τήν άνάπτυξή της καί κατα

λήγει φυσιολογικά σ’ ενα τέρμα, ήτοι σ’ ένα είδος ειρηνικής καί

λαμπρής συμφω νίας άνάμεσα στδν νοητό προσδιορισμό καί στήν

δποια ύλη τής ταιριάζει νά οργανώ σει. Ή έννοια τής φ ύ σ η ς ση

μαίνει δτι ή μορφή, έφόσον δέν έχει φτάσει στήν πλήρη της άσκηση

μέσα σέ μιάν υλη τελείω ς κατάλληλη, δέν είναιάληθινά ό εαυτός της.

Ή κίνηση έν γένει, ή μεταβολή, άπαιτεί μέ τή σειρά της δια

σαφήσεις, γιατί άν τήν κλείσουμε άνάμεσα στήν άρχή καί στδ

τέρμα της, κινδυνεύουμε νά άμελήσουμε τήν μετάβαση ώ ς τέτοια.

Ό ’Α ριστοτέλης, περισσότερο έμβαθύνοντας παρά άμβλύνοντας

τήν διάκρισή του άνάμεσα στήν ένέργεια καί στή δύναμη, καθο

ρίζει τήν κίνηση ω ς «ένέργεια έκείνου πού βρίσκεται σάν τέτοιο

έν δυνάμει», πράγμα πού σημαίνει δτι ή δύναμη μπορεί νά ιδω θεί

ώ ς ένέργεια δταν ένεργοποιείται μέ τδν ιδιαίτερο τρόπο της ώ ς δύ

ναμη καί δτι τέτοια είναι ή κίνηση, «άτελής ένέργεια». ’Α νάμεσαστή δύναμη ώ ς καθαρή δύναμη καίστήν πλήρη καί τέλεια ένέργεια,

πού τής άντιστοιχεί, υπάρχει δπω σδήποτε ένα μεσοδιάστημα ένερ-

γοποίησης δπου ή δύναμη μπαίνει σέ ένέργεια, άφού παραμένει

διαρκώ ς παρούσα δσο ή ένεργοποίηση δέν έχει ολοκληρω θεί, μο

λονότι έπαψ ε νά είναι καθαρή δύναμη άπδ τή στιγμή πού άρχισε

ή ένεργοποίηση. Α ύτδς δ λεπτότατος ορισμός δέν παρουσιάζει πε

ρισσότερες ή λιγότερες δυσκολίες άπ’ δσες ή υφή τής μορφής στάδύο άκραΐα σημεία τού μεσοδιαστήματος. Ό ’Α ριστοτέλης έκ-

φράζει μόνο μέ μεγαλύτερη καθαρότητα τί είναι ή κίνηση, καί

τήν κρατά πάντα συνδεδεμένη μέ τά δσα συνεπάγεται ή έννοια

τής φύσης.





Μ ολαταύτα ή κίνηση μπορεί νά εκλαμβάνεται μέ διάφ ορες έν

νοιες. Μ πορούμε νά (δώ σουμε αύτδ τύ δνομα στήν τοπική μετά

θεσή ή κίνηση, μπορούμε νά τύ έπεκτείνουμε σέ δλα τά γένη δν

τω ν, δσα επιδέχονται τήν άντίθεση, δηλαδή στίς κατηγορίες τηςποιότητας, της ποσότητας καί του τόπου, καί μάλιστα νά φ τά

σουμε ώ ς τά άντιφ ατικά μεγέθη, ώ ς τήν υποστασιακή μεταβολή,

τή γένεση καί τή φθορά τώ ν ούσιώ ν, πού ή περίπτω σή τους, δπω ς

κιόλας σημειώ σαμε, δέν είναι άπόλυτα ετερογενής ώ ς πρός τίς

υπόλοιπες. "Ο πω ς καί νάχει, μολονότι μπορούμε νά διαπραγμα-

τευθουμε άφηρημένα τήν μεταβολή γενικά, καί μολονότι ορισμέ

νες άπύ τίς μορφ ές της συνεπάγονται άλλες, ένώ δλες τους συνεπά

γονται τήν τοπική κίνηση, είναι φανερό δτι, δπω ς πάντα, ό ’Α ρι

στοτέλης τονίζει τίς διαφορές καί δέν έπιζητεΐ καμιάν ένοποιητι-

κή άναγω γή. Ά π ύ τήν άλλη μεριά, ή κίνηση άπαιτεί τήν διασά

φηση ορισμένω ν έννοιώ ν πού συνδέθηκαν μαζί της στήν προηγού

μενη έρευνα, καί ιδιαίτερα στή διαλεκτική του Ζ ήνω να καί στούς

άτομικούς φιλοσόφους. Π ριν άπ* δλα, πρέπει νά κατανοήσουμε δτι

τύ ά π ε ι ρ ο ν , δηλαδή αύτύ πού δέν έχειπέρας, δέν θά μπορούσε ποτέ

νά δοθεί ώ ς ένα δλο, τού οποίου δλα τά μέρη θά υπήρχαν ταυτό

χρονα* εντούτοις υπάρχει μέ έναν κάποιον τρόπο, είδαλλιώ ς δέν θά

κατανοούσαμε ούτε τή συνέχεια τού χρόνου, ούτε έκείνη τώ ν άριθ-

μώ ν, ούτε τή διαιρετότητα τώ ν μεγεθώ ν, άλλά υπάρχει μόνο δυ

νάμει, σέ συγγένεια καί δχι σέ άντίθεση μέ τήν κίνηση (της οποίας

ή τ ε λ ι κ ό τ η τ α συνεπάγεται τήν άντίληψ η, δτι ό κόσμος είναι π ε π ε

ρ α σ μ έ ν ο ς ). Έ πίσ η ς ό τ ό π ο ς υπάρχει κι αύτός, άφοΰ διαφορετικά

σώ ματα μπορεί νά κατέχουν τύν ίδιο τόπο κατά διαδοχή, καί έπι-

πλέον άφοΰ τά στοιχεία τείνουν πρύς διαφορετικές περιοχές τού

κόσμου, τύ καθένα σύμφ ω να μέ τή φύση του, π .χ. ή φ ω τιά πρύς

τά πάνω* μολαταύτα, ό τόπος δέν είναι παρά τύ δριο τού περιέχον-

τος, πού είναι άκίνητο καί συναφές μέ αύτύ πού περικλείει, σάν

ένα δοχείο πού δέν Οά μπορούσαμε νά τύ μετακινήσουμε, γιατί

δταν μετατοπίζεται ένα σώ μα δέν έγκαταλείπει πίσω του ένα

τμήμα χώ ρου πού είναι στύ έξής κενό.

Β λέπουμε δτι δ Α ριστοτέλης, έμπνεόμενος πάντα άπύ τήν έπι-

Ο υμία νά καταξιώ σει τά έπιμέρους δντα, δέν καταγίνεται καθόλου



J>Α Ρ Ι Σ Τ Ο Τ Ε Λ Η Σ 131

στήν κατασκευή μιας ένο^τικής θεω ρίας γιά τό χώ ρο* ό τόπος

ενός σώ ματος είναι άπλώ ς ό περι-ορισμός τής θέσης πού του άφή-

νουν οσα τό περιβάλλουν άπό δώ προκύπτει προπάντω ν δτι δλατά πράγματα στόν κόσμο βρίσκονται πάντα σέ εναν τόπο, έκτος

άπό τόν ίδιο τόν κόσμο πού δέν τόν περιβάλλει τίποτα και ποτέ.

’Έ χοντας στενή σχέση μέ τό ζήτημα τής τοπικής κίνησης, τό ζή

τημα τού τόπου άφορά εξίσου τό κενό, πού ή πραγματικότητά

του κρίθηκε άπό τούς άτομικούς φιλοσόφους άναγκαίος δρος τής

κίνησης. Σ ύμ φω να μέ τόν Α ριστοτέλη αυτό δέν ισχύει, γιατί μέσα

στό πλήρες ή κίνηση μπορεί νά έπιτελεστεί σάν δίνη* άντίθεταμέσα στό κενό δέν θά ύπάρχει ή παραμικρή διαφορά πού νά μ πο

ρεί νά προσανατολίσει τήν κίνηση πρός μιάν κατεύθυνση κι δχι

πρός μιάν άλλη ή νά τήν ολοκληρώ σει έδώ καί δχι άλλου* ή συμ

πύκνω ση καί ή άραίω ση δέν άπαιτούν κενά διαστήματα μέσα στό

σώ μα, παρά έξηγοΰνται ώ ς βαθμοί έντασης μέσα στό πλήρες,

καί στήν άνάγκη δέν μπορούμε νά δεχτούμε μιάν οίονεί-ΰπαρξη

τού κενού παρά μόνο ώ ς δυνάμει κενό, παρόμοιο μέ τό δυνάμει

άπειρο, γιατί στήν άραίω ση δέν υπάρχει δριο. ’Έ τσ ι, μηδενίζον

τας τό κενό, θά άπομακρυνθούμε λιγότερο παρά ποτέ άπό τήν άνά

λυση τής μεταβολής μελετώ ντας τό χρόνο, μολονότι ό χρόνος, πού

είναι ένας καί ομοιόμορφος, δέν μπορεί νά συγχυσ τεί μέ τίς πολύ

πλοκες μεταβολές πού γίνονται λίγο ή πολύ γρήγορα. 'Έ να διά

στημα χρόνου άναγνω ρίζεται μέ τήν διάκριση ένός πριν καί ενός

μετά μέσα στήν κίνηση, μέ τή διάκριση δύο «τώ ρα», πού ορίζουν

ένα διάστημα* τό «τώ ρα» άποτελεί’ δυνητική διάρκεια πού συνο

δεύει διάφ ορα συμβάντα τό ένα μετά τό άλλο κι έξασφαλίζει τή

συνέχεια τού χρόνου καί τήν όριοθέτηση τώ ν μερώ ν του, έρειζό-

μενο στή δύναμη, ή οποία υποδέχεται διαδοχικά κατηγορήματα,

δηλ. στό διαρκές υπόστρω μα, στήν ύλη τού κινούμενου οντος, ή

οποία σημαδεύει πρώ τη τήν συνέχεια καί τίς δυνητικές διαφορές

του. Έ τσ ι ό χρόνος καταμετρά τό γίγνεσθαι τού οντος καί μπορεί

νά οριστεί ώ ς «άριθμός τής κινήσεο^ς κατά τό πρότερον καί ύσ τε

ρον». 'Ό λες αύτές οί έννοιες, άπειρο, τόπος, κενό, χρόνος, φέρουν

τό σημάδιαύτής τής ενεργοποίησης τής δύναμης ώ ς δύναμης, αύτής

τής άτελούς ενεργοποίησης, τήν όποια χρησιμοποίησε ό Ά οισ το-




τέλης γιά νά ορίσει τήν κίνηση. Μ έ το ϊδιο πνεύμα άρνείται καί

τά διαλεκτικά επιχειρήματα του Ζ ήνω να, δείχνοντας δτι κάθε συνε

χές είναι διαιρετέ επ’ άπειρο καί δτι ή διαιρετότητα της έκτασης,της κίνησης καί του χρόνου έπ* άπειρο συνεπάγονται ή μία τήν

άλλη.

5Α πομένει άκόμα ένα κεφαλαιώ δες ζήτημα άναφορικά μέ τήν

κίνηση έν γένει, τδ ζήτημ α της καταγω γής της. Τ ο ζήτημα φαίνε

ται νά έχει ήδη διευθετηθεί, άν πάρουμε κατά γράμμα τδν ορισμό

της φ ύ σ η ς . ’Α λλά ή φύση δέν είναι μιά άπόλυτα πρώ τη πηγή της

κίνησης. Ή φύση είναι άρχή μόνο άπδ τήν άποψ η μιας εσω τερικής άνάλυσης του γίγνεσθαι, τδ οποίο έχει άνάγκη έξω τερικούς

παράγοντες, πού άνάλογα μέ τήν περίπτω ση παράγουν ή τροφ οδο

τούν τά φυσικά δντα καί καθορίζουν έτσι τίς φ υσικές τους κινή

σεις. Ά π δ τήν άλλη πλευρά δ Α ριστοτέλης άποδείχνει τήν αιω νιό

τητα της κίνησης γενικά. 'Η επιχειρηματολογία του, σ* δ,τι βαθύ

τερο έχει, στηρίζεται στήν άνεξάλειπτη άτέλεια, στδ άνεξάλειπτα

άτέλεστο τού ζεύγους ένέργεια-δύναμη: οί δύο δροι είναι πάραπολύ συνδεμένοι καί συνάμα πάρα πολύ ξεχω ρισμένοι, έτσι ώ στε

νά μήν μπορούμε νά δεχτούμε, μέσα στή χρονολογική σειρά, μιά

πρώ τη δύναμη ή μ ιά έσχατη ενέργεια. 'Ό μ ω ς ή κίνηση είναι άνί-

κανη νά αύτοϋποστηριχτεί μέσα σέ αύτή τήν άτελή αιω νιότητα,

ή μάλλον ή σχάση, πού χαρακτηρίζει τδ ζεύγος δύναμη-ενέργεια,

δέν μπορεί ποτέ νά πετύχει τήν άρση της —πού είναι άλλω στε

πρόσκαιρη καί ποτέ δέν παρέχει τήν πλήρη ένότητα—, άν δέν υπάρχει μιά κινητήρια δύναμη άλλης υφ ής στήν έσχατη πηγή τώ ν ενερ

γοποιήσεω ν πού εϊδαμε. Ή άτέλεια τής κίνησης εκδηλώ νεται κυ

ρίω ς στδ γεγονός δτι κάθε κινητό κινείται άπδ ένα άλλο* συνεπώ ς

είναι άναγκαίο νά θέσουμε έναν πρώ το όρο εξαιρούμενο άπδ τήν

κινητικότητα τώ ν σω μάτω ν κι άπδ τήν δυαδικότητα τού ένεργεία

καί δυνάμει (άφού είναι πρόδηλο δτι μιά έπ* άπειρον παλινδρόμηση

δέν θά έλυνε τδ πρόβλημα, μιά καί εξ ορισμού ή άπόλυτη απαρχήδέν μπορεί παρά νά διαφεύγει άκατάπαυστα* κι έπίσης άφού είναι

πρόδηλο δτι ή τοπική κίνηση, τήν όποια συνεπάγονται δλες οί

μορφές μεταβολής, δέν θά μπορούσε, δπω ς μερικές άπδ αυτές,

νά έξηγηθεί έπαρκώ ς μέ βάση κάποιαν άμοιβαία αιτιότητα). "Ο ντας



A Ρ I Σ Τ Ο Τ Ε Λ II Ζ

άσώ ματο, αιώ νιο, καθαρά ενεργό κι άκίνητο, τό πρώ το κινούν άπο

τελεί έτσι ΐήν άπόρροια ενός άναγκαίου συμπερασμού, πού ξεκι

νάει άπό τήν έμπειρία τού αισθητού κόσμου. Π ώ ς νά κατανοήσουμε τή φύση του καί τήν ένέργειά του; Σ έ αύτό συμπίπτουν κατά

τρόπο άπόλυτα τέλειο ή μορφή καί ή ενέργεια: ή ’Ιδέα, τό Ν οητό,

κατέχει μέσα του τόν εαυτό της χω ρίς περιορισμό, είναι άπελευθε-

ρω μένη άπό κάθε όλη, άρα άπό κάθε άσυμφω νία μέ τόν εαυτό της*

ό Θ εός είναι ή πάντα όμοια ζω ή τής νόησης καί τού νοητού, πού

ταυτίζονται μεταξύ τους. Μ πορούμε στή συνέχεια νά σ χηματί

σουμε κάποια ιδέα γιά τή φύση τής ένέργειάς του: ώ ς άνώ τεροκαί μάλιστα άνώ τατο νοητό, διατηρεί άπό καλή προαίρεση τήν

κοσμική τάξη καί τροφοδοτεί τήν ενέργεια πού εκτυλίσσεται μέσα

σέ αύτή. Μ ιά σύγκριση άπό τό πρώ το βιβλίο τού Π ε ρ ϊ γ ε ν έ σ ε ω ς

κ α ι φ θ ο ρ ά ς φ ω τίζει τίς έρευνες τού τελευταίου βιβλίου τώ ν Φ υ σ ι

κ ώ ν καί τού Λ βιβλίου τώ ν Μ ε τ α φ υ σ ικ ώ ν : ((συμβαίνει νά λέμε,

γράφ ει ό ’Α ριστοτέλης, ότι ένα πρόσω πο πού μάς προκαλεί πόνο

μάς άγγίζει χω ρίς μολαταύτα νά τό άγγίζουμε κι εμείς». Τ ό άκί

νητο καί άσώ ματο Κ ινούν, άρα αύτό πού είναι άδύνατο νά άγγί-

ξουμε καί άναμφίβολα άδύνατο νά εντοπίσουμε μέ μή μεταφορικό

τρόπο, είναι ή τελική Α ιτία, ή οποία κινεί μέ τόν έρω τα πού προ

καλεί. Α ύτός ό "Ε ρ ω ς κινδυνεύει νά παρανοηθεί καί νά μάς οδη

γήσ ει γιά μιάν ακόμη φορά στή λαθεμένη άναζήτηση μιάς κατα

γω γής τής κίνησης μέσα στούς κόλπους τού κόσμου τής κινητικό

τητας. Έ δώ ό ’Α ριστοτέλης είναι πολύ κοντά στόν Π λάτω να, γιά

τόν όποιο υπέρτατος σκοπός καί πρω ταρχική πηγή κάθε κίνησης

ταυτίζονται, μέ τρόπο πού ή ορμή τού έρω τα καί ό πλούτος, πού

ένώ νεται μαζί του στήν ένδεια, δέν μπορεί παρά νά έρχονται άπό

ψ ηλά: ό έρω τας δέν άντιδρά σέ κάτι πού βλέπει παίρνοντας μιάν

πρω τοβουλία, παρά συνίσταται σέ μιάν έλξη πού γίνεται αισθητή

καί πού ή τελική αιτία της είναιταυτόχρονα καί ή κινητήρια αιτία.

Σ τό μόνο πού διαφ έρει ό ’Α ριστοτέλης άπό τόν Π λάτω να, είναι

ότι τονίζει τήν υπερβατικότητα τής άνώ τατης άρχής (τήν μόνη ή

σχεδόν τή μόνη ’Ιδέα πού διατηρεί άναλλοίω τη άπό τόν πλατω νι

σμό γιά νά τήν καταστήσει άκρογω νιαίο λίθο τού συστήματος του).

*\Υν όμω ς ή καθαρή ’Ενέργεια τού μαθητή είναι σαφώ ς πιό ά-




προσιτή άπο τό Α γαθό του Π λάτω να, μέχρι σημείου πού νά θεω

ρείται ξένη πρός τόν κόσμο, ή άτέλεια τού οποίου δέν θά μπορούσε

μέ κανέναν τρόπο ν’ άγγίξει αύτήν πού ή τελειότητά της εμπεριέχεται στόν εαυτό της — τότε δέν πρόκειται πιά γιά μιάν άπλή δια

φορά. Ή άντίθεση τώ ν δύο συγγραφέω ν γίνεται έτσι εντυπω σιακή,

έφόσον έδώ άπεμπολεΐται κάθε έννοια όντολογικής γένεσης* τήν

σπουδαιότητα τής άπεμπόλησης τούτης ύπογραμμίσαμε ήδη στόν

’Α ριστοτέλη. Δ έν μπορούμε νά βρούμε, καί οπω σδήποτε δέν υπάρ

χει περιθώ ριο νά άναζητήσουμε μέσα στόν Θ εό τό «γιατί» τώ ν

μορφώ ν, στίς όποιες ό Θ εός μεταδίδει τήν κίνηση πού τούς έπι-

τρέπει νά διατηρούνται μέ άνασφάλεια, άλλά συνάμα αιώ νια, μέσα

στό δν. Ή ίδια ή ίεραρχική τάξη, σύμφω να μέ τήν οποία μετα

δίδονται σέ κατιούσα σειρά οί ένεργοποιοΰσες δυνάμεις, δέν είναι

τίποτε άλλο παρά τό ταίρι τής αύθόρμητα διατεταγμένης ιεραρ

χίας τώ ν έμμενώ ν στόν κόσμο μορφώ ν. ’Έ τσι ό Θ εός είναι ό πρώ

τος δρος μιας διάταξης πού ό ίδιος άγνοεΐ. Γ ι’ αύτό δέν είναιπαρά

ξενο πού, μολονότι έμφανίζεται ώ ς έσχατος σκοπός δλω ν τώ ν

πραγμάτω ν, μοιάζει πολύ περισσότερο μ’ ένα είδος οργανω τικής

συνολικής έποπτείας, κάτω άπό τήν οποία έπιτελοΰνται, καθεμιά

στό δικό της έπίπεδο, ιδιαίτερες καί αύτόνομες σκόπιμες διαδικα

σίες. Ε ίδαμε δτι ή γένεση, άκόμα κι άν άναφ έρεται μυστικά στόν

άνώ τατο πόλο, δέν ζητεί καί δέν άποκτά τίποτε περισσότερο άπό

τήν διαιώ νιση ειδικώ ν μορφώ ν. Τ ήν αιω νιότητα τής Κ αθαρής

’Ε νέργειας τήν άνταγω νίζονται κατά κάποιον τρόπο σ’ ένα κα τώ

τερο έπίπεδο αύτές οί μορφές πού διατηρούνται γιά πάντα, δπω ς

άλλω στε τήν άκινησία της τήν άνταγω νίζεται, σέ κατώ τερο έπί

πεδο, ή έκλαμψ η τώ ν μορφ ώ ν αύτώ ν κι ή σ τιγμιαία τους έμφάνιση,

ώ ς άπόρροια τής ένεργοποιούσας κίνησης.

'‘Ά ς σχεδιάσουμε πολύ σύντομα τήν ιεραρχία τού κόσμου στήν

κατιούσα της τάξη. Π ολύ κοντά στόν Θ εό βρίσκονται οί σφαίρες

τώ ν άφ θαρτω ν σω μάτω ν, αιώ νιες υπάρξεις πού κινούνται μέ τήν

πλησιέστερη πρός τήν άκινησία κίνηση, δηλαδή μέ τήν ομοιόμορφη

κυκλική κίνηση, χω ρίς έλλειψ η καί χω ρίς πρόοδο, χω ρίς άρχή καί

τέλος. Ό πρώ τος ούρανός είναι ή κινητή σφ αίρα τώ ν άστρω ν, ή

οποία περιβάλλει τόν κόσμο, πού μόνιμο κέντρο του είναι ό φυσι




<3

135

κός τόπος της Γ ής, τούτης τής άκίνητης σφ αίρας. 'Έ να περίπλοκο

σύστημα ομόκεντρω ν σφ αιρώ ν, έμπνευσμένο άπό τόν Ε δδοξο τόν

Κ νίδιο, τόν μεγάλο μαθηματικό καί άστρονόμο, φίλο τού Π λά τω να, πασχίζει νά ξεδιαλύνει τίς φαινόμενες κινήσεις τού "Η λιου,

τής Σελήνης καίτώ ν πλανητώ ν. ’Α φού κάθε αιώ νια κίνηση άπαιτεΐ

μιάν αιώ νια αιτία, αύτές οί διάφορες κινή σεις,. πού διακρίνονται

ξεκάθαρα άπό τήν ομοιόμορφη κίνηση τής σφ αίρας τώ ν άπλανώ ν,

άπαιτούν μιά πλειάδα άκίνητω ν καί άυλω ν Κ ινούντω ν, τώ ν οποίω ν

ή σχέση μέ τό Π ρώ το Κ ινούν γεννά ένα δύσκολο πρόβλημα πού

τά κείμενά μας άφήνουν αναπάντητο. ’Έ τσ ι συγκροτείται ό «ύπερ-σελήνιος» κόσμος (ή ονομασία είναι κακή, γιατί καί ή Σελήνη

άποτελεί μέρος του), πού άντιτίθεται στόν δικό μας, τόν «ύπο-

σελήνιο», τό ϊδιο δπω ς ή περιοχή τώ ν αιώ νιω ν σω μάτω ν, πού

διαθέτουν τό ελάχιστο τής κίνησης καί τής ύλης καί είναι τοπο

θετημένα δσο πιό κοντά γίνεται στό Π ρώ το Κ ινούν ή καί κάτω

άπό τήν πιό άμεση έπιρροή του, άντιτίθεται στήν περιοχή τής κα

θαυτό Φ υσικής, δπου αύξάνει ή άτέλεια καί δπου ή. πολλαπλότητα τώ ν φθαρτώ ν σω μάτω ν, δεχόμενη άνω θεν ένα ολοένα καί πιό

άδύναμο μέρος ενέργειας καθώ ς προχω ράμε άπό τά λιγότερο άτε-

λή οντα πρός τά ταπεινότερα, κρατά, χάρη στήν επίδραση τού

ούρανού, κάποια τάξη μονάχα μέσα άπό πολλή άταξία καί μάλι

στα μέσα άπό συγκρούσεις. Ή γένεση τού τάδε δντος επιβάλλει

τήν καταστροφή τού τάδε άλλου καί οί φυσικές κινήσεις τού ενός

βιάζουν εύκολα τή φύση ενός άλλου, άρχίζοντας άπό τά ϊδια τάστοιχεία. Τ ά τελευταία χαρακτηρίζονται άπό ζεύγη αισθητώ ν ιδιο

τήτω ν πού άντιτίθενται μεταξύ τους: τό θερμό καί τό ψ υχρό, τό

ξηρό καί τό υγρό, συνδυάζονται σ’ ένα στοιχείο θερμό καί ξηρό

(φ ω τιά), πού τείνει πρός τά επάνω , καί, άντίθετα, σ’ ένα στοι

χείο ψ υχρό καί ξηρό (γή), πού τείνει πρός τά κάτω , πρός τό κέν

τρο τού κόσμου’ κατόπιν έχουμε ώ ς ένδιάμεσο, σύμφω να μέ τούς

άλλους δύο δυνατούς συνδυασμούς, θερμό-ύγρό καί ψ υχρό-ύγρό,πού γίνονται άντίστοιχα άέρας καί νερό. Π ρόκειται γιά μιά συνε

χόμενη σειρά, ή οποία επιτρέπει μιάν κυκλική μετατροπή καί

πρός τίς δύο κατευθύνσεις, καί τής οποίας ή κίνηση δέν τελειώ νει

χάρη στήν κλίση τής εκλειπτικής πού παράγει τίς εποχές, δηλαδή



τήν επικράτηση πότε αύτής καί πότε εκείνης άπό τίς παραπάνω

άντιτιθέμενες ιδιότητες. Τ ά τέσσερα στοιχεία αποτελούν τή βάση

τής σύστασης δλω ν τώ ν πραγμάτω ν, δσα περικλείει ό ύποσελή-νιος κόσμος, είναι οί ολικές αιτίες, δηλαδή οί πολύ άνεπαρκεΐς,

άναγκαίοι δροι δλω ν τώ ν πιό περίπλοκω ν φυσικώ ν πραγμα τικο

τήτω ν. Τ ό γνω στό μας σχήμα —μορφή καί ύλη, ενέργεια καί δύ

ναμη— επαναλαμβάνεται, περισσότερο ή λιγότερο τέλεια, άπό τούς

άνώ τατους προσδιορισμούς τής ζω ής ώ ς τούς στοιχειώ δεις συν

δυασμούς, πού ή μετατροπή τους υποδηλώ νειτήν ύπαρξη τής πρώ

της ύλης, πού μόνη αύτή είναι άπόλυτα άμορφη καί άπροσδιόρι-στη καί δέν μπορεί V άποτελέσει τήν άντίστοιχη σέ μιά κατώ

τερη δύναμη ένέργεια.

"Ε να άπό τά πρώ τιστα ενδιαφέροντα τού "Α ριστοτέλη είναι ό

κόσμος τώ ν έμβιω ν (πού ή μελέτη τους πιάνει σχεδόν τό ένα τρίτο

τού δλου C orpus). Τ ά έμβια είναι τά πιό περίπλοκα, τά πιό πλού

σια σέ προσδιορισμούς δντα τού ύποσελήνιου κόσμου. Π ροσπερνώ ν

τας τίς λεπτομέρειες, πού τίς περισσότερες φορές είναι άξιοση-μείω τες σέ άκρίβεια καί ευστοχία, καί θεμελιω μένες τόσο σέ προ

σω πικές παρατηρήσεις καί άνατομές δσο καί σέ έρευνες πού έχουν

γίνει κοντά σέ κυνηγούς, σέ ψ αράδες κτλ., άς συγκρατήσουμε έδώ

τίς μεθόδους καί τίς γενικές άπόψ εις. Κ αί πρώ τα-πρώ τα σ* αύτό

άκριβώ ς τό πεδίο έμφανίζεται μέ μεγαλύτερη καθαρότητα ή προ

τεραιότητα τής ένέργειας άπέναντι στήν δύναμη καί τής μορφής

άπέναντι στήν ύλη, άδιάφορο άν θεω ρούμε τήν γένεση τού άτομι-κού οργανισμού ή τήν δραστηριότητα τής ψ υχής του. Σ τήν γένεση

συνεργάζονται ό ειδοποιός προσδιορισμός τής μορφ ής καί ή ενέρ

γεια πού τού δίνεται άνω θεν άν δμω ς ύπ" αύτή τήν έννοια δ άν

θρω πος έχει γεννηθεί «άπό τόν ήλιο», είναι μολαταύτα ο «άνθρω

πος», ό ώ ριμος άνθρω πος στήν πλήρη άνάπτυξη τής μορφής του,

ή οποία «γεννά τόν άνθρω πο»: πρόκειται γιά τήν μορφή ώ ς ένεργό

δύναμη τού σπέρματος, ώ ς ώ ριμο άνθρω πο έν δυνάμει. Κ ατά κάποιον τρόπο ή ζω ή είναι μιά άνώ τερη τεχνική, μέσω τής όποιας

μιά μορφή, καθώ ς μεταδίδεται σέ μιά κατάλληλη ύλη χάρη σέ

μιά κατάλληλη κίνηση, είναι σέ θέση νά διατηρήσει μέσα στό

(Inblicatum της μιάν ένεργή ορμή, πού ή άνθρ(όπινη τέχνη δέν




είναι ποτέ ικανή νά μεταδώ σει στά δικά της προϊόντα. Ξ εκινώ ν

τας άπό τήν κατάσταση τού σπέρματος, ή προοδευτική άνάπτυξη

τής μορφής έκτυλίσσει μιά σειρά λειτουργιώ ν σέ μιά καθορισμένησειρά. 'Η ενεργή δύναμη τής μορφής —πού ονομάζεται φ ύ σ ις , δταν

πρόκειται γιά άπλούστερες πραγματικότητες— είναι ή ψ υχή τού

έμβιου δντος, δηλαδή «ή μορφή ενός φυσικού σώ ματος πού κατέχει

έν δυνάμει τή ζω ή» καί, άκριβέστερα, «ή πρώ τη ένδελέχεια ενός

οργανω μένου φυσικού σώ ματος»: αύτές είναι οί διαδοχικές δια

τυπώ σεις τού Π ε ρ ί ψ υ χ ή ς , π ο ύ κατά μεγάλο μέρος συνιστά περισ

σότερο έργο γενικής βιολογίας παρά μιά ψ υχολογία, δπω ς θά τήνλέγαμε σήμερα. Α ύτός ό ορισμός σημαίνει δτι ή ψ υχή είναι ή. τέ

λεια καί άκίνητη μορφή, δντας τετελεσμένος προσδιορισμός μέ

ειδοποιό χαρακτήρα καί δντας έπίσης ή ενεργή δύναμη πού είναι

προσαρμοσμένη στήν άντίστοιχή της παθητική δύναμη τού οργα

νισμού. Ώ ς τέτοια, ή ψ υχή είναι ή ζω ική έ ξ ι ς πού μ π ο ρ ε ί νά λει

τουργήσει πλήρω ς «έμψ υχώ νοντας» τό σώ μα της, τού οποίου κα

τευθύνει δλες τίς λειτουργίες μέ σκοπό νά τό χρησιμοποιήσει σάνδργανο* ή ψ υχή είναι τυπική, κινητική καί τελική αιτία τής άνά-

πτυξης, τής. συντήρησης καί τής άσκησης τού οργανισμού μέ τόν

όποιο είναι συνδεδεμένη. Μ " αύτή τήν έννοια, είναι μάταιο νά μήν

άναγνω ρίζουμε τήν έξέλιξη τής σκέψ ης τού "Α ριστοτέλη πού, στή

βιολογία, πέρασε άπό ένα είδος όργανιστικοΰ (instrumentiste)άνιμισμοΰ στόν ύλομορφ ισμό τού Π ε ρ ί ψ υ χ ή ς , δπω ς άλλω στε είπα

με παραπάνω * πάντω ς, μολονότι δέν διακρίνεται πιά άπό τό σ ώ μαδπω ς ένα όν διακρίνεται άριθμητικά άπό ένα άλλο, ή ψ υχή διατη

ρεί μιάν άπόλυτη προτεραιότητα άπέναντι στό σώ μα καί συνεχίζει

νά τό άντιμετω πίζει σάν φυσικό δργανο. Κ αθώ ς ή μορφή δουλεύει

τήν ΰλη γιά νά άπλώ σει μέσα της τήν ένέργειά της ή καί γιά ν" άνα-

παραχθεί έντός της, ή υπεροχή της άκτινοβολεί μέσα σέ αύτή τήν

ύπερτεχνική τής ζω ής, μέσω τής οποίας τά είδη έξασφαλίζουν τήν

διατήρησή τους μέσα σέ άπειρα έπαναλαμβανόμενους κύκλους άνά-πτυξης καί γέννησης.

Ο ίδιάφορες λειτουργίες τής ζω ής δέν είναι δλες παρούσες μέσα

σέ κάθε τύπο έμβιου, μολονότι ή λειτουργία τής θρέψ ης καί τής

γένεσης, γιά παράδειγμα, υπάρχει σέ δλα τά έμβια κι άπό τή μιά





μεριά είναι ό άναγκαίος δρος, ή υλική αίτια τώ ν άνώ τερω ν λει

τουργιώ ν, ένώ άπδ τήν άλλη οριοθετεί τήν ομάδα έμβιω ν πού

είναι προικισμένα μόνο μέ θρεπτική ψ υχή, δηλαδή τά φυτά. Ήιεραρχία τώ ν λειτουργιώ ν συμπορεύεται μέ τήν ταξινομική ιεραρ

χία τώ ν μεγάλω ν βιολογικώ ν ομάδω ν. Δ ουλεύοντας τίς λεπτομέ

ρειες τής ταξινόμησης αύτής ό ’Α ριστοτέλης προσπάθησε νά χα

ρακτηρίσει τά γένη μέ κριτήριο τήν ομοιότητα τής δομής καί,

δπω ς θά λέγαμε, τής κατασκευής. Κ άθε είδος άπορρέει άπδ τδν

τυπικδ προσδιορισμό ένδς γένους άπδ μιά πλειάδα διαφορώ ν, πού

τδ κάνουν έτσι νά περάσει άπδ τή δύναμη στήν ένέργεια. Θ ά παρατηρήσουμε δτι, μολονότιπαραμένει εύαίσθητος άπέναντι στήν συνέ

χεια, στά άτελή σκιαγραφ ήματα καί προπλάσματα τής φύσης, στίς

άντιστοιχίες άνάμεσα στά είδη καί στά γένη, δ Α ριστοτέλης είναι

άποφ ασιστικά καί άπόλυτα όπαδδς τής άμεταβλησίας τώ ν έμβιω ν

μέσα στδ σύστημά του δέν θά μπορούσε νά ύπάρχει ή παραμικρή

δυνατότητα περάσματος άπδ ένα είδος σέ ένα άλλο, έφόσον ή

γενική ισορροπία τού κόσμου πού υποστηρίζεται άπδ τδ Π ρώ τοΚ ινούν, καθώ ς καί ή υφή τώ ν αιτιώ ν, πού είναι άξεδιάλυτα τελικές

καί κινητήριες κατά τδ παράδειγμά του, έξασφαλίζει τήν αιώ νια

πανομοιότυπη άναπαραγω γή τώ ν ειδοποιώ ν μορφώ ν. Δ έν άρκεί νά

μπορούμε νά περνάμε οπτικά καί λεκτικά άπδ μιά σιαγώ να σέ

ένα ράμφος ή νά άναγνω ρίζουμε τήν ομολογία ένδς βραχίονα καί

μιας φτερούγας γιά νά είμαστε οπαδοί τού έξελικτισμοΰ ή τού

μεταμορφισμού* σύμφω να μέ τδν ’Α ριστοτέλη τά είδη είναι διατεταγμένα μέσα σέ μιά μόνιμη ιεραρχία πού, ιδω μένη άπδ κα

τιούσα άποψ η, φανερώ νει μιά νοητή ένότητα μέσα άπδ διαβαθμί

σεις ολοένα καί πιδ έντονες. Ό άνθροοπος στέκει στήν κορυφή, έχει

τήν δρθια στάση καί ή είσοδος τώ ν τροφώ ν γίνεται σ’ αύτδν άπδ τά

πάνω * τά ζώ α σκύβουν πρδς τή γή, χάνουν τήν ορμή πρδς τδν ού-

ρανδ κι 6 θώ ρακάς τους είναι πολύ βαρύς* δσο γιά τά φυτά, ή κατά

στασή τους είναι άκόμα χειρότερη, γιατί, μολονότι δείχνουν νά έχουν κι αύτά τήν όρθια στάση τού άνθρώ που, στήν πραγματικότητα

είναι άναποδογυρισμένα, μέ τδ στόμα πρδς τά κάτω , ολοκληρώ

νοντας έτσι τήν κύψ η τώ ν ζώ ω ν καί περατώ νοντας τή σειρά. ’Α λλά

αύτό, πού διεξέρχεται έτσι δ νούς, καθαυτδ είναι άμετάλλακτο.



Α Ρ Ι Σ Τ Ο Τ Ε Λ Η Σ 13 (J

Μ ολαταύτα ό ύποσελήνιος κόσμος δέν είναι τέλεια διατεταγμέ

νος. Κ αταλαβαίνουμε δτι μέσα σέ αύτόν τόν κόσμο συμβαίνουν

πράγματα πού στερούνται νοήματος, άρχίζοντας άπό τήν κατα

στροφή καί τόν θάνατο, πού δέν έχουν κανένα νόημα, σέ σχέση μέτά κατεστραμμένα ή νεκρά δντα. Α ύτό πού γιά τό τάδε ον είναι

φυσική αιτιότητα, ταυτόχρονα, γιά κάποιο άλλο, είναι μηχανική

καί βίαιη αιτιότητα (έτσι τίθεται τό δλο πρόβλημα τώ ν πειραμα

τικώ ν παρεμβάσεω ν στήν βιολογία). Ε ξάλλου ή μηχανική αιτιό

τητα δέν μπορεί νά προσανατολιστεί κατά τύχη πρός ένα σκοπό

πού δέν ταυτίζεται μέ εκείνον πού επιδίω κε ή φυσική αιτία (ή

έπίσης ή έσκεμμένη άνθρώ πινη αιτία), ή οποία δέν άποτελεί παρά

τό άλλο της πρόσω πο. Μ πορεί έπίσης νά είναι άδιάφ ορη, δπω ς

συμβαίνει στά έμβια, δταν έχουμε πολλές άτομικές παραλλαγές

μέσα-στό είδος, ή καί άξιοθρήνητη, δπω ς δταν γεννά τέρατα.

’Α ναμφίβολα, παρόμοια άποτελέσματα είναι άρκετά σπάνια, έξί-

σου δπω ς καί ή αύτόματη γένεση, πού γιά τόν ’Α ριστοτέλη άπο

τελεί έμπειρική άλήθεια, δέν μπορεί παρά νά άφορά κατώ τερα

εΐδη. ’Α λλά κατά βάθος στόν ύποσελήνιο κόσμο μας είναι δύσκολο

νά χαράξουμε μιά ξεκάθαρη διαχω ριστική γραμμή άνάμεσα στήν

έπιτυχία καί στήν άποτυχία, άνάμεσα στήν εύστοχία τού σκοπού

καί στήν άστοχία, άνάμεσα στήν μορφή καί στήν παραμόρφ ω ση,

άνάμεσα στό τέλειο δν καί στό άτελές. Μ ήπω ς ό ίδιος ό ’Α ριστο

τέλης δέν συγκρίνει τά ζώ α τόσο μέ τά παιδιά πού περπατούν στά

τέσσερα, δσο καί μέ τούς νάνους; Ο ί ιδιότητες τού έμβιου, τού

άνώ ριμου καί τού τέρατος ταυτίζονται —ή σχεδόν— μέσα στήν

ύποσελήνια σχετικότητα τώ ν ένεργειώ ν καί τώ ν δυνάμεω ν.

'Η ο ρ γ ά ν ω σ η τ ή ς γ ν ώ σ η ς κ α ί τ ό π ρ ό β λ η μ α τ ο ν δ ν τ ο ς .

Ό άνθρω πος, ή κορυφή τής ύποσελήνιας ιεραρχίας, είναι τό μόνο

άπό τά μέλη της πού άναζητεί τήν έπιστήμη. Ε ίπαμε μέ τί τρόπο

ό ’Α ριστοτέλης άποδεχόταν τήν νοησιαρχική κληρονομιά τού Σ ω

κράτη καί τού Π λάτω να. Σ τή συνέχεια είδαμε τίς κύριες γραμμές

τής κοσμοθεω ρίας του. Ά λλά ό Α ριστοτέλης δέν πίστεψ ε δτι δέν




ήταν υποχρεω μένος νά επιχειρήσει μιά προσεκτική άνάλυση τώ ν

διαδικασιώ ν καί τώ ν οργανω μένω ν δομώ ν τής γνώ σης, καί μιά

μεγάλη παράδοση, πού ύποστηρίζεται άπο τούς πιύ έγκυρους σύγ

χρονους θεω ρητικούς τής λογικής, πρεσβεύει δτι το *Ο ρ γ α ν ο ν , π ού

ό ίδιος ό συγγραφέας του τύ έκρινε πολύ πρώ ιμο, συνιστά το πιο

άνθεκτικύ καί το πιο πλούσιο σέ διδάγματα μέρος αύτού τού τόσο

εκτεταμένου καί ποικίλου έργου. 'Ό πω ς καί νά είναι, έδώ δέν μπο

ρούμε νά έπιμείνουμε στίς τεχνικές λεπτομέρειες, πού μόνο αύτές

θά στήριζαν έπαρκώ ς αύτή τήν άποτίμηση δίνοντάς της δλο της

το βάρος, μολονότι ίσω ς νά μήν έπειθε τύν καθένα πέρα γιά πέρα.

Α ύτύ πού φαίνεται ούσιώ δες νά τονίσουμε είναι δτι γιά τύν ’Α ρι

στοτέλη ή έπιστήμη δέν είναι άληθινά έπιστήμη παρά μόνο μέσα

στή θεω ρητική της άνέλιξη, τήν τέλεια καί οριστικά οργανω μένη

άνέλιξη τώ ν κυριολεκτικά αδήριτω ν καί άναντίρρητω ν άποδείξεώ ν

της. Ε ννοείται δτι αύτύ τύ ιδεώ δες είναι ένας τελικύς σταθμός,

μιά κατάληξη πού ή μόνη έποικοδομητική της λειτουργία θά είναι

τύ πολύ-πολύ μιά έσχατη έπαλήθευση* ή ένεργεία έπιστήμη προσ

λαμβάνει έτσι ένα είδος άκινησίας.

Μ πορούμε νά μελετήσουμε γενικά τίς άναγκαίες συνδέσεις,

τώ ν οποίω ν ή έπιστήμη θά είναι ή ορθολογική γνώ ση, καί τίς

προϋποθέσεις, τίς οποίες θά πρέπει νά πληρούν οί άποδειχτικές

άρχές: έτσι μεθοδεύονται τά 9 ν α λ υ τ ικ ά . Μ ιά άναγκαία σύνδεση

κάνει ένα άποτέλεσμα νά έξαρτάται άπύ μιάν αιτία καί μιά συνέ

πεια άπύ μιάν αρχή· έτσι σχηματίζουμε ένα συλλογισμό, πού συμ

περαίνει τήν άναγκαιότητα μιας τέτοιας σύνδεσης ξεκινώ ντας άπύ

προτάσεις πού έχουν τεθεί ή άναγνω ριστεί πρω τύτερα. Α ύτή ή

χρήση τής άπαγω γής άποκαλύπτει τί είναι άναγκαίο, καί μέσα

έδώ έντοπίζουμε τήν αιτία ή τύν λόγο τής άμετακίνητης έξάρτησης

ένύς πράγματος άπύ τύ άλλο. Ό λογικύς συμπερασμός, ό σ υ λ λ ο

γ ισ μ ό ς στήν έλληνική, είναι τύ έργαλείο τής έπιστήμης. Ό ’Α ρι

στοτέλης έχει πάντα ύπόψ η του σϋνδέσεις τού τύπου κατηγόρη-μα-ύποκείμενο: γιά παράδειγμα, άν ένα κατηγόρημα Α βεβαιώ

νεται γιά κάθε ύποκείμενο Β καί άν τύ Β μέ τή σειρά του είναι

ένα κατηγόρημα πού βεβαιώ νεται γιά κάθε ύποκείμενο Γ , τότε

αναγκαστικά τύ Λ πρέπει νά βεβαιω θεί γιά κάθε Γ. Κ αί τούτο



συμβαίνει. γιατί κάθε Γ είναι Β* τό J3, ο μέσος όρος πού έπιτελεί

το πέρασμα άπό την προκειμένη στο συμπέρασμα, είναι ό λόγος

ή ή αιτία τής αναγκαιότητας. Μ έσα στά 9 ν α λ υ τ ικ ά Π ρ ό τ ε ρ α βρί

σκουμε μια τυποποίηση καί μια συστηματοποίηση διαφ όρω ν τύ

πω ν κατηγορηματικώ ν συλλογισμώ ν πού σήμερα φαίνονται σάν

μια περιορισμένη καί οχι στοιχειώ δης, ω στόσο πρώ της τάξεω ς

θεω ρία, άκριβώ ς όπω ς είναι το έργο τού Ε ύκλείδη στο πεδίο τώ ν

μαθηματικώ ν. Έ ξαλλου ό συλλογισμός δέν είναιεπινόηση τού ’Α ρι

στοτέλη, μια καί τον βλέπουμε μέσα στο έργο τού Π λάτω να, π .χ.

στην άπόδειξη τής αθανασίας τού Φ α ι δ ρ ο ύ ' ω στόσο ό ’Α ριστοτέ

λης θέλησε νά διατυπώ σει τό πλήρες καί καθορισμένο σύστημα

τώ ν συλλογιστικώ ν τύπω ν, γιά νά τούς καταστήσει καθαρά καί

ορθολογιστικά καταναγκαστικούς, κι έτσι νά τούς άπαλλάξει από

κάθε υποκειμενική έπιλογή πού θά επιδεχόταν κάποια δικαιολό-

γηση. "Ά ν δέν παραβιάσουμε την άρχή τής άντίφασης, ό συλλο

γισμός συμπεραίνει vi form ae, δυνάμει τής μορφής του — θά τολ

μούσαμε σχεδόν νά πούμε χάρη στον μηχανισμό του. Ε ίναι αύτο-

νόητο δτι ή μορφή, εδώ , στην κενή της γενικότητα, άντιτίθεται

σε ένα περιεχόμενο καί δέν έχει άλλο δεσμό μέ τό ε ί δ ο ς , πού μορ-

φ οποιεί μιά υλη, άπό τό δτι υποτάσσεται μαζί μέ κάθε άλλο είδος

στόν γενικό λογικό-όντολογικό νόμο τής άντίφασης.

’Ε πίσης ή μορφή τού συλλογισμού δέν είναι αύτάρκης. Έ να ς

αποδεικτικός συλλογισμός, τέτοιος δηλαδή πού νά γίνεται δεκτός

στά κατάστιχα τής επιστήμης, χρειάζεται ένα περιεχόμενο, καί

μάλιστα ένα περιεχόμενο πού νά έχει δοκιμαστεί στο επίπεδο τώ ν

προκειμένω ν προτάσεω ν, γιατί ή λογική συνοχή τής μορφής συμ

βιβάζεται μέ τό λάθος, στο μέτρο πού καί τό λάθος παρουσιάζεται

κι αυτό μέ τήν μορφή τής λογικής συνοχής. Π ρέπει νά διαθέτουμε

δύο προκείμενες πού νά εκφέρουν δύο ήδη διαπιστω μένες αναγκαίες

συνδέσεις καί νά έχουν άπό κοινού έναν μέσο όρο: ή αξία τού συλ

λογισμού έγκειται στο δτι μέ τήν άναλυτική έπεξήγηση τού υπο

νοούμενου συνάγεται ή τρίτη σύνδεση, πού άπορρέει άναγκαία άπό

τις δύο πρώ τες. Α ύτό τό συμπέρασμα είναι τό μόνο κέρδος τού

συλλογισμού, καί αύτό τό κέρδος είναι μοναδικό γιά τον κάθε συλ

λογισμό. *Α ν θέλουμε νά προχω ρήσουμε, νά κάνουμε έναν άλλο

Λ Ρ I Σ Τ Ο Τ 35 A II Σ 1 I



συλλογισμό, Οά πρέπει νά διαθέτουμε τουλάχιστον μιά προκει

μένη διαφορετική ώ ς πρός τή μία άπό τίς δύο πού χρησιμοποιήθη

καν, καί μάλιστα θά πρέπει νά διαφέρει καί άπό τίς δύο, άν χρησι

μοποιήσουμε ώ ς προκείμενη τό προηγούμενο συμπέρασμα. Έ τσ ι,σέ κάθε στάδιο, έχουμε άνάγκη νά γνω ρίζουμε άπό τά πριν άναγ-

καΐες συνδέσεις διαφορετικές άπό εκείνες πού πρόκειται νά δια

τυπώ σουμε τώ ρα, μολονότι είναι άναπόφ ευχτο νά άρχίσουμε άπό

άναπόδεικτα άξιώ ματα καί ορισμούς, πού ή δικαίω σή τους δέν

μπορεί νά άνήκει στήν τάξη τής άπόδειξης. 'Η άπόδειξη τακτο

ποιεί εναν ολόκληρο πλούτο πού ήδη έχει κατακτηθεί μέ πιό θε

μελιακές μεθόδους, έφόσον ή συλλογιστική μέθοδος, άντί νά επικαλείται μόνο έναν μικρό άριθμό άρχώ ν, δπω ς τά μαθηματικά,

πού συχνά τού χρησιμεύουν ώ ς παράδειγμα, προχω ρεί πάντα άπό

τό πολύ στό λίγο, δπω ς άπαιτεί τό άναλυτικό της πνεύμα, σέ

συμφω νία μέ τόν άριστοτελικό πλουραλισμό, πού εχθρεύεται κάθε

γενετική άπόπειρα άναγω γής στήν ένότητα. Ά ς προσθέσουμε δτι

κι ή ίδια ή πράξη, μέ τήν οποία θά διαλέξουμε τίς προκείμενες πού

θά συσχετίσουμε, δέν άνήκειστήν τάξη τής άπόδειξης καί προέρχεται άπό μιά μέθοδο έρευνας πού εξ ορισμού δέν θά μπορούσε νά

έχει καμιά σχέση μέ τήν ολοσχερή βεβαιότητα τής άπόδειξης. Ή

άρθρω μένη καί ελεγμένη ιεράρχηση τώ ν ουσιω δώ ν μορφώ ν καί

τώ ν ιδιοτήτω ν τους είναιτό άκραίο σημείο μιας άνόδου, τής οποίας

τά κύρια στάδια πρέπει νά τά διεξέλθουμε ξεκινώ ντας άπό χαμηλά.

Ά π ό τή σκοπιά τής γνώ σης, τώ ρα, τό χαμηλότερο έπίπεδο

άνήκει στήν αίσθηση, πού άποτελεί χαρακτηριστικό τώ ν ζώ ω ν καίτού άνθρώ που στό μέτρο πού αύτός είναι ζώ ο. Π ροτού άνυψ ω θούμε

ώ ς τήν έπιστήμη, πολύ πρω τύτερα, ή άνθρώ πινη γνώ ση ξεκινάει

άπό τήν αίσθηση καί δέν θά μπορούσε νά τήν άντιπαρέλθει, δπω ς

καί ή αισθητική ψ υχή δέν μπορεί νά άντιπαρέλθει τήν θρεπτική

ψ υχή. Έ δώ έχουμε νά κάνουμε μόνο μέ μιά ιδιαίτερη περίπτω ση

μέσα στήν γενική άκολουθία τώ ν βαθμιδώ ν τής κλίμακας τώ ν

οντω ν, δπου καθεμιά άπό αύτές τίς βαθμίδες προαπαιτεί τήν κατώ τερη βαθμίδα ώ ς προδιατεταγμένη καί άπαραίτητη δύναμη γιά

τήν δική της τήν ένέργεια. Ό Α ριστοτέλης δέν διστάζει νά βε

βαιώ σει, ώ ς προφανή άλήθεια, δτι «άν χαθεί μιά αίσθηση, θά χα




144 Λ Ρ I Σ Τ Ο Τ E A II Σ

καλεί τίς εικόνες κατά βούληση όταν άπουσιάζουν τά αντίστοιχα

πράγματα* έντέλει άσκεΐται ή νοητική λειτουργία, είτε «διανοη

τικά», μέσα στό ξετύλιγμα τώ ν επιστημονικώ ν συλλογισμώ ν, είτε

εποπτικά, μέσα στην ύπατη δραστηριότητα τού ν ο ν , μέσα στή

ν ό η σ η πού φτάνει ώ ς τίς άρχές, αύτές τίς άρχές πού τίς χρειαζό

μαστε κάθε στιγμή γιά νά όργανούσουμε τίς άποδείξεις τής επι

στήμης.

Τ ό ζήτημα είναι νά ξέρουμε πώ ς έπιτελείται αύτή ή πρόοδος.

"Ο ταν ό ’Α ριστοτέλης στό τελευταίο κεφάλαιο τώ ν ’ ν α λ υ τ ικ ώ ν

ύ σ τ ε ρ ω ν λέει οτι περνάμε άπό τήν αίσθηση στήν ανάμνηση, άπό

τήν έπαναλαμβανόμενη άνάμνηση στήν έμπειρία καί άπό τήν έμ

πειρία στό καθολικό, θέλει νά δείξει μέ ποιάν προοδευτική σταθε

ροποίηση ή ροή τώ ν διαφ όρω ν αισθήσεω ν, πού μοιάζειμέ άσύντακτο

στρατό, κατορθο^νει νά άναδιοργανω θεί καί συνάμα νά άκινητο-

ποιηθεί, μέχρι τή στιγμή πού τό πνεύμα φ τάνει στήν έποπτεία

τώ ν ουσιω δώ ν μορφώ ν καί όλω ν τώ ν άρχώ ν. ’Α λλά πώ ς νά κατα

νοήσουμε ότι άπό τή μιά μεριά οι αισθήσεις είναι άπαραίτητεςστή νόηση, έστω καί τήν έποπτική, ένώ άπό τήν άλλη οί έπανα-

λαμβανόμενες παρατηρήσεις τώ ν μεμονω μένω ν περιπτώ σεω ν, άπ’

όπου ή έπαγω γή άντλεί μιάν έμπειρική γενικότητα, δέν μπορούν

νά υψώ σουν αύτήν τή γενικότητα μέχρι τήν ορθολογική γνώ ση μιας

άληθινής άναγκαιότητας; Τ Ι άπάντηση φαίνεται σχετική μέ τήν

έφαρμογή τού σχήματος πού ήδη έπικαλεστήκαμε πολλές φορές:

άνάμεσα στά ξεχω ριστά έπίπεδα τής έπαγω γής καί τής νόησης,τής έμπειρικής συνομάδω σης καί τής ορθολογικής έποπτείας, ύπάρ-

χει μιά συνέχεια άπό τό δυνάμει στό ένεργεία. "Ο λες οί μεθοδεύ

σεις πού χρησιμοποιήθηκαν έξω άπό τόν οριστικό μηχανισμό τώ ν

άποδείξεω ν, δ,τι είναι διαλεκτική, ή συλλογή καί άντιπαράθεση

γνω μώ ν, ή διατύπω ση δυσκολιώ ν («άποριώ ν») καί προβλημάτω ν

— δλα αύτά συμμετέχουν σέ μιάν λογική τής άνακάλυψ ης, πού

σκοπεύει νά καθοδηγήσει τίς έπακτικές άναζητήσεις σ’ ό,τι άφ ο-ρά τήν έξω τερική όριοθέτηση τώ ν ούσιω δώ ν μορφώ ν καί τόν έν-

τοπισμό πιθανώ ν μέσω ν όρω ν. "Ο ταν αύτές οί έρευνες είναι σω στά

προσανατολισμένες, ή νοητική έποπτεία τίς ξεπερνά άποπερατώ -

νοντάς τες. 'Η αίσθηση περιείχε ήδη τό νοητό έν δυνάμει* στήν



άλλη άκρη τής αλυσίδας ό νους τό κατέχει έν ένεργεία. 'Η αίσθηση

καί ή νοητική έποπτεία είναι καί οι δύο άλάθητες, καθεμιά στον

δικό της πεδίο ενέργειας, ή μία δηλ. καθώ ς άποκαλύπτει τόαισθητό της άντικείμενο καί ή άλλη καθώ ς άποκαλύπτει τήν κα

θαρότητα μιας ουσιώ δους μορφής. Τ ό σπουδαίο είναι νά μήν πλα

νηθούμε μέσα στό μεσοδιάστημα, τον τόπο μεθοδικώ ν άπαιτήσεω ν

κι επίσης τώ ν ψηλαφήσεω ν καί προσεγγίσεω ν τής έρευνας. Γ ιατί

κατά τον Α ριστοτέλη δέν θά μπορούσαμε νά πιστέψ ουμε σοβαρά

δτι οι πιο σίγουρες βάσεις τής επιστήμης κεΐνται άπαρχής μέσα

στό νού μας χω ρίς νά τις γνω ρίζουμε, περιμένοντας μόνο, σέ λαν-θάνουσα κατάσταση, τήν ευκαιρία ν’ άφυπνισθοΰν. Σ τό έπίπεδο τό

ιδεατό ό νους είναι δλα τά πράγματα έν δυνάμει, παρθένος πίνα

κας («tabula rasa» σύμφω να μέ τήν εικόνα πού έγινε τόσο περί

φημη), πάνω στον οποίο έρχονται νά εγγράφ ουν άυλα οί μορφές

τώ ν ούσιώ ν, πού ή καθεμιά τους βρίσκεται έν ένεργεία μέσα στήν

οργανική της ενότητα. Ή νοητική λειτουργία, αν τή δούμε μόνο

μέσα σέ αύτή τήν παθητικότητα, δέν άρκεί νά ένεργοποιήσει τιςμορφές πού περιέχονται μόνο έν δυνάμει μέσα στις αισθήσεις.

’Α παιτείται λοιπόν ένας άλλος παράγοντας. Σ τό τρίτο βιβλίο τού

Π ε ρ ί ψ υ χ ή ς ό ’Α ριστοτέλης διακρίνει τον «νού πού είναι ικανός νά

όμοιω θεί μέ δλα τά πράγματα» άπό τον «νού πού είναι ικανός νά

παραγάγει δλα τά πράγματα» ώ ς ικανότητα, ώ ς ένεργή δύναμη

παρόμοια μέ τό φώ ς «πού άπό τά έν δυνάμει χρώ ματα παράγει τά

χρώ ματα έν ένεργεία». Ά ν θεω ρηθεί έτσι αύτή ή διπλή λειτουργία, τότε ό νούς είναι ικανός νά παραγάγει δλα τά πράγματα δσο

καί νά όμοιω θεί ιδεατά μέ δλα τά πράγματα· ξεκινώ ντας άπό τις

αισθήσεις καί τήν έμπειρική τους οργάνω ση οί άρχές περνούν στήν

ένέργεια, ένώ ό λόγος στηρίζεται στήν έμπειρία καί τήν άνυψώ νει

στό έπίπεδο τώ ν δογματικώ ν βεβαιοτήτω ν. ’Έ τσ ι συγκεντρώ νονται

δλες οί προϋποθέσεις πού κάνουν δυνατή τήν έπιστήμη. Ή κενή

μορφή τού συλλογισμού δέν έχει πιά παρά νά δεχτεί τό περιεχόμενο τώ ν ουσιω δώ ν μορφώ ν καί νά διατάξει ορθά τις άποδείξεις

τώ ν άναγκαίω ν δεσμώ ν, πού συνδέουν αυτές τις μορφές μέ τις

ίδιότητές τους.

Ό πω σδή ποτε άπομένουν άξιοσημείω τες δυσκολίες, πού ίσω ς





διαφαίνονται ήδη μέσα στον αξιω ματικό χαρακτήρα τώ ν επιχειρη

μάτω ν μέ τά όποια ό ’Α ριστοτέλης τοποθετεί τίς αρχές: καθώ ς

δέν είναι μήτε έμφυτες μήτε άποδείξιμες, χρειάζεται νά τίς άντλή-σουμε άπό τήν αίσθηση καί τήν επαγω γή· καί εφόσον άπαιτούν

περισσότερα, πάνω άπό τήν επαγω γή δέν άπομένει τίποτε άλλο

παρά ή διανοητική έποπτεία. Ή άλήθεια είναι δτι αύτή ή άπαίτη-

ση άνταποκρίνεται σέ μιάν ορισμένη πραγματικότητα, μερική του

λάχιστον, τής ήδη ολοκληρω μένης επιστήμης, ή οποία μέ τή σειρά

της μπορεί νά άποδείξει δτι αύτή ή άπαίτηση έχει πραγματικά

ικανοποιηθεί. Ε ντούτοις, μέσα στήν έμπρακτη έρευνά του, ό ’Α ριστοτέλης φαίνεται νά ικανοποιείται συχνά μέ μιά άντίληψ η του

καθολικού κάπω ς άσταθή καί κατά προσέγγιση, τέτοια πού νά μήν

διατηρείται πάντα καί παντού ταυτόσημη, παρά απαντιέται «στις

περισσότερες περιπτώ σεις». Ε ξάλλου, ό «άπόμερος» χαρακτήρας

τού νού μέσα στόν άνθρω πο, ό τρόπος του νά δίνεται«έξω θεν» κατά

τή γένεση, ή αίω νιότητά του, ή δυαδικότητα τώ ν δυνάμεώ ν του,

δλα αύτά, αν τά δούμε άποκλειστικά κά τω άπό τό φώ ς τώ ν κειμένων πού έχουμε στά χέρια μας, παραμένουν σκοτεινά καί οί διευ

κρινιστικές προσπάθειες, πού γίνονται στή συνέχεια μιας πολύ άρ-

χαίας παράδοσης, έρχονται γρήγορα σέ άντίθεση μέ τίς διδασκα

λίες πού προεκτείνουν τή σκέψη τού ’Α ριστοτέλη σέ άποκλίνουσες

καί εξίσου «δυνατές» κατευθύνσεις. Ε ίναι άλλω στε κατανοητό τό

πάθος πού διαμέσου τώ ν αιώ νω ν εμψ υχώ νει αύτές τίς φιλονικίες,

εφόσον τό άντικείμενό τους άφορά τίς σχέσεις της άνθρώ πινηςψ υχής μέ τόν κόσμο, πού έχει νά γνω ρίσει, καί μέ τον Θ είο Ν ού

(πού καμιά φορά ταυτίζεται μέ τόν ένεργητικό νού πού άπαιτεί ή

έπιστήμη άπό τόν άνθρω πο).

Έ ν πάση περιπτώ σει ένα πρόβλημα άρκετά γειτονικό άπασχό-

λησε πολύ καιρό τόν ’Α ριστοτέλη: τό πρόβλημα τού δντος. Θ ά

περίμενε κανείς δτι κανένα πρόβλημα δέν θά μπορούσε νά έχει

τεθεί στό έπίπεδο τού δντος, πού είναι έσχατος δρος, άπόλυταάσύμβατος (λόγω τής άπλότητας καί τής καθολικότητάς του) μέ

κάθε διάκριση καί μέ κάθε σχέση, μέ κάθε άνάγκη τακτοποίησης.

Κ ι δμω ς, στόν Σ ο φ ισ τ ή ό Π λάτω ν άποπειράται νά λύσει τήν πιθα

νώ ς βαθύτερη καί πιο σπουδαία άπορία τής φιλοσοφ ίας: τό ον



Α Ρ Ι Σ Ϊ Ο Τ E A H l 147

ώ ς «άνώ τερο γένος». Σ τδν ’Α ριστοτέλη, τδ ζήτημα δέν είναι πιά

ή προσπάθεια κατανόησης του δντος στήν κοινω νία του μέ τά άλλα

άνώ τερα γένη, πράγμα πού, δπω ς είδαμε, συνεπάγεται τίς χειρό

τερες συγχύσεις καί άντιφάσεις. ’Α λλά, άν άφ ήσουμε στήν άκρηκάθε προοπτική γενετικής ενότητας, μπορούμε άραγε νά νιώ σουμε

τέλεια ικανοποιημένοι άπδ τήν άποδεικτική οργάνω ση τής γνώ

σης, έστω κι άν τήν υποθέσουμε πραγματω μένη, έστω κι άν ξεπε-

ράσουμε τίς δυσκολίες καί τίς ασάφειες πού καταδείξαμε λίγο

πρίν;

Α ύτδ πού μάς απαγορεύει κάτι τέτοιο είναι ή πολυσημία

τού δντος, πράγμα πού χρειάστηκε νά τονίσουμε ήδη άπδ τήνστιγμή τής εισόδου μας στδ σύστημα τού Α ριστοτέλη* 'Η διά

κριση σέ ουσία καί συμβεβηκότα, σέ ενέργεια καί δύναμη, σέ

μορφή καί δλη, αύτές οί άπαραίτητες, δπω ς είδαμε, γιά τή συνοχή

τής γνώ σης διαφορές, φαίνονται τώ ρα νά εμποδίζουν τήν άληθινή

ολοκλήρω σή της. Γ ιατί τδ δν, τδ γεγονδς δτι κάτι τι είναι «κάτι

πού είναι», άποτελεί χαρακτηριστικδ κοινδ σέ δλα τά πράγματα

καί ή έπιστήμη κατά συνέπεια άναζητεί μιά κάποια ένότητα τούσυνόλου. Ά ντίθετα, ή άποδεικτική νοητότητα μάς επιβάλλει αύτδ

πού θά μπορούσαμε νά ονομάσουμε πολλότητα έπιμέρους γενικο

τήτω ν, ή οποία ταυτόχρονα διέπεται άπδ άξιώ ματα πού είναι κοινά

σέ δλα, «δσα είναι», έχει τίς δικές της άρχές καί δέν μπορεί νά

ύπερβεί τά δρια ένδς ιδιαίτερου γένους. Π ράγματι, ένα γένος

δέν μπορεί νά ταξινομήσει έντός του είδη χω ρίς ταυτόχρονα νά

αποκλείσει άλλα είδη, μολονότι, δπω ς θά λέγαμε σήμερα, έδώδέν μπορεί νά υπάρξει «σύνολο δλω ν τώ ν συνόλω ν».

Ό Α ριστοτέλης δείχνει δτι τδ όν δέν είναι γένος, διαφορετικά

θά περιλάμβανε διαφορές· άλλά οί διαφορές πού χαρακτηρίζουν

ένα γένος δέν γεννιούνται ά π αύτδ ουτε παράγονται μέ τή διαί

ρεση* έρχονται άπ* έξω γιά νά ένεργοποιήσουν τδ γένος σέ είδη

καί έχουν πάντα, ή καθεμιά ξεχω ριστά, περισσότερη έκταση δχι

μόνο άπδ κάθε είδος, άλλά άκόμα καί άπδ τδ θεω ρούμενο είδος.Ο ί διαφ ορές τού δντος θεω ρούμενου ώ ς γένους χάνονται λοιπδν

μέσα στδ μή δν, καί προσπαθώ ντας νά κάνουμε τδ όν γένος, τδ

μόνο πού καταφ έρνουμε είναι νά άνακατέψ ουμε καί νά έξαφ ανί-



σουμε ολον τόν πλούτο τώ ν διαφορώ ν, δλες τίς δομές τού κ ό σ μ ο ν .

Κ αί φυσικά συμβαίνει τό ίδιο δταν, έγκαταλείποντας τήν συνολική

άποψ η τής οργάνω σης μιας επιστήμης, ένδιαφ ερόμαστε γι’ αύτό

ή τό άλλο μεμονω μένο δν. Γνω ρίζουμε δτι ή μή διαιρετή ένότηταενός δντος δέν θά μπορούσε νά αποκλείσει μιάν έσω τερική πολ

λαπλότητα, τής οποίας οί δέκα κατηγορίες άποτελούν τά άνώ τερα

γένη, πού δέν μπορούν ν’ άναχθούν σέ ένα καί μόνο γένος (ούσία,

χρόνος, τόπος, ποιότητα κτλ.), παρότι δλα είναι εξ ορισμού ικανά

νά είσαχθούν σέ μιάν κατηγόρηση καί συνεπώ ς νά ε ίν α ι άπλώ ς.

Τ ό δν είναι ένα καί διασπαρμένο, «άμφ ίσημο» δπω ς θά πούνε

άργότερα* ό δρός, μέ τόν όποιο ονομάζεται, φαίνεται νά άπέχειεξίσου άπό τήν άκρίβεια καί άπό τήν κενολογία, κλίνοντας μάλλον

πρός αύτό πού ό ’Α ριστοτέλης άποκαλεΐ «ομω νυμία» (δηλ. μιά

ενιαία ονομασία γιά διαφορετικά πράγματα), χω ρίς πάλι καί νά

εξαντλείται σ’ αύτήν.

'Υ πάρχει λοιπόν τρόπος νά ξεπεράσουμε αύτήν τήν επιμεριστι

κή μονάχα νοητότητα τώ ν άποδείξεω ν; Ή γνώ ση ώ ς σοφία, λέει

ό ’Α ριστοτέλης, θέλει νά φτάσει στις πρώ τες άρχές τώ ν πραγμάτω ν καί ό σοφός οφείλει νά κατέχει μιά συνολική γνώ ση, «τή γνώ

ση τού δλου». Δ ιευκρινίζοντας αύτές τίς νύξεις στις άρχές τώ ν

Μ ε τ α φ υ σ ικ ώ ν , τό Γ βιβλίο άποφαίνεται δτι «υπάρχει μιά έπιστή

μη πού μελετά τό δν ώ ς δν». Γ ιά νά τήν κατακτήσουμε χω ρίς νά

καταφ ύγουμε στό ζεύγος γένος-εϊδος, είναι δυνατό νά άνατρέξουμε

σέ έναν άλλο τρόπο ταξινόμησης πού άπό τίς διάφορες σημασίες

του θά έβγαζε τά π ρ ό ς ε ν λ ε γ ά μ ε ν α , δηλαδή δρους πού θά «ύπα-κούουν σέ έναν» δρο καί κατά μία έννοια θά είναι πρώ τοι. Έ τσ ι

θά έχουμε μιά τακτοποιημένη σειρά, δπω ς π .χ. στήν περίπτω ση

τής υγείας, δπου ξεκινώ ντας άπό τήν ύγεία καί άναφερόμενοι στήν

φύση της, μπορούμε νά ονομάσουμε υγιείς μιά σειρά διαφόρω ν

πραγματικοτήτω ν, αύτό πού διατηρεί τήν ύγεία, αύτό πού τήν

παράγει, αύτό πού τήν δηλώ νει, αύτό πού είναι ικανό νά τήν δε

χτεί. Ε ίναι κεφαλαιώ δες νά σημειώ σουμε δτι ή άφετηρία αύτήςτής μεθόδου συνίσταται στόν άκριβή καθορισμό τού πρώ του νοή

ματος, δηλαδή δχι στό νά άναρω τηθοΰμε τί είναι ή κοινή πραγμα

τικότητα τής συλλογής πού θέλουμε νά βάλουμε σέ τάξη, άλλά





ποιος είναι ό όρος τής συλλογής πού αξίζει περισσότερο τήν κοινή

ονομασία. Ή ερώ τηση πού θέτει στον εαυτό του ό *Α ριστοτέλης

είναι ή άκόλουθη: τ ί τ ο 0V, στήν πλήρη σημασία του; Τ ο ζήτημ α

δέν είναι πλέον νά κατανοήσουμε το ον, δπω ς στον Π λάτω να, θέ-

τοντάς το (σέ πολύ παράδοξη, κατά τον ’Α ριστοτέλη) κοινω νία μέ

κάτι άλλο έξω άπο αύτό: πρέπει νά θέσουμε σέ τάξη τά διάφορα

είδη τού δντος ξεκινώ ντας άπο έναν πρώ το τρόπο, ξεκινώ ντας άπο

το κατ’ εξοχήν δν.

Σ έ ένα πρώ το στάδιο ό Α ριστοτέλης δίνει μιάν προσω ρινή

άπάντηση, πού άπολήγει σέ ένα ερώ τημα: ό πρώ τος τρόπος του

δντος είναι ό τρόπος τής ούσίας ή τής υπόστασης, άπ5 δπου φ α

νερά έξαρτώ νται οί άλλοι τρόποι τού δντος, δπω ς το λέει άπαρχής

το πολύ σημαντικό βιβλίο Ζ τώ ν Μ ε τ α φ υ σ ικ ώ ν . Τ ύ ζήτημα λοι

πόν είναι νά μάθουμε τί είναι ή ούσία ή ή υπόσταση στήν πρώ τη

καί πλήρη έννοιά τους* τό ζήτημα αύτό τίθεται έπειδή ή ύλη έχει

κάποια άξίω ση ν άποκτήσει περιω πή ούσίας, γνω ρίζουμε δμω ς

καλά δτι στήν πρω ταρχική της έννοια ή ούσία δέν μπορεί παρά

νά είναι ή ούσιώ δης μορφή, δηλαδή αύτό πού ορίζεται ώ ς τό «τίήν είναι» ή στά λατινικά ή quidditas: ή ούσιώ δης μορφή είναι

έκείνη πού καθορίζει τήν ούσία καί τήν έξατομικεύει μέ τήν άνώ -

τερη έννοια, ένώ ή κατώ τερη άτομικότητα, ή άριθμητική, αύτή

πού διακρίνει δύο δντα μέ τήν ίδια quidditas, είναι άποτέλεσμα

τής υλης. Ά λλά αύτή ή άπάντηση δέν είναι όριστική: δέν υπάρχει

μορφή «καθ’ έαυτή» μέ τήν πλατω νική έννοια μ ήτε Τ δέα τής μορ

φής, άν μπορούμε νά έκφ ραστοΰμε μέ αύτό τόν τρόπο* έτσι ώς.κατ’ έξοχήν τρόπος τού δντος προτείνεται μιά πολλαπλότητα μορ

φώ ν στόν κόσμο καί προπάντω ν αύτές οί μορφές είναι σχετικές

μεταξύ τους καί ιεραρχημένες. Έ τσ ι κατανοούμε, σύμφω να μέ τό

Ε βιβλίο τώ ν Μ ε τ α φ υ σ ικ ώ ν , δτι «άν δέν ύπήρχαν άλλες ούσίες

άπό έκείνες τής φύσης, ή φυσική θά ήταν ή πρώ τη φιλοσοφία.

Ά λλά άν ύπάρχει μιά άκίνητη υπόσταση, ή έπιστήμη αύτής τής

υπόστασης πρέπει νά προηγείται καί νά είναι ή πρώ τη φιλοσοφία*έτσι, έπειδή είναι πρώ τη, είναι έπίσης καί καθολική. Σ έ αύτήν

έναπόκειται νά θεω ρήσει τό ον ώ ς δν». Τ ό κατ’ έξοχήν ον είναι

ή καθαρή Μ ορφή κάθε υλης, ή αιώ νια καί άπόλυτα άεικίνητη Έ νέρ-




γεια* είναι ή πληρότητα δλω ν τώ ν άλλω ν δντω ν καί ό πρώ τος δρος

της σειράς τώ ν νοημάτω ν του οντος: δλα τά άλλα οντα, φθαρτά

καί άφ θαρτα, τακτοποιούνται σέ σχέση μέ αύτό καί τό μιμούνται

ανάλογα μέ τά μέσα του τό καθένα. Τ ό σχήμα μιας κατιούσαςσειράς διασώ ζει μιάν ορισμένη ένότητα του λόγου καί συμφ ιλιώ

νει τήν τάξη του κόσμου μέ τήν αυτονομία τώ ν ιδιαίτερω ν μορφώ ν

καί τόν άνεξάλειπτο πλούτο τώ ν διαφ ορώ ν. Θ ά επιθυμούσαμε νά

είχε δώ σειό ’Α ριστοτέλης περισσότερες διευκρινίσεις πάνω σέ αυτήν

τή διάταξη πού οδηγεί άπό τήν θεολογία στήν οντολογία καί άπό

τήν περιοχή της τέλειας ένότητας στήν περιοχή τού διχασμού* έν

πάση περιπτώ σει δμω ς στήν ’διάταξη τούτη φαίνεται ή βαθειάένότητα τώ ν πυκνώ ν καί υπερφορτω μένω ν βιβλίω ν τώ ν Μ ε τ α φ υ

σ ικ ώ ν , ή τακτοποίηση τού σοφού πού γνω ρίζει τό δλον χω ρίς νά

τά γνω ρίζει δλα.

Σ η μ ε ίω σ η π ά ν ω σ τ η ν η θ ικ ή κ α ι σ τ ή ν π ο λ ιτ ικ ή .

Ίσ ω ς νά μάς συγχω ρεθεΐ δτι μέσα στά καθορισμένα δρια αυτής

τής έ'κθεσης, δίνουμε μόνο σύντομες ένδείξεις σχετικά μέ τήν ήθι-

κή καί τήν πολιτική τού ’Α ριστοτέλη, οί όποιες είναι άμεσα προσι

τές στά *Η θ ικ ά Ν ικ ο μ ά χ ε ια καί στά Π ο λ ιτ ι κ ά . Κ αί τά δύο έ'ργα

τοποθετούνται άρμονικά μέσα στό σύνολο τού συστήματος, άφοΰ

ή άνθρώ πινη δράση εισδύει μέσα στόν κόσμο τού διχασμού, δπου

πρέπει νά γίνουμε αύτό πού είμαστε, νά ολοκληρω θούμε στήν βαθμίδα πού μάς ταιριάζει. Ο ί άναλύσεις αύτώ ν τώ ν δύο έ'ργω ν καθο

δηγούνται άπό τήν ίδια έννοια τής σχετικότητας τώ ν επιπέδω ν

καί τής διαφοράς τώ ν συνθηκώ ν: τίποτα, ή σχεδόν τίποτα, δέν

είναι καλό γιά τό οίοδήποτε πράγμα καί γιά οποτεδήποτε, αδιά

φορο αν πρόκειται γιά τήν άτομική συμπεριφορά ή γιά τήν συλ

λογική οργάνω ση. Ε πιπλέον ό κίνδυνος τής άποτυχίας πού ενέ

χει κάθε δράση διπλασιάζεται μέ τόν κίνδυνο τής περιπλάνησηςμέσα στήν τάξη τού στοχασμού, γιατί στήν ήθική καί στήν πολι

τική έχουμε νά κάνουμε μέ υπερβολικά περίπλοκα προβλήματα

πού δέν είναι δυνατό νά τά άναγάγουμε στήν ακαμψ ία τώ ν βιβλία-




κώ ν σχημάτω ν. 'Ό πω ς καί σέ άλλα πεδία, καί άκόμα περισσό

τερο, πρέπει νά λογαριάζουμε πολύ τίς τρέχουσες γνώ μες καί

εκείνες τώ ν άναγνω ρισμένω ν σοφ ώ ν, χω ρίς νά πασχίζουμε νά φ τάσουμε μιάν μαθηματική άκρίβεια. Ά φ οΰ ό άνθρω πος είναι φύσει

ζώ ον πολιτικόν, άνάμεσα στήν ήθική καί στήν πολιτική ύπάρχει

σύνδεσμος καί όχι άντίθεση. Π ώ ς θά μπορούσε νά είναι άληθινά

εύτυχής; Ό ντα ς «θειο ζώ ο», θά γνω ρίσειτήν εύτυχία άν μπορέσει

νά άναπτύξει φυσιολογικά τίς φυσικές καί ήθικές του ικανότητες,

βασιζόμενος σέ ένα καλό φυσικό, προσανατολισμένο άπό τήν κα

τάλληλη εκπαίδευση καί έφόσον βέβαια δέν του λείψ ουν, γιά τήνέξάσκηση τώ ν ικανοτήτω ν του, καί κυρίω ς τής νοητικής του

ικανότητας, οί άπαιτούμενες εξω τερικές συνθήκες. Σ υνεπώ ς δέν

είναι πολύ εύκολο νά κατακτήσουμε τήν εύτυχία, καί ό ρόλος τής

τύχης (καίτής φρόνησης έπίσης), δπω ς καί νά έχουν τά πράγματα,

χαρίζει τίς άνώ τερες ολοκληρώ σεις σέ έναν πολύ μικρό άριθμό

άνθρώ πω ν, πού ή ένδιάμεση φύση τους δέν τούς έξασφαλίζει άλ

λω στε τήν άπόλυτα γαλήνια καί άχρονη εύτυχία τής θεότητας."Ο σο γιά τήν πλειονότητα τώ ν άλλω ν άνθρώ πω ν, ...θά χρειαζόταν

τό άκατόρθω το γιά νά τούς άπαλλάξουμε άπό τά δουλικά έργα, θά

έπρεπε «οί σαΐτες νά κινούνται άπό μόνες τους»... Σ έ μιάν έποχή

πού ό έλεύθερος χρόνος μάς φαίνεται χαΐνον κενό καί άδύνατο νά

πληρω θεί, ας θυμηθούμε τόν Α ριστοτέλη πού ένιω θε άπόγνω ση

δταν έβαζε μέ τό νου του δλα έκεϊνα τά άναγκαια καθήκοντα καί

τά (κατά τήν γνώ μη του έσαεί δυναστικά) έργα, πού άπαγόρευανστήν . τεράστια πλειονότητα τώ ν συγχρόνω ν του νά ολοκληρώ σουν

τήν άνθρώ πινη ιδιότητά τους.


Κ ε ί μ ε ν α : Ή μ ε γ ά λ η έ κ δ ο σ η ά ν α φ ο ρ ά ς τ ώ ν έ ρ γ ω ν τ ο υ ’Α ρ ισ τ ο τ έ λ η ε ίν α ι τ η ς ’Α κ α δ η μ ία ς τ ο υ Β ε ρ ο λ ίν ο υ , Aristotelis Opera, Berlin, π έ ν τ ε τ ό μ ο ι, σ έ 4°, 1831-1870: ο ί τ ό μ ο ι I κ α ί II, π ο ύ έ π ιμ ε λ ή θ η κ ε ό I. Bekker, π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο υ ν τ ά δ ι α σ ω θ έ ν τ α έ λ λ η ν ικ ά κ ε ίμ ε ν α τ ο υ ’Α ρ ισ τ ο τ έ λ η * ό τ ό μ ο ς III λ α τ ιν ικ έ ς μ ε τ α

φ ρ ά σ ε ις τ η ς ’Α ν α γ έ ν ν η σ η ς * 6 τ ό μ ο ς IV ά π ο σ π ά σ μ α τ α Ε λ λ ή ν ω ν σ χ ο λ ια σ τ ώ ν




ό τ ό μ ο ς V ά π ο σ π ά σ μ α τ α τ ο υ ’Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η κ α ί τ ό ν Index Aristotelicus τ ο υ

Hermann Bonitz, ά ν α λ υ τ ικ ό ε υ ρ ε τ ή ρ ιο μ ο ν α δ ι κ ή ς ά ξ ία ς . Ό Index τ ο υ

Bonitz έ π α ν ε κ δ ό θ η κ ε σ τ ό Darmstadt τ ό 1955. Ή έ π α ν έ κ δ ο σ η τ ώ ν π έ ν τ ε

τ ό μ ω ν ά ν α τ έ θ η κ ε σ τ ό ν Ο . Gigon κ α ί ά ρ χ ι σ ε τ ό 1960. Τ ό σ ύ ν ο λ ο τ ώ ν Ε λ λ ή ν ω ν σ χ ο λ ι α σ τ ώ ν (ά π * 6π ο υ ά π ο σ π ά σ τ η κ ε ό IV τ ό μ ο ς , π ο ύ ά ν α φ έ ρ α μ ε π α ρ α

π ά ν ω ) ά π ο τ ε λ ε ! π ο λ ύ τ ιμ ο σ υ μ π λ ή ρ ω μ α , λ ό γ ω τ ή ς κ α τ ά σ τ α σ η ς τ ο υ Corpus, κ α ί έ κ δ ό θ η κ ε κ α τ ο π ι ν ά ά π ό τ η ν Α κ α δ η μ ί α τ ο υ Β ε ρ ο λ ίν ο υ : Commentaria in

Aristotelem Graeca, 23 τ ό μ ο ι (51 σ χ ό λ ι α ), 1882-1909, σ ύ ν έ ν α Supple-

mentum 6 τ ό μ ω ν μ έ π ο ικ ίλ ο π ε ρ ιε χ ό μ ε ν ο , 1885-1903.

Ή ά π ο κ α τ ά σ τ α σ η κ α ί ή ά ν ά λ υ σ η τ ώ ν ά π ο σ π α σ μ ά τ ω ν τ ο υ ’Α ρ ισ τ ο τ έ λ η ,

π ο ύ σ υ χ ν ά ε ϊν α ι δ ύ σ κ ο λ ο ν ά δ ι α χ ω ρ ι σ τ ο ύ ν κ α ί ν ά τ ο π ο θ ε τ η θ ο ύ ν χ ρ ο ν ικ ά , σ τ ή

Γ α λ λ ί α ά π ο τ ε λ ε ι ά ν τ ικ ε ίμ ε ν ο μ ια ς υ π ο μ ο ν ε τ ικ ή ς μ ε λ έ τ η ς ύ π ό τ ή ν δ ιε ύ θ υ ν σ η τ ο ύ P.- Μ . Schuhl (Centre d’Etude de la Pens^e antique, Sorbonne). Π ρ ώ τ η έ κ δ ο σ η : Aristote: De la richesse, de la priere..., Paris, 1968.

Ή σ υ λ λ ο γ ή τ ή ς έ τ α ι ρ ία ς Guillaume Bude (Paris, Les Belles Lettres), π ο ύ ε κ δ ίδ ε ι τ ό ά ρ χ α ΐο κ ε ίμ ε ν ο μ έ τ ή γ α λ λ ικ ή μ ε τ ά φ ρ α σ η , δ έ ν ά π ο π ε ρ ά τ ω σ ε

ά κ ό μ α τ ό ν ’Α ρ ισ τ ο τ έ λ η τ η ς * σ τ ή σ ε ιρ ά τ η ς έ χ ο υ ν έ μ φ α ν ισ τ ε ΐ κ υ ρ ίω ς ή φ υ σ ι κ ή κ α ί ή β ιο λ ο γ ία τ ο υ . Ά ς ά ν α φ έ ρ ο υ μ ε τ ίς ά ν ά λ ο γ ε ς έ κ δ ό σ ε ις τ ή ς β ιβ λ ιο θ ή κ η ς Teubner σ τ ή Γ ε ρ μ α ν ία (χ ω ρ ί ς μ ε τ ά φ ρ α σ η ), τ ά Κ λ α σ ικ ά Κ ε ίμ ε ν α τ ή ς ’Ο ξ

φ ό ρ δ η ς (ή ά γ γ λ ικ ή μ ε τ ά φ ρ α σ η σ έ χ ω ρ ισ τ ο ύ ς τ ό μ ο υ ς ) κ α ί τ ή ς Κ λ α σ ι κ ή ς Β ι

β λ ι ο θ ή κ η ς Loeb (Λ ο ν δ ίν ο , κ ε ίμ ε ν ο κ α ί μ ε τ ά φ ρ α σ η ).

Ά ν ά μ ε σ α σ τ ις μ ε γ ά λ ε ς σ χ ο λ ι α σ μ έ ν ε ς έ κ δ ό σ ε ις , ξ ε χ ω ρ ίζ ο υ μ ε : τ ό Π ε ρ ί

ψ υ χ ή ς ά π ό τ ό ν G. Rodier, Paris, 1900, δ ύ ο τ ό μ ο ι (β λ . έ π ίσ η ς τ ο ύ ίδ ι ο υ μ ιά ν

σ χ ο λ ια σ μ έ ν η έ κ δ ο σ η τ ο ύ X β ιβ λ ί ο υ τ ώ ν 9 θ ικ ώ ν Ν ικ ο μ α χ ε ίω ν , Paris, 1897)· τ ά Μ ε τ α φ υ σ ικ ά , τ ά Φ υ σ ικ ά κ α ί τ ά 9 ν α λ υ τ ικ ά ά π ό τ ό ν W. D. Ross,’Ο ξ φ ό ρ δ η ,

1924-1949, τ έ σ σ ε ρ ι ς τ ό μ ο ι · τ ό I β ιβ λ ί ο τ ο ύ Π ε ρ ί ζ ώ ω ν μ ο ρ ίω ν ά π ό τ ό ν

J.-M. Le Blond μ έ τ ό ν τ ίτ λ ο Aristote, Philosophe de la vie, le premier

livre..., Paris, 1945. Σ τ ι ς έ κ δ ό σ ε ις Bude ο ί ε ίσ α γ ω γ έ ς ε ίν α ι σ υ χ ν ά σ η μ α ν τ ι

κ έ ς , γ ι ά π α ρ ά δ ε ιγ μ α ή ε ίσ α γ ω γ ή σ τ ά Τ ο π ικ ά ά π ό τ ό ν J. Brunschwig.

Μ ε τ α φ ρ ά σ ε ι ς : Σ τ ή γ α λ λ ικ ή δ έ ν ύ π ά ρ χ ο υ ν κ α λ έ ς μ ε τ α φ ρ ά σ ε ις ό λ ο υ τ ο ύ

Corpus ( τ ο ύ Barth6lemy-Saint-Hilaire ε ίν α ι π ο λ ύ ά ν ε π α ρ κ ή ς ), ά λ λ ά ή έ ξ ο

χ η έ ρ γ α σ ία τ ο ύ J. Tricot, σ χ ο λ ια σ μ έ ν η μ ε τ ά φ ρ α σ η σ υ χ ν ά σ υ ν ο δ ε υ μ έ ν η μ έ

έ κ τ ε τ α μ έ ν ε ς υ π ο σ η μ ε ιώ σ ε ις (Metaphysique, ν έ α έ κ δ . 1953, δ ύ ο τ ό μ ο ι, κ α ί

Ethique ά Nicomaque, 1958), έ χ ε ι π ρ ο χ ω ρ ή σ ε ι π ο λ ύ (Paris, Vrin, ά ρ χ ι σ ε

τ ό 1933). Τ ά π ρ ώ τ α β ιβ λ ί α τ ώ ν Μ ε τ α φ υ σ ικ ώ ν σ χ ο λ ιά σ τ η κ α ν ά π ό τ ό ν G. Golle (I-IV β ιβ λ ί ο , τ ρ ε ις τ ό μ ο ι, Louvain, 1912-1931, μ έ μ ε τ ά φ ρ .), τ ό II β ι

β λ ίο τ ώ ν Φ υ σ ικ ώ ν ά π ό τ ό ν Hamelin (έ κ δ ό θ η κ ε μ ε τ ά τ ό θ ά ν α τ ό τ ο υ , 1931,

Paris, μ έ μ ε τ ά φ ρ α σ η ), τ ά 9 θ ικ ά Ν ικ ο μ ά χ ε ια ά π ό τ ο ύ ς Gauthier κ α ί Jolif (ε ίσ α γ . μ ε τ ά φ ρ . σ χ ό λ ια , β ' έ κ δ ο σ η Paris-Louvain, 1970, τ έ σ σ ε ρ ις τ ό μ ο ι).

Τ ά κ ε ίμ ε ν α τ ο ύ Π ε ρ ί ή δ ο ν ή ς μ ε τ α φ ρ ά σ τ η κ α ν κ α ί σ χ ο λ ι ά σ τ η κ α ν ά π ό τ ό ν A. J . Festugi6re, Paris, 1946.’Ε π ιλ ο γ ή ά π ο σ π α σ μ ά τ ω ν δ η μ ο σ ιε ύ τ η κ ε σ έ τ ρ ε ις



Σ Υ Ν Ο Π Τ Ι Κ Η Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Ι Α 153

τ ό μ ο υ ς μ έ τ ο ύ ς τ ίτ λ ο υ ς Physique et Metaphysique, Morale et Politique κ α ί

Logique, Paris, P.U.F. Γ ιά τ ή ν π ο λ ιτ ι κ ή π ρ έ π ε ι Ι δ ι α ίτ ε ρ α ν ά σ η μ ε ιώ σ ο υ μ ε τ ά ά π ο σ π ά σ μ α τ α π ο ύ έ π έ λ ε ξ ε ό Ε . Weil, Politique d* Aristote, Paris, 1966.

Μ ε ρ ι κ έ ς μ ε λ έ τ ε ς : ’Α ν ά μ ε σ α σ τ ίς π ο λ υ ά ρ ιθ μ ε ς ό μ α δ ικ έ ς σ υ λ λ ο γ έ ς ά ς σ η μ ε ιώ σ ο υ μ ε : τ ά Actes du Congres G. Bude τ ο υ 1958, Paris 1960, π ο ύ

π ε ρ ι λ α μ β ά ν ο υ ν κ υ ρ ίω ς μ ιά ν ε ισ ή γ η σ η τ ο υ L. Bourgey γ ιά τ ή ν κ α τ ά σ τ α σ η

τ ώ ν ά ρ ισ τ ο τ ε λ ικ ώ ν σ π ο υ δ ώ ν Aristote et les probUmes de m4thode, Louvain, 1960. Σ χ ε τ ικ ά μ έ τ ή ν ά ν ά π τ υ ξ η τ ο υ ’Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η π ρ έ π ε ι ν ά σ η μ ε ιώ σ ο υ μ ε τ ή ν

ρ η ξ ικ έ λ ε υ θ η έ ρ γ α σ ία τ ο υ W. Jaeger: Aristoteles, Grundlegung einer Geschi-

chte seiner Entwicklung, Berlin, 1923 (ά γ γ λ . μ ε τ φ ρ . Oxford, β ' έ κ δ . 1948).

κ α ί μ ιά ά π ό τ ί ς π ιό σ η μ α ν τ ικ έ ς έ ρ γ α σ ίε ς π ο ύ α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν (1939), σ έ γ α λ λ . μ τ φ ρ .: F. Nuyens: I f Evolution de la psychologie dfAristote, Louvain, 1948.

*Ω ς σ η μ α ν τ ικ έ ς έ ρ γ α σ ί ε ς μ έ έ μ β έ λ ε ια ά ρ κ ε τ ά γ ε ν ικ ή ά ς σ υ γ κ ρ α τ ή σ ο υ μ ε κ ά

π ω ς α υ θ α ίρ ε τ α , ά ν ά μ ε σ α σ ’ έ ν α π λ ή θ ο ς β ιβ λ ίω ν κ α ί π ε ρ ιο ρ ιζ ό μ ε ν ο ι σ τ ή γ α λ

λ ικ ή , τ ο ύ ς ά κ ό λ ο υ θ ο υ ς τ ίτ λ ο υ ς :

Allan (D. J): Aristote, le philosophe, Louvain-Paris, 1962 (ή α ' ά γ γ λ . έ κ δ .

ε ίν α ι τ ο υ 1951).

Aubenque (P.): Le probleme de Vetre chez Aristote, Paris, 1962, β ' έ κ δ . τ ο υ 1966 (μ ν η μ ε ιώ δ η ς έ ρ γ α σ ία σ τ ή ν ό π ο ί α π ρ έ π ε ι ν ά σ υ ν ά ψ ο υ μ ε τ ή ν

κ ρ ιτ ικ ή τ ο υ J. Brunschwigj σ τ ή Rev. philos., 1964 Ν ° 2, σ σ . 179 κ α ί

έ ξ .) ·

— La prudence chez Aristote, Paris, 1963.

Hamelin (O.): Le systeme dJAristote, Paris, β ' έ κ δ . 1931.

Le Blond (L. M.): Logique et methode chez Aristote, Paris 1939.

Mansion (A.): Introduction a la physique aristotilicienne, Louvain-Paris,

1933, β ' έ κ δ . ά ν α θ ε ω ρ η μ έ ν η κ α ί α ύ ξ η μ έ ν η , 1945.

Moreau (J.): Aristote et son icole, Paris, 1962.

Philippe (M/D.): Initiation a la philosophie dJAristote, Paris, 1959.

Robin (L.): Aristote, Paris, 1944.

Ross (W. D.): Aristote , Paris, 1929 (α ' ά γ γ λ . έ κ δ . 1923, π ο λ υ ά ρ ιθ μ ε ς έ π α - ν ε κ δ ., γ α λ λ . μ τ φ ρ . Jean Samuel, Paris-Londres, 1971).

Thurot (Ch.): Etudes sur Aristote: politique, dialectique, rhetorique, Paris,

1960.Vuillemin (J.): De la logique a la theologie, cinq itudes sur Aristote, Pa

ris, 1967.

Μ ο λ ο ν ό τ ι έ μ φ α ν ίσ τ η κ α ν σ έ δ ύ ο έ π ιθ ε ω ρ ή σ ε ις π ο λ ύ ε ιδ ι κ ε υ μ έ ν ε ς , δ έ ν μ π ο

ρ ο ύ μ ε ν ά ά π ο σ ιω π ή σ ο υ μ ε τ ά δ μ ο ρ φ α ά ρ θ ρ α τ ο υ L. Blanche, σ τ ά ό π ο ι α π ο λ -



01 Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Τ Ι Κ Ε Σ Ι Λ Ο Σ Ο Ι Ε Σ :

Σ Τ Ω ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ , Ε Π ΙΚ Ο Τ Ρ ΙΣ Μ Ο Σ , Σ Κ Ε Π Τ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ

τ ο υ PIERRE AUBENQUE

Ό θάνατος του ’Α λέξανδρου (323 π.Χ .), άφετηρία αύτοΰ πού οί

ιστορικοί ονομάζουν ελληνιστική εποχή, δε σημειώ νει μόνο μιά

ρήξη μέσα στήν ιστορία της Ε λλάδα ς. Μ ιά καί σέ λίγο (τύ 322)

συνοδεύτηκε άπό τόν θάνατο του τελευταίου κλασικού Έ λλη να

φιλοσόφου, τού ’Α ριστοτέλη, συμπίπτει μέ μιάν έξίσου ξεκάθαρη

τομή μέσα στήν ιστορία τής φιλοσοφίας, τομή τήν οποία προκά-

λεσαν καί οί ιστορικές μετατροπές, πού συνδέονταν μέ τήν κατά-

κτηση τώ ν ελληνικώ ν πόλεω ν άπό τή Μ ακεδονία.

Δ έν οφ είλεται στήν τύχη το δτι ό πιο έκτεταμένος καί πιο

πλήρης διάλογος τού Π λάτω να έφερε τον τίτλο Π ο λ ι τ ε ία ουτε το

δτι εξέθετε τήν φιλοσοφ ική του θεω ρία μέσα σ τ ό πλαίσιο ενός

στοχασμού πάνω στο Κ ράτος. Ή άπώ λεια τής ανεξαρτησίας τώ ν

ελληνικώ ν πόλεω ν έχει ώ ς πρώ τη συνέπεια μέσα στήν πνευμα

τική τάξη τήν διάσπαση τής ένότητας τού άνθρώ που μέ τον

πολίτη, τού φιλοσόφου μέ τόν πολιτικό, τής έσω τερικότητας μέ

τήν έξω τερικότητα, τής θεω ρίας μέ τήν πρακτική, μέ ένα λόγο

αυτής «τής ω ραίας ολότητας μέ τόν εαυτό της» πού, κατά τόν

Hegel, χαρακτηρίζει τήν κλασική εποχή τής Ε λλά δα ς, εκείνη τήν

εποχή δπου ό άνθρω πος ένιω θε τήν πόλη σπίτι του. Τ ή στιγμή

πού τό παραδοσιακό πλαίσιο τής ελληνικής πόλης εξαφανίζεται



156 01 Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Τ Ι Κ Ε Σ Ι Λ Ο Σ Ο Ι Ε Σ

μπροστά σέ μιάν αυτοκρατορία πού οί άποφ άσεις της δέν ύπό-

κεινται σέ κριτική ή συζητήσεις τώ ν υπηκόω ν της, ό φιλόσοφος

βρίσκεται περιορισμένος είτε μέσα στήν καθαρή θεω ρία είτε μέσαστήν άπλή ήθική διδαχή, ένώ ή πολιτική, ύπατη μορφή π ρ ά ξ η ς

γιά τούς 'Έ λληνες, παύει νά έξαρτάται άπ5αύτον γιά νά συνδεθεί

μέ έναν ξένο διδάσκαλο. Ε ΐναι ή στιγμή πού ή έλευθερία του έλεύ-

θερου άνθρώ που, ή οποία μέχρι τότε συγχεόταν μέ τήν άσκηση

τώ ν πολιτικώ ν δικαιω μάτω ν, μετατρέπεται, έλλείψ ει καλύτερης

λύσης, σέ εσω τερική έλευθερία· ή στιγμή δπου τά έλληνικά ιδεώ

δη τής αύτάρκειας κα ί της αυτονομίας, τά όποια μέχρι τότε αναζητούσαν τήν ικανοποίησή τους μέσα στήν πόλη, έπαφίενται σέ

μόνες τίς πνευματικές πηγές τού άτομικού άνθρώπου* ή στιγμή

δπου ή θεώ ρηση τής φύσης τείνει νά μήν εΐναι πιά παρά βοήθημα

μιας ήθικής πού πριν άπ* δλα καταγινόταν στο νά προσφέρει στον

καθένα τήν έσω τερική σω τηρία. Ά λλά έπίσης εΐναι ή στιγμή, δπου

ή διάλυση τώ ν παλαιώ ν πολιτικώ ν πλαισίω ν και ταυτόχρονα το

άνακάτω μα τώ ν εθνοτήτω ν μετά άπύ τίς κατακτήσεις τού ’Α λεξάνδρου, θά γεννήσουν νέες μορφές άλληλεγγύης: αύτή τήν έποχή θά

κάνει τήν έμφάνισή του 6 κ ο σ μ ο π ο λ ιτ ισ μ ό ς .

Φ ροντίζοντας περισσότερο νά παρηγορήσουν ή νά καθησυχά

σουν τον άνθρω πο παρά νά μιλήσουν γιά το *Ό ν, οί φιλοσοφίες

τής ελληνιστικής εποχής δέν θά φτάσουν τήν θεω ρητική αύστηρό-

τητα τού πλατω νισμού ή τού άριστοτελισμού. Κ αί ή ίδια ή φυσική

τους συχνά θά είναι δάνεια. ’Α πασχολημένες μέ το νά δώ σουν μιάνάμεση άπάντηση στά προβλήματα προσαρμογής πού έθεταν στο

άτομο οί κοινω νικές μετατροπές, θά έχουν λειτουργία καί χαρα

κτήρα πιο έντονα «ιδεολογικό» άπο εκείνον τώ ν φιλοσοφ ιώ ν τής

κλασικής έποχής. ’Α πό μιάν άλλη πλευρά, θά μπορέσουν νά φ τά

σουν σ’ ένα έπίπεδο καθολικότητάς έπαρκές ώ στε νά προτείνουν,

άπέναντι στίς δοκιμασίες τής ζω ής, διάφορες πιθανές συνειδησια

κές στάσεις, πού γρήγορα θά φανούν σάν ισάριθμες άχρονες κατηγορίες ή σάν πολιτιστικά στερεότυπα πού προσφέρονται στόν άν

θρω πο τής Δ ύσης. Φ τάνει νά κατονομάσουμε τά τρία μεγάλα ελ

ληνιστικά ρεύματα: στω ικισμός, έπικουρισμός, σκεπτικισμός, γιά

νά άντιληφθούμε δτι πρόκειται γιά τρεις «τρόπους ζω ής», πού,



πέρα άπό τίς ιστορικές περιστάσεις της εμφάνισής τους, θά παρα

μένουν γιά πάντα πρόσφορες στή μίμησή μας. Σ την ελληνιστική

εποχή εμφ ανίζεται ή λαϊκή έννοια τής φιλοσοφ ίας, έννοια πού ύπο-δηλώ νει μιάν ορισμένη τέχνη, δύσκολη βέβαια, άλλά προσιτή ώ ς

δικα ίω μα σέ δλους, νά ζήσουν εύτυχεΐς άκόμα καί μέσα σέ ενάντιες

συνθήκες. Σ τήν τέτοια έννοια άναφ έρεται άκόμα καί σήμερα ή

έκφραση: «νά άντιμετω πίζουμε τά πράγματα φιλοσοφικά».

Τ ά τρία έλληνιστικά ρεύματα έχουν ω στόσο σημαντικές δια

φορές μεταξύ τους. Θ ά μπορούσαμε νά άντιτάξούμε τόν δογματι

σμό τώ ν δύο πρώ τω ν —του στω ικισμού καί τού έπικουρισμου—στόν σκεπτικισμό, πού συγκροτεί τό τρίτο. Π ρέπει νά προσθέσουμε

οτι, αν τά δύο πρώ τα άναπτύχθηκαν μέσα σέ οργανω μένες σχολές,

τό τρίτο είναι μάλλον μιά πνευματική στάση κοινή σέ πολλούς

στοχαστές καί σέ σχολές διαφορετικής προέλευσης.

01 Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Τ Ι Κ Ε Σ Ι Λ Ο Σ Ο Ι Ε Σ 157

I. Ο Σ Τ Ω ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ

Ο ί ε κ π ρ ό σ ω π ο ί τ ο ν .

