Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον...

385
6 - ΦΙΛ Ο Σ Ο ΦΙΚ Η ΚΑΙ Π ΟΛΙΤΙΚΗ Β ΙΒ ΛΙΟΘΗ ΚΗ - 6 Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ  Τό μ ος Β'  ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΑ Λ ΙΛ ΑΙΟ  ΩΣ ΤΟΝ Ζ. Ζ. ΡΟΥΣΣΩ Επιμέλεια ΦΡΑΝΣΟΤ Α ΣΑΤ ΕΛΕ Μετάφραση . ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΠΑΓΙΩΡΓΗΣ

Transcript of Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον...

Page 1: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 1/383

6 - ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 6

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ 

 Τ ό μ ος Β'

 ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΑΛΙΛΑΙΟ 

ΩΣ ΤΟΝ Ζ.Ζ.ΡΟΥΣΣΩ

ΕπιμέλειαΦ Ρ Α Ν Σ Ο Τ Α Σ Α Τ Ε Λ Ε

Μετάφραση.ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΠΑΓΙΩΡΓΗΣ

Δ ύ τ ρ η έκ δ ο σ η  

Page 2: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 2/383

Page 3: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 3/383

’Εκδόσεις «γνώση»'Ιπποκράτους 31, 106 80 Αθήνα Τηλ. 3620941, 3621 194 

Tex 223260 GNOS GR

Fax 7757228

"Gnosis” PublishersIppokratous 31, 106 80 Athens 

.Tel. 3620941, 77 86441 

Tlx 223260g n o s   g r  

Fax 7757228

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ α.α.6 

Φρανσουά Σατελέ, Ή Φιλοσοφία  Β ' τόμος: από τον Γαλιλαίο ως τον Ζ.Ζ . Ρουσσώ Frangois Chatelet, La Philosophie: de Galilee a J. J. - Rouseau

1η έκδοση, Χειμώνας 1985 2η έκδοση, ’Άνοιξη 1990

Τη μετάφραση στα έλληνικά, άπό τό γαλλικό πρωτότυπο, έκανε ό Κωστής Παπαγιώργης.Τήν εκδοτική έπιμέλεια ειχε ό Αιμίλιος Καλιακάτσος.

©1979, Les nouvelles editions Marabout.©1985, ’Εκδόσεις «γνώση» για τήν έλληνική γλώσσα σέ όλο τον κόσμο.

ISBN (set) 960-235-255-8 ISBN (τόμ. 2) 960-235-257-4

Page 4: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 4/383

Page 5: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 5/383

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ 

Τ ό μ ο ς Β'

 ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΑΛΙΛΑΙΟ 

ΩΣ ΤΟΝ Ζ. Ζ. ΡΟΥΣΣΩ

ΕπιμέλειαF R A N g O I S CHATELET

ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ

ΜετάφρασηΚΩΣΤΗΣ ΠΑΠΑΓΙΩΡΓΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΓΝΩΣΗ»  Θ Η Ν A 1 9 9 0

Page 6: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 6/383

Page 7: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 7/383

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α  

ΕΙΣΑΓΩΓΗ, του Francois Ch&telet..................................  11

I.  THOMAS MtlNTZER: Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ TOT ©EOT KAI TO ΠΡΟΒΛΗΜΑ TOT ΤΕΛΟΤΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ,τής Marianne Schaub ..............................  151. Ή νέα εικόνα τον Χριστιανού: ό Χριστιανός πού έλενθερώ-  17 

θηκε μέ τήν άπόλντη έξονσία του Θεοϋ. *0 άτομικδς δρόμοςπρδς τόν Θεό καί ή κριτική της παπικής έξουσίας.

2. Το σημείο ρήξης: ή έριδα για τα μυστήρια καί τό πρόβλη- 23μα τής νομιμότητας. 01 ταραχές τής Βιτεμβέργης: ή θεολογία του Πνεύματος καί ή πολιτισμική έπανάσταση των εικονοκλαστών. 01 Ιππότες καί οί συμβιβασμοί μέ τή βία. Ή άνυπακοή των Άναβαπτιστών.

3. Thomas Milntzer: ό θεολόγος τής άντιθεολογίας, ό προφή-  31της του πολέμου των χωρικών. Τό πρόβλημα τής λατρείαςκαί τής γνώσης: ερμηνευτική άρχή τής Βίβλου. Μιά παιδαγωγική λατρεία. Ή άληθινή χριστιανική κοινότητα: τό πρόβλημα τής έξουσίας καί τό τέλος τής ιστορίας. Τό νόημακαί ή όρθολογικότητα τής ιστορίας.

II. Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΙΚΟΛΑΟ 

ΚΟΤΖΑΝΟ ΣΤΟΝ GIORDANO BRUNO, τής Helene V edrine........................................................................  41 Ή θεοκοσμολογία του Νικολάου Κουζάνου. Πλατωνικοί καί αριστοτελικοί. «*Απδ τόν κλειστό κόσμο στο άπειρο σόμπαν». «Mathematicis mathemata scribuntur». Ό Brunoκαίή ά- πειροποίηση του χώρου.

III. Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΠΟΨΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΦΤΣΗ,

του Jean-Toussaint D esanti..................................  71Εΐναι ό Γαλιλαίος πατέρας τής μαθηματικής φυσικής; Ή ενότητα του έπιστημολογικοΰ πεδίου: κοπερνίκεια κοσμολογία, νέα

Page 8: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 8/383

μηχανική καί άρχιμήδεια γεωμετρία. Τό ύφος του Γαλιλαίου καί τό πεδίο τής έπιστήμης του. *0 Γαλιλαίος ώς αυστηρός όπα- δός του Κοπέρνικου. Ή γαλιλαιϊκή έπιστημολογία.

IV. DESCARTES, του Jean-Marie Beyssade . . . . . 95Φιλοσοφική έπανάσταση; Εντεύθεν τής άμφιβολίας: ήθική, θρησκεία, μέθοδος. Τό μεταφυσικό δρομολόγιο. Συγκρότηση μιας κληρονομιάς: άναφορικά μέ τρία καρτεσιανά προβλήματα.

 V.  Ο ΣΠΙΝΟΖΑ “Ή ΜΙΑ ΓΑΛΙΑΑΙΪΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, τής Marianne Schaub  . 137

1. 'Ο Σπινόζα για τούς συγχρόνους του, Ή έλεύθερη Όλλανδία. 1372. Ή δομή τής προκατάληψης και ή κυριαρχία του φανταστι-  145 

κοϋ. Ό άνθρωπομορφισμός ή ό μηχανισμός άναστροφής τής τάξης των αίτιων. Ό άνθρωποκεντρισμός ή ό μηχανισμόςτής προβολής.

3. Ταμαθηματικά καί ή σχετικότητα των κανόνων καί των  152 άξιων. Τά μαθηματικά, πρότυπο καί κανόνας. Ή γενίκευση

τής μαθηματικής μεθόδου.4. Ή πολιτική ώς εφαρμοσμένη επιστήμη...............................  166

5. Deus sive Natura................................................................   170

 VI. Ο LEIBNIZ Ή Ο ΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΣΠΡΩΓΜΕΝΟΣΜΕΧΡΙ ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΞΟ, του Rafael Pividal . . . 175

Παράδοξο καί «άποψη». Ή μονάδα. Τό σώμα. Φιλοσοφία καί 

μαθηματικά. Τά κείμενα.

 VII. JOHN LOCKE, του Frangois Duchesneau . . . . 201Οί πηγές του έμπειρισμου του Locke. Ή άνάλυση των ιδεώνμέ τήν «Ιστορική» μέθοδο. Ή άνάλυση τής γνώσης μέ τήν σημειωτική. Ήθική καί πολιτική.

 VIII. BERKELEY, του Ferdinand Alquie . . . . . . 231Τό σχέδιο καί ή μέθοδος. Ή κριτική τής γλώσσας καί τών άφη- ρημένων Ιδεών. Ή κριτική τών έπιστημών. *0 άνυλισμός. *0 Θεός καί τά πνεύματα.

Page 9: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 9/383

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν 9

IX. HUME, του Gilles Deleuze ..............................  253Σημασία του εμπειρισμού. Ή ύφη της σχέσης. Ή άνθρώπινη φύση. Τό πλασματικό. Ή φαντασία. Τά πάθη. Μιά λαϊκή καί 

επιστημονική φιλοσοφία.

X. Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΤ ΔΕΚΑΤΟΥ ΟΓΔΟΟΥ   ΑΙΩΝΑ, του Roland D esne......................................  267

 Ή κληρονομιά του Descartes. Τό γόητρο τουNewton καί τουLocke. Τό παράδειγμα του Leibniz καί του Spinoza. Ή φύση. *0 άνθρωπος: ψυχολογία καί άνθρωπολογία. *0 άνθρωπος: ιστορία καί κοινωνιολογία. Ήθική καί πολιτική. Ή αισθητική.

XI. JEAN-JACQUES ROUSSEAU, τής Claire Salomon-Bayet ..............................................................................311

1. Τό ζήτημα τής μεθόδου, a) 'Ο δελφικός χρησμός: Ή παγί- 322 δα του Ναρκίσσου. *0 στοχασμός. Μέθοδος γραφής. Μέθοδος άνάγνωσης.

2. Τό ζήτημα τής μεθόδου, β) 'Ο άνθρωπος τής φύσης, ό φυ- 335 

σικός άνθρωπος, ό άνθρωπος του ανθρώπου: Οί μόνοι νόμοιτου δυνατου καί του άδύνατου. Μυθιστόρημα, πλασματική κατασκευή, Ιστορία. *0 μηδενικός άνθρωπος καί τό άπόλυτο δλο.

3. Τό ζήτημα τής μεθόδου, γ) 'Ηπολιτική κατάσταση:  Ή 346 καθαρότητα του συμβολαίου. Ή άρετή της στιγμής. *0 πολιτικός χώρος.

4. Ζητήματα τής θεωρίας, α) Ή σφαίρα τής ηθικότητας. 'Η 353 

αισθητικότητα. Ή συνείδηση καί ή άρετή. Οί μεταμορφώσεις του Θεου. Τό καθαρό συναίσθημα τής ύπαρξης.

5. Ζητήματα τής θεωρίας, β) Οι αρχές του πολιτικού δικαίου.  366  Ό έλεγχος τής νομιμοποίησης. Τό κοινωνικό συμβόλαιο καίή γενική βούληση. Ή κυβέρνηση ώς ένδιάμεσο σώμα.

Συμπέρασμα, του Frangois Chatelet 381

Page 10: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 10/383

Page 11: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 11/383

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

Ή περίοδος τών τριών περίπου αιώνων φιλοσοφίας, στην οποία

άφιερώθηκε τούτος ό δεύτερος τόμος, περικλείεται άνάμεσασε δύομεγάλες επαναστάσεις πού καθόρισαν το δυτικό τμήμα τής ευρωπαϊκής χερσονήσου, άλλά είχαν τόσο μεγάλες συνέπειες,, ώστεσυντάραξαν στή συνέχεια ολόκληρον τον κόσμο. Για να χαρακτηρίσουμε τήν πρώτη επανάσταση, εκείνη του δέκατου έκτου αιώνα,μιλάμε για «Αναγέννηση». Ό δρος είναι άκατάλληλος, επειδή άφή-νει να έννοηθεΐ δτι ή προηγούμενη περίοδος ήταν εποχή νάρκης ή

ήμιθανής. Κι δμως, μέ άφετηρία το 1500 προκαλοΰνται βαθειέςμεταβολές κυρίως στήν ιταλική, άγγλική, ολλανδική, γερμανική καίγαλλική κοινωνία. Μεταβολές τής εικόνας του κόσμου πού έπέφε-ραν οί «μεγάλες άνακαλύψεις» καί ή επεξεργασία τών τεχνικώντής άναπαράστασης τού πραγματικού, μεταβολές στις τεχνικές καίστήν οικονομία, έπιστημονικές μεταβολές πού οδήγησαν στήν κο-περνικο-γαλιλαιική έπανάσταση, ή οποία θεμελίωσε τήν μαθημα

τική φυσική, πολιτικές μεταβολές συνδεδεμένες μέ τήν έμφάνισηνέων κοινωνικών δυνάμεων πού άπ̂ -τησαν τήν άναμόρφωση τώνθεσμών, θρησκευτικές μεταβολές πού προκάλεσαν στούς κόλπουςτής Χριστιανοσύνης ένα σχίσμα εξαιρετικής σπουδαιότητας. Τούτες οί τροποποιήσεις, πού οφείλονται στήν πρωτοβουλία τών ανθρώπων, άγώνιζόμενων γιά τήν εξουσία ή τή σωτηρία τής ψυχής τους,θά συγκεκριμενοποιηθούν τον επόμενο αιώνα μέ τήν παγίωση δύο

συναφών μορφών οργάνωσης τής κοινωνικής πραγματικότητας: τούκαπιταλιστικού οικονομικού καθεστώτος καί τής άπόλυτης κυριαρχίας τού Κράτους.

Πρόκειται λοιπόν να άναλύσουμε μέ ποιόν τρόπο ή φιλοσοφία,

Page 12: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 12/383

12 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μέ το δικό της δφος καί άνάλογα μέ τις παραλλαγές της, στοχάστηκεαυτά τά γεγονότα καί ποιούς τύπους κατανόησης πάσχισε νά εισαγάγει σέ αυτά. Τά πρώτα κεφάλαια, ξεκινώντας άπό τη μιά μεριά

μέ τό έγχείρημα του Thomas Muntzer καί άπό τήν άλλη μέ τάέργα του Giordano Bruno καί του Γαλιλαίου, μελετούν τις νέεςέννοιες πού επέβαλαν δύο άπό αύτά τά μέγιστα γεγονότα: ή Μεταρρύθμιση καί ή επανάσταση στή φυσική. ’Έτσι προετοιμάζεται τόδιανοητικό πεδίο, μέ βάση τό όποιο είναι δυνατό νά κατανοήσουμετό εύρος τής μεταφυσικής καινοτομίας πού έκαμε ό Descartes:μετατόπιση τού φιλοσοφικού ενδιαφέροντος άπό τό πρόβλημα τού

’Όντος προς τό πρόβλημα τής γνώσης, θεμελίωση τής νέας φυσικής στον Λόγο, καθορισμός τού σχεδίου πού θά καταστήσει «τόνάνθρωπο κύριο καί κτήτορα τής φύσης», πρακτική τής έλεύθερηςέξέτασης ώς μεθοδολογική αρχή. Άπό τήν καρτεσιανή προοπτική,πού δέν άργεΐ νά έπιβληθεΐ, έκπήγασαν δύο ρεύματα, πού θά συγκροτήσουν τούς δύο άξονες τού στοχασμού κατά τό δεύτερο ήμισυτού δέκατου έβδομου αιώνα καί στήν έποχή τού Διαφωτισμού.

Ή καρτεσιανή καινοτομία δίνει μιά ώθηση στή μεταφυσική.Τό μεγαλειώδες καί αύστηρό σύστημα τού Spinoza, ή φλογερήέρευνα τού Nicolas Malebranche —πού έπρεπε νά παραλειφθεΐεδώ— καί οί εκπληκτικές επινοήσεις τού Leibniz σημαδεύουν αύτήτή θέληση νά καταστεί, δσο είναι δυνατό, κατανοητή ή ολότητα αύτού πού είναι, καί νά ληφθεΐ υπόψη, δταν αύτό επιβάλλεται, ή άδυνατότητα άναγωγής ορισμένων μεγεθών σέ άπώτερα

αίτια (π.χ. ό συμπτωματικός χαρακτήρας τής άτομικότητας ή τήςτάξης τού κόσμου). Είναι άξιοσημείωτο δτι αυτές οί κατασκευέςτροφοδοτούνται σταθερά άπό τά δεδομένα τών τυπικών καί πειραματικών επιστημών —τήν πρόοδο τών οποίων βοηθούν— καί άπότήν πολιτική πραγματικότητα — στήν οποία επεμβαίνουν. Εντούτοις παράλληλα άναπτύσσεται ένα κίνημα πού στό δνομα τής καρτεσιανής αρχής τών καθαρών καί διακεκριμένων ιδεών εκφράζει

δλο καί πιο ξεκάθαρα τή δυσπιστία του άπέναντι στή μεταφυσικήκαί στή θεωρητική της άξίωση. Αύτό πού άποκαλοΰμε άγγλικόεμπειρισμό καί πού καταπιάνεται επίσης μέ τήν επιστήμη, τήνπολιτική καί τήν ήθική, προσπαθεί νά επιστρέφει στον «κοινό

Page 13: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 13/383

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 13

νοΰ» καί νά έπεξεργαστεί μιαν άπλή γλώσσα, πού άποπειράται νάεπιλύσει μέ κριτικό τρόπο τά έρωτήματα πού τίθενται στον καθένα. Άπό αύτή τήν άποψη είναι παραδειγματικό τό έργο τού Locke

—τού οποίουή Δεύτερη πραγματεία για τήν πολιτική κυβέρνηση θά προσφέρει τά κύρια στοιχεία στις Διακηρύξεις τών ανθρώπινων δικαιωμάτων τού 1787 καί τού 1789—καί έκείνο τού Hume — πούάσκεί άπό τά πριν μιά ριζική κριτική στήν αξίωση τής φυσικο-με-ταφυσικής έπιστήμης γιά μιάν έξαντλητική γνώση τού Όντος.

'Η καρτεσιανή μέθοδος, τό σπινοζικό σύστημα (πού σταδιοδρομεί κρυφά, άπαγορευμένο καθώς είναι άπό δλες τις άρχές, πού

έχουν εννοήσει δτι καταφέρει τό πιο σκληρό πλήγμα στις εξ άπο-καλύψεως θρησκείες) καί ή έμπειριστική άμφισβήτηση συμβάλλουν στήν συγκρότηση τής φιλοσοφίας τού Διαφωτισμού πού, προπάντων στή Γαλλία, άγωνίζεται ενάντια στήν βασιλική εξουσίακαί στούς θεσμούς της, ενάντια στον θρησκευτικό σκοταδισμό, έκ-λαϊκεύει τό πνεύμα τής ελεύθερης εξέτασης καί —π.χ. μέσα στήν3 Εγκυκλοπαίδεια— δίνει μιά σημαντική θέση στις επιστημονικέςδιερευνήσεις καί στις τεχνικές τής παραγωγής. Ό Condorcet οραματίζεται μιάν κοινωνία δπου ή εμπάθεια καί ή δυστυχία θά έξα-φανιστούν χάρη στή διάδοση τών γνώσεων καί στήν άπεριόριστηαύξηση τής εύημερίας... Εντούτοις, καθώς ό δέκατος δγδοος αιώνας μπαίνει στήν τελευταία του τριακονταετία, παρουσιάζεται έναπροφητικό πνεύμα πού διαπιστώνει δτι οί πρόοδοι τών τεχνώνκαί τών τεχνικών έχουν εξουθενώσει τήν κοινωνία, δτι δλες οίθεραπείες πού προτείνονται γιά τήν άνισότητα είναι ισάριθμες άπά-τες κι δτι τό πρόβλημα τής πολιτικής οργάνωσης, πού θά καθιστούσε τόν καθένα άλληλέγγυο μέ δλους τούς άλλους, άπέχει πολύάπό τή λύση του, παρά τά προγράμματα τών θεωρητικών: προλαμβάνοντας τόν Nietzsche, δ Jean-Jacques Rousseau άμφιβάλλειγι’ αύτά τά φώτα, πού άδιαφορούν γιά τό άτομο.

FRANgOIS CHATELET

Page 14: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 14/383

Page 15: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 15/383

I

THOMAS MtJNTZER: Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ  

ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ  ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

τής MARIANNE SGHAUB

'Όταν ή Μεταρρύθμιση είχε οριστικά πια θριαμβεύσει σέ ένα μεγάλο μέρος τής Γερμανίας καί ή λουθηρανική Εκκλησία ενσωματώθηκε στήν καθεστηκυία τάξη, πρύς τά τέλη του δέκατουέβδομου αιώνα καί στις αρχές του δέκατου βγδοου, μιά νέα γενιάπνευμάτων τής αμφισβήτησης1έκανε έναν άπολογισμύ ύπύ μορφήκατηγορητηρίου: άπύ τις ελπίδες καί τις ιδέες πού χαρακτήριζαντή Μεταρρύθμιση στις αρχές της ώς τήν τωρινή πραγματικότητα

είχε διανυθεί ένας δρόμος πού δέν οδήγησε μόνο στον άναπόδρα-στο συμβιβασμό, άλλά καί στύν εκφυλισμό· καί μάλιστα είχε συν-τελεστεϊ μιά άληθινή ρήξη.

Πώς νά εξηγήσουμε αυτή τή ρήξη;“Άν ή λουθηρανική Εκκλησία είχε οριστικά προδώσει τον Λού

θηρο, είναι γιατί ό ίδιος ό Λούθηρος «άπαρνήθηκε» κατά κάποιοντρόπο τον εαυτό του. Αυτή ή άπάρνηση συμβαίνει δταν ό Λούθη

ρος διακόπτει τις σχέσεις του μέ τύν Karlstadt καί τον Miintzer1. G. Arnold, Histoire impartiale des Eglises et des Hiritiques, 

Φραγκφούρτη 1697* G. Zeidler, Le carnaval masquS et dimasqui, 1700.

Page 16: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 16/383

16 THOMAS Mt)NTZER

και συμμαχεί μέ τούς ήγεμόνες ενάντια στήν έξεγερμένη άγροτιά.Γιατί αν ό νεαρός Λούθηρος είχε προτείνει τήν πίστη ώς μοναδικέ δρόμο σωτηρίας, ταυτόχρονα είχε στηλιτεύσει τόν διεφθαρ

μένο κλήρο, πού ήταν άπληστος γιά πλούτη καί εξουσία, είχε μαστιγώσει τήν έκκλησιαστική ιεραρχία, είχε γενικεύσει τό ιερατικόάξίωμα καί κηρύξει τό τέλος τής κυριαρχίας τών θεολόγων άλλάκαθώς ό Μεταρρυθμιστής ξέκοψε οριστικά άπό δσους έκθείαζαν τήνπραγματοποίηση τών μεταρρυθμίσεων μέσω τής ίδιας τής κοινότητας τών πιστών καί πήρε μέ ζέση τό μέρος τών ήγεμόνων ένάν-τια στή μεγάλη άγροτική εξέγερση τού 1525, διέρρηξε τούς δε

σμούς του μέ τό αύθεντικό πνεύμα τού εύαγγελισμού γιά νά άπο-βεί ό Μεταρρυθμιστής τών ισχυρών, ό οργανωτής μιας Εκκλησίαςκαί πάλι δέσμιας, άνίκανης νά διαδώσει τήν αύθεντική χριστιανικήπίστη.

Πολεμώντας γιά τό δικαίωμα τής ελεύθερης συνείδησης ενάντια στήν ιδεολογική ήγεμονία πού είχε αναγνωριστεί στήν Εκκλησία καί ενάντια στον έλεγχο τών ιδεών πού άσκούσε ή δημό

σια έξουσία, αυτοί οί «νεωτεριστές» μάχονται καί άνακαλύπτουνξανά ένα ιστορικό συμβάν πού έχει άποκρύψει ή παράδοση: τή ριζοσπαστική Μεταρρύθμιση, ή άποτυχία τής οποίας συντελέστηκε κυρίως λόγω τής εξέλιξης τού Λούθηρου, δταν συμμάχησε μέ τούςήγεμόνες. Επίσης οί «νεωτεριστές» άνακαλύπτουν στή ρίζα αυτούτού συμβάντος τόν μηχανισμό τών πολιτικοοικονομικών συμφερόντων πού δέσποσαν σέ αύτή τή συμμαχία. Ώς άντάλλαγμα τής

προστασίας, τήν οποία τού παρείχε ή κοσμική έξουσία καί ή οποίατού έπέτρεψε νά άντιμετωπίσει σθεναρά τήν παποσύνη καί νάδιαδώσει τή διδασκαλία του άνάμεσα στούς πιστούς Γερμανούς,ό Λούθηρος καλύπτει μέ τή θρησκευτική του αυθεντία καί νομιμοποιεί δογματικά τή δήμευση τών άγαθών τής καθολικής Εκκλησίας προς δφελος τών ήγεμόνων. 'Η πτώχευση τής Εκκλησίας θάκάνει πλούσιους τούς ισχυρούς, οχι τό λαό.

 Αύτή ή έπιχειρηματολογία τών «νεωτεριστών» είναι έν μέρειδανεισμένη άπό τό κατηγορητήριο τού Miintzer ενάντια στον Λούθηρο, τόν όποιο κατηγορεί δτι «κάνει τεμενάδες στούς ήγεμόνες»γιά νά εισχωρήσει στο παιχνίδι τών Γερμανών εύγενών, τούς ό

Page 17: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 17/383

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΘΕΟΤ 17

ποιους «τάϊσε καλά» καί τούς «χόρτασε μέλι», «γιατί δεν έβλεπαντά πράγματα διαφορετικά: μέ τά κηρύγματά σου τούς έκανες βοη-μικά δώρα, μοναστήρια καί μονές πού τώρα ύπόσχεσαι στούς

ηγεμόνες».1’Έτσι ή «άπάρνηση» του Λούθηρου έχει πολίτικο χαρακτήρα,

καί συνδέεται μέ μιά κατάσταση πού τον έσπρωχνε σέ μιάν εκλογή· στο σταυροδρόμι πήρε τήν άπόφαση πού ευνοούσε τούς ήγεμόνες καί αυτή ή εκλογή βάρυνε καθοριστικά πάνω στο μέλλοντού λουθηρανισμού. Εξετάζοντας καί πάλι αύτό το μέλλον καίπροβληματιζόμενοι πάνω σέ αύτό, κάνουμε νά βγούν άπό τή σκιά

έκεΐνοι πού άπαρνήθηκε ό Λούθηρος «άπαρνούμενος» τον εαυτότου, εκείνοι πού νικήθηκαν καί άπωθήθηκαν στή λήθη, εκείνοι πούθά μπορούσαν νά άποκληθούν Ενθουσιώδεις Πιστοί τού Ευαγγελίου.

1. Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΥ:Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΠΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΩΘΗΚΕΜΕ ΤΗΝ ΑΠΟΛΥΤΗ ΕΞΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ 

'Η Μεταρρύθμιση έλαμψε μέσα άπο ένα νεοσύστατο πανεπιστήμιο: της Βιτεμβέργης.2Άπο το 1504, ένας άπο τούς πρώτους πού

δίδαξαν έκεΐ ήταν ό Karlstadt. Το 1513 ήρθε ή σειρά τού Λούθηρου.Το Σχόλιο γιά την Προς Ρωμαίους 9Επιστολή,  πού δίδαξε ό

1. Th. Miintzer, Καλοθεμελιωμένη 9Απολογία  (γαλλ. μετάφραση υπό έκδοση).

2. Στήν πρωταρχή του αύτό τό πανεπιστήμιο συνδέθηκε μέ τήν Ιστορίατών συγχωροχαρτίων: οί ήγεμόνες της Σαξονίας είχαν έπιτρέψει τό 1502 τήν

πώληση τών συγχωροχαρτίων ώς συνεισφορά σέ μιά σταυροφορία ένάντιαστούς Τούρκους. Εφόσον όμως 6 πόλεμος μέ τούς Τούρκους δέν έγινε, τάποσά πού είσπράχθηκαν χρησίμευσαν γιά τήν ίδρυση τού πανεπιστημίου τηςΒιτεμβέργης.

Page 18: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 18/383

18 THOMAS ΜϋΝΤΖΕΙΙ

 Λούθηρος το 1515-1516, ήταν τό πρώτο μανιφέστο τών νέωνιδεών, τό όποιο διακήρυχνε δτι μόνο ή πίστη, δοσμένη άπό μόνητή θεία χάρη καί χορηγημένη άπό μόνο τό Θεό, είναι σωτήρια*οτι οί καλές πράξεις είναι δευτερεύουσες γιά τήν σωτηρία, δτι ήθεία δικαιοσύνη δέν έπιβάλλεται έξωθεν άλλα λειτουργεί μέσα σέκάθε δημιούργημα, δτι είναι δικαίωση, δτι σημαίνει τήν μεταμόρφωση του άνθρώπου διά τού Θεού, δτι ό άμαρτωλός μπορεί νάάναγεννηθεί δπως ένας άρρωστος άπό τό γιατρό του κι έτσι ήέπίγεια ζωή του γίνεται άπαρχή μιας θεραπευτικής. Ό άμαρτωλός, πού είναι έγκαταλελειμμένος στήν άμαρτία του, τιμωρείται άπό

μιάν έμμενή δικαιοσύνη, εκτελεστές τής οποίας είναι τά ίδια τάδημιουργήματα καί ό διάβολος: ((’Αλλά έγκαταλείποντας τούς άσε-βείς στον ίδιο τόν εαυτό τους και παραμένοντας δ ίδιος ύπέρταταάγαθός, άφήνει τά δημιουργήματα νά πράττουν δ,τι νομίζουν καίνά προκαλούν πόνο τό ένα στο άλλο».

'Η γενική οικονομία τής θείας βούλησης παραμένει άπρόσιτηστο άνθρώπινο πνεύμα. ((Deus absconditus». Ή βούλησή του

είναι ((τόσο κρυμμένη κάτω άπό τήν επίφαση τού κακού, ώστε νάμάς φαίνεται δτι μέ κανέναν τρόπο δέν είναι ή βούληση τού Θεού,άλλά μάλλον τού διαβόλου». Μόνο ή πίστη, τείνοντας προς τήνέξομοίωση μέ τή θεία βούληση, μπορεί νά δει πίσω άπό τό Κακόνά διαφαίνεται τό Καλό.

 Αυτή ή άντίληψη, 6ντας άμεσα έπηρεασμένη άπό μιά δεύτερηάνάγνωση τού Αύγουστίνου,1σπρώχνει τις θέσεις τού Αυγουστί

νου ώς τό άπόλυτο: αν γιά τόν Αυγουστίνο ή βούληση καί ή θείαχάρη είναι πάντα άναγκαίες, εντούτοις άπομένει στο δημιούργημαένα περιθώριο προσωπικής πρωτοβουλίας. Ό Λούθηρος έκμηδενί-ζει αύτό τό περιθώριο. Μετατρέπει άρδην κάθε αυτεξούσιο σέ((δουλ-έξούσιο», καί αύτή ή δουλεία σημαίνει τήν έλευθερία τούΧριστιανού: γιατί δέν έχει νόημα παρά μόνο μέσα στή σχέσηπροσώπου προς πρόσωπο, πού δέν είναι άλλη άπό τή σχέση τού

πιστού μέ τό Θεό. *Αν ή εσωτερική ζωή τού Χριστιανού έξαρτά-1. Κυρίως άπό τήν άνάγνωση τουDe Spiritu et littera liber  πού θά τό 

έκδώσει τό 1518, δπως θά κάνει καί ό Karlstadt τόν ϊδιο χρόνο.

Page 19: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 19/383

II ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΘΕΟΤ 19

ται άπό τήν παντοδυναμία τής χάριτος, δέν θά μπορεί πιά νάκατευθύνεται άπό έναν έκκλησιαστικό θεσμό.

Ή άπόλυτη ισχύς τής θείας χάριτος, πού χορηγείται άπό μό-νη της χωρίς μεσολάβηση, σημαίνει τήν καταξίωση τής θρησκευτικής ζέσης τού άτόμου καί τήν υποτίμηση τού εκκλησιαστικού λειτουργήματος καθώς καί τή δυνατότητα μιας πιο ριζικής κριτικήςτού θεσμού. Αύτή ή κριτική θά γίνει μέ συγκλίνοντα τρόπο άπότόν Λούθηρο καί άπό τόν Karlstadt: ό Λούθηρος θά άμφισβητή-σει τόν υπάρχοντα εκκλησιαστικό θεσμό ώς προς τις άξιώσεις του,τούς τύπους καί τή λειτουργία του* ό Karlstadt θά άναπτύξειμιά θεολογία τού Πνεύματος. Καί οί δύο θά πολεμήσουν άπό κοινού ενάντια στήν καθολική Εκκλησία ώς τό 1522, δταν ή Μεταρρύθμιση διασαλεύτηκε καί διαιρέθηκε έξαιτίας τών έρίδων πάνωστά προβλήματα τής νομιμότητας, τού σεβασμού πού οφειλότανστήν καθεστηκυία άρχή καί τής διατήρησης τών μυστηρίων.

9Ο ατομικός δρόμος προς τόν Θεό και ή κριτική της  παπικής αυθεντίας.

Στις 25 ’Απριλίου τού 1517 6 Karlstadt κοινοποιεί τις 151 θέσεις του Γιά τη Φύση, τό Νόμο και τή Χάρη, ενάντια στούς Σχο

 λαστικούς. Έκεΐ υπερασπίζεται τις νέες άρχές τής λουθηρανικήςθεολογίας. Εκθέτει συνάμα μιάν αύγουστίνεια άντίληψη1γιά τή

βούληση: ή τελευταία άπορρέει άπό τή χάρη, καί μόνη αύτή είναιάποτελεσματική, θεραπευτική, άληθινά άπελευθερωτική* άπεναν-τίας, οτιδήποτε προέρχεται άπό τή φύση παραμένει παθολογικό*άντίθετα μέ τις άριστοτελικές θεωρίες, ή φύση δέ γνωρίζει καλέςροπές. Πρέπει λοιπόν νά διακρίνουμε πάντα τόν εσωτερικό άπότόν εξωτερικό άνθρωπο* τά καλά έργα δέν είναι παρά χίμαιρες*μόνο στήν εσωτερική ζωή τού πιστού δοκιμάζεται ή πίστη καί

1. Ή έπιρροή τού Λούθηρου τόν ώθησε νά μελετήσει τή φιλοσοφία του  Αύγουστίνου, ή οποία τόν οδήγησε στό νά υιοθετήσει μιά κριτική θέση άπέ- ναντι στή σχολαστική φιλοσοφία.

Page 20: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 20/383

20 THOMAS MtiNTZER

πραγματοποιείται ή άσκηση πού μπορεί νά άποσπάσει τήν ψυχήάπο τήν αισθητή της κατάσταση καί, έκθέτοντάς την στις φρικιά-σεις τής άμφιβολίας καί τής άνησυχίας, νά τήν καταστήσει ικανήγιά τήν έσχατη άπελευθέρωση. Αύτή ή άτομική άσκηση ελευθερώνει καί σώζει. Έτσι ό εκκλησιαστικός θεσμός χάνει τήν μεσολαβητική του λειτουργία μέσα στήν οικονομία τής σωτηρίας.

Στις 31 ’Οκτωβρίου τού 1517 ό Λούθηρος κοινοποιεί τις 95θέσεις του9Ενάντια στα συγχωροχάρτια πού άμφισβητούν τήν ’Εκκλησία σέ έναν άπο τούς μέγιστους θεσμούς της, θίγοντας τά υλικάτης συμφέροντα καί συνάμα τήν ήθική της έξουσία πάνω στούς

πιστούς. Ή συζήτηση πού είχε ξεκινήσει ό Λούθηρος είχε εξάλλου τήν εύνοια τού ’Εκλέκτορα τής Σαξονίας, ό όποιος, αν είχεεξουσιοδοτήσει τήν πώληση τών συγχωροχαρτίων προς δφελος τήςσταυροφορίας ενάντια στούς Τούρκους καί τής άντίστασης τούΤευτονικοΰ Τάγματος ενάντια στούς Ρώσους καί στούς Ταρτά-ρους, άρνιόταν μολαταύτα νά γίνει τό ίδιο γιά τήν κατασκευή τούναού τού 'Αγίου Πέτρου στή Ρώμη.1

'Η κεντρική ιδέα τής λουθηρανικής κριτικής ήταν δτι ή συγ-χώρεση ανήκει μόνο στή δύναμη τού Θεού, δύναμη πού κανέναςθεσμός δέν θά μπορούσε νά τήν ιδιοποιηθεί ή νά τήν μεσιτεύσεικι ούτε ό Πάπας μπορεί νά διαθέτει κατά βούληση· τά δρια τήςπαπικής δύναμης είναι οί κανονικές ποινές καί δέν εκτείνονται ώςτό Καθαρτήριο. Επιπλέον, παζαρεύοντας μέ αύτό τόν τρόπο τήθεία συγχώρεση, ή παποσύνη κάνει τις άπλές ψυχές νά παρεκτρέ-

1. Ή πώληση τών συγχωροχαρτίων τό 1515 έρχόταν σέ αντίθεση μέ τό σχέδιο τού Φριδερίκου τού Β' τής Σαξονίας πού άπέβλεπε νά κάνει τήν Βι- τεμβέργη σημαντικό κέντρο προσκυνητών, καθώς ή έκκλησία τού πύργου διέθετε μιά σπουδαία συλλογή λειψάνων: 17.443 ταξινομημένα λείψανα πού μπορούσαννά άποφέρουν 127.799 χρόνια καί 116 μέρες συγχώρεσης. Γιά πολιτικούς λόγους, ό Οίκος ήταν άντίθετος στή συμμαχία άνάμεσα στούς άρχιεπι- σκόπους τής Μαγεντίας, τού Μαγδεμβούργου καί τού Βρανδεμβούργου, πού

είχαν συνενωθεί γιά νά υποστηρίξουν τήν πρωτοβουλία τής Ρώμης. Γενικότερα, πολυάριθμοι ήσαν έπίσης οί ήγεμόνες, οί εύγενεΐς καί οί άστοί πούεξοργίζονταν βλέποντας νά πηγαίνουν στήν *Ιταλία τόσο μεγάλα ποσά γιά μιά κατασκευή πού άπέβλεπε σέ λόγους γοήτρου.

Page 21: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 21/383

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΘΕΟΤ 21

πονται στις δεισιδαιμονίες, νά λησμονούν τήν άληθινή μετάνοια καίνά θέτουν σέ κίνδυνο τήν άληθινή εύλάβεια.

’Έτσι το κίνημα πού ξέσπασε το 1517, πλήττοντας το καθολικό δόγμα άναφορικά μέ τις δικαιοδοσίες τής Εκκλησίας ώς άπο-κλειστικής διαχειρίστριας τών μυστηρίων καί τών σωτηριολογι-κών διδασκαλιών καί άμφισβητώντας δημόσια τή λειτουργία τουθεσμού, έμελλε άπό τή μιά μεριά νά συνενώσει γοργά δλους, δσοιμέ διάφορους τρόπους έπέκριναν τήν πνευματική καί έγκόσμιαέξουσία τής 'Αγίας "Εδρας, δλους, δσοι νοσταλγούσαν τό παλαιόγερμανικό μεγαλείο καί ήθελαν νά άπαλλάξουν τό γερμανικό έθνος

άπό τήν επιρροή τής Ρώμης, δλους, δσοι ποθούσαν έναν Χριστιανισμό πού θά έπέστρεφε στις πηγές τού εύαγγελικού πνεύματος,δλους, δσοι διατηρούσαν άσβηστη τήν άνάμνηση τής αίρεσης τώνΟύσσιτών άπό τόν προηγούμενο αιώνα. ’Αλλά άπό τήν άλλη μεριάδέν μπορούσε παρά νά προκαλέσει γοργά μιά βίαιη άπάντηση τήςάρχιερατικής έξουσίας. Ό Αούθηρος ένοχοποιήθηκε καί ύστερα κηρύχθηκε αιρετικός. Ό Φριδερίκος τής Σαξονίας, άποφασισμένος

νά ύπερασπιστεΐ τά κυριαρχικά δικαιώματα τής ήγεμονικής έξουσίας καί νά προστατεύσει τόν Λούθηρο, τή δόξα τού πανεπιστημίου του, άρνεΐται νά παραδώσει τόν Μεταρρυθμιστή στή Ρώμη.Καθώς στο μεταξύ, μέ τό θάνατο τού' Μαξιμιλιανού, τέθηκε τόθέμα τής διαδοχής στήν Αύτοκρατορία, ή Ρώμη είχε συμφέρον νάέξευμενίσει τόν Οίκο τής Σαξονίας: ή σύγκρουση θά συνεχιστείάκόμα σέ δογματικό έπίπεδο καί στή δημόσια συζήτηση τής Λι-

ψίας (’Ιούλιος 1519) ό Λούθηρος καί ό Karlstadt συνεχίζουν τήνκοινή πολεμική τους ένάντια στήν παπική έξουσία.Ή άντιδικία όξύνεται· τό κήρυγμα τού Λούθηρου γίνεται ολοέ

να καί σφοδρότερο. Τρία ούσιώδη γραφτά τού Μεταρρυθμιστή σημαδεύουν αύτή τήν περίοδο: ή 9Έκκληση στούς Χριστιανούς Εύγε- νεϊς του γερμανικού 9Έθνους σχετικά με την Μεταρρύθμιση τής 

 Χριστιανοσύνης* 'Η βαβυλώνεια αιχμαλωσία τής  ’ Εκκλησίας' 'Η  

 χριστιανική ελευθερία. Ό Μεταρρυθμιστής παρουσιάζει άνάγλυφητήν άντίθεση άνάμεσα στήν εύαγγελική άγάπη καί στήν ιεραρχημένη ισχύ τής ’Εκκλησίας* επικαλείται τά κατηγορητήρια πού ήδηδιατυπώθηκαν κατά τό παρελθόν ένάντια στις άτασθαλίες της, τήν

Page 22: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 22/383

22 THOMAS MONTZER

άναγκαιότητα* τής μεταρρύθμισής της ((στήν κεφαλή καί στα μέλη», άναγκαιότητα πού διακηρύχτηκε πολλές φορές. Καταγγέλλειτήν έγκόσμια έξουσία της ώς σφετερισμό, καί τή Δωρεά τού Κων

σταντίνου, πού τή δικαιώνει, ώς πλαστή.1Αύτή ή κατάσταση τώνπραγμάτων τού φαίνεται σκάνδαλο τόσο πιο κραυγαλέο όσο οίΧριστιανοί είναι ελεύθεροι, χειραφετημένοι μέσω τής πίστης, ισότιμοι υποτακτικοί τού Θεού, όλοι μαζί κληρονόμοι τού Χριστού, όλοι λειτουργοί τού Θεού. Στήν ύπαρξη ενός χωριστού, προνομιούχου, καθιερωμένου κλήρου ό Λούθηρος άντιπροτάσσει τήνέννοια τής καθολικής ίερωσύνης, καί γράφει: ((’Άραγε δέ γνωρί

ζουμε ότι όλοι οί Χριστιανοί άνήκουν στήν πνευματική έκκλησια-στική τάξη καί ότι δέν υπάρχει άλλη διαφορά άνάμεσά τους παράμόνο ή δημόσια εύθύνη τού καθενός;».2Ή μόνη εγκόσμια έξουσίαμέ χριστιανικό θεμέλιο θά είναι ή πολιτική έξουσία, στήν όποια όπιστός οφείλει νά υποτάσσεται.

 Άπαξ καί έπιτεύχθηκε ή έκλογή τού Καρόλου τού Πέμπτου,κοινοποιήθηκε ό άφορισμός ένάντια στον Λούθηρο, παρά τήν ύπο-

στήριξη πού βρήκε κατά τή Δίαιτα τής Αύτοκρατορίας* στή Βόρμςέξακοντίστηκε τό άνάθεμα ένάντια στον Λούθηρο καί στούς οπαδούς του* προστατευόμενος άπό τόν Εκλέκτορα τής Σαξονίας,βρίσκει καταφύγιο στο Βάρτμπουργκ. ’Έτσι τό διάταγμα τής Βόρμςματαιώνει τήν έλπίδα νά πραγματοποιηθεί στο άμεσο μέλλον μιάμεταρρύθμιση άπό τά πάνω — άπό τις καθιδρυμένες άρχές. Άραγεή μεταρρύθμιση θά πραγματωθεΐ άπό τά κάτω, άπό τή βούληση

τών πιστών; Άπό τό 1521 άρχίζει μιά συνεχής περίοδος άναταραχής καίπαραβίασης τής νομιμότητας* άνάλογα μέ τήν περιοχή καί τήνέπιρροή τού μεταρρυθμιστικού ρεύματος στήν καθεμιά, οί μονα

1. Ό Ulrich von Hutten, άνθρωπιστής, ό όποιος καθοδήγησε άργότε- ρατήν επίθεση τών εύγενών Ιπποτών ένάντια στήν εκκλησιαστική περιουσία, είχε δημοσιεύσει τό 1518 τό χειρόγραφο τού L. Valla άπό τό 1440, όπουάποδειχνόταν ό άπόκρυφος χαρακτήρας τής Δωρεάς του Κωνσταντίνου, υπό τόν τίτλο De donatione Constantini quid veri habeat eruditorum quorun- dam judicium, καί τό έκανε γνωστό στον Λούθηρο.

2. Στους Χριστιανούς Εύγενεΐς του γερμανικού*Εθνους, έκδ. Kuhn, σ. 17.

Page 23: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 23/383

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΘΕΟΤ 23

στικοί ορκοι πατήθηκαν, ή άγαμία τών ιερέων έγκαταλείφθηκε,έπινοήθηκαν νέες μορφές λειτουργίας, ιερές εικόνες καταστράφηκαν και άπλώθηκε ή παλαιά λαϊκή τάση προς τόν προφητισμό.

2. ΤΟ ΣΗΜΕΙΟ ΡΗΞΗΣ:Η ΕΡΙΔΑ ΓΙΑ ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΝΟΜΙΜΟΤΗΤΑΣ

Τό 1522 θά εϊναι μιά χρονιά ρήξεων: άπέναντι στο εικονοκλαστικόκίνημα πού άναλαβαίνει νά μεταρρυθμίσει τή λατρεία αυτόβουλα,άπέναντι στήν αποτυχία του πολέμου τών εύγενών ιπποτών μέσκοπό τή δήμευση τών εκκλησιαστικών κτημάτων, άπέναντι στούς Άναβαπτιστές πού δέν δίνουν τά παιδιά τους γιά νά βαπτιστουν,ό Λούθηρος θά άρνηθεΐ νά άφεθει σέ μιά επαναστατική διαδικασία

καί θά υπερασπιστεί τό σεβασμό τής νομιμότητας. Τό μεταρρυθμισμένο κίνημα γνωρίζει τότε πολλές εσωτερικές συγκρούσεις καίδιασπάται.

Οι ταραχές τής Βιτεμβέργης: ή θεολογία του Πνεύμα-τος και ή πολιτισμική επανάσταση τών εικονοκλα-

στών .

Ή θεολογία τού Πνεύματος τού Karlstadt, ρίχνοντας τό βάροςστή θεία καταγωγή τού άνθρώπου, καταγωγή πού κρύβεται άπότή σάρκα, έρμηνεύει τήν άσκηση, τήν άπαλλαγή άπό τις σαρκικέςεπιθυμίες καί άπό τήν εγωιστική άτομικότητα, ώς διαδικασία έκ-πνευμάτωσης μέσω τής οποίας ό άνθρωπος φτάνει στή θέωση* ή

κίνηση τού Πνεύματος άκτινοβολει άπό τό Δημιουργό προς τάδημιουργήματα καί μπορεί νά άκολουθήσει καί τήν άντίθετη κατεύθυνση. **Av ή άσκηση, έχοντας σπάσει τά φυσικά δεσμά, γεννάει τό κενό καί κάνει νά-βασιλεύει μέσα στήν ψυχή ή άνία, αύτή ή

Page 24: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 24/383

24 THOMAS MtiNTZER

ολοκληρωτική έκμηδένιση δλων τών επιθυμιών, τότε ό πιστός καθίσταται διαθέσιμος, έτοιμος νά γίνει κάτοπτρο δπου άντανακλά-ται τό θειο φώς πού δέχτηκε στο μεράδι του. ’Έτσι, καθώς ό Δημιουργός ένσαρκώνεται, τό δημιούργημα μπορεί νά άπενσαρκω-θεΐ. Μόνο τό Πνεύμα άνάβει τή θεία φλόγα μέσα σέ κάθε 0ν, τόόποιο τότε μέ τή δική του προσπάθεια παραδίδεται στις δοκιμασίες άνοίγοντας τό δρόμο τής σωτηρίας. Ό Λόγος τού Θεού, έσω-τερικός, ζών, ζωοποιός, ολωσδιόλου άντίθετος προς τό γράμμα, δένμπορεί νά θεσμοποιηθεΐ χωρίς νά νοθευτεί, νά διαφθαρεΐ* δέν ζεϊένεργά παρά μόνο μέσα άπό έκείνους πού εμπνέει.

 Αύτή είναι γιά τόν Karlstadt ή δογματική θεμελίωση τήςένεργής κατάργησης τών μυστηρίων και τού ϊδιου τού έκκλησια-στικού θεσμού, θεσμού μέ ρόλο φθαρτικό, εφόσον δέν δίνει παράμιά γραμματική, είδωλολατρική ερμηνεία τού πνευματικού μηνύματος τού Ευαγγελίου.

Καί ό Karlstadt θά περάσει στή δράση: φημισμένος καθηγητής τού πανεπιστημίου, έχοντας ισχυρό έ'ρεισμα άνάμεσα στούς

φοιτητές καί στούς κατοίκους τής πόλης, άσκεΐ τέτοια επίδρασηπάνω στά πνεύματα, ώστε, παρά τις άπειλές τού ήγεμόνα τής Σαξονίας, τό πανεπιστήμιο καί τό δημοτικό συμβούλιο τής Βιτεμ-βέργης τόν άκολουθούν.

Εμπνευσμένοι προφήτες, δπως έκεΐνοι τής Παλαιάς Διαθήκης, παρακινούν τήν κοινότητα νά άσκήσει τήν κυριαρχία της, νάέπιχειρήσει τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις μόνη της: κάθε εκκλη

σιαστική ιεραρχία καταργεΐται, καί μάλιστα κάθε διαφορά άνάμεσα στον λαϊκό καί στον κληρικό· τά μυστήρια δέν έχουν πλέονάξία άπό μόνα τους, οί ιερείς νυμφεύονται, ή μετάληψη μπορεί νάγίνει χωρίς προηγούμενη εξομολόγηση, στον όποιονδήποτε τή ζητά, καί ό κανόνας τής λειτουργίας καταργεΐται* δσο γιά τις άγιεςεικόνες, πού είναι παγανιστικά εΐδωλα, πρέπει νά καταστραφούν.

'Όταν τό εικονοκλαστικό κίνημα, πού επικεφαλής του ήταν ό

Karlstadt, διευρύνεται, ό Μελάγχθων καλεΐ τόν Λούθηρο, πού θάέπανέλθει εσπευσμένα άπό τό Βάρτμπουργκ (1η Μαρτίου 1522),δηλώνοντας δτι πρέπει νά δράσει ό ίδιος επί τόπου γιά νά άντι-σταθεΐ στά σχέδια τού Σατανά, ό όποιος επιβουλευόταν τό ποίμνιό

Page 25: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 25/383

του. Δημοσιεύει έναν δηκτικό λίβελλο μέ τίτλο Ειλικρινής παραινετική επίπληξη σέ δλους τους Χριστιανούς, γιά νά προφυλαχθοϋν άπό κάθε δημεγερσία και αναταραχή, δπου άπορρίπτει κατηγορηματικά κάθε βιαιότητα προερχόμενη άπό ένα λαϊκό κίνημα, κάθεπαρανομία.

Ή κοσμική έξουσία γεννιέται άπό τό θειο δίκαιο μέ προορισμό της νά τιμωρεί δντας δργανο στά χέρια τής άνεξιχνίαστηςθείας βούλησης. Ό όφειλόμενος σεβασμός στήν καθεστηκυία τάξη κι ή άναγνώριση τού νομοθετικού δικαιώματος στή μόνη νόμιμη έξουσία είναι θέση πού πάντα υποστήριξε ό Λούθηρος στοέπίπεδο τών άρχών. Ή έπέμβασή του στήν Βιτεμβέργη καταλήγειάρκετά γρήγορα νά ξαναδώσει τόν έλεγχο τής πόλης στήν μετριοπαθή Μεταρρύθμιση.