Ό στω ικισμός άντλει τό δνομά του άπό τή Σ τ ο ά , τοποθεσία τής

’Α θήνας δπου συνέρχονταν οί οπαδοί του. Σ έ άντίθεση μέ τόν έπι-κουρισμό δέν συνδέεται μέ τήν άναμφ ισβήτητη αύθεντία ενός καί

μόνου θεμελιω τή. Ή στω ική διδασκαλία μάλλον συγκροτήθηκε

προοδευτικά άπό τίς διαδοχικές συνεισφορές τώ ν τριώ ν πρώ τίον

άρχηγώ ν τής σχολής: τού Ζ ήνω να τού Κ ιτιέα (332-262), ό όποιος,

άφού μαθήτευσε κοντά στόν κυνικό Κ ράτη, ίδρυσε τή νέα σχολή

γύρω στό 300 π.Χ .· τού Κ λεάνθη άπό τήν ’Ά σσο (γύρω στό 312-

232) καί τού Χ ρύσιππου (277 - γύρω στό 204), πού δικαιω ματικάπήρε τόν τίτλο τού δεύτερου ιδρυτή τού στω ικισμού άποκαθιστώ ν-

τας καί έπιβεβαιώ νοντας τήν ένότητα τή ς σχολής ένάντια στις δια

σπαστικές τάσεις ορισμένω ν μαθητώ ν καί τίς «πιθανολογικής» έμ-

πνεύσεω ς έπιθέσεις τής Ν έας Ά κα δημείας. Ά π ό δώ καί μπρος ή



στω ική διδασκαλία θά μεταδοθεί μέ έκπληκτική συνέχεια έπί πολ

λούς αιώ νες. "Ά ν ό μέσος στω ικισμός, ό όποιος εκπροσω πείται άπό

τόν Π αναίτιο (180-110) καί τόν Π οσειδώ νιο (γύρω στό 135-51),πού έκαναν τό μέγα ιστορικό διάβημα νά εισαγάγουν τόν στω ικι-

σμό στή Ρ ώ μη, προδίδει πλατω νικές ή άριστοτελικές επιρροές, ό

νέος στω ικισμός, ή αύτοκρατορικός στω ικισμός, θά σημειώ σει

μιάν επιστροφή στήν ορθοδοξία του άρχαίου στω ικισμού. Α ύτός

ό νέος στω ικισμός, πού άναπτύχθηκε στή Ρ ώ μη τά έτη της Α ύτο-

κρατορίας, συνδέεται μέ τρία μεγάλα ονόματα: τόν Σ ενέκα (πού

γεννήθηκε γύρω στίς άρχές τού Χ ριστιανισμού καί πέθανε τό 65),τόν Ε πίκτητο (πού γεννήθηκε τό 50 καί πέθανε μεταξύ τού 125

καί τού 130) καί τόν Μ άρκο Α ύρήλιο (121-180, αύτοκράτορας άπό

τό 161). Α ύτοί οι τρεις στοχαστές, πού τά έ'ργα τους διασώ θηκαν

στά ούσιώ δη τους σημεία (ένώ τά γραφ τά τού άρχαίου καί τού

μέσου στω ικισμού δέν είναι πιά προσιτά παρά μέσω περιλήψ εω ν

καί άναφορώ ν μεταγενέστερω ν συγγραφέω ν), θά είναι οί άληθινοί

κήρυκες τού στω ικισμού στή Δ ύση. Μ έσω αύτώ ν θά γνω ρίσουντά μαθήματα της στω ικής σοφίας ό Guillaum e du V air, ό Char-

ron, ό M on taigne, ό Corneille, ό Vigny καί τόσοι άλλοι.

Μ ιά φ ιλ ο σ ο φ ία τ ή ς ο λ ό τ η τ α ς .

'Η στω ική φιλοσοφία είναι ή πρώ τη στήν ιστορία πού ονομάζεταικαί θέλει νά εΐναι «συστηματική». Ή λέξη σ ύ σ τ η μ α δήλω νε ήδη

στά έλληνικά τή συγκρότηση ενός οργανισμού ή μιας πόλης, δμω ς

οί άρχαΐοι στω ικοί ήσαν εκείνοι πού γιά πρώ τη φορά τήν έφάρμο-

σαν στήν φιλοσοφία. Μ έ αύτή τήν λέξη ήθελαν νά δηλώ σουν δτι ή

φ ιλοσοφ ία εΐναι ένα ό'λο, πού μπορούμε βέβαια νά τό διαιρέσουμε

σέ μέρη γιά τίς άνάγκες τής διδασκαλίας, ύπό τήν προϋπόθεση

δμω ς νά άντιληφθούμε δτι κάθε μέρος εΐναι άλληλένδετο μέ τάάλλα καί δτι ή έγκατάλειψ η ενός καί μόνου μέρους ή ενός μέρους

κάποιου μέρους θά έπέφερε τήν καταστροφή τού συνόλου. Α ύτό

τό τυπικό αίτημα βασιζόταν στή σύλληψ η ενός σύμπαντος τέλεια

οργανω μένου μέχρι τίς παραμικρές του λεπτομέρειες χάρη στήν




Σ Τ Ω Ι Κ Ι Σ Μ Ο Σ 150

ενέργεια μιας μοναδικής άρχής, έτσι ώ στε ή συνοχή τής φιλοσο

φίας νά μήν είναι ούσιαστικά τίποτε άλλο άπδ άντανάκλαση τής

σ υ μ π ά θ ε ια ς —άλλος δρος τώ ν στω ικώ ν— τώ ν διαφόρω ν μερώ ν του

σύμπαντος. Α ύτή ή οικουμενική άπαίτηση —ή ένόραση— θά άπο-

τελέσει τή δύναμη καί συνάμα τήν άδυναμία τού στω ικισμού. Τ ή

δύναμη: γιατί έτσι θά άναγκαστεί νά ξαναβρεί παντού, είτε πρό

κειται γιά τήν άληθή πρόταση, είτε πρόκειται γιά τό φυσικό φ αι

νόμενο ή γιά τήν ορθή πράξη, μιά καί μόνη δομή. Ά λλά έπίσης

καί τήν άδυναμία: γιατί έτσι θά άποκλείσει τόν εαυτό του άπό

κάθε πρόοδο, κάθε μετάβαση, δχι μόνο άπό ένα μέρος στό άλλο

(μιά καί τά πάντα είναι μέσα στά πάντα), άλλά καί άπό τήν μή

φιλοσοφ ία στή φιλοσοφία. Ό στω ικισμός δέ μαθαίνεται* 6ντας

«ενιαία φιλοσοφία», δπω ς γράφ ει ό fi. Brehier, δέν μπορεί νά

άποτελέσει άντικείμενο βαθμιαίω ν προσεγγίσεω ν: έκείνος πού προ

χω ρεί πρός τή σοφ ία συμμετέχει έξίσου λίγο σ’ αύτόν δσο κι εκεί

νος πού ^ικόμα δέν ξεκίνησε γιά νά τήν βρεί, παρόμοια, θά πεί ό

Π λούταρχος, δπω ς «έκείνος πού είναι μιά όργιά κάτω άπό τή

θάλασσα δέν πνίγεται λιγότερο άπό έκείνον πού έχει ποντιστεί σέ

εκατό οργιές βάθος» (Π ε ρ ι τ ώ ν κ ο ι ν ώ ν ε ν ν ο ιώ ν π ρ ό ς τ ο ύ ς σ τ ο η -

κ ο ύ ς , X).

Γ ιά παιδαγω γικούς σκοπούς ό στω ικισμός είναι ω στόσο άναγ-

κασμένος νά διακρίνει τρία μέρη τής φιλοσοφ ίας: λογική, φυσική,

ήθική, καί νά άναρω τηθεί μέ ποιά τάξη πρέπει νά διδαχτούν. Ά ν

ό Χ ρύσιππος δέχεται δτι πρέπει νά βάζουμε στό τέλος τή φυσική,

μιά καί ή θεολογία είναι τό έσχατο μυστήριο, στό οποίο πρέπει

νά μάς εισαγάγει ή φ υσική, ή πλειονότητα τώ ν στω ικώ ν συγγρα-

φέ<ον θεω ρούν τήν ήθική ώ ς τόν σκοπό πρός τόν οποίο πρέπει νά

τείνει κάθε φιλοσοφ ική προσπάθεια. Ή φυσική, καθώ ς μάς άπο-

καλύπτει τήν κοσμική τάξη, μάς υποδείχνει μέ αύτόν τόν τρόπο

τήν τάξη, στήν οποία πρέπει νά προσαρμόσουμε τή ζω ή μας. 'Ό σο

γιά τή λογική, οί στω ικοί συγγραφείς, προπάντω ν εκείνοι τού

νέου στω ικισμού, θά τονίζουν πάντα δτι αύτή δέν πρέπει νά πα-

ραμελείται, άλλά μονάχα στό μέτρο άκριβώ ς πού ή τέχνη τού

όρθώ ς σκέπτεσθαι είναι ή προϋπόθεση τού εδ ζήν. Ή λογική ή

διαλεκτική, θά πεί ό Ε πίκτητος, έχει τρεις χρησιμότητες, μόνη



αύτή μπορεί νά μάς μάθει νά διακρίνουμε τίς έλλογες παραστά

σεις άπό τίς άλογες, νά έφαρμόζουμε τίς γενικές έννοιες τού κα

λού καί τού κακού στίς ιδιαίτερες περιπτώ σεις καί νά παραμένουμε

στέρεοι στίς άποφάσεις μας ( ια τ ρ ιβ α Ι κ α ι ο μ ιλ ία ν , 1, 7).

Ε ντούτοις δέ θά έπρεπε νά πιστέψ ουμε, δπω ς θά μπορούσε

νά μάς κάνει νά σκεφτοΰμε μιά βιαστική άνάγνω ση τού Σενέκα,

τού Ε πίκτητου ή τού Μ άρκου Α ύρήλιου, δτι οί στω ικοί συγγρα

φ είς θυσίασαν τήν θεω ρία στόν επείγοντα χαρακτήρα της ήθικής

διδασκαλίας. Ή φιλοσοφική τους θεω ρία, άν διακρίνεται λόγω τής

ήθελημένης άπλότητας τώ ν άρχώ ν της, ή οποία άποτελεί άντί

δραση πρός τίς σχοινοτενείς πλατω νικο-αριστοτελικές ψ ιλοδουλε

μένες κατασκευές, δέν παύει νά χαρακτηρίζεται άπό πρω τότυπες

συλλήψ εις, τώ ν* όποίω ν ή σύγχρονη φιλοσοφ ία άναγνώ ρισε τήν

άξία, άφού πρώ τα ή ίδια άπέσεισε τόν ζυγό μιάς μεταφυσικής

παράδοσης πού ώ ς πρός τήν θεω ρητική της υφή προερχόταν άμεσα

άπό τόν Π λάτω να καί τόν Α ριστοτέλη.

Μ ιά λ ο γ ικ ή τ ο ν λ ε κ τ ο ϋ .

Α ύτή ή πρω τοτυπία άπαντιέται άρχικά στή λογική τώ ν στω ικώ ν.

Ά ν δικαίω ς ό ’Α ριστοτέλης Θ εω ρείται θεμελιω τής τής λογικής,

στούς στω ικούς οφείλουμε τή χρήση τού ούσιαστικού «λογική» ώ ς

υποδήλω ση τής έπιστήμης τού άληθινού καί τού ψ εύτικου. Τ όγεγονός, δτι ή λογική είναι γιά τούς στω ικούς έ π ι σ τ ή μ η , άποτελεί

άπό μόνο του μιά σημαντική καινοτομία. Γ ιά τόν ’Α ριστοτέλη δέν

ήταν έπιστήμη, μιά καί δέν τήν άναφέρει στήν ταξινόμηση τώ ν

έπιστημώ ν, τόσο πεπεισμένος φαίνεται πώ ς ήταν δτι ή λογική

δέν εΐναι μιά άπό τίς έπιστήμες, άλλά μάλλον ή «μορφή» ή τό

«δργανο» τής γνώ σης έν γένει. Ά ν γιά πρώ τη φορά οί στω ικοί

κάνουν τήν λογική «έπιστήμη», εΐναι γιατί τής άποδίδουν ένα τέλεια καθορισμένο άντικείμενο, πού εΐναι τό «σημαινόμενο» ή τό

«λεκτό». Δ έν μπορούμε νά συλλάβουμε τόν ειδοποιό χαρακτήρα

αύτού τού αντικειμένου, πού προφανώ ς δέν εΐναι μιά «φύση»,

ottcος μιά πέτρα ή ένα δέντρο, παρά μόνο άν άναφερθούμε στή

160 Ο Ι Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Τ Ι Κ Ε Σ Ι Λ Ο Σ Ο Ι Ε Σ



Σ Τ Ω Ι Κ Ι Σ Μ Ο Σ 1 G1

γλώ σσα (μ* αύτή τήν έννοια πρώ τοι οί στω ικοί πήραν στά σοβαρά

τήν ετυμολογία τής λέξης «λογική», πού υποδηλώ νει μιάν έπι

στήμη ή μιά τέχνη τής γλώ σσας), αν κάνουμε τήν προσπάθεια νάάναγνω ρίσουμε δτι ή γλώ σσα δέν άναφ έρεται άμεσα στά π ράγ

ματα τά όποια σημαίνει. Γ ιά νά θεμελιώ σουν αύτή τήν άποψ η,

οί στω ικοί βασίζονταν σέ μιάν εμπειρία δηλω τική γιά τήν καινο

φανή τους οικείω ση μέ έναν κόσμο πού δέν περιορίζεται στόν κό

σμο τόν ελληνικό. Ά ς ύποθέσουμε, έλεγαν, δτι ένας "Ε λληνας συζη

τά μέ έναν βάρβαρο πού άγνοεί τήν ελληνική καί δτι ό πρώ τος

ξεστομίζει π.χ. τή λέξη κ ν ω ν . Ό πρώ τος εκφέρει έναν ή χ ο , τόνόποιο ό άλλος άκούει στήν εντέλεια. Ά π ό τήν άλλη μεριά, καί ό

ένας καί ό άλλος γνω ρίζουν τό π ρ ά γ μ α (έδώ τό ζώ ο), πού ό πρώ

τος θέλει νά υποδηλώ σει. Π αραταύτα, δέν συνεννοούνται. Σ υνεπώ ς

άνάμεσα στόν ήχο καί σ τ ο π ρ ά γ μ α θά πρέπει νά παρεμβάλλεται

ένας τρίτος τομέας, πού κατά κάποιον τρόπο είναι τό πεδίο τής

ασυνεννοησίας καί, στήν θετική περίπτω ση, τής συνεννόησης: πρό

κειται γι’ αύτό πού οί στω ικοί άποκαλούν σ η μ α ιν ό μ ε ν ο . Μ έσα στόφαινόμενο τής έκφ ερόμενης καί κατανοούμενης γλώ σσας θά πρέ

πει λοιπόν νά διακρίνουμε τόν ήχο (ή τό σημαίνον), τό σημαινό-

μενο καί τό πράγμα (τό τ υ γ χ ά ν ο ν ). ’Ο φείλουμε νά άναγνω ρίσουμε

δτι πρώ τοι οί στω ικοί άνακάλυψ αν (καί θά πρέπει νά περιμένουμε

τον Frege, στά τέλη τού δέκατου ένατου αιώ να, γιά νά ξαναγίνει

αύτή ή άνακάλυψη), δτι ή γλώ σσα δέν άναφέρεται στά πράγμα τα

άμεσα, παρά διαμέσου ενός σημασιακού περιεχομένου (τό «νόημα»τού Frege, τό «σημαινόμενο» τώ ν στω ικώ ν) πού άποτελεί τόν

συμβατικό καί ενδεχόμενα τόν άμφίσημο τρόπο, μέ τόν οποίο ύπο-

σημαίνεται ένα πράγμα ή μιά κατάσταση πραγμάτω ν.

’Ε ντούτοις οί στω ικοί έξακολουθοΰσαν νά άντιμετω πίζουν μιά

δυσκολία. Ά ρνούμενοι κάθε μεταφυσική πραγματικότητα, δέν άνα-

γνώ ριζαν ύπαρξη παρά μόνο στά σώ ματα. Ά λλά ποιά οντολογική

υφή έπρεπε νά άποδώ σουν στά σημαινόμενα, τά οποία άκόμα ονομάζονταν «λεκτά» καί τά οποία, εφόσον δέν είναι σώ ματα, δέν

μπορούν νά καταταχτούν μεταξύ τώ ν οντοον, κι ω στόσο εξίσου

άποτελούν «κάτι τι», εφόσον διαμέσου αύτώ ν εκφ ραζόμαστε καί

εφόσον, αν άπομονω θούν μεθοδικά, μπορούν ν’ άποτελέσουν άντι-



κείμενο μιας θεω ρίας; Ο ί στω ικοί θά δώ σουν σέ αύτή τήν έρο>-

τηση τή μόνη άπάντηση πού είναι συναφής μέ το σύστημά τους:

τά λεκτά εΐναι ά σ ώ μ α τ α , συνεπώ ς μή οντα* άλλά αύτά τά μήδντα, ταυτόχρονα μέ τά δντα, έμπίπτουν σέ μιά πιο γενική κατη

γορία, τήν κατηγορία τού τ ί . Α ύτές οί λεπτόλογες διακρίσεις έχουν

σπουδαιότητα πολύ μεγαλύτερη άπ’ δ,τι φαίνεται, γιατί άναγγέλ-

λουν ένα ξεπέρασμα τής άριστοτελικής οντολογίας πού θά ολο

κληρω θεί μέ τον νεοπλατω νισμό: το δν χάνει τήν όντολογική του

ύφή ώ ς καθολικού περιέχοντος προς δφελος τού τ ί . Τ ά άσώ ματα

δέν εΐναι δντα καί μολαταύτα δέν άποκλείονται άπο μιά φιλοσοφίαπού, δπω ς θά λέγαμε σήμερα, θέλει νά εΐναι ύλιστική: τό λεκτον

μοιράζεται αύτή τήν παράδοξη όντολογική ύφή τού «άσώ ματου»

μαζί μέ άλλες έννοιες κατεξοχή φιλοσοφ ικές δπω ς εΐναι ό χρόνος,

ό τόπος καί τό κενό.

Μ ιά τ ε χ ν ικ ή χ ε ιρ ισ μ ό ν τ ώ ν π ρ ο τ ά σ ε ω ν .

'Η καθαυτό λογική τώ ν στω ικώ ν παραγνω ρίστηκε μέχρι τίς άρ

χές αύτού τού αιώ να, δηλαδή δσο έπιμέναμε νά βλέπουμε σ’ αύτή

μιάν πενιχρή εκδοχή τής άριστοτελικής λογικής. Σ τήν πραγμα

τικότητα ή στω ική λογική καθιδρύεται σέ βάσεις όλότελα διαφο

ρετικές άπό τίς άριστοτελικές. Ό άριστοτελικός συλλογισμός βα

σιζόταν στή διαφορά άνάμεσα στήν ποσ ότητα τώ ν έννοιώ ν, δπουοί πιό καθολικές περιέκλειαν τίς λιγότερο καθολικές. Ω στόσ ο οί

στω ικοί άγνοούν τή διάκριση τού καθολικού καί τού μερικού καί

άρνοΰνται άκόμα καί τήν έννοια. Γ ι’ αύτούς ή πρόταση δέν εκφ ρά

ζει πιά τή συνάφεια ενός κατηγορήματος μέ ένα ύποκείμενο, άλλά

κάνει ένα άσώ ματο συμβάν, πού σημαίνεται άπό τό ρήμα, νά

άναφέρεται σέ ένα πραγματικό καί άτομικό ύποκείμενο, πού υπο

δηλώ νεται άπό τό ύποκείμενο. Π ρά γμα τι, ή πρόταση δέν εΐναι«πλήρης» παρά μόνο δταν περιέχει ένα ρήμα καί ένα ύποκείμενο*

άν συγκροτηθεί μέ αύτόν τόν τρόπο, εΐναι άδιάσπαστη. Σ υνεπώ ς

τό στοιχείο τής στω ικής λογικής δέν εΐναι ό δρος, άλλά ή πρό

ταση, θεω ρούμενη ώ ς δλο. Κ αθώ ς εξάλλου κάθε λόγος προαπα ιτεί





μιά σύνθεση, πού μόνη αύτή του έπιτρέπει νά προοδεύσει, ή πρώ τη

βαθμίδα τής σύνθεσης δέν θά είναι πιά ή πρόταση —πού κατά τον

’Α ριστοτέλη άποτελεϊ σύνθεση έννοιώ ν—, άλλά ή σύνθετη πρό

ταση, του τύπου: αν ρ, q, όπου ρ καί q υποδηλώ νουν όχι όρους,

άλλά προτάσεις, γιά παράδειγμα: «"'Α ν ό ήλιος λάμπει, είναι

μέρα».

Ξ εκινώ ντας άπό δώ καί συμμορφούμενοι μέ εναν καθορισμένο

άριθμο σχημάτω ν συμπερασμού, θά φτάσουμε σέ συλλογισμούς

τού τύπου: αν ρ, q r άρα q· έπομένω ς q. "Ή άκόμα: αν ρ, q* άρα

όχι q* συνεπώ ς όχι q. Π αράδειγμα γι’ αύτό τον τελευταίο συμ

περασμό: «αν κάνει καλό καιρό, βγαίνω περίπατο· άλλά δέν βγαί

νω περίπατο, συνεπώ ς δέν κάνει καλο καιρό».

Π άντω ς τά παραδείγματα αύτά δέν πρέπει νά μάς ξεγελά

σουν. Ή στω ική λογική, σέ άντίθεση μέ τήν άριστοτελική, δέν

προαπαιτεί καμιά όντολογική θεώ ρηση ώ ς πρός τή φύση τής σχέ

σης πού εκφ ράζεται στό εσω τερικό μιας σύνθετης πρότασης ή

μέσα στόν συμπερασμό μιας πρότασης άπό μιάν άλλη. ’Έ τσι ήσχέση τής προκείμενης πρός τήν τελική μέσα στήν πρόταση πού

άστοχα άποκαλούμε υ π ο θ ε τ ικ ή (αν ρ, q) δέν είναι μιά π ρ α γ μ α τ ικ ή

σ χ έ σ η τού ύποθέτοντος πρός τό υποτιθέμενο, π.χ. τής αιτίας πρός

τό άποτέλεσμα: μπορεί εξίσου νά είναι σ χ έ σ η τού άποτελέσματος

πρός τήν αίτια στό μέτρο πού τό άποτέλεσμα είναι σ η μ ε ί ο τής αιτίας

(αν ύπάρχει καπνός, υπάρχει καί φ ω τιά). Ή στω ική λογική, όντας

έπιστήμη τώ ν άσω μάτω ν, έκδιπλώ νει ελεύθερα τίς προτάσεις τηςστήν έπιφάνεια τού οντος* ώ ς λογική τού νοήματος είναι μιά τε

χνική κανονισμένου χειρισμού τώ ν προτάσεω ν επιτρέπει νά κι

νούμαστε μέσα σέ μιάν στάσιμη καί ομοιογενή ολότητα, πού είναι

τό σύνολο τώ ν προτάσεω ν πού λ έ γ ο υ ν τό παρελθόν, τό παρόν καί

τό μέλλον, χω ρίς αύτό νά σημαίνει ότι τό λογικό πέρασμα άπό

μιά πρόταση σέ μιάν άλλη καλύπτει μιά πραγματική σχέση έκ-

πόρευσης: δίκαια ό G. Deleuze συνέκρινε πρόσφατα αύτόν τόνκλειστό καί μή πραγματικό κόσμο τού στω ικού σύμπαντος σημα

σιώ ν μέ τά τελείω ς συνεκτικά, μέσα στόν φαντασμαγορικό τους

χαρακτήρα, λογικά παιχνίδια τής 3 λ ίκ η ς σ τ ή χ ώ ρ α τ ώ ν θ α υ μ ά -

t o j v . Σ έ μιάν έποχή πού κάτω άπ* τήν επιρροή τού Hegel περι



μέναμε άπό τή λογική νά έκφ ράσει τή λογικότητα του οντος, δέν

μπορεί παρά νά άπογοητευτούμε άπό τή στω ική λογική* σήμερα,

μέσα στήν θεω ρητική ούδετερότητα αύτής της λογικής καί στήν

άποκλειστική της άναφορά στόν λόγο, θά βλέπαμε μάλλον δσα

στοιχεία τής επιτρέπουν ν’ άποτελεί προάγγελο τού συγχρόνου

μας λογισμού (calcul) τώ ν προτάσεω ν.

Τ ό κ ρ ιτ ή ρ ιο τ ή ς α λ ή θ ε ια ς .

Σ έ άντίθεση μέ τήν καθαυτό λογική, ή στω ική θεω ρία τής γνώ

σης καταπιάνεται μέ τίς πραγματικές προϋποθέσεις τής άνακά-

λυψ ης τής άλήθειας. Σ ύμφω να μέ τούς στω ικούς ή άλήθεια δέν

φανερώ νεται μέσα στήν πρόταση, δπω ς ήθελε ό ’Α ριστοτέλης, ουτε

μέσα στήν αίσθηση, δπω ς βεβαίω ναν ταυτόχρονα οί επικούρειοι,

άλλά μέσα στήν παράσταση (φ α ν τ α σ ία ). ’Ε ντούτοις ή παράσταση

μπορεί νά εΐναι άπατηλή, έξ ού καί ή άνάγκη νά άνακαλύψ ουμε

τό κ ρ ι τ ή ρ ι ο τής άληθινής παράστασης. Α ύτό τό κριτήριο πρέπει

νά άναζητηθεί μέσα στόν «κατανοητικό» χαρακτήρα τής παρά

στασης, εννοώ ντας μέ αύτό ένα άδιάσπαστο σύνολο χαρακτηριστι

κώ ν πού έν μέρει προαναγγέλλουν τήν «καθαρότητα» καί τήν «δια

κριτικότητα» τώ ν καρτεσιανώ ν ιδεώ ν. Δ έν εΐναι συμπτω ματικό

τό γεγονός δτι οί στω ικοί εΐναι οί πρώ τοι πού μάς δίνουν μιά φιλο

σοφική θεω ρία τής έ ν ά ρ γ ε ι α ς : ή άλήθεια δέν πρέπει νά άναζητηθεί

στή σχέση μέ τό εξω τερικό άντικείμενο, άλλά μέσα σέ ένα ορι

σμένο υποκειμενικό συναίσθημα πού συνοδεύει τήν αληθινή παρά

σταση. Μ ολαταύτα ή ένάργεια δέν εΐναι καταναγκαστική* γιατί ή

καθαυτό πράξη τής γνώ σης, ή «κατανόηση», προϋποθέτει, δπω ς

καί κατοπινότερα στόν Descartes, τήν σ υ ν α ί ν ε σ η πού παραχω

ρούμε στήν παράσταση: συναίνεση πού ο φ ε ίλ ο υ μ ε νά άρνηθοΰμε

στήν μή κατανοητική παράσταση, άλλά τήν οποία μ π ο ρ ο ύ μ ε νάάρνηθοΰμε έπίσης στήν κατανοητική παράσταση, έστω κι άν αύτή

ή τελευταία άρνηση εΐναι πράξη μιάς άρρω στης ψ υχής πού ή φρό

νησή της έχει συσκοτιστεί άπό τό πάθος. Ό Ζ ήνω ν συνέκρινε τή

διαδικασία τής γνώ σης μέ τήν κίνηση μιάς παλάμης πού κλείνει:





ή άνοιχτή παλάμη συμβολίζει τήν παράσταση, ή παλάμη πού

πάει νά κλείσει τή συναίνεση, ή κλειστή παλάμη τήν κατανόηση,

ή σφ ιχτοκλεισμένη παλάμη τήν έπιστήμη. Α ύτή ή μεταφ ορά υπο

βάλλει τήν ιδέα ενός πνευματικού δυναμισμού, τον όποιο τόνισαν

οί ιδεαλιστές ερμηνευτές τού στω ικισμού, δπω ς ό Ala in . Π ρέπει

δμω ς νά θυμηθούμε δτι γιά τούς στω ικούς αύτός ό δυναμισμός

συμ μετέχει στόν οικουμενικό δυναμισμό: ή γνω στική πράξη δέν

είναι έκφραση μιας αύθορμησίας πού θά έπιβαλλόταν στήν έμπει-

ρία, άλλά συμπίπτει μέ τήν ένεργή άρχή πού δρά μέσα στό σύμπαν.

Μ ιά φ υ σ ικ ή τ ή ς δ ιά ρ κ ε ια ς κ α ί τ ή ς έ μ μ έ ν ε ια ς .

.Ή φυσική τώ ν στω ικώ ν είναι άφιερω μένη στήν περιγραφ ή τούτης

τής αρχής. Α ύτή ή άρχή έχει έκληφθεί ώ ς ένα είδος ρεύματος,

ώ ς π ν ε ύ μ α (ζω ική πνοή) πού διαπερνά τό σύμπαν ολόκληρο, τόσο

στις ούράνιες δσο καί στις ύποσελήνιες περιοχές του. Χ άρη στήν

έντασή του τό π ν ε ύ μ α δρά δπω ς ένα πεδίο δυνάμεω ν πού συγκρατεί

ενω μένα τά μέρη τού σύμπαντος καί έμποδίζει τή διάλυσή τους

μέσα στό άπειρο κενό, έξασφαλίζοντας έξίσου τήν άτομικότητα τού

κάθε δντος έν είδει ψ υχής. 'Ο ρισμένοι στω ικοί, δπω ς ό Κ λεάνθης,

απέδιδαν μιάν άνάλογη λειτουργία στή φ ω τιά, τήν οποία έβλεπαν

λιγότερο σάν δύναμη φω τισμού καί περισσότερο στήν τεχνική καί

κοσμοπλαστική της λειτουργία.Π ίσω άπό τό γράμμα αύτώ ν τώ ν διδασκαλιώ ν πρέπει νά άντι-

ληφθούμε τήν πρόθεση, ή οποία τίς διακρίνει καθαρά τόσο άπό τήν

άριστοτελική φυσική δσο καί άπό τήν έπικούρεια. Ό ’Α ριστοτέλης

έξηγοΰσε τή σύσταση τώ ν σω μάτω ν μέ τή δράση δύο άρχώ ν, τής

ύλης καί τής μορφής, καί άπέδιδε στήν άντίσταση τής ύλης τίς

ένδεχόμενες άποτυχίες τής μορφ ής, οί όποιες έκδηλώ νονται στις

κακομορφίες καί στήν τερατογένεση. ’Α ντίθετα, γιά τούς στω ικούςή ένότητα τού κάθε οντος μέσα στήν ποικιλία τώ ν έκδηλώ σεώ ν του

είναι έξασφαλισμένη άπό τήν έπενέργεια καί μόνο τού π ν ε ύ μ α τ ο ς :

ή πολλαπλότητα τώ ν ιδιοτήτω ν έκδιπλώ νεται καί συνάμα διατηρεί

ται άπό ένα είδος αιώ νιας ροής καί έπαναρροής τής ζω ικής πνοής.



πού «έκτείνεται άρχικά άπύ το κέντρο προς τά εξω τερικά άκρα

καί δταν φτάνει στήν έσχατη επιφάνεια επιστρέφει στον εαυτό

της». Α ύτύς ό τ ό ν ο ς τής ζω ικής άρχής έπιτρέπει έπίσης νά ξεπε-

ράσουμε στύ έπίπεδο δλου του σύμπαντος τήν άντίθεση τού ένος

μέ τά πολλά. Ό στω ικισμός, δντας φιλοσοφία τής έμμένειας, άρ-

νείται τον δυαδισμύ τής προηγούμενης φιλοσοφίας. Ά λλά, άπο

μιάν άλλη πλευρά, ή άρνηση κάθε υπερβατικής οργανω τικής άρ

χής δέν συνεπάγεται δτι ό κόσμος γεννήθηκε, δπω ς ισχυρίζονται

οίέπικούρειοι, άπύ έναν συμπτω ματικύ συνδυασμύ στοιχείω ν. Α ύτή

ή έμμενής οργανω τική άρχή, πού οί στω ικοί τήν ονομάζουν π ν ε ύ

μ α , δταν τήν άντιμετω πίζουν μέσα στή φυσική της πραγματικό

τητα, δέν είναι άλλη άπύ τύν οίκουμενικύ Λ ό γ ο . Ό κόσμος δέν

κυβερνιέται άπύ έναν Θ εό, ε ίν α ι ό ίδιος Θ εός, καί ή μοίρα πού δένει

μεταξύ τους τά συμβάντα τού σύμπαντος, δέν είναι παρά μιά

άλλη ονομασία τής Π ρόνοιας. Έ τσ ι δέ συμβαίνει τίποτα μέσα

στή φύση πού νά άντιστρατεύεται τύν Λ όγο· ή τερατογένεση, ή

άρρώ στια, ή οδύνη, ό θάνατος, μόνο έπιφανειακά είναι κακά: ό

φιλόσοφος, δντας ίκανύς νά άναγάγει τή λεπτομέρεια στύ σύνολο,

άναγνω ρίζει δτι έγγράφονται μέσα στή συμπαντική τάξη, δπω ς

άκριβώ ς. τύ τμήμα ένύς πίνακα δέν άποκτά τή σημασία του παρά

μόνο σέ άναφορά πρύς τύ δλο. Ο ί στω ικοί έφταναν ώ ς τύ σημείο

νά δεχτούν δτι τύ κακύ μπορεί νά είναι τύ άναπόφ ευγο σύνδρομο

τού καλού: έτσι ό εύθραυστος χαρακτήρας τώ ν κρανιακώ ν οστώ ν

εΐναι μιά συνέπεια τής λεπτότητάς τους, πού μέ τή σειρά της εΐναι

ή προϋπόθεση τής νοητικής άνάπτυξης τού άνθρώ που.

*Η φυσική τώ ν στω ικώ ν, πού κορυφώ νεται σέ μιά θεολογία

τού κοσμικού Θ εού, έλάχιστη έπίδραση άσκησε στήν έξέλιξη τής

έπιστήμης, καί τούτο χω ρίς άμφιβολία έπειδή οί βασικές της συλ

λήψ εις —διάρκεια, δυναμισμός, τόνος, πεδίο δυνάμεω ν— δέν έπι-

δέχονταν καμιά μαθηματικοποίηση, σέ έποχή πού τά μαθηματικά,

καμω μένα γιά νά «σκέφτονται τά στερεά σ ώ ματα» (Bergson),είχαν ταχθεί άποφασιστικά μέ τή μεριά τής θεω ρίας τής άσυνέ-

χειας. Α ύτή ή φυσική —πού τόσο διαφέρειάπύ τύν έπικούρειο άτο-

μισμό— έπέτρεψ ε τουλάχιστον στούς στω ικούς νά έξηγήσουν γιά

.πρώ τη φορά φαινόμενα πού δέν μπορούσαν νά ένταχθούν σέ μιά





μηχανιστική εξήγηση: έτσι ό Π οσειδώ νιος, στο όνομα της οικου

μενικής συμπάθειας, συσχετίζει γιά πρώ τη φορά τήν κίνηση της

παλίρροιας μέ τις φάσεις της σελήνης, καί πρώ τοι οί στω ικοί προ-αισθάνθηκαν δτι ό ήχος δέν μεταδίδεται εύθύγραμμα, άλλά μέ μιά

σειρά ομόκεντρω ν κυμάτω ν.

Ά λλά εκείνο πού προπάντω ν άφαιρεϊ πολύ άπό τήν επιστημο

νική βαρύτητα της στω ικής φυσικής είναι ό σχεδόν άνοιχτά ιδεο

λογικός της χαρακτήρας, το γεγονός δτι έχει συγκροτηθεί δχι μέ

άφετηρία τήν έμπειρία, άλλά γιά τίς άνάγκες ενός πολιτικοηθικού

σκοπού. Ή μεσολάβηση αυτού τού παράγοντα είναι εδώ τόσο φ ανερή ώ στε δέν ξέφυγε μήτε άπό τούς πιο κλασικούς έρμηνευτές,

έκείνους πού ένδιαφέρονταν λιγότερο άπό κάθε άλλον νά εξηγήσουν

μιά φιλοσοφία μέσω τού κοινω νικού της πλαισίου. ’Έ τσ ι ό G. Ro-

die r γράφ ει σχετικά μέ τόν «υλισμό» τώ ν στω ικώ ν: «Ο ί στω ικοί

ήθελαν τήν άρετή καί τήν εύτυχία προσιτές σέ δλους, καί μάλιστα

σέ αύτόν εδώ τόν κόσμο... Ά λλά γιά νά είναι αύτό δυνατό θά πρέ

πει ό κόσμος πού ζούμε νά είναι ό πιο δμορφ ος καί ό καλύτεροςδυνατός, ώ στε νά μήν άντιτίθεται σέ έναν κόσμο άνώ τερο..., νά

μήν υπάρχουν άλλες πραγματικότητες άπό αύτές πού βλέπουμε...

Α ύτή είναι, κατά τή γνώ μη μου, ή αιτία τού υλισμού τώ ν στω ι

κώ ν · ιδού γιατί πήγαν άκόμα πιο πίσω άπό τόν Π λάτω να καί τόν

Α ριστοτέλη, καί προσέφυγαν στόν Η ράκλειτο γιά νά δανειστούν

τήν άρχαία ιω νική φυσιοκρατία».1

CH ε λ ε υ θ ε ρ ία τ ο ν σ ο φ ο ΰ κ α ι ή τ ά ξ η τ ο ν κ ό σ μ ο ν .

"Ο ,τι κι άν είπαν γιά νά διατηρήσουν τήν εξάρτηση τής ήθικής

άπό τή φυσική, δλες οί προσπάθειες τώ ν στω ικώ ν τείνουν πρός

τήν ήθική. Ή τελευταία περιορίζεται σέ. ορισμένες απλές άρχές:

τό μόνο άγαθό είναιή τιμιότητα τής βούλησης, τό μόνο κακό είναι

ή φαυλότητα* δλα τά υπόλοιπα είναι άδιάφορα. Ά π ό αύτά τά

άξιώ ματα άπορρέει ένα πλήθος παράδοξω ν συνεπειώ ν : ή άρρώ -

1. Etudes de philosophic grecque,G. 250 κ έ .




στια, ό θάνατος, ή πενία, ή δουλεία δέν εΐναι κακά, άλλά «άδιάφο-

ρα» πράγματα·* ό σοφός έξ ορισμού είναι χαρούμενος, άκόμα καί

μέσα στίς οδύνες* δ μοχθηρός είναι πάντα δυστυχής, επειδή ήφαυλότητά του προκαλει στήν ψ υχή τή μόνη φθορά πού αύτή μπο

ρεί νά ύποστεΐ. Σ έ αύτήν τή διδασκαλία, ποδναι παραδοσιακή γιά

τόν στω ικισμό, ό Ε πίκτητος θά δώ σει μιάν εντυπω σιακή έκφρα

ση (*Ε γ χ ε ι ρ ίδ ιο ν I, 1, 3), διακρίνοντας τά πράγματα πού έξαρτώ ν-

ται άπό μάς: « Ά πό μάς έξαρτώ νται ή γνώ μη, ή ροπή, ή έπιθυμία,

ή άποστροφή, μέ ένα λόγο δ,τι είναι δικό μας έργο* αύτά πού δέν

έξαρτώ νται άπό μάς εΐναι τό σώ μα, δ πλούτος, ot ένδείξεις υπόληψ ης άπέναντι μας, τά υψηλά λειτουργήματα, μέ ενα λόγο δ,τι

δέν εΐναι καμω μένο άπό μάς». Ά ρ α σέ μάς έγκειται άφ* ενός νά

έχουμε τίμια βούληση καί άφ* ετέρου νά δείχνουμε άδιαφορία

άπέναντι σέ δτιδήποτε δέν έξαρτάται άπό μάς. ’Έ τσ ι οπλισμένος δ

σοφ ός δέ θά γνω ρίσει «ουτε έμπόδια, ουτε θλίψ η, ουτε ταραχή»*

θά εΐναι έλεύθερος άκόμα καί μέσα στή δουλεία, γιατί ή μόνη

άληθινή δουλεία εΐναι έκείνη τώ ν παθώ ν, άπό τήν δποία έχει άπε-λευθερω θεΐ* θά εΐναι ευτυχής άκόμα καί μέσα σέ έκεΐνο πού ή τρέ

χουσα άποψ η άτοπα άποκαλεΐ δυστυχία, μιά καί έχει άπαλλαγεΐ

άπό αύτή τήν άποψη.

Ω στόσ ο, γιά νά φ τάσει κανείς σέ αύτή τή γαλήνη καί τή

σταθερότητα χρειάζεται μιά δύσκολη «άσκηση»: πρέπει νά δια-

κόψ ει κάθε άμεση έπαφή μέ τόν κόσμο καί τό χρόνο, πουναι πε

δία της ετερονομίας, νά μή λυπάται γιά τίποτε άπό αύτά πού έγιναν, νά μήν προσδοκά τίποτα άπό τό μέλλον, άλλά παντού καί

πάντα νά έπαγρυπνεΐ, ώ στε ή παράστασή του νά θέτει τά πρά γ

ματα στήν σω στή τους θέση καί νά άποδίδει στό χρόνο τή μονα

δική του χρήσιμη διάσταση, πού εΐναι τό παρόν τής ορθής πρά

ξης. Τ ό πάθος, πού μάς καθιστά έγκλειστους τού έτερονομικοΰ

χρόνου καί τώ ν πραγμάτω ν, καί πού συνεπώ ς συσκοτίζει τήν κρί

ση μας, δχι μόνο πρέπει νά μετριαστεί, δπω ς ήθελε δ Α ρισ τοτέλης, άλλά νά ξεριζω θεί. Τ ό ιδεώ δες τώ ν στω ικώ ν εΐναι ένα ιδεώ

δες «άπάθειας».

Ε ντούτοις θά κάναμε μιά παρεξήγηση, άν περιορίζαμε τή δι

δασκαλία τώ ν στω ικώ ν σέ ένα είδος ψ ευδαισθησιασμοΰ τής παρά-



στάσης, πού μάς χορηγεί τήν ελευθερία καί τήν εύτυχία άποξε-

νώ νοντάς μας άπο τόν κόσμο. Β έβαια, σέ έ'να πρώ το στάδιο, δπω ς

θά πει ό D escarte s θυμούμενος τούς στω ικούς, πρέπει νά μάθουμε

ν’ «άλλάζουμε μάλλον τίς επιθυμίες μας παρά τήν τάξη του κό

σμου». Ά λλά ή τάξη τού κόσμου, πού μέρος της άποτελουμε κι

έμεΐς, είναι αύτο άκριβώ ς πού οφείλουμε νά επιθυμούμε μέ τήν

πιο έλλογη βούλησή μας. Ή βεβαιότητα δτι άντανακλοΰμε τήν

κοσμική τάξη, δτι παίζουμε το ρόλο τού προσώ που πού μάς έχει

άναθέσει ό Θ εος μέσα στο θέατρο τού κόσμου, έστω κι αν δέ συλ

λαμβάνουμε δλα τά κομμάτια τού παίζόμενου έργου, το σχεδόν

θρησκευτικό συναίσθημα τής άδελφότητας τώ ν άνθρώ πω ν πού κα

τάγονται άπο τον ίδιο «πατέρα», παραμένουν, άπύ τον "Υ μ ν ο ν ε ίς

Δ ία ν τού Κ λεάνθη ώ ς τά Ε ις ε α υ τ ό ν τού Μ άρκου Α ύρήλιου, το

θεμέλιο τής στω ικής αισιοδοξίας: δχι τυφλός έρω τας τής μοίρας,

άλλά στοχαστική πίστη στήν πρόνοια. Μ όνο το συναίσθημα τής

κοσμικής άλληλεγγύης επιτρέπει νά κατανοήσουμε τίς ρήσεις τώ ν

στω ικώ ν δπου τούς βλέπουμε νά σπεύδουν νά προλάβουν τίς εντο

λές τού Θ εού: « Ά ν ο άγαθος άνθρω πος μπορούσε νά προβλέψ ει

το μέλλον, θά συνέπραττε καί ό ίδιος στήν άρρώ στια του, στο

θάνατό του, στον άκρω τηριασμό του, γιατί θά είχε συνείδηση δτι

μέσα στήν τάξη τού κόσμου τού έχει άνατεθεί αύτο το έργο»

(Ε πίκτητος, Δ ια τ ρ ιβ α ϊ κ α ι ό μ ιλ ία ι, II, 10, 5).

3 σ ω τ ε ρ ικ έ ς δ υ σ κ ο λ ίε ς τ ή ς σ τ ω ικ ή ς η θ ικ ή ς .

Μ ολαταύτα ή στω ική ήθική κατηγορήθηκε ήδη άπο τήν άρχαιό-

τητα γιά έλλειψη συνεκτικότητας. Μ έσα σ αύτή τήν ήθική μερι

κοί έβλεπαν μιά λανθάνουσα σύγκρουση άνάμεσα σέ μιά φυσιο-

κρατική έμπνευση, πού μάς ω θεί νά ζήσουμε σύμφω να μέ τή φύ

ση, καί σέ μιάν «τυποκρατική» (άκόμα ό δρος δέν είχε εφευρεθεί)έμπνευση πού θά έτεινε νά καθορίσει τή ζω ή τού σοφού μέ βάση

τήν εσω τερική του άρμονία, πού κατακτιέται μέ τίμημα τήν γε

νική «άδιαφ ορία» γιά τά εξω τερικά συμβάντα. Σ τήν πραγματι

κότητα δέν υπάρχει άντίφαση άνάμεσα σέ αυτές τίς δύο προσεγγί

Σ Τ Ω Ι Κ Ι Σ Μ Ο Σ 1 69




σεις, αν σκεφτούμε δτι ή ίδια ή φύση έκλαμβάνεται άπο τούς στω ι

κούς ώ ς ένα αλληλέγγυο καί άρμονικό δλο, έτσι ώ στε περνώ ντας

ό σοφ ύς άπο τήν παράσταση της άρμονίας της φύσης στήν άρμο-

νία πού έχει πραγματώ σει μέσα του, ουσιαστικά —γιά νά έπανα-

λάβουμε μιά φράση τού V. Goldschm id t— πραγματώ νει τήν ίδια

«δομή» σέ διαφορετικά έπίπεδα.

Ε ίναι βέβαιο εξάλλου δτι οί στω ικοί δίστασαν ώ ς προς τον

τρόπο, μέ τον όποιο θά συντελεστεί αύτό τό πέρασμα. Τ ό ιδεώ δες

θά ήταν νά συναγάγουν άπαγω γικά τόν πρακτικό κανόνα άπό μιάν

ερμηνεία της τάξης τού κόσμου. Ά λλά ή τάξη τού κόσμου δέν

είναι πάντα εύκολο νά άναγνω ριστεί καταλεπτώ ς* έτσι ό στω ικι-

σμός άπαιτεΐ άπό μάς μιά πίστη στήν κρυμμένη όρθολογικότητα

τού σύμπαντος, συμπληρούμενη άπό μιά τεχνική τής χρήσης τώ ν

παραστάσεω ν: πράγματι, οφείλουμε νά θεω ρήσουμε άδιάφορο έκείνο

πού καθ’ εαυτό είναι έξηγήσιμο, άρα ορθολογικό, άλλά άκόμα δέν

μπορούμε νά τό εξηγήσουμε: τήν άρρώ στια, τό θάνατο κτλ. Α ύτή

ή προσω ρινή τεχνική θά διακινδύνευε μολαταύτα νά σκληρυνθεί

καταλήγοντας σέ μιά γενικευμένη άδιαφορία, πρω τοξαδέρφ η τού

σκεπτικισμού. Α ύτό συνέβη άπό τή δεύτερη κιόλας γενιά τού στω ι-

κισμοΰ μέ τήν αιρετική διδασκαλία τού Ά ρίστω να τού Χ ίου (πρώ το

ήμισυ τού δεύτερου αιώ να π .Χ .), ό όποιος δίδασκε δτι, έφόσον ή

άρετή είναι τό μοναδικό άγαθό, ή διαλεκτική καί ή φ υσική είναι

μάταιες περιέργειες.

Έ ν μέρει γιά νά καταπολεμήσει αύτή τήν έτεροδοξία, ό Χ ρύ

σιππος θά άναπτύξει, κοντά στήν ήθική τής έντιμης πρόθεσης, κι

ένα δεύτερο έπίπεδο ήθικής, πού ήδη τό είχε διαβλέψ ει ό Ζ ήνω ν

καί πού συνίσταται στήν διάπραξη πράξεω ν σύμφω νω ν μέ τίς φυ

σικές μας τάσεις: αυτοσυντήρηση, κοινω νικότητα κτλ. Π ρόκειται

γιά τήν άποκαλούμενη ήθική τής «ευπρέπειας» ή τώ ν «καθηκόν

τω ν», πού θά έκθέσει διεξοδικά ό Κ ικέρω ν άκολουθώ ντας τόν δά

σκαλό του Π αναίτιο. Κ ι εδώ άκόμα οί στω ικοί θά διδάξουν δτι

βαθμιαία υψ ω νόμαστε άπό τήν δεύτερη ήθική στήν πρώ τη: έτσι ή

άγάπη γιά τόν έαυτό μας διευρύνεται άπό μόνη της, σάν σ’ ομό

κεντρους κύκλους, σέ άγάπη τής οικογένειας, κατόπιν τής πατρί

δας καί τής άνθρω πότητας ολόκληρης. ’Α λλά δέν υπάρχουν τάχα




περιπτώ σεις δπου ή οίκουμένικότητα τής σοφίας έρχεται σέ σύγ

κρουση μέ τίς κοινω νικές συμβάσεις καί τά πολιτικά καθήκοντα;

Κ άποτε θά πρέπει νά διαλέξουμε μιά άπδ τίς «δύο πολιτείες»,καί δ στω ικδς δέν θά είναι ό υπηρέτης δύο κυρίω ν. Ά λλά μέσα

στήν αισιόδοξη προοπτική, πού υιοθετεί ό στω ικός, είναι οδυνηρό

γιά τή βούλησή το υ. (όπω ς φαίνεται καθαρά στίς συνειδησιακές

κρίσεις τού Σενέκα, άξιω ματούχου τού Ν έρω να) καί σκανδαλώ δες

γιά τή λογική του, τδ δτι μπορεί νά τεθεί ένα τέτοιο πρόβλημα.

Κ αί αύτή ή φιλοσοφία της έμμένειας, γιά τήν οποία, δπω ς θά πεί

άργότερα ό Montaigne, «ή φύση τά έκαμε δλα καλά», θά πρέπειέν τέλει νά άναγνω ρίσει μαζί μέ τδν Σενέκα δτι ή ήθική ζω ή δέν

εΐναι έμφυτη άρμονία μέ τήν άρχική φύση, άλλά έπίπονη καί πάντα

πρόσκαιρη ιδιοποίηση μιάς φύσης «άλλοτριο^μένης» καί «άλλοιω μέ-

νης» (ή έκφραση άνήκει στδν Χ ρύσιππο) άπδ τδ πάθος.

Α ύτδ πού έν τέλει θά λείψ ει περισσότερο άπδ τούς στω ικούς

είναι ή αίσθηση τής πραγματικότητας τού κακού καί συνεπώ ς

τώ ν διαμεσολαβήσεω ν πού άπαιτούνται γιά νά συμπέσουν τδ πραγματικό μέ τδ ορθολογικό. Έ πειδή παραγνώ ρισαν τήν έργασία τής

έννοιας, δέν μάς άφησαν παρά μονάχα τδ πρόγραμμα μιάς φυσι

κής. Έ πειδή δέν δέχτηκαν άλλη τεχνική άπδ τήν μετατροπή τού

έαυτού μας, άκούσια παρακίνησαν τούς οπαδούς τους νά άφήσουν

τδν κόσμο δπω ς είναι. Τ ί ώ φελεΐ νά έλευθερώ σεις τούς δούλους,

άν ή άληθινή δουλεία εΐναι τδ πάθος; Τ ί ω φελεί νά έλευθερώ σεις

τούς άνθρώ πους, έφόσον γεννιούνται έλεύθεροικαί άνά πάσα σ τιγμήέχουν τήν έλευθερία νά πεθάνουν; Τ ί ω φ ελεί νά καθιδρυθεί ή δι

καιοσύνη μέσα στδν κόσμο, άφοΰ γιά δποιον γνω ρίζει νά τή δια

κρίνει υπάρχει ήδη; Κ αταλαβαίνουμε τή γοητεία πού θά άσκεί

πάντα ό στω ικισμός καί συνάμα τίς έπικρίσεις πού θά δέχεται:

«άρχές μιάς διαβολικής ύπεροψ ίας» κατά Pascal, «ήθική μ ετα

μόρφω ση τής δουλείας» κατά Nietzsche* καί ό Hegel θά δείξει

δτι, άν ό στω ικισμός συμφιλιώ νειτδν κύριο μέ τδν δούλο, τούς συμφιλιώ νει μόνο στή σκέψη, έκλαμβάνοντας έτσι ώ ς «ζω ντανή έλευ

θερία καθαυτή» έκείνο πού δέν εΐναι παρά ή «έννοια τής έλευθε-

ρίας».




II. Ο Ε Π ΙΚ Ο Υ Ρ ΙΣ Μ Ο Σ

’Α ντίθετα μέ τον στω ικισμό, πού πάντα γνώ ρισε τον σεβασμό

άκόμα καί τώ ν άντιπάλω ν του, ό έπικουρισμός, καί πρώ τα-πρώ τα

το πρόσω πο τού ιδρυτή του, ήδη άπο τήν ’Α ρχαιότητα άντιμετω -

πίζονταν άντιφ ατικά άπο τούς άνθρώ πους. ’Ε πειδή είχε πει ότι

«πηγή καί ρίζα κάθε άγαθού είναι ή άπόλαυση της κοιλιάς», ό

’Ε πίκουρος θά ριχτεί άπο τήν παράταξη τώ ν φρονίμω ν στήν κό

λαση τής φιλοσοφίας* στήν καλύτερη περίπτω ση θά άναγνω ρίσουνστόν άνθρω πο Ε πίκουρο μιάν αύστηρότητα στά ήθη πού δύσκολα

θά ταίριαζε μέ τήν ελευθεριότητα τής διδασκαλίας. ’Α ντίθετα, μιά

άλλη παράδοση θά χαιρετίσει στό πρόσω πό του τόν πρώ το φιλό

σοφο πού άπελευθέρω σε τούς άνθρώ πους άπό τήν δεισιδαιμονία

καί τόν μύθο: ό έπαινος τού Ε πικούρου θά γίνει, άπό τόν Λ ου-

κρήτιο ώ ς τόν Marx, ύποχρεω τικός προθάλαμος κάθε υλιστικής

φιλοσοφίας, έστω κι αν, άπό αύτή τήν πλευρά, θά πρέπει νάπροσάψ ουμε στόν «άθεϊσμό» του ότι δέν είναι ριζικός καί στήν

αιτιοκρατία του ότι άποδέχεται μιάν εξαίρεση προορισμένη νά δι

καιώ σει θαυματουργικά τήν άνθρώ πινη ελευθερία.

Ι σ τ ο ρ ι κ ή κ α τ ά σ τ α σ η .

’Α πό πρώ τη ματιά, οί ιστορικές συνθήκες πού πλαισιώ νουν τήν

έμφ άνιση τού έπικουρισμοΰ δέ διαφέρουν σέ τίποτα άπό έκεϊνες

πού τήν ’ίδια εποχή συνοδεύουν τή γένεση τού στω ικισμού. Ό

’Επίκουρος, όπω ς καί οι στω ικοί, προέρχεται άπό τήν ελληνική

διασπορά. Σ τή Σ άμο, όπου γεννήθηκε τό 341 π.Χ ., ό πατέρας

του ήταν άποικος. 'Ό ταν ό ’Επίκουρος έγινε δεκαοχτώ χρονώ ν,

τόν έστειλαν νά σπουδάσει στήν ’Α θήνα. Τ ήν άλλη χρονιά ή οίκο-γένειά του έκδιώ χθηκε άπό τή Σ άμο, γιατί τά κτήματα τώ ν άποί-

κω ν διανεμήθηκαν στούς αύτόχθονες μετά άπό διαταγή τού άντι-

βασιλιά τής Μ ακεδονίας Π ερδίκκα* μαζί μέ τόν ’Επίκουρο, πού

τόν συνάντησαν στήν Κ ολοφώ να, όλοι μαζί έμελλε νά ζήσουν τήν



Ε Ι Ι Ι Κ Ο Υ Ρ Ι Σ Μ Ο Σ 17ί)

άνασφ αλή ζω ή τώ ν «φυγάδω ν». Α ύτή ή έμπειρία μιάς δυστυχίας,

πού ήταν πάρα πολύ εύκολο νά άποδοθεϊ σέ κάποια εκδίκηση τώ ν

Θ εώ ν κα ί πάρα πολύ μάταιο νά άποτραπεί μέ προσευχές, σφράγισε άραγε- τό φιλοσοφικό εγχείρημα τού Ε πικούρου, ό όποιος

ήθελε νά προσφέρει στή δυστυχία ενα φάρμακο πιό άποτελεσμα-

τικό καί μιάν εξήγηση πιό έλλογη; ’Α πό τό 310, χρονιά πού ίδρυ

σε μιά πρώ τη σχολή στή Μ υτιλήνη, ώ ς τή χρονιά πού πέθανε στήν

’Α θήνα, τό 271, δίδαξε, περιτριγυρισμένος άπό μαθητές, πού συνά

μα ήσαν καί φίλοι του, μιά σοφία πού προοριζόταν νά ξαναδώ σει

στόν άνθρω πό, τόν άλλοτριω μένο άπό τήν δεισιδαιμονία, τό νόημακαί τήν έλεύθερη άσκηση τής ατομικής του ύπαρξης. Τ ό περισ

σότερο διάστημα τούτη ή διδασκαλία (πού αρχίζει τό 306 π.Χ .)

έλαβε χώ ρα στήν ’Α θήνα, σέ έναν τόπο πού άποκαλείται «Κ ή

πος», όνομα μέ τό όποιο συχνά ύποδηλώ νουν τή σχολή πού ίδρυσε

ό ’Επίκουρος. Ο ί μαθητές του προέρχονταν οχι τόσο άπό τίς λαϊ

κές τάξεις, δπω ς συνέβαινε συχνά στούς στω ικούς, οσο άπό τή

μεσαία τάξη, πού είχε καταστραφ εΐ άπό τή νέα κατάσταση καρπού είχε κάποιο λόγο νά γυρεύει στή φιλοσοφία κάποια παραμυθία

γιά τίς άγω νίες της.

’Εντούτοις θά ήταν άδικο νά βλέπουμε στή φιλοσοφία τού ’Ε πι

κούρου μόνο μιά ήθική πού θά άναζητούσε ύστερογενώ ς δικαίω ση

στήν φυσική. Μ ολονότι ή άταραξία, ή έλλειψ η ταραχής, είναι ό

σκοπός πού θέτει αύτή ή σοφία (δπω ς ή άπάθεια, ή έλλειψ η πάθους,

ήταν ό σκοπός τής στω ικής σοφ ίας) καί μολονότιό ’Επίκουρος φ τάνει στό σημείο νά βεβαιώ νει δτι ή πρακτική σοφία (φ ρ ό ν η σ ις ) εΐναι

πιό πολύτιμη άπό τή φιλοσοφία (’Ε π ι σ τ ο λ ή π ρ ό ς Μ ε ν ο ι κ έ α , 132),

δέν θά μπορούσαμε μολαταύτα νά άναγάγουμε τήν επικούρεια φυ

σική σέ θεραπαινίδα τής ήθικής. Ό ’Ε πίκουρος ήταν συγγραφ έας

ενός μεγάλου έργου Π ε ρ ϊ φ ν σ ε ω ς , άπό τό όποιο δέ διασώ θηκαν

παρά κάποια άποσπάσματα σέ έναν πάπυρο τού 'Η ρακλείου τής

’Ιταλίας. 'Ο πω σδήποτε δέν είναι τυχαίο πού ό Λ ουκρήτιος (πρώ τομισό τού πρώ του αιώ να π.Χ .), ό πιό διάσημος άπό τούς άρχαίους

μαθητές τού Ε πικούρου, έγκω μιάζει κυρίω ς τόν θεμελιω τή ένός

συστήματος τής φύσης καί τιτλοφορεί τό ποίημά του, στό οποίο

βέβαια δέν είναι ξένες οί ήθικές φροντίδες, de na tu ra rerum .



17 4 01 Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Τ Ι Κ Ε Σ Ι Λ Ο Σ Ο Ι Ε Σ

Μ ιά φ ιλ ο σ ο φ ία τ ο ν σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν ο υ .

Ή κεντρική σύλληψη πού καθορίζει τόσο τήν έπικούρεια ήθική

όσο καί τήν επικούρεια φυσική πρέπει πιθανώ ς νά άναζητηθεΐ σέ

εκείνο πού οί επικούρειοι άποκαλούν «κανονική» (άπο τον κ α ν ό ν α )

καί πού άντιστοιχεΐ σέ δ,τι σήμερα θά ονομάζαμε θεω ρία της

γνώ σης. Ό Ε πίκουρος εμπιστεύεται μόνο τήν αίσθηση, δηλαδή

τήν άμεση, υπαρξιακή επαφή μέ το ίδιο το πράγμα, δπω ς καί στο

πρακτικό έπίπεδο άναγνω ρίζει άξία μόνο στό συγκεκριμένο άτο-μικό, άμετάδοτο συναίσθημα της ήδονής. 'Ό πω ς καί οί στω ικοί, ό

Ε πίκουρος δυσπιστεί στις καθολικές ρήσεις, στούς γενικούς ορι

σμούς, στις θεω ρήσεις του ’Α γαθού καθ’ εαυτό. Ά λλά αν άρνεί-

ται τήν άριστοτελική καθολική έννοια καί τήν πλατω νική Ιδέα ,

δέν τό κάνει γιά ν’ άποδώ σει τήν άληθινή πραγματικότητα —δπω ς

οί στω ικοί— στόν κόσμο συνολικά, άλλά στό άτομο, πού γίνεται

έτσι τό μοναδικό δυνατό υποκείμενο της γνώ σης δπω ς καί της

εύτυχίας.

*Η αισθησιαρχία τού Ε πικούρου βασίζεται σέ μιά φ υσική θεω

ρία γιά τήν επαφ ή τού αισθανόμενου μέ τό άντικείμενο της αίσθη

σης. Γ ιά τήν περίπτω ση δπου δέν υπάρχει άμεση έπαφή —δράση,

άκοή, όσφρηση— ό ’Ε πίκουρος φανταζόταν δτι ένα είδος άπορροώ ν

ή ε ιδ ώ λ ω ν έκπέμπονται άπό τά πράγματα καί προσκρούουν στά

άντίστοιχα όργανα. ’Έ τσ ι ή αίσθηση, επειδή δέν περιέχει ίχνος

υποκειμενικότητας, είναι πάντα άληθινή: άν ένας τετράγω νος πύρ

γος, ιδω μένος άπό μακριά, φ αίνεται στρογγυλός, αύτή ή επίφαση

άποδίδει άντικειμενικά τή φυσική σχέση πού υπάρχει άνάμεσα

στό άντικείμενο, στά αισθητήρια όργανά μας καί στό ενσώ ματο

διάμεσο (άέρας), πού χω ρίζει τά δύο πρώ τα. Ά λλά άν ό ’Ε πίκου

ρος θεω ρεί τήν αίσθηση θεμέλιο κάθε γνώ σης, ω στόσο δέν άνάγει

κάθε γνώ ση στήν αίσθηση: έχοντας πιθανώ ς κατά νού τά επιχει

ρήματα πού στόν Μ έ ν ω ν α τού Π λάτω να δικαίω ναν τή θεω ρία της

άνάμνησης, παρατηρεί δτι δέν θά μπορούσαμε νά άναγνω ρίσουμε

ουτε νά ονομάσουμε κάποιο άντικείμενο άν δέν είχαμε στό πνεύμα



μας μιά κάποια «προϊδέαση» της μορφής του (Δ ιογένης Λ αέρτιος,

X, 33). Α ύτές τίς προϊδεάσεις τής άντίληψ ης τίς άποκαλεϊ π ρ ο λ ή

ψ ε ις , ’Α ργότερα ό K an t θά δει σ’ αύτές τήν προαγγελία τής δι

κής του άποψ ης γιά τό a priori, άλλά αύτή ή ερμηνεία είναι ιστο

ρικά άστήρικτη, γιατί, κατά τόν Ε πίκουρο, ή πρόληψ η γεννιέται

άπό τήν ανάμνηση προηγούμενω ν αισθήσεω ν είναι άνάμνηση, βέ

βαια, άλλά μιάς άλλης αισθητήριας έμπειρίας (καί όχι μιάς υπερ

βατικής θέασης δπω ς στόν Π λάτω να)· ω στόσο, ό Ε πίκουρος δέν

έξηγεϊ πώ ς μπορεί νά συσταθεϊ ή πρώ τη-πρώ τη άντίληψη ενός

αντικειμένου όταν λείπει κάθε πρόληψ η. Χ ω ρίς νά άναγνω ρίζει

τήν οίαδήποτε ύπαρξη μή αισθητώ ν πραγμα τικοτήτω ν, ό Ε πίκου

ρος δέχεται έπίσης ότι ορισμένα σώ ματα έκπέμπουν τόσο λεπτές

άπορροές, πού εΐναι γιά μάς αόρατες: παράδειγμα οί Θ εοί. Δ έν

μπορούμε λοιπόν παρά νά τούς συμπεράνουμε άπό τό ορατό· ό

συλλογισμός, πού υψ ώ νεται άπό τό ορατό στό άόρατο, βλέπει έτσι

νά τού άναγνω ρίζεται ένας κάποιος ρόλος, ύπό τόν όρο ότι δέχε

ται ώ ς μοναδική του πηγή τήν αίσθηση.

Ή γ λ ώ σ σ α ,

Ή κανονική είναι έπιστημολογία, όχι λογική. Τ ήν τελευταία οί

έπικούρειοι δέν τήν έχουν άνάγκη, γιατί «λένε ότι άρκεΐ στούς

φυσικούς νά άκολουθήσουν δ,τι λένε τά ΐδια τά φαινόμενα» (Δ ιο

γένης Λ αέρτιος, X, 31). Π ράγματι, τά πράγμα τα έκφράζονται άμεσα μέ τή γλώ σσα* οί έπικούρειοι δέν βλέπουν τήν άνάγκη νά δε

χτούν άνάμεσα στή γλώ σσα καί στά πράγματα τό ένδιάμεσο πού

οίστω ικοί ονόμαζαν σημαινόμενο ή λεκτόν. Ό πω σ δήποτε ή γλώ σ

σα έθετε ένα πρόβλημα στόν Ε πίκουρο, γιατί —ήδη έξαιτίας τής

ποικιλίας τώ ν γλω σσώ ν— δέν μπορούσε νά τήν παραγάγει έξ ολο

κλήρου άπό τή φύση. Δ ίδασ κε ότι τά ονόματα κατά βάθος εΐναι

φυσικά, κι ότι άρχικά σχηματίστηκαν άπό ήχους διαμορφ ω μένουςάπό τίς αισθήσεις καί τίς εικόνες τώ ν πραγμάτω ν άνάλογα μέ τήν

ιδιαίτερη φύση τού κάθε λαού. Ά λλά πάνω σέ αύτή τήν φυσική

καταγω γή μπολιάζεται ή σύμβαση, πού καθιστά τίς αύθόρμητες

Ε Ι Ι Ι Κ Ο Τ Ρ Ι Σ Μ Ο Σ 175




ονομασίες λιγότερο άμφίσημες καί πιο σύντομες, ένώ ταυτόχρονα

μπορεί, ξεκινώ ντας άπό νέες εμπειρίες ή άτομικές πρω τοβουλίες,

νά δημιουργήσει ελεύθερα νέες λέξεις (’Ε π ισ τ ο λ ή π ρ ό ς 'Η ρ ό δ ο τ ο ,

X, 75-76).

Ά ρ χ έ ς τ ή ς φ υ σ ικ ή ς .

Σ υχνά μέμφθηκαν τόν Ε πίκουρο γιά έναν κάποιο έρασιτεχνισμό

σχετικά μέ τή φυσική, καί τούτο γιατί συμβαίνει νά προτείνει

πολλές εξηγήσεις τού ίδιου φαινομένου, χω ρίς νά νιώ θει τήν άνάγ-κη νά άποφ ασίσει άνάμεσά τους. Σ τήν πραγματικότητα, ό Ε π ί

κουρος είναι πολύ σταθερός ώ ς πρός τίς γενικές άρχές τής εξήγη

σης τής φύσης, δηλ. νά μήν άναζητούμε τίποτα πέρα άπό τή φύση,

νά μήν έπικαλούμαστε άλλη καταγω γή τώ ν φαινομένω ν άπό εκείνη

πού προσδιορίζουν οί άμετακίνητοι νόμοι τής φύσης, νά μήν κατα

φεύγουμε σέ καμιά αίτια έξω άπό τόν κόσμο, νά μήν θέτουμε κα

νένα δριο στήν άνθρώ πινη γνώ ση. Π ρόκειται γιά άρχές πού σήμερα μάς είναι οικείες, έπειδή συνιστούν τήν ενδιάθετη φιλοσοφ ία

τής σύγχρονης επιστήμης. ’Α λλά ό Ε πίκουρος είναι αυτός πού γιά

πρώ τη φορά τίς έθεσε μέ συνεπή τρόπο σέ πρακτική εφαρμογή,

κόβοντας έτσι τούς δεσμούς μέ τήν άρχαία έλληνική σοφία τώ ν

ορίω ν, πού καλούσε τόν άνθρω πο νά μή δοκιμάζει νά ξεπεράσει

τήν κατάστασή του καί, ιδιαίτερα, νά μήν ύπερβαίνει τά δρια πού

έχουν επιβληθεί άπό τούς Θ εούς στή γνω στική του δυνατότητα.Π ρεσβεύοντας, δπω ς άργότερα ό Hegel, δτι τίποτα δέν μπορεί νά

άντισταθεί στό σθένος τής γνώ σης, ό Ε πίκουρος, άληθινός Π ρο

μηθέας τής φιλοσοφίας, διέπραξε τό κατ’ εξοχήν ελληνικό «άμάρ-

τημα», τό άμάρτημα τής ν β ρ ε ω ς , τής άμετρίας* μονάχα ή εξασθέ

νηση τώ ν έλληνικώ ν ήθώ ν καίό αύξανόμενος σκεπτικισμός άπέναντι

στούς Θ εούς μπόρεσαν νά τόν προφυλάξουν άπό τήν κατηγορία τής

άσέβειας, άπό τήν όποια δέ γλύτω σε οΰτε ό Π ρω ταγόρας, οΰτε ό

’Α ναξαγόρας, ουτε ό ’Α ριστοτέλης καί ή όποια στοίχισε τή ζω ή

στόν Σ ω κράτη.

'Ο Ε πίκουρος συναντά μιά διδασκαλία πού ικανοποιεί δ,τι ό



Ε Π Ι Κ Ο Υ Ρ Ι Σ Μ Ο Σ 177

ίδιος θεω ρεί ώ ς άπαίτηση μιας άπελευθερω τικής γνώ σής: τόν άτο-

μισμό του Λ ευκίππου καί του Δ ημοκρίτου. 'Η μεγαλοφυΐα αυτώ ν

τώ ν δύο προσω κρατικώ ν φυσικώ ν ήταν δτι εξήγησαν τήν άπειρη

ποικιλία τώ ν πραγμάτω ν καί τό γίγνεσθαι τους μέ τό συνδυασμόάπλώ ν στοιχείω ν, τώ ν άτόμω ν. Τ ά άτομα δέν διαφέρουν μεταξύ

τους παρά στίς γεω μετρικές άναλογίες: στό σχήμα, στήν τάξη καί

στή θέση, πού άρκούν νά πολλαπλασιάζουν άπείρω ς τούς δυνατούς

συνδυασμούς. Έ τσ ι ό άτομισμός είχε εξαρχής μιά διπλή άξια: άπό

τή μιά μεριά έξηγοΰσε τήν ποιότητα μέ τήν ποσότητα καί τό πε

ριεχόμενο μέ τούς συνδυασμούς άσυνεχώ ν στοιχείω ν, κι αύτό ικα

νοποιείτή νόησή μας πού, δπω ς λέει ό Bergson, είναι «φορτω μένη

τήν σαβούρα τής γεω μετρίας». Ά πό τήν άλλη μεριά, στίς εξηγή

σεις της δέν κατέφευγε σέ καμιά υπερβατική αιτία, γιατί τής άρ-

κοΰσαν αυτές οί δύο αρχές, δηλ. τά άτομα καί τό άπειρο κενό,

δπου τό δεύτερο άπαιτείται ώ ς χώ ρος συνδυασμού τώ ν πρώ τω ν.

Χ άρη στή σύνδεση ενός άπλου συστήματος συνδυασμώ ν καί μιάς

άπειρης εξηγητικής δύναμης, ό άτομισμός άποτελεί ενα σχεδόν

τέλειο λειτουργικό πρότυπο γιά τίς έπιστήμες τής φύσης. Ε ξά λ

λου έ'τσι φαίνεται πώ ς τόν έννόησε ό Ε πίκουρος, δηλ. μάλλον

ώ ς ενα είδος Α πόθεσης εργασίας, πού επιτρέπει νά εξηγήσουμε

τήν ποικιλία τώ ν φαινομένω ν, παρά ώ ς δογματική άπόφ ανση πά

νω στήν βαθύτερη φύση τώ ν πραγμάτω ν.

'Η δ ια φ ο ρ ά ά ν ά μ ε σ α σ τ η ν φ υ σ ικ ή φ ιλ ο σ ο φ ία τ ο ν Δ η μ ο

κ ρ ίτ ο υ κ α ι τ ο υ 3 π ικ ο ύ ρ ο υ .

Τ ό σύστημα τού Δ ημοκρίτου είχε κι αύτό τή ρω γμή του γιατί

δέν εξηγούσε τήν προέλευση τής κίνησης τώ ν άτόμω ν, χω ρίς τήν

οποία δέν θά μπορούσαν, άλληλοσυγκρουόμενα, νά παραγάγουν

κάποιο σώ μα. Σ έ τελευταία άνάλυση ό Δ ημόκριτος άπέδιδε στήντύχη τήν καταγω γή τώ ν πραγμάτω ν. Ό Ε πίκουρος, δντας πιό

θεω ρητικό πνεύμα άπό τόν Δ ημόκριτο, θέλει νά προχω ρήσει πιό

βαθιά τήν εξήγηση καί προικίζει τά άτομα μέ μιά συμπλήρω μα-



τική ιδιότητα, τή β α ρ ύ τ η τ α , μέ σκοπό νά εξηγήσει τήν κίνησή

τους (ό Ε πίκουρος βέβαια δέν εξηγεί άπό πού προέρχεται ή ίδια

ή βαρύτητα: τήν καθιστά πραγματική ιδιότητα έγγενή στήν. ΰλη,

άντιστρατευόμένος μέ αύτό τόν τρόπο τήν καθολικότητα τής άρχήςτής γεω μετρικής εξήγησης). Ά λλά, άν τά άτομα κινούνται δυνά

μει τής βαρύτητάς τους καί μόνο, θά κινηθούν σέ εύθεία γραμμή

άπό πάνω πρός τά κάτω , δηλ. παράλληλα, δημιουργώ ντας έτσι

αύτό πού ό Λ ουκρήτιος θά ονομάσει «βροχή άτόμω ν», χω ρίς νά

συναντηθούν ποτέ. Σ υνεπώ ς ό Ε πίκουρος οφείλει νά φ ανταστεί

μιά δεύτερη κίνηση, σύμφω να μέ τήν οποία τά άτομα έ'χουν τήν

τάση νά παρεκκλίνουν άνεπαίσθητα άπό τήν εύθεία γραμμή καίέτσι νά συγκρουστούν μέ άλλα άτομα, μέ τά οποία καί θά συν

δυαστούν: αύτή ή κίνηση είναι ή κλίση, τό clinamen τ οΰ Λ ουκρή-

τιου, καί ή ίδια ή κλίση δέν έχει αιτία. Φ αίνεται πώ ς εδώ ό Ε π ί

κουρος πίστεψ ε δτι μπορούσε χω ρίς δυσκολία νά μήν κατονομάσει

αιτίες γιά νά εξηγήσει μιάν μικρότατη καί άδηλη παρέκκλιση,

πού παρουσιάζεται σάν ένα είδος «παιχνιδιού» (μέ τήν έννοια πού

λέμε δτι ένας μηχανισμός παίζει) μέσα στήν άναγκαιότητα πούδιέπει τό σύμπαν. Ά λλά οί άντίπαλοι τού έπικουρισμού θά δούν

σέ αύτό τό σημείο μιά νέα άφορμή κριτικής καί θά μεμφθοΰν τόν

Ε πίκουρο δτι, άντίθετα μέ τή μεθοδολογική του πρόθεση, έπανεισ-

άγει τήν τύχη στή φύση: «Ά ραγε, θά ρω τήσει ό Κ ικέρω ν, τά

άτομα θά βάλουν κλήρο γιά τό ποιό άνάμεσά τους θά κλίνει;»

(De fato , § 46). Σ τό ερώ τημα αύτό θά μπορούσαμε ν’ άπαντή-

σουμε δτι ή επικούρεια άπροσδιοριστία άφορά τή συγκρότηση τώ νφαινομένω ν καί δχι τά τετελεσμένα φαινόμενα: ιδέα πού κάθε άλλο

παρά άτοπη είναι καί τήν οποία δέν μπορούμε νά άναιρέσουμε a

priori ώ ς μή επιστημονική, δπω ς άλλω στε τό μαρτυρούν οί σύγ

χρονες διαμάχες πάνω στήν άπροσδιοριστία τής κβαντικής φυσικής.

'Η ε λ ε υ θ ε ρ ία .

Σ τήν πραγματικότητα ή εισαγω γή τής κλίσης στή φυσική θεω ρία

τού Ε πικούρου άνταποκρινόταν καί σέ μιάν άλλη άπαίτηση, ήθι-




Ε Π Ι Κ Ο Τ Ρ Ι Σ Μ Ο Σ 179

κής υφής αύτή τή φορά. Ό Κ ικέρω ν μάς δίνει το κλειδί αυτού

τού συσχετισμού: « Ό Ε πίκουρος πιστεύει δτι θά άποφ ύγει τήν

άνάγκαιότητα τής μοίρας μέσω τής κλίσης τώ ν άτόμω ν... Ό Ε π ίκουρος εϊσήγαγε αύτή τήν εξήγηση επειδή φοβόταν δτι, άν το

άτομο παρασυρόταν πάντα άπό μιά φυσική καί άναγκαία βαρύτητα,

δέ θά υπήρχε τίποτε ελεύθερο στόν άνθρω πο, άφοΰ ή κίνηση τής

ψ υχής θά προέκυπτε άπό τήν κίνηση τώ ν άτόμω ν» ( De fato , §§ 22-

23). Π άνω σέ αύτό τό καίριο σημείο, ό Ε πίκουρος άπομακρύνεται

άπό τήν αιτιοκρατία τώ ν άτομιστώ ν φυσικώ ν* έδώ ή ηθική άπαί

τηση υπερισχύει άπέναντι στήν συνεκτικότητα τού φυσικού συστήματος: «Π ροτιμότερο είναι, γράφ ει ό Ε πίκουρος, νά άκολουθή-

σουμε τόν μύθο σχετικά μέ τούς Θ εούς παρά νά είμαστε σκλάβοι

τής μοίρας τώ ν φυσικώ ν. Γ ιατί ό μύθος άφήνει τήν ελπίδα τής

επίκλησης τού ελέους τώ ν Θ εώ ν μέ τήν προσευχή* ένώ οί φυσικοί

δέν προτείνουν παρά τήν άμείλικτη άναγκαιότητα» (3 π ι σ τ ο λ ή π ρ ό ς

Μ ε ν ο ικ έ α , 184). Ό Ε πίκουρος δέ θέλησε νά έλευθερώ σειτούς άν

θρώ πους άπό τό νοητό κόσμο γιά νά τούς φυλακίσει μέσα στόνκ ό σ μ ο . Ω σ τ ό σ ο πρέπει άραγε νά δεχτούμε, δπω ς φαίνεται νά κά

νει ό Ε πίκουρος, άναίτιες κινήσεις καί νά παραιτηθούμε στό δνομα

τής έλευθερίας άπό τήν άρχή τής αιτιότητας καί κατ’ έπέκταση

άπό τήν άρχή τής άντίφασης; Π ράγματι, ίσω ς είναι έπιτρεπτό νά

δούμε μιάν βαθειά σύλληψη στόν παραλληλισμό πού άποκαθιστά

ό Ε πίκουρος άνάμεσα στήν έλευθερία τού άνθρώ που καί στήν

παρεκκλίνουσα αύθορμησία τού άτόμου. Ό άγιος Α ύγουστίνος θάπει γιά τήν κλίση δτι είναι «ή ψ υχή τού άτόμου)') καί ό M arx ,

στήν διατριβή του γιά τή Δ ια φ ο ρ ά 3 π ικ ο ύ ρ ε ια ς κ α ι Δ η μ ο κ ρ ί-

τ ε ια ς Φ υ σ ι κ ή ς Φ ιλ ο σ ο φ ία ς , δτι εΐναι «ή πραγμάτω ση τής έννοιας

τού άτόμου», ή κίνηση μέ τήν οποία ή έννοια αύτή άλλοτριώ νεται,

βγαίνει άπό τόν εαυτό της γιά νά γεννήσει τό συγκεκριμένο γίγνε

σθαι τού κόσμου. Τ ό γεγονός, δτι ή έλευθερία συνδέεται κατά κά

ποιον τρόπο μέ αύτή τήν άρχέγονη κίνηση, δέν είναι λοιπόν πλήγμασέ βάρος τής αιτιοκρατίας, πού παραμένει έγκυρη στό έπίπεδο

τής συγκροτημένης πραγματικότητας, άλλά θά μπορούσε νά ση

μαίνει δτι ή έλευθερία ξεφεύγει άπό τήν φαινόμενη αιτιοκρατία

στό μέτρο πού άνήκει στήν κατηγορία τής άρχής, δηλαδή τού συγ-




κροτούντος. Π ροεκτείνοντας στο άνθρώ πινο έπίπεδο τήν αύθορμη-

σία τού άτόμου, ή έλευθερία καθιστά τον άνθρω πο ικανό νά άπαλ-

λαγει άπό τήν αιτιοκρατία τής φύσης μόνο και μόνο επειδή τόνκάνει νά συμμετέχει στήν συγκροτητική άρχή τής φύσης.

Ο ί Θ ε ο ί.

Α ύτή ή φυσιοκρατία, πού συμπληρώ νεται άπό έναν άνθρω πισμό,

δέν έξουσιοδοτεΐ ω στόσο τόν Ε πίκουρο νά άντιπαρέλθει τή θεολογία. Έ νώ μετά τόν Π λάτω να, καί κυρίω ς τόν ’Α ριστοτέλη, ή

φιλοσοφική θεολογία πήγαινε νά παραμερίσειτό λαϊκό πάνθεο τώ ν

Ε λλή νω ν προβάλλοντας τό θειο στοιχείο άπαλλαγμένο όλότελα

άπό άνθρώ πινα γνω ρίσματα, δπω ς φανερώ νεται μέσα στήν έλλογη

λαμπρότητα τώ ν άστρονομικώ ν κινήσεω ν, ή θεολογία του Ε π ι

κούρου είναι ή πρώ τη φιλοσοφική άπόπειρα νά άναχθεΐ σέ θεω ρία

ό άνθρω πολογικός πολυθεϊσμός τώ ν Ε λλήνω ν. Ο ί Θ εοί είναι καίπαραμένουν πολλοί, καί άλλοι είναι τέλεια έξατομικευμένοι, ένώ

άλλοι διαφέρουν μόνο ώ ς πρός τό είδος. Α ύτή ή πολλότητα μάς

δίνει τήν παράσταση μιας κοινω νίας τώ ν Θ εώ ν, πού είναι τό πρό

τυπο δχι τόσο τής άνθρώ πινης πόλης δσο τής συντροφιάς τώ ν φ ί

λω ν, στήν οποία ό Ε πίκουρος έβλεπε τήν πιο ύψηλή πραγμάτω ση

τής κοινω νικότητας. Α πασχολημένοι μέ τίς μεταξύ τους συζητή

σεις καί βρίσκοντας σέ αύτή τήν άνταλλαγή τήν πιο καθαρή χαρά,οί Θ εοί δέν φροντίζουν γιά τούς άνθρώ πους μήτε γιά τόν κόσμο:

συνεπώ ς δέν υπάρχει Π ρόνοια. “'Α ν προσθέσουμε τώ ρα δτι οί θεό

τητες άποτελούνται άπό άτομα τόσο λεπτά, ώ στε δέν είναι προσιτά

σέ καμιά έμπειρία, θά πειστούμε δτι ή έπικούρεια θεολογία —άντί-

θετα μέ τή στω ική— δέν άποτελεί πιά μέρος τής φυσικής. Ά λλά

αύτό δέν είναι λόγος νά τής άρνηθούμε κάθε σημασία, δπω ς τόσοι

ερμηνευτές έσπευσαν νά κάμουν* γιατί ή θείορ ύπαρξη, γεμάτηχαρά, φιλία καί θεω ρία, άσκεί στόν Ε πίκουρο τή λειτουργία ενός

ιδεώ δους, μιάς άρχής κανονιστικής γιά τήν ανθρώ πινη ζω ή.




Ή η δ ο ν ή .

"Ο πω ς δλες οί άρχαίες ήθικές, έτσι καί ή έπικούρεια είναι μιά

θεω ρία γιά τόν έ'σχατο σκοπό της άνθρώ πινης ζω ής. Α ύτός ό

σκοπός ύποδηλώ νεται μέ τόν γενικό τίτλο ευτυχία, πού έξ ορι

σμού σημαίνει αύτό πρός τό όποιο ρέπουν εκ φύσεω ς δλοι οί άν

θρω ποι. Ο ί διαφω νίες άρχίζουν δταν πρόκειται νά δοθεί ένα πε

ριεχόμενο σέ αύτή τήν τυπική ιδέα τής εύτυχίας. Ο ί ήθικές πούήσαν προγενέστερες άπό τήν ελληνιστική εποχή είχαν δώ σει πο

λύπλοκες απαντήσεις σέ αύτό τό έρώ τημα, θεω ρώ ντας τήν εύτυ-

χία άποτέλεσμα μιας λεπτότατης συμπλοκής στοιχείω ν* ή εύτυ-

χής ζω ή, έλεγε ό Π λάτω ν στόν Φ ίλ η β ο , είναι μιά μείξη ήδονής

καί σοφίας* γιά τόν ’Α ριστοτέλη δέν ύπάρχει εύτυχία, άν στήν

άρετή δέν προστίθεται μιά «συνοδεία» σω ματικώ ν (ύγεία, δύναμη)

καί εξω τερικώ ν άγαθώ ν (πλούτος, φ ήμη, εξουσία κτλ.), πράγμα πούσήμαινε δτι ή εύτυχία έξαρτάται έτσι κατά μέγα μέρος άπό τήν

«άγαθή τύχη». Σ τήν ελληνιστική περίοδο, τώ ρα, τό πρω τείο πού

άναγνω ρίστηκε στις πρακτικές άσχολίες καί ή φροντίδα νά κατα

στεί ή εύτυχία προσιτή σέ δλους, παρά τούς δύσκολους καιρούς,

είχαν ώ ς συνέπεια μιάν άπλοποίηση καί μιά ριζοσπαστικοποίηση

τώ ν θέσεω ν: ένώ γιά τούς στω ικούς ή εύτυχία έγκειται στήν άρετή

καί μόνο, σύμφω να μέ τόν Ε πίκουρο πρέπει νά άναζητηθεί άπο-κλειστικά στήν η δ ο ν ή (έξ οδ καί ή ονομασία ήδονισμός πού άπο-

δόθηκε σέ αύτή τή διδασκαλία).

Ή ήδονή, δντας θεμέλιο τής εύτυχίας, γίνεται έτσι ό σκοπός

τής ήθικής. Ό Ε πίκουρος δέν είναι ό πρώ τος πού κήρυξε αύτή

τή διδασκαλία* προδρόμους είχε ένα μαθητή τού Π λάτω να, τόν

Ε υδοξο, καί προπάντω ν μιά άπό τίς σω κρατικές σχολές, τήν Κ υ

ρηναϊκή. Ά λλά ό Ε πίκουρος δέ συμφ ω νεί μέ τούς Κ υρηναϊκούςτου προδρόμους πάνω στόν ορισμό τής ήδονής. Γ ιά τόν Α ρ ί

στιππο τόν Κ υρηναϊο, ή ήδονή είναι μιά έλαφ ρή κίνηση, κι έτσι

άντιτίθεται στήν όδύνη πού είναι μιά βίαιη κίνηση. Σ τόν Φ ίλ η β ο

ό Π λάτω ν έπεξεργάστηκε άνεξάρτητα τήν ιδέα δτι ή ήδονή είναι




μιά γ έ ν ε σ η , άλλά σέ άντίθεση προς τούς Κ υρηναϊκούς συμπέραινε

δτι ή ήδονή δέν θά μπορούσε νά είναι το 'Υ πέρτατο ’Α γαθό, γιατί

το άγαθο χαρακτηρίζεται άπο σταθερότητα καί πληρότητα. ΌΕ πίκουρος διατηρεί τόσο το ήδονιστικο άξίω μα τώ ν Κ υρηναϊκώ ν

δσο καί τήν πλατω νική άπαίτηση τής σταθερότητας: γιά τον Ε π ί

κουρο δηλ. ή άληθινή ήδονή, αύτή πού πρέπει νά άναζητήσουμε,

είναι ή ήδονή έν άκινησία, δπω ς το συναίσθημα τής εύεξίας πού

δοκιμάζει ένας άνθρω πος δταν δέν διψ άει καί δέν πίνει. Φ αίνεται

δτι ήδη άπο τήν ’Α ρχαιότητα παρεξηγήθηκέ το νόημα αύτής τής

διδασκαλίας καί δτι, δταν δέν άντιμετώ πιζαν τον Ε πίκουρο ώ ςάπολογητή τής κραιπάλης, τον μέμφονταν άντίθετα δτι πρότεινε

ενα καθαρά άρνητικο ιδεώ δες ά λ υ π ε ία ς , indolentia, δηλαδή άπου-

σίας οδύνης, έτσι ώ στε αύτή ή τόσο εξυμνημένη ήδονή νά μήν

είναι παρά ή κατάσταση τού κοιμισμένου ή τού νεκρού άνθρώ που.

Σ τήν πραγματικότητα ό ’Επίκουρος ονομάζει τήν ήδονή, έτσι

δπω ς τήν εκλαμβάνει, κ α τ α σ τ η μ α τ ικ ή η δ ο ν ή : ή ιδέα τού κ α τ α

σ τ ή μ α τ ο ς σημαίνει έδώ το σύνολο τώ ν μερώ ν πού άπαρτίζουν ένανζω ντανό οργανισμό καί, ιδιαίτερα, τήν ισορροπία άνάμεσα σ’αύτά τά

μέρη. Έ τσ ι, «ή ήδονή προκαλείται φυσιολογικά καί άπο μόνη της,

δταν, μέ το φυσικό παιχνίδι τώ ν οργάνω ν, ή φυσιολογική ισορροπία

άποκαθίσταται σέ ένα ζω ντανό δν».1 ’Έ τσ ι κατανοούμε τή διάκριση

άνάμεσα στήν ήδονή έν κινήσει, πού οφ είλεται σέ μιά έστω καί

πρόσκαιρη άνισορροπία τού οργανισμού καί συνυφαίνεται πάντα μέ

κάποια οδύνη, καί στήν ήδονή έν άκινησία, πού προϋποθέτει τοντερματισμό μιάς άνισορροπίας, άρα τήν κατάργηση τής οδύνης,

χω ρίς μολαταύτα νά συγχέεται μέ έκείνο πού δέν είναι παρά

προϋπόθεσή της. Σ υνεπώ ς ή έν άκινησία ήδονή εΐναι ή πιο θετική

κατάσταση, είναι αύτο το θεμελιώ δες συναίσθημα τής εύεξίας καί

τής πληρότητας πού, δταν δέν υπάρχει κανένα έξω τερικο έρέθισμα,

συγχέεται μέ τή συνείδηση τής ύπαρξής μας. Α ύτή ή ήδονή εΐναι

ή ρίζα δλω ν τώ ν άγαθώ ν: ή πνευματική ήδονή μπορεί κάλλιστανά διπλασιάσει τή φυσική ήδονή, άλλά άπορρέει άπο αύτή καί δέν

τήν ύποκαθιστά.

1. Υ . Brochard, Htudes de philosophic ancienne et moderne, σ . 270.



Ε Π Ι Κ Ο Γ Ρ Ι Σ Μ Ο Σ 183

Κ α θ ο δ ή γ η σ η τ ή ς η δ ο ν ή ς κ α ί ε π ισ τ ρ ο φ ή σ τ ή ν α π λ ή ζ ω ή .

Ό Λ όγος έχει ω στόσο νά παίξει τόν ρόλο του στήν καθοδήγη

ση τής ήδονής. ""Αν ή ήδονή είναι τό 'Υ πέρτατο ’Α γαθό, οπω σ

δήποτε έργο τού Α όγου δέν είναι νά τήν μετριάσει ή νά τήν πε

ριορίσει έξω θεν, καί δέν θά μπορούσαμε νά υποψ ιαστούμε ότι ό

Ε πίκουρος, δπω ς τόσοι άλλοι μετά άπό αύτόν, άνακαλεί αθό

ρυβα τά όσα είχε άποδώ σει άνεπιφύλακτα στή θεω ρία τής ήδο

νής. Ά λλά ό Λ όγος πρέπει νά έπαγρυπνεΐ ώ στε ή ήδονή νά είναι

αληθινή ήδονή, δηλαδή νά μήν άναμειγνύεται μέ κάποια οδύνη. Ή

ήδονή, δπω ς είδαμε, είναι ένα δριο, μιά κατάσταση ισορροπίας,

πού δέν επιδέχεται διαβαθμίσεις. Kt δμω ς ή σάρκα, παρατηρεί

κάπου ό Ε πίκουρος (Δ ιογένης Λ αέρτιος, X, 145), πάει ώ ς τό

άπειρο καί υπάρχει μεγάλος κίνδυνος νά άναμείξει ή άκόρεστη

επιθυμία τήν οδύνη τής μή ικανοποίησης μέ τίς πάντα μερικές

ικανοποιήσεις της. Π ροκύπτει έτσι ή άνάγκη νά περιορίσουμε τίς

επιθυμίες τής σάρκας σέ αύτές μόνο πού είναι φυσικές καί άναγ-

καΐες. Γ ιατί όντας αναγκαίες, δπω ς ή πείνα καί ή δίψ α, δέν κατα-

στέλλονται· καί δντας φυσικές, εύκολα θά βρουν στή φύση μέ τί

θά κορεστούν* ό Ε πίκουρος, λοιπόν, δπω ς άργότερα ό Rousseau,δέχεται εδώ άξιω ματικά ένα είδος προδιατεταγμένης αρμονίας

άνάμεσα στις άνάγκες καί στούς πόρους, άνάμεσα στήν άτομική

φύση καί στήν καθολική φύση. Ή πενία δέν προκαλείται άπό τήν

σπάνη, άλλά άπό τή μή φυσική άνάγκη. «Σ έ σχέση μέ δ,τι άρκεί

στή φύση, κάθε κτήμα είναι πλούτος· άλλά σέ σχέση μέ τίς άμε

τρες έπιθυμίες, άκόμα καί ό πιο μεγάλος πλούτος είναι φτώ χεια»

(άπόσπ. 202 Usener). Ή φύση φαίνεται άπληστη μόνο σέ εκεί

νους πού δέν ξέρουν νά τήν άγαπούν.

"Ο πω ς καί στόν Rousseau, έτσι καί στόν Ε πίκουρο ή προά

σπιση τής φύσης συνδέεται μέ τήν κριτική τής κοινω νίας. Ο ί άν

θρω ποι δέν προορίζονται έκ φ ύσεω ς νά ζήσουν μέσα σ τις πόλεις.

Σ υνεπώ ς, άντίθετα μέ δ,τι διδάσκουν οί στω ικοί, δέν υπάρχουν

φυσικοί θεσμοί, μήτε φυσικό δίκαιο. Ή άνάγκη πού μάς κάνει νά




έξαρτώ μαστε άπό τούς άλλους είναι σημάδι άδυναμίας: ό σοφός

είναι «αύτάρκης», μέ άλλα λόγια δέν έχει άνάγκη τίποτα και

κανέναν. Ε ίναι γνω στή ή περίφημη ρήση τού Ε πικούρου: «Γ ιά

νά ζήσουμε ευτυχισμένοι, πρέπει νά ζήσουμε κρυμμένοι». Π ράγ

ματι, λίγοι μόνο άνθρω ποι φτάνουν σέ αυτή τήν άτομική αύτάρ-

κεια ή, πιο σω στά, σέ αύτή τήν συλλογική αύτάρκεια πού κατά

τόν Ε πίκουρο συνιστά μιά κοινότητα φ ίλω ν. ’Α ναγκασμένος νά ζεί

στήν κοινω νία κι έκτεθειμένος έτσι σέ πολύπλοκες έπιθέσεις πού

συνδέονται μέ τήν κοινω νική ζω ή, ό άνθρω πος ζητεί άπό τή φ ι

λοσοφ ία τό μέσο πού θά τόν «προφυλάξει άπό τούς άνθρώ πους»

(Κ ύ ρ ια ι δ ό ξ α ι, 14). Έ να πρώ το μέσο θά είναι ή δικαιοσύνη, έν-

νοούμενη δχι ώ ς πραγμάτω ση μιας ιδεώ δους τάξης, άλλά ώ ς μιά

«χρησιμοθηρική σύμβαση, καμω μένη μέ σκοπό τήν πρόληψ η της

άμοιβαίας βλάβης» (ibid., 31). ’Α λλά ό Ε πίκουρος δέν προσδοκά

άληθινά άπό τήν ίδια τήν κοινω νία ένα φάρμακο γιά τά κακά πού

αύτή προκαλεΐ καί πού μόνη ή ύπαρξή της προξενεί. Γ ιατί ή κοι

νω νία δέν πολλαπλασιάζει μόνο τίς εύκαιρίες συνάντησης καί συνε

πώ ς σύγκρουσης· ύποκαθιστώ ντας τή φύση μέ τόν πολιτισμό, δη

μιουργεί μέσα στό άτομο νέες άνάγκες, κλίση γιά τήν πολυτέλεια,

ειδικές μορφές πείνας καί δίψ ας, κοινω νικούς κονφορμισμούς, μέ

ένα λόγο δλες αυτές τίς επιθυμίες πού ό Ε πίκουρος χαρακτήρισε

ύποτιμητικά ώ ς μή φυσικές καί μή άναγκαίες. Π έρα άπό τούς

δελεασμούς του πολιτισμού, ό έπικουρισμός μάς καλεί σέ μιάν

επιστροφή στή φύση, στις άδολες χαρές μιάς ζω ής άπλής καί ολι

γαρκούς* καί σ’ αύτό δέν πρέπει νά δούμε κάτι σάν άσκητισμό,

άλλά μάλλον μιάν άπαίτηση πού άπορρέει άπό μιά σοφή καθοδή

γηση της επιθυμίας.

Έ π ικ α ιρ ό τ η τ α τ ο ν 3 π ικ ο ύ ρ ο υ .

'Ο πω σδήποτε, ή εύτυχία δέν ήταν μιά νέα ιδέα στήν Ε λλά δα τού

τρίτου αιώ να. Ά λλά κατά παράδοση ήταν συνδεδεμένη μέ τόσες

προϋποθέσεις καί διαμεσολαβήσεις, πού φαινόταν είτε δτι ξεμά

κραινε πρός κάτι τι άπρόσιτο κι υπερβατικό, είτε δτι περιοριζό




ταν, δπω ς στούς στω ικούς, σέ μιάν πράξη πίστης προς μιάν άδηλη

όρθολογικότητα. Ε νά ντια σέ αύτά τά σκυθρω πά μέσα ψ υχικής κά

θαρσης, ο Ε πίκουρος άποκαθιστά τήν άμεσότητα της ήδονής, τήγαλήνη του αγκυροβολιού, τήν ειρήνη μιάς κατοχής χω ρίς άπό

σταση. Σ τήνει τόν πίνακα μιάς είρηνευμένης ύπαρξης, άπελευθε-

ρω μένης άπό δεισιδαιμονίες, άπό τό φόβο τού θανάτου καί τού πό

νου, άπελευθερω μένης έπίσης άπ* τήν έξάρτηση άπό τούς άλλους

άνθρώ πους, στήνει τόν πίνακα μιάς ζω ής πού μοναδική «κοινω νι

κή» της διάσταση είναι ή ιδιω τική καλλιέργεια τής φιλίας. Π επει

σμένος δτι ό κόσμος μάς συντρίβει μόνο στό μέτρο πού δέν τόνγνω ρίζουμε καλά, δέν πίστευε ούτε δτι έπρεπε νά άλλάξουμε τίς

επιθυμίες μας γιά νά τίς προσαρμόσουμε στήν τάξη τού κόσμου,

ούτε δτι έπρεπε νά άλλάξουμε τόν κόσμο γιά νά τόν καταστήσουμε

δεκτικό άπέναντι στίς έπιθυμίες μας. *Α ν σήμερα τό επικούρειο

ιδεώ δες μιάς ικανοποιημένης καί γαληνεμένης ζω ής, ελευθερω

μένης άπό τήν άγω νία καί τίς συμβάσεις, άπομακρύνεται στόν

ορίζοντα σάν ουτοπία ενός καλύτερου κόσμου, αύτό άναμφίβολαοφ είλεται στό γεγονός δτι ό Ε πίκουρος παραγνώ ρισε υπερβολικά

τά έμπόδια πού μάς χω ρίζουν άπό αύτό μέσα σέ τούτον τόν κόσμο:

τά συμφέροντα πού διαιω νίζουν τίς δεισιδαιμονίες* τίς καταστολές

καί τά ταμ πού, άλλά καί τήν διαλεκτική μιάς έπιθυμίας πού αύξά-

νεται στό μέτρο πού ικανοποιείται καί πού οί σύγχρονες κοινω

νίες, μέ ένα είδος λογικής τού παραλογισμού, τήν προτρέπουν νά

ξεπεράσει τά δρια τού φυσικού καί τού άναγκαίου. Τ ουλάχιστον όΕ πίκουρος είχε προαισθανθεί δτι ή κατανάλω ση γιά τήν κατανά

λω ση, γεννώ ντας νέες άγω νίες, ήταν ή ίδια ή άρνηση τής ήδονής.

III. Ο Σ Κ Ε Π Τ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ

Μ ιά ά ν τ ίδ ρ α σ η ά π έ ν α ν τ ι σ τ ό δ ο γ μ α τ ισ μ ό .

Ό στω ικισμός καί ό έπικουρισμός ξεχώ ριζαν άπό τήν πλατω νικο-

άριστοτελική φιλοσοφ ία χάρη στήν εντονότερη συνείδηση τού έπεί-



18G 01 Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Τ Ι Κ Ε Σ Ι Λ Ο Σ Ο Ι Ε Σ

γοντος χαρακτήρα τής ηθικής άπόφασης καί, κατά συνέπεια, χάρη

σέ μιάν άπλοποίηση του θεω ρητικού μηχανισμού πού προορίζεται

νά τή δικαιώ σει. Ή ίδια ή άπλοποίηση αύτή τούς καταδίκαζε νάεκτυλίσσουν τον στοχασμό τους μέ άδιαφόριστες ρήσεις, πού δέν

άνασκεύαζαν τή διαλεκτική ενός Π λάτω να ή το άπορητικο αίσθη

μα ενός ’Α ριστοτέλη. Α ύτή ή σκλήρυνση τής θεω ρίας σ’ ένα δογ

ματισμό, ό όποιος λιγότερο καταγίνεται νά σκεφτεί τήν πραγμα

τικότητα καί περισσότερο νά προσφέρει στούς άνθρώ πους «βεβαιό

τητες», έμελλε νά δώ σει λαβή σέ μιάν σκεπτικιστική άντίδραση,

πού θά στραφεί κυρίω ς ενάντια στούς στω ικούς καί θά τούς άναγ-κάσει, σέ περισσότερα άπό ένα σημεία, νά δικαιολογήσουν καλύτερα

τή θεω ρία τους. Α ύτός ό σκεπτικισμός θά βρει ένα σύμμαχο, άπό

πρώ τη ματιά άναπάντεχον, μέσα στήν ίδια τήν πλατω νική σχολή,

τουλάχιστον κατά τήν περίοδο εκείνη τής ιστορίας της πού είναι

γνω στή υπό τό όνομα τής Ν έας Ά κα δημείας.

’Α ναμφίβολα, άπό τήν ούσία του τήν ίδια ό σκεπτικισμός δέν

μπορούσε νά περιοριστεί σέ μιά σχολή. Σ τήν πραγματικότητα πρόκειται μάλλον γιά ένα ρεύμα πού, επί πολλούς αιώ νες, θά συνο

δεύσει μέσα σέ μιά σχετική άφ άνεια τήν πιό επιφανή πορεία τώ ν

επίσημω ν σχολώ ν. Ό V. Brochard διακρίνει μέσα στήν ιστορία

τού σκεπτικισμού τρεις περιόδους, καθεμιά άπό τίς όποιες χαρα

κτηρίζεται άπό τήν κυριαρχία διαφορετικώ ν καί άμοιβαία συμ

πληρω ματικώ ν θεμάτω ν.

Τ ό ζ ή τ 7]μ α τ ο υ σ κ ε π τ ικ ισ μ ό ν κ α ι ή π υ ρ ρ ω ν ικ ή κ ρ ιτ ικ ή

τ ή ς α ισ θ η τ ή ς γ ν ώ σ η ς .

Ό σχεδόν μυθικός ιδρυτής τού σκεπτικισμού είναι ό ΓΙύρρων ό

Ή λεΐος, σύγχρονος τού ’Α ριστοτέλη, ό όποιος όμω ς, επειδή δένέγραψ ε τίποτα, δπω ς κι ό Σ ω κράτης, δέν φαίνεται νά άσκησε

επιρροή στήν ’Α ρχαιότητα παρά μόνο διαμέσου τού μαθητή του

Τ ίμω να (πέθανε περίπου τό 235 π.Χ .). Ε ίναι πιθανόν δτι ό Π ύρ-

ρων διαμέσου τού συμπατριώ τη του 'Ιππία τού Ή λείου συνδέε



Σ Κ Ε Π Τ Ι Κ Ι Σ Μ Ο Σ 18 7

ται μέ τή μεγάλη παράδοση τώ ν σοφιστώ ν. Μ έ μεγαλύτερη σιγου

ριά μπορούμε νά πούμε δτι ό σκεπτικισμός συγγενεύει μέ τίς άλλες

προ-αριστοτελικές φιλοσοφ ίες έξαιτίας τού πρω τείου πού άποδίδειστήν αναζήτηση τής ευτυχίας. ΓΥ αυτόν, δπω ς καί γιά τόν στω ι-

κισμό καί τόν έπικουρισμό, ή εύτυχία έγκειται στήν άπουσία π ά

θους (α π ά θ ε ια ) καί ταραχής (α τ α ρ α ξ ία ), Ά λλά ή πρω τοτυπία τού

σκεπτικισμού συνίσταται στό δτι έξάρτησε τήν αταραξία δχι άπό

κάποια θεω ρητική πρόταση, άλλά άπό μιά κατάσταση α φ α σ ία ς

πού μάς «ω θεί νά μήν καταφ άσκουμε καί νά μήν άποφάσκουμε

γιά τίποτα».Ά λλά τί χρειάζεται αύτή ή έ π ο χ ή τής κρίσης, πού στό εξής

θά γίνει η λυδία λίθος κάθε σκεπτικισμού; Ε ΐναι άραγε συνέπεια

τής γνω στικής μας αδυναμίας ή τής σύγχυσης πού κυριαρχεί στό

άντικείμενο; "Ε χουμε νά κάνουμε μέ μιά μεθοδολογική φρόνηση ή

μέ μιάν όντολογική άδυνατότητα; Κ αί, στήν πρώ τη περίπτω ση, ό

έλεγχος τής γνώ σης βασίζεται τάχα μονάχα στή διαπίστω ση τώ ν

λαθώ ν τής αίσθησης ή σέ μιάν κριτική τής ΐδιας τής έλλογης ικανότητας; Ά π ό τήν άπάντηση σέ αύτές τίς ερω τήσεις προκύπτουν

οί άποχρώ σεις πού θά ξεχω ρίσουν μεταξύ τους τίς διάφορες μορ

φές τού σκεπτικισμού. Γ ιά τόν Π ύρρω να, δπω ς τόν μεθερμηνεύει

ό Τ ίμω ν, ή έ π ο χ ή τής κρίσης Θ εμελιώ νεται στήν α δ ια φ ο ρ ία πού

χαρακτηρίζει τό φανέρω μα τώ ν πραγμάτω ν, δηλαδή τώ ν φαινο

μένω ν. Σ υνεπώ ς ή άδιαφ ορία δέν εΐναι κατ’ άρχήν μιά στάση τής

συνείδησης, άλλά μιά άρνητική ιδιότητα τώ ν φαινομένω ν. Τ ά φαι

νόμενα λοιπόν, εΐναι, δπω ς ήδη είχε υπογραμμίσει ό Π ρω ταγόρας,

δ,τι φαίνεται σ έ μάς, άρα εΐναι σχετικά μέ τό ύποκείμενο πού τά

άντιλαμβάνεται. Ά λλά ένώ ό Π ρω ταγόρας συμπέραινε άπ’ αύτό

τήν άλήθεια τώ ν φαινομένω ν καί, κατά συνέπεια, τήν άλήθεια τώ ν

άντιφάσεω ν (επειδή, π.χ. τό μέλι, πού φ α ίν ε τ α ι γλυκό στόν υγιή

άνθρω πο, φ α ίν ε τ α ι πικρό στόν άσθενή, άρά ε ίν α ι γλυκό καί πικρό

συνάμα), ό Π ύρρω ν άπό τίς ΐδιες προκείμενες βγάζει τό συμ πέ

ρασμα δτι ή άλήθεια εΐναι άπρόσιτη καί δτι ή αληθινή φύση τώ ν

πραγμάτω ν εΐναι ά δ η λ η : αύτό, γιά τόν Π ύρρω να, άποδείχνει δτι

ή άλήθεια εΐναι τοποθετημένη έπέκεινα τής έπίφασης τώ ν φ αινο

μένω ν, ή οποία δέν τήν «φ ανερώ νει» ποτέ εξ ολοκλήρου.




*0 Α ίν η σ ίδ η μ ο ς κ α ί ή κ ρ ιτ ικ ή τ ο ν λ ό γ ο ν .

Ή δεύτερη περίοδος του σκεπτικισμού, πού χω ρίζεται άπο τήν

πρώ τη μέ διάστημα μεγαλύτερο άπο αιώ να, συνδέεται προπάντω ν

μέ τό δνομα τού Α ίνησίδημου. Γ ιά τή ζω ή του δέν γνω ρίζουμε τί

ποτα’ οί μελετητές υποθέτουν δτι έζησε τον πρώ το αιώ να π.Χ .

’Α πεναντίας τά διδάγματά του είναι πολύ γνω στά χάρη στις μετα

γραφ ές πού θά κάνουν μεταγενέστεροι συγγραφείς δπω ς δ Σ έξτος

Ε μπειρικός. Π ρώ τα-πρώ τα στόν Α ίνησίδημο οφείλουμε μιάν τα

ξινόμηση καί μορφ οποίηση τώ ν επιχειρημάτω ν ύπέρ τού σκεπτικι

σμού μέ τήν ονομασία τ ρ ό π ο ι. Ο ί ιστορικοί εικάζουν δτι δσοι άπό

αύτούς τούς τρόπους στρέφονται ένάντια στήν αισθητή γνώ ση είναι

δανεισμένοιάπό τόν Π ύρρω να. Ή προσω πική συνεισφορά τού Α ίνη

σίδημου θά μπορούσε νά συνίσταται στή διεύρυνση της πυρρω νι-

κής κριτικής καί στήν έπέκτασή της πάνω στόν ίδιο τόν Λ όγο.

*Έ τσι ένας άπό τούς τρόπους δείχνει τήν κενότητα της έννοιας

α ιτ ιό τ η τ α : ένα σώ μα δέν μπορεί νά είναι αιτία ενός άλλου σώ ματος

(γιατί ένα σώ μα δέν μπορεί νά βγει άπό τή φύση του)’ ένα άσώ ματο

δέν μπορεί νά είναι αιτία ενός άσω μάτου (γιατί τό άσώ ματο είναι

άνίκανο γιά επαφή, καί χω ρίς επαφή δέν υπάρχει οΰτε πάθος

ούτε ενέργεια)’ καί έφόσον πρέπει νά υπάρχει ομοιογένεια άνάμεσα

στήν αιτία καί στό άποτέλεσμα, τό σώ μα δέν μπορεί νά είναι αιτία

τού άσώ ματου ούτε τό άσώ ματο αιτία τού σώ ματος* τό συμπέρα

σμα είναι δτι δέν υπάρχει αιτία. Μ ιά άνάλογη επιχειρηματολογία

έκμηδένιζε τήν έννοια σ η μ ε ί ο καί κατά συνέπεια τήν (έπικούρεια δσο

καί στω ική) θέση, δτι τό ορατό είναι σημείο τού άόρατου. Σ έ έναν

άλλο τρόπο ό Α ίνησίδημος έδειχνε δτι τό άληθινό δέν είναι ούτε

αισθητό (γιατί ή αίσθηση στερείται Λ όγου) ούτε νοητό (γιατί τότε

κανένα αισθητό πρά γμα δέν θά ήταν άληθινό, πράγμα άτοπο),μήτε ταυτόχρονα αισθητό καί νοητό, άρα δτι δέν είναι. "Υ στερ* άπό

αύτή τή ριζική κριτική είναι εκπληκτικό νά διαβάζουμε στόν

Σ έξτο Ε μ πειρικό (Π ρ ό ς μ α θ η μ α τ ικ ο ύ ς , V II I, 8) δτι «οί οπαδοί

τού Α ίνησίδημου» διέκριναν τά φαινόμενα καί δέχονταν ώ ς ά λ η -



Σ Κ Ε Π Τ Ι Κ Ι Σ Μ Ο Σ 189

θ ι ν ά «έκείνα πού έμφανίζοντάι σέ όλους μέ τόν ίδιο τρόπο». ’Ίσω ς

δμω ς πρέπει νά δούμε έδώ έναν άπλό κανόνα της εμπειρικής χρή

σης του Λ όγου πού δέν άναιρεί, άλλά προαπαιτεί, την εγκατάλειψ ητώ ν θεω ρητικώ ν του άξιώ σεω ν.

Ό Σ έ ξ τ ο ς 5 μ π ε ιρ ικ ό ς κ α ί τ ά δ ρ ια τ ο ν ε μ π ε ιρ ισ μ ό ν τ ο ν .

Ή τρίτη περίοδος της ιστορίας του σκεπτικισμού συνδέεται μέ τό

ονομα τού Σ έξτου Ε μπειρικού, γιά τόν όποιο τό μόνο πού γνω ρίζουμε είναι δτι έζησε τόν τρίτο αιώ να μ.Χ . *0 χαρακτηρισμός

«εμπειρικός», πού συνδέθηκε μέ τό δνομά του, σημαίνει τόν «άν

θρω πο της έμπειρίας» καί υποδηλώ νει στην πραγματικότητα εναν

γιατρό. Α ύτός ό ιατροφ ιλόσοφος άφησε ένα έργο έντεκα βιβλίω ν

Π ρ ό ς μ α θ η μ α τ ικ ο ύ ς (δηλ. «ένάντια σέ έκείνους πού έχουν ώ ς

έπά γγελμα τή μάθηση») πού είναι μιά πραγματική σύνοψη σκε-

πτικιστικώ ν έπιχειρημάτω ν ένάντια στήν έπιστήμη. Α ύτά τά έπι-χειρήματα συμπυκνώ νονται στίς Π ν ρ ρ ώ ν ε ιε ς υ π ο τ υ π ώ σ ε ις π ο ύ έμ-

φανίζονται ώ ς πεμπτουσ ία τού πυρρω νισμοΰ. Ό Σ έξτος Ε μ πειρι

κός εΐναι ή κυριότερη πηγή μας γιά τή γνώ ση τού άρχαίου σκεπτι

κισμού. Ο ί Υ π ο τ υ π ώ σ ε ι ς , μεταφ ρασμένες άπό τόν Ε ρρίκο Σ τέ

φανο τό 1562, θά παράσχουν λόγους άμφιβολίας σέ όλους τούς

«πυρρω νικούς» της Α ναγέννησ ης καί τώ ν μετέπειτα αιώ νω ν, άρχί-

ζοντας άπό τόν Montaigne.’Ά ραγε ό Σ έξτος έκαμε μιά πρω τότυπη συνεισφορά στήν ιστο

ρία τού σκεπτικισμού; Ό V. Bro chard πίστεψ ε πώ ς μπορεί νά

ύποστηρίξει δτι ό Σ έξτος χτυπά μόνο τίς μεταφυσικές προτάσεις,

εκείνες δηλαδή πού άποδείχνονται διαλεκτικά. «Τ ήν άκριβή καί

a prio ri έπιστήμ η τώ ν δογματικώ ν θέλει νά τήν ύποκαταστήσει

—δειλά άκόμα καί δχι χω ρίς κάποια άμηχανία— μέ ένα είδος έπι-

στήμης ή τέχνης, πού νά θεμελιώ νεται άποκλειστικά στήν παρατήρηση, στή μελέτη τώ ν φ αινομένω ν καί στούς νόμους της δια

δοχής τους)).1 Δ ίκαια λοιπόν ό Σ έξτος πήρε τό όνομα έμπειρικός.

1. Les sceptiques grecs, σ . 326.




Ε ντούτοις, άν διαβλέπουμε σω στά δτι 6 Σ έξτος θέλει νά διασώ σει

μιά κάποια τεχνική θεραπείας τώ ν σω μάτω ν, δπω ς καί τώ ν ψ υ

χώ ν, πάντω ς δέν πάει νά τήν στηρίξει πάνω σέ θεω ρητικά θεμέλια

οΰτε σέ μιά πρώ τη υποτύπω ση κάποιας εμπειρικής μεθόδου. Ή

κριτική του είναι βέβαια μιά ριζική κριτική, πού καταστρέφει μέ

μανία, δηλαδή πού αύτοκαταστρέφεται, καί οί 'Υ π ο τ υ π ώ σ ε ι ς του,

δπω ς ομολογεί ό ίδιος ό Bro chard , καταλήγουν σέ έναν «χλευα

σμό)).1 Δ έν υπάρχει, λέει ό Σέξτος, τίποτα νά διδαχτεί ουτε τίποτα

νά μάθουμε’ συνεπώ ς δέν υπάρχει δάσκαλος ούτε μαθητής, γιατί

δέν μαθαίνουμε παρά αύτο πού ήδη γνω ρίζουμε. Μ άλιστα δένυπάρχει οΰτε κάν επικοινω νία: γιατί μιά γλώ σσα τήν κατανοούμε

μόνο άν «έχουμε δεχτεί άπο τά πριν» το κλειδί τώ ν σημασιώ ν της*

κι ή ομιλία, προαπαιτώ ντας τήν ίδια της τήν κατανόηση, δέν μπο

ρεί νά μεταδώ σει τούτη τήν τελευταία σέ έκείνον πού δέν τήν κα

τέχει ήδη (III , 259-269). Ά λλά τότε προς τί ή ομιλία;

’Έ τσ ι ή ελληνιστική φιλοσοφ ία τής υποκειμενικότητας κορυ-

φώ νεται σέ μιάν θεώ ρηση πού σημαίνει τήν ίδια τήν άρνηση κάθε

διαλόγου. Ό σκεπτικισμός είναι ή πιστοποίηση τής διάλυσης μιας

ορισμένης άντίληψ ης γιά τόν Λ ό γ ο : αύτόν τόν μή διαλεκτικό Λ ό γ ο

πού μέσα στή δυστυχία τώ ν ελληνιστικώ ν χρόνω ν έγινε δογματι

κός γιά νά άντιτεθεί στή βία τώ ν πραγμάτω ν, άμεσος γιά νά δι

καιολογήσει τόν έπείγοντα χαρακτήρα τώ ν άποφάσεω ν, καί, λη

σμονώ ντας τά μαθήματα του Π λάτω να καί τού Α ριστοτέλη, κα

τέληξε νά λησμονήσει τήν ίδια του τή σχετικότητα.

'Ο π ρ α κ τ ικ ό ς α ν θ ρ ω π ι σ μ ό ς τ ή ς Ν έ α ς Ά κ α δ η μ ε ία ς .

Π ράγματι, τήν ίδια αύτή ε π ο χ ή ή πλατω νική σχολή (πού λεγόταν

Ν έα Ά καδημεία σέ αύτή τήν περίοδο τής ιστορίας της) προσ έγγιζε

τόν σκεπτικισμό στό ονομα τής διαλεκτικής. Ή μέθοδος πού χρησιμοποιήθηκε άπό τόν Π λάτω να στούς διαλόγους, ιδιαίτερα στούς

άποκαλούμενους «άπορητικούς», είχε προσδώ σει κύρος στήν ιδέα

1. Ibid., σ . 322.



ότι τό ουσιώ δες έ'ργο τής φιλοσοφίας συνίσταται στό νά «πραγμα

τεύεται τά υπέρ καί τά κατά τού κάθε ζητήματος», όπω ς θά πει

ό Ιίικέρω ν επαινώ ντας άκριβώ ς γι’ αύτό τήν ’Α καδημεία (Tuscul. II , 3, 9). Ή άλήθεια εΐναιπώ ς έτσιπαραγνω ριζόταν δτι στόν Π λά

τω να αύτό δέν ήταν παρά μιά έμμεση μέθοδος μέ σκοπό νά άνυψ ώ -

σειτήν ψ υχή στήν έποπτεία τού νοητού. Ά λλά τόν τρίτο αιώ να π .Χ .

οί επικεφαλής τής πλατω νικής σχολής ήσαν άναγκασμένοιν’ άντα-

ποκριθούν στά πιό επείγοντα καθήκοντα καί, άφήνοντας τίς λεπτολο

γίες, νά παλέψουν ένάντια στόν δογματισμό τού περίγυρου, ιδιαίτερα

έκεΐνον τώ ν στω ικώ ν. Ή φιλονικία φαίνεταινά περιστράφηκε γύρωάπό τό πρόβλημα τού κριτηρίου τής άλήθειας. 'Ο Ά ρκεσίλαος (315-

240 π.Χ .), άντίθετα μέ τόν Ζ ήνω να τόν Κ ιτιέα, άρνιόταν δτι μπο

ρούμε νά διακρίνουμε μιά κατανοητή παράσταση άπό μιάν άλλη μή

κατανοητή: ενα πλασματικό άντικείμενο μπορεί νά γεννήσει μέσα

μας μιά έξίσου καθαρή καί διακεκριμένη παράσταση δσο καί ενα

πραγματικό. Σ υνεπώ ς ό σοφός δέν μπορεί νά στηριχτεί σέ βεβαιό

τητες: οί αποφάνσεις του είναι άπλές γνώ μες, πράγμα πού έ'ρχεταισέ άντίφαση μέ τίς γνω στικές του άξιώ σεις. Ό σοφός, άν παραμένει

πιστός στίς άρχές του, θά πρέπει λοιπόν νά άποφύγει τίς κρίσεις

καί νά άναγνω ρίσει δτι δέν ξέρειτίποτα. Ό Σ έξτος θά κατηγορήσει

τόν Ά ρκεσίλα δτι ξεπέρασε τόν σκεπτικισμό καί ύπέπεσε σέ ένα

είδος δογματισμού τής άγνω σίας: ό Ά ρκεσίλας βεβαιώ νει δτι δέ

γνω ρίζει τίποτα, ένώ ό άληθινός πυρρω νιστής άμφιβάλλει γιά τό

άν γνω ρίζει ή άν δέ γνω ρίζει.Ά λλά σέ ένα άλλο ζήτημ α ό Ά ρκεσίλαος καίπροπάντω ν ό Κ αρ-

νεάδης (219-129 π .Χ .) έπιφέρουν στόν σκεπτικισμό μιά θετική

διόρθω ση. Έ φ όσ ον άναφ έρεται στίς άνθρώ πινες ύποθέσεις, πού

προσδιορίζονται άπό τή συντυχιακότητα άποφάνσεω ν άνέκκλητα

έλεύθερω ν, ή άβεβαιότητα τής κρίσης δέν εΐναι άδυναμία, άλλά

άντανακλά τήν ΐδια τήν άβεβαιότητα τού άντικειμένου της. Δ έν

υπάρχει, παρεκτός ΐσω ς σέ έναν τόπο ύπερουράνιο, ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή

πολιτική καί ήθική, τώ ν οποίω ν υποβαθμισμένο παράγω γο θά ήταν

ή συγκεκριμένη πράξη. Έ δώ τό μόνο άπόλυτο εΐναι τό σχετικό,

ό μόνος οδηγός εΐναι αύτό πού ό Ά ρκεσίλαος ονόμαζε ε ύ λ ο γ ο ν καί

ο Κ αρνεάδης π ιθ α ν ό ν , καί θά πρέπει νά κατανοήσουμε δτι τό π ι

Σ Κ Ε Π Τ Ι Κ Ι Σ Μ Ο Σ 191




θανόν, οποία κι άν είναι ή βαθμίδα του, δέν θά εξισω θεί ποτέ μέ

το βέβαιο, καί δτι τδ εύλογο, ή άρχή τής πράξης, βρίσκει τή δι

καίω σή του στόν εαυτό του καί δέν συνάγεται άπό μιάν όρθολογι-κότητα λογικού ή μαθηματικού τύπου. Θ εω ρία καί πράξη βρίσκουν

τήν ένότητά τους μέσα σέ ενα είδος σκιόφ ω τος, μεσοδιαστήματος,

στά μισά τού δρόμου άνάμεσα στήν δογματική κατάφ ασ η καί στήν

περιπετειώ δη δράση, στό σημείο πού ό ’Α ριστοτέλης, καί μετά άπό

αύτόν ή Ά καδημεία, άποκάλεσαν φ ρ ό ν η σ η , ήτοι διάκριση τού εύ

λογου καί συνάμα θέληση πραγμάτω σής του στό βαθμό πού τό

επιτρέπουν οί περιστάσεις. Έ νώ οί σκεπτικοί δέν άντλούσαν καμιάν πρακτική άπό τή θεω ρία τους, ή πρω τοτυπία τής Ν έας Ά κα -

δημείας ήταν δτι θεμελίω σε πάνω στήν πιθανολογία έναν πρακτικό

άνθρω πισμό, τόν όποιο ό Κ ικέρω ν (106-43 π .Χ .), ό συνεχιστής τής

Ν έας Ά καδημείας, θά καταστήσει ενα άπό τά ούσιώ δη σ τοιχεία

τής ήθικής παράδοσης τής Δ ύσης. Δ έν θά έπρεπε λοιπόν νά παρα

μελήσουμε τήν ιστορική σπουδαιότητα αύτώ ν τώ ν υπερβολικά λη

σμονημένω ν συγγραφ έω ν. Σ τις άρχές τού δέκατου δγδοου αιώ να,πάνω σέ αύτή τήν άνθρω πιστική παράδοση θά στηριχτεί ό Vicoγιά νά δείξει ενάντια στόν Descartes δτι, μέσα στόν «ω κεανό τής

άμφιβολίας», δχι ή άδιαπέραστη φύση, άλλά μάλλον 6 «κοινω νικός

κόσμος», πούναι προϊόν τής δραστηριότητας τώ ν άνθρώ πω ν, προσ

φέρει τή λιγότερο άβέβαιη γνώ ση.


1) Γ ιά τ ή ν ε λ λ η ν ισ τ ικ ή φ ιλ ο σ ο φ ία γ ε ν ικ ά :

G. J. de Vogel: Greek Philosophy, τ . I ll (The hellenistic-roman Period),

Leiden, 1959 (κ ε ί μ ε ν α κ α ί σ χ ό λ ια ).V. Brochard, Etudes de philosophie ancienne et moderns, Paris, 1926

(ά ν α τ ύ π . 1954).

E. Bevan: Stoiciens et sceptiquest Paris, 1927.

E. BrShier, fitudes de philosophie antique ̂Paris, 1955.



2) Γ ιά τ ό ν σ τ ω ικ ισ μ ό :

— Κ ε ί μ ε ν α :

Hans von Arnim, Stoicorum Veterum Fragmenta, 4 τ ., Leipzig, 1903- 1934 (ά π ο σ π α σ μ α τ ι κ ή μ τ φ . τ ο υ J. Brim : Les stoiciens, σ υ λ λ . «Les

grands textes», Paris, 1957).

Les stoiciens, κ ε ίμ ε ν α μ τ φ . ά π ό τ ό ν Ε . Brehier, έ κ δ . ύ π ό τ ή ν δ ι ε ύ θ υ ν σ η τ ο υ P.- Μ . Schuhl. «Bibl. de la Pleiade», Paris, 1962.

Τ ά Ι ρ γ α τ ώ ν Σ ε ν έ κ α , Έ π ι κ τ ή τ ο υ κ α ί Μ ά ρ κ ο υ Α ύ ρ η λ ίο υ π α ρ ο υ σ ιά σ τ η κ α ν , μ έ

μ ε τ ά φ ρ α σ η , σ τ ή ν σ υ λ λ . Bude.

— Μ ε λ έ τ ε ς :Max Pohlenz, Die Stoa, Geschichte einer geistigen Bewegung, 2 τ ., Goet

tingen, 1948 (2η έ κ δ . 1955-1959).

G. Rodier, Etudes de philosophie grecque, Paris, 1926 (ά ν α τ ύ π . 1967).

E. Brehier, Ckrysippe et Vancien stolcisme, Paris, 1910 (2η έ κ δ . 1951).

— La thiorie des incorporels dans Vancien stolcisme, Paris 1907 (ά ν α τ ύ π .1953).

Y. Goldschmidt, ̂Le systeme stolcien et Videe de temps , Paris, 1953 (2η έ κ δ .

1969).

B. Mates, Stoic Logic, Los Angeles, 1953.

S. Sambursky, The physic of the Stoics, London, 1960.

G. Rodis-Lewis, La morale stoicienne, Paris, 1970.

Actes du Vile Congres de VAssociation G. Bude (Aix-en-Provence, 1963), Paris, 1964 (γ ιά τ ό ν σ τ ω ικ ισ μ ό ).

P. Aubenque κ α ί M.- J. Andre, Seneque, σ υ λ λ . «Philosophes de tous les

temps», Paris, 1964.J. Moreau, Epictete, σ υ λ λ . «Philosophes de tous les temps», Paris, 1964.

3) Γ ιά τ ό ν έ π ικ ο ν ρ ισ μ ό :


It. Usener, Epicurea, Leipzig, 1887 (μ ε ρ ικ ή μ τ φ . τ ο υ J. Brun, Epicure et les ipicuriens, σ υ λ λ . «Les grands textes», Paris, 1961).

lDpicuro, Opere, έ κ δ . G. Arrighetti, Torino 1960 (ή π λ η ρ έ σ τ ε ρ η έ κ δ ο σ η , μ έ

ιτ α λ ι κ ή μ τ φ .).

Lucrfcce, De la Nature, έ κ δ . κ α ί μ τ φ . A. Ernout, σ υ λ λ . Bude, 2η έ κ δ ., Paris, 1959.

J. κ α ί Μ . Bollack κ α ί II. Wismann, La Lettre dJEpicure (Lettre a H£ro- dote), Paris, 1971.

Σ Υ Ν Ο Π Τ Ι Κ Η Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Ι Α ] 9Π



— Μ ε λ έ τ ε ς :

Κ . Marx, Diff0rence de la philosophie de la nature chez Dimocrite et E pi

cure (1841), μ τ φ . J. Molitor. Marx, Oeuvres philosophiques, τ . I, Pa

ris, 1927* μ τ φ . J. Ponnier, σ υ λ λ . Ducros, Bordeaux, 1970.

M. Guyau, La morale d'Epicure, Paris, 1878.

G. Bailey, The Greek Atomists and Epicurus , Oxford, 1928.

P. Nizan, Les materialistes de VAntiquite, Paris, 1938 (2η έ κ δ . 1965).

L. Robin, La pensSe helUnique des origines a Epicure, Paris, 1942 (2η

έ κ δ ., 1967).

A. J. Festugifcre, Epicure et ses dieux, Paris, 1946.

P. Boyanc6, Lucrece et Vipicurisme, σ υ λ λ . «Les grands penseurs», Paris, 1963.

P. Merlan, Studies in Epicurus and Aristotle, Wiesbaden, 1960.

«Questions ^picuriennes», σ τ ις JEtudes philosophiques, 1967, n° 2 (ά ρ θ ρ α τ ώ ν G. Bastide, E. Escoubas, G. Diano).

Actes du VHIe Congres de VAssociation G. Bude (Paris, 1968), Paris, 1969 (γ ι ά τ ό ν έ π ικ ο υ ρ ισ μ ό ).

4) Γ ιά τ ό ν σ κ ε π τ ικ ισ μ ό :


Sextus Empiricus, Works, έ κ δ . R. G. Bury (μ έ ά γ γ λ . μ τ φ .), σ υ λ λ . Loeb, 4 τ ., London, 1960-61 (μ ε ρ ι κ ή μ τ φ . σ τ ό Sextus Empiricus: Oeuvres

choisies, μ τ φ . τ ώ ν J. Grenier κ α ί G. Goron, Paris, 1948).

Les sceptiques grecs, ε π ιλ ο γ ή κ α ί μ τ φ . τ ο υ J.- P. Dumont, σ υ λ λ . «Les grands textes», Paris, 1966.

— Μ ε λ έ τ ε ς :

Y. Brochard, Les sceptiques grecs, Paris, 1887 (ά ν α τ ύ π . 1959).

L. Robin, Pyrrhon et le scepticisme grec, Paris, 1944.

K. Jananek, Prolegomena to Sextus Empiricus, Olomouc, 1948.

J.- P. Dumont, Le scepticisme et le phenomene, Paris, 1972.




V

Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Μ Ο Σ Κ Α Ι Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Σ Μ Ο Σ

τ ο υ JEAN PfiPIN

Τ ά δ ε δ ο μ έ ν α - τ ο υ π ρ ο β λ ή μ α τ ο ς .

'Ο ποιοσ δήποτε θελήσει νά περιγράφ ει τίς σχέσεις αύτώ ν τώ ν δύο

πνευματικώ ν κόσμω ν, όποιες κι άν είναι αύτές, εξαρχής θά προσ

κρούσει σέ ένα πρόβλημα προκαταρκτικό, γιά τό όποιο πρέπει νάμορφ ώ σει μιά γνώ μη προτού προχω ρήσει: πρόκειται γιά τήν άπάν-

τηση στό έρώ τημα μέ ποιά έννοια μπορεί νά διατυπω θεί ή επι

στημονική υπόθεση μιας επίδρασης ένος τομέα πάνω σ5έναν άλλο.

Τ ό ζήτημα αύτό είναι δυσχερές σέ όλες τίς περιπτώ σεις, όμω ς

γίνεται άκόμα δυσχερέστερο, όταν τό ένα άπό τά δύο μεγέθη, πού

έχουμε νά άντιπαραθέσουμε, συμβαίνει νά είναι όχι μόνο μ ιά φιλο

σοφία, άλλά μιά θρησκευτική πίστη πού καί είκοσι αιώ νες άργό-τερα άγγίζει κατάκαρδα πολλούς άνθρώ πους. Π ώ ς νά δεχτούμε

ότι ό ελληνικός παγανισμός σφράγισε μέ τήν επιρροή του τήν

χριστιανική σκέψ η τώ ν πρώ τω ν αιώ νω ν, χω ρίς νά διατρέξουμε τόν

κίνδυνο νά θυσιάσουμε τό παραμικρό άπό τήν άπαράγραπτη πρω

τοτυπία τού Χ ριστιανισμού;

Θ ά πρέπει νά ομολογήσουμε ότι οί ιστορικοί δέν προσπέλασαν

πάντα αύτή τή δυσκολία μέ όλη τήν όφειλόμενη λεπτότητα. Έ π ίπολύ καιρό θέλησαν νά άποκαταστήσουν μιάν άπλή σχέση μονο

σήμαντης εξάρτησης άνάμεσα σέ ορισμένες όψ εις τής έλληνίκής

φιλοσοφ ίας καί τής άρχέγονης χριστιανικής σκέψης* αύτή ήταν ή

τάση πολλώ ν μελετητώ ν στις άρχές τού αιώ να, δπω ς ό R eitzen-



196 Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Μ Ο Σ Κ Λ Ι Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Σ Μ Ο Σ

stein, ό Bousset, 6 Angus, ό Loisy. ’Α λλά ήδη τό 1913 ό Clemenδιαμαρτυρόταν γι’ αύτόν τόν προσανατολισμό κι ή διαμαρτυρία του

συνεχίστηκε καί ολοκληρώ θηκε άργότερα άπό τούς Rahner καί

Wif strand* έτσι ή προσοχή στράφ ηκε σέ ορισμένα σημεία μεθό

δου γιά τά οποία πρέπει νά πούμε δύο λόγια.

Π ρώ τα-πρώ τα φαίνεται πώ ς δέν άποφ ύγαμε πάντα τή σύγ

χυση άνάμεσα σ’ ένα άρχέγονο καί σ’ ένα άναπτυγμένο στάδιο,

τόσο στήν έλληνική σκέψ η δσο καί στόν Χ ριστιανισμό. Ο ί σφαιρι

κές συλλήψ εις τώ ν προσω κρατικώ ν, δσο άστραποβόλες κι αν είναι

γιά τό σημερινό άναγνώ στη, δέν πρέπει νά τεθούν στό ίδιο έπίπεδομέ τίς λεπτές καί περίπλοκες κατασκευές τώ ν νεοπλατω νικώ ν, πού

δλες έχουν έμπλουτισθεί άπό άνατολικά στοιχεία’ τό ίδιο δέν μπο

ρούμε νά εφαρμόζουμε τά ίδια κριτήρια τόσο στή στοιχειώ δη φ ι

λοσοφική σκέψ η, πού προβάλλει στά κείμενα τής Κ α ιν ή ς Δ ια θ ή κ η ς ,

δσο καί στίς εκλεπτυσμένες καί όξυμένες άπό αιώ νες στοχασμού

ένατενιστικές θεω ρίες ένός ψευδο-Δ ιονύσιου Α ρεοπαγίτη ή ενός

Μ άξιμου Ό μολογητή. Ο ί εκπρόσω ποι τής συγκριτικής ιστορίαςδέν άπέφυγαν πάντα τό σκόπελο πού συνίσταται στήν άντιπαρά-

θεση τής πλήρω ς διαφοροποιημένης κατάστασης τής έλληνικής φ ι

λοσοφ ίας-μέ τήν άρκτική καί συνεπτυγμένη μορφή τής χριστιανι

κής σκέψης* εντούτοις είναι σαφές δτι υπάρχουν δύο στάδια άνά-

πτυξης τόσο δυσανάλογα μεταξύ τους πού δέν έπιδέχονται σύγκριση.

Ν ά ένας πρώ τος κανόνας μεθόδου πού δέν πρέπει νά ξεχάσουμε.

Κ αίτώ ρα ένας δεύτερος. Γνω ρίζουμε δτιή έξάρτηση, τήν οποίασυμπεραίνειυπερβολικά γοργά ή συγκριτική σχολή, άσκείται πάντα

πρός τήν ίδια κατεύθυνση, δηλ. άπό τόν έλληνικό τομέα πρός τόν

χριστιανικό. Ά λλά ή εξέλιξη τής έλληνικής φιλοσοφ ίας άπέχει πολύ

άπό τήν ολοκλήρω σή της τήν έποχή πού γεννιέται ό Χ ριστιανισμός*

ό τρίτος, ό τέταρτος καί ό πέμπτος αιώ νας .μ.Χ ., τόσο στή Ρώ μη

δσο καί στήν Α θήνα , εΐναι μιά περίοδος έξαιρετικά λαμπρή γιά

τήν παγανιστική σκέψ η. 'Υ π* αύτές τίς συνθήκες μάς έπιτρέπεταιν’ άντιμετω πίσουμε τή δυνατότητα μιάς άντίθετης έξάρτησης, σύμ

φω να μέ τήν οποία ορισμένες δψ εις τής έλληνικής σκέψ ης, έξαντλη-

μένες στό τέρμα μιάς μακρόχρονης ιστορίας, ίσω ς νά είχαν ύπο-

στεΐ τήν έπίδραση τής χριστιανικής σκέψης* καί καθώ ς ό Χ ριστια



Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Μ Ο Σ Κ Α Ι Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Σ Μ Ο Σ 197

νισμός ήταν κατ’ ουσία μιά άντίληψ η τώ ν σχέσεω ν άνάμεσα στόν

άνθρω πο καί στόν Θ εό, δέν ήταν δύσκολο νά είκασθείότιή έπίδρα-

σή του έπρεπε κυρίω ς νά άσκηθεί πάνω στήν θρησκευτική φιλοσοφία τού παρακμάζοντος παγανισμού.

Μ πορούμε νά αναφέρουμε πολλά παραδείγματα αύτής τής έπί-

δρασης, τήν όποία συνήθω ς δέν άναλογιζόμαστέ δσο θά έπρεπε.

Γνω ρίζουμε δτι ό αύτοκράτορας Ίουλιανός, στήν προσπάθειά του

νά άναζω ογονήσει τήν παρακμάζουσα παγανιστική λατρεία, άπο-

πειράθηκε νά άντιγράψ ειγιά τούς σκοπούς του τήν ίεραρχική οργά

νω ση καί τήν υπηρεσία κοινω νικής άρω γής τής χριστιανικής Ε κ κλησίας: ντοΰτο τό δάνειο άπό τόν τομέα τώ ν κοινω νικώ ν δομώ ν

είναι ή εικόνα ενός παράλληλου δανείου στόν τομέα τής σκέψης.

Α ύτό φαίνεται καθαρά στή μυθιστορηματική βιογραφ ία τού ’Α πολ

λώ νιου τού Τ υανέα πού γράφ τηκε άπό τόν 'Έ λληνα Φ ιλόστρατο

στις άρχές τού τρίτου αιώ να. Α ύτός ό ’Α πολλώ νιος είναι ένας νεο-

πυθαγόρειος θαυματουργός, πού μερικοί προσπάθησαν νά τόν προ

βάλουν ώ ς ειδω λολάτρη άνταγω νιστή τού Χ ριστού, καί μέ τόνσκοπό αύτό ό Φ ιλόστρατος άναφέρει γιά τό πρόσω πό του στοιχεία

πού θά μπορούσαν κάλλιστα νά είναι μιμήσεις τώ ν Εύαγγελίω ν*

γιά παράδειγμα, ή άφήγηση τής άνάστασης ενός νεαρού Ρω μαίου

εύγενή, πού κάνει ό ’Α πολλώ νιος, άναπαράγει σημείο πρός σημείο

τό θαύμα, χάρη στό οποίο άναστήθηκε ό μονογενής τής χήρας τής

Ν αίν {Κ α τ ά Λ ο υ κ ά , Ζ ' 11-17)* άκόμα, ό τρόπος πού ό θαυματουρ

γός ξεφ εύγει ώ ς διά μαγείας άπό τήν άνάκριση ενώ πιον τού αύ,το-κράτορα Δ ομιτιανού, έμφανίζεται καί πάλι στούς άπιστους μαθη

τές του καί τούς άφήνει νά άγγίξουν τό σώ μα του, έχει δλα τά

στοιχεία μιας αντιγραφ ής τώ ν γεγονότω ν πού άκολούθησαν τήν

άνάσταση τού Χ ριστού. Τ ήν ίδια περίοδο βλέπουμε τούς πεπαιδευ

μένους είδω λολάτρες νά στρέφονται στις έβραϊκές καί χριστιανικές

γραφές* ό πλατω νικός φιλόσοφος Ν ουμένιος ενσω ματώ νειπαρόμοια

στοιχεία στό σύστημά του καί σ’ αύτόν άνήκει ή περίφημη ρήση,σύμφω να μέ τήν όποία ό Π λάτω ν δέν ήταν παρά «ένας Μ ω υσής

πού μιλούσε τήν άττική διάλεκτο»* επίσης άναφ έρεται στή Γ έ ν ε σ η

καί στις προφητείες τής Π α λ α ιά ς Δ ια θ ή κ η ς , καί χρησιμοποιεί μαρ

τυρίες γιά τόν Χ ριστό, στις όποίεςνδίνει μιάν άλληγορική ερμηνεία.



Ό Ε ύσέβιος καί ό Θ εοδώ ρητος διέσω σαν ένα άπόσ πασμα τού

Ά μέλιου, νεοπλατω νικού πρός τά τέλη τού τρίτου αιώ να καί μα

θητή τού Π λω τίνου στή Ρώ μη* εκεί βλέπουμε δτι αύτός ό φιλόσοφος είχε ενστερνιστεί μιά διδασκαλία τού Λ όγου ώ ς Ρήματος

τού Θ εού, γιά τόν όποιο έπικαλείται τόν Η ράκλειτο, ένώ ταυτό

χρονα ομολογεί τήν έξάρτησή του άπό τόν πρόλογο τού τετάρτου

Ε ύαγγελίου, τόν συγγραφέα τού όποιου άποκαλεί «βάρβαρο» (δη

λαδή δχι 'Έ λληνα). Ά λλά ή Α λεξάνδρεια, ώ ς έδρα μιάς σχολής

χριστιανικής θεολογίας ιδιαίτερα άνοιχτής στόν Ε λληνισμό, ήταν ό

τόπος έκείνος, δπου οί είδω λολάτρες φιλόσοφοι έδειξαν άπό τήμεριά τους τήν πιό δεκτική στάση άπέναντι στόν τρόπο ζω ής καί

σκέψ ης τώ ν Χ ριστιανώ ν βλέπουμε έκεί τόν ειδω λολάτρη Α λέξαν

δρο άπό τήν Λ υκόπολη νά συντάσσει μιά πολεμική πραγμα τεία

έναντίον τώ ν Μ ανιχαίω ν, μέσα στήν οποία δείχνει ένδιαφ έρον γιά

τήν φροντίδα τώ ν Χ ριστιανώ ν σχετικά μέ τήν λαϊκή παιδαγω γική*

έκεί μορφώ θηκε ό φιλόσοφος Συνέσιος ό Κ υρηναίος πού έγκατέ-

λειψ ε τόν νεοπλατω νισμό γιά νά μεταστραφεί στόν Χ ριστιανισμόκαί νά γίνει, παρευθύς ιερέας, χω ρίς μολαταύτα νά έγκαταλείψ ει

έντελώ ς τίς πρώ τες του ιδέες, πού τόν τοποθετούν κά πω ς στό περι

θώ ριο τής ορθοδοξίας. Έ νώ ό άθηναϊκός νεοπλατω νισμός, μέ τόν

"Ιάμβλιχο καί τόν Π ρόκλο, παραμένει άλληλέγγυος πρός τόν λαϊκό

πολυθεϊσμό καί έτσι κλειστός άπέναντι στή χριστιανική έπίδραση,

οί άλεξανδρινοίνεοπλατω νικοί δείχνονταιλιγότερο έξαρτημένοι άπό

τήν παραδοσιακή θρησκεία, καί γι5αύτό πιό εύεπίφοροι. Τ ό καλύτερο παράδειγμα αύτοΰ τού άνοίγματος τό δίνει τόν πέμπτο αιώ να

ό φιλόσοφος 'Ιεροκλής, σχολιαστής τώ ν ψ ευδοπυθαγόρειω ν Χ ρ υ

σ ώ ν σ τ ίχ ω ν καί συγγραφέας τής πραγματείας Π ε ρ ϊ Π ρ ο ν ο ία ς κ α ι

Π ε π ρ ω μ έ ν ο υ *άν λάβουμε υπόψ η μας δτι άνήκειστήν νεοπλατω νική

σχολή, ή μεταφυσική αύτού τού Α λεξανδρινού είναι έκπληκτική:

δέν άναγνω ρίζει Θ εό άνώ τερο άπό τόν δημιουργό τού κόσμου κι

άπορρίπτοντας τήν άποψ η μιάς πρώ της δλης άνεξάρτητης άπό τόν

Θ εό, ό οποίος περιοριζόταν στό ρόλο τού ταξιθέτη, διδάσκει τήν

ex nih ilo δημιουργία. Α ύτή προπάντω ν ή τελευταία θεω ρία είναι

παράδοξη, γιατί, άν ταυτίζεται τέλεια μέ έκείνη τώ ν Π ατέρω ν τής

Ε κκλη σίας, ω στόσο μέσα στήν έβραιο-χριστιανική παράδοση άπο-

198 Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Μ Ο Σ Κ Α Ι Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Σ Μ Ο Σ




τελεί κατάχτηση: ή Σ ο φ ία Σ ο λ ο μ ώ ν τ ο ς (XI, 17), ένα άπό τά βιβλία

της Π αλαιάς Δ ιαθήκης, πού ή άλήθεια είναι δτι έπηρεάστηκε άπό

τό Χ ριστιανισμό, υποστήριζε άκόμα δτι «τό παντοδύναμο χέρι τούΘ εού έκτισε τόν κόσμο άπό μιά άμορφη ύλη»· μέ αύτό τόν τρόπο

ό ειδω λολάτρης 'Ιεροκλής εμφανίζεται κατά κάποιον τρόπο πιο

σύμφω νος σέ αύτό τό σημείο μέ τό Χ ριστιανισμό άπό δ,τι τό κεί

μενο τής Β ίβλου! Ή πιο λογική εξήγηση είναι δτι αύτή ή διδα

σκαλία του είναι άποτέλεσμα τώ ν επαφ ώ ν του μέ τούς Χ ριστιανούς

θεολόγους τής ’Α λεξάνδρειας· Χ ριστιανοί καί είδω λολάτρες είχαν

συνασπιστεί ένάντια στις άνησυχητικές προόδους τού μανιχαϊσμού,ό όποιος ισχυριζόταν άκριβώ ς τόν άδημιούργητο χαρακτήρα τής

ύλης.

Α ύτά είναι μερικά άναμφ ισβήτητα παραδείγματα μιας χρι

στιανικής έπίδρασης πού άσκήθηκε πάνω σέ είδω λολάτρες φιλο

σόφους* τά κείμενά τους συγκεντρώ θηκαν μέ πολύ εύθυκρισία άπό

τόν W ifstrand, καί σ’ αύτά οπω σδήποτε μπορούμε νά βρούμε πολ

λά άλλα παραδείγματα. Π άντω ς δείχνουν καθαρά δτι ή παράστασηπού συνήθω ς έχουμε γιά τίς σχέσεις άνάμεσα στόν Ε λληνισμό καί

στόν Χ ριστιανισμό καί πού δέν είναι παρά μιά μονοσήμαντη εξάρ

τηση τού Χ ριστιανισμού άπό τόν Ε λληνισμό, δέν είναι έξ ολοκλή

ρου θεμελιω μένη, καί δτι πρέπει νά λογαριάσουμε, σέ μικρότερη

κλίμακα βέβαια, μιάν έξάρτηση άντίστροφη.

Δ έν θά πάρουμε λοιπόν τοίς μετρητοίς τίς υπερβολές τής συγκρι

τικής ιστορίας. 'Ω στόσο στή φιλοσοφία τής κλασικής ’Α ρχαιότη

τας καί τού Χ ριστιανισμού ύπάρχουν πάρα πολλές έκφράσεις πού

ή άναλογία τους είναι εντυπω σιακή, χω ρίς νά μπορούμε νά τήν

έξηγήσουμε μέ τά δάνεια τού παγανισμού άπό τίς Γ ραφές καί άπό

τή θεολογία τώ ν Χ ριστιανώ ν παρακάτω θά δούμε κάποια χαρα

κτηριστικά παραδείγματα πού είναι πιο φρόνιμο νά δοκιμάσουμενά τά καταλάβουμε σω στά παρά νά καμω θούμε δτι δέν τά έχουμε

άντιληφθεί.

Π ροτού σταθούμε στήν άληθινή ισχύ τώ ν παγανιστικώ ν έπιρ-

οοώ ν, πρέπει νά σημειώ σουμε δτι μιά άλλη σχολή ιστορικώ ν πα




ραμερίζει δλες τίς δυσκολίες πάνω σέ αύτο το σημείο μέ άντίτιμο

τήν έκ τώ ν προτέρω ν άποδοχή μιας αντίληψ ης θρησκευτικού χα

ρακτήρα: ξεκινά δηλ. άπο τήν άρχή δτι ή ελληνική φιλοσοφ ία καίή χριστιανική σκέψη είναι δύο διαδοχικές εκδηλώ σεις της ένέρ-

γειας τού ίδιου θείου Π νεύματος άνάμεσα στούς άνθρώ πους* ή

ομ οιότητα πού παρατηρούμε άνάμεσα στις δύο παραδόσεις παύει

έτσι ν5άποτελεΐ πρόβλημα, γιατί καί οί δύο παραδόσεις προέρχον

ται άπο τήν ίδια υπερβατική ρίζα* θά ξάφνιαζε, άντίθετα, άν δέν

παρουσίαζαν κανένα κοινό σημείο. Μ έ άλλα λόγια, οί οπαδοί της

εξήγησης αύτού τού τύπου εκχριστιανίζουν κρυφά τή φύση τούαρχαίου παγανισμού, βλέποντας σέ αύτόν μιάν πρώ τη μορφή πού

ή πρόνοια δίνειστό χριστιανικό μυστήριο. Ά π ό αύτή τήν τάση προ

έρχονται γιά παράδειγμα οί κατά τά άλλα συχνά εξαιρετικές εργα

σίες τού Casel καί τής ομάδας τού Maria-Laaeh, καθώ ς καί, άπό

άλλη άποψ η, τά δοκίμια, στά όποια ή Simone Weil, ίσω ς μέ πε

ρισσότερη θέρμη παρά μέ κριτική αίσθηση, καταγίνεται μετά άπό

τόν Pascal νά δείξει πώ ς ό Π λάτω ν μπόρεσε νά «προδιαθέσει γιάτόν Χ ριστιανισμό». Α ναμφ ίβολα αύτή ή σκοπιά εξαλείφει τό πρό

βλημα, αύτό δμω ς γίνεται "μέ τίμημα τήν άποδοχή ενός έξω ιστο-

ρικού αιτήμ ατος.

Ά ν δεχτούμε ώ ς προφανές τό γεγονός μιας κάποιας έπίδρασης

τής ελληνικής φιλοσοφ ίας πάνω στήν χριστιανική θεολογία, πρέπει

νά κατανοήσουμε δτι αύτό δέ συνεπάγεται συμφω νία μέ τίς ύπερ-

βολές τής συγκριτικής έ'ρευνας. Κ αταρχήν τίποτα δέν μάς έμπο-δίζει νά διασώ σουμε τόν ιδιόμορφ ο χαρακτήρα τού Χ ριστιανισμού,

άν δούμε δτι αύτή ή έπίδραση άφορά δχι τόσο εκείνο πού ό Schleier-macher καί ό Harnack άποκάλεσαν «ούσία τού Χ ριστιανισμού»,

παρά μάλλον μιά πλατειά περιφερειακή ζώ νη πού άποτελεί κάτι

σάν εκφ ραστικό της ένδυμα : δταν ό άπόστολος Π αύλος καί οί

διάδοχοί του καταφεύγουν σέ ελληνικές φιλοσοφ ικές μορφές, τό

κάνουν προπάντω ν γιά νά έκφράσουν βολικά καί άποτελεσματικάένα μήνυμα πού ή καρδιά του δέν έχει μολαταύτα άλλοιω θεί* πώ ς

θά μπορούσαν τάχα νά εισακουστούν άπό τούς Έ λληνες, τούς ο

ποίους ήθελαν ν’ άγγίξουν, άν δέν μιλούσαν τή γλώ σσα τους, άν

δέν χρησιμοποιούσαν τά πνευματικά σχήματα πού τούς ήσαν οικεία;



Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Μ Ο Σ Κ Α Ι Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Σ Μ Ο Σ 2 0 1

Λ υτή προπάντω ν είναι ή συνήθης μέθοδος του Κ λήμη ’Α λεξάν

δρειάς δπω ς συμπυκνώ νεται σέ μιά φόρμουλα του Π ρ ο τ ρ ε π τ ικ ο ύ

(XII, 119, 1), στήν οποία άναφ έρεται τόσο συχνά ό R ahner: «Θ ά

σου δείξω τόν Λ όγο καί τά μυστήρια του Λ όγου, λέει στόν Έ λλη

να συζητητή του, καταφ εύγοντας στίς δικές σου παραστάσεις». Ε ν

τούτοις μπορεί στή συνέχεια οί Χ ριστιανοί νά λησμόνησαν δτι

αύτά τά δάνεια άπό τόν παγανισμό στοιχεία δέν ξεπερνούσαν τό

έπίπεδο καί τίς άνάγκες τής έκφρασης, καί μάλιστα νά παραγνώ

ρισαν τήν ιδιότητά τους ώ ς δανείω ν, γιά νά τά ενσω ματώ σουν προ

οδευτικά στήν ίδια τήν ούσία τής πίστης τους, σέ μιάν έποχή πού

οί συζητητές τους θά είχαν άπαιτήσει άλλη γλώ σσα. ’Α νάλογα φ αι

νόμενα παρατηρούνται σέ πολλές άλλες έποχές· γνω ρίζουμε γιά

παράδειγμα δτιή προσφυγή στήν άριστοτελική γνω σιολογία προσέ-

φερε μιά τεράστια υπηρεσία στή χριστιανική θεολογία τού δέκατου

τρίτου αιώ να, ή όποια οφείλει σέ αύτή άκριβώ ς τήν συγκυρία άπο-

φ ασιστικές της προόδους· μπροστά σέ μιάν τέτοια έπιτυχία, είναι

άκατανίκητος ό πειρασμός νά δούμε τόν άριστοτελισμό ώ ς άδια-χώ ριστον άπό τό χριστιανικό μήνυμα, καί τούτο δυστυχώ ς παρεμ

πόδισε τή διάδοση τού τελευταίου σέ πολιτισμικές σφαίρες δπου ή

άριστοτελικο-θω μιστική φιλοσοφία δέν ήταν ό καλύτερος φορέας.

Κ ατά δεύτερο λόγο πρέπει νά παρατηρήσουμε δτι ή έξάρτηση

άπό τήν έλληνική σκέψ η δέν είναι ή μόνη έξήγηση τώ ν ομοιοτή

τω ν πού παρουσιάζει μαζί της ό Χ ριστιανισμός. Ο ί ομοιότητες

αύτές μπορεί νά προέρχονται άπό μιά παράλληλη προσφυγή τώ νΧ ριστιανώ ν δσο καί τώ ν Ε λλήνω ν σ’ ένα τρίτο τομέα, γιά παρά

δειγμα στήν κοινω νική καί πολιτική ζω ή τού κοινού τους περιβάλ

λοντος. ’Έ τσι, ό άποκρυφικός καί έσω τερικός χαρακτήρας, μέ τή

βοήθεια τού οποίου, σέ ορισμένες έποχές καί σέ ορισμένες περιο

χές, ή χριστιανική θεολογία αύτοπροστατεύεται, τό ίδιο άκριβώ ς

δπω ς κάνει κι ή έλληνική φιλοσοφία, θά έρμηνευόταν πιθανώ ς μέ

βάση τίς ίδιες κοινω νιολογικές άναγκαιότητες· παρόμοια, μετά άπότό περίφημο έ'ργο τού Peterson γνω ρίζουμε δτιμιά φ ιλοσοφ ικο-θεο-

λογική τοποθέτηση δπο^ς ή προσχώ ρηση στόν μονοθεϊσμό άπό ορι

σμένες άπόψ εις παρουσιάζεται μέ τά χαρακτηριστικά ένός πολιτι

κού προβλήματος.



2 0 2 Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Μ Ο Σ Κ Α Ι Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Σ Μ Ο Σ

Έ ν τέλει επιβάλλεται μιά τρίτη παρατήρηση σχετική μέ τον

σημαντικό ρόλο τής συμβολικής έκφρασης, στήν όποία Χ ριστιανι

σμός καίΕ λληνισμός καταφ εύγουν έξίσουγιά νά καταστήσουν πιο

προσιτές στόν πολύ κόσμο τίς πιο υψ ηλές τους διδαχές. Γ ιατί ή

εκλογή αύτώ ν τώ ν συμβόλω ν καί ή σημασία πού τούς έχει άπο-

δοθεί δέν έχουν γίνει αύθαίρετα, παρά είναι δεδομένες έκ τώ ν προ-

τέρω ν καί διέπονται άπό «άρχέτυπα» πού συγκροτούν τήν ίδια τή

δομή τού άνθρούπινου πνεύματος. Σ τόν Jung άνήκει ή μεγάλη

τιμή δτι έστρεψ ε τήν προσοχή στήν ύπαρξη καί στό περιεχόμενο

τέτοιω ν άρχετύπω ν πού είναι κοινά σέ κάθε μορφή σκέψ ης. Σ τόν

οίοδήποτε πολιτισμό ό φιλοσοφικός καί θεολογικός. στοχασμός

διατυπώ νεται καί εξελίσσεται καταφεύγοντας σέ έναν περιορισμένο

άριθμό άρχέγονω ν συμβόλω ν, τά όποία είναι περίπου πάντα τά

ίδια, καί τά όποία δανείζεται άπό τή φύση, όπω ς ό ήλιος, τό φώ ς,

ή βλάστηση, ή σχέση πατέρα-παιδιοΰ κτλ. 'Η σημασία πού άπο-

δίδεται σέ αύτά τά σύμβολα δέν έξαρτάται άπό τήν άτομική επι

νοητικότητα, άλλά άπό σχήματα πού ξεπερνούν τό πνεύμα τούκαθενός, σέ τρόπο πού ή σχέση άνάμεσα στό σημείο καί στό ση-

μαινόμενο παραμένει αισθητά ή ίδια άκόμα καί στά πιο διαφ ορε

τικά πολιτισμικά πλαίσια. Ά π ό δώ συνάγεται δτι ό έντοπισμός

άνάλογω ν συμβόλω ν μέσα σ τις πιο διαφορετικές νοητικές δομές

δέν μάς δίνει άπό συστηματική άποψ η τό δικαίω μα νά συμπερά-

νουμε τήν έπίδραση τής μιας δομής πάνω στήν άλλη, άλλά άπλώ ς

τήν κοινή τους καί άσύνειδη πιστότητα σέ ένα άρχέτυπο πού είναισυστατικό στοιχείο τού άνθρώ πινου πνεύματος.

Μ πορούμε νά σκεφτούμε δτι αύτή ή τριπλή εξήγηση (άμεση

έπίδραση στό πεδίο τής έκφ ρασης, παράλληλα δάνεια άπό κοινές

κοινω νικές πραγματικότητες, κοινή υποταγή σέ θεμελιακά νοητικά ^

σχήματα), άν συναφθεί μέ τό έπαληθευμένο γεγονός μιας κάποιας

μίμησης τής χριστιανικής σκέψής άπό τόν ελληνικό παγανισμό, επι

τρέπει νά διαφω τίσουμε τίς περισσότερες άπό τίς άναλογίες πού ύπο-χρεω τικά διαπιστώ νουμε άνάμεσα σ* αύτούς τούς δύο πολιτισμι

κούς κόσμους, χω ρίς μολαταύτα νά καταλήξουμε σέ μιάν άπατηλή

ίσοπέδω ση, καί συνάμα διασώ ζοντας τόν ιδιόμορφο χαρακτήρα τού

καθενός, ό οποίος, καί ορθά, λαμβάνεται υπόψ η πάνω άπ* δλα.




01 δ υ ο χ ρ ισ τ ια ν ικ έ ς σ τ ά σ ε ις .

’Α κόμα καί άν φέρουμε στίς σω στές του διαστάσεις —όπω ς ήδη

κάναμε— τό τεράστιο χρέος του Χ ριστιανισμού τώ ν πρώ τω ν αιώ

νω ν άπέναντι στό χώ ρο της έλληνικής φιλοσοφίας, δέν μπορούμε νά

έλπίζουμε ότι θά τό παρουσιάσουμε μέσα σέ λίγες σελίδες. Τ ό πε

ριεχόμενο τώ ν δύο Δ ιαθηκώ ν δέν ήταν φιλοσοφικό, άλλά καθαυτό

κηρυγματικό καί σω τηριολογικό* έ'τσι, όταν οί Π ατέρες της Ε κ

κλησίας θέλησαν νά εφοδιαστούν μέ ένα θεω ρητικό έξοπλισμό γιάνά κατασκευάσουν τή θεολογία τους, στράφ ηκαν φυσικότατα στό

έννοιολογικό καί δογματικό υλικό πού είχε επεξεργαστεί ή έλλη

νική παράδοση, καί ιδιαίτερα ή πλατω νική (ένώ ό Μ εσαίω νας,

όπω ς γνω ρίζουμε, χρειάστηκε νά στραφ εί προπάντω ν στόν άρι-

στοτελισμό)* εντούτοις, αύτά τά σημαντικά δάνεια συχνά, καί κα

μιά φορά στούς ίδιους συγγραφείς, συνοδεύονται άπό μιά μεγάλη

δυσπιστία άπέναντι στήν παγανιστική φιλοσοφία. Ω στόσο ύπάρ-χει ένα χριστιανικό^ έργο πού ένσαρκώ νει έξοχα αύτήν τή διπλή

διάθεση πρός τό άνοιγμα καί πρός τό κλείσιμο άπέναντι στόν πα

γανισμό καί πού, μέ τό κύρος του καθώ ς καί μέ τήν άρχαιότητά

του, έπέχει άξια παραδείγματος γιά όλη τήν κατοπινή χριστιανική

παράδοση: είναι τό έργο τού άποστόλου Π αύλου.

Σ τίς άφηγήσεις τ ω ν Π ρ ά ξ ε ω ν τ ώ ν 9 π ο σ τ ό λ ω ν διαπιστώ νουμε

ότι ή διδασκαλία τού Π αύλου προσ παθεί έκούσια νά συνδυάσει τό

χριστιανικό μήνυμα μέ τήν υποτιθέμενη πίστη τού παγανιστικού

άκροατηρίου. Τ ό καλύτερο παράδειγμα αύτής τής μεθόδευσης τό

προσφ έρει ό περίφημος λόγος τώ ν ’Α θηνώ ν (Π ρ ά ξ ε ις , ΙΖ ', 16-34)

πού άξίζει νά παρατεθεί έν έκτάσει μαζί μέ τά άμεσα συμφραζό-

μενα:

Ε νόσω ό Π αύλος τούς περίμενε στήν Α θήνα, έρεθιζότάν

τό πνεύμα του γιατί έβλεπε ότι ή πόλη ήταν γεμάτη είδω

λα. Σ υζητούσ ε λοιπόν πάνω σέ αύτό τό θέμα στή συναγω

γή μέ τούς Ιουδαίους καί μέ τούς προσήλυτους 'Έ λληνες




πού σέβονταν το Θ εό, καί μέ όσους συναντούσε καθημερινά

στήν αγορά. Μ ερικοί άπό τούς Ε πικούρειους καί τούς

Σ τω ικούς συζητούσαν μαζί του καί μερικοί άλλοι έλεγαν:

«τί θέλει νά μάς πει αυτός ό σπερμολόγος»; Ά λλοι πάλιέλεγαν: «φαίνεται πώ ς κηρύχνει ξένες καί άγνω στες θεό

τητες». Κ αί τούτο γιατί ό Π αύλος ευαγγελιζόταν σέ αύ-

τούς τόν ’Ιησού καί τήν άνάσταση. Τ ότε τόν πήραν καί

άφού τόν έφεραν στόν Ά ρειο Π άγο τού είπαν: «μήπω ς

μπορούμε νά μάθουμε ποιά είναι αύτή ή νέα διδασκαλία

πού κηρύχνεις; Ε πειδή μάς λές παράδοξα πράγματα, θά

θέλαμε νά μάθουμε τί τάχα είναι αύτά». Γ ιατί δλοι οί’Α θηναίοι καί οί ξένοι, δσοι έμεναν στήν ’Α θήνα, δέν είχαν

καιρό παρά γιά νά λένε καί νά άκούνε τά νεότερα.

’Α φού λοιπόν στάθηκε στή μέση τού Ά ρείου Π άγου,

ό Π αύλος είπε: «Ά νδρες ’Α θηναίοι, έγώ σάς θεω ρώ ώ ς

τούς πιο θεοσεβείς άπό δλους τούς άλλους άνθρώ πους.

Γ ιατί καθώ ς περιδιάβαινα στούς δρόμους της πόλης σας

καί έβλεπα μέ προσοχή τά ιερά πού σέβεσθε, βρήκα κι ένα

βω μό πού έφερε τήν επιγραφ ή: άγνώ στω Θ εώ . Α ύτόν

λοιπόν πού έσείς σέβεσθε χω ρίς νά γνω ρίζετε, αύτόν άκρι-

βώ ς σάς κηρύχνο .̂ Ό Θ εός πού έπλασε τόν κόσμο καί

δλα δσα υπάρχουν μέσα σέ αύτόν, αύτός είναι άπόλυτος

κύριος τού ούρανού καί τής γή ς καί δέν κατοικεί σέ χειρο

ποίητους ναούς, ούτε υπηρετείται άπό χέρια άνθρώ πω ν

σά νά έχει άνάγκη άπό κάτι, άφού ό^διος δίνει στά πάντα

τή ζω ή καί τήν πνοή καί δλα τά άναγκαΐα. Α ύτός έπλασε

όμοια δλα τά έθνη τώ ν άνθρώ πω ν γιά νά κατοικούν στό

πρόσω πο τής γής, ορίζοντας στό καθένα τους τόν καιρό

του καί τά δρια τής διαμονής του, καθώ ς καίγιά ν’ άναζη-

τούν τόν Κ ύριο μήπω ς καί θά κατόρθω ναν νά τόν ψ ηλα

φήσουν καίνά τόν βρούν, μιά καί αύτός υπάρχειπολύ κοντά

στόν καθένα μας. Γ ιατί, δπω ς έχουν πει μερικοί άπό τούς

, ποιητές σας, ζοΰμε, κινούμαστε καί υπάρχουμε σ’ αύτόν,

άφού είμαστε δικό του γένος. ’Ό ντας λοιπόν ίδιο γένος

μέ τόν Θ εό δέν πρέπει νά νομίζουμε δτι ή θεότητα μοιάζει



μέ χρυσό ή άργυρο ή μέ μάρμαρα, μέ άγάλματα δηλαδή

πού έχουν λαξευτεί μέ τέχνη καί σύμφω να μέ τίς καλλι

τεχνικές επινοήσεις τού άνθρώ που. Τ ώ ρα λοιπόν ό Θ εός,

παραβλέποντας καί συγχω ρώ ντας τήν έποχή τής άγνοιας,

παραγγέλλεισ’ όλους τούς άνθρώ πους, δπου κι άν βρίσκον

ται, νά μετανοήσουν. Γ ιατί όρισε τή μέρα κατά τήν οποία

μέλλει νά κρίνει όλη τήν οικουμένη μέ δικαιοσύνη διαμέ

σου ενός άνθρώ που τόν όποιο όρισε δ ίδιος ώ ς κριτή, πα

ρέχοντας σ* δλον τόν κόσμο ώ ς τεκμήριο τό ότι τόν άνέ-

στησε έκ νεκρώ ν».

"Ο ταν άκουσαν γι’ άνάσταση νεκρώ ν άλλοι έχλεύαζαν

κι άλλοι τού είπαν: «θά σέ άκούσουμε καί πάλι πάνω σέ

αύτό». Τ ότε ό Π αύλος άποχώ ρησε. Μ ερικοί δμω ς προσ-

κολλήθηκαν στόν Π αύλο καί έπίστεψ αν στό κήρυγμά του,

όπω ς ό Δ ιονύσιος ό ’Α ρεοπαγίτης καί κάποια γυναίκα όνό-

ματι Δ άμαρις καί κοντά σέ αύτούς μερικοί άλλοι.

Κ άθε λέξη αύτοΰ τού λόγου θά άπαιτούσε ενα σχόλιο. Ή γε

νική εντύπω ση είναι ότι ό Π αύλος, άφού συζήτησε μέ τούς στω ι

κούς καί επικούρειους φιλοσόφους, έξω άπό τήν τύρβη τής άγο-

ράς, ευαγγελίζεται τόν ’Ιησού όχι ώ ς μιά ρήξη, άλλά ώ ς μιά

συμπλήρω ση καί άποπεράτω ση τής έλληνικής θεολογίας. Έ να ς

έπαγγελματίας φιλόσοφ ος σχεδόν θά μπορούσε νά υπογράψ ει αύτόν

τό λόγο, γιατί τά θέματα πού θίγονται στήν πλειονότητά τους

είναι κοινοί τόποι τής τότε φιλοσοφ ίας: τό ότι ό άληθινός Θ εός,

πού δίνει στά πάντα ζω ή καί πνοή, δέν κατοικεί μέσα σέ χειρο

ποίητους ναούς, άλλά στόν κόσμο, πού είναι ό μόνος ναός πού

τού άξίζει, τό είχαν ήδη βεβαιώ σει οί θεμελιω τές τού στω ικισμού*

τό ότι είναι άπαλλαγμένος άπό κάθε άνάγκη, άσύλληπτος κατά

κάποιον τρόπο, καί μολαταύτα κοντινός μας καί προσιτός σέ

όποιον τόν άναζητεί, ήταν μιά θέση τού Π λάτίονα, πού διατηρή

θηκε καί τονίστηκε άπό τίς πλατω νικές σχολές τής χριστιανικής

εποχής* ό πλατω νισμός καί ό στω ικισμός άλλω στε άναμείχθηκαν

καί άλλοιώ θηκαν άμοιβαία μέσα στόν έκλεκτισμό τής εποχής. €Η

περικοπή τού στω ικού ποιητή "Λ ρατου (άν ύποθέσουμε ότι δέν

Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Μ Ο Σ Κ Λ Ι Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Λ Ν Ι Σ Μ Ο Σ Ο̂ Γ »



άνήκει στόν ίδιο τόν Κ λεάνθη) επιβεβαιώ νει τή καταγω γή αύτώ ν

τώ ν διαφόρω ν ιδεώ ν άπό τίς φιλοσοφ ικές σχολές. Ό μοναδικός πα

ράταιρος τόνος έμφανίζεται στήν τελική, συγκαλυμμένη άλλω στε,

μνεία τού Χ ριστού ώ ς τού άνθροιπου πού έχει οριστεί γιά νά κρίνειτό σύμπαν τήν καθορισμένη μέρα* δσο γιά τόν ισχυρισμό τής άνά-

στασής του, αύτός θέτει τέρμα σέ μιά συζήτηση προκαλώ ντας τή

χλεύη τώ ν άκροατώ ν, πού άρχικά είχαν έκλάβει τόν ’Ιησού καί

τήν ’Α νάσταση γιά ενα ζεύγος εξω τικώ ν θεοτήτο^ν σάν κι αύτές

πού ύπήρχαν άφθονες στό ελληνικό πάνθεο.

’Α λλά αύτή ή μέθοδος, πού προσπαθεί νά καλύψ ει τίς διαφ ω

νίες τού Χ ριστιανισμού μέ τή φιλοσοφία, γιά νά προβάλει τίς

συμφω νίες, δέν άγγιξε τούς ’Α θηναίους* ό συντάκτης τώ ν Π ρ ά ξ ε ω ν

ύπογραμμίζει τόν έξαιρετικά μικρό άριθμό εκείνω ν πού μεταστρά

φηκαν (άνάμεσά τους θά σημειώ σουμε τήν παρουσία τού περίφημου

Δ ιονύσιου τού ’Α ρεοπαγίτη πού θά τόν άναφέρουμε επανειλημμένα

στή συνέχεια, έπειδή ένας άφελής πλαστογράφος τού πέμπτου αιώ

να πή γε νά συγκαλυφθεί κάτω άπό αύτό τό περίφημο ψ ευδώ νυμο).

’Ίσω ς αύτή ή άποτυχία νά έκανε τόν Π αύλο νά άλλάξει ριζικά

στάση. Τ ό πιο χαρακτηριστικό κείμενο αύτής τής δεύτερης στά

σης του υπάρχει στήν Π ρ ό ς Κ ο ρ ι ν θ ίο ν ς ε π ι σ τ ο λ ή , A ', 17-Β , 16,

άπό τήν όποία επιβάλλεται νά παραθέσουμε τουλάχιστον κάποια

σημαδιακά άποσπάσματα:

Ό Χ ριστός δέν μέ έστειλε νά βαπτίζω , άλλά νά κηρύχνίο

τό εύαγγέλιο καί τούτο οχι μέ τή σοφία τού άνθρώ πινου

λογικού, μήν τυχόν καί χάσει τή σω τήρια δύναμή του ό

σταυρός τού Χ ριστού. Γ ιατί τό περί σταυρού θείο κήρυγμα

σέ εκείνους πού βαδίζουν τό δρόμο τής άπω λείας φαίνεται

μω ρία, γιά μάς δμω ς, πού ακολουθούμε τόν δρόμο τής σω

τηρίας, είναι δύναμη τού Θ εού. ’Έ χει ήδη γραφ τεί: θά

εξαφ ανίσω τή σοφία τώ ν σοφώ ν καί θά άθετήσω τήν φρό

νηση τώ ν συνετώ ν. Π ού είναι ό σοφ ός; Π ού ό γραμματι

σμένος; Π ού είναι ό έρευνητής όσω ν γίνονται σ’ αύτή τήν

εποχή; Ό Θ εός δέν άπέδειξε δτι είναι μω ρία ή σοφία

αύτού τού κόσμου; ’Ε πειδή άκριβώ ς οί άνθρω ποι δέν μπό-

20G Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Μ Ο Σ Κ Α Ι Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Σ Μ Ο Σ




ρεσαν νά γνω ρίσουν τόν Θ εό μέσα στή σοφία του μέ τή σο

φία τους, ό Θ εός ευδόκησε νά σώ σει δσους πιστεύουν μέ

τήν μω ρία του κηρύγματος. Έ νώ οί ’Ιουδαίοι ζητούν κά

ποιο χειροπιαστό τεκμήριο καί οι Έ λληνες φιλοσοφικούς

συλλογισμούς, εμείς κηρύχνουμε τόν εσταυρω μένο Χ ρι

στό, πού γιά τούς Ιουδαίους είναι σκάνδαλο καί γιά τούς

Έ λληνες μω ρία. Γ ιά δσους δμω ς έχουν κληθεί άπό τό Θ εό

γιά τή σω τηρία, είτε Ιουδα ίοι είναι είτε Έ λληνες, ό Χ ρι

στός είναι δύναμη καί σοφ ία τού Θ εού· γιατί ή μω ρία τού

Θ εού είναι σοφ ότερη άπό τούς άνθρώ πους καί ή άσθένεια

τού Θ εού ισχυρότερη άπ’ αύτούς.

Κ αί έγώ άδέρφια μου, δταν ήρθα σέ σάς, ήλθα νά κη

ρύξω απλά τήν άλήθεια τού Θ εού, δχι μέ περισσή εύγλω τ-

τία καί σοφία. Γ ιατί δέν φαντάστηκα δτι έγώ άπ’ δλους

σας ξέρω κάτι παραπάνω άπό τόν ’Ιησού Χ ριστό, καί τού

τον εσταυρω μένο. Κ ι ήρθα άνάμεσά σας μέ πολύ φόβο

καί τρόμο. Ό λόγος μου καί τό κήρυγμά μου δέν έχουν

τίποτα άπό τά πειστικά σχήματα τής άνθρώ πινης σοφίας,

άλλά διαπνέονται άπό τίς άποδείξεις καί τή δύναμη τού

Π νεύματος, ώ στε ή πίστη σας νά μή θεμελιώ νεται στή μά

ταιη άνθρώ πινη σοφία άλλά στή δύναμη τού Θ εού...

Ε μ είς δέν έχουμε τό πνεύμα πού βασιλεύει στόν κό

σμο τής άμαρτίας, άλλά έχουμε λάβει τό Π νεύμα πού έκ

πορεύεται άπό τό Θ εό, γιά νά γνω ρίσουμε αύτά πού μάςέχουν χαριστεί άπό τό Θ εό. Α ύτά δέ τά διδάσκουμε οχι

μέ τούς διδακτούς λόγους τής άνθρώ πινης σοφίας, άλλά

μέ λόγια πού μάς τά διδάσκει τό 'Ά γιο Π νεύμα, συγκρί-

νοντας τά πνευματικά πράγματα μέ άλλα πνευματικά.

Ό ψ υχικός άνθρω πος δέν δέχεται τά δσα άποκαλύπτει τό

Π νεύμα τού Θ εού γιατί τού φ αίνονται μω ρά καί δέν έχει

τήν ικανότητα νά τά γνω ρίσει, επειδή αύτά κατανοούνταικατά τρόπο πνευματικό.

'Η θύραθεν φιλοσοφία θά άντιμετω πίσει στή συνέχεια πολλές

>εις, άλλά καμιά δέν θά ξεπεράσει σέ βιαιότητα τήν επίθεση




του Π αύλου δπου ή όρμητικότητα τού ύφους άντανακλά τήν έν

θερμη άγανάκτηση της σκέψ ης. Α ύτή ή επίθεση άφορα προφ ανώ ς

τίς μεθόδους πού χαρακτηρίζουν τήν παγανιστική σκέψη, τά «τε

χνάσματα του λόγου», τίς «εύγλω ττες ομιλίες», τά «τεχνάσματαμιας σοφίας πού ζητά νά πείσει», τίς «έκμαθητές μεθόδους τής

ανθρώ πινης σοφίας»* αύτές οί μέθοδοι τής παραδοσιακής ρητορι

κής, πού άπευθύνονται στόν Λ όγο, υποκαθίστανται τώ ρα άπό τά

«μέσα τού κηρύγματος», πού είναι παράλογα γιά τόν πολύ κόσμο

καί ύπακούουν μόνο στήν παρόρμηση τού θείου Π νεύματος. Ό

Π αύλος συμπυκνώ νει τή δυαδικότητα τώ ν μεθόδω ν μέ τήν συχνή

στήν άνθρω πολογική του άντίληψ η άντίθεση άνάμεσα στόν «άπλάλογικό» άνθρω πο (κατά λέξη: «ψ υχικό»), γιά τόν όποιο προορί

ζεται ή ρητορική τέχνη πού καταδικάζει, καί τόν «πνευματικό»

άνθρω πο, πού μόνο αύτός έχει το προνόμιο νά γευτεί τά θεία δώ

ρα. ’Α λλά είναι σαφές δτι ή διαφ ορά ώ ς πρός τή μορφή τής διδα

σκαλίας δέν είναι παρά ή άντανάκλαση τής βαθύτατης καί άγεφ ύ-

ρω της άβύσσου πού χαίνει άνάμεσα στά διαφ ορετικά περιεχόμενα.

Ά ν ή θεμελιω μένη στήν έλλογη επιχειρηματολογία σοφία άπορρί-

πτεται μέ τήν βιαιότητα πού μόλις είδαμε, είναι γιατί «άφαιρεί

τήν αποτελεσματικότατα» άπό τόν σταυρό τού Χ ριστού ή, γιά νά

κυριολεκτήσουμε, τόν «κενώ νει», τόν «άποδυναμώ νει»* ό σταυρός

δέν άποδείχνεται, γι’ αύτό κι ο Χ ριστιανισμός δέν είναι σοφ ία,

άλλά γεγονός: ό εσταυρω μένος υιός τού Θ εού. Α ύτό τό γεγονός

οχι μόνο δέν ικανοποιεί έναν φιλόσοφο, άλλά είναι παραλογισμός,

«τρέλα», στό μέτρο πού ειδικά γιά έναν 'Έ λληνα είναι τρέλα νά

εκμηδενίζεις μέσα στήν ταπείνω ση τού σκλάβου τόν Θ εό, πού ή

ούσία του είναι ή ομορφ ιά καί ή ελευθερία.

Δ έν θά μπορούσαμε νά δείξουμε πιο έντονα τήν άντίθεση τού

Χ ριστιανισμού μέ τήν ελληνική φιλοσοφία. Α πέναντι στήν τελευ

ταία, ή στάση τού Χ ριστιανού δέν μπορεί παρά νά είναι ή άποδοκι-

μασία, ή «άθέτηση»: αύτή ή παράδοξη λέξη, τήν όποία ό Π αύλος

δανείζεται άπό τόν Ή σ αία , συμβαίνει, άπό σημαδιακή σύμπτω ση,

νά είναι εκείνη πού χρησιμοποιούσαν οί άλεξανδρινοί γραμματικοί

γιά νά άπορρίψ ουν στά ομηρικά ποιήματα τούς στίχους πού θεω

ρούσαν ένθετους. 'Η άντίθεση πρός τόν λόγο τής Α θήνας είναι




καθαρή δσο δέν παίρνει παραπάνω * δπο^ς πολύ εύστοχα ειπώ θηκε

(Festugiere), άντιστοιχεΐ στή διαφορά νοοτροπίας πού χώ ριζε τούς

’Α θηναίους συζητητές άπο τούς Κ ορίνθιους παραλήπτες: άπο τή

μιά πλευρά έχουμε μιάν άκρόπολη τής σκέψης, περήφ ανη γιά τήν

κοσμική πολιτισμική της παράδοση καί βέβαιη γιά τήν πνευμα

τική της άνω τερότητα, πού περιφρονεΐ τίς εξω τερικές άρω γές* άπο

τήν άλλη πλευρά, ένα . μεγάλο μεσογειακό λιμάνι, γεμάτο άπο ένα

πολύχρω μο πλήθος, συνηθισμένο στον εξω τισμό, άπροκατάληπτα

δεκτικό σέ κάθε .καινοτομία* μέ δρους σύγχρονης άνθρω πογεω γρα-

φίας, θά μπορούσαμε γιά παράδειγμα νά σκεφτούμε τίς ψ υχολογι

κές άποχρώ σεις πού μπορεί νά χω ρίζουν τούς fellows τής ’Ο ξφόρ

δης άπο τούς λιμενεργάτες τής Μ ασσαλίας. Ά λλά ή διαφ ορά στή

νοοτροπία τώ ν συζητητώ ν δέν άρκει νά δικαιολογήσει πέρα γιά

πέρα τήν άλλαγή στάσης του άποστόλου Π αύλου* άπο το λόγο

στήν Α θήνα μέχρι τήν 9 π ισ τ ο λ ή π ρ ό ς Κ ο ρ ι ν θ ίο ν ς μεσολαβεί μιά

πλήρης μεταστροφή —έκπληκτική, άφού πρόκειται γιά τον ίδιο

άνθρω πο— ώ ς προς τήν άντίληψ η τώ ν σχέσεω ν τού Χ ριστιανισμού

μέ τίς φιλοσοφίες τής εποχής. 'Ό πω ς κι άν έχουν τά πράγματα,

αυτές οί δύο στάσεις Λτού Π αύλου επιβάλλονται ώ ς πρότυπα μιάς

διπλής παράδοσης. Ά π ό έκείνη τήν έποχή ώ ς σήμερα βρέθηκαν

Χ ριστιανοί γιά νά βεβαιώ σουν, άκολουθώ ντας τόν άγιο Ιουστίνο

καί τόν Κ λήμη Α λεξάνδρειάς, δτι ό Χ ριστιανισμός εΐναι ένας άν-

θρω πισμός, μιά σοφία, μιά π α ιδ ε ία , δπου προεκτείνεται καί ολο

κληρώ νεται δ,τι καλύτερο διέθεταν τά παγανιστικά ιδεώ δη γιά

τή ζω ή καί γιά τή σκέψη* παράλληλα, άλλοι Χ ριστιανοί, πού δια

δέχτηκαν άνά τούς αιώ νες ό ένας τόν άλλον, άπό τόν Τ ερτυλλιανό

ώ ς τόν Pascal καί τόν Kierkegaard, καί πού ήσαν πιθανώ ς πιό

άπαιτητικοί, ώ στόσο δχι λιγότερο αυθεντικοί, θά θεμελιώ σουν τήν

πίστη τους στήν άπάρνηση κάθε παγανιστικής παιδείας καί, δχι

χω ρίς νά προκαλούν, θά έπιμείνουν στήν κατάδειξη τού παραλογι-

σμού τού χριστιανικού μηνύματος.

Π ροτού άναφερθοΰμε σ’ ορισμένους άντιπροσώ πους αύτής τής δι

πλής παράδοσης εΐναι άναγκαίες δύο παρατηρήσεις. Κ ατά πρώ το



λόγο πρέπει νά γνω ρίζουμε δτι ή συμφιλιω τική τάση, πού τόσο

φανερή είναι στο λόγο τής Α θή νας, είχε προετοιμαστεί, πριν άπο

τόν Π αύλο, άπό μιάν άνάλογη στάση πού παρατηρεΐται στόν ελ

ληνικό ιουδαϊσμό τώ ν τριώ ν τελευταίω ν αιώ νω ν π.Χ . "Ο πω ς γνω

ρίζουμε, ορισμένα βιβλία τής Π α λ α ιά ς Δ ια θ ή κ η ς δέν έχουν εβραϊκό

κείμενο καί γράφτηκαν άπευθείας στήν ελληνική* καθώ ς είναι φυ

σικό, άκριβώ ς αύτά παρουσιάζουν μιά συγγένεια ιδεώ ν καί ΰφους

μέ τή φιλοσοφ ία καί τήν ήθική τού ΰστερου Ε λληνισμού* αύτό γιά

παράδειγμα συμβαίνει μέ τή Σ ο φ ία Σ ο λ ο μ ώ ν τ ο ς , τής οποίας είδα

με κιόλας τίς συγγένειες μέ τήν έλληνική σκέψη δσο άφορά τό

πρόβλημα τής δημιουργίας. Ή Σ ο φ ία Σ ο λ ο μ ώ ν τ ο ς πιθανότατα είναι

άλεξανδρινής καταγω γής. Π ρά γματι, κυρίω ς στήν Α λεξάνδρεια

συντελέστηκε αύτός ό ίουδαιοελληνικός συγκρητισμός. Ή πιο

σπουδαία εκδήλω σή του υπήρξε ή έλληνική μετάφ ραση τής εβραϊ

κής Β ίβλου, δηλαδή, σύμφω να μέ τήν καθιερω μένη ονομασία, ή

μετάφραση τώ ν ' β δ ο μ ή κ ο ν τ α . Γνω ρίζουμε τόν μύθο τώ ν εβδο

μήντα γερόντω ν πού συγκεντρώ θηκαν στήν άλεξανδρινή νήσο Φ άρο

άπό τόν Π τολεμαίο Φ ιλάδελφο, χω ρισμένοι κατά ζεύγη γιά νά

άποκλείεται κάθε επαφή μεταξύ τους, καί μέσα σέ εβδομήντα δύο

μέρες έκαναν μεταφράσεις πού συμφω νούν τέλεια μεταξύ τους* άπό

αύτή τήν ιστορία μπορούμε νά συγκρατήσουμε μόνο τόν τόπο

(Α λεξάνδρεια) καί τήν κατά προσέγγιση ένδειξη τού χρόνου (τρί

τος αιώ νας π.Χ .). Τ ό βέβαιο είναι δτι οί μεταφραστές οχι μόνο

χρησιμοποίησαν τήν έλληνική γλώ σσα, άλλά συχνά ξέφυγαν άπό

τό πνεύμα τού έβραϊκοΰ πρω τοτύπου γιά νά τό προσαρμόσουν στις

έλληνικές ιδέες* γιά νά δώ σουμε ένα μόνο παράδειγμα —εντυπω

σιακό άλλω στε— αύτής τής στρέβλω σης, άς θυμήσουμε δτι ή πε

ρίφημη ρήση τής 9Ε ξ ό δ ο υ (Γ ', 14), στήν όποία ό *Ιεχω βάς, ορίζει

τήν κυρίαρχη ύποκειμενικότητά του: «Ε ίμαι αύτός πού είμαι»,

στήν έλληνική γίνεται μιά ομολογία πλατω νικής οντολογίας πού

υστερεί σέ γλαφυρότητα: «Έ γώ είμί ό ώ ν». Π ρόκειται γιά μιά

εκδήλω ση γενναιοφ ροσύνης μέσα στόν καθαυτό φ ιλοσοφικό τομέα*

υπάρχουν κι άλλες πολλές μέ πιο λογοτεχνικό χαρακτήρα, θύματα

τώ ν οποίω ν έπεσαν κυρίω ς ορισμένα προφ ητικά κείμενα, καθώ ς καί

τό Β ιβ λ ίο τ ο υ Ί ώ β καί τώ ν Π α ρ ο ι μ ιώ ν : ό "Ε λληνας μεταφραστής




Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Μ Ο Σ Κ Α Ι Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Σ Μ Ο Σ 21 ί

εισάγει σέ αύτά τά κείμενα διάφορες έννοιες ειδικά έλληνικές, όπω ς

τδ ν ό μ ο ή τήν ά λ ή θ ε ι α , ή εκφράσεις πού προσιδιάζουν στήν στω ική

ήθική ή άκόμα καί πολλές μνείες τώ ν ομηρικώ ν σειρήνω ν — στοι

χεία δλα αύτά πού προφανώ ς άπουσίαζαν άπδ τδ έβραϊκδ πρω τό

τυπο. Τ ούτη ή παράδοση τής ίουδαιοελληνικής συμπόρευσης κορυ-

φώ νεται τήν έποχή τού Χ ριστού σ’ έναν άλλον Α λεξανδρινό, τδν

Φ ίλω να τδν Ε βραίο, πού άρέσκεται νά συγχέει τήν κληρονομιά

τής Π α λ α ιά ς Δ ια θ ή κ η ς μέ έκείνη τού κλασικού ελληνικού πνεύμα

τος. Β λέπουμε δτι παρόμοιες διαθέσεις προεικόνιζαν καθαρά τίς

προσπάθειες τού άποστόλου Π αύλου νά προσεγγίσει τδν Χ ριστια

νισμό στίς φιλοσοφ ίες τής έποχής του.

Ά π δ τήν άλλη πλευρά, εύκολα μαντεύουμε δτι ή έκλογή άνά

μεσα στήν έχθρότητα καί στήν γενναιοφροσύνη πρδς τδν παγανισμδ

άναγκαστικά έξαρτιόταν σέ σημαντικέ βαθμδ άπδ τίς ιστορικές

μεταβολές, δηλαδή άπδ τίς διώ ξεις. Δ έν πρέπει νά λησμονούμε

δτι ό Χ ριστιανισμός μέχρι τίς άρχές τού τρίτου αιώ να υπήρξε ένα

λαθραίο καί άπαγορευμένο κίνημα, μέ έναλλαγές αιματηρώ ν διώ

ξεω ν καί παροδικώ ν διαστημάτω ν άνοχής. Ε ίναι φανερδ δτι τήν

έποχή πού οί διώ ξεις λυσσομανούσαν οί Χ ριστιανοί δέν παρουσία

ζαν μήτε άντιλαμβάνονταν τή θρησκεία τους ώ ς προέκταση ή ολο

κλήρω ση τού παγανισμού* έτσι γιά παράδειγμα ή 5 π ο κ ά λ υ ψ η , τδ

τελευταίο κείμενο τής Κ α ι ν ή ς Δ ια θ ή κ η ς , χαρακτηρίζεται άπδ τήν

έχθρότητά της άπέναντι στή ρω μαϊκή αύτοκρατορία καί δέ δείχνει

καμιά φιλοφροσύνη άπέναντι στήν θύραθεν φιλοσοφία. Α πεναντίας,

κάθε φ ορά πού οίδιώ ξεις χαλάρω ναν γιά λίγο καιρδ ή στίς περιοχές

πού οί Χ ριστιανοί ήσαν προφυλαγμένοι ή, τέλος, δταν κατοχυρώ

θηκε ή ειρήνη τής Ε κκλη σίας μέ τδ Δ ιάταγμα τού Μ ιλάνου (313),

οί Χ ριστιανοί δείχτηκαν φυσικά περισσότερο διατεθειμένοι νά πα

ρουσιαστούν ώ ς οφειλέτες τώ ν Ε λλήνω ν φιλοσόφω ν καί νά φανούν

δεκτικοί στήν έπιρροή τους. Ε ντούτοις δέν θά μπορούσαμε νά μι

λήσουμε γιά έναν γενικδ νόμο, καί θά πρέπει νά πάρουμε υπόψ η

μας τήν μαχητική ή συμφιλιω τική ιδιοσυγκρασία τού κάθε άτό

μου * έτσι, τήν ίδια έποχή καί στήν ίδια έπαρχία τής Α ύτοκρατο-

ρίας, βλέπουμε τδν τάδε θεολόγο νά άποδέχεται καί τδν άλλο νά

άπορρίπτει τήν κληρονομιά τής έλληνικής φιλοσοφ ίας.



2 1 2 Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Μ Ο Σ Κ Α Ι Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Σ Μ Ο Σ

Α ύτο φ αίνεται καθαρά στήν πρώ τη θεολογική γενιά πού άκολού-

θησε τήν περίοδο τώ ν κειμένω ν τής Κ αινής Δ ιαθήκης. Τ ούτοι οί

συγγραφείς, πού ονομάζονται άποστολικοί Π ατέρες, ζοΰσαν πάνω

στήν οξυνση τώ ν διώ ξεω ν καί έτσι θά έπρεπε νά άρνιούνται κάθε

επιρροή τού πνεύματος πού τίς ένέπνεε. 'Ω στόσο, μέ εξαίρεση τόν

άγιο Ιγνά τιο τής ’Α ντιόχειας, τά πράγματα ήσαν διαφορετικά· ένα

σημαντικό κείμενο αυτής τής εποχής, ή Π ρ ώ τ η Ε π ι σ τ ο λ ή τού

άγίου Κ λήμη τής Ρώ μης, προδίδει άντίθετα τήν συμβολή τής ελ

ληνικής σκέψης* κυρίω ς οί διαλογισμοί αναφορικά μέ τήν δμορφη

τάξη τής δημιουργίας άναδίδουν έναν στω ικό τόνο, πού άκολουθεϊ

πέρα γιά πέρα τή γραμμή τού λόγου τού άγίου Π αύλου στόν *Ά -

ρειο Π άγο.

Σ τή συνέχεια, κατά τά τέλη τού δεύτερου αιώ να, έρχονται οί

άπολογητές Π ατέρες, πού άπευθύνουν ικεσίες στούς αύτοκράτο-

ρες καί ζητούν πολιτικά δικαιώ ματα γιά τόν Χ ριστιανισμό. Τούτο,

τό λογοτεχνικό είδος απαιτεί άπό αύτούς μεγάλη οικείω ση μέ τόν

θύραθεν πολιτισμό* άλλω στε πολλοί άπό αύτούς είναι παλιοί φιλό

σοφοι πού μεταστράφ ηκαν στόν Χ ριστιανισμό. ’Α ναμφίβολα κατα

πολεμούν τήν έλληνική θρησκεία, άλλά γι’ αύτόν τό σκοπό χρησι

μοποιούν τίς ίδιες τίς μεθόδους πού οί 'Έ λληνες φιλόσοφοι μετήλ-

θαν στήν πολεμική τους ενάντια στις λαϊκές άντιλήψ εις γιά τό

Θ είο. Μ ’ αύτήν τήν έννοια έδω σαν καί πάλι άξία σέ ένα επιχείρη

μα πού ήδη είχε κατά κόρον χρησιμοποιηθεί στήν εβραϊκή άπολο-

γητική καί συνίσταμαι στήν άποψ η δτι, άφού ή μονοθεϊστική, παρά

δοση τού ’Ισραήλ ήταν προγενέστερη άπό τήν έλληνική παράδοση,

τά καλύτερα άπό τά γραφ τά τού Ό μήρου καί τού Π λάτω να ήσαν

δάνεια άπό τόν Μ ω υσή καί τούς προφήτες* πρόκειται γιά τήν

περίφημη θεω ρία τής υποτιθέμενης «κλοπής» τώ ν Ε λλήνω ν σέ

βάρος τώ ν Ε βραίω ν, θεω ρία πού θά γνώ ριζε διαρκή έπιτυχία*

εύκολα καταλαβαίνουμε δτι, παρά τήν έλάχιστα καλή της προαίρε

ση, αύτή ή θεω ρία έπιβοηθούσε τήν άφ ομοίω ση τώ ν δύο πολιτι

σμώ ν. Ό κύριος εκπρόσω πος τώ ν άπολογητώ ν Π ατέρω ν ήταν ό

άγιος ’Ιουστίνος, πού όντας πρώ ην φ ιλόσοφος κι ό ίδιος, διαλέγεται




μέ τούς φιλοσόφ ους, κυρίω ς μέ έναν κυνικό όνόματι Κ ρήσκεντα

(Ε ύσέβιος, 9Ε κ κ λ η σ ια σ τ ικ ή Ι σ τ ο ρ ί α , IV, 16)* άναγνω ρίζει άληθι-

νές άξιες στούς 'Έ λληνες, καί επιμένει τόσο στά κοινά δσο καί

στά διαφορετικά σημεία άνάμεσα στούς Χ ριστιανούς καίσέ αυτούς*

φτάνει μέχρι το σημείο νά γράψ ει δτι εκείνοιπού έζησαν προσηλω

μένοι στόν θειο Λ όγο, δπω ς ό 'Η ρά κλειτος καί ό Σ ω κράτης, ήσαν

Χ ριστιανοί προ τού Χ ριστού, δπω ς ό ’Α βραάμ καί ό Ή λίας. Ό

’Ιουστίνος είχε μαθητή έναν Σύριο όνόματι Τ άτιο, μέ τόν όποιο

είναι χρήσιμο νά τόν συγκρίνουμε, γιατί, άντίθετα μέ τό δάσκαλό

του, ό Τ άτιος, εξαιρετικός γνώ στης τής έλληνικής παιδείας, επι

τίθεται μέ μανία εναντίον της χω ρίς νά ορρω δεί μπροστά στή συ

κοφαντία. ’Α πό αύτές τίς δύο στάσεις, στίς όποιες μπορούμε κατά

κάποιον τρόπο νά άναγνω ρίσουμε τήν κληρονομιά τής διπλής κλί

σης τού άποστόλου Π αύλου, στή συνέχεια θά ύπερισχύσει ή στά

ση τού ’Ιουστίνου* πάνω σέ αύτό τό σημείο ό Τ άτιος δέν είχε συνε

χιστές γιατί (έξαιτίας άλλω ν λόγω ν, εϊν’ ή άλήθεια) καταδικάστηκε

ώ ς αιρετικός.

*0 πιό φιλέλληνας άπό τούς Π ατέρες τής ’Ε κκλησίας ήταν ό

Κ λήμης ’Α λεξανδρείας, γύρω στό 200. Ή άλεξανδρινή καταγω γή

του, δπω ς είδαμε παραπάνω , τόν προδιέθεσε γιά κάτι τέτοιο* όί

ίδιοι οί τίτλοι τώ ν έργω ν του δίνουν τήν αίσθηση τής έλληνικής

επίδρασης, μιά καί ένα άπό αύτά λέγεται Π ρ ο τ ρ ε π τ ικ ό ς καί έντάσ-

σεται έτσι, τουλάχιστον έπιφανειακά, σέ μιά λογοτεχνική παρά

δοση πού άπό τόν ’Α ριστοτέλη ώ ς τόν ’Ιάμβλιχο δέ γνώ ρισε δια

κοπή. Ή πολυμάθεια τού Κ λήμη άναφερόταν στήν φιλοσοφία, στήν

θρησκεία, στήν μυθολογία καί στήν λογοτεχνία τώ ν Ε λλήνω ν καί

ήταν τεράστια, καί τού οφείλουμε πλήθος πληροφ ορίες πάνω σέ

πολυάριθμα έργα πού χάθηκαν, άλλά τότε ήσαν άκόμα προσιτά*

πολλαπλασιάζει τούς έλληνικούς φιλοσοφ ικούς δρους γιά νά έκ-

φράσει χριστιανικές έννοιες, δπω ς τίς λέξεις γ ν ώ σ η καί γ ν ω σ τ ικ ό ς

γιά νά κάνει κατανοητή τήν τελειότητα τής χριστιανικής διδασκα

λίας καί τού ίδιου τού Χ ριστιανού. *Ο Ω ριγένης, μαθητής καί

συμπατριώ της τού Κ λήμη ’Α λεξάνδρειάς, κατέχει άνάλογη καλ

λιέργεια, τής όποιας τίς φ ιλολογικές πηγές χρησιμοποιεί στή με

λέτη τώ ν Γραφώ ν. Ο ί περιστάσεις εύνοούν τή μεγάλη έργασία




πού έπιτέλεσε, άκούσια πιθανώ ς, γιά τήν έναρμόνιση τής χριστια

νικής θεολογίας μέ τήν θύραθεν φιλοσοφ ία, καίτοΰτο γιατί, μολονότι

γνώ ρισε διώ ξεις κατά τή νεότητά του, το μεγαλύτερο διάστημα τής

φιλολογικής του δραστηριότητας έκτυλίσσεται σέ μιάν έποχή πού

ή Ε κκλησία ζεί σέ ειρήνη. 'Έ να άξιοσημείω το γεγονός δείχνει συγ

κεκριμένα αύτή τήν εξαιρετική κατάσταση: περαστική άπό τήν

’Α ντιόχεια, μιά κυρία τής αύτοκρατορικής αύλής, ή μητέρα τού

μελλοντικού αύτοκράτορα ’Α λέξανδρου Σεβήρου (πού κι ό ίδιος

ήταν πολύ έκλεκτικός στή θρησκεία), προσκαλεί τόν ’Ω ριγένη νά

παραδώ σει μαθήματα υπό τήν προστασία τη ς! ’Α πέναντι σέ αύτούς

τούς δύο υπερασπιστές τής ειρηνικής συνύπαρξης Χ ριστιανισμού καί

φιλοσοφίας, πρέπει νά σημειώ σουμε ορισμένους οπαδούς τής ρή

ξης* κυρίω ς πρόκειται γιά θεολόγους ειδικευμένους στήν άνασκευή

τώ ν αιρέσεω ν, όπω ς ό 'Ιππόλυτος άπό τή Ρ ώ μη, σύγχρονος τού

’Ω ριγένη, καί άργότερα ό Έ πιφ άνης άπό τή Σαλαμίνα* πράγματι,

κατ’ αύτούς οί αιρέσεις, πού άπειλοΰν νά σπαράξουν τόν Χ ριστιανι

σμό, ριζώ νουν στήν έλληνική φιλοσοφία, καί γιά νά υποστηρίξουν

αύτή τήν εξάρτηση άναφέρουν ορισμένα παραδείγματα, άλλοτε άπί-θανα κι άλλοτε πιο πειστικά.

Δ έν θά έπρεπε νά φ ανταστούμε ότι ή εύμένειά τους άπέναντι στήν

θύραθεν φιλοσοφ ική καλλιέργεια ω θεί έναν ’Ιουστίνο, έναν Κ λήμη

ή έναν ’Ω ριγένη νά άρνηθούν τόν ιδιόμορφο χαρακτήρα τού Χ ρι

στιανισμού* πιο εύλογα καταγίνονται νά δείξουν ότι οί Έ λληνεςθά βροΰν στή νέα θρησκεία τήν ολοκλήρω ση ό,τι καλύτερου διέ

θετε ή παραδοσιακή παιδεία* αύτό τό σχέδιο τούς οδηγεί φυσιολο

γικά νά επιμένουν πάνω στά κοινά σημεία τώ ν δύο κόσμω ν. ’Ε πί

σης άπευθύνονται στούς ίδιους τούς Χ ριστιανούς γιά νά τούς πεί-

σουν ότι θά ω φεληθούν άν χρησιμοποιήσουν τίς πηγές τής αύθεντι-

κής παγανιστικής παιδείας, π.χ. στή ρητορική, στή διαλεκτική καί

στις διάφορες έπιστήμες* προσθέτουν καμιά φορά, όχι χω ρίς κάποια χαιρεκακία, ότι ό έλληνικός πολιτισμός θά τούς προσφέρει

όπλα ενάντια στόν ίδιο τόν εαυτό του. Δ ύο κείμενα, εύστοχα επι

λεγμένα άπό τόν W ifstrand, έξεικονίζουν αύτήν τή στάση, όπου



τό άνοιγμα πρός τήν είδω λολατρική φιλοσοφ ία συνταιριάζεται μέ

μιάν υστερόβουλη αιχμή. Σ υγγραφ έας τού πρώ του εΐναι ό Ιω άννης

Δ αμασκηνός (Π ε ρ ί ο ρ θ ο δ ό ξ ο υ π ί α τ ε ω ς , IV, 27), δψ ιμος θεολόγος(δγδοος αιώ νας), ό όποιος δμω ς άνακεφαλαιώ νει στίς γραμμές του

μιά παράδοση σχεδόν άδιάκοπη άπό τήν έποχή τώ ν άρχώ ν του

Χ ριστιανισμού: «Ε ξάλλου άν μπορούμε νά άντλήσουμε κάποιο δφε-

λος άπό τούς θύραθεν (δηλ. τούς είδω λολάτρες "Ε λληνες) αυτό εΐναι

έπιτρεπτό. Ά ς είμασ τε φρόνιμοι άργυραμοιβοί πού θησαυρίζουν

τό καθαρό καί άτόφυο χρυσάφ ι άρνούμενοι τό κίβδηλο. Ά ς συλ

λέγουμε τά ύπέροχα λόγια πού έχουν ειπω θεί καί άς ρίχνουμε τοΐςκυσί τίς γελοίες θεότητές τους καί τούς άσήμαντους μύθους τους.

Γ ιατί μπορούμε νά πάρουμε άπό τούς Έ λληνες πολλά πράγματα

πού μάς ισχυροποιούν άπέναντι σέ αύτούς τούς ίδιους».

Τ ό άλλο κείμενο άνήκει στόν βυζαντινό ιστορικό Ιω άννη Ζ ω -

ναρά (XIII) καί μιλάει γιά τόν αύτοκράτορα Ίουλιανό* έκεί βλέ

πουμε δτι ό Ίουλιανός είχε άντιληφθεΐ καί τήν δρεξη τώ ν Χ ρι

στιανώ ν γιά τήν πνευματική κληρονομιά τώ ν Ε λλήνω ν καί τό δφε-λος πού άποκόμιζαν άπό δώ ένάντια στόν παγανισμό: «’Ο ργίστηκε

τόσο πολύ ένάντια στούς Χ ριστιανούς, ώ στε έφτασε στό σημείο

νά τούς έμποδίζει νά έρχονται σέ έπαφή μέ τήν έλληνική καλλιέρ

γεια, λέγοντας δτι δέν έπρεπε οί Χ ριστιανοί, πού έβλεπαν περι

φρονητικά αύτή τήν καλλιέργεια σάν μύθους, νά άντλούν ώ φέλη

άπό έδώ καί μέ τήν βοήθειά της νά χαλκεύουν δπλα ένάντια σέ

αυτήν τήν ίδια».Β λέπουμε δτι οί Χ ριστιανοί πού ήσαν περισσότερο διατεθειμέ

νοι νά συμφιλιω θούν μέ τήν έλληνική σκέψη, έστω κι άν δέν είχαν

δλοιτήν υστερόβουλη σκέψη νά τή γνω ρίσουν καλύτερα γιά νά τήν

καταπολεμήσουν καλύτερα, πάντω ς παρέμεναν μέσα στά δρια τής

καλής θέλησης. Ά ν γυρεύουμε ένα παράδειγμα άμετρίας ώ ς πρός

τόν έξελληνισμό τού Χ ριστιανισμού, πρέπει νά βγούμε άπό τήν

ορθοδοξία καίνά δούμε τίς γνω στικές αιρέσεις πού άνθοΰσαν κυρίω ςτόν δεύτερο αιώ να. Ε ίδαμε δτι οίίδιοι οί άρχαΐοι αίρεσιολόγοιείχαν

διακρίνει μέσα στόν γνω στικισμό τήν κυρίαρχη έπίδραση τής θύρα

θεν φιλοσοφίας* πράγματι, παρατηρούμε δτι οί γνω στικοί άνοίγουν

τόν Χ ριστιανισμό σέ μιάν άληθινή έφόρμηση στοιχείω ν πού προέρ




χονται άπό τήν έλληνική θρησκεία (Ζ εύς, Δ ιόνυσος, Ό ρφ έας, Ε π ι

μενίδης, έλευσίνεια μυστήρια, λιτανείες γιά τό πένθος τού Ά ττη

κτλ.) καί πού λίγο πολύ συνταιριάζονται μέ τόν Χ ριστό καί τούςμαθητές του* μιά άπό τίς ομάδες τού κινήματος, οίΚ αρποκρατικοί,

είχαν στούς τόπους λατρείας στεφανω μένα ομοιώ ματα τού Π υθα

γόρα, τού Π λάτω να καί τού ’Α ριστοτέλη άνακατω μένα μέ εικόνες

τού Χ ριστού. Α ύτό τό άκαιρο άμάλγαμα δέν μπορούσε νά έχει μέλ

λον δμω ς οί δύο τάσεις, τίς όποιες ό γνω στικισμός έσπρω χνε ώ ς

τόν παροξυσμό (δηλ. ή καταφ υγή στά σχήματα σκέψ ης τώ ν Ε λ

λήνω ν φιλοσόφω ν καί ή συνήθεια νά άνακαλύπτουν στήν παγανι-στική θρησκεία συμβολικές προεικονίσεις τού Χ ριστού), θά έβρι

σκαν, μόλις παρουσιάζονταν πιο διακριτικά, άπήχηση σέ πολλούς

Χ ριστιανούς θεολόγους πέρα γιά πέρα ορθόδοξους.