’Έτσι συντελεΐται ή ρήξη άνάμεσα στήν μετριοπαθή καί στήριζοσπαστική Μεταρρύθμιση. Ό Λούθηρος θά κατορθώσει νά έπι-τύχει τήν έξορία του Karlstadt. Ή διαμάχη άνάμεσα στον Λούθηρο καί στον Karlstadt πάνω στά δικαιώματα κυριαρχίας θά

συνεχιστεί τά επόμενα χρόνια μέσα άπό διάφορες δημοσιεύσεις.Στο Περί ιεροσύνης και περί τής θυσίας του Χρίστου ό Karlstadtθά έπιβεβαιώσει γιά άλλη μιά φορά τά κυρίαρχα δικαιώματα κάθεκοινότητας νά διευθετεί μόνη τις υποθέσεις της* στο 9Ενάντια στούς ουράνιους προφήτες, στις εικόνες και στά μυστήρια, ό Λούθηρος θά άναπτύξει γιά άλλη μιά φορά τήν άποψη δτι, αν είναιάναγκαίο νά καταστραφοΰν οί εικόνες μέσα στήν καρδιά τού Χρι

στιανού, γιά νά είναι νόμιμη αυτή ή καταστροφή μέσα στήν πόλημόνο στο νόμο μπορεί νά βασιστεί. Κάνεις δέν μπορεί νά διεκδι-κήσει τό δικαίωμα νά θίξει τήν καθεστηκυία τάξη.

Οί ιππότες και οι συμβιβασμοί μέ τή βία.

’Άν, δπως ήδη τό υπογραμμίσαμε, ό Λούθηρος άποδοκίμασε άπόθεολογική σκοπιά τή βία πού στρέφεται ένάντια στήν καθεστηκυίατάξη, αν ή έλευθερία τού Χριστιανού ορίστηκε πάντα ώς καθαράπνευματική χωρίς νά χειραφετεί τόν πιστό άπό τήν ύπακοή στις

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΘΕΟΤ 25

Page 26: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 26/383

26 THOMAS MtNTZER

κοσμικές αρχές, τούτο δέ σημαίνει δτι, στήν πραγματικότητα καίλογαριάζοντας τήν πολιτική συγκυρία, ό Λούθηρος στον άγώνα τουενάντια στήν παποσύνη άρνήθηκε τήν προσφυγή στή βία. ’Αντίθετα, άπείλησε νά στηριχτεί στήν ένοπλη δύναμη τών ιπποτών.Γιά νά άσκήσει πίεση στήν 'Αγία 'Έδρα, γράφει στον Σπαλατίνο,ώστε νά ενημερωθεί ή Ρώμη: (Γ'Αν (οί φίλοι της Ρώμης) πετύχαιναν νά μέ εκδιώξουν άπό τή Βιτεμβέργη, δέν θά κέρδιζαν τίποτα, παρά θά επιδείνωναν τήν κατάσταση γιατί σέ περίπτωσηέξορίας μου θά έβρισκα ύποστηριχτές δχι πιά στή Βοημία, άλλάσέ ολόκληρη τή Γερμανία (...). Μέ τις λογοκρισίες της τό μόνο

πού θά επιτύχει ή Ρώμη είναι νά κάνει ολόκληρη τή Γερμανίαμιά νέα Βοημία καί νά προκαλέσει μιάν εξέγερση, τήν οποία ποτέδέν θά μπορέσει νά ελέγξει».1Τό 1520 ή πολυθρύλητη έκκλησήτου γιά τή Μεταρρύθμιση άπευθυνόταν σέ δλους τούς εύγενεΐς·2τό 1521 δμως ένα άπό τά γραφτά του τό άφιέρωνε στον Φράντςφόν Σίκινγκεν, έναν άπό τούς επικεφαλής τών ιπποτών τής Αύτο-κρατορίας* έκεΐ σύγκρινε τήν πάλη ενάντια στήν παποσύνη μέ

τήν ένοπλη μάχη κατά τήν κατάκτηση τής Χαναάν. "Υστερα άπότις πρώτες επιτυχίες τών ιπποτών στήν στρατιωτική τους επιχείρηση γιά τή δήμευση τών έκκλησιαστικών άγαθών, τούς υποστηρίζει μέ ζέση, γράφοντας άνάμεσα στά άλλα: (("Ολοι αυτοί πούπροσφέρουν τά άγαθά τους, τις προσπάθειές τους, καί τά άξιώματάτους γιά νά καταστραφοΰν οί επισκοπές καί ή έξουσία τών επισκόπων είναι γενναία τέκνα τού Θεού, καταπολεμούν τό βασίλειο

τού διαβόλου. Κάθε Χριστιανός πρέπει νά πασχίσει μέ δλες του τιςδυνάμεις νά θέσει τέρμα στήν τυραννία τους καί νά ποδοπατήσειμέ χαρά τήν ύπακοή πού τούς οφείλει».

Εντούτοις, μόλις ή εξέγερση τών ιπποτών, πού είχε συνασπίσει εναντίον τής τούς λαϊκούς καί τούς εκκλησιαστικούς ήγεμόνες,

1.sΑλληλογραφία, II, 310, σ. 137, σ. 138.2.  Τά βασικά σημεία του προγράμματος της Μεταρρύθμισης ήσαν: ή

έκκοσμίκευση τής έκκλησιαστικής περιουσίας, ή διακοπή άποστολής χρημάτων στή Ρώμη καί ή σύσταση μιας ’Αρχιεπισκοπής τής Γερμανικής ’Εκκλησίας.

Page 27: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 27/383

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΘΕΟΤ 27

πήρε άπελπιστική τροπή, τήν άποδοκίμασε μέ δηκτικότητα. ’Έπρεπε νά διαλέξει άνάμεσα στήν παράταξη τών ήγεμόνων καί σ’ εκείνητών ιπποτών πού δέν άπεΐχαν πολύ άπο τήν ήττα. Τάχθηκε κάτωάπο τή σημαία τών ήγεμόνων, τούς οποίους θά άκολουθήσει στοέξης, καί έψεξε κάθε δημεγερσία ώς άντίθετη στο ευαγγελικό πνεύμα. Στο έξης θά κρατήσει αύτή τή στάση μέ μεγαλύτερη σταθερότητα καί μάλιστα μέ μιάν εκδικητική αύστηρότητα άπέναντι στούς Άναβαπτιστές καί στούς έξεγερμένους άγρότες.

 Ή άννπακοή τών Άναβαπτ ιστών.

Το άναβαπτιστικό ρεύμα οργανώνεται μέ το φούντωμα τής Μεταρρύθμισης —μέ τήν όποια στήν άρχή συγχεόταν— καί άναθερμαίνειπόθους καί θέματα πού είχαν εκφραστεί διαφορετικά κατά τούςπροηγούμενους αιώνες: άφανισμός ένός θύραθεν κόσμου πού έχει δια-φθαρει άπό τόν πλούτο, θεία εκδίκηση πού εκμηδενίζει τούς κα

κούς εγκαινιάζοντας τήν έπιστροφή στήν άδελφική άπλότητα τήςΕκκλησίας τών άποστόλων, προσμονή τού Millenium, άπόρριψητού κληρικαλισμού καί προφητικό πνεύμα πού διαδίδεται στο λαότού Θεού, άγάπη τού πλησίον πού συνεπάγεται τήν κοινότητα τώνάγαθών (κοινό άγαθό είναι συγκεκριμένα τό άγαθό πού τίθεταιστήν διάθεση δλων): αύτά τά θέματα βρίσκονταν σέ διάφορους βαθμούς καί συνδυάζονταν μέ διάφορους τρόπους στούς Βεγκουΐνους

καί στούς Βεγάρδους, στούς οπαδούς τής αίρεσης τών Βαλδίνων,σέ διάφορες χιλιαστικές ομάδες καί εν τέλει μέσα στον κομμουνισμό τών Θαβωριτών, τής άκραίας πτέρυγας τού κινήματος τούΧούς.

Ό άναβαπτισμός βρίσκει ένθουσιώδεις ύποστηρικτές στά πιοάπόκληρα κοινωνικά στρώματα τών πόλεων καί τών χωριών.1Ήκοινωνική ταύτιση τού πλούσιου μέ τόν κακό σκανδαλίζει άκρι-

βώς τούς κύκλους τής μετριοπαθούς Μεταρρύθμισης: δταν οί Προ1. Συχνά ή σύνταξη τών τετραδίων παραπόνων καί τών μεταρρυθμιστι- 

κών προγραμμάτων τών άγροτών οφείλεται στούς Άναβαπτιστές.

Page 28: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 28/383

28 THOMAS MtlNTZER

φήτες του Τσβίκαου έρχονται στή Βιτεμβέργη γιά νά συνομιλήσουν μέ τον Μελάγχθονα και νά τόν ρωτήσουν γιά τήν μελλοντικήπορεία τής Μεταρρύθμισης, ό Camerarius θά άγαναχτήσει επειδήπιστεύει δτι αυτή ή αίρεση θέλει νά διαταράξει τήν καθεστηκυίατάξη καί διατείνεται μάλιστα πώς δλα τά πλούτη βρίσκονται στάχέρια τών κακών καί πώς πρέπει νά άπαλλαγεί ό κόσμος άπό τήνέξουσία τους ώστε νά μπορέσει πραγματικά νά άναπτυχθεΐ ή χριστιανική άσκηση.1

Οί Άναβαπτιστές, δπως καί οί Πνευματικοί, άπορρίπτουνκάθε μορφή κλήρου πού θά διευθετούσε καί θά σφετεριζόταν τή

σχέση τού πιστού μέ τό Θεό. Ό Θεός δέν είναι κρυμμένος καθ’ έαυ-τός, είναι κρυμμένος γιά δσους τυλίγονται μέσα στο νέφος τώνεγωιστικών επιθυμιών, ενώ παραμένει πάντα φανερός γιά δλους,δσοι γνωρίζουν ν’ άφουγκράζονται τή φωνή του* γιατί ό Θεός δένείναι βουβός, άλλά λάλος: ό Λόγος του δέ μιλήθηκε μόνο άπό τούςπροφήτες τής Βίβλου, άλλά επίσης καί μέ τόν ίδιο τρόπο άπό τούςσύγχρονους προφήτες, καθώς κι αυτοί βλέπουν όνειρα καί θεία

οράματα.Οί Άναβαπτιστές, έπιμένοντας νά ταυτίζουν τούς σύγχρονουςπροφήτες μέ εκείνους τής Βίβλου ώς προς τήν σημασία καί τήνάξία, μεταβάλλουν τήν περιωπή τής Γραφής, ή οποία άπό ιερόκείμενο καί άντικείμενο εξήγησης γίνεται άξίωμα ζωής καί κοινωνικό πρότυπο πού πρέπει νά πραγματοποιηθεί έμπρακτα στοάμεσο μέλλον. Καί ή χριστιανική ελευθερία συνίσταται άκριβώς σέ

τούτη τήν πραγμάτωση τού Λόγου τού Θεού. Αύτή ή άναγκαία πραγμάτωση τού Λόγου επιτάσσει τήν άρνηση κάθε συμβιβασμού. Κι αύτή ή άρνηση συμβιβασμού μέ τόν«κόσμο», πουναι ούσιώδες χαρακτηριστικό τού άναβαπτισμού, θάέκφραστεί, στή μεγάλη πλειονότητα τού κινήματος, μέ δύο τρόπους: είτε μέ τήν ένοπλη έξέγερση κατά τό άγροτικό ξεσήκωματού 1525 είτε μέ τήν ειρηνική άναδίπλωση σέ μιά αιρετική κοι,-

1. J. Camerarius, Vita Philippi Melanchtoni, § 14, στονSmirin, La Reforme populaire de Th. Miintzer et la grande guerre des pay sans, Βερολίνο, 1956.

Page 29: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 29/383

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΘΕΟΤ 29

νότητα κλεισμένη στον εαυτό της. Ό στασιαστικός άναβαπτισμός,έξεγερμένος άνοιχτά δπως άλλοτε οί Θαβωρίτες τής Βοημίας, θάθεωρήσει τόν εαυτό του όργανο τής θείας δικαιοσύνης, πού πρέπεινά πραγματωθεΐ σέ ολόκληρη τήν κοινωνία* άντίθετα, ό ειρηνικόςάναβαπτισμός, έγκαινιαστής τού οποίου υπήρξε ό Conrad Grebal,θά ζήσει μέσα στήν καρτερική προσμονή αυτής τής δικαιοσύνης."Οταν οί διαδοχικές λαϊκές εξεγέρσεις θά έχουν άποτύχει, αύτή ήδεύτερη τάση θά κυριαρχήσει σέ ολόκληρο τό κίνημα.

Ή άρνηση τού συμβιβασμού άρχίζει μέ τήν άρνηση τών μυστηρίων καί ειδικότερα τού βαπτίσματος. Μέ αύτή του τήν πράξηό άναβαπτισμός θέτει στήν μετριοπαθή Μεταρρύθμιση ένα άκαν-θώδες πρόβλημα στο πεδίο τού δόγματος. Άν μόνο μιά ειλικρινής πίστη σώζει καί δχι ή παθητική ύπακοή πού επιβάλλεται έξωθεν, τότε πώς θά δικαιωθεί ή βάπτιση τών νηπίων πού δέν συνεπάγεται καμιά πράξη πίστεως τού υποκειμένου; Αύτή είναι ή άπο-ρία πού ό Μελάγχθων, άμήχανος μπροστά στούς Προφήτες τούΤσβίκαου καί μή βρίσκοντας έγκυρη έπιχειρηματολογία, ζητάει

άπό τόν Λούθηρο νά λύσει.Ωστόσο ή άμφισβήτηση τού βαπτίσματος τών νηπίων συνεπά

γεται γιά τό άτομο τό δικαίωμα νά άμφισβητήσει τό πολιτικό καθεστώς μέσα στο όποιο ζεΐ. Γιατί έκεΐνο πού επικυρώνει θεολογικάκαί νομικά τό δικαίωμα τών άρχών νά τιμωρούν τούς αιρετικούςκαί νά παίρνουν κατασταλτικά μέτρα είναι τό γεγονός δτι ό πολίτης έχει βαπτισθεΐ. Τό βάπτισμα ενσωματώνει τά άτομα στήν

κοινότητα, τά ύποχρεώνει νά σέβονται τούς νόμους, τούς άπαγο̂ -ρεύει νά άπαρνηθούν τή νομοθεσία (άντίθετα, ή άποπομπή τού άτό-μου καθίσταται θεμιτή μέσω τού άφορισμοΰ καί τής εξορίας).Συνεπώς, μέ τήν άπόρριψη τού βαπτίσματος, άποκτά κανείς τήντυπική δυνατότητα τής συνολικής ή μερικής άρνησης τήςχουσας τάξης πραγμάτων.

Ό Λούθηρος θά παρέμβει μέ ταχύτητα καί δυναμισμό σ* αύτή

τήν φιλονικία. Θά ύποστηρίξει“τήν άξία τού μυστηρίου ώς άντι-κειμενική έκδήλωση τής αναγκαιότητας νά πιστεύει κανείς γιά νάσωθεί. ’Από μόνη της ή υποκειμενικότητα δέν έπαρκεΐ στο επίπεδο τής κοινωνίας. Εφόσον κανείς δέν θά μπορούσε ποτέ νά είναι

Page 30: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 30/383

30 THOMAS Mt)NTZER

βέβαιος γιά τήν άπόλυτη ειλικρίνεια τής πίστης, είναι άδύνατο νάοικοδομήσουμε μιά τάξη πραγμάτων πάνω σέ ένα τόσο «αμμώδες» έδαφος χωρίς νά προκόψουν διαρκείς άναταραχές, πού θάείναι «έργα τού διαβόλου». Ή εύστάθεια τού κοινωνικού καθεστώτος, τής οικογένειας, τής ιδιοκτησίας, τού καθημερινού μόχθουάπαιτεί άξίες συλλογικά καθιερωμένες καί επικυρωμένες.

'Η λουθηρανική1επιχειρηματολογία υπέρ τού βαπτίσματος τώννηπίων συνίσταται στή γενίκευση τού προβλήματος καί στή διαστολή τής έγκυρότητας ενός θεσμού άπό τή χρήση του: ένας θεσμός είναι έγκυρος δταν ή ύπαρξή του μαρτυρείται στήν Γραφή

καί ή χρήση του θεωρείται σύμφωνη μέ τή βούληση τού Θεού*άφού ή χρήση του παραμένει άνθρώπινη, άναπόδραστα είναι κηλιδωμένη άπό τήν άμαρτία. Άρα μιά κακή χρήση δέν μπορεί νάάποβεί έγκυρο επιχείρημα ενάντια στο θεσμό ούτε καί επιχείρημαπού σέ δεδομένη περίπτωση θά στρέφεται ενάντια στή χρήση γενικά. Αυτό θά σήμαινε δτι άποδίδουμε μεγαλύτερη σπουδαιότηταστή χρήση παρά στήν «παπική δεισιδαιμονία» τών καλών πρά

ξεων. Άν τά παιδιά δέχονται τό βάπτισμα χωρίς νά πιστεύουν,αύτό άποδείχνει μόνο δτι τό δέχονται μέ άσχημο τρόπο. ’Αλλά ότρόπος (ή ή χρήση) δέ θέτουν σέ κίνδυνο τή φύση τού πράγματος·έτσι τό χρυσάφι δέ γίνεται σανό επειδή αυτός πού τό έκλεψε τόχρησιμοποιεί άσχημα, ούτε τό άσήμι γίνεται εύτελές μέταλλο έπει-δή κάποιος τοκογλύφος τό κέρδισε δόλια.

 Αύτός ό συλλογισμός σκοπεύει νά διατηρήσει έναν χωρισμό

άνάμεσα στο πεδίο τού πνεύματος καί εκείνο τής πολιτικής πραγματικότητας: ή πίστη οφείλει νά μεταμορφώσει τό υποκείμενο*έτσι τό ίδιο τό ύποκείμενο μπορεί νά μεταμορφωθεί, δέν ισχύειδμως τό ίδιο καί γιά τόν κόσμο, πού ή μοίρα του καθορίζεται εξολοκλήρου άπό τήν άνεξιχνίαστη θεία βούληση. ’Έτσι ό Θεός άπε-λευθερώνει τόν Χριστιανό στο μέτρο άκριβώς πού ό Χριστιανός δένάνήκει στον κόσμο. Ό Λούθηρος καταγγέλλει ώς κατεξοχήν ιερό

συλη τήν επιδίωξη μετατροπής τού κόσμου στο δνομα τού Εύαγγε-λίου πού πρέπει νά πραγματοποιηθεί επί τής γής.--------------  υπ α̂1. Πρβλ. τό έργο: Περί τον 9Αναβαπτισμού, σέ όνο πάστορες.

Page 31: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 31/383

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ  31

Όχι μόνο ό Λούθηρος, άλλά καί κατοπινότερα ό Ζβίγγλιος καίό Καλβίνος έψεξαν τήν κακοήθεια τής άναβαπτιστικής αίρεσης.’Έτσι οί μεταρρυθμισμένες Εκκλησίες παίρνουν κοινή θέση ενάντιαστον άναβαπτισμό (καθώς εξάλλου καί ενάντια στούς Πνευματι-στές) γιατί άρνουνται τελεσίδικα σέ άτομα ή σέ ομάδες τύ δικαίωμα νά άμφισβητούν έμπρακτα τά δόγματα καί τούς θεσμούς πούσυνδέονται συμβολικά καί πρακτικά μέ τήν κοινωνική καί πολιτική ιεραρχία. Άποσκοποΰν νά επιβεβαιώσουν τήν ελευθερία τήςσυνείδησης καί συνάμα τήν ελευθερία τής ερμηνείας (ελευθερίεςπού άργότερα θά περιοριστούν άπο μιά δογματική καί έναν νέο

κλήρο)· επίσης άποσκοποΰν νά περιστείλουν το πεδίο αύτή'ς τήςελευθερίας μέσα στήν έσωτερικότητα τού ύποκειμένου, κι έτσι νάυψώσουν ένα φραγμό άνάμεσα στήν πνευματικότητα, πού σχετίζεται μέ το πρόσωπο, καί στήν πολιτική, πού σχετίζεται μέ έξου-σίες καί συγκροτημένα κοινωνικά σώματα.

3. THOMAS MtJNTZER:Ο ΘΕΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΑΝΤΙΘΕΟΛΟΓΙΑΣ,

Ο ΠΡΟΦΗΤΗΣ ΤΟΤ ΠΟΛΕΜΟΤ ΤΩΝ ΑΓΡΟΤΩΝ

Ή ριζοσπαστική Μεταρρύθμιση θά βρει στο πρόσωπο τού Th.Miintzer τον πιύ συνεπή θεωρητικό της, ό όποιος, άνάμεσα στο

1520 καί τό 1525, θά επεξεργαστεί μιά παιδαγωγική λατρεία,μιά βιβλική ερμηνεία πού «έκλογικεύει» τήν Τστορία καί μιά πολιτική θεολογία τής λαϊκής κυριαρχίας, προτού χαθεί μέ τήν ήττατού πολέμου τών άγροτών.

Τό πρόβλημα τής λατρείας καί τής γνώσης: ερμηνευτική 

αρχή τής Βίβλον .Ή άρνηση νά κατανοηθεί τό Εύαγγέλιο σύμφωνα μέ τό γράμμα

καί ή άπόπειρα νά κατανοηθεί καί νά ξαναγίνει επίκαιρο τό πνεύμα

Page 32: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 32/383

32 THOMAS MONTZER

του θά γεννήσουν χάρη στον Miintzer μιά διδασκαλία πού άπο-σκοπεί νά έξαλείψει ριζικά κάθε θεολογία ή επιστήμη του θείου,ή οποία είναι άντλημένη άπο τή Γραφή καί δέν έχει φωτιστεί

άπο τή διπλή εμπειρία τής μυστικής άσκησης καί τής πολιτικήςπάλης γιά τή χειραφέτηση του λαού τού Θεού.

 Αύτή ή χειραφέτηση άπαιτεί μιά νέα ερμηνευτική μέθοδο τήςΓραφής, μιά παιδαγωγική λατρεία, μιά πολιτική δράση.

Ό Miintzer κηρύσσει μιά νέα ερμηνευτική μέθοδο. ’Όνταςκληρονόμος τού γερμανικού μυστικισμού, κάνει τή φώτιση τής ψυχής, πού κατακτιέται μέ τον εσωτερικό διχασμό, έγγύηση τής άλη-

θινής κατανόησης. ’Όντας κοντινός καί συνάμα άπόμακρος, ό Θεόςδέν είναι βουβός, ή βούλησή του δέν είναι κατατεθειμένη σάν άπο-λίθωμα ούτε σέ μιάν εκκλησιαστική αύθεντία άποκλειστικά άρμό-δια νά άποκρυπτογραφήσει τή Γραφή ούτε στο γράμμα τής Γραφής πού είναι άπό μόνο του κατανοητό στο θεολόγο* άντίθετα, ζείμέσα στήν άνθρώπινη καρδιά καί μόνο ή οδύνη τήν άποκαλύπτει.

 Αύτή ή ένύπαρξη τού θείου Πνεύματος μέσα στήν άνθρωπότητα

θεμελιώνει τή διαρκή δυνατότητα τής ’Αποκάλυψης νά εκδηλώνεται, μέ μικρότερη ή μεγαλύτερη ένταση, υπό διάφορες μορφές.Ή ’Αποκάλυψη έκδιπλώνεται γενναιόδωρα μέ τήν ενεργή άπαίτησητής άγάπης. Ό Θεός γίνεται αισθητός στήν καρδιά καί μάς μιλάει στά όνειρα καί στά οράματα βοηθώντας μας νά γνωρίσουμετή βούλησή του μέσω τής Γραφής.

’Αλλά τό νόημα τών βιβλικών κειμένων είναι φανερό καί συνά

μα κρυφό* είναι σκοτεινό γιά τόν άσεβή πού πελαγοδρομεί μέσασέ άκόρεστες επιθυμίες, άλλά είναι εύανάγνωστο γιά τόν πιστό πούτό διαβάζει μέσα άπό τήν βιωμένη καί ένεργητική σχέση άνάμεσαστήν παρούσα καί στήν άγια ιστορία: μόνο δρώντας στο παρόν γιάτήν πραγμάτωση τού Εύαγγελίου γινόμαστε ικανοί νά κατανοήσουμε τό πνεύμα του. Τότε μονάχα άποκαλύπτεται ό έπαναστατι-κός χαρακτήρας τού θείου Λόγου καί τής αύθεντικής πίστης πού

τόν διαγιγνώσκει. Αύτή ή πίστη είναι έπαναστατική ύπό διπλή έννοια:— έλευθερώνει τόν Χριστιανό άπό τήν τυραννία τού γράμματος

καί χαρίζει στον Λόγο τό σαφές μέτρο τών κανόνων τής άλή-

Page 33: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 33/383

θείας, καθώς τόν άνυψώνει πάνω άπό τή σαρκική νόηση, ή οποίαπαραμένει αιχμάλωτη μέσα στά όρια πού έπιβάλλει ή επιθυμία·

— τόν προικίζει μέ δσες δυνάμεις χρειάζονται γιά νά πραγματο

ποιήσει δ,τι επιφανειακά μοιάζει αδύνατο, άλλά κατ’ ούσία είναιπραγματώσιμο: τό Βασίλειο του Θεού επί τής γης.Ή μέθοδος τής συστοιχίας πού επεξεργάστηκε ό ’Ιωακείμ

Φλώριος βασιζόταν σέ μιά θεωρία περί σημασίας σύμφωνα μέ τήνοποία γιά δποιον πιστεύει στο Θεό καί συνακόλουθα είναι ικανόςγιά μυστική κατανόηση, τό ΐδιο σημαινόμενο μπορεί νά εκφραστείμέ δύο διαφορετικά σημαίνοντα, τά όποια δμως συνδέονται μέ μία

σχέση ομοίωσης. Έτσι ή ταυτότητα τού νοήματος εκφράζεται μέσαάπό τις δύο Διαθήκες. Μόνο άνακαλύπτοντας μιά σχέση ομοίωσηςάνάμεσα σέ συγκαιρινά γεγονότα καί άλλα ήδη ιστορημένα καίσυνδεμένα μέσα στις δύο Διαθήκες, μπορούμε νά κατανοήσουμετήν τρέχουσα ιστορική πορεία, μπορούμε μάλιστα, μέ ένα σύστημα περίπλοκων υπολογισμών, νά προβλέψουμε τό μέλλον, δηλαδήτήν έ'λευση τής Δευτέρας Παρουσίας.

Γιά τόν Miintzer δέν υπάρχει υπολογισμός πού νά επιτρέπεινά προβλέψουμε τό Πλήρωμα τού Χρόνου. Άλλά γιά τόν πιστό,στο μέτρο πού συλλαμβάνει άναλογίες άνάμεσα στις δύο Διαθήκεςκαί στή σύγχρονη πραγματικότητα, είναι δυνατή μιά άνάγνωσητής Γραφής μέ τρόπο πού καί οί τρεις αύτοί δροι νά συγκλίνουν. Αύτή άκριβώς ή «συνοχή» φέρει τή σφραγίδα τού Λόγου πού έχειφωτιστεί άπό τό Πνεύμα.

Ή Γραφή τό επιμαρτυρεί. ’Όντας πρότυπο άλήθειας, άνοίγειτό δρόμο γιά τήν κατανόηση τής πραγματικότητας, ενώ συνάμαή δυστυχία πού έχει βιώσει ό πιστός στήν επαφή του μέ αύτή τήνπραγματικότητα καθιστά τήν ψυχή ικανή νά συλλάβει τή σημασίατού κειμένου, άφοΰ πρώτα έχει καθαρθεΐ μέ τήν άσκηση.

Εφαρμόζοντας τό Βιβλίο του Δανιήλ καί τήν9Αποκάλυψη στήσύγχρονη πραγματικότητα, θά διαφωτίσουμε τήν άνέλιξη τής 'Ιστο

ρίας, τήν άναπόδραστη άντιπαράταξη άσεβών καί πιστών. Κάθεπροτεινόμενη ιδέα πρέπει νά άποδειχτεΐ κάτω άπό τό διπλό φωτισμό τής κοινωνικής πραγματικότητας καί τού κειμένου. Ετούτηή άντιπαράταξη επιτρέπει νά οικοδομήσουμε ένα θεολογικό σύστη

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΘΕΟΤ 33

Page 34: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 34/383

μα πού ή έγκυρότητά του νά βασίζεται στήν έλλειψη άντίφασηςάνάμεσα στις ήθικές άπαιτήσεις, πού εκφράζονται μέσα στή Βίβλο, καί στις ήθικές καί κοινωνικές άπαιτήσεις, πού διατυπώνονται

άπό το λαό. 'Η αυθεντικότητα τού νοήματος προκύπτει άπο αύτήτή συνάντηση.

 Μιά παιδαγωγική λατρεία .

Ό Miintzer είναι ό πρώτος ιερέας πού μεταρρύθμισε έξ ολοκλή

ρου τήν καθολική λατρεία καί επινόησε μιά νέα γερμανική λειτουργία. Αύτή ή μεταρρύθμιση ούσιαστικά σκοπεύει νά καταστήσειτή Βίβλο κατανοητή στο λαό, νά ωθήσει τό λαο σέ μιάν πιύ ενεργήμετοχή στή λατρεία, πού προφανώς πρέπει νά γίνεται σέ γερμανική γλώσσα. Άν ή λατινική γλώσσα έχει διατηρηθεί, αύτο οφείλεται στον έκφυλισμο τού εγωιστικού, φυγόπονου καί πλεονέκτηκλήρου, πού δέν εννοεί νά μπει στον κόπο νά παιδαγωγήσει τύ λαό.

’Όχι μόνο δέν κάνει το καθήκον του, άλλά ιδιοποιείται άνάρμοστατο ίερο κείμενο· ό κλήρος είναι «κλέφτης τής Γραφής».Ό άληθινος ιερέας είναι σάν τον Χριστό, διδάσκει το λαό,

«δέν πρέπει νά στέκει παθητικός μπροστά στήν οργή τών τυράννων,άλλά νά άποκαλύπτει στήν έντέλεια τήν Διαθήκη τού Χριστού, νάτή σχολιάζει καί νά τήν άδει στή γερμανική γλώσσα γιά νά μπορέσουν οί άνθρωποι νά άποχτήσουν ̂ χριστιανική μορφή... Έτσι

θά έξαλειφθεΐ ή άπληστία, ή αισχροκέρδεια καί ή ύπουλη κακεντρέ-χεια μοναχών καί καλογραιών..,» Αύτή ή λατρεία θά συμπεριλάβει τήν υμνωδία, τήν άνάγνωση

τής Βίβλου καί το κήρυγμα.*Η υμνωδία παρουσιάζεται ώς συγκεκριμένη μύηση στήν προσ

πάθεια τής κατανόησης, ώς ή πρώτη φάση τού έξευγενισμού* όρόλος αύτος άνήκει στούς ψαλμούς. 'Η υμνωδία, έξοικειώνονταςτο λαο μέ τις έπιταγές τού Νόμου, τού έπιτρέπει νά συναισθανθείτήν εύφροσύνη καί τήν κατάθλιψη τού πιστού πού άναζητά τονΘεο καί νά έκφράσει τή συλλογική του συμμετοχή στή λειτουργία.

'Η άνάγνωση τής Γραφής θά πρέπει νά γίνεται κατά ολόκληρα

34 THOMAS Mt)NTZER

Page 35: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 35/383

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΘΕΟΤ 35

κεφάλαια, χωρίς αύθαίρετες περικοπές, σέ τρόπο ώστε νά μήν κα-ταστρέφεται ή νοθεύεται τό νόημα’ προοδευτικά θά πρέπει νά μεταδίδουμε στούς Χριστιανούς τή Γραφή στήν ολότητά της, ώστε

νά μπορεί καθένας τους νά τήν εγκολπώνεται.Τό κήρυγμα θά έπεξηγήσει δ,τι ίσως μείνει θολό, συμπλησιά-

ζοντας μέ σημαδιακό τρόπο τά εδάφια πού φωτίζονται άμοιβαΐα.Είναι ενεργή διδασκαλία πού διαδίδει τήν επιστήμη τού Θεού έκ-λαϊκεύοντάς την μέ τήν καλύτερη έννοια τού δρου. Αντίκρυ στούςψευδοϊερεΐς, τούς «κλέφτες τής Γραφής», ό άληθινός ιερέας εμφανίζεται ώς χορηγός τής Γραφής.

Ή γερμανική λειτουργία τού Miintzer θά προκαλέσει άθρόαλαϊκή προσέλευση, πράγμα πού θά κοστίσει στον ιεροκήρυκα πλήθος συγκρούσεις μέ τις αρχές* ή κατάσταση επιδεινώθηκε δτανμετά άπό μιά ομιλία άπό τού άμβωνος πάνω στο θέμα: «θά ξε-θεμελιώσετε τούς ναούς τους, θά καταστρέψετε τά είδωλά τους»,οί πιστοί γκρέμισαν ένα παρεκκλήσιο τής Παρθένου.

Γιά τόν Miintzer ή διδαχή τού λαού είναι άπόλυτα κεφαλαιώ

δες στοιχείο γιά μιάν άληθινή Μεταρρύθμιση, γιατί μέ δεδομένοτόν εκφυλισμό τής Εκκλησίας τό χριστιανικό ποίμνιο είναι ολωσδιόλου «άποκτηνωμένο»: λατρεύει δπως οί είδωλολάτρες γιά Θεόενα «ξύλινο ειδώλιο».

Νά γιατί τό μήνυμα τής Γραφής άποκρύφθηκε σέ τέτοιο βαθμό: ή πραγμάτωση μιας άληθινής χριστιανικής κοινότητας θά σή-μαινε τήν τελευταία ώρα γιά τήν ισχύ τών άρχόντων καί τών

πλουσίων.

 Ή άληθινή χριστιανική κοινότητα: τό πρόβλημα τής  εξουσίας και τό τέλος τής Ιστορίας.

Ή 'Ομιλία στους ήγεμόνες θέτει τό πρόβλημα τής νομιμότητας

τής πολιτικής έξουσίας: ένας ήγεμόνας είναι νόμιμος μόνο αν χρησιμοποιεί τό ξίφος τού Δαβίδ γιά τήν άποκατάσταση καί τήνυπεράσπιση μιας αυθεντικής χριστιανικής κοινότητας. Στήν άντί-θετη περίπτωση έχει σφετερισθεί τήν έξουσία του καί τό δικαίωμα

Page 36: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 36/383

36 THOMAS MtTNTZER

τής εξέγερσης είναι τό πιο ιερό άνάμεσα στά καθήκοντα του Χριστιανού. Τό πρότυπο τής αυθεντικής χριστιανικής κοινότητας μάςέχει δοθεί μέσα στή Βίβλο, καί αύτή ή κοινότητα έχει ένσαρκωθεΐ

στήν πρωτόγονη Εκκλησία γιά νά διαφθαρεί στή συνέχεια. ’Άρατό Πνεύμα τού Χριστού άπαιτεΐ τήν πραγμάτωση τής βασιλείαςτού Θεού επί τής γής (άφού δ,τι μάς επιτάσσει ό Θεός δέν θάμπορούσε νά είναι άνέφικτο) καί κάθε συμβιβασμός μέ τούς Καί-σαρες σημαίνει τήν εγκατάλειψη τής πίστης, τή διαφθορά τήςάμαρτίας. Μετά τό θάνατο τών ’Αποστόλων ή χριστιανική κοινότητα διεφθάρη επειδή παρείσφρυσαν στούς κόλπους της έχθρικά

στοιχεία πού ιδιοποιήθηκαν καί άλλοίωσαν τό μήνυμα τού Χριστού. ’Αφού λοιπόν ή χριστιανική κοινότητα δέν μπορεί παρά νάβασίζεται στήν πλήρη ισότητα καί στή ζώσα άδελφότητα, αύτάτά στοιχεία μετατέθηκαν σέ ένα έπέκεινα. Ή κοινωνική καί πολιτική διαίρεση, έκφραση τών υλικών ορέξεων τών ισχυρών, είναιβαθύτατα άσεβής. 'Όταν ή ’Εκκλησία ενσωματώνεται σ’ ένα Κράτος πού συντηρεί τήν άνισότητα μέ τήν κτηνωδία καί τό ψέμα

κι δταν οργανώνεται μέ τήν μορφή μιάς αύταρχικής ιεραρχίας,υποβιβάζεται σέ μιάν φενακιστική λειτουργία προδίδοντας τήνσωτήρια λειτουργία της.

’Άρα προορισμός τής Εκκλησίας είναι νά έγκαθιδρύσει μιάνέξισωτική άνθρώπινη κοινότητα, άφυπνίζοντας τό συναίσθημα τήςθυσίας καί τής άγάπης κι άντιτιθέμενη, μέ τή βία αν χρειαστεί,σέ δλους, δσοι παρεμποδίζουν τήν έμπρακτη πραγμάτωση τού

Εύαγγελίου.Συνεπώς ό άληθινός ρόλος τής ’Εκκλησίας θά ήταν νά γίνειπολιτικός παιδαγωγός, μέ τήν έννοια δτι οφείλει νά γνοιάζεται νάξυπνήσει μιάν ήθική καί ένα πολιτικό πνεύμα, πού καί τά δυότους συνιστοΰν τήν άγαθοεργία, καί επίσης νά χειραφετήσει τούςάνθρώπους άπό τήν φιληδονία.

 Αύτή ή χειραφεσία έχει έγκαινιαστεί έμπρακτα άπό τήν άναγ-

καία κοινωνική μετατροπή, χωρίς τήν οποία τό χριστιανικό μήνυμα παραμένει διπλά συγκαλυμμένο: άπό τή μιά μεριά, ένα καταπιεστικό πολιτικό καθεστώς προβάλλεται σάν σύμφωνο μέ τόχριστιανικό πνεύμα* άπό τήν άλλη μεριά, ή συνειδητοποίηση τής

Page 37: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 37/383

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΘΕΟΤ 37

πραγματικής κατάστασης του άνθρώπου άντίκρυ στον Θεό δένμπορεί νά άναπτυχθεΐ καί νά διαδοθεί. Ή ύπάρχουσα κοινωνία ενσαρκώνει τό Κακό, γιατί άποτελεΐ «διασκέδαση». Συνακόλουθα, ήεπανάσταση δέν είναι ένας σκοπός καθ’ εαυτός, άλλά ένα μέσο,μιά άπαραίτητη προϋπόθεση σωτηρίας. Προϋπόθεση χωρίς τήν οποία μέ κανέναν τρόπο δέν μπορούμε νά ελευθερωθούμε άπό τήφιληδονία: οί πλούσιοι παραμένουν αιχμάλωτοι τής άπληστίαςτους, οί φτωχοί γνωρίζουν μόνο τήν ύλική στέρηση, καί έτσι κανείς τους δέν μπορεί νά συναισθανθεί τό καθαρό ήθικό βάσανο τουπιστού πού άναζητεΐ τό Θεό.

Έκ τών πραγμάτων ή κυβέρνηση εΐτε θά δεχτεί νά χρησιμοποιήσει μέ γνώση του χρέους της τό ξίφος του Δαβίδ εΐτε θάπρέπει νά έκμηδενιστεΐ άπό τή δύναμη του συγκεντρωμένου λαού,του μόνου πού κατέχει τήν κυριαρχία.

’Έτσι έξηγεΐται ή άσυμφιλίωτη άντίθεση προς τόν Λούθηρομετά τό 1521: ό Μεταρρυθμιστής καταγγέλλεται ώς άπατεώνας,γιατί άρνεΐται νά παρέμβει ενάντια στήν άδικία καί μάλιστα τή

δικαιολογεί, γιατί άρνεΐται νά άναγνωρίσει δτι ή πηγή κάθε κυριαρχίας άνήκει στο λαό. ’Έκτοτε συγκρίνεται μέ τούς ψευδοσο-φούς τής αύλής του Ναβουχοδονόσορα πού, επειδή είναι ποταποίαύλοκόλακες, αδυνατούν νά άποκαλύψουν τό νόημα του ένύπνιου,δηλαδή τής 'Ιστορίας. Ή σημασία τής Γραφής δέν αποκαλύπτεται σέ κείνους πού παραμένουν δέσμιοι τών άντικατοπτρισμών τουγράμματος, άλλά μόνο σέ εκείνους πού κατέχονται άπό τό ΙΙνεΰμα.

 Άλλά αύτό τό Πνεύμα άφυπνίζετάι καί σφυρηλατεΐται μέσα στούςπρακτικούς άγώνες, μέσα στήν ειλικρινή οδύνη. Συνεπώς τό νόημα τής 'Ιστορίας δέν είναι προσιτό παρά μόνο σέ δσους άγωνίζον-ται γιά τήν πραγματοποίηση τού σκοπού τής 'Ιστορίας.

Τό νόημα καί ή όρθολογικότητα της Ιστορίας .

Ή ιστορία συνεπάγεται τόσο έναν τελικό σκοπό δσο καί έναννόμο άνάπτυξης. Καί σ’ αύτό τό σημείο ό Miintzer άντιτίθεταιστον Λούθηρο, σύμφωνα μέ τόν όποιο ή ιστορία δέν παρουσιάζει

Page 38: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 38/383

παρά άτακτες κινήσεις άνταγωνιστικών δυνάμεων, κι αύτός ό άγώ-νας δέν διέπεται άπό μιάν τάξη πού νά μπορεί νά διατυπωθείέ'λλογα: σέ κάθε εποχή, ό Θεός παλεύει άναπόδραστα μέ τό Σα

τανά καί τό νόημα τής 'Ιστορίας δέν θά άποκαλυφθεΐ παρά τήνάπρόοπτη στιγμή τής κατάλυσής της άπό τήν Βασιλεία τών Ού-ρανών.

’Αντίθετα, ό Miintzer υιοθετεί τό δραμα τών χιλιαστών, τήδιδασκαλία τών τριών εποχών τού ’Ιωακείμ Φλώριου, καθεμιά άπότις όποιες ορίζεται μέ βάση ένα σύνολο χαρακτηριστικών, τά όποιαάπορρέουν άπό τόν διπλό καθορισμό της τόσο άπό τήν Διαθήκη

δσο καί άπό τό Πρόσωπο τής Τριάδος πού τής άντιστοιχεΐ. Έτσι,ή εποχή τού Νόμου έξαρτάται άπό τήν Παλαιά Διαθήκη καί τόνΠατέρα’ ή εποχή τής Χάριτος άπό τήν Καινή Διαθήκη καί τόνΎίό#ή εποχή τής μεγίστης Χάριτος άπό τό Αιώνιο Ευαγγέλιο,πού είναι καθαρή κατανόηση τών δύο Διαθηκών, καί άπό τόΠνεύμα. Ό Miintzer έπεξεργάζεται ξανά αύτή τή διδασκαλία γιάνά συγκροτήσει τήν ιστορική διάσταση, ή οποία άποτελεΐ προϋπό

θεση τής εγκαθίδρυσης του Millenium, διαμέσου πέντε περιόδων.Οί συμβολικές κατηγορίες χρησιμοποιούνται ώς όργανα θετικήςάνάλυσης, πράγμα πού έπιτρέπει τήν άντληση ένός νοήματος άπότά ιστορικά γεγονότα καί συνάμα τήν πρόβλεψη ένός τέλους.

'Η ιστορική άνέλιξη δείχνει τόσο τήν πτώση του άνθρώπουδσο καί τόν εκφυλισμό του, πού έπιδεινώνεται μέ τόν σχηματισμόαύτοκρατοριών ολοένα καί πιο διεφθαρμένων ολόκληρη ή ιστορία

τής ’Ανθρωπότητας συλλαμβάνεται καί πάλι μέσα άπό τήν άλλη-λουχία αύτών τών περιόδων, άλληλουχία πού συνιστά τό νόμο αύτήςτής άνέλιξης. Μέσα άπό πέντε στάδια ή ’Ανθρωπότητα οδεύειάναγκαΐα πρός τήν οριστική της απελευθέρωση: «Αύτό πρέπει νάέκπληρωθεΐ* ό καθένας μπορεί νά έξεγείρεται δπως νομίζει, χωρίςαύτό νά κλονίζει σέ τίποτα τήν προφητεία του Δανιήλ... Τοΰτο τόκείμενο τού Δανιήλ είναι φωτεινό δσο καί ό περίλαμπρος ήλιος*

ή δύναμη πού θά συντρίψει τήν πέμπτη αύτοκρατορία βρίσκεταιτώρα έν κινήσει. 'Η πρώτη αύτοκρατορία συμβολιζόταν μέ τό χρυσό κεφάλι: ήταν ή αύτοκρατορία τής Βαβυλώνος. Ή δεύτερη μέτό άργυρό στέρνο καί τά άργυρά χέρια: ήταν ή αύτοκρατορία τών

38 THOMAS MtNTZER

Page 39: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 39/383

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΘΕΟΤ 39

Μήδων καί τών Περσών. Ή τρίτη ήταν ή αύτοκρατορία τών Ελλήνων, μέ τόν ήχηρο νοΰ, πού συμβολιζόταν μέ το χαλκό. Τέταρτηήταν ή ρωμαϊκή αύτοκρατορία, πού επειδή κατακτήθηκε μέ τύ ξί

φος ήταν ή αύτοκρατορία τού καταναγκασμού. Ή πέμπτη είναιαύτή πού έχουμε μπροστά μας, είναι κι αύτή άπο σίδερο καί θάήθελε νά είναι αύτοκρατορία τού καταναγκασμού)).1Επειδή ακριβώς μπορούμε, ερμηνεύοντας σωστά τή Γραφή, νά γνωρίσουμεαύτον το νόμο τών πέντε αύτοκρατοριών, γι’ αύτο μπορούμε νάφέρουμε πραγματικά σέ φώς τή σημασία τών σύγχρονων γεγονότων καί νά θεμελιώσουμε μιά πολιτική δράση: έτσι ό Χριστός,

προάγγελος της σωτηρίας, γεννιέται τή στιγμή πού, μαζί μέ τήδουλεία, ή διαφθορά έχει φτάσει στύ κατακόρυφο* ή βασιλεία τουδέ θά πραγματοποιηθεί παρά στο τέλος αύτης της έσχατης περιόδου, πού είναι περίοδος ύποκρισίας καί ψευδοχριστιανισμοΰ, δτανοί δίκαιοι θά μπορούν καί θά οφείλουν νά εκμηδενίσουν τούς είδω-λολάτρες.

Κάνοντας νά συγκλίνουν το έσχατολογικο δραμα καί ή ιστο

ρική πραγματικότητα ό Miintzer έκλογικεύει μιάν ιστορία πούχεισκοπούς καί ριζοσπαστικοποιεΐ τή θεολογία μέχρι σημείου νά τήνάρνεΐται: ή άληθινή έπιστήμη τού Θεού είναι εκείνη της Τστο-ρίας, γιατί αύτο πού άποκαλύπτει κυριολεκτικά τήν αύθεντικήφύση, τήν γνώσιμη βούληση τού Θεού, είναι ή Τστορία.

Οί Ενθουσιώδεις τού Εύαγγελίου παρουσιάζουν άπο κοινούένα θεμελιώδες χαρακτηριστικό: τήνάπόλυτη άρνηση τού συμβιβα

σμού μέ έναν κόσμο πού άγνοεί καί άρνείται τήν άδελφότητα τώντέκνων τού Θεού, δπως άγγέλλεται μέσα στή Γραφή. Ή Γη τηςΕπαγγελίας της νέας χριστιανικής ελευθερίας δέν τοποθετείται σέένα έπέκεινα, άλλά σέ αύτο τον κόσμο, δταν θά κατακτηθεί: «Όλαός θά είναι ελεύθερος καί μόνο ό Θεός θά είναι βασιλιάς του)).2

1. Λόγος στούς ηγεμόνες, σ. 90 (ύπό έκδ.).2. Καλοθεμελιωμένη 9 Απολογία,  σ. 167 (ύπό έκδ.).

Page 40: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 40/383

40 THOMAS MtlNTZER

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

E. Bloch: Thomas Miintzer theologien de la revolution,  γαλλ. μτφ. τουM. de Gandillac, Paris, Julliard, 1962.

H. Desroche: Marxisme et religion, Paris, P.U.F., 1962.F. Engels: La guerre des paysans στο La Rivolution d0mocratique hour -

geoise en Allemagne, μτφ. E. Bottigelli, Paris, E.S., 1952.K. Holl: Luther und die Schwarmer, Gesammelte Aufsatze zur Kirchen- 

geschichte,τ. I, Tubingen, 1923.

P. Mesnard: L’essor de la philosophie politique au XVIe siecle, Paris, 1952. A. Meusel: Thomas Miintzer und seine Zeit, Berlin, Aufbau Verlag, 1952. Th. Miintzer, Kritische Gesamtausgabe,  G. Franz, Gerd Mohn Guterslo- 

her Yerlag, 1969.M. Pianzola: Th.Miintzer ou la guerre des paysans, Paris, Club du Livre 

Frangais, 1958.Μ. M. Smirin: Die Volksreformation des Thomas Miintzer und der grosse 

Bauernkrieg, Berlin, 1956.P. Wappler: Th. Miintzer in Zwickau und die «Zwickauer Propheten)), 

Gerd Mohn Gutersloher Verlag, 1966.

Page 41: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 41/383

II

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ:  ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΙΚΟΛΑΟ ΚΟΤΖΑΝΟ 

ΣΤΟΝ GIORDANO BRUNO

της HfiLENE VfiDRINE

’Ανάμεσα στήν Σοφή Άγνοια (1440) του Νικολάου Κουζάνου καί

στο θάνατο του Giordano Bruno έπί τής πυράς (1600) διαγράφεται ολόκληρη ή περιπέτεια τής ’Αναγέννησης: ό κυρίαρχος ρόλοςτου ανθρώπου, ή κριτική τής άριστοτελικής κοσμολογίας, οί κρίσεις καί οί θρησκευτικές μεταρρυθμίσεις, ή ανάπτυξη τών διάφορων μορφών τεχνικής, ή αιφνίδια εισβολή τών μεγάλων άνακαλύ-ψεων... Στούς Γάλλους, πού είναι συνηθισμένοι νά βλέπουν τήντομή αύτή στο πλαίσιο τής επιστημολογίας πού προήλθε άπο τον

Γαλιλαίο καί τον Descartes, ή ’Αναγέννηση δίνει τήν εντύπωσηφτωχού συγγενή. Συχνά σταματούν στον Burckhardt καί στήνάκτινοβόλα εικόνα τής ιταλικής ζωής ελαχιστοποιώντας τις έν-νοιολογικές μετατοπίσεις πού έκαναν οί φιλόσοφοι. ’Αντίθετα, ήξένη κριτική τονίζει τον μοντέρνο χαρακτήρα αύτής τής περιόδουκαί άνακαλύπτει σ’ αύτήν τήν προαγγελία τών κατηγοριών τήςσύγχρονης σκέψης. ’'Αλλοι βλέπουν νά γεννιέται το υποκείμενο,

πού υπάρχει ήδη, αν καί συγκαλυμμένο (Cassirer), ενώ άλλοι άνακαλύπτουν εδώ ενα άπο τά στάδια άνάπτυξης τού πνεύματος(Gentile). ’Έτσι, δπως λέγεται, ή ’Αναγέννηση, χωρίς νά το ξέρειή ίδια, άναγγέλλει το μέλλον, ενώ άνάμεσα στο παρελθόν καί στο

Page 42: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 42/383

παρόν ή παράδοση άποτελεΐ τό υφάδι ένός γραμμικού χρόνου. Αύτέςοί ερμηνείες δικαιώθηκαν στο μέτρο πού κατά τόν δέκατο πέμπτοαιώνα εμφανίζονται γιά πρώτη φορά οί κατηγορίες πού άποτελούν

τό υπόβαθρο τής ιστορίας τών ιδεών: ή συνέχεια άνάμεσα στοπαρελθόν καί τό παρόν, ή πρόοδος τής άνθρωπότητας καί, ώς άντί-στίξη, τό μοτίβο τής άλήθειας ώς «θυγατέρας τού χρόνου». Παράλληλα δμως πρέπει νά μιλήσουμε γιά ρήξη: μέσα σέ εκατόνπενήντα χρόνια ή εικόνα τού κόσμου μετατρέπεται όλοσχερώς καίτούτο άποκλειστικά χάρη στά δπλα ένός θεωρητικού στοχασμούπάνω στον «κόσμο». Μέ εξαίρεση τόν Κοπέρνικο, ή Αναγέννηση

δοκιμάζει τόν έαυτό της σέ ιδέες καί ύποθέσεις: αύτό είναι τό μεγαλείο καί ή άδυναμία της.Κατά παράδοξο τρόπο, ή άνανέωση άρχίζει μέ μιάν επιστροφή

στο παρελθόν, μέ μιάν άνάκληση τής ’Αρχαιότητας πού οδηγείστή συντριβή καί στο ξεπέρασμα μιας σχολαστικής έξαντλημένηςάπό τις υπερβολικά λεπτόλογες άναλύσεις. Πρέπει νά κατανοήσουμε τί σήμαινε γιά πολλές γενεές ή προοδευτική έπανανακάλυψη

τών διαλόγων τού «θείου» Πλάτωνος: ό Νικόλαος Κουζάνος, δπωςάκριβώς ό Πετράρχης πριν άπ’ αύτόν, άναζητεΐ χειρόγραφα* όΦικίνος, σ’ εναν εξαιρετικό πυρετό ενθουσιασμού, μεταφράζει ολόκληρο τόν Πλάτωνα, ολόκληρο τόν Πλωτίνο καί πολυάριθμα κείμενα πού άνήκουν στήν έρμητική παράδοση. ’Ενώ οί δάσκαλοι τούΠαρισιού έμπλέκονται σέ άτελεύτητες συζητήσεις γύρω άπό τήνλογική, οί άνθρωπιστές έγκαταλείπουν τό πρωτείο τής φιλοσοφίας

τής φύσης γιά νά έξερευνήσουν, μέσα άπό τόν Πλάτωνα καί τόνΠλωτίνο, τούς δρόμους μιας άνακαινισμένης άνθρωπολογίας καίμιας σύγχρονης άπολογητικής. Τά αισθητά, ή άγάπη τής ζωής, οίπαρορμήσεις τής ψυχής υπερτερούν άπέναντι στή θεωρητική αύστη-ρότητα. ’Άραγε τί ώφελεΐ νά διαλογιζόμαστε τή φύση δταν δένξέρουμε τί είναι ό άνθρωπος; ’Εξάλλου αύτός ό πλατωνισμός δένπολυσκοτίζεται γιά τήν ιστορική πιστότητα: ό σεβασμός τού κειμένου περιορίζεται σέ ορισμένες καλοδιαλεγμένες παραπομπές. Όκαθένας έπινοεΐ τήν μικρή προσωπική του ’Αρχαιότητα καί οίκο-δομεΐ τή δική του φιλοσοφία άνακατώνοντας φύρδην μίγδην τούςπροσωκρατικούς, τούς άρχαίους ύλιστές, τόν Κικέρωνα ή τόν Αύ-

42 Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ

Page 43: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 43/383

γουστίνο. Αύτή ή έλευθερία έπιτρέπει στήν ’Αναγέννηση νά ξε-φύγει άπό τόν άπολιθωμένο σεβασμό τού κειμένου, άπό τόνσχολαστικισμό τής κατά γράμμα εξήγησης. Ό Πλάτων άνοίγει

άγνωστους ορίζοντες μέσα σέ ένα πολιτισμικό σύμπαν δπου δεσπόζουν άκόμα διάφορες άριστοτελικές τάσεις: είναι παράθυρο γιάτό μέλλον, διέξοδος γιά τήν πολεμική. ’Έτσι γεννιέται ή ποικιλίατών πλατωνισμών: άλλοι είναι καθαρά άνθρωπιστικοί (Πετράρ-χης), άλλοι καθαρά πνευματοκρατικοί (Φικίνος), άλλοι πάλι ηθελημένα άμφισβητητικοί (Bruno). Καί πλάι σέ αύτούς, άνανεω-μένα ή καθυστερημένα, επιβιώνουν βέβαια τά διάφορα μεσαιωνικά

ρεύματα: άνάμεσά τους ή περίφημη Σχολή τής Πάδουας, πού εξακολουθεί νά σκανδαλίζει τά πνεύματα καί νά διαπλάθει τούς σοφούς.

Σκοπός ήταν ή άπελευθέρωση τών πνευμάτων, δηλαδή ή έκ-κοσμίκευση τής σκέψης, πράγμα άλλωστε πού δέν είναι συνώνυμο άθείας. Στον Μεσαίωνα, πού στοχαζόταν σέ θεοκεντρικό πλαίσιο, ή ’Αναγέννηση άντιπαρατάσσει μιά φιλοσοφία γιά τόν έντιμο

άνθρωπο. Στό έργο του Idiota (δηλαδή: Ό ’Αμύητος), ό ΝικόλαοςΚουζάνος, ήδη άπό τό 1452, δείχνει δτι ό Λόγος άνήκει εξίσου σέδλους καί δτι συχνά ό άμαθής κρίνει μέ μεγαλύτερη άρμοδιότηταάπό τόν αύτοαποκαλούμενο σοφό. ’Ήδη στήν Φλωρεντία οί μεγάλοι άνθρωπιστές σφραγιδοφύλακες, δπως ό Coluccio Salutatiκαί ό Leonardo Bruni (1370-1444), είχαν έξάρει τις άνθρώπινεςάξίες, τις πολιτικές άρετές τών άρχαίων Ρωμαίων, καί είχαν άσκή-

σει έντονη κριτική έναντίον δσων κατέφευγαν σέ ένα μοναστήριγιά νά άποφύγουν τις εύθύνες τους. Ό άνθρωπος κερδίζει τή σωτηρία του μέσα στήν πόλη. Καί τό 1574, στό έργο του Ξεπούλημα του θριαμβεύοντος θηρίου  (Spaccio della bestia trionfante), όBruno θά άναπτύξει τό θέμα τού ήρωισμού τής εργασίας, τήςπάλης τού άτόμου ένάντια στήν κόπωση καί στήν άποθάρρυνση.

 Άκόμα καί ή θεωρητική ενατένιση επιστρέφει στή γή: ό Φικίνος

μιλάει μέ πολύ σύγχρονους τόνους δταν περιγράφει τις κατακτήσεις τής άνθρωπότητας. Σέ αύτό τόν ταπεινό κόσμο συμβαίνουντόσα πολλά πράγματα, ώστε δέν μπορούμε νά τόν περιφρονοΰμε. Άπό τόν Πετράρχη στον Bruno, άπό τόν Rabelais στον Shake

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ 43

Page 44: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 44/383

44 Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ

speare, ή συνείδηση της προόδου καί ή προφάνεια τών μετατροπώνπροκαλοΰν θάμβος. Μέσα άπό τίς μεγάλες άνακαλύψεις (’Αμερική κτλ.), τήν άνάπτυξη τών νέων τεχνικών μέσων (πυροβολικό,

τυπογραφία), τόν πλούτο τών καλλιτεχνικών, θρησκευτικών ή πολιτικών μεταβολών, παρουσιάζεται ή άνάγκη τής άναμόρφωσηςτου επιστημολογικού πεδίου σέ συνάρτηση μέ μιάν άλλη πρακτική.

Ό άνθρωπος ad quadratum et ad circulum του Λεονάρδουντά Βίντσι ένσαρκώνει αύτή τή ρήξη. Άκόμα καί έκεΐνοι πούεξακολουθούν νά πιστεύουν σέ ενα ιεραρχημένο σύμπαν —καί είναιπολλοί— επιμένουν, δπως π.χ. ό Φικίνος, στον διαμεσολαβητικό

καί συνεπώς προνομιούχο ρόλο τού άτόμου. Στό σταυροδρόμι αιωνιότητας καί .χρόνου, ΰλης καί πνεύματος, συμπυκνώνοντας μέσασέ έναν γοητευτικό μικρόκοσμο τόν πλούτο τού κόσμου, ό άνθρωπος κατοικεί στό κέντρο τού ακόσμου». Θεός ή θηρίο, αδμοιος μέχαμαιλέοντα» κατά τόν Πίκο ντε λα Μιράντολα, ό άνθρωπος ορίζεται ώς ενα πεδίο δυνάμεων, ώς μιά άπειρη δυνατότητα επιλογής.Καί θαυματουργός γίνεται, δταν άναμειγνύονται μέ τά παραπάνω

λίγη μαγεία ή άστρολογία. Ελάχιστοι είναι δσοι ξεφεύγουν άπόαύτή τή θέληση τής δύναμης, ή οποία διατρέχει τήν άπόκρυφηφιλοσοφία. Τούτη δικαιώνεται μέ τήν άρχαιότητα καί τήν άγιότητάτης: οί εκδόσεις τού Πίμανδρου γίνονται άνάρπαστες, ό Ερμής όΤρισμέγιστος γίνεται best-seller* Ανήσυχος κρόνιος, ό Φικίνος πιστεύει στή δύναμη τών φυλαχτών καί τών εικόνων τών πλανητώνγιά τή θεραπεία τών βασάνων, ενώ ό Cornelius Agrippa, ό μεγά

λος θεωρητικός τής μαγείας, εκθέτει τά μέσα εφαρμογής τών δυνάμεων τού άνώτερου κόσμου στον κατώτερο κόσμο. Άν «τάπάντα είναι μέσα στά πάντα», δπως πιστεύει ό Bruno, άρκεΐ νάδαμάσουμε τίς κρυφές δυνάμεις τής φύσης μέ μιάν υπομονετικήεπιστήμη. Ή έκθεση τών άρχών άπέχει πολύ άπό τήν πρακτική.'Όλοι οί φιλόσοφοι δυσπιστούν άπέναντι στούς κινδύνους τής χυδαίας μαγείας. IV αύτούς ό εσωτερισμός ταυτίζεται μέ μιά βα

θύτερη γνώση τών νόμων τού σύμπαντος. Ωστόσο ουτε ό μάγοςοΰτε ό άστρολόγος άγνοούν τό άμφίβολο νόημα τών πρακτικώνπού άσκοΰν.

’Έτσι μέσα στή σύγχυση, στό παραλήρημα καί στή δαψίλεια

Page 45: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 45/383

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ 45

τών ιδεών εφευρίσκεται μιά άλλη μορφή ζωής. Θά ήταν άφέλειανά παρουσιάζαμε σάν ενότητα τά διάφορα ρεύματα τής ’Αναγέννησης. Οί μέριμνες ένός Machiavelli δέν συναντώνται μέ εκείνες

τών Χριστιανών άνθρωπιστών. Ή Μεταρρύθμιση προκαλεΐ έ'να αγεφύρωτο ρήγμα άνάμεσά τους, πού ή Σύνοδος του Τριδέντου θάτό επιτείνει άπό τήν καθολική πλευρά. Τήν ελεύθερη άνθηση τούQuattrocento διαδέχεται ή πάλη τών δογματισμών τήν φιλελεύθερη έ'ρευνα, ή οργίλη διάθεση τών λογοκριτών. Εντούτοις, μέσασέ εκατό πενήντα χρόνια ή εικόνα του κόσμου έχει αλλάξει: οίστοχαστές μπορεί κάλλιστα νά άγνοοΰν τόν Κοπέρνικο, άλλά τό

έ'ργο του θά θριαμβεύσει. Ή Τερά Εξέταση μπορεί νά θέλει νάέπιβάλει τό νόμο της, ωστόσο ό άριστοτελισμός θά ύποκύψει κάτωάπό τά πλήγματα τής κριτικής τών κοσμολόγων φιλοσόφων. ’Αλλάαύτή είναι μιά άλλη ιστορία... Άς άρχίσουμε άπό τή μακρυνήεποχή, δταν οί πάπες ήσαν άνθρωπιστές, οί καρδινάλιοι φιλόσοφοικαί ό Πλάτωνας ενας μύθος πού έ'πρεπε νά επινοηθεί.

 Ή Θεοκοαμολογία τον Νικολάου Κονζάνον .

 Άπό πολλές άπόψεις ή σκέψη τού Νικολάου Κουζάνου υπήρξεκαινοτόμος. Άπό νέος επιφορτίζεται μέ πολυάριθμες άποστολές,μετέχει στή Σύνοδο τής Βασιλείας (1433) καί τήν ίδια χρονιά υποστηρίζει στήνConcordantia catholica  τή συμφιλίωση τών διαφό

ρων τάσεων, πού συνταράζουν τήν Εκκλησία, στό δνομα τής ενότητας τής χριστιανικής πίστης. Ταξιδεύοντας, έπωφελείται άπότά διαστήματα τής παραμονής του στήν Ιταλία γιά νά άνακαλύψειτόν άνθρωπισμό καί νά συνάψει πολύτιμες σχέσεις: ό μαθηματικός Toscanelli υπήρξε ό πιστός φίλος του. Παρά τίς συντριπτικές υποχρεώσεις του (υπήρξε έπίσκοπος τού Brixen, ύστερα καρδινάλιος), ώς φιλόσοφος ήξερε νά άφιερώνει χρόνο γιά τήν εμβά

θυνση του προβλήματος τών σχέσεων μεταξύ άπειρου καί πεπερασμένου, Θεού καί κόσμου. Ή εκπαίδευσή του στούς Αδελφούς τήςχριστιανικής ζωής στό Deventer τόν είχε προσανατολίσει προςμιάν έσωτερικευμένη θεοσέβεια, τήν οποία έ'μελλε νά εμπλουτίσει

Page 46: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 46/383

46 Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ

ή άνάγνωση τών Γερμανών μυστικών (Ruysbroeck, Eckhart) καίτών νεοπλατωνικών. Πολύ γρήγορα άποσαφηνίζεται το κεντρικόσημείο τής σκέψης ̂ Του: άνάμεσα στή θεία άσυμμετρία καί στήν

μετρητική δραστηριότητα τού πνεύματος υπάρχει άπειρη άπόστα-ση, καθώς επίσης υπάρχουν καί λεπτές σχέσεις. Άν ή άποφατικήθεολογία τού ψευδο-Διονύσιου διακρίνει σωστά τήν άδυναμία μαςνά συλλάβουμε το Θεό, οφείλει μολαταύτα νά υπερβαθεΐ άπο τήνάνάλυση τών συνθηκών τής άγνοιάς μας.

Ή ίδιοφυΐα τού Κουζάνου συνίσταται στο δτι μετέφερε τήνάποφατική μέθοδο σ* ένα γενικότερο πεδίο συμπληρώνοντάς την

μέ τή θεωρία τής «σύμπτωσης τών άντιθέτων» γιά νά δείξει τοάπρόσιτο τού Θεού καί συνάμα τήν πανταχού παρουσία του. ΤοΈν τών Ελλήνων παρέμενε πεπερασμένο’ ό χριστιανικός Θεόςείναι άπειρος καί άγαθός. Άλλά καί ή πολλότητα δέν έγκαταλεί-φθηκε ποτέ ριζικά. ’Έπρεπε νά βρεθούν νέες σχέσεις άνάμεσα στοολοκληρωτικά άπειρο τού Ένός, πού είναι ό Θεός, καί στο εν-πολλά, πού δημιουργήθηκε άπο το Θεό. Ό Νικόλαος Κουζάνος

άντικαθιστά τήν φιλοσοφία τής προόδου καί τής άπορροής μέ μιάφιλοσοφία τής ενότητας, ή όποια, μολονότι καταφάσκει τήν θείαυπέρβαση, γυρεύει νά άναλύσει τόν τρόπο πού ή άπειρη ενότηταδιαχέεται παντού. Πολλοί άπό τούς συγχρόνους του, καί ιδιαίτεραό κανονικός ιερέας Wenck, δέν κατανόησαν αυτή τήν άπόπειρακαί κατηγόρησαν τόν συγγραφέα τής Docta Ignorantia δτι έπεσεστις παγίδες τής θεωρίας τής έμμένειας. Στήν άπάντησή του ( Apo

logia de Docta Ignorantia, 1449), ό καρδινάλιος διασαφήνισε τίςσυχνά άσεβεις εκφράσεις τού μεγάλου βιβλίου του.Ό δρος «docta ignorantia» (πού ό Κουζάνος δανείστηκε άπό

τόν Αυγουστίνο) σημαίνει δτι ό άνθρωπος, έχοντας συνειδητοποιήσει τήν άδυναμία του νά φτάσει στό άπειρο, ταυτόχρονα άνακαλύ-πτει τά δρια τής γνώσης του καί προσπαθεί νά ορίσει τά σύνοράτης. Αύτό τό σχέδιο, πού γιά μάς έχει κιόλας μιά καντιανή γεύση,φαίνεται πολύ μοντέρνο: κάτω άπό ποιές συνθήκες είναι δυνατή ήγνώση; Ό Κάντ θά άπαντήσει μέ τήν υπερβατική αισθητική* όΝικόλαος Κουζάνος, διαποτισμένος άπό τή θεολογία, θά δοκιμάσει νά χαράξει τά δρια τής άνθρώπινης γνώσης σέ άναφορά προς

Page 47: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 47/383

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ 47

τό θεϊκό άπειρο. ’Έτσι θεμελιώνει έναν νέο τύπο ορθολογισμού, πού,χωρίς νά άγνοεί τή δύναμη τής σκέψης, ορίζει εθελούσια τό βεληνεκές της: μέ αύτο τον τρόπο ή άγνοια γίνεται συνείδηση.

Καθώς ό Κουζάνος δέν τρέφεται άπό κάποια μεταφυσική άπελ-πισία, άλλά μάλλον άπό μιάν ένωτική αισιοδοξία, δέν παραμένεισέ αύτό τό στάδιο. Μέ τή μέθοδο τής coincidentia oppositorumξεπερνά όντολογικά και λογικά τόν δυϊσμό πεπερασμένου καί άπειρου. Τό θεμέλιο τής μεθόδου είναι άπλό καί μάλιστα άφελές, γιατίυπαγορεύεται στή σκέψη άπό πολύ κοινότοπες άναλογίες μαθηματικής προέλευσης. 'Ένα πολύγωνο, τού οποίου θά διαιρούσαμε

έπ* άπειρον τίς πλευρές, εν τέλει θά γινόταν «όμοιο» μέ τόν κύκλο, στον όποιο είναι εγγεγραμμένο. Ένα άπειρο τμήμα μιας καμπύλης θά συγχεόταν μέ μιάν εύθεία κτλ. Άν τό πείραμα αύτό δένμπορεί νά πραγματωθεί υλικά, πάντως ή θεωρητική αρχή κατα-νοείται εύκολα. "Αν ή «εύθεία» καί ή «καμπύλη» μπορούν εν τέλεινά «συμπέσουν», άραγε δέ θά ήταν δυνατό νά μεταφέρουμε τήμέθοδο σέ άλλα πεδία καί νά τήν επεκτείνουμε γιά παράδειγμα στή

μεταφυσική; Ό στοχασμός τού Κουζάνου άποσκοπεί στό ξεκαθά-ρισμα αύτής τής ιδέας, έφαρμόζοντάς την στό άπόλυτο maximumπού είναι ό Θεός: «Τό άπόλυτο maximum, δντας δ,τιδήποτε μπορεί νά είναι, είναι έξ ολοκλήρου ένεργεία* καί άφού δέν μπορεί νάείναι μεγαλύτερο, γιά τόν ίδιο λόγο δέν θά μπορούσε νά είναι μικρότερο, γιατί είναι δλα, δσα μπορεί νά είναι. Άρα τό minimumείναι αύτό, σέ σχέση μέ τό οποίο τίποτε δέν μπορεί νά είναι μι

κρότερο. Εφόσον τό maximum άνταποκρίνεται σέ αύτό τόν ορισμό, είναι σαφές δτι τό maximum καί τό minimum συμπίπτουν»(Docta Ignorantia, I, IV, μτφ. Μ. de Gandillac, στά Oeuvres choisies, σ. 70).

 Αύτή ή «θαυμάσια» σύμπτωση τού maximum καί τού minimum στήν πραγματικότητα ισχύει μόνο γιά τόν Θεό, δπου χάνουν τό νόημά τους οί διακρίσεις πού προσιδιάζουν στό αισθητό.’Αφού τό πεπερασμένο ξεφεύγει εκ φύσεως άπό αύτό τόν ορισμό,άνάμεσα στις επιστήμες μονάχα τά μαθηματικά μπορούν νά μεταδώσουν τήν αίσθηση τού μυστηρίου τής σύμπτωσης. 'Όμως κιαύτά δέν είναι παρά τό άφετηριακό σημείο μιας «μετάθεσης», πού

Page 48: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 48/383

48 Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ 

τδ νόημά της διευκρινίζεται οριστικά μέσα στήν οντολογία. Εντούτοις, μιά καί τά μαθηματικά έχουν έντός τους ώς άρχή νά οδηγούν ώς τά άκρα, συμμετέχουν στήν έρευνα τών θεμελίων μέ ένα

είδος πυθαγόρειας γοητείας. ’Όντας πιο ευγενή άπο τήν παραδοσιακή λογική, πού παραμένει παγιδευμένη μέσα στήν άρχή τήςάντίφασης, θά μπορούσαν, άν τελειοποιούσαν τή μέθοδό τους, νάάνοίξουν μιά βασιλική οδό* καί, άπο τήν πλευρά του, ό καρδινάλιοςάναζητεΐ παθιασμένα τήν λύση τών μυστηρίων τού τετραγωνισμού τού κύκλου. Χωρίς νά θέλουμε νά κάνουμε τον Κουζάνο «έγε-λιανό», πρέπει νά υπογραμμίσουμε τήν καινοτομία αυτού τού δια

λεκτικού οργάνου πού εϊναι ή «σύμπτωση τών άντιθέτων». *Αν καίή άρνηση δέν παίζει κανένα ρόλο σέ αύτή τή σύμπτωση, ωστόσο ήιδέα τού ξεπεράσματος τών άντιθέσεων μέσα σέ μιά σύνθεση παραμένει κυρίαρχη. Καί άφού μόνο τδ άπειρο έγγυάται τήν έγκυρό-τητα τής προσπέλασης ώς τά άκρα, χάρη σ5αύτδ καθίσταται διαφορετικό άπδ τήν άλυσίδα τών οντων: τδ άπόλυτο maximum «υπερβαίνει κάθε κατάφαση καί κάθε άρνηση. 'Οτιδήποτε βάλουμε μέ

τδ νού μας πώς είναι, άληθεύει εξίσου εΐτε τδ βεβαιώσουμε εΐτετδ άρνηθούμε»(Ibid., σ. 71). Έτσι άποκλείεται ή καταφατική θεολογία καί οί μέθοδοί της, γιατί δέν μπορούμε νά ορίσουμε μέ άκρί-βεια ουτε τήν σύμπτωση, πού έχει συλληφθεΐ ενορατικά, ουτε τάθεία κατηγορήματα. Πιστδς στδν νεοπλατωνισμό, ό Κουζάνος προτιμά τήν πιδ ευέλικτη προσπέλαση τής άποφατικής θεολογίας.«Παρόμοιες άλήθειες υπερβαίνουν κάθε δύναμη τής νόησής μας».

'Όσο γιά τίς άναλογίες πού άντλούνται άπδ τδν αίσθητδ κόσμο, δένισχύουν παρά κατά προσέγγιση, στδ μέτρο πού ή σύμπτωση ένΘεώσυλλαμβάνεται «εικαστικά», άλλά οχι σύμφωνα μέ μιάν άπό-δειξη μαθηματικού τύπου.

Οί πιδ πρωτότυπες θέσεις τού καρδιναλίου έπρεπε νά άπορρέουνάπδ τή μέθοδο καί τίς θεολογικές της συνέπειες. ' Η άρχαία κοσμολογία, πού κληροδοτήθηκε άπδ μιά νόθα ένωση τού ’Αριστοτέλη

μέ τδν Πτολεμαίο, σαρώνεται στδ ονομα μιας προβληματικής πούάναπτύσσεται μέ τρόπο καθαρά έννοιακό. 'Όπως έχουμε ύπογραμ-μίσει, οί σχέσεις τού Θεού καί τού σύμπαντος ήσαν ένα άπδ τάδύσκολα σημεία τού συστήματος. Γιά νά ξεφύγει άπδ τδν μονι

Page 49: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 49/383

σμό ή τουλάχιστον άπο τή θεωρία τής έμμένειας, ό ΝικόλαοςΚουζάνος διακρίνει μέ μεγάλη λεπτότητα δύο τύπους άπειρου. Τόθεϊκό άπειρο ώς τέτοιο ξεφεύγει άπό τή νόησή μας, γι’ αύτό καί

θά λέγαμε: «τό άπόλυτα άπειρο maximum είναι άρνητικά άπειρο».Σ’ αύτό τό άπειρο, πού έχει συλληφθεΐ μέ άποφατικό τρόπο, άντι-τίθεται τό άπειρο πού έχει συλληφθεί «στερητικά». «Άντίθετα, τόσύμπαν πού συγκεντρώνει μέσα του δλα δσα δέν είναι Θεός, δένμπορεί νά είναι άποφατικά άπειρο, μολονότι είναι άπεριόριστο*συνεπώς είναι στερητικά άπειρο μέ τήν έννοια πώς δέν είναι ουτεπεπερασμένο ουτε άπειρο». (Ibid., σ. 103). Έτσι άποφεύγεται ό

πανθεϊσμός. Τό σύμπαν διακρίνεται άπό τόν Θεό στό μέτρο πούύφίσταται τήν άντίδραση τής ΰλης καί πού στό καθένα άπό τά μέρη του δέν βρίσκονται δλα, δσα είναι δυνατό νά είναι. Καί, επαναλαμβάνοντας τά άγαπημένα θέματα τών φιλοσόφων τής «προόδου», ό Κουζάνος δείχνει δτι μέσα στήν ολότητα έκτυλίσσεταιμιά διπλή διαδικασία σύμπτυξης καί άνάπτυξης. Στόν βαθμό πούό Θεός «είναι σύμπτυξη, βρίσκεται μέσα σέ κάθε πράγμα, δπως

ή άλήθεια μέσα στήν εικόνα». (Ibid., σ. 115). 'Όπως ό Θεός βρίσκεται μέσα σέ κάθε πράγμα, έτσι καί τό σύμπαν βρίσκεται μικρο-γραφικά μέσα στά πάντα. ’Έτσι άποφεύχθηκε ή ρήξη μέ τίς παραδοσιακές άπαιτήσεις τής πίστης.

’Έτσι διάνοιγόταν ένα νέο επιστημολογικό πεδίο, τό όποιο εκμεταλλεύτηκε θαυμάσια ό Κουζάνος δημιουργώντας μιάν έπαναστα-τική κοσμολογία. Μέσα σ’ ένα άπεριόριστο σύμπαν δέν θά μπορού

σε νά υπάρξει ούτε μόνιμο κέντρο ουτε κατά συνέπεια σύστημαιεραρχημένων σφαιρών. Άν ή Γή δέ βρίσκεται πιά στό κέντρο τούκόσμου, τό έπάνω καί τό κάτω γίνονται έννοιες σχετικές μέ τήθέση τού παρατηρητή. "Ενας άνθρωπος πού θά βρισκόταν στή Σελήνη θά είχε τήν ίδια ψυχολογική ψευδαίσθηση μέ έναν κάτοικο τήςΓής καί θά φανταζόταν δτι ή Γή βρίσκεται «άνωθεν». Εξίσου πρέπει νά άποκαταστήσουμε τό τέταρτο στοιχείο: «συνεπώς ή Γή

είναι ένα εύγενές άστρο μέ φώς, θερμότητα καί επίδραση δική τουκαί διαφορετική δλων τών άλλων». (Ibid., σ. 136). "Οσο γιά τήνπαλαιά άριστοτελική διάκριση άνάμεσα στόν ύποσελήνιο καί τόνύπερσελήνιο κόσμο, αύτή εξαφανίζεται. Άλλη συνέπεια: ή ένό-

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ 49

Page 50: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 50/383

50 II ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ

τητα του σύμπαντος άπαιτεΐ άπο τή Γή νά κινείται δπως τά άλλαάστρα: ((Τδ σχήμα τής Γής είναι εύγενές καί σφαιρικό καί ή κίνησή της είναι κυκλική, άλλά θά μπορούσε νά είναι πιδ τέλεια».

Σέ αύτή τήν παράδοξη πρόταση εμφανίζονται δλες οί άμφισημίεςτής σκέψης τού Κουζάνου: άπδ τή μιά πλευρά ή Γή κινείται — καίπρόκειται γιά μιά ιδέα νεοφανή γιά τήν εποχή, μολονότι καμιάέπιστημονική άναφορά δέν στηρίζει αύτή τή θέση* άπδ τήν άλληπλευρά, αύτή ή κίνηση δέν μετέχει ολοκληρωτικά στήν τελειότηταγιατί ξεφεύγει άπδ τδ άπειρο. *Αν δ ήλιοκεντρισμδς άποκλείεταιάπδ τδ σύστημα, ή άνωτερότητα τών φωτεινών σωμάτων καί τών

ενδεχόμενων κατοίκων τών «ήλιακών περιοχών» έχει διατηρηθεί,δπως καί στις άρχαΐες μεταφυσικές τού φωτός. Αύτδ τδ άμάλγαμαπαραδοσιακών καί προδρομικών ιδεών τδ ξανασυναντάμε, δταν γίνεται λόγος γιά τήν κίνηση: παρατηρώντας μιά σβούρα νά περιστρέφεται μέ μεγάλη ταχύτητα γύρω άπδ τδν εαυτό της, ό Κουζάνος διαπιστώνει τήν επιφανειακή ταυτότητα τής ταχείας κίνησης καί τής άκινησίας. Μέσα στδ άπειρο ή κίνηση καί ή άκινησία

συμπίπτουν μέσα στδ πεπερασμένο ή φύση προκαλεΐ άτελεΐς καίάτομικές κινήσεις. Κανένα άστρο δέ διαγράφει μιάν αύστηρά κυκλική τροχιά, καί ή μηχανή τού κόσμου χαρακτηρίζεται άπδ τήνπολυμέρειά της. ((Σύμπαν σημαίνει καθολικότητα, δηλαδή ενότητα μέσα στήν πολλότητα». Έτσι επιστρέφουμε στή θεολογία,καί αύτή ή «εικαστική» προέκταση δέν είναι τδ μικρότερο παράδοξο τούτης τής κοσμολογίας.

Στή νέα κοσμολογία άντιστοιχεΐ μιά διαφορετική θεωρία τήςγνώσης. Πάνω σέ αύτδ τδ θέμα δέν θά άκολουθήσουμε ορισμένουςκριτικούς πού προσπαθούν νά μεταμορφώσουν τδν Κουζάνο σέπρόδρομο τού Κάντ. Γιά μάς τδ πλαίσιο τής σκέψης του παραμένει θεμελιωδώς καθορισμένο άπδ μιά θρησκευτική προοπτική. ’Αλλά μέσα σέ ένα άπειρο σύμπαν χωρίς κέντρο είναι φανερδ δτι δάνθρωπος πρέπει νά τοποθετηθεί διαφορετικά. 'Η γνώση είναι περιορισμένη: γίνεται μέτρο τού συνειδέναι καθώς καί τής άνυπέρ-βλητης άγνοιας. Έτσι ώς έναν ορισμένο βαθμδ θεμελιώνεται έκεΐνοπού ονομάστηκε μεταφυσική τής περατότητας (Bufo). Ουτε ήπλατωνική θεωρία τών παραδειγμάτων οδτε δ άριστοτελικδς ρεα

Page 51: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 51/383

II ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ 51

λισμός δέν άρκούν πια νά θεμελιώσουν τή γνώση. Μέσα στόν διάλογό του πού τιτλοφορείται De idiota (cΟ 9Αμύητος) ό ΝικόλαοςΚουζάνος βεβαιώνει δτι ((δλα τά πράγματα λαμβάνουν τά δρια καίτό μέτρο τους άπό τή σκέψη». Καί δείχνει δτι ή τεχνική πετυχαίνει μιά τελειοποίηση πού δέν έχει σχέση μέ μιάν παθητικήμίμηση τών μορφών. Εντούτοις ή γνώση δέν είναι πέρα γιά πέρααυτόνομη γιατί παραπέμπει στόν Θεό ώς έσχατο θεμέλιο τής άλή-θειας. Έδώ άκόμα ό Κουζάνος παραμένει στά μισά τού δρόμου.’Άλλωστε, δπως καί οί άλλοι στοχαστές τής Αναγέννησης, δένέχει περιθώριο νά διαλέξει άνάμεσα στή θεολογία καί στήν κατά

φαση τού άνθρώπου. Γι’ αυτόν, άν άπέτυχαν οί άρχαΐες κατατάξεις,είναι γιατί προϋπέθεταν τήν έγκυρότητα τού συστήματος τώνάντιθέσεων, δπως είχε οριστεί άπό τόν άριστοτελισμό. Άπαξ καίέφευρέθηκε ή μέθοδος, ή άναδιάρθρωση τών άληθειών επιβάλλεται έξαιτίας τής άποκέντρωσης πού συνεπάγεται ένα άπεριόριστοσύμπαν. Ό άνθρωπος άναζητεΐ άκόμα τόν εαυτό του μέσω τήςάναφοράς στήν ολότητα.

Πλατωνικοί και αριστοτελικοί .

 Αναμφίβολα θά κρατήσουν πολύ οί συζητήσεις γιά τήν επίδρασητού Νικολάου Κουζάνου πάνω στήν εύρωπαϊκή σκέψη. Άλλά μέεξαίρεση τόν Giordano Bruno, πρέπει νά άναγνωρίσουμε δτι οί

κοσμολογικές άποκοτιές τής Docta Ignorantia  πέρασαν ουσιαστικά άπαρατήρητες άπό τούς πρωταγωνιστές τού μεγάλου άνα-νεωτικού κινήματος πού εκδηλώθηκε στό δεύτερο μισό τού δέκατου πέμπτου αίώνα̂ καί στις άρχές τού δέκατου έκτου. Είναι ήεποχή πού άναδείχθηκαν, άνάμεσα σέ άλλους, ό Φικίνος, ό Πίκοντε λα Μιράντολα κι ό Pomponazzi.

Χάρη στή ζωτικότητά της ή Σχολή τής Φλωρεντίας δεσπόζει

άπέναντι σέ δλα τά ρεύματα. Κάνοντας τόν περίπατό του στήνΠαλαιά Γέφυρα ό Φικίνος (1433-1499) θά μπορούσε νά συναντήσει τόν Alberti, τόν Λεονάρδο ντά Βίντσι, τόν Machiavelli ή τόννεαρό Πίκο ντε λα Μιράντολα. Μέσα σέ αύτή τήν πόλη, πού βρί

Page 52: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 52/383

52 Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ

σκεται σέ πλήρη άνάπτυξη, οι καλλιτέχνες, βγαλμένοι τώρα άπότήν παλαιά θέση του χειρώνακτα, γίνονται διανοούμενοι παθιασμένοι γιά τά μαθηματικά, γιά τήν «μοντέρνα» προοπτική, γιά

πρωτότυπες άρχιτεκτονικές ιδέες. Ή πολιτισμική επανάσταση άρ-χικά συντελέστηκε μπροστά στά μάτια τών Φλωρεντινών. Ό Masaccio καί ό Piero della Francesca άντικαθιστοΰν τόν κλειστόχώρο του Μεσαίωνα μέ έναν άνοιχτό χώρο πού διέπεται άπό τούςκανόνες τής «θείας άναλογίας» καί τής «επιστημονικής» προοπτικής. ’Άλλοτε ό άνθρωπος κατοικούσε σέ έναν κλειστό κόσμο. Τώρα, τυλιγμένος μέσα στό διάφανο φώς, άνοίγεται στήν άπειρία τού

σύμπαντος. Τά Σημειωματάρια τού Λεονάρδο ντά Βίντσι μαρτυρούναύτό τό πάθος γιά τό φώς καί γιά τήν άνατροπή τών άξιών:«Ή έμπειρία δέν άπατά ποτέ* μονάχα οί κρίσεις σας πλανώνται,αύτές πού σάς υπόσχονται άποτελέσματα άσχετα μέ τόν προσωπικό μας πειραματισμό. Γιατί δταν μιά άρχή είναι δεδομένη, ήσυνέπειά της πρέπει νά άπορρέει φυσικά, εκτός κι άν μπει κάτιστή μέση* άν πάλι παρέμβει μιά άντίθετη επίδραση, τό άποτέλε-

σμα, πού έπρεπε νά προκόψει άπό τήν παραπάνω άρχή, τώρα θάπροκόψει άπό αύτή τήν άντίθετη επίδραση, πάνω κάτω άνάλογαμέ τήν δύναμη, μέ τήν οποία αύτή άσκεΐται πάνω στήν τεθειμένηάρχή» (C. Α.7154). Αναμφίβολα αύτή ή έμπιστοσύνη στήν έμπειρία καί στά μαθηματικά τόν κάνει νά άρνηθεΐ τίς παρήγορεςψευδαισθήσεις.

 Αύτές οί ενορατικές συλλήψεις τών καλλιτεχνών διευκρινί

ζονται άπό τούς φιλοσόφους. Συγκερασμένος μέ τόν ερμητισμό, όπλατωνισμός προσφέρει μιάν ολόκληρη μεταφυσική τού φωτός καίένα παιχνίδι μέ μεταφορές. Τώρα ή σκέψη άναφέρεται σέ κάτοπτρα, σέ στρεβλά είδωλα, σέ άντανακλάσεις, σέ σκιά καί σέ διαύγεια. Τό φώς καί ό χώρος άλληλοστηρίζονται μέσα σέ άπειράριθ-μες πραγματείες άφιερωμένες στήν δράση. Ξεφεύγοντας άπό τόνκαθορισμό τής έννοιας, ή γραφή γίνεται μετωνυμία, τό σημείοάναφέρεται στήν άποκρυπτογράφηση τού γρίφου τού σύμπαντος.Ή τάξη παραβαίνεται άπό τή μαγεία, ή οποία δίνει δύναμη, καίάπό τήν άστρολογία, πού διακατέχεται άπό τήν έμμονη ιδέα μιάςέξαντλητικής σημειολογίας. Νά γιατί δέν υπάρχει πάγιο πρότυπο

Page 53: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 53/383

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ 53

του σύμπαντος* νά γιατί καθένας άναλαμβάνει γιά λογαριασμό τουμιά νέα άνάγνωση τών πανάρχαιων ιδεών πού φέρνουν στήν έπι-καιρότητα οί μεταφράσεις. Έδώ ό Φικίνος βρίσκεται σέ πρώτηθέση: το 1463 έμφανίζονται τά ερμητικά βιβλία (’Ασκληπιός, Έρμης Τρισμέγιστος)* τό 1471 δημοσιεύεται ό Πίμανδρος* τό 1468ό Πλάτων καί τό 1484 άρχίζει νά μεταφράζεται ό Πλωτίνος.Τεράστια εργασία καί εκδοτική επιτυχία... Τότε παγιώνονται τάκύρια θέματα του φλωρεντινού άνθρωπισμού: ή ύπεροχή τού άν-θρώπου, ή οίκουμενικότητα τής θρησκείας πέρα άπό τίς διαφορέςτών αιρέσεων, ή λατρεία τού ωραίου.

 Αναφορικά μέ τήν άξιοπρέπεια τού άνθρώπου έμφανίζονταιπολυάριθμα δοκίμια καί ιδιαιτέρως κείμενα τού Φικίνου καί τούΠίκο ντε λα Μιράντολα. Κάτω άπό τό ρεύμα τών λέξεων καί τώνδεξιοτεχνικά έπεξεργασμένων κομματιών διαφαίνεται μιά πρωτότυπη άποψη γιά τό άτομο πού ώρες-ώρες έχει υπαρξιστικούς τόνους: ή ουσία δέν προηγείται άπό τήν ύπαρξη, άλλά τό άτομο διαμορφώνει έλεύθερα τή θέση του μέσα στήν ιεραρχία τών οντων

καί συνεπώς τών ούσιών. Αύτή ή βουλησιαρχία, πού είναι έντονό-τερη στόν Πίκο ντε λα Μιράντολα άπ’ δ,τι στόν Φικίνο, άναπτύσ-σεται σ’ ένα πλαίσιο άγωνίας καί ήθικής κρίσης: γιά μερικά χρόνια ό Φικίνος ύφίσταται τή γοητεία ορισμένων άπόψεων τής σκέψης τού Λουκρητίου καί θά χρειαστούν τά πατρικά κελεύσματατού άγίου Άντωνίνου γιά νά τόν άποτρέψουν. Ό Πίκο θά τελειώσει τή σύντομη ζωή του στό άναχωρητήριο ένός μοναστηριού.

Μέσα στις πέντε βαθμίδες τού δντος πού περιγράφει ή Πλατωνική Θεολογία: Θεός, άγγελος, ψυχή, ποιότητα, σώμα, ό άνθρωπος κατέχει μιά στρατηγική θέση. Διχασμένος άνάμεσα στήν επιθυμία τής αιωνιότητας καί στήν φωνή τού σώματος, ό άνθρωποςδέν θά μπορούσε νά ξεφύγει άπό αυτή τήν άντίφαση άν ή ψυχήτου δέν έτεινε έκ φύσεως προς τό θειο. "Ολα στόν άνθρωπο είναιδιπλά, δλα έπιτελούνται άνάμεσα στό χρόνο καί στήν αιωνιότητα.

Μόνο ό έ'ρωτας, πού εμφανίζεται σάν λυσσαλέος πόθος, libido,παρασυρμός ή θείο παραλήρημα, μπορεί νά διαρρήξει τό βασίλειοτής άναγκαιότητας: ((’Ανάμεσα σ’ δλα τά παραληρήματα τό ερωτικό είναι τό πιο ισχυρό καί τό πιο υπέροχο. Λέω τό πιο ισχυρό

Page 54: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 54/383

54 Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ

γιατί δλα τά άλλα χρειάζονται άπαραίτητα. Πράγματι, ...χωρίςέρωτα δέν κατορθώνουμε νά φτάσουμε στδ ποιητικό παραλήρημα,ουτε στδ ερωτικό, ουτε στδ μυστικό» (Σχόλιο γιά τό ((Συμπόσιο)) 

τον Πλάτωνα, μτφρ. Marcel, σ. 260). Έδώ δέν έχουμε άπλδ ξε-σήκωμα του Πλάτωνα, παρά τήν στέρεα θέληση νά περιγράφει δάνθρωπος άπδ τήν άποψη τών δυνατοτήτων του. Ό ελεύθερος καθορισμός τού άτόμου υπερτερεί άπέναντι σέ μιάν αιώνια παγιω-μένη ούσία: αύτδ πού χαρακτηρίζει τδν άνήσυχο άνθρωπο τής φλωρεντινής ’Αναγέννησης είναι ή ρήξη καί ή άποσυγκέντρωση. Στήνπολεμική του ενάντια στούς θεωρητικούς τής Πάδουας ό Πίκο

βάλλει μέ βιαιότητα κατά τής άστρολογίας έπειδή άποκλείει τήνέλευθερία. νΑν, δπως βεβαιώνουν οί θεωρητικοί τής Πάδουας, δλακαθορίζονται άπδ τά άστρα, δέν άπομένει πιά παρά νά ύποστοΰμετδ πεπρωμένο. Ή επιστήμη τών ωροσκοπίων άντικαθιστά τήνπροσπάθεια καί έτσι ξανακυλάμε στήν άσέβεια σκέψεων πού κυριαρχούνται άπδ τδ fatum. Άντίθετα, ή μαγεία, έπειδή άκριβώςαύξάνεΓ τήν δύναμη τού υποκειμένου, άξίζει νά άσκηθει ώς επι

στήμη. Καθώς βλέπουμε, ή άξιοπρέπεια τού άνθρώπου δέν άποκλείει τούς ελιγμούς ουτε τίς πιδ άντιφατικές ιδεολογικές δικαιώσεις.

Ή ερμηνεία τής θρησκείας εδράζεται σέ παρόμοιες άμφιλο-γίες: una est religio in rituum varietate, διακηρύχνει δ Φικίνος, πού στήν Πλατωνική θεολογία —άποκαλυπτικδς τίτλος— άνα-πτύσσει τή συμφωνία τού πλατωνισμού μέ τδν Χριστιανισμό: «Νά

γιατί δποιος διαβάζει σοβαρά τά έργα τού Πλάτωνα... θά βρει σέαύτά τά πάντα, μά ιδιαίτερα αύτές τίς δύο αιώνιες άλήθειες: τήνεύγνώμονα λατρεία ένός γνωστού Θεού καί τήν θειότητα τών ψυχών, άλήθειες στις όποιες βασίζεται κάθε κατανόηση τών πραγμάτων, κάθε κανόνας ζωής καί κάθε εύδαιμονία. Καί αύτδ ισχύεικατά μείζονα λόγο, έπειδή δ τρόπος πού σκέπτεται δ Πλάτωναύτά τά προβλήματα εϊναι τέτοιος ώστε άπ’ δλους τούς φιλοσόφους

αύτόν διάλεξε νά μιμηθεΐ δ Αύγουστίνος ώς τδν περισσότερο προσκείμενο στήν χριστιανική άλήθεια, βεβαιώνει μάλιστα δτι οί πλα-τωνιστές, άν άλλαζαν ελάχιστα τίς άπόψεις τους, θά ήσαν Χριστιανοί» (σ. 36, μτφρ. Marcel). Αύτή ή εύρεία, άν καί δχι αύστη-

Page 55: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 55/383

ρή, έρμηνεία τού αύγουστινιανισμοΰ έπιτρέπει νά άνακτήσουμε μιάνperennis religio δπου ό Χριστιανισμός εμφανίζεται περισσότεροώς προνομιούχα στιγμή παρά ώς ριζικό ξεκίνημα. Άλλωστε ή κα-θολικότητα τών συμβόλων δέν δείχνει τάχα αύτή τήν άλληλουχία;Ό σταυρός, πού ήδη λατρευόταν άπό τούς Αιγυπτίους, δέν ήτανσ’ αύτούς ένα είδος προμηνύματος; Τά πριν καί τά μετά τήν Αποκάλυψη δέν άποτελούν πλέον τομή στήν ιστορία, παρά ή άλήθειαπορεύεται διαμέσου τών αιώνων μέ γραμμικό τρόπο. ’Όντας φυσική στόν άνθρωπο «δπως τό χρεμέτισμα στό άλογο», ή θρησκείαάναζητει τήν υπέρβαση καί τήν άθανασία κι ορίζεται ώς ένα είδος

σύνθεσης δπου καθαίρονται καί έκπνευματώνονται οί διάφορες μορφές τής πίστης. ’Έτσι περισσότερο άνοίγεται παρά άποκλείει. ΌΠίκο πάει πολύ μακρυά προς αύτή τήν κατεύθυνση δταν γράφει:«Δέν υπάρχει επιστήμη πού νά χαρίζει μεγαλύτερη βεβαιότητα γιάτήν θειότητα τού Χριστού άπό τήν μαγεία καί τήν Καββάλα». Έναάπό τά άρθρα τών διακοσίων θέσεων πού καταδικάστηκαν στήΡώμη λέει δτι κάθε μαγεία άναφέρεται στό Θεό. Άπό τόν Φι-

κίνο στόν Πίκο σημειώνεται μιά μετάθεση: γιά τόν συγγραφέα τού DeChristiana religione ή αιώνια φιλοσοφία άναγγέλλει τόν Χριστό, άλλά ή εξ άποκαλύψεως άλήθεια διατηρεί τήν αύτονομία της.Ό Πίκο διάκειται εύνοϊκά άπέναντι σ’ έναν πλήρη συγκρητισμόκαί ένσωματώνει τήν πίστη στό εσωτερικό μιας ευρύτερης γνώσης, δπου προεξάρχουν ή μαγεία καί ή Καββάλα. Έτσι προσδιορίζονταν οί μορφές μιας νέας άπολογητικής πού έπαιρνε ύπόψη της

τήν επέκταση τής φιλοσοφικής γνώσης.Βέβαια αύτή ή θρησκεία τών άνθρωπιστών ήταν πρόκλησηγιά τούς οπαδούς μιας έπιστροφής στά Εύαγγέλια καί στό γράμματής Βίβλου. Ό Έρασμος, ό Λούθηρος κι ό Καλβίνος, δποιες κι άνήσαν οί δογματικές τους άντιθέσεις, στράφηκαν ενάντια σέ αύτότόν έξειδωλολατρισμό τής πίστης. 'Η άλήθεια βρίσκεται μέσα στάιερά κείμενα καί δχι σέ ένα άμάλγαμα τής άρχαίας σκέψης καί

τού Χριστιανισμού. Ό Λούθηρος συναισθάνθηκε έντονα δτι, προτού φιλοσοφήσει, ό Χριστιανός δφειλε νά άναδεχτει τήν «τρέλα»τού σταυρού: «'Όποιος θέλει νά φιλοσοφεί άκίνδυνα μέ τόν Αριστοτέλη, πρέπει πρώτα-πρώτα νά γίνει τρελός, δταν πάει μέ τόν

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ 55

Page 56: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 56/383

Χριστό. "Οπως τό κακό τής libido δεν χρησιμοποιείται καλά εκτόςάπό τήν περίπτωση του γάμου, μέ τόν ίδιο τρόπο οί μόνοι πούφιλοσοφούν καλά είναι οί τρελοί, δηλαδή οί Χριστιανοί». Τό άμάλ-γαμα, ή άγαπημένη μέθοδος τών Φλωρεντινών, άπορρίπτεται ώςάντίθετο στήν άληθινή πίστη. Χωρίς νά έπιμείνουμε σέ πράγματαπού βρίσκονται έκτος θέματος, ας υπογραμμίσουμε γοργά ορισμένες διαφορές. Ή θρησκεία τών ’Ανθρωπιστών, στό μέτρο πού ορίζεται ώς χριστιανική άνάκτηση τού άρχαίου πνευματικού πολιτισμού, επιμένει πριν άπ’ όλα στήν οίκου μεν ικότητα τής πνευματικής στάσης διαμέσου τών έποχών. Ή Μεταρρύθμιση άντιτίθεται

ριζικά σέ κάθε νόθευση τής πρωτοτυπίας τού Χριστιανισμού άπότήν φιλοσοφία, πού a priori είναι ύποπτη γιά αιρετική διάθεση. Άλλά ας επιστρέφουμε στήν ’Ιταλία.