Ή θ ρ η σ κ ε υ τ ικ ή φ ιλ ο σ ο φ ία * τ ά μ υ σ τ ή ρ ι α .

Τ ό πρόβλημα τώ ν σχέσεω ν άνάμεσα στόν Ε λληνισμό καί τόν Χ ρι

στιανισμό δέν πρέπει νά τεθεί τόσο στήν κοσμολογία, στή λογική

ή στή διαλεκτική, δσο στήν ήθική καί προπάντω ν στή θεολογία.

"'Α ν πάνω σέ αύτό τό σημείο θέλουμε νά άπαλλαγούμε άπό τίς γε

νικότητες πού επαναλαμβάνονται παντού, καλό είναι νά διαλέξουμε

ένα πιο περιορισμένο πεδίο έρευνας, νά έξετάσουμε γιά παράδειγμα

αύτό πού ύποβάλλει ή σύγκριση τής διδασκαλίας τού Π αύλου μέ

τή διδασκαλία τώ ν στω ικώ ν κατά τήν αύτοκρατορική εποχή (Σ ενέ-

κας, ’Ε πίκτητος, Μ άρκος Α ύρήλιος) κάτω άπό τό φώ ς τώ ν κλασ ι

κώ ν εργασιώ ν τού Lightfoot, τού Bonhoffer καί τού Festugiere.Σ τούς στω ικούς καί στόν άπόστολο Π αύλο δέν μπορούμε νά

παραγνω ρίσουμε τήν ύπαρξη πολυάριθμω ν κοινώ ν θεμάτω ν — γιά

παράδειγμα ή ιδέα μιας «συγγένειας» τού άνθρώ που μέ τόν Θ εό,

πού ήδη τή συναντήσαμε στό λόγο τής ’Α θήνας* συχνά ή ίδια

διδασκαλία παρουσιάζεται άπό τήν άποψ η τής θείας κατοίκησης

μέσα στόν άνθρω πο. Μ ιά άλλη συνάντηση παρατηρεΐται στή σύγ

κριση τής άνθρώ πινης κοινω νίας μέ ένα ζω ντανό σώ μα: σέ σχέση

μέ τό κοσμικό σύνολο ό άνθρω πος είναι σάν μέλος ενός μεγάλου





οργανισμού, γι’ αύτο οφείλει νά συμπεριφέρεται σέ συμφω νία μέ

τά άλλα μέλη, μέ τά όποια εΐναι άλληλέγγυος* ή ΐδια ιδέα μέ άλλα

λόγια: ό κόσμος στό σύνολό του εΐναι μιά πόλη, μέσα στήν οποίαοί δικές μας πόλεις εΐναι σάν τά σπίτια της. Ή ομοιότητα εΐναι

ιδιαίτερα αξιοσημείω τη στό εγκώ μιο τώ ν στω ικώ ν καί τού άπο-

στόλου Π αύλου γιά τήν ένότητα τού κόσμου* άπό αύτή τήν άποψ η

μπορούμε νά άναφέρουμε τόν Μ άρκο Α ύρήλιο, V II, 9, 2: «Έ νας

εΐναι δ κόσμος τόν όποιο συνθέτουν δλα τά πράγματα* ένας ό

Θ εός πού διαχέεται παντού* μιά ή υπόσταση, ένας ό νόμος, ένας

ό Λ όγος καί κοινός σέ δλα τά νοήμονα δντα* μιά ή άλήθεια, γιατίμιά έπίσης εΐναι ή τελειότητα γιά τά δντα πού άνήκουν στήν ΐδια

οικογένεια καί μετέχουν στόν ϊδιο Λ όγο» καί τήν Π ρ ό ς Έ φ ε σ ί ο ν ς

ε π ι σ τ ο λ ή , Δ ', 4-6 : «Ε ίστε ένα σώ μα καί ένα Π νεύμα, καθώ ς

έπίσης έχετε κληθεί δλοι χάρη στήν ΐδια έλπίδα νά κληθείτε.

Έ να ς είναι ό Κ ύριος, μιά ή πίστη, ένα τό βάπτισμα* ένας εΐναι ό

Θ εός καί πατήρ πάντω ν, αύτός πού κυριαρχεί στά πάντα, ενεργεί

μέσα άπό τά πάντα καί κατοικεί μέσα στούς πάντες». Ό παραλληλισμός εΐναι άναντίρρητος, δμω ς δέν πρέπει νά έπικαλύψ ει τήν

έτερογένεια της έμπνευσης. Β έβαια καί στίς δύο περιπτώ σεις ό

κόσμος άντιμετω πίζεται σάν μιά πόλη, δμω ς ό δεσμός πού τόν

κρατά ενω μένο δέν έχει καί στίς δύο περιπτώ σεις τήν ΐδια ύφή:

στόν στω ικισμό εΐναι ή ιδέα μιάς κοινότητας δλω ν τώ ν έλλογω ν

δντω ν, στόν άπόστολο Π αύλο, άντίθετα, είναι ή πρα γματικότητα

τού μοναδικού προσώ που τού ’Ιησού (τό «μυστικό σώ μα»), καί οίσυγκρίσεις της πόλης μέ τό σώ μα έφαρμόζονται λιγότερο στόν

κόσμο καί πιό πολύ στό πρόσω πο τού Ιησού. 'Ό σο γιά τή θεία

συγγένεια τού άνθρώ που, ό Μ άρκος Α ύρήλιος πιστεύει δτι έχει

πραγματω θεΐ έκ φύσεω ς, όντολογικά δηλ. ό άνθρω πος είναι ένα

«τμήμα τού Θ εού» χω ρίς νά υπάρχει μεταξύ τους προσω πική

ένότητα* άντίθετα κατά τόν άπόστολο Π αύλο ή θεία σχέση παρου

σιάζεται ώ ς ένα δω ρεάν προνόμιο, καί μόνο μέ άνω θεν άπόφ ασητό Π νεύμα τού Θ εού δίδεται στό πνεύμα τού άνθρώ που (Π ρ ό ς

Ρ ω μ α ίο υ ς ε π ισ τ ο λ ή , Η ', 14-16).

*Α ν συμβουλευόμαστε τά έλληνικά κείμενα θά διαπιστώ ναμε

επιπλέον μιά διαφορά στό λεξιλόγιο. Έ κ εί πού ό Π αύλος μιλάει




γιά θείο ή άνθρώ πινο «πνεύμα» ό Μ άρκος Α ύρήλιος χρησιμοποιεί

τή λέξη «νους». Ή νοηματική διάσταση δέν είναι μεγάλη* άλλά

ή διαφορά τώ ν δρω ν είναι σίγουρα σπουδαία, γιατί δείχνει δτι όΧ ριστιανός συγγραφέας δέν άντλησε τήν έμπνευσή του άπο τήν

έλληνική παράδοση. Τ δ θεμελιώ δες κείμενο γιά τήν άνθρω πολογία

του Π αύλου είναι ή Π ρ ώ τ η π ρ ό ς Θ ε σ σ α λ ο ν ικ ε ϊς , Ε ', 23, δπου ή

φύση του άνθρώ που ορίζεται ώ ς τριχασ μδς του πνεύματος, τής

ψ υχής καί τού σώ ματος. 'Έ νας άνάλογος τριχασμός, δπου ό ν ο υ ς

ύποκαθιστά τδ π ν ε ύ μ α , είναισυνηθισμένος στήν ελληνιστική σκέψη,

τόσο πριν δσο καί μετά τδν Π αύλο* άπαντιέται γιά παράδειγμαστούς στω ικούς, στδν Φ ίλω να, στδν Π λούταρχο καί στά ερμητικά

κείμενα, δπου συνδέεται μέ τήν ιδέα ένδς εγκλεισμού: ή ψ υχή είναι

μέσα στδ σώ μα, ό νοΰς είναι μέσα στήν ψυχή* στδ βάθος αυτής

τής παράστασης ύπάρχει οπω σδήποτε δ περίφημος τριχασ μδς τής

ψ υχής πού έχει προταθεί άπδ τδν Π λάτω να, ω στόσο τώ ρα πρό

κειται γιά τρία μέρη ολόκληρου τού άνθρώ που καί οχι μόνο τής

ψ υχής του* εξάλλου, ή πλατω νική περιφρόνηση τού σώ ματος μετριάζεται άρκετά τήν ύστερη εποχή. Β έβαια φαίνεται δτι ή πιδ

κοντινή πηγή τού ελληνιστικού τριχασμού πρέπει νά άναζητηθεί

οχι στούς διαλόγους τού Π λάτω να, άλλά στδ Π ε ρ ϊ ψ υ χ ή ς τού

’Α ριστοτέλη* άπδ εκεί πέρασε στούς συγγραφείς πού είδαμε μέ

κάποια ήθική έπικάλυψ η: ή ψ υχή έλκεται πρδς τά πάνω άπδ τδ

νού καί πρδς τά κάτω άπδ τδ σώ μα, καί σέ αύτή τήν τελευταία

έλξη συνήθω ς ύποκύπτει. ’Α ναμφίβολα δ Π αύλος γνώ ριζε αύτδντδν έλληνιστικδ τ ό π ο καί θά έπρεπε νά έχει έμπνευστεΐ άπ’ αύτόν.

Γ ιατί όμω ς άντικατέστησε στήν κλασική διαίρεση τδ ν ο ν μέ τδ

π ν ε ύ μ α ; Ή λέξη π ν ε ύ μ α είναι σχετικά σπάνια στήν έλληνική καί

σχεδδν άνύπαρκτη μέ τέτοιο πνευματικέ νόημα (γιατί τδ π ν ε ύ μ α

τώ ν στω ικώ ν είναι μιά υλική άρχή, ή «πνοή»). Ά π δ τήν άλλη με

ριά, καί δ Φ ίλω νας άντικατέστησε τδ ν ο ν μέ τδ π ν ε ύ μ α στδν άν-

θρω πολογικό του τριχασμό, καί άποδίδει αύτή τήν άλλαγή στήΓ έ ν ε σ η , II , 7: δ άνθρω πος άρχικά γεννήθηκε ώ ς ψ υχή καί σώ μα,

κι ύστερα δ Θ εδς τού ένεφύσησε τδ π ν ε ύ μ α . Τ δ π ν ε ύ μ α τού Π αύλου

άναμφίβολα έχει τήν ίδια βιβλική καταγω γή* ή έλληνική σκέ

ψη δύσκολα θά μπορούσε νά συλλάβει δτι δ άνθρώ πινος νούς ήταν




μιά πνοή του Θ εοΰ. Κ ατανοούμε δτι ή εισαγω γή αύτοΰ του ετερο

γενούς όρου, άν προστεθεί στίς βαθειές διαφορές έμπνευσης πού

σημειώ σαμε παραπάνω , αναστατώ νει το νόημα τής θεολογίας τουυστέρου στω ικισμού καί καθιστά λιγότερο εντυπω σιακές τίς ά-

ναντίρρητες άλλω στε άναλογίες πού αύτή ή θεολογία παρουσιάζει

μέ τή διδασκαλία τού άποστόλου Π αύλου.

Σ τήν θρησκευτική φιλοσοφία ό κοινός παρανομαστής τώ ν

περισσότερω ν ελληνικώ ν σχολώ ν ήταν νά προσφέρουν τήν προο

πτική μιάς άπελευθέρω σης μέσω τής μίμησης τού Θ εού* άλλά ή

φιλοσοφική ζω ή άπαιτοΰσε μιά προετοιμασία, μιάν άσκηση, μιάκάποια άπόσπαση άπό τόν κόσμο, μ’ ένα λόγο άπαιτούσε ελεύθερο

χρόνο καί κλίση γιά τά πνευματικά ζητήματα καί γι5αύτό ήταν

άπρόσιτη στούς πολλούς, οί όποιοι είχαν άνάγκη αισθητούς Θ εούς

καί συγκεκριμένες έγγυήσεις άθανασίας. Α ύτό εξηγεί τήν επιτυχία

τώ ν θρησκειώ ν πού συνοδεύονταν άπό μυστήρια, δπου οί αισθή

σεις ικανοποιούνταν μέ μιά μύηση καί μιά λειτουργική δράση κι

δπου ή καρδιά ένιω θε νά δεσμεύεται χάρη σέ μιά σχέση στοργήςάνάμεσα στόν άνθρω πο καί στόν Θ εό, καθώ ς καί χάρη στήν άνταλ-

λαγή ενός δρκου σω τηρίας. Γ ιατί ό σκοπός τώ ν μυστηρίω ν δέν

εΐναι ή ένω ση μέ τόν Θ εό δσο ή σω τηρία, δηλαδή ή εύτυχία, μιά

εύτυχία 6μοια μέ τώ ν Θ εώ ν, οχι μόνο μετά θάνατον, άλλά καί στήν

παρούσα ζω ή: ή σω τηρία πού προσφέρουν οίσω τήριοι Θ εοίπρώ τα-

πρώ τα εΐναι έγκόσμια καί επίγεια.

Γ ι5αύτό τό άγαπημένο πεδίο τώ ν συγκρητιστώ ν πού κατέδει-ξαν τήν έπίδραση τής έλληνικής θρησκευτικής φιλοσοφίας πάνω

στόν Χ ριστιανισμό ( Reitzenstein) ήταν ή μελέτη αύτώ ν τώ ν ελλη

νικώ ν μυστηρίω ν, στά όποια ό άπόστολος Π αύλος χρω στούσε πάρα

πολλά άναφορικά μέ τή διδασκαλία του καί τό λεξιλόγιό του. Τ ό

ούσιώ δες στοιχείο τώ ν μυστηρίω ν τού ’Ά ττη , τού Ζ αγρέα, τού

’Ά δω νη καί τού Μ ίθρα γιά τόν νεόφυτο ήταν ένας συμβολικός θά

νατος όμοιος μέ τώ ν Θ εώ ν καί μιά άνάσταση μέ συμμετοχή στόπνεύμα τού Θ εού, πού έγγυόταν τήν άθανασία του* δπω ς ό μύστης

εξομοιω νόταν μέ τόν άποθνήσκοντα καί άνασταινόμενο Θ εό, έτσι

καί τό χριστιανικό βάπτισμα σαβάνω νε τόν πιστό μέ τόν Χ ριστό

καί τόν άνάσταινε μαζί μέ αύτόν, ένώ ό μυστικός χριστιανικός δει-



πνος μνημονεύει τδ θάνατο τού Χ ριστού καί πραγματώ νει τήν ένω

ση τού πιστού μαζί του (Π ρ ό ς Ρ ω μ α ίο υ ς , Σ Τ ', 2-11· Π ρ ώ τ η π ρ ό ς

Κ ο ρ ι ν θ ί ο υ ς , ΙΑ ', 26-33* Δ ε ύ τ ε ρ η π ρ ό ς Κ ο ρ ι ν θ ίο υ ς , Ε ', 14-17 κτλ.).Τ δ νόημα της περίφημης ρήσης της Π ρ ό ς Γ α λ ά τ α ς , Β ', 19-20,

είναι 6 μυστικός θάνατος καί ή ένω ση μέ τδν Σ ω τήρα: «Σ ταυρώ

θηκα μαζί μέ τδν Χ ριστό. Σ υνεπώ ς δέν ζώ έγώ πιά, άλλά ό Χ ρι

στός μέσα μου».

Π έρα άπδ αύτές τίς σπουδαίες άναλογίες στή γενική άρχιτε- .

κτονική τής διδασκαλίας, θά υπήρχαν καί άλλες, πιδ συγκεκριμέ

νες, άνάμεσα στήν τεχνική γλώ σσα τώ ν μυστηρίω ν καί στή γλώ σσατού Π αύλου. Μ άλιστα ή λέξη «μυστήριο» άπαντάται συχνά στις

9Ε π ισ τ ο λ έ ς γιά νά υποδηλώ σει μιά κρυμμένη πραγματικότητα πού

έχει άνάγκη μιάν άποκάλυψ η: «ή μυστηριώ δης σοφία τού Θ εού,

πού είχε παραμείνει κρυμμένη» (Π ρ ώ τ η π ρ ό ς Κ ο ρ ιν θ ίο υ ς , Β ', 7*

βλ. επίσης Π ρ ό ς 9Ε φ ε σ ί ο υ ς , Γ ', 3-5 κτλ.). Α ύτδ εξηγεί πώ ς στά

θηκε δυνατό νά διατυπω θεί ή ύποψ ία δτι δ Π αύλος σχεδίαζε νά

ιδρύσει χριστιανικά μυστήρια άνάλογα μέ τά παγανιστικά, βασισμένα κι αυτά στήν ιδέα μιας σοφίας πού δέν θά άποκαλυπτόταν

παρά στούς μυημένους. Π ρέπει νά σημειώ σουμε δτι, άν αύτδ αλή

θευε, ή περίπτω ση τού Π αύλου δέν θά ήταν ή μοναδική* πράγματι,

λίγα χρόνια άργότερα, δ Ε βραίος φιλόσοφος καί εξηγητής Φ ίλω ν

τής Α λεξάνδρειάς θά δανειζόταν πλήθος παραστάσεω ν καί ρήσεω ν

άπδ τά ελληνικά μυστήρια καί θά τίς εφάρμοζε στήν κατανόηση

τής Β ίβλου* δρισμένοι ιστορικοί (Gonybeare) διατύπω σαν μάλιστα τήν εικασία δτι υπήρξαν στήν ’Α λεξάνδρεια εβραϊκά μυστήρια

κατ’ άντιγραφή τώ ν έλευσινείω ν.

'Τ πάρχουν πολλοί άλλοι δροι τού Π αύλου πού τδ άντίστοιχό

τους βρίσκεται στις μυστηριακές θρησκείες. Τ έτοια είναιτά «στοι

χεία τού κόσμου», πού στδν Π αύλο υποδηλώ νουν κακά δαιμονικά

πνεύματα πούναι άνώ τερα άπδ τούς άνθρώ πους καί έμποδίζουν

μέσα τους τή θεία ενέργεια* ή ίδια διατύπω ση υπάρχει στδν γνω στικισμό καί στδν έρμητισμό, πού τήν συνάπτουν μέ κατώ τερες

θεότητες ικανές νά βοηθήσουν ή νά εμποδίσουν τή μύηση τού μύ

στη καί έξιλεούμενες μέ τήν χρήση μαγικώ ν μέσω ν. Ε ίδαμε παρα

πάνω δτι δ άπόστολος Π αύλος χρησιμοποιεί εύρέω ς τή λέξη





π ν ε ύ μ α , το όποιο τό διακρίνει, μέσα στόν άνθρω πο οχι μόνο άπό

τό σώ μα, άλλά καί άπό τήν ψ υχή. 'Υ ποστηρίχτηκε δτι αύτό τό

λεξιλόγιο δύσκολα θά μπορούσε νά προέλθει άπό τήν έλληνική φ ιλοσοφία, παρά άνήκει στή γλώ σσα τώ ν ελληνιστικώ ν θρησκειώ ν:

δπω ς καί ό Π αύλος, έτσι καί οί μαγικοί πάπυροι άντιθέτουν τό

π ν ε ύ μ α στό σ ώ μα καί στή σάρκα, κα ί μιλούν γιά ένα θειο π ν ε ν μ α *

δσο γιά τή δυαδικότητα τού π ν ε ύ μ α τ ο ς καίτης ψ υχής, τή συναντού

με στή λειτουργία τού Μ ίθρα, δπου ό μύστης έγκαταλείπει τήν

ψ υχή του πάνω στή γή γιά νά άφ ήσει νά ζήσει μέσα του τό π ν ε ν μ α .

Τ ό χάσμα πού χω ρίζει τό π ν ε ν μ α ά π ο τό σώ μα δέν είναι άλλω στεάγεφύρω το γιατί ή Π ρ ώ τ η π ρ ό ς Κ ο ρ ιν θ ίο ν ς , ΙΕ ', 44, εισάγει τήν

έννοια τού «πνευματικού σώ ματος», δηλ. μιάς λεπτής δλης πού

ύποκαθιστά τό σαρκικό σώ μα τή στιγμή τής άνάστασης. Α ύτή ή

παράσταση συσχετίστηκε μέ τήν ελληνιστική διδασκαλία γιά τά

ούράνια ενδύματα πού φορούν οί ψ υχές στήν κατάβασή τους μέσα

άπό τίς πλανητικές σφαίρες. 'Ό σο γιά τήν άντίθετη πορεία, δπου

οί ελευθερω μένες ψ υχές άνεβαίνουν άπό τόν ’ίδιο δρόμο πετώ νταςπροοδευτικά τά ένδύματά τους, τή συνέκριναν μέ τήν περίφ ημη άπα-

γω γή τού Π αύλου στόν τρίτο ούρανό (Δ ε ύ τ ε ρ η π ρ ό ς Κ ο ρ ιν θ ίο ν ς ,

IB', 1-6).

"Ο ταν τέλος ό Π αύλος ορίζει τή «γνώ ση» ο>ς άνω θεν φ ώ τ ισ η ,

ώ ς θέα πού σ’ ενώ νει μέ τόν Θ εό καί πού κατορθώ νεται δχι μέ

άνθρώ πινη πρω τοβουλία, άλλά χαρισματικά, δέν άπομακρύνεται

άπό τήν ερμητική διδασκαλία, πού μέ τήν Ϊδια λέξη εννοεί εναύπερφυσικό δώ ρο, μιά θέα τού Θ εού πού φέρνειθέω ση καί σω τηρία,

ένα χάρισμα πού φ ω τίζει τόν άνθρω πο. Έ πίσ η ς στά ερμητικά κεί

μενα δπω ς καί στίς 3 π ι σ τ ο λ έ ς , ή δ ό ξ α εΐναι μιά λαμπρή δόξα

πού δίδεται στήν άναστημένη ψ υχή. ’Α πό τήν άλλη πλευρά, ή θεο

ποίηση τού Χ ριστιανού, δπω ς τήν περιγράφ ει ό Π αύλος, παρου

σιάζεται ώ ς «μεταμόρφ ω ση» πού προσδίδειστήν ψυχή τήν «μορφή»

τού Θ εού* πρέπει ώ στόσο νά γνω ρίζουμε δτι, σύμφω να καί μέ

τούς μαγικούς παπύρους, τό άποτέλεσμα τής μύησης παρουσιάζε

ται ώ ς μεταμόρφ ω ση δπου ό μύστης ενώ νεται μέ τή θεία μορφή.

Δ έ θά βρίσκαμε άκρη στήν άπαρίθμηση τώ ν κοινώ ν σημείω ν (πού

τίς περισσότερες φορές έμφ ανίζονται απτά χάρη στήν ταυτότητα




τού τεχνικού λεξιλογίου) άνάμεσα στόν Χ ριστιανισμό τού Π αύλου

καί στή θρησκευτική φιλοσοφία τής ελληνιστικής εποχής.

Ά λλά αύτές οί ομοιότητες δέν πρέπει νά μάς κάνουν νά λησμονήσουμε τίς βαθύτερες διαφορές* ή ίδια γλώ σσα, πού είναι ή γλώ σ

σα τής εποχής, μπορεί νά καλύπτει διάφ ορες πραγματικότητες.

Π ολλοί έ'σπευσαν νά υπογραμμίσουν τήν άνηθικότητα τώ ν μυστη

ρίων* βέβαια, μπορούσαν νά παρεισφρύσουν άσχήμ ιες στά μυστή

ρια, άλλά τό βάθος αύτώ ν τώ ν τελετουργιώ ν δέν ήταν άναγκαία

άνήθικο. Τ ό σημαντικό είναι νά κατανοήσουμε δτι τά παγανιστικά

καί τά χριστιανικά μυστήρια δέν τοποθετούνται στό ίδιο έπίπεδο:ή σω τηρία πού προσφέρει ή παγανιστική μύηση είναι εξω τερική,

αύτόματη καί άνέκκλητη, δποια κι άν είναι ή συμπεριφορά έκεί-

νου πού δέχεται τήν υπόσχεση, ένώ ή χριστιανική μύηση είναι

ένα έσω τερικό θείο δώ ρο, πρόσκαιρο πάντα καί άνακλητό, πού

άπαιτεί άπό τόν άνθρω πο μιά άνταπόκριση δλω ν τώ ν στιγμώ ν

του* τό κίνητρο τού μύστη δέν είναι ή άγάπη τού Θ εού του, σκο

πός του δέν είναι νά ενω θεί μαζί του, άλλά νά βρεί τήν μετά θάνατο εύτυχία* ένώ ή ένω ση μέ τόν Χ ριστό άπο τελεί τό ούσιώ δες

μέρος τής χριστιανικής σω τηρίας καί άποδίδει δευτερεύουσα σημα

σία σέ κάθε άναζήτηση τής εύτυχισμένης ζω ής. Ά ν έτσι έχουν

τά πράγματα, οί σω τήριοι Θ εοί είναι ριζικά διαφορετικοί στά

δύο μέρη: ό Ζ αγρέας, ό Ά ττη ς, όΆ δω νις καί ό Μ ίθρας είναι κο

σμικοί σω τήρες, συνδεμένοι μέ τόν ρυθμό τής φύσης πού κι αύτή

φαίνεται νά πεθαίνει καί νά ξαναγεννιέται* δέν πεθαίνουν γιά τήνάγάπη τού άνθρώ που, γιά νά άπελευθερώ σουν έσω τερικά τήν ψυχή

τού καθενός μας.

Μ ολαταύτα έξακολουθούν νά υπάρχουν οίάναλογίες πού είδαμε

άνάμεσα στις 9 π ισ τ ο λ έ ς καί στά θρησκευτικά ελληνιστικά κεί

μενα καί πού δύσκολα μπορούν νά θεω ρηθούν συμπτώ σεις. Ω σ τό

σο δέν πρέπει νά οδηγηθούμε στό συμπέρασμα δτι ό άπόστολος

Π αύλος προσπάθησε νά μιμηθεί τά ελληνικά μυστήρια. Έ δώ πρέπει νά χρησιμοποιηθούν οί γενικές σκέψ εις πού παρουσιάσαμε πα

ραπάνω : τά παγανιστικά κείμενα, πού τά παραλληλίζουμε μέ τίς

9Ε π ισ τ ο λ έ ς , γενικά δέν έχουν άκριβείς χρονολογίες* πολλά άπό

αύτά μπορεί νά είναι ύστερότερα, πράγμα πού έπιτοέπει νά άντι-



μετω πίσουμε τό ένδεχόμενο ότι οί διατυπώ σεις του Π αύλου άσκη

σαν μιάν επίδραση στή φιλολογία πού σχετίζεται μέ τά μυστήρια*

έπίσης, ορισμένοι άπό τούς όρους πού χρη σιμοποιεί ό Π αύλος καίοί έννοιες πού εκφράζουν έχουν ήδη παρουσιαστεί στήν Π α λ α ι ά

Δ ια θ ή κ η , πού κι αύτή, σέ κάποιο βαθμό, μπορεί νά έχει δώ σει

τήν χροιά της στά παγανιστικά κείμενα. Τ έλος, έστο3 κι άν είχε

επαληθευτεί ότιό Π αύλος είχε δανειστείάπό τίς μύστηριακές θρη

σκείες διάφορες λεπτομέρειες τού λεξιλογίου του, φαίνεται ότι, δε

δομένης τής διαφοράς τού βάθους, ή οφειλή του αιτιολογείται απλώ ς

άπό τίς άνάγκες τής έκφρασης.

'Η φ ιλ ο σ ο φ ικ ή έ κ φ ρ α σ η : ή δ ια τ ρ ι β ή .

'Η φιλοσοφ ία τής ελληνιστικής εποχής, όπω ς καί όλες οί άλλες

συγκαιρινές ιδέες, εκφ ράζονταν μ* εύχαρίστηση σέ μιάν ιδιαίτερη

ρητορική μορφή πού είναι γνω στή μέ τό ονομα «κυνικο-στω ική

διατριβή»* πρόκειται γιά έναν εύληπτο στούς πολλούς λόγο, πού

βασ ίζεται στή χρήση ορισμένω ν στερεότυπω ν μεθόδω ν. Α ύτή τή

διατριβή τήν παρέβαλαν μέ τό υφος τού κηρύγματος τής Κ α ι ν ή ς

Δ ια θ ή κ η ς , ιδιαίτερα μέ εκείνο τού Π αύλου* πάνω σέ αύτό τό τε

λευταίο σημείο ή έργασία έπιτελέστηκε άπό έναν μελετητή πού

άπό τότε έγινε διάσημος ώ ς έξηγητής τής Κ α ιν ή ς Δ ια θ ή κ η ς : τόν

Rudolf Bultmann.Ν ά μερικές άπο τίς μεθόδους πού ό B ultm ann έντοπίζει τόσο

στή διατριβή όσο καί στίς 3Ε π ισ τ ο λ έ ς τού άποστόλου Π αύλου: ή

άντίρρηση άποδίδεται σέ έναν πλασματικό άκροατή καί ή ε ρ ώ τ η σ η

σ τ ο ν άντίπαλο* χρήση λέξεο^ν μέ τήν ίδια ρίζα, όπω ς δημιούργημα

καί δημιουργός, φ θαρτός καί άφ θαρτος, πού παρατίθενται γιά νά

ένισχύσουν τήν έντύπω ση* ή κλίση γιά τήν άντίθεση, τόσο στίς

ιδέες όσο καί στίς λέξεις* ή προσω ποποίηση, μέσω τής οποίας κά

νουμε νά μιλάει μιά άφηρημένγ; έννοια, γιά παράδειγμα τό άμάρ-

τημα* ή προσφυγή στά exempla* ή έλεύθερη παράθεση κειμένω ν,

πού τροποποιούνται γιά νά προσαρμοστούν σ τίς διδασκαλίες πού

θέλει νά υποστηρίξει 6 ενδιαφ ερόμενος ή πού άλληλοσυμπλέκονται

Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Μ Ο Σ Κ Λ Ι Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Σ Μ Ο Σ 223




δπω ς σ’ ένα κέντρω να’ άναλογίες δανεισμένες άπό τό θέαμα του

εξω τερικού κόσμου* επιχειρήματα a minori ad maius ή a maiori

ad minus (του τύπου: άν τό Α επιφέρει τό τάδε άποτέλεσμα, πώ ςνά μήν επιφέρει τό Β !)* παραδείγματα: δ'ς ye τ ο ύ Ι δ ιο ν ν ΐο ύ ο ν κ

έ φ ε ίσ α τ ο , π ώ ς ο ν χ ί κ α ι σ ν ν α ν τ ώ τ ά π ά ν τ α ή μ ϊν χ α ρ ίσ ε τ α ι; (Π ρ ό ς

Ρ ω μ α ί ο ν ς , Η ', 32)* ε ΐ δ έ τ ό π α ρ ά π τ ω μ α α ν τ ώ ν —τώ ν ’Ιουδαίω ν—

π λ ο ύ τ ο ς κ ό σ μ ο ν κ α ί τ ό ή τ τ η μ α α ν τ ώ ν π λ ο ύ τ ο ς ε θ ν ώ ν , π ό σ ω μ ά λ

λ ο ν τ ό π λ ή ρ ω μ α α ν τ ώ ν ; (Ibid., ΙΑ ', .12)· ο ήλιος μπορεί νά φ ω τί

ζει ολόκληρον τόν κόσμο, καί ό δημιουργός τού ήλιου δέν θά είχε

τή δύναμη νά άντιληφ θεί ολόκληρη τήν πραγμα τικότητα; ( Ε π ίκτητος, Δ ια τ ρ ιβ α ί κ α ι ό μ ιλ ία ι, I, XIV, 10).

'Έ να άλλο κείμενο τής Κ α ι ν ή ς Δ ια θ ή κ η ς δπου γίνεται αισθητή

ή έπιρροή τής διατριβής είναι ή σύντομη * π ι σ τ ο λ ή 9 ά κ ω β ο ν . Τ ά

ρητορικά σχήματα πού επικαλούνται οί ερευνητές γιά νά τεκμ η

ριώ σουν αύτή τή θέση είναι άνάλογα μέ δσα άναφέραμε γιά τόν

Π αύλο: ή 9 π ι σ τ ο λ ή 9 ά κ ω β ο ν βρίθει άπό παραδείγματα άντλη-

μένα άπό τήν ιστορία (άναφέρειτόν ’Α βραάμ, τόν Ή λία , τόν 9Ιώ β

κτλ.), άπό ρητορικές ερω τήσεις, άπό άποστροφ ές, άπό σειρά σύν

τομω ν ερω τήσεω ν καί άπαντήσεω ν, άπό επιχειρήματα πού άπο-

δίδονται σέ πλασματικούς άντιπάλους καί πού παρευθύς άνασκευά-

ζονται κτλ. ’Α ναμφίβολα δλα αύτά τά ύφ ολογικά τεχνάσματα άνή-

κουν στή διατριβή* άλλά δέν θά έπρεπε νά λησμονήσουμε δτι άφθο-

νούν εξίσου στήν εβραϊκή φιλολογία τής Π α λ α ιά ς Δ ια θ ή κ η ς , ιδιαί

τερα στό Β ιβ λ ίο τ ο ύ 9Ι ώ β , στή Σ ο φ ία Σ ε ιρ ά χ καί στούς διάφ ορους

προφήτες* είναι πιθανότερο δτι εδώ άπέκτησε τίς ύφολογικές του

έξεις ό συγγραφέας τής 9Ε π ι σ τ ο λ ή ς 9 α κ ώ β ο ν παρά χάρη στή συνα

ναστροφή μέ τούς εκπροσώ πους τής κυνικο-^στω ικής διατριβής.

’Α πό τήν άλλη πλευρά, τά βιβλία τής Π α λ α ιά ς Δ ια θ ή κ η ς ό π ο υ

εμφανίζεται έκδηλα ή προσφυγή σέ αύτά τά ρητορικά σχήματα,

είναι τά πιο υστερόχρονα, εκείνα πού άπορρέουν άπό τόν εξελλη

νισμένο ιουδαϊσμό* άλλω στε, τό ενδεχόμενο μιας επίδρασης τής

έλληνικής διατριβής θά έπρεπε νά βασιστεί περισσότερο σέ αύτά

τά τελευταία βιβλία παρά στήν Κ α ι ν ή Δ ια θ ή κ η .

Α ύτές οί παρατηρήσεις ισχύουν εξίσου καί γιά τήν περίπτω

ση τού Π αύλου, γιά τόν όποιο εξάλλου πρέπει νά γίνει μιά ίδιαί-




τερη παρατήρηση. Μ έσα σ’ αύτές τίς διάφορες κοινές μεθόδους,

πού εμφανίζονται φυσιολογικά σέ συγγράφεις της ίδιας έποχής καί

τής ίδιας παιδείας, υπάρχει μία πούναι οικεία στήν κυνικο-στω ικήδιατριβή, άλλά πού δέν τήν χρησιμοποιεί ό Π αύλος: ποτέ δηλ. δέν

προσπαθεί νά μεταπείσει τούς παραλήπτες τώ ν επιστολώ ν του μέ

έλλογα επιχειρήματα* άφού κατά βάθος είναι σύμφω νοι μαζί του,

το μόνο πού κάνει είναι νά τούς ξαναθυμίσει δ,τι ήδη γνώ ριζαν*

άλλω στε, ή άρχή τής αύθεντίας, πού δεσπόζει στή διδασκαλία τού

Π αύλου, δύσκολα θά ταίριαζε μέ συζητήσεις τέτοιου είδους.

Ή φ ιλ ο σ ο φ ικ ή έ κ φ ρ α σ η : ή α λ λ η γ ο ρ ία .

Ή «άλληγορία» είναι μιά έλληνική λέξη πού ή ετυμολογία της

υποδείχνει δτι θέλουμε νά «πούμε κάτι άλλο» άπο έκείνο πού λέμε:

«άλληγορία ονομάζουμε το λεκτικό σχήμα μέ το οποίο λέμε κάτι

καί έννοούμε κάτι άλλο, διαφορετικό» (Η ράκλειτος, 'Ο μ η ρ ικ ά ζ η τ ή μ α τ α , V, 2)* «τί είναι ή άλληγορία άν δχι τό σχήμα μέ τό

οποίο δίνουμε νά εννοήσουν ένα πράγμα μέσω ενός άλλου;» (Α υ

γουστίνος, Π ε ρ ί Τ ρ ιά δ ο ς , XV, 9, 15). Α ύτός εΐναι ό ορισμός πού

ολοι οίάρχαΐοι συγγραφείς, είδω λολάτρες καί Χ ριστιανοί, επανα

λάμβαναν άκούραστα. Π ρέπει δμω ς νά προσθέσουμε άμέσω ς δτι

αύτός ό παραδοσιακός ορισμός παρουσιάζει μονάχα τό ένα νόημα

μιάς λέξης πού έχει δύο. Φ ω τίζει τήν άλληγορία έτσι δπω ς τήνχρησιμοποιούσαν οίέπικοί ποιητές καί οί συγγραφ είς τής Π α λ α ι ά ς

Δ ια θ ή κ η ς , φ ω τίζει δηλαδή τήν άλληγορική έ κ φ ρ α σ η : ω σ τ ό σ ο δέ

λέει τίποτα γιά τήν έργασία χάρη στήν οποία οί σχολιαστές τώ ν

ποιητώ ν καί οί έξηγητές τής Β ίβλου διακρίνουν κάτω άπό τήν

κατά γράμμα σημασία ένα κρυφό νόημα, μέ άλλα λόγια δέν λέει

τίποτα γιά τήν άλληγορική ε ρ μ η ν ε ί α . Ή τρέχουσα γλώ σσα συγ

χέει έδώ άθέμιτα κάτω άπό τό δνομα «άλληγορία» δύο μεθόδουςάναμφίβολα συμπληρω ματικές, άλλά μέ άντίθετο νόημα, καί έν

πάση περιπτώ σει πολύ διαφορετικές: έναν τρόπο ομιλίας καί έναν

τρόπο κατανόησης, ένα ρητορικό σχήμα καί μιάν ερμηνευτική* στά

ση. Π ρέπει άλλω στε νά γνω ρίζουμε δτι αύτή ή σύγχυση ήταν ήδη



226 Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Μ Ο Σ Κ Α Ι Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Λ Ν Ι Σ Μ Ο Σ

έργο τώ ν συγγραφέω ν τής άρχαιότητας: δταν ό γεω γράφ ος Σ τρά

βω ν (I, 2, 7) γράφει: « Ό "Ο μηρος... συντάσσει τις άφ ηγήσειςτου... χρησιμοποιώ ντας τήν άλληγορία μέ πρόθεση νά διδάξει»,

προφ ανώ ς θέλει νά πει δτι ό ποιητής έκφ ραζόταν άλληγορικά* δταν

ό Χ ριστιανός άπολογητής Τ ατιανός (Π ρ ο ς "Ε λ λ η ν α ς , 21) άπευθύ-

νει στούς συνομιλητές του τή συμβουλή: «Π ιστέψ τε με Έ λληνες,

μήν κάνετε άλληγορίες οΰτε γιά τούς μύθους σας οΰτε γιά τούς

Θ εούς σας», πρόθεσή του είναι νά τούς άποτρέψ ει άπο τήν άλλη-

γορική ερμηνεία. Μ ολονότι ή διαφορά γίνεται εΰκολα κατανοητή,.,ω στόσο δέν προσέχεται πάντοτε μέ άποτέλεσμα βαρύτατα λάθη.

Σ τήν έλληνική γλώ σσα ή λέξη «άλληγορία» είναι σχετικά

πρόσφ ατη* ένας άπο τούς παλαιότερους συγγραφείς πού τή γνω

ρίζουν είναι ό Κ ικέρω ν, τον πρώ το αιώ να π.Χ . ( E pist . ad Att .,

II, 20, 3* De oral., I l l , 66). Ά λλά ή ιδέα είναι πολύ πιο παλάιά

καί άρχικά εκφ ράστηκε μέ τή λέξη υ π ό ν ο ι α πού ετυμολογικά ση

μαίνει «ύπο-νοούμενο νόημα». Ό Π λάτω ν γιά παράδειγμα διώ χνει μακριά τίς φαντασιώ σεις τώ ν ποιητώ ν «άδιάφ ορο άν περιέ

χουν ή δχι ύπο-νοούμενα νοήματα» (Π ο λ ι τ ε ία , II, 378 d).

Ή άλληγορική ερμηνεία είχε εφαρμοστεί ά π ο π ο λ ύ νω ρίς στο

έργο του Η σιόδου καί προπάντω ν στο έργο του Ό μήρου. Τ ον

πέμπτο αιώ να π.Χ . είχε ξεσηκω θεί μιά βίαιη άντίθεση άπέναντι

στήν ομηρική* θεολογία, τήν όποία κατηγορούσαν δτι παριστουσε

άνήθικα τούς Θ εούς* έτσι μιά παράδοση, τήν όποία άπηχεί ό Δ ιογένης ό Λ αέρτίος στούς Β ίο υ ς φ ι λ ο σ ό φ ω ν (V III, 21), άναφέρειπώ ς

«ό Π υθαγόρας, δταν κατέβηκε στόν Ά δη , είδε τήν ψ υχή του

'Η σιόδου δεμένη σέ μιάν χάλκινη κολόνα νά ούρλιάζει καί τήν

ψ υχή του Ό μήρου κρεμασμένη άπό ένα δέντρο καί περικυκλω μένη

άπό φίδια, καταδικασμένες έξαιτίας τώ ν δσω ν είχαν πει γιά τούς

Θ εούς, δίπλα α δσους είχαν τιμω ρηθεί γιατί παραμέλησαν τή γυ

ναίκα τους»* περίπου τήν ίδια εποχή, ό Ξ ενοφάνης καταγγέλλειτόν "Ο μηρο καί τόν Η σ ίοδο γιά τά εγκλήματα πού άπέδω σαν

στούς Θ εούς, τά μικρότερα άπό τά όποία ήσαν ή μοιχεία καί ή

παιδοκτονία* ή κριτική του εκφ ράζεται σέ δύο άποσπάσματα πού

διέσω σε ο Σ έξτος Ε μπειρικός (11 καί 12 στήν έκδοση τώ ν

Diels - Kranz): « Ό Ό μηρος καί ό Η σ ίοδος άπέδω σαν στούς



Θ εούς δλες τίς πράξεις πού οί άνθρω ποι θεω ρουν έπιλήψ ιμες καί

άξιοκατάκριτες, τήν κλοπή, τή μοιχεία καί τήν άπάτη»· «κατά

τον Ξ ενοφάνη, δ 'Ό μηρος καί ό 'Η σίοδος διηγούνταν γιά τούς

Θ εούς άπειρες άδικες πράξεις, κλοπές, μοιχείες καί άπάτες. Π ράγ

ματι ό Κ ρόνος, στον όποιο αποδίδουν τήν εύδαίμονα ζω ή, ευνού

χισε τόν πατέρα του καί καταβρόχθισε τά παιδιά του* ο γυιός του

ό Δ ίας τού στέρησε τήν κυριαρχία καί 'τόν έβαλε κάτω άπό τή

γη’» (■Ί λ ιά δ α , XIV, 204).

Γ ιά νά ύπερασπίσουν τόν "Ο μηρο, φαντάστηκαν δτι αύτές οί

άνήθικες άφηγήσεις δέν ήσαν παρά επιφαινόμενα καί δτι στήνπραγματικότητα έκρυβαν μιά θεω ρητική διδαχή (φυσική, ήθική,

ψ υχολογική, μυστική κτλ.) πέρα γιά πέρα τίμια καί άληθινή. Έ τσ ι

ή άλληγορία φάνηκε σάν ένας τρόπος νά σω θούν τά ομηρικά ποιή

ματα άπό τήν άνυποληψία* δπω ς γράφ ει ό συγγραφ έας τού Π ε ρ ϊ

ν ψ ο υ ς (IX, 7, 2): «άν δέν κατανοηθούν άλληγορικά, είναι έξ ολο

κλήρου άθεα»* περισσότερο γνω στή είναι ή ρήση τού σχολιαστή

Η ράκλειτου πού άκολουθει τήν Ϊδια κατεύθυνση: «δλα είναι άσεβήστόν "Ο μηρο, άν τίποτα δέν είναι άλληγορικό» ( 'Ο μ η ρ ικ ά ζ η τ ή

μ α τ α , I, 1).

'Ω ς θεμελιω τής αύτής τής εξηγητικής μεθόδου φέρεται ό προ-

σω κρατικός Θ εαγένης άπό τό Ρήγιο, σύγχρονος τού Κ αμβύση,

βασιλιά τής Π ερσίας (άπό τό 529 ώ ς τό 522 π.Χ .). Α ύτό τουλά

χιστον δείχνει ένα σχόλιο τού Π ορφύριου πού άναφέρεται στήν

Ίλιάδα (XX, 67) καί πού άξίζει νά παρατεθεί έδώ , γιατί συμπυκνώ νει μέ ευτυχή 'τρόπο τά κίνητρα τής άλληγορικής ερμηνείας,

τίς κύριες μεθόδους της καί τίς πιό συνηθισμένες παραλλαγές της

μαζί μέ τήν ενδεικτική άναφ ορά μερικώ ν ομηρικώ ν θεμάτω ν, τά

όποια θά προτιμούν πάντα οί έξηγητές:

'Η διδασκαλία τού 'Ο μήρου γιά τούς Θ εούς προσκολλάται

γενικά στό άχρηστο ή καί στό άνάρμοστο* γιατί οί μύθοιπού διηγείται γιά τούς Θ εούς είναι άπρεπεϊς. Γ ιά νά άναι-

ρέσουν μιά τέτοια κατηγορία ορισμένοι έπικαλούνται τόν

τρόπο τής ομιλίας του, δηλ. πρεσβεύουν δτι δλα λέγον

ται άλληγορικά καί άφορούν τή φύση τώ ν στοιχείω ν, δπω ς





π.χ. στήν περίπτω ση άσυμφ ω νιώ ν άνάμεσα στούς Θ εούς.

’Έ τσι, κατ’ αύτούς, το ξηρό μάχεται το υγρό, τύ θερμό

μάχεται το ψ υχρό και το ελαφρύ μάχεται το βαρύ* το

νερό σβήνει τή φω τιά, άλλά ή φ ω τιά ξεραίνει τόν άέρα’

το ίδιο συμβαίνειμέ δλα τά στοιχεία άπο τά οποία άπαρτί-

ζεται το σύμπαν: άνάμεσά τους υπάρχει μιά θεμελιώ δης

άντίθεση καίμπορούν νά φθαρούν άπαξ διά παντός στό έπί

πεδο τώ ν μερικώ ν δντω ν, άλλά στό σύνολό τους διαιω νί-

ζονται. Τ έτοιες ήσαν οί μάχες πού έστηνε ό 'Ό μηρος,

δίνοντας στή φω τιά τό δνομα τού ’Α πόλλω να, τού "Η λιου,

ή τού "Η φαιστου, στό νερό τό δνομα τού Π οσειδώ να καί

τού Σ κάμανδρου, στή σελήνη τό δνομα της Ά ρτέμιδας,

στόν άέρα τό δνομα τής "Η ρας κτλ. Π αρόμοια, συνέβαινε

νά δίνειονόματα Θ εώ ν σέ ψ υχικές διαθέσεις, στό στοχασμό

τό δνομα της ’Α θήνας, στόν παραλογισμό τό δνομα τού

"Α ρη, στήν επιθυμία τό δνομα της ’Α φροδίτης, στήν εύ-

γλω ττία τό δνομα τού Έ ρμη· δλες αύτές οί διαθέσεις

έμφ ανίζονταν συγγενικές μέ αύτούς τούς Θ εούς. *Η τέ

τοια υπεράσπιση είναι παμπάλαια καί φτάνει ώ ς τόν Θ εα

γένη τόν Ρ ήγιο, πού πρώ τος αύτός έγραψ ε γιά τόν "Ο μη

ρο* τό χαρακτηριστικό της είναι δτι παίρνει ύπόψ η τόν

λεκτικό τρόπο.

Δ έν θά μπορούσαμε νά έγγυηθούμε δτι ό Π ορφύριος δέν δια-

πράττει τό κοινό παρά πτω μα νά άποδίδει σέ έναν άρχαίο συγ

γραφ έα (εδώ τόν Θ εαγένη) μιά σκέψ η (τή χρήση της ομηρικής

άλληγορίας) πιο άνεπτυγμένη άπ’ δ,τι μπορούσε νά είναι σέ επο

χή τόσο παλαιά. Γ ιατί άπό εκείνη τή στιγμή ή άλληγορική εξή

γηση τώ ν ποιητώ ν θά άποτελέσει άντικείμενο μιας σχεδόν άδιά-

κοπης παράδοσης μέσα στόν ελληνικό κόσμο. ’Α ναπτύσσεται στό

περιβάλλον τού ’Α ναξαγόρα, γιατί οί μαθητές αύτοΰ τού φ ιλό

σοφου «ύποβάλλουν σέ έρμηνεία τούς Θ εούς τώ ν μύθω ν: γι’ αύτούς

ό Δ ίας είναι ό νούς κι ή ’Α θηνά ή ικανότητα» (Μ ητρόδω ρος ό

Α αμψ ακηνός, testim. 6, Diels - Kranz). Ό κυνικός ’Α ντισθέ

νης, σύγχρονος τού Π λάτω να, δείχνει άποκλειστική άγάπη γιά τόν




'Η ρακλή καί τόν Ό δυσσέα, τούς όποιους προβάλλει ώ ς πρότυπα

ηθικότητας μετατοπίζοντας τόν χαρακτήρα τώ ν περιπετειώ ν τους

μέσω τής άλληγορικής ερμηνείας* ξεχω ρίζει, έπίσης, γιατί αύτό

τό δικαιολογεί κάνοντας μιά διάκριση, ή οποία θά υιοθετηθεί

καί θά χρησιμοποιηθεί συχνά καί σύμφω να μέ τήν οποία ό 'Ό μ η

ρος είχε μιλήσει ((άλλοτε κατά δόξαν, άλλοτε κατ’ αλήθειαν» — μέ

άλλα λόγια: άλλοτε γιά νά κατανοηθεΐ άλληγορικά, άλλοτε κατά

γράμμα. Σ έ αύτό τό ζήτημα, καθώ ς καί σέ πολλά άλλα, οί στω ικοί

υπήρξαν κληρονόμοι τού ’Α ντισθένη* οί ιδρυτές τής σχολής, ό Ζ ή

νω ν, ό Κ λεάνθης, ό Χ ρύσιππος, έκαναν εύρεία χρήση τής άλλη

γορικής άνάγνω σης τώ ν ποιητώ ν, καί στήν παρώ θησή τους οφ εί

λονται οί έργασίες δλω ν έκείνω ν πού κατά τήν ελληνιστική καί

ρω μαϊκή έποχή έμελλαν νά προχω ρήσουν παραπέρα πάνω σέ αύτόν

τό δρόμο: ό Κ ράτης άπό τόν Μ αλλό, ό ’Α πολλόδω ρος, ό Κ ορνούτος,

ό Η ράκλειτος κι ό άγνω στος συγγραφέας (ένας ψ ευδό-Π λούταρ

χος) μιάς μικρής πραγματείας Π ε ρ ί τ ο υ β ίο υ κ α ί τ ή ς π ο ιή σ ε ω ς

cΟ μ ή ρ ο υ .

’Α πό τήν ήμέρα πού οί φιλόσοφοι βάλθηκαν νά άποκρυπτο-

γραφήσουν μέ αύτό τόν τρόπο τόν 'Ό μηρο καί τόν Η σ ίοδο, ή άλ

ληγορική έξήγηση έγινε τρόπος φιλοσοφ ικής έξήγησης. Ο ί στο

χαστές τής αρχαιότητας κυριαρχούνταν περισσότερο άπό δ,τι σέ

κάθε άλλη έποχή άπό τή μέριμ,να νά συνδέσουν τό σύστημά τους

μέ μιάν άρχαιότερη πηγή* μιά άπό τίς έγγυήσεις τίς όποιες έκτι-

μούν περισσότερο είναι τό γόητρο τής παλαιότητας, ή auctoritasvetustatis. Α ύτή ή διάθεση δύσκολα μπορεί νά κατανοηθεΐ σή

μερα πού ό μοντερνισμός έχει γίνει τό κύριο φιλολογικό θέλγητρο,

ώ στόσο έξηγεΐ τό γιατί ή ’Α ρχαιότητα είχε κατακλυστεΐ άπό τόσα

πλαστά, άπόκρυφα καί ψ ευδεπίγραφ α έργα, άπό δψ ιμους συγγρα

φ είς πού παρουσιάζονται ώ ς παλαιοί* έξίσου επιτρέπει νά κατα

νοήσουμε τό πάθος πού έμψ ύχω νε τίς χρονολογικές πολεμικές,

δπου οί ύποστηρικτές μιάς παράδοσης καταγίνονταν νά άποδείξουν

δτι αύτή ήταν προγενέστερη άπό τίς άλλες καί συνεπώ ς δτι τίς

ένέπνευσε. Φ ανταζόμαστε τήν σπουδαιότητα πού θά έπαιρνε, μέ

μιά τέτοια νοοτροπία, ή προσφυγή στούς άρχαίους (Ό μηρο, Η σ ίο

δο) ή στούς μυθικούς ποιητές (Μ ουσαίο, Ό ρφ έα κτλ.). Τ ό ζήτημα




δέν ήταν νά δανειστούν άπό αύτούς τερπνά παραδείγματα ικανά

νά χαλαρώ σουν τήν αυστηρότητα τώ ν φ ιλοσοφικώ ν άναπτύξεω ν*

φιλοδοξία κάθε σχετικά όψ ιμου συγγραφέα ήταν ν’ άποδείξει ότι

τίς ιδέες του τίς συμμερίζονταν ήδη αύτοί οί θαυμάσιοι ποιητές

πού, καθώ ς έλεγαν, υπήρξαν οί «παιδαγω γοί τής Ε λλάδας». Μ ο

λαταύτα, έπρεπε νά γίνει δεκτό 6τι οί τελευταίοι, παρά τήν άξια

τους, δέν είχαν μιλήσει σάν έπαγγελματίες φιλόσοφοι κι έτσι έπρε

πε νά τούς άποδοθεΐ μιά λανθάνουσα φιλοσοφία, νά υποτεθεί δη

λαδή οτι κάτω άπό τήν κοινοτοπία τώ ν άφηγήσεώ ν τους υπήρχε

μιά κρυμμένη θεω ρητική διδασκαλία, πού έργο τής άλληγορικής

έρμηνείας ήταν νά φέρει στό φ ώ ς. Έ κτοτε πολλοί φιλόσοφοι έβρι

σκαν τόν τρόπο νά εκφραστούν οί ίδιοι άποκαλύπτοντας τίς ιδέες

πού ό 'Ό μηρος καί ό Η σ ίοδος έκρυβαν, καθώ ς πιστευόταν, μέσα

στούς στίχους τους.

Μ αντεύουμε σέ τί κίνδυνο ήταν εκτεθειμένη μιά τέτοια μέθο

δος. Ε φ όσ ον οί οπαδοί τής άλληγορικής μεθόδου άνήκαν σέ δια

φορετικές σχολές, ό ίδιος ποιητής έπιστρατευόταν γιά νά καλύψ ει

τίς πιο άντιττιθέμενες .διδασκαλίες· πιο σω στά, τό ίδιο έπεισόδιο

τής *Ι λ ιά δ α ς ή τής Θ ε ο γ ο ν ία ς καθίσταται ευπλαστο γιά νά υπηρε

τήσει όποιοδήποτε σκοπό. Α ύτό τό παράδοξο δέν διέφυγε διόλου

άπό τούς ίδιους εκείνους πού τό δημιουργούσαν* έτσι ό Σενέκας

( E pist . ad Lucilium , 88, 5) καταγγέλλει μέ φιλοπαίγμονα τρόπο

τό άτόπημα ν5άναγορεύεται ό 'Ό μηρος πρω τεργάτης όλω ν τώ ν

κλασικώ ν φιλοσοφιώ ν: «’Ά λλοτε τόν κάνουν στω ικό πού εκτιμά

μόνο τήν ψυχική δύναμη, άποστρέφεται τήν ήδονή καί δέν άπο-

μακρύνεται άπό τήν τιμιότητα έστω καί μέ τίμημα τήν αθανασία*

άλλοτε τόν κάνουν επικούρειο πού εγκω μιάζει μιάν ειρηνική πόλη

όπου ή ζω ή κυλάει μέ γιορτές καί χαρούμενα τραγούδια* άλλοτε,

μεταμορφώ νεται σέ περιπατητικό πού παρουσιάζει μιάν τριμερή

διαίρεση τώ ν ά γαθώ ν καί τέλος γίνεται άκαδημεικός, πού λέει

ότι τά πάντα είναι άβέβαια. Ή άπόδειξη ότι δέν είναι τίποτε άπό

όλα αύτά είναι ότι είναι όλα αύτά μαζί, μιά καί πρόκειται γιά

συστήματα άσυμβίβαστα μεταξύ τους».




Σ υχνά υποστηρίχτηκε οτι ό "Ο μηρος καί ό Η σ ίοδος έπαιξαν μέσα

στδν έλληνικό πολιτισμό ρόλο ανάλογο μέ έκείνον πού κράτησε ό

Β ίβλος μέσα στόν χριστιανικό. Ε ίναι αύτονόητο οτι δέν μπορούμενά καταλογίσουμε στούς Χ ριστιανούς, ώ ς πρός τή χρήση τώ ν βι

βλικώ ν κειμένω ν, τήν ίδια επιπολαιότητα πού καυτηριάζει ό Σ ε-

νέκας* γεγονός δμω ς είναι ότι συχνά συμβαίνει νά άνακαλύπτουν

μέσα στή Β ίβλο —σέ συμφω νία μέ τίς ιδέες τους— νοήματα πού

αφήνουν άναυδο τόν σημερινό άναγνώ στη. Χ ρησιμοποιούν κι αύτοί

τήν άλληγορική εξήγηση, πού καταγίνεται ν’ άποσπάσει άπό τά

βιβλικά κείμενα, πέρα άπό τό επιφανειακό κατά λέξη νόημα, έναβαθύτερο συμβολικό νόημα. Τόσο στούς "Ε λληνες φιλοσόφους όσο

καί στούς Π ατέρες τής Ε κκλη σίας έχουμε νά κάνουμε μέ δύο

στάσεις πού ή συγγένειά τους είναι άναντίρρητη. Ό φ είλουμε άραγε

νά εξηγήσουμε αύτή τήν συνάντηση μέ μιάν επίδραση πού άσκησαν

οί πρώ τοι πάνω στούς δεύτερους; Σ έ αύτή τήν ερώ τηση ή άντι-

χριστιανική πολεμική κατά τά τέλη τής .’Α ρχαιότητας άπαντούσε

καταφ ατικά: ή άλληγορική έρμηνεία τής Β ίβλου κατά τήν άποψ ήτης γεννιόταν άπό τήν έπιθυμία νά συγκαλυφθείή μετριότητά της·

ώ ς έγκαινιαστής αύτής τής μεθόδου κατονομάζεται ό Ω ριγένης,

πού φερόταν ώ ς εκείνος πού τήν είχε δανειστεί άπό τήν έλληνική

παιδεία καί τήν είχε μεταφυτεύσει στήν άνάγνω ση τής Π α λ α ι ά ς

Δ ια θ ή κ η ς . Ό φιλόσοφος Π ορφ ύριος, πού είχε τήν εύκαιρία νά

πλησιάσει τόν Ω ριγένη, προσπάθησε νά τεκμηριώ σει αύτήν άκρι

βώ ς τήν άποψ η στή μεγάλη πραγμα τεία του Ε ις χ ρ ι σ τ ια ν ο ύ ς · τόέργο χάθηκε, άλλά ή σελίδα πού μάς ενδιαφέρει εύτυχώ ς διασώ

θηκε στήν 9Ε κ κ λ η σ ια σ τ ικ ή ισ τ ο ρ ία (VI, 19, 2-8) τού Ε ύσέβιου,

στόν οποίο άξίζει τόν *όπο νά δώ σουμε γιά μιά στιγμή τό λόγο:

...σ τίς μέρες μας ό ΓΙορφύριος έγκαταστάθηκε στή Σ ικελία

όπου έγραψ ε κείμενα εναντίον μας καί προσπάθησε μέ αύτά

νά συκοφαντήσει τίς ιερές Γραφές· μνημονεύει έκείνουςπού τίς έχουν σχολιάσει χω ρίς νά μπορεί νά έπικαλεστεί

τό παραμικρό σέ βάρος τώ ν διδασκαλιώ ν, καί, έπειδή άκρι

βώ ς δέν έχει έπιχειρήματα, φτάνει νά καθυβρίζει καί νά

συκοφ αντεί τούς" ίδιους τούς έξηγητές, κι άνάμεσά τους



προπάντω ν τόν ’Ω ριγένη (...) ’Α κουστέ λοιπόν τί λέειαυτο

λεξεί: (('Ο ρισμένοι, έπιθυμώ ντας νά βρουν μιάν εξήγηση

τής κακότητας τώ ν εβραϊκώ ν Γραφ ώ ν, χω ρίς δμω ς νά ξεκόβουν άπό αύτές, επικαλούνταιερμηνείες πού είναι άσυμ-

βίβαστες καί άσύμφω νες μέ δ,τι έχει γραφεί* έτσι λιγότε

ρο δικαιολογούν τά παράδοξα καί περισσότερο προσφ έ

ρουν μιά τέρψ η καί ένα εγκώ μιο τώ ν περισπούδαστω ν πο

νημάτω ν τους. Π ράγμα τι, δ,τι έχει πει καθαρά ό Μ ω υ-

σής, εκείνοι τό ύπερεπαινούν σάν νά είναι αίνιγμα καί τό

διακηρύχνουν σά νά ήταν προφητείες γεμάτες κρυμμένομυστήριο* καί, άφού άποκοιμήσουν τήν κριτική αίσθηση

τής ψ υχής μέ τήν οίηση, διατυπώ νουν τότε τά σχόλιά

τους».

Σ τή συνέχεια λέει μετά άπό άλλα πράγμα τα: ((Α ύτό

τό είδος παραλογισμοΰ προέρχεται άπό έναν άνθρω πο πού

κι έγώ τόν συνάντησα δταν ήμουν πολύ νέος καί πού τότε

ήταν περίφημος καί άκόμα είναι διάσημος γιά τά γραφ τάπού άφησε* εννοώ τόν ’Ω ριγένη πού ή δόξα του έχει δια

δοθεί έξαιρετικά στούς δασκάλους αύτώ ν τώ ν διδασκα

λιώ ν (...). Σ ’ δ,τι άφορά τίς γνώ μες γιά τά πράγματα καί

γιά τή θεότητα, εξελλήνισε καί μετέφερε τίς γνώ μες τώ ν

Ε λλή νω ν στούς ξένους μύθους. Π ρά γμα τι, ζοΰσε πάντα

μαζί μέ τόν Π λάτω να* διάβαζε τά γραφ τά τού Ν ουμένιου,

τού Κ ρόνιου, τού ’Α πολλόδω ρου, τού Λ ογγίνου, τού Μ ο-δεράτου, τού Ν ικόμαχου καίπερίφημω ν πυθαγορείω ν* χρη

σιμοποιούσε επίσης τά βιβλία τού Χ αιρέμω να τού στω ικού

καί τού Κ ορνούτου* άπ’ αύτούς έμαθε τήν άλληγορική έρ-

μηνεία τώ ν ελληνικώ ν μυστηρίου τήν όποία εφάρμοσε στις

έβραϊκές Γραφές».

'Ο πω σδήποτε δέν πρέπει νά παρθούν τοίς μετρητοΐς όλα δσα διαβάζουμε σέ αύτή τή σελίδα τού Π ορφ ύριου, πού τόν βλέπουμε νά

διαπνέεται άπό άντιχριστιανικό πάθος. ’Ιδιαίτερα είναι δύσκολο νά

δώ σουμε πίστη στήν διαβεβαίω σή του δτι ό ’Ω ριγένης ήταν ό έγ-

καινιαστής τής άλληγορικής εξήγησης τής Β ίβλου. Τ ούτο θά σή-




Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Μ Ο Σ Κ Α Ι Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Σ Μ Ο Σ 23ο

μαινε πώ ς λησμονούμε δτι, περισσότερο άπό ένάμιση αιώ να πριν

άπ5 αύτόν, ό Π αύλος είχε προτείνει γιά τίς δύο γυναίκες του

’Α βραάμ καί γιά τά παιδιά τους (Γ έ ν ε σ η , XXI) μιάν άναμφίβολα

άλληγορική έξήγηση πού άλλω στε μόνος του τήν ονομάζει έτσι:ή δούλη γυναίκα, ή ’Ά γαρ, εΐναι τό πρόσω πο της άρχαίας διαθή

κης καί της σαρκικής 'Ιερουσαλήμ, ένώ ή ελεύθερη γυναίκα, ή

Σ άρα, εΐναι τό πρόσω πο της νέας διαθήκης καί τής άνω 'Ιερου

σαλήμ {Π ρ ό ς Γ α λ ά τ α ς , Δ ', 22-31). Ε πιπλέον, δταν θεω ρούμε σή

μερα δχι τόν Χ ριστιανισμό μόνο του, άλλά τό ίουδαϊκό-χριστιανικό

σύμπλεγμα στό σύνολό του, φαίνεται δτι κι ό Π αύλος ό ΐδιος είχε

προδρόμους ώ ς πρός τήν άλληγορική ερμηνεία τής Π α λ α ι ά ς Δ ι α

θ ή κ η ς . Σ ημειώ σαμε παραπάνω τόν ίουδαϊκό-χριστιανικό συγκρη

τισμό, πού έπιτελέστηκε κυρίω ς στήν ’Α λεξάνδρεια στή διάρκεια

τώ ν τριώ ν τελευταίω ν αιώ νω ν π.Χ . καί πού εκδηλώ θηκε προπάν

τω ν μέ τήν έλληνική μετάφραση τής έβραϊκής Β ίβλου καί μέ τήν

άμεση σύνταξη τής Σ ο φ ία ς Σ ο λ ο μ ώ ν τ ο ς στήν έλληνική. Ω στόσ ο

πρέπει νά γνω ρίζουμε δτι αύτός ό άλεξανδρινός ιουδαϊσμός εφάρ

μοζε ήδη σέ μεγάλη έκταση τήν άλληγορική έξήγηση τής Γραφής.’Έ τσ ι ένα κείμενο αύτής τής έποχής, ή 9Ε π ισ τ ο λ ή τ ο υ 9 ρ ισ τ α ίο υ

σ τ ό ν Φ ιλ ο κ ρ ά τ η , περιέχει μιάν άλληγορική έρμηνεία τής νομοθε

σίας τού Μ ω υσή γιά τά άκάθαρτα ζώ α, έννοούμενης ώ ς μιάς σειράς

συμβολικώ ν ένδείξεω ν πού καλούν τούς πιστούς στήν τέλεια ζω ή.

'Ό σο γιά τούς Έ σσαίους, μέλη μιάς περίφημης άσκητικής κοινό

τητας τής Ίουδαίας, ό Φ ίλω ν (Π ε ρ ί τ ο υ π ά ν τ α σ π ο υ δ α ΐο ν ε ίν α ι

ε λ ε ύ θ ε ρ ο ν , 12 ,8 2) περιγράφ ει πώ ς συγκεντρώ νονταν στή συναγω γή τό Σ άββατο καί «προσπαθούν κατά τόν τρόπο τώ ν άρ-

χαίω ν νά έξηγήσουν συμβολικά τό μεγαλύτερο μέρος τής Γ ρα

φής». Ό ΐδιος Φ ίλω ν {Π ε ρ ϊ θ ε ω ρ η τ ικ ή ς ζ ω ή ς , 3, 28-29) άποδί-

δει μιά ταυτόσημη έξηγητική μέθοδο σέ μιάν άλλη έβραϊκή αίρε

ση τής έποχής, τούς Θ εραπευτές, πού αύτοί ήσαν έγκατεστημένοι

στήν Α ίγυπτο: «'Ό ταν διαβάζουν τίς ιερές Γραφές, άφιερώ νονται

στή φιλοσοφία τώ ν πατέρω ν τους διαμέσου τής άλληγορικής έξή-γησης, πεπεισμένοι δτι οί λέξεις τού κειμένου εΐναι σύμβολα μιάς

φυσικής κρυμμένης άλήθειας πού έκφράζεται μέ υπονοούμενα. Κ α

τέχουν γραφ τά άρχαίω ν συγγραφέω ν, πού εΐναι οί ιδρυτές τής



αίρεσής τους καί έχουν άφ ήσει πολυάριθμα μνημεία σ χετικά μέ

τήν διδασκαλία πού εκφράζεται άλληγορικά* άπο τούτα τά πρό

τυπα έμπνέονται καί μιμούνται τήν μέθοδο πού άπορρέει άπο τού

τη τήν άρχή». Α υτή ή μαρτυρία είναι εξαιρετικά πολύτιμη γιατίπροσφέρει έναν άξιόλογο ορισμό τής άλληγορικής μεθόδου μέ τήν

βοήθεια τεχνικώ ν δρω ν. Π ρέπει νά προσθέσουμε δτι κι ό ίδιος ό

Φ ίλω ν, τήν χριστιανική περίπου εποχή, εφάρμοσε αύτή τή μέ

θοδο μέ πεποίθησ η καί προσήλω ση μεγαλύτερη άπο κάθε προη-

γούμενον ή επόμενον.

Β λέπουμε δτι ή άλληγορική εξήγηση τής Β ίβλου είχε έντονα

έμφ υτευθεί στον έλληνιστικο ιουδαϊσμό πολύ πριν άπο τήν έμ-φάνιση τού Χ ριστιανισμού. Γ ι’ αύτο φ αίνεται δτι άναμειγνυόταν

μέ πολλά στοιχεία πού προέρχονταν άπο τον ελληνικό παγανισμό.

Ε ίναι άρκετά τά παρα δείγματα αύτής τής συναίρεσης. Ό ’Α ρι

στόβουλος, ένας Ε βραίος άπο τήν ’Α λεξάνδρεια καί συνάμα περι

πατητικός φιλόσοφος τού δεύτερου αιώ να π .Χ ., άνέλαβε νά δείξει

δτι οίάρχαίοι 'Έ λληνες ποιητές καί φιλόσοφοι είχαν άντλήσειπάρα

πολλά πρά γματα άπο τον Μ ω υσή* γιά νά στηρίξει τήν άπόδειξήτου, χάλκευσε ό ίδιος πολυάριθμες περικοπές Ε λλήνω ν συγγρα

φέω ν, πού γιά πολύ καιρό ξεγέλασαν το κοινό* το σχέδιό του ήταν

νά επιβάλει τήν άποψ η γιά τήν εβραϊκή καταγω γή τής ελληνικής

άλληγορίας, άλλά είναι φανερό δτι το άπεγνω σμένο τέχνασμα πού

μετέρχεται γιά νά ύπηρετήσει αύτόν το σκοπό καταλήγει νά έξυπη-

ρετεί τήν άντίθετη άκριβώ ς συνάφ εια. Δ ύο άλλοι εξελληνισμένοι

Ε βραίοι τής ίδιας έποχής, ό Ά ρτάπανος καί ό Ε ύπόλεμος, άνα-κάλυπταν καί αύτοί διασυνδέσεις άνάμεσα στή βιβλική ιστορία τώ ν

πατριαρχώ ν καί στή μυθολογία ή στήν έλληνική μυθική ιστορία*

εντούτοις, άντίθετα άπο τον ’Α ριστόβουλο, παύουν νά τίς εξηγούν

μέ μιάν δήθεν λογοκλοπή τώ ν Ε λλήνω ν, καί δίνουν μάλλον τήν

έντύπω ση νά πιστεύουν στήν ύπαρξη ένος άρχαίου κοινού μυθικού

υποβάθρου πού είχε έκφραστείδιπλά, όμηρο-ήσιοδικά καί βιβλικά.

Τ έλος άλλοι Ε βραίοι, τώ ν όποιω ν ό Φ ίλω ν σημειώ νει τήν τάσηχω ρίς νά τούς κατονομάζει (Π ε ρ ί σ υ γ χ ν σ ε ω ς γ λ ω σ σ ώ ν , II, 2-5),

συναρτούσαν τούς δυστυχείς οικοδόμους τού πύργου τής Β αβέλ

( Γ έ ν ε σ η , ΙΑ ', 1-9) μέ τό γυιό τού Ά λω έα πού μνημονεύεται στήν





5Ο δ ύ σ σ ε ια (Λ , 305-320), άφ ήνοντας νά έννοηθεί δτι ή Γ έ ν ε σ η είχε

μεταφράσει σέ σημιτικές εικόνες έναν μύθο ελληνικής προέλευσης.

Ά π ό αύτή τήν άλληλοδιείσδυση τής Γ έ ν ε σ η ς μέ τή Θ ε ο γ ο ν ία καίτήν ’Ο δ ύ σ σ ε ια , πού υπήρξε τό άγαπημένο θέμα μιας ολόκληρης

σχολής Ίουδαιοαλεξανδρινώ ν ιστορικώ ν, προκύπτει τουλάχιστον μιά

ισχυρή υπόνοια ύπέρ τής εκδοχής δτι έλληνική ήταν ή προέλευση

τής άλληγορικής εξήγησης τώ ν εξελληνισμένω ν Εβραίω ν* γιατί

σέ αύτή τήν ΰστερη έποχή παρόμοια μυθικά επεισόδια δύσκολα

θά μπορούσαν νά διαβαστούν μέ μάτια διαφορετικά άπό τής άλλη-

γορίας. Ή άλήθεια είναι δτι δ δανεισμός δέν έπρεπε νά γίνει μόνοαναφορικά μέ τήν άρχή τής άλληγορικής έρμηνείας, άλλά καί άνα-

φορικά μέ τήν εφαρμογή ενός συνόλου μεθόδω ν* καί τούτο γιατί

οι "Ε λληνες άλληγοριστές, προπάντω ν δσοι ήσαν στω ικώ ν πεποι

θήσεω ν, είχαν τελειοποιήσει μιάν ολόκληρη τεχνική άποκρυπτο-

γράφησης πού τούς έπέτρεπε νά διακρίνουν δσα κείμενα επιδέ

χονταν συμβολική ερμηνεία καί νά φτάσουν σέ αύτή διαμέσου ορι

σμένω ν κανόνω ν* έτσι είχαν συγκροτήσει μιάν άληθινή μέθοδο,άπό τήν όποία άντλησαν άφθονα στοιχεία οί Ίουδαιοελληνιστές

εξηγητές γιά νά ένισχύσουν τήν άλληγορική ερμηνεία τής Γ ραφής.

’Έ τσ ι, δταν οί Π ατέρες τής Ε κκλησίας (κατά πρώ το λόγο —καί

καταλαβαίνουμε εύκολα γιατί— οί Α λεξανδρινοί Κ λήμης καί Ω ρ ι

γένης, άλλά έπίσης κι ένας Κ αππαδόκης δπω ς ό Γρηγόριος ό Ν ύσ-σης ή Δ υτικοί δπω ς ό άγιος Α μβρόσιος καί ό άγιος Α ύγουστί-

νος) ερμηνεύουν άλληγορικά τή Β ίβλο, χρησιμοποιώ ντας συχνά

αύτή τήν οπτική γιά νά διατυπώ σουν τή φιλοσοφ ία τους, δέν είναι

οί πρώ τοι πού τό κάνουν: οί έξελληνισμένοι Ε βραίοι τούς είχαν

προλάβει. Ή χρονολογική διαδοχή άναμφίβολα συνοδεύεται εδώ

άπό μιά λογοτεχνική καί διδακτική εξάρτηση: ό άλληγορισμός τού

Φ ίλω να κυρίω ς ήταν τέλεια γνω στός, μέ τρόπο έμμεσο ή τό πιοσυχνά άμεσο, στόν Ω ριγένη, στόν Γρηγόριο Ν ύσσης, στόν Α μ

βρόσιο καί στόν Α ύγουστίνο, οί οποίοι άναπαράγουν πολλές εξη

γήσ εις του καί έμπνέονται άπό τή μέθοδό του. Μ έ άγω γό τόν

Φ ίλω να, ολόκληρη ή τεχνική συνεισφορά τής ελληνικής άλληγο-



ρίας, άπό τήν οποία ω φελήθηκε τόσο πολύ ό ελληνιστικός ’Ιουδαϊ

σμός, τέθηκε στή διάθεση τώ ν Π ατέρω ν της Ε κκλησίας. Ά λλά

έχουμε κάθε λόγο νά πιστεύουμε δτι οί τελευταίοι δέν άρκέστηκανσέ αύτό τό έμμεσο δάνειο άπό τόν Ε λληνισμό παρά προσπέλασαν

άπό μόνοιτους τίς τεχνικές της άλληγορικής εξήγησης, πού επεξερ

γάστηκε ή στω ική παράδοση, καί άντλησαν άπό δω ώ φέλη ώ ς

πρός τήν ερμηνεία τής Β ίβλου· έτσι, παρά τήν κακεντρέχειά του,

ό τρόπος πού ό Π ορφ ύριος εξηγεί τή διαμόρφ ω ση τού άλληγορι-

σμού τού Ω ριγένη θά πρέπει κατά ένα μέρος νά άντιστοιχεί στήν

πραγματικότητα.Ε ντούτοις, είτε άμεσα άσκήθηκε είτε άντικαταστάθηκε άπό

τόν άλεξανδρινό Ιουδαϊσμό, ή επιρροή της ελληνιστικής άλληγο-

ρίας πάνω στή χριστιανική άλληγορία πρέπει νά κατανοηθεί σω

στά καί νά τοποθετηθεί στό άληθινό της έπίπεδο, άν θέλουμε

ν’ άποφ ύγουμε πολύ σοβαρές παρεξηγήσεις. Τ ό πρόβλημα μπορεί

νά διατυπω θεί μέ τόν άκόλουθο τρόπο: δταν οί έξελληνισμένοι

Ε βραίοι, καί μετά άπό αυτούς οί Π ατέρες τής Ε κκλησίας, ερμηνεύουν τή Β ίβλο μέσω τής άλληγορίας εκφ ράζοντας έτσι τό θεο-

λογικό της περιεχόμενο, είναι σαφές δτι τόσο ή άφετηρία δσο καί

ή κατάληξη είναι βαθύτατα νεοφανείς καί δέν μπορούν νά συγκρι-

θούν μέ οίοδήποτε προηγούμενο· άλλά τήν ίδια τή μέθοδο, άν τήν

άποσπάσουμε άπό τό άντικείμενό της καί τά συμπεράσματά της

καί τήν περιορίσουμε σέ μιά γενική έννοια καί σ’ ένα σύνολο τυ

πικώ ν διαδικασιώ ν, τήν είχαν τάχα έπινοήσει εξ ολοκλήρου αύτοίή τήν κατασκεύασαν μέ άφ ετηρία προϋπάρχουσες άντιλήψ εις καί

τεχνικές;

Α σφ αλώ ς δέν πρέπει νά υπερτιμήσουμε τό γεγονός δτι οί

Ε βραίοι, οί Χ ριστιανοί καί οί είδω λολάτρες ονομάζουν αύτή τή

μέθοδο μέ τήν ίδια λέξη: ((άλληγορία))· θά είχαμε άδικο άν βλέ

παμε ,πάντα πίσω άπό τούς ίδιους δρους τά ίδια πράγματα — κι

άκόμα πιό πρλύ άδικο, άν βλέπαμε συστηματικά πίσω τους πράγματα άντίθετα. Ε ίναι δύσκολο νά πιστέψ ουμε δτι 6 Π αύλος, ό

Κ λήμης τής Α λεξάνδρειάς ή ό Ω ριγένης δέν ήσαν ικανοί, άν όχι

νά πλάσόυν μιά νέα λέξη, τουλάχιστον νά μεταπλάσουν μιάν άρ-

/ αία λέξη, νά τήν άποκόψ ουν άπό τήν τρέχουσα εκδοχή της καί




νά μονοπω λήσουν τή χρήση της σύμφω να μέ τήν διαδικασία πού

ήταν συνηθισμένη κατά τήν διαμόρφω ση τής χριστιανικής ελλη

νικής καί λατινικής γλώ σσας. Ή σταθερότητα τού λεξιλογίου (πούάλλω στε άφορά και πολλές άλλες λέξεις έκτος άπο τήν «άλληγο

ρία)) ) άποδείχνει λίγα πράγματα, έ'στω* άλλά αύτο το λίγο στηρί

ζει, a priori καί ελλείψ ει άντίθετω ν άποδείξεω ν, τήν άποψ η τής

ταυτότητας εννοιώ ν καί μεθόδω ν. "Ο σο γιά τον ορισμό τής άλλη

γορίας, ή κλασική καθώ ς καί ή χριστιανική Α ρχα ιότητα τόν έπι-

χείρησε εκατό φ ορές: ετυμολογικά ή λέξη σημαίνει πάντα το ρη

τορικό σχήμα πού συνίσταται στήν κατανόηση ενός πράγματοςμέσω ένος άλλου* σημειώ σαμε παραπάνω τούς άνταγω νιζόμενους

ορισμούς τού 'Η ράκλειτου καί τού Α ύγουστίνου, πού καί οί δύο

είναι άντιπροσω πευτικοί γιά τήν ομοφω νία τής πρακτικής καί

στούς δύο πολιτισμούς. ’Α π’ δλα αύτά προκύπτει τουλάχιστον ένα

συμπέρασμα: δταν οί Χ ριστιανοί συγγραφείς θέλουν νά ορίσουν

τήν έννοια τους γιά τήν άλληγορία, τό κάνουν μέ πολύ γενικό

τρόπο, μέ τή δυαδικότητα σημείου καί σημαινομένου, aliud exalio, καί έτσι συμμορφώ νονται μέ τήν κλασική χρήση* δταν βε

βαιώ ναμε δτι δέν πρέπει νά άναζητούμε τήν πρω τοτυπία τής χρι

στιανικής άλληγορίας στόν τυπικό ορισμό, δέν εννοούσαμε τίποτα

διαφορετικό.

Μ ήπω ς όμω ς ή πρω τοτυπία έγκειται στις τεχνικές μεθοδεύ

σεις πού χρησιμοποιούνται; Α ντίθετα, φαίνεται δτι οί Χ ριστια

νοί, άμεσα ή μέσω τού Φ ίλω να, δανείστηκαν άπό τόν άλληγορισμότώ ν είδω λολατρώ ν ορισμένο άριθμό πρακτικώ ν οδηγιώ ν, δπω ς

είναι ή συμβολική τώ ν άριθμώ ν, ή λίγο-πολύ εύφάνταστη χρήση

τής ετυμολογίας, ή χρήση δεδομένω ν τής κλασικής ψυχολογίας

κτλ. Μ έ τό ζήτημα τώ ν τεχνικώ ν μεθοδεύσεω ν τής άλληγορίας

συνδέονται δύο σημεία, πού δείχνουν δτι ό πρω τόγονος Χ ριστιανι

σμός φαίνεται νά μή ξέκοψ ε άπό τίς χριστιανικές κατηγορίες τού

ελληνιστικού κόσμου. Α ύτό ισχύει, άπό τή μιά μεριά, δταν πρόκειται νά άναγνω ριστούν τά πλεονεκτήματα τής άλληγορικής έκ

φρασης: καί οί μέν καί οί δέ γνω ρίζουν δτι ή άλληγορία κατορ

θώ νει, μέ μιά κάποια σκοτεινότητα, νά καταξιώ σει τήν θρησκευτι

κή άλήθεια, νά άποκλείσει έξω άπό τό χώ ρο της τούς άνάξιους,

Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Μ Ο Σ Κ Λ Ι Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Σ Μ Ο Σ 237




νά προλάβει μιάν ένδεχόμενη δυσαρέσκεια παρακινώ ντας στήν

έρευνα καί εξω ραΐζοντας τίς άνακαλύψ εις της κτλ. 5Α πδ τήν άλλη

μεριά, κάπου-κάπου δίνεται πίστη σέ ορισμένες ταυτόσημες εν

δείξεις γιά νά καταδειχθεΐ ή προσφορότητα τής άλληγορικής ερ

μηνείας* γι’ αύτδ καί ή ερμηνεία τούτη φαίνεται ιδιαίτερα άπαραί-

τητη κάθε φορά πού τδ κείμενο, κατανοούμενο κατά λέξη, θά πε

ριείχε κάποιο λογικδ παραλογισμδ έκ τώ ν πραγμάτω ν άδύνατο

ή κάποια δήλω ση άνάξια τόΰ Θ εού.

'Υ πάρχει ένα τελευταίο πεδίο δπου ή χριστιανική άλληγορία

φαίνεται νά προσεγγίζει ώ ς ένα βαθμδ τήν έλληνική φιλολογική

της χρήση: τδ πεδίο τής πολεμικής μέ δλες τίς ύπερβολές καί τίς

άσυνέπειες πού αύτδ συνεπάγεται. Χ ριστιανοί καί είδω λολάτρες

άλληγοριστές έρχονται άντιμέτω ποι: ό Ω ριγένης ένάντια στδν

Κ έλσο, δ Π ορφύριος ενάντια στδν ’Ω ριγένη, ό Α ύγουστίνος ενάντια

στδν Ο ύάρρω να. Μ ολαταύτα συμφω νούν σ’ ένα σημείο: έκτιμοΰν

δλα τά προσόντα τής άλληγορικής έκφρασης καί πρόθυμα επιδί

δονται στήν άλληγορική ερμηνεία. 'Η συμφω νία τους γίνεται άντι-

ληπτή στήν τυπική οψη τής άλληγορίας (δηλαδή στδ λεξιλόγιό

της, στή γενική της έννοια, στίς τεχνικές της μεθοδεύσεις, στή

χρησιμότητά της, στίς ενδείξεις της κτλ.), άλλά παύει έξ ολοκλή

ρου άπδ τή στιγμή πού πρόκειται νά τεθεί σέ λειτουργία ή άλλη

γορική μέθοδος σ’ ένα συγκεκριμένο τομέα: οί είδω λολάτρες δέν

άνέχονται νά έφαρμόζεται αύτδς ό τρόπος έξήγησης στή Β ίβλο,

καί οί Χ ριστιανοί άπαγορεύουν στή μυθολογία νά γίνεται άντικεί-

μενο έξήγησης. *"Ας μήν παρατεντώ νουμε λοιπδν τδν παραλληλι

σμό, έφόσον τδ ριζικά διαφορετικδ πεδίο τής έφαρμογής έπιδρά

πάνω στδν θεω ρητικδ μηχανισμδ τώ ν δύο άλληγοριώ ν* συνεπώ ς θά

διαπράτταμε μιάν άρκετά γελοία απλοποίηση άν άποπέμπαμε τόσο

τούς Χ ριστιανούς άλληγοριστές δσο καί τούς είδω λολάτρες, έπειδή

άναθεματίζουν τήν άλληγορία μόλις τή δούν νά χρησιμοποιείται

άπδ τούς άντιπάλους. Κ αί στίς δύο πλευρές πάντω ς υπάρχει κά

ποιος παραλογισμδς σέ τούτη τήν άμοιβαία καταδίκη, πού χω ρίς

καμιά άμφιβολία πρέπει νά τήν άποδούσουμε στήν έξαψ η τώ ν

άντιδικιώ ν.

’Έ χει έξαιρετική σημασία νά τοποθετήσουμε στδ όρθδ έπίπεδο



δλα τά σημεία, στά όποία παρατηρήσαμε μιά συγγένεια άνάμεσα

στή χριστιανική άλληγορία καί στήν έλληνική: είτε παρουσιά

ζονταν στό λεξιλόγιο είτε στή γενική άντίληψ η τής ποικιλμένης

μέ σχήμ ατα έκφρασης, στήν εξηγητική τεχνική , στήν άποτίμησητώ ν προσόντω ν τής άλληγορίας, στόν εντοπισμό τώ ν περιπτώ

σεω ν δπου αύτή επιβάλλεται ή στά λοξοδρομήματα τής φιλολογι

κής πολεμικής — οί άναλογίες αύτές ένδιαφ έρουν μονάχα περιφε

ρειακές ζώ νες καί τυπικούς μηχανισμούς τής σκέψ ης. Π ώ ς νά

εξηγήσουμε αύτές τίς ομοιότητες; ’Ο φείλουμε τάχα νά τίς δούμε

ώ ς άποτέλεσμα μιας σύμπτω σης ή ένος παράλληλου δανεισμού

άπό τίς ίδιες βαθειές δομές τής θρησκευτικής συνείδησης; Α ύτή ήυπόθεση θά άξιζε νά έμβαθυνθεί* έντούτοις, άρκείπιθανώ ς νά υπο

γραμμίσουμε τήν άμοιβαία έπίδραση άναγνω ρίζοντας φυσικά τήν

υπεροχή στήν έπιρροή πού άσκησε ή έλληνική άλληγορία, δντας

άρχαιότερη κατά πολλούς αιώ νες.

Θ ά πρέπει τάχα νά πούμε δτι, εφόσον ή χριστιανική άλληγορίαοφείλει κάτι τι στήν έλληνική, τής οφείλει τά πάντα; Μ ήπω ς

επειδή περιορίσαμε τήν πρω τοτυπία της σέ κάποια δευτερεύοντα

σημεία έξυπακούεται δτι τήν άναιρέσαμε έξ ολοκλήρου; Π ροφ α

νώ ς δχι. Ά λλά είναι έξαιρετικά άναγκαίο νά προσδιορίσουμε πού

έγκειται άληθινά ή καινοτομία τής χριστιανικής άλληγορίας καί νά

μήν τήν άποδώ σουμε άστόχαστα σέ πολιτισμικά γεγονότα πού θά

μπορούσαμε νά δείξουμε εύκολα δτι είναι κοινά σέ κάθε πολιτισμό.Έ δώ άκριβώ ς βρίσκουν τή χρήση τους οί διακρίσεις πού είσαγά-

γαμε προηγούμενα. Ο ί άποκλειστικά τυπικές άναλογίες, πού μόλις

άπαριθμήσαμε, άφορούν δλες τήν άφηρημένη καί γενική έννοια τής

άλληγορίας. Μ ένει νά πούμε δτι ή ιδιομορφ ία τής χριστιανικής

άλληγορίας έγκειται στό άντικείμενο της, στή Β ίβλο, καί στόν

τρόπο πού τήν άντιμετω πίζει, στά συμπεράσματα πού συνάγει καί

στόν τρόπο πού τά συνάγει.Τ ό δτι ή Β ίβλος δέν είναι μυθολογία είναι προφ ανές. Ε ντού

τοις πρέπει νά ορίσουμε τήν ιδέα πού σχημάτιζαν οί Χ ριστιανοί

άλληγοριστές γιά τό βιβλικό τους άντικείμενο καί νά τή διακρί




νουμε έπιμελώ ς άπδ τήν ιδέα πού σ χημάτιζαν οί 'Έ λληνες άλλη-

γοριστές γιά τδ μυθικό τους άντικείμενο* έδώ βρίσκεται μιά πρώ τη

θεμελιακή διαφ ορά άνάμεσά τους. Π ράγματι, ή παγανιστική άλλη

γορία άσκείται πάνω σέ «μύθους», δηλαδή πάνω σέ «άφηγήσεις»*ή άξία πού τούς προσδίδει είναι μόνο λογοτεχνική καί διδακτική*

μέ έξαίρεση σπάνιες περιπτώ σεις, δέν άντιμετω πίζει τδ πρόβλημα

νά γνω ρίσει άν τά περιστατικά, στά όποια άναφέρονται, συνέβη-

σαν πραγματικά* μέ άλλα λόγια, πρακτικά τά θεω ρείώ ς διδακτικά

πλάσματα της φ αντασίας καί τίποτα περισσότερο. ’Α ντίθετα, οί

Χ ριστιανοί τώ ν πρώ τω ν αιώ νω ν άναγνω ρίζουν στή Β ίβλο μιά ση

μασία πού πριν άπ’ δλα είναι ιστορική, καί έπιπρόσθετα της άπο-δίδουν ένα πνευματικό περιεχόμενο* άκριβέστερα, γίνεται γι’ αύ-

τούς άκόμα πιδ άληθοφανής ιστορική μαρτυρία στδ μέτρο πού τούς

φαίνεταιπλούσια σέ άλληγορικδ περιεχόμενο. Ό Α υγουστίνος (Π ε

ρ ί Τ ρ ι ά δ ο ς , XV, 9, 15) έκφράζει εύστοχα τήν διαφορά αύτώ ν τώ ν

άπόψ εω ν ονομάζοντας τήν άλληγορία, πού είδε ό άπόστολος Π αύ

λος στδ έπεισόδιο τώ ν δύο γυναικώ ν τού ’Α βραάμ, «πραγματική

άλληγορία» (allegoria in facto) καί άντιπαραθέτοντάς την στήν«φ ραστική άλληγορία» (allegoria in verbis), πού χαρακτηρίζει

τήν θύραθεν μέθοδο. Μ έ τδν ίδιο τρόπο πρέπει νά κατανοήσουμε

τήν πρω τοβουλία τού άγίου ’Α μβροσίου ( Π ε ρ ϊ9 β ρ α ά μ ^ I, 4, 28),

δταν στδν γραμματικό ορισμό της άλληγορίας («λέμε ένα πράγμα

θέλοντας νά έννοήσουμε ένα άλλο») έπιβάλλει τήν υποκατάσταση

τού άφηγηματικού στοιχείου μέ τδ ιστορικό: «άλληγορία έχουμε

δταν κάτι συμβαίνει καί κάτι άλλο παριστάται» (cum aliud geri-tur et aliud figuratur). Κ αθένας μπορεί ν’ άντιληφθεΐ δτι αυτή

ή διαφορά εισάγει στήν χριστιανική άλληγορία μιάν ούσιώ δη και

νοτομία.

Ή καινοτομία είναι έξίσου έμφανής άν πάρουμε υπόψη μας

οχι πιά τδ άντικείμενο, στδ όποιο έφαρμόζεται ή χριστιανική άλ

ληγορία, καί τήν παράσταση, τήν οποία σ χηματίζει γι’ αύτό, άλλά

τδ νόημα πού άνακαλύπτει μέσα σέ αύτδ καί τδ δρομολόγιο πούτήν οδηγεί σέ αύτδ τδ άποτέλεσμα. Ά π δ ένα σύνολο άφηγήσεω ν,

πού γενικά άντιμετω πίζονταν ώ ς φανταστικές, ή ελληνιστική άλ

ληγορία άντλούσε μιά διαχρονική διδασκαλία, τήν οποία θεω ρούσε





sub specie aete rn itati s, χω ρίς νά ύποψ ιάζεται τήν έννοια μιας

άμετάτρεπτης εξέλιξης. ’Α ντίθετα, ή χριστιανική άλληγορία δια

κρίνει κάτω άπδ μιά άληθινή ιστορία μιάν άκόμα πιο άληθινή ιστο

ρία· στή θέση του διδακτισμοΰ θέτει τδν προφητισμό* στή θέσητής έρμηνείας πού γίνεται άπδ τή σκοπιά τής αιω νιότητας θέτει

τή φροντίδα γιά τδν ίστορικδ χρόνο καί τήν έλευση τής σω τηρίας·

ήδη ή Κ α ι ν ή Δ ια θ ή κ η διαβάζει τήν Π α λ α ι ά περισσότερο στδν

ενεστώ τα καί στδν μέλλοντα χρόνο παρά στδν άόριστο. Α ύτδ πού

δίνειτδν ειδοποιό της χαρακτήρα στήν χριστιανική άλληγορία είναι

ή διαλεκτική άνάμεσα στήν «παλαιότητα» καί στήν «καινοτομία».

Π ρέπει νά προσθέσουμε δτι ή άλληγορία, γιά νά κατορθώ σει αύτδτδ άνευ προηγουμένου άποτέλεσμα, χρειάστηκε νά στοχαστεί πάνω

σέ νέες βάσεις τή σχέση του σημείου μέ τδ σημαινόμενο, καί ειδι

κότερα νά μετατρέψ ει τήν κλασική έννοια τής εικόνας ή τού συμ

βόλου σέ «τύπο» τού προσώ που καί τού ρόλου τού ’Ιησού· νά γιατί

ό δρος «τυπολογία», μολονότι στερείται παλαιώ ν διαπιστευτηρίω ν,

φαίνεται πολύ πιδ εύστοχος άπδ τδν υπερβολικά γενικδ δρο τής

«άλληγορίας» προκειμένου νά υποδηλώ σει τήν καθαυτδ χριστιανική πρακτική τής πνευματικής εξήγησης.

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Ι Α

A .-J . Festugifcre, L’idial religieux des Grecs et VEvangile, σ υ λ λ . «fitu-

des bibliques», Paris, 1932.

H. Rahner, Mythes grecs et mystere chr6tien, γ α λ λ . μ τ φ ., «Biblioth&que

historique», Paris, 1954.

A. Wifstrand, UEglise ancienne et la culture grecque, γ α λ λ . μ τ φ ., Paris,

1962.

J. Pepin, Mythe et allegorie. Les origines grecques et les contestations judeo-chretiennes, σ υ λ λ . «Philosophie de PEsprit», Paris, 1958.

J. Pepin, Les deux approches du christianisme, Paris, 1961.

F. Prat, La theologie de saint Paul , 2 τ ., 38η έ κ δ ., Paris, 1949.



VI

Η Π Α Τ Ε Ρ Ι Κ Η Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α

τ ο υ JEAN Ρ ΐίΡ Ι Ν

Ο Ι Π Α Τ Ε Ρ Ε Σ Τ Η Σ Ε Κ Κ Λ Η Σ ΙΑ Σ

Κ Α Ι Τ Α ΡΕ Υ Μ Α Τ Α Τ Η Σ Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Σ Φ ΙΛ Ο Σ Ο Φ ΙΑ Σ

'Ο π λ α τ ω ν ισ μ ό ς.

Κ ατά πολύ γενικό τρόπο, έκεΐνο πού μπορούμε ν’ άποκαλέσουμε

πατερική φ ιλοσοφία εμφ ανίζεται ώ ς άποτέλεσμα μιάς σύνθεσης

πού έπιχειρήθηκε άνάμεσα στήν έλληνική φιλοσοφική παράδοση

και στίς δογματικές άπαιτήσεις τής Γραφής. Ή σπουδαιότητα πού

προσέλαβε το δεύτερο άπο αύτά τά συνθετικά ποικίλλει άνάλογαμέ τούς συγγραφείς, ω στόσο δέν άπουσιάζει παντελώ ς ουτε κάν

άπο τούς Π ατέρες πού ισχυρίζονται ότι διακόπτουν κάθε σχέση

μέ τον παγανιστικο πολιτισμό. ’Έ τσι, γιά όποιον θέλει νά χαράξει

τίς μεγάλες γραμμές τής πατερικής φιλοσοφίας, το πρώ το βήμα

πρέπει νά είναι ό χαρακτηρισμός τώ ν κύριω ν ρευμάτω ν πού πρόσ-

φερε συγκεκριμένα ό παγανισμός στούς Π ατέρες τής Ε κκλη σίας.

Α ύτό πού άναμφίβολα τούς γοήτευσε περισσότερο άπ5δλαείναι ό πλατω νισμός. Π ρέπει πάντω ς νά γνω ρίζουμε ότι ό άρχαίος

πλατω νισμός δέν συμ πίπτει άκριβώ ς μέ τό δογματικό σύστημα πού

οί σημερινοί ιστορικοί συμφω νούν λίγο-πολύ νά ορίζουν μέ άφ ετη

ρία τήν άνάγνω ση τώ ν διαλόγω ν τού Π λάτω να. Σ τή διάρκεια έκεί-



244 Η Π Α Τ Ε Ρ Ι Κ Η Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α

νης τής πολύ μεγάλης περιόδου πού εκτείνεται άπο το θάνατο τού

φιλοσόφου, γύρω στο 348 π.Χ ., μέχρι το κλείσιμο τής Σχολής

τής ’Α θήνας άπο τον ’Ιουστινιανό τό 529 μ.Χ ., ό πλατω νισμόςγίνεται άντικείμενο μιάς άδιάλειπτης σχολικής διδαχής, πού δέν

παραλείπει νά τού προσθέσει πολλά ξένα στοιχεία* μέ αύτό τόν

τρόπο κάθε έποχή σχηματίζει γιά τήν πλατω νική διδασκαλία μιάν

ιδιαίτερη παράσταση, συχνά αρκετά απομακρυσμένη άπό τό πρω

τότυπο. ’Α νάμεσα στόν πρώ το αιώ να π.Χ . καί στά τέλη τού δεύ

τερου αιώ να μ.Χ . ή μείζω ν πλατω νική τάση συγκροτεί εκείνο πού

άποκαλοΰμε μέσο πλατω νισμό* έρχεται στό φ ώ ς μέ τόν Ά ντίοχοΆ σκαλω νίτη, σχολάρχη τής Ά κα δημείας κατά τό πρώ το μισό τού

πρώ του αιώ να π.Χ .* συνεχίζεται μέ τόν Π λούταρχο, τόν ’Α ττικό,

τόν Ά λβίνο καί τόν Μ άξιμο -άπό τήν Τυρό* καί περατώ νεται μέ

τόν Ν ουμένιο καί τόν Κ ρόνιο, τού οποίου ό πλατω νισμός παίρνει

χροιά νεοπυθαγόρεια. ’Α πό ορισμένες άπόψ εις, ό μέσος πλατω νι

σμός παρουσιάζεται ώ ς άπλή μετάβαση μέ κατεύθυνση τόν νεο

πλατω νισμό, μολονότι καί ό ίδιος προσφέρει ένα καθορισμένο καίσυνεκτικό διδακτικό σύνολο πού άξίζει νά μελετηθεί καθαυτό. Έ ν

πάση περιπτώ σει προσλαμβάνει εξαιρετική σπουδαιότητα γιά τήν

προσπέλαση τής πατερικής φιλοσοφ ίας, γιατί συνιστά τήν παραλ

λαγή έκείνη τού πλατω νισμού, μέ τήν οποία οί Π ατέρες, τουλάχι

στον μέχρι τόν ’Ω ριγένη, βρίσκονταν σέ έπαφή. Α ύτό τό σημείο

φ ω τίστηκε πρόσφατα άπό τίς έργασίες τού Andersen, άπό τίς

οποίες προκύπτει πώ ς δταν ό άγιος ’Ιουστίνος έξομολογείται δτιπριν άπό τή μεταστροφή του ήταν έπαγγελματίας φιλόσοφος έν-

νοεί δτι ήταν οπαδός τού μέσου πλατω νισμού, δπω ς φαίνεται στή

διδακτική έκθεση πού κάνει στίς άρχές τού Δ ια λ ό γ ο υ π ρ ό ς Τ ρ ν -

φ ω ν α . "Ο σο γιά τόν 9 λ η θ ή Λ ό γ ο τού Κ έλσου, πού έμελλε νά προ-

καλέσει τήν περίφημη άναίρεση τού ’Ω ριγένη, είναι κι αύτός μιά

μεσο-πλατω νική πραγματεία πού, έπιπλέον, θά μπορούσε κάλλιστα

νά είχε ύποκινηθείάπό τήν έπιθυμία ενός ειδω λολάτρη νά άνταπαν-τήσει στήν λιποταξία τού φιλοσόφου ’Ιουστίνου πού πέρασε στό

στρατόπεδο τού Χ ριστιανισμού* έχουμε νά κάνουμε έδώ μέ ένα

νέο παράδειγμα τώ ν άλυσιδω τώ ν άντιδράσεω ν πού διείπαν τόν πο

λεμικό διάλογο άνάμεσα στούς είδω λολάτρες καί στούς Χ ριστια-



νους καί πού ήδη τίς είδαμε νά λειτουργούν στήν περίπτω ση τής

άλληγορίας.