Οί Φλωρεντινοί άντιτίθενται ρητά στούς Παδουανούς. Τούςκατηγορούν ότι βασίζονται άποκλειστικά στόν ’Αριστοτέλη καί ότιυποστηρίζουν άσεβείς θεωρίες γιά τήν άθανασία τής ψυχής: άνάνήκουν στήν αίρεση τών άβερροιστών, δέχονται έναν μοναδικό

νού γιά ολόκληρη τήν άνθρωπότητα* άν είναι οπαδοί τού ’Αλέξανδρου τού Άφροδισιέα, βεβαιώνουν ότι ή ψυχή μας είναι θνητή.Χάρη στή θεωρία τους γιά τήν doppia verita οί Παδουανοί άνα-δέχονταν μέ έλαφρή καρδιά αυτούς τούς κινδύνους τών αιρέσεων.'Υπάρχουν, λένε, δύο χωριστές σφαίρες τής έρευνας: ή μία χρησιμοποιεί τίς ορθολογικές μεθόδους ώς τίς έσχατες συνέπειές τους*ή άλλη βασίζεται στήν πίστη καί δέν έχει νά λογοδοτήσει ένώπιον

τού δικαστηρίου τού Λόγου. ’Έτσι ή αυτονομία τής φιλοσοφίαςδιασώζεται, όπως άκριβώς καί ή αυτονομία τής έπιστήμης. Χωρίς τό φόβο ότι θά έρθουν σέ άντίθεση μέ τήν ’Εκκλησία, οί Παδουανοί μπορούσαν νά έπιδοθούν σέ παράτολμες ιατρικές καί θεωρητικές έρευνες. Φοιτητές άπ’ δλες τίς χώρες συνέρρεαν γιά νάπαρακολουθήσουν τά μαθήματα περίφημων διδασκάλων καί, όπωςέδειξε ό Busson στό βιβλίο του Ό γαλλικός ορθολογισμός τής 

9Αναγέννησης, οί ιδέες τής Πάδουας έπαιξαν συχνά ρόλο έκρηκτι-κού καψυλλίου. Ό Etienne Dolet, ό Rabelais ή ό Montaigne, γιάνά σημειώσουμε τούς διασημότερους, δέχθηκαν αυτή τήν έπιρροή.Βέβαια, οί κρίσεις γιά τήν Σχολή τής Πάδουας ποικίλλουν άνά-

56  Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ

Page 57: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 57/383

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ 57

λογα μέ τό άν τονίζουν τήν πνευματοκρατική άποψη τής ’Αναγέννησης ή τήν έλευθεριάζουσα. Αύτή ή παλιά φιλονικία δέν χωρίζει πια τούς σημερινούς ειδικούς. Ή σκέψη τής Πάδουας μορφοπο ιεΐται ξεκινώντας άπό ενα παραδοσιακό ύπόβαθρο εφόσον κινείται άκόμα κατ’ άποκλειστικότητα μέσα στό πλαίσιο του άριστο-τελισμού* άλλά κοινωνικά ή θρησκευτικά είναι πιο εκρηκτική άπόέκείνη τών Φλωρεντινών. Είναι επίτηδες προκλητική κι άνηλεήςστήν κριτική της, άρνεΐται τούς παρήγορους μύθους τών εύπροσή-γορων πλατωνικών ιδεαλιστών. Τό βιβλίο πού προκάλεσε σκάνδαλοστήν Εύρώπη ονομάζεται De immortalitate animae (1516) καί

άνήκει στόν Pomponazzi. Αύτό τό βιβλίο, μέ σχολαστική καί λόγια μορφή καί μέ βάρβαρο ύφος, άπαριθμεί όλα τά παραδοσιακάέπιχειρήματα υπέρ τής άθανασίας τής. ψυχής. ’Αλλά ή πολυμάθειασέ αύτή τήν περίπτωση έπικαλύπτει τήν τόλμη καί γι’ αύτό κανείςδέν ξεγελάστηκε. Ό Pomponazzi υποστηρίζει ότι «ό φυσικός Λόγος δέν μπορεί νά συμπεράνει μέ βεβαιότητα ότι ή ψυχή είναιάθάνατη». Παρά τό πολύ συμβατικό τελευταίο μέρος, πού προορί

ζεται νά κατευνάσει τούς λογοκριτές, ό Pomponazzi δέχεται ότιείναι πιο εύγενικό νά ζεί κανείς ενάρετα χωρίς τήν έλπίδα τής αιώνιας ζωής. Ή εύδαιμονία είναι ή άνταμοιβή καθαρά άνθρώπινωνάρετών. Τό βιβλίο προκάλεσε πολυάριθμες άντιδράσεις. Καταδικάστηκε καί κάηκε δημοσία· άκολούθησαν πολεμικές μέ τούς μεγάλους άνδρες τής εποχής. Ό Pomponazzi κράτησε καλά καίυποτροπίασε στό De incantationibus, πού γράφτηκε γύρω στό

1520 καί δημοσιεύτηκε στή Βασιλεία τό 1556. Τά θαύματα, λέγει,είναι άποκυήματα τής φαντασίας καί πεποιθήσεις τών άπαίδευτωνμαζών, πού άγνοούν ότι ή φύση διέπεται πάντα άπό νόμους. Μόνοό κοινός άνθρωπος βλέπει θαύματα’ άντίθετα ό σοφός διακρίνεισέ αύτά τήν τέχνη τών μεγάλων θαυματοποιών.

 Άνάμεσα στήν Φλωρεντία καί στήν Πάδουα οι άπόψεις διαφέρουν: άπό τή μιά μεριά άναζητούν νά έμβαθύνουν τίς άρχές μιας

οικουμενικής θρησκευτικότητας, ενώ άπό τήν άλλη άπομυθοποιούν.Σκοπός τών Φλωρεντινών είναι νά συσφαιρώσουν τή γνώση μέσασέ μιάν ολότητα, δπου υπάρχει άνταπόκριση άνάμεσα στούς γνωστικούς κλάδους. Σκοπός τού Pomponazzi είναι νά τοποθετήσει

Page 58: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 58/383

μέ ρεαλιστικό τρόπο τό έπίπεδο κάθε βαθμίδας γνώσης. Άνάμεσαστά δύο άνταγωνιστικά κέντρα της ’Ιταλίας άναπτύσσονται δεσμοί,πού εύνοούν τήν κυκλοφορία τών άνθρώπων καί τίς άπόπειρες σύν

θεσης. Γιά πολλούς στοχαστές ό Αριστοτέλης καί ό Πλάτων δένάντιτίθενται ριζικά. Ό πνευματικός πολιτισμός τείνει νά αφομοιώσει τόν άνθρωπισμό χωρίς νά άποκοπεΐ άπό τίς μεσαιωνικέςπηγές του: σ’ αύτό οφείλεται καί ή άνάπτυξη ένός συχνά επαχθούςσυγκρητισμού, ό όποιος όμως προετοιμάζει τήν τελική κατάρρευσητού θεωρητικού υπόβαθρου, πάνω στό όποιο ζοΰσε ή άνθρωπότηταεπί δύο χιλιετηρίδες. Ταυτόχρονα άναπτύσσεται μιά επιστήμη τής

φύσης, πού έμπνέεται είτε άπό πυθαγορικο-πλατωνικά μοτίβα, είτεάπό εμπειρικές έρευνες (Παράκελσος, Agricola κ.ά.). Παντού άρ-χίζουν νά προαισθάνονται ότι τό παρελθόν εξαντλείται καί ότιπρέπει νά κατακτηθούν άλλα πεδία έρευνας.

«'Α πό τόν κλειστό κόσμο στό άπειρο σύμπαν».

 Αύτή ή έκφραση τού Αλέξανδρου Koyre αποδίδει ορθά τήν μεταμόρφωση τής κοσμοεικόνας πού συντελέστηκε κατά τό δεύτερομισό τής Αναγέννησης. Κι εδώ θά άποφύγουμε νά μιλήσουμε γιάμιάν άπόλυτη τομή: οί άνθρωποι τού δέκατου έκτου αιώνα, όπωςκαί οί προγενέστεροί τους, σκέπτονται μέσα στό πλαίσιο εννοιώνπού κληρονομήθηκαν άπό τήν Αρχαιότητα. Άν ό γεωκεντρισμός

καί ή φυσική, πού αύτός συνεπάγεται, δέχθηκαν σφοδρή κριτική,ό νοητικός εξοπλισμός παραμένει παραδοσιακός. Ή ίδια ή κοπερνίκεια άστρονομία εντάσσεται σέ μιάν θεώρηση τού κόσμου, δπουό Πυθαγόρας, ό "Ιππαρχος καί ό Νικήτας παραμένουν έγκυροισυνομιλητές. Τό ίδιο ισχύει γιά τόν Vesalius, πού στή μεγάλητου πραγματεία, στό De humani corporis fabrica (1543), άνακα-τεύει μέ τίς άποκοτιές τής άνατομίας του τίς πιο παράταιρες ιδέες

γιά τόν ρόλο τού ήπατος ή τής καρδιάς. "Οσο γιά τήν Ars magna (1547) τού Cardanus, άν καί εκθέτει τή λύση τής εξίσωσης τρίτου βαθμού, δέν φαίνεται νά συλλαμβάνει τή σπουδαιότητα τώνφανταστικών άριθμών. Βρισκόμαστε άκόμα μεταξύ επιστήμης καί

58 Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ

Page 59: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 59/383

φιλοσοφίας. Ή συνείδηση της ρήξης τοποθετείται προπάντων στόκριτικό έπίπεδο: άκόμα δέν υπάρχει ό χρόνος γιά τήν άναζήτησητών συνθηκών μιας άλλης έπιστημολογίας. Σ’ αύτή τήν άρχή τήςεποχής του Μπαρόκ οί ιδέες άναβλύζουν καί οί φιλόσοφοι διαξι-φίζονται μεταξύ τους* πολλοί πληρώνουν μέ τή ζωή τους τήνπροσήλωση στις ιδέες τους: ό Dolet, ό Servet, ό Bruno γνωρίζουντό θάνατο επί τής πυράς. 'Όλα τά μεγάλα έ'ργα έγγράφονται προοδευτικά στόν κατάλογο άπαγορευμένων βιβλίων. Ή Μεταρρύθμιση (1517) καί κατόπιν ή Σύνοδος τού Τριδέντου (1544-1564) άκο-λουθήθηκαν άπό πολέμους καί 6 σκοταδισμός κυριάρχησε στά δύο

στρατόπεδα. Εύτυχείς εκείνοι πού, δπως ό Κοπέρνικος, βρήκαντρόπο νά ξεφύγουν.

«Mathematicis mathemata scribuntur».

«Τά μαθηματικά γράφτηκαν γιά τούς μαθηματικούς» λέγει ό Κο-

πέρνικος στόν πρόλογο τού De revolutionibus orbiurn coelestium (1543), έννοώντας μέ αύτό δτι επιφυλάσσει τόν έλεγχο τού έ'ργουτου μόνο στούς σοφούς. Πράγμα πού αύτοί τό έκαναν βέβαιαμειώνοντας τήν σημασία του... ’Άλλωστε ό συνετός κανονικόςιερέας δέν διευκόλυνε τό έργο τους. Περίμενε τριάντα χρόνια προτού επιτρέψει τή δημοσίευση τού άποτελέσματος τών διαλογισμώντου σέ έναν νεαρό μαθητή, τόν Rheticus. Τό βιβλίο κυκλοφόρησε

τήν παραμονή τού θανάτου του.Ετούτη ή εξαιρετική γιά τήν ιστορία τών ιδεών σιωπή ύπο-κίνησε πολλές υποθέσεις: ήταν φόβος, πόθος γιά γαλήνη ή άπλού-στατα, δπως τό βεβαιώνει ό ίδιος ό Κοπέρνικος στόν πρόλογο γιάτόν Παύλο Γ', ή καθαυτό πυθαγόρεια ιδέα δτι οί μεγάλες άνακα-λύψεις δέν εκτίθενται δημόσια; 'Όπως κι άν έχουν τά πράγματα,αυτός ό επαναστάτης υπήρξε πάντα επιφυλακτικός μπροστά στήν

δημοσιότητα. Γεννήθηκε στό Τόρν τό 1473 κι έκαμε τίς σπουδέςτου στήν Κρακοβία, στήν Μπολώνια (1496), στή Ρώμη (1500)καί στήν Πάδουα (1503). Σπουδάζει δίκαιο, ιατρική καί προπάντωνάστρονομία μέ τόν μεγαλύτερο ειδικό τής εποχής: τόν Domenico

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ 59

Page 60: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 60/383

60 Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ

Maria Novarra. To 1503 επιστρέφει στήν Πολωνία δπου χρίε-ται κανονικός ιερέας τού Φράουενμπουργκ. Στό εξής μοιράζει τήδραστηριότητά του άνάμεσα στή διοίκηση τής επισκοπής του

Warmie καί στις άστρονομικές του έρευνες.’Άν, δπως επιβεβαιώνεται στό Commentariolus  (άμφιλεγόμε-

νης χρονολογίας), ή ιδέα του συστήματος εμφανίζεται πολύ γρήγορα στό πνεύμα τού Κοπέρνικου, πρέπει νά περιμένουμε ώς τό1539 καί τή Narratio prima, ένα είδος άναφοράς πού τήν οφείλουμε στόν Rheticus, γιά νά γνωρίσουμε τά κύρια στοιχεία του.Τό βιβλίο γνώρισε έπιτυχία καί κατόπιν προστέθηκε ώς επίμετρο

στις εκδόσεις το De revolutionibus. Άν ή έγκατάλειψη τού γεω-κεντρισμού έξέπληξε τά πνεύματα, πάντως ή καινοτομία τού έργου. έγκειται στήν αύστηρή μαθηματική άνακατασκευή. Αύτή ή άνακα-

τασκευή, πού κατ’ έξαίρεση μόνο βασίζεται σέ νέες παρατηρήσεις,χρησιμοποιεί μάλλον τούς παλαιούς Άλφονσιακούς πίνακες καί τίςΕφημερίδες. Στό ονομα αύτού άκριβώς τού μαθηματικισμού ό δια-μαρτυρόμενος θεολόγος Osiander —κάνοντας μιάν άληθινή κατά

χρηση εμπιστοσύνης— πίστεψε δτι έπιτρεπόταν νά βεβαιώσει στόνεπίλογο τού βιβλίου, πώς τό νέο σύστημα δέν ήταν παρά μιά βολική υπόθεση άνάμεσα σέ άλλες. ’Έτσι ή σημασία τού έργου μειώθηκε. Άλλά γιά δποιον διαβάζει σοβαρά τήν άφιέρωση στόν Παύλο Γ' αύτή ή ερμηνεία άποκλείεται. Έκει ό Κοπέρνικος δείχνειπώς, άφού τού χτύπησαν στό μάτι οί άσυμφωνίες τών άστρονό-μων, άποφάσισε νά άναλύσει τί θά συνέβαινε, άν οί κινήσεις τίς

Γής εξηγούσαν τίς διάφορες άνωμαλίες πού είχαν διαπιστωθεί άπότούς ειδικούς. Αρχικά καταμαρτυρεί στά διάφορα συστήματα (επί-·κύκλοι καί έκκεντροι, ομόκεντροι κύκλοι) δτι, γιά νά εξηγήσουντά φαινόμενα, έγκατέλειψαν τήν ιδέα τής ομοιόμορφης κίνησης τώνπλανητών είσάγοντας τήν υπόθεση τών έκκέντρων ώς προς τήν γήκύκλων. Αύτό άναστάτωνε τήν τάξή τού ούρανού. Επιπλέον, οίάρχαΐοι άστρονόμοι δέν μπορούν νά συμφωνήσουν γιά τή θέση τού

Έρμή καί τής Αφροδίτης σέ σχέση μέ τόν 'Ήλιο. Έτσι, άφούπρώτα μελέτησε τόν Έκφαντο, τόν Φιλόλαο καί τόν MarcianusCapella, ό Κοπέρνικος άναρωτήθηκε μήπως ό ήλιοκεντρισμός εξηγούσε πιο σωστά τίς κινήσεις τών άστρων. Διαβάζοντας τό Πρώτο

Page 61: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 61/383

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΥ  61

Βιβλίο μας χτυποΰν στό μάτι οί καθαυτό πυθαγόρειες έκφράσεις,μέ τίς όποιες χαρακτηρίζεται ό 'Ήλιος: ((Καί στό κέντρο τουπαντός κεΐται ό "Ηλιος. Πράγματι μέσα σέ αυτό τό φαεινό ναό,

που άλλου θά μπορούσε νά τεθεί αυτός ό φωστήρας, σέ ποιό καλύτερο μέρος, άν οχι έκεΐνο άπ’ δπου νά φωτίζει ταυτόχρονα τά πάντα;"Αρα ορισμένοι ορθά τόν άποκάλεσαν κόρη του οφθαλμού του κόσμου,άλλοι Πνεύμα καί άλλοι τέλος άρχηγέτη» (μτφρ. Koyre, σ. 116).

"Αραγε τί προσφέρει άπό επιστημονική σκοπιά αύτή ή διδασκαλία; "Οπως υπογράμμισε ό Koyre, οί τεχνικές άπλοποιήσειςεϊναι μικρές, γιατί συνολικά εξοικονομούμε μόνο πέντε έπικύκλους,

πράγμα πού έξηγεΐ τή σχετική άδιαφορία τών άστρονόμων τήςεποχής γιά τίς εργασίες τού Κοπέρνικου. Τό ουσιώδες δμως είναιή νέα οργάνωση τού κόσμου: οί πλανήτες κινούνται ομοιόμορφαγύρω άπό τόν "Ηλιο (άκριβέστερα, γύρω άπό ενα σημείο κοντάστόν "Ηλιο). "Οσο γιά τή Γή, κάνει τρεις κινήσεις: τήν ήμερήσια,τήν ετήσια καί επιπλέον μιά τρίτη κίνηση —πού έγκαταλείφθηκεστή συνέχεια— γιά νά εξηγηθεί ό σταθερός προσανατολισμός τού

άξονά της. "Ετσι, οί φαινόμενες άνωμαλίες τών πλανητικών κινήσεων άνάγονται δλες στήν κανονική κίνηση τής Γής γύρω άπό τόν"Ηλιο. ’Αντίθετα μέ τίς άπόψεις τού Πτολεμαίου καί τού ’Αριστοτέλη, ή ούράνια σφαίρα εϊναι άκίνητη. Γιά νά εξηγήσει τήν άπου-σία παράλλαξης τών άστρων, πού θά έπρεπε νά τήν δείξει ή κίνηση τής Γής, ό Κοπέρνικος μεγεθύνει υπέρμετρα τό σύμπαν, άλλάδέν τό θεωρεί άπειρο. ’Ανάμεσα στις συνέπειες τής νέας άντίληψης

εϊναι καί ή κατάργηση τών παλαιών ιεραρχήσεων, δπως ή διάκριση σέ ύπερσελήνιο καί ύποσελήνιο κόσμο. Τό επάνω καί τόκάτω καθίστανται σχετικά. Τέλος δέν χρειάζονται πιά κινητήριεςδυνάμεις γιά νά κινηθούν τά άστρα. Αύτά περιστρέφονται χάρηστήν τελειότητα τής σφαιρικής τους μορφής: ((ό έκγεωμετρισμόςτής έννοιας τής μορφής τοποθετεί τή Γή άνάμεσα στά άστρα καίκατά κάποιον τρόπο τήν άνυψώνει στούς ουρανούς» (Koyre, Ή  

αστρονομική επανάσταση, σ. 52). Ή μεγαλύτερη επιστημονικήπρωτοτυπία συνδεόταν μέ μιά φιλοσοφία πέρα γιά πέρα διαποτι-σμένη άπό πυθαγορισμό: κάλλος τού "Ηλιου, τελειότητα τής σφαίρας, άρμονία τού «κόσμου».

Page 62: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 62/383

62 Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ

Τό σύστημα δέν έμεινε άγνωστο στήν Εύρώπη, άφού τό De revolutionibus έπανεκδόθηκε τό 1566. Ελάχιστοι ήσαν αυτοί πούτό έπικρότησαν. Ό Rheticus, ό Maestlin καί ό Reinhold στή

Γερμανία διδάσκουν Κοπέρνικο. Στήν Αγγλία ό Thomas Diggesδημοσίευσε τό 1576 ενα βιβλίο μέ τόν άλλόκοτο τίτλο:  Perfit  Description of the coelestiall orbes, according to the most ancient doctrine of the Pythagoreans, lately revived by Copernicus.Στή Γαλλία ό Pontus de Tyard γνωρίζει τό σύστημα καί τόεκθέτει μέ κάποια φιλοφροσύνη καί μέ κάποιες συγχύσεις πού θάτίς ξαναβροΰμε άλλωστε στόν Bruno. 'Όσο γιά τήν καθολική Εκ

κλησία, πριν άπό τή δίκη τού Bruno (1600) δείχνει άδιάφορη γιάτή νέα διδασκαλία. Άντίθετα, οί διαμαρτυρόμενες Εκκλησίες άντι-λαμβάνονται πολύ γρήγορα τόν κίνδυνο πού άντιπροσωπεύει τόσύστημα, γιατί άναιρεί ρητά ορισμένα εδάφια τής Βίβλου: ό Λούθηρος, ό Μελάγχθων καί ό Καλβίνος τό καταδικάζουν μέ πλήρηομοψυχία. Θά πρέπει νά περιμένουμε τόν δέκατο έβδομο αιώνα,τήν άνακάλυψη τών μεδίκειων πλανητών χάρη στό τηλεσκόπιο τού

Γαλιλαίου γιά νά τεθεί θέμα επανεξέτασης τού ούρανού. Στό μεταξύτά πανεπιστήμια εξακολουθούν νά διδάσκουν τίς θεωρίες τού Πτολεμαίου επειδή είναι πιο σύμφωνες μέ τόν «κοινό νού» καί μέ τίςσυνήθειες. Ασυνήθιστη είναι ή περίπτωση τού Tycho Brahe (1546-1601), ό όποιος, γιά θρησκευτικούς καί τεχνικούς λόγους (έλλειψηπαράλλαξης τών απλανών αστέρων), άρνεΐται τίς ιδέες τού Κοπέρ-νικου. Συχνά τό σύστημά του γοητεύει τούς συγχρόνους του γιατί

παρουσιάζει τά πλεονεκτήματα τού πτολεμαϊκού —διατηρεί τήνακινησία τής Γής— καί τού κοπερνίκειου —εξηγεί τίς κινήσειςτών πλανητών. Αύτοί κυκλοφορούν γύρω άπό τόν 'Ήλιο κι ό τελευταίος γύρω άπό τή Γή. Εντούτοις, ό Δανός Brahe επιβάλλεται μέ τήν άκρίβεια τών παρατηρήσεών του: κατασκευάζει όργαναπού άπό τεχνικής πλευράς είναι θαυμάσια (έκτοκύκλιο, τεταρτο-κύκλιο) καί καταφέρνει, λαθεύοντας μόνο κατά μία μοίρα, νά καθορίσει τίς θέσεις τών πιό σημαντικών άστρων. Έντέλει παρατηρείτή nova τού 1572 καί τόν κομήτη τού 1577, καί έχει σοβαρέςάμφιβολίες γιά τήν πραγματική ύπαρξη τών τροχιών, τίς οποίεςπίστευαν άκόμη ότι άκολουθούσε ή κίνηση τών άστρων.

Page 63: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 63/383

Τά επιστημολογικά έμπόδια πού άποτελούν τροχοπέδη γιά τήνανάπτυξη τής έπιστήμης οφείλονται στήν επιρροή ένός πολιτισμικούσυστήματος πού κανείς δέν υποψιάζεται πραγματικά τήν άρνητική

του βψη. Οί μοντέρνοι κανόνες τού επιστημονικού πνεύματος εμφανίζονται άργά-άργά. 'Η αύστηρή παρατήρηση τού Tycho Braheπροσκρούει στις ήθικές καί φιλοσοφικές προκαταλήψεις του. 'Όσογιά τήν κοπερνίκεια θεωρία, καμιά άπόδειξη δέν έ'ρχεται νά υποστηρίξει τήν έγκυρότητά της. Μόνο ένας φιλόσοφος, χωρίς επιστημονική κατάρτιση καί μέ όλότελα θεωρητικό τρόπο, προσπάθησε νά πραγματοποιήσει εκείνο πού οί σοφοί δέν άποτολμούσαν:

νά συλλάβει τό χώρο ώς άπειρο μέγεθος.

'Ο Bruno και ή άπειροποίηση τον χώρον .

Τό μεγαλείο καί τά όρια τού Bruno συνδέονται μέ τήν ιδιότητά τουώς φιλοσόφου. Θεωρητικά είναι αρκετά τολμηρός γιά νά άνατρέ-

ψει συστηματικά ολόκληρο τό άριστοτελικό οικοδόμημα καί νάσυναγάγει τά άναγκαία συμπεράσματα. 3Αλλά, καθώς δέν είναιέπιστήμονας, καθώς περιφρονεΐ τά μαθηματικά, παραμένει δια-ποτισμένος άπό άνιμιστικές ενοράσεις: ή ζωή, ή μαγεία, ό μύθοςτής ένότητας είναι ισάριθμα έμπόδια. Μολαταύτα ή περίπτωσητού Bruno μάς παθιάζει: άναμορφώνει ένα ολόκληρο νοητικό πεδίο μέ τήν συστηματική εξερεύνηση τών θεωρητικών δυνατοτήτων

πού διανοίγει ή άπειρία τού σύμπαντος. Επιπρόσθετα, αύτό τόύπέροχο άνοιγμα εδράζεται σέ μιάν προεπιστημονική άρχαιολογία,δπου συμπλέκεται τό παιχνίδι τών ύπερκαθορισμών καί τών άρ-χαίων ιδεών.

Ό Bruno έζησε ώς Εύρωπαΐος. Γεννήθηκε στή Νόλα τό 1548,μπήκε στό τάγμα τών δομινικανών τής Νεάπολης τό 1560 καίέκαμε κλασικές σπουδές. Αναγκάζεται νά δραπετεύσει ΰστερα άπό

μιά δίκη γιά άσέβεια καί τόν ξαναβρίσκουμε στή Ρώμη, σέ διάφορες ιταλικές πόλεις καί έν τέλει στή Γενεύη, δπου γιά νά έγ-γραφεΐ στό πανεπιστήμιο είναι υποχρεωμένος νά προσηλυτιστείστόν προτεσταντισμό. Στή συνέχεια διδάσκει ’Αριστοτέλη στήν

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ 63

Page 64: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 64/383

64 Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ

Τουλούζη άπ* δπου φεύγει κυνηγημένος άπό τούς θρησκευτικούςπολέμους. Άφού γοήτευσε τούς κύκλους τούς προσκείμενους στόνΕρρίκο Γ' χάρη στήν μοναδική μνήμη του καί τά γραφτά του

γιά τήν Ars memoriae, τόν βρίσκουμε στήν Αγγλία, κοντά στόνπρέσβη τής Γαλλίας Michel de Castelnau. Αύτή ήταν μιά γόνιμη περίοδος γιά τόν Bruno* τότε γράφει τούς κυριότερους διαλόγους του σέ ιταλική γλώσσα (La Cena delle Cenerv De la causa principio e urn (1584)* Spaccio della Bestia trionfante), συνανα-στρεφόμενος ταυτόχρονα τούς προωθημένους πνευματικούς κύκλουςπού κινούνται γύρω άπό τήν βασίλισσα Ελισάβετ. Στό Καί μπριτζ

διεξάγει έναν μνημειώδη διάλογο μέ τούς Άγγλους άριστοτελιστές.Μέ τήν επιστροφή του στή Γαλλία ή κατάσταση χειροτερεύει: μιάκακότυχη δημόσια συζήτηση γιά τή φυσική τού Αριστοτέλη πούέγινε τή μέρα τής Πεντηκοστής τού 1586 είχε τόσο άσχημη κατάληξη ώστε πρέπει νά φύγει. Τότε άρχίζει έναν πλάνητα βίο, συχνά μέ μεγάλες υλικές στερήσεις, πού τόν οδηγεί σέ διάφορες πόλεις τής Γερμανίας καί στήν Πράγα, κοντά στόν αύτοκράτορα Ροδόλφο. ’Έχοντας επιστρέφει στήν Φρανκφούρτη γιά νά έπιβλέψειτήν εκτύπωση τού μεγάλου ποιήματος του στή λατινική (De im- menso, innumerabilibus, seu de universo et mundis, 1591) δέχεται τήν πρόσκληση ένός Βενετού εύγενούς, τού Mocenigo, καίεπιστρέφει στήν Τταλία, στήν Πάδουα άρχικά καί κατόπιν στήΒενετία. Έκεΐ πέφτει θύμα τού στενόμυαλου Mocenigo καί τό1592 καταγγέλλεται στήν Τερά Εξέταση. Εγκάθειρκτος στή Βενετία, άπαρνεΐται τά λάθη του στή διάρκεια μιας πρώτης δίκης δπουτόν κατηγορούν κυρίως γιά θρησκευτικά ζητήματα. Όμολογεΐ τίςάμφιβολίες του γιά τήν άμωμο σύλληψη, γιά τήν Αγία Τριάδακαί γιά ορισμένα θαύματα. Αύτό δμως δέν άρκεΐ γιά νά τόν σώσει.Μεταφέρεται στή Ρώμη καί τά οχτώ τελευταία χρόνια τής ζωήςτου τά περνάει στις φυλακές τής Αγίας Έδρας μέσα σέ τρομαχτικές συνθήκες: βασανιστήρια, παρουσία σπιούνων, φυσική άθλιό-τητα. Άνακρίνεται κατά βάθος αύτή τή φορά, άρνεΐται νά ύπο-

ταχτεί καί καταδικάζεται στόν επί πυράς θάνατο: πεθαίνει τό 1600φτύνοντας στόν εσταυρωμένο πού τού παρουσίασαν.Στήν ύπαρξη αύτού τού άνθρώπου βρίσκουμε δλες τίς άντι-

Page 65: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 65/383

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ 65

φάσεις πού διεΐπαν τούς διανοούμενους τού δεύτερου μισού τούδέκατου έκτου αιώνα. Ή πάλη τών θρησκευτικών ομολογιών μεταφράζεται σέ πολέμους καθώς επίσης καί στήν ένταση τών δογ

ματισμών. ’Ανάμεσα στά δύο στρατόπεδα ύπάρχουν πολυάριθμοιφυγάδες. Όσο γιά κείνους πού προσπαθούν νά παραμείνουν άμέ-τοχοι, δπως το κόμμα τών Γάλλων «πολιτικών», δέν καταδιώχτηκαν. Ό Bruno έπεσε θύμα τής σκλήρυνσης τής Εκκλησίας, άλλάέπίσης καί τής ρωμαϊκής άκατανοησίας μπροστά στήν μεταμόρφωση τού κοσμολογικού στοχασμού. Οί δίκες τού Γαλιλαίου θάτο δείξουν άκόμα πιο καθαρά.

Τά μεγάλα έργα τού Bruno άναπτύσσουν ένα μόνιμο θέμα:το σύμπαν είναι άπειρο, γεμάτο άπο χιλιάδες συστήματα σάν τοδικό μας μέ τούς πλανήτες τους καί τον "Ηλιο τους. "Ενας ομοιογενής χώρος άποτελεΐ το υφάδι τού κόσμου. Μέσα σέ αύτον έκ-διπλώνεται μιά άνεξάντλητη ζωή πού εμψυχώνει ένδοθεν δλα άνεξαί-ρετα τά δντα: τά άστρα, τά άτομικά σώματα, τά μέταλλα ή τάφυτά. Ή ενότητα καί ό άνιμισμος είναι τά δύο πρόσωπα μιας σκέ

ψης πού, μολονότι άναγνωρίζει τήν οφειλή της στον Νικόλαο Κου-ζάνο ή στον Κοπέρνικο, έπιβεβαιώνει συνεχώς τήν πρωτοτυπίατης. Το άτέρμον τού Κουζάνου άντικαθίσταται άπο το άπειρο, καίό ήλιοκεντρισμος τού Κοπέρνικου άπο τον πολυκεντρισμο άπειρά-ριθμων κόσμων. Τά άστρα κατοικούνται άπο διάφορα δντα, άλλάό Bruno, άντίθετα μέ τον Cyrano de Bergerac, δέν υποκύπτει στοδέλεαρ τών ταξιδιών μέσα στο σύμπαν.

"Οσο γιά τήν κριτική τού άριστοτελισμοΰ, άν καί άρχίζει νάείναι λίγο τετριμμένη, άσκεΐται μέ τή μεγαλύτερη σφοδρότητα καίμέ μιά άξιοσημείωτη αίσθηση τού νέου πεδίου έρευνας πού προσ-φέρεται στον φιλόσοφο. "Ενα παράδειγμα θά το δείξει. Στήν πολεμική σχετικά μέ τή δυνατότητα ή τήν άδυνατότητα τής κίνησηςτής Γής μετά άπο τον Oresme ή τον Buridan χρησιμοποιούσανένα επιχείρημα πού το θεωρούσαν άποστομωτικό. ""Ανή Γή γύριζε, έλεγαν, τότε δλα τά σύννεφα θά έρχονταν πίσω καί τά ξεράφύλλα θά παρασέρνονταν πάντα προς τήν ΐδια διεύθυνση* επιπλέον,μιά πέτρα πού θά ριχνόταν άπο έναν πύργο, θά έπρεπε νά παρεκκλίνει σταθερά. ’Απο το 1584, στο La Cena delle Ceneri (To Συμ

Page 66: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 66/383

Page 67: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 67/383

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ 67

έξ ολοκλήρου άπειρο (Θεός), και στό άπειρο, πού είναι εν μέρειάπειρο (τό σύμπαν δηλαδή πού εκτείνεται μέσα στό χρόνο καί στόχώρο καί δέν είναι σέ κάθε σημείο του ολα, δσα θά μπορούσε νάείναι). ’Αλλά ή έννοια τής δημιουργίας εξαφανίζεται άπό τό σύστημα: ή σχεδόν σπινοζική έκφραση πού επαναλαμβάνουν πολλάκείμενα είναι «Deus naturaque». Μία είναι ή δύναμη πού μπορούμε νά ονομάσουμε Θεό ή φύση* άνάμεσα στή δύναμη τού νάδημιουργείς καί στή δύναμη τού νά είσαι δημιουργημένος υπάρχειμόνο μιά λογική διαφορά. Οί δύο επόψεις τού είναι συνδέονταιάξεδιάλυτα δπως τό άρσενικό καί τό θηλυκό. Όριακά ισχύει τό

«Έν πάντα», δπως διδάσκει ή μέθοδος τής «σύμπτωσης τών αντιθέτων», τήν οποία δανείζεται ό Bruno άπό τόν Νικόλαο Κουζάνοσκληρύνοντάς την κατά τήν έννοια τής θεωρίας τής έμμένειας. ΣτόνΚουζάνο παρέμενε ένα στοιχείο μυστηρίου* στόν Bruno τό μόνοπού άπομένει είναι ή θεωρητική άνεπάρκεια μπροστά σέ ένα άπειρο έξ ολοκλήρου άπειρο γιά ένα περιορισμένο πνεύμα. ’Αναμφίβολααύτό εξηγεί τήν ταραγμένη του στάση καί τούς δισταγμούς του

μπροστά στις ενατενίσεις. Σέ έναν διάλογο, πού είναι περισσότερολογοτεχνικός παρά φιλοσοφικός, τόν DegV eroici furori (Oi ηρωι κές μανίες), περιγράφει τήν πορεία τής ψυχής σέ άναζήτηση μιαςενότητας πού τής διαφεύγει. Παρόμοια μέ τόν Άκταίονα, πούκαταβροχθίστηκε άπό τά σκυλιά, ή ψυχή εξαντλείται σέ μιάν άδύ-νατη άναζήτηση, κατατρώγεται άπό μόνη της καί έν τέλει καίειτίς φτερούγες της δπως ή πεταλούδα στό φώς. ’Άραγε πρέπει νά

άναγνωρίσουμε σέ αύτό, δπως πρότειναν ορισμένοι, μιά μυστικήάπόπειρα γιά νά συλληφθεί ό κρυμμένος Θεός; ‘Ή θά πρέπει τάχανά τή δούμε ώς άθεράπευτη ομολογία τής άδυναμίας μας; Μήπωςπρόκειται γιά υπονοούμενη κριτική τών ψευδαισθήσεων τής ενατένισης καί τής επιστροφής στήν ενότητα; Ό Bruno θέτει τό πρόβλημα, άλλά δέν άπαντά μέ σαφήνεια. Άντίθετα, παρουσιάζεταιώς ό ήρωας τής σκέψης πού γιά πρώτη φορά διατρέχει μέ χαρά

τό άπειρο διάστημα μεθυσμένος άπό αύτή τήν άνακάλυψη.’Έτσι γίνεται κατανοητός ό περιορισμένος ρόλος τής θρησκείας:στό Ξεπούλημα του θριαμβεύοντος θηρίου, μιά διαφανή ήθικο-πολι-τική άλληγορία, ύποστηρίζει ρητά τήν θέση τής Πάδουας γιά μιά

Page 68: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 68/383

68 II ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ

θρησκεία πού σκοπό της έχει νά προσφέρει ιδεολογία καί ήθικήστον καθυστερημένο λαό. Μέ μυθολογική μορφή γελοιοποιεί τάθαύματα τού Χριστού καί κάνει ορισμένους φανερούς υπαινιγμούς

γιά τήν Παρθένο. Ή μόνη θρησκεία, πού βρίσκει έλεος στά μάτιατου, είναι ή αιγυπτιακή, γιατί τήν ερμηνεύει ώς φυσιοκρατία: τονά λατρεύεις ένα ζώο σημαίνει νά ενατενίζεις τή ζωντανή φύσηπού είναι παρούσα μέσα σέ κάθε όν. 'Όσο γιά τον φιλόσοφο, τούάπομένει ό άτομικος ήρωισμός, ή πάλη ενάντια στήν κόπωση, ήύπηρεσία πού προσφέρει στήν Πόλη. Αύτές οί ρωμαϊκές αρετές,πολύ επίκαιρες έκείνη τήν εποχή, άσκούνται ενάντια στήν τεμπε

λιά τών μοναχών, τήν άδικη κατανομή τιμών καί πλούτου, χωρίςό Bruno νά συλλάβει πραγματικά τή σπουδαιότητα τών πολιτικών καί οικονομικών μεταβολών τού καιρού του. Εντούτοις βεβαιώνει μέ έμμονή ότι ή αλήθεια είναι θυγατέρα τού χρόνου κι ότιάν ό ’Αριστοτέλης έπέστρεφε στή ζωή δέν θά ήταν άριστοτελικός...

 Αύτο το συναίσθημα τής καινοτομίας θέτει κάποια προβλήματα στούς ερμηνευτές. Γιά τούς μέν ό Bruno θά είχε επεξεργα

στεί τήν ίδια φιλοσοφία έστω κι άν δέν είχε διαβάσει Κοπέρνικοκαί Νικόλαο Κουζάνο. Γιά τούς δέ ή νεωτερικότητα του εξηγείταιάπο τήν επίδραση αύτών τών δύο προδρόμων. Έδώ καί μερικάχρόνια ή συζήτηση έχει περιπλακεί. Διαπρεπείς ειδικοί έχουν έπι-μείνει στο ρόλο τής μαγείας καί τού ερμητισμού στο έργο τούBruno καί έχουν προσπαθήσει νά έπανεκτιμήσουν τίς κύριες κοσμολογικές έννοιες. ’Αναμφίβολα αύτή ή όψη ύφίσταται. Ή στρυ

φνή πραγματεία μέ τίτλο Demagia περιγράφει όλε! τίς συνηθισμένες μορφές μιας ((υπερφυσικής» δράσης καί επιμένει στις εξαιρετικές δυνατότητες μιας φαντασίας ικανής νά αιχμαλωτίσει τήνψυχή τού άλλου (κακό μάτι, μάγια, πόθος γιά τίς έγκυες γυναίκες...). ’Εντούτοις προσωπικά άρνούμαστε νά συγκεντρώσουμε τοστοχασμό τού τέκνου τής Νόλα σέ αύτό τό πρόβλημα. Σέ μιά ψυχολογία, πού άγνοεΐ τήν καρτεσιανή διάκριση τής ψυχής άπό τό

σώμα, ή ενότητα τού έμβιου επιβάλλεται. To Spiritus, είδος λεπτήςδύναμης, έμψυχώνει τό δνκαί μπορεί νά έλεγχθεί άπό τά άνώ-τερα μέρη τής ψυχής. ’Έτσι γίνεται ικανότητα δράσης πάνω στόνάλλον καί στόν κόσμο. Ή κατάπληξη τού κοινού άνθρώπου μπρο

Page 69: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 69/383

στά στο εξαιρετικό τό μόνο πού δείχνει εϊναι ή άγνοιά του. Γιάτόν Bruno, καθώς καί γιά τούς συγκαιρινούς του, ό σοφός εϊναιθαυματουργός. Άν λάβουμε αύτό υπόψη, τότε ή μαγεία δέν μάς

φαίνεται νά είναι ενα άπό τά κλειδιά τού συστήματος: άναφέρεταιάπλώς σ5ένα άρχαϊκό υπόβαθρο. ’Άλλωστε ό Νολανός ποτέ δένδιεκδίκησε τήν παραμικρή πρωτοτυπία πάνω σέ αύτό τό σημείο,ενώ υποστηρίζει μέ έπαρση τή σπουδαιότητα τών κοσμολογικώντου έπινοήσεων:

«Ατρόμητος, σκίζω τό διάστημα μέ τά φτερά μου καί ή φήμη δέν μέ κάνει νά προσκρούω στις τροχιές τών πλανητών πού

ένα άληθινό λάθος τίς όρισε μέ βάση άτοπες αρχές, λές καί είμαστεκλεισμένοι σέ μιά φανταστική φυλακή, λές καί ή ολότητα εϊναιεγκλωβισμένη μέσα σέ ένα σιδερένιο τείχος» (De Immense*, σ.201).

'Η ιστορία τής φιλοσοφίας ζεΐ άπό τίς δύο κοινότοπες κατηγορίες τής παράδοσης καί τής προδρομικής σύλληψης. Δέν ξεφεύγουμε άπό αύτές θεωρώντας τήν Αναγέννηση πού, περισσό

τερο άπό κάθε άλλη εποχή, υπήρξε μιά άληθινή μετάβαση. Άπότό παλιό έννοιολογικό υλικό, πού κληροδότησαν οί 'Έλληνες καί ήσχολαστική, δέν θά μπορούσε νά προκόψει τίποτε άλλο άπό μιάσυναρμογή δυνατοτήτων. Άν ό Γαλιλαίος μπόρεσε νά στοχαστείπάνω σέ άλλες βάσεις, εϊναι γιατί είχε εξομαλυνθεί τό πεδίο. ·

Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΤ ΚΟΣΜΟΤ 69

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

Cassirer (Ε.): Individuum und Kosmos in der Philosophie der Renaissance, Leipzig, 1927.

Garin (E.): Storia della filosofia italiana, τρεις τόμοι, Τορίνο, 1966. Μέ ένανέκτεταμένο φωτισμό τών προβλημάτων τής ’Αναγέννησης, σημαντική βιβλιογραφία.

Γιά τόν Νικόλαο Κουζάνο:Μ. de Gandillac:La philosophie de Nicolas de Cues,Paris, 1941* γερμ. έκ

δοση Dusseldorf, 1953.

Page 70: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 70/383

70 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

Oeuvres choisies de Nicolas de Cues,άπό τόνM. de Gandillac, Paris, 1942. 

Γιά τόν Φικίνο:R. Marcel: Marcile Ficin,Paris, 1958.

Ficin: Theologie platonicienne de Vimmortalite des dmes,μτφ. R. Marcel, Paris, 1964.

Γιά τήν επιστήμη: A. Koyre: Du monde clos a Vunivers infini, Paris, 1962. A. Koyre: Etudes galileennes,Paris, 1939 καί 1962.

Γιά τόν Bruno:P. H. Michel: La cosmologie de G. Bruno,Paris, 1962.H. V0drine: La conception de la nature chez G. Bruno,Paris, 1967.

Page 71: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 71/383

Ill

Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ 

ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΤΣΗ

τ ο υ JEAN-TOUSSAINT DESANTI

Εϊναι ό Γαλιλαίος πατέρας τής μαθηματικής φυσικής;

Γενικά άποδίδουμε στόν Γαλιλαίο τήν πατρότητα της μαθηματι

κής φυσικής. Μέ τήν πλήρη έννοια τών λέξεων «φυσική» καί «μαθηματική» αύτό εϊναι λάθος. Σήμερα γνωρίζουμε δτι ή μαθηματική μελέτη ένός άπλού φυσικού φαινομένου (γιά παράδειγμα ήμετάδοση ένός ήχου κατά μήκος μιας παλλόμενης χορδής) άπαιτεϊτή χρήση εξισώσεων μέ μερικές παραγώγους. Γνωρίζουμε επίσηςδτι ή έκφραση «μαθηματική φυσική» υποδηλώνει ένα σώμα προτάσεων κατασκευασμένο ώς επαγωγικό σύστημα σύμφωνα μέ τό

ιδεώδες, τού οποίου προσωρινή παραδειγματική πραγματοποίησηέμελλε ν’ άποτελέσει ή 9Αναλυτική Μηχανική τού Lagrange. Πρόκειται γιά ένα μοντέλο άπ5τό όποιο ή σημερινή θεωρητική φυσική(ή πυρηνική καί ύποπυρηνική φυσική) άπέχει άκόμα άρκετά: χρησιμοποιεί βέβαια πολύ επεξεργασμένες μαθηματικές πράξεις καίέννοιες, άλλά υπό αύστηρή έννοια δέν εϊναι μαθηματική φυσική.

’Εντούτοις, ή παράδοση δέν ψεύδεται δταν άποδίδει στόν Γαλιλαίο τήν καταγωγή ένός κινήματος πού κατάληξή του ήταν ήκλασική μηχανική. Άκόμα, πρέπει νά δυσπιστούμε γιά τή λέξη«καταγωγή». Ό Γαλιλαίος εϊχε ένα μοντέλο: τόν Αρχιμήδη πού,σέ άλλους καιρούς καί σέ άλλα επιστημολογικά πεδία, εϊχε χρησι

Page 72: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 72/383

72 Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΤΣΗ

μοποιήσει τίς δυνατότητες τής μαθηματικής γιά νά κατανοήσειορισμένα φυσικά φαινόμενα. (Βλ. τήν Πραγματεία γιά τήν ισορρο

 πία τών επίπεδων επιφανειών καί τήν Πραγματεία γιά τά ρευστά 

σώματα). Ή προσπάθειά του είχε καταλήξει στήν κατασκευή ένόςσυνόλου θεωρημάτων, ένός μερικού έπαγωγικοΰ συστήματος κατασκευασμένου σύμφωνα μέ τό εύκλείδειο Corpus. Ό Γαλιλαίοςειχε καί προδρόμους. Σήμερα, μετά τίς εργασίες τών Duhem,Koyre, Anneliese Maier καί Clagett, τούς γνωρίζουμε καλύτερα.Επίσης δμως τή διδασκαλία τής latitudo formarum, πού άνήκεστή Σχολή τής Όξφόρδης καί στόν Nicolas Oresme, θεωρία πού

οί κινητικές της συνέπειες είναι πολύ γνωστές.1Σ’ αύτά προστίθεται ό κλονισμός, πού προήλθε άπό τίς κοπερνίκειες άπόψεις. Αύτές συνέτριψαν τήν παραδοσιακή κοσμοεικόνα, γεννώντας ένα σύνολο υποθέσεων πού, όντας συμβιβάσι-μες μέ τίς άστρονομικές παρατηρήσεις, άποδείχνονταν άσυμβίβα-στες μέ τίς κοσμολογικές προϋποθέσεις, ή ολότητα τών οποίωνυποστήριζε καί έξέφραζε διαδοχικά τήν άριστοτελική διδασκαλία

γιά τήν κίνηση. ’Ιδιαίτερα άν πάρουμε στά σοβαρά τήν κοπερνίκεια επανάσταση (δηλαδή άν δέν άρκεστοΰμε νά τή δοΰμε σάν μιάύπόθεση άνάμεσα σέ άλλες κατάλληλη γιά νά έξηγήσει τά φαινόμενα, άλλά άν, προσπαθήσουμε νά τής άποδώσουμε ένα φυσικόπεριεχόμενο), τότε καταρρέει ολόκληρο τό —συνεκτικό άπό μόνοτου— έρμηνευτικό σύστημα πού είχε κατασκευάσει ό ’Αριστοτέλης στό Δ' βιβλίο του Περί ουρανον γιά νά εξηγήσει τή διαφορά

άνάμεσα στά ελαφρά καί στά βαρέα σώματα. *Αν ή Γή δέν είναιτό πραγματικό κέντρο του κόσμου, τότε ή θεμελιακή στόν ’Αριστοτέλη διάκριση άνάμεσα στά κατ’ άπόλυτη έννοια βαρέα καίελαφρά σώματα καταρρέει: δέν είναι δυνατό νά έκλάβουμε τόνφυσικό τόπο του στοιχείου γή ώς τό άπόλυτο κάτω καί έκείνοντής φωτιάς ώς τό άπόλυτο πάνω. Κατανοούμε εδώ τίς προσπάθειεςτου Γαλιλαίου πού, άπό j0 Demotu του 1590-1591, άποσκοποΰ-σε νά άποδείξει τόν σχετικό χαρακτήρα του βαρίου καί του έλα-

1. Βλ. σχετικά μέ αύτό τό σημείο τό δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου του Μ. Clavelin: La philosophie naturelle de Galilie.

Page 73: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 73/383

Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΤΣΗ 73

φροΰ, καί νά άποκαταστήσει σέ αύτο τό σημείο, ενάντια στις άδικες επικρίσεις τού Αριστοτέλη,1τίς άντιλήψεις τών άτομιστώνκαί εκείνες πού είχαν έκτεθεΐ άπό τόν Πλάτωνα στόν Τίμαιο.

 Αύτό πού μένει είναι δτι, γιά μάς σήμερα, ό Γαλιλαίος φαίνεται νά θεσμοθέτησε έναν νέο καί άμετάτρεπτο τρόπο στή μελέτητής Φύσης. Τό έ'ργο του συνεχίζει ν’ άποτελεΐ στρώμα τού υποτιθέμενου τόπου, δπου ό Λόγος μας φαίνεται νά βρίσκει ενα μέροςάπό τίς πρώταρχές του. ’Ίσαμε καί μέσα στό έ'ργο τού Γαλιλαίουάναγνωρίζουμε τό προ-γαλιλαιϊκό ΰφος: αύτή τήν παράταιρη καίσάμπως μετέωρη χρήση τών μαθηματικών αύτή τήν άδυναμία

διάσπασης τών πλαισίων ένός κληροδοτημένου κανονιστικού συστήματος πού μολαταύτα έ'χει καταστραφεΐ σέ ορισμένα ούσιαστικά.του σημεία, δπως ή άποψη γιά τό χώρο καί ό γεωκεντρισμός* αύ-τήν τήν διαρκή έπένδυση έννοιών στήν άνάλυση φυσικών φαινομένων (καί ιδιαίτερα τής κίνησης), εννοιών τών οποίων ή θεμελιωτική ή έρμηνευτική λειτουργία (παράδειγμα: ή έννοια τής αιτιότηταςή ή έννοια τών ποιοτικών βαθμών) ριζώνει σέ έ'να άλλο πεδίο κα

νόνων, σέ ενα πλαίσιο άναφοράς διαφορετικό άπό εκείνα πού άπαι-τούσαν αύστηρά τό σχέδιο καί ή παραγωγή μιας μετακοπερνίκειαςεπιστήμης τής κίνησης. ’Αναγνωρίζουμε επίσης τό μετα-κοπερνί-κειο ΰφος. ’Αναδύεται στά γραφτά τού ίδιου τού Γαλιλαίου, γιάπαράδειγμα στήν Τρίτη Ημέρα τού Λόγοι και μαθηματικές αποδείξεις αναφορικά με τις δύο νέες επιστήμες. Χτυπά στό μάτι μέσαστό έργο τών διαδόχων του, γιά παράδειγμα στό Horologium 

oscillatorium τού Christian Huyghens. Χαρακτηρίζεται άπό τήσυγκρότηση ένός επαγωγικού συστήματος πού περιλαμβάνει ένανελάχιστο άριθμό υποθέσεων* άπό τόν παραγκωνισμό καί τήν εξάλειψη έννοιών μέ άμφίσημο περιεχόμενο (π.χ. impetus)* άπό τόνορισμό τών φαινομένων μέσα σέ ένα ορθολογικό πεδίο, τού όποιουπροσπαθούμε νά ελέγξουμε αύστηρά τούς κανόνες, έννοιες δηλαδήμαθηματικά κατασκευάσιμες (παράδειγμα ή επιτάχυνση)* άπό τήν

παραγωγή, στά δρια τού ορθολογικού αύτού πεδίου, έννοιών μέ

1. «Immerito ab Aristotele confutati»  (De motu, "Εργα,  τόμος I, σ. 253,

Page 74: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 74/383

74 Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΤΣΗ

όλοποιητική λειτουργία (γιά παράδειγμα ή έννοια τής έξηγητικήςσυνάφειας, ή έννοια του χώρου, ή έννοια τής δλης), στις όποιες,στό μέτρο του δυνατού, πασχίζουμε νά προσδώσουμε μιάν ομοιο

γένεια μέσα στό πλαίσιο του ίδιου του ορθολογικού πεδίου· τέλοςάπό τήν διαμόρφωση ένός πεδίου θεωρητικής παραγωγής ικανούνά έκδιπλώσει τούς ίδιους τούς κανόνες του, τά εσωτερικά τουκριτήρια επαλήθευσης, τίς ειδικές του άπαιτήσεις γιά έκφραση καίάνανέωση: πρόκειται γιά τό σύστημα τής διαμορφούμενης επιστήμης, πού ή σταθμισμένη παραγωγή της κοσκινίζει, θά λέγαμε,όλη τήν περιοχή πού είναι άνοιχτή στή γνώση καί, στό πείσμα

οπισθοχωρήσεων καί πτώσεων, διακρίνει καί διαχωρίζει τίς παράλληλες καί άνεπαρκεϊς μορφές τού μή έπιστημονικοΰ λόγου.Είναι καθησυχαστικό νά άναγνωρίζουμε τό πριν καί τό μετά,

γιατί έτσι ό Γαλιλαίος βρίσκει τή θέση του. Παρεισδύει σέ αύτότό κενό καί γεννά αυτήν τή μετάβαση. Τό δυσάρεστο είναι ότιαύτή του ή θέση δέν ήταν προσδιορισμένη: ή προ-γαλιλαιϊκή περίοδος καί ή γαλιλαιϊκή είναι κριτήρια μετα-γαλιλαιι'κά. Συνεπώς

ποιά είναι ή στιγμή πού γέννησε τή διαφορά τού πριν καί τού μετά,γιά τήν οποία μιλάμε σήμερα; Ό μόνος τρόπος νά τή γνωρίσουμεείναι νά τήν άναζητήσουμε εκεί πού είναι: μέσα στά γραφτά τούΓαλιλαίου.