"Ε να άπό τά χαρακτηριστικά τού μέσου πλατω νισμού είναιδτι βασιζόταν λιγότερο σέ μιάν in extenso άνάγνω ση τώ ν πλατω

νικώ ν διαλόγω ν καί πιο πολύ σ’ ένα άνθολόγιο περικοπώ ν πού έκ-

λαμβάνονταν ώ ς σημαντικές* διαπιστώ νει κανείς δτι οί διάφοροι

άντιπρόσω ποι αύτής τής σχολής έπανέρχονται άκατάπαυσ τα σέ

ολιγάριθμα πλατω νικά κείμενα, πού είναι πάντα τά ίδια καί πού

έρμηνεύονται παρόμοια. Φ αίνεται πώ ς οί Π ατέρες τώ ν τριώ ν πρώ

τω ν αιώ νω ν, δταν άναφέρονται στον Π λάτω να, χρησιμοποιούν τήνίδια έκλογή κειμένω ν, παρόμοια έρμηνευμένων* άν προσθέσουμε

τώ ρα δτι γενικά πρόκειται γιά κείμενα τεράστιας θεολογικής ση

μασίας, μαντεύουμε τή σπουδαιότητα αύτής τής συνάντησης. Γ ι’ αύ

τό άξίζει τόν κόπο νά εξετάσουμε μερικά παραδείγματα, δανεισμένα

άπό τόν καλοφ τιαγμένο κατάλογο τού Danielou."Ά ς πάρουμε τήν πασίγνω στη φράση τού Τ ίμ α ιο υ , 28c: «Τόν

ποιητή καί πατέρα τού παντός είναι πολύ δύσκολο νά τόν βρεις,κι άν τόν βρεις είναι άδύνατο νά τόν φανερώ σεις μέ λόγια σέ

δλους». Τ ή σημειώ νουν πολύ συχνά οί Π ατέρες, δπω ς ό Ά θηνα-

γόρας, ό Ιουστίνος, ό Κ λήμης Α λεξάνδρειας κι ό ’Ω ριγένης, άπό

τούς "Ε λληνες, καί, άπό τούς Λ ατίνους, ό Τ ερτυλλιανός καί ό Μ ι-

νούκιος Φ έλιξ. Ά π ό αύτή τήν πλατω νική φράση συγκρατούν δύο

θέσεις: άπό τή μιά τή βεβαίω ση δτι ό κόσμος δημιουργήθηκε άπό

τό Θ εό ex n ihilo καί άπό τήν άλλη τήν ιδέα πόσο δύσκολη παρουσιαζόταν ή γνώ ση τού Θ εού πριν άπό τήν έλευση τού Χ ριστού*

ορισμένοι, δπω ς άργότερα ό Γ ρηγόριος ό Ν ύσσης, έννοοΰν αύτό τό

δεύτερο σημείο μέ τήν έννοια τής άκαταληψ ίας τού Θ εού καί τής

άρνητικής θεολογίας. Ό Κ λήμης άντλεί άπό δώ έπιχειρήματα γιά

νά δείξει δτι ό Π λάτω ν έχει έμπνευστεί άπό τήν Π α λ α ι ά Δ ια θ ή κ η

καί πιο συγκεκριμένα άπό τό επεισόδιο δπου ό Μ ω υσής μπαίνει

μέσα στή γνοφώ δη νεφέλη δπου κρύβεται ό ’Ιεχω βά ς (’Έ ξ ο δ ο ς , ΙΘ ', 16-25). Α ύτές οί παρατηρήσεις είναι ήδη πολύ άποκαλυπτι-

κές γιά τήν ύποδοχή πού βρήκε ό Π λάτω ν άνάμεσα στούς Χ ρι

στιανούς. Τ ό ενδιαφέρον τους άλλω στε διπλασιάζεται δταν διαπι

στώ νουμε δτι ή ίδια φράση τού Τ ίμ α ιο υ έχει ξεχω ριστή θέση στούς

01 Π Α Τ Ε Ρ Ε Σ Κ Α Ι Η Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α 245




φιλοσόφους του μέσου πλατω νισμού* τό γεγονός δτι τόσο στούς

μέν δσο καί στούς δέ ήταν προσιτή χάρη σ’ Ινα άνθολόγιο, τό ση

μειώ νει ρητά ό Ά θηναγόρας (Π ρ ε σ β ε ία , 6), δπω ς έπίσης καί όΆ έτιος στά P lacita . Μ ιά λεπτομέρεια δείχνει δτι Χ ριστιανοί καί

είδω λολάτρες είχαν στή διάθεσή τους τό ίδιο άνθολόγιο ή τουλά

χιστον δτι οί Χ ριστιανοί παρέπεμπαν στό πλατω νικό κείμενο δια

μέσου τώ ν συγκαιρινώ ν τους φιλοσόφω ν κ α ί, δχι μετά άπό μιά

άμεση άνάγνω ση του πλατω νικού διαλόγου* άλλω στε ή παρα

πομπή , έτσι δπω ς τήν κάνουν ορισμένοι Χ ριστιανοί συγγραφείς,

χαρακτηρίζεται άπό τίς διάφορες άλλοιώ σεις του πρω τοτύπου*άλλά οί ίδιες άλλοιώ σεις έμφανίζονται ήδη στά κείμενα του φιλο

σόφου Ά λβίνου. ’Α λλά αύτές οί ομοιότητες ώ ς πρός τήν λεκτική

σύσταση τής φράσης του Τ ίμ α ιο ν ώ χριούν μπροστά στίς άναλογίες

τής ερμηνείας* γιατί, δπω ς είδαμε παραπάνω , οίΧ ριστιανοί έν-

νοούσαν τόν μοναδικό Θ εό, ένώ ό διάλογος γράφ ει «ποιητή καί

πατέρα τού παντός»* ω στόσο μιά τέτοια έξομοίω ση έλάχιστα συμ

φ ω νεί μέ τήν πρόθεση τού Π λάτω να, πού μιλάει έδώ γιά τόν δημιουργό καί δχι γιά τόν υπέρτατο Θ εό, τόν όποιο ταυτίζει μέ τό

Α γαθό* άλλά καί πάλι αύτή δέν προκύπτει άπό κάποια χριστια

νική πρω τοβουλία, γιατί ήδη μπορούμε νά τήν παρατηρήσουμε στούς

μέσους πλατω νιστές, πού, άντίθετα μέ τόν Π λάτω να (καί, άργό

τερα, μέ τόν νεοπλατω νισμό), άπέδιδαν τή δημιουργική λειτουρ

γία στόν ύπέρτατο Θ εό.

Μ ιά άλλη πλατω νική περικοπή πού θά σταδιοδρομήσει έξαί-ρετα άνήκει στόν Θ ε α ίτ η χ ο , 176 ab: «IV αύτό καί πρέπει νά

προσπαθεί κανείς νά φ ύγει δσο μπορεί γρηγορότερα άπό έδώ κάτω

γιά νά πάει έκεί πάνω . Φ υγή τέτοια είναι ή κατά τό δυνατόν ομοίω

ση μέ τόν Θ εό* καί τέτοια ομοίω ση είναι νά γίνεσαι δίκαιος,

δσιος καί φρόνιμος». Γνω ρίζουμε δτι στήν πραγματεία του Π ε ρ ί

τ ο ν κ α λ ό ν (Έ ν ν ε ά δ ε ς , I, 6, 8) ό Π λω τίνος θυμήθηκε αύτό τό χω

ρίο άναμειγνύοντάς το μέ τόν συμβολισμό τού Ό δυσσέα πού έπι-στρέφει στήν πατρίδα του Ιθά κη :

Ά ς φύγουμε γιά τήν άγαπημένη μας πατρίδα, αύτή είναι

ή καλύτερη συμβουλή πού μπορεί νά μάς δοθεί. Ά λλά



01 Ι Ι Α Τ Ε Ρ Ε Σ Κ Α Ι II Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α 247

τ ί είναι αύτή ή φ υγή; Κ αί πώ ς νά έπανέλθουμε; Ό π ω ς ό

Ό δυσσέας ξέφ υγε άπό τήν μάγισσα Κ ίρκη καί άπό τήν

Κ αλυψ ώ , δέν δέχτηκε δηλαδή νά μείνει κοντά τους, παρά

τά βμορφα πράγματα πού έβλεπαν τά μάτια του καί τίς

αισθητές ήδονές. Π ατρίδα μας είναι τό μέρος άπ* δπου

ήλθαμε στόν κόσμο κι εκεί βρίσκεται ό πατέρας μας. Τ ί

είναι λοιπόν αύτό τό ταξίδι καί αύτή ή φ υγή; Δέν. πρόκει

ται νά διανύσουμε τό δρόμο πεζή· γιατί τά πόδια μας μάς

πηγαίνουν άπό τή μιά γη στήν άλλη* ουτε πρέπει νά ετοιμά

σουμε κάποιο δχημα πού τό σέρνουν άλογα ή κάποιο πλεού

μενο, άλλά δλα αύτά πρέπει νά πάψ ουμε νά τά βλέπουμε,

καί κλείνοντας τά μάτια ν’ άλλάξουμε αύτό τόν τρόπο

δράσης μέ κάποιον άλλον, ν5άφυπνίσουμε αύτή τήν ικανό

τητα πού δλος ό κόσμος κατέχει άλλά λίγοι χρησιμο

ποιούν.

Ω στόσο ή υστεροφ ημία τού κειμένου τού Θ ε α ίτ η τ ο υ , πού με

λετήθηκε ω ραία άπό τόν Merki, άρχίζει πολύ προτύτερα άπό τόνΠ λω τίνο. Ό μέσος πλατω νιστής Ά λβίνος είχε παραβάλει αύτή

τήν πρόσκληση «νά ομοιω θούμε μέ τόν Θ εό κατά τό δυνατόν» μέ

τό στω ικό παράγγελμα «ζην συμφ ώ νω ς τή φύσει», καί αύτή ή

έξομοίω ση είναι χαρακτηριστικό σύμπτω μα τού έκλεκτισμοΰ πού

ένέπνεε ό πλατω νισμός τής εποχής. Ό Κ λήμης ’Α λεξάνδρειάς θά

πρέπει νά πήρε τήν ιδέα τής ίδιας παραβολής άπό τόν Ά λβίνο,

γιατί δέν μπορεί νά τή συνέλαβε αύθόρμητα* επιπλέον, ή προσφυγήστή στω ική έννοια τής α κ ο λ ο υ θ ί α ς («ζήν συμφώ νω ς τή φύσει»)

επιτρέπει στόν Κ λήμη νά συγκρίνει μέ τή ρήση τού Π λάτω να μία

ρήση τού Δ ε υ τ ε ρ ο ν ο μ ίο υ , ΙΓ ', 5, γιά τήν «πορεία σύμφω να μέ τόν

Θ εό». Ή άναφορά στή σελίδα τού Κ λήμη (Σ τ ρ ω μ α τ ε ΐς , II, 19,

100, 3-101, 1) θά επιτρέψ ει νά εξηγήσουμε καλύτερα αύτή τή λε

πτή άντιπαράθεση, δπου ό Χ ριστιανός συγγραφ έας άφήνει νά έν-

νοηθεί δτι ό Π λάτω ν θά μπορούσε νά έξαρτάται κι αύτός άπό τήνΠ α λ α ιά Δ ια θ ή κ η :

Ό φιλόσοφ ος Π λάτω ν, προτείνοντας ώ ς σκοπό τήν εύτυχία,

λέγει δτι αύτή συνίσταται στήν «ομοίω ση τώ Θ εω κατά




τδ δυνατόν» καί έτσι ίσω ς συναντάται μέ τήν άρχή του

Ν όμου* (...) ίσω ς άκόμα διδάχτηκε στδν καιρό του άπδ

ορισμένους σοφούς, επειδή διψούσε πάντα γιά μάθηση. Ό

Ν όμος λέει: «’Α κολουθείστε τδν Θ εδ καί ύπακούετε στιςεπιταγές μου». Π ράγματι, ό Ν όμος άποκαλείτήν έξομοίω -

ση μιά «πορεία σύμφω να μέ τδ Θ εδ» καί αύτή επιφέρει

τήν ομοίω ση στδ μέτρο τού δυνατού (...). Ν ά γιατί οίστω ι

κοί άποφάνθηκαν δτι σκοπδς τού άνθρώ που είναι νά ζήσει

σύμφω να μέ τή φύση, μεταλλάζοντας έτσι τά ονόματα τού

Θ εού καί τής φύσης μέ έναν άπρεπή τρόπο, γιατί ή περιοχή

τής φύσης είναι τά φυτά, οί σπορές, τά δέντρα καί οίπέτρες.

'Υ πάρχει δμω ς ένα άλλο βιβλικό κείμενο, άπείρω ς πιδ ση

μαντικό, στδ οποίο οί Π ατέρες τής Ε κκλη σίας άντιπαράθεσαν τή

ρήση τού Θ ε α ίτ η τ ο ν ' είναι ή Γ έ ν ε σ ις , Α ', 26, οπού διαβάζουμε:

«Κ αί εΐπεν ό Θ εός: ποιήσω μεν άνθρω πον κατ’ εικόναν καί όμοίω -

σιν». Ά π δ αύτές τίς δύο λέξεις, «εικόνα» καί «ομοίω ση», ή δεύτερη συμβαίνει νά είναι έκείνη πού χρησιμοποιούσε δ Π λάτω ν μι

λώ ντας γιά τήν «ομοίω ση» μέ τδν Θ εό. Ο ί Π ατέρες, διαποτισμένοι

καθώ ς ήσαν άπδ τήν πλατω νική φιλοσοφία, ήταν άναπόφευκτο νά

σκεφτοΰν νά συγκρίνουν αύτά τά δύο χω ρία* γι’ αύτδν τδ σκοπδ

έπρεπε νά εισαγάγουν στδ κείμενο τής Γ έ ν ε σ η ς μιά νοηματική δια

φορά άνάμεσα στήν «κατ’ εικόνα» δημιουργία καί στήν «καθ’ ό-

μοίω σιν», έννοώ ντας μέ τήν πρώ τη έκφραση τίς γενικές γραμμές

τής σχέσης άνάμεσα στδν άνθρω πο καί στδ Θ εδ πού τήν πληρό-

τητά της θά τήν έδειχνε ή δεύτερη έκφραση. Ε ίναι ένδιαφέρον νά

παρατηρήσουμε δτι οί άπολογητές Π ατέρες, ό Τ άτιος ιδιαίτερα,

δέ βλέπουν καμιά διαφορά άνάμεσα στήν «εικόνα» καί στήν «ο

μοίω ση»* οί δύο λέξεις τούς φαίνονται δτι διατυπώ νουν τήν ίδια

υπερφυσική μετοχή τού άνθρώ που στή θεία ζω ή* επίσης άποφεύ-

γουν κάθε προσέγγιση στδν Π λάτω να. Ά λλά ή κατάσταση μετα-

τρέπεται άρδην μέ τδν Κ λήμη Α λεξάνδρειάς, δπω ς μπορούμε νά

τδ διαπιστώ σουμε στδ κείμενο Σ τ ρ ω μ α τ ε ϊ ς , II, 22, 131, 5-6: «'Ό

ταν ό Π λάτω ν ονομάζει εύτυχία μιά ζω ή πού συμφω νεί καί έναρ-



μονίζεται μέ τόν εαυτό της, καί συχνά έπίσης τήν τελειότητα μέσα

στήν άρετή, αύτό τό άνάγει στήν έπιστήμη του άγαθού καί στήν

ομοίω ση μέ τόν Θ εό, ο μ ο ίω σ η πού συνίσταται, καθώ ς δηλώ νει, στόνά είναι κανείς 'πνευματικά δίκαιος καί χρηστός’. ’Ά ραγε αύτός

δέν είναι ό τρόπος πού, σύμφω να μέ τήν ερμηνεία ορισμένω ν δικώ ν

μας, ό άνθρω πος δέχθηκε έκ γενετής τήν 'εικόνα’, καί άργότερα,

στό μέτρο πού τελειοποιείται, δέχεται μέσα του τήν ο μ ο ίω σ η ;».

Ό Κ λήμης γράφ ει: «σύμφ ω να μέ τήν ερμηνεία ορισμένω ν δικώ ν

μας» κι αύτό άποδείχνει δτι δέν είναι ό πρώ τος πού μέσα στό

κείμενο της Β ίβλου έννοεΐ διαφορετικά τή μνεία τής εικόνας καίτής ομοίω σης* γενική είναι ή άντίληψ η, δτι οί πρόδρομοι, τούς

οποίους υπαινίσσεται, είναι κατά πρώ το λόγο ό άγιος Ε ιρηναίος,

πού πράγματι εισάγει μιά διάκριση άνάμεσα στήν «κατ’ εικόνα»

δημιουργία —πού τήν άναφέρει στήν υλική σύσταση τού άνθρώ

που— καί στήν «καθ’ ομοίω ση» δημιουργία, τήν οποία έννοεΐ ώ ς

δώ ρο τού Π νεύματος. Τ ίποτα δμω ς δέν μάς έπιτρέπει νά πιστέ

ψ ουμε δτι δέν ήταν ό Κ λήμης αύτός πού πρώ τος άντιπαρέβαλετά λόγια τής Γ ε ν έ σ ε ω ς μέ τή διατύπω ση τού Θ ε α ιτ η χ ο ν .

'Ο α ρ ισ τ ο τ ε λ ισ μ ό ς .

Τ ά έργα πού έγραψ ε ό ’Α ριστοτέλης άνήκουν καθώ ς γνω ρίζουμε

σέ δύο άρκετά διαφορετικά εΐδη ώ ς πρός τήν φιλοσοφ ική τους έμπνευση, τόν προορισμό τους καί τήν άπήχησή τους. Κ ατά τήν

πρώ τη περίοδο τή σταδιοδρομίας του, όντας άκόμα ύπό τήν έπι-

δραση τού Π λάτω να, ό φιλόσοφος ειχε έκδώ σει πολυάριθμα έργα,

πολλά άπό αύτά σέ μορφή διαλόγου καί γραμμένα μέ λαμπρό υφος

γιά νά διαβαστούν άπό ένα πλατύ κοινό* συγκροτούσαν αύτό πού

ονομάζουμε «έξω τερικό» έργο. ’Α ργότερα, έχοντας άναπτύξει μιά

προσω πική σκέψη πού σέ μεγάλο μέρος της ήταν έχθρική πρόςτόν πλατω νισμό, κι άφού έγινε μέ τή σειρά του σχολάρχης, συνέ

γραψ ε τίς λεγόμενες «άκροαματικές» πραγματείες. ’Ό ντας στενά

συνδεδεμένα μέ τήν διδασκαλία του, τήν οποία προετοίμαζαν ή

άπό τήν οποία άπέρρεαν, αύτά τά αύστηρά καί τεχνικά γραφτά

01 Π Α Τ Ε Ρ Ε Σ Κ Α Ι Η Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α 249



250 II Γ Ι Α Τ Ε Ρ Ι Κ Η Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α

άπευθύνονταν σέ μαθητές πού ήσαν κι αύτοί έπαγγελμ ατίες φιλό

σοφοι καί δέν προορίζονταν γιά εύρύτερη δημοσίευση. Γ ιά διάφο

ρους λόγους, αύτά τά έργα δέν έγιναν γνω στά πριν άπό τόν πρώ τοαιώ να π.Χ .* είναι οί μεγάλες πραγματείες πού διαβάζονται άκόμα :

καί σήμερα, τά Φ υ σ ικ ά , τά Μ ε τ α φ υ σ ικ ά , τά διάφ ορα 9Η θ ικ ά κτλ.

’Α ντίθετα, τά έξω τερικά γραφ τά δέ διασώ θηκαν, γι’ αύτό γνω ρί

ζουμε μόνο ισχνά άποσπάσματα καί έμμεσες μαρτυρίες* άλλά ή

’Α ρχαιότητα τά είχε γιά μεγάλο διάστημα στή διάθεσή της, καί

μάλιστα ώ ς τόν πρώ το αιώ να π.Χ . άποτελούσαν τό μόνο μέρος

τού άριστοτελικού έργου πού ήταν γενικά γνω στό. Τ ούτο σημαίνειότι είχαν άσκήσει μεγάλη έπίδραση στήν άρχαία σκέψ η, προτού

αύτή ή τελευταία κατορθώ σει νά προσπελάσει τίς «άκροαματικές»

πραγματείες.

Α ύτή ή δυαδικότητα τού άριστοτελικού έργου άντανακλάται

έπαρκώ ς στήν άρχαία χριστιανική λογοτεχνία. Ο ί Π ατέρες τού δεύ

τερου αιώ να δέν άγνοούσαν έξ ολοκλήρου τόν άκροαματικό ’Α ρι

στοτέλη. Ό Κ λήμης ’Α λεξάνδρειάς θά φ ανείένήμερος γιά τήν διάκριση άνάμεσα στά έξω τερικά καί στά άκροαματικά έργα* άλλά

καί ό ίδιος καί οί σύγχρονοίτου φιλόσοφοι, πού τούς οφείλουν πολ

λά, όταν μιλούν γιά τόν ’Α ριστοτέλη σκέφτονται τίς περισσότερες

φορές τόν συγγραφέα τώ ν διαλόγω ν. Μ ετά τόν τέταρτο αιώ να ή

κατάσταση θά μεταστραφεΐ* τότε οί άριστοτελικοί διάλογοι τεί

νουν νά περάσουν σέ δεύτερη μοίρα, καί ή προσοχή συγκεντρώ νε

ται στις σχολικές πραγματείες, κυρίω ς στις λογικές καί διαλεκτικές, άπό τίς όποιες οί αιρετικοί οπαδοί τού Ά ρείου δανείζονται

έπιχειρήματα ένάντια στήν ορθοδοξία.

Ο ί άπολογητές Π ατέρες δείχνουν τόσο μεγαλύτερο ένδιαφέ-

ρον γιά τούς διαλόγους τού ’Α ριστοτέλη όσο αύτοί ήσαν σέ μεγάλο

βαθμό θεολογικοί, ιδιαίτερα έκείνος πού έφερε τόν τίτλο Π ε ρ ί

φ ιλ ο σ ο φ ία ς . "Ο πω ς καί γιά τόν Π λάτω να τώ ν τελευταίω ν διαλό

γω ν, ή μεγάλη θεολογική ιδέα τού πλατω νίζοντος ’Α ριστοτέληείναι ή θειότητα τού κόσμου* αύτή τήν ιδέα συγκρατούν προπάντω ν

οί άριστοτελίζοντες φιλόσοφοι τού πρώ του αιώ να π.Χ . καί τώ ν

άρχώ ν τού πρώ του αιώ να μ.Χ ., όπω ς ό άγνω στος συγγραφ έας

τής πραγματείας Π ε ρ ί κ ό σ μ ο υ (πού έπί μεγάλο διάστημα άποδι-



Ο Ι Ι Ι Α Τ Ε Ρ Ε Σ Κ Α Ι II Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α 251

δόταν στόν ’Α ριστοτέλη) και 6 Φ ίλω ν ώ ς συγγραφ έας του άπο-

κλειστικά φιλοσοφ ικού πονηματίου πού έφερε τόν τίτλο Π ε ρ ί α ϊω -

ν ιό τ η τ ο ς κ ό σ μ ο υ . Ή κοσμική θεολογία τού νεαρού ’Α ριστοτέληπαρουσιαζόταν μέ διάφορους τρόπους: άλλοτε θειος θεω ρούνταν

σύμπας ό κόσμος, άλλοτε μόνο τό ούράνιο σύστημα, άλλοτε τό

στοιχείο τώ ν άστρω ν ή ό αιθέρας, άλλοτε μόνο ή ψ υχή τού κόσμου,

και τις περισσότερες φορές όλα αύτά τά στοιχεία μαζί. Μ ιά έν-

διαφέρουσα παρουσίαση αύτής της θεολογίας οφ είλεται στήν γρα

φίδα τού Χ ριστιανού Ά θηναγόρα (Π ρ ε σ β ε ία , 6): « Ό ’Α ριστοτέλης

καί οί μαθητές του ύποθέτουν τό ον ανάλογο μ’ ένα σύνθετο έμβιοκαι λέγουν ότι ό Θ εός άπαρτίζεται άπό μιά ψ υχή καί ένα σώ μα.

Φ ρονούν ότι σώ μα του είναι ό αιθέρας, οί πλανήτες καί ή σφαίρα

τώ ν άπλανώ ν κι ότι όλα αύτά κινούνται κυκλικά* κι άκόμα ότι

ψ υχή του είναι ό Λ όγος, πού προηγείται άπό τήν κίνηση τού σώ

ματος, όντας ό ίδιος άκίνητος καί αιτία αύτής τής κίνησης». Φ υ

σικά, οί Χ ριστιανοί δέν μπορούσαν νά δεχτούν αύτήν τή θεοποίηση

τού αισθητού κόσμου κι ουτε βέβαια τής ψ υχής τού κόσμου* καίπάλι ό Ά θηναγόρας είναι αύτός πού σημειώ νει στό δέκατο τέταρτο

κεφάλαιο: «Β έβαια ό κόσμος είναι όμορφος (...) εντούτοις δέν πρέ

πει νά λατρεύουμε αύτόν, άλλά τόν δημιουργό του (...). ’Έ σ τω κι

άν ό κόσμος είναι ύπόσταση καί σώ μα, όπω ς λένε οί περιπατητι

κοί, εμείς δέν παραλείπουμε νά λατρέψ ουμε τήν αιτία τής κίνησης

τού σώ ματος, τόν Θ εό, γιά νά πέσουμε στό έπίπεδο τώ ν 'άσθενώ ν

καί πενιχρώ ν στοιχείω ν’ {Π ρ ό ς Γ α λ ά τ α ς , Δ ', 99), καί νά λατρέψ ουμε μάλλον τήν παθητική όλη παρά τόν αιθέρα, πού κατ’ αύτούς'

είναι άπαθής. *Α ν βλέπουμε μέσα στά μέρη τού κόσμου δυνάμεις

τού Θ εού, δέν λατρεύουμε τίς δυνάμεις, άλλά τόν δημιουργό τους

καί κύριό τους».

Ό Κ λήμης ’Α λεξάνδρειάς είναι συγγραφέας ένός Π ρ ο τ ρ ε π τ ι

κ ο ύ , πού ό ίδιος ό τίτλος του άφήνει νά έννοηθεί οτι θέλει νά είναι

μιά χριστιανική άπάντηση στόν Π ρ ο τ ρ ε π τ ικ ό τού ’Α ριστοτέλη.Γ νω ρίζει τήν κοσμική θεολογία τού τελευταίου καί τού επιτίθε

ται βάζοντάς τον άντιμέτω πο μέ μιάν άλλη θέση πού εκ παραδό-

σεω ς άποδίδεται στόν ’Α ριστοτέλη καί πού άποκλείει τήν θεία

Π ρόνοια άπό τόν ύποσελήνιο κόσμο* πώ ς γίνεται λοιπόν νά Ο εο-



Η Ι Ι Α Τ Ε Ρ Ι Κ Η Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α

ποιεί κανείς τόν κόσμο καί ταυτόχρονα νά τόν στερεί άπό τήν

ενεργή παρουσία τού Θ εού; Ν ά τό ίδιο τό κείμενο τού Κ λήμη

(Π ρ ο τ ρ ε π τ ικ ό ς , V, 66, 4): «Ε φ όσον βρίσκομαι σέ αύτό τό ση

μείο, νομίζω δτι δέν ύπάρχει καμιά δυσκολία νά μνημονεύσω καί

τούς περιπατητικούς. Ό άρχηγέτης αύτής τής σχολής, μή έχον-

τας συλλάβει τόν Π ατέρα τού σύμπαντος, νομίζει δτι έκείνος πού

άποκαλεί "Υ ψ ιο τ ο είναι ή ψ υχή τού "Ο λου* έτσι λοιπός δταν

υποθέτει δτι ή ψ υχή τού κόσμου είναι Θ εός, άντιφάσκει μέ τόν

εαυτό του. Π ράγματι, άν περιορίσουμε τήν Π ρόνοια στόν ύπερ-

σελήνιο κόσμο καί δούμε στή συνέχεια τόν κόσμο σάν Θ εό, άντι-

φάσκουμε, γιατί άνακηρύσσουμε Θ εό τό μέρος τού κόσμου πού

στερείται Θ εού». Ε ίναι ένδιαφέρον νά προσθέσουμε δτι, σύμφω να

μέ τήν συνηθισμένη θεω ρία του, κατά τήν όποία οί "Ε λληνες φ ι

λόσοφοι «υπεξαίρεσαν» ορισμένες άλήθειες άπό τή Β ίβλο, ό Κ λή

μης υποστηρίζει άλλού (Σ τ ρ ω μ α τ ε ϊ ς , Υ , 14, 90, 3) δτι ή θεω ρία

τού Α ριστοτέλη πού άποκλείει τήν Π ρόνοια άπό τόν ύποσελήνιο

κόσμο προέρχεται άπό μιά παρανόηση κατά τήν άνάγνω ση τώ ν

Ψ α λ μ ώ ν , Λ Ε ', 6: Κ ύριε, έν τώ ούρανώ τό έλεός σου, καί ή άλή-

θειά σου έω ς τώ ν νεφελώ ν.

'Ο σ τ ω ικ ισ μ ό ς .

Ο ί περισσότεροι Π ατέρες τής Ε κκλη σίας άναγνώ ρισαν τήν έξαιρε-τική άξία τής στω ικής ηθικής. Γράφει ό ’Ιουστίνος (Β ' 9 π ο λ ο γ ί α ,

8, 1): «Ο ί στω ικοί έθεσαν στήν ήθική δίκαιες άρχές* οί ποιητές

έξέθεσαν κι αύτοί τις ίδιες άρχές, γιατί τό σπέρμα τού λόγου είναι

έμφ υτο σέ ολόκληρο τό άνθρώ πινο γένος». Τ ό ένδιαφέρον αύτής

τής περικοπής είναι δτι άποδίδει δικαιοσύνη στόν στω ικισμό χρη

σιμοποιώ ντας τό στω ικό λεξιλόγιο (τά «έμφυτα σπέρματα τού

λόγου»). "Ο σο γιά τήν γενικότερη διδασκαλία είναι ή άκόλουθη:άν ορισμένες ιδέες τώ ν είδω λολατρώ ν φιλοσόφω ν συμπίπτουν μέ

έκείνες τώ ν Χ ριστιανώ ν, είναι γιατί καί οί μέν καί οί δέ μετέχουν

στό Θ είο Λ όγο, άν καίή μετοχή τους είναι πολύ διαφ ορετική, άφού

οί είδω λολάτρες γνώ ρισαν τόν Λ όγο έν μέρει (αύτό άλλω στε έξη-



01 Π Α Τ Ε Ρ Ε Σ Κ Α Ι II Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α

γεί τίς έπιτυχίες τους, άλλά καί τά λάθη ή τίς άντιφάσεις τους),

ένώ άντίθετα οίΧ ριστιανοί κατέχουν τήν ολότητα τού Λ όγου, γιατί

δέχτηκαν τόν ίδιο τό Λ όγο στό πρόσω πο τού Χ ριστού. Α ύτό δια

τυπώ νει μέ σαφήνεια ό ’Ιουστίνος στή συνέχεια τής ίδιας Β ' ' π ο

λ ο γ ία ς , 10 ,1-3 καί 13, 2-3:

'Η διδασκαλία μας υπερβαίνει κάθε άνθρώ πινη διδασκαλία

γιατί κατέχουμε ολόκληρο τόν λόγο στό πρόσω πο τού

Χ ριστού π 9ύ εμφανίστηκε γιά μάς, ψ υχή, σώ ματι καί ρή-

ματι. 'Ό λες οίδίκαιες άρχές, όσες άνακάλυψ αν καί έξέφρα-

σαν οίφιλόσοφοι καί οίνομοθέτες, οφ είλονταισέ εκείνο πούβρήκαν καί έν μέρειάτένισαν μέσα στόν λόγο. Κ ιάν έπεσαν

σέ άντιφάσεις, είναι γιατί δέ γνώ ρισαν ολόκληρο τόν λόγο,

πού εΐναι ό Χ ριστός (...). *Η διδασκαλία τού Π λάτω να δέν

είναι ξένη πρός τή διδασκαλία τού Χ ριστού, άλλά δέν εΐναι

έξ ολοκλήρου όμοια, όπω ς άλλω στε καί τώ ν άλλω ν, τώ ν

στω ικώ ν, τώ ν ποιητώ ν ή τώ ν συγγραφ έω ν. Π ράγματι κα

θένας άπό αύτούς άπό τόν διεσπαρμένο μέσα στόν κόσμολόγο είδε δ,τι σχετιζόταν μέ τήν δική του φύση, καί έτσι

έξέφρασε μιά μερική άλήθεια* άλλά άφού πέφτουν σέ άντι-

φάσεις πάνω σέ ούσιώ δη σημεία, δείχνουν ότι δέν κατέ

χουν μιάν άνώ τερη έπιστήμη καί μιάν άπρόσβλητη γνώ ση.

Α ύτή ή σελίδα δείχνει ω ραία οτι ή θεω ρία τής «λογοκλοπής» πού

τάχα διαπράχθηκε σέ βάρος τής Β ίβλου δέν ήταν ή μόνη πού διέ

θεταν οί Χ ριστιανοί γιά νά έξηγήσουν τήν παρουσία ορισμένω ν

άληθειώ ν στά κείμενα τώ ν Ε λλήνω ν φιλοσόφω ν* έξίσου θεω ρού

σαν δυνατό ότι οί είδω λολάτρες μπορούσαν νά έχουν γνω ρίσει κάτι

άπ* τόν λόγο τού Θ εού πριν άπό τήν ένσάρκω σή του. ^Α ς σημειώ

σουμε ότι ό ’Ιουστίνος άποδίδει έν παρόδω δικαιοσύνη στούς στω ι

κούς* καί προπάντω ν ότι αύτό τό κάνει στήν ίδια τή γλώ σσα τώ ν

στω ικώ ν, *δταν, γιά νά δείξει πώ ς έπενεργεί άθέατα μέσα στόν

παγανιστικό κόσμο ό υιός τού Θ εού, μιλάει γιά τόν «σπερματικό

θείο λόγο». Α ύτή ήταν ή κλασική στω ική έκφραση γιά νά έκ-

φραστεί ή έμμενής ένέργεια τού θείου λόγου τόσο μέσα στό σύμ

παν δσο καί μέσα στό νού τού κάθε άνθροιπου.



254 II Ι Ι Α Τ Ε Ρ Ι Κ Η Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α

Μ ολονότι είναι ό κύριος θεω ρητικός τής παγανιστικής «λογο

κλοπής», ό Κ λήμης ’Α λεξάνδρειάς άναγνω ρίζει κι αυτός δτι οί

άλήθειες, στις όποιες έφτασαν οί Έ λλη νες φιλόσοφ οι, μπορεί νά

έχουν άλλη προέλευση, δηλαδή τίς φυσικές τους ικανότητες, πού

κι αύτές έπίσης είναι δώ ρα τού Θ εού. Γ ιά νά περιγράφει αύτόν τόν

διανοητικό εξοπλισμό τώ ν φιλοσόφω ν, χρησιμοποιεί δρους συνή

θεις μέσα στή στω ική θεω ρία τής γνώ σης: τή φ υ σ ικ ή έ ν ν ο ια , τόν

κ ο ιν ό ν ο ν , τήν π ρ ό λ η ψ ιν κτλ. Σ χετικά μπορούμε νά σημειώ σουμε

δύο χω ρία άπό τούς Σ τ ρ ω μ α τ ε ϊς : «Θ ά μάς ρω τήσουν: μά οί Έ λ

ληνες δέν κατείχαν παρά τήν φυσική έννοια καί μόνο; ’Α π’ δσο

ξέρω , ή φύση είναι έργο τού μοναδικού Δ ημιουργού* γι’ αύτό κι

είπαμε έπίσης δτι ή δικαιοσύνη εΐναι φυσική. Θ ά μάς ρω τήσουν:

δέν κατείχαν παρά μόνο τόν κοινό νού; *Α ς έξετάσουμε λοιπόν

ποιός εΐναι ό Π ατέρας του, καί άπό πού προέρχεται αύτή ή δι

καιοσύνη πού πρυτανεύει στήν κατανομή του» (I, 19, 94, 2)* καί:

«εΐτε είναι άπό τήν ’Α νατολή, εΐτε άπό τά σύνορα τής Δ ύσης,

εΐτε άπό τό Β ορρά ή τό Ν ότο, κάθε φυλή έχει μία μόνη καί τήν

ΐδια έκ τώ ν προτέρω ν έννοια ώ ς πρός ’Εκείνον πού εΐναι κυρίαρ

χος τού κόσμου, άν άληθεύει δτι οί καθολικότερες άπό τίς πράξεις

του έπεκτείνονται έξίσου σέ δλα τά πράγματα» (V, 14, 133, 9).

Ο Ι Μ Ε ΓΑ Λ Ε Σ Μ Ο Ρ Φ Ε Σ

Τ Η Σ Π Α Τ Ε Ρ ΙΚ Η Σ Φ ΙΛ Ο Σ Ο Φ ΙΑ Σ

Ό άναγνώ στης θά παρατήρησε διεσπαρμένα στις σελίδες πού

προηγήθηκαν κάμποσα στοιχεία σχετικά μέ τίς φιλοσοφ ικές θέ

σεις τώ ν Π ατέρω ν. Χ ω ρίς νά ελπίζουμε, εννοείται, δτι θά καταρ

τίσουμε εδώ ένα πλήρη πίνακα τής πατερικής φιλοσοφίας, πράγμα

πού θά άπαιτούσε πολλούς τόμους, θά πρέπει τώ ρα νά σκιαγραφ ήσουμε σέ γενικές γραμμές τήν πνευματική φυσιογνω μία τώ ν πρω

ταγω νιστώ ν αύτού τού μεγάλου έγχειρήματος.

Ό άρχαιότερος άπό τούς σημαίνοντες εΐναι ό ’Ιουστίνος (πέ-



θανε γύρω στό 165). Ε ίναι συγγραφέας δύο ' π ο λ ο γ ιώ ν πού άπευ-

θύνονται σέ αύτοκράτορες, ή πρώ τη στόν Ά δριανό καί ή δεύτερη,

πιό σύντομη αύτή, στόν Μ άρκο Α ύρήλιο. Σ τόν Δ ιά λ ο γ ο π ρ ό ς Τ ρ ύ -φ ω ν α διηγείται τήν προσω πική του πνευματική οδύσσεια* παρά

τήν κάποια λογοτεχνική σκηνοθεσία, πού γίνεται προφ ανής, δταν

ό ^Ιουστίνος λέγειπώ ς συναναστράφηκε διαδοχικά καί μάταια τούς

στω ικούς, τούς περιπατητικούς καί τούς πυθαγόρειους, πριν προσ-

κολληθεί πρόσκαιρα στόν πλατω νισμό, ω στόσο βρίσκουμε μέσα

σέ αύτόν τό διάλογο πολλά άληθοφανή στοιχεία, άπό τή σκοπιά

τής ψυχολογίας καί τής ιστορίας τού πολιτισμού,' σχετικά μέ τίςαιτίες, πού μπορούσαν νά ω θήσουν έναν νέο μεσοπλατω νικό φιλό

σοφο πρός τόν Χ ριστιανισμό. Ό Τ ατιανός, μαθητής τού ’Ιουστί

νου, προτού προσχω ρήσει στή γνω στική αίρεση, είχε συγγράψ ει

έναν λόγο Π ρ ό ς "Ε λ λ η ν α ς . Σ υγκριτικά μέ τό δάσκαλό του δείχνει

πολύ λιγότερη διάθεση νά άποδώ σει δικαιοσύνη στούς είδω λολά

τρες φιλοσόφους, καί επιπλέον τείνει νά τούς άρνηθεί κάθε γνώ ση

τής άλήθειας. eH κριτική του είναι ιδιαίτερα έντονη, δταν στρέφεται ενάντια στή θρησκευτική φιλοσοφία τώ ν Ε λλήνω ν* καταγγέλ

λει τήν ήλίθια άνηθικότητα τώ ν μύθω ν, όπω ς είχαν κάνει καί οί

ίδιοι οί είδω λολάτρες άπό πολύ καιρό* άλλά, άντίθετα μέ αύτούς,

δπω ς είδαμε παραπάνω , προγράφει τήν προσφ υγή στήν άλληγο

ρική ερμηνεία.

Έ να ς άλλος άπολογητής είναι ό Ά θηναγόρας, πού. γύρω στό

177 άπευθύνει μία Π ρ ε σ β ε ία τ ώ ν Χ ρ ι σ τ ια ν ώ ν στόν Μ άρκο Α ύρήλιο καί στόν γυιό του Κ όμμοδο, δπου πασχίζει νά δείξει δτι στόν

άγώ να τους ενάντια στόν πολυθεισμό οί Χ ριστιανοί μπορούν νά

έπικαλεστούν ώ ς προδρόμους καί συνεπίκουρους τούς "Ε λληνες μο

νοθεϊστές φιλοσόφους, τόν Π λάτω να, τόν Α ριστοτέλη καί τούς

στω ικούς. Ό Ά θηναγόρας εΐναι εξάλλου καί συγγραφέας μιάς

πραγματείας Π ε ρ ϊ ά ν α σ τ ά σ ε ω ς πού, εκτός άπό τό δογματικό της

ενδιαφέρον, εΐναι σημαντική γιά τή διατύπω ση τής χριστιανικήςάνθρω πολογίας. Έ να άπό τά επιχειρήματα πού επικαλείται γιά

νά υποστηρίξει τήν πραγματικότητα τής σω ματικής άνάστασης

εΐναι τό άκόλουθο: ή αιώ νια ύπαρξη τώ ν νοητώ ν άντικειμένω ν

απαιτεί τήν αιώ νια ύπαρξη τώ ν νοητικώ ν ικανοτήτω ν πού δόθη

01 Μ Ε Γ Α Λ Ε Σ Μ Ο Ρ Ε Σ Τ Η Σ Π Α Τ Ε Ρ Ι Κ Η Σ Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Σ 25ο




καν στόν άνθρω πο γιά νά τά άναγνω ρίζει, δηλαδή τή σκέψ η καί

τό λογικό· άλλά αύτές οί ικανότητες δέν μπορούν νά έπιβιώ σουν

άν ή φύση πού τίς δέχτηκε δέν επιβιώ νει' καί ή φύση πού δέχτηκετή σκέψ η καί τό λογικό δέν είναι μόνο ή ψ υχή, άλλά ό άνθρω πος,

ψ υχή τε καί σώ ματι* θά πρέπει λοιπόν τό σώ μα νά υπάρχει κι

αύτό αιώ νια, πράγμα πού δέν είναι δυνατό παρά μόνο μέ τήν άνά-

στάση. Β λέπουμε δτι αυτή ή επιχειρηματολογία βασίζεται σέ μιάν

καθαυτό χριστιανική άνθρω πολογία, σύμφω να μέ τήν όποία τό

σώ μα εισέρχεται στόν ορισμό τού άνθρώ που ώ ς πλήρες συστατικό

στοιχείο, καί άνητίθεται έξ ολοκλήρου στήν πλατω νική άνθρω πολογία τού Π ρ ώ τ ο υ 5 λ κ ιβ ιά δ η πού άρνιόταν νά περιλάβει τό σώ μα

στήν άληθινή συγκρότηση τού άνθρώ που. Ό τελευταίος άπολογη-

τής αύτής τής εποχής, πού θά κατονομάσουμε εδώ , είναι ό Σύριος

Θ εόφιλος άπό τήν ’Α ντιόχεια, τού οποίου διασώ θηκαν τά τρία

βιβλία Π ρ ό ς ύ τ ό λ υ κ ο ν . Ή δογματική οξύνοια αύτού τού σ υγ

γραφέα υστερεί άπέναντι σέ κείνη τώ ν προηγουμένω ν τό κύριο

ένδιαφέρον πού παρουσιάζει είναι δτι άπηχεί πολυάριθμες καί πολύτιμες συλλογές γνω μώ ν πού άποδίδονται στούς 'Έ λληνες φιλο

σόφους. 'Ό μ ω ς δέν μπορούμε νά έγκαταλείψ ουμε τούς άπολογη-

τές Π ατέρες χω ρίς νά μνημονεύσουμε ένα σημαντικό κείμενο, τό

οποίο έπί πολύ καιρό κατατασσόταν στά έργα τού Ιουστίνου,

άλλά λόγω τού περιεχομένου του πρέπει νά είναι τουλάχιστον κατά

μισόν αιώ να ύστερότερο. Π ρόκειταιγιά μιάν Π α ρ α ίν ε σ ι ν π ρ ό ς “Ε λ

λ η ν α ς άγνώ στου συγγραφέα, άλλά μέ πρόδηλο άλεξανδρινό χρώ μα, ή όποία χαρακτηρίζεται άπό μιά πλατειά γνώ ση τής ελληνι

κής φιλοσοφίας καί λογοτεχνίας καί μιά πολύ μετρημένη στάση

άπέναντί τους.

Ό δεύτερος αιώ νας μ.Χ . είναι έπίσης ό χρυσούς αιώ νας τού

γνω στικισμού. Ε ίναι δύσκολο νά χαρακτηρίσουμε μέ λίγες λέξεις

αύτό τό πολύ σπουδαίο διανοητικό ρεύμα* άς πούμε δτι, σέ πλήρη

άντίθεση μέ τήν μακρόχρονη πεποίθηση πού έπικρατούσε (H ar-nack), πρόκειται γιά ένα έκτεταμένο θρησκευτικό φαινόμενο, ιδιαί

τερη έκδήλω ση τού οποίου είναι ή χριστιανική αίρεση πού συνή

θω ς έννοούμε μέ τή λέξη γνω στικισμός. Ή δεσπόζουσα ιδέα είναι

ή σω τηρία μέσω τής γ ν ώ ο ε ω ς , ώ ς κάτι πού πρέπει ήδη σ’ αύτόν



τόν κόσμο νά ύποκαταστήσει τήν πίστη* ό άτελής δημιουργός Θ εός

διακρίνεται άπό τόν υπέρτατο υπερβατικό Θ εό* σέ αύτή τή διά

κριση δσοι γνω στικοί έχουν χριστιανική παιδεία προσθέτουν τήν

διάκριση τής Π αλαιάς Δ ιαθήκης, τήν όποία άπορρίπτουν ώ ς κατα

στατικό χάρτη του δημιουργού Θ εού, άπό τήν Κ αινή Δ ιαθήκη,

πού τήν θεω ρούν άποκάλυψ η τού άγαθού Θ εού. Ο ί μεγάλες μορφές

αύτού τού γνω στικισμού κατά τόν δεύτερο αιώ να είναι ό Μ αρκίω ν,

ό Β ασιλίδης καί ό Β αλεντίνος. Ό κύριος ορθόδοξος άντίπαλός τους

ήταν ό άγιος Ε ιρηναίος άπό τή Σ μύρνη πού μετανάστευσε στήν

Γ αλατία καί έγινε επίσκοπος τής Λ υώ ν τό 177. Σ έ μιά πεντάβιβλο

πραγματεία του Κ α τ ά α ιρ έ σ ε ω ν άποκαθιστά τή μοναδικότητα τού

Θ εού, τόν έξοχο χαρακτήρα τής δημιουργίας καί τήν ικανότητά

της νά άποτελεΐ μαρτυρία γιά τήν φύση τού Δ ημιουργού. Έ να ς

άλλος άντίπαλός τώ ν γνω στικώ ν κατά τίς άρχές τού τρίτου αιώ να

είναι ό 'Ιππόλυτος άπό τή Ρ ώ μη, συγγραφέας ενός έργου μέ τίτλο

Κ α τ ά π α σ ώ ν τ ώ ν α ιρ έ σ ε ω ν έ λ ε γ χ ο ς , πού παρουσιάζει μεγάλο έν

διαφέρον ώ ς μαρτυρία* ή κύρια ιδέα της είναι δτι οί αιρετικές ομά

δες είναι θυγατέρες τής ελληνικής φιλοσοφ ίας.

Τ ήν ίδια έποχή, μέ τούς Χ ριστιανούς θεολόγους τής ’Α λεξάν

δρειάς, πλησιάζουμε έναν κόσμο βαθύτατα διαφ ορετικό. Ό ιδρυ

τής τής σχολής εΐναι ό Π άνταινος (πέθανε γύρω στό 200). Σ τις

σελίδες πού προηγήθηκαν μιλήσαμε ήδη άρκετά γιά τόν μαθητή

του Κ λήμη ’Α λεξάνδρειάς (πέθανε πριν άπό τό 215) καί γιά τά

δύο κύρια έργα του, τόν Π ρ ο τ ρ ε π τ ικ ό καί τούς Σ τ ρ ω μ α τ ε ΐς . ’Α κό

μα, είναι σ υ γ γ ρ α φ έ α ς μιας μικρής πραγματείας γιά τήν καλή χρή

ση τού πλούτου (Τ ίς ό σ ω ζ ό μ ε ν ο ς π λ ο ύ σ ιο ς ) καί ενός Π α ι δ α γ ω γ ι

κ ό ν πού παρουσιάζει τόν θείο λόγο ώ ς παιδαγω γό τής άνθρω πότη-

τας. Ό Κ λήμης γνώ ρισε καί καταπολέμησ ε τόν γνω στικισμό* μά

λιστα κατάρτισε μιά συλλογή έπίλεκτω ν κομματιώ ν άπό τό έργο

ενός άντιπροσώ που αύτής τής ομάδας, δπου είχε παρεμβάλει καί

τίς άνασκευές του: πρόκειται γιά τά Excerpta ex Theodoto. Σ έ

άντίθεση πρός τόν αιρετικό γνω στικό, σκιαγραφ εί τό πορτραΐτο

τού ((άληθινού γνω στικού», δηλ. τού Χ ριστιανού γνω στικού, μο

λονότι ή άντίθεση δέν άποκλείει μιά κάποια συγγένεια άνάμεσα

στά δύο ιδεώ δη. Α ύτή ή γνώ ση τώ ν θείω ν πραγμάτω ν, πουναι

01 Μ Ε Γ Α Λ Ε Σ Μ Ο Ρ Ε Σ Τ Η Σ Π Α Τ Ε Ρ Ι Κ Η Σ Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Σ 257



258 II Π Α Τ Ε Ρ Ι Κ Η Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α

άνώ τερη άπο τήν κοινή πίστη, εμφ ανίζεται πότε-πότε στά κείμενα

του Κ λήμη ώ ς έσω τερική διδασκαλία, ώ ς άπόκρυφη παράδοση πού

έχει μεταδοθεί προφ ορικά άπο τούς άποστόλους σέ ορισμένους

προνομιούχους μαθητές καί έκτοτε διαδόθηκε άπύ στόμα σέ στό

μα’ ορισμένα χω ρία τώ ν Σ τ ρ ω μ α τ έ ω ν παραδόξω ς παραλληλίζουν

τή γνώ ση καί τή σω τηρία γιά νά βεβαιώ σουν ότι, άν έπρεπε νά

διαλέξουμε, θά έπρεπε νά προτιμήσουμε τή γνώ ση. 'Ό πω ς βλέ

πουμε ύπάρχει πολύς πλατω νισμός στόν χριστιανισμό τού Κ λήμη.

Ό Ω ριγένης (γύρω στό 184-253) ήταν άνώ τερου άναστήμα-

τος. ?Η ταν μαθητής όχι μόνο τού Κ λήμη, άλλά καί τού φιλοσόφου

Ά μμω νίου Σ ακκά, κοντά στόν όποιο βρέθηκε συμμαθητής τού

Π λω τίνου. 'Ό σο άπό τό έργο του διασώ θηκε έχει έντυπω σιακές

διαστάσεις, μολονότι εκπροσ ω πεί ένα μόνο μέρος άπό τό πραγ

ματικό του έργο. Ό ιστορικός τής φιλοσοφίας θά συγκρατήσει δύο

πραγματείες. ’Α πό τή μιά μεριά έχουμε τήν πραγματεία Κ α τ ά

Κ έ λ α ο ν , πού πήγαινε νά άναιρέσει έναν μεσοπλατω νικό φιλόσοφο

άντίπαλο τού Χ ριστιανισμού* ό λίβελλος τού Κ έλσου, πού είχε τίτλο 9 λ η θ ή ς λ ό γ ο ς , χάθηκε, άλλά δ Ω ριγένης κάνει τόσες παρα

πομπές γιά τίς άνάγκες τής πολεμικής, ώ στε στάθηκε δυνατό νά

άνασυγκροτηθούν πολυάριθμες σελίδες. Ά π ό τήν άλλη μεριά έχου

με τήν πραγματεία Π ε ρ ί ά ρ χ ώ ν , πού είναι ή πρώ τη συστηματική

έκθεση τής φ ιλ ο σ ο φ ία ς καί τής θεολογίας, τήν οποία παρήγαγε ή

άρχαία παράδοση, ένα είδος Σ ο ν α ς (πριν άκόμα εφευρεθεί αύτή

ή λέξη), οπού λέγονται δλα τά ούσιώ δη γιά τόν Θ εό, τόν κόσμο,τόν άνθρω πο καί τήν Α γία Γραφή* τό έλληνικό πρω τότυπο αύτοΰ

τού έργου δυστυχώ ς χάθηκε, έκτος άπό κάποια τμήματά του, καί

τό διαβάζουμε σέ κάποια λατινική μετάφραση τού Ρουφ ίνου, ό

όποιος δυστυχώ ς πασχίζει νά τού περιορίσειτά τολμηρά του στοι

χεία. Κ αί τούτο γιατί ή κοσμοθεώ ρηση τού ’Ω ριγένη εΐναι τολ

μηρή, καί ιδιαίτερα γιά τόν πνευματικό κόσμο: όπω ς ό Λ όγος

γεννήθηκε άπό τόν Π ατέρα, έτσι κι ό ίδιος γεννά άλλους Λ όγους,δηλαδή φύσεις έλλογες, πνευματικές καί ελεύθερες* αυτές οί φύ

σεις δημιουργήθηκαν ίσες, άλλά χρησιμοποιώ ντας τήν έλευθερία

τους κατέστησαν διαφορετικές στό μέτρο πού λίγο ή πολύ προσ-

κολλήθηκαν στόν Θ εό ή τόν άποστράφηκαν* έτσι διαμορφ ώ νεται



01 Μ Ε Γ Α Λ Ε Σ Μ Ο Ρ Ε Σ Τ Ι Ι Σ Π Λ Τ Ε Ρ Ι Κ Η Σ Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Σ 259

ή ιεραρχία του πνευματικού κόσμου, άπό τούς πιο άγνούς άγγέ-

λους μέχρι τά πνεύματα πού εΐναι φυλακισμένα μέσα στά άνθρώ -

πινα σώ ματα. Ά λλά οί άνθρώ πινες ψ υχές δέν άπώ λεσαν τήν άνά-μνηση τής προηγούμενης άξιω σύνης τους, καί μπορούν νά τήν

έπανεύρουν μέ τή χάρη τού Χ ριστού, βοηθούμενες άπό τήν άσκηση

καί τήν κάθαρση* έν τέλει, όταν ολοκληρώ νεται ό κοσμικός κύ

κλος, όλα τά πνεύματα έπανέρχονται λίγο-πολύ στήν άρχική τάξη.

Ω στόσο ό Ω ριγένης διατηρεί άπό τόν στω ικισμό τήν ιδέα ότι ό

κόσμος μας δέν εΐναι παρά μιά στιγμή μέσα σέ μιάν άπειρη δια

δοχή κόσμω ν κι αύτό σημαίνει ότι ή εναλλαγή τής ενσάρκω σηςκαί τής λύτρω σης τώ ν ψ υχώ ν φαίνεται προορισμένη νά συνεχίζε

ται άτελείω τα* εντούτοις άπό τόν έναν κόσμο στόν άλλο διαγρά

φεται μιά πρόοδος, κι έν τέλει τό καλό θά νικήσει κατά κράτος

τό κακό καί τά πάντα θά έπανέλθουν στήν άθώ α κατάσταση τής

πρώ της δημιουργίας, χω ρίς πιθανώ ς νά έξαιροΰνται οί δαίμονες

καί οί κολασμένοι (ά π ο κ α τ ά σ τ α σ ις ). Α ύτός εΐναι ό τρόπος μέ τόν

όποιο μπορούμε νά παραστήσουμε τήν ιστορία τού κόσμου σύμφω να μέ τόν Ω ριγένη* πρέπει νά προσθέσουμε οτι αύτή ή άνα-

συγκρότηση τού κειμένου εΐναι άρκετά πιθανολογική, έφόσον τά

πρω τότυπα κείμενα τίς περισσότερες φορές λείπουν καί συμπλη

ρώ νονται άπό τή μαρτυρία έγκω μιαστώ ν καί έπιτιμητώ ν, πού εΐναι

έξίσου ύποπτοι γιά παραποίηση τής σκέψης τού συγγραφ έα.

'Η έπίδραση τού ’Ω ριγένη εΐναι έμφ ανής στούς 'Έ λληνες Π α

τέρες τού τέταρτου αιώ να, πού κατ’ ούσίαν εΐναι οί τρεις Κ αππα-δόκες, ό Γρηγόριος Ν αζιανζηνός, ό Κ αισαρείας Β ασίλειος καί ό

άδελφός του Γρηγόριος ό Ν ύσσης. Ό Γρηγόριος ό Ν αζιανζηνός

(329-390) είχε μεγάλη φήμη ώ ς θεολόγος στήν χριστιανική ’Α ρ

χαιότητα* κυρίω ς οφείλει αύτή τή φήμη στούς πέντε Θ ε ο λ ο γ ικ ο ν ς

λ ό γ ο υ ς πού γιά πολύν καιρό ήταν τό άποκορύφω μα τού δόγματος

περί Τ ριάδος. Ό άντίπαλός, άπέναντι στόν όποιο πρέπει νά πά

ρουν -θέση οί τρεις Κ αππαδόκες, δέν εΐναι πιά ό γνω στικισμός,άλλά ή αίρεση τού Ά ρείου, πού κατά τό δεύτερο μισό τού τέταρ

του αιώ να τήν έκπροσω πούσε ό Ε ύνόμιος. Α ύτή ή σύγκρουση εΐναι

σημαντική γιά τήν ιστορία τής φιλοσοφίας* γιατί ό άρειανισμός

παρουσιάζεται σάν μιά προσπάθεια έκλογίκευσης τού χριστιανικού



260 II Ι Ι Α Τ Ε Ρ Ι Κ Η Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α

δόγματος, εξοστρακισμού του μυστηρίου, μέ ενα λόγο άναγω γής

—πρίν άπό τόν Κ άντ— «της θρησκείας στά όρια του άπλοΰ Λ όγου».

Α ύτά τά σχέδια τώ ν άρειανώ ν άπηχούνται προπάντω ν στήν τριαδική τους θεολογία, όπου, ξεκινώ ντας άπό μιά καθαρά φιλοσοφική

άντίληψ η τού Θ εού, πού στό επίκεντρό της βρισκόταν ή έννοια

τής «άγεννησίας» του, συμπεραίνουν ότι ό λόγος, όντας γεννημέ

νος, είναι α ν ό μ ο ι ο ς πρός τόν Π ατέρα καί διόλου ό μ ο ο ύ σ ιο ς μέ

αύτόν. Ε πιπλέον είχαν δώ σει στό σύστημά τους ισχυρή λογική

άρματω σιά, εμπνευσμένη άπό τό ν Ο ρ γ α ν ο ν τού Α ριστοτέλη. Μ έ

άλλα λόγια ό άγώ νας τώ ν Κ αππαδοκώ ν ένάντια στήν αίρεση τούΕ ύνόμιου έπρεπε άναγκαστικά νά διεξαχθεί κατά μεγάλο μέρος

στό χώ ρο της φιλοσοφίας. Ό Γρηγόριος θά ξαναδείξειστούς άρεια-

νούς τήν επείγουσα άνάγκη νά έγκαταλείψ ουν τίς φιλοσοφ ικές σο

φιστείες γιά νά έπιστρέψουν στήν απλότητα τής πίστης, άφού κι ό

Χ ριστός διάλεξε τούς άποστόλους του άνάμεσα στούς ψαράδες καί

όχι άνάμεσα στούς άριστοτελικούς (piscatorie, non aristotelice,

σύμφω να μέ μιά περίφημη λατινική ρήση)* εξάλλου θά ύπογραμ-μίσειτόν άσύλληπτο χαρακτήρα τού Θ εού, γιά τόν οποίο μπορούμε

νά γνω ρίζουμε μόνο δ,τι μάς λέει ό ίδιος. Ό Β ασίλειος (330-379)

θά άκολουθήσει τόν ίδιο δρόμο. 'Έ να άπό τά έργα του πού παρου

σιάζουν τό μεγαλύτερο ενδιαφέρον γιά τήν ιστορία τώ ν ιδεώ ν είναι

ή συλλογή του 'Ο μ ιλ ί α ι ε ις τ ή ν 'Ε ξ α ή μ ε ρ ο ν , δηλαδή γιά τήν βι

βλική άφήγηση τής δημιουργίας· έμπνεόμενος άπό άνάλογα έργα

τού Φ ίλω να καί τού ’Ω ριγένη, ό Β ασίλειος άφορμάτάι άπ* αύτό τόσχόλιο γιά νά εκθέσει τά ούσιώ δη σημεία τώ ν χριστιανικώ ν ιδεώ ν

άναφορικά μέ τον κόσμο καί τόν άνθρω πο.

Ή φιλοσοφ ική σπουδαιότητα τού Γρηγορίου Ν ύσσης (πέθανε

τό 394) είναι πολύ μεγαλύτερη. Ή κοσμολογία του καί ή άνθρω -

πολογία του έκφ ράζονται καί έδώ μέ τή μορφή σχολίω ν στίς πρώ

τες παραγράφους τής Γ ε ν έ σ ε ω ς , σχόλια πού χω ρίζει σέ δύο πραγ

ματείες, τήν μία γιά τό έξαήμερο καί τήν άλλη γιά τή δημιουργίατού άνθρώ που. Ή έξήγησή του γιά τόν φυσικό κόσμο έγκειται

σέ μιά θεω ρία γιά τά στοιχεία καί τόν άμοιβαΐο τους δεσμό ( σ ύ ν

δ ε σ μ ο ς ) , πού είναι πλατω νικής προέλευσης, άλλά πρέπει νά άπο-

δοθεΐάκριβέστερα στόν στω ικό Π οσειδώ νιο. 'Ό σο γιά τόν άνθρω πο,



ή πρω τοτυπία τού Γρηγορίου είναι δτι τόν θεω ρεί μ ε θ ό ρ ιο , άνά

μεσα στόν αισθητό καί στόν νοητό κ ό σ μ ο ' έτσι στόν έναν άνήκει

μέ τό σώ μα του καί στόν άλλον μέ τήν ψ υχή του άποκαθιστώ νταςσυνάμα μιάν επικοινω νία άνάμεσά τους. Σ τήν 'Ο μ ιλ ί α ε ις τ ό ’Ά σ μ α

σ μ ά τ ω ν καί στόν Β ίο Μ ω υ σ έ ω ς προσπελάζει τό πρόβλημα πού

θεω ρεί ούσιώ δες, τή γνώ ση τού Θ εού. Ή πρώ τη βαθμίδα αύτής

τής γνώ σης εΐναι ή θέαση τού Θ εού μέσα στό κάτοπτρο τής κα

θαρής ψ υχής, πού ενέχει πράγματι τή θεία εικόνα* οποίος θέλει νά

προχω ρήσει πέρα άπό αύτό τό πρω ταρχικό στάδιο οφείλει νά κα-

θαρθεΐ άπό κάθε σκέψ η αισθητής προέλευσης καί τότε άνακαλύπτειδτι τό ζητούμενο άντικείμενο ξεπερνά κάθε γνώ ση κι δτι ή άκα-

ταληψ ία τό περιβάλλει σάν νεφέλη άπό παντού. Μ έ αύτή του τήν

άποψ η ό Γρηγόριος γίνεται οπαδός τής άποφ ατικής θεολογίας,

σύμφ ω να μέ τήν όποία ή γνώ ση τού Θ εού εΐναι πριν άπ’ δλα γιά

τόν άνθρω πο γνώ ση τού τί δέν εΐναι ό Θ εός. 'Η γραφ τή παράδοση

άπέδω σε συχνά στόν Γρηγόριο Ν ύσσης τήν πραγματεία Π ε ρ ί φ ν -

σ ε ω ς ά ν θ ρ ώ π ο υ πού στήν πραγματικότητα έγραψ ε ό Ν εμέσιος,επίσκοπος Έ μέσης γύρω στό 400* δπω ς δείχνει ό τίτλος, πρό

κειται γιά μιά πραγματεία χριστιανικής άνθρω πολογίας θεμελιω

μένη σέ πλούσια φιλοσοφική πληροφ όρηση, δπου ή έπίδραση τού

Π οσειδώ νιου κυριαρχεί* ή ιδιομορφ ία της εΐναι δτι ένάντια στόν

’Α ριστοτέλη έπιστρέφει στήν πλατω νική άνθρω πολογία, σύμφω να

μέ τήν όποία ό άνθρω πος ορίζεται μόνο ώ ς ψυχή* δπω ς θυμόμαστε,

ό Ά θηναγόρας, θέλοντας νά νομιμοποιήσει τήν άνάσταση τού σώ ματος, είχε κάνει τήν άντίθετη έπιλογή.

Ε ΐδαμε δτι άνάμεσα στούς νεοπροσήλυτους τού Π αύλου στήν

’Α θήνα οί Π ρ ά ξ ε ις τ ώ ν π ο σ τ ό λ ω ν κατονομάζουν έναν κάποιο

Δ ιονύσιο. Α ύτό άκριβώ ς τό πρόσω πο (τόν Δ ιονύσιο «άρεοπαγίτη»)

πλαστογράφησε ένας άγνω στος συγγραφέας, πού στήν πραγμα

τικότητα πρέπει νά άνήκει στά τέλη τού πέμπτου αιώ να καί στις

άρχές τού έκτου, μιά καί έπηρεάστηκε άπό τόν Π ρόκλο (πού π έθανε τό 485) καί έκείνη περίπου τήν έποχή άρχίζουν νά μιλούν

γι’ αύτόν. Ή άπάτη αύτή θά άποδειχνόταν μακρόβια ξεγελώ ντας

κυρίω ς ολόκληρον τόν Μ εσαίω να, ό όποιος έπηρεάστηκε άπίστευτα

άπό τόν ψ ευδο-’Α ρεοπαγίτη (εΐναι, έτσι, ό συγγραφέας πού παρα

01 Μ Ε Γ Α Λ Ε Σ Μ Ο Ρ Ε Σ Τ Η Σ Π Α Τ Ε Ρ Ι Κ Η Σ Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Σ 6 61



262 II Π Α Τ Ε Ρ Ι Κ Η Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α

θέτεισυχνότερα ά π όλους ό Ά κινάτης). To corpus areopagiticum

περιλαμβάνει πέντε κείμενα βαθύτατα ομοιογενή, παρότι ό χρι

στιανικός τους τόνος είναι άνισος: Π ε ρ ί τ ή ς ο υ ρ α ν ία ς ιε ρ α ρ χ ί α ς ,Π ε ρ ί τ ή ς ε κ κ λ η σ ια σ τ ικ ή ς ιε ρ α ρ χ ία ς , Π ε ρ ί θ ε ίω ν ο ν ο μ ά τ ω ν , Π ε ρ ί

μ υ σ τ ικ ή ς θ ε ο λ ο γ ία ς καί οίέντεκα *Ε π ισ τ ο λ α ί. Ό συγγραφ έας εΐναι

προφανώ ς ένας Χ ριστιανός πού θέλησε νά έκφράσει τήν πίστη του

μέ τούς όρους τής νεοπλατω νικής φιλοσοφίας καί επιπλέον μέ μνή

μες άπό τό λεξιλόγιο τώ ν μυστηρίω ν. Ό νεοπλατω νισμός του εΐναι

έκεΐνος του Π ρόκλου, πιό προσκολλημένος στό πνεύμα τής σχο

λής άπό εκείνον τού Π λω τίνου: ή ιστορία όλω ν τώ ν νοημόνω νοντω ν άναπτύσσεται μέ τριαδικό ρυθμό (έξοδος άπό τό Θ εό, επι

στροφή στό Θ εό, ένω ση μέ τό Θ εό)* τό σύνολό τους εΐναι ιεραρχη

μένο αυστηρότατα* ή ενέργεια τού Θ εού δέν άγγίζει τά οντα καί

τά δντα δέν στρέφονται πρός τό Θ εό παρά μόνο τηρώ ντας αύτή

τήν ίεραρχική τάξη* όσο γιά τήν έπιστροφή στό Θ εό, όπω ς ήδη

είδαμε στόν Π λάτω να καί στόν Π λω τίνο, έπιτελεΐται μέ τήν

ομοίω ση, μολονότι οί άνομοιότητες μάς χω ρίζουν άπό τό Θ εό.Ό Δ ιονύσιος δέχεται τήν ιεραρχία τόσο στόν άγγελικό κόσμο όσο

καί στήν Ε κκλησία, καί οί δύο αύτές δομές συναρμόζονται έτσι

ώ στε ή τελευταία άπό τίς άγγελικές τάξεις νά εΐναι αμέσω ς άνώ -

τερη άπό τήν πρώ τη τάξη τής Ε κκλησίας* αύτός εΐναι ό δίαυλος

μέσα στόν όποιο κατέρχεται ή γνώ ση τού Θ εού καί άνέρχονται οί

άνθρώ πινες ελπίδες πρός τόν Θ εό. 4Η ίεραρχική τάξη έκφράζει

συνάμα μιά διαίρεση τής πνευματικής ζω ής σέ τρία στάδια, πούεΐναι ή κάθαρση, ή φώ τιση καί ή ένω ση: στόν άγγελικό κόσμο '

καθώ ς καί στήν Ε κκλησία, αύτοί πού καθαίρουν δέν εΐναι οί ί

διοι μέ αύτούς πού καθαίρονται, ουτε αύτοί πού φ ω τίζουν μέ

αύτούς πού φ ω τίζονται, αύτοί πού τελειοποιούν μέ έκείνους πού

τελειοποιούνται. Μ ιά βλαβερή συνέπεια αύτής τής άτεγκτης ιεράρ

χησης εΐναι ότι καθιστά άδύνατη κάθε άμεση σχέση άνάμεσα στόν

Θ εό καί στήν ψ υχή, εκτός πιά κι άν αύτή έχει άνέλθει όλες τίςβαθμίδες τής κλίμακας* κι όμω ς, ή άμεση έπαφή μέ τό Θ εό παρα

μένει έπιθυμία κάθε θρησκευτικής ζω ής. Ό Δ ιονύσιος αΐρει αύτό

τό έμπόδιο παραχω ρώ ντας σημαντική θέση στήν έκσταση. Δ ια

κρίνει μιά διπλή θεολογία ή γνώ ση τού Θ εού: μπορούμε νά βε



01 Μ Ε Γ Α Λ Ε Σ Μ Ο Ρ Ε Σ Τ Η Σ Π Α Τ Ε Ρ Ι Κ Η Σ Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Σ 263

βαιώ σουμε γιά τόν Θ εό τίς τελειότητες πού παρατηρούμε στά δη

μιουργήματα άναβιβάζοντάς τες σέ υπερθετικό βαθμό, κι αύτή εΐναι

ή θετική ή καταφ ατική θεολογία* άλλά μπορούμε έπίσης, καί αύτόεΐναι καλύτερο, νά άρνηθούμε στόν Θ εό δλους τούς περιορισμούς

πού προσιδιάζουν στόν δημιουργημένο κόσμο, οπότε πραγματώ

νουμε τήν άρνητική ή άποφατική θεολογία. Κ ατά παράδοξο τρόπο,

ή v ia neg ationis, ή άγνοούσα γνώ ση, εΐναι αύτή πού οδηγεί στήν

ΰπατη δυνατή γνώ ση καί στήν έπαφ ή μέ τό Θ εό, δπω ς τό δείχνει

τό παράδειγμα τού Μ ω υσή καί τού Π αύλου.

Π ροτού γίνει ό άρχιδιανοητής τού λατινικού Μ εσαίω να, όψ ευδο-Δ ιονύσιος άσκησε τήν έπίδρασή του σέ έναν άπό τούς τε

λευταίους Έ λληνες Π ατέρες, τόν Μ άξιμο τόν 'Ο μολογητή (580-

662), ό όποιος δείχνει μιά τεράστια πατερική καλλιέργεια: γνω

ρίζει προπάντω ν τόν Εύάγριο τόν Π οντικό, οπαδό τού Ω ριγένη

κατά τό δεύτερο μισό τού τέταρτου αιώ να, ό όποιος τού μεταδίδει

τά ούσιώ δη στοιχεία τής άλεξανδρινής θεολογίας* άναφ έρει τούς

Κ αππαδόκες, καί κυρίω ς τόν Γρηγόριο τόν Ν αζιανζηνό, στόν όποιοάφ ιερώ νει σχόλια* άλλά οί μεγαλύτεροι έπαινοί του άπευθύνονται

στόν «μακάριο Δ ιονύσιο». Π ερίπου τήν ’ίδια έποχή, ό Χ ριστιανός

’Ιω άννης Φ ιλόπονος σχολιάζει τόν ’Α ριστοτέλη* έτσι ένδιαφέρεται

γιά τήν άριστοτελική πραγματεία Π ε ρ ί ψ υ χ ή ς καί, μέσα σέ αύτή,

γιά τό περίφημο έρώ τημα τής ενότητας καί τής πολλότητας τού

ποιητικού νού* στό ζήτημα αύτό άπάντησε μέ τρόπο άποδεχτό γιά

έναν Χ ριστιανό, ταυτίζοντας τόν δυνάμει νού μέ τόν ποιητικό νούτού ’Α ριστοτέλη καί πλάθοντας ένα καί μόνο νού, πού άλλοτε βρί

σκεται έν δυνάμει κι άλλοτε έν ένεργεία, τέτοιον δηλαδή πού κατέ

χει ό κάθε άνθρω πος.


J. Danielou, Histoire des doctrines chretiennes avant Nicie, «Bibliothe-

que de th^ologie», Tournai:

— τ . I: Theologie du Judeo-christianisme, 1958'

— τ . II: Message evangelique et culture hellenistique aux He et IHe sie-

cleSf 1961.



J. Dantelou, Origene, σ υ λ λ . «Le G6nie du Christianisme», Paris, 1948.

J. Dani61ou, Platonisme et theologie mystique. Essai sur la doctrine spi-

rituelle de saint Grigoire de Nysse , σ υ λ λ . «Theologie», 2, Paris, 1944.

J. Ρ ό ρ ί η , Theologie cosmique et tMologie chr0tienne, «Biblioth^que de

Philosophie contemporaine», Paris, 1964.

R. Roques, L’univers dionysien. Structure hierarchique du monde selon

pseudo-Denys, σ υ λ λ . «Th<§ologie», 29, Paris, 1954.

264 Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Ι Α



VII

Ο Α Γ Ι Ο Σ Α Υ Γ Ο Υ Σ Τ Ι Ν Ο Σ Κ Α Ι Η Δ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Τ Ε Ρ Ι Κ Η Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Ε Ι Α

τ ο υ JEAN PEPIN

Ο ί λ α τ ίν ο ι π α τ έ ρ ε ς κ α ί ή φ ιλ ο σ ο φ ία .

5Α π6 τίς σελίδες πού προηγήθηκαν δέν θά έπρεπε νά συμπερά-

νουμε δτι ολόκληρη ή πατερική γραμματεία γράφτηκε σέ έλληνική γλώ σσα. Α ναμφ ίβολα, ή συνεισφορά τού λατινικού κόσμου,

τόσο σέ αύτο τύ πεδίο δσο καί σέ έκεινο τής θύραθεν φιλοσοφ ίας,

ήταν λιγότερο σημαντική* μολαταύτα δέν θά μπορούσαμε νά τήν

άμελήσουμε, τή στιγμή μάλιστα πού ό δυτικός Χ ριστιανισμός γέν

νησε στό πρόσω πο τού Α ύγουστίνου έναν διδάσκαλο τής πα γκό

σμιας φιλοσοφίας. Ω στόσ ο προτού έ'ρθουμε σέ αυτόν, καί γιά νά

τόν κατανοήσουμε καλύτερα, είναι άναγκαίο νά άφ ιερώ σουμε μερικές σελίδες στούς λατίνους Π ατέρες πού έζησαν πρω τύτερα.

Ό πρώ τος άπό αύτούς είναι ό Τ ερτυλλιανός (γεννήθηκε γύρο^

στό 160). Ά π ό τά έ'ργα του ενδιαφέρουν περισσότερο τή φιλοσο

φία δύο άπολογίες τού Χ ριστιανισμού, μέ τίτλο Apologetica καί

De praescriptione haereticorum* σ’ αύτές πρέπει νά προσθέσουμε

καί μιά πραγματεία De anim a , λιγότερο σημαντική άλλω στε γιά

τήν έκθεση τής διδασκαλίας τού Α ριστοτέλη καί περισσότερο λόγω τώ ν συχνά ελάχιστα γνω στώ ν γνω μώ ν πολυάριθμω ν άρχαίω ν

φιλοσόφω ν πού παρατίθενται. Τ ό επιχείρημα τής «παραγραφής»

έ'χει άντληθεΐ άπό τό ρω μαϊκό δίκαιο, σύμφω να μέ τό όποιο ή

χρήση ενός πράγματος επί άρκετό διάστημα άντιμετω πιζόταν σάν



266 Λ Γ . Α Τ Γ Ο Τ Σ Τ Ι Ν Ο Σ Κ Α Ι Α Τ Τ Ι Κ Η Ι Ι Α Τ Ε Ρ Ι Κ Ι Ι Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Ε Ι Α

νόμιμος τίτλος ιδιοκτησίας* σέ κάθε άμφισβήτηση λοιπόν μπορούσε

ν’ άντιταχθεΐ τό δικαίω μα τής παραγραφ ής. Ώ ς νομομαθής, ό Τ ερ-

τυλλιανός εφαρμόζει τόν κανόνα στις Γραφές καί άρνεΐται στούς

γνω στικούς τό δικαίω μα νά τίς ερμηνεύουν, γιατί, εφόσον οί Γ ρα

φές άνήκουν άπαρχής στούς Χ ριστιανούς, εΐναι δικαιω ματικά κτή

μα τους. Έ πίσ ης ένάντια στούς γνω στικούς ό Τερτυλλιανός εκ

θειάζειτήν πλήρη υποταγή στήν πίστη καί καταδικάζει κάθε άξίω -

ση κριτικής της στό δνομα τού Λ όγου* έτσι άντιτίθεται στόν φ ι

λοσοφικό στοχασμό, στόν όποιο άποδίδει τήν πατρότητα διαφό

ρων γνω στικώ ν αιρέσεω ν! δπω ς οί Π ροφ ήτες εΐναι οί πατριάρχες

τώ ν Χ ριστιανώ ν, έτσι καί οί φιλόσοφοι εΐναι οί πατριάρχες τώ ν

αιρετικώ ν, καί μόνο κατά τύχη οί φιλόσοφοι συνέβη νά προτείνουν

διδασκαλίες πού θυμίζουν έκεΐνες τώ ν Χ ριστιανώ ν. Μ έσα στήν

εχθρότητά του άπέναντι στή φιλοσοφία, ό Τ ερτυλλιανός άφέθηκε

νά παρασυρθεΐ σέ παράδοξες καί περίφημες ομολογίες άνορθολογι-

σμοΰ, πού βασίζονται σέ μιά σκλήρυνση τής θέσης τού Π αύλου,

δπω ς τήν συναντούμε στήν Π ρ ώ τ η π ρ ό ς Κ ο ρ ιν θ ίο υ ς , Α ', 17 - Β ', 16*

παραδείγματος χάρη γιά τό θάνατο καί γιά τήν άνάσταση τού

’Ιησού λέγει δτι τό γεγονός εΐναι πιστευτό επειδή εΐναι παράλογο

καί βέβαιο στό μέτρο πού εΐναι άδύνατο* αύτό έ'χει άπηχήσει ή

παράδοση άποδίδοντάς του τήν πασ ίγνω στη. ρήση credo quiaabsurdum, πού δέν τήν έγραψ ε βέβαια αύτολεξεί, πάντω ς δέν

άλλοιώ νει τή σκέψ η του. 'Ό σο γιά τήν άνθρω πολογία καί τή θεο

λογία του, ό Τ ερτυλλιανός προτείνει έναν έκπληκτικό υλισμό κλη

ρονομημένο άπό τούς στω ικούς* ή ψ υχή εΐναι γι’ αύτόν ένα λεπτό

σώ μα άνάλογο μέ τόν άέρα, καί τούτο τόν άναγκάζει νά υποθέσει

δτι οί ψ υχές τώ ν παιδιώ ν γεννήθηκαν άπό τούς γονείς* έτσι εξηγεί

τήν μετάδοση τού προπατορικού άμαρτήματος, καί έπίσης τήν

ομοίω ση μέ τό θειο, πράγμα πού τόν κάνει νά πει δτι κάθε ψ υχή

εΐναι έκ φύσεω ς χριστιανική (anima naturaliter Christiana)* ό

ΐδιος ό Θ εός εΐναι ένα πολύ λεπτό σώ μα, πού γέννησε τόν θειο

λόγο δπω ς ό ήλιος γεννά τίς άκτίνες του.

Π οτέ δέν λύθηκε μέ βεβαιότητα ή quaestio vexata άν ό

Τ ερτυλλιανός εΐναι πρόγονος ή έπίγονος, έμπνευστής ή μιμητής,

μιας άλλης λατινικής άπολογίας, πού έγραψ ε ό Μ ινούκιος Φ έλιξ



Λ Α Τ Ι Ν Ο Ι Π Α Τ Ε Ρ Ε Σ Κ Α Ι Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α 267

καί φέρει τον τίτλο Octavius. Ε ντούτοις, άν ώ ς προς τά ούσια-

στικά του σημεία ό μικρός αύτός διάλογος τέμνεται συχνά μέ τήν

Apologetica, ή γενική έμπνευση είναι βαθύτατα διαφορετική, γιατί

ό Μ ινούκιος εμφανίζεται πολύ πιό δίκαιος άπέναντι στίς άρετές

τής παγανιστικής σκέψ ης καί ευαίσθητος άπέναντι στίς άμφιβο-

λίες πού θά μπορούσαν νά καθυστερήσουν τήν μεταστροφή ενός

παγανιστή διανοούμενου στόν. Χ ριστιανισμό. 'Έ ναν αιώ να άργό

τερα, ό ρήτορας Ά ρνόβιος (τέλη τού τρίτου αιώ να καί άρχές τού

τέταρτου), ’Α φρικανός δπω ς ό Τ ερτυλλιανός, εΐναι ένας ειδω λολά

τρης πού θέλησε έστω καί δψ ιμα νά προσηλυτιστεί, καί ώ ς εγγύη

ση τής είλικρίνειάς του πρόσφερε μιάν άπολογία τού Χ ριστιανι

σμού μέ τίτλο Κ α τ ά τ ώ ν ε ιδ ω λ ο λ ά τ ρ ω ν (Adversus nationes). Δ έν

πρέπει νά άναζητήσουμε σέ αύτό τό έργο μιάν έστω καί υποτυ

πώ δη έκθεση τού χριστιανικού δόγματος, ώ στόσο μας δείχνει ποιά

πλευρά τού Χ ριστιανισμού μαγνήτιζε έναν καλλιεργημένο ειδω λο

λάτρη τής έποχής: κατ’ ούσίαν ό μονοθεϊσμός καί ή άποκάλυψ ή

του μέσω τού Χ ριστού. Ά π ό τή θητεία του στόν παγανισμό ό

Ά ρνόβιος διατηρεί τή μνήμη τού παραλογισμού τώ ν μύθω ν καί

τώ ν θεολογιώ ν, στίς όποιες τότε δέν έβρισκε τίποτα νά άντιπαρα-

τάξει* ξεκινώ ντας άπό τή δική του περίπτω ση, μένει έκπληκτος

άπό τήν άδυναμία τού άνθρώ πινου λογικού, πράγμα πού τόν κάνει

νά καταξιώ σει τήν πίστη καί άπό τήν άλλη μεριά νά εγκω μιάσει

τή νόηση τώ ν ζώ ω ν στή σύγκρισή της μέ τήν άνθρώ πινη* άναγνω

ρίζουμε έδώ τά θέματα πού θά εύδοκιμήσουν στούς «Χ ριστιανούς

σκεπτικούς» τού δέκατου έβδομου αιώ να. Μ αθητής τού Ά ρνόβιου

ήταν ό Λ ακτάντιος, συγκαιρινός τού αύτοκράτορα Κ ω νσταντίνου

πού, γύρω στό 317, τόν κάλεσε στήν αύλή τώ ν Τρεβήρω ν ώ ς παι

δαγω γό τού γυιού του. Τ ό μεγάλο έργο τού Λ ακτάντιου τιτλοφ ορεί

ται Divinae Institutiones καί σ’ αύτό πρέπει νά προσθέσουμε δύο

πιό σύντομες πραγματείες, De opific io dei καί De ira dei. Ή με

γάλη ιδέα αύτοΰ τού συγγραφέα είναι δτι ό είδω λολατρικός κόσμος

ύπέφερε πριν ά π’ δλα έξαιτίας τού χω ρισμού τής σοφίας άπό τή

θρησκεία καί ένώ οί είδω λολατρικές λατρείες φαίνονταν παράλο

γες στούς φιλοσόφ ους, ώ στόσο ή φιλοσοφ ία δέν ικανοποιούσε τίς

θρησκευτικές έπιθυμίες τής ψυχής* ή καινοτομία τού χριστιανικού



268 Α Γ . Α Τ Γ Ο Τ Σ Τ Ι Ν Ο Σ Κ Α Ι Α Τ Τ Ι Κ Η Π Α Τ Ε Ρ Ι Κ Ι Ι Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Ε Ι Α

μονοθεϊσμού εΐναι ακριβώ ς δτι είσάγεται ταυτόχρονα στήν άλη-

θινή θρησκεία καί στήν άληθινή φιλοσοφία. Ό Α ακτάντιος εκ

φράζει τίς άπόψ εις του μέ ένα στολισμένο καί πλούσιο ύφ ος, μι

μούμενος τό πρότυπό του, τόν Κ ικέρω να* άλλω στε, δπω ς καί όΚ ικέρω ν, ύστερεΐ ώ ς πρός τήν βαθύτητα καί τήν λεπτότητα τού

φιλοσοφικού λόγου, δμω ς κι αύτός άντισταθμίζει τίς αδυναμίες

του μέ μιά μεγάλη γνώ ση τώ ν άρχαίω ν φιλοσόφω ν, γιά τούς ο

ποίους προσφέρει πολλά στοιχεία* έτσι, άπό τήν πατερική γραμ

ματεία εΐναι αύτός πού μάς άφησε τίς περισσότερες μαρτυρίες γιά

τήν ερμητική φιλολογία, τήν όποία άλλω στε διαστρέβλω σε γιά νά

τήν κάνει νά συμφω νήσει μέ τίς χριστιανικές ιδέες.

Ή λατινική πατερική γραμματεία τού τέταρτου αιώ να κυ

ριαρχείται άπό ένα ισχυρό πλατω νικό ρεύμα. 'Έ νας άπό τούς πρω

τεργάτες του εΐναι 6 Χ αλκίδιος* ή μετάφραση τού πλατω νικού

Τ ίμ α ιο υ , πού έκαμε, μολονότιέμεινε άνολοκλήρω τη, έμελλε νά παί

ξει ένα σημαντικό ρόλο στόν Μ εσαίω να, πού μέχρι τά μέσα τού

δω δέκατου αιώ να δέν είχε άλλο μέσο προσπέλασης τώ ν πλατω νικώ ν

διαλόγω ν σέ αύτή τήν μετάφ ραση ό Χ αλκίδιος πρόσθεσε ένα σχό

λιο δπου ορισμένες ενδείξεις (εγκώ μιο τού Μ ω υσή καί τής θείας

του έμπνευσης, νύξη γιά τή γέννηση τού Χ ριστού, θεω ρία περί

τώ ν εσχάτω ν σκοπώ ν, άναφορά στόν ’Ω ριγένη κτλ.) πιστοποιούν

δτι ό συγγραφέας ήταν Χ ριστιανός. Μ ιά άλλη προσω πικότητα πρώ

της τάξεω ς μέσα στόν δυτικό χριστιανικό πλατω νισμό ήταν ό Μ ά

ριος Β ικτορίνος ’Ά φ ερ (πέθανε μετά τό 362). Σ τήν πρώ τη περίοδο

τής σταδιοδρομίας του ήταν περιβόητος καθηγητής ρητορικής στή

Ρώ μη καί τότε συνέταξε διάφ ορες πραγματείες γραμματικής, ρη

τορικής καί διαλεκτικής, άπό τίς όποιες διασώ ζονται ορισμένα

δείγματα* προπάντω ν μετέφρασε στή λατινική πολλά ελληνικά

φιλοσοφ ικά κείμενα* άγνοοΰμε τόν άκριβή κατάλογο τώ ν μετα

φρασμάτω ν του, άλλά θά έπρεπε νά περιλαμβάνονται σέ αύτά ορι

σμένες πραγματείες τού Π λω τίνου καί τού Π ορφύριου (αύτού τού

τελευταίου ή Ε ισ α γ ω γ ή , ή πραγματεία Π ε ρ ί ε π ι σ τ ρ ο φ ή ς τ ή ς ψ υ

χ ή ς κτλ.). Τ ό βέβαιο εΐναι δτι τούτες οίμεταφράσεις άσκησαν εξαι

ρετική έπίδραση μέσα στήν ιστορία τού πνευματικού πολιτισμού*

χάρη σέ αύτές δ Λ ύγουστίνος ήρθε σέ άμεση επαφή μέ τόν έλλη-



νικό νεοπλατω νισμό (βλ. 9 ξ ο μ ο λ ο γ ή σ ε ις , V III, 2, 3: «είχα δια

βάσει διάφ ορα πλατω νικά βιβλία μεταφρασμένα στή λατινική άπό

τόν Β ικτορίνο, πού άλλοτε ήταν ρήτορας στή Ρ ώ μη»). 'Ύ στερα,

όταν έφτασε σέ προχω ρημένη ηλικία, ό Β ικτορίνος προσηλυτίστηκεστόν Χ ριστιανισμό, άρχικά κρυφά, άλλά κατόπιν δημόσια καί πρός

γενική κατάπληξη* έκτοτε ή φιλολογική του δραστηριότητα στρέ

φ εται πρός τήν εξήγηση και τή θεολογία: σχολιάζει πολλές 3 π ι

σ τ ο λ έ ς τού Π αύλου καί προπάντω ν συντάσσει δύο πραγματείες

ενάντια στήν άρειανή αίρεση μέ τίτλο Π ε ρ ϊ γ ε ν έ σ ε ω ς τ ο υ Θ ε ίο υ

λ ό γ ο υ καί Κ α τ ά 9 ρ ε ίο υ , μέσα στις όποιες, χρησιμοποιώ ντας πολ

λά πλατω νικά σχήματα πού συχνά είναι δύσκολο νά άναλυθοΰν,πασχίζει νά επιτύχει μιά φιλοσοφ ική διατύπω ση τού χριστιανικού

δόγματος. 'Ο ρισμένες δεκαετίες νεότερος άπό τόν Β ικτορίνο είναι

ό άγιος 5Α μβρόσιος (339-397), πού έντάσσεται στό ίδιο ρεύμα τού

πλατω νίζοντος Χ ριστιανισμού. ’Ε πί πολύ καιρό περιόριζαν τό φιλο

σοφ ικό του έ'ργο σέ μιά ήθική πραγματεία, της οποίας ήδη ό τί

τλος De officiis δείχνει ότι πρόκειται γιά μιά χριστιανική μετα

φορά της κικερώ νειας πραγματείας De o fficiis . Στήν πραγματικότητα ό ’Α μβρόσιος ήταν πολύ πιό άνοιχτός στόν φιλοσοφικό θεω

ρητικό στοχασμό άπ’ ό,τι άφ ήνει νά ύποθέσουμε αύτό τό έ'ργο* δχι

μόνο διάβασε άπό τό πρω τότυπο τόν Φ ίλω να καί τόν ’Ω ριγένη,

άπό τούς οποίους δανείζεται πλήθος άλληγορικώ ν εξηγήσεω ν τής

Β ίβλου, άλλά πρόσφατα διαπιστώ θηκε καί δτι είχε σοβαρή γνώ ση

τής ελληνικής φιλοσοφίας* γι’ αύτόν τό σκοπό είχε στή διάθεσή

του εγχειρίδια πού τά ίχνη τους εμφανίζονται στό έργο του* επι

πλέον, ορισμένα άπό τά κηρύγματά του επαναλαμβάνουν σχεδόν

κατά λέξη εκτεταμένες περικοπές άπό τόν Π λάτω να καί τόν

Π λω τίνο.

Ό άγιος Α ύγουστίνος (354-430) έξαρτάται άμεσα άπό αύτόν

τόν χριστιανικό πλατω νισμό τής Ρώ μης καί τού Μ ιλάνου. Τ ά

κείμενα τού Π λω τίνου καί τού Π ορφύριου, πού ή πνευματικότητά

τους έμελλε νά τόν φέρει κοντά στόν Χ ριστιανισμό, τά διάβασε στις

μεταφράσεις τού Μ άριου Β ικτορίνου, ένώ στό Μ ιλάνο οί τελευ

ταίες του άντιστάσεις υποχώ ρησαν δταν άκουσε τά πλατω νίζοντα

κηρύγματα τού ’Α μβροσίου.

Λ Α Τ Ι Ν Ο Ι Π Α Τ Έ Ρ Ε Σ Κ Α Ι Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α 269



270 Λ Γ . Α Τ Γ Ο Τ Σ Τ Ι Ν Ο Σ Κ Α Τ Α Τ Τ Ι Κ Η Π Λ Τ Ε Ρ Ι Κ Η Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Ε Ι Α

Φ ΙΛ Ο Σ Ο Φ ΙΑ Κ Α Ι Θ Ε Ο Λ Ο Γ ΙΑ

Τ Ο Υ Α Γ ΙΟ Υ Α Υ Γ Ο Υ Σ Τ ΙΝ Ο Υ

Ή φ ιλ ο σ ο φ ία τ η ς τ ά ξ η ς .

Μ όνο γιά λόγους σαφήνειας μπορούμε νά άντιμετω πίσουμε τόν

Α υγουστίνο διαδοχικά ώ ς φιλόσοφο καί ώ ς θεολόγο. Στήν πραγ

ματικότητα δέν ύπάρχει τίποτα πιό άντι-αυγουστίνειο άπό αύτή

τή διάκριση. Ό ίδιος θά άρνιόταν ν’ άντιπαρατάξει αύτές τίς δύο

πνευματικές δραστηριότητες, τόσο φ ς πρός τό άντικείμενο τουςδσο καί ώ ς πρός τίς ψ υχοπνευματικές λειτουργίες πού κυρίω ς

άσκοΰν. Δ έν άναγνώ ριζε τόσο μεγάλη διαφ ορά δσο σήμερα άνάμεσα

στή φύση, ώ ς άντικείμενο της φιλοσοφίας, καί τήν ύπερφύση, ώ ς

άντικείμενο της θεολογίας* δντας άπαισιόδοξος, δέν έδω σε ποτέ

μεγάλη έμπιστοσύνη στήν άνθρώ πινη φύση, καί ύποστηρίζει τήν

άναγκαιότητα της χάριτος, δηλαδή ένός υπερφυσικού στοιχείου,

γιά τήν τελείω ση άρετώ ν καθαρά άνθρώ πινω ν. Π ροπάντω ν είχε

διακρίνει καλύτερα άπό τόν καθένα τήν άλληλεπίδραση τού Λ όγου

καί της πίστης, μέσω τώ ν οποίω ν άσκούνται κατ’ ούσίαν ή φιλο

σοφία καί ή θρησκεία. Κ ατανόησε πολύ καλά δτι ή άσκηση τής

πίστης δέν περιορίζεται στόν θρησκευτικό τομέα: γιά παράδειγμα,

άπό τήν πίστη έξαρτιούνται—δχι βέβαια γιά τόν αύτόπτη μάρτυρα

καί γιά τόν έπαγγελμ ατία ιστορικό— τά ιστορικά συμβάντα, καί

άκριβώ ς έπειδή πιστεύω τούς γονείς μου δέχομαι δτι γεννήθηκα

στόν τάδε τόπο τήν τάδε στιγμή* έπιπλέον ή πίστη ώ ς άποδοχή

ύποκαθιστά πάντα τήν έλλογη γνώ ση: δέ γνω ρίζουμε δλα δσα π ι

στεύουμε, άλλά πιστεύουμε δλα δσα γνω ρίζουμε. ’Α ντίστροφα, μέ

σα στήν ΐδια τή θρησκεία δέν κυριαρχεί μόνο ή πίστη* εΐναι βέβαια

καθαρτική καί προτρεπτική, άλλά μεταβατική καί προορισμένη

νά ξεπεραστεΐ, γιατί οδηγεί στήν κατανόηση* μετά τόν Π αύλο καί

πριν άπό τόν Malebranche, ό Α ύγουστίνος άνακαλύπτει δτι ή π ί

στη θά παρέλθει, άλλά δτι ή νόηση θά διαιω νιστεΐ. ’Έ χοντας προ-

εκταθεΐ άπό τό Λ όγο, ή πίστη έχει έπιπλέον προετοιμαστεί άπό

τόν Λ όγο* πράγματι ή πίστη άναλύεται άπό τό Λ όγο, κι έπιπρόσ-



Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Κ Α Ι Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Α Λ Γ . Α Υ Γ Ο Υ Σ Τ Ι Ν Ο Υ 271

θετα στήν άρχή της ή πίστη δέχεται μ* εύχαρίστηση τήν έπικου-

ρία τού Λ όγου, έστω γιά νά βεβαιώ νεται δτι δέν είναι παράλογη.

Σ τό πεδίο τής φιλοσοφ ίας καθώ ς καί τής θρησκείας, Λ όγος καί

πίστη συνεργούν άκούραστα: γιά νά κατανοούμε πρέπει πάντα νά

πιστεύουμε, καί γιά νά πιστεύουμε πρέπει νά κατανοούμε. Σ υνε

πώ ς, πώ ς νά ξεχω ρίσουμε στόν Α ύγουστίνο τήν κατασκευή τού

φιλοσόφου άπό τήν εξήγηση τού θεολόγου; ‘"Α ν κάναμε κάτι τέ

τοιο θά τόν προδίδαμε. 'Η παρουσίαση τώ ν ιδεώ ν του μπορεί νά

άπαιτεί κάτι τέτοιο, άλλά αυτό δέν πρέπει νά μάς εξαπατά.

Γ ιά νά παρουσιάσουμε τήν σκέψ η ενός μεγάλου φιλοσόφου τό

πιο βολικό είναινά διαλέγουμε μιά κύρια ιδέα, γύρω άπό τήν όποία

θά οργανω θείδλο ή σχεδόν δλο τό υπόλοιπο έργο. Σ τόν Α ύγουστίνο

μπορούμε χω ρίς αυθαιρεσία νά ξεκινήσουμε άπό τήν έννοια τής

τ ά ξ η ς , 'Ό πω ς καί οί πλατω νικοί πρόδρομοί του, ό συγγραφέας

αύτός έχει μιάν ίεραρχική θέαση τού κόσμου, καί τό σύμπαν

κατ’ αύτόν άναλύεται σέ μιά διαδοχή κλιμακω τώ ν πραγματικοτή

τω ν* ή ιδέα τής τάξης τού φάνηκε δτι άξιζε νά τής άφιερω θεί ένας

άπό τούς διαλόγους του: De ordine, Ή πρώ τη ιδιότητα τής κο

σμικής τάξης είναιή ολότητά της, εννοούμενη μέ διπλό τρόπο: ά π ο

τή μιά μεριά, δέν ύπάρχει τίποτα έξω άπό τόν κόσμο, ό οποίος

είναι τό δλο* άπό τήν άλλη μεριά, στό εσω τερικό τού κόσμου,

δηλ. τού δλου, δέν ξεφεύγει τίποτα άπό τήν τάξη. Α ύτή ήταν ή

διδασκαλία τού Τ ιμ α ίο ν πού έπαναλαμβανόταν σ’ δλη τή διάρκεια

τής πλατω νικής παράδοσης. Ό Α ύγουστίνος τήν χρησιμοποιεί γιά

λογαριασμό του: «Υ πάρχει κατά τή γνώ μη σου κάτι άντίθετο

στήν τάξη; — Τ ίποτα, άπάντησε. Π ράγματι, πώ ς ένα πράγμα

μπορεί νά έρχεται σέ άντίθεση μέ εκείνο πού περιλαμβάνει καί

περιέχει τά πάντα; Γ ιατί εκείνο πού θά έρχόταν σέ άντίθεση μέ

τήν τάξη άναγκαστικά θά βρισκόταν έξω άπό τήν τάξη. Ά λλά δέ

βλέπω τίποτα εξω τερικό πρός τήν τάξη. Π ρέπει λοιπόν νά σκε-

φτούμε δτι τίποτα δέν άντιτίθεται στήν τάξη» (De ordine, I, 6,15).

Κ άθε έπίφαση παραβίασης τής τάξης προέρχεται άπό μιά έλλειπή

πληροφόρηση* γιά νά τό καταδείξειαύτό, ό Α ύγουστίνος στή συνέ

χεια τού ίδιου κειμένου παίρνει τό παράδειγμα τής πλάνης: σχε

τικά μέ τήν τάξη τού κόσμου, ή πλάνη δέν μάς εξαπατά γιατί,



έχοντας κι ή ΐδια τήν αίτια της καί τά άποτελέσματά της, έντάσ-

σεται σέ ένα αίτιακό δίχτυ καί έτσι έπανεισάγεται στήν τάξη.

Ν ά λοιπόν πού τίποτα δέν παραμένει έξω άπό τήν κοσμική

τάξη ούτε άντιτίθεται σέ αύτή. Ά λλά καί μέσα στόν κόσμο τίποτα δέν ξεφεύγει άπό αύτή, άφού τά ταπεινά καί άμαρτω λά πλά

σματα φανερώ νουν εξίσου μέ τά άνώ τατα τό μεγαλείο τής τάξης*

ή ύπαρξη τώ ν κατώ τερω ν πλασμάτω ν δχι μόνο δέν θέτει σέ κίν

δυνο τήν τάξη, άλλά υποβοήθα τήν ύπαρξη τώ ν άνώ τερω ν* τόσο

γιά τά μέν δσο καί γιά τά δέ ή στάση μας άπέναντι στό Θ εό πρέ

πει νά είναι ή εύγνω μοσύνη καί δχι ή μομφή: «Τ ό καλύτερο πού

μπορεί νά σοΰ προσφ έρει ό Λ όγος εΐναι δτι ό Θ εός έπλασε τά

πάντα, ώ ς δημιουργός δλω ν τώ ν άγαθώ ν. Δ έν εΐναι δμω ς άληθινή

λογική, παρά εύτελής φθόνος, άν σκέφτεσαι δτι θά μπορούσε νά

δημιουργηθεΐ κάτι καλύτερο κι άρνιέσαι νά δεχτείς τήν ύπαρξη

ένός κατώ τερου πράγματος* εΐναι σά νά ήθελες ν’ άρνηθεΐς δτι δη-

μιουργήθηκε ή γή , επειδή άτενίζεις τόν ούρανό» (De libero arbi-

trio , III, 5, 13)* στήν πραγματικότητα, «ή τάξη τώ ν δημιουργη

μάτω ν, άπό τό άνώ τερο ώ ς τό κατώ τερο, κατέρχεται μέ τέτοια

άκρίβεια στίς βαθμίδες της, ώ στε μόνο ό φθόνος θά μάς έκανε νά

πούμε: αύτό δέν θά έπρεπε νά ύπάρχει, ή άκόμα: θά έπρεπε νά

εΐναι σάν κι αύτό» {Ibid., I II, 9, 24). Στ* άλήθεια, ή τάξη τού κό

σμου κατέρχεται ώ ς τά πιό ταπεινά πλάσματα. Ά ν τό Ε ύαγγέλιο

ύποβάλλεται στόν κόπο νά σημειώ σει δτι μήτε ένα στρουθίο δέν

πέφτει στή γή καί μήτε μιά τρίχα άπό τήν κεφαλή μας χω ρίς τή

θέληση τού Π ατέρα {Κ α τ ά Μ α τ θ ., Γ , 29-30), πού ντύνει τά πε-

τεινά τού ούρανοΰ καί τά κρίνα τού άγρού (Σ Τ ', 26), εΐναι γιατί

σκοπεύει νά δείξει δτι «δλα, δσα οί άνθρω ποι θεω ρούν ταπεινά,

κυβερνιούνται άπό τήν παντοδυναμία τού Θ εού» {De agone chri-

stiano, V III, 9). Ά ν ό Ψ α λ μ ο ς 148, 8, διακηρύχνει δτι τό χα

λάζι, ή φω τιά, τό χιόνι, ό π ά γ ο ς καί ό άέρας τής καταιγίδας πλη

ρούν τόν λόγο τού Θ εού, εΐναι γιατί «πολλοί άνόητοι, επειδή δέν

έχουν τή δύναμη νά δούν καί νά καταλάβουν δτι τό δημιούργημα

έπιτελεΐ τίς κινήσεις του στήν θέση τους καί στήν τάξη τους, σύμ

φω να μέ τήν επιδοκιμασία καί τήν έπιταγή τού Θ εού, φρονούν

οτι ό Θ εός κυβερνά ορθά δλα τά άνώ τερα στοιχεία, άλλά γιά τά

272 Α Γ . Α Υ Γ Ο Υ Σ Τ Ι Ν Ο Σ Κ Α Ι Δ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Τ Ε Ρ Ι Κ Η Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Ε Ι Α



κατώ τερα νιώ θει μόνο καταφ ρόνια, άπέχθεια, εγκατάλειψ η, κι δτι

δέν τά φροντίζει, δέν τά κυβερνά οΰτε τά κατευθύνει* αύτά τά πλά

σματα έγκαταλείπονται τάχα στήν τύχη τους καί πορεύονται δπω ςμπορούν... Ά λλά σέ σένα αύτά τά πλάσματα δέν φαίνονται άφ η-

μένα στήν τύχη, γιατί δλες τους οί κινήσεις ύπακούουν στόν λόγο

τού Θ εού» (Sermones ad Psalmos, 148, 10-11). Α ναγνω ρίζουμε

έδώ δτι 6 άγιος Α ύγουστίνος ενώ νει τίς προσπάθειές του μέ εκεί

νες τώ ν στω ικώ ν καί τού Π λω τίνου ενάντια στούς περιορισμούς

τής κοσμικής τάξης, δπω ς τούς ισχυριζόταν ό Α ριστοτέλης.

Ω στόσο άπο τόν νεοπλατω νισμό χω ρίζεται άναφορικά μέ ένα

άλλο πρόβλημα, πού σ χετίζεται κι αύτό μέ τήν έκταση τής κοσμι

κής τάξης: άραγε ή ολότητα τού κόσμου εκτείνεται ώ ς τόν δη

μιουργό του ή ό Θ εός παραμένει υπερβατικός ώ ς πρός τήν τάξη

πού έχει δημιουργήσει; Ό Π λω τίνος παίρνει ξεκάθαρα θέση υπέρ

τής έμμένειας* κατά τήν γνώ μη του ό δημιουργός τής τάξης δέν

είναι ή υπέρτατη άρχή, άλλά ή ψ υχή τού κόσμου, έτσι ώ στε οργα

νω τής καί τάξη άποτελούν ένα (’Ε ν ν ε ά δ ε ς , IV, 4, 10 καί 16). Ά λλά

ό Α ύγουστίνος δέν έπιδοκιμάζει αύτή τή θέση τής έμμένειας τού

δημιουργού τής τάξης μέσα στήν τάξη: «Π ώ ς κυβερνά 6 Θ εός

δλα τά πράγμα τα διαμέσου τής τάξης; Ά ρα γε κυβερνά καί τον

εαυτό του μέ τήν τάξη ή κυβερνά δλα τά υπόλοιπα διαμέσου τής

τάξης μέ έξαίρεση τόν εαυτό του; Έ κ εί δπου δλα τά πράγματα

εΐναι καλά δέν υπάρχει τάξη, γιατί βασιλεύει μιά άπόλυτη ισό

τητα πού δέν άπαιτεΐ διόλου τήν τάξη. Ά λλά δέν μπορούμε νά

άρνηθούμε δτι στό Θ εό δλα εΐναι καλά. Σ υνεπώ ς μήτε ό Θ εός μήτε

τά πράγματα τού Θ εού δέν κυβερνιούνται διαμέσου τής τάξης»

(De ordine, II, 1, 2). « Ό Θ εός παραμένει άνώ τερος άπό δλα τά

δντα» (Confessiones, II , 6, 13, 2) καί κατά συνέπεια πάνω άπό

τήν τάξη τους.

Α ύτή ή ούσιαστική ιδέα, δτι ό κόσμος κατανέμεται σέ ορι

σμένο άριθμό βαθμιδώ ν, κατά καιρούς επιδέχεται διάφ ορες παρου

σιάσεις. ’Έ τσι συμβαίνει στόν Α ύγουστίνο νά συναρτά τήν τάξη

τού κόσμου μέ τό βαθμό μετατρεψ ιμότητας τώ ν οντω ν πού τόν

συγκροτούν* καί καθώ ς ή διαρκής παραμονή μέσα στήν ένότητα

άποτελεΐ προϋπόθεση τού είναι καί τού κάλλους, ό έκάστοτε βαθ

Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Κ Α Ι Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Α Α Γ . Α Τ Γ Ο Τ Σ Τ Ι Ν Ο Τ 273



274 Α Γ . Α Υ Γ Ο Υ Σ Τ Ι Ν Ο Σ Κ Α Ι Δ Υ Τ Ι Κ Η Γ Ι Α Τ Ε Ρ Ι Κ Ι Ι Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Ε Ι Α

μός τής μετατρεψ ιμότητας γεννά μιάν τριαδική ιεραρχία: «'Υ πάρ

χει μιά φ ύση πού κινείται μέσα στο χώ ρο καί στο χρόνο, δπω ς το

σώ μα* μιά φύση πού μέ κανέναν τρόπο δέν κινείται μέσα στο

χώ ρο, άλλά μόνο μέσα στύ χρόνο, δπω ς ή ψυχή* καί τέλος μιά

φύση πού δέν μπορεί νά μεταβληθεΐ ουτε μέσα στο χώ ρο, ουτε

μέσα στο χρόνο, δηλαδή ό Θ εός (...). Ά λλά λέγαμε δτι κάθε πράγ

μα, στο μέτρο πού παραμένει άκίνητο καί έν, καί κάθε ομορφιά

έ'χειτή μορφή τής ενότητας* άν εΐναι έτσι, τότε μέσα σ’ αύτόν τύν

καταμερισμό τώ ν φύσεω ν διακρίνεις μέ σιγουριά εκείνο πού εΐναι

υπέρτατο, εκείνο πού εΐναι άπειροελάχιστο κι δμω ς υπάρχει, καί

τέλος το ενδιάμεσο, πούναι άνώ τερο άπο τύ άπειροελάχιστο καί

κατώ τερο άπο τύ υπέρτατο» (’Ε π ισ τ ο λ ή 18, 2). Μ ιά άνάλογη

ιεραρχία, θεμελιω μένη στήν ΐδια άρχή διάκρισης, ξαναβρίσκουμε

στο σχόλιο τού Α ύγουστίνου De genesi ad litteram (VIII, 19, 38-

20, 39 καί 24, 45). Έ δώ υπογραμμίζεται έντονα ό άμετάβλητος

χαρακτήρας τού Θ εού: ό Θ εός δέν εΐναι εγκλω βισμένος σέ έναν

χώ ρο, άπειρο ή πεπερασμένο, γιατί σ’ αύτύν το μέρος δέν εΐναι μι

κρότερο άπο το δλο, ένώ εΐναι τέτοιο σέ κάθε χω ρική πραγματικό

τητα* εξάλλου δέν διέρχεται άπο μιά χρονική διαδοχή, πεπερασμένη

ή άπειρη, γιατί σέ αύτύν δέν υπάρχει θέση γιά νά εμφανιστούν

νέα στοιχεία ή νά εξαφανιστούν τά παλαιά, πράγμα μέ βάση το

όποιο ορίζεται ή μεταβολή μέσα στό χρόνο* τό πνευματικό δη

μιούργημα, δηλαδή ή ψ υχή, κινείται μέσα στό χρόνο, δπω ς τό π ι

στοποιεί ή διαδοχή τώ ν ψ υχολογικώ ν του καταστάσεω ν, άλλά δχι

μέσα στό χώ ρο* τέλος τό σ ω ματικό δημιούργημα ύπόκειται στήντοπική κίνηση, πράγμα πού συνεπάγεται δτι ύπόκειται καί στήν

μετατροπή του μέσα στόν χρόνο* καί καθώ ς τό κινητό εΐναι λιγό

τερο τέλειο άπό τό άκίνητο, βλέπουμε τήν ιεραρχία πού προκύπτει

άπό αύτές τίς άναλύσεις. ’Ε ντούτοις, τό σχόλιο γιά τή Γ έ ν ε σ η

προσφέρει μιάν ενδιαφ έρουσα διευκρίνηση: ή μετατροπή μέσα στόν

χρόνο άφορά δχι μόνο τήν άνθρώ πινη ψ υχή, άλλά καί τά άγγελικά

πνεύματα.Ό Α ύγουστίνος, άκολουθώ ντας καί σ’ αύτό τούς νεοπλατω νι

κούς, έντυπω σιάζεται άπό τήν ΰπαρξη τριώ ν λειτουργιώ ν, πού γί

νονται δλο καί πιό έξοχες καθώ ς προχω ράμε πρός τά πάνω : εΐναι,



Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Κ Α Ι Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Α Α Γ . Α Υ Γ Ο Υ Σ Τ Ι Ν Ο Υ 275

ζην καί νοεΐν άλληλο συ μπλέκονται μέ τέτοιον τρόπο, ώ στε δέν

μπορούμε νά κατέχουμε τή μιά χω ρίς νά κατέχουμ ε κατ’ άνάγκη

καί τίς προηγούμενες, άλλά χω ρίς ω στόσο ή κατοχή τής μιας νά

επιφέρει τήν κατοχή τώ ν άκόλουθω ν. ’Έ τσι προκύπτει μιά άνιού-

σα κλίμακα δημιουργημάτω ν:

Ά πό αύτά τά τρία πράγματα: τό είναι, τή ζω ή καί τή

νόηση, ή πέτρα κατέχει τό εΐναι, τό ζώ ο κατέχει τή ζω ή

χω ρίς μολαταύτα ή πέτρα νά κατέχει τή ζω ή ούτε τό ζώ ο

νά κατέχει τή νόηση* άλλά αύτό πού κατέχει τή νόηση

κατέχει άδιαφιλονείκητα τό είναι καί τή ζω ή. Ν ά γιατί δέδιστάζω νά κρίνω έκεΐνο πού συγκεντρώ νει αύτά τά τρία

πράγματα άνώ τερο άπό έκεΐνο πού στερείται καί τά δύο

ή τό ένα άπό αύτά. Γ ιατί έκεΐνο πού κατέχει τή ζω ή έχει

οπω σδήποτε τό εΐναι, χω ρίς αύτό νά συνεπάγεται δτι κα

τέχει καί τή νόηση: τέτοια εΐναι, καθώ ς νομίζω , ή ζω ή

τώ ν ζώ ω ν. Κ αί δ,τι κατέχει τό εΐναι δέ σημαίνει διόλου

δτι κατέχει τή ζω ή καί τή νόηση: πρά γματι μπορώ νάβεβαιώ σω δτι ένα πτώ μα κατέχει τό εΐναι, άλλά κανείς

δέν θά πει δτι κατέχει τή ζω ή, καί αύτός πού δέν έχει τή

ζω ή έχει άκόμα λιγότερο τή νόηση (D e libero arb itrio ,

11,3,7).

Ή έφαρμογή της παραπάνω τριάδας στό σύμπαν καταλήγει

στόν έξης τριπλό χω ρισμό: άψ υχα σώ ματα, άλογα ζώ α, πνευμα

τικά δντα. Κ αί αύτά τά τρία έπίπεδα έξαντλούν τήν τάξη τού κό

σμου: άν έξω άπό αύτή τήν τάξη κατορθώ ναμε νά άνακαλύψ ουμε

ένα τέταρτο γένος δντω ν, τότε θά μπορούσαμε νά περηφανευτούμε

δτι άγγίξαμε ένα άγαθό πού δέν έκπορεύεται άπό τό Θ εό (Ibid.,

II , 17, 46). 'Η τάξη τού κόσμου έπαναλαμβάνεται έξίσου στό έσω -

τερικό τού άνθρώ που, αύτού τού άληθινού μικρόκοσμου, δπου άνα-

κεφαλαιώ νεται τό σύμπαν. Ό Α ύγουστίνος έπαληθεύει άκριβώ ς

αύτό τό φαινόμενο τού άναδιπλασιασμού μέ τό παράδειγμα τού

«είναι- ζην - νοεΐν)), πού τό θεω ρεί κοινό διαιρέτη τού κόσμου

καί τού άνθρώ που: «Δ έν πέφτουμε σέ κάποια ύπερβολή, αν υπο

θέσουμε δτι ολόκληρη ή δημιουργία σχετίζεται μέ τόν άνθρω πο.



276 Α Γ . Α Υ Γ Ο Υ Σ Τ Ι Ν Ο Σ Κ Α Ι Δ Υ Τ Ι Κ Ι Ι Ι Ι Λ Τ Ε Ρ Ι Κ Η Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Ε Ι Α

Γ ιατί κανένα άλλο δημιούργημα δέν μπορεί νά είναι τόσο πνευμα

τικό δσο εΐναι οί άγγελοι, δηλαδή σέ υπέρτατο βαθμό* ούτε τόσο

ζω ώ δες, πράγμα πού εκδηλώ νεται ώ ς καί στή ζω ή τώ ν κτηνώ ν

ούτε τέλος σω ματικό, δηλαδή ορατό καί απτό. 'Ω στόσο δλα αύτά

τά χαρακτηριστικά συνυπάρχουν μέσα στόν άνθρω πο, γιατί συγ

κροτείται άπό πνεύμα, ψ υχή καί σώ μα» (Epist. ad Romanos quo

rum propositionum expositio, 53).

Α λλού ό Α ύγουστίνος θεμελιώ νειτήν ιεραρχία στήν εύστάθεια

τής εύτυχίας: άνάμεσα στόν Θ εό, πού εΐναι ή ΐδια ή εύτυχία, καί

στήν ύλη, πουναι άνίκανη γιά τήν εύτυχία δπω ς καί γιά τήν δυστυ

χία, παρεμβάλλεται ό άνθρω πος, πουναι δυστυχής δταν στρέφεται

πρός τά κάτοο κι εύτυχής δταν στρέφεται πρός τά πάνω . ’Έ χουμε

άκόμα μιά διαβάθμιση τώ ν τρόπω ν γνοόσης: αίσθηση, άνάκληση

τώ ν αισθητώ ν εικόνω ν, γνώ ση τώ ν μεταβατικώ ν ψ υχικώ ν διαθέ

σεω ν, αύτογνω σία, θεω ρητική δραστηριότητα τής νόησης. Π ρέ

πει νά σημειώ σουμε δτι σέ δλες αύτές τίς παρουσιάσεις τού ζητή

ματος (καί θά βρίσκαμε καί πολλές άλλες), ή τάξη εΐναι όντολογική

καί οχι ήθική, θεμελιώ νεται δηλ. στή φύση καί οχι στήν άρετή*

σέ άντίθεση μέ τήν έλληνική σκέψ η ό Α ύγουστίνος φρονεί π.χ. δτι

κάθε σώ μα, έ σ τ ω καί ούράνιο, εΐναι κατώ τερο άπό κάθε ψ υχή,

έστω καί ποταπή . Α ύτή ή τάξη εΐναι ω ραία καί άγαθή* εΐναι βο

λική γιά τόν Θ εό, πού ή αίτιότητά του άκολουθεΐ τή δίαυλο τώ ν

άνώ τερω ν βαθμιδώ ν γιά νά συναντήσει τίς πιό ταπεινές βαθμίδες.

Ε ΐναι είρηνοποιός παράγοντας, καί χορηγεί τόν καμβά πάνω στόν

όποιο μπορεί νά κεντηθεί ή ήθική ζω ή* προορισμός κάθε βαθμί

δας εΐναι νά υποταχθεί στήν προηγούμενη καί νά ύποτάξει αύτήν

πού άκολουθεΐ* τό πνεύμα γιά παράδειγμα οφείλει νά υποτάξει τή

σάρκα, άλλά νά ύποχω ρεΐ στόν Θεό* γιά τό σώ μα καθώ ς καί γιά

τό πνεύμα ό θάνατος ίσοδυναμεΐ μέ άπώ λεια τού στοιχείου πού

βρίσκεται παραπάνω τους. Τ έλος, ή τάξη άποτελεί ένα δλο* μιά

τοπική εξασθένηση σ αύτές τίς σχέσεις υποταγής επιφέρει τήν

όλική ρήξη.



Ά λλά πέρα άπό αύτή τή στατική άποψ η, μέ βάση τήν όποία εμ

φανίζεται σάν μιά πολλότητα επιπέδω ν, ή τάξη περιλαμβάνει μιά

δυναμική οψη, πού διαγράφει μιά κυματιστή τροχιά. Ε ίναι ταυτό

χρονα τόσο μιά επισώ ρευση έπιπέδω ν δσο καίή κλίμακα πού επι

τρέπει τήν άνοδο μέχρι τόν Θ εό, πού δεσπόζει στήν κορυφή. Ά πό

δώ προκύπτει μιά διπλή έπιταγή γιά τό άνθρώ πινο πνεύμα: άπό

τή μιά μεριά ή στω ικά εμπνευσμένη ρητή διαταγή νά κρατηθεί

κανείς μέσα στόν κόσμό στήν άκριβή του θέση, πού δέν είναι ούτε

ή κατώ τερη οΰτε ή άνώτερη* άπό τήν άλλη μεριά ή έκκληση νά

στηριχτεί κανείς στις κατώ τερες βαθμίδες γιά νά φ τάσει ώ ς τήν

κορυφή. Α ύτή ή τελευταία εντολή άποτελεΐ τό νεύρο ολόκληρης

της πνευματικής ζω ής, γιατί ή άνοδος, γιά τήν όποία μιλά, άφορά

τόσο τό δν δσο καί τή γνώ ση. Τ ό νά φτάσεις μέσω τής γνώ σης

στή γνώ ση τού Θ εού είναι κατά κάποιον τρόπο σά νά εξομοιώ νε

σαι μαζί του* τούτη ή γνώ ση άπα ιτεΐ πράγματι μιά καθαρτική

προσέγγιση μέσω τής οποίας πασχίζουμε νά ομοιω θούμε κατά τό

δυνατόν μέ τόν Θ εό, καί άντίστροφ α αύτή ή προσπάθεια μέ σκοπό

τήν ομοίω ση μέ τόν Θ εό βασίζεται στή γνώ ση* χάρη σ’ αύτή τή

σύνδεση γνώ σης καί ομοίω σης, ό άνθρω πος, παρά τήν άβυσσαλέα

άπόσταση πού παρεμβάλλεται, τείνει νά άποκτήσει πνευματική

κοινότητα μέ τόν Θ εό. Ά ν αύτή ή ένω ση παραμένει στό στάδιο

τής ελπίδας, ό λόγος είναι δτι άκόμα καί ή πιο προω θημένη γνώ

ση εΐναι πάντα άνεπαρκής ώ ς πρός τό θειο της άντικείμενο, καί

δτι άκόμα καί ή καλύτερη παραμένει στά σίγουρα άγνοια* ή πιο

άκριβής έννοια γιά τόν Θ εό εΐναι νά γνω ρίζουμε τί δέν εΐναι ό

Θ εός, γιατί δέν άντιστοιχεΐ μέ τίποτα άπ5δσα μπορούμε νά φ αν

ταστούμε, άπό τή βάση μέχρι τήν κορυφή τής δημιουργίας.

Π αρόμοιες παρατηρήσεις δείχνουν δτι διόλου δέν έπαρκεΐ τό

νά βρίσκουμε στόν Α ύγουστίνο «στοιχεία» άποφ ατικής θεολογίας*

στήν πραγματικότητα, στά κείμενά του άνακαλύπτουμε τή μαρτυ

ρία μιας άληθινής συνειδητοποίησες τής άρνητικής καί θετικής δι

πλής πορείας, πού προσιδιάζει σέ κάθε γνώ ση τού Θ εού. Ό Α ύ

γουστίνος προβλέπει τήν άντίρρηση πού μπορείνά προτάξει κανείς

στήν καταφατική θεολογία, δηλαδή δτι εισάγει τόν άνθρω πομορφι-

σμό στήν έννοια τού Θ εού* άλλά οίθείες άναλογίες, πού παρατηρούν

Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Κ Α Ι Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Α Α Γ . Α Υ Γ Ο Υ Σ Τ Ι Ν Ο Υ 277



278 Α Γ . Α Υ Γ Ο Υ Σ Τ Ι Ν Ο Σ Κ Α Ι Δ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Τ Ε Ρ Ι Κ Η Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Ε Ι Α

ται μ’ αυτήν τή μέθοδο στή δημιουργία, δέν είναι κατ’ άνάγκη άν-

θρω πομορφ ικές. ’Α πόδειξη δτι ή Γ ραφή, μέσα στήν παιδαγω γική

της φροντίδα, μεταφέρει στόν Θ εό πολλές ιδιότητες πού άνήκουν

στό σω ματικό καί πνευματικό δημιούργημα, χω ρίς αύτή ή μεθό-

δευση νά παρουσιάζει τίποτα τό σκανδαλώ δες* άντίθετα τό λάθος

θά ήταν νά άξιώ σουμε τήν άπόδοση ιδιοτήτω ν στόν Θ εό πού, μο

λονότι δέν άπαντούνται στό δημιούργημα, δέν έχουν τίποτα τό

θειο:

'Η Α γία Γραφή, προσαρμοσμένη στό μικρό άνάστημα τού

άνθρώ που, δέν παραμέλησε κανένα πράγμα , πού ή κατονο-μασία του θά ήταν ικανή, άς πούμε, νά τροφ οδοτήσει τή

νόησή μας γιά νά άνυψω θεΐ, μέ κάποιους άναβαθμούς, ώ ς

τίς θείες καί ύπέρτατες πραγματικότητες. Π ράγματι, γιά

νά μιλήσει γιά τόν Θ εό χρησιμοποίησε λέξεις δανεισμένες

άπό τά σω ματικά πράγματα, π .χ. δταν λέει: έν σκέπη τώ ν

πτερύγω ν σου σκεπάσεις με (Ψ α λ ., ΙΣ Τ ', 8). ’Ε πίσης με

τέφερε στόν Θ εό πολλές έννοιες πού είχε πάρει άπό τόπνευματικό δημιούργημα καί πού ήσαν κατάλληλες νά έκ-

φράσουν μιά πραγματικότητα πού χω ρίς άμφιβολία δέν

ήταν τέτοια, άλλά έπρεπε νά τήν έκφράσειέτσι* π .χ.: Θ εός

ζηλω τής είμι (’Έ ξ ο δ ο ς , Κ , 5), μετεμελήθην δτι έποίησα άν

θρω πον (Γ έ ν ε ο ις , Σ Τ ', 7). ’Α ντίθετα, άπό πρά γματα πού

στερούνται άπολύτω ς τήν δπαρξη καί άπό τά όποια θά

μπορούσε νά πλάσει ω ραίες έκφράσεις ή άδιαπέραστααινίγματα δέν πήρε ουτε μία λέξη. Ν ά γιατί οι πιό επι

κίνδυνοι όνειροπόλοι εΐναι εκείνοι πού άπό τήν άλήθεια

τούς χω ρίζει ή άπόδοση κατηγορημάτω ν στόν Θ εό, τά

όποια δέν μπορούν ν’ άπαντηθοΰν ουτε στόν ϊδιο τόν Θ εό

ουτε σέ κανένα δημιούργημα (...). Έ πίσ η ς τά κατηγορή

ματα πού άποδίδονται στόν Θ εό χω ρίς νά άπαντώ νται σέ

κανένα άλλο δημιούργημα εΐναι σπάνια μέσα στήν Α γίαΓραφή (De Trinitate, 1 ,1, 2).

'Υ π’ αύτές τίς συνθήκες τήν καταφ ατική θεολογία τήν έγγυά-

ται ή χρήση της μέσα στό κείμενο τής Γραφής καί μέ ορισμένες




επιφυλάξεις οδηγεί σέ αύθεντική γνώ ση του Θ εοΰ. “"Α ν τήν περι-

φρονήσουμε σημαίνει δτι εισάγουμε τήν αυθαιρεσία στήν άναπα-

ράσταση τής θείας φύσης, πράγμα πού μάς έκθέτει στις χειρότερες πλάνες.

Ή διατεταγμένη δομή του κόσμου κατέχει άποφασιστική θέση

στήν εφαρμογή αύτής τής μεθόδου. Π ράγματι, γνω ρίζοντας δτι

μέσα στήν ιεραρχία τώ ν δημιουργημάτω ν οί τάδε πραγματικότη

τες υπερτερούν άπέναντι σέ κάποιες άλλες, θά σχηματίζαμ ε μιά

ιδέα γιά τή θεία υπόσταση, άν έκτείναμε ώ ς το άπειρο τίς ιδιό

τητες τώ ν εύγενέστερω ν δημιουργημάτω ν: «Τ ο σύμπαν διακηρύσσει- δτι έχει έναν υπερβατικό Δ ημιουργό, άπό τόν όποιο έχουμε

λάβει μιά νοήμονα καί έλλογη φύση μέ τήν όποία βλέπουμε δτι

πρέπει νά προτιμάμε (...) τά ζω ντανά οντα άπό τά μή ζω ντανά, τά

οντα πού συναισθάνονται άπό τά άναίσθητα. Σ υνεπώ ς, καί εφόσον

τοποθετούμε χω ρίς δισταγμό τόν Δ ημιουργό πάνω άπό τά δη-

μιουργημένα πράγματα, πρέπει νά άναγνω ρίσουμε (...) δτι είναι

προικισμένος καί μέ μιάν ύπέρτατη ζω ή καί μέ ένα οικουμενικόσυναίσθημα» ( Ibid ., XV, 4, 6). Π έρα άπό τήν επιβεβαίω ση τής

ενότητας άνάμεσα στήν καταφ ατική θεολογία καί στήν ίεραρχική

κοσμολογία, θά μπορούσαμε νά διακρίνουμε σέ αύτό τό τελευταίο

κείμενο μιάν άλλη παραδοσιακή ιδέα, δηλαδή δτι ή καταφ ατική

μέθοδος πρέπει νά ξεκινά άπό ιδιότητες τώ ν δημιουργημάτω ν πού

βρίσκονται πιο κοντά στόν Θ εό.

’Α λλά τό θέαμα τού ίεραρχικού σύμπαντος παραμένει άμφίση-μο. Ε ίδαμε λίγο πριν δτι, πολλαπλασιάζοντας ε π άπειρο δ,τι τό

καλύτερο υπάρχει, μπορούμε νά οδηγηθούμε σέ μιάν θετική άντί-

ληψ η τού Θ εού* άλλά τίς περισσότερες φορές τό θέαμα τού σύμ

παντος μιλάει μιάν άλλη γλώ σσα καί δείχνει μάλλον τί δέν εΐναι

ό Θ εός παρά αύτό πού είναι. Μ ολονότι στέκει παρακάτω άπό τήν

πλήρη γνώ ση και εΐναι περισσότερο προσιτή σέ μάς, αύτή ή άπο-

φατική γνώ ση τού Θ εού εΐναι ήδη άξια καί επιθυμητή. 'Ό πω ς εΐναιφυσικό, ή άποφατική θεολογία τού Α ύγουστίνου έχει διαμορφω θεί

μέ πρότυπο τήν άνιούσα διαλεκτική καί, ξεκινώ ντας άπό τά πιό

χαμ ηλά επίπεδα, άρνεΐται στόν Θ εό κάθε ταυτότητα μέ τά δη

μιουργήματα:



280 Α Γ . Α Τ Γ Ο Τ Σ Τ Ι Ν Ο Σ Κ Α Ι Α Τ Τ Ι Κ Η Π Α Τ Ε Ρ Ι Κ Η Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Ε Ι Α

'Ά ν τώ ρα δέν μπορείτε νά καταλάβετε αύτδ πού είναι ό

Θ εός, κατανοείστε τουλάχιστον τί δέν είναι’ ή πρόοδός

σας θά ήταν σπουδαία άν δέν έχετε έκλάβει τδν Θ εδ διαφορετικό άπ* δ,τι είναι. Δ έν μπορείς άκόμα νά φτάσεις σέ

αύτδ πού εΐναι: φτάσε τουλάχιστον σέ έκεΐνο πού δέν

είναι. Ό Θ εδς δέν είναι σώ μα, δέν εΐναι ή γή, ούτε ή

σελήνη, ούτε ό ήλιος, ούτε τά άστρα, ούτε καμιά άπδ

αύτές τίς σω ματικές υποστάσεις. Γ ιατί άν δέν άνάγεται

στά ούράνια σώ ματα, πόσο πιδ λίγο θά μπορούσε νά άνα-

χθεΐ στά γή ινα ! Ά πά λειψ ε κάθε λογής σώ μα. Ά λλά άκόμαάκου κι αύτό: ό Θ εδς δέν εΐναι ένα κινητδ πνεύμα. Α να

γνω ρίζω βέβαια (...) δτι, δπω ς λέει τδ Ε ύαγγέλιο {Κ α τ ά

Ί ω ά ν ν η ν , Δ ', 24), 6 Θ εδς πνεύμά έστιν. Ω στόσ ο ξεπερνά

κάθε κινητδ πνεύμα, ξεπερνά τδ πνεύμα πού άλλοτε γνω

ρίζεικαί άλλοτε άγνοεΐ, άλλοτε θυμάταικαίάλλοτε λησμο

νά (...). Σ τδν Θ εδ δέ βρίσκεις κανένα ίχνος μεταβλητότη

τας{Tractatus in Evangelium Ioannis

, 23,9).Ό Α ύγουστίνος έπανέρχεται συχνά σέ αύτόν τδν δεσμό τής

άποφ ατικής θεολογίας μέ τήν άνιούσα διαλεκτική, περιγράφοντας

μέ άκόμα περισσότερες λεπτομέρειες τήν τελευταία, στήν όποία

ένσω ματώ νει τήν ούράνια ιεραρχία:

Ό Θ εδς εΐναι άφατος* έκφράζουμε πιδ εύκολα αύτδ πού

δέν εΐναι παρά αύτδ πού είναι. Σ κέφ τεσαι τή γη: δένεΐναι ό Θ εός. Σ κέφτεσαι τή θάλασσα: δέν είναι ό Θ εός.

Τ ά δντα πού πληρούν τή γή, άνθρω ποι καί ζώ α — τίποτα

άπδ δλα αύτά δέν είναι Θ εός. Τ ά δντα πού κατοικούν τή

θάλασσα, πού πετούν στδν άέρα — τίποτα άπδ δλα αύτά

δέν εΐναι ό Θ εός. 'Ό λα δσα λάμπουν στδν ούρανό, άστρα,

ήλιος καί σελήνη — δέν είναι ό Θ εός. Ά κόμ α καί ό ούρα-

νδς δέν εΐναι ό Θ εός. Φ αντάσου τούς Α γγέλους, τίς Α ρε

τές, τίς Δ υνάμεις, τούς Α ρχαγγέλους, τούς Θ ρόνους, τίς

Δ εσποτείες, τίς Κ υριότητες: δέν εΐναι ό Θ εός. Τ ί εΐναι

λοιπόν; 'Ό λα , δσα μπόρεσα νά πώ , εΐναι αύτά πού δέν

είναι. Α να ζητείς αύτδ πού εΐναι; Ε ΐναι 'αύτδ πού δέν



Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Κ Α Ι Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Α Λ Γ . Λ Τ Γ Ο Τ Σ Τ Ι Ν Ο Τ 281

είδε τό μάτι, αύτό πού δέν ακούσε τό αυτί, αύτό πού δέν

ένιω σε ή καρδιά τού άνθρώ που5 (Π ρ ώ τ η π ρ ο ς Κ ο ρ ιν -

θ ί ο ν ς , II, 9). Π ώ ς θέλεις νά άνέβει ώ ς τή γλώ σσα αύτό πούδέν άνεβαίνει ώ ς τήν καρδιά; (Sermones ad Psalmos, 85,

12).

Ό Α ύγουστίνος πιστεύει στήν υπεροχή της άποφατικής θεο

λογίας· ορισμένες άπό τίς δηλώ σεις του μάλιστα φαίνονται δτι

άποκλείουν κάθε άλλη μέθοδο καί άφήνουν νά εννοηθεί δτι δποτε

κάποιος μπαίνει στόν πειρασμό νά διαμορφ ώ σει μιά θετική παράσταση γιά τόν Θ εό, οπω σδήποτε βρίσκεται σέ λάθος δρόμο* αύτό

δείχνει τό παρακάτω χω ρίο άπό τούς Sermones ad Psalmos (26,

2, 8), δπου ή άποφατική θεολογία έξομοιώ νεται κατά κλασικό τρό

πο μέ τήν πνευματική κάθαρση : « 'Η καρδιά σας νά ξεπεράσει

δλες τίς ιδέες πού έχει αποδεχτεί* ή προσπάθειά σας νά ξεπεράσει

δλες τίς τρέχουσες έννοιες γιά τή σάρκα, πού έχουν άντληθεΐ άπό

σαρκικές αισθήσεις· πάψ τε νά φαντάζεστε κι έγώ δέν ξέρω τίφαντάσματα. Δ ιώ ξτε άπό τό πνεύμα σας κάθε περιεχόμενο, άρ-

νηθεϊτε οτιδήποτε παρουσιαστεί στή σκέψη σας* συνειδητοποιείστε

τήν άνεπάρκεια τής καρδιάς σας καί μόλις σάς δίνετε μιά παρά

σταση πού μπορείτε νά τή σκεφτειτε, πέστε: δέν εΐναι αύτό* άν

ήταν αύτό, δέν θά είχε φτάσει άκόμα στό πνεύμα».

Ή ' ίδια άποκλειστική άξία έχει άποδοθεΐ στήν άποφατική θεο

λογία σέ μιά περίφημη παράγραφ ο τού διαλόγου De ordine (II,16, 44 καί 18, 47), δπου ή άγνοια προτείνεται ώ ς τό καλύτερο

μέσο σύλληψης «αύτού τού υπέρτατου Θ εού, πού τόν γνω ρίζουμε

καλύτερα δταν τόν άγνοούμε», αύτού τού «Π ατέρα τού σύμπαντος,

γιά τόν όποιο ή ψ υχή δέν έχει καμιά γνώ ση, άν οχι τή γνώ ση τού

πόσο δέν τόν γνω ρίζει». Α ύτή ή άνω τερότητα, πού άναγνω ρίζεται

στήν «σοφή άγνοια» τού Θ εού, έντάσσεται βέβαια στήν γραμμή

τού Π λω τίνου· εντούτοις άλλα κείμενα τού Α ύγουστίνου, άντί νάπαρουσιάσουν τήν άποφατική θεολογία ώ ς υπέρτατη καί άξεπέ-

ραστη γνώ ση, τής άναγνω ρίζουν ένα προκαταρκτικό καί προτρε

πτικό χαρακτήρα, καί άφήνουν νά εννοηθεί δτι μπορεί νά κατα-

λήξει σέ μιάν θετική σύλληψ η τής θείας ούσίας: «’Ά ν, προτού νά




μπορέσουμε νά γνω ρίσουμε τί εΐναι ό Θ εός, άρχίζουμε νά γνω ρί

ζουμε τί δέν εΐναι, άρχίζουμε μέ πολύ καλο τρόπο νά σχηματί

ζουμε τήν παράστασή μας γι’ αύτόν» (*Ε π ισ τ ο λ ή 120, 3, 13). Μ όνο πού πρέπει νά γνω ρίζουμε δτι αύτή ή άμεση σύλληψη τού Θ εού,

γιά τήν όποία μάς προετοιμάζει ή άποφατική μέθοδος (δπω ς έλπί-

ζεται τουλάχιστον) δέν καλύπτει τήν καταφ ατική θεολογία, πού

εΐναι μυστικής υφής καί δχι ορθολογικής* συνεπώ ς, μολονότι υπερ

άσπισε τή νομιμότητα καί τίς άρετές τής άναλογικής γνώ σης τού

Θ εού, ό Α ύγουστίνος τελικά προτιμά τήν άποφατική θεολογία άπό

δλες τίς έλλογες μεθοδεύσεις διερεύνησης τής θείας ούσίας.

Μ ολονότι ή τάξη τού κόσμου έπιδέχεται πολλές διαιρέσεις, ή δια

λεκτική άνάβαση πού στηρίζεται σέ αύτή μπορεί νά τραβήξει

διάφ ορες κατευθύνσεις, πού τά άκρα τους συμπίπτουν. Μ πορεί νά

εΐναι αύστηρά νοητική καί νά άκολουθεΐ, δπω ς στήν περίπτω ση

τώ ν σχολίω ν γιά τήν Γ έ ν ε σ η , τά διάφ ορα επίπεδα τής γνώ σης,πού διαδοχικά εΐναι αισθητή, φαντασιακή, νοητική. Έ πίσης, δπω ς

στήν περίπτω ση τής πραγματείας De ordine, μπορεί νά άκολου-

θήσει τήν διαβάθμιση τώ ν επιστημώ ν, πού προοδευτικά γίνονται

ολοένα καί πιο καθαρές: γραμματική, διαλεκτική, ρητορική, μου

σική (ή όποία οδηγεί άπό τόν αισθητό ήχο στούς ρυθμούς πού τόν

δομούν κι ύστερα στούς αιώ νιους άριθμούς, πού εΐναι τό νοητό

τους υπόστρω μα), γεω μετρία, άστρονομία, φιλοσοφία. Ά λλά τόπιο συνηθισμένο διαλεκτικό σχήμα (καί τό λιγότερο πρω τότυπο,

μιά καί πρόκειται γιά έναν πλατω νικό τόπο) εΐναι έκεΐνο πού δια

τρέχει τίς βαθμίδες τής πραγματικότητας καί έμφανίζεται π.χ.

στό Ε ' καί στό Θ ' βιβλίο τώ ν Confessiones καί σέ ορισμένες άπό

τίς Tractatus in Evangelium Ioannis : έκεΐ πρώ τα παρατηρούμε

τόν κόσμο τώ ν γήινω ν καί ούράνιω ν σω μάτω ν, ύστερα έπιστρέ-

φουμε μέσα στόν εαυτό μας καί άνακαλύπτουμε τή νόηση πριν νάτήν ξεπεράσουμε γιά νά βρούμε ένα «άσάλευτο φ ώ ς», έναν «τόπο

άκατάπαυτης γονιμότητας» πού εΐναι πέρα γιά πέρα θείος.

Σ ύμφω να μέ μιά φιλοσοφ ική παράδοση πού πηγάζει άπό τόν

Φ α ιδ ρ ό καί τό Σ υ μ π ό σ ι ο , ή άνιούσα διαλεκτική στόν Α ύγουστίνο



Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Κ Α Ι Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Α Λ Γ . Α Ϊ Γ Ο Τ Σ Τ Ι Ν Ο Τ 283

βασίζεται συχνά στίς βαθμίδες του κάλλους: ή λαμπρότητα τής

γής καί του ούρανοΰ μπορεί νά προκαλέσει τό θαυμασμό μας καί

τό εγκώ μιό μας, άλλά δέν πρέπει νά κόψ ει τή δίψ α μας, πού δένμπορεί νά κορεσθεΐ παρά μόνο άπό τόν Δ ημιουργό (Sermones ad

Psalmos, 41, 7). Σ χολιάζοντας τόν Ψ α λ μ ό 148, 14: « Ή έξομο-

λόγησις αύτού επί γής καί ούρανου», ό Α ύγουστίνος φ αντάζεται

δτι οί δοξολογίες πού ψάλλουν αύτά τά βουβά δημιουργήματα

δέν είναι άλλό άπό τήν ομορφιά τους, μέσω τής οποίας παραπέμ

πουν στόν Δ ημιουργό τους, πού είναι άπείρω ς πιό ομορφος άπό

τά ίδια:

'Η ομορφιά δλω ν αύτώ ν τώ ν πραγμάτω ν είναι κατά κά

ποιον τρόπο ή φω νή τους, μέ τήν οποία ύμνούν τόν Θ εό.

Ό ούρανός φω νάζει πρός τόν Θ εό: Έ σ ύ μέ έπλασες καί

δχι έγώ . Ή γή φ ω νάζει: Έ σ ύ μέ δημιούργησες καί δχι

έγώ . Π ώ ς κάνουν τήν κραυγή τους ν* άκουσ τεί; 'Ό ταν πα

ρατηρούμε αύτά τά δημιουργήματα, άνακαλύπτουμε δτι

φω νάζουν έπειδή τά κοιτάμε, καί μάλιστα μέ τή φω νή

μας. Κ οίτα τόν ούρανό, είναι ομορφος* κοίτα τή γή, εΐναι

δμορφη* καί τά δυο μαζί είναι δμορφα πολύ (...). ’Α λλά

δ,τι σού άρέσει σέ τούτα τά πράγματα είναι κατώ τερο

άπό τόν Δ ημιουργό τους. 'Η χαρά πού νιώ θεις βλέποντας

τά πλάσματα δέν πρέπει νά σέ άπομακρύνει άπό τόν Π λά

στη* άλλά άν άγαπάς τό πλάσμα, άγάπα περισσότερο

έκείνον πού τό έπλασε. Ά ν τό πλάσμα εΐναι δμορφο, πόσο

πιό δμορφος θά είναι ό Π λάστης! (Ibid., 148,15).

Ά λλά περισσότερο καί άπό τήν ομορφ ιά τού φυσικού κόσμου,

αύτό πού μάς έλκει εΐναι ή ομορφιά τώ ν άνθρώ πινω ν σω μάτω ν

καί ψ υχώ ν: πρέπει δμω ς νά ύψ ώ σουμε τήν άγάπη μας ίσαμε έκεΐ-

νον πού τά δημιούργησε (Confessiones, IV, 12, 18, 1 κέ.). Γ ιατί

ή διαλεκτική τή ς ομορφιάς συγχέεται μέ τή διαλεκτική τής άγά-πης. 'Ω στόσο ύπάρχει καί μιά τάξη τής άγάπης. Ε ίτε άναφερό-

μαστε στόν εαυτό μας είτε στούς άλλους, πρέπει νά άγαπάμε τήν

ψ υχή πιό πολύ άπό τό σώ μα* αύτή τήν προτίμησ η παρατηρούμε

στήν άγνή φιλία, δπου ό φίλος άγαπά στό πρόσω πο τού φίλου



του τήν πιστότητα, τήν καλή προαίρεση κτλ., δηλαδή τήν ψυχή

του* άκόμα καί στόν σαρκικό έρω τα, πού άναφέρεται στήν ομορφιά

τώ ν σω μάτω ν, ό εραστής άγαπά καί θέλει νά άγαπιέται, πράγμαπού σημαίνει δτι ύψ ώ νει κατά κάποιον τρόπο τήν άγάπη του ώ ς

τό έπίπεδο τής ψ υχής. Ά λλά άπείρω ς περισσότερο άπό τήν ψ υχή

πρέπει νά άγαπάμε τόν Θ εό* πάνω άπό τούς «σω ματικά έρω τευμέ-

νους» καί τούς «ψ υχικά έρω τευμένους» υπάρχουν οί «έρω τευμένοι

μέ τό Θ εό». Α ύτή ή ιεραρχία τώ ν έρώ τω ν στηρίζεται σέ μιάν αίτια-

κή δράση, μέ τήν οποία ή ψ υχή, καθώ ς καθιστά τό σώ μα άξιαγά-

πητο, καθίσταται καί ή ΐδια άξιαγάπητη άπό τόν Θ εό: « Ό Θ εόςεΐναι αύτός πού ομορφαίνει τίς ψ υχές. 'Ό πω ς ή ψ υχή εΐναι αιτία

τής ομορφιάς μέσα στό σώ μα, έτσι καί ό Θ εός εΐναι γιά τήν ψ υχή.

Γ ιατί μόνο ή ψ υχή δίδει στό σώ μα τήν ικανότητα νά άγαπηθεΐ*

δταν τό έγκαταλείπει, δέν μένει πιά παρά ένα πτώ μα πού προ-

καλεΐ φρίκη καί, δποιος κι άν ήταν ό έρω τας πού ένιω θες γι’ αύτά

τά θεσπέσια μέλη, σπεύδεις νά τά ένταφιάσεις. Ά ρ α ή ομορφιά

τού σώ ματος εΐναι ή ψυχή* καί ή ομορφιά τής ψ υχής εΐναι ό Θ εός»(Tractatus in Evangelium Ioannis , 32, 2-3).

Κ αμιά φορά ή ΐδια διαλεκτική άνύψω ση ύποκαθιστά τήν έν

νοια τής όμόρφιάς μέ τήν παραπλήσια έννοια τής «άγαθότητας»:

δλα τά δημιουργήματα εΐναι άγαθά, ό ούρανός, ό ήλιος, τό φ εγγά

ρι, τά άστρα, ή γή καί δλοι οί κάτοικοί της. Ά λλά υπάρχει άγα-

θότητα καί άγαθότητα* ή καθαυτό άγαθότητα τού Θ εού πρέπει

νά διακρίνεται άπό τήν άγαθότητα τώ ν δημιουργημάτω ν, πού ά-πλώ ς ύπάρχει κατά μ,ετοχή: «'Ό λα αύτά τά πράγματα λέω δτι

εΐναι άγαθά, άλλά τό λέω προφέροντας τό δνομά τους: ό άγαθός

ούρανός, ό άγαθός άγγελος, ό άγαθός άνθρω πος. 'Ό ταν δμω ς άνα-

φέρομαι στόν Θ εό κρίνω δτι γι’ αύτόν δέν μπορεί νά ειπω θεί τί

ποτα καλύτερο άπό τήν άγαθότητά του. Ό ίδιος ό Κ ύριος ήμώ ν

Τ ησούς Χ ριστός είπε: βΌ άγαθός άνθρω πος* (Κ α τ ά Μ α τ θ ., IB',

35), καί άλλού : Ό ύδείς άγαθός εί μή εις ό Θ εός* {Κ α τ ά Μ ά ρ κ ., Γ , 18). "Ο λα αύτά δέν εΐναι τάχα ένας τρόπος νά μάς παρακινήσει

νά διακρίνουμε έκεΐνο πού εΐναι άγαθό άπό μιά ξένη άγαθότητα,

καί έκεΐνο πού εΐναι άγαθό άπό τήν ΐδια του τήν άγαθότητα; Π όσο

λοιπόν εΐναι άγαθός έκείνος, χάρη στόν όποιο δλα τά πράγματα εΐναι

284 Α Γ . Α Τ Γ Ο Τ Σ Τ Ι Ν Ο Σ Κ Α Ι Δ Τ Τ Ι Κ Ι Ι Π Α Τ Ε Ρ Ι Κ Η Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Ε Ι Α



άγαθά. Γ ιατί δέν 0ά μπορούσες νά βρεις κάτι άγαθό πού νά μήν

οφείλει τήν άγαθότητά του σέ εκείνον» (Sermones ad Psalmos,

134, 4).Ό άναγνίόστης θά παρατήρησε δτι πολλά άπο τά κείμενα,

δπου έκφ ράζεται αύτή ή πνευματική άνύψω ση μέσω τώ ν βαθμι

δώ ν τής δημιουργίας, εΐναι δανεισμένα άπο τούς Sermones ad

Psalmos. Κ αί τούτο δέν εΐναι τυχαίο. Γνω ρίζουμε βέβαια δτι ορι

σμένοι ψ αλμοί εΐναι εμβατήρια, «άσματα άναβαθμώ ν», μέ τά ό

ποια οί Ε βραίοι ρύθμιζαν τίς λιτανείες τους* μέσα σέ αύτά γί

νεται λόγος γιά «άναβάσεις» πού, κατά τήν πρόθεση τού ψ αλμω -δού, δείχνουν τούς δρόμους πού άπό δλα τά σημεία τής Π αλαιστί

νης άνέβαιναν πρός τήν 'Ιερουσαλήμ. Ό Α ύγουστίνος μετατρέπει

άύτές τίς τοπικές μετακινήσεις σέ πνευματικές κινήσεις· δλοι οί

στίχοι τού ψαλμού ερμηνεύονται μέσα σέ αύτή τή νέα προοπτική,

καί κατά κάποιον τρόπο άποσπούνται άπό τό χώ ρο. 'Η κλίμακα

τώ ν φυσικώ ν άναβάσεω ν παραχω ρεί τή θέση της σέ μιά εσω τερική

άνάβαση, μέ τήν οποία πλησιάζουμε στόν Θ εό:

Σ τήν άνάβασή του πρός τά πού θά έστρεφε τά μάτια, άν

δχι πρός τά εκεί δπου έτεινε καί ήθελε νά άνέλθει; ’Α πό

τή γή άνεβαίνει πρός τόν ούρανό. Ιδού, κάτω , ή γή πού

τήν πατούν τά πόδια μας· ιδού, άνω , ό ούρανός πού άτενί-

ζουμε μέ τά μάτια μας* κατά τήν άνοδό μας ψάλλουμε:

'Π ρός σέ ήρα τούς οφθαλμούς μου τόν κατοικούντα έν τωούρανώ* (Ψ α λ μ ό ς 122, 1). Ά λλά πού εΐναι ή κλίμακα;

Γ ιατί εΐναι τόσο μεγάλο τό διάστημα άνάμεσα στή γή καί

στόν ούρανό! Μ εγάλη ή άπόσταση πού τά χω ρίζει! Έ κεί

θέλουμε νά άνέλθουμε καί δέν βλέπουμε τήν κλίμακα· ξε

γελιόμαστε ΐσω ς ψάλλοντας ένα «άσμα άναβαθμώ ν», δη

λαδή ένα άσμα άνύψ ω σης; Α νεβαίνουμε στόν ούρανό, άν

διαλογιζόμαστε τόν Θ εό πού έβαλε μέσα στήν καρδιά μαςμέσα άνύψω σης. Τ ί σημαίνει νά. άνεβαίνεις μέσα στήν

καρδιά σου; Ν ά πλησιάζεις τόν Θ εό. 'Ό ποιος άποκόβεται

άπό τόν Θ εό δέν άνεβαίνει, πέφτει* δμω ς άκριβώ ς δποιος

τόν πλησιάζει, άνέρχεται (Sermones ad Psalmos, 122. 3).

ί λ ο Σ Ο Ι Α Κ Α Ι Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Α Α Γ . Α Υ Γ Ο Υ Σ Τ Ι Ν Ο Υ 285



28Γ , Λ Γ . Α Τ Γ Ο Τ Σ Τ Ι Ν Ο Σ Κ Α Ι Α Τ Τ Ι Κ Η Π Α Τ Ε Ρ Ι Κ Η Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Ε Ι Α

Υ πάρχουν καί άλλα πνευματικά δρομολόγια μέ πιο ειδικά χρι

στιανικό χαρακτήρα, δπου χρησιμοποιείται ώ ς ενδιάμεσο ό έναν-

θρω πισμένος Θ εός, πού ό Α υγουστίνος θρηνούσε τήν απουσία τουστόν νεοπλατω νισμό. "Ε να σχόλιο στήν *Ε π ι τ ο ν δ ρ ο υ ς ο μ ιλ ί α άνα-

φέρει ώ ς σκαλοπάτια τής διαλεκτικής άνάβασης τίς οχτώ Μ ακα

ριότητες (ταπεινότητα, ύπακοή στή Γραφή, τύψ η γιά τήν περιφρό

νηση τού υπέρτατου ’Α γαθού, επίπονη άποκοπή άπό τά επίγεια

άγαθά, επίκληση τής θείας βοήθειας, κάθαρση τού νού, γαλήνια

ενατένιση τής άλήθειας, τέλος κατοχή τής βασιλείας τώ ν ούρανώ ν)

— δταν δέν πρόκειται γιά τά επτά δώ ρα τού Ά γίου Π νεύματος.Π ροπάντω ν ή Ε κκλη σία συγκροτεί γιά τόν Α ύγουστίνο τόν χώ ρο

πού εΐναι άπαραίτητος στήν ολοκλήρω ση κάθε κάθαρσης, στήν εκ

δήλω ση κάθε άγιότητας* συνεπώ ς καμιά διαλεκτική προσπέλαση

τού Θ εού δέν μπορεί νά έπιτελεστεΐ εκτός Ε κκλησίας. Σ χολιά

ζοντας τόν Ψ α λ μ δ 41, στό ελάφι πού έπιποθεΐ τίς πηγές τώ ν ύδά-

τω ν βλέπει τήν εικόνα τής ψ υχής πού βρίσκεται υπό τό κράτος τής

μυστικής ένω σης* άλλά ή προσέγγιση τού «οΐκου τού Θ εού», τότέρμα τού ταξιδιού, περνάει πρώ τα άπό μιά «θαυμαστή σκηνή»

(στίχος 5)* αύτή ή σκηνή παριστά τήν ’Ε κκλησία, πού εΐναι άπα-

ραίτητη μεσολάβηση: «Γ ιατί θά λάθευα άν άναζητούσα τόν Θ εό

μου έξω άπό αύτή τή σκηνή» (Sermones ad Psalmos, 41, 9). Κ αί

άφού τόν οίκο τού Θ εού πρέπει κανείς άμέσω ς μόλις τόν προσπε

λάσει νά τόν έγκαταλείψ ει κιόλας μέσα σέ άναστεναγμούς, νοσταλ

γία καί γλυκειές μομφές, ή ’Ε κκλησία εΐναι αύτή πού συνεχίζεινάμένει άνοιχτή γιά τήν ξεγελασμένη καρδιά ώ ς ό τόπος δπου μπορεί

καλύτερα άπό οπουδήποτε νά διατηρήσει τήν άνάμνηση τής υπερ

άνθρω πης εμπειρίας της καί νά προετοιμάσει μιά νέα άπόπειρα.

*Η θ ε ο λ ο γ ία τ ή ς χ ά ρ ιτ ο ς .

'Ά ν άληθεύει δτι ή μεγαλοφ υΐα συνίσταται στήν καλλιέργεια βα-

θειώ ν έντυπώ σεω ν τής νιότης σέ ώ ριμη ήλικία, τότε ή θεολογία

τού Α ύγουστίνου άναντίρρητα εΐναι μεγαλοφυής, άφού συχνά χα

ρακτηρίζεται άπό τήν χρήση ψ υχολογικώ ν παρατηρήσεω ν άσύγ-




κριτής λεπτότητας, στίς όποιες ό Α ύγουστίνος είχε διαπρέψ ει άπό

πολύ νω ρίς. Μ ολονότιή θεολογική χρήση τής ψ υχολογίας δέν έξαι-

ρείται άπό επιστημολογικούς κινδύνους, άναμφίβολα έδώ έγκειταιτό μυστικό καί ή έπιτυχία τού θεολόγου Α ύγουστίνου* διαβάζοντάς

τον νιώ θουμε κάθε στιγμή, χω ρίς τό φόβο δτι κάνουμε λάθος,

τήν βεβαιότητα δτι άγγίζουμε τό βάθος τής άνθρώ πινης ψυχής.

Τ ό πιό ξακουστό παράδειγμα αύτής τής χρήσης τής ψ υχολογίας

γιά σκοπούς θεολογικούς έμφανίζεται στά τελευταία βιβλία τής

πραγματείας Π ε ρ ί τ ή ς Τ ρ ιά δ ο ς δπου ό Α ύγουστίνος μέ μιά θαυ

μάσια διεισδυτικότητα φ ω τίζει μέ άναλογικό τρόπο τήν 'Α γία Τ ριάδα μέσω πολλώ ν τριάδω ν πού παρατηρεί στό πνεύμα τού άνθρώ που.

Τ ήν Ϊδια μεθόδευση θά μπορούσε νά άνακαλύψ ει κανείς έκεϊ δπου

έκθέτει τήν χριστολογία του ένάντια στόν μοναχό Α επόριο, πού

ήταν νεστοριανός προτού άκόμα δημιουργηθεΐ ό δρος αύτός. ’Α λλά

έδώ θά έπιμείνουμε μόνο στή διδασκαλία του γιά τή χάρη, γιατί

είναι τό πιό σημαντικό στοιχείο τής θεολογικής του σύνθεσης καί

συνάμα τό πιό άποκαλυπτικό ώ ς πρός τήν μέθοδό του. Ε ίναι π ιθανό δτι ό γηραιός έπίσκοπος τής 'Ιππώ νος θά είχε συλλάβει δια

φορετικά τή διαδικασία τής δικαίω σης, άν ό νεαρός Α ύγουστίνος

δέν είχε δοκιμάσει ό ϊδιος τήν έμπειρία τής άμαρτίας καί δέν είχε

νιώ σει τό χέρι τού Θ εού νά τόν άπομακρύνει άπό αύτή — έπιτα-

κτικά καί σάμπω ς παρά τή θέλησή του.

Ό Α ύγουστίνος επεξεργάστηκε τή διδασκαλία του περί δι-

καιώ σεω ς μέ άφορμή τήν φιλονεικία μέ τόν Π ελάγιο. Ό Π ελάγιοςήταν Β ρεταννός (παρά τό έλληνικό του όνομα είχε γεννηθεί στήν

Μ εγάλη Β ρεταννία ή ϊσω ς στήν Ιρλανδία). 'Ω ς πρόσω πο ήταν

γραφικός, καί οί πρώ τοι του άντίπαλοι, ό 'Ιερώ νυμος καί ό 5Ο ρό

σιος, ό νεαρός 'Ισπανός συγγραφέας πολεμικώ ν κειμένω ν, άφησαν

γι’ αύτόν ένα έλάχιστα κολακευτικό πορτραίτο: ενα χοντρό «μαν

τρόσκυλο», ενας «άποκτηνω μένος» άνθρω πος «βαρύς άπό τό σκο-

τσέζικο porridge», ενας παχύσαρκος πού «προχω ράει μέ βήματαχελώ νας»· πώ ς αύτό τό κριάρι πού άπό τά πλευρά του «κρέμεται

τό ξύγκι» καί πού περνάει τή ζω ή του μέσα στίς θέρμες καί στίς

κρασοκατανύξεις θά διαβεί τή «στενή πύλη»; Τ ό βέβαιο εΐναι δτι

αύτό τό πολύσαρκο σώ μα έ'κρυβε μιά λεπτή ψ υχή. "Ο ταν ό Π ελά



γιος πή γε στή Ρώ μη γύρω στό 380 ή ήθική κατάσταση τής χρι

στιανικής Ε κκλησίας δέν ήταν ικανοποιητική* γινόταν ένας μα

ζικός προσηλυτισμός σέ αύτή τή θρησκεία πού κηδεμονευόταν άπό

τήν αύτοκρατορική εξουσία, χω ρίς πάντω ς οί προθέσεις νά δια-

κρίνονται πάντα γιά τήν καθαρότητά τους* δέν στρατολογούνταν

νέοι Χ ριστιανοί, πού ή πίστη τους στόν Ιησού, τόν εσταυρω μένο

υιό τού Θ εού, θά συμπορευόταν μέ μιά ήθική ζω ή χω ρίς άλλότριες

μέριμνες* άντίθετα στρατολογούνταν, δπω ς ομολογεί ό Α ύγουσ τί

νος, μεθύστακες, τοκογλύφ οι, «μοιχοί καί τώ ν δύο φύλω ν, μάλι

στα καί πόρνες πού δέν διέκοπταν τήν έξάσκηση τού άποτροπια-στικού τους επαγγέλματος»* αύτοί οί παράξενοι «νεοπροσύλητοι»,

στηριζόμενοι στήν έπιδοκιμασία τού Ίοβιανοΰ καί βαυκαλισμένοι

άπό τήν άσφάλεια μιας αύτόματης καί έξω τερικής χάριτος, φρο

νούσαν δτι γιά δποιον πιστεύει τά έργα περιττεύουν. "Ε πρεπε νά

υψ ω θεί μιά φω νή πού θά θύμιζε τίς έννοιες τής προσπάθειας, τής

εύθύνης, τής κύρω σης, τού καθήκοντος. ΤΗ ταν ή φω νή τού Π ε

λάγιου."Ο πω ς έμελλε νά πράξει άργότερα κι ό Λ ούθηρος, ό Π ελάγιος

διατύπω σε τή διδασκαλία του μέ τήν εύκαιρία ένός σχολίου γιά

τήν Π ρ ό ς Ρ ω μ α ίο υ ς ε π ι σ τ ο λ ή μέ τό εξαιρετικά της έ ν τ ο ν ο αίσθημα

τής άνθρώ πινης έλευθερίας, πού καμιά αιτιοκρατία δέν θά μπορούσε

νά τό καταναγκάσει. Δ έχεται τό ιστορικό γεγονός τού άμαρτήμα-

τος τού ’Α δάμ, δχι δμω ς καί δτι ή παράβαση εκείνου βαραίνει

άναπόδραστα δλους τούς επιγόνους. Σ έ αύτή τήν πίστη βλέπει μιάπροσχώ ρηση στήν διδασκαλία δτι οί ψ υχές τώ ν παιδιώ ν καθώ ς

καί τά σώ ματά τους έχουν γεννηθεί άπό τούς γεννήτορές τους*

τότε δμω ς γιατί ή κληρονομικότητα ισχύει μάλλον γιά τό άμάρτημα

παρά γιά τήν τιμω ρία; Τ ούτο δέν σημαίνει δτι τό άμάρτημα τού

’Α δάμ δέν είχε ολέθριες συνέπειες: έμπασε πράγματι στόν κόσμο

τόν φυσικό καί πνευματικό θάνατο* ήταν ή μύηση σέ ένα πνεύμα

άνυπακοής πού γενικεύτηκε καί διαιω νίστηκε μέσα στήν άνθρω -πότητα, άπλώ ς δμω ς άπό μίμηση καί συνήθεια* είχε τό νόημα

ένός άξιοπεριφρόνητου παραδείγματος. Κ ατά συνέπεια, ή κυριαρχία

τής φιληδονίας εΐναι μόνο ένα δέλεαρ, μιά επινόηση τού άμαρτω λού

σάν πρόσχημα συγγνώ μης. Ε ίμαστε έξ ολοκλήρου υπεύθυνοι τόσο




γιά τήν μεταστροφ ή μας δσο' καί γιά τήν εγκαρτέρησή μας. ’Α ναμ

φίβολα, ή θεία χάρη εΐναι δωρεάν* άλλά δέν εΐναι ή αύθαίρετη

έλευθερία μιάς ιδιότροπης καί μεροληπτικής θεότητας. 'Η θεϊκήέκλογή βασ ίζεται σέ μιά πρόβλεψ η τώ ν κατοπινώ ν άρετώ ν, πού

δέν περιλαμβάνει κανένα περιοριστικό καθορισμό τής έλευθερίας

μας* ό Π ελάγιος περιόριζε α αύτή τήν άπλή «πρόγνω ση» τόν

«προορισμό», γιά τόν όποιο μιλάει ό Π αύλος. Ή διδασκαλία τού

τη έκφ ράζει άδρά τή φρίκη άπέναντι στήν μοιρολατρεία καί τό

φλογερό συναίσθημα τής έλευθερίας, πουναι άνεξάρτητη άπό κάθε

κληρονομική ή μεταφυσική δέσμευση* μέ αύτή τήν αύστηρή καίμολαταύτα θαρραλέα θεολογία ό Π ελάγιος ήθελε νά άντιδράσει

άπέναντι στήν πρόληψ η τής άδυναμίας, τήν οποία πρότασσαν οί

άμαρτω λές ψ υχές αιτώ ντας συγγνώ μη γιά τά λάθη τους. Α ύτές οί

άπόψ εις, πού άνταποκρίνονταν θαυμάσια στήν παραδοσιακή ιδιο

συγκρασία τώ ν Ρ ω μαίω ν, γνώ ρισαν γοργά μεγάλη έπιτυχία.

Μ όλις μετά τό 412 έρχεται ό Α ύγουστίνος άντιμέτω πος μέ

τόν Π ελάγιο, στόν όποιο πρόσφερε κακές ύπηρεσίες ή προκλητική θέρμη τώ ν μαθητώ ν του Σ ελέστιου καί Ίουλιανού, έπισκόπου

στήν ’Α πουλία. Ώ ς πρός τό πρόβλημα τού προπατορικού αμαρτή

ματος, ό Α ύγουστίνος στηρίζεται στήν Π ρ ό ς Ρ ω μ α ίο υ ς ε π ι σ τ ο λ ή

(Ε ' 12) δπου λέγεται δτι «δι* ενός άνθρώ που ή άμαρτία εις τόν

κόσμον είσήλθε καί διά τής άμαρτίας ό θάνατος, καί ούτω ς εις

πάντας άνθρώ πους ό θάνατος διήλθεν, έφ ’ ώ πάντες ήμαρτον». Ο ί

οπαδοί τού Π ελάγιου έννοοΰσαν αύτό τό χω ρίο κατά λέξη καίσ’ αύτό έβλεπαν άπλώ ς τήν βεβαίω ση δτι ό Ά δά μ ήταν ό πρώ τος

άμαρτω λός, πού δυστυχώ ς βρήκε μιμητές τούς έπιγόνους του, καί

δέν θεω ρούσαν δτι μεταβιβάζεται καί κάτι άλλο έκτος άπό μόνο

τό θάνατο, τίποτα άλλο έν πάση περιπτώ σει πού νά πιστοποιεί

τήν ύπαρξη τού προπατορικού άμαρτήματος. Γ ιά νά άνακαλύψει

αύτή τήν τελευταία έννοια, ό Α ύγουστίνος έξήγησε μέ μεγαλύτερη

λεπτότητα τό παράθεμα: ό Π αύλος δέν μπορεί νά ήθελε νά π ειδτι ό Ά δά μ ήταν ό πρώ τος άμαρτω λός, γιατί πρώ τος άμαρτω λός

ήταν ό διάβολος* άν γράφει δτι ή άμαρτία μπήκε στόν κόσμο μέ

τόν Ά δάμ , τότε πρόκειται γιά μιά μεταβίβαση καί δχι γιά μιά

μίμηση. Έ πιπλέον, έστω κι άν διαβάζει ένα λαθεμένο κείμενο.

Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Κ Α Ι Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Α Λ Γ . Α Υ Γ Ο Υ Σ Τ Ι Ν Ο Υ 289




έστω καί άν καταπιάνεται νά τό βελτιώ σει, ό Α ύγουστίνος δέν

εννοεί δτι αύτό πού μεταδόθηκε σέ δλους τούς άνθρώ πους είναι

ό θάνατος, άλλά ή άμαρτία. Έ ντέλει επιχειρώ ντας μιάν επιπλέονερμηνεία, εννοεί δτι δλοι έχουν άμαρτήσει έ ν Ά δάμ . Σ υνεπώ ς ή

βιβλική βάση τής διδασκαλίας περί προπατορικού άμαρτήματος,

δπω ς ήθελε νά τήν έκφράσει ό Α ύγουστίνος, ήταν εύθραυστη καί

συζητήσιμη. Έ κτος αύτοΰ τήν συμπληρώ νει έπικαλούμενος τήν

πατερική παράδοση καί τήν τρέχουσα εκκλησιαστική πρακτική.

Π ροπάντω ν, επικαλούνταν τήν παρατήρηση δτι καί τά παιδιά

υποφ έρουν, πού πάντα τόν εντυπώ σιαζε, δπω ς δείχνουν οί 9 ξ ο μ ο λ ο γ ή σ ε ις ' οπω σδήποτε δέν μπορεί νά είναι άξια τιμω ρία προ

σω πικώ ν άμαρτιώ ν, ουτε φάρμακο γιά νά άσκήσει τήν άρετή ε

κείνω ν πού πλήττει* άν λοιπόν δέ θέλουμε νά κατηγορήσουμε τό

Θ εό γιά ω μότητα καί άδικία, δέν άπομένει παρά νά είναι μιά δί

καιη τιμω ρία γιά ένα προπατορικό σφάλμα. 'Ό σο γιά τό τί συνι-

στά πάνω σέ μάς τό προπατορικό άμάρτημα, 6 Α ύγουστίνος, άνα-

μειγνύοντας πάντα τήν ψ υχολογική άνάλυση καί τήν άνάμνηση τώ νπροσω πικώ ν του άκολασιώ ν, άναφέρει τήν άχαλίνω τη φιληδονία,

ειδικά τήν άφροδίσια.

Τ ό προπατορικό άμάρτημα αίρει τήν ελευθερία μας* μολονότι

δέν τό διαπράττουμε κα τ’ άνάγκη, δέν μπορούμε άπό μόνοι μας

νά μήν άμαρτήσουμε. Κ άτω άπό μιάν άπόλυτη δικαιοσύνη, τό άν-

θρώ πινο γένος είναι καταδικασμένο συνολικά, είναι ένα «πλήθος

άμαρτω λώ ν έν άπω λεία». Μ ονάχα ή χάρη μπορεί νά μάς σώ σειάπό τήν άβυσσο, κι ή χάρη, μολονότι σέβεται τό αύτεξούσιο τού

άτόμου πού τήν δέχεται, στήν πραγματικότητα είναι καταναγκα-

στική καί άναπόδραστη. Γ ιά τόν Π ελάγιο ό προορισμός βασιζόταν

στήν πρόγνω ση: ό Θ εός, προβλέποντας γιά τόν κάθε άνθρω πο πώ ς

θά φ ερόταν ελεύθερα στήν ήθική του ζω ή, καθόριζε άπό τά πριν,

σύμφω να μέ αύτή τήν σκέψ η, τήν τελική του μοίρα. *Α ντίθετα,

γιά τόν Α ύγουστίνο ό προορισμός είναι άπόλυτος, άποφασιστικόςκαί βασίζεται σέ μιά διάκριση: ό Θ εός εκλέγει άρχικά τούς εκλε

κτούς του, κι δστερα τούς χορηγεί τά μέσα γιά νά άνταποκριθοΰν

σέ αύτή τήν εκλογή, στήν όποία δέν λογαριάζονται οί μελλοντικές

αρετές, οί όποιες τυχόν εμφανίζονται άντίθετα άπ’ αύτήν* σύμ



φω να μέ τήν καθιερω μένη έκφραση ή εκλογή εΐναι ante praevisamerita.

'Η γλώ σσα τού γηραιού επισκόπου ήταν δύσκολο νά γίνει κατανοητή* έν πάση περιπτώ σει δέν στερείται ενός βίαιου μεγαλείου,

χω ρίς καμιά παραχώ ρηση στό συναίσθημα, χω ρίς καμιά εύαρέ-

σκεια άπέναντι στήν κοσμική σοφία, καί, άκόμα καλύτερα, χω ρίς

καμιά απολογητική φροντίδα* στά γραφ τά του δέν εύδοκιμεΐ ό

άνθρω πισμός, άλλά δοξολογείται μεγαλόπρεπα ή άνεξέλεγκτη καί

υπέρτατη βούληση τού Θ εού. Τ ό έρώ τημα πού θά τεθεί στή συνέ

χεια εΐναι άν ό Θ εός υπακούει σέ άξίες (ό Descartes θά πει: σέαιώ νιες άλήθειες) ή άν τίς δημιουργεί έλεύθερα. 'Η άπάντηση τού

Α ύγουστίνου δέν άφ ήνει άμφιβολίες: ό Θ εός δημιουργεί τίς άξίες

δπω ς ένας μονάρχης γράφει τούς νόμους τού βασιλείου του, μέ

μόνο κανόνα τήν εύχαρίστησή του* θά μπορούσε νά τίς δημιουργή

σει όλότελα διαφορετικές ή νά τίς μετατρέψ ει άφού τίς δημιούρ

γησε. Κ αί τούτο προπάντω ν ισχύει γιά τίς ήθικές άξίες, πού παίρ

νουν νόημα μόνο γιά τήν ψ υχή πού γνω ρίζει νά τίς άφήνει στήν

διάκριση τού Θ εού* έμβαθύνοντας τή διδασκαλία τού Π αύλου, ό

Α ύγουστίνος φρονεί δτι τά έργα πού εΐναι έξω τερικά ή προγενέ

στερα άπό τή δικαίω ση δέν έπιδέχονται ήθικό συντελεστή* οί έπι-

φανειακά καλύτερες πράξεις, άν δέν άπορρέουν άπό τή δικαίω ση,

εΐναι άμαρτίες, καί άντίστροφα. Ό Θ εός δέν ζητεί τό άγαθό έπει-

δή εΐναι άγαθό, άλλά τό άγαθό εΐναι άγαθό έπειδή τό ζητεί ό

Θ εός. Δ έν υπάρχει άπόλυτα άγαθή πράξη, άλλά μόνο έκείνη πού

έπιτάσσει hie et nunc ό Θ εός. Α ύτή ή έπαναφορά τής ήθικής στά

χέρια τού Θ εού μπορεί νά προκαλέσει άγω νία: ή τυφλή ύπακοή

τού ’Α βραάμ εΐναι ό μόνος ήθικός παράγοντας* άλλά πώ ς θά βε

βαιω θούμε δτι άκούμε τή φω νή τού Θ εού καί δχι κάποια άλλη;

Τ ό άντάλλαγμα εΐναι μιά άσφάλεια, χάρη στήν οποία παύουμε νά

άπορούμε γιά τίς παραλλαγές τού ηθικού νόμου: γιατί, άν ή κλί

μακα τού άγαθού άφεθεΐ στή βούλησή του, ό Θ εός μπορεί νά τήν

άλλάξει κατά τή διάθεσή του* έτσι ή σημερινή ήθική άνω τερότητα

τής παρθενίας άναφορικά μέ τό γάμο δέν ΐσχυε πάντα: τήν έποχή

τώ ν προφ ητώ ν, δταν προεΐχε ή έξασφάλιση τής διαιώ νισης τού

εβραϊκού λαού καί μαζί τώ ν σαρκικώ ν προγόνω ν τού ’Ιησού, ή

Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Κ Α Ι Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Α Α Γ . Α Υ Γ Ο Υ Σ Τ Ι Ν Ο Υ 29 J



ιεραρχία τώ ν άγαθώ ν ήταν άντίστροφη καί ή τεκνογονία καλύτερη

άπο τήν εγκράτεια.



Ε . Gilson, Introduction a Vetude de sa int Augustin , 2η έ κ δ ., σ υ λ λ . «Etudes de Philosophie m6di0vale», 11, Paris, 1943.

P. Courcelle, Les lettres grecques en Occident, de Macrobe a Cassiodore,

2η £κ δ ., «Bibliothfcque des ficoles fran^aises d’Athfcnes et de Rome», 159, Paris, 1948.

P. Courcelle, Recherches sur les ((Confessions» de sa int Augustin, Paris,

1950.

J. Fontaine, Isidore de Siville et la culture classique dans VEspagne wisi- gothique, 2 τ ., Paris, 1959.



VIII

Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Κ Α Ι Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Α Τ Ο Τ Ι Σ Λ Α Μ Κ Α Τ Α Τ Η Ν Κ Λ Α Σ Ι Κ Η Ε Π Ο Χ Η

τ ο ύ ABDURRAMAN BADAWI

Ή ε ισ α γ ω γ ή τ ή ς έ λ λ η ν ικ ή ς φ ιλ ο σ ο φ ία ς σ τ ο υ ς Μ ο υ σ ο υ λ

μ ά ν ο υ ς .

'Η άφύπνιση της θεολογικής δσο καί της φιλοσοφικής σκέψης συν

δέεται στενά μέ τήν διάδοση τής έλληνικής σκέψης στίς χώ ρες του

Τ σλάμ . Ά π ό τό δεύτερο μισό τού δγδοου αιώ να οί μεταφ ράσεις

εμφανίζονται μέ ρυθμό δλο καί ταχύτερο. ’Ή δη στά μέσα τού δέ

κατου αιώ να έχουν μεταφ ραστεί ολόκληρο τό corpus aris to te li-

cum, τρεις διάλογοι τού Π λάτω να, πολυάριθμα σχόλια γιά τόν

Α ριστοτέλη, άποσπάσματα άπό τίς τρεις τελευταίες 9Ε ν ν ε ά δ ε ς τούΠ λω τίνου, άξιόλογες παράγραφ οι άπό ορισμένες πραγματείες τού

Π ρόκλου, συλλογές ρήσεω ν καί άποφ θεγμάτω ν καί προπάντω ν πο-

λυαριθμότατα άπόκρυφ α έργα πού άποδίδονται στόν Α ριστοτέλη ,

στόν Π λάτω να καί σέ άλλους έλάσσονες "Ε λληνες φιλοσόφους* δλα

αύτά τά κείμενα μεταφράστηκαν στήν αραβική άλλοτε άπευθείας

άπό τό έλληνικό πρω τότυπο κι άλλοτε μέ τή μεσολάβηση τού συ-

ριακού μεταφ ράσματος. Ά νάμεσα στούς μεταφ ραστές πρέπει νάσημειώ σουμε τά ονόματα τού Ο υναΐν *Ίμπν Ίσ άκ, τού γιού του

Ίσ άκ, τού Ν τόστα ’Ίμ πν Λ ούκα, τού Γ ιαχία "Ιμπν Ά ντυ, τού

Ά μ πού Ο ύτμάν άμ π-Ν τιμάσ κι, τού “Τ μπν Λ ούρα καί τού ΛΊμ πν

άλ-Μ πιτρίκ. Σ τήν πλειονότητά τους οί μεταφράσεις τους εΐναι



294 Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Κ Α Ι Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Α Τ Ο Τ Ι Σ Λ Α Μ

άκριβεΐς καί δείχνουν μιά βαθειά γνώ ση τής έλληνικής καί τής

συριακής. ΟΕ μεταφραστές προσπαθούσαν νά άποκαταστήσουν κρι

τικά τό κείμενο καί νά τό παραβάλουν μέ πολλά χειρόγραφα προ

τού άρχίσουν τήν έργασία τους. Ο ι μεταφράσεις τους μπορούν άκό

μα καί σήμερα νά μάς χρησιμεύσουν στή διόρθω ση καί τώ ν ίδιω ν

τώ ν ελληνικώ ν κειμένω ν. Α ρκετά χαμένα ελληνικά κείμενα άπο-

καταστάθηκαν χάρη σέ αύτές τίς άραβικές μεταφράσεις.1

Ό ρόλος τής έλληνικής φιλοσοφίας στή διαμόρφ ω ση τής θεο-

λογικής καί φιλοσοφ ικής σκέψ ης τώ ν ’Α ράβω ν θά είναι τεράστιος.

Ό ’Α ριστοτέλης θά δεσπόσει στή σκηνή, ένας ’Α ριστοτέλης μέ

πλω τίνεια άπόχρω ση, μιά καί στόν ’Α ριστοτέλη άποδόθηκαν λα

θεμένα ορισμένα κείμενα άπό τίς Έ ν ν ε ά δ ε ς τού Π λω τίνου. ’Έ τσ ι

τό φ όντο τής έλληνικής φιλοσοφίας, δπω ς τήν γνώ ρισαν οί ’Ά ρα

βες, θά είναι ένα μ είγμα άριστοτελισμοΰ καί πλατω νισμού.

ά λ -Κ ίν τ ι (π ί ν α ν ε γ ύ ρ ω σ τ ό 873).

Ό πρώ τος *Ά ραβας πού άξιζε τό δνομα τού «φιλοσόφου» υπήρξε

ό άλ-Κ ίντι. Κ αθαρόαιμος *Ά ραβας, μέ εξαιρετική εγκυκλοπαιδική

γνώ ση, άγκάλιασε ολόκληρη τήν έλληνική σκέψ η: φιλοσοφία, φυ

σική, μαθηματική καί μουσική, δπω ς φαίνεται καί άπό τόν κατά

λογο τώ ν έργω ν του (δχι λιγότερα άπό 265 !).2 Ά π ό αύτά διασώ

θηκαν τριάντα περίπου στήν άραβική,3 καί τέσσερα σέ λατινικήμετάφραση (De Intellectu, De Sommo et Visione, De quinque

Essentiis , Liber in troductorius in artem logicae demonstratio-

1. Β λ . τ ό β ιβ λ ίο μ α ς : La transmission de la philosophie grecque au

monde arabe, Paris, Vrin, 1968.

2. Β λ . G. Gliigal, Al-Kindi genannt der Philosoph der Araber, 1857*

Abbino Nagy, Die philosophischen Abhandlungen des I aqtlb ben Ishdq al-Kindi (σ τ ό Beitrage zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters,

Band II, Heft, Munster, 1897.

3. Έ κ δ ό θ η κ α ν ά π ό τ ό ν Abii Rida, Κ ά ιρ ο , δ ύ ο τ ό μ ο ι, 1952 - 53: ε ίν α ι

ε ίκ ο σ ι π έ ν τ ε .



Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Κ Α Ι Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Α Τ Ο Τ Ι Σ Λ Α Μ 295

n is* αύτό τό τελευταίο γράφτηκε μάλλον άπό κάποιον μαθητή).

Ό άλ-Κ ίντι ήταν μάλλον μέγας άνθρω πιστής και έκλαϊκευτής

παρά πρω τότυπο πνεύμα καί στάθηκε ό πρόδρομος αυτού τού αραβικού άριστοτελισμού πού έφτασε στό άπόγειό του μέ τόν Ά β ι-

κέννα καί έχει μιά δόση λίγο ή πολύ καθαρού πλατω νισμού ή

πλω τινισμού.

Ή μεταφ υσική κατά τόν άλ-Κ ίντι είναι ή έπιστήμη τού μή

κινητού. Ό Θ εός είναι ό δημιουργός τού κόσμου. Ό κόσμος δέν

είναι αιώ νιος. Τ ό επιχείρημά του γιά νά άποδείξει δτι 6 κόσμος

έχει δημιουργηθεί βασίζεται στήν άρχή της περατότητας δλω ντώ ν πραγμάτω ν, δσα υπάρχουν ένεργεία. IV αύτό καί άνήκει στούς

οπαδούς τού Π λάτω να. Π ράγματι, γιά τόν Π λάτω να ό κόσμος

είναι άναγκαστικά πεπερασμένος* οί άποδείξεις πού δίνει άντλοΰν-

ται άπό τίς μαθηματικές έπιστημες. Κ αί ό χρόνος έπίσης είναι

περατός γιατί δέν μπορεί νά υπάρχει άπειρο παρελθόν. ’Ό ντα ς πε

περασμένος ό κόσμος πρέπει νά εΐναι δημιουρ*^μένος. Ό δημιουρ

γός εΐναι άπολύτω ς Έ νας* δέν έχει ύλη, οΰτε μορφή, ούτε ποιότητα, ουτε σχέση* δέν μπορούμε νά τού άποδώ σουμε κανένα κα-

τηγόρημα, γένος, διαφ ορά ή συμβεβηκός* εΐναι ή καθαρή ένότητα.

Ε ξάλλου δέν μπορούμε νά πούμε γι’ αύτόν δτι εΐναι κίνηση ή

ψ υχή ή νόηση ή δλο ή μέρος. Β λέπουμε λοιπόν δτι ό άλ-Κ ίντι δέν

δίνει στό Θ εό κανένα θετικό κατηγόρημα. Π ιστεύει στήν ex

nihilo δημιουργία τού κόσμου άπό τόν Θ εό χω ρίς καμιά διαμεσο-

λάβηση. Ή πλω τίνεια θεω ρία τώ ν έκπορεύσεω ν τού εΐναι ξένη.Μ ολαταύτα πιστεύει δτι ή ΰψ ιστη σφαίρα τού ούρανοΰ εΐναι ζω ν

τανή καί νοήμω ν, δτι υπακούει στόν Θ εό καί μεταδίδει τή ζω ή

στά ζω ντανά δντα μέσα στόν κόσμο.

Γ ι’ αύτόν ή άνθρώ πινη ψ υχή εΐναι μιά πνευματική ύπόσταση,

άθάνατη καί άπλή* ή ούσία της εΐναι θεία* έπενεργεΐ πάνω στό

σώ μα χω ρίς νά τό διαπερνά μέ τόν τρόπο τώ ν ύλικώ ν σω μάτω ν.

'Ό ταν άπαλλάσσεται άπό τίς έπιθυμίες άφιερώ νεται στήν ένατένι-ση, καί θά κατοικήσει τόν νοητό κόσμο, θά μοιάσει μέ τόν Θ εό, θά

διαπεραστεΐ άπό τό φώ ς του καί θά εΐναι σάν καθρέφτης πού άντα-

νακλά τήν θεία ούσία. Ή ψ υχή εΐναι πάντα έν έγρηγόρσει, πάντα

έν ζω ή. Ό δπνος δέν εΐναι παρά ύπνος τώ ν αισθήσεω ν. Σ τήν διδα




σκαλία του περί ψ υχής βλέπουμε δτι, είναι πολύ επηρεασμένος άπό

τόν Π λάτω να καί τόν Π λω τίνο.

Ό νους είναι τεσσάρω ν ειδώ ν: 1) ό νους πού είναι πάντα ένεργεία· 2) ό νους πού είναι δυνάμει* 3) ό νους πού περνάει άπό τήν

δύναμη στήν ένέργεια (cum exit in anima de potentia ad affectum)* 4) ό νους τόν όποιο άποκαλούμε άποδεικτικό (quern voca-mus demonstrativum). Μ πορούμε δμω ς νά άναγάγουμε τά τέσ

σερα αύτά είδη σέ δύο: στόν ένεργό νού, πού είναι αιτία δλω ν τώ ν

σκέψ εω ν, καί στόν άνθρώ πινο νού, πού εΐναι δυνάμει μέσα στήν

ψυχή καί κατόπιν καθίσταται νούς ένεργεία καί έπίκτητος. Ό άπο-δεικτικός νούς εΐναι έπίκτητος νούς: δηλαδή έκεΐνος πού άποκτά

τόν habitus, τήν εξη της άλήθειας. Ό άνθρώ πινος νούς είναι άτο-

μικός. Θ ά δούμε στή συνέχεια πώ ς ό άλ-Κ ίντι στή θεω ρία του γιά

τό νού άπεΐχε πολύ άπό τίς θεω ρίες πού θά έπεξεργαστούν οί Μ ου

σουλμάνοι φιλόσοφοι* γιατί άργότερα μεγάλη διάδοση θά γνω ρίσει

μόνο ό πρώ τος νούς, πού εΐναι πάντα ένεργεία, άφού εΐναι σχεδόν

θειος, γιατί υποτίθεται δτι εΐναιέκτος ψ υχής. ’Ά λλω στε ό άλ-Κ ίντιδανείστηκε τίς διαιρέσεις τού νού άπό μιά πραγματεία τού Α λέ

ξανδρου τού Ά φ ροδισιέα πού είχε τόν λατινικό τίτλο De intel-lectu et intellecto καί πού εΐναι άπόσπασμα άπό τό μεγάλο του

έργο De anima.Ά π ό θρησκευτική άποψ η ό άλ-Κ ίντι παραμένει αύστηρά μέσα

στά δρια τού Ίσ λάμ . 'Υ περασπίζεται τήν προφητεία καί δείχνει

τήν άνω τερότητά της άπέναντι στήν άνθρώ πινη έπιστήμη* φτάνειμάλιστα μέχρι σημείου νά διατείνεται δτι ορισμένα χω ρία τού

Ν τουράν περιέχουν περισσότερη φιλοσοφία άπό ολόκληρη τή φ ιλο

σοφία πού έπινόησε ό άνθρω πος.

ά λ -Φ α ρ ά μ π ι (π έ θ α ν ε τ ό 950).

Ό άλ-Φ αράμπι ήταν στοχαστής πολύ πιό πρω τότυπος καί πιό

αύστηρός κι έτσι άξίζει τήν ονομασία πού τού έδω σαν ώ ς «δεύτε

ρου διδασκάλου», δηλαδή μετά τόν Α ριστοτέλη. Γεννήθηκε στήν

περιοχή τού Φ αράμπ στό Τ ουρκεστάν κι ήταν περσικής καταγω



Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Κ Α Ι Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Α Τ Ο Υ Ι Σ Λ Α Μ 297

γής* σπούδασε τή λογική κοντά στόν Γ ιουχάνα “Ίμπν Χ αϊλάν στή

Β αγδάτη καί κατόπιν κατέγινε στή μελέτη διαφ όρω ν κλάδω ν τής

φιλοσοφίας, τής μαθηματικής καί τής μουσικής. Π ήγε στήν αύλή

του Σ αΐφ άλ-Ν ταουλά άλ-Χ αμντάνι στή Δ αμασκό, όπου πέθανε

τό 950. *Η παραγω γή του ήταν τεράστια: σχόλια γιά τά περισσό

τερα έργα τού ’Α ριστοτέλη καί γιά ορισμένες πραγματείες τού

Α λέξανδρου τού Ά φ ροδισιέα, καθώ ς καί πρω τότυπα έργα άπό

τά όποια πρέπει προπάντω ν νά σημειώ σουμε: Ο ί Ι δ έ ε ς τ ώ ν κ α

τ ο ί κ ω ν τ η ς ε ν ά ρ ε τ η ς π ό λ η ς , Σ υ μ φ ιλ ίω σ η τ ο υ Π λ ά τ ω ν α μ έ τ ο ν

3 ρ ισ τ ο τ έ λ η , Π ο λ ύ τ ιμ ο ι λ ίθ ο ι σ ο φ ία ς , Ά φ ο ρ ι σ μ ο ί γ ιά τ ή ν π ο λ ι τ ι

κ ή , Μ ε γ ά λ η π ρ α γ μ α τ ε ία γ ιά τ ή μ ο υ σ ικ ή , Ο ί δ ρ ο ι τ ή ς β ε β α ιό τ η τ α ς ,

' Η μ ε γ ά λ η ρ η τ ο ρ ικ ή καί Ο ί Ν ό μ ο ι τ ή ς π ο ιη τ ικ ή ς .

Ό άλ-Φ αράμπι άποπειράθηκε νά κάνει τήν πρώ τη σύνθεση τού

ΙΙλάτω να μέ τόν ’Α ριστοτέλη, πού τούς θεω ρούσε συμφιλιώ σιμους.

’Έ καμε αύτή τή σύνθεση μέ βάση μιά πρα γματεία πού είχε απο

δοθεί στόν ’Α ριστοτέλη, άλλά πού ήταν στήν πραγματικότητα άπό-

σπασμα άπό τίς Δ '- Σ Τ ' ’Ε ν ν ε ά δ ε ς τού Π λω τίνου κι ειχε τόν τίτλο

Θ ε ο λ ο γ ία τού ’Α ριστοτέλη. Γνώ ριζε σέ βάθος τά έργα τώ ν δύο

μεγάλω ν φιλοσόφ ω ν, τήν ιστορία τής έλληνικής φιλοσοφ ίας καί τό

σύνολο τώ ν επιστημονικώ ν διδασκαλιώ ν.

Ή π ρ ώ τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α .

Σ έ πολλές του πραγματείες ό άλ-Φ αράμπι πραγματεύεται τό πρό

βλημα τού Θ εού. Σ τήν ’Ε ν ά ρ ε τ η π ό λ η μ ά ς δίνει στήν άρχή μιά

συμπύκνω ση τώ ν ιδεώ ν του πάνω σέ αύτό τό ζήτημα. ’Ιδού ορι

σμένα άποσπάσματα:1

Τ ό πρώ το δν είναι ή πρώ τη αίτια τής ύπαρξης όλω ν τώ ν

άλλω ν όντω ν. Ε ίναι απαλλαγμένο άπό κάθε λογής άτέ-

λεια... έτσι τό είναι του είναι τό κάλλιστο... Δ έν μπορεί

1. Al-Farabi, /dees des habitants de la cite vertueusei μ ε τ α φ ρ α σ μ έ ν ο

ά π ό τ ο ύ ς Jansen, Karam κ α ί Chlala, Κ ά ι ρ ο , Ifao, 1949.



298 Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Κ Α Ι Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Α Τ Ο Υ Ι Σ Λ Α Μ

νά ύπάρχει καλύτερο δν άπδ Α ύτό, ούτε προτερόχρονο άπδ

Α ύτό... Ε ΐναι άδύνατο νά περιέχει κάτι δυνάμει, άπδ οία-

δήποτε άποψ η. Ε ΐναι άδύνατο νά μήν υπάρχει, κάτω άπδ

οίαδήποτε σχέση. Σ υνεπώ ς εΐναι άναρχο κι αιώ νιο λόγω

ύποστάσεω ς καί ούσίας... 'Υ πάρχει καί διαιω νίζεται έπει-

δή εΐναι αύταρκες. Ε ΐναι άπόλυτα άδύνατο νά υπάρχει

κάτι δμοιό του, ούτε κάποιο ον ΐδιας υφής πού θά μπο

ρούσε νά τού άνήκει ή νά τδ συμπληρώ νει... Λ όγω ύπο

στάσεω ς διαφοροποιείται άπδ κάθε τι άλλο, καί τδ εΐναι

του δέν μπορεί νά άνήκει σέ κάτι άλλο. Κ αί τούτο γιατί

άνάμεσα σέ ένα δν μέ ένα τέτοιο εΐναι καί ένα άλλο δν,

’ πού θά είχε τδ ΐδιο εΐναι, δέν μπορεί νά υπάρξει καμιά

διαφ ορά, οΰτε καμιά έτερότητα. Δ έν θά υπήρχαν δύο

εΐναι, άλλά μιά καί μόνη ούσία... Δ έν μπορεί νά έχει κάτι

άντίθετο... Ε ΐναι τδ μόνο δν αύτής τής βαθμίδας... Τ δ πρώ

το καί άδιαίρετο στήν υπόστασή του.

Γ ιά νά εξηγήσει τή γένεση τού κόσμου ό άλ-Φ αράμπι δανεί

ζεται άπδ τδν Π λω τίνο τήν θεω ρία τής άπορροής.5Α πδ τδ Π ρώ το

(= τδν Θ εό) έκπορεύεται τδ είναι. (('Ά παξ καί τδ Π ρώ το κατέχει

τήν ίδιάζουσα ύπαρξή του, άναγκαΐο άκολούθημα εΐναι δτι άπδ

αύτδ έκπορεύονται, καθένα άνάλογα μέ τδ εΐναι του, δλα τά δντα,

ή ύπαρξη τώ ν οποίω ν δέν έξαρτάται άπδ τή βούληση τού άνθρώ

που ή τήν εκλογή του... Γ ιά νά εκπορευτεί ένα άλλο δν άπδ Α ύτό,

τού άρκεΐ νά ενέχει τήν ούσία αύτού τού οντος καί δέν χρειάζεται

ούτε κάποιο συμβεβηκδς ή κάποια κίνηση, πού νά τού προσθέτει

έναν τρόπο πού δέν κατείχε, ούτε καί κάποιο δργανο ξένο πρός

τήν ούσία του)).

Ά νάμεσα στά δντα υπάρχει μιά ιεραρχία. Π ράγματι, τά δντα

έκπορεύονται άπδ τήν υπόσταση τού Π ρώ του, σύμφω να μέ μιάν

ιεραρχία. Ε ντούτοις συγκροτούν ένα δν. Κ αί νά πώ ς διατάσσονται:

«Ά πδ τδ πρώ το άπορρέει τδ εΐναι τού δεύτερου, τδ όποιο

εΐναι έπίσης μιά άσώ ματη υπόσταση καί δέν υπάρχει μέσα σέ

μιάν ΰλη. Ν οεί τήν ούσία του καί νοεί τδ πρώ το, καί δ,τι νοεί άπδ

τήν ούσία του δέν εΐναι παρά ή ΐδια ή ούσία του. Ε φ όσον νοείκάτι




άπο τδ πρώ το άναγκαΐα άπορρέει μέσαθέ του τδ είναι ένδς τρίτου.

Κ αθόσον τοΰτο έδώ συγκροτείται ώ ς υπόσταση μέσα στήν ίδια

τήν ούσία έκείνου, άπορρέει άναγκαία άπδ δώ τδ εΐναι τού πρώ του

ούρανου». Κ αί οδτω καθεξής μέχρι τδ ένδέκατο είναι, πού εΐναι ή

δέκατη καί τελευταία νόηση καί κατευθύνειτδν ύποσελήνιο κόσμο.

'Υ πάρχουν λοιπδν δέκα νοήσεις, άπδ τίς όποιες ή πρώ τη εΐναι

έκείνη τού πρώ του ούρανοΰ καί οί έννέα άλλες διαδοχικά εΐναι

έκεΐνες τώ ν άκίνητω ν σφ αιρώ ν τώ ν άστρω ν: τού Κ ρόνου, τού Δ ία,

τού "Α ρη, τού 'Ή λιου, τής ’Α φροδίτης, τού Έ ρμ ή, τής Σελήνης.

Σ τή σφαίρα τής Σελήνης τερμ ατίζεται τδ εΐναι τώ ν ούράνιω ν σω

μάτω ν, τά όποια άπδ τή φύση τους κινούνται κυκλικά. Τ ά ύπο-

σελήνια δντα είναι είτε φυσικά είτε βουλητικά είτε ταυτόχρονα

φυσικά καί βουλητικά. Κ αθένα τους άποτελεΐται άπδ δύο στοι

χεία: τήν ύλη καί τή μορφή.

Ο ί νοήσεις εΐναι χω ρισμένα δντα· καθεμιά εΐναι μοναδική στδ

εΐναι της καί στή βαθμίδα της καί τδ εΐναι της δέν μπορεί νά

άνήκει παρά μόνο στήν ίδια, γιατί άν κάτι άλλο σ υμμετείχε στδεΐναι της, αύτδ τδ άλλο—αν εΐναι ξεχω ριστό—- θά κατείχε κατ’ ά

νάγκη κάτι τι πού θά τδ διαφ οροποιούσε άπδ τδ προηγούμενο.

*0 υποσελήνιος κόσμος κατευθύνεταιέξ ολοκλήρου άπδ τίς ού-

ράνιες σφαίρες, άλλά ό άλ-Φ αράμπι διόλου δέν έννοεΐ δτι πιστεύει

στήν άστρολογία, πού άποδίδει τά συμβάντα αύτού τού κόσμου

στήν επιρροή τώ ν άστρω ν.

Τ δ εΐναι διαιρείται σέ συμ πτω ματικδ καί άναγκαΐο: τδ πρώ τοέχει μιάν αιτία, τδ δεύτερο εΐναι άναίτιο. Α ύτή ή κεφαλαιώ δης

διάκριση θά χρησιμεύσει στδν Θ ω μά τδν Ά κινάτη ώ ς θεμέλιο

τής τρίτης του άπόδειξης γιά τήν ύπαρξη τού Θ εού.

Ή ψ υ χ ο λ ο γ ία .

Ό άλ-Φ αράμπι διακρίνει τέσσερα είδη νού: τδν δυνάμει νού, τδν

ένεργεία νού, τδν έπίκτητο νού καί τδν ένεργδ νού (De intellectu et intellecto, σσ. 82-84).



Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Κ Α Ι Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Α Τ Ο Τ Ι Σ Λ Α Μ

Ό άνθρώ πινος νους είναι ορισμένη διάθεση μιας ΰλης

προετοιμασμένης νά δεχτεί τίς μορφές του νοητού: εΐναι

λοιπδν δυνάμει νόηση... Τ ά δυνάμει νοητά γίνονται ένερ

γεία νοητά δταν νοούνται ενεργά άπό τό νοΰ. *Έ χουν

άνάγκη κάτι άλλο, πού νά τά κάνει νά περάσουν άπό τή

δύναμη στήν ενέργεια. Ό παράγοντας πού τά κάνει νά

περάσουν άπό τή δύναμη στήν ένέργεια είναι μιά ούσία,

πού ή υπόστασή της είναι μιά ένεργεία νόηση χω ρισμένη

άπό τήν ΰλη. Α ύτή ή νόηση δίνειστόν υλικό νοΰ —ό όποιος

είναι δυνάμεινόηση— κάτι πού άντιστοιχεΐ μέ τό φ ω ς πού

δίνει ό ήλιος στήν δράση. 'Η σχέση αύτής τής νόησης,

πού προστίθεται στόν ύλικό νοΰ, εΐναι παρόμοια μέ τή

σχέση τοΰ ήλιου μέ τήν δράση... Π αρόμοια, αύτή ή ένερ

γεία νόηση προσφέρει στόν ύλικό νοΰ κάτι καί τοΰ τό

έντυπώ νει... τότε ό υλικός νοΰς γίνεται ένεργεία νόηση,

άφοΰ πρώ τα ήταν δυνάμει νόηση. Ή έπίδραση αύτής τής

χω ρισμένης νόησης μέσα στόν ύλικό νοΰ εΐναι παρόμοια

μέ τήν έπίδραση τοΰ ήλιου στήν δράση. Γ ι’ αύτό ονομάστη

κε ένεργός νοΰς. ’Α νάμεσα στις χω ριστές υποστάσεις, πού

εΐναι κάτω άπό τήν πρώ τη αιτία, ή τάξη του εΐναι ή δέ

κατη. Ό υλικός νοΰς ονομάζεται παθητικός νοΰς. (’'Ιδ έ ε ς

τ ώ ν κ α τ ο ίκ ω ν ..., σ. 66).

Ό έπίκτητος νοΰς άντιστοιχεΐ στόν κατά συμμετοχή νοΰ τώ ν

Ε λλήνω ν φιλοσόφω ν, εΐναι δηλ. ό ένεργός νοΰς δταν ιδιοποιείται

τίς άυλες μορφές καί έτσι συμμετέχει σ’ αύτές.

Ή έλευθερία ανήκει αποκλειστικά στόν άνθρω πο· εΐναι ή ικα

νότητα νά θέλεις δ,τι εΐναι δυνατό καί προέρχεται άπό τόν στοχα

σμό ή τόν συλλογισμό.

Ή π ο λ ιτ ικ ή .

Ή πολιτική κατέχει μεγάλη θέση μέσα στό έργο τοΰ άλ-Φ αράμπι

κι άναφέρεται σχεδόν σέ δλα τά έργα του.



'Ο άλ-Φ αράμπι διακρίνει πολλές μορφ ές πολιτειώ ν: στήν ενά

ρετη πόλη άντιτίθενται ή άγνοούσα πόλη, ή άσταθής πόλη καί ή

πλανημένη πόλη.

“Ά ς άρχίσουμε μέ τόν ορισμό τώ ν μορφ ώ ν πού άντιτίθενται

στήν ιδεώ δη ή ενάρετη πόλη.

Ή άγνοούσα πόλη είναι έκείνη πού οί κάτοικοί της δέ

γνω ρίζουν τήν εύτυχία καί μάλιστα δέν τήν υποψ ιάζον

ται. Κ ατευθύνονται πρός αύτή, άλλά δέν τήν πραγματώ

νουν καί δέν τήν πιστεύουν. Ά π ό τά άγαθά γνω ρίζουν

μόνο εκείνα πού φέρονται ώ ς άγαθά, εκείνα πού πιστεύε

ται οτι είναι οίσκοποίτης ζω ής, δπω ς ή σω ματική υγεία,

ό πλούτος, ή ήδονή τώ ν απολαύσεω ν, ή έλευθερία νά έπι-

δίδεσαι στά πάθη σου, οίευτυχίες καί τά μεγαλεία. Κ αθένα

άπό αύτά τά άγαθά εΐναι εύτυχία γιά τούς κατοίκους τής

άγνοούσας πόλης. Ή υπέρτατη καί τέλεια εύτυχία συνί-

σταται στήν συγκέντρω ση δλω ν αύτώ ν τώ ν άγαθώ ν. Στούς

άντίποδες βρίσκουμε τή δυστυχία, τά σω ματικά κακά, τή

φ τώ χεια, τή στέρηση τώ ν άπολαύσεω ν, τήν άδυναμία ικα

νοποίησης τώ ν παθώ ν καί τήν έ'λλειψη υπόληψ ης. Τ ούτη ή

πόλη διαιρείται σέ πολλές: στήν π ό λ η τ ο υ α ν α γ κ α ί ο υ , πού

οίκάτοικοί της θέλουν νά περιορίζονται στά άναγκαία γιά

τήν έπιβίω ση τού σώ ματος —ποτό, τροφ ή, ένδυμασία,

στέγη, άφ ροδίσιες σχέσεις—, καί άλληλοβοηθούνται γιά

τήν έπίτευξη αύτού τού σκοπού· στήν π ό λ η τ η ς α ν τ α λ λ α

γ ή ς , πού οί κάτοικοίτης θέλουν νά άλληλοβοηθούνται γιά

νά έπιτύχουν τήν εύημερία καί τόν πλούτο, δχι ώ ς μέσο

γιά κάτι άλλο, άλλά ώ ς τόν ίδιο τόν σκοπό τής ζω ής· στήν

π ό λ η τ ή ς κ α τ ά π τ ω σ η ς καί τής δυστυχίας, δπου οίκάτοικοι

άναζητοΰν τήν άπόλαυση τού ποτού, τής τροφ ής, τώ ν

άφ ροδίσιω ν σχέσεω ν καίγενικά τίς άπολαύσεις τώ ν αισθή

σεω ν καί τής φαντασίας καί κλίνουν πρός τούς άστεισμούς

καί τή διασκέδαση σέ δλες τίς μορφές τους' στήν π ό λ η

τ ώ ν τ ιμ ώ ν , δπου οί κάτοικοι θέλουν νά άλληλοβοηθούνται

γιά νά άπολαμβάνουν τιμές, έπαίνους, φήμη καί δόξα άνά-

Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Κ Λ Ι Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Α Τ Ο Τ Ι Σ Λ Α Μ 301




μεσα στά έθνη, νά περιβάλλονται άπο έκτίμηση καί λάμ

ψη είτε άπύ τούς άλλοεθνεΐς είτε άπύ τούς ομοεθνείς, καί

τούτο ό καθένας άνάλογα μέ τήν επιθυμία του καί τή δυ

νατότητά του· στήν π ό λ η τ η ς δ ύ ν α μ η ς , δπου οί κάτοικοιθέλουν νά ύποτάξουν τούς άλλους χω ρίς νά υποταχτούν

οί ίδιοι, καί δλη τους ή προσπάθεια αποβλέπει στή χαρά

πού μόνο ή νίκη χαρίζει* [καί τέλος] στήν π ο λ υ τ ε λ ή π ό λ η ,

δπου καθένας άπύ τούς κατοίκους εννοεί νά είναι ελεύθε

ρος καί νά κάνει αύτύ πού θέλει, χω ρίς νά βάζει κανένα

εμπόδιο στύ πάθος του...

Ή α ν ή θ ικ η π ό λ η είναι έκείνη πού οί ιδέες της εΐναι

ένάρετες, πού γνω ρίζει τήν εύτυχία, τύν Θ εό... τά ύποδεέ-

στερα δντα, τύν ένεργύ, νοΰ καί δλα δσα εκ φύσεω ς μπο

ρούν νά γίνουν γνω στά καί πιστευτά άπύ τούς κατοίκους

της ένάρετης πόλης, άλλά οί πράξεις τώ ν κατοίκω ν της

εΐναι παρόμοιες μέ έκεΐνες τώ ν κατοίκω ν της άγνοούσας

πόλης.

Ή ά σ τ α θ ή ς π ό λ η είναι έκείνη πού οί ιδέες καί οί πρά

ξεις της άρχικά ήσαν ένάρετες, άλλά στή συνέχεια άλλαξε.

Ξ ένες ιδέες παρείσφρυσαν καί οί πράξεις της άλλαξαν.

'Η π λ α ν η μ έ ν η π ό λ η είναι έκείνη πού προσδοκά τήν

εύτυχία μετά άπύ τήν παρούσα ζω ή, ω στόσο παράλλαξε

αύτή τήν εύτυχία καί γιά Θ εό... έχει τά ύποδεέστερα

δντα, τύν ένεργύ νού, ψ ευδοαντιλήψ εις, πού δέν στέκουν

έστω κι άν ιδω θούν σάν όμοιώ ματα καί παραστάσεις. Ό

έπικεφ αλής της εΐναι άπύ έκείνους πού παριστάνουν τούς

έμπνευσμένους χω ρίς νά εΐναι πραγματικά, μετερχόμενος

γι’ αύτύν τύ σκοπύ πλαστογραφίες, άπάτες καί δελεασμούς.