 Ή ενότητα τον επιστημολογικού πεδίου: κοπερνίκεια  

κοσμολογία 9νέα μηχανική και αρχιμήδεια γεωμετρία .

Δύο θέματα κυριαρχούν στή σκέψη τού Γαλιλαίου. Τό ένα είναι ήκίνηση: κίνηση τών βαρέων σωμάτων καί τών βλημάτων, τήςοποίας πρέπει νά βρούμε τό νόμο. Τό άλλο είναι ό κόσμος: ό Κο-πέρνικος έχει βρεί άραγε τήν άλήθεια; Τάχα είναι δυνατό νά κατασκευάσουμε ένα σύστημα αιτιών, ό συνδυασμός τών οποίων εξαλείφει οριστικά τήν άποψη πού κληροδότησαν ό Πτολεμαίος καί6 ’Αριστοτέλης;

’Αρχίζοντας, ας σημειώσουμε ότι τά δύο θέματα είναι άλλη-λένδετα. Ό Γαλιλαίος βρίσκεται τοποθετημένος στό σημείο δπου

Page 75: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 75/383

Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΤΣΗ 75

ή χρεωκοπία του ’Αριστοτέλη ήταν τετελεσμένη καί φανερή. Τάμαθήματα του Francesco Bonamico κι ή άνάγνωση του GiovanniBattista Benedetti τον είχαν βοηθήσει νά εξοικειωθεί άπο νωρίς

μέ τον κόμπο τών δυσκολιών, στόν όποιο άπό πολύν καιρό εϊχεμεταβληθεϊ ή δυναμική του ’Αριστοτέλη. ’Επιπλέον, είχε μάθει άπότόν Ostilio Ricci τά μαθηματικά καί ό ’Αρχιμήδης είχε γίνει δάσκαλός του. ’Όχι μόνο ό γεωμέτρης ’Αρχιμήδης, ό συγγραφέαςτου Περί σφαίρας καί κυλίνδρου, άλλά καί ό μηχανικός ’Αρχιμήδης, ό συγγραφέας του Περι Ισορροπιών καί του Περί τών όχου-μένων. Ωστόσο άνάμεσα στήν ολωσδιόλου γεωμετρική στατική του

’Αρχιμήδη καί στήν ολωσδιόλου όντολογική δυναμική του ’Αριστοτέλη έμφανιζόταν μιά θεμελιώδης άντίφαση. "'Ανοί νόμοι τήςισορροπίας τών ελαφρών σωμάτων εϊναι σωστοί (καί πώς νά Αμφισβητηθούν άφοΰ έχουν άποδειχτεϊ μέ αυστηρά μαθηματικό τρόπο;),τότε καταρρέει δλο τό οικοδόμημα του τέταρτου βιβλίου του Περί  ουρανού — καί ιδιαίτερα τό πέμπτο κεφάλαιο πού άφιερώνεταιστή βαρύτητα καί στήν έλαφρότητα τών στοιχείων. ’Επιφανειακά

αύτό δέν εϊναι παρά μιά μικρή ρωγμή, μιά τοπική ρωγμή στόάρχαϊο οικοδόμημα. 'Ωστόσο θέτει σέ κίνδυνο ολόκληρο τό κοσμολογικό σύστημα, τήν ιερή καί άπαραβίαστη τάξη τών στοιχείωνκαί τών πρωταρχικών τους ποιοτήτων, δπου ή φωτιά ήταν τό άπό-λυτα ελαφρό καί άπόλυτο άνωθεν, ή γή τό άπόλυτα βαρύ καί τόάπόλυτο κάτωθεν, ενώ άπό τά ένδιαμέσα στοιχεία ό άέρας ήτανπαραπλήσιος στή φωτιά καί τό νερό στόν άέρα* δλα αύτά τά

στοιχεία ήσαν βαριά στό δικό τους χώρο, πράγμα πού γιά τήνάρχιμήδεια άποψη είναι παραλογισμός. Τό νά άκολουθήσεις τήσχολή τού ’Αρχιμήδη σήμαινε νά άνακαλύψεις αύτή τήν άπλήάλήθεια: τό νά «άνέλθεις» ή νά «κατέλθεις» σέ χώρο καθορισμένογιά ένα δεδομένο σώμα εϊναι φαινόμενο πού εκφράζει μιά ορισμένησχέση άνάμεσα στά ειδικά βάρη τού σώματος καί στόν χώροαύτό, σχέση, τής οποίας πρέπει νά βρούμε τή μορφή. Πρόκειται

γιά ένα μηχανικό φαινόμενο πού πρέπει νά μπορεί νά εκφραστεί,άν συνυπολογίσουμε, στό σώμα καί στόν περίγυρό του, ιδιότητεςπού μπορούν εύκολα νά παρατηρηθούν καί νά καθοριστούν ποσοτικά.Ή «άνοδος» καί ή «κάθοδος» δέν εϊναι πιά τεκμήρια τής άμετα-

Page 76: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 76/383

76 Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΤΣΗ

κίνητης τάξης του κόσμου, τής κρυμμένης ούσίας τών πραγμάτων,πού μιά δύναμη συνυφασμένη μέ τή φύση τους θά τά πήγαινεπρος τον οικείο χώρο τους. Άπο πολύν καιρό ήδη ό Αριστοτέλης

ειχε καταστεί διαλεκτικά ύποπτος, κι αύτή ή υποψία ένθαρρυνό-ταν εδώ άπο τήν καλορρυθμισμένη άσκηση του μαθηματικού συλλογισμού. ’Έτσι δημιουργεΐται, καί προσμένει νά παγιωθεΐ, εναμή άριστοτελικο μοντέλο τών εν κινήσει σωμάτων, τού οποίουτήν διάταξη θά τήν άπεκάλυπτε ό αύστηρος έκγεωμετρισμός (αύτοςτουλάχιστον ήταν ό επιθυμητός σκοπός).

’Έχει βαρύνουσα σημασία νά προσδιορίσουμε τή φύση τού «επιστημολογικού φαινομένου» πού άρχίζει νά έμφανίζεται στά τέληαυτού τού αιώνα. Το ένδιαφέρον γιά τά μαθηματικά δέν είναικαινούργιο: ό Αρχιμήδης καί ό Ευκλείδης δέν είναι άγνωστοι,ενώ πάει πολύς καιρός πού ή υδροστατική τού Αρχιμήδη έχειγίνει άντικείμενο έ'ρευνας. Το ουσιώδες βρίσκεται άλλού: γινόμαστε μάρτυρες μιας μετατόπισης τών μαθηματικών εννοιών, μιαςφυσικοποίησής τους. Αύτο το κίνημα έγινε δυνατό, επειδή οί άρι-στοτελικής καταγωγής έννοιες, πού έπέτρεπαν νά σκεφτοΰμε τήφύση, είχαν ήδη χάσει τήν λειτουργία τους ώς προς το νά καθολικεύουν καί νά δικαιώνουν. Θά μπορούσαμε νά πούμε δτι ή φύση,ιδωμένη ώς το πεδίο τών έν κινήσει σωμάτων, στο εξής εμφανίζεται σάν γυμνός σκελετός ένός οικοδομήματος, δπου θά έπενδυ-θοΰν οί παραστατικοί τύποι καί οί μορφές επιστημονικού λόγου πούύποβάλλει καί επιτρέπει ή γεωμετρία. Έδώ βρίσκεται το ούσιώ-

δες φαινόμενο πού άπαιτεί τήν διάμόρφωση ένος άλλου τύπου συνοχής διαφορετικού άπο το μοντέλο τής παράδοσης. Χωρίς αύτο ό Αρχιμήδης θά παρέμενε στο περιθώριο, καί ή πραγματική άσυμ-φωνία τής στατικής του προς το Περι ούρανοϋ θά παρέμενε συγκαλυμμένη ή τουλάχιστον άνενεργή.

Νά δμως πού αύτή ή μετατόπιση προβάλλει κι έπιτελείται σέ

ορισμένα σημεία, κι έτσι στό εξής έχουμε σέ νέα διάταξη τήν ένό-τητα τών θεμάτων τής μηχανικής καί τής κοσμολογίας. Άν ό Αριστοτέλης πλανάται, τί συμβαίνει μέ τόν Πτολεμαίο; Άραγε είναιδυνατό νά διατηρήσουμε μακροπρόθεσμα, σέ ελεύθερη θά λέγαμε

Page 77: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 77/383

Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΤΣΗ 77

κατάσταση, τίς —πολύ συνεκτικές στο οικείο πεδίο τους— μαθηματικές υποθέσεις τού Πτολεμαίου, άν καταρρέει το κοσμολογικόπλαίσιο πού τούς προσέδιδε δλο τό πραγματικό τους βάρος καίτίς ένέγραφε στόν ούρανό σαν ισάριθμα πραγματικά σχήματα;'Ιδιαίτερα, άν ή περιοχή τής κίνησης είναι σέ κάθε τόπο ομοιογενής, τότε γιατί νά διακρίνουμε, άπό τήν άποψη τής ούσίας, τήΓή καί τούς ουρανούς; Γιά ποιό λόγο νά διατηρήσουμε μιάν ακίνητη Γή, άν δέν ύφίσταται μέσα στή φύση τόπος απόλυτα προνομιούχος; Μέ ένα λόγο, άν οί έννοιες, πού χαρίζουν στό σύστηματήν έσχατη συνοχή του, καταρρέουν, είναι τάχα άκόμα δυνατό νά

διατηρήσουμε ένα άπό τά στοιχεία του; Στήν άνάγκη, καί γιά κάμποσον καιρό, θά μπορούσε νά γίνει κάτι παρόμοιο, μέ τήν προϋπόθεση δτι δέν θά άποδίδαμε στις μαθηματικές υποθέσεις παρά μόνοχαρακτήρα καθαρής σύμβασης καί δτι θά ερμηνεύαμε τό περίφημοπρόγραμμα («οώζειν τά φαινόμενα») μέ τρόπο αύστηρά νομιναλι-στικό. Γνωρίζουμε δτι τέτοια ήταν ή ερμηνεία τού Osiander γιάτίς κοπερνίκειες υποθέσεις. 'Όμως αύτό δέν ήταν παρά μιά προσ

πάθεια συμβιβασμού, πού προοριζόταν νά διασώσει παρ' δλα αύτάολόκληρη τήν παραδοσιακή κοσμολογία. Ή παράδοση ειχε ίστουρ-γήσει ένα συστηματικό σύμπλεγμα, μέσα στό όποιο άλληλοϋπο-στηρίζονταν ή πτολεμαική άστρονομία, ή κοσμολογία τού Περί  ονρανον καί οί προϋποτιθέμενες θεωρίες γιά τήν κίνηση: οί μαθηματικές κατασκευές έβρισκαν στις έννοιες τής φυσικής τή φυσικήβάση πού τούς προσέδιδε περιωπή νόμων τού κόσμου. Άν οί έν

νοιες λείψουν, άν δέν υπάρχει πλέον τόπος δπου νά μπορούν νάέπενδυθοΰν, τότε κάνει τήν έμφάνισή της μιά άλλη κενή θέση μέσαστό σύστημα: ή πτολεμαική άστρονομία περιττεύει. ’Έστω καί σέμικρό βαθμό άν έγκαινιασθεΐ ένα άλλο υφος —τό γεωμετρικό—,ή μορφή τού κόσμου άρχίζει νά οικοδομεΐται σέ ένα άλλο πεδίο.

"Άν λογαριάσουμε τίς δραστηριότητες τού Γαλιλαίου, θά μάςφανεί πολύ φυσικό τό γεγονός δτι ειχε έγκολπωθεΐ άπό νέος τίς

κοπερνίκειες άντιλήψεις: ήταν ένας γεωμέτρης πού διαμέσου τού Αρχιμήδη συνειδητοποιούσε τή δυνητική καθολικότητα τού μαθηματικού λόγου σέ ένα πεδίο πού εϊχε άδειάσει άπό τίς άριστο-τελικές έννοιες. Βέβαια, μέσα στις δυνατότητες συνδυασμών πού

Page 78: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 78/383

78 Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΤΣΗ

προσέφερε αύτό τό πεδίο, ήταν δυνατές κι άλλες επιλογές.1Μιάάπό αύτές π.χ. ήταν νά άποπεμφθούν οί άριστοτελικές έννοιες, νάδιατηρηθούν οί πτολεμαικές άπόψεις καί νά πλαστούν έννοιες έμ-

πνευσμένες άπό τήν πλατωνική φυσική τού Τίμαιου μέ σκοπό τήνκατασκευή μιας συνεκτικής κοσμολογίας. Μιά άλλη ήταν ό συμβιβασμός πού έκανε ό Tycho Brahe: νά άφεθεΐ ή Γή άκίνητη, νάτεθούν σέ κίνηση γύρω άπό αύτή οί άπλανεϊς άστέρες, ό 'Ήλιοςκαί ή Σελήνη καί οί πέντε πλανήτες γύρω άπό τόν 'Ήλιο. Πρέπεινά παρατηρήσουμε δτι ή άπόρριψη τού συστήματος τού Πτολεμαίου καί ή άντικατάστασή του άπό τό σύστημα τού Κοπέρνικου

δέν ήταν παρά μιά άπό τίς δυνατότητες πού πρόσφερε τό παραπάνωπεδίο. Αύτή ή δυνατότητα δμως γινόταν ή πιο ισχυρή άπό τήστιγμή πού ή κριτική τού άριστοτελισμού εϊχε σέ δλα τά σημείαφτάσει σέ ένα τόσο προχωρημένο βαθμό, ώστε τό σύνολο αύτώντών κριτικών συγκροτούσε θά λέγαμε ένα «άντι-σύστημα», μιάσυνεκτική άρνηση, πού ένεϊχε βέβαια κενά καί έννοιολογικές ελλείψεις, ελλείψεις δμως καθορισμένες. Συγκεκριμένα, ιδωμένες μέσα

στή συνάφειά τους, αύτές οί κριτικές οδηγούσαν τουλάχιστον σέδύο συνέπειες (τίς όποιες δέν εϊχε άντιληφθεϊ ό Κοπέρνικος): τήνάπειρία τού κόσμου καί τή φυσικοποίηση τών ούρανών. Πράγμαπού άναμφίβολα σημαίνει δτι ή άποδοχή τών κοπερνίκειων άπό-ψεων δέν εϊχε τό ϊδιο νόημα πριν καί μετά τόν Giordano Bruno.Πριν άπό αύτόν θά μπορούσε κανείς νά σκεφτεϊ δτι διάλεγε έναδυνατό σχήμα άνάμεσα σέ άλλα. Τώρα δμως τό έκλεγμένο σχήμα

επιβαλλόταν κατά προτίμηση, φορτισμένο μέ τό βάρος μιας σειράς αιτιολογιών καί εμπλουτισμένο μέ μιά νέα συνοχή. Θά μπορούσαμε νά πούμε δτι ή γαλιλαιϊκή τομή, τομή σαφέστατη, πούξεδιακρίνει ούσιαστικά δύο διαφορετικά είδη επιστημονικού λόγου, δέν μπόρεσε νά παραχθεϊ παρά πάνω στό ύπόβαθρο μιάς βαθύτερης διάσπασης — μιάς κατάρρευσης άπό τά θεμέλια, τής οποίαςό G. Bruno ήταν ερμηνευτής καί μάρτυρας καί ή οποία γέννησε

1. Βλ. σχετικά μέ αύτο τό ζήτημα: Η. V0drine, La conception de la nature chez G. Bruno, Paris, 1967* καί σέ αύτό τόν τόμο τό κεφάλαιο: «Ή νέα εικόνα τού κόσμου άπό τόν Νικόλαο Κουζάνο στόν Giordano Bruno».

Page 79: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 79/383

μιάν κοπερνίκεια εικόνα τού κόσμου, πού ή ψηλαφητή της επιχειρηματολογία υποστηριζόταν άπο το άντι-σύστημα, δηλαδή άπο τοσυνεκτικό σύμπλεγμα άσύμβατων πραγμάτων πού ειχε έντοπίσειμιά μακρά καί άδιάλειπτη κριτική τού 'Αριστοτέλη.

Τό νφος τον Γαλιλαίου και τό πεδίο τής επιστήμης τον .

Δέν ξέρουμε μέ βεβαιότητα πότε άκριβώς ό Γαλιλαίος έγινε οπαδός τού Κοπέρνικου. 'Από ενα γράμμα στόν Kepler μαθαίνουμε

δτι τό 1597 θεωρούσε τόν εαυτό του ήδη άπό πολύ καιρό οπαδότών ιδεών τού Κοπέρνικου. Εξάλλου γνωρίζουμε άπό τό Demotu (γραμμένο τό 1590-1591) καί άπό τό Meccaniche (μιά πραγματεία γιά τίς άπλές μηχανές, πού συντάχθηκε τό 1593-1594 προςχρήση τών μαθητών), σέ ποιο σημείο βρίσκονταν εκείνη τήν εποχή οί μελέτες του γιά τήν κίνηση καί μέ ποιό πνεύμα τίς προσπέλαζε. Άν έξαιρέσουμε τήν πολύ πρόωρη (1583) άνακάλυψη τού

ισοχρονισμού τών μικρών κινήσεων τού εκκρεμούς, δέν είχε άκόμαδιατυπώσει στόν τομέα αύτό καμιά άπό τίς προτάσεις τής μηχανικής μέ τίς οποίες συνδέεται τό δνομά του. Μολαταύτα, μέσα άπότά έργα αύτά μπορούμε νά λογαριάσουμε τήν σημασία πού είχεγιά τόν Γαλιλαίο τό «άντι-σύστημα» καί νά εντοπίσουμε τά όργανα πού τού έπέτρεπαν νά τό διεξέλθει καί νά τό ελέγξει.

 Άς περιοριστούμε εδώ στήν άναφορά ορισμένων θεμάτων άπό

τό Demotu. Άν δούμε τά συμπεράσματα αύτής τής εργασίας,δέν θά βρούμε τίποτα ούσιωδώς νέο. Ή δυναμική είναι πάνταεκείνη τού impetus, ενώ ή μαθηματική έκφραση τών νόμων τήςκίνησης τών βαρέων σωμάτων σέ πυκνό περίγυρο βρίσκεται ήδηστούς Benedetti καί Cardano. Ή μέθοδος (ή χρήση υδροστατικών επιχειρημάτων) είχε ήδη χρησιμοποιηθεί άπό τόν Benedetti.’Εντούτοις, μέσα άπό αύτές τίς επαναλήψεις καί τίς ψηλαφητές κι

νήσεις άναδεικνύεται ήδη τό πεδίο, μέσα στό οποίο θά καταστείδυνατή μιά αύστηρή άντιμετώπιση τών μηχανικών έννοιών. Πρώτα-πρώτα ή ιδέα ένός ομοιογενούς πεδίου, μέσα στό οποίο μπορούννά συνυπολογισθούν τά καθορισμένα μεγέθη τής άνάλυσης τής κι-

Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΤΣΗ 79

Page 80: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 80/383

80 Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΥΣΗ

νησης (διάστημα χρόνου, άπόσταση, ταχύτητα, βαθμός ταχύτητας...). Τό πεδίο αύτό νοείται ώς συνεχές έπίπεδο επ’ άπειρο διαιρετό, σέ τέτοιο βαθμό μάλιστα, ώστε νά παίρνουν νόημα οί εκ

φράσεις πού σήμερα σημειώνονται μέ τό dt, de, dv. Αύτή ή άποψη υπονοείται στήν κριτική του Γαλιλαίου γιά τήν περίφημη πρόταση του ’Αριστοτέλη, σύμφωνα μέ τήν όποια ένα κινητό πού κινείται στό κενό θά εϊχε άπειρη ταχύτητα: σέ ένα σημείο τής άναίρε-σής του ό Γαλιλαίος παρατηρεί δτι μέ τόν βαθμό ταχύτητας ισχύειδ,τι καί μέ ένα στοιχείο τού χώρου: πρέπει νά εϊναι έπ* άπειροδιαιρετό.1Κατοπινότερα, στήν Πρώτη *Η μέρα τών Discorsi, ό Γα

λιλαίος θά έπανέλθει στό πρόβλημα τού συνεχούς καί, συμφωνώντας μέ τόν Cavalieri, θά συμπεράνει δτι τό συνεχές συντίθεταιάπό άδιαίρετα μέρη. Ωστόσο ή έννοια ένός ομοιογενούς πεδίου,μέσα στό όποϊο μπορούν νά συντεθούν τά μηχανικά μεγέθη, δένθά ξανατεθεϊ ποτέ υπό άμφισβήτηση. ’Έχουμε έτσι μιά θεμελιώδηρήξη μέ τήν προϋπόθεση τής δυναμικής τού ’Αριστοτέλη, ό όποιος,καθώς γνωρίζουμε, δέν κατόρθωσε νά φτάσει στή σύλληψη ένός

παρόμοιου πεδίου, μέ άποτέλεσμα ό γνωστός τύπος de = vt νάμήν μπορεί νά έχει κάποια έννοια, άφού τό ν δέν ύποδήλωνετίποτα συνθέσιμο μέ τό e καί τό t. Κατά δεύτερο λόγο (καί πα-ρότι ό Γαλιλαίος εξακολουθεί νά χρησιμοποιεί τίς παραδοσιακέςλέξεις καί έννοιες), πέφτει σέ δεύτερη μοίρα ή θεμελιακή γιά τήναρχαία δυναμική διάκριση άνάμεσα στις φυσικές καί στις βίαιεςκινήσεις. Θάλεγες δτι μέσα άπό τό κείμενο πού τό έγραψε ό ϊδιος

ό Γαλιλαίος καί πού χρησιμοποιεί τίς κλασικές έννοιες (ελαφρότητα, βαρύτητα, βίαιη ή φυσική κίνηση) συντασσόταν ένα άλλοσυν-κείμενο πού οργανώνεται μέ βάση τή φύση τών προτεινόμενωνάποδείξεων (οί δροι τους άνάγονται πάντα σέ άπλά άριθμητικά δεδομένα) καί τή φύση τών μοντέλων πού χρησιμοποιούνται γιά νάέκφράσουν τό φυσικό περιεχόμενο τών παραπάνω άποδείξεων (τάμοντέλα αυτά σέ τελευταία άνάλυση εϊναι υφής ύδροστατικής).

 Αύτή ή διστρώματη οργάνωση τών κειμένων τού Γαλιλαίου εμφανίζεται στήν άνάλυση τής κίνησης τών βλημάτων (5/ Εργα, τόμος I,

1. ν£ρχα, τ. I, σ. 282: «Et hoc contingit in omni continuo».

Page 81: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 81/383

Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΤΣΗ 81

σσ. 307-328). Έκεί ό Γαλιλαίος άναιρεί τήν άριστοτελική διάκριση τών φυσικών κινήσεων προς τά πάνω καί τών φυσικών κινήσεων προς τά κάτω* εδώ είναι προφανής ή μεσολάβηση του υδρο

στατικού μοντέλου: ή κίνηση προς τά πάνω είναι εδώ μιά κίνηση«έκβολής». "Ενα σώμα πού βυθίζεται μέσα σέ έ'να στοιχείο πιο«βαρύ» άπο αύτο άπωθεΐται προς τήν επιφάνεια. Ταυτόχρονα τείνεινά πέσει σέ δεύτερη μοίρα ή διάκριση άνάμεσα στή φυσική κίνησηκαί στή βίαιη κίνηση (’Έργα, τόμος I, σ. 312). «Γιά παράδειγμα ήπέτρα πού πλέει σέ ύδράργυρο δέν βουλιάζει, καί χάνει δλη τήφυσική της βαρύτητα* τί λέω; Χάνει τή φυσική της βαρύτητα καί

γίνεται πιο ελαφριά... επίσης καί το ξύλο μέσα στό νερό ελαφραίνει,σέ σημείο μάλιστα πού νά μήν μπορεί νά κινηθεί προς τά κάτωπαρά μόνο μέ τή βία. Εντούτοις ή πέτρα καί τό ξύλο δέν χάνουντή φυσική τους βαρύτητα, άντίθετα, άν τά άπο μακρύνουμε άπό τόνπερίγυρο, πού είναι βαρύτερος άπό αύτά, ξαναβρίσκουν τήν ίδιά-ζουσα βαρύτητά τους. Τό ίδιο ισχύει γιά τό βλήμα: μόλις ελευθερωθεί άπό τήν προωθητική δύναμη, ξαναβρίσκει κατερ̂ όμενο τήν

ίδιάζουσα καί εσωτερική του βαρύτητα». "Ετσι δημιουργείται δχιμόνο ό «χώρος» τής μηχανικής —αύτό τό συνεχές, μέσα στό οποίοτά καθορισμένα μεγέθη οφείλουν πάντα νά προσφέρονται σέ μιάσύνθεση—, άλλά καί ένα φυσικό μοντέλο τής κίνησης μέ ομοιογενήδομή, μέσα στό οποίο οί μηχανικές ιδιότητες τών σωμάτων (καίιδιαίτερα ή δυνατότητα νά κινούνται μέ ελεύθερη πτώση ή μέ μιάβίαιη κίνηση) οφείλουν νά έξαρτώνται άπό τήν εσωτερική υφή

τών θεωρούμενων σωμάτων καί άπό τή μορφή τών άμοιβαίων τουςσχέσεων. Μέσα σέ αύτή τήν άποδεικτική άλληλουχία (κι εδώ βρίσκεται τό ούσιώδες), ό άφηρημένος χώρος τής γεωμετρίας, αυτόςό χώρος πού οί "Ελληνες, καί ιδιαίτερα ό ’Αρχιμήδης, είχαν συλ-λάβει μέ μεγάλη εύστοχία, κερδίζει ένα φυσικό περιεχόμενο. Τόπεδίο, μέσα στό οποίο τά εν κινήσει σώματα άλληλεπιδρούν μεταξύτους, θεωρείται σέ δλα τά σημεία του ώς ομοιογενές. "Ετσι ή

ιεραρχία τών τόπων καταργεΐται, δπως είχε ήδη καταργηθεί μέσαστό άρχιμήδειο πλαίσιο, δπου έπενδύονται καί δπου λαβαίνουν τήνγνωστική τους άξία οί παραδοσιακές έννοιες πού χρησιμοποιείάκόμα ό Γαλιλαίος.

Page 82: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 82/383

Βέβαια παραμένουν άκόμα αρκετά σκοτεινά σημεία. Πώς πρέπει άραγε νά εννοήσουμε τήν έκφραση «ενδογενής βαρύτητα»; Τόάγνοούμε* καί θά πρέπει νά περιμένουμε πολύ καιρό άκόμα γιά

νά διασταλούν ρητά οί έννοιες τής μάζας καί τού βάρους (πούάκόμα συγχέονται μέσα στήν ίδια παράσταση). Τό ούσιώδες δμωςείναι δτι βλέπουμε νά γεννιέται εδώ ένας νέος τρόπος άντιμετώπι-σης τής φύσης. Δέν πηγαίνουμε πιά άπό τήν προκατασκευασμένηέννοια στό φαινόμενο (τήν κίνηση). Τό ίδιο τό φαινόμενο πεδίο (ήκίνηση) είναι αύτό πού, χάρη στά όργανα πού μάς επιτρέπουν νάτό προσπελάσουμε (τήν άρχιμήδεια στατική) καί έξαιτίας τών

άσυμφωνιών πού παρουσιάζουν οί παραδοσιακές έννοιολογίες, άπαι-τεί τώρα τήν παραγωγή μιάς έννοιας γιά τήν φύση ομοιογενή πρόςτίς άλυσίδες ιδιοτήτων πού γεννά ή άνάλυση τών φαινομένων τήςκίνησης.

Κατανοούμε έτσι γιατί ό Γαλιλαίος μπόρεσε νά άναγνωρίσειτήν σημασία τής κοπερνίκειας έπανάστασης καί νά προσχωρήσεισέ αύτή προτού παραγάγει ό ίδιος τίς έννοιες πού ταίριαζαν μέ τή

νέα μηχανική. Θά μπορούσαμε νά πούμε δτι ό Κοπέρνικος «φυσι-κοποίησε» τούς ούρανούς (έστω κι άν, δπως υποστηρίζει ό Koyre,είχε πιστέψει στήν πραγματικότητα τών ούρανίων σφαιρών). *Αλλά μέ αύτή τή «φυσικοποίηση» ή έννοια τής φύσης άλλαζε περιεχόμενο: ή λέξη «φύση» δέ δήλωνε πιά τήν άριστοτελική ιεραρχίατών δντων πού ύπέκειντο στό γίγνεσθαι, άλλά τό άκαθόριστο άκόμα(καί μολαταύτα θεωρούμενο ώς ομοιογενές) πεδίο, μέσα στό οποίο

έπρεπε νά ένταχθούν οί γεωμετρικές διαδικασίες καί νά χρησιμοποιηθούν γιά τήν άνάλυση τής κίνησης. Τό πεδίο τής κοπερνίκειαςκοσμολογίας καί τό πεδίο τής ζητούμενης μηχανικής όριοθετοΰνταιμέ αύτό τόν τρόπο καί σημαίνουν ένα καί τό αύτό πεδίο, τού οποίουτώρα πρέπει νά προσδιοριστεί τό πλαίσιο άναφοράς.

Μέ ποιό τρόπο κατόρθωσε ό Γαλιλαίος στήν ωριμότητά τουνά έντοπίσει τίς έννοιες πού ήσαν κατάλληλες νά ορίσουν ένα πα

ρόμοιο πεδίο; Μέ ποιό τρόπο διατύπωσε μερικές άπό τίς φυσικέςκαί επιστημολογικές άρχές, πάνω στις. όποιες έπρεπε νά άρθρωθείκαί νά άναπτυχθεΐ ή νέα επιστήμη τού σύμπαντος καί τής κίνησης; Αύτό πρέπει νά εξετάσουμε. Παίρνουμε τήν (αύθαίρετη) πρω

82 Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ II ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΤΣΗ

Page 83: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 83/383

τοβουλία νά προτάξουμε τό κοσμολογικό πρόβλημα, χρησιμοποιώντας ώς οδηγό τόν Διάλογο γιά τά δύο μεγάλα συστήματα τον κόσμον (1632). Γιά νά βρούμε άκρη, θά περιοριστούμε στήν αναφοράτού καθαυτό μηχανικού έργου τού Γαλιλαίου χαρακτηρίζοντας τήνέπιστημολογική του σπουδαιότητα.

'Ο Γαλιλαίος ώς αυστηρός οπαδός τον Κοπέρνικου.

Σ’ αύτό τό σημείο έχει σημασία νά δούμε δτι, ενόσω δέν διαθέτουμε έννοιες γιά τή μάζα κι ενόσω, βασιζόμενοι στις άρχές τήςδυναμικής, δέν έχουμε συλλάβει τήν έννοια τής έλξης, δέν υπάρχεικανένας τρόπος νά άποδείξουμε δτι ό γεωκεντρισμός είναι άδύνα-τος άπό μηχανική άποψη. Συνεπώς μόνο τά Principia τού Newton συγκροτούν τό θεωρητικό σύστημα γιά τό οποίο ή γεωκεντρική υπόθεση είναι άπολύτως παράλογη.

'Επομένως τίθεται μιά ερώτηση: ποιά είναι ή φύση τού συστή

ματος τών αιτιών πού διατύπωσε ό Γαλιλαίος γιά νά εδραιώσεικαί νά ένσωματώσει σέ μιά συνεκτική άντίληψη τίς κοπερνίκειεςυποθέσεις; Άπό πρώτη ματιά αύτές οί αιτίες διακρίνονται σύμφωνα μέ τρεις κατευθύνσεις:

1η) νά άποκατασταθεί, έναντίον τής παράδοσης, ή φυσικήένότητα τού κόσμου καί νά δειχτεί δτι δέν υπάρχει καμιά διαφοράάνάμεσα στή Γή καί στούς ούρανούς*

2η) νά δειχτεί ή δυνατότητα τής ήμερήσιας κίνησης τής Γής,νά άναιρεθούν έτσι οί παραδοσιακές θέσεις ενάντια σέ αύτή τήνκίνηση καί νά εντοπιστούν σαφέστερα άπό δ,τι τό έκαμε ό Brunoοί μηχανικές άρχές πού έπιστρατεύονται γιά μιάν τέτοια άναίρεση*

3η) νά παρουσιαστεί ένα κλειστό σύστημα άρχών ικανών νάορίσουν μιά κοσμοαντίληψη συμβιβάσιμη μέ τίς κοπερνίκειες υποθέσεις.

α) Αναφορικά μέ τό πρώτο σημείο ή έπιχειρηματολογία τούΓαλιλαίου οργανώνεται μέ δύο τρόπους. Ό πρώτος (πού γιά διευκόλυνση θά τόν ονομάσουμε «διαλεκτικό») είναι κλασικός ήδηάπό τήν εποχή τού Νικολάου Κουζάνου καί προπάντων τού Bruno

Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΥΣΗ 83

Page 84: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 84/383

84 Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΤΣΗ

καί συνίσταται στήν κατάδειξη του παραλογισμοΰ τής άριστοτελι-κής θέσης περί τής άφθαρσίας τών ουρανών. Εντούτοις, συγκεντρώνοντας ήδη γνωστά έπιχειρήματα, ό Γαλιλαίος εντοπίζει ρητά

τίς άρχές, πάνω στις όποιες βασίζονταν οί συλλογισμοί του Περί  ούρανοϋ, κι έτσι καθορίζει στήν ενότητά του τό κριτικό έργο τώνοπαδών του Κοπέρνικου. Αύτές οί άρχές άνάγονται σέ δύο θέσεις:α) υπάρχει ένα μοναδικό κέντρο τού κόσμου, κι αύτό είναι ή Γή*β) κάθε γένεση έπιτελείται άνάμεσα σέ σώματα πού κατέχουν άντί-θετες ιδιότητες (σώματα δηλαδή πού κατά τόν ’Αριστοτέλη εμψυχώνονται άπό άντίθετες κινήσεις). Θά παρατηρήσουμε δτι αύτές

οί άρχές δέν έχουν τήν ϊδια καταστατική άξια. 'Η πρώτη δείχτηκεάπό τόν Γαλιλαίο ώς θέση εγγενής μέσα στήν περιπατητική επιχειρηματολογία γύρω άπό τήν διάκριση άνάμεσα στή φυσική καίστή βίαιη κίνηση, άνάμεσα στό βαρύ καί στό έλαφρύ. Συνεπώς όσυλλογισμός τού ’Αριστοτέλη δέν είναι πέρα γιά πέρα αύτός πούφαίνεται, δηλαδή μιά άλληλουχία αιτιών πού ξεκινώντας άπό ορισμένη άντίληψη τής κίνησης θά έπέτρεπε νά συμπεράνουμε τήν

άκινησία τής Γής στό κέντρο τού κόσμου. Ή άνάλυση τού Γαλιλαίου τόν ξεσκεπάζει τέτοιος πού είναι, δηλ. ένα ιδεολογικό καίκυκλικό έγχείρημα, τό όποιο γεννάει μιάν άντίληψη γιά τήν φυσικήκίνηση μέ σκοπό νά δικαιωθεί μιά κοσμολογική θέση πού έχει γίνει δεχτή χωρίς κριτική. *Η δεύτερη άρχή εκφράζεται ρητά στόν’Αριστοτέλη καί θεμελιώνει τήν άφθαρσία τών ούρανών, γιατί ήκυκλική κίνηση (ή μόνη πού ταιριάζει στά άστρα) δέν περιλαμβά

νει τό άντίθετό της. ’Αλλά σέ αύτό τό σημείο τό έργο τού κοπερνίκειου κριτικού είναι πολύ εύκολο: ό περιπατητικός άντιφάσκειπρος τόν εαυτό του, γιατί μέσα στόν ούρανό τών άπλανών άστέ-ρων τά άστρα κατά τήν κρίση του είναι τά πιό πυκνά σημεία τούούρανοΰ. Ωστόσο, «πυκνότης» καί «άραιότης» είναι άντίθετες ιδιότητες, καί αύτός είναι ό λόγος πού ό ούρανός τών άπλανών άστέ-ρων φέρει μέσα του τό σπέρμα τής γενέσεως καί τής φθοράς.

 Άπό τή σκοπιά τού περιεχομένου τής διαλεκτικής επιχειρηματολογίας, εδώ δέν υπάρχει τίποτα νέο. Άς συγκρατήσουμε άπλώςτήν προσπάθεια τής κριτικής συστηματοποίησης καί επίσης (άνάναλογιστοΰμε τόν νεαρό Γαλιλαίο τού Demotu) τήν ολοκλήρωση

Page 85: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 85/383

Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΥΣΗ 85

τής ρητής καταστροφής τής άριστοτελικής έννοιας γιά τή φυσικήκίνηση. Τίποτα δέν μάς εμποδίζει, λέγει ό Γαλιλαίος, νά άντιλη-φθούμε μέσα στή φύση χίλια άλλα κέντρα ανάλογα μέ το κέντρο

τής Γής.’Αναφορικά μέ τό πρόβλημα τής ένότητας του κόσμου ή πρω

τοτυπία του Γαλιλαίου συνίσταται στό δτι διαμόρφωσε έναν άλλοτύπο επιχειρηματολογίας. Τό 1609 ό Γαλιλαίος διδάσκει στήνΠάδουα. Έκεΐ άκούει νά γίνεται λόγος γιά μιάν εφεύρεση πούεϊχε γίνει στήν Όλλανδία: έναν φακό πού ή χρήση του θά έπέτρε-πε νά δούμε τά άπόμακρα αντικείμενα σέ μέγεθος ϊδιο μέ τά πιο

κοντινά. Ό Γαλιλαίος εϊχε πάντα μιά κλίση (καί ένα άξιοσημείω-το τάλαντο) γιά τίς μηχανικές τέχνες. Γιά δική του χρήση (καίβοηθημένος άναμφίβολα άπό προηγούμενες εφευρέσεις) κατασκευάζει έναν τέτοιο φακό. Ή πρωτοτυπία εδώ δέν συνίσταται στή χρησιμοποίηση τεχνικών μεθόδων, άλλά στήν ιδέα του νά χρησιμοποιήσει φακό γιά νά κοιτάξει τόν ουρανό μέ τήν πεποίθηση δτιτά άντικείμενα πού θά έβλεπε μέ αύτό τόν τρόπο θά εϊχαν τόν ϊδιο

συντελεστή πραγματικότητας μέ τά άντικείμενα πού παρατηρούνταιπάνω στή Γή μέ γυμνό μάτι. 'Η άλήθεια εϊναι δτι μιά παρόμοιαάπόφαση δείχνει σέ ποιό βαθμό ό Γαλιλαίος εντάσσεται μέσα στόδιαμορφούμενο έπιστημολογικό πεδίο. Στηριζόμενος στή συνοχήτού «άντι-συστήματος», στή βαρύτητα τών αιτιών που εϊχε όϊδιος διατυπώσει καί συνάμα στήν ώρίμανση τών προσωπικώντου έρευνών πάνω στήν κίνηση, ό Γαλιλαίος προσδοκούσε άπό τή

χρήση τού φακού πολύ περισσότερα άπό δσα θά μπορούσαν νάπεριμένουν οί συγκαιρινοί του. Ό Cremonini, πού περνούσε γιάπνεύμα ελεύθερο καί οικείο στόν Πιζανό, άρνιόταν τή χρήση τουκαί τό έβλεπε μόνο ώς αίτια ήμικρανιών. ’Αντίθετα, γιά τόν Γαλιλαίο ή χρήση τού φακού άρθρωνόταν μέ τό σύστημα τών συμπερασμάτων δπου τόν οδηγούσε ό συλλογισμός: άν εϊναι άλήθεια δτιή άριστοτελική έννοια τής φυσικής κίνησης κατέρρευσε, άν δέν

υπάρχει άπόλυτα ελαφρύ καί άπόλυτα βαρύ, άν ή χρήση τών άρχι-μήδειων μεθόδων άνανέωσε τή γνώση τών φαινομένων τής κίνησης, άν, συνολικά ιδωμένα, αύτά τά συμπεράσματα δέν συμβιβάζονται μέ τήν παραδοσιακή κοσμολογία, τότε δέν εϊναι τάχα θεμιτό

Page 86: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 86/383

νά άντιμετωπίζουμε τον ουρανό ώς άντικείμενο καί νά περιμένουμεάπό αύτόν, δπως κι άπό κάθε άντικείμενο, νά φανερώσει σέ δποιοντόν παρατηρεί έξονυχιστικά τίς ιδιότητες πού κατέχει; Θά έλεγε

κανείς δτι ή παρατήρηση τού ουρανού εϊχε τό επιστημολογικό τηςπλαίσιο κι δτι, στό πλαίσιο πού βρισκόταν ό Γαλιλαίος, έπρεπε νάέφαρμόσει έναν άλλο τρόπο «νά σώσει τά φαινόμενα», δηλαδή,στην περίπτωσή του, νά εδραιώσει στά μάτια δλων τήν πραγματικότητα εκείνου πού παρατηρούσε. Νά γιατί τό δεδομένο της παρατήρησης άπό μόνο του, ώς καθαρό αισθητήριο δεδομένο, εϊναιάνεπαρκές. Τό σημαντικό εϊναι νά τό ενσωματώσουμε στό επι

στημολογικό πεδίο καί, δπως γράφει ό Γαλιλαίος τό 1611 (τόμος XII, σ. 183), «νά προσθέσουμε τόν συλλογισμό στις παρατηρήσεις καί στά αισθητά φαινόμενα».

Ένα καί μόνο παράδειγμα γιά νά διασαφηνίσουμε αυτό τό σημείο: ή «παρατήρηση» τών ήλιακών κηλίδων. Γνωρίζουμε δτι προςτά τέλη τού 1610 ό Γαλιλαίος έντοπίζει πάνω στήν ήλιακή επιφάνεια σκοτεινές περιοχές πού τίς άποκαλεϊ κηλίδες. Πρόκειται

τάχα γιά οπτικές άπάτες; Συνεχίζοντας τίς παρατηρήσεις του τήνάλλη χρονιά, ό Γαλιλαίος πείθεται δτι έχει νά κάνει μέ πραγματικά φαινόμενα: αυτές οί κηλίδες μετακινούνται πάνω στήν επιφάνεια τού 'Ήλιου άπό τά άνατολικά προς τά δυτικά καί ύφίστανταιδιάφορες μεταλλαγές. Σέ συνδυασμό μέ τίς παρατηρήσεις, μέσωτών οποίων ό Γαλιλαίος εϊχε ήδη πιστοποιήσει τήν ΰπαρξη μιάςάνάγλυφης επιφάνειας στή σελήνη, ή πραγματικότητα ένός τέτοιου

φαινομένου άναιρούσε οριστικά τό δόγμα τής ούράνιας άφθαρσίας. Άλλά αύτή ή πραγματικότητα έπρεπε νά εδραιωθεί. Κατά παράδοξο τρόπο, ό Γαλιλαίος έμπνεύστηκε (άρνητικά έστω) άπό τίςκριτικές τών άντιπάλων του. Οί τελευταίοι, γιά νά περισώσουντήν άφθαρσία τών ούρανών, είχαν φανταστεί μιάν υπόθεση πούκατά τήν κρίση τους συμφωνούσε μέ τό παρατηρούμενο φαινόμενο:γιατί τάχα νά μήν πούμε δτι οί «κηλίδες» εϊναι ουράνια σώματα

τοποθετημένα σέ μιά διαφανή σφαίρα ομόκεντρη μέ τόν 'Ήλιο;’Έτσι έξηγοΰσαν τήν φαινόμενη κίνησή τους σέ σχέση μέ τόν 'Ήλιοπού παρέμενε άφθαρτος. Ή άπάντηση τού Γαλιλαίου (πού δένμπορούμε νά τήν έπαναλάβουμε εδώ) ήταν ή κινητοποίηση τού

86 Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΤΣΗ

Page 87: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 87/383

οπλοστασίου τής προοπτικής, τής τριγωνομετρίας καί τής γεωμετρίας γιά νά δείξει δτι ή μόνη υπόθεση, πού συμβιβάζεται μέ τίςμεταλλαγές καί τίς σταθερές πού παρατηρούνται στήν κίνηση αυτών

τών υποτιθέμενων σωμάτων, εϊναι νά τά έκλάβουμε ώς συναφή μέτύν 'Ήλιο. Αύτο δείχνει φανερά δτι δέν μπορούν νά εϊναι ούράνιασώματα.1 Ή συζήτηση εϊναι επιστημολογικά σημαντική καθώςδείχνει έναν Γαλιλαίο νά σώζει το φαινόμενο καί τούς άντιπάλουςτου νά πιστεύουν μέν το ϊδιο γιά λογαριασμό τους, άλλά έπινοώνταςμιά καινούργια ούράνια σφαίρα. Περιπλέκουν έτσι το σύστημα τούΠτολεμαίου, πού βέβαια δέν σκοτίζεται πιά γιά μιά περιπλοκή λι

γότερο ή περισσότερο. Ό Γαλιλαίος άντίθετα άλλάζει σύστημα.Ενσωματώνει το φαινόμενο μέσα στο διαμορφούμενο ορθολογικόπεδίο, αύτο το πεδίο πού διάνοίχθηκε άλλοτε άπό τόν ’Αρχιμήδηκαί πού ή κοπερνίκεια επανάσταση καθορίζει τήν μορφή του καίέπιβάλλει τήν διεύρυνσή του.

β) Ή άνάλυση τού δεύτερου ζητήματος θά μάς οδηγούσε στάϊδια συμπεράσματα, γι’ αύτό καί δέν θά έπιμείνουμε ιδιαίτερα. Ό

Γαλιλαίος άνακεφαλαιώνει τά παραδοσιακά επιχειρήματα υπέρ τήςάκινησίας τής Γής. ’Από τόν Κοπέρνικο ώς τόν Bruno τά περισσότερα άπό αύτά τά επιχειρήματα ήσαν άντικείμενο μακρών συζητήσεων. ’Ιδιαίτερα τό περίφημο επιχείρημα, σύμφωνα μέ τό όποιομιά πέτρα πού θά ριχνόταν άπό τήν κορυφή ένός πύργου δέν θάέπεφτε στή βάση του, άν δεχτούμε τήν υπόθεση τής κίνησης τήςΓής. Ό Bruno τό εϊχε άπορρίψει μέ μεγάλη εύθυκρισία καί μέ

τήν εύκαιρία αύτή εϊχε διατυπώσει τήν (άποδιδόμενη στόν Γαλιλαίο) έννοια τής σχετικότητας τής κίνησης καί εϊχε θεωρήσει τήΓή μαζί μέ δσα σώματα περιλαμβάνει ώς ένα μηχανικό σύστημα,τού οποίου δλα τά στοιχεία πρέπει νά θεωρούνται άλληλένδετα.Στή διάρκεια αύτής τής συζήτησης τό πρόβλημα ήταν νά ενσωματωθούν στό μετακοπερνίκειο επιστημολογικό πεδίο τά δεδομένα τής έπίγειας καί καθημερινής εμπειρίας τών κινήσεων. ’Αλλά

αυτή ή «εμπειρία)) επιβεβαιώνει τήν άκινησία τής Γής. Ή περιπατητική κοσμολογία συμφωνεί τέλεια μέ τόν κοινό νού καί μέ

Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΤΣΗ 87

1. Βλ. σχετικά τήν άνάλυση του Μ. Clavelin, op. cit., σσ. 200-203.

Page 88: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 88/383

τον βαθμό οργάνωσης τών τομέων της πρακτικής καί της τεχνικής. "Άν ή Γή κινείται, τότε πώς δέν παρασέρνονται προς τήνίδια κατεύθυνση τά σύννεφα καί τά πουλιά; Πώς συμβαίνει καί

οί οβίδες τών κανονιών βρίσκουν τό στόχο τους; 'Όλες αύτές οίάπορίες απαιτούσαν έξέταση. ’Έπρεπε νά συντρίβει ή ένότητα τουπροκοπερνίκειου πεδίου, πού ένσωμάτωνε τέλεια τά δεδομένα τήςεμπειρίας. ’Έπρεπε νά άποδειχτεί δτι μιά άλλη ένότητα δχι μόνοήταν δυνατή, άλλά καί θεμελιωνόταν στήν πραγματικότητα τώνπραγμάτων. Μέ αύτή τήν εύκαιρία έπρεπε νά βρεθεί ένας άλλοςτρόπος νά «σωθούν» τά φαινόμενα, άνατρέποντας7τήν καταστατική

θέση τού αισθητού, δηλαδή ένσωματώνοντάς το στό συγκροτούμενο ορθολογικό πεδίο. Ποιά είναι ή «πρωτοτυπία» τού Γαλιλαίουσ’ αύτό τό σημείο; Τό δτι ή μορφή τού ορθολογικού πεδίου σχεδιάστηκε καλύτερα καί άκριβέστερα άπ* δ,τι στούς προγενέστερους. Άς προσθέσουμε δτι άν ό Γαλιλαίος άπείχε (κατά πολύ) άπό τήνκοσμολογική τόλμη τού Bruno, άπό τήν άλλη ήταν άληθινός γεω-μέτρης: μπροστά στά μάτια του τό επιστημολογικό πεδίο ήταν

(τουλάχιστον ιδεατά) αύστηρά ρυθμισμένο. Νά γιατί ή συνεισφορά τού Γαλιλαίου στό πρόβλημα τής ημερήσιας κίνησης κατ’ ούσίαήταν ή θεμελιώδης γιά τή μηχανική διατύπωση τού «συστήματοςάδράνειας» καί ή ρητή διατύπωση τής αρχής τής σχετικότητας τήςκίνησης. Άκόμα καί σήμερα, μέ μιά γλωσσική παραδρομή συνηθισμένη στούς μαθηματικούς, ονομάζουμε «μετατροπές τού Γαλιλαίου» τό σύνολο τών μετατροπών σέ σχέση μέ τίς οποίες οί

νόμοι τής νευτώνειας μηχανικής είναι άμετάβλητοι. Άν παίζετε μέμιά μπάλλα πάνω στή γέφυρα ένός πλοίου πού κινείται ομοιόμορφα(άναγκαία συνθήκη), τότε ή κίνηση τού πλοίου δέν θά επιδρά καθόλου πάνω στήν κίνηση τής μπάλλας. Τό ίδιο συμβαίνει μέ τήΓή πού κινείται ομοιόμορφα: κάθε τμήμα τής έπιφάνειάς της είναιένα σύστημα άδράνειας γιά τά σώματα πού κινούνται πάνω σέαύτή. Καί, άπό αύτή τή στιγμή, τά δεδομένα τής έπίγειας έμπει-

ρίας γιά τήν κίνηση ενσωματώνονται (γιά πάντα) στό ορθολογικόπεδίο, μέσα στό όποιο θεωρείται ισχύουσα ή κοπερνίκεια υπόθεση. ’Έτσι ή συνοχή τής περιπατητικής κοσμολογίας άχρηστεύεται.

γ) Άλλά τότε τίθεται τό πρόβλημα νά προτείνουμε μιάν άλλη

88 Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΤΣΗ

Page 89: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 89/383

Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΤΣΗ 89

συνοχή καί νά διατυπώσουμε τίς άρχές τής φύσης πού γιά εναδιάστημα θά έξασφαλίσουν το κλείσιμο του συστήματος του κόσμου, δηλαδή νά ένοφθαλμίσουμε σέ μιάν θετική έννοια του σύμπαντος τά δεδομένα τής έπίγειας έμπειρίας αναφορικά μέ τήν κίνηση καί τήν έμπειρία τής κοπερνίκειας άστρονομίας. Έδώ πρέπεινά διαλύσουμε μιά πιθανή παρεξήγηση: το γεγονός, δτι τό σύστημα πρέπει νά είναι κλειστό, δέν συνεπάγεται διόλου δτι ό κόσμοςπρέπει νά εϊναι κλειστός δπως στό Περι ονρανον.  Τό άντίθετοισχύει. Έπειδή άκριβώς έτούτη ή ολότητα έχει διαρραγεϊ, έπειδήδέν μπορούμε πλέον νά έκλάβουμε τόν κόσμο ώς τό κατεξοχήν

ζωντανό δν, πουναι κλεισμένο στόν εαυτό του μέσα στήν ένότητατών έξι του κατευθύνσεων καί στήν ιεραρχία τών έξι του τόπων,καθίσταται άναγκαιο νά θέσουμε στόν εαυτό μας τήν άκόλουθηερώτηση: τί μπορεί νά σημαίνει γιά ένα άντικείμενο (γιά μιά μικρή σφαίρα πού πέφτει στήν επιφάνεια τής Γής, γιά τήν ϊδια τήΓή ή τόν "Ηλιο) νά άνήκει στόν κόσμο; Σύμφωνα μέ ποιό κριτήριο ν* άποφασίσουμε γι’ αύτό τό «άνήκει»; 'Υπάρχει τάχα ένα

σύστημα κοινών ιδιοτήτων, μιά μορφή σχέσεων άνάμεσα στά πράγματα καί στά φαινόμενα πού νά μάς άναγκάζει νά δεχτούμε δτιάνήκουν στόν κόσμο;

Σέ αύτή τήν ερώτηση άρχικά θά άπαντήσουμε λέγοντας δτιτά άντικείμενα καί τά φαινόμενα, ούράνια ή γήινα, άνήκουν στήφύση. 'Η φύση θεωρείται ώς τό πεδίο δπου συσχετίζονται τάεν κινήσει σώματα καί ώς ό τόπος συγκρότησης τής ίδιας τής κί

νησης. Άλλά ή κίνηση δέν θεωρείται τώρα πιά ώς «ή ενέργειαεκείνου πού είναι δυνάμει καθόσον αύτό εϊναι δυνάμει», δηλαδήώς πραγμάτωση άπό μέρους τού κινούμενου δντος ένός είδους όντολογικής μοίρας γραμμένης στό βάθος τών πραγμάτων. Ή κίνησηεϊναι «ή μετακίνηση ένός πράγματος σέ σχέση μέ ένα άλλο»(Έπι-στολή στόν Πατέρα Castelli, 1η Απριλίου 1607). Έτούτη ή σχε-τικοποίηση τής κίνησης μάς οδηγεί στό νά συλλάβουμε τή φύση

ώς τό πεδίο μέσα στό όποιο συγκροτούνται καί έπιτελούνται οίάμοιβαϊες μετακινήσεις τών σωμάτων βάσει σχέσεων πάντοτε έν-τοπίσιμων. Σέ σχέση μέ τήν παράδοση έδώ συμβαίνει μιά άξιο-σημείωτη άνατροπή. Θά μπορούσαμε νά πούμε δτι γιά τόν Άρι-

Page 90: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 90/383

στοτέλη του Περι ονρανοϋ ή έννοια φύσις είναι ένα στοιχείο τηςέννοιας κόσμος. Άν υπάρχει κίνηση καί στάση (συνεπώς φύση),τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι ή όντολογική τάξη τού κόσμου

άπαιτεΐ νά περάσουμε στό ένεργεία. ’Έτσι άνατρέπεται ή θέσητών εννοιών: ή φύση, δηλ. τό σύστημα τών μηχανικών κινήσεωνείναι αύτό πού σέ κάθε τόπο συγκροτεί τήν υφή τού σύμπαντος,αύτό μέσα στό όποιο κάθε φαινόμενο τού σύμπαντος πρέπει νάπάρει a priori τή θέση του καί νά καθοριστεί. "Αν λοιπόν υπάρχειένας κόσμος, είναι γιατί τό σύστημα τών κινήσεων υπακούει σέένα νόμο τής τάξης, πού έκφράζει τήν εγγενή στήν ύφή τής φύσης

όρθολογικότητα. Είναι άναμφίβολο ότι ό Γαλιλαίος συνέλαβε αύτήτήν ύφή μέ άρχιμήδειο τρόπο. Ή κίνηση είναι μετάθεση· άλλά ότόπος τής μετάθεσης είναι ό χώρος τού γεωμέτρη, ό χώρος μέσαστόν όποιο τά μέτρα παραμένουν άμετάβλητα, ένώ δσα μεγέθηορίζουμε μέσω τής άνάλυσης τών φαινομένων μπορούν νά συντεθούν μεταξύ τους σύμφωνα μέ τούς αύστηρούς νόμους τού άριθ-μού. Τό συμπέρασμα πού προκύπτει είναι ότι ή τάξη τού κόσμου

δέν θά μπορούσε νά είναι ή ιεραρχική συναρμογή τών στοιχείων.Είναι ό αρμονικός συνδυασμός τών κινήσεων, συνδυασμός πού δένμπορεί νά φανερωθεί παρά μόνο σέ όποιον παρατηρεί καί κατανοεί τά ούράνια ή επίγεια φαινόμενα τής κίνησης. ’Από αύτή τήστιγμή εμφανίζεται ή άπαίτηση μιάς σημαντικής άνατροπής τώνκαταστατικών αρχών τού ιδεατού προτύπου τού κόσμου καί τήςσχέσης του μέ τά φαινόμενα. «Σώζειν τά φαινόμενα» στήν άρχαία

κοσμολογία σήμαινε νά διαθέτεις ένα μοντέλο πού μπορείς πάντανά τροποποιείς άφήνοντας άμετάβλητη τήν ούσιαστική φύση του(συνθέτοντας δηλ. έντός του μόνο ομοιόμορφες καί κυκλικές κινήσεις) μέ τρόπο τέτοιο ώστε νά είναι δυνατή ή συναγωγή ένός συμπεράσματος παρατηρήσεων (βλ. τήν στάση τών άντιπάλων τούΓαλιλαίου απέναντι στις ήλιακές «κηλίδες»). Τώρα τό «σώζειν τάφαινόμενα» έχει άλλο νόημα: σημαίνει νά μπούμε στή γνώση τήςυφής τού σύμπαντος μέ τέτοιον τρόπο, ώστε τό παρατηρήσιμο νάείναι προβλέψιμο, δηλαδή καθορισμένο άπό τό σύστημα τών σχέσεων πού συγκροτούν τό πεδίο τών έν κινήσει σωμάτων. Έτσι πιθανώς εξηγείται ή σύνεση τού Γαλιλαίου άπέναντι στό ζήτημα

90 Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΥΣΗ

Page 91: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 91/383

Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΤΣΗ 91

τής άπειρίας του κόσμου (πού το θεωρεί άλυτο, επειδή άναμφί-βολα δέ θέλει νά ύπερβεϊ τά όρια τού παρατηρήσιμου). ’Αλλά στον

 Διάλογο (III, σ. 347) εϊχε γράψει γιά τον κόσμο πώς «τίποτε δένμάς έξουσιοδοτεΐ νά βεβαιώσουμε δτι εϊναι πεπερασμένος καί περιορισμένος κι δχι άπειρος καί άπεριόριστος», θέλοντας έτσι νάτονίσει δτι εϊχε σημασία νά άποσυνδέσουμε ριζικά τήν έννοια τήςτάξης τού κόσμου άπο τήν έννοια τής περατότητας.

"Άν ή τάξη τού κόσμου συνίσταται στήν οργάνωση τών κινήσεων τών σωμάτων πού τον άποτελοΰν, τότε πώς μπορεί νά καθοριστεί ή άρχή μιάς τέτοιας οργάνωσης; Πάνω σέ αύτο το ζήτημα

ή άπάντηση τού Γαλιλαίου ήταν, καθώς γνωρίζουμε, άπο πολλέςπλευρές, άτυχής. Εϊχε δεχτεί το πρωτείο τής κυκλικής καί ομοιόμορφης κίνησης θεωρώντας την ώς τή μόνη ικανή νά διατηρήσειτήν τάξη μέσα στο σύστημα τών κινήσεων πού συγκροτούν τοσύμπαν. Μάλιστα χρησιμοποίησε ξανά το παραδοσιακό λεξιλόγιο,άποκαλώντας τήν κυκλική κίνηση «φυσική» καί δείχνοντας έτσι,άντίθετα μέ δ,τι υποστήριζε ό Αριστοτέλης, πώς ή εύθύγραμμη

κίνηση δέν θά μπορούσε νά εϊναι «φυσική». Έδώ πάντως δέν θάέπρεπε νά μάς ξεγελάσει τό λεξιλόγιο: ή έκφραση «φυσική» δένυποδηλώνει όποιονδήποτε όντολογικό καθορισμό, παρά έχει σημασία ούσιωδώς κινηματική. Άν ή κυκλική κίνηση χαρακτηρίστηκε φυσική, αύτό έγινε επειδή (άν εξαιρέσουμε τήν περίπτωσητής στάσης) εϊναι τό μόνο εϊδος κίνησης πού δυνάμει τών κινηματικών της ιδιοτήτων δέν άλλοιώνει σέ τίποτα τή σχέση άνάμεσα

στό σώμα πού κινείται καί στά γειτονικά σώματα* συνεπώς συντηρεί τήν διάταξη τών εν κινήσει σωμάτων, μέ τήν προϋπόθεσηβέβαια (πράγμα πού έχει γίνει δεκτό ώς άρχή) δτι μιά τέτοια,διάταξη ύπάρχει.

Γνωρίζουμε τί έμπόδια δημιούργησε αύτή ή άρχή γιά τήνκοσμική τάξη: σ’ αύτήν οφείλεται ή πλάνη σχετικά μέ τή φύσητών κομητών κι ή άδυναμία ν’ άνακαλυφθει ή ελλειπτική φύση τής

τροχιάς τών πλανητών δπως τήν άνακάλυψε ό Κέπλερ. ’Επίσηςδμως, δπως τό έδειξε θαυμάσια ό Koyre, δυσκόλεψε τή σαφή διατύπωση τής άρχής τής άδράνειας, πού μολαταύτα εϊναι θεμελιώδης γιά τή νέα μηχανική. Άλλά αύτή ή άρχή τής τάξης έδινε

Page 92: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 92/383

πρόσκαιρα στήν κοπερνίκεια εικόνα τού κόσμου τήν συνοχή καίτήν ένότητά της.

Ή γαλιλαιϊκή επιστημολογία.

Ξέρουμε τί οφείλει ή μηχανική στόν Γαλιλαίο. Άνάμεσα στό 1591καί στό 1638 ό Γαλιλαίος καταπιάνεται μέ πολλά προβλήματα: τήνπτώση τών σωμάτων, τήν κίνηση τών βλημάτων, τήν άντοχή τώνυλικών καί τήν κρούση, γιά νά περιοριστούμε στά πιο σημαντικά.

Ή επιτυχία του εϊναι άνιση: πλανάται στό πρόβλημα τής κεντρό-φυγης δύναμης, ένώ άναφορικά μέ τό πρόβλημα τής κρούσης δένλέει τίποτε τό ικανοποιητικό.

 Άλλά τό ούσιώδες γιά μάς εϊναι νά άντιληφθοΰμε τή φύσητών μεθόδων τού Γαλιλαίου καί νά υπογραμμίσουμε τήν καινοτομία τών εννοιών πού διατύπωσε. Ειπώθηκε καί έπαναλήφθηκε συχνά δτι ό Γαλιλαίος πραγματοποίησε τήν ένότητα τής έμπειρίας

καί τών μαθηματικών. Εντούτοις πρέπει νά δούμε τί σημαίνει μιάτέτοια πρόταση. Τό άντιλαμβανόμαστέ διαβάζοντας τό Λόγοι καί  αποδείξεις σχετικά με τις δύο νέες επιστήμες, ιδιαίτερα δμως τήν

 Πραγματεία, πού εϊναι γραμμένη στή λατινική καί άφιερωμένηστήν ομοιόμορφα έπιταχυνόμενη κίνηση. Αρχίζοντας, σημασία έχεινά καθορίσουμε τήν έννοια τής ομοιόμορφα έπιταχυνόμενης κίνησης μέ τρόπο «επακριβώς σύμφωνο μέ αύτή τή μορφή έπιτάχυν-

σης τών κατερχόμενων βαρέων σωμάτων πού χρησιμοποιεί ή φύση». Έδώ βρίσκεται τό ούσιώδες. 'Η κινηματική έννοια τής ομοιόμορφα έπιταχυνόμενης κίνησης εϊναι πολύ παλαιά. Κατά τόν δέκατο τέταρτο αιώνα οί θεολόγοι μαθηματικοί τής Σχολής τής ’Οξφόρδης καί μετά άπό αύτούς ό Oresme τήν εϊχαν καθορίσει εύστοχα.Ωστόσο ποτέ δέν διανοήθηκαν δτι μπορούσε νά έφαρμοστεϊ στάφαινόμενα τής πτώσης τών σωμάτων. Κατ’ αύτούς οί μαθημα

τικοί ορισμοί άναφέρονταν σέ έννοιες πού άνήκαν σέ εναν κόσμοδιαφορετικό άπό τόν αισθητό. Ή παρατήρηση τών πραγμάτων, ήέπενέργεια πάνω στή φύση καί ή μαθηματική σκέψη ήταν γι’ αύτούςετερογενείς δραστηριότητες, πού δέν οδηγούσαν στό ϊδιο όντολο-

92 Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΤΣΗ

Page 93: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 93/383

Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΤΣΗ 93

γικδ έπίπεδο. Θά μπορούσαμε νά πούμε οτι ή γαλιλαιϊκή επανάσταση συνίσταται στο δτι ή μαθηματική επιστήμη μπορεί νά καθορίσει μέσα στήν ίδια τήν καρδιά τής φύσης τά προσιτά συστή

ματα τών παρατηρήσιμων φαινομένων. Σέ τέτοιο σημείο μάλιστα,ώστε γιά τδν Γαλιλαίο ό έκγεωμετρισμδς τής κίνησης, τδν οποίοπαρουσιάζει μέσα στούς Λόγους, διόλου δέν παρουσιάζεται ώς παρέκκλιση ή ώς φυγή σέ έναν νοητδ κόσμο, άλλά ώς άμεση είσοδοςστδ άληθινδ πλαίσιο τής φύσης, του όποιου ή αισθητή μας έμπει-ρία δέν είναι παρά μιά έκφραση καί ένα παράγωγο. Μέσα σέαύτή τήν κίνηση γινόμαστε μάρτυρες μιάς άναστροφής τής έννοιας

τής συγκεκριμένης πραγματικότητας. Τδ συγκεκριμένο δέν δίδεται πλέον μέσα στδ σύστημα τών παραστάσεων πού καθορίζεταιμέ άφετηρία τδν κοινδ νού: ή συνοχή αύτού τού συστήματος θάέγκλειστεί στδν ορίζοντα τού άριστοτελισμού καί θά τδν τροφοδοτήσει χωρίς νά. είναι δυνατδ νά ξεφύγει ποτέ άπ’ αυτόν. Μέσαστδ Διάλογο καί στούς Λόγους αύτδ άντιπροσωπεύει ό χαρακτήρας τού Σιμπλικίου: έχει έγκλωβιστεί μέσα σέ αύτή τήν ολότητα,

τήν οποία δέν μπορεί νά διασπάσει καί τήν οποία ή παράδοσηείχε πλάσει συνενώνοντας τδν κοινδ νού μέ τδν άριστοτελισμό.Μπορεί νά κινείται μέσα σέ αύτή τήν ολότητα καί νά κάνει μεταθέσεις μέσα της, πράγμα πού τού προσφέρει ύλικδ γιά συζήτηση*άλλά γι’ αύτδν τούτη ή ολότητα είναι τδ ίδιο τδ συγκεκριμένο, όκόσμος στήν ολοκληρωμένη έλλογη συνοχή του. Ό Σιμπλίκιος δένμπορεί νά βγει άπδ τούτη τήν ολότητα* βγαίνει μόνο εκείνος πού

τή βλέπει διασπασμένη. Γι5αύτδν τδν τελευταίο τδ συγκεκριμένο,τδ σημείο τού βάρους τών πραγμάτων, είναι κυρίως τδ άφηρη-μένο, δηλ. ή μαθηματική παράσταση ώς άπλδ σημείο τής παραγωγικής φύσης. Νά γιατί ή εμπειρία (le sensate esperienze) είναιγιά τδν Γαλιλαίο ένα δευτερεΰον στοιχείο πού έχει σημασία μονάχα δεμένη μέ τήν κίνηση τής έλλογης επιχειρηματολογίας πούκανόνας της είναι τά μαθηματικά. Καταλαβαίνουμε λοιπδν γιατί

είχε συγχαρεί τδν Άρίσταρχο καί τδν Κοπέρνικο πού «άψηφώνταςτίς προφάνειες τής αισθητής εμπειρίας προτίμησαν έκείνο πού τούςυπαγόρευε ό συλλογισμός». 'Ο Γαλιλαίος συνόψισε αύτή τήν άποψησέ ένα περίφημο κείμενο στδ II Saggiatore: «Ή φιλοσοφία είναι

Page 94: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 94/383

94 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

γραμμένη μέσα σέ αύτο το μεγάλο βιβλίο πού είναι διαρκώς άνοι-χτο μπροστά στά μάτια μας (εννοώ το σύμπαν) και δέν μπορούμενά το κατανοήσουμε, άν πρωτύτερα δέν μάθουμε νά διαβάζουμε

τή γλώσσα και τά γράμματα, μέ τά όποια · έχει γραφτεί. 5Αλλάείναι γραμμένο σέ μαθηματική γλώσσα, καί τά γράμματά του είναιτό τρίγωνο καί ό κύκλος καί άλλα γεωμετρικά σχήματα, χωρίς τάόποια εϊναι άνθρωπίνως αδύνατο νά καταλάβουμε έστο̂ καί μιάλέξη...» (vi?oya, πρώτος τόμος, σ. 232).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

Opere di Galileo Galilei, Ed. Nazionale, 20 τόμοι, a cura di A. Favaro, Φλωρεντία, 1890-1909.

Γιά Γαλλόφωνους άναγνώστες: Dialogues et lettres choisiesy μτφ. P. H. Michel, Paris, 1966.

Μερικές μελέτες: A. Banfi: G. Galilei, Milano, 1949.M. Clavelin: La philosophie naturelle de Galilee, Paris, 1968.L. Geymonat: G. Galilei, Torino, 1957.

 A. Koyr£: Etudes galileennes, 3 τόμ., Paris, 1939.L. Olschki: Galileo und seine Zeit, Halle, 1927.G. di Santillana: Le proces de Galilee, Paris, 1956.

 Wohlwil: Galilei und sein Kampf fur die Copernicanische Lehre, Hamburg, 1909.

Page 95: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 95/383

DESCARTES

IV 

τ ο ύ JEAN-MARIE BEYSSADE

Φιλοσοφική επανάσταση;

Έν τέλει Παρουσιάστηκε ό Descartes. Άν δέν υπήρξε ό πρώτος

πού φιλοσόφησε στή Γαλλία, ήταν ένας άπο τούς πρώτους πού φιλοσόφησε στή γαλλική γλώσσα γιά τούς άνθρώπους μέ καλή κοινωνική θέση καί γιά τίς γυναίκες, καθώς έπίσης καί στή λατινικήγλώσσα γιά τήν διεθνή τών σοφών. Επειδή άφάνισε «τή γλώσσακαί το γούστο της Σχολαστικής»,1παρευθύς πίστεψαν δτι πραγματοποίησε μιά επανάσταση, δτι έπανασυνδέθηκε μετά άπο είκοσιαιώνες μέ τή ριζοσπαστική προβληματική τής Ελλάδας καί έδωσε

έσαεί τήν άκλόνητη άπάντηση τού ιδεαλισμού. 'Όπως λέγεται, δχιμόνο έμαθε στή φιλοσοφία μιά νέα γλώσσα, άλλά καί στήν άνθρω-πότητα έναν τρόπο νά σκέφτεται, «πολύ πιο έκτιμητέο άπο τήνίδια του τή φιλοσοφία, πού ένα μεγάλο μέρος της άποδείχνεταιλαθεμένο ή άόριστο, σύμφωνα μέ τούς κανόνες πού ό ίδιος μάςδίδαξε»,2καί έπίσης μάς έμαθε τήν άβολη άπαίτηση τής προφά-

1. Miditations, *0 έκδότης στόν άναγνώστη, IX, 2.Παραπέμπουμε στόνDescartes σύμφωνα μέ τήν χρηστική έκδοσηAdam

καί Tannery ( .Τ .) σημειώνοντας τόν τόμο μέ ρωμαϊκούς άριθμούς καί τή σελίδα μέ άραβικούς.

2. Fontenelle, Digression sur les Anciens et les Modernes.

Page 96: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 96/383

96 DESCARTES

νειας καί τών σαφών καί διακεκριμένων ιδεών. Έτσι άνησυχοΰσετάχα τούς πιστούς, μαζί καί τον Bossuet, καί γενικά δσους θεωρούντήν πίστη τόσο πιο άξια δσο τής λείπει ό αποδεικτικός λόγος,

κι ερέθιζε έπίσης τούς οπαδούς τής ιστορίας καί τού πειραματισμού, δπως τόν Gassendi, πού άρκούνται στήν δλο καί μεγαλύτερη προσέγγιση καί στήν πιθανολογία. Επιπλέον άκούμε δτι ήμέθοδός του εϊχε κυριαρχήσει επί έναν αιώνα προτού υποχωρήσειμπροστά στό γόητρο τού Locke καί στή θετική, άν δχι θετικιστικήμέθοδο. ’Άραγε συνέβη ποτέ αύτή ή καρτεσιανή επανάσταση, άπότήν όποια κατά τό μύθο γεννήθηκε ή μοντέρνα φιλοσοφία; Οί σχο

λαστικοί του προκάτοχοι, ό άγιος Θωμάς, ό Suarez, τά εγχειρίδια πού μελέτησε στό κολλέγιο τής Fleche ήσαν πάντα κοντά τουκαί τόν παίδευαν μέ τά προ βλήματά τους καί προπάντων μέ τίςάρχέγονες έννοιές τους άκόμα καί στήν ελεύθερη χρήση τών λέξεων τής σχολαστικής πού έκανε σέ γαλλική γλώσσα* καί άνάπέναντι στούς θεολόγους διεκδίκησε ώς έπάγγελμά του τό δικαίωμα νά φιλοσοφήσει σύμφωνα μέ τόν φυσικό καί απλώς άνθρώ-

πινο Λόγο, ώστόσο πήρε τό μέρος τού Θεού ενάντια στήν κουφότητα τών οπαδών τού έλευθεριασμού (libertins) καί ενάντια στούςφυσιοκρατικούς συμβιβασμούς, οχι γιά νά άποδοκιμάσει διακριτικά τήν μεταφυσική παράδοση ή τήν καθολική αναγέννηση, άλλάγιά νά άποκαταστήσει τήν θεία υπερβατικότητα στήν τραχειά τηςάσυμμετρία, εγκαθιδρύοντας μιά νέα θεϊστική φιλοσοφία μέ τήναύστηρή έννοια. Ό φιλόσοφος τού Cogito, πού διάνοιξε τό πεδίο

τής υποκειμενικότητας, σήμερα φαίνεται εξίσου κληρονόμος τώνμεσαιωνικών θεολογικών ενατενίσεων.'Υπήρξε δμως αληθινός φιλόσοφος; Γιά μάς, τούς σημερινούς

άναγνώστες, έγινε φιλόσοφος στό μέτρο πού ή ιδέα μας γιά τήφιλοσοφία φτώχυνε καθώς άποσπάστηκε άπό τούς άλλους επιστημονικούς γνωστικούς κλάδους καί έπίσης στό μέτρο πού μέσα στόκαρτεσιανό έργο ή πάντα ζωντανή μεταφυσική υποσκέλισε τήν

φυσική ή τήν φυσιολογία, πού είχαν χρεωκοπήσει, καί τά μαθηματικά, πού είχαν οριστικά έξομοιωθεϊ μέ αύτές. Στά ϊδια του τάμάτια έγινε φιλόσοφος σιγά-σιγά: γιατί ή φιλοσοφία καί ή γλώσσα της δέν εϊναι ένα στοιχείο, θεμελιακό έστω, δπως ή μεταφυσική,

Page 97: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 97/383

DESCARTES 97

ή οριακό, όπως ή πιο υψηλή ή ή πιό τέλεια ήθική* είναι τό δέντροτής γνώσης στήν ολότητά του, στό εσωτερικό του οποίου οί αυστηροί γνωστικοί κλάδοι, δπως ή φυσική, ή μηχανική, ή ιατρική, καί

μάλιστα τά μαθηματικά, παίρνουν τήν περιωπή επιστημών. Μέσαστήν ιστορία του πνεύματός του, ή φιλοσοφική ενοποίηση ήτανμακρόχρονη έπιθυμία, προτού νά κατακτηθεί καί νά προταθεί τό1644 στις 9Αρχές τής φιλοσοφίας: ή μαθηματική πρακτική καί ήιδέα μιάς καθολικής επιστήμης πού θά προοδεύει απεριόριστα καίάνυποχώρητα προς τά πιο κρυφά άντικείμενα, εξίσου δπως ή διδασκαλία τής έλεύθερης δημιουργίας τών αιώνιων άληθειών άπό τόν

Θεό, είναι προτερόχρονες άπό τή συγκρότηση μιάς «φιλοσοφίας»άπό μέρους τού Descartes καί κατά ενα μέρος παραμένουν έξωάπό αύτή. βΥπ* αύτή τήν περιορισμένη έννοια είναι θεμιτό νά διακρίνουμε τίς ένορατικές εμπνεύσεις άπό τό καρτεσιανό σύστημα.

Τό γόητρο τών μαθηματικών οφείλεται στό γεγονός δτι έδώή κατάφαση άπαγορεύει τή δυνατότητα τής άμφισβήτησης* στόεξής λοιπόν θά προσφέρουν τήν ένότητα καί τό μέτρο' γιά κάθε

επιστήμη. «Μιλάμε γιά πειθώ δταν υπάρχει άκόμα κάποιος λόγοςικανός νά μάς κάνει νά άμφιβάλλουμε* άλλά γιά έπιστήμη μιλάμεδταν ή πειθώ οφείλεται σέ έναν τόσο δυνατό λόγο ώστε κανείςισχυρότερος του δέν μπορεί νά τόν κλονίσει».1 'Η πρωτοτυπίατών μαθηματικών άπορρέει άπό τήν άδιαφορία τους σχετικά μέτήν ύπαρξη ή τήν άνυπαρξία τού άντικειμένου τους: ή άνάλυσητών άρχαίων γεωμετρών, άπογυμνωμένη άπό τή θεώρηση σχημά

των πού κουράζει τή φαντασία, καί ή άλγεβρα τών συγχρόνων,άπαλλαγμένη άπό τήν ιδιαιτερότητα τών άριθμών, συναντώνταιδχι τόσο γιατί τά άριθμητικά καί τά γεωμετρικά στοιχεία είναιπράγματι δμοια, άλλά μάλλον γιατί οί γνωστικοί κλάδοι πού καταγίνονται μέ αύτά άνάγονται σέ μιά καί τήν ίδια μέθοδο: «γιά νάοδηγήσει ορθά τό νού καί νά άναζητήσει τήν άλήθεια μέσα στιςεπιστήμες».2'Η γονιμότητα τών μαθηματικών πηγάζει άπό τήν

πιθανή τους χρήση ώς καθολικής μεθόδου γιά τή γνώση τών1. Επιστολή στόν R6gius της 24 Μαΐου 1640, III, 65.2. Τίτλος τού Λόγου περί τής μεθόδου.

Page 98: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 98/383

98 DESCARTES

υπαρχόντων πραγμάτων, γιατί ή πρακτική τής άναλυτικής γεωμετρίας είναι συνάμα θεωρία μιάς νέας λογικής, πού παίρνει τήθέση τής διαλεκτικής πού διδάσκεται στή Σχολή* μέσα στά τμή

ματα τής φιλοσοφίας ή τριαδική λογική τού συλλογισμού αντικαθίσταται άπο τήν διπολική λογική, από «τίς άπλούστατες καίεύκολες άλληλουχίες τών λόγων».1Άλλά γιά τον Descartes, στονδρόμο του προς τήν φιλοσοφία, το παράδοξο τών μαθηματικώνβρισκόταν στήν άπουσία φιλοσοφικού θεμελίου: άπο τή μιά πλευρά,ώς μέθοδος, προηγούνται καί κυριαρχούν σέ δλο το φιλοσοφικόδέντρο, θά μπορούσαν νά εφαρμοστούν άμεσα στήν παρατήρηση

τών σωμάτων γιά νά συγκροτήσουν μαθηματικοποιημένες θεωρίεςγιά τόν αισθητό κόσμο (τίς όποιες ό Descartes άποκαλεί «μύθουςτού Κόσμου», άλλά πού μετά άπό αυτόν θά ονομαστούν έπιστή-μες τής φύσης) καί επιβάλλουν στήν πρώτη φιλοσοφία νά άκολου-θήσει τήν τάξη τών λόγων* άλλά, άπό τήν άλλη μεριά, ώς έπι-στήμη ή άναμφισβήτητη γνώση, άπαιτούν μιάν μεταφυσική δικαίωση, επειδή «τίποτε δέν μπορεί νά γίνει γνωστό χωρίς τό νού,

μιά καί ή γνώση δλων τών πραγμάτων έξαρτάται άπό αυτόν καίδχι τό άντίθετο»,2επειδή άναφορικά μέ τόν άθεο γεωμέτρη «είναιεύκολο νά δείξουμε δτι δέν μπορεί νά γνωρίσει κάτι μέ βεβαιότητακαί άσφάλεια».3Μέ ενα λόγο, ώς μέθοδος, τά μαθηματικά είναικάτι σάν προσωρινή λογική, γίνονται δμως οριστική επιστήμηύστερα άπό τή θεία εγγύηση.

Ή έλεύθερη δημιουργία τών αιώνιων άληθειών άπό τό Θεό,

ή πρώτη μεταφυσική θέση πού προτείνει ό Descartes ήδη άπότό 1630, υποτάσσει στή θεία ύπερβατικότητα τήν έλλογη άναγκαιότητα. Τό ίδιάζον στοιχείο τών μαθηματικών άληθειών, δπωςκαί τού αιώνιου νόμου τής δικαιοσύνης, είναι δτι επιβάλλονται σέδλα τά πνεύματα εκ τών έσω χωρίς καταναγκασμό. Ακολουθώνταςτόν Αύγουστίνο —πού άπό δώ άντλούσε μιάν άπόδειξη γιά τήνύπαρξη τού Θεού— οί θεολόγοι συνήθιζαν νά διακρίνουν αύτό τόν

1.  Λόγος περί τής μεθόδου, II, vi, 19.2.  Regies, VIII, x, 395.3. M0ditations, ’Απάντηση στις 'Έκτες ’Αντιρρήσεις, IX, 230.

Page 99: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 99/383

DESCARTES 99

τύπο άναγκαιότητας άπό τήν συμπτωματική ύπαρξη τών δημιουρ-γημένων πραγμάτων, ένώ, άκολουθώντας τόν Θωμά, συνήθιζαν,γιά νά εύκολύνεται ή ορθολογική άνάλυση, νά διακρίνουν τή νόηση

τού Θεού, πού συλλαμβάνει τίς αιώνιες άλήθειες μέ τήν εσωτερικήάναγκαιότητα τής φύσης της, άπό τή βούλησή του, πού επιλέγειελεύθερα νά φέρει στήν ύπαρξη αύτό ή εκείνο τό δημιούργημα,άποφασίζοντας πρώτα-πρώτα νά δημιουργήσει τόν κόσμο. Έτσι,ενόσω δ θεολόγος μπορούσε νά ξεκινάει άπό τίς αιώνιες καί άναγ-καΐες άλήθειες γιά νά συμπεράνει τό άπειρο Πνεύμα στό όποιοεδράζονται, ό μαθηματικός έβλεπε νά δικαιώνεται ή άποψή του

δτι ήταν άπολύτως άδύνατη ή άναίρεση μιας άποδεδειγμένης πρότασης, γιατί τόν διαβεβαίωναν δτι σκεπτόταν δπως ό Θεός. Ήπρώτη μεταφυσική ενέργεια τού Descartes ήταν νά άπορρίψει ώςπαράλογη καί βλάσφημη μιά διδασκαλία πούέκανε καί γιά τόνΘεό άδύνατα τά ίδια πράγματα δπως καί γιά μάς. Οί παραπάνωάλήθειες είναι θεσμοθετημένες καί, άν ή σαν άνεξάρτητες άπό τόΘεό, θά ήσαν σάν μιά Μοίρα πού θά τού επιβαλλόταν καί θά τόν

έκανε νά είναι οχι ό άπόλυτος κυρίαρχος, παρά ό πρώτος υπήκοος*ή βούληση τού Θεού δέν υποτάσσεται κατά κανέναν τρόπο στήνόησή του, πράγμα πού μάς άπαγορεύει νά διεισδύσουμε στις προθέσεις του γιά νά κρίνουμε τίς άποφάσεις του ή νά επιβάλλουμεστόν κόσμο, πού έκεΐνος δημιούργησε, λογικούς κανόνες ή ήθικούςσκοπούς πού θά γνωρίζαμε έξίσου μέ αύτόν. 'Η νόησή του είναιεξίσου βούληση: ό Θεός δέν βούλεται αύτό πού θεωρεί άναγκαϊο,

γιατί τό θεωρεί άναγκαϊο* πιο σωστό θά ήταν άν λέγαμε δτι ήάναγκαιότητα υπάρχει επειδή δ Θεός τή θέλησε άνέκαθεν καί διάπαντός. *Η νόησή μας βλέπει, τίς μαθηματικές αλήθειες ώς απόλυτα άναγκαιες, γιατί είναι νόμοι ή διατάγματα πού δ Θεός θέλησε νά ισχύουν άναγκαΐα, άλλά τό θέλησε ελεύθερα: ή αιωνιότητατους καί δ άμετάβλητος χαρακτήρας τους οφείλονται στήν αιώνιακαί άμετακίνητη βούληση τού Θεού, άλλά δέν επιβάλλονται σέ

αύτή ουτε άπορρέουν άπ* αύτή ώς ιδιότητες συνδεμένες μέ τήνούσία της ή σάν τίς άκτίνες τού ήλιου. Αύτή ή διδασκαλία μεταβάλλει τή σχέση τού Θεού μέ τόν

δημιουργημένο κόσμο, πού είναι έξ δλοκλήρου εξωτερικός ώς πρός

Page 100: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 100/383

100 DESCARTES

τον Θεό: κι αύτό γιατί δέν κρύβει πιά τίποτα άπό τή θεία ούσίακαί τήν άπερινόητη απειρία της, ουτε υπερβαίνει τή γνώση μας,κι έτσι μπορούμε νά κατακτήσουμε μιάν τέλεια επιστήμη πού θά

μάς καταστήσει κάτι σάν κύριους καί κτήτορες τής.φύσης. Έπίσης μεταβάλλει μέσα στό Θεό τή σχέση τής νόησης μέ τή βούληση:επειδή τό βλέπω καί τό βούλομαι είναι γι’ αύτόν μία καί πολύάπλή ενέργεια, μάς είναι ριζικά άπερινόητος. Ό ενθουσιασμός τούDescartes, πού ζητούσε άπό τόν Mersenne νά διαδίδει αύτή τήδιδασκαλία «οποτε τού δινόταν ή εύκαιρία μέ τήν προϋπόθεση νάμήν τόν άναφέρει»,1θά γίνει πιο μετριοπαθής έξαιτίας τής υπο

δοχής πού θά βρει* άλλά τή θέση του θά τήν υποστηρίζει πάντακαί τό πεδίο της θά διευρυνθεΐ άπό τίς μαθηματικές άλήθειες στιςήθικές καί μάλιστα στις μεταφυσικές, ένώ ή ελευθερία τού θείουένεργήματος θά διακριθεΐ μεθοδικά άπό τήν τυφλή έκείνη εκλογήάνάμεσα σέ πράγματα λίγο γνωστά, τήν οποία στόν άνθρωπο άπο-καλοΰμε άδιαφορία. Ή θέση τούτη προβάλλει ώς συμπέρασμα χωρίς προκείμενες καί στό τέλος τού φιλοσοφικού εγχειρήματος κατα

λήγει νά φαίνεται σάν μιά ιδιαίτερη άποψη τής θείας άπειρίας.Έπειδή δμως εξαρχής έκφράζει μιά θεμελιώδη διάσταση τού καρτεσιανισμού, εφόσον βάζει τό σύνολο τών έ'λλογων άναγκαιοτήτωνσέ σχέση μέ εναν άπερινόητο Θεό- πρέπει νά άποφύγουμε μιάπαρεξήγηση. Άπό τό γεγονός, δτι ό Θεός «θά μπορούσε νά καταστήσει δυνατούς» παραλογισμούς «πού μολαταύτα θέλησε νάτούς καταστήσει άδύνατους», μερικοί οδηγήθηκαν στό συμπέρα

σμα δτι οί αιώνιες άλήθειες, πού είναι άναγκαΐες γιά μάς, ήσανκαθαυτές συμπτωματικές, ή ήσαν συμπτωματικές γιά τό Θεό, πού«θά μπορούσε νά πράξει τό άντίθετο»:2νά γιατί οί διάδοχοι τούDescartes θυσίασαν αύτή τή διδασκαλία στήν άπόλυτη άναγκαιότητα τών έπιστημών τού καθαρού Λόγου, καί ή πλειονότητα τώνσχολιαστών του διακρίνουν τίς ελεύθερα δημιουργημένες άλήθειες,όπως οί μαθηματικές, άπό τίς άδημιούργητες άλήθειες, πού είναιόμοούσιες μέ τό Θεό καί άπόλυτα άναγκαΐες, δπως ή άλήθεια δτι

1. Επιστολή στόνMersenne,15 ’Απριλίου 1630,1,146.2. ’Επιστολή στόν Mesland,2 Μαίου 1644, IV, 118.

Page 101: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 101/383

είναι άδύνατο νά μάς άπατά. Άλλά, άν κάθε άδυνατότητα είναισχετική μέ «τήν άντίληψή μας ή τή σκέψη μας, πού δέν μπορείνά συζεύξει ιδέες άντίθετες μεταξύ τους»,1καί άν οί αιώνιες άλή-

θειες δέν έχουν ποτέ διαιρεθεί σέ δύο τάξεις, είναι γιατί ή έλεύ-θερη δημιουργία τους άπο το Θεό δέν έξασθενίζει σέ τίποτα τήνάπόλυτη άναγκαιότητά τους: δντας αιώνιες καί άμετακίνητες χάρηστήν αιώνια καί άμετακίνητη βούληση τού Θεού, άντλούν τήνάναγκαιότητά τους άπο τήν άδιάφορη βούληση τού Θεού, «γιατίστά διατάγματα τού Θεού δέν πρέπει νά χωρίζουμε τήν άναγκαιότητα άπο τήν άδιαφορία».2 Ή άναγνώριση τής θείας άπειρίας

δχι μόνο δέν άμφισβητεΐ, άλλά δικαιώνει τήν έμπειρία μας άναφο-ρικά μέ τήν ορθολογική άναγκαιότητα: «Ό,τι εϊναι άνάρμοστο μέτίς ιδέες μας είναι άπόλυτα άδύνατο καί συνεπάγεται άντίφαση».3

Χρειάστηκαν είκοσι πέντε χρόνια ώσότου νά πραγματοποιηθεί ή φιλοδοξία τής ένοποίησης τής γνώσης καί τής συναρμογήςτών άπόψεων στο έπίπεδο τού Λόγου μέσα στήν κατασκευή ένοςφιλοσοφικού συστήματος μέ τήν κύρια έ'ννοια τού δρου, δηλαδή μέ

τήν άρχαία καί ολοκληρωτική έννοια. Το 1619, δίπλα σέ μιά θερμάστρα στήν Γερμανία, ό στρατιωτικός τών είκοσι τριών χρόνων, όόποιος οραματιζόταν τήν ενοποίηση τής γνώσης καί δεχόταν ώςπρώτο κανόνα νά μήν ενστερνιστεί παρά μόνο τήν άναμφισβήτητηορθολογική προφάνεια, άντιπαρέτασσε στήν άβεβαιότητα τών φιλοσοφικών άληθοφανειών «μόνο τά μαθηματικά πού κατάφεραν νάβρούν κάποιες άποδείξεις, δηλαδή κάποιους βέβαιους καί προφανείς

λόγους».4Τό 1644, άπό τό ολλανδικό του άναχωρητήριο, ό φιλόσοφος εξέθετε τό σύστημα τών άνθρώπινων γνώσεων πού εϊχεάντλήσει άπαγωγικά άπό τίς πρώτες αίτιες ή άρχές: αύτό τόσύστημα ήταν άρχικά μεταφυσική ή πρώτη φιλοσοφία, ρίζες τούδέντρου, κατόπιν έγινε δεύτερη φιλοσοφία, φυσική τουλάχιστον,πού εϊναι ό κορμός τού δέντρου, άν δέν λογαριάσουμε καί τίς δύο

DESCARTES 101

1. Meditations, Απάντηση στις Δεύτερες Αντιρρήσεις, IX, 119.2. Entretien avec Burman, V, 166.3. Επιστολή στόν Gibieuf, 19 Ίανουαρίου 1642, III, 476.4. Λόγος περί τής μεθόδου, II, vi, 19.

Page 102: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 102/383

102 DESCARTES

παράγωγες επιστήμες: «έκείνη πού άναφέρεται στή φύση τών ζώωνκαί τών φυτών, καί έκείνη πού άναφέρεται στή φύση τού άνθρώ-που, δπως προγραμμάτισα δταν άρχισα αύτή τήν πραγματεία».1

Ώς προπαρασκευαστική εξάσκηση, τά μαθηματικά είχαν εξαφανιστεί άπο το φιλοσοφικό σύστημα, γιατί άποτελούσαν ξεχωριστήεπιστήμη πού δέν άναφερόταν σέ τίποτε το υπαρκτό* άπεναντίαςό συγγραφέας πού άπο πολύν καιρό πρέσβευε «δτι ειχε βρει τοπώς μπορούμε νά άποδείξουμε τίς μεταφυσικές ’Αλήθειες, μέ έναντρόπο πού εϊναι πιο προφανής άπο τίς γεωμετρικές άποδείξεις»,2καταπιανόταν μέ τήν άπαγωγή τών κύριων άληθειών της φυσικής

άπο τήν μεταφυσική. Οί Μεταφυσικοί διαλογισμοί , πού δημοσιεύτηκαν το 1641, καί πιθανώς τά χειρόγραφα πού χάθηκαν το 1629,περιείχαν χωρίς άμφιβολία «δλα τά θεμέλια τής φυσικής του»3μέτήν άναγωγή τών υλικών πραγμάτων στήν έκταση, στις μορφέςκαί στις κινήσεις* αύτές οί φυσικές συνέπειες έ'μεναν καλυμμένεςπίσω άπο τήν πνευματικότητα τής ψυχής καί τήν ύπαρξη τού Θεού. Άπεναντίας, Ό  κόσμος, 'Ο άνθρωπος, χειρόγραφα πού περατώ-

θηκαν το 1633, καί τά Δοκίμια, πού το 1637 προστέθηκαν στον Λόγο περι της μεθόδου, έπειδή οί άρχές τους δέν εϊχαν άντληθεϊάπαγωγικά άπο πρώτες μεταφυσικές άρχές, παρά τή συμφωνίατους μέ τήν έμπειρία, εδράζονταν σέ «υποθέσεις».4Ή φυσική τάξηκινείται άπο τίς αιτίες προς τά άποτελέσματα, καί «ή γνώση αύτήςτής τάξης είναι το κλειδί καί το θεμέλιο τής άνώτερης καί τελειότερης έπιστήμης πού μπορούν νά κατακτήσουν οί άνθρωποι στήν

έπαφή τους μέ τά υλικά πράγματα... Χωρίς αύτή, είμαστε υποχρεωμένοι νά άρκεστούμε στο νά τίς μαντεύουμε a posteriori, καίμέσω τών άποτελεσμάτων τους».5Ό Descartes θεώρησε τον εαυτότου φιλόσοφο τήν ημέρα πού κατάφερε νά έξασφαλίσει σέ μιά φυσική πού μάς φαίνεται πεπαλαιωμένη οχι μόνο μιάν βεβαιότηταήθική, άλλά μιάν άπόλυτη ή μεταφυσική βεβαιότητα.

1. Principes, IV, 188.

2. Επιστολή στόνMersenne, 15 Απριλίου1630,1,144.3. Επιστολή στόνMersenne,28 Ίανουαρίου 1641, III, 297-298.4. Λόγος περί τής μεθόδου, VI, vi, 76.5. Επιστολή στόνMersenne, 10 Μαΐου1632,1, 251.

Page 103: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 103/383

DESCARTES 103

 3Εντεύθεν τής αμφιβολίας: ήθική, θρησκεία, μέθοδος .

Τό πρώτο εγχείρημα τής καρτεσιανής φιλοσοφίας, πού προϋπάρχει άπό κάθε άναμφισβήτητη πρόταση, εϊναι ή μεθοδική αμφισβήτηση τών παραδεδεγμένων γνωμών. 'Η δύναμη τής υπερβολικής (hyperbolique) αμφιβολίας θά μπορέσει νά άντισταθεϊ στήνκατάρρευση του επιστημονικού οικοδομήματος, του οποίου δφειλεν’ άποτελέσει μιάν εισαγωγή, άνάλογα μέ τήν καθολικότητα καί τήριζικότητά της. Έπειδή δμως εϊναι μεθοδική, ή άμφιβολία πού

προσβάλλει προσωρινά δλες τίς γνωστές άπαντήσεις διατηρεί ένασύνολο ερωτημάτων καί εννοιών πού έξυπακούονται ώς ισάριθμεςπροϋποθέσεις ή έπιλογές, σέ σχέση μέ τίς όποιες θά ήσαν δυνατοί, καί θά άκολουθηθοίΜ, άλλοι δρόμοι. 'Η ήθική, ή θρησκεία, ήμέθοδος βρίσκονται εντεύθεν τής άμφιβολίας, καί περιχαράζουνέκ τών προτέρων τή θέση τής υπό συγκρότηση φιλοσοφίας θέτον-τάς της δρια.

Ή άμφιβολία χαράζει ένα δριο άνάμεσα στήν θεωρητική άναζήτηση τής άλήθειας μέσα στις έπιστήμες καί στήν συμπεριφοράτής ζωής. Στήν υπομονή ένός πνεύματος, τό όποιο μόνο μερικέςώρες τό χρόνο, κι αύτές σέ άραιά καί άσυνεχή διαστήματα, μπορείνά καταπιαστεί μέ τό έργο του καθαρού νού, καί τό όποιο μπορείκαί οφείλει νά περιμένει τόν. κατάλληλο χρόνο γιά νά βρει τόάσκίαστο φώς τής προφάνειας προτού δεχτεί ώς άληθινή μιά πρό

ταση, άντιτίθεται ή άπόφαση τού άνθρώπου πού εϊναι καταδικασμένος νά ένεργεϊ κάτω άπ* τήν πίεση διαφόρων παραγόντων καίάποφασισμένος νά γευτεί άπό τώρα τήν εύτυχία. Σύμφωνα μέ τήντάξη τών άκριβών άποδείξεων, ή υψηλότερη καί ή τελειότερηηθική  θά έξαρτιόταν άπό τήν άποπεράτωση μιάς μεταφυσικής,μιάς φυσικής, καί μάλιστα μιάς μηχανικής καί μιάς ιατρικής: τότεμόνο ή πράξη θά καθοριζόταν αλάθητα άπό τό φώς τού νού. ’Αλλά,

περιμένοντας, ή άνάγκη τής δράσης καί ή φυσική βούληση τήςεύτυχίας γεννούν προσωρινούς κανόνες, οί όποιοι ύποκαθιστούν τήβεβαιότητα, πού βασίζεται στή γνώση, μέ μιά βεβαιότητα πούάναδέχεται κινδύνους. "Άν μάς λείπει ή γνώση τών νόμων καί τών

Page 104: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 104/383

104 DESCARTES

πιο άληθινών έθίμων, θά πρέπει νά άκολουθήσουμε τήν πιο μετριοπαθή πρακτική τών κοινωνιών μέσα στις όποιες ζούμε. ”'Ανδέν έχουμε ένστερνιστεί άλάθητα τό άληθινό άγαθό, θά πρέπει νά

άποδιώξουμε τίς τύψεις καί τίς μετάνοιες προσκολλώμενοι άπο-φασιστικά σέ μιά θέση πού συχνά δέν ισχύει περισσότερο άπό τόνάντίποδά της. *Αν δέν έχουμε κυριαρχήσει πάνω στό σύμπαν, κιουτε πάνω στό σώμα μας μέσα στήν παθιασμένη ταραχή τώνζωικών μηχανισμών, θά πρέπει νά περιορίσουμε τίς επιθυμίες τουάντιμετωπίζοντας τήν τύχη ώς μοίρα καί ώς άπρόσιτο δ,τι δένμπορούμε νά κατακτήσουμε. ’Έτσι άνοίγεται ένα πεδίο άνεξάρτητο

άπό τήν επιστημονική γνώση ώς μελλοντικό άντικείμενο μιάς θεωρητικής ήθικής, πού θά είναι ξένη ή εξωτερική προς τό δέντρο τήςφιλοσοφίας, ώς άντικείμενο «μιας μακράς άσκησης καί ένός διαλογισμού πού συχνά έπαναλαμβάνεται γιά νά εθιστεί νά βλέπειδλα τά πράγματα κάτω άπό αύτό τό πρίσμα».1

’Όντας προτερόχρονη άπό τήν κατασκευή της φιλοσοφίας, αύτήή προσωρινή ήθική περιορίζει τήν υπερβολική (hyperbolique)

άμφιβολία στόν τομέα τής γνώσης: «Δέν θά μπορούσα σήμερα νάκάνω υπερβολικές παραχωρήσεις στή δυσπιστία μου, γιατί τώραδέν τίθεται ζήτημα δράσης, άλλά μόνο ζήτημα διαλογισμού καίγνώσης».2Άλλά άν «τά τρία προηγούμενα άξιώματα δέν ήσανθεμελιωμένα πάνω στό σχέδιό μου νά συνεχίσω νά εκπαιδεύομαι»,3άραγε αυτή ή ήθική, στό ίδιάζον πεδίο της̂ δέν είναι προσωρινήκαί προορισμένη, μόλις ή εκπαίδευσή μας περατωθεί καί γίνουν

γνωστές δλες οί άλήθειες γιά τήν βιοτική συμπεριφορά, νά εξαφανιστεί παραχωρώντας τή θέση της σέ μιάν οριστική καί τέλειαήθική; Πράγματι, στό μέτρο πού κατασκευάζεται τό φιλοσοφικόοικοδόμημα καί επιβεβαιώνονται άλήθειες δπως ή ύπαρξη τού Θεούή ή διάκριση τής ψυχής άπό τό σώμα, οί βεβαιότητες τής έπιστή-μης μεταβάλλουν τήν κατάσταση τού άνθρώπου μπροστά στήνέκλογή πού έχει νά κάνει· άλλά δταν τό οικοδόμημα ολοκληρωθεί,

1. Λόγος περί τής μεθόδου, III, vi, 26.2. Meditations, I, ix, 17.3. Λόγος περί τής μεθόδου, III, vi, 27.