Ο ί βασιλιάδες αύτώ ν τώ ν πολιτειώ ν [τώ ν άντίθετω ν

στήν ένάρετη πόλη] άντιτίθενται στούς βασιλιάδες τώ ν

ένάρετω ν πολιτειώ ν καί ή διακυβέρνησή τους άντιτίθεται

στή δική τους καί τύ ίδιο συμβαίνει μέ δλους τούς άλλους

κατοίκους. Ο ί βασιλιάδες τώ ν ένάρετω ν πολιτειώ ν, πού

διαδέχονται ό ένας τύν άλλον, εΐναι δλοι σάν μιά ψ υχή καί

σάν ένας βασιλιάς πού διαιω νίζεται άκατάληκτα... Ο ί κά-




τοικοι της ένάρετης πόλης έχουν κοινά πράγματα πού τά

γνω ρίζουν καί τά ολοκληρώ νουν, καί άλλα πού ή γνώστη

τους καί ή ολοκλήρω σή τους είναι έργο κάθε τάξης χω

ριστά... Κ ατά πρώ το λόγο τά κοινά πράγμα τα, πού οφεί

λουν νά γνω ρίζουν δλοι οί κάτοικοι της ένάρετης πόλης,

είναι ή γνώ ση της πρώ της αιτίας καί δλω ν τώ ν κατη

γορημάτω ν της, δστερα τά πράγματα πού είναι χω ρισμέ

να άπο τήν ύλη, τά κατηγορήματα πού προσιδιάζουν στο

καθένα καί στήν τάξη του, μέχρι νά φτάσουν στίς νοή

σεις, πού είναι χω ρισμένες άπο τον ενεργό νού, καί στή

δράση τής καθεμιάς άπό αυτές* δστερα τίς ούράνιες υπο

στάσεις καί τά κατηγορήματα τής καθεμιάς τους* υστέρα

τά φυσικά σώ ματα πού εΐναι κά τω άπό αύτές τίς υπο

στάσεις, τόν τρόπο πού συγκροτούνται καί φθείρονται* τή

γνώ ση, δτι αύτό πού συμβαίνει έχει γίνει μέ προσοχή, τε

λειότητα, φ ροντίδα καί σοφία, χω ρίς άμέλεια, ολιγω ρία ή

τήν δποια τυραννία. (’Ι δ έ ε ς τ ώ ν κ α τ ο ίκ ω ν τ ή ς έ ν ά ρ ε τ η ς

π ό λ η ς , στήν παραπάνω έκδοση).

Ό άλ-Φ αράμπι άπαριθμεΐ στή συνέχεια τίς ιδιότητες πού άπαι-

τοΰνται γιά τόν επικεφαλής τής ιδανικής πόλης. Ε ΐναι φανερό

δτι αύτή ή πόλη δέν εΐναι ένα δημοκρατικό κράτος, άλλά ένα κρά

τος μεγάλω ν πνευμάτω ν, δπω ς ή Π ο λ ι τ ε ία τού Π λάτω να* εξάλ

λου δέν μοιάζει μέ τήν πόλη πού προϊδεαζόταν ό Α ύγουστίνος* ό

συγγραφέας μας άποδείχνεταιπιό όρθολογιστής άπό αύτόν κι αίρε

ται σέ μιάν υψ ηλή καί εύγενή θέαση αύτής τής πόλης τού Λ όγου,

πού οραματίστηκαν οί μεγάλοι πολιτικοί στοχαστές.

Ό άλ-Φ αράμπι εΐναι έ̂ ας μεγάλος όρθολογιστής. "'Αν άγγίζει

καμιά φορά θρησκευτικά προβλήματα, τά επεξεργάζεται πάντα σέ

συνάρτηση μέ αύτό τόν καθαρό ορθολογισμό. Ά λλά εκλαμβάνει

τόν Λ όγο μέ πολλές έννοιες πολύ πιό πλατειές άπό εκείνες, στίς

όποιες καμιά φορά τόν περιχαρακώ νουν. Ή σύνθεση τής πλατω νι

κής καί τής περιπατητικής φιλοσοφ ίας, δπω ς τήν κάνει, εΐναι πρω

τότυπη καί βαθειά.




01 * δ ε λ φ ο ί τ ή ς κ α θ α ρ ό τ η τ α ς .

Κ ατά τό πρώ το μισό τοΰ δέκατου αιώ να μιά μυστική ομάδα στο

χαστώ ν έπεξεργάστηκε στή Β ασσόρα, στό ’Ιράκ, ενα άρκετά συγ

κεχυμένο σύστημα, δπου συγκλίνουν οί πιο διαφορετικές τάσεις:

γνω στικισμός, πυθαγορισμός, πλατω νισμός, νεοπλατω νισμός, μα

γεία καί απόκρυφες επιστήμες, άστρολογία καί μυστικισμός στήν

εύρεία του έννοια. Έ λαβαν τήν ονομασία «άδελφοί τής καθαρότη

τας». Δ έ γνω ρίζουμε ποιός ακριβώ ς ήταν ό αρχηγός τους· μνημονεύονται πολλοί: Ά μ πού Σουλειμάν ’’Ίμ πν Μ ασάρ άλ-Μ πούστι,

Ά μπούλ-Χ ασάν, Ά λή “Ίμ πν Χ αρίμ άλ-Ζ ανζανί, Ά μ π ν Ά χμ έτ

άλ-Μ ιμπραγιάνι, άλ-Ά ρόφ ι καί Ζ αΐντ "Ιμπν Ριφά* συχνά άναφέ-

ρονται καί άλλα ονόματα. Συνέγραψ αν πενήντα ένα συγγράμ ματα

πού τό βάθος τους καί ή φύση τους ποικίλλουν άνάλογα μέ τούς

φοβερούς συντάκτες τους. ’Α ποτελούν μιά μεγάλη εγκυκλοπαίδεια

πού καλύπτει ολόκληρο τό πεδίο τώ ν επιστημώ ν: μαθηματικές, φυσικές, άνθρώ πινες καί θείες. Α υτό τό εύρύ πρόγραμμα άρχίζει μέ

μιά έκθεση τώ ν μαθηματικώ ν επιστημώ ν (ιδιότητες τώ ν αριθμώ ν,

γεω μετρία, αστρονομία), τής γεω γραφ ίας καί τής μουσικής* στή

συνέχεια περνάει στή λογική καί τή φυσική γιά νά καταλήξει έν-

τέλει σέ μιά θεολογία χροιασμένη έσω τεριστικά καί μυστικιστικά.

Ο ί τάσεις τώ ν σιϊτώ ν καί τώ ν μουταζιλικώ ν πηγαίνουν χέρι-χέρι.

'Ό λα τοΰτα παρουσιάζονται σ’ ένα πολιτικό φόντο πού μάς εΐναιάρκετά δύσκολο νά τό προσδιορίσουμε.

Ο ί συγγραφείς αύτοί διδάσκουν έναν έκλεκτισμό άρκετά ποι

κιλόχρω μο: θέλουν νά έπω φεληθοΰν άπό τή σοφία δλω ν τώ ν εθνώ ν

καί δλω ν τώ ν θρησκειώ ν, άπό τούς προφ ήτες καθώ ς καί άπό τούς

φιλοσόφους καί τούς σοφούς: ό Σ ω κράτης, ό Π λάτω ν καί ό Ζ ω -

ροάστρης τιμώ νται εξίσου μέ τόν Μ ω άμεθ καί τόν Ά λή . 'Η σκέψη

τώ ν ’Ινδιώ ν κάνει κι αύτή αισθητή τήν έπίδρασή της.'Η κοσμολογία τους, θεμελιω μένη σέ πυθαγόρειους διαλογι

σμούς, άπορρέει άπό τό Έ ν. ’Ιδού, γιά παράδειγμα, ή ιεραρχία

τοΰ κόσμου:




1) Ό Δ ημιουργός· 2) Ό Ν ους* 3) 'Η Ψ υχή* 4) Ή ύλη* 5) Ή

φύση* 6) Τ ό σώ μα* 7) Ή σφαίρα* 8) Τ ά τέσσερα στοιχεία* 9) Ό

κόσμος μας: ορυκτός, φ υτικός, ζω ικός.

Τ ό πρώ το πράγμα πού δημιούργησε ό Δ ημιουργός εΐναι μιά

άπλή υπόσταση πνευματικής υφής, τέλεια, πού περιλαμβάνει τίς

μορφές δλω ν τώ ν οντω ν. Α ύτή ή υπόσταση καλείται Ν ους. ’Α πό

αύτόν προέρχεται (ή άπορρέει) ή παγκόσμια ψυχή* άπό τήν τελευ

ταία προέρχεται μιά άλλη υπόσταση, υποδεέστερη άπό τήν πα γ

κόσμια ψ υχή, πού καλείται πρω ταρχική ύλη. Ή τελευταία μετα

μορφώ νεται σέ μιά δεύτερη ΰλη, πού έχει τίς τρεις διαστάσεις, μή

κος, πλάτος καί ύψος. 'Ο λόκληρος ό κόσμος βρίσκεται μέσα στήν

τάξη τού Θ εού καί κάτω άπ’ τήν θέλησή του. Τ ό πιό κοντινό πρός

Α ύτόν δν εΐναι ό Ν ούς πού μοιάζει μέ τήν μεγάλη πύλη, άπ’ δπου

εισερχόμαστε στήν ένότητα τού Θ εού. Ό κόσμος επιθυμεί τόν

Θ εό, άρα αύτός εΐναι ό κατεξοχήν άγαπώ μενος. Ή παγκόσμια

ψ υχή εΐναι παθητική σέ σχέση μέ τό Ν ού* δέχεται άπό αύτόν δλες

τίς άρετές, δλες τίς μορφές καί δλες τίς θετικές ιδιότητες γιά νά

τίς μεταβιβάσει κατόπιν στόν σύμπαντα κόσμο* έτσι κυριαρχεί

πάνω στόν κόσμο. Ή πρω ταρχική ΰλη δέν εΐναι μιά άπλή δύναμη,

άλλά μάλλον μιά πνευματική άρχή, μιά μορφή πού άπορρέει άπό

τήν παγκόσμια ψ υχή, εΐναι άπλή καί κατανοητή κι έχει τρεις

αιτίες: μιάν κινητήρια, τόν Θ εό, μιά τυπική, τό Ν ού, καί μιά τελι

κή: τήν ψ υχή. Ή πρω ταρχική ΰλη, δταν δέχεται τίς τρεις χω ρικές

διαστάσεις* γίνεται τό άπόλυτο Σ ώ μα ή ή ΰλη τού 'Ό λου. Ά πό

τό άπόλυτο σώ μα ή τήν δεύτερη ΰλη ή άκόμα τήν παγκόσ μια ΰλη

παράγεται ολόκληρος ό κόσμος: ούράνιες σφαίρες, άστρα, στοιχεία

καί δλα τά άλλα σώ ματα, πού διαφέρουν μόνο κατά τή μορφή τους.

'Η φύση εΐναι μία άπό τίς λειτουργίες τής παγκόσμιας ψ υχής

πού εΐναι κατανεμειμένη σέ δλα τά οντα τού ύποσελήνιου κόσμου,

άπό τή σφαίρα του αιθέρα ώ ς τό κέντρο τού κόσμου. Α ύτή ενεργεί

πάνω στά πράγματα κι εΐναιή αιτία δλω ν τώ ν φυσικώ ν συμβάντω ν

πού έπιτελούνται μέσα στόν κόσμο.

Ο ί Α δελφ οί τής καθαρότητας άντιμετω πίζουν τό Σ ύμπαν σάν

έναν μεγάλο άνθρω πο. Α ύτή τήν άναλογία, ποΰναι οικεία ήδη στήν

ελληνιστική καί ινδική σκέψη, τήν ω θούν ώ ς τά άκρα, δείχνοντας




μιάν αυστηρή καί πολύ λεπτομερή άναλογία άνάμεσα στο σύμπαν

καί στον άνθρω πο. Γ ιά νά φτάσουν σέ αύτή τήν αντίληψ η χρησι

μοποιούν έννοιες πού εΐναι νέες μέσα στόν κόσμο τοΰ Ίσλάμ : τον

οικουμενικό άνθρω πο πού άντιστοιχεΐ στόν κόσμο πάνω άπό τή

σφαίρα τής Σελήνης* τό θάνατο τοΰ σύμπαντος, πού άντιστοιχεΐ

στό θάνατο τοΰ άνθρώπου* τόν άνθρω πο ώ ς μικρόκοσμο σέ σχέση

μέ τόν κόσμο πού εΐναι μακρόκοσμος κτλ. Ή άλυσίδα τώ ν όντω ν

εΐναι συνεχής: ή τελευταία τάξη τοΰ ζώ ου συνδέεται μέ τήν πρώ

τη τάξη τοΰ άνθρώ που, ή τελευταία τάξη τοΰ άνθρώ που συνδέεται

μέ τήν πρώ τη τάξη τώ ν άγγέλω ν* μέ τή σειρά της, ή τάξη τοΰ

ζώ ου συνδέεται μέ τήν τελευταία τάξη τοΰ φυτοΰ, ή πρώ τη τάξη

τοΰ'φ ύτοΰ συνδέεται μέ τήν τελευταία τάξη τοΰ μετάλλου, ή πρώ τη

τάξη τοΰ μετάλλου συνδέεται μέ τή γή καί τό νερό. Κ άποιοι1 θέ

λησαν νά δοΰν σέ αύτή τήν ιδέα ένα προσχέδιο τοΰ δαρβίνειου έξελι-

κτισμοΰ. Τ οΰτο δέν εΐναι σοβαρό, γιατί οί*Α δελφοί μιλοΰν γιά δια-

βάθμιση καί δχι γιά εξέλιξη μέ τήν έννοια τοΰ Δ αρβίνου, δπω ς

δίκαια παρατήρησε ό de Boer.2 «Π ράγματι, τά διάφ ορα βασίλεια

τής Φ ύσης, σύμφω να μέ τήν 3 γ κ υ κ λ ο π α ίδ ε ια [τώ ν ’Α δελφώ ν τής

καθαρότητας], άποτελοΰν μιάν άνιούσα καί συνεκτική άλυσίδα* άλ

λά ή σχέση τους καθορίζεται δχι άπό μιά σω ματική δομή, άλλά

άπό τήν έσω τερική μορφή ή τήν Ψ υχή -'Υ πόσταση. Ή μορφή

μεταφέρεται μέ έναν μυστικό τρόπο, άπό τό κατώ τερο στό άνώ -

τερο καί τα ν ά π α λ ιν , δχι άκολουθώ ντας τούς εσω τερικούς νόμους

τής διαμόρφω σης τώ ν όντω ν ή τροποποιούμενη έτσι ώ στε ν’ άντι-

στοιχεΐ στούς έξω τερικούς δρους, άλλά σέ συμφω νία μέ τίς επι

δράσεις τώ ν άστρω ν καί, τουλάχιστον στήν περίπτω ση τοΰ άν

θρώ που, σέ συμφω νία μέ τήν πρακτική καί θεω ρητική συμπερι

φορά. Ο ί Ά δελφ οί τής καθαρότητας άπεΐχαν πολύ άπό τό νά προσ

φέρουν μιάν ιστορία τής εξέλιξης, μέ τή σύγχρονη έννοιά της»

(σσ. 91-92).

1. Dietrici, Der Darwinismus im X und XI. Jahrhundert, Leipzig,

1878.

2. T. J. de Boer, The History of philosophy in Islam , ά γ γ λ . μ τ φ ρ . τ ο ΰ

Edw. R. Jones, London, 1969, σ σ . 91-92.




Ά π ό θρησκευτική άποψ η δίδασκαν τόν φιλελευθερισμό πού

συνεπαγόταν ό έκλεκτισμός τους. 'Έ νας άπό τούς σκοπούς τους

ήταν νά συμφιλιώ σουν τή θρησκεία μέ τή φιλοσοφία. Γ ιά νά τόκατορθώ σουν, δφειλαν νά έκλογικεύσουν τήν θετική θρησκεία, νά

τήν ελευθερώ σουν άπό άνθρω πομορφικές άντιλήψ εις, νά χρησιμο

ποιήσουν τήν ερμηνεία γιά νά δείξουν δτι οί άνθρω πομορφισμοί

συχνά είναι σύμβολα καί μύθοι γιά τό πλήθος. Σ έ αύτό τό πεδίο

έκαναν καινοτομίες πού εξηγούν γιατί ή άδελφότητά τους ήταν

μυστική. Γ ιά παράδειγμα, λέγουν δτι «ό Μ ω άμεθ στάλθηκε σέ

έναν άπαίδευτο λαό^ πού απαρτιζόταν άπό Β εδουίνους καί πού δέν

είχε μιάν άληθινή άντίληψ η γιά τήν ομορφιά αυτού τού κόσμου,

ούτε γιά τόν πνευματικό χαρακτήρα τού επέκεινα κόσμου. Ο ί

χοντροκομμένες εκφ ράσεις τού Κ ορανίου, πού είχαν προσαρμοστεί

στή νοοτροπία αύτού τού λαού, πρέπει νά κατανοηθούν μέ έναν

τρόπο πνευματικό άπό έκείνους πού εΐναι πιό πεπαιδευμένοι». Ή

άνάσταση π.χ. πρέπει νά κατανοηθεΐ ώ ς άνάσταση τής ψ υχής καί

δχι τού σώ ματος. Μ έ τή σειρά της ή άνάσταση τής ψυχής δέν

είναι παρά ό οριστικός χω ρισμός της άπό τό σώ μα. Τ ό νά πι

στεύει κανείς στήν κόλαση εΐναι παράλογο, άρα άνάξιο τού σοφού.

Ή άμαρτω λή ψ υχή βρίσκει τήν κόλασή της σέ αύτόν έδώ τόν

κόσμο, καί μέσα στό ίδιο της τό σώ μα. Ή μέρα τής Μ εγάλης

Ά ναστάσεω ς ή έ'σχατη μέρα, δέν εΐναι παρά ό χω ρισμός τής Π α γ

κόσμιας Ψ υχής άπό αυτόν τόν κόσμο καί ή έπιστροφή της στόν

Θ εό. *Η έπιστροφή στόν Θ εό εΐναι σκοπός δλω ν τώ ν δημιουργη

μάτω ν.

'Ο άνθρω πος εΐναι άγαθός έκ φύσεω ς. Έ φ όσον ένέργεΐ σύμ

φω να μέ τή φύση του κάνει τό καλό. 'Η υψ ιστη άρετή εΐναι ό

έρω τας πού τόν κάνει νά έπιθυμεΐ τήν ένω ση μέ τόν Θ εό.

Ο ί Π ρ α γ μ α τ ε ί ε ς τ ώ ν 9 δ ε λ φ ώ ν τ ή ς κ α θ α ρ ό τ η τ α ς (Ί χ ο ν ά ν ά λ -

Σ α φ ά ) έγιναν πολύ άγαπητές στόν μουσουλμανικό κόσμο.

Ό Ά β ικ έ ν ν α ς (985-1036).

Ό Ά μ πού Ά λή άλ-Χ ουσεϊν ΐμπου Ά μπντουλλάχ ’Ίμ πν Ά λή

Ίμπν Σ ίνα, πού εΐναι γνω στός στούς λατίνους μέ τό παρεφθαρμέ-




νο δνομα Ά βικέννας, γεννήθηκε στδ Ά φ σανάχ, χω ριό στήν περιοχή

της Μ πουχάρας, καί μελέτησε τή φιλοσοφία άπδ πολύ νέος* γιά

δάσκαλο είχε έναν κάποιο άλ-Ν ατιλί. Μ ετά άπδ τή λογική, μελέ

τησε τή γεω μετρία, τδν Ά λμ αγέσ τη τού Π τολεμαίου, τή φυσική

καί τή μεταφυσική. Ό λοκλήρω σε τή μελέτη τής ιατρικής μέσα σέ

λίγο χρόνο. Τ δν κάλεσαν στδ προσκέφαλο τού σουλτάνου τής Μ που

χάρας Ν ού Ίμ π ν Μ ανσούρ καί κατόρθω σε νά τδν θεραπεύσει.

'Υ πό τήν πίεση διαφ όρω ν γεγονότω ν άναγκάστηκε νά ταξιδέψ ει.

'Ό ταν τδν κάλεσαν νά γίνει υπουργός, άρχισε μιά πολιτική σταδιο

δρομία άρκετά ταραγμένη καί δυστυχή. Π έθανε στδ Χ αμαντάν τδ

428/1036-7 , σέ ηλικία πενήντα ιφ ίώ ν χρόνω ν.

Τ δ κεφαλαιώ δες έ'ργο τοΰ Ά βικέννα είναι ή Σ ίφ α πού άγκα-

λιάζει τά τέσσερα μέρη τής έπιστήμης: λογική, μαθηματική, φυ

σική καί μεταφ υσική. "Ο λα τούτα τά συμπύκνω σε σέ ενα δμορφο

βιβλίο, πυκνδ καί σαφές, πού τδ τιτλοφόρησε Ν ά γ ια . Ά λλά ή πεμ

πτουσία τής φιλοσοφ ίας του έ'χειδιατυπω θεί μέ πιδ αύστηρή μορφή

σέ ένα τρίτο βιβλίο πού άποκαλεΐται Β ιβ λ ίο τ ώ ν θ ε ω ρ η μ ά τ ω ν κ α ι

τ ώ ν υ π ο μ ν η μ ά τ ω ν . Σ τήν ιατρική τδ κύριο έργο του είναι ό Κ ανώ ν,

πού έπαιξε μεγάλο ρόλο στή διδασκαλία τής ιατρικής στήν Ε υρώ

πη άπδ τδν δέκατο τρίτο ώ ς τδν δέκατο έκτο αιώ να. Ό ρισμένες

επιστολές του έχουν γραφ εί μέ άλληγορική μορφή, κι άποτελούν

τδ Χ ά ιβ ν ϊ μ π ν * / Γ ια κ ζ ά ν , πού υπήρξε περίφημο κατά τδ Μ εσαίω

να* έπίσης έγραψ ε μιά Π ρ α γ μ α τ ε ί α π ε ρ ί π τ η ν ώ ν καί τδ Μ υ θ ισ τ ό

ρ η μ α τ ο υ Σ α λ α μ ά ν κ α ί τ ο ϋ 9 μ π σ ά λ .

Ό Ά βικέννας, συντριμμένος άπδ τδ βάρος τής έλληνικής φ ι

λοσοφίας, θέλησε ν’ άπαλλαγει άπ* αύτή. Μ άταια! Π αρέμεινε πε

ρισσότερο περιπατητικός άπδ όποιονδήποτε άλλον Ά ρα βα φ ιλό

σοφο. 'Η προσπάθειά του νά θεμελιώ σει μιά άνατολική φιλοσοφία

—τής οποίας πολυάριθμα κείμενα υπάρχουν άκόμα καί έν μέρει

έχουν έκδοθεϊ άπδ τδν γράφ οντα— γνώ ρισε μιάν φοβερή άποτυχία.

Ά ν τδν συγκρίνουμε μέ τδν άλ-Φ αράμπι, θά κουραστούμε άρκετά

νά βρούμε στά γραφ τά του άληθινά πρω τότυπες ιδέες. Ά λλά οφ εί

λουμε νά άναγνω ρίσουμε στδ πρόσω πό του τδν μεγαλύτερο οργα

νω τή ιδεώ ν, οχι μόνο σέ σχέση μέ τδ Ίσλά μ , άλλά καί σέ σχέση

.μέ τήν ιστορία τής άνθρώ πινης σκέψ ης. Α φ ομοίω σε ολόκληρη τήν



ελληνική σκέψ η χω ρίς νά προσκολληθεΐ ιδιαίτερα στά κείμενα τού

δασκάλου (τού 9Α ριστοτέλη). Ά κόμ α καί τά σχόλιά του γιά κά

ποια έργα τού Α ριστοτέλη (Π ε ρ ί ψ ν χ ή ς ) ή τού ψ ευδο-Ά ριστοτέλη(Θ ε ο λ ο γ ία ) μαρτυρούν μεγάλη έλευθερία άπέναντι στό έξηγούμενο

κείμενο. Χ άρη σέ αύτό τό πνεύμα τής συστηματοποίησες ήταν πιό

προσιτός άπό τόν άλ-Φ αράμπι μέ τήν συγκεχυμένη του σκέψ η ή

τόν Ά βερρόη μέ τήν ύπερβολική του προσκόλληση στό γράμμα

τού Σ ταγειρίτη. ΤΗ ταν έπιπλέον καλός ποιητής στίς εύτυχισμέ-

νες στιγμές του, κι ή πρόζα τώ ν σύντομω ν έπιστολώ ν του παρου

σιάζει μεγάλα καί δμορφα μυστικά πετάγματα.


Ή μ ε τ α φ υ σ ικ ή .

Ό Θ εός τού Ά βικέννα είναι πολύ κοντινός στό ΛΕ ν τού Π λω τίνου

καί πολύ άπόμακρος άπό τόν Θ εό τώ ν μουσουλμάνω ν θεολόγω ν.Π ροτιμά νά τόν άποκαλεΐ: τό άναγκαΐο ’Ό ν. Π ρά γμα τι, ό Ά β ι-

κέννας άκολουθεΐ τήν διάκριση τού Φ αράμπι άνάμεσα στό άναγ

καΐο καί στό συμ πτω ματικό δν τόσο γιά νά άποδείξει τήν ύπαρξη

τού Θ εού δσο καί γιά νά οικοδομήσει μιά ολόκληρη θεολογία.

Γ ιά νά έξηγήσει τόν κόσμο παίρνει ώ ς άρχή τόν άκόλουθο

κανόνα: άπό τό έν δέν μπορεί νά προέλθει παρά τό έν. ’Ε πίσης

άπό τό άναγκαΐο Ό ν μόνο ένα δν μπορεί νά προέλθει, δηλαδή ήπρώ τη νόηση, πού μόνη αύτή άπορρέει άμεσα καί κατευθείαν άπό

τό άναγκαΐο ’Ό ν. Τ ούτο γεννάει έκείνη σκεπτόμενο τόν εαυτό του.

Κ ατά τό ίδιο σύστημα ή πρώ τη νόηση γεννά μιά δεύτερη, καί οΰτω

καθεξής μέχρι τήν τελευταία, ή όποια άποτελεί άπόρροια τής νόη

σης πού άντιστοιχεΐ στή σφαίρα τής Σελήνης καί διευθύνει τόν

ύποσελήνιο κόσμο. Ε ΐναι δύσκολο νά διαπιστώ σουμε μέ άκρίβεια

τόν άριθμό τώ ν χω ρισμένω ν νοήσεω ν στόν Ά βικέννα: άνάλογα μέτό έκάστοτε κείμενο τού συγγραφέα κυμαίνονται άπό 8 έω ς 10.

Μ ολονότι κάποτε μιλάει γιά δημιουργία, ω σ τ ό σ ο τό άναγκαΐο Ό ν

γεννά άμεσα μόνο τήν π ρ ώ τ η νόηση καί μόνο ώ ς πρός αύτή εΐναι

ποιητική αιτία. Φ αίνεται έτσι πόσο η θεω ρία τής θείας δημιουρ




γίας διαφ έρει πέρα γιά πέρα άπό τήν μουσουλμανική άποψ η πού

δίδασκαν οί θεολόγοι.

Μ ιά άλλη άντιδικία άφορά τή θεία γνώ ση.1 Ό άλ-Φ αράμπιδιατεινόταν δτι ό Θ εός δέν γνω ρίζει παρά έναν περιορισμένο άριθ-

μό καθολικώ ν εννοιώ ν καί δέν γνω ρίζει τίς ιδιαιτερότητες ώ ς τέ

τοιες. *Α πό αύτό προκύπτει δτι ή θεία Π ρόνοια άφορά μόνο τίς

μεγάλες άρχές τού σύμπαντος. Π άνω σέ αύτό τό σημείο ή σκέψη

τού 9Α βικέννα έχει περισσότερες άποχρώ σεις. Δ έν μπορεί νά άπορ-

ρίψει τήν ιδέα τοΰ άλ-Φ αράμπι, άλλά τήν μεθερμηνεύει μέ τρόπο

πού θά τήν έφερνε κοντότερα στή θέση τώ ν θεολόγω ν. Ό 9Α βι-κέννας λέγει σχετικά δτι ό Θ εός γνω ρίζει τά έπιμέρους πράγματα

«υπό τήν καθολική τους έποψ η» ή «στόν βαθμό πού ενέχουν κα-

θολικότητα». Μ έσα στό Ν ά γ ι α λέγει ρητά: « Ό Θ εός γνω ρίζει

δλα τά πράγματα μέσα του μονάχα στό μέτρο πού ό ίδιος είναι

ή άρχή τού είναι τώ ν πραγμάτω ν» (σ. 274). "Ό πω ς βλέπουμε, ή

άπάντηση τοΰ 9Α βικέννα σέ αύτό τό δύσκολο πρόβλημα, γιά τό

όποιο ό άλ-Γ καζάλι θά ψ έξει σοβαρά τούς μουσουλμάνους φιλοσόφους, άποτελεΐ μάλλον υπεκφυγή.

Μ αζί μέ τόν άλ-Φ αράμπι, ό 9Α βικέννας ύποστηρίζει τή θέση

της αιω νιότητας τού κόσμου, συμφω νώ ντας πλήρω ς μέ τόν κοινό

τους δάσκαλο 9Α ριστοτέλη. ’Ά ν ό Θ εός, πού είναι αιτία τοΰ κό

σμου, είναι αιώ νιος, τότε καί τό αίτιατό του —ό κόσμος— οφείλει

νά είναι έπίσης αιώ νιος. Δ έν ύπάρχει χρονική προτεραιότητα τοΰ

Θ εού άπέναντι στόν κόσμο, παρά μόνο προτεραιότητα κατά φύση.Ό Θ εός γέννησε τόν τρόπο «νόηση» στοχαζόμενος τόν εαυτό του*

'Ό μ ω ς σκέφτεται τόν εαυτό του αιώ νια. Σ υνεπώ ς τό σύμπαν εΐναι

αιώ νιο.

Ε ντούτοις ό φιλόσοφός μας βεβαιώ νει τήν ύπαρξη τής πρό

νοιας καί τήν ορίζει μέ τόν άκόλουθο τρόπο: « Ή πρόνοια εΐναι ή

περικάλυψ η τώ ν πάντω ν άπό τήν γνώ ση τοΰ πρώ του δντος* άρα ή

γνώ ση κατέχει τό πρώ το άπό δσα πρέπει νά εΐναι τό δλο γιά νάβρίσκεται στήν κάλλιστη τάξη, κι αύτή ή γνώ ση συνοδεύεται άπ9τή

1. Β λ . σ χ ε τ ι κ ά Louis Gardet, La pensee religieuse d?Avicenne, Paris,

1951, σ σ . 71-85.



συνείδηση, δτι. άπορρέει άναγκαΐα άπδ τδ πρώ το δν καί άπδ τήν

περικάλυψ η του παντδς άπδ αύτό. Τ δ δν συμφω νεί μέ δ,τι εΐναι

γνω στδ δτι άποτελεί τήν καλύτερη τάξη, χω ρίς νά άπαιτεΐται κάποια έρευνα ή προσπάθεια άπδ τήν πλευρά του πρώ του καί του

άληθινοΰ. Ή γνώ ση πού κατέχει τδ πρώ το γιά τδν τρόπο του

καλού, δπω ς αύτδς μπορεί νά έφαρμοστεΐ στήν παγκόσ μια τάξη,

είναι ή πηγή άπ’ δπου τδ καλδ διαχέεται στδ δλο».1

Ό Ά βικέννας έξηγεί τήν ύπαρξη τού κακού μέσα στδν κό

σμο χω ρίς νά τδ άποδίδει στδν Θ εό, γιατί τδ κακδ δέν είναι μέσα

στή θεϊκή κρίση κατ’ ούσίαν, παρά... εισέρχεται σ’ αύτή κατά συμ

βεβηκός. 'Υ πάρχουν τρία είδη κακού: ή στέρηση ή έλλειψ η, ή

οδύνη καί ή άμαρτία. Τ δ κατ’ ούσίαν κακδ εΐναι τδ κατά στέρηση

κακό* συνεπώ ς εΐναι άρνητικό. Ν ά πώ ς εκφ ράζεται πάνω σέ αύτδ

τδ θέμα δ ’Α βικέννας (Ν ά γ ι α , σ. 78, κεφάλαιο «περί προνοίας καί

τού τρόπου, μέ τδν οποίο τδ κακδ εισέρχεται στή θεϊκή κρίση»):

«Τ δ κακδ κατ’ ούσίαν εΐναι ή έ'λλειψη, οχι κάθε έ'λλειψη, άλλά

ή έλλειψ η τώ ν τελειοτήτω ν πού άπαιτεΐ τδ γένος καί ή φύση τού

πράγματος. Α ύτή ή στέρηση προκαλεΐ τδ κατά συμβεβηκδς κακδ

καί έμποδίζει τήν τελειότητα νά πραγματω θεΐ». Τ δ κακδ προϋπο

θέτει τή δύναμη, καί έτσι αύτή ή θεω ρία εΐναι ούσιαστικά άρι-

στοτελική. ((Κ άθε πράγμα πού υπάρχει στήν έσχατη ολοκλήρω σή

του καί χω ρίς νά υπάρχει πλέον τίποτα δυνάμει μέσα του, δέν έχει

τίποτα κακό* τδ κακδ πλήττει μονάχα τδ δυνάμει, καί τούτο έξαι-

τίας τής ύλης».2

Τ δ άπόλυτο κακδ δέν θά μπορούσε νά υπάρξει σέ έναν κόσμο

δπου δέν υπάρχει ύλη. ’Ε ξάλλου τδ κακδ εΐναι σχετικό: εκείνο πού

γιά τδ τάδε όν θεω ρείται κακό, μπορεί νά εΐναι καλδ γιά ένα

άλλο. 'Η φ ω τιά π .χ. εΐναι καλή γιά τή θέρμανση, άλλά πα ρεμπι

πτόντω ς κακή δταν προκαλεΐτδ έγκαυμα. Μ έσα στδν κόσμο ύπάρ-

χει περισσότερο καλό παρά κακδ, καί δέν θά ήταν σοφδ άπδ τή

μεριά τού Θ εού νά έγκαταλείψ ει τά διαρκή καλά έξαιτίας τώ ν

παροδικώ ν κακώ ν μέσα στά άτομικά πράγματα.


1. Ύ χ α ο ά τ , σ . 185 (μ τ φ . Carra de Vaux, Avicenne, Paris, 1900, σ . 278).

2. Β λ . Carra de Vaux, Avicenne, σ . 279.




3 ξ έ λ ιξ η τ ή ς έ ν α τ ε ν ισ τ ικ ή ς θ ε ο λ ο γ ία ς .

Μ έ τόν Ά βικέννα περατώ νεται ή μουσουλμανική φιλοσοφ ία στό

άνατολικό τμήμα τοΰ Ίσλά μ . Π ροτού περάσουμε στήν έκθεση τής

έξέλιξής της στήν μουσουλμανική Δ ύση, άς σταθούμε γιά λίγο

γιά νά ρίξουμε μιά γοργή ματιά στήν έξέλιξη τής μουσουλμανικής

ένατενιστικής θεολογίας.

'Η τελευταία άρχίζει μέ τούς μ ο υ τ α ζ ι λ ι κ ο ύ ς . Ή σχολή αύτή

ιδρύθηκε άπό τόν Β ασίλ ίμπν 5Α τά (πέθανε τό 748) καί τόν

Ά μ ρ ίμπν Ο ύμπαγιάτ (πέθανε γύρω στό 761). Δ ιακλαδώ θηκε

σέ πολλές σχολές, σημαντικότερες άπό τίς όποιες είναι έκείνες

τής Β ασσόρας καί τής Β αγδάτης. Ο ί περιφημότεροι άπό τούς

δασκάλους τής Β αγδάτης είναι ό άλ-Ά λλάφ (πέθανε γύρω στό

841), ό Ίμ πρ αήμ άλ-Ν αζάμ (πέθανε γύρω στό 848), ό Μ ουαμάρ

(πέθανε τό 830), καί, λίγο άργότερα, ό Ά μ πού Ά λή άλ-Γ κουπτά’ι

(πέθανε γύρω στό 915-916) καί ό γιός του Ά μ πού Χ ασίν (πέθανε

τό 921). Ή σχολή τής Β αγδάτης έχει νά έπιδείξει λιγότερο διά

σημους δασκάλους, άλλά έξίσου σημαντικούς, όπω ς ό Μ πίσρ ίμπν

άλ-Μ ουταμίρ (πέθανε γύρω στό 825-826), ό Τ ουμαμά ’’Ίμπν άλ-

Ά σρά ς (πέθανε γύρω στό 825-826), ό Ά μπού άλ-Χ ουσείν άλ-

Κ αγιάτ καί ό άλ-Κ αμπί (πέθανε τό 931).

Ο ί μουταζιλικοί έθεσαν πέντε άρχές ή θεμέλια πού συμπυκνώ

νουν τή σκέψη τους, δηλαδή:

1) Τ ήν ένότητα (ή μοναδικότητα) τοΰ Θ εοΰ. Δ ιδάσκουν ότι

ό Θ εός είναι ένας καί τίποτα δέν τοΰ μοιάζει* δέν έχει σώ μα, οΰτε

μορφή, οΰτε ύπόσταση, οΰτε συμβεβηκός, οΰτε χρώ μα, οΰτε οσμή,

οΰτε άφή, οΰτε μήκος, οΰτε πλάτος, οΰτε βάθος, οΰτε σύνθεση,

οΰτε μέρη, οΰτε όργανα, οΰτε δεξιά, οΰτε άριστερά, οΰτε πάνω , οΰτε

κάτω . Κ οντολογής δέν μποροΰμε νά τοΰ άποδώ σουμε κανένα θε

τικό κατηγόρημα πού νά προσιδιάζει σέ κάποιο δημιούργημα.

Α πεναντίας οί άνθρω πομορφιστές έπαιρναν κατά γράμ μα τά

χαρακτηριστικά πού άποδίδει τό Κ οράνι στόν Θ εό. Ο ί σουνίτες,

μέ επικεφαλής τόν άλ-Ά χάρι, υποστήριζαν ότι ό Θ εός έχει αίώ -



νια κατηγορήματα, τά όποια είναι: ή γνώ ση, ή δύναμη, ή ζω ή, ή

βούληση, ή άκοή, ή όραση καί ό λόγος.

2) Τ ήν δικαιοσύνη. Ό Θ εός είναι δίκαιος άπέναντι στό δημιούργημα. Ή δικαιοσύνη συνίσταται στήν άνταμοιβή ή στήν τι

μω ρία ένός ελεύθερου δντος άνάλογα μέ τίς πράξεις του καί τίς

προθέσεις του καί σύμ,φω να μέ μιά τέλεια καί έλλογη δικαιοσύνη.

Ο ί άντίπαλοί τους λένε ότι τό άν ή τάδε πράξη είναι καλή ή

κακή καθορίζεται αύθαίρετα άπό τή βούληση τού Θ εού. Τ ήν τιμ ω

ρία καί τήν άνταμοιβή τήν έξαρτούν άπό τή θεία χάρη.

3) Ό αμαρτω λός βρίσκεται σέ μιάν ενδιάμεση κατάσ ταση άνάμεσα στόν πιστό καί στόν άπιστο (Κ α φ ίρ ).

4) Τήν υπόσχεση καί τήν άπειλή. Ό Θ εός ύποσχέθηκε στους

άληθινούς πιστούς, τήν είσοδό τους στόν παράδεισο καί άπειλεί

τούς άμαρτω λούς μέ τιμω ρίες στήν κόλαση. Θ ά κρατήσει τήν υπό

σχεσή του άπέναντι στούς πρώ τους καί δέν θά χαριστεί στούς

άλλους. Α ύτό ά παιτεί ή δικαιοσύνη του.

5) Τ ήν επιταγή τού καλού καί τήν άπ αγόρευση τού κακού.Π ρόκειται γιά καθήκον πού, όπω ς λένε οί καριγίτες, έχει άναγκα-

στικά κάθε Μ ουσουλμάνος· άλλά γιά τούς μουταζιλικούς είναι άρ-

κετό νά έπιτελούνται τά καθήκοντα αύτά άπό μιά ομάδα, έναν

οργανισμό μέ ειδικές ικανότητες γιά κάτι τέτοιο. *Α λλά καί οί δύο

ομάδες συμφ ω νούν νά κάνουν «τήν επιταγή τού καλού καίτήν άπα-

γόρευση τού κακού» έλλογη υποχρέω ση, δηλαδή κάτι πού νά εφαρ

μόζεται παντού, δπου ό Λ όγος μπορεί νά διακρίνει τό καλό άπότό κακό. Ο ί σουνίτες έχουν άλλη γνώ μη: ή άσκηση αύτού τού κα

θήκοντος είναι πρώ τα-πρώ τα έργο τού Τ μάμ η, ύπατου άρχηγού

της κοινότητας, καί κατόπιν έργο πιστώ ν ικανώ ν νά γνω ρίζουν τόν

νομικό χαρακτηρισμό κάθε πράξης.

Ο ί μουταζιλικοί ονομάζονται καμιά φορά «οί ελεύθεροι στο

χαστές τού Τ σλάμ». Κ αί τούτο γιατί δέχονται τό αυτεξούσιο τού

άνθρώ που. Ό άνθρω πος είναι δημιουργός τώ ν πράξεώ ν του. Ά ντίθετα, οί άσαρίτες λένε άναφορικά μέ αύτό τό ζήτημα ότι δημιουρ

γός όλω ν τώ ν πραγμάτω ν, καθώ ς καί τώ ν άνθρώ πω ν καί τώ ν πρά

ξεώ ν τους, εΐναι ό Θ εός, άλλά ότι ό άνθρω πος «άποκτά» τήν πρά

ξη του· συνεπώ ς στόν άνθρο^πο άνήκει ή άπόκτηση (κ ά σ η ) τής

Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Κ Α Ι Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Α Τ Ο Τ Ι Σ Λ Α Μ 31ο




πράξης χάρη σέ μιάν ικανότητα πού ρ Θ εός δημιούργησε μέσα

στόν άνθρω πο.

Δ έχονται έπίσης τό καθήκον τοΰ Λ όγου νά γνω ρίζει τήν άλή-' θεια. Ν ά γιατί χρησιμοποιούν τήν έλλογη επιχειρηματολογία πλάι

στήν έπιχειρηματολογία πού θεμελιώ νεται στά ιερά κείμενα (τό

Κ οράνι καί τήν Π αράδοση του προφήτη).

Ε πεξεργάστηκα ν μιάν έλλογη φυσική πού χρησιμεύει ώ ς θε

μέλιο τής θρησκευτικής τους διδασκαλίας. Γ ι’ αύτό στά γραφ τά

τους άφθονοΰν οί συζητήσεις γιά τό άτομο, τό σώ μα, τήν υπό

σταση καί τά συμβεβηκότα, τό κενό, τόν χρόνο, τό άπειρο, τό συνεχές καί τό άσυνεχές. Έ να ς άπό τούς μεγάλους δασκάλους σ’ αύτοΰ

τοΰ είδους τήν ένατενιστική φυσική υπήρξε ό άλ-Ν αζάμ (πέθανε

άνάμεσα στό 835 καί τό 845). Κ αταπολέμησε τόν άτομισμό, χρη

σιμοποιώ ντας έπιχειρήματα παραπλήσια μέ τά άριστοτελικά* γιά

νά εξηγήσει τήν κίνηση άπό ένα σημείο σέ ένα άλλο έπινόησε τήν

ιδέα τοΰ «άλματος» (τ α φ ρ ά χ ): δηλαδή δτι τό σώ μα, καθώ ς μετα

κινείται άπό τό ένα σημείο στό άλλο, μπορεί νά πηδάει στά έν-διάμεσα.

Ό μουταζιλισμός γνώ ρισε τήν μεγάλη του άκμή καί έπιτυ-

χία στόν ένατο καί δέκατο αιώ να. ’Α λλά άπό τόν ενδέκατο αιώ να

καί μετά ή διδασκαλία τοΰ άλ-’Α σάρι (πέθανε τό 935) τόν υπο

σκελίζει καί θά καταστεί λίγο-λίγο ή κατεξοχήν σουνιτική διδα

σκαλία. Ά νέδειξε μεγάλα πνεύματα δπω ς ό Μ πακιλάνι (πέθανε

τό 1012), ό ’Ά μ πελ άλ-Ζ αχίρ άλ-Μ παγντάτι (πέθανε τό 1036), όάλ-Ίσφ ραΐνι (πέθανε τό 1078), ό άλ-Γ ιουβαίνι (πέθανε τό 1085)

καί ό άλ-Γ καζάλι (πέθανε τό 1111).

ά λ -Γ κ α ζ ά λ ι (π έ θ α ν ε τ ο 1111).

Λ όγω τής μεγάλης επίδρασης πού άσκησε ό άλ-Γ καζάλι στήνεξέλιξη τής θεολογίας καθώ ς καί τοΰ μυστικισμοΰ, καί άπό μιάν

άποψ η καί τής μουσουλμανικής φιλοσοφίας, άρμόζει νά τοΰ άφι-

ερώ σουμε μερικές άράδες. Π νεΰμα άμφισβητούμενο, ταραγμένο,

μέ σπάνια πνευματική οξύτητα, ό άλ-Γ καζάλι ξεκίνησε ώ ς νομι



κός καί θεολόγος άπό τή σχολή τώ ν άσαριτώ ν. Κ ατόπιν πέρασε

στή φιλοσοφία, τήν οποία μελέτησε μέ φροντίδα καί προσοχή χω

ρίς νά βρει τήν άλήθεια πού άναζητούσε άπό πολύ νέος. 5Α ηδιασμένος άπό τή φιλοσοφία δέ θά βρει τή γαλήνη του παρά στόν

μυστικισμό, τόν όποιο καλλιεργεί μέσα στά δρια τής έξ άποκα-

λύψ εω ς θρησκείας χω ρίς περισπούδαστες άναλύσεις καί έκζητη-

μένες περιστροφές. ’Α πό τό τεράστιο έργο του πρέπει νά σημειώ

σουμε δύο πολύ σημαντικά βιβλία, τήν Δ ιά κ ρ ι σ η τ ώ ν φ ιλ ο σ ό φ ω ν

(Τ α χ α φ ο ύ τ ά λ -Φ α λ α σ ίφ α χ ) καί τήν Ζ ω ο γ ό ν η σ η τ ώ ν ε π ι σ τ η μ ώ ν

τ ή ς θ ρ η σ κ ε ία ς ^Ι γ ι ά ο ν λ ο ύ μ ά λ -ν τ ίν ).Στό Τ α χ α φ ο ύ τ , πού τό έγραψ ε τό 1095, ό άλ-Γ καζάλι κατα

πολεμά τούς φιλοσόφους, 'Έ λληνες καί Μ ουσουλμάνους. Έ κ εϊ συ

ζητά τίς θέσεις τώ ν φιλοσόφω ν σέ είκοσι έρω τήσεις ή θέσεις, πού

τίς συγκεντρώ νει σέ δύο μέρη: τό πρώ το περιλαμβάνει τίς θέσεις

πού άντιτίθενται στό Τ σλάμ καί πού έξαιτίας τους οί φιλόσοφοι

πρέπει νά άντιμετω πίζονται ώ ς άπιστοι* τό δεύτερο περιλαμ

βάνει γνώ μες πού δέ σχετίζονται μέ τίς άρχές της θρησκείας,άλλά συνδέονται μέ δευτερεύοντα ζητήματα. Τ ό πρώ το περιλαμ

βάνει τίς άκόλουθες θέσεις: τήν αιω νιότητα τού κόσμου, τή γνώ

ση του Θ εού γιά τά έπιμέρους πράγματα καί τήν άρνηση της άνά-

στασης* τό δεύτερο περιλαμβάνει τίς άκόλουθες: δτι οί φιλόσο

φοι είναι άνίκανοι νά άποδείξουν τήν ύπαρξη τού Θ εού* δτι περι

πλέκουν τό πρόβλημα δταν διατείνονται δτι ό Θ εός είναι ό κατα

σκευαστής τού κόσμου* δτι είναι άνίκανοι ν5άποδείξουν τήν ενότητα τού Θ εού* δτι άρνούνται τά θεία κατηγορήματα* δτι άπο-

δέχονται τήν μηχανική άναγκαιότητα* δτι εΐναι άνίκανοι ν’ άπο

δείξουν πώ ς ή ψ υχή εΐναι πνευματική ύπόσταση πού υπάρχει

άφ 5έαυτής καί άνεξάρτητα άπό τό σώ μα. Ή έπιχειρηματολογία

τού άλ-Γ καζάλι εΐναι πολύ δεμένη καί συχνά ύπερ βολικά λεπτό-

λογη* πάντω ς μαρτυρεί μιά βαθειά γνώ ση τώ ν διδασκαλιώ ν τώ ν

Ε λλή νω ν καί τώ ν Μ ουσουλμάνω ν φιλοσόφω ν. Σ ’ αύτό τό βιβλίο,λοιπόν, ό άλ-Γ καζάλι υπερασπίστηκε τίς μουσουλμανικές θέσεις

ένάντια στούς φιλοσόφους. Τ ό έργο του μεταφράστηκε στή λατι

νική καί άσκησε μεγάλη έπίδραση πάνω στήν λατινική σκέψ η τού

Μ εσαίω να.




Ό Ά βερρόης τό καταπολέμησε σ’ ένα βιβλίο μέ τίτλο: Κ α τ α

σ τ ρ ο φ ή τ ή ς κ α τ α σ τ ρ ο φ ή ς .

Ά λλά έτσι ερχόμαστε νά μιλήσουμε γιά τόν τελευταίο μεγάλοΆ ραβα φιλόσοφο της κλασικής έποχής, δηλαδή γιά τόν Ά βερρόη .


Ά β ε ρ ρ ό η ς (1126-1198).

Ό Ά βερρόης, ή γιά τήν άκρίβεια ό "Ιμπν Ρούσντ, καταγόταν

άπό τήν Κ ορδούη, άπό τήν καρδιά αύτής τής μουσουλμανικής 'Ισ πα

νίας, πού κράτησε οκτώ αιώ νες κι δπου 6 άραβικός πνευματικός

πολιτισμός, τόσο ό φιλοσοφ ικός δσο καί ό επιστημονικός καί λογο

τεχνικός, γνώ ρισε μερικές άπό τίς πιο λαμπρές του έποχές. Ό

Ά βερρόη ς ήταν νομικός καί γιατρός, άλλά προπάντω ν πολύ μεγά

λος σχολιαστής τοΰ Α ριστοτέλη, κι ή επίδρασή του κατά τόν Μ ε

σαίω να, καί μάλιστα μέχρι τή σύγχρονη εποχή, ήταν σημαντικό

τατη.

Τ ά φιλοσοφικά του γραφ τά διαιρούνται σέ δύο μέρη: τά σχό

λια πάνω στά έργα τοΰ Α ριστοτέλη καί τά άνεξάρτητα έργα του.

Τ ά πρώ τα, ή πλειονότητα τώ ν οποίω ν δέν υπάρχει πιά στήν άρα-

βική, άλλά σέ λατινικές καί εβραϊκές μεταφράσεις, είναι τριώ ν

ειδώ ν: 1) Α ναλυτικά σχόλια (στήν άραβική: crao), δπου τό κεί

μενο τοΰ Α ριστοτέλη μεταφράζεται ολόκληρο καί σχολιάζεται πα

ράγραφο πρός παράγραφο* 2) ήμ ισχόλια (στήν άραβική: τ ά λ κ λ ι ς ,

στήν λατινική: media expositio ή paraphrasis), δηλ. έλεύθερες

παραφράσεις τοΰ κειμένου, χω ρίς νά άκολουθεΐται αύστηρά τό

πρω τότυπο καί μέ συχνές παραλείψεις* 3) τέλος, ε π ί τ ο μ ε ς (στήν

άραβική: γ ια β ά μ ι, στήν λατινική: paraphrasis resolutissima) πού

είναι απλές συνόψεις άσχετες μέ τό κείμενο τοΰ Σ ταγειρίτη. Τ ά

πιο σημαντικά άπό τήν πρώ τη κατηγορία είναι τά σχόλια γιά τά

Μ ε τ α φ υ σ ικ ά (πού ύπάρχουν καί στήν άραβική), γιά τό Π ε ρ ί ψ υ χ ή ς

καί γιά τό Π ε ρ ί ο ύ ρ α ν ο ϋ . Σ τή δεύτερη κατηγορία μπορούμε νά

μνημονεύσουμε τό ήμισχόλιο γιά τή Ρ η τ ο ρ ι κ ή (πού δημοσιεύτηκε

στήν άραβική άπό τόν συγγραφ έα αύτοΰ τοΰ κειμένου). Ο ί ε π ι



τ ο μ έ ς δημοσιεύτηκαν όλες στήν άραβική. Ό Ά βερρόης παρέφρασε

έπίσης τήν Π ο λ ι τ ε ία τοΰ Π λάτω να.

Ά π ό τήν δεύτερη ομάδα, δηλ. τ ά προσω πικά έργα τοΰ Ά βερρόη,π ρ έ π ε ι νά σημειώ σουμε τρία βιβλία: Τ ήν Κ α τ α σ τ ρ ο φ ή τ ή ς κ α τ α

σ τ ρ ο φ ή ς , πού ήδη μνημονεύτηκε, τήν Σ υ μ φ ω ν ία θ ρ η σ κ ε ία ς κ α ι φ ι

λ ο σ ο φ ία ς , και τήν 9 κ θ ε σ η π ε ρ ί τ ώ ν α π ο δ ε ίξ ε ω ν σ τ ά δ ό γ μ α τ α τ ή ς

θ ρ η σ κ ε ία ς .

Στήν Κ α τ α σ τ ρ ο φ ή τ ή ς κ α τ α σ τ ρ ο φ ή ς ο Ά βερρόης έλέγχει ένα

πρός ένα τά έπιχειρήματα τοΰ άλ-Γ καζάλι ένάντια στούς φιλοσό

φους καί τά επαναλαμβάνει μέ οίστρο καί ζω ντάνια, γιά νά δείξεισυμπερασματικά δτι οί φιλόσοφοι δέν πρέπει νά άντιμετω πίζονται

ώ ς άσεβείς γιατί δέν έχουν άρνηθείκαμιά άπό τίς ούσιώ δεις άρχές

τής θρησκείας. Ο ί άποκλίσεις άνάμεσα στις άπόψ εις τώ ν φιλοσό

φω ν καί τώ ν θεολόγω ν άνάγονται σέ ερμηνευτικές διαφ ορές. Ο ί

φιλόσοφοι έχουν τό δικαίω μα νά ερμηνεύουν τή θρησκεία στό φ ώ ς

τοΰ Λ όγου, γιατί ή θρησκεία μάς παραχω ρεί τό δικαίω μα χρήσης

τοΰ Λ όγου.Ό Ά βερρόης άναπτύσσει αυτή τήν ιδέα στήν πραγματεία του

περί συμφω νίας θρησκείας καί φιλοσοφίας. 'Η θρησκεία, μάς λέει,

μάς ω θεί στή γνώ ση τοΰ άληθινοΰ. Ά λλά τό άληθινό δέν άντιτί-

θεται στό άληθινό,παρά τό υποστηρίζει καί μαρτυρεί υπέρ αύτοΰ.

Ό φιλόσοφος γυρεύει τό άληθινό. Ά ρ α ή φ ιλοσοφία καί ή θρη

σκεία οφείλουν νά συμφω νούν. Ά ν τό γράμμα τοΰ θρησκευτικού

κειμένου φαίνεται νά έρχεται σέ άντίφαση μέ έκείνο πού ά παιτείό Λ όγος, πρέπει τότε νά έρμηνεύσουμε τό θρησκευτικό κείμενο μέ

τήν έννοια πού άπαιτεί ό Λ όγος. Π ράγματι, τά θρησκευτικά κεί

μενα έχουν δύο έννοιες, τήν έξω τερική καί τήν έσω τερική* ή πρώ τη

προορίζεται γιά τό πλήθος τώ ν άνθρώ πω ν, κι δσο γιά τή δεύτερη

έπαφ ίεται στούς στοχαστές νά τήν άναζητήσουν στό φ ώ ς τοΰ Λ ό

γου. Ά λλά αύτή ή τοποθέτηση δέν συνεπάγεται τήν διδασκαλία τής

διπλής άλήθειας (πού κάποιοι λατίνοι άπέδω σαν στόν Ά βερρόη).Γ ι’ αύτόν υπάρχει μόνο μία άλήθεια, άλλά μπορούμε νά τήν έκ-

φράσουμε μέ διαφορετικές μορφ ές άνάλογα μέ τό κοινό στό οποίο

άπευθυνόμαστε.

Μ ιά άλλη διδασκαλία, πού λαθεμένα άποδίδεται άπό τούς σχο




λαστικούς στον Ά βερρόη, είναι έκείνη τής ένότητας τού νού, πού

λογικά θά συνεπαγόταν τήν άρνηση τής άθανασίας τής ψ υχής.

Ό λοι οί Μ ουσουλμάνοι φιλόσοφοι, ό άλ-Φ αράμπι, ό Ά βικέννας κιό ^Ιμπν Τ ουφάλ, συμφω νούν δτι ό ενεργός νούς είναι ένας. Ά λλά

σέ κανένα κείμενο τού Ά βερρόη δέ βρήκα ρητά τήν άποψ η ότι ό

νούς πού προσιδιάζει σέ κάθε άνθρω πο είναι ένας γιά δλους τούς

άνθρώ πους. Ο ί λατίνοι σχολαστικοί άπέδω σαν αύτή τήν άποψη

στόν Ά βερρόη χω ρίς νά διευκρινίσουν πού τήν βρήκαν καί μέ

ποιά μορφή.

Ό Ά βερρόης, σάν καλός άριστοτελικός, βεβαιώ νει δτι ή άνθρώ πινη ψ υχή εΐναι ή μορφή τού σώ ματος. Ά λλά προσθέτει δτι

ύπάρχει ένας Λ όγος πού εΐναι αιώ νιος καί πού τόν ονομάζει ύλικό.

Μ όνο χάρη σ* αύτόν ό ενεργός νούς έρχεται σέ επαφή μέ τόν

άνθρω πο.

Α πα ράμιλλος οδηγός γιά νά κατανοήσουμε τή σκέψ η τού Α ρ ι

στοτέλη, άλλά στοχαστής μέ λιγοστή πρω τοτυπία, ό Ά βερρόης

συγκλόνισε βαθύτατα τή σκέψη κατά τόν Μ εσαίω να καί στίςάρχές τώ ν Ν έω ν Χ ρόνω ν.

*318 Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Κ Α Ι Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Α TOT Ι Σ Λ Α Μ


α ) Γ ε ν ικ έ ς π α ρ ο υ σ ιά σ ε ις

S. Munk, Melanges de Philosophic ju ive et arabe, Paris, 1859* ά ν α τ ύ π .,

Paris, Vrin, 1927.

T. G. deBoer, GeschichtederPhilosophe imIslam, Stuttgart, 1901* ά γ γ λ . μ ε τ . τ ο υ E. R. Jones, London, 1903* ά ν α τ ύ π . 1965, Luzac co., Lon

don, 1965.

Carra de Vaux, Les penseurs de VIslam, 5 τ ., Paris, P. Geuthner, 1921-

1926.

Max Horten, Die Philosophie des Islam, Munchen, Ernest Reinhardt, 1923.

G. Quardi, La Philosophie arabe dans Γ Europe midiivale , des origines a

Averroes, γ α λ λ . μ ε τ φ . τ ο υ Roland Hurat, Paris, Payot, 1960.

H. Corbin, Histoire de la philosophie islamique, I, Paris, Gallimard, 1964.




β ) Ε ιδ ι κ έ ς π α ρ ο υ σ ιά σ ε ις

Abdurraman Badawi, La transmission de la philosophie grecque au monde arabe, Paris, Yrin, 1968.

Albino Nagy, Die Philosophischen Abhandlungen des gdpub ben Ishaq al-Kindi zum ersten Male herausgegeben, Munster 1897.

J. Madkour, La place d'al-Fdrdbi dans VScole philosophique musulmane, Paris, Maisonneuve, 1934.

Cl. Baaeunker, Alfarabi fiber den Ursprung der Wissenschaften, Munster,

1916.Et. Gilson, «Les sources greco-arabes de l’augustinisme avicennisant»,

Archives d'Hist. doctr. et litt. du Moyen Age , τ . IV (1930), σ σ . 115-

126, Vrin, Paris, 1930.

Garra de Vaux, Avicenne, Paris, Alcan 1900.

A. M. Goichon, La distinction de Vessence et de Vexistence d'apres Ibn Sina (Avicenne), Paris, Descl^e de Brouwer, 1937.

A. M. Goichon, Lexique de la langue philosophique d’lbn Sina (Avicen

ne), Paris, Descl6e de Brouwer, 1938.

A. M. Goichon, Vocabulaires compares d'Aristote et d'Ibn Sina , Paris, Desclee de Brouwer, 1939.

Louis Gardet, La pensee religieuse dJAvicenne (Ibn Sina), Paris Vrin,

1951.

II. Corrin, Avicenne et le recit visionnaire, 3 τ ., Teheran-Paris, 1952-54.

Adel Awa, L* Esprit critique des Freres de la pu-rete, Encyclopedistes arabes du IVe/X e sieclet Beyrouth, 1948.

Seyyed H. Naar, An introduction to Islamic cosmological doctrines. Con

ceptions of nature and methods used for its study by the Ikkwdn al S a

fa, al-Birdni and Ibn Sind, Cambridge-Massachusetts, The Belknap Press of Harvard University Press, 1964.

Carra de Vaux, Gazali, Paris, Alcan, 1902.

Asin Palacios, La Espiritualidad de Algazel , Madrid-Grenada, 1934.

A. G. Wensinck, La pens6e de Ghazdli, Paris, Maisonneuve, 1940.E. Renan, Averroes et Vaverroisme, Paris, Calmann-Levy, 1859.

L. Gauthier, Ibn Rochd (Averroes). Paris, P.U.F., 1948.

I. Goldziher, La Dogme et la loi de VIslam. Γ α λ λ . μ τ φ . τ ο υ F. Arin, Paris, Geuthner, 1920.



D. Β . Mac Donald, Development of Muslim Theology, Jurisprudence and

constitutional Theory, New York, Scribner’s, 1903.

Gardet-Anavati, Introduction a la theologie musulmane, Paris, Yrin, 1948.

L. Gardet, Dieu et la destinie de Vhomme, Paris, Yrin, 1967.




Ο Α Γ Ι Ο Σ Θ Ω Μ Α Σ Κ Α Ι Η Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α

Τ Ο Τ Δ Ε Κ Α Τ Ο Υ Τ Ρ Ι Τ Ο Υ Α Ι Ω Ν Α

τ ο υ JEAN Ρ Ι 5Ρ Ι Ν

01 ν έ ε ς σ υ ν θ ή κ ε ς .

’Α νάμεσα στίς κοινω νιολογικές καί πολιτισμικές καινοτομίες πού.σημαδεύουν τον δέκατο τρίτο αιώ να καί έχουν βαθειά απήχηση

στήν πνευματική ζω ή, πρέπει νά σημειώ σουμε άρχικά τήν ίδρυση

πανεπιστημίω ν. Α ύτή ή πρω τοβουλία πηγάζει άπο μιάν σω ματειακή

συνομάδω ση μελετητώ ν πού επιθυμούσαν νά προασπίσουν τά κοι

νά τους ένδιαφ έροντα. Ή πρώ τη ίδρυση έγινε στήν Μ πολώ νια,

δπου κυριαρχούν οί νομομαθείς* κατόπιν εμφανίζονται τά πανεπι

στήμια τώ ν Π αρισίω ν καί τής ’Ο ξφόρδης. 'Η διδασκαλία χω ρίζεται σέ δύο κύριες μορφ ές: το «μ άθημα» ή τή σχολιασμένη ανά

γνω ση ενός ιερού ή δογματικού κειμένου* καί τή «δημόσια συζή

τηση», είτε προετοιμασμένη είναι αύτή (Quaestiones disputatae)

είτε αύτοσχέδια (Quaestiones quolibetales).

'Έ να άλλο γεγονός μεγάλης σπουδαιότητας υπήρξε ή άνακά-

λυψη τού ’Α ριστοτέλη. ΛΩ ς τότε δέ γνώ ριζαν παρά τά λογικά έργα

αύτού τού φιλοσόφου, μάλιστα δέν τά γνώ ρισαν δλα μαζί* ώ ς τήδεύτερη τριακονταετία τού δω δέκατου αιώ να διαθέσιμες ήσαν —στή

λατινική μετάφραση τού Β οηθίου— οί Κ α τ η γ ο ρ ί ε ς καί ή πραγμα

τεία Π ε ρ ϊ ε ρ μ η ν ε ία ς . Μ αζί μέ τήν Ε ι σ α γ ω γ ή τού Π ορφύριου, αύτά

τά γραφ τά συγκροτούσαν τήν logica vetus* τότε μονάχα έγινε



322 Ο Α Γ . Θ Ω Μ Α Σ Κ Α Ι II Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Τ Ο Υ 13ο υ Α Ι .

προσιτή ή logica nova, πού περιλαμβάνει το υπόλοιπο του 9Ο ρ γ ά

ν ο υ , ήτοι τά 9 ν α λ υ τ ικ ά π ρ ό τ ε ρ α καί υ σ τ έ ρ α , τά Τ ο π ικ ά καί τούς

Σ ο φ ισ τ ικ ο ύ ς ε λ έ γ χ ο υ ς . Ο ί άλλες άριστοτελικές πραγματείες, πούάναφέρονται στή μεταφυσική καί στή φυσική φιλοσοφία, εμφανί

στηκαν κι αύτές σέ δύο φάσεις: στά τέλη του δω δέκατου αιώ να,

μιά ομάδα μεταφραστώ ν, κέντρο τής οποίας ήταν το Τ ολέδο, εκ

πονεί μιά λατινική μεταγλώ ττιση μέ βάση τίς αραβικές μεταφρά

σεις αύτώ ν τώ ν έργω ν, καί συνάμα μεταφράζει άραβικά σχόλια

πού είναι διαποτισμένα άπο νεοπλατω νισμό* έντέλει, τον δέκατο

τρίτο αιώ να, ό R obert Grossetes te καί προπάντω ν, μετά άπο παράκληση τού άγίου Θ ω μά τού Ά κινάτη, ό Γουλιέλμος de Moerbeke

κάνουν μεταφράσεις άπευθείας άπό τό έλληνικό κείμενο. Χ άρη σέ

τούτη τήν προοδευτική προσπάθεια υπάρχουν τώ ρα πιά στή λα τι

νική δλα σχεδόν τά έργα τού ’Α ριστοτέλη. Ό θαυμασμός γιά τόν

’Α ριστοτέλη, πού ήρθε σάν συνέπεια, ήταν τόσο μεγάλος, ώ στε οί

πρόμαχοι τής παράδοσης τού Α ύγουστίνου θορυβήθηκαν* τό 1210,

ή σύνοδος τώ ν Π αρισίω ν.άπαγορεύεινά γίνονται «μαθήματα» πάνωστόν ’Α ριστοτέλη* άλλά αύτή ή προγραφ ή σταδιακά κόπασε, καί

ή θεολογία θά μπορέσει σέ λίγο νά ω φεληθεί άπό τό άσύγκριτο

έργαλείο πού τής πρόσφερε ή άριστοτελική φιλοσοφία.

Τ αυτόχρονα μέ τήν προσπέλαση τού άριστοτελισμού, καί συ

χνά άλλω στε άπό τόν ίδιο δρόμο, οί άνθρω ποι τού δέκατου τρίτου

αιώ να γνω ρίζουν ορισμένες μεσαιω νικές φιλοσοφ ίες πού δέν άνή-

κουν στόν λατινικό κόσμο. Κ ατά τά τέλη τής ’Α ρχαιότητας, ήέλληνική παιδεία, μέσα άπό τό δρόμο πού άνοιξε ό Χ ριστιανισμός,

μεταλαμπαδεύτηκε στή Μ εσοποταμία καί στή Συρία, καί πολλά

κλασικά κείμενα μεταφράστηκαν στή συριακή* τά μοσχεύματα τού

έλληνιστικού πολιτισμού διατηρήθηκαν καί δταν σ’ αύτές τίς πε

ριοχές ό ’Ισλαμισμός παίρνει τή θέση τού Χ ριστιανισμού* εκπονή

θηκαν άραβικές μεταφράσεις, είτε άπευθείας άπό τό έλληνικό κεί

μενο, είτε άπλώ ς άπό τή συριακή του μετάφραση. Μ έσα στήν έλληνική κληρονομιά πού μεταδόθηκε μέ αύτό τόν τρόπο, ό ’Α ριστο

τέλης κατέχει μιάν έκλεκτή θέση* τού άποδίδουν άκόμα καί άπό-

κρυφα γραφ τά, δπω ς είναι ή Θ ε ο λ ο γ ία τ ο ν 9 ρ ισ τ ο τ έ λ η , ένα συμ

πίλημα άντλημένο άπό τίς 9 ν ν ε ά δ ε ς τού Π λω τίνου, καί τό Liber



Ο Α Γ . Θ Ω Μ Α Σ Κ Α Ι II Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Τ Ο Τ 13ο υ Α Ι . 323

de causis, πρω τεξαδέρφι τώ ν Σ τ ο ιχ ε ίω ν θ ε ο λ ο γ ία ς του Π ρόκλου*

τό άποτέλεσμα είναι δτι ό άριστοτελισμός, έτσι δπω ς τόν έκπρο-

σω πούν οί Ά ραβες, θά άναμειχθεί μέ νεοπλατω νικά στοιχεία. Ο ί

πρώ τοι μεγάλοι ’'Α ραβες φιλόσοφ οι είναι άριστοτελιστές, δπω ς ό

άλ-Κ ίντι καί ό άλ-Φ αράμπι, πού έζησαν στή Β αγδάτη τόν ένατο

καί τόν δέκατο αιώ να* ή περιέργεια τού πρώ του είναι τόσο έκτε-

ταμένη, ώ στε δέν μπορεί νά πειθαρχήσει σέ ορισμένη σειρά τίς

γνώ σεις του* άλλά ό δεύτερος μεταφράζει καί σχολιάζει τόν Π ορ-

φύριο καί τό άριστοτελικό "Ο ρ γ α ν ο ν επιχειρεί έπίσης, μέσα στό

πνεύμα τοΰ μεσαιω νικού πλατω νισμού, νά συμβιβάσει τόν Π λά

τω να μέ τόν Α ριστοτέλη. Α ργότερα ό Ά βικέννας (“Ίμπν Σ ινά,

980-1037) είναι εξίσου διάσημος ώ ς φιλόσοφ ος καί ώ ς ιατρός*

είναι ύπομονετικός άναγνώ στης τώ ν Μ ε τ α φ υ σ ικ ώ ν τού Α ρισ το

τέλη κι επεξεργάζεται ένα προσω πικό σύστημα συνδυάζοντας άρι-

στοτελικά καί νεοπλατω νικά στοιχεία. Έ νώ ό Α ριστοτέλης πε

ριόριζε τήν ψ υχή στόν ρόλο τής μορφής τοΰ οργανω μένου σώ μα

τος, ό Ά βικέννας άποκαθιστά τό κύρος της ώ ς πνευματικής υπό

στασης* περισσότερο πιστός στόν άριστοτελισμό εΐναι δταν καθο

ρίζει τή διάκριση άνάμεσα στόν ποιητικό νοΰ, πουναι ένας γιά

ολόκληρο τό άνθρώ πινο γένος, καίστόν παθητικό νού, πού προσιδιά

ζει σέ κάθε άτομο. Ό Ά βερρόης (“Ίμπν-Ρ ούσντ, 1126-1198) είναι

Ά ραβας άπό τήν Κ ορδούη* οί μεσαιω νικοί του άντίπαλοι τού άπέ

δω σαν τήν περίφημη θεω ρία τής «διπλής άλήθειας», σύμφω να μέ

τήν οποία δύο άλληλοαποκλειόμενες διδασκαλίες μπορούν νά άλη-

θεύουν ταυτόχρονα, ή μιά γιά τόν Λ όγο καί τή φιλοσοφία, ή άλλη

γιά τήν πίστη καί τή θρησκεία* οπω σδήποτε αύτό παραποιεί κα

τάφ ω ρα τήν οξυδερκή του διάκριση τώ ν διαφ όρω ν επιπέδω ν τής

γνώ σης. Ά π ό τήν άλλη μεριά, ό Ά βερρόη ς είχε άντιληφ θεΐ δτι ό

άριστοτελισμός είχε παραφθαρεΐ άπό τίς πλατω νικές ερμηνείες*

θέλειλοιπόν νά βοηθήσειμιάν επιστροφή στόν άληθινό Α ριστοτέλη:

Aristotelis doctrina est summa veritas.Ά π ό τήν άραβική φιλοσοφία τού Μ εσαίω να δέν μπορούμε νά

διαχω ρίσουμε τήν εβραϊκή φιλοσοφία, ή όποία τής οφείλει ένα

μέρος τής ζω τικότητάς της. Ό “Ίμπν Γ κεμπιρόλ (έκλατινισμένα:

Ά βικέβρω ν) ζεί στήν Ισ πανία κατά τά μέσα τού ενδέκατου αίώ -



Ο Α Γ . Θ Ω Μ Α Σ Κ Α Ι Η Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Τ Ο Υ 13ο υ Α Ι .

να* ή Foils v itae του, γραμμένη στήν άραβική, διαβάζεται σέ

μιάν άρχαία λατινική μετάφραση, πολύ γνω στή στούς Χ ριστιανούς

σχολαστικούς τού δέκατου τρίτου αιώ να. Ό συγγραφέας δανείζε

ται άπο το νεοπλατω νισμό τήν άντίληψ η του γιά ένα ιεραρχημένοσύμπαν, άλλά ή άνώ τατη άρχή, τήν οποία θέτει στήν άπαρχή τώ ν

πραγμάτω ν, είναι ό Θ εός τού ’Α βραάμ. Ό πιό μεγάλος φιλόσο

φος αύτής τής έποχής είναι ό Μ ω υσής Μ πέν Μ αϊμόν ή Μ αϊμονί-

δης άπό τήν Κ ορδούη (1135-1204)* ό 'Ο δ η γ ό ς τ ώ ν α ν α π ο φ ά σ ι σ τ ω ν

είναι μιά σύνοψη εβραϊκής θεολογίας όπου, όπω ς και στόν Ά βερ-

ρόη, ό ’Α ριστοτέλης ξαναπαίρνει τήν πρώ τη θέση σέ βάρος τού

νεοπλατω νισμού* σ’ αύτό οφ είλεται καί ή επιρροή αύτού τού συγγραφ έα πάνω στόν δέκατο τρίτο λατινικό αιώ να, κυρίω ς πάνω

στόν Θ ω μά τόν Ά κινάτη, ό όποιος τόν άναφέρει μέ τό όνομα

«ραββί Μ ω υσής».

01 δ ιδ ά σ κ α λ ο ι τ ή ς 3Ο ξ φ ό ρ δ η ς κ α ι τ ο ν Π α ρ ισ ιο ύ .

'Ό πω ς τό πανεπιστήμιο τής Μ πολώ νια εξειδικεύτηκε στό δίκαιο,

έτσι τό πανεπιστήμιο τής ’Ο ξφόρδης προσανατολίστηκε άπαρχής

στή μελέτη τώ ν επιστημώ ν. Ό σφ ραγιδοφύλακάς του RobertGrosseteste (1175-1253) είναι ένας άπό τούς πολύ σπάνιους ελ

ληνιστές τής έποχής, ικανός νά μεταφράσει τά ’Η θ ικ ά Ν ικ ο μ ά χ ε ια

καί άλλα ελληνικά κείμενα. Ά λλά ή περιέργειά του είναι προπάν

τω ν έπιστημονική* ένδιαφέρεται γιά τίς Π ρ ο ο π τ ικ έ ς , δηλαδή γιάτίς πραγματείες τώ ν Α ρά βω ν περί οπτικής, καί κατανοεί τή χρη

σιμότητα τώ ν μαθηματικώ ν γιά τίς έπιστήμες τής φύσης. Ό μα

θητής του Roger Bacon θέτει τίς ταπεινές βάσεις τής εμπειρικής

έπιστήμης, τής οποίας δείχνει -.τήν άνω τερότητα άπέναντι στήν

άφηρημένη έπιχειρηματολογία* ή θεω ρία του γιά τήν ιστορία τού

πολιτισμού ώ ς προοδευτικής παρακμής, πού ξεκινάει άπό μιάν

άρχική άποκάλυψ η, θυμίζει τούς στω ικούς τής Α ρχαιότητας.

Ό φραγκισκανός Μ ποναβεντούρα γεννήθηκε στό Β ιτέρμπο τό

1221 κι έζησε στό Π αρίσι ώ ς φοιτητής, ύστερα ώ ς καθηγητής,

προτού άνέλθει στό άνώ τατο άξίω μα τού τάγματός του καί κα τα



Ο Α Γ . Θ Ω Μ Α Σ Κ Α Ι II Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Τ Ο Υ 13ο υ Α Ι . 325

λήξει καρδινάλιος. Δ ιάβασε τον ’Α ριστοτέλη, τόν όποιο άναφέρει

πολλές φορές στά Commentaria de Sententiis* ω στόσο προτι

μάει τόν Π λάτω να καί πάνω απ’ δλους τοποθετεί τόν άγιο Α ύγου

στίνο. Π ράγματι, στό Itinerarium mentis ad Deum άναπαρά-γει πιστά τό σχέδιο καί τήν έκδίπλω ση της άνιούσας διαλεκτικής

τού Α ύγουστίνου* τό έργο γράφτηκε τό 1259 στό όρος Ά λβέρνο,

στόν ίδιο τόπο δπου ό άγιος Φ ραγκίσκος τής ’ Α σίζης δέχτηκε τό

εκστατικό δραμα τού Ε σταυρω μένου μέ τή μορφή ένός έξαπτέ-

ρυγου σεραφείμ. Σ ’ αύτό τό δραμα ό Μ ποναβεντούρα βλέπει τό

σύμβολο τώ ν έ'ξι άναβαθμώ ν πού πρέπει νά άνέλθει ή ψ υχή στήν

πορεία της πρός τόν Θ εό: τρία κύρια, στάδια, πού είναι ό αισθητόςκόσμος, τό «άχνάρι» τού Θ εού, ή ψ υχή, ή «εικόνα» τού Θ εού, καί

ό ίδιος ό Θ εός* καθένα άπό αύτά υποδιαιρείται μέ τή σειρά του σέ

δύο, γιατί μπορούμε νά ατενίσουμε τόν Θ εό «διαμέσου» τώ ν άχνα-

ριώ ν του καί «μέσα» στά άχνάρια του, «διαμέσου» τής εικόνας του

καί «μέσα» στήν εικόνα του, καί τέλος άμεσα, θεω ρώ ντας τον είτε

ώ ς “Ό ν είτε ώ ς Ά γαθό . Σ τόν πέμπτο βαθμό αύτής τής άνύψ ω σης

ό Μ ποναβεντούρα σημειώ νει μιά περίφημη ρήση πού προέρχεταιάπό ένα άρχαϊο συμπίλημα τιτλοφ ορούμενο Β ιβ λ ίο ν τ ώ ν ε ϊκ ο σ ι

τ ε σ σ ά ρ ω ν φ ι λ ο σ ό φ ω ν , γιά νά περάσει κατόπιν στόν Ά λα ίν τής

Λ ίλλης προτού νά φ τάσει μέχρι τόν Pasca l: ό Θ εός είναι «σάν

μιά νοητή σφαίρα πού τό κέντρο της εΐναι παντού καί ή περιφέρειά

της πουθενά». 9Ε δώ ακριβώ ς εμφ ανίζεται μιά έπανάληψ η τοΰ επι

χειρήματος τού άγίου Ά νσέλμου: εφόσον τό υπέρτατο άγαθό εΐναι

κάτι άπό τό όποιο δέν μπορούμε νά σκεφτοΰμε τίποτα καλύτερο,γι’ αύτό δέν μπορούμε νά τό σκεφτούμε ώ ς άνύπαρκτο, μιά καί

είναι καλύτερα νά υπάρχει παρά νά μήν ύπάρχει.

Ή επιρροή τού ’Α ριστοτέλη είναι πολύ πιο άνάγλυφη στούς

δομινικανούς διδασκάλους. Ό άγιος ’Α λβέρτος ό Μ εγάλος (1206-

1280) γεννήθηκε στή Σ ουηβία καί σπούδασε στήν Κ ολω νία καί

κατόπιν στό Π αρίσι, δπου περνάει ορισμένα χρόνια διδάσκοντας

προτού έπιστρέψ ει στή Γερμανία. 'Η άκόρεστη επιθυμία του γιάγνώ ση τόν ω θεί νά άποθησαυρίσει ολόκληρη τήν έλληνική, τήν

άραβική καίτήν έβραϊκή παιδεία, χω ρίς νά έχει καιρό νά οργανώ σει

τέλεια αύτή τήν τεράστια συγκομιδή* βρίσκει δμω ς τό χρόνο νά



Ο Λ Γ . Θ Ω Μ Α Σ Κ Α Ι II Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Τ Ο Τ 13ο υ Α Ι .

άντιπαραβάλει αύτή τή· βιβλιακή πληροφόρηση μέ τίς δικές του

εμπειρίες, κυρίω ς στή ζω ολογία* αύτή ή κλίση του πρός τήν πει

ραματική έρευνα τού προσέδω σε μιά κάποια φήμη άποκρυφ ιστή,

καί μόνο αύτή εξηγεί τό γεγονός δτι μιά συλλογή μαγικώ ν συντα

γώ ν φέρει τόν τίτλο ((Μ έγας ’Α λβέρτος».

Ό ά γ ιο ς Θ ω μ ά ς ό Ά κ ιν ά τ η ς .

Ό μελλοντικός «άγγελικός διδάσκαλος» γεννήθηκε τό 1225 στό

βασίλειο τής Ν εάπολης* έκανε τίς πρώ τες σπουδές του στό μονα

στήρι τώ ν βενεδικτινώ ν τού Μ οντεκασσίνο κι ύστερα στό πανεπι

στήμιο τής Ν εάπολης πού μόλις είχε ιδρυθεί* παρά τίς άντιδράσεις

τής οίκογένειάς του, γίνεται δομινικανός τό 1244* είναι μαθητής

τού ’Α λβέρτου τού Μ εγάλου στήν Κ ολω νία, ύστερα φ τάνει στό

Π αρίσι, δπου γίνεται διδάσκαλος τής θεολογίας τό 1257. Έ κτοτε

ή ζω ή του θά άφιερω θεΐ στή διδαχή: στό Π αρίσι ώ ς τό 1259, σέ

διάφορες πόλεις τής ’Ιταλίας άπό τό 1259 ώ ς τό 1269, πάλι στό

Π αρίσι άπό τό 1269 ώ ς τό 1272, καί τέλος στή Ν εάπολη άπό τό

1272 καί πέρα. Π εθαίνει τό 1274 καθώ ς πήγαινε στήν οικουμενική

σύνοδο τής Λ υώ ν.

Τ ό μνημειώ δες έργο τού Θ ω μά ’Α κινάτη κατά ένα πολύ με

γάλο μέρος είναι μιά συλλογή σχολίω ν, πού άντανακλούν τή διδα

σκαλία του καί πού, δποια κι άν είναι τά κείμενα στά όποια άνα-

φέρονται, διακρίνονται άπό μιά κοινή μέθοδο, καμω μένη μέ άκρί-

βεια; σαφ ήνεια, οξύνοια, καί μιά κάπω ς σχολική κλίση πρός τήν

παράφραση. Έ τσ ι σχολίασε τά κύρια έργα τού Α ριστοτέλη, συμ

περιλαμβανομένου καί τού ψ ευδο-αριστοτελικοΰ Liber de causis*νιώ θοντας τόν κίνδυνο πού άντιπροσώ πευαν γιά τή χριστιανική

σκέψ η τά πολυδιαφημισμένα έκείνη τήν έποχή κατά λέξη σχόλια

τού Ά βερρόη, ό Θ ω μάς κατανοεί δτι πρέπει νά τά καταφ έρει κα

λύτερα άπό έκεινον μέσα στό ίδιο του τό πεδίο καί γι’ αύτόν τό

σκοπό έπιφορτίζει τόν Φ λαμανδό συνάδελφό του Γουλιέλμο deMoerbeke νά μεταφ ράσει τίς πραγματείες τού Α ριστοτέλη άπευ

θείας άπό τήν έλληνική, δσο πιό πιστά γίνεται. Τ ά σχόλιά του



Ο Α Γ . Θ Ω Μ Α Σ Κ Α Ι II Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Τ Ο Υ 13ο υ Α Ι . 327

στή Β ίβλο έμπνέονται άπό τά ίδια δεδομένα* ώ ς πρός τήν Π α λ α ι ά

Δ ια θ ή κ η άναφέρονται στόν 3 ώ β , σ’ ένα μέρος τώ ν Ψ α λ μ ώ ν , στό

’’ σ μ α 3 σ μ ά τ ω ν , στόν 3 σ α ία καί στόν 'Ι ε ρ ε μ ία ' άπό τήν Κ α ιν ή Δ ια θ ή κ η σχολιάζει τό Κ α τ ά Μ α τ θ α ίο ν καί τό Κ α τ ά 3 ω ά ν ν η ν

Ε ύ α γ γ έ λ ιο ν καθώ ς καί τίς 9Ε π ισ τ ο λ έ ς τοΰ Π αύλου* έπίσης συνέ

ταξε μιά Catena aurea, δηλ. μιά συλλογή άπό κείμενα τώ ν Π α

τέρω ν άφιερω μένα στήν εξήγηση τώ ν τεσσάρω ν Ε ύαγγελίω ν. Τ έ

λος, μιά τρίτη κατηγορία σχολίω ν άναφ έρεται σέ ορισμένα θεολο-

γικά έργα. ’Ά λλοτε πρόκειταιγιά κατά λέξη επεξηγήσεις τής ίδιας

κατηγορίας μέ τά άριστοτελικά σχόλια* αύτή είναι ή περίπτω σητώ ν σχολίω ν πάνω στήν πραγματεία τοΰ ψ ευδο-Δ ιονυσίου Π ε ρ ί

Θ ε ίω ν ο ν ο μ ά τ ω ν (τήν οποία διάβασε ό Θ ω μάς σέ μιά λατινική με

τάφ ραση καμω μένη γύρω στό 1170 άπό τόν Ιω άννη Έ ριγένη)

καί τοΰ De hebdomadibus τοΰ Β οηθίου. Ά λλοτε τό σχόλιο είναι

λιγότερο υποδουλω μένο στό γράμμα τοΰ κειμένου, τό όποιο σχο

λιάζεται, οπότε πάνω σέ ορισμένα επιλεγμένα σημεία ό Θ ω μάς

έπιτρέπει στόν εαυτό του ελεύθερες δογματικές άναλύσεις, στιςόποιες έκφ ράζονται άνετα οί προσω πικές ιδέες τοΰ σχολιαστή. Σ έ

αυτό τό είδος άνήκει τό σχόλιο πάνω στήν πραγματεία τοΰ Β οη

θίου Π ε ρ ί τ ή ς Τ ρ ιά δ ο ς ' στό ίδιο είδος άκόμα περισσότερο άνήκει

τό εκτενές σχόλιο πάνω στό Liber Sententia rum τοΰ Π έτρου Λ ομ

βαρδού, τό όποιο χρονολογικά εΐναι τό πρώ το σημαντικό έργο

τοΰ άγίου Θ ω μά, καρπός τής πρώ της διδασκαλίας του στό Π αρίσι,

πού συντάχθηκε άνάμεσα στό 1253 καί στό 1257, λίγο μετά άπότά έργα τοΰ Α λβέρτου τοΰ Μ εγάλου καί τοΰ Μ ποναβεντούρα πάνω

στό ίδιο θέμα.

Έ ξαιτίας τής μεθοδολογικής ιδιαιτερότητας πού μόλις είδαμε

τό Commentarium de sententiis έχει ήδη τή μορφή έργου θεο-

λογικής σύνθεσης* ύπ5αύτή τήν έννοια άποτελεΐ τή γέφυρα πού

μάς συνδέει μέ μιάν άλλη περιοχή τής φιλολογικής παραγω γής

τοΰ άγιου Θ ω μά, έκείνη πού περιλαμβάνειτίςΣ ο ϋ μ ε ς .

Π ρώ τη χρονολογικά (ολοκληρώ θηκε τό 1264) εΐναι ή Summa contra gentiles

πού καταχρηστικά άποκαλείται καμιά φορά Φ ιλοσοφική Σούμα* ό

Θ ω μάς τήν έγραψ ε μετά άπό παράκληση τοΰ συναδέλφου του Ραϋ-

μόνδου P ennafort γιά νά χρησιμεύσει ώ ς έγχειρίδιο στούς δομι



328 Ο Λ Γ . Θ Ω Μ Α Σ Κ Α Ι II Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Τ Ο Τ 13ο υ Α Ι .

νικανούς ιεραποστόλους πού είχαν άναλάβειτον προσηλυτισμό τώ ν

Μ ουσουλμάνω ν. Π ρόκειται λοιπόν γιά μιάν έκθεση της χριστιανι

κής θεολογίας προσαρμοσμένης στή μουσουλμανική νοοτροπία* εναπρώ το μέρος πραγματεύεται χριστιανικές άλήθειες προσιτές στό

Λ όγο, ένώ τό ύπόλοιπο άφορά μυστήρια πού ή γνώ ση τους είναι

δυνατή μόνο μέσω τής άποκαλύψ εω ς. Σ τή συνέχεια έχουμε τή

Summa Theologica, γιά τήν οποία ό Θ ω μάς εργάστηκε οχτώ χρό

νια (1266-1274), άριστούργημα μεθοδικής καί εξαντλητικής άνά-

πτυξης τής υλης προετοιμασμένο άπό πολυάριθμες, έργασίες ερμη

νευτικής προσ έγγισης τώ ν έπιμέρους θεμάτω ν. Π αρά τή σπουδαιό-τητα πού έχουν οί Σ ο ν μ ε ς , σέ διάφορα ιδιαίτερα σημεία βρίσκουμε

έπίμετρα πού ανήκουν σέ δύο άλλες ομάδες γραφ τώ ν, πού περι

λαμβάνουν τίς σχολικές συζητήσεις καί τά πονημάτια. Ο ί Quae

stiones disputatae (τρέχουσες καί quolibetales) παρουσιάζουν έν-

διαφέρον, γιατί άντανακλούν ζω ηρά τίς ιδέες καί τίς λογομαχίες

τής έποχής. Τ ά πονημάτια είναι περιστασιακά γραφ τά, έν γένει

άρκετά σύντομα, γραμμένα γιά νά ικανοποιήσουν μιάν ιδιαίτερηάπαίτηση ή γιά νά ξεκαθαρίσουν ένα συγκεκριμένο πρόβλημα* αφο

ρούν τόσο τήν υπεράσπιση τώ ν έπαΐτικώ ν ταγμάτω ν δσο καί τή

φιλοσοφία, τή θεολογία καί τήν χριστιανική-πνευματικότητα* τά

πιό όνομαστά άνάμεσά τους είναι τά De Ente et de Essentia , De

aeternitate mundi, De unitate intellectus καί De substantiis

separatis .

'Ό πω ς όλοιοίμεγάλοι μεσαιω νικοί στοχαστές, έτσι καί ό άγιοςΘ ω μάς έδειξε μεγάλο ένδιαφ έρον γιά τό τεράστιο πρόβλημα τώ ν

σχέσεω ν του Λ όγου μέ τή φύση. Ό Λ όγος δέν μπορεί νά κατακτή

σει όλες τίς άλήθειες* αύτό τό σημείο τονίστηκε, καθώ ς είδαμε,

στή Summa contra gentiles. "Ά ς πάρουμε τό πρόβλημα τού

Θ εού: ορισμένες άλήθειες σχετικά μέ τό Θ εό δέν μπορούν νά άπο-

δειχτούν μέ μόνο τόν Λ όγο: αύτή π.χ. είναι ή περίπτω ση τού δόγ

ματος τής Τ ριάδος. Σ χετικά μέ ένα τέτοιο δόγμα ό Λ όγος μπορεί,άπλώ ς νά δείξει ότι δέν εΐναι άδύνατο άπό έλλογη άποψ η καί νά

παρουσιάσει τίς συνέπειες πού άπορρέουν άπό δώ καθώ ς έπίσης

καί νά καταδείξει τίς άντιρρήσεις πού διατυπώ νονται. Α πεναντίας

άλλες άλήθειες σχετικές μέ τόν Θ εό εΐναι έπιδεχτικές έλλογης άπό-



Ο Α Γ . Θ Ω Μ Α Σ Κ Α Ι II Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Τ Ο Τ 13ο υ Α Ι . 329

δειξης, δπω ς π.χ. ή ύπαρξη του Θ εοΰ, ή μοναδικότητά του κτλ. Ό

Θ ω μάς έδειξε παραστατικά τήν έγκυρότητα αύτής της άποδεικτι-

κής μεθόδου έπεξεργαζόμενος μέ βάση άριστοτελικά σ τοιχεία ένασύνολο πέντε περίφημω ν άποδείξεω ν τής ύπαρξης του Θ εού, τούς

«πέντε δρόμους». Κ αί οί πέντε ύπακούουν σέ ένα κοινό σχήμα: μέ

άφ ετηρία μιάν αισθητή πραγματικότητα, πού βλέπεται ώ ς πρό

βλημα, έκδιπλώ νεται μιά αίτιακή άλυσίδα πού έχει αύτή τήν πραγ

ματικότητα ώ ς βάση καί τόν Θ εό ώ ς άποκορύφω μα. Σ υνεπώ ς

αύτό πού συνιστά τόν ειδικό χαρακτήρα καθεμιάς άπόδειξης είναι

ή ποικιλία του ορατού άφετηριακού σημείου* πράγματι, μπορούμενά ξεκινήσουμε άπό τήν κίνηση πού ύπάρχει μέσα στό σύμπαν,

άπό τό ποιητικό αίτιο, πού έπισημαίνεται μέσα σ’ αύτό, ,άπό τήν

τυχαιότητα τού κόσμου, άπό τούς ίεραρχικούς βαθμούς τελειότη

τας πού διακρίνουμε μέσα στά πράγματα, καί τέλος άπό τήν τάξη

πού προσανατολίζει δλα τά δντα πρός έναν τελικό σκοπό. ’Ά λλο

παράδειγμα άλήθειας πού μπορεί νά άποδειχτεί μέ έλλογα μέσα:

ή δημιουργία τού κόσμου άπό τόν Θ εό, ιδω μένη ώ ς κάτι πούεφαρμόζεται στήν ολότητα τού δντος, ώ ς κάτι πού έπιτελέστηκε

ex nihilo, καί έχει τήν αιτία του στήν τελειότητα τού ύπερτάτου

δντος. Π αράλληλα δμω ς μέ αύτές τίς δψεις τής δημιουργίας, οί

όποιες προσπελάζονται μέσω τού Λ όγου, υπάρχουν άλλες, στίς

όποιες άπό μόνος του ό Λ όγος δέν οδηγεί σέ βεβαιότητα* είναι τό

πρόβλημα τού άν ό κόσμος δημιουργήθηκε άνέκαθεν ή μέσα στό

χρόνο. Ό ρισμένοι σύγχρονοι τού άγιου Θ ω μά, άνάμεσά τους καίό Μ ποναβεντούρα, κολακεύονταν νά πιστεύουν δτι άπέδειχναν μέ

έλλογα μέσα δτι ό κόσμος δέν ύπήρξε αιώ νια* άντίθετα, ό Ά βερρόης

καί οί άριστοτελικοί δίδασκαν δτι ό κόσμος είναι αιώ νιος* σύμφω να

μέ τόν Θ ω μά, καί οί μέν καί οί δέ μπορούν νά διατυπώ σουν πιθα-

νολογικά επιχειρήματα, άλλά δχι μιάν άναντίρρητη άπόδειξη* μόνο

ή Α ποκάλυψ η μάς μαθαίνειδτι ό κόσμος δημιουργήθηκε: mundum

incoepisse est credibile, non autem demonstrabile vel scibile.’Έ χοντας μέ αύτό τόν τρόπο ορίσει τά δρια τής άρμοδιότητας

τού Λ όγου, ό Θ ω μάς τού άποδίδει δλη τήν άξία καί δλα τά δι-

καιώ ματά του μέσα στό πεδίο του. Γ ι’ αύτό φ τάνει στό σημείο νά

άναιρέσει ορισμένες διδασκαλίες, γιά τίς οποίες φρονεί δτι περιο



ρίζουν άτοπα τήν αυτονομία τοΰ Λ όγου* αύτό συμβαίνει μέ τήν

θέση πού οί άβερροϊστές άντλοΰσαν άπό τόν Α ριστοτέλη άναφ ορικά

μέ τήν μοναδικότητα τοΰ ποιητικοΰ νοΰ: πώ ς θά μποροΰσε ό κάθεάνθρω πος νά οριστεί ώ ς «έλλογο ζώ ο», άν δέν κατείχε ό ίδιος

έναν ιδιαίτερο ποιητικό νοΰ; Γ ιά τούς ίδιους λόγους ό Θ ω μάς εΐναι

άναγκασμένος νά άπορρίψ ει τήν διδασκαλία τής θείας φ ώ τισης πού

ύποστηρίχτηκε άπό τήν αύγουστίνεια παράδοση καί υιοθετήθηκε

άπό τούς φραγκισκανούς* τή διδασκαλία αύτή ύποκαθιστά μέ μιά

θεω ρία περί άφαιρέσεω ς, συγκροτημένη μέ άφετηρία τόν άριστο-

τελισμό: ή μόνη πηγή τής γνώ σης μας εΐναι ή αισθητή πραγματικότητα, γιατί έξω άπό αύτή δέν ύπάρχουν αύθυπόστατες Τδέες*

τά ίδια τά αισθητά πράγματα ένέχουν μιά δυνάμει νοητή μορφή,

καί στόν ποιητικό νοΰ κάθε άνθρώ που έναπόκειται νά άποσπάσει

αύτό τό δυνάμει νοητό άπό τό αισθητό βάρος του καί νά τό κά

μει ενέργεια.

Ά π ό τήν άλλη μεριά, τό γεγονός δτι ό άγιος Θ ω μάς περιορί

ζει τό πεδίο έφαρμογής τοΰ Λ όγου πρός δφελος τοΰ πεδίου τήςπίστης, θά μποροΰσε νά μάς κάνει νά συμπεράνουμε δτι άπο-

πέμπει τό Λ όγο άπό τή θεολογία καίδτι άνάγει τήν τελευταία μόνο

στή διάσταση τής πίστης. Κ ι δμω ς τό άντίθετο εΐναι ή άλήθεια.

Κ ανείς περισσότερο άπό αύτόν δέν πάσχισε γιά νά συγκροτηθεί

ή θεολογία ώ ς έπιστήμη. Π άνω σέ αύτό τό σημείο είσήγαγε μιά

πολυσήμαντη διάκριση άνάμεσα σέ δύο είδη έπιστημώ ν: οί μέν,

δπω ς ή άριθμητική, ή γεω μετρία κτλ., ξεκινοΰν άπό άρχές άφ*έαυ-τώ ν πρόδηλες* οί άλλες ξεκινοΰν άπό άρχές πού δίνονται άπό μιά

άνώ τερη δύναμη* έτσι ή προοπτική άφορμάται άπό τή γεω μετρία,

ή μουσική προαπαιτεί τήν άριθμητική κτλ. Ά λλά καί οίγνω στικοί

κλάδοι τής δεύτερης ομάδας δέν υστερούν σέ έπιστημονικότητα

άπέναντι στούς άλλους, καί ό Λ όγος άσκεΐται κυρίαρχα κι έδώ μέ

βάση ορισμένες άρχές, άπ* δπου κι άν προέρχονται αύτές. Π ροφ α

νώ ς άνάμεσα σέ τούτους τούς κλάδους τοποθετείται καί ή θεολογία, γιατί έξαρτάται άπό άρχές πού τήν υπερβαίνουν* οί τελευ

ταίες αύτές δέν άνήκουν σέ μιάν άλλη συγκροτημένη έπιστήμη,

άφοΰ μόνο ό Θ εός κατέχει τήν άληθινή έπιστήμη, τήν όποία μετα

δίδει στούς πιστούς μέσω του δώ ρου τής πίστης* έτσι ή θεολογία

330 Ο Α Γ . Θ Ω Μ Α Σ Κ Α Ι Η Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Τ Ο Γ 13ο υ Α Ι .



είναι μιά έπιστήμη πέρα γιά πέρα αυθεντική, «ύποτεταγμένη» στήν

έπιστήμη του ίδιου του Θ εού.

Τ ό τ έ λ ο ς τ ο υ Μ ε σ α ίω ν α .

5Α ναντίρρητα ό άγιος Θ ω μάς δεσπόζει στή μεσαιω νική θεολογία.

’Α λλά δέν είναι ό τελευταίος έκπρόσω πός της. Ά νάμεσα στά πνευ

ματικά ρεύματα κατά τά τέλη τού δέκατου τρίτου αιώ να πρέπει

νά μνημονεύσουμε τόν άβερροϊσμό, τόν οποίο καταπολέμησε ό

Θ ω μάς. Α ύτή ή τάση χαρακτηρίζεται άπό μιάν άνεπιφύλακτη λα

τρεία τού άριστοτελισμού καί άπό τήν ταύτιση της φιλοσοφ ίας μέ

τή μελέτη τού Α ριστοτέλη . Ο ί έπικεφαλής αύτού τού ρεύματος

είναι ό Β οήθιος της Δ ακίας καί προπάντω ν ό Σίγηρας της Β ρα-

βάντης (1235-1248), δάσκαλοι στό Π ανεπιστήμιο τού Π αρισιού.

Μ ιά καί είναι άποφ ασισμένοι νά παραμείνουν άνυποχώ ρητοι τόσο

στή χριστιανική πίστη τους δσο καί στήν άφοσίω ση πρός τόν Α ρ ι

στοτέλη, ή θέση τους γίνεται δύσκολη άπό τή στιγμή πού ό Α ρ ι

στοτέλης έρχεται σέ άντίθεση μέ τή Β ίβλο· οί άντίπαλοί τους

τούς κατηγορούν δτι ύπεκφ εύγουν ύψ ώ νοντας εναν τοίχο άνάμεσα

στή θρησκεία καί στή φιλοσοφ ία (θεω ρία τής διπλής άλήθειας).

Μ έσα στόν άκραΐο άριστοτελισμό τού Σ ίγηρα δύο κυρίω ς ήσαν οί

θέσεις πού προκαλούσαν τούς θεολόγους: άπό τή μιά μεριά ή π ί

στη στήν αιω νιότητα τού κόσμου μέ τό πόρισμά της γιά τήν αιώ

νια έπιστροφή κι άπό τήν άλλη μεριά ή διδασκαλία τής μοναδικό

τητας τού ποιητικού νού γιά ολόκληρο τό άνθρώ πινο γένος* αύτή

ή ιδέα κυρίω ς φάνηκε έπικίνδυνη γιά τήν προσω πική άθανασία

τής ψ υχής, καί ένάντια σέ αύτή ό Θ ω μάς συνέγραψ ε τό πονημάτιο

De unitate intellectus contra averroistas. Ό έπίσκοπος τού Π α

ρισιού Σ τέφανος Tempier καταδίκασε δύο φορές (1270 καί 1277)

τόν παρισινό άβερροϊσμό* ό Σ ίγηρας άναγκάστηκε νά έγκαταλεί-

ψ ει τήν έδρα του καί πήγε νά τελειώ σει τίς μέρες του στήν ’Ιτα

λία, ό προσανατολισμός του δμω ς έπέζησε καί θά κάνει πάλι τήν

έμφάνισή του τόν δέκατο τέταρτο αιώ να μέ τόν Ιω άννη Jandunκαί τόν Μ αρσίλιο τής Π άδουας.

Ο Α Γ . Θ Ω Μ Α Σ Κ Α Ι Η Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Τ Ο Τ 13ου Α Ι . 331



"Ε νας άλλος άντίπαλός του άβερροϊσμοΰ υπήρξε ό Ραϋμόνδος

Λ ουλλος (1235-1316), Κ αταλάνος άπό τή Μ αγιόρκα, πού παθιά

στηκε μέ τό σχέδιο νά προσηλυτίσει τούς Μ ουσουλμάνους. "Ε να

μέρος τής συγγραφικής του δραστηριότητας ήταν προσανατολισμένο πρός αύτόν τό σκοπό, δπω ς άλλω στε συνέβη καί μέ τήν

Summa contra gentiles τοΰ Θ ω μά. Ά λλά ή μέθοδος τοΰ Λ ούλ-

λου, πού καταγράφεται στό σύγγραμμά του A rs Magna, είναι

ολω σδιόλου διαφορετική: διαπιστώ νοντας δτι ή άριστοτελική λο

γική είναι μέν έξοχη ώ ς πρός τήν άπόδειξη, άλλά άνήμπορη ώ ς

πρός τήν εύρεση νέω ν πραγμάτω ν, πιστεύει δτι συγκρότησε μιάν

ars inveniendi μέ τόν άπείρω ς ποικιλόμορφ ο συνδυασμό διαφόρω ν εννοιώ ν μάλιστα υλοποιεί αύτή τή μέθοδο μέ ένα ολόκληρο

παιχνίδι μορφώ ν καί συμβόλω ν, πού ό χειρισμός τους πρέπει νά

οδηγήσει κάθε άνθρω πο, καί ειδικά τούς Μ ουσουλμάνους, στις με

γάλες χριστιανικές άλήθειες. Α ύτή ή θεολογική άλγεβρα στούς με-

τέπειτα αιώ νες έμελλε νά προκαλέσει άλλοτε τόν χλευασμό κι άλ

λοτε τό ενδιαφέρον. Ά λλω στε ό Ραϋμόνδος Λ οΰλλος ήταν συνάμα

ποιητής καί μυστικιστής, καί στούς δύο αύτούς τομείς κατέκτησετίτλους λιγότερο άβέβαιους.