Page 105: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 105/383

ό φιλόσοφος, άναγνωρίζοντας τήν άνεξάλειπτη σκοτεινότητα τήςένωσης τής ψυχής μέ τό σώμα καί τίς άπειράριθμες ιδιαιτερότητεςτής ζωής, πού ό χαρακτήρας τους είναι άνεξήγητος γιά τό πνεύμα,παραιτεΐται άπό τήν άναζήτηση «μιάς άπειρης έπιστήμης μέ σκοπόνά γνωρίσει δλα τά άγαθά, τά όποια συμβαίνει νά επιλέγουμε στιςδιάφορες συντυχίες τής ζωής», άρκούμενος «στήν κατοχή μιάς με-τριοπαθέστερης έπιστήμης τών πιο άναγκαίων πραγμάτων».1’Ανάμεσα στήν άνθρωπίνως άδύνατη τέλεια επιστήμη καί στήν άγνοιαή στήν πλήρη άδιαφορία, τό άληθοφανές κερδίζει τή δική του σαφήνεια, πού βρίσκεται στήν τάξη τού γενικού, τού συχνού, τού

πιθανού: χωρίς νά κατορθώνει νά εξουδετερώσει κάθε κίνδυνο, ήγνώση πού κατακτάμε άλλάζει τή θέση τών ζυγών τής ζυγαριάς,καί ή γνώση πού ήδη έχουμε κατακτήσει ορίζει μέ άκρίβεια ποιούςκινδύνους πρέπει νά άναδεχτούμε. Άνάμεσα στόν συμπτωματικόκόσμο τής τύχης καί στή φύση, πού ελέγχεται άπό τίς επιστήμεςκαί τίς τεχνικές, έμφανίζεται ενα σύμπαν άλάθητα ρυθμισμένοάπό τή θεία Πρόνοια, πού ό μηχανισμός του μάς γίνεται ολοένα

καί περισσότερο γνωστός. Καθώς ή δύναμή μας αύξάνεται σύμφωνα μέ τήν πρόοδο τής γνώσης μας στή φυσική, στή μηχανικήή στήν ιατρική, οί θεμιτές άπολαύσεις μπορούν νά έπανεισαχθούνσέ μιά πιο σοφή ήθική, καί τό μέτρο μεταμορφώνει τίς προς ικανοποίηση επιθυμίες· ή τύψη καί ή μετάνοια εξοβελίζονται δχι άπότήν ίσχυρογνωμοσύνη μιάς δποιας άπόφασης, άλλά άπό τήν προσκόλληση σέ μιά θέση πού, άν καί μπορεί νά είναι κακή, ωστόσο

φαίνεται στό Λόγο ή πιο άληθοφανής* πέρα άπό τήν αύθαιρεσίατών άνθρώπινων νόμων, ή ετυμηγορία τών γεγονότων δέν είναιπιά σημείο μιάς άκατανόητης μοίρας, άλλά ερμηνεύεται ώς ή άξιο-λάτρευτη, άν καί άκατανόητη άπόφαση ένός καλού Θεού. Έτσι όφιλόσοφος βολεύεται, μεταβάλλοντας συνάμα τόν χαρακτήρα της,μέ μιάν ήθική πού τήν στιγμή τής άμφιβολίας φαινόταν προσωρινή:άναγνωρίζει χωρίς πάθος τή γλυκύτητα παθών πού μόνο «μελαγ-

χολικοί άνθρωποι ή πνεύματα έξ ολοκλήρου άποσπασμένα άπό τό

DESCARTES 105

1. Επιστολή στήν Ελισάβετ, 6 ’Οκτωβρίου 1645, IV, 308.

Page 106: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 106/383

106 DESCARTES

σώμα»1θά μπορούσαν νά θυσιάσουν στήν ΰψιστη άρετή· άναγνω-ρίζει έπίσης χάρη στήν άποδεικτική ή a priori επιστήμη, δηλ. «μέάφετηρία πώς το σύνθεμα του άνθρώπου είναι άπδ τή φύση του

φθαρτό καί δτι τδ πνεύμα είναι άφθαρτο καί άθάνατο»,2τά δριακάθε έπιστήμης τής βιοτικής συμπεριφοράς. Συνειδητοποιεί καθαρότερα δτι ή έλεύθερη χρήση τού Λόγδυ, πού έξαρχής ήταν ήψυχή τής φιλοσοφικής έρευνας, άποτελεΐ έπίσης, μετατρεπόμενησέ γενναιοδωρία, τήν τελειότερη άρετή τού άνθρώπου, καί δτι άναύτή ή χρήση είναι ορθή, έγγυάται τήν μεγαλύτερη ευδαιμονία.’Αναδρομικά δηλαδή ή φιλοσοφία δικαιώνει μέ τήν υπέρτατη αύ-

θεντία της τήν ήθική πού, μολονότι παραμένει έντεΰθεν τής άμφι-βολίας, καθόρισε άρχικά καί έξωτερικά τή θέση της.’Αναφορικά μέ τδ φιλοσοφικδ έγχείρημα, ή θρησκεία  παίζει

έναν πιδ περίπλοκο ρόλο. Άπδ τή μιά μεριά, ώς σύνολο γνωμώνή έθίμων πού έχουν μεταδοθεί άπδ τήν τροφδ καί έχουν έπικυρω-θεΐ άπδ τδν βασιλιά, έξαρτάται άπδ τήν έλλογη έξέταση τού άνή προσωρινή ήθική μάς καλεΐ «νά διατηρήσουμε σταθερά» στήν

βιοτική μας συμπεριφορά «τή θρησκεία, στήν οποία δ Θεδς μούέκανε τή χάρη νά μέ μυήσει έξ άπαλών ονύχων»·3τό ζήτημα είναινά τήν άκολουθούμε έμπρακτα καί δχι νά τήν πιστεύουμε άπλώςώς άληθινή, γιατί «κι δταν άκόμα άγγίζουμε τίς άλήθειες τής πίστης, οφείλουμε νά άντιληφθοΰμε κάποιο λόγο πού μάς πείθειδτι έχουν άποκαλυφθεΐ άπδ τδ Θεό, προτού άποφασίσουμε νά τίςπιστέψουμε».4Άπδ αύτή τήν άποψη δέν υπάρχει διαφορά άνά

μεσα στις άληθινές καί στις ψεύτικες θρησκείες. Άλλά ή άλήθειαείναι έπίσης τδ σύνολο τών άληθειών πού ό Θεδς μάς έκανε τήχάρη νά μάς άποκαλύψει, άληθειών πού υπερβαίνουν τήν συνηθισμένη έμβέλεια τού πνεύματός μας καί πρέπει νά προτιμώνταιάπδ τούς συλλογισμούς μας δταν «κάποια σπίθα τού Λόγου φαίνεται νά εισηγεΐται κάτι άντίθετο».5Μέ αύτή τήν έννοια, ή άληθινή

1. Επιστολή στήν Ελισάβετ, 18 Αύγούστου 1645, IV, 276.

2. Επιστολή στδν Hyperaspistes, Αύγουστος1641, III, 422.3.  Λόγος περί της μεθόδου,III, vi, 23.4. Επιστολή στδνClerselierγιά τΙς άντιρρήσεις τούGassendi, IX, 208.5. Principes, 1,76.

Page 107: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 107/383

DESCARTES 107

θρησκεία, καί μόνο αύτή, δέν εϊναι πιά μιά μεμονωμένη περίπτωσηεθίμων, στά όποια μάς έπιτάσσει νά ύπακούουμε ή πρώτη άρχήτής προσωρινής ήθικής* όπως καί τό σύνολο αύτής τής ήθικής, ήάληθινή θρησκεία «εϊναι κάτι ξεχωριστό» άπό τίς άλλες γνώμες,άπό τίς όποιες μπορώ«έλεύθερα νά προσπαθήσω νά άπαλλαγώ».1’Όντας πρώτη στήν κλίμακα τής πίστης μου, είναι άπαλλαγμένηάπό κάθε υπερβολική (hyperbolique) άμφιβολία: μόλις ή φιλοσοφία οίκοδομηθεϊ, έρχονται άντιμέτωπα δύο συστήματα βέβαιωνάληθειών, τά όποια εϊναι άνεξάρτητα ώς προς τίς πηγές τους (φυ

σικό φώς ή ύπερφυσική άποκάλυψη), έχουν διαφορετικούς σκοπούς (θεμελίωση μιάς άμετακίνητης έπιστήμης ή κατάκτηση τήςαιώνιας σωτηρίας) καί άντιτίθενται ώς προς τίς ύπέρτατες δικαιοδοσίες τους (Λόγος του καθενός ή αύθεντία τής Εκκλησίας). Εντούτοις, κάθε σύστημα ένέχει τό στοιχείο, μέ τό όποιο δικαιώνειτήν ύπαρξη καί τήν άνεξαρτησία τού άλλου: ύπάρχουν θεολογικοίλόγοι πού έξουσιοδοτοΰν τόν φιλόσοφο νά χρησιμοποιήσει έλεύ

θερα τόν Λόγο του* καί ή φιλοσοφία, άναγνωρίζοντας ότι τό θειοείναι άσύλληπτο καί ύπερβαίνει τίς έλλογες άναγκαιότητες, ορίζειτή θέση δπου μιά έξ άποκαλύψεως θεολογία θά προτείνει τά δόγματά της, τά όποια εϊναι άναπόδειχτα γιά τήν συνηθισμένη νόηση,χωρίς αύτό νά σημαίνει ότι εϊναι καί παράλογα. ’Από αύτή τή διπλή άναγνώριση προκύπτει ένα roivo μέτωπο στήν άναζήτηση τήςάλήθειας καί στήν πρακτική τής σωτηρίας: εϊναι οί άλήθειες τής

πίστης. Ό φιλόσοφος οφείλει νά άποδεχτεϊ «τήν άπόφανση τώνάγαθών καί ορθόδοξων θεολόγων, στήν κρίση καί στόν έλεγχο τώνόποιων θά ύποτάσσομαι πάντα μέ μεγάλη προθυμία».2Ό θεολόγος, πού ήταν παιδί προτού άνδρωθεΐ καί μαθητής τών κολλεγίωνδσο καί ερμηνευτής τών 'Ιερών Γραφών, οφείλει νά διακρίνει τίςπροκαταλήψεις του άπό τήν ύπερφυσική φώτιση καί τόν λόγο τούΘεού άπό τή φιλοσοφική γλώσσα, μέ τήν οποία ήρθε ώς τ’ αύτιά

μας, γιατί θά ήταν άπατηλό καί γελοίο νά άναζητήσουμε μιάνάστρονομική παρατήρηση στό θαύμα τού 'Ωσηέ ή ένα έπιχείρημα

1.  Λόγος περί τής μεθόδου, III, vi, 28.2. Miditations, ’Απάντηση στις Τέταρτες ’Αντιρρήσεις, IX, 197.

Page 108: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 108/383

108 DESCARTES

προς οφελος τών υποστασιακών μορφών μέσα στδ. μυστήριο τήςΘείας Εύχαριστίας. Άνάμεσα στά δύο φώτα, τδ άμεσο ή υπερφυσικό καί τδ στοχαστικό ή φυσικό, καμιά σύγκρουση δέν μπορεί

νά είναι οριστική: «Πιστεύοντας άκράδαντα στδ άλάθήτο τής Εκκλησίας καί μη άμφιβάλλοντας διόλου γιά τίς σκέψεις μου, δένμπορώ νά φοβάμαι δτι μιά άλήθεια θά είναι άντίθετη σέ μιάάλλη».1Ό ιστορικός οφείλει άπλώς νά τονίσει δτι, άν ό Descartesδέχεται άποφασιστικά «ένα ορισμένο έσωτερικδ φώς, χάρη στδόποιο, άφοΰ μάς φώτισε υπερφυσικά ό Θεός, έχουμε μιάν ορισμένηπεποίθηση δτι τά πράγματα πού μάς προτείνονται νά πιστέψουμε

έχουν άποκαλυφθεί άπδ αυτόν, κι δτι είναι έξ ολοκλήρου άδύνατονά ψεύδεται καί νά μάς άπατά, πράγμα πού είναι πιδ βέβαιο άπδκάθε άλλο φυσικό φώς, καί συχνά πιδ προφανές έξαιτίας τού φωτόςτής Χάριτος»,2άν θεωρεί μάλιστα πιθανό δτι αύτδ τδ φώς, μέκάποια έξαιρετική βοήθεια τού Ουρανού, μπορεί νά καταστήσειτά μυστήρια τής πίστης προφανή σέ μερικούς μεγάλους καί εμπνευσμένους θεολόγους, ωστόσο ποτέ δέν παρέχει επιχειρήματα γιά

τήν προσχώρησή του στήν καθολική πίστη. Άν μοχθεί γιά νάσυμφωνήσουν τά συμπεράσματα τής φιλοσοφίας του μέ τίς άλή-θειες τής θρησκείας του, προϋποθέτει πάντα δτι ή πράξη πίστεωςέχει έπιτελεστεί καί δέν υποβάλλει σέ έξέταση τήν σαφήνεια καίτήν προφάνειά της, τίς όποιες άποδίδει σέ κάποιον φωτισμό χά-ριτι θεία. Περισσότερο άπδ «Χριστιανός φιλόσοφος»3είναι Χριστιανός καί φιλόσοφος.

Ή ήθική καί ή θρησκεία οριοθετούν άπδ τά έξω τή θέση τής φιλοσοφίας, καί προστατεύονται άπδ τδν κίνδυνο τής άμφιβολίας, έστωκι άν άπαντηθούν ξανά, δταν ή άμφιβολία έχει άρθεί. Άντίθετα ήμέθοδος  καθορίζει άπδ τά μέσα τήν κατασκευή τής φιλοσοφίας

1. Επιστολή στόν Mersenne, Δεκέμβριος 1640, III, 259.2. Meditations, ’Απάντηση στις Δεύτερες ’Αντιρρήσεις, IX, 116.3. Meditations, Άφιερωτική ’Επιστολή στούς θεολόγους τής Σορβόν

νης, IX, 5.

Page 109: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 109/383

DESCARTES 109

καί μάλιστα τήν συμπεριφορά τής άμφιβολίας. Αύτή ή μέθοδος,έχοντας διαμορφωθεί μέ άφετηρία στοχασμούς πάνω στήν άλγεβρα καί όντας προορισμένη πριν άπο κάθε μεταφυσική έρευνα νά

γεννήσει μιάν οικουμενική μαθηματική επιστήμη πού θά εφαρμοζόταν σέ κάθε άντικείμενο διεπόμενο άπο τάξη καί μέτρο, απαρτίζεται άπο «κανόνες γιά τήν καθοδήγηση του πνεύματος», σύμφωναμέ τον τίτλο ένος χειρογράφου τού Descartes πού άναμφίβολασυντάχθηκε πριν άπο το 1629 καί έμεινε άνέκδοτο μέχρι το θάνατότου. Κάθε πνεύμα κατέχει εκ φύσεως καί πριν άπο κάθε μέθοδοτή δύναμη νά κρίνει ορθά, δηλαδή νά διακρίνει το άληθινο άπο το

ψεύτικο, τήν οποία θά ονομάζαμε Λόγο ή εύθυκρισία. Αύτή ή φυσική δύναμη εκδηλώνεται σέ δύο θεμελιώδεις διανοητικές πράξεις:τήν ενόραση καί τήν παραγωγή. ’Όντας άπλή, ή ένόραση είναισάν τήν θέαση τού πνεύματος: άν το άντικείμενο της είναι παρόνστο προσεκτικό πνεύμα, ή ιδέα, μέσα στήν όποια αύτό δίνεται,είναι μιά ιδέα σαφής* άν τό πνεύμα είναι άνίκανο νά άποφασίσειάν βλέπει ή δέ βλέπει κάτι, τότε έχει μιάν σκοτεινή ιδέα. ’Όντας

άπλή κίνηση, ή παραγωγή είναι δπως τό βλέμμα τού πνεύματοςπού πηγαίνει άπό τό ένα άντικείμενο στό άλλο: μολονότι είναιάναντίρρητη, είναι λιγότερο βέβαιη άπό τήν ένόραση μιάς άπλήςφύσης, γιατί συνεπάγεται πάντα τή σύνθεση δύο δρων. Ή μέθοδοςσυνίσταται στό νά βρούμε τούς δρόμους πού θά οδηγήσουν τόπνεύμα προς αύτά τά δύο ένεργήματα, ωστόσο «δέν μπορεί νάέπεκταθεί μέχρι σημείου νά διδάξει έπίσης πώς μπορούν νά γί

νουν αύτά τά ένεργήματα, γιατί είναι τά πιο άπλά καί πρωταρχικά,έτσι ώστε άν ή νόησή μας δέν ήταν ήδη σέ θέση νά τά χρησιμοποιήσει, δέν θά κατανοούσε κανένα άπό τά παραγγέλματα τής ίδιαςτής μεθόδου, δσο άπλά κι άν είναι».1Ή άναγκαιότητα τής μεθόδου έμφανίζεται έκεί πού υπάρχει πρόβλημα ή δυσκολία, δηλαδήμιά σύνθετη φύση. Είναι βέβαια πιθανό τό πνεύμα νά βλέπει ένο-ρατικά τό σύνολο τών στοιχείων πού συνδέονται μέσα σέ μιάν

περίπλοκη φύση, καί νά έχει μιάν διακεκριμένη ιδέα, δηλαδή «τόσοξεκάθαρη καί διαφορετική άπό δλες τίς άλλες, ώστε νά μήν περι

1. Regies, IV, x, 372.

Page 110: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 110/383

110 DESCARTES

λαμβάνει, καθ’ έαυτή παρά μόνο δ,τι έμφανίζεται πρόδηλα σέ οποίον τήν θεωρεί μέ τόν πρέποντα τρόπο))*1άλλά τίς πιο πολλέςφορές δέν έχει παρά μιάν συγκεχυμένη ιδέα, γιατί δέν βλέπει

καθαρά καί ταυτόχρονα τό σύνολο τών στοιχείων πού συνθέτουνείτε μιάν υπερβολικά μακριά άλυσίδα παραγωγικών συλλογισμών,πού ξεκινούν άπό τήν άρχική ένόραση μιάς μοναδικής άπλής φύσης, είτε μιάν άπαρίθμηση, δηλαδή τό ενέργημα πού καταλήγεισέ ενα συμπέρασμα μέ βάση πολυάριθμες καί διασπαρμένες προτάσεις. ’Αντί νά άπελευθερώσει τό πνεύμα άπό τό καθήκον τήςπροσοχής, δπως ή παραδοσιακή λογική, ή καρτεσιανή μέθοδος θά

τό οδηγήσει στά στοιχειώδη ένεργήματα βρίσκοντας μιά τάξη σέκάθε δυσκολία: δπως ή τέχνη τού θεωρητικού τής άλγεβρας είναινά άνάγει τίς έξισώσεις άνώτερου βαθμού σέ έξισώσεις μέ άπλού-στερη λύση, έτσι καί τό κύριο μυστικό τής μεθόδου είναι νά κατατάσσει τά άντικείμενα σέ σειρές άνάλογα μέ τό πόσο μπορούν νάγνωσθοΰν τά μέν μέ βάση τά δέ, γιά νά φτάσει μέ τήν άνάλυσηστά πιο άπλά καί στά πιο εύκολογνώριστα, τά όποια κατέχονται

άπό τό πνεύμα ένορατικά, ή γιά νά παραγάγει μέ τή σύνθεση τάπιο άπόμακρα καί τά πιο κρυμμένα. Ή πρακτική τών μαθηματικών καί ή έκμάθηση τής μεθόδου, πού συνδέεται άξεχώρισταμαζί τους, προηγούνται κάθε φιλοσοφίας: συνηθίζοντας αύτή «τήνσυνεχή κίνηση τής σκέψης πού μεμιάς ένορά προσεκτικά κάθε δροκαί τραβά τό δρόμο της προς τούς άλλους)),2αύξάνουμε τήν ικανότητα τού πνεύματός μας υποβιβάζοντας τή θέση τής μνήμης μέσα

στή βεβαιότητα τών συμπερασμάτων* καί, βήμα τό βήμα, οί γνώσεις άλληλοσυνδέονται σέ ολοένα καί μακρύτερες άλυσίδες, πούέξαρτώνται άπό αιτίες ολοένα καί πιο άπλές καί εύκολες, έστωκι άν παρεμβληθούν άσυνέχειες (γιά παράδειγμα δταν μιά έπιστήμηοφείλει νά εισαγάγει τά άπλά ειδικά της στοιχεία χωρίς νά μπορείνά τά παραγάγει άπό καμιά προηγούμενη καί πιο άπλή έπιστήμη)ή καί άναστροφές, μιά καί «ορισμένα πράγματα είναι πιο άπόλυτα

άπό άλλα, άν ιδωθούν άπό μιάν ορισμένη σκοπιά, ιδωμένα δμως1. Principes, I, 345.2. Regies, XI, x, 408.

Page 111: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 111/383

άλλιώς, είναι πιο σχετικά)).1Ή φιλοσοφία δέν είναι μόνο μιά επιστήμη σύμφωνη μέ τή μέθοδο: είναι ή έπιστήμη, στήν οποία ήμέθοδος αναθέτει τό ρόλο νά προσφέρει στις άλλες έπιστήμες τίς

άρχές τους, νά καθορίσει σέ τελευταία άνάλυση τό άπλούστερο καίτό άπολυτότερο. Ή άπαίτηση μιάς πρώτης φιλοσοφίας ή μεταφυσικής είναι μιά συνέπεια τής μεθόδου* ή πραγματοποίησή της θάείναι ή προϋπόθεση γιά νά μπορεί αύτή ή μέθοδος νά έφαρμοστείμέ θεμιτό τρόπο: γιατί ή άμφιβολία, άν προχωρήσει μεθοδικά, θάπρέπει νά πλήξει καί τήν ίδια τή μέθοδο.

Τό μεταφυσικό δρομολόγιο.

Ή πρώτη φιλοσοφία ή άλλιώς μεταφυσική είναι μιά ιστορία σέτρία έπεισόδια: ’Αμφιβάλλω* σκέπτομαι, άρα ύπάρχω* ό Θεόςυπάρχει. Πρόκειται γιά μιάν ιστορία πού κάθε πνεύμα πρέπει νάτήν ξαναζήσει μιά φορά στή ζωή του, άν θέλει νά προσπελάσει

τήν έπιστημονική βεβαιότητα* ή διάρκειά της είναι νόμιμη καίέχει τό άκριβές μέτρο της: δποιος τήν διεξέρχεται υπερβολικάγρήγορα χωρίς νά ωθεί τήν άμφιβολία ώς τά δριά της δέν θά δείτήν πρώτη βεβαιότητα νά σκάζει μπροστά στά μάτια του* δποιοςάρέσκεται νά τήν έμβαθύνει περισσότερο άπό τόν συγγραφέα, άπο-στρέφοντας υπερβολικά τό πνεύμα άπό τή φυσική καί τά αισθητάπράγματα, καθίσταται άκατάλληλος γι’ αύτή τήν ούσιώδη μελέτη.

■"Ανάφήσουμε κατά μέρος τό λατινικό χειρόγραφο τού 1629, πούάπωλέσθηκε, ό Descartes μάς πρόσφερε τρεις άφηγήσεις αύτήςτής μεταφυσικής μάχης ένάντια στήν άμφιβολία: ή μία. ήταν ύπερβολικά σύντομη γιά νά άποδώσει σέ δλη τους τή δύναμη τούς λόγους τών σκεπτικιστών καί τήν άνατροπή τους καί παρουσιάστηκεστό Λόγος περί της μεθόδου, γραμμένη σέ κοινή γλώσσα γιά νάδιαβαστεί άπό ένα πλατύ κοινό πού ένα μέρος του θά μπορούσε

νά άναστατωθεί καί νά χάσει τό δρόμο, άν ή άμφιβολία ήταν άλη-θινά έπικίνδυνη* ή άλλη άναπτύχθηκε σέ έξι μέρες Μεταφυσικών

DESCARTES 111

1.  Regies, ΥΙ, χ, 382,

Page 112: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 112/383

112 DESCARTES

διαλογισμών γιά τά πιο ισχυρά καί πιο νοήμονα πνεύματα, σκοπώντας μάλλον στόν διάλογο μέ τούς θεολόγους παρά στήν υιοθέτησή της άπό τούς φυσικούς· ή τελευταία άποτελεΐ τό πρώτο

βιβλίο τών9Αρχών τής φιλοσοφίας κι άναφέρεται επακριβώς στήνΔεύτερη φιλοσοφία ή Φυσική, πού τά θεμέλιά της δίνονται άπότήν Πρώτη φιλοσοφία. Ή σύγκριση αυτών τών τριών άφηγήσεωνεπιτρέπει νά ξαναβρούμε τήν «τάξη τών λόγων», ή όποια συγκροτεί τήν ένότητα τής καρτεσιανής μεταφυσικής.

Στό εσωτερικό ήδη καθορισμένων ορίων, πού είναι τά ΐδιατά δρια τής φιλοσοφίας, ή άμφιβολία είναι ριζική καί υπερβολική.

’Όντας ριζική, δέν καταπιάνεται άμεσα μέ τίς γνώμες, άλλά άρ-χικά μέ τίς πηγές τής γνώσης, άνερχόμενη άπό τίς αισθήσεις στήνόηση δπως άπό μιά πηγή άμεσα δοσμένων ιδιαιτεροτήτων σέμιάν άλλη πηγή πιο άπλή καί πιο άπόλυτη, γιατί μάς δίνει νά γνωρίσουμε «άκόμα πιο άπλά καί πιο καθολικά πράγματα, πού είναιάληθινά καί υπάρχοντα».1’Όντας υπερβολική, ή άμφιβολία άρχί-ζει μέ τό νά άντιπαρατάσσει στις γνώμες, πού άπό συνήθεια ή εκ

φύσεως κυριαρχούν στή σκέψη μας, άντίθετους λόγους πού, χωρίςνά άποδείχνουν τήν άναλήθεια τών γνωμών, άλλοιώνουν τήν ολοκληρωτική τους βεβαιότητα* ώστόσο, επειδή ό φιλόσοφος βλέπειδτι είναι λογικό νά δυσπιστεΐ γιά τό άληθοφανές δσο καί γιά τόλάθος, καταλήγει νά άπορρίπτει έξ ολοκλήρου δ,τι δέν είναι άπο-λύτως άναμφίβολο, χωρίς μάλιστα νά διστάζει ν’ άπατά ό ’ίδιοςτόν εαυτό του μέ τήν πλασματική ιδέα δτι σίγουρα πάμε πρός τό

χειρότερο, δταν αύτή ή άλλόκοτη προκατάληψη επιτρέπει τήν έμ-φάνιση άπαρασάλευτων προφανειών. ’Αναμορφωμένοι έ'τσι μέσα σέενα νέο σχέδιο, οί παραδοσιακοί λόγοι τών σκεπτικιστών επιτρέπουν νά εντοπίσουμε βαθμούς άντίστασης καί νά έγκαθιδρύσουμετήν ίεραρχική τάξη άπολυτοτήτων διαφορετικού βαθμού.

Ή άμφιβολία γιά τά αισθητά πράγματα είναι μερική δτανυποκινείται άπό λάθη τής άντίληψης καί φτάνει στήν άποκορύ-

φωσή της δταν τίθεται υπό άμφισβήτηση ή ΐδια ή ύπαρξη τούάντικειμένου: ή τρέλα, δπως τή βλέπουμε νά εκδηλώνεται στούς

1. Meditations, I, ix, 15.

Page 113: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 113/383

άλλους, καί προπάντων τό δνειρο πού τό βιώνουμε κάθε νύχτα,σκιάζουν τόν κόσμο τής καθημερινότητας καί τίς πιο οικείες τουλεπτομέρειες. «’Αποφάσισα νά καμωθώ δτι δσα πράγματα είχαν

είσέλθει ποτέ στό πνεύμα μου δέν ήσαν πιο άληθινά άπό τίς ψευδαισθήσεις τών ονείρων μου».1'Όσο άνησυχητική κι άν είναι αύτήή πλασματική κατασκευή γιά τόν άνθρωπο πού μένει προσκολ-λη μένος στά αισθητά άντικείμενα, δέν άρκεΐ γιά νά μάς κάνει νάθριαμβεύσουμε πάνω σέ ορισμένες γνώμες πού, δπως άντιλαμβα-νόμαστε άργότερα, πηγάζουν άπό μιάν άλλη γνωστική δύναμη.«‘"Ας ύποθέσουμε λοιπόν τώρα δτι κοιμόμαστε»·2οί άπλές φύ

σεις, τίς όποιες μελετούν ή άριθμητική, ή γεωμετρία καί οί άλλεςμαθηματικές επιστήμες, έ'ρχονται μπροστά στά μάτια μας μέσαστήν άπαράλλαχτη λάμψη τής προφάνειάς τους: δέν πρόκειταιπλέον γιά ιδιαίτερα, ύπάρχοντα πράγματα, άλλά γιά πολύ άπλέςκαί πολύ γενικές ούσίες πού περιέχουν κάτι βέβαιο καί άδιαμφι-σβήτητο χωρίς νά «σκοτιζόμαστε ιδιαίτερα γιά τό άν είναι μέσαή έξω άπό τή φύση».3Στό έπίπεδο τών σύνθετων πραγμάτων, οίαισθητές πραγματικότητες μπορούν κάλλιστα νά συγχέονται μέτίς λεπτεπίλεπτες κατασκευές τής φαντασίας: τά άπλά πράγματαπού γνωρίζει ή νόηση δέν θίγονται.

Ή άμφιβολία γίνεται μεταφυσική δταν, στρεφόμενη ένάντιαστήν μεθοδική σκέψη τήν οποία έμψύχωνε, έ'ρχεται νά πλήξει τάμαθηματικά: τήν γαλήνια καί παραδοσιακή άνωτερότητα τού νοητού άπέναντι στό αισθητό διαδέχεται μιά άνησυχία τής νόησηςγιά τόν ϊδιο τόν εαυτό της, πού αύξάνεται δσο διαλογίζεται τήνπάντα άκατανόητη καί γιά τήν ώρα άκόμα άγνωστη καταγωγήτού είναι της. ’Εφόσον άγνοώ τό πώς έγινα αύτό πού είμαι, δλεςοί υποθέσεις έπιτρέπονται καί δλες είναι άνησυχητικές. ’Άν, δπωςβεβαιώνει μιά παλαιά άποψη μέ θρησκευτική προέλευση, πλάστηκα άπό έναν παντοδύναμο Θεό, τότε αύτός έχει τή δύναμη νάμέ κάνει νά άπατώμαι διαρκώς, άκόμα κι δταν άσχολούμαι μέ τά

DESCARTES 113

1.  Λόγος περί τής μεθόδου, IV, vi, 32.2. Meditations, I, ix, 15.3. Meditations, I, ix, 16.

Page 114: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 114/383

114 DESCARTES

μαθηματικά’ άν πάλι ό δημιουργός του εϊναι μου εϊναι λιγότεροδυνατός, μάταια θά βασιζόμουν στή σκέψη δτι δέν είναι ικανόςνά μέ κάνει νά πλανηθώ: δσο λιγότερο ισχυρό τόν φανταστώ, σάν

μοίρα, τύχη, άλληλουχία φυσικών αιτιωδών καθορισμών, τόσο λιγότερο τέλειο θά εϊναι τό άποτέλεσμά του καί λιγότερο ικανόςγιά άλήθεια. Στή μιά δσο καί στήν άλλη περίπτωση, έχουμε «λόγονά πιστεύουμε δτι δέν είμαστε τόσο τέλειοι ώστε νά μήν μπορούμενά άπατώμεθα διαρκώς».1’Έτσι, στό εσωτερικό τής επιφανειακήςάπλότητας τών μαθηματικών άποδείξεων άποκαλύπτεται μιά περιπλοκή: τά φυσικά ένεργήματα τού πνεύματος, δπως ή παραγωγή

ή ή ένόραση, προαπαιτούν μιάν έμπιστοσύνη στό φυσικό φώς,στή φύση ένός πνεύματος πού συλλαμβάνει τόν εαυτό του ώς άπο-τέλεσμα καί άγνοεϊ άκόμα τήν αιτία του.

Μιά πλασματική παράσταση ολοκληρώνει τήν άμφιβολία, ήπαράσταση τού κακού πνεύματος, δόλιου καί άπατηλού δσο καίισχυρού, φόβητρου χαλκευμένου άπό τή φαντασία γιά νά διατηρήσει τήν άπόφαση τής άμφιβολίας, άπόφαση πού στήν συνέχεια

δικαιολογείται άπό λόγους πολύ ισχυρούς καί ώριμα σταθμισμένους, λόγους στρεφόμενους ένάντια στή φθορά τού χρόνου καί τήνύφέρπουσα έπιστροφή τών παλαιών γνωμών. Κατά μιά έννοια,άντιπροσωπεύει τή χειρότερη μεταφυσική δυνατότητα, τήν περίπτωση πού ό δημιουργός μας θά ήταν παντοδύναμος καί θά έβρισκε εύχαρίστηση στό νά μάς άπατά· μοιάζει μέ τήν τερατώδη,καί μολαταύτα δχι άνόμοια, καρικατούρα τού άληθινού καρτε

σιανού Θεού, ό όποιος ύπερβαίνει τίς έλλογες άναγκαιότητες. Εντούτοις ή δραστηριότητά της άσκεϊται μονάχα πάνω στά αισθητάπράγματα καί ιδιαίτερα πάνω σέ αύτό τό σώμα, καμωμένο άπόχέρια καί μάτια, άπό σάρκα καί αϊμα, πού πεισματικά τό θεωρώώς εαυτό μου· χρησιμεύει κυρίως «γιά νά προετοιμάσει τά πνεύματα τών άναγνωστών νά θεωρούν τά νοητά πράγματα καί νά τάδιακρίνουν άπό τά σωματικά».2Πράγματι, έμποδίζοντας τό πνεύμανά βαυκαλίζεται μέ κάποια άπατηλή έμπιστοσύνη, κρατά σέ έπα-

1. Principes, 1,5.2. Meditations, ’Απάντηση στίς Τρίτες ’Αντιρρήσεις, IX, 133.

Page 115: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 115/383

DESCARTES 115

γρύπνηση τήν ελεύθερη κρίση του; πρόκειται άρχικά γιά μιά έλευ-θερία άποχής άπό κρίσεις και άρνησης, άλλά έπίσης καί προσμονής τής τέλειας προφάνειας, πού θά περιορίσει τήν παντοδυναμία

τού Κακού Πνεύματος καί θά θέσει τέρμα στήν άμφιβολία. Τήστιγμή πού αύτή ή ύπερβολική πλασματική παράσταση προκαλεΐσύγχυση άκόμα καί στήν ιδέα τού άπλού καί τού άπόλυτου, ήελευθερία τού πνεύματος ξεπερνά τή μέθοδο χωρίς νά τήν άρνεΐ-ται, κατά κάποιον τρόπο δπως ό Θεός θεμελιώνει τήν άναγκαιότητα τών αίώνιρύν άληθειών ύπερβαίνοντάς την.

 Σκέπτομαι, αρα υπάρχω,1'Η πρώτη βέβαιη γνώση πού πα

ρουσιάζεται σέ εκείνον πού οδηγεί τίς σκέψεις του μέ τάξη άφοράτήν ύπαρξη τού σκεπτόμενου υποκειμένου, δηλαδή ένός άτομικούπράγματος. Αναμφίβολα δέν πρόκειται γιά ένα υλικό πράγμα, δπωςοί ιδιαιτερότητες πού γνωρίζουμε μέσω τών αισθήσεων: άμφιβάλλωπάντα γιά τό άν έχω ένα σώμα καί άκόμα υποθέτω δτι εϊναι έναονειρο. 5Αλλά τό δνπού βεβαιώνει δτι αΕΐμαι, υπάρχω: αύτό είναιβέβαιο· άλλά γιά πόσο χρόνο;»2δέν εϊναι ουτε κι αύτό άπλή καί

γενική ούσία, ή τό μοναδικό καί άχρονο υποκείμενο κάθε δυνατήςσκέψης. "Οντας ένα άτομο πού συλλαμβάνει τόν εαυτό του ώς κάτιίδιο κι άπαράλλαχτο δταν στοχάζεται τίς διάφορες σκέψεις του,άνακαλύπτει μέ τή σκέψη ένα άπλό στοιχείο νέου είδους: ό Descartes εισάγει στή γαλλική γλώσσα τή λέξη «συνείδηση» πού τήνεποχή του άντιμετωπιζόταν ώς λατινισμός, ορίζοντας'ώς σκέψηδ,τι είναι συνειδητό, τή βούληση, τή φαντασία, άκόμα καί τήν

αίσθηση, άν δέν πρόκειται γιά μιά τροποποίηση τού ματιού ή τούέγκεφάλου, άλλά γιά τήν πνευματική δράση, καί επιπλέον τήν ιδέατής νόησης. Πάνω σέ αύτό τό σκεπτόμενο πράγμα, κάθε σκέψητού οποίου εϊναι άναμφισβήτητη, γιατί συνοδεύεται άπό μιάν ιδέα,δηλαδή άπό τή δυνατότητα νά τή συνειδητοποιήσει, έ'ρχονται νάσυντριβούν δλες οί αιτίες άμφιβολίας, λές καί ή ύπαρξή του πρόσ-φερε τή μοναδική γνώμη πού μπορεί νά άντισταθεΐ στήν ύπερβο

1.  Λόγος περί τής μεθόδου, IV, vi, 32. Πουθενά ό Descartes, δένέγραψε ποτέ Cogito ergo sum.

2. Miditations, II, ix, 21.

Page 116: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 116/383

116 DESCARTES

λική άμφιβολία* ή μάλλον, δλες αύτές οί αιτίες άντιστρέφονταικαί γίνονται αιτίες κατάφασης, γιατί ή δύναμη του Cogito έγκειται στδ γεγονδς δτι άναβλύζει άπδ τήν άμφιβολία. «'Υπάρχει ένας

κι έγώ δέν ξέρω ποιος ίσχυρδς καί δόλιος άπατεώνας, πού χρησιμοποιεί δλη του τήν έπιδεξιότητα γιά νά μέ ξεγελά πάντα. Συνεπώς, άν μέ εξαπατά, δέν υπάρχει άμφιβολία δτι είμαι* καί άς μέεξαπατά δσο θέλει, ποτέ δέν θά καταφέρει νά μέ εκμηδενίσει δσοέγώ σκέπτομαι δτι είμαι κάτι».1

 Άλλά ή επιστροφή στδ υποκείμενο, πού θά προσφέρει ενασημείο συσπείρωσης στδν μοντέρνο ιδεαλισμό, δέν άποτελεΐ γιά

τδν Descartes τήν έσχατη καί άναμφισβήτητη άλήθεια, τήν οποίαοι δεδηλωμένοι διάδοχοί του θά ήθελαν νά άποκαθάρουν εξαλείφοντας δ,τι θά τούς φαινόταν ύπόλειμμα μιάς άπαρχαιωμένης νοοτροπίας. Ή έπιστροφή αύτή οφείλει νά πάρει τή θέση της μέσα σέμιάν άλληλουχία λόγων πού συνιστά τήν άδιαμφισβήτητη έπιστήμη, τής οποίας άποτελεΐ τήν υπόσχεση άλλά δχι τό πρώτομέρος. «Μπορούμε νά πούμε δτι, άν άγνοοΰμε τδν Θεό, δέν μπο

ρούμε νά έχουμε βέβαιη γνώση κανενδς άλλου πράγματος».2 Αύτή ή υπαγωγή καθίσταται προφανής μέσα στήν ερμηνείατού υποκειμένου ώς πράγματος πού σκέπτεται ή ώς ψυχής, ώςπνεύματος, ώς πνευματικής υπόστασης ξεχωριστής άπδ τδ σώμα:σέ αύτή τή μετάβαση ό Kant θά καταγγείλει τδν «παραλογισμδτής ύποστασιακότητας» καί ό Husserl «τήν φιλοσοφική άνοησίατού υπερβατικού ρεαλισμού». Άρα ό Descartes, πού άρχικά είχε

περάσει κάπως γοργά άπδ τή γνώση στδ είναι, έμβαθύνοντας τήνάμφιβολία οφείλε νά άνακαλύψει τή δυσκολία μιάς παρόμοιας μετάβασης: τδ γεγονδς δηλαδή δτι είναι βέβαιος πώς υπάρχω άκόμακαί στδ χρόνο δπου υποθέτω δτι δέν υπάρχει τδ σώμα μου, δέσημαίνει δτι μπορώ νά συμπεράνω πώς δέν έχω άνάγκη τδ σώμαγιά νά υπάρχω, γιατί θά μπορούσε τδ σώμα μου, μολονότι τότεμού ήταν άγνωστο, νά είναι ή άληθινή αιτία τών σκέψεών μου,έστω καί έν άγνοια μου. Γιά νά δώσουμε τδ πλήρες νόημα στήν

1. Meditations, II, ix, 19.2. Principes, 1,13.

Page 117: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 117/383

DESCARTES 117

πρώτη πρόταση καθορίζοντας μέ άκρίβεια τό θέμα της, ευχήςέργο θά ήταν νά περατώσουμε τήν αυστηρή άνάλυση τών σωμάτωνγιά νά τά άναγάγουμε στήν έκταση, στίς μορφές καί στις κινήσειςκαί νά άποδιώξουμε άπό τήν διακεκριμένη τους ιδέα κάθε ίχνοςτής σκέψης· εν πάση περιπτώσει εϊναι άπολύτως άδύνατο νά ύπο-στηρίξουμε μέ θεία φιλαλήθεια ότι ή διακεκριμένη ιδέα πού έχωγιά μιά σκεπτόμενη καί μή εκτατή υπόσταση άντιστοιχεϊ σέ έναονπού θά μπορούσε νά ύφίσταται μόνο του άκόμα κι άν εξαφανίζονταν όλα τά σώματα. «’Έχω άνάγκη τόν Θεό γιά νά γνωρίσωμέ βεβαιότητα τήν ούσία μου καί ότι είμαι μιά ύπόσταση πού

όλη ή ούσία της ή ή φύση της είναι τό σκέπτεσθαι)).1 Άλλά χωρίς αυτόν θά μπορούσα άραγε νά βεβαιωθώ άπλώς

γιά τήν ύπαρξή μου; 'Η ύπόσταση γνωρίζει τόν έαυτό της μόνομέ τή μεσολάβηση τών πράξεων καί τών τρόπων της, οί όποιοιτήν φανερώνουν, καί ή πρόταση ότι υπάρχω άντλεϊ τή βεβαιότητάτης άπό τήν διηνεκή καί άλάθητη εμπειρία μου ότι σκέπτομαι.Μολονότι μπορώ νά συλλάβω μέ μιά ματιά τήν μετάβαση άπό τή

σκέψη μου στήν ύπαρξή μου, καί μολονότι πρόκειται γιά μιάνενορατική άλήθεια πού τό πνεύμα βλέπει, αισθάνεται καί ψηλαφεί,γεγονός παραμένει ότι αύτή άποκαθιστά έναν άναγκαϊο δεσμό άνάμεσα σέ δύο όρους, τόν όποιο μπορούμε νά άποκαλέσουμε παραγωγή κι ίσως μάλιστα συμπέρασμα. Αναμφίβολα, ή γενική άρχήότιγιά νά σκέπτομαι πρέπει νά είμαι δέν εϊναι ρητά άναγνωρισμένηπριν άπό τήν εφαρμογή της στήν ιδιαίτερη περίπτωσή μου, καί άν

τήν καθιστούσαμε μείζονα πρόταση ένός άποδεικτικού συλλογισμού, αύτό θά ήταν μιά αύθαίρετη άνακατασκευή τού μεταφυσικούδρομολογίου: έντούτοις, «δταν εϊπα ότι ή πρόταση σκέπτομαι, αρα υπάρχω  εϊναι ή πρώτη καί ή πιο βέβαιη πού παρουσιάζεται σέόποιον οδηγεί τίς σκέψεις του μέ τάξη, αύτό δέ σημαίνει ότι άρνή-θηκα πώς έπρεπε κανείς νά γνωρίζει πρωτύτερα τί σημαίνει σκέψη, βεβαιότητα, ύπαρξη, καί οτι γιά νά σκεφτεϊ πρέπει νά εϊναι,

καί άλλα παρόμοια πράγματα».2'Όλα αύτά τά στοιχεία, πρώτες1.  Λόγος περί τής μεθόδου, IV, vi, 33, καιM6ditationsi VI, ix, 62.1. Primipes,!,!®·

Page 118: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 118/383

έννοιες ή καθολικά άξιώματα, είναι παρόντα άπό τήν πρώτη κιόλας πρόταση, έχουν γίνει δεχτά μέ τήν έγγύηση τού φυσικού φωτός πού μάς τά δίδει ώς προφανή. Άν στήν πάλη του μέ τό κακό

πνεύμα τό ελεύθερο πνεύμα μπορεί νά σταθεροποιηθεί μέσα στόβασίλειο τών σκέψεών του έγκαταλείποντας τόν αισθητό κόσμο,ωστόσο δέν μπορεί νά έγκαθιδρύσει τή βεβαιότητά του μέσα στήνέπιστήμη καί σύμφωνα μέ τή μέθοδο παρά άποδείχνοντας τήνύπαρξη καί τήν φιλαλήθεια τού Θεού.

Ό Θεός υπάρχει. 'Όταν αύτή ή δεύτερη άλήθεια άποδειχθεϊ,τότε μπορεί νά άρχίσει ή επιστήμη* ήδη άρχισε. Άλλά τό εγχεί

ρημα πού οδηγεί στό Θεό δέν χαρακτηρίζεται άπό τήν εύκολίακαί τήν κάποια κοινοτοπία τής πρώτης ένόρασης: είναι άργό καίκοπιαστικό, καί, εφόσον ωθούμαστε νά λησμονήσουμε τή σοφήάλληλουχία τών λόγων καί νά μή λογαριάζουμε πλέον τήν άναγκαιότητα τού συμπεράσματος, καλό είναι νά εξελέγξουμε τούςδιάφορους δρόμους, μέ τούς όποιους μπορούμε νά άποδείξουμε δτιυπάρχει ένας Θεός, καί γιά κάθε δρόμο νά τροποποιήσουμε τήν

παρουσίαση τού επιχειρήματος γιά νά τό προσαρμόσουμε στήν ποικιλία τών πνευμάτων. Γιατί οί πρώτες άρχές, πού στά μαθηματικάγίνονται τόσο εύκολότερα δεχτές δσο συμφωνούν μέ τήν προφά-νεια τών αισθήσεων, στή μεταφυσική είναι αύτές πού γίνονταιδυσκολότερα δεκτές, γιατί άντιτίθενται στις χρόνιες προκαταλήψεις. Γιά νά έχουμε μιά ενορατική γνώση τού Θεού, θά έπρεπεείτε νά τόν θεαθοΰμε άμεσα δπως οί μακάριοι στήν άλλη ζωή,

είτε νά είμαστε ελευθερωμένοι άπό κάθε προκατάληψη: άφού λείπει αύτή ή ένόραση, ό συλλογισμός θά εδραιώσει ώς συμπέρασμααύτό, τό όποιο άπό μόνο του είναι τό πιο σαφές καί τό πιό άπόλυτο, καί άπό τό όποιο έξαρτάται ολόκληρη ή άλυσίδα τών έπι-στημών.

«Είναι προφανές σέ δλους δτι ή θεώρηση τής ποιητικής αίτιαςείναι τό πρώτο καί τό κύριο μέσο, γιά νά μήν πούμε —δπως υπο

στηρίζουν «σχεδόν δλοι οί θεολόγοι»1— δτι είναι τό μοναδικό μέσο

118 DESCARTES

1. Meditations, ’Απάντηση στις Τέταρτες ’Αντιρρήσεις, IX, 188.

Page 119: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 119/383

DESCARTES 119

πού έχουμε γιά νά άποδείξουμε τήν ύπαρξη του Θεού)).1Αυτός όπρώτος, 6 κλασικός δρόμος, βασίζεται στήν άρχή της αιτιότηταςγιά νά συμπεράνει άπό άποτελέσματα πρόδηλα σέ μάς έναν Θεό

πού γνωρίζουμε μόνο μέσα άπό αυτά* ή πρωτοτυπία τού Descartesέγκειται στήν άφετηρία πού διαλέγει, δηλ. τήν ιδέα τού Θεού ή,άκριβολογώντας, εμένα τόν ίδιο πού έχω τήν ιδέα τού Θεού. Αυτήή εκλογή άρχικά εξηγείται μέ τήν άναγκαιότητα νά ξεκινήσει άπόένα άναμφίλεκτο άποτέλεσμα, άπό ένα στοιχείο δπου ή ύπαρξητών αισθητών πραγμάτων είναι άβέβαιη, άλλά έπίσης έξηγείταικαί άπό τόν κίνδυνο μιάς παλινδρόμησης έπ9άπειρον. Ή νέα φυ

σική, ή νέα μαθηματική δίδαξαν δτι ή άναγκαιότητα νά σταματήσουμε κάπου δέν είναι μιά λογική προσταγή, άλλά ένα σημάδινωθρότητας. Ή ιδέα τού Θεού καί τό υποκείμενο πού ύφίσταται(έστω κι άν αυτό δέν ήταν παρά ένα μόνο στοιχείο, άν βάλουμεμέ τό νού μας ένα *Ονπιό τέλειο άπό δ,τι είναι τό ίδιο) δέν τοποθετούνται σέ μιά άλυσίδα ή σειρά αιτιών καί άποτελεσμάτων, πούθά ήταν αυθαίρετο νά κλείσουμε άπό νωθρότητα· μάς παραπέμπουν

άμεσα στή μόνη άπειρη αιτία πού είναι ό Θεός, είτε ώς άρχικόσχέδιο ή πρότυπο άπό δπου έχει άντληθεΐ ή ιδέα, ή οποία δέ θάμπορούσε νά παρουσιάσει περισσότερες τελειότητες άπ9δσες κατέχει ή αιτία της, είτε ώς δημιουργός καί συντηρητής τού πεπερασμένου πνεύματος, εφόσον «εκείνος πού έχει τόση δύναμη, ώστε νάμάς κάνει νά υπάρχουμε έξω άπό αυτόν καί νά μάς συντηρεί, πρέπει νά συντηρείται άπό μόνος του, ή μάλλον δέν έχει άνάγκη νά

συντηρείται άπό τόν οίονδήποτε, καί γι9αύτό είναι Θεός».2Ήιδέα τού άπειρου μέσα στό πεπερασμένο δνπού είμαι, άποδείχνειτήν ύπαρξη έξω άπό μένα τού άπειρου Θεού πού μέ δημιούργησεκαί μέ συντηρεί.

*11επιχειρηματολογία αύτή φαίνεται έμμεση καί οί συνέπειέςτης άμφισβητήσιμες δσο θεωρούμε τήν ιδέα τού Θεού μιάν ιδέαάνάμεσα στις άλλες, τήν οποία τό σκεπτόμενο υποκείμενο δέν θά

χρειαζόταν γιά νά συλλάβει τόν ίδιο τόν εαυτό του στήν πρώτη1. M0ditationst ’Απάντηση στις Τέταρτες ’Αντιρρήσεις, IX, 184.2. Principes, I, 21.