'Ω ς πρός τήν φιλοσοφία ό δέκατος τέταρτος αιώ νας δέν είχε

τήν άκτινοβολία τοΰ δέκατου τρίτου* ή πνευματική ζω ή αισθάνεται

τή δυσκολία τώ ν καιρώ ν τήν έποχή τοΰ μεγάλου σχίσματος καί

τοΰ έκατονταετοΰς πολέμου. Ά π ό τήν άλλη μεριά, άφοΰ ό αιώ νας

τοΰτος είναι λιγότερο γνω στός άπό τόν προηγούμενο, έχει ορισμέ

νες ζώ νες σκιάς, άπό τίς οποίες μπορεί νά άναδυθεί ό στοχαστήςπού, άν δέν άγνοούσαμε μέχρι τώ ρα τήν ύπαρξή του, τουλάχιστον

θά είχαμε παραγνω ρίσει τίς άληθινές διαστάσεις του* θά δοΰμε

παρακάτω δτι παρόμοιες άνακαλύψ εις συμβαίνουν καμιά φορά.

Ά λλω στε, άκόμα κι άν άρκεστοΰμε στις καθιερω μένες δόξες, ή

φιλοσοφία τοΰ δέκατου τέταρτου αιώ να δέ στερείται σημαντικώ ν

εκπροσώ πω ν. Ό πρώ τος χρονολογικά είναι ό Ν τούνς Σ κώ τος (πέ

θανε τό 1308 καίσυνεπώ ς άνήκει άκόμα έν μέρειστόν δέκατο τρίτοαιώ να), ένας φραγκισκανός άπό τή Σ κω τία πού ή σταδιοδρομία του

ώ ς θεολογικοΰ δασκάλου τόν οδήγησε στήν Ό ξφόρδη, στό Κ αΐμ-

πριτζ, στό Π αρίσι καί στήν Κ ολω νία. Ε ίναι ένας δυσπρόσιτος συγ

332 Ο Α Γ . Θ Ω Μ Α Σ Κ Α Ι II Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α TO Y 13ou Α Ι .



Ο Α Γ . Θ Ω Μ Α Σ Κ Λ ΐ Η Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Τ Ο Τ 13ο υ Α Ι .

γραφέας πού άξίζει όλότελα τήν φήμη τής διανοητικής λεπτότητας

(«λεπτό διδάσκαλο» τον άποκαλεΐ ή παράδοση). Ή μεγάλη του

καλλιέργεια, πού εκτείνεται τόσο στον ’Α ριστοτέλη και στούς’Ά ραβες σχολιαστές του δσο και στήν φραγκισκανή οικογένεια

(Grosseteste, Α λέξανδρος Hales, Μ ποναβεντούρα), δέν τύν έμπό-

δισε διόλου νά εΐναι ένας βαθύτατα πρω τότυπος στοχαστής. Έ νώ

ή θω μιστική γνω σιολογία δέν απέδιδε στήν άνθρώ πινη νόηση παρά

τήν άφ αιρετική γνώ ση, πού καταλήγει στήν καθολική έννοια, ό

Ν τούνς Σ κώ τος τής αποδίδει έναν άλλο τρόπο γνώ σης, ενορατικής

υφής, πού φτάνει άμεσα στά συγκεκριμένα καί μεμονω μένα δντα,άρχίζοντας άπύ το ϊδιο τύ γνω ρίζον ύποκείμενο. Ά κόμ α καί ώ ς

πρύς τήν άφαιρετική γνώ ση διαφέρει άπύ τύν Θ ω μά* γιά τύν τε

λευταίο ή άφαιρετική γνώ ση έχει ώ ς άντικείμενο τύ δν ώ ς δν,

καί αύτύ τύ δν νοείται ώ ς «άνάλογον», δηλαδή ύπόκειται σέ συγ

κεκριμένους προσδιορισμούς* άντίθετα, γιά τύν Ν τούνς Σ κώ το, τύ

ον εΐναι «μονοσήμαντο», πράγμα πού σημαίνει δτι ή έννοιά του

εΐναι άπόλυτα ταυτόσημη δποιες κι άν εΐναι οί πραγματικότητεςστίς όποιες έφαρμόζεται. Μ έ αύτή τήν άλλαγή προοπτικής φρο

νεί δτι εξασφαλίζει καλύτερα τύν θετικό καί αυστηρό χαρακτήρα

τής γνώ σης μας γιά τύν Θ εό. Ά λλω σ τε ή έννοιά του γιά τύν Θ εύ

εΐναι πρω τότυπη* άπύ τά θεία κατηγορήματα προτάσσει τήν άγά-

πη καί τή βούληση άπέναντι στή νόηση, καί έτσι έπανασυνδέεται

μέ τήν φραγκισκανική παράδοση τού άγίου Μ ποναβεντούρα. Ε π ί

σης διαστέλλεται άπύ τύν θω μισμό ώ ς πρύς τίς άποδείξεις τήςύπαρξης τού Θ εού* ένώ οί άποδείξεις τού Θ ω μά ξεκινούν άπύ τή

θέαση τού αισθητού κόσμου, οί δικές του βασίζονται στίς μεταφυ

σικές ιδιότητες τώ ν δντω ν.

Ό Γερμανός δομινικανός Meister Eckhart (γύρω στύ 1260-1329) πήρε έδρες καί άξιώ ματα στύ Π αρίσι, στήν Έ ρφ ούρτη,

στύ Στρασβούργο καί στήν Κ ολω νία. Λ ίγες μορφές καί λίγες θεω

ρίες προκάλεσαν τόσα άντιφ ατικά πάθη. Ό Hegel καί δ Schopenhauer επαινούν μέ ενθουσιασμό τύν Eckhart καί τύν θεω ρούν πρό

γονο τού συστήματος τους* ή γερμανική ιστορική σχολή τύν έκ-

λαμβάνει ώ ς εχθρό τής σχολασ τικής καί πρόδρομο τής Μ εταρρύθ

μισης* ό Alfred Rosenberg τύν θέτει στήν υπηρεσία τού εθνικό-



σοσιαλισμού μέ το πρόσχημα ότι ειχε καταρρακώ σει τό ρω μαϊκό

δόγμα πρός όφελος τής θρησκείας τής φυλής καί του αίματος.

’Α ντίθετα ορισμένοι σύγχρονοι ειδικοί άμφιβάλλουν γιά τήν πρω τοτυπία του: χω ρίς νά τό δηλώ σει, ό Eckhart είχε ιδιοποιηθεί

τίς διδασκαλίες καί τό λεξιλόγιο τώ ν Β εγίνω ν τώ ν Κ άτω Χ ω ρώ ν,

κυρίω ς τοΰ διασημότερου άπό αύτούς, τοΰ Hadewijch άπό τήν

’Α μβέρσα. *Η πιο συντριπτική ένδειξη ενάντια στήν καθολική ορθο

δοξία τοΰ Eckhart παραμένει ό φάκελλος τής δίκης του. *Α ν π ι

στέψ ουμε τίς είκοσι οκτώ προτάσεις πού καταδικάστηκαν τό 1329

άπό τόν Π άπα ’Ιω άννη τόν Κ Β ', αύτός ό «ιππότης τοΰ λάθους»,πού «θέλησε νά μάθει περισσότερα άπ’ δσα έπρεπε», θά πρέπει

νά είχε υποστηρίξει τήν αιω νιότητα τοΰ κόσμου, τήν ολική ταυτό

τητα τοΰ δίκαιου άνθρώ που μέ τόν Θ εό, τόν άδημιούργητο χαρα

κτήρα τοΰ νοητικοΰ μέρους τής ψυχής* θά πρέπει νά εξοβέλισε

τίς τύψ εις γιά τήν αμαρτία, τήν παρακλητική προσευχή, τή φροντί

δα γιά τίς εξω τερικές πράξεις. 'Ό λα αύτά ήσαν θέσεις συνταρα

κτικές γιά τήν άντίληψ η τής ρω μαϊκής παράδοσης, χω ρίς μάλιστανά μποροΰμε νά ποΰμε ότι τά βαλλόμενα άρθρα δέν ήσαν αύθεντι-

κά, όπω ς συνέβαινε σέ άλλες περιπτώ σεις, άφοΰ ό ίδιος δ Eckhartστήν πρώ τη του δίκη ενώ πιον τοΰ άρχιεπισκόπου τής Κ ολω νίας

(1326) άνέλαβε τήν εύθύνη γιά τά περισσότερα άπό αύτά, προσ

παθώ ντας μόνο νά τούς δώ σει ένα νόημα λιγότερο επιλήψ ιμο. *Av

θέλουμε νά ύπερασπιστοΰμε τουλάχιστον τήν καθολική πρόθεση

τοΰ μυστικισμοΰ τοΰ Eckhart, πρέπει νά βροΰμε άλλα μέσα. Ήσυγγραφ ική παραγω γή τοΰ Eckhart περιλαμβάνει δύο πολύ δια

φορετικές κατηγορίες, ήτοι θεολογικές πραγματείες στή λατινική

καί κηρύγματα στή γερμανική* οί πρώ τες, συνταγμένες σέ ώ ρες

σχόλης, είναι σχολαστικής έμπνεύσεω ς καί φαίνονται ορθόδοξες*

τά κηρύγματα διασώ θηκαν, τίς περισσότερες φορές χάρη σέ στε-

νογραφημένες σημειώ σεις άκροατώ ν, πού ή πιστότητά τους είναι

άμφίβολη* επιπλέον, πολλά άπό αύτά πιθανότατα δέν εΐναι αύθεντι-

κά καί επιπλέον, άκόμα καί ώ ς πρός εκείνα πού δ Eckhart τά εκ

φώ νησε πράγματι μέ τά λόγια πού διαβάζουμε, πρέπει νά λογα-

. ριάσουμε τήν έξαιρετική έκφ ραστική δυσκολία πού προσιδιάζει στις

μυστικές καταστάσεις, χω ρίς καί νά λησμονούμε ότιτό άκροατή-

334 Ο Α Γ . Θ Ω Μ Α Σ Κ Α Ι II Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Τ Ο Τ 13ο υ Α Ι .



Ο Α Γ . Θ Ω Μ Α Σ Κ Α Ι Η Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Τ Ο Τ 13ο υ Α Ι .

ριο, άποτελούμενο γενικά άπο μοναχούς πολύ προχω ρημένους στήν

τελειότητα, πίεζε άσυνείδητα τον ιεροκήρυκα νά προχω ρήσει πάντα

πέρα άπο την πεπατημένη. Π ράγματι, πάνω στά επίμαχα σημεία

άλλα γραφ τά τού E ckhart, δπω ς οί Π ν ε υ μ α τ ι κ έ ς ο δ η γ ίε ς , φαί

νονται πολύ πιο έλλογα άπο τά κηρύγματα του. Τ έλος θά πρέπει

νά μνημονεύσουμε τίς έξω -θεολογικές περιστάσεις τής δίκης, τήν

άμφισβητούμενη προσω πικότητα τού άρχιεπισκόπου Ε ρρίκου Vir-

neburg , τον άνηλεή άνταγω νισμό τώ ν θρησκευτικώ ν ταγμά τω ν,

καί, άπέναντι σέ δλα αύτά, τήν εύγενική στάση τού καταδικασμέ

νου, τού οποίου ή άναντίρρητη υποταγή δέν άπέκλειε τήν άξιο-πρέπεια. Β λέπουμε δτι στά χέρια ενός άποφ ασισμένου δικηγόρου

ό φάκελλος τού E ckhart διόλου δέν είναι μιά χαμένη ύπόθεση·

άναμφίβολα δμω ς άπέχει πολύ άπο το νά έχει άποκαλύψ ει καί το

τελευταίο μυστικό του.

Τ έλος πρέπει νά μνημονεύσουμε τήν άνήσυχη προσω πικό

τητα τού Γουλιέλμου Occam (1290-1349), ’Ά γγλου φ ραγκισκα

νού πού ήρθε κι αυτός σέ άντίθεση μέ τόν Π άπα Ιω άννη τόν Κ Β '.'Υ πήρξε δχι μόνο φιλόσοφος καί θεολόγος, άλλά έπίσης θεω ρητικός

τής πολιτικής καί άνθρω πος πού έλαβε ενεργά μέρος στούς άγώ -

νες τής έποχής του. Π αραμένει περίφημος γιά μιάν άρχή οικονο

μίας τής σκέψης, σύμφω να μέ τήν οποία δέν πρέπει νά δεχόμαστε

κάποια πολλότητα άρχώ ν χω ρίς νά μάς άναγκάζει νά τό κάνουμε

αύτό μιά άναγκαιότητα προερχόμενη άπό τόν Λ όγο, άπό τήν έμ

πειρία ή άπό τήν αύθεντία τής Γραφής ή τής Ε κκλησίας («τό νυστέρι τού Occam»). Α ύτή ή ριζοσπαστική μέθοδος άπαντιέται

στήν άπόκριση πού έδω σε στό πρόβλημα τώ ν καθολικώ ν έννοιώ ν:

άρνεΐται δτι οί γενικές ιδέες έχουν χω ριστή νοητή δπαρξη κι

άκόμα κι δτι βρίσκονται δυνάμει στό αισθητό* κατά τή γνώ μη

του μιά καθολική έννοια εΐναι ένα σημείο, τό σημείο μιάς πολλό-

τητας έπιμέρους πραγμάτω ν (νομιναλισμός). Π αρά τήν καταδίκη

του, ό όκκαμισμός γνώ ρισε μεγάλη έπιτυχία καί συνιστά τήν viamoderna σέ άντίθεση μέ τήν via antiqua τώ ν θω μικώ ν καί σκω -

τικώ ν σχολώ ν. Α ύτό τόν «σύγχρονο δρόμο» τόν άκολουθούν πολ

λά φιλοπερίεργα πνεύματα τής μαθηματικής καί τής φυσικής, δπω ς

ό Θ ω μάς Bradwardine, ό Ιω άννης Buridan καί ό Ν ικόλαος



Oresme* 'Ο ρισμένοι εφαρμόζουν αύτές τις έπιστημονικές μεθό

δους στή θεολογία, όπω ς ό ’Ιω άννης de R ip a πού μέχρι πριν άπό

λίγο καιρό γιά μάς δέν ήταν παρά ενα άπλό ονομα, άλλά πού τάγραφ τά του, τά όποια έ'βγαλε υπομονετικά άπό τήν άφάνεια ό

Combes, τόν άποκαλύπτουν ώ ς μεταφ υσικό πρώ του μεγέθους.

336 Ο Α Γ . Θ Ω Μ Α Σ Κ Α Ι II Ι Λ Ο Σ Ο Ι Α Τ Ο Υ 13ο υ AT.


Μ . D. Ghenu, Introduction a Velude de saint Thomas d’Aquin^ σ υ λ λ .

«Publications de l’lnstitut d’lStudes jn6di6vales de Montreal», 11, Montr^al-Paris, 1950.

13. Gilson, La philosophie de saint Bonaventure, σ υ λ λ . «Etudes de Philo

sophie m0di0vale», 4, Paris, 1924.

V. Lossky, Theologie negative et connaissance de Dieu chez Maftre Ech-

hart, σ υ λ λ . «fitudes de Philosophie medtev^le», 48, Paris, 1960.



Σ Υ Μ Π Ε Ρ Α Σ Μ Α

'Ύ στερα άπό μιά παρόμοια διαδρομή, εΐναι άραγε δυνατό νά άν-

λήσουμε ένα μάθημα; Π ροφανέστατα αύτό τό μάθημα δέν θά μπο

ρούσε νά άναφέρεται στά διδακτικά στοιχεία, πού άναλύθηκαν έδώ .

Π ράγματι εΐναι σαφές δτι, άν εΐναι θεμιτή ή διαπίστω ση δτι ή

γεννώ μενη χριστιανική σκέψη έμπνέεται άπό τόν Ε λληνισμό, δτι

ή φιλοσοφία τού κλασικού Ίσλάμ άντλέΐ πολλά νάματα άπό τίς

ελληνικές πηγές, γιά νά τά μεταδώ σει στόν Θ ω μά τόν Ά κινάτη,

ό όποιος μαζί μέ τόν Α ύγουστίνο διαμορφώ νει μιάν ενιαία θέαση

τής ιστορίας έμπνευσμένη έμμεσα άπό τόν πλατω νισμό — ώ στόσο

δέν θά μπορούσαμε νά υποστηρίξουμε σοβαρά δτι αύτό πού έρχε

ται μ ε τ ά διατηρεί έκεΐνο πού είχε παγιω θεΐ π ρ ι ν , προσθέτοντας

νέα σ τοιχεία. Δ έν υπάρχει σω ρευτική ιστορία τής φιλοσοφικής

σκέψ ης. Κ ι ουτε εΐναι πιό έλλογο νά έκλάβουμε αύτή τή συσσώ ρευ

ση ώ ς διαλεκτική — μέ τήν έννοια δτι άπό τήν σύγκρουση τώ ν δι

δασκαλιώ ν θά προκύψουν ξεπεράσματα πού θά ενοποιούσαν μέ

πρω τότυπο τρόπο δ,τι τό γόνιμο υπάρχει στά υπάρχοντα μέρη.

Ο ύτε κάν μπορούμε, δπω ς έλπιζε ό V ic to r Cousin, ό δεξιοτέχνης

τής διδασκαλίας τής φιλοσοφίας στή Γαλλία κατά τόν περασμένο

αιώ να, νά καταρτίσουμε κατηγορίες κοινώ ν φ ιλοσοφικώ ν τόπω ν

πού θά συμπύκνω ναν δσες έννοιες βρίσκονται συχνότερα μέσα στά

έργα τώ ν περισσότερω ν στοχαστώ ν.

Σ υνεπώ ς, πρέπει νά παραιτηθούμε άπό τή θετική γνώ ση. Ν ά

παραιτηθούμε άπό τήν ιδέα δτι ό Π λάτω ν μίλησε σω στά γιά τίς

’Ιδέες, ό Α ριστοτέλης γιά τήν Ψ υχή καί ό Θ ω μάς γιά τό Θ εό,

κι δτι μπορούμε νά βάλουμε τά μαθήματά τους τό ένα δίπλα στό

άλλο: ή άριστοτελική θεω ρία περί ψ υχής άποκλείει τήν πλατω νική



θεω ρία περί ιδεώ ν καί τόσο ή μία όσο καί ή άλλη χάνουν κάθε

νόημα άν τίς ενσω ματώ σουμε στή θω μιστική άντίληψ η περί Θ εού.

Γ ιά όποιον σχεδίαζε νά σω ρεύσει τίς γνώ σεις γιά νά αυξήσει τό

κεφάλαιό του ή κατάσταση εΐναι άπογοητευτική. Κ αί πιθανώ ςαύτό άκριβώ ς εΐναι τό σημαντικό. Π έρα άπό τό γεγονός πού υπο

γραμμίζουν άκατάπαυστα οί φιλόσοφοι τής ’Α ρχαιότητας, ότι δηλ.

ή γνώ ση ώ ς τ έ τ ο ια εΐναι ήδονή καί πλούτος, ότι δέν προσφέρει

άλλο κέρδος άπό τήν άπόλαυση πού άντλουμε τή στιγμή πού τήν

άποκτοΰμε (ή άποψ η αύτή υιοθετήθηκε άπό πολλούς Χ ριστιανούς

φιλοσόφους, πού φρονούν ότι ή άναζήτηση της άλήθειας άποτελεΐ

φόρο τιμής προσφερόμςνο άπό τό δημιούργημα στό δημιουργό τουκαί ((φυσική προσευχή» πρός αύτόν) — ή άνάγνω ση αύτώ ν τώ ν πα

ρω χημένω ν φιλοσοφιώ ν δείχνει ότι οί άνθρω ποι κι οί άνθρώ πινες

κοινω νίες δέν κατορθώ νουν νά ικανοποιηθούν μέ τήν άπλή· επι

βίω σή τους καί μέ τήν άπλή λειτουργία τους, παρά επιθυμούν έπί

σης καί τή νομιμοποίηση εκείνου πού νιώ θουν, έκείνου πού λένε,

εκείνου πού κάνουν. Ο ί μύθοι τώ ν άποκαλούμενω ν (ανόητα) πρω

τόγονω ν κοινω νιώ ν, οί κοσμοθεολογίες τώ ν μεγάλω ν αυτοκρατο

ριώ ν (Κ ίνας, ’Ινδίας, Α ίγύπτου) κι οί επικές άφηγήσεις τώ ν πολε

μικώ ν κοινω νιώ ν άνταποκρίνονται κι αύτές στήν ΐδιαν άπαίτηση.

Τ ό γεγονός εΐναι ότι έξαιτίας μιας εξαιρετικής διασταύρω σης

παραγόντω ν οί 'Έ λληνες επινόησαν έναν τύπο άπάντησης —τή

Γ νώ ση/Σ οφ ία πού πρώ τος ό Π λάτω ν όρισε τό σχέδιό της καί πού

ονομάστηκε φ ιλ ο σ ο φ ία (μέ τήν αύστηρή έννοια τού όρου)—, ό ό

ποιος κατόπιν θεω ρήθηκε άπό διάφορους άνθρώ πους ώ ς ΰψ ιστη

άποστολή καί άπετέλεσε ένα καθορισμένο πολιτισμικό είδος. Ή

φιλοσοφία, ώ ς σχέδιο, ώ ς ΰφος, διατηρήθηκε παρά τήν ποικιλία

τώ ν διδακτικώ ν περιεχομένω ν, μέ τήν όποία συνδέθηκε. Μ πορούμε

μάλιστα νά διαπιστώ σουμε ότι δσο περισσότερο αύτά τά τελευταία

διαφοροποιούνταν, δσο περισσότερο αύτό τό σχέδιο άμφισβητοΰν-

ταν άπό άντιπάλόυς άποφ ασισμένους νά τήν πλήξουν —τούς άγα-

πητούς στόν ’Α ριστοφ άνη ((ροπαλοφόρους»—, τόσο καλύτερα ή φ ι

λοσοφία έπιβεβαίω νε τήν τυπική του ταυτότητα. ’Ε πινόησε δικά

της άντικείμενα —τίς ’Ιδέες, τό ((δν πού λέγεται πολλαχώ ς», τήν

άναγκαία τάξη τοΰ Κ όσμου, τή Φ ύση καί ιόν Θ εό—, οντότητες δη

338 Σ Υ Μ Π Ε Ρ Α Σ Μ Α



Σ Υ Μ Π Ε Ρ Α Σ Μ Α 339

λαδή πού προσφέρονται σέ ποικίλες ερμηνείες καί είναι πηγές πο

λυάριθμω ν καί ζω ηρώ ν εσω τερικώ ν άντιδικιώ ν. Ά λλα ήταν πα

ρούσα στίς μεγάλες ιστορικές συγκρούσεις τής έλληνικής Π όλης,

τής ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας, τής Χ ριστιανοσύνης, τού Τ σλάμ καί

τής πολιτικής οργάνω σης κατά τον Μ εσαίω να’ σχετίστηκε μέ άλ

λους κλάδους τού στοχασμού, τούς οποίους άνακάλυπταν καί ανέ

πτυσσαν οί κοινω νίες: τή μαθηματική, τή φυσική, τή θεολογία, τήν

άστρολογία/άστρονομία.

Τ ο πολιτισμικό αύτο είδος άποκτά λοιπον μιάν αύτονομία

(μολονότι δέν έχει έντοπίσιμο άντικείμενο). Τ ρέφεται άπο μόνο

του. Ε ντούτοις, αύτο πού δείχνει αύτή ή μακρά περίοδος, είναι

δτι ή φιλοσοφία καθίσταται πολύ γοργά ασθενής, περιορίζεται δη

λαδή σέ μιά σχολική άσκηση, στον άκαδημαϊσμο ή στήν προπα

γάνδα, δταν δέν άντλεϊ άπο σύγχρονες πηγές. Α ύτο ήταν το κίνη

τρο τώ ν μεγάλω ν φιλοσοφιώ ν πού μόλις άναλύσαμε. Π αρά τήν

αύτονομία της, ή φιλοσοφία δέν θά μπορούσε νά είναι άνεξάρτητη:

νέα πράγματα επινοεί —ενεργοποιώ ντας καί πάλι τίς έννοιές της

ή χαλκεύοντας «έννοιες άσύλληπτες»— μόνο δταν άνοίγεται στίς

προβληματικές τής έποχής της, δταν έχει νά παλέψει γιά νά προσ

παθήσει νά λύσει ερω τήματα πού ορίζουν άλλες διδασκαλίες ή τά

έπιβάλλει ή κοινω νία. Ή πολιτική, ή εξουσία καί ή έπιστήμη (μέ

τή σύγχρονη έννοια τού δρου), άλλά έπίσης καί ή γνώ ση τού θεο

λόγου ή ή έρευνα τού ιστορικού βρίσκονται στήν καρδιά τής φιλο

σοφικής άσκησης.Σ υνεπώ ς, άπο τίς παραπάνω άναλύσεις δέν συνάγεται κανένα

μάθημα μέ τή θετική έννοια τού δρου. Έ κτος ίσω ς άπο αύτό: δτι

ή φ ιλοσοφία, άφού πιά στηθεί γερά στά πόδια της, έμφανίζεται ώ ς

ένας άπο τούς άποφασιστικής σημασίας τόπους, δπου οί κοινω νίες

διαμορφώ νουν τή μοίρα τους.

FRANCOIS CHATELET



Β ΙΟ Γ ΡΑ Φ ΙΚ Α Σ Τ Ο ΙΧ Ε ΙΑ

Τ Ω Ν Π ΙΟ Σ Η Μ Α Ν Τ ΙΚ Ω Ν Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ω Ν

Π Ο Τ Α Ν Α Φ Ε ΡΟ Ν Τ Α Ι Σ Τ Ο Β ΙΒ Λ ΙΟ

Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α

Α ί ν η σ ί δ η μ ο ς (γ ε ν ν ή θ η κ ε σ τ ή ν Κ ν ω σ σ ό , π ρ ώ τ ο ς α ιώ ν α ς ).

Δ ίδ α ξ ε σ τ ή ν ’Α λ ε ξ ά ν δ ρ ε ια . Τ ό έ ρ γ ο τ ο υ —ά ν ά μ ε σ α σ τ ά ά λ λ α , ο ί Π υ ρ ρ ώ -

ν ε ιο ι λ ό γ ο ι— μ ά ς έ γ ιν ε γ ν ω σ τ ό χ ά ρ η σ έ μ ιά σ ύ ν ο ψ η π ο ύ δ ια σ ώ θ η κ ε σ τ ή β ι β λ ιο θ ή κ η τ ο ΰ ω τ ίο υ .

’Α ν α ξ α γ ό ρ α ς (Κ λ α ζ ο μ ε ν έ ς , 500 π .Χ .— Λ ά μ ψ α κ ο ς , 428).

έ ρ ε τ α ι ώ ς μ α θ η τ ή ς τ ο ΰ Ά ν α ξ ιμ έ ν η . Τ δ ρ υ σ ε μ ιά φ ιλ ο σ ο φ ικ ή σ χ ο λ ή σ τ ή ν

Α θ ή ν α , σ τ ή ν ό π ο ί α π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ΰ σ α ν , ά ν ά μ ε σ α σ έ ά λ λ ο υ ς , ό Π ε ρ ι κ λ ή ς κ α ί

ό Ε ύ ρ ιπ ίδ η ς . Κ α τ η γ ο ρ ο ύ μ ε ν ο ς γ ι ά ά θ ε ΐα κ α τ α δ ικ ά ζ ε τ α ι σ έ θ ά ν α τ ο κ ι α ν α γ κ ά ζ ε τ α ι ν ά α ύ τ ο ε ξ ο ρ ι σ τ ε ΐ.

’Α ν α ξ ί μ α ν δ ρ ο ς (Μ ίλ η τ ο ς , 610π .Χ .— 547).

Μ α θ η τ ή ς τ ο ΰ Θ α λ ή , δ ιε υ θ ύ ν ε ι τ ή φ ιλ ο σ ο φ ικ ή σ χ ο λ ή τ ή ς Μ ιλ ή τ ο υ . Θ ε

μ ε λ ίω σ ε , κ α θ ώ ς λ έ ν ε , μ ιά ν ε λ λ η ν ικ ή α π ο ι κ ία σ τ ό ν Ε ύ ξ ε ιν ο Π ό ν τ ο , σ τ ή ν ’Α π ο λ λ ω ν ία .

Ά ν α ξ ι μ έ ν η ς (Μ ίλ η τ ο ς , 550π .Χ .— 480).

Μ α θ η τ ή ς τ ο ΰ Ά ν α ξ ι μ ά ν δ ρ ο υ , ε ίν α ι ό τ ε λ ε υ τ α ίο ς θ ε ω ρ η τ ικ ό ς τ ή ς σ χ ο λ ή ς

τ ή ς Μ ιλ ή τ ο υ .

’Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς (Σ τ ά γ ε ιρ α , 384π .Χ .— Χ α λ κ ίδ α , 322).

Γ ιο ς τ ο ΰ Ν ικ ό μ α χ ο υ , γ ια τ ρ ο ΰ τ ο ΰ β α σ ι λ ιά τ ή ς Μ α κ ε δ ο ν ία ς Ά μ ύ ν τ α Β ',

ά ν α τ ρ ά φ η κ ε σ τ ή μ α κ ε δ ο ν ικ ή α ύ λ ή . Σ τ ή σ υ ν έ χ ε ια έ γ κ α θ ί σ τ α τ α ι σ τ ή ν ’Α θ ή ν α δ π ο υ γ ίν ε τ α ι ό κ α λ ύ τ ε ρ ο ς μ α θ η τ ή ς τ ο ΰ Π λ ά τ ω ν α . Μ ε τ ά τ ό θ ά

ν α τ ο τ ο ΰ δ α σ κ ά λ ο υ τ ο υ , τ ό 347, έ π ε ιδ ή τ ό ν υ π ο ψ ιά ζ ο ν τ α ν γ ι ά φ ιλ ο μ α κ ε -

δ ό ν α , ά ν α γ κ ά ζ ε τ α ι ν ά έ γ κ α τ α λ ε ίψ ε ι τ ή ν π ό λ η . Κ α τ α φ ε ύ γ ε ι-σ τ ή ν Μ υ σ ία ,

σ τ ό ν φ ίλ ο τ ο υ Έ ρ μ ε ία , κ ι ύ σ τ ε ρ α σ τ ή Λ έ σ β ο . Ε ίν α ι π α ι δ α γ ω γ ό ς τ ο ΰ

’Α λ έ ξ α ν δ ρ ο υ ά π ό τ ό 343 κ α ί μ ε τ ά . Σ τ ή ν ’Α θ ή ν α ε π ι σ τ ρ έ φ ε ι τ ό 335 κ α ί



342 Β Ι Ο Γ Ρ Α Ι Κ Α Σ Τ Ο Ι Χ Ε Ι Α

ιδ ρ ύ ε ι τ ό Λ ύ κ ε ιο , σ χ ο λ ή π ο ύ ή τ α ν ά ν τ ίθ ε τ η σ τ ή ν Ά κ α δ η μ ε ία . 'Ό τ α ν π ε

θ α ίν ε ι ό Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς , τ ό 323, ά ν α γ κ ά ζ ε τ α ι ν ά κ α τ α φ ύ γ ε ι σ τ ή ν Ε ύ β ο ι α ο π ο ύ π ε θ α ίν ε ι τ ό ν ά λ λ ο χ ρ ό ν ο .

Κ υ ρ ιό τ ε ρ α έ ρ γ α : ν Ο ρ γ α ν ο ν , Ρ η τ ο ρ ικ ή , Π ο ιη τ ικ ή , Μ ε τ α φ υ σ ικ ά , Φ υ σ ικ ά , Π ε ρ ί ο ύ ρ α ν ο υ , Π ε ρ ί γ ε ν έ σ ε ω ς κ α ί φ θ ο ρ ά ς , Μ ε τ ε ω ρ ο λ ο γ ικ ά , Π ε ρ ί ζ ώ ω ν

μ ο ρ ίω ν , Π ε ρ ί ψ υ χ ή ς ,9 θ ικ ά Ν ικ ο μ ά χ ε ια , Π ο λ ιτ ικ ά ,9 θ η ν α ίω ν π ο λ ιτ ε ία .

Ά ρ κ ε σ ί λ α ο ς (Π ιτ ά ν η 316π .Χ .— 241).

Θ ε μ ε λ ιω τ ή ς τ η ς Ν έ α ς Ά κ α δ η μ ε ί α ς , ά ν τ ιτ ά χ θ η κ ε σ τ ό ν σ τ ω ικ ό Ζ ή ν ω ν α

τ ό ν Κ ιτ ιέ α , τ ό ν ό π ο ι ο κ α τ η γ ο ρ ο ύ σ ε γ ιά δ ο γ μ α τ ισ μ ό .

Γ ο ρ γ ί α ς (Λ ε ο ν τ ίν ο ι 487 π .Χ .— Λ ά ρ ισ α 380).

'Ό τ α ν ή ρ θ ε σ τ ή ν Α θ ή ν α ώ ς π ρ έ σ β υ ς τ η ς π ό λ η ς τ ο υ , τ ό 424, ή ρ η τ ο ρ ικ ή τ ο υ τ έ χ ν η γ ο ή τ ε υ σ ε τ ό σ ο π ο λ ύ τ ο ύ ς Α θ η ν α ίο υ ς ώ σ τ ε α π ο φ ά σ ι σ ε ν ά

ιδ ρ ύ σ ε ι έ κ ε ί μ ιά σ χ ο λ ή . Έ τ σ ι έ γ ιν ε ό π ρ ώ τ ο ς ά π ό τ ο ύ ς κ α θ η γ η τ έ ς τ η ς

έ ν τ ε χ ν η ς ρ η τ ο ρ ε ία ς , τ ο ύ ς ο π ο ί ο υ ς ό Π λ ά τ ω ν ά π ο κ α λ ο υ σ ε «σ ο φ ισ τ έ ς ».

Π ρ ο κ α λ ώ ν τ α ς τ ή ν κ ο λ α κ ε ία κ α ί τ ό θ α υ μ α σ μ ό , β έ β α ιο ς γ ιά τ ό ν έ α υ τ ό

τ ο υ , δ έ ν ά ρ γ η σ ε ν ά π λ ο υ τ ί σ ε ι.

Δ η μ ό κ ρ ι τ ο ς (Ά β δ η ρ α , 460π .Χ .— ...370).

Μ α θ η τ ή ς τ ο υ Λ ε ύ κ ιπ π ο υ , κ α τ ά τ ή ν π α ρ ά δ ο σ η τ α ξ ίδ ε ψ ε π ο λ ύ κ α ί έ ρ γ ά -

σ τ η κ ε μ έ τ ο ύ ς Α ιγ ύ π τ ιο υ ς γ ε ω μ έ τ ρ ε ς . Σ τ ή ν Α θ ή ν α θ ά π ρ έ π ε ι ν ά σ υ ν ά ν τ η σ ε τ ό ν Α ν α ξ α γ ό ρ α , ά λ λ ά ό χ ι τ ό ν Σ ω κ ρ ά τ η .

Δ ι ο γ έ ν η ς ό Λ α έ ρ τ ι ο ς (γ ε ν ν ή θ η κ ε σ τ ή ν Κ ιλ ικ ίο , δ ε ύ τ ε ρ ο μ ισ ό τ ο υ

τ ρ ίτ ο υ α ιώ ν α μ .Χ .).

Κ υ ρ ιό τ ε ρ α έ ρ γ α : Β ίο ι, δ ιδ α σ κ α λ ίε ς κ α ί ρ ή σ ε ις π ε ρ ί φ η μ ω ν φ ιλ ο σ ό φ ω ν , σ υ μ π ί λ η μ α π ο ύ π α ρ α μ έ ν ε ι π ο λ ύ τ ιμ η π η γ ή π λ η ρ ο φ ο ρ ιώ ν .

Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς (Ά κ ρ α γ α ν τ ι ν ό ς ,π έ θ α ν ε γ ύ ρ ω σ τ ό 490π .Χ .).

Α ν ή κ ε σ έ μ ι ά ν ισ χ υ ρ ή σ ι κ ε λ ικ ή ο ι κ ο γ έ ν ε ια κ ι ή τ α ν γ ιό ς τ ο υ ή γ έ τ η τ ο υ δ η μ ο κ ρ α τ ικ ο ύ κ ό μ μ α τ ο ς τ ο υ Ά κ ρ ά γ α ν τ α (τ ό ν ό π ο ιο π ιθ α ν ώ ς δ ια δ έ χ τ η

κ ε ). Ή έ κ τ α σ η κ α ί ή β α θ ύ τ η τ α τ ή ς φ ιλ ο σ ο φ ικ ή ς , σ υ γ γ ρ α φ ικ ή ς κ α ί έ π ι-

σ τ η μ ο ν ικ ή ς τ ο υ δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ α ς τ ό ν έ κ α ν α ν , κ α θ ώ ς έ λ ε γ α ν , ν ά μ ο ι ά ζ ε ι

μ έ θ ε ό . Κ α τ ά τ ό ν Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η π έ θ α ν ε σ τ ή ν Ε λ λ ά δ α . Κ α τ ά μ ιά ά λ λ η

έ κ δ ο χ ή γ κ ρ ε μ ίσ τ η κ ε μ έ σ α σ τ ό ν κ ρ α τ ή ρ α τ ή ς Α ίτ ν α ς . Κ ύ ρ ια έ ρ γ α : Π ε ρ ί

φ ύ σ ε ω ς κ α ί Κ α θ α ρ μ ο ί, ά π ό τ ά ό π ο ι α δ ια σ ώ θ η κ α ν μ ό ν ο ά π ο σ π ά σ μ α τ α .

Έ π ί κ τ η τ ο ς ( ρ υ γ ία , 50 μ .Χ .—"Η π ε ιρ ο ς , 125).

Δ ο ύ λ ο ς σ τ ή Ρ ώ μ η , ά π ε λ ε υ θ ε ρ ώ θ η κ ε ά π ό τ ό ν Ν έ ρ ω ν α . Τ ό τ ε έ γ ιν ε έ ν α ς

ά π ό τ ο ύ ς π ιό σ η μ α ν τ ικ ο ύ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς τ ή ς σ τ ω ικ ή ς σ χ ο λ ή ς . Μ έ σ υ γ

κ λ η τ ικ ό β ο ύ λ ε υ μ α έ ξ ο ρ ί σ τ η κ ε μ α ζ ί μ έ ό λ ο υ ς τ ο ύ ς φ ιλ ο σ ό φ ο υ ς τ ό 94.

Κ ύ ρ ια έ ρ γ α : Δ ια τ ρ ιβ α ί κ α ί 9 γ χ ε ιρ ίδ ιο ν , κ α ί τ ά δ ύ ο σ υ ν τ α γ μ έ ν α ά π ό τ ό ν

Ά ρ ρ ι α ν ό .



Ε π ί κ ο υ ρ ο ς (Σ ά μ ο ς ή ’Α θ ή ν α , 341-270 π .Χ .).

Γ ιό ς έ ν ό ς σ χ ο λ ά ρ χ η σ τ ή Σ ά μ ο * υ π ή ρ ξ ε π ι θ α ν ώ ς μ α θ η τ ή ς τ ο υ Ξ ε ν ο φ ά ν η

σ τ ή ν ’Α θ ή ν α . ’Έ γ ι ν ε κ α ί ό ί δ ι ο ς σ χ ο λ ά ρ χ η ς . Δ ίδ α ξ ε σ τ ή ν Μ υ τ ιλ ή ν η , σ τ ή

Λ ά μ ψ α κ ο κ α ί σ τ ή ν ’Α θ ή ν α , δ π ο υ ίδ ρ υ σ ε κ α ί τ ή σ χ ο λ ή τ ο υ .

Ζ ή ν ω ν ό Κ ι τ ι ε ύ ς (335-265π .Χ .).

Μ έ ν ε ι σ τ ή ν Α θ ή ν α ά π ό τ ό 312 κ ι ε ίν α ι μ α θ η τ ή ς τ ο ΰ Κ ρ ά τ η κ α ί τ ο ΰ

Ξ ε ν ο κ ρ ά τ η . Θ ε μ ε λ ιώ ν ε ι τ ή Σ τ ο ά . Ή ά ρ ε τ ή κ α ί ή σ τ α θ ε ρ ό τ η τ ά τ ο υ π ρ ο -

κ ά λ ε σ α ν τ ό ν θ α υ μ α σ μ ό τ ώ ν σ υ γ χ ρ ό ν ω ν τ ο υ * λ έ γ ε τ α ι δ τ ι έ δ ω σ ε μ ό ν ο ς

τ έ ρ μ α σ τ ή ζ ω ή τ ο υ .

Ζ ή ν ω ν ό ’Ε λ ε ά τ η ς (Έ λ έ α , 490— ;).

Η ρ ά κ λ ε ι τ ο ς ό «σ κ ο τ ε ιν ό ς » (’Έ φ ε σ ο ς , 540π .Χ .— 480).’Α ν ή κ ε σ έ ο ί κ ο γ έ ν ε ια Ι ε ρ έ ω ν . Θ ά π ρ έ π ε ι ν ά δ ια τ η ρ ο ΰ σ ε κ α λ έ ς σ χ έ σ ε ις μ έ

τ ο ύ ς Π έ ρ σ ε ς κ α ί έ τ σ ι ά π έ φ υ γ ε ν ά λ ά β ε ι μ έ ρ ο ς σ τ ή ν έ ξ έ γ ε ρ σ η τ ή ς Ε φ έ

σ ο υ ε ν ά ν τ ι α σ τ ό ν Δ α ρ ε ίο (488).

Θ α λ ή ς ό Μ ι λ ή σ ι ο ς (Μ ίλ η τ ο ς , έ β δ ο μ ο ς /έ κ τ ο ς α ιώ ν α ς π .Χ .).

Λ έ γ ε τ α ι δ τ ι τ α ξ ίδ ε ψ ε σ τ ή ν Α ίγ υ π τ ο , δ π ο υ π ή ρ ε μ α θ ή μ α τ α γ ε ω μ ε τ ρ ία ς

κ α ί τ ό 585 π ρ ό β λ ε ψ ε τ ή ν έ κ λ ε ιψ η ή λ ίο υ . Λ έ γ ο υ ν ά κ ό μ α δ τ ι κ έ ρ δ ισ ε π ο λ λ ά

π ρ ο β λ έ π ο ν τ α ς μ ιά κ α λ ή σ ο δ ε ιά έ λ α ίο υ κ α ί δ τ ι κ α τ ό ρ θ ω σ ε ν ά σ υ σ π ε ιρ ώ σ ε ι

τ ο ύ ς Έ λ λ η ν ε ς τ ή ς Μ ικ ρ ά ς Ά σ ί α ς έ ν ά ν τ ια σ τ ό ν μ ε γ ά λ ο Β α σ ιλ έ α .

’Ι ά μ β λ ι χ ο ς (Χ α λ κ Ι ς τ ή ς Κ ο ί λ η ς Σ υ ρ ία ς , 250-330).

Μ ε λ έ τ η σ ε τ ο ύ ς Π υ θ α γ ο ρ ε ίο υ ς , τ ό ν Π λ ά τ ω ν α κ α θ ώ ς κ α ί τ ίς έ σ ω τ ε ρ ι κ έ ς

δ ιδ α σ κ α λ ίε ς τ ώ ν Χ α λ δ α ίω ν κ α ί τ ώ ν Α ιγ υ π τ ίω ν . 'Ί δ ρ υ σ ε σ τ ή ν Ά π ά μ ε ια

τ ή ς Σ υ ρ ία ς μ ιά ν ε ο π λ α τ ω ν ικ ή σ χ ο λ ή .

Κ ύ ρ ι α έ ρ γ α : Β ίο ς Π υ θ α γ ό ρ ο υ , Π ρ ο τ ρ ε π τ ικ ό ς , Π ε ρ ί μ υ σ τ η ρ ίω ν .

Ι π π ί α ς ό Ή λ ε ί ο ς (δ ε ύ τ ε ρ ο μ ισ ό τ ο ΰ π έ μ π τ ο υ α ιώ ν α π . Χ .).

Σ ο φ ισ τ ή ς κ α ί μ α θ η μ α τ ικ ό ς .

‘Ι π π ο κ ρ ά τ η ς (Κ ώ ς , 460 π .Χ .— Λ ά ρ ι σ α , 377).

Δ ιη ύ θ υ ν ε τ ή σ χ ο λ ή τ ή ς Κ ώ . Κ α τ ά τ ή ν π α ρ ά δ ο σ η ά ρ ν ή θ η κ ε ν ά β ο η θ ή σ ε ι

τ ό ν Ά ρ τ α ξ έ ρ ξ η ν ά κ α τ α π ο λ ε μ ή σ ε ι μ ι ά ν έ π ιδ η μ ία π α ν ο ύ κ λ α ς γ ιά ν ά μ ή ν

υ π η ρ ε τ ή σ ε ι έ ν α ν έ χ θ ρ ό τ ή ς π α τ ρ ί δ α ς τ ο υ .

Κ ύ ρ ιο έ ρ γ ο : ή π α ρ ά δ ο σ η ά π ο δ ίδ ε ι σ τ ό ν Ί π π ο κ ρ ά τ η έ ν α π ο λ ύ σ π ο υ δ α ίο ια τ ρ ικ ό Corpus, π ο ύ μ ε τ α φ ρ ά σ τ η κ ε σ τ ή γ α λ λ ι κ ή ά π ό τ ό ν Littre (1839-

1853).

’Ι σ ο κ ρ ά τ η ς (436 π .Χ .— 338).

Μ α θ η τ ή ς τ ο ΰ Γ ο ρ γ ία , ίδ ρ υ σ ε σ χ ο λ ή έ ν τ ε χ ν η ς ρ η τ ο ρ ε ία ς σ τ ή ν ’Α θ ή ν α σ τ ι ς ά ρ χ έ ς τ ο ΰ τ έ τ α ρ τ ο υ α ι ώ ν α . Έ γ ι ν ε ό ρ ή τ ο ρ α ς τ ή ς μ ό δ α ς . "Υ σ τ ε ρ α

σ τ ρ ά φ η κ ε σ τ ή ν π ο λ ι τ ικ ή γ ύ ρ ω σ τ ό 390. Θ ρ υ λ ε ΐτ α ι δ τ ι α ύ τ ο κ τ ό ν η σ ε

Β Ι Ο Γ Ρ Α Ι Κ Α Σ Τ Ο Ι Χ Ε Ι Α 343



ύ σ τ ε ρ α ά π ο τ ή ν ίκ η τ ο ύ ιλ ίπ π ο υ σ τ ή ν Χ α ιρ ώ ν ε ια . Κ ύ ρ ια έ ρ γ α , έ κ τ ο ς ά π ό τ ίς σ υ ν η γ ο ρ ίε ς κ α ί τ ίς έ π ισ τ ο λ έ ς : Π α ν η γ υ ρ ικ ό ς (380), Ε υ α γ ό ρ α ς (370)

9Α ρ ε ο π α γ ιτ ικ ό ς (355), Π ε ρ ί ε ιρ ή ν η ς (355), Π ρ ό ς Φ ίλ ιπ π ο ν (346), Π α ν α

θ η ν α ϊκ ό ς (340).

Κ α ρ ν έ ά δ η ς (Κ υ ρ ή ν η , 215 —*Α θ ή ν α , 129 π .Χ .).

Π ρ έ σ β υ ς σ τ ή Ρ ώ μ η , δ π ο υ γ ν ώ ρ ι σ ε τ ό σ ο μ ε γ ά λ η έ π ιτ υ χ ία ώ ς ρ ή τ ο ρ α ς ,

ώ σ τ ε ε γ κ α τ α σ τ ά θ η κ ε σ τ ή ν π ό λ η κ α ί έ γ ιν ε δ ιε υ θ υ ν τ ή ς σ τ ή Ν έ α Ά κ α δ η

μ ε ί α .

Κ λ ε ά ν θ η ς (Ά σ σ ο ς , 330π .Χ .— ...233).

Σ ύ μ φ ω ν α μ έ τ ή ν π α ρ ά δ ο σ η θ ά π ρ έ π ε ι ν ά ή τ α ν ά θ λ η τ ή ς π ρ ο τ ο ύ γ ίν ε ι μ α θ η τ ή ς τ ο ύ Ζ ή ν ω ν α σ τ ή ν Α θ ή ν α * ά σ κ ο ΰ σ ε τ ή ν ύ χ τ α τ ό έ π ά γ γ ε λ μ α τ ο ύ

π η γ α δ ά γ ι ά ν ά μ π ο ρ ε ί ν ά π α ρ α κ ο λ ο υ θ ε ί τ ά μ α θ ή μ α τ α τ ο ύ δ α σ κ ά λ ο υ τ ο υ . Μ ε τ ά τ ό θ ά ν α τ ο τ ο ύ τ ε λ ε υ τ α ίο υ , τ ό 264, δ ιε υ θ ύ ν ε ι τ ή σ τ ω ικ ή σ χ ο λ ή .

Λ ε ύ κ ι π π ο ς (π έ μ π τ ο ς α ιώ ν α ς π .Χ .).

Μ α θ η τ ή ς τ ο ύ Ζ ή ν ω ν α τ ο ύ Έ λ ε ά τ η , υ π ή ρ ξ ε π ι θ α ν ό τ α τ α δ ά σ κ α λ ο ς τ ο ύ Δ η μ ο κ ρ ίτ ο υ .

Α ο υ κ ρ ή τ ι ο ς (Titus Lucretius Garus, Ρ ώ μ η , 98-55 π .Χ .).

Τ ό μ ό ν ο π ο ύ γ ν ω ρ ίζ ο υ μ ε γ ι ’ α ύ τ ό ν ε ίν α ι δ τ ι ά π έ φ υ γ ε τ ο ύ ς π ο λ ιτ ικ ο ύ ς ά γ ώ ν ε ς τ η ς έ π ο χ ή ς τ ο υ κ α ί δ τ ι α ύ τ ο κ τ ό ν η σ ε σ έ ή λ ικ ί α σ α ρ ά ν τ α τ ρ ιώ ν

χ ρ ό ν ω ν .

Κ ύ ρ ιο έ ρ γ ο : De natura rerum.

Μ ά ρ κ ο ς Α ύ ρ ή λ ι ο ς (Marcus Aurelius Antoninus, Ρ ώ μ η , 121-180). Μ ε λ έ τ η σ ε τ ή ρ η τ ο ρ ικ ή κ ο ν τ ά σ τ ό ν Η ρ ώ δ η τ ό ν Α τ τ ι κ ό . ιλ ό σ ο φ ο ς ή δ η

ά π ό τ ό 133* υ ιο θ ε τ ή θ η κ ε ά π ό τ ό ν Ά ν τ ω ν ί ν ο κ α ί δ ε χ ό τ α ν ο λ ο έ ν α κ α ί π ιό

ύ π ε ύ θ υ ν α λ ε ιτ ο υ ρ γ ή μ α τ α . Τ ό 161 έ φ τ α σ ε σ τ ό ά ν ώ τ α τ ο ά ξ ίω μ α . ’Έ ξ ο χ ο ς δ ιο ικ η τ ή ς , ά ν α μ ο ρ φ ω τ ή ς τ ώ ν έ ξ ο υ σ ι ώ ν τ ή ς σ υ γ κ λ ή τ ο υ , π ο λ έ μ η σ ε μ έ έ π ι

τ υ χ ί α σ τ ή ν Α ν α τ ο λ ή , έ ν ά ν τ ια σ τ ο ύ ς Π ά ρ θ ο υ ς , σ τ ή ν Ι τ α λ ί α , έ ν ά ν τ ια σ τ ο ύ ς Γ ε ρ μ α ν ο ύ ς , σ τ ό Δ ο ύ ν α β η , έ ν ά ν τ ια σ τ ο ύ ς Μ α ρ κ ο μ ά ν ν ο υ ς κ α ί σ τ ο ύ ς Κ ο υ ά - δ ο υ ς . Π ε θ α ίν ε ι σ τ ή Β ιέ ν ν η (Vindobonum) ά π ό τ ή ν π α ν ο ύ κ λ α .

Μ έ λ ι σ σ ο ς (Σ ά μ ο ς , π έ μ π τ ο ς α ι ώ ν α ς π .Χ .).

Ή μ ό ν η π λ η ρ ο φ ο ρ ί α π ο ύ έ χ ο υ μ ε γ ι ’ α ύ τ ό ν ε ΐν α ι δ τ ι ή τ α ν έ π ι κ ε φ α λ ή ς τ ο ύ

σ τ ό λ ο υ τ ή ς Σ ά μ ο υ π ο ύ ά π έ κ ρ ο υ σ ε τ ο ύ ς ’Α θ η ν α ίο υ ς τ ό 422.

Ξ ε ν ο φ ά ν η ς 6 Κ ο λ ο φ ώ ν ι ο ς (έ κ τ ο ς /π έ μ π τ ο ς α ιώ ν α ς π .Χ .).

Θ ε μ ε λ ιω τ ή ς τ ή ς σ χ ο λ ή ς τ ή ς Έ λ έ α ς .

Π α ν α ί τ ι ο ς (Ρ ό δ ο ς , 180 —’Α θ ή ν α , 110π .Χ .).

Σ π ο ύ δ α σ ε σ τ ή ν Π έ ρ γ α μ ο κ α ί σ τ ή ν Α θ ή ν α . Π ή γ ε σ τ ή Ρ ώ μ η , δ π ο υ λ έ γ ε

τ α ι δ τ ι σ υ ν ά ν τ η σ ε τ ό ν Σ κ ιπ ίω ν α κ α ί τ ό ν ισ τ ο ρ ικ ό Π ο λ ύ β ιο . Έ π έ σ τ ρ ε ψ ε σ τ ή ν ’Α θ ή ν α ο π ο ύ δ ιη ύ θ υ ν ε τ ή Σ τ ο ά .

344 Β Ι Ο Γ Ρ Α Ι Κ Α Σ Τ Ο Ι Χ Ε Ι Α



Π α ρ μ ε ν ί δ η ς ό «Μ έ γ α ς » (Έ λ έ α , 540 — 450 π .Χ .).

*0 π α τ έ ρ α ς τ ο υ λ έ γ ε τ α ι δ τ ι ή τ α ν μ α θ η τ ή ς τ ο υ Ξ ε ν ο φ ά ν η . 'Ί δ ρ υ σ ε τ ή ν

έ λ ε α τ ικ ή σ χ ο λ ή . Κ ύ ρ ι ο έ ρ γ ο : τ δ π ο ί η μ α Π ε ρ ί φ ύ σ ε ω ς (δ ια σ ώ ζ ο ν τ α ι 160 σ τ ί χ ο ι τ ο υ ).

Π λ ά τ ω ν (Α θ ή ν α , 427-347 π .Χ .).

Ά π δ ο ι κ ο γ έ ν ε ια ε ύ γ ε ν ώ ν , σ υ γ γ ε ν ή ς τ ο ύ ’Α λ κ ιβ ι ά δ η κ α ί τ ο ΰ Κ ρ ι τ ία .

Π α ρ α κ ο λ ο υ θ ε ί τ ά μ α θ ή μ α τ α τ ο ΰ Κ ρ α τ ύ λ ο υ , ά λ λ ά σ έ λ ίγ ο δ ά σ κ α λ ό ς τ ο υ γ ίν ε τ α ι ό Σ ω κ ρ ά τ η ς . Μ ε τ ά τ ή θ α ν α τ ι κ ή κ α τ α δ ί κ η τ ο ΰ τ ε λ ε υ τ α ίο υ (399),

ε γ κ α τ α λ ε ίπ ε ι τ ή ν Α θ ή ν α κ α ί τ α ξ ιδ ε ύ ε ι σ τ ή ν ά ν α τ ο λ ικ ή Μ ε σ ό γ ε ιο . Π ρ ο σ

κ α λ ε ίτ α ι ά π δ τ δ ν Δ ίω ν α , γ υ ν α ι κ ά δ ε λ φ ο τ ο ΰ Δ ιο ν ύ σ ιο υ , τ ύ ρ α ν ν ο υ τ ώ ν

Σ υ ρ α κ ο υ σ ώ ν , κ α ί γ ν ω ρ ί ζ ε ι μ ιά π ρ ώ τ η ά π ο τ υ χ ία . Έ π ισ τ ρ έ φ ο ν τ α ς σ τ ή ν

’Α θ ή ν α Ι δ ρ ύ ε ι τ ή ν Ά κ α δ η μ ε ία τ δ 387. Δ ύ ο φ ο ρ έ ς θ ά π ρ ο σ π α θ ή σ ε ι χ ω ρ ί ς ε π ιτ υ χ ία ν ά π ε ίσ ε ι τ δ ν Δ ιο ν ύ σ ιο τ δ ν ν ε ό τ ε ρ ο ν ά ά κ ο λ ο υ θ ή σ ε ι τ ή ν «ό ρ θ ή

φ ιλ ο σ ο φ ία ».

Κ ύ ρ ια έ ρ γ α : 1) Ο ί ά π ο κ α λ ο ύ μ ε ν ο ι ((σ ω κ ρ α τ ικ ο ί» δ ιά λ ο γ ο ι: ά χ η ς , Ε ύ θ ύ -

φ ρ ω ν , ύ σ ις , Κ ρ α τ ν λ ο ς ' 2) ή «ισ τ ο ρ ία » τ ο ΰ Σ ω κ ρ ά τ η : ’Α π ο λ ο γ ία , Μ ε

ν ώ ν , Φ α ίδ ω ν * 3) «Π ο ιη τ ι κ ο ί» δ ιά λ ο γ ο ι: Φ α ιδ ρ ό ς , Σ υ μ π ό σ ιο (Φ α ίδ ω ν )'

4) ιδ ρ υ τ ικ ο ί δ ιά λ ο γ ο ι τ ή ς Ά κ α δ η μ ε ία ς : Γ ο ρ γ ία ς , Π ρ ω τ α γ ό ρ α ς , Μ έ ν ω ν ’

5) ή Π ο λ ιτ ε ία *6) ο ί ά π ο κ α λ ο ύ μ ε ν ο ι δ ιά λ ο γ ο ι τ ή ς ω ρ ιμ ό τ η τ α ς : Π α ρ μ ε ν ί

δ η ς , Σ ο φ ισ τ ή ς , Φ ίλ η β ο ς , Θ ε α ίτ η τ ο ς , Π ο λ ιτ ικ ό ς , Τ ίμ α ιο ς , Κ ρ ιτ ία ς · 7) ο ί Ν ό μ ο ι (ή μ ιτ ε λ έ ς έ ρ γ ο ). Σ ’ α ύ τ ά π ρ έ π ε ι ν ά π ρ ο σ τ ε θ ο ΰ ν ή έ β δ ο μ η κ α ί ή

ο γ δ ο η ε π ι σ τ ο λ ή .

Π λ ω τ ί ν ο ς (Α ίγ υ π τ ο ς , 205 — Κ α μ π α ν ία , 270).

Π α ρ α κ ο λ ο υ θ ε ί τ ά μ α θ ή μ α τ α τ ο ΰ ν ε ο π λ α τ ω ν ικ ο ύ Σ α κ κ ά σ τ ή ν ’Α λ ε ξ ά ν

δ ρ ε ια . Σ υ μ μ ε τ έ χ ε ι σ τ ή ν έ κ σ τ ρ α τ ε ία τ ο ΰ Γ ο ρ δ ίο υ έ ν ά ν τ ια σ τ ο ύ ς Π έ ρ σ ε ς

κ α ί μ ε λ ε τ ά τ ή ν ά ν α τ ο λ ικ ή σ κ έ ψ η . Τ δ 244 ιδ ρ ύ ε ι μ ιά σ χ ο λ ή σ τ ή Ρ ώ μ η

π ο ύ σ ύ ν τ ο μ α γ ν ω ρ ί ζ ε ι μ ε γ ά λ η έ π ιτ υ χ ί α κ α ί ά ν ά μ ε σ α σ τ ο ύ ς ά κ ρ ο α τ έ ς

τ η ς π ε ρ ιλ α μ β ά ν ε τ α ι ό α ύ τ ο κ ρ ά τ ο ρ α ς .Κ ύ ρ ιο έ ρ γ ο : ο ί Έ ν ν ε ά δ ε ς π ο ύ γ ρ ά φ τ η κ α ν σ τ ή Ρ ώ μ η κ α ί έ κ δ ό θ η κ α ν ά π δ τ δ ν Π ο ρ φ ύ ρ ιο .

Π λ ο ύ τ α ρ χ ο ς (Χ α ι ρ ώ ν ε ια , 50 — 125).

Σ π ο υ δ ά ζ ε ι σ τ ή ν ’Α θ ή ν α . Τ α ξ ιδ ε ύ ε ι. 'Ο ρ ίζ ε τ α ι ώ ς ά π ε σ τ α λ μ έ ν ο ς τ ή ς Κ ό

ρ ιν θ ο υ σ τ δ ν ά ν θ ύ π α τ ο τ ή ς Ά χ α ί α ς . 'Ύ σ τ ε ρ α ά π δ ν έ α τ α ξ ίδ ια κ α ί μ α

κ ρ ό χ ρ ο ν η π α ρ α μ ο ν ή σ τ ή Ρ ώ μ η , ο π ο ύ δ ιδ ά σ κ ε ι, ε π ισ τ ρ έ φ ε ι σ τ ή γ ε ν έ θ λ ι α π ό λ η τ ο υ .

Κ ύ ρ ια έ ρ γ α : Β ίο ι π α ρ ά λ λ η λ ο ι π ε ρ ίφ η μ ω ν ά ν δ ρ ώ ν , ’Η θ ικ ά .

II ο ρ φ ύ ρ t ο ς (Τ ύ ρ ο ς , 234 — Ρ ώ μ η , 305).

Σ π ο υ δ ά ζ ε ι σ τ ή ν ’Α θ ή ν α . Μ α θ η τ ε ύ ε ι κ ο ν τ ά σ τ δ ν Π λ ω τ ίν ο ά π δ τ δ 263

ώ ς τ δ 268. ’Α σ θ ε ν ε ί κ α ί ά π ο σ ύ ρ ε τ α ι σ τ ή Σ ικ ε λ ία . Μ ε τ ά τ δ θ ά ν α τ ο τ ο ΰ





’Έ ζ η σ ε σ τ ή ν ’Α λ ε ξ ά ν δ ρ ε ια κ α ί σ τ ή ν ’Α θ ή ν α κ α ί δ ιη ύ θ υ ν ε τ ή ν σ κ ε π τ ικ ή

σ χ ο λ ή ά π ό τ ό 180 ώ ς τ ό 210.

Κ ύ ρ ια έ ρ γ α : Π ν ρ ρ ω ν ικ έ ς υ π ο τ υ π ώ σ ε ις , Π ρ ό ς μ α θ η μ α τ ικ ο ύ ς .

Σ ω κ ρ ά τ η ς (’Α λ ω π ε κ ή , 470 —’Α θ ή ν α , 399).

Γ υ ι ό ς έ ν ό ς λ ιθ ο ξ ό ο υ κ α ί μ ια ς μ α ία ς * π α ρ α κ ο λ ο ύ θ η σ ε π ιθ α ν ώ ς τ ά μ α θ ή μ α τ α

τ ο ΰ Π ρ ό δ ι κ ο υ κ α ί σ τ ή ν ε ό τ η τ ά τ ο υ έ ν δ ια φ έ ρ θ η κ ε ίσ ω ς γ ιά τ ά φ υ σ ι κ ά

π ρ ο β λ ή μ α τ α . Σ υ ν ε π ή ς π ο λ ί τ η ς κ α ί θ α ρ ρ α λ έ ο ς π ο λ ε μ ι σ τ ή ς , π ρ ο κ ά λ ε σ ε τ ή ν

έ χ θ ρ ό τ η τ α τ ώ ν κ υ β ε ρ ν ώ ν τ ω ν μ έ τ ή ν κ ρ ι τ ικ ή π ο ύ έ κ α ν ε γ ιά τ ή ν ά θ η ν α ϊκ ή

κ ο ι ν ω ν ία . Σ τ ή δ ίκ η π ο ύ τ ο ΰ γ ί ν ε τ α ι, ά π ο κ ρ ίν ε τ α ι ε ιρ ω ν ικ ά * κ α τ α δ ικ ά ζ ε

τ α ι σ έ θ ά ν α τ ο κ α ί π ίν ε ι τ ό κ ώ ν ε ιο .

Χ ρ ύ σ ι π π ο ς (Κ ιλ ικ ία , 281 π .Χ .—’Α θ ή ν α , 205).Τ ρ ί τ ο ς μ ε γ ά λ ο ς δ ά σ κ α λ ο ς τ ο ΰ ά ρ χ α ίο υ σ τ ω ικ ι σ μ ο ΰ * ύ π ή ρ ξ ε , κ α θ ώ ς λ έ ν ε ,

ο π α δ ό ς τ η ς Ά κ α δ η μ ε ία ς π ρ ο τ ο ΰ γ ίν ε ι ό π ι ο σ τ α θ ε ρ ό ς ύ π ο σ τ η ρ ικ τ ή ς τ η ς

Σ τ ο ά ς .

Μ Ε Σ Α Ι Ω Ν Α Σ

Ά β ε λ ά ρ δ ο ς , Π έ τ ρ ο ς (Le Pallet, 1079 — Chalon-sur-Saone, 1142).

Μ α θ η τ ή ς τ ο ΰ Γ ο υ λ ι έ λ μ ο υ Champeaux κ α ί κ α τ ό π ιν τ ο ΰ Ά ν σ έ λ μ ο υ , δ ι δ ά σ κ ε ι σ τ ό Π α ρ ίσ ι κ α ί γ ν ω ρ ίζ ε ι μ έ γ ισ τ η έ π ιτ υ χ ία ώ ς δ ι α λ ε κ τ ικ ό ς . Μ ε τ ά

τ ή ν σ ύ γ κ ρ ο υ σ ή τ ο υ μ έ τ ό ν ι ε ρ έ α Fulbert, ά π ο σ ύ ρ ε τ α ι σ τ ό ά β β α ε ΐο τ ο ΰ

‘Α γ ίο υ Δ ιο ν υ σ ί ο υ . Ξ α ν α ρ χ ίζ ε ι σ έ λ ί γ ο τ ά δ η μ ό σ ια μ α θ ή μ α τ ά τ ο υ . Κ α τ α

δ ικ ά σ τ η κ ε ά π ό τ ή σ ύ ν ο δ ο τ ο ΰ Soissons (1121) κ α ί τ ο ΰ Sens (1140).

Ά π ο σ ύ ρ ε τ α ι μ ε ρ ι κ ά χ ρ ό ν ια σ τ ή Β ρ ε τ ά ν η κ α ί π ε θ α ίν ε ι σ τ ό Cluny.

Κ ύ ρ ια έ ρ γ α : Sic et non (1121)* Theologia Christiana (1123 )· Introdu-

ctio in theologiam (1125)* Ethica-scito te ipsum (1129).

Ά β ε ρ ρ ό η ς ("Ι μ π ν Ρ α σ ίν τ , Κ ο ρ δ ο ύ η , 1126 — Μ α ρ ά κ ε ς , 1198).Δ ια δ έ χ ε τ α ι τ ό ν κ α δ ή π α τ έ ρ α τ ο υ σ τ ή ν Κ ο ρ δ ο ύ η . Τ ο ΰ ά ν α τ ίθ ε τ α ι ά π ό

τ ό ν ά λ -Μ α ν σ ο ύ ρ ή ά ν α μ ό ρ φ ω σ η τ ώ ν δ ικ α σ τ η ρ ίω ν τ ο ΰ β α σ ιλ ε ίο υ τ ο ΰ

Μ α ρ ά κ ε ς . Έ κ ε ΐ δ ιδ ά σ κ ε ι φ ιλ ο σ ο φ ία , ά λ λ ά γ ι ά ν ά γ λ υ τ ώ σ ε ι ά π ό τ ίς δ ιώ

ξ ε ις κ α τ α φ ε ύ γ ε ι σ τ ό έ ζ κ ι ύ σ τ ε ρ α έ π ι σ τ ρ έ φ ε ι σ τ ή ν Κ ο ρ δ ο ύ η . Μ ό ν ο

π ρ ό ς τ ό τ έ λ ο ς τ η ς ζ ω ή ς τ ο υ ά π ο κ α τ α σ τ ά θ η κ ε σ τ ό ά ξ ίω μ ά τ ο υ .

Κ ύ ρ ια έ ρ γ α : Σ χ ό λ ι α γ ι ά δ ιά φ ο ρ α έ ρ γ α τ ο ΰ Α ρ ισ τ ο τ έ λ η , Τ α χ α φ ο ύ τ ά λ -

Τ α χ α φ ο ύ τ (ά ν α ίρ ε σ η τ ο ΰ ά λ Γ κ α ζ ά λ ι).

Ά β ι κ έ ν ν α ς (Τ μ π ν -Σ ιν ά , Μ π ο υ χ ά ρ α , 980 — Χ α μ α δ ά ν , 1037).

Π ρ ο σ τ α τ ε υ ό μ ε ν ο ς τ ο ΰ π ρ ίγ κ η π α τ η ς Μ π ο υ χ ά ρ α ς μ έ χ ρ ι τ ή ν π τ ώ σ η τ ώ ν

Σ α μ α ν ιδ ώ ν , μ ε λ ε τ ά φ ιλ ο σ ο φ ία , έ π ι σ τ ή μ ε ς κ α ί μ α θ η μ α τ ικ ά . Κ α τ ό π ιν έ γ ιν ε

δ ε κ τ ό ς ά π ό τ ό ν ή γ ε μ ό ν α τ ο ΰ Χ α μ α δ ά ν κ α ί π ή ρ ε τ ή θ έ σ η τ ο ΰ β ε ζ ύ ρ η .

Κ ύ ρ ια έ ρ γ α : ‘Ο κ α ν ό ν α ς τ ή ς ια τ ρ ικ ή ς * ^Α λ -Χ ίφ α ' Τ ά μ ε τ ε ω ρ ο λ ο γ ικ ά .



1310 Γ Ρ Α Ι Κ Α Σ Τ Ο Ι Χ Ε Ι Α

’Α λ β έ ρ τ ο ς ό Μ ε γ ά λ ο ς (ά γ ιο ς ), ό «ο ικ ο υ μ ε ν ικ ό ς δ ι δ ά σ κ α λ ο ς » (Lau-

ingen, 1193 — Κ ο λ ω ν ία , 4280).

Μ π ή κ ε σ τ ό τ ά γ μ α τ ώ ν δ ο μ ιν ικ α ν ώ ν τ ό 1223 κ ι έ γ ιν ε έ π α ρ χ ό ς τ ο υ . Δ ι

δ ά σ κ ε ι δ ι α δ ο χ ικ ά σ τ η Ρ α τ ισ β ό ν ν η , σ τ ό Σ τ ρ α σ β ο ύ ρ γ ο κ α ί σ τ ή ν Κ ο λ ω ν ία * ά ν ά μ ε σ α σ τ ό 1245 κ α ί σ τ ό 1248 δ ια μ έ ν ε ι σ τ ό Π α ρ ίσ ι ο π ο ύ ή έ π ιτ υ χ ί α

τ ο υ ε ίν α ι τ ό σ ο μ ε γ ά λ η , ώ σ τ ε π α ρ α δ ίδ ε ι τ ά μ α θ ή μ α τ ά τ ο υ σ τ ή ν π λ α τ ε ία

? Maubert (σ ύ ν τ μ η σ η τ ώ ν λ έ ξ ε ω ν Magister Albertus). ’Ό χ ι μ ό ν ο έ π α ιξ ε

α π ο φ α σ ι σ τ ικ ό ρ ό λ ο σ τ ή ν δ ιά σ ω σ η τ ώ ν κ ε ιμ έ ν ω ν τ ο υ ’Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η , ά λ λ ά

κ α ί έ π ιδ ό θ η κ ε σ έ σ η μ α ν τ ικ έ ς χ η μ ικ έ ς έ ρ ε υ ν ε ς .

Κ ύ ρ ια έ ρ γ α : Commentaria de Sententiis' Summa de Creaturis (1230)*

De adhaerendo Deo* Summa theologica.

Ά λ κ ό υ ί ν ο ς , Albinus-Flaccus (‘Υ ό ρ κ η , 735 — Τ ο ύ ρ , 804).

Μ α θ η τ ή ς τ ο υ Β έ δ α τ ο υ Σ ε β α σ τ ο ύ κ α ί δ ιε υ θ υ ν τ ή ς τ η ς σ χ ο λ ή ς τ η ς ‘Υ ό ρ -

κ η ς . Ό Κ α ρ λ ο μ ά γ ν ο ς τ ο υ έ μ π ισ τ ε ύ ε τ α ι τ ή ν ο ρ γ ά ν ω σ η τ η ς π α ιδ ε ία ς κ α ί

τ ό ν κ α θ ι σ τ ά έ ν α ν ά π ό τ ο ύ ς π ρ ω τ ε ρ γ ά τ ε ς τ η ς σ τ έ ψ η ς τ ο υ 800.

Κ ύ ρ ιο έ ρ γ ο : De fide sanctae et indwiduae Trinita tis.

’Α μ β ρ ό σ ι ο ς (ά γ ι ο ς ), (Τ ρ ε β ή ρ ο ι, 340— Μ ιλ ά ν ο , 397).

Κ υ β ε ρ ν ή τ η ς τ η ς Λ ιγ ο υ ρ ία ς κ α ί τ ή ς Α ιμ ιλ ία ς * ε κ λ έ χ τ η κ ε δ ιά β ο ή ς ε π ί

σ κ ο π ο ς τ ο υ Μ ιλ ά ν ο υ τ ό 374. Σ τ α θ ε ρ ο π ο ί η σ ε τ ή ν ε ξ ο υ σ ί α τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς κ α ί σ υ ν έ τ ε ιν ε σ τ ή ν μ ε τ α σ τ ρ ο φ ή τ ο υ Α ύ γ ο υ σ τ ίν ο υ * τ ρ ο π ο π ο ίη σ ε β α

θ ύ τ α τ α τ ή λ ε ιτ ο υ ρ γ ία π λ ο υ τ ίζ ο ν τ ά ς τ η ν .

’Ά ν σ ε λ μ ο ς (ά γ ι ο ς ), (Ά ό σ τ η , 1033 — Κ α ν τ ε ρ β ο υ ρ ία , 1109).

’Α ρ χ ιε π ίσ κ ο π ο ς τ ή ς Κ α ν τ ε ρ β ο υ ρ ία ς τ ό 1103* έ ξ ο ρ ί σ τ η κ ε ά π ό τ ό ν Ε ρ ρ ίκ ο

AΥ ά λ λ ά μ π ό ρ ε σ ε ν ά ε π ι σ τ ρ έ φ ε ι σ τ ή ν ’Α γ γ λ ία .

Κ ύ ρ ι α έ ρ γ α : Monologium (1070)* Proslogion (1073)* De veritate· Cur

Deus Homo (1098).

Α ύ γ ο υ σ τ ί ν ο ς (ά γ ιο ς ), (Τ α γ ά σ τ η , 354 —'Ι π π ώ ν , 430).

’Α π ό π λ ο ύ σ ια ρ ω μ α ϊκ ή ο ικ ο γ έ ν ε ια , κ ά ν ε ι τ ή ζ ω ή έ ν ό ς ν έ ο υ π α τ ρ ικ ίο υ

σ τ ή ν Κ α ρ χ η δ ό ν α κ ι ύ σ τ ε ρ ά σ τ ό Μ ιλ ά ν ο (ά π ό τ ό 384). ‘Υ π ό τ ή ν έ π ί δ ρ α σ η

τ ή ς μ η τ έ ρ α ς τ ο υ , τ ή ς ά γ ί α ς Μ ό ν ικ α ς , π ρ ο σ η λ υ τ ίζ ε τ α ι κ α ί β α φ τ ίζ ε τ α ι ά π ό

τ ό ν ά γ ιο Α μ β ρ ό σ ι ο τ ό 387. Ή μ η τ έ ρ α τ ο υ π ε θ α ίν ε ι σ τ ή ν ’Ό σ τ ι α τ ό ν

ά λ λ ο χ ρ ό ν ο . Ε π ισ τ ρ έ φ ε ι σ τ ή ν ’Α φ ρ ικ ή . Χ ε ιρ ο τ ο ν ε ίτ α ι Ι ε ρ έ α ς τ ό 391 κ α ί

ε κ λ έ γ ε τ α ι έ π ίσ κ ο π ο ς ‘Ι π π ώ ν ο ς τ ό 396.

Κ ύ ρ ι α έ ρ γ α : Confessiones (400)* Civitas Dei (413-427)* ’Ε π ισ τ ο λ έ ς .

B a c o n , R o g e r, ό λ ε γ ό μ ε ν ο ς «θ α υ μ α σ τ ό ς δ ιδ ά σ κ α λ ο ς » (Ilchester, 1214

—’Ο ξ φ ό ρ δ η , 1294).

Σ π ο ύ δ α σ ε σ τ ό Π α ρ ίσ ι ά ν ά μ ε σ α σ τ ό 1236 κ α ί σ τ ό 1231. Π ρ ο σ χ ω ρ ε ί σ τ ό

τ ά γ μ α τ ώ ν φ ρ α γ κ ι σ κ α ν ώ ν . Ά φ ο ύ σ χ ο λ ία σ ε τ ά έ ρ γ α τ ο ύ ’Α ρ ισ τ ο τ έ λ η ,




ά φ ο σ ιώ ν ε τ α ι σ έ ε μ π ε ιρ ικ έ ς έ ρ ε υ ν ε ς . Κ ίν η σ ε δ μ ω ς υ π ο ψ ίε ς ε π ε ιδ ή έ θ ε σ ε σ έ ά μ φ ιβ ο λ ία τ ά α ρ ι σ τ ο τ ε λ ικ ά έ ρ γ α τ ο ΰ Α λ β έ ρ τ ο υ τ ο ΰ Μ ε γ ά λ ο υ κ α ί τ ο ΰ Θ ω μ ά , κ α ί φ υ λ α κ ίσ τ η κ ε ά π δ τ δ 1277 ώ ς τ δ 1292.

Κ ύ ρ ι α έ ρ γ α : Opus majus (1267-1268)* Compendium studii philosophiae* Compendium studii theologiae (μ ε τ ά τ δ 1292).

Β ε ρ ν ά ρ δ ο ς τ ο ΰ Κ λ α ι ρ β ώ , ά γ ιο ς (Ν τ ιζ ό ν , 1090 — Κ λ α ι ρ β ώ , 1153). Μ ο ν α χ δ ς τ ο ΰ τ ά γ μ α τ ο ς τ ώ ν κ ισ τ ε ρ κ ια ν ώ ν . Τ δ 1115 ά ν έ λ α β ε ν ά Ι δ ρ ύ σ ε ι

τ δ ά β β α ε ΐο τ ο ΰ Κ λ α ι ρ β ώ , π ο ύ γ ν ω ρ ίζ ε ι γ ρ ή γ ο ρ α μ ε γ ά λ η ε π ιτ υ χ ία . Ή

φ ή μ η τ ο ΰ Β ε ρ ν ά ρ δ ο υ ε ϊν α ι τ έ τ ο ια , ώ σ τ ε π α ρ ε μ β α ίν ε ι δ λ ο κ α ί π ιδ ά π ο τ ε -

λ ε σ μ α τ ικ ά σ τ ή ν π ο λ ι τ ικ ή τ η ς Ε κ κ λ η σ ία ς . Κ ά ν ε ι ν ά ά ν α γ ν ω ρ ι σ τ ε ΐ τ δ

τ ά γ μ α τ ώ ν ν α ϊ τ ώ ν (1128)* π α ίρ ν ε ι τ δ μ έ ρ ο ς τ ο ΰ Ί ν ν ο κ ε ν τ ίο υ Β ' ε ν ά ν τ ια σ τ δ ν Ά ν ά κ λ η τ ο κ α ί ε ξ α σ φ α λ ίζ ε ι τ δ θ ρ ί α μ β ό τ ο υ * π ρ ο κ α λ ε ΐ τ ή ν κ α τ α

δ ίκ η τ ή ς θ έ σ η ς τ ο ΰ Ά β ε λ ά ρ δ ο υ (1121 κ α ί 1140)* κ η ρ ύ σ σ ε ι έ ν θ ε ρ μ α τ ή δ ε ύ τ ε ρ η σ τ α υ ρ ο φ ο ρ ία (1146).

Β ο ή θ ι ο ς (Ρ ώ μ η , 480-524).

"Ή τ α ν π α τ ρ ί κ ιο ς , έ γ ιν ε έ ν α ς ά π δ τ ο ύ ς σ υ μ β ο ύ λ ο υ ς τ ο ΰ Θ ε υ δ έ ρ ιχ ο υ κ α ί

έ φ τ α σ ε ώ ς τ ά ά ξ ιώ μ α τ α τ ο ΰ ύ π ά τ ο υ κ α ί τ ο ΰ π ρ ί γ κ η π α . Μ ά χ ε τ α ι σ θ ε ν α ρ ά γ ι ά τ δ ν κ α θ ο λ ι κ ισ μ ό , ά λ λ ά π ε θ α ίν ε ι σ τ ή φ υ λ α κ ή ά φ ο ΰ κ α τ η γ ο ρ ή θ η κ ε γ ιά

σ υ ν ω μ ο σ ία ύ π έ ρ τ ο ΰ α ύ τ ο κ ρ ά τ ο ρ α τ η ς Α ν α τ ο λ ή ς .

Κ ύ ρ ια έ ρ γ α : Λ α τ ιν ικ ή μ ε τ ά φ ρ α σ η κ α ί π ρ ο σ α ρ μ ο γ ή τ ώ ν έ ρ γ ω ν τ ο ΰ Α ρ ι

σ τ ο τ έ λ η * De consolatione philosophiae (524).

ά λ -Γ κ α ζ ά λ ι (Χ ο ρ α σ σ ά ν , 1059-1111).

Τ δ 1091 δ ι ο ρ ίζ ε τ α ι κ α θ η γ η τ ή ς τ ο ΰ δ ι κ α ίο υ σ τ δ π α ν ε π ι σ τ ή μ ιο τ ή ς Β α γ δ ά

τ η ς , τ ο ΰ ο π ο ί ο υ γ ίν ε τ α ι κ α ί π ρ ύ τ α ν η ς . Ά λ λ ά μ ιά σ ο β α ρ ή π ν ε υ μ α τ ικ ή κ ρ ίσ η τ δ ν ο δ η γ ε ί σ τ δ ν «σ ο υ φ ισ μ ό ». Ε γ κ α τ α λ ε ί π ε ι τ ή Β α γ δ ά τ η κ α ί μ έ

τ δ έ ν δ υ μ α τ ο ΰ π ρ ο σ κ υ ν η τ ή ε π ι σ κ έ π τ ε τ α ι τ ή Δ α μ α σ κ ό , τ ή ν Ι ε ρ ο υ σ α λ ή μ , τ ή ν Α λ ε ξ ά ν δ ρ ε ια , τ ή Μ έ κ κ α , τ ή Μ ε δ ίν α . Λ ί γ α χ ρ ό ν ια π ρ ιν π ε θ ά ν ε ι ά ρ χ ίζ ε ι κ α ί π ά λ ι ν ά δ ι δ ά σ κ ε ι.

Κ ύ ρ ι α έ ρ γ α : Ο ί π ρ ο θ έ σ ε ις τ ώ ν φ ιλ ο σ ό φ ω ν {Μ α κ α σ ί ν τ ά λ -φ α λ α σ ίφ α ) * 'Η α σ υ ν α ρ τ η σ ία τ ώ ν φ ιλ ο σ ό φ ω ν (Τ α χ α κ ο ύ τ ά λ - α λ α σ ίφ α )*9 ν α ζ ω ο γ ό ν η σ η τ ώ ν ε π ισ τ η μ ώ ν τ ή ς θ ρ η σ κ ε ία ς (’Ί β α * ο ύ λ ο ύ μ ά λ -ν τ ίν ).

Δ ι ο ν ύ σ ι ο ς · ό - Α ρ ε ο π α γ ί τ η ς (ψ ε υ δ ό -).

*0 ά γ ιο ς Δ ιο ν ύ σ ι ο ς ό Α ρ ε ο π α γ ί τ η ς έ ζ η σ ε σ τ ή ν ’Α θ ή ν α τ δ ν π ρ ώ τ ο α ιώ

ν α μ .Χ . Τ Η τ α ν μ έ λ ο ς τ ο ΰ Ά ρ ε ί ο υ Π ά γ ο υ , π ρ ο σ η λ υ τ ίσ τ η κ ε ά π δ τ δ ν Π α ΰ λ ο κ α ί έ γ ιν ε π ρ ώ τ ο ς έ π ί σ κ ο π ο ς Α θ η ν ώ ν . Έ π ί α ι ώ ν ε ς τ ο ΰ ά π ο δ ό θ η κ α ν π ο λ

λ ά κ ε ίμ ε ν α π ο ύ χ ρ ο ν ο λ ο γ ο ύ ν τ α ι ά π δ τ δ ν π έ μ π τ ο α ι ώ ν α . Π ε ρ ί τ ή ς ε κ

κ λ η σ ια σ τ ικ ή ς ιε ρ α ρ χ ία ς , Π ε ρ ί τ ή ς ο υ ρ α ν ία ς ιε ρ α ρ χ ία ς , Π ε ρ ί μ υ σ τ ικ ή ς

θ ε ο λ ο γ ί α ς κ τ λ .



350 Β Ι Ο Γ Ρ Λ Ι Κ Λ Σ Τ Ο Ι Χ Ε Ι Α

E c k h a r t , ’Ι ω ά ν ν η ς , 'Μ ά γ ισ τ ρ ο ς * (Hochheim, 1260 — Κ ο λ ω ν ί α , 1327). Σ π ο ύ δ α σ ε σ τ δ Π α ρ ίσ ι ο π ο ύ ά ν α γ ο ρ ε ύ θ η κ ε μ ά γ ισ τ ρ ο ς τ δ 1300. ’Έ γ ι ν ε σ ύ μ β ο υ λ ο ς τ ο ΰ Π ά π α Β ο ν ιφ ά τ ιο υ Ε '. Δ ιο ρ ί σ τ η κ ε έ π α ρ χ ο ς τ ώ ν δ ο μ ιν ι

κ α ν ώ ν γ ιά τ ή Σ α ξ ω ν ία (1304) κ α ί κ α τ ό π ιν γ ε ν ικ δ ς τ ο π ο τ η ρ η τ ή ς τ η ς Β ο η μ ία ς (1307). Σ τ ή σ υ ν έ χ ε ια δ ιδ ά σ κ ε ι σ τ δ Π α ρ ίσ ι κ α ί σ τ δ Σ τ ρ α σ β ο ύ ρ γ ο . Κ ύ ρ ιο έ ρ γ ο : Opus tripartium.

Θ ω μ ά ς Ά κ ι ν ά τ η ς , ό «ά γ γ ε λ ι κ δ ς » (Ά κ ίν ο , 1225 — Fossa Nova, 1274).

Ά π δ φ ο ιτ η τ ή ς σ τ ή Ν ε ά π ο λ η π ρ ο σ χ ω ρ ε ί σ τ δ τ ά γ μ α τ ώ ν δ ο μ ι ν ικ α ν ώ ν τ δ 1243 (;), π α ρ ά τ ή ν ά ν τ ίδ ρ α σ η τ η ς ο ικ ο γ έ ν ε ι α ς τ ο υ . Τ δ 1252 ά ν α γ ο ρ ε ύ ε τ α ι δ ιδ ά κ τ ο ρ α ς σ τ δ Π α ρ ίσ ι κ α ί δ ιδ ά σ κ ε ι σ τ δ μ ο ν α σ τ ή ρ ι τ ο ΰ Ά γ ί ο υ ’Ι α κ ώ

β ο υ κ ι ύ σ τ ε ρ α σ τ δ π α ν ε π ι σ τ ή μ ιο ίσ α μ ε τ δ 1259. *0 Π ά π α ς Ο ύ ρ β α ν δ ς

ό Δ ' τ δ ν κ α λ ε ΐ σ τ ή Ρ ώ μ η δ π ο υ γ ί ν ε τ α ι π ρ ώ τ ο ς ιε ρ ο κ ή ρ υ κ α ς . Ά φ ο ΰ δ ίδ α ξ ε σ τ ή Ρ ώ μ η κ α ί σ τ δ Β ιτ έ ρ μ π ο , ξ α ν α π α ίρ ν ε ι τ ή ν π α ρ ι σ ι ν ή τ ο υ έ δ ρ α ά π δ τ δ 1269 ώ ς τ δ 1272. Κ η ρ ύ σ σ ε ι σ τ ή Ν ε ά π ο λ η κ α ί π ε θ α ίν ε ι κ α θ ώ ς π ή

γ α ι ν ε ν ά λ ά β ε ι μ έ ρ ο ς σ τ ή σ ύ ν ο δ ο τ ή ς Λ υ ώ ν .

Κ ύ ρ ι α έ ρ γ α : Libri de Sententiis (1252)* Quaestiones disputatae' Sum- ma contra Gentiles (1258-1264)* Summa theologiae (1266-1273).

’Ί μ π ν - Χ α λ ν τ ο ύ ν , Ά μ π ν τ -έ λ -Ρ α χ μ ά ν (Τ ύ ν ιδ α , 1332 — Κ ά ιρ ο , 1406). Σ π ο ύ δ α σ ε σ τ ή ν Τ ύ ν ιδ α . 'Υ π η ρ έ τ η σ ε ώ ς ά ν ώ τ α τ ο ς υ π ά λ λ η λ ο ς π ο λ λ ο ύ ς μ α

ρ ο κ ιν ο ύ ς ή γ ε μ ό ν ε ς . Τ δ 1382 π η γ α ίν ε ι σ τ ή ν Α ίγ υ π τ ο . Δ ιδ ά σ κ ε ι τ δ μ α - λ ε κ ιτ ικ δ δ ίκ α ιο σ τ δ Κ ά ι ρ ο . Δ ια π ρ α γ μ α τ ε ύ ε τ α ι μ έ τ δ ν Τ α μ ε ρ λ ά ν ο τ ή σ υ μ

φ ω ν ία γ ιά τ ή Δ α μ α σ κ ό .

Κ ύ ρ ια έ ρ γ α : Μ ο υ κ α ν τ ψ ά (Π ρ ο λ ε γ ό μ ε ν α ), 1377* Α υ τ ο β ιο γ ρ α φ ία (1395)* Κ ιτ ά π ά λ - Ι μ π ά ρ (Π α γ κ ό σ μ ια ισ τ ο ρ ί α ).

’Ι ο υ σ τ ί ν ο ς (Ν ε ά π ο λ η , 100 — Ρ ώ μ η , 165).

Κ ύ ρ ι α έ ρ γ α : Ο ί δ ύ ο * π ο λ ο γ ίε ς ' Δ ιά λ ο γ ο ς π ρ ό ς Τ ρ ν φ ω ν α .

ά λ - Κ ι ν τ ί (Κ ο ύ φ α , 796 — Β α γ δ ά τ η , 873).

Γ ιδ ς τ ο ΰ κ υ β ε ρ ν ή τ η τ ή ς Β ά σ ρ α ς . "Υ σ τ ε ρ α ά π δ κ α λ έ ς σ π ο υ δ έ ς π η γ α ί ν ε ι

σ τ ή Β α γ δ ά τ η δ π ο υ π ρ ο σ τ α τ ε ύ ε τ α ι ά π δ τ ο ύ ς Ά β β α σ ί δ ε ς χ α λ ίφ ε ς . Μ ο λ α

τ α ύ τ α δ π ω ς δ λ ο ι ο ί μ ο υ τ α ζ ιλ ικ ο ί π έ φ τ ε ι σ έ δ υ σ μ έ ν ε ια .

Κ ύ ρ ι α έ ρ γ α : Ά π δ τ δ σ η μ α ν τ ικ δ έ ρ γ ο π ο ύ τ ο ΰ ά π ο δ ίδ ε τ α ι, δ η λ . μ ε τ α

φ ρ ά σ ε ις κ α ί σ χ ό λ ια γ ι ά τ δ ν Α ρ ισ τ ο τ έ λ η , δ ι α σ ώ ζ ο ν τ α ι μ ό ν ο κ α μ ιά τ ρ ια ν τ α ρ ιά κ ε ίμ ε ν α δ π ω ς Π ε ρ ί π ρ ώ τ η ς φ ιλ ο σ ο φ ία ς , Π ε ρ ί τ α ξ ιν ο μ ή σ ε ω ς τ ώ ν β ιβ λ ίω ν τ ο υ ’Α ρ ισ τ ο τ έ λ η , Π ε ρ ί ν ο ό ς .

Κ α σ σ ι ό δ ω ρ ο ς (Σ κ υ λ λ ά κ ιο , 480 — Β ιβ ά ρ ι ο , 575).

*Ω ς ε ύ ν ο ο ύ μ ε ν ο ς τ ο ΰ Θ ε υ δ έ ρ ιχ ο υ π ή ρ ε σ π ο υ δ α ία δ η μ ό σ ια ά ξ ιώ μ α τ α . "Υ σ τ ε ρ α , γ ύ ρ ω σ τ δ 540, ά π ο σ ύ ρ ε τ α ι σ τ δ μ ο ν α σ τ ή ρ ι τ ο ΰ Β ιβ ά ρ ι ο υ δ π ο υ α φ ιε ρ ώ ν ε τ α ι σ τ ή ν έ ρ ε υ ν α κ α ί σ τ ή δ ιδ α σ κ α λ ία .



Κ ύ ρ ια έ ρ γ α : Institutiones theologicae (543-555)* Saeculares lectiones'

De anima· σ υ μ π ιλ ή μ α τ α ά ν τ λ η μ έ ν α ά π ό τ ό ν Δ ο ν ά τ ο , τ ό ν Κ ικ έ ρ ω ν α , τ ό ν

Κ ο υ ιν τ ιλ ια ν ό κ α ί τ ό ν Β ο ή θ ι ο .

Κ έ λ σ ο ς (δ ε ύ τ ε ρ ο ς α ι ώ ν α ς μ .Χ .).

Κ ύ ρ ιο έ ρ γ ο : Ό 9 λ η θ ή ς λ ό γ ο ς , π ο ύ έ γ ιν ε γ ν ω σ τ ό ς ά π ό τ ό έ ρ γ ο τ ο ύ ’Ω ρ ι

γ έ ν η Κ α τ ά Κ έ λ σ ο ν .

Κ λ ή μ η ς ’Α λ ε ξ ά ν δ ρ ε ι ά ς (’Α θ ή ν α , 150-215).

Κ ύ ρ ι α έ ρ γ α : ό γ ο ς π ρ ο τ ρ ε π τ ικ ό ς π ρ ό ς α Ε λ λ η ν α ς , Π α ιδ α γ ω γ ό ς , Τ ίς 6

σ ω ζ ό μ ε ν ο ς π λ ο ύ σ ιο ς .

Λ ο ύ λ λ ο ς , Ρ α ϋ μ ό ν δ ο ς , «ό π ε φ ω τ ισ μ έ ν ο ς δ ιδ ά σ κ α λ ο ς » (Π ά λ μ α , 1235 —

Β ο υ ζ ί , 1315).

Σ έ ή λ ικ ία τ ρ ι ά ν τ α χ ρ ό ν ω ν έ γ κ α τ έ λ ε ιψ ε τ ή ν ο ίκ ο γ έ ν ε ιά τ ο υ κ α ί έ γ ιν ε

ε ρ η μ ίτ η ς . Μ ε λ ε τ ά ε ι τ ή ν ά ρ α β ικ ή κ α ί δ ι α σ χ ίζ ε ι τ ή ν Ε ύ ρ ώ π η κ α ί τ ή ν

’Α φ ρ ι κ ή μ έ τ ό μ ε γ ά λ ο ό ρ α μ α ν ά π ρ ο σ η λ υ τ ίσ ε ι τ ο ύ ς Ά ρ α β ε ς . Σ υ ν α ν τ ά ε ι τ ό ν *Ovci>pto Δ ' (1268) κ α ί π η γ α ίν ε ι σ τ ή ν Τ ύ ν ιδ α , ο π ο ύ π ε ρ ν ά ε ι π ο λ λ ά

χ ρ ό ν ια σ τ ή φ υ λ α κ ή . Δ ιδ ά σ κ ε ι σ τ ή Ν ε ά π ο λ η (1293). Γ υ ρ ε ύ ε ι ν ά π ε ίσ ε ι τ ό ν ρ ιδ ε ρ ίκ ο τ ό ν Β ' ν ά ο ρ γ α ν ώ σ ε ι σ υ ν α ν τ ή σ ε ις μ έ τ ο ύ ς Μ ο υ σ ο υ λ μ ά

ν ο υ ς (1314). Π ε θ α ίν ε ι ά π ό λ ιθ ο β ο λ ισ μ ό τ ό ν ά λ λ ο χ ρ ό ν ο , π ιθ α ν ό τ α τ α σ τ ό

Β ο υ ζ ί.

Κ ύ ρ ι α έ ρ γ α : Ars magna (1275)* Arbor scientae (1295)· Liber contem- plationis (1277).

Ν ι κ ό λ α ο ς Κ ο υ ζ ά ν ο ς , (Κ ο ύ ζ α , 1401—Ό μ β ρ ι α , 1464).

Δ ιδ ά σ κ α λ ο ς σ τ ό Π α ν ε π ισ τ ή μ ιο τ η ς Π ά δ ο υ α ς τ ό 1424. Σ υ μ μ ε τ έ χ ε ι σ τ ή σ ύ ν ο δ ο τ ή ς Β α σ ιλ ε ία ς τ ό 1431. ’Ε κ π ρ ο σ ω π ε ί τ ό ν Π ά π α σ τ ή ν ’Α ν α τ ο λ ή

τ ό 1437, κ α ί σ τ ή Γ ε ρ μ α ν ία ά π ό τ ό 1438 ώ ς τ ό 1448. Γ ίν ε τ α ι κ α ρ δ ιν ά

λ ιο ς , έ π ίσ κ ο π ο ς σ τ ό Brixen κ α ί λ ε γ ά τ ο ς γ ι ά τ ή ν γ ε ρ μ α ν ικ ή ε π ικ ρ ά τ ε ια .

‘Ω σ τ ό σ ο υ π ο χ ρ ε ώ ν ε τ α ι ν ά δ ι α μ ε ίν ε ι σ τ ή Ρ ώ μ η , δ π ο υ έ γ ιν ε κ α ί κ υ β ε ρ

ν ή τ η ς .

Κ ύ ρ ιο έ ρ γ ο : De docla ignorantia (1440).

Ν τ ο ύ ν ς Σ κ ώ τ ο ς , ’Ι ω ά ν ν η ς , ό «λ ε π τ ό ς δ ιδ ά σ κ α λ ο ς », (Ν τ ο ύ ν ς , 1266 —

Κ ο λ ω ν ί α , 1308).

’Α ν ή κ ε σ τ ό τ ά γ μ α τ ώ ν φ ρ α γ κ ι σ κ α ν ώ ν κ α ί δ ί δ α ξ ε ε π ί π ο λ ύ χ ρ ό ν ο σ τ ή ν ’Ο ξ φ ό ρ δ η κ α ί σ τ ό Κ α ϊμ π ρ ιτ ζ . Π έ θ α ν ε τ ό 1307 σ τ ή ν Κ ο λ ω ν ία , δ π ο υ ε ίχ ε π ρ ο σ κ λ η θ ε ί .

Κ ύ ρ ια έ ρ γ α : Σ χ ό λ ι α γ ιά τ ό ν ’Α ρ ισ τ ο τ έ λ η , Liber Sententiarum.




Ο c c a m , Γ ο υ λ ι έ λ μ ο ς (Ό κ κ α μ , 1300 — Μ ό ν α χ ο , 1350).

Σ π ο ύ δ α σ ε σ τ ή ν ’Ο ξ φ ό ρ δ η κ α ί π ρ ο σ χ ώ ρ η σ ε σ τ ό τ ά γ μ α τ ώ ν φ ρ α γ κ ισ κ α

ν ώ ν . Δ ιδ α κ τ ικ ή δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α . Ο ί θ έ σ ε ις τ ο υ τ ο υ σ τ ο ι χ ίζ ο υ ν μ ιά δ ίκ η

σ τ ή ν π α π ικ ή α υ λ ή τ η ς Ά β ι ν ι ό ν τ ό 1324. Έ ρ χ ε τ α ι σ έ σ ύ γ κ ρ ο υ σ η μ έ τ ίς

ε κ κ λ η σ ια σ τ ικ έ ς ά ρ χ έ ς . Δ ια μ έ ν ε ι σ τ ή ν Π ί ζ α (1328) κ ι ύ σ τ ε ρ α σ τ ό Μ ό

ν α χ ο . ’Ε κ δ ι ώ κ ε τ α ι ά π ό τ ό τ ά γ μ α τ ο υ τ ό 1331. 'Υ π ο τ ά σ σ ε τ α ι τ ό 1348.

Κ ύ ρ ι α έ ρ γ α : Commentaria de sententiis· Quodlibeta septem* Gentilo-

quium theologium.

Π ε λ ά γ ι ο ς (’Α γ γ λ ία , 360 — Α ίγ υ π τ ο ς , 422).

Δ ια μ έ ν ε ι δ ι α δ ο χ ικ ά σ τ ή Ρ ώ μ η , σ τ ή ν ’Α φ ρ ι κ ή κ α ί σ τ ή ν ’Α ν α τ ο λ ή . Τ ό

412 έ γ κ α θ ίσ τ α τ α ι σ τ ή Ρ ώ μ η ά π * δ π ο υ σ υ ν ε χ ίζ ε ι τ ή ν π ο λ ε μ ικ ή τ ο υ

ε ν ά ν τ ια σ τ ό ν Α ύ γ ο υ σ τ ίν ο γ ι ά τ ό ζ ή τ η μ α τ η ς χ ά ρ ιτ ο ς .

Κ ύ ρ ια έ ρ γ α : Epistola ad Augustinum* De libero arbitrio.

P i c o d e l a M i r a n d o l a (Μ ιρ ά ν τ ο λ α , 1463 — λ ω ρ ε ν τ ία , 1494). Ε γ κ α θ ίσ τ α τ α ι σ τ ή λ ω ρ ε ν τ ία τ ό 1484, μ ε τ ά ά π ό σ π ο υ δ έ ς σ τ ή ν Μ π ο -

λ ώ ν ια κ α ί σ έ δ ιά φ ο ρ α ιτ α λ ικ ά π α ν ε π ισ τ ή μ ια . Μ α ζ ί μ έ τ ό ν Λ α υ ρ έ ν τ ιο τ ώ ν Μ ε δ ίκ ω ν φ ο ιτ ά σ τ ή ν Ά κ α δ η μ ε ία τ ο ύ Μ α ρ σ ίλ ιο υ ικ ίν ο υ . Μ ε τ ά τ ή

δ η μ ο σ ίε υ σ η τ ώ ν θ έ σ ε ώ ν τ ο υ (1486) κ α τ α δ ιώ κ ε τ α ι ά π ό τ ή ν π α π ικ ή α υ λ ή

κ α ί κ α τ α φ ε ύ γ ε ι σ τ ό Π α ρ ίσ ι, δ π ο υ φ υ λ α κ ίζ ε τ α ι (1488). Έ π ισ τ ρ έ φ ο ν τ α ς σ τ ή λ ω ρ ε ν τ ία σ υ ν δ έ ε τ α ι μ έ τ ό ν Σ α β ο ν α ρ ό λ α . Χ ε ιρ ο τ ο ν ε ίτ α ι τ ρ ι τ α ιο ς

δ ο μ ιν ικ α ν ό ς τ ό 1493, κ α ί τ ό ν έ π ό μ ε ν ο χ ρ ό ν ο δ η λ η τ η ρ ιά ζ ε τ α ι ά π ό κ ά π ο ι ο ν

ο ι κ ε ίο τ ο υ .

Κ ύ ρ ι α έ ρ γ α : Conclusiones philosophicae, cabalisticae et theologicae

(1484)· Heptatus (1489).

Σ κ ώ τ ο ς Έ ρ ι γ έ ν η ς , ’Ι ω ά ν ν η ς (έ ν α τ ο ς α ιώ ν α ς , γ ε ν ν ή θ η κ ε σ τ ή ν ’Ι ρ λ α ν

δ ία ή σ τ ή Σ κ ω τ ία ).

Κ α θ η γ η τ ή ς σ τ ή ν ά ν α κ τ ο ρ ικ ή σ χ ο λ ή τ ο ύ Κ α ρ ό λ ο υ τ ο ύ α λ α κ ρ ο ύ , έ λ α β ε

μ έ ρ ο ς σ τ ή ν π ο λ ε μ ικ ή γ ι ά τ ό θ έ μ α τ ο ύ π ρ ο ο ρ ισ μ ο ύ .

Κ ύ ρ ι α έ ρ γ α : De praedestinatione (855)* De divisione naturae (865).

Τ ε ρ τ υ λ λ ι α ν ό ς (Κ α ρ χ η δ ό ν α , 155 — 220).

Κ ά ν ε ι τ ίς ν ο μ ι κ έ ς σ π ο υ δ έ ς τ ο υ σ τ ή Ρ ώ μ η κ α ί γ ίν ε τ α ι δ ι κ η γ ό ρ ο ς . Π ρ ο σ η

λ υ τ ίζ ε τ α ι σ τ ό Χ ρ ισ τ ια ν ισ μ ό , ε π ι σ τ ρ έ φ ε ι σ τ ή ν ’Α φ ρ ικ ή κ α ί υ π ε ρ α σ π ίζ ε τ α ι

τ ό χ ρ ι σ τ ι α ν ικ ό ιδ ε ώ δ ε ς έ ν ά ν τ ια σ τ ή ν έ ξ ο υ σ ία . Ά λ λ ά σ ιγ ά -σ ιγ ά ά π ο μ α -

κ ρ ύ ν ε τ α ι ά π ό τ ή ν Ε κ κ λ η σ ία κ α ί σ τ ρ έ φ ε τ α ι σ έ έ ν α ν α ύ σ τ η ρ ό μ υ σ τ ικ ι σ μ ό . Κ ύ ρ ιο έ ρ γ ο : Adversus Marcionem (210).

ά λ - α ρ ά μ π ι , ό magister secundus (Β ά σ ι έ κ ε ϊθ ε ν τ ο ύ "Ω ξ ο υ , 782 — , 950).

352 Β Ι Ο Γ Ρ Α Ι Κ Λ Σ Τ Ο Ι Χ Ε Ι Α

Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-A' Τόμος, Από Τον Πλάτωνα Ως Τον...

Documents

Transcript of Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-A' Τόμος, Από Τον Πλάτωνα Ως Τον...