Page 120: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 120/383

ενόραση της ύπαρξής του. Ή δύναμή της φαίνεται καλύτερα δτανό φιλόσοφος άποκαλύπτει άνασκοπικά τήν λανθάνουσα άλλά ενεργήπαρουσία της άπό τή στιγμή πού έπιβεβαιώνει ενάντια στό κακό

πνεύμα τήν ύπαρξή του ώς πεπερασμένου υποκειμένου. Μέσα στήνάμφιβολία, τήν επιθυμία ή τήν έλλειψη, μέσα στήν περατότητα ένγένει, δέν μπορούσα νά συλλάβω τόν εαυτό μου ώς άτελή παρά μόνοσυγκρίνοντάς τον έμμεσα μέ τό τέλειο *Όν, τού οποίου τήν ιδέαφέρω μέσα μου σάν σημάδι: ή άπόδειξη ούσιαστικά εξηγεί άπλώςαύτή τήν παρουσία, στρέφει τό βλέμμα τού πνεύματος προς εκείνοπού βρισκόταν στόν ορίζοντα τής πρώτης του ενόρασης, συμπλη

ρώνει τήν πρώτη πρόταση πού έδινε μιά μερική καί άκρωτηρια-σμένη εικόνα αυτής τής παρουσίας. Σκέπτομαι, αρα υπάρχω: άσφα-λώς* άλλά σκέπτομαι έναν Θεό πού δέν είμαι, άρα «υπάρχω σάνένα ενδιάμεσο άνάμεσα στό Θεό καί στό μηδέν».1

«Μόνο δύο δρόμοι υπάρχουν μέσω τών οποίων μπορούμε νάάποδείξουμε τήν ύπαρξη ένός Θεού, ήτοι: μέσω τών άποτελεσμά-των του ή μέσω τής ούσίας του, τής ίδιας του τής φύσης».2'Ύστε

ρα άπό τόν παραδοσιακό δρόμο τού Θωμά, ας άκολουθήσουμε τόνδεύτερο δρόμο, πού μετά τόν άγιο ’Άνσελμο θεωρήθηκε ύποπτος,άν δέν λησμονήθηκε: δέν είναι στό χέρι μας νά συλλάβουμε τόΘεό, δηλαδή τό υπέρτατο σέ τελειότητα ’Όν, χωρίς τήν τελειότητα τού ύπάρχειν. Έδώ ή άπόδειξη είναι πιο άμεση καί πιοτέλεια* δέν περνά μέσω τής άρχής τής αιτιότητας άπό τήν μιάφύση στήν άλλη, άλλά άκολουθώντας τήν άρχή τής ταυτότητας

ξεδιπλώνει μιάν άληθινή καί άμετακίνητη φύση. 'Ωστόσο πλήττειάκόμα πιο άμεσα τό σύνολο τών προκαταλήψεων καί τών συνηθειών πού οί μή καρτεσιανοί άποκαλούν «εύθυκρισία»: συνηθισμένοι νά άντιμετωπίζουμε τά αισθητά πράγματα χωρίζοντας τήνούσία τους άπό τό γεγονός δτι υπάρχουν, δύσκολα δεχόμαστε δτι«ή άναγκαία ύπαρξη είναι γιά τό Θεό μιά ιδιότητα πού έχει έκ-ληφθεί μέ τήν λιγότερο εκτεταμένη έννοια».3Προπάντων, έπειδή

120 DESCARTES

1. Miditations, IV, ix, 43.2. Meditations, ’Απάντηση στις Πρώτες ’Αντιρρήσεις, IX, 94.3. Miditations, ’Απάντηση στίς Πέμπτες ’Αντιρρήσεις (V, 2), VII, 383.

Page 121: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 121/383

φοβόμαστε μήπως κάτω άπό τό δμορφο δνομα της άληθινής καίάμετακίνητης φύσης βρούμε ένα δημιούργημα της φαντασίας μας,διστάζουμε νά έπιβάλουμε στά πράγματα μιάν άναγκαιότητα πούθά ήταν άποκύημα τής σκέψης μας. Χρειάζεται άραγε νά συμ-περάνουμε δτι ή a priori άπόδειξη, λιγότερο αύστηρή γιά τούςμεταφυσικούς, γιά νά είναι τελείως θεμιτή έχει άνάγκη μιάν άλληάπόδειξη πού πρωτύτερα θά έχει δικαιώσει τίς σαφείς καί διακεκριμένες ιδέες μας; Σέ αύτή τήν περίπτωση θά νιώθαμε άμήχανοι,άν ή πρώτη προτεινόταν εκεί δπου ή μεταφυσική έχει προσαρμοστεί αύστηρά στό συνολικό οικοδόμημα τής φιλοσοφίας δντας αύ

στηρή δσο καί οί άποδείξεις μέσω τών άποτελεσμάτων, άλλά, σέάντίθεση μέ αύτές, συνθετική, έφόσον προχωρά ξεκινώντας άπότήν ούσία καί πηγαίνοντας σέ μιάν άπό τίς ιδιότητές της, δπωςάπό τήν άρχή προς τή συνέπεια, ταιριάζει φυσικότατα σέ ένα έργοπού περιορίζεται στήν εύτακτη έκθεση τών πραγμάτων, ενώ, σύμφωνα μέ τούς νόμους τής μεταφυσικής άνάλυσης, ό δεσμός τήςούσίας μέ τήν ύπαρξη, άκριβώς έπειδή άποτελεΐ τό πιο άπόλυτο

στοιχείο τού Θεού, δέν μπορεί νά παρουσιαστεί πρώτος κατά σειρά,άν δέν θέλει ν5άπορριφθεΐ άπό έκείνους πού τό πνεύμα τους ρέπειπρός τήν άντιλογία. Άφού μάς λείπει ή ένόραση, πού είναι άπο-κλειστικό προνόμιο τών μακάριων, στήν άπόδειξη πού συμπεραίνειάπό τό έγώ τόν Θεό προσθέτουμε μιάν άπόδειξη πού συμπεραίνειτόν Θεό άπό τόν Θεό.

Πράγματι ή μεταφυσική είναι περατωμένη άπό τή στιγμή

πού ή θεία φιλαλήθεια, πού διαδέχεται τήν υπόθεση μιάς καθολικής άπάτης, θεμελιώνει τή δυνατότητα μιάς καθολικής έπιστήμης: είναι έργο τής δεύτερης φιλοσοφίας νά έπαναλάβει, πρός τήνάντίθετη κατεύθυνση, τό διάβημα τής άμφιβολίας, μέσα άπό τήσειρά τών φύσεων πού είναι άπλές ή άπόλυτες σέ διαφορετικόβαθμό. Στό μέτρο πού έχουν άρθεΐ οί ύπερβολικές άμφιβολίες καίάπομακρύνεται ή άσταθής πλασματική παράσταση ένός παντοδύ

ναμου άπατεώνα, οί ικανότητες τής γνώσης, ή νόηση καί κατόπινοί αισθήσεις, άποκαθίστανται μέσα άπό τή μεθοδική τους χρήσηώς μέσα πού συλλαμβάνουν τήν άλήθεια, καί τά άμοιβαΐα πεδίατους, μαθηματικές ούσίες, ιδιαίτερα υλικά πράγματα, εύχέρειες

DESCARTES 121

Page 122: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 122/383

122 DESCARTES

καί δυσχέρειες του συνθέματος σώμα-ψυχή, περιορίζονται στά άκρι-βή τους δρια. Ό δρόμος πού πάει άπο τή γνώση τού Θεοΰ στήντέλεια έπιστήμη τών δημιουργημάτων είναι άνοιχτός: ή φυσική,

άπο μύθος του κόσμου ή μαθηματική φαντασία, γίνεται το δεύτερομέρος τής φιλοσοφίας προσεγγίζοντας τήν μεταφυσική βεβαιότητα. Προσαρμοσμένες στο έπίπεδο του Λόγου, δλες οί γνώμεςτού Descartes σχηματίζουν μιά μόνη άλυσίδα πού ή συνολική τηςσταθερότητα θά είναι άκριβώς ίση μέ τήν σταθερότητα κάθεκρίκου.

 Συγκρότηση μιας κληρονομιάς: αναφορικά μέ τρία καρ-τεσιανά προβλήματα .

Ό χρόνος έξάρθρωσε τίς άλυσίδες τών σκέψεων πού είχε πλάσειυπομονετικά ό Descartes. Άκόμα καί τώρα ό ιστορικός ώφελεΐταιάνασυγκροτώντας τή συνολική τάξη τών λόγων γιά νά καταλάβει

καλύτερα τήν έμβέλεια καί τήν στερεότητα ορισμένων θέσεων, ορισμένων άλληλουχιών πού παραμένουν ζωντανές καί ίσως άληθινές,δπως ένας αρχαιολόγος άνακατασκευάζει τό σχέδιο ένός οικοδομήματος πού σέ μεγάλο μέρος του έ'χει γκρεμιστεί γιά νά βρει μέποιό σκοπό χτίστηκαν τά παλιά ντουβάρια πού άκόμα στέκουνόρθια. Σήμερα δμως, άκόμα κι άν υποθέσουμε δτι βρέθηκε κάποτε κάποιος, κανείς δέν άντιμετωπίζει τήν καρτεσιανή φιλοσοφία

δπως τή θέλησε ό δημιουργός της, οριστική σέ δλα τά μέρη τηςάν καί βέβαια άνολοκλήρωτη. Μέσα στήν ιστορία τού θεωρητικούτους προβληματισμού καί στό πεδίο τών ίδιαζόντων προβλημάτων τους, διάφορες έπιστήμες δανείστηκαν άποσπάσματα τού έργουχωρίς νά σκοτιστούν γιά τή σχέση τους μέ τό φιλοσοφικό δένδρο.’Έτσι, οί ιστορικοί τών μαθηματικών, στό πέρασμα άπό τήν άνα-λυτική γεωμετρία στήν άπειροστική άνάλυση, χρειάστηκε νά ερμη

νεύσουν τήν παραίτηση τού Descartes άπό τήν προσπάθεια νάκατανοήσει τό άπειρο καί νά τό προσδιορίσει κατά κάποιον τρόπο,άφού είχε χρησιμοποιήσει εντυπωσιακά μεθόδους εξαντλητικήςέρευνας καί τήν έννοια τού ορίου, καί παρακολούθησαν τήν ύποβάθ-

Page 123: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 123/383

Page 124: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 124/383

ρήματός του καί τήν άπόδειξη της άποτυχίας του. Σέ μιάν ιστορία τής φιλοσοφίας, θά ταίριαζε καλύτερα νά σταθεί κανείς στήνέσωτερική θεωρητική ύφή τού συστήματος καί νά δείξει μέ ποιό

τρόπο οί μεταφυσικές του άρχές, καθώς έπίσης ή ρώμη καί ήπρωτοτυπία κατά τήν συγκρότηση τού Cogito, διαμόρφωσαν μέσασέ ενα νέο θεωρητικό πεδίο πολλά προβλήματα πού έμελλε νάγίνουν κλασικά: ή καρτεσιανή θεωρητική άνάλυση άναφορικά μέτή βούληση καί τήν ελευθερία, τήν πολλαπλότητα τών υποστάσεωνκαί τή διάκρισή τους, τή στενή ενότητα' ψυχής καί σώματος, άπαν-τάται καί πάλι, μέσα άπο τίς παραλλαγές ή τίς άρνήσεις τού Σπι-

νόζα, τού Malebranche καί τού Leibniz, ίσαμε ορισμένες σύγχρονες άπόπειρες κατάλυσης τών όρων, μέ τούς οποίους «τίθενται»αύτά τά προβλήματα.

Ό διαλογισμός τού Descartes πάνω στήν ελευθερία έθετευπό άμφισβήτηση έννοιες καί ερωτήσεις πού προέρχονταν άλλεςάπό τή Σχολαστική, άπό τήν άρχαία φιλοσοφία καί ιδιαίτερα τόν’Αριστοτέλη, καί άλλες, άναζωογονημένες άπό τίς συζητήσεις τής

Μεταρρύθμισης, άπό τή χριστιανική θεολογία καί ιδιαίτερα άπότόν Αυγουστίνο. Στή βούληση, πού φυσιολογικά τείνει πρός τόάγαθό καί άφορά τό τέλος, άντιπρότασσαν τήν εκλογή τών μέσων,ή άπροσδιοριστία τής οποίας συνιστά μιάν κατώτερη μορφή έλευ-θερίας: όποιος διαλέγει ένα άκατάλληλο μέσο γιά νά επιτύχει τόσκοπό του, διαπράττει ένα σφάλμα στό μέτρο πού άγνοεί τό κατάλληλο μέσο. Άλλά καί ή ίδια ή βούληση μπορεί νά διαφθαρεϊ:

άκόμα καί άν τείνει πάντα πρός δ,τι τής φαίνεται άγαθό, ή θεολογία μάς πληροφορεί ότι μετά τό προπατορικό αμάρτημα, λόγωτής φιληδονίας τών δημιουργημάτων, έχει ξεστρατίσει άπό τήνάγάπη τού άληθινοΰ Αγαθού. Συνεπώς, γιά νά φτάσουμε στήνάληθινή χριστιανική ελευθερία, πού είναι ή προσήλωση τής βούλησης στήν άγάπη τού Θεού, έχουμε άνάγκη μιάν άπελευθέρωση.Θέμα τών θεολογικών άντιδικιών ήταν ό ρόλος τής άνθρώπινης

αύτενέργειας καί τής θείας χάριτος καθώς καί ή φύση τής σύμπραξής τους σέ αύτή τήν άπελευθέρωση: οί μολινιστές, ίησουΐτεςστήν πλειονότητά τους, προκαλοΰσαν τήν υποψία ότι άποδίδουνυπερβολική σημασία στό άνθρώπινο αύτεξούσιο καί τούς κατηγο-

124 DESCARTES

Page 125: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 125/383

DESCARTES 125

ροΰσαν ότι ρέπουν προς τήν αίρεση του Πελάγιου, «πού εϊχε πειδτι μπορούμε νά κάνουμε καλές πράξεις καί νά άξίζουμε τήν αιώνια ζωή χωρίς τή βοήθεια τής Χάριτος, πράγμα πού καταδίκασε

ή Εκκλησία»,1ενώ άπεναντίας οί μαθητές τού Αύγουστίνου καίμάλιστα τού Θωμά ήσαν ύποπτοι δτι έ'κλιναν στον προτεσταντισμόυποτάσσοντας το αυτεξούσιο στήν άναίτια δωρεά τής χάριτος. Όκαρτεσιανός στοχασμός πάνω στήν άμφιβολία καί στήν πρώτη προ-φάνεια, πού άναβλύζει άπό τήν άμφιβολία καί τήν καταργεί, μετέθετε αύτά τά σύνορα: μέσα στήν καρτεσιανή σκέψη ή βούλησηεμφανίζεται άρχικά σάν μιά δύναμη άποποίησης, άποχής τής κρί

σης, δηλαδή σάν μιά δύναμη άρνησης προτού άσκηθεϊ θετικά σάνδύναμη κατάφασης, δταν πιά ένστερνισθεϊ δ,τι εϊναι προφανές*δντας παθητική ικανότητα, ή νόηση, άνάλογα μέ τό πόσο φωτισμένη εϊναι, ωθεί μέ μικρότερη ή μεγαλύτερη δύναμη τή βούλησηνά διαλέξει αύτό καί οχι τό άλλο μέρος. «’Από τήν μεγάλη καθαρότητα πού υπήρχε στή νόησή μου, προέκυψε μιά μεγάλη κλίσηστή βούλησή μου».2Αύτή ή νέα άρθρωση τού προβλήματος φαινό

ταν κατάλληλη νά ενσωματώσει μέσα σέ μιά μοναδική διδασκαλίατήν ήθική προβληματική τού άμαρτήματος, τή θεωρία τής λαθεμένης κρίσης καί τή θεολογία τής χάριτος: τό υπερφυσικό φώς, μέσωτού οποίου ό Θεός καθορίζει κατά βούληση τό εσωτερικό τής σκέψης μας, συνδέεται μέ τό φυσικό φώς, μέ τό όποιο καθένας άντι-λαμβάνεται περισσότερο ή λιγότερο καθαρά τό άληθινό καί τόάγαθό; τήν ίδια δύναμη εκλογής, ή αύτεξούσιο, τήν ξαναβρίσκουμε

στή δύναμη κατάφασης ή άρνησης, συμμόρφωσης ή διαφυγής, άντί-στασης ή μή άντίστασης άπέναντι στήν εσωτερική ειδοποίηση τήςχάριτος, καί μπορούμε νά τήν άποκαλέσουμε άδιαφόρετα βούλησηή ελευθερία. Τό πρόβλημα τής σχέσης άνάμεσα στήν άπόφαση καίστά κίνητρά της γινόταν κλασικό κι άσχετο μέ τή γλώσσα τούάποχρώντος λόγου ή τής φυσικής αιτιοκρατίας: άραγε ό εθελούσιος καθορισμός προκύπτει άναγκαΐα άπό τά προηγούμενά του;

Έμβαθύνοντας τήν άπάντησή του, ό Descartes φάνηκε νά1. Επιστολή στόνMersenne,Μάρτιος 1642, III, 544.2. Miditations, IV, ix, 47.

Page 126: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 126/383

126 DESCARTES

εξελίσσει τίς θέσεις του, άν οχι καί νά πέφτει σέ άντίφαση. Πιστόςστο συνηθισμένο στούς σχολαστικούς κύκλους σωκρατικό άξίωμα,δτι ούδείς έκών κακός, καί συμφωνώντας πλήρως μέ τίς θέσεις

του Αυγουστίνου, τίς όποιες άνέπτυσσε τό 1630 ό μοναχός τούτάγματος τών Όρατοριανών Gibieuf σέ έ'να βιβλίο αφιερωμένοστήν ελευθερία τού Θεού καί τού δημιουργήματος, άρχικά είχευποτάξει τήν άπόφαση καί τήν ήθική της άξία στήν ορθότητα τήςκρίσης: «άρκεΐ νά κρίνει κανείς σωστά γιά νά πράττει σωστά, ...έτσιώστε, άν ποτέ ή νόηση δέν παρουσίαζε στή βούληση τίποτε σάνάγαθό, αύτή δέν θά λάθευε στήν εκλογή της».1Περνώντας συνακό

λουθα στήν άνάλυση τής κρίσης γιά νά διακρίνει δ,τι προκύπτειάπό τή .δύναμη τής γνώσης άπό δ,τι είναι πράξη τής βούλησης,τήν ιδέα άπό τήν κατάφαση, συγκρατούσε τήν ελευθερία τής βούλησης μέσα στά διανοητικά δρια πού χαράζει τό άκαταμάχητο φώςτής προφάνειας. "Οταν άπό άγνοια είμαστε έξ ολοκλήρου άδιάφο-ροι άπέναντι στις άντιτιθέμενες καταφάσεις, καί ενόσω έχουμεκάποιο λόγο νά άμφιβάλλουμε γιά μιά γνώμη μολαταύτα πολύ

άληθοφανή, έχουμε τή δύναμη νά άμφιβάλλουμε γιά δ,τι δέν γνωρίζουμε άκόμα τέλεια: μέσα σέ αύτή τήν πλήρη ή σχετική κατάσταση άδιαφορίας, είμαστε ελεύθεροι νά εκλέξουμε, καί ή μέθοδοςμάς καλεΐ νά άναστείλουμε τήν κρίση μας γιά νά άποφύγουμε τήνπλάνη, δπως ή ήθική έπιτάσσει νά άκολουθήσουμε τήν θέση πούφαίνεται ή καλύτερη γιά νά άποφύγουμε τό λάθος τής άπραξίας.Συνδεμένη μέ τήν άγνοια, αύτή ή ελευθερία τής άδιαφορίας είναι

ό πιο χαμηλός βαθμός τής έλευθερίας μας, καί μπροστά στήνπροφάνεια εξαφανίζεται μαζί μέ τήν άγνοια: χωρίς νά μέ εξαναγκάζει κάποια εξωτερική δύναμη, δέν μπορώ νά μήν προσχωρήσωστήν άλήθεια, δταν τήν γνωρίζω μέ σαφήνεια, «γιά παράδειγμα,εξετάζοντας τίς προάλλες άν υπάρχει κάποιο πράγμα μέσα στόνκόσμο, καί γνωρίζοντας δτι, επειδή καί μόνο εξέταζα αύτή τήνέρώτηση, έξυπακουόταν προφανέστατα δτι έγώ υπήρχα, δέν μπορούσα νά μήν σκεφτώ δτι ένα πράγμα πού τό συνελάμβανα τόσο

1. Επιστολή στόν Mersenne, Μάιος 1637, I, 366, πού σχολιάζει μιάνδιατύπωση τού Λόγου περί τής μεθόδου, III, vi, 28.

Page 127: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 127/383

σαφώς ήταν άληθινό».1'Όταν ενστερνίζομαι τήν προφάνεια, είμαιέξ ολοκλήρου ελεύθερος χωρίς νά είμαι διόλου άδιάφορος. Ή έμμονή του φίλου του Mesland, ίησουΐτη προσκολλημένου στήν απαράγραπτη δύναμη έκλογής, δπως τήν άντιλαμβανόταν ό μολινισμόςκάτω άπ’ τή νέα διατύπωση «άδιαφορία έκλογης», ώθησε τδνDescartes νά κάνει ούσιώδεις διευκρινίσεις: έν τέλει άναγνώριζεδτι, «άκόμα καί στήν περίπτωση δπου μιά προφανέστατη αιτίαμάς καλεί νά πάρουμε μιά θέση, μολονότι άπδ ήθική σκοπιά μάςήταν έπώδυνο νά δράσουμε άντίθετα, έντούτοις, κατ’ άπόλυτη έννοια, μπορούμε νά κάνουμε κάτι τέτοιο γιατί είμαστε πάντα έλεύ-

θεροι νά μήν άκολουθήσουμε ενα άγαθδ πού τδ γνωρίζουμε μέ σαφήνεια ή νά μήν δεχτούμε μιά προφανή άλήθεια* άρκεί μονάχα νάσκεφτόμαστε δτι είναι κάτι άγαθδ γιά νά άποδείχνουμε μέ αύτδ τδντρόπο τδ αύτεξούσιό μας».2Ό Descartes έ'δειχνε πώς ή βούληση,πριν άπδ τή στιγμή τής άπόφασης, έχει πάντα τή δύναμη νά διαλέξει τδ ένα ή τδ άλλο άπδ τά δύο άντίθετα. ’Αποδεχόμενος μιάθετική δύναμη διάπραξης τού κακού, έστω κι άν γνωρίζουμε τδ

άγαθό, φαινόταν δτι άρνιόταν τή σωκρατική νοησιαρχία καί δεχόταν μιά ριζική έκλογή έπιτελούμενη στδ έπίπεδο τών σκοπών,υπέρ ή κατά τού ’Αγαθού καί τής ’Αλήθειας. Μέ τήν έλευθερίατού Σατανά φαίνεται πιά λησμονημένη ή υποταγή τής βούλησηςστή νόηση.

 Άντί γιά εξέλιξη ή άντίφαση, έδώ πρόκειται μάλλον γιά μιάσυστηματική διερεύνηση ένδς πεδίου δπου ή νοητική καθαρότητα

διαχωρίζεται τεχνητά μόνο άπδ τήν εκούσια προσοχή. Ποτέ δDescartes δέν υποτίμησε τήν άξία τής άπόφασης μέσα στδ ήμί-φως τής άγνοιας ή τής άληθοφάνειας: ό άνθρωπος πού, μέσα στήδράση, άρνεΐται νά έγκαταλείψει γιά εύτελείς λόγους ένα δρόμοπού τδν διάλεξε λίγο ή πολύ αυθαίρετα καί πού οφείλει τήν άξίατου στή σταθερότητα τής βούλησης, ή ψυχή πού, μέσα στήν υπερβολή τής άμφιβολίας, άναγκάζεται νά άπορρίψει τίς πιδ εύλογο-φανεϊς γνώμες γιά νά περιμένει τήν ολοκληρωτική βεβαιότητα, τού

DESCARTES 127

1. Miditations, IV, ix, 46-47.2. Επιστολή στδνMesland,9 Φεβρουάριου 1645, IV, 173.

Page 128: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 128/383

128 DESCARTES

φάνηκαν πάντα άνώτεροι άπό τά άδύναμα καί παραπαίοντα πνεύματα πού άφήνονται νά παρασυρθούν άπό άντιφατικές κλίσεις.’Αντίστροφα, θά έπιμείνει στήν ιδέα δτι ή ελευθερία είναι πιο με

γάλη δταν προσχωρούμε στήν άλήθεια παρά δταν εμμένουμε στόλάθος: γιατί ή δύναμη επιλογής τού κακού συνεπάγεται άναγκαϊακάποιαν άσάφεια, καί ή έξέγερση ενάντια στήν προφάνεια έχει ώςκίνητρο αύτή τήν μερική αλήθεια: δτι εϊναι καλό νά έπιβεβαιώνεικανείς τήν ελευθερία του. "Άν ό Descartes καταλήγει νά επεκτείνεισέ δλες τίς ηθελημένες πράξεις μιά δύναμη έκλογής πού άπουσίαζεάρχικά άπό τίς στιγμές τής ολοκληρωτικής σαφήνειας, εϊναι γιατί

προοδευτικά έξερεύνησε τή χρονική ύφή τής προφάνειας: «Ό άνθρωπος, πού μπορεί νά μήν δείχνει πάντα μιά τέλεια προσοχή στάδσα οφείλει νά κάνει, καλό εϊναι νά τή δείχνει, καί μέσω αύτής νάκάνει τή βούλησή μας νά άκολουθεϊ τόσο έντονα τό φώς τής νόησής μας, ώστε νά μήν εϊναι καθόλου άδιάφορη».1 Ή προσοχήπροετοιμάζει τήν προφάνεια κατευθύνοντας τόν εαυτό της, μέ προληπτικό καί προβλεπτικό τρόπο, πρός τήν αλυσίδα τών αιτιώνπού θά τήν καταστήσουν ενεργή* δταν ή προσοχή άποσπάται άπότούς λόγους, οί όποιοι χρησίμεψαν γιά νά γίνει μιά άπόδειξη, καίδιασώζεται μόνο ή άνάμνηση, δτι αύτή ή άλήθεια άποδείχτηκε, ήπροφάνειά της παύει νά επιβάλλεται μέ τρόπο άκαταμάχητο στόπνεύμα. Άν λοιπόν λησμονούμε τήν άλληλουχία τού χρόνου, θάθεωρήσουμε τή βούληση άλλοτε τή στιγμή πού άσκεϊ τήν έλευθερίατης —οπότε θά εϊναι προσδιορισμένη άλάθητα άπό τήν κατάστασητής νόησης— κι άλλοτε στήν προτερόχρονη στιγμή — οπότε θάέχει τή δύναμη νά διαλέξει άδιαφόρετα άνάμεσα στά άντίθετα. Γιάνά άποφύγουμε αύτή τήν παγίδα, τήν οποία ό Kant θά παρακάμψεικαθιστώντας τήν έλευθερία άχρονη καί ό Bergson άναζητώντας τηνμέσα στήν δημιουργική διάρκεια, άρκεϊ νά κατανοήσουμε τήν καρτεσιανή διδασκαλία γιά τό χρόνο: ό χρόνος δέν εϊναι μιά άνόητησυνάθροιση άσυνεχών στιγμών, καθεμιά άπό τίς όποιες θά ήτανάνεξάρτητη άπό τήν προηγούμενη, δπως διατείνεται μιά συνήθης

παραμόρφωση πού άντιτίθεται έξίσου στό καρτεσιανό κείμενο δσο1. Επιστολή στόν Mesland, 2 Μαΐου 1644, IV, 117.

Page 129: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 129/383

DESCARTES 129

καί στις πιο στοιχειώδεις μαθηματικές έννοιες, άλλά μιά άλληλου-χία άπείρως διαιρέσιμη πού κάθε μέρος της, καθόσον διαρκεΐ, περικλείει ένα συμπτωματικο άθροισμα, γιατί σέ κάθε στιγμή ό Θεός,

ώς δριο καί οχι ώς συνθετικό στοιχείο τής διάρκειας, θά μπορούσενά άφήσει τό πεπερασμένο δννά ξαναβουλιάξει στό μηδέν, καί τόελεύθερο πνεύμα θά μπορούσε νά στρέψει τήν προσοχή του πρόςάλλες σκέψεις. Ή καρτεσιανή άπάντηση στό καρτεσιανό πρόβληματής ελευθερίας είναι δτι ή κάθε σκέψη διαρκεΐ: «Είναι λοιπόν λάθος δτι μιά σκέψη γίνεται σέ μιά στιγμή, γιατί δλες μου οί πράξειςτελούνται μέσα στόν χρόνο, καί μπορούμε νά πούμε δτι έξακολου-

θώ νά εμμένω στήν ΐδια σκέψη επί έναν ορισμένο χρόνο».1Ό στοχασμός τού Descartes πάνω στή διάκριση τών υποστάσεων, περνώντας μέσα άπό ορισμένες τεχνικές έρευνες τής τελευταίας περιόδου τής Σχολαστικής, έθετε υπό άμφιβολία τό άντι-κείμενο πού ή μεταφυσική είχε θέσει στόν εαυτό της άφότου εμφανίστηκε στόν ’Αριστοτέλη ώς δψιστη έπιστήμη: τί τό ’Όν; Ήτεχνική δυσκολία άφορούσε τό σημείο ή τό κριτήριο τής διάκρισης:

επειδή συμβαίνει νά άντιλαμβανόμαστε ή νά σκεφτόμαστε ξέχωρααυτό πού δέν μπορεί νά υπάρχει ξέχωρα, θά έπρεπε, άνάμεσα στάδρια πού καθιδρύει ό Λόγος μας, νά άναγνωρίσουμε εκείνα πούβρίσκουν ένα θεμέλιο μέσα στά πράγματα καί τίθενται άπό τόνλελογισμένο Λόγο, καί εκείνα πού δέ βρίσκουν καί τίθενται άπότόν λογιστικό Λόγο. *Αν «δέν άναγνωρίζω τίποτα άπό δσα θέτειό λογιστικός Λόγος, δηλαδή άπό δσα δέν έχουν τό θεμέλιό τους

στά πράγματα, γιατί δέν μπορούμε νά σκεφτοΰμε τό παραμικρόχωρίς θεμέλιο»,2τότε (εφόσον κάθε διάκριση είναι τόσο στή σκέψηδσο καί στά πράγματα), μάς άπομένει νά ώθοΰμε ώς τό τέρμα τήσυστοιχία τών συστημάτων διαφορών, τά όποια υποτάσσονται τόένα στό άλλο προσλαμβάνοντας έτσι τήν σημασία τους. "Οπως ήδιαφορά τών αισθήσεων εκφράζει γεωμετρικές διαφορές άνάμεσαστά σώματα μέσα άπό έναν κώδικα πού έπιβάλλεται άπό τό αισθη

τήριο δργανο, θά έπρεπε νά άνατρέξουμε στις έσχατες διαφορές1. Entretien avec Burman, 16 ’Απριλίου 1648, V, 148.2. Επιστολή στόν X.., 1645 ή 1646, IV, 350.

Page 130: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 130/383

άνάμεσα σέ αύτά τά οντα, άπό τά όποια καθένα έχει άνάγκη μόνοτον εαυτό του γιά νά υπάρχει, δηλαδή τίς υποστάσεις. Άλλά ώςέσχατος δρος καί ίδιάζον άντικείμενο τής μεταφυσικής, ή οποία

μ5αυτό τόν τρόπο άναγορεύθηκε «βασίλισσα τών επιστημών», ήύπόσταση ξέφευγε άπό κάθε νοητή διαφοροποίηση, άπό κάθε νοητήπολλότητα. Ταυτισμένη μέ τό υπέρτατο νοητό καί μέ τή μορφήτών μορφών, είναι τό ""Ονή ό Θεός τής μεσαιωνικής φιλοσοφίας.Πρόκειται γι9αύτό πού είναι καί δέν λέγεται στόν πληθυντικό*ταυτίζεται μέ ο,τι παραμένει μέσα άπό τήν ποικιλία τών μορφώνκαί συνεχίζει νά ύφίσταται μέσα στις μεταλλαγές, άποτελεΐ τό

άγνωστο ύφεστός πού μόνο κάποια κατηγορήματά του είναι γνωστά, είναι ή άπροσδιόριστη ύλη. Ό καρτεσιανός στοχασμός γιάτήν πρώτη προφάνεια καί ή κατάφαση τού υποκειμένου στόν άγώ-να ενάντια στό κακό πνεύμα καί στήν άρνηση τών σωματικώνπραγμάτων, μετέθετε αύτά τά όρια: γιατί καθένας μας συλλαμβάνει τόν εαυτό του ώς άτομο τέλεια καθορισμένο, καί «άντιλαμ-βάνεται μέσα του δτι σκέφτεται καί δτι μπορεί σκεπτόμενος νά

άποκλείσει άπό τόν εαυτό του ή άπό τήν ψυχή του κάθε άλληύπόσταση, είτε αύτή σκέφτεται είτε είναι εκτατή».1Έπίσης είναιή «μεταφυσική δλη», πού ύφίσταται άδιάκοπα μέσα στή ροή τώνδιαδοχικών σκέψεων, τό έγώ πού συλλαμβάνει τόν εαυτό του ώςταυτόσημο μέσα σέ αύτή τή ροή. Εφόσον δέν άνάγεται στις σκέψεις πού τό φανερώνουν στόν εαυτό του, θά μπορούσε νά είναι κάτιπερισσότερο άπό τό πνεύμα πού έ'χει γίνει άρχικά άντιληπτό. Είναι

άναγκαϊο νά άποδείξουμε δτι δλη του ή ούσία είναι τό σκέπτεσθαι*εντούτοις εξαρχής γνωρίζει δτι είναι πεπερασμένο καί άτομο, υπόσταση* άναζητάει τά κατηγορήματα πού τού ταιριάζουν έπιλέγον-τας άνάμεσα σέ δσα άπέδιδε άλλοτε στόν εαυτό του καί συγκρα-τώντας μόνο δσα δέν κατορθώνει νά άπολακτίσει. Αύτό τό προνομιούχο παράδειγμα αίρει διαμιάς καί τίς δύο δυσκολίες, οί παραλλαγές τών οποίων θά σημαδέψουν τό συνεκτικό σύστημα τής

κλασικής οντολογίας: άν ύπόσταση είναι έκείνο, πού γιά νά ύπάρ-ξει έ'χει άνάγκη μόνο τόν εαυτό του, μπορεί άραγε νά υπάρχουν

130 DESCARTES

1. Principes, 1,60.

Page 131: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 131/383

DESCARTES 131

πολλές υποστάσεις; Μπορούμε τάχα νά άναγνωρίσουμε τίς υποστάσεις στήν άτομικότητά τους, άν εκδηλώνονται μόνο μέ τό κύριοκατηγόρημά τους;

Ενόσω ό ιδεαλισμός, ερμηνεύοντας τό υποκείμενο ώς σκεπτό-μενο πράγμα, γύριζε πρός τόν θεοκεντρικό ρεαλισμό, ή ύποστα-σιακότητα τού έγώ διείσδυε λαθραία, σάν προσωρινό αποτέλεσμαμιάς σύγχυσης. V*Αν τό υποκείμενο, μιλώντας μέ τόν εαυτό τουκαί θεωρώντας τήν έσωτερικότητά του, έπέμενε νά γνωρίσει περισσότερο τόν εαυτό του καί νά τόν καταστήσει περισσότερο οικείο,θά μπορούσε νά έκδιπλώσει μπροστά στά μάτια του ολοένα καί

πιο πλούσιες ιδέες, ιδέες τρόπων, πεπερασμένων υποστάσεων, τήνιδέα τής άπειρης υπόστασης, μέχρι καί ιδέες πρωταρχικών εννοιώνπού εϊναι τό πρωτότυπο, άπ* δπου άντλούνται δλες οί άλλες ιδέες.’Έτσι θά φαινόταν δτι ή φύση του εϊναι άλλη, γιατί δέν έχει καμιάάνάγκη αύτές τίς ιδέες γιά νά υπάρχει, ενώ δλες αύτές δανείζονται άπό αύτό τήν τυπική τους πραγματικότητα. Άλλά, δταν τόσκεπτόμενο πράγμα άνακαλύπτει δτι έχει δημιουργηθει καί συν

τηρείται άπό τόν Θεό, δτι κάθε στιγμή έχει άνάγκη αύτόν γιά νάυπάρχει, επιστρέφει μαζί μέ άλλα πεπερασμένα δντα κάτω άπό τήθεία δικαιοδοσία: άκόμα καί άν δέν άνάγεται σέ έναν άπλό τρόπο,ή ιδέα, μέσω τής οποίας φανερώνεται στόν εαυτό του, εϊναι στήνπραγματικότητα άντλημένη, διαμέσου ένός περιορισμού, άπό τήνιδέα τής νοητικής φύσης εν γένει πού, «θεωρούμενη χωρίς περιορισμό, εϊναι έκείνη πού μάς παριστά τόν Θεό, καί θεωρούμενη μέ

περιορισμό εϊναι έκείνη ένός άγγέλου ή μιάς άνθρώπινης ψυχής».1’Έτσι, άπό τή στιγμή πού ή πρώτη φιλοσοφία περνάει άπό τήνπρονομιούχα περίπτωση στή γενική θεωρία τών υποστάσεων, αίρειτή σύγχυση δείχνοντας τήν άμφιλογία. Κατ’ άπόλυτη έννοια μόνοό Θεός εϊναι ύπόσταση, γιατί τίποτα δέν μπορεί νά έπιβιώσειμέσα στό χρόνο άν δέν συντηρείται άπό αύτόν. Άλλά μέ τήν σχετική έννοια, μέσα στόν κόσμο, πού εϊναι ό τόπος τής συνύπαρξής

τους,· καί μέσα στή διαδοχή τού χρόνου, πού εϊναι ή ένδειξη τούσυντυχιακοΰ χαρακτήρα τους, υπάρχουν δημιουργημένες ύποστά-

1. Ε πιστολή στόν X .., Μάιος 1637,1, 352.

Page 132: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 132/383

132 DESCARTES

σεις: γιά νά υπάρξουν έχουν άνάγκη μόνο τόν Θεό* μπορούν νάσυνενωθούν ή νά άλληλοπολεμηθούν καί καθεμιά μπορεί νά αποκλείσει άπό τόν εαυτό της δλες τίς άλλες. Ωστόσο χωρίς τόν Θεό

δέν μπορούν νά είναι ουτε νά γνωριστούν μέ βεβαιότητα: ή σπινο-ζική παραλλαγή αρχίζει μέ τήν άπόλυτη έννοια τής λέξης ((υπόσταση».

Γιά νά εντοπίσουμε μέσα στήν ατομική τους ποικιλία τίς δη-μιουργημένες υποστάσεις, πρέπει νά ξεκινήσουμε άπό έκεϊνο πούμπορεί νά γνωριστεί, δηλαδή άπό τούς τρόπους: δέν αρκεί δμωςνά τούς συγκρίνουμε γιά νά βρούμε, μαζί μέ τό κοινό τους στοι

χείο, τήν κενή γενικότητα μιάς έννοιας πού μπορεί αδιάφορα νάεφαρμοστεί σέ δλες τίς όμοειδεΐς υποστάσεις. Γιά μιάν άκόμαφορά, ή περίπτωση τού Cogito είναι προνομιούχα: δταν βλέπωδτι μέσα άπό τίς διάφορες σκέψεις μου παραμένω ό ίδιος, «μέ τήσκέψη δέν εννοώ κάτι καθολικό πού περιλαμβάνει δλους τούς τρόπους τού σκέπτεσθαι, άλλά μάλλον μιάν ιδιαίτερη φύση πού δέχεται καθ’ έαυτήν δλους αύτούς τούς τρόπους».1Άπό τήν πλευρά

τών σωματικών πραγμάτων καί τών άλλων πεπερασμένων πνευμάτων, πού ενδεχομένως άναγνωρίζω στή συνέχεια χάρη στά δύοκριτήρια τής γλώσσας καί τής έλλογης συμπεριφοράς, ό έντοπι-σμός τής ταυτότητας τής άτομικής υπόστασης δέν είναι δεδομένος,παρά πρέπει νά γίνει ξεκινώντας άπό τήν έμφυτη ιδέα τής ύπό-στασης. "Οταν άναλύει τό κομμάτι τό κερί, δχι γιά νά άναλύσειαύτό τό σώμα ώς φυσικός, άλλά γιά νά έπεξηγήσει τήν κρίση μας

γι’ αύτό, ό Descartes έντοπίζει τή θέαση τού διαρκούς καί δέχεται πλασματικά δτι τίποτα δέν τού άντιστοιχεί ούτε άπό τήνπλευρά τών αισθητών ιδιοτήτων ουτε άπό τήν πλευρά τής έκτασης: «Τί είναι λοιπόν αύτή ή έκταση; Δέν είναι καί αύτή άγνωστη, άφού στό κερί πού λυώνει αύτή αύξάνεται, καί γίνεται άκόμαμεγαλύτερη δταν τό κερί διαλύεται έξ ολοκλήρου, καί άκόμα μεγαλύτερη δταν ή θερμότητα αύξάνεται περισσότερο;».2Άλλά ή άλη-

θινή φυσική, θεμελιωμένη στή θεία φιλαλήθεια, μαζί μέ τήν έκτα1. Επιστολή στόν Arnauld, 29 Ιουλίου 1638, Υ, 221.2. Meditations, II, ix, 24.

Page 133: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 133/383

DESCARTES 133

ση ανακαλύπτει τήν ιδιαίτερη φύση πού μπορεί νά δεχτεί διάφορες κινήσεις, δπως ή ψυχή δέχεται διάφορες σκέψεις: ενα σώμα,έστω κι άν ή μορφή του άλλάζει, παραμένει το ίδιο, άν δέν άλλά-

ξει ή έκτασή του. Στο έξης, άφού ή έκταση είναι το κύριο κατηγόρημα τών σωμάτων, ή δλη είναι μιά ύπόσταση πού ολόκληρη ήούσία της συνίσταται στήν έκταση· έφόσον ό χώρος είναι επ’ άπειρο διαιρέσιμος, έξω άπο το σύμπαν στο σύνολό του δέν ύπάρχουνάληθινές άτομικές υποστάσεις παρά μόνο άν μιά ψυχή δίνει ένότητα στον γενικό σχηματισμό τών μερών, ό όποιος ωστόσο μπορεί ν5άποσυντεθεί καί πάλι. Ή λειβνίτια παραλλαγή καί ή τροπή

πρός τόν άυλισμό (immaterialisme) βρίσκουν έδώ τήν έλλογηκαταγωγή τους.Προσέχοντας νά μήν περιορίσει τό είναι κάθε ύπόστασης στό

κύριο κατηγόρημά της καί νά διατηρήσει τή θεία υπερβατικότηταχωρίς νά καταστρέψει τήν άλήθεια τής άνθρώπινης έπιστήμης, όDescartes βασίζει στήν φιλαλήθεια του Θεού τήν μερική, άλλάάναμφισβήτητη γνώση πού έχουμε γιά τίς άτομικές υποστάσεις:

«Δέν άρνουμαι δτι μπορεί νά υπάρχουν μέσα στήν ψυχή ή μέσαστό σώμα πολλές ιδιότητες τίς οποίες άγνοώ πλήρως· τό μόνοπού άρνουμαι είναι δτι υπάρχει κάποια πού νά άπεχθάνεται τίςιδέες πού έχω γι5αύτές καί, άνάμεσα στις άλλες, τήν ιδέα άνα-φορικά μέ τήν διάκρισή τους* διαφορετικά ό Θεός θά ήταν άπα-τεώνας καί δέν θά είχαμε κανέναν κανόνα γιά νά βεβαιωθούμε γιάτήν άλήθεια)).1

Ό στοχασμός του Descartes πάνω στήν πολύ στενή ένότητατής ψυχής καί του σώματος, μέ σκοπό νά σχηματίσει μέ τή σύνθεσή τους τό αυτοτελές όνπού είναι ό άνθρωπος, άπορρέει άναγ-καία άπό προηγούμενες θεωρήσεις: στό σημείο αύτό παρακολουθούμε τή γέννηση μιάς κλασικής δυσκολίας, πού προορίζεται νάέπιβιώσει τού φιλοσοφικού πεδίου δπου άνέκυψε. Μέ μιά άλλό-κοτη παρεξήγηση, ή έπιτυχία τής μεταφυσικής προσπάθειας νά

άποσπασθεΐ ή νόηση άπό τίς αισθήσεις καί νά διακριθεί ή σκεπτό-μενη φύση άπό τήν έκτατή στρεφόταν ένάντια στήν έμπειρία τής

1. Επιστολή στόν Gibieuf, 19 ’Ιανουαρίου 1642, III, 478.

Page 134: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 134/383

134 DESCARTES

φαντασίας καί προπάντων έκείνη τών αισθήσεων, καθιστούσε ύποπτη τή βεβαιότητα τής ένότητας ψυχής καί σώματος, πού βιώ-νεται άπροβλημάτιστα δλες σχεδόν τίς ώρες τής ημέρας καί δλες

τίς ημέρες τού χρόνου* δσο περισσότερο οί μαθητές γίνονταν υπάκουοι καί προσεκτικοί στό φυσικό φώς τής νόησης, τόσο λιγότεροκατάφερναν νά καταλάβουν κι ύστερα νά δεχτούν δτι μιά ψυχήκαθαρά πνευματική ήταν άληθινά ενωμένη μέ ένα σώμα πού δένείναι παρά μόνο έκταση. "Άν ό φιλόσοφος είχε δεχτεί, μαζί μέτόν Αριστοτέλη, μόνο δτι ή ψυχή εϊναι ή μορφή τού σώματος,θά φοβόταν δτι άπέναντι στούς άνόσιους καί άρνητές τής ψυχής

θά άπέδειχνε έλάχιστα πράγματα. Θά έβρισκε τόν γιατρό Regiusή τήν πριγκίπισσα Ελισάβετ πιο καρτεσιανούς άπό αύτόν, υπερβολικά καρτεσιανούς γιά νά εϊναι άκόμα καρτεσιανοί: γιατί ό άληθι-νός άνθρωπος δέν εϊναι μιά ψυχή στεγασμένη σέ ένα σώμα δπωςένας πιλότος στό πλοίο του, καί δποιος περάσει πολύ καιρό «δια-λογιζόμένος τά δσα εϊναι άναγκαΐα γιά νά γνωρίσει καλά τή διάκριση άνάμεσα στό σώμα καί στήν ψυχή»1θά διαπράξει τό λάθος

τών πλατωνιστών. Άν τό μυστήριο τής Θείας Εύχαριστίας υποδηλώνει δτι, μέ τρόπο εξαιρετικό, μιά ψυχή θά μπορούσε νά ενωθεί μέ όποιοδήποτε σώμα, ή τρέχουσα έμπειρία μάς παρουσιάζειτόν άνθρωπο ώς ένα σώμα «πού εϊναι ένα καί κατά κάποιον τρόποάδιαίρετο, έξαιτίας τής θέσης τών οργάνων του πού συναρθρώνονταιέτσι μεταξύ τους ώστε, δταν άφαιρεθεϊ κάποιο άπό αύτά, δλο τόσώμα καθίσταται έλαττωματικό»,2καί ή ψυχή πού τό εμψυχώνει

εϊναι υποστασιακά ενωμένη μαζί του. Ή ψυχή εϊναι μιά ύποστα-σιακή μορφή, ή μόνη πού γνωρίζει ό καρτεσιανισμός.Στή μελέτη τού άνθρώπου ό άνατόμος μπορεί νά έξερευνήσει

τή μηχανή τού σώματος χωρίς νά βρεί τίποτα σέ αύτή πού νάάποθαρρύνει τή σύγκριση μέ τό ζώο ή μέ τό αύτόματο* μόνο ήπεριπλοκότητά του καθυστερεί τήν πραγμάτωση τού μεγάλου ιατρικού ονείρου καί άναγκάζ̂ ι τόν καθένα νά άρκείται γιά πολύ χρόνο

σέ μιάν εμπειρική ιατρική βγαλμένη άπό άτομικές παρατηρήσεις.1. Επιστολή στήν Ελισάβετ, 28 Ιουνίου 1643, III, 693.2. Les Passions de VAme, I, 30.

Page 135: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 135/383

DESCARTES 135

 Άλλά μέ τήν ήδονή καί τόν πόνο, τίς ορέξεις καί τά πάθη τήςψυχής γεννιούνται σκέψεις πού δέν μπορούν νά εξηγηθούν μόνο μέτή σκέψη. Αναμφίβολα μπορούμε νά άντιμετωπίσουμε ξεχωριστά

τόν ερεθισμό ένός νεύρου καί τήν αίσθηση τού πόνου, τήν συστολήκαί διαστολή τού στομάχου καί τήν άνάγκη τού φαγητού, τήνκίνηση τών ζωικών πνευμάτων καί τήν εσωτερική συγκίνηση τηςψυχής* άν άποδίδουμε μόνο στήν ψυχή τίς σκέψεις πού γεννιούνται μέ τήν εύκαιρία σωματικών συμβάντων, τότε αύτές εμφανίζονται συγκεχυμένα καί αύθαίρετα κι έρχονται σέ άντίθεση μέ τήνκαθαρή θέα πού έχει ένας πιλότος γιά τό πλοίο του ή μέ τή θέα

πού θά είχε ένας άγγελος γιά τό σώμα δπου θά κατοικούσε* άνάναφέρονται στό σύνθεμα τού πνεύματος καί τού σώματος, εμφανίζονται «πολύ πιο ζωηρές, πιο ρητές, καί μάλιστα μέ τόν τρόποτους πιο διακεκριμένες»1καί ή ψυχή γιά παράδειγμα δοκιμάζειμέσα στό σώμα καί γιά τό σώμα ορέξεις πεντακάθαρες πού θάάνάγονταν σέ ακατανόητες αισθήσεις ή σέ αυθαίρετες βουλήσεις,άν λησμονούσαμε αυτή τή σχέση μέ τό σώμα.

Έτσι, στις δύο πρωταρχικές έννοιες, τής έκτασης γιά τό σώμακαί τής σκέψης γιά τήν ψυχή, άρμόζει νά προσθέσουμε, γιά τόσύνολο σώματος καί ψυχής, «τήν έννοια τής ένωσής τους, άπό τήνοποία έξαρτάται ή έννοια τής δύναμης πού έχει ή ψυχή νά κινείτό σώμα καί τό σώμα νά έπιδρά πάνω στήν ψυχή, προκαλώνταςτά αίσθήματά της καί τά πάθη της».2Παράδοξη έννοια, πού πρέπει νά τήν άποπέμψουμε άπό τίς φυσικές καί τίς βιολογικές επι

στήμες, δπου γιά πολύ μεγάλο διάστημα είχε παραγκωνίσει τίςέννοιες τής έκτασης, τής μορφής καί τής κίνησης, έννοια πούπρέπει νά άποπέμψουμε άπό κάθε έπιστήμη, άν ή γνώση τής αλήθειας είναι ύπόθεση μόνο τού πνεύματος κι δχι τού συνθέματοςσώματος καί πνεύματος, άλλά δέν θά μπορούσαμε νά τήν άπο-διώξουμε άπό τή ζωή, μήτε άκόμα άπό μιά πρώτη φιλοσοφία δπουή νόηση άναγνωρίζει τά δριά της καί περιχαράζει τό νόμιμο πεδίο,

τό οποίο άναγνωρίζει σέ δσες έννοιες τής είναι οπωσδήποτε ξένες.1. Meditations, ΥΙ, ix, 60.2. ’Επιστολή στήν Ελισάβετ, 21 Μαίου 1643, III, 665.

Page 136: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 136/383

136 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

Μέ αύτά τά τρία παραδείγματα, τής ελευθερίας,'τής υπόστασης καί τής ένωσης, δέν φιλοδοξήσαμε νά συμπυκνώσουμε τήνκαρτεσιανή φιλοσοφία* κάτι παρόμοιο θά ήταν μάταιο καί έν πάση

περιπτώσει άνολοκλήρωτο. Τό μόνο πού θελήσαμε νά υποδείξουμεστόν άναγνώστη, είναι ορισμένες δυσκολίες, επιλεγμένες άνάμεσασέ πολλές άλλες, γιά τόν κλασικό τους χαρακτήρα, σημεία στάόποια ό Descartes δίστασε: γιατί εκεί 8που δέν εϊναι ό ίδιοςευκρινής, συχνά φωτίζει εμάς. Καί κληρονομήσαμε φιλοσοφικέςμάχες, τίς όποιες έχασε εξίσου μέέκεΐνες πού πίστεψε οτι κέρδισε:καμιά φορά εϊναι οί ίδιες.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

 Κείμενα:Oeuvres, έπιμ. τώνCh. AdamκαίP. Tannery, 12τόμοι, VrinκαίC.N.R.S. Oeuvres et lettres, εισαγωγή, σημειώσεις, χρονολογία του A. Bridoux,N.R.F., 

1937 (έκδ. δουλεμένη καί έπαυξημένη,1953).

 Μελέτες:Ch. P0guy: Note conjointe sur Descartes et la philosophie cartesienne, 

N.R.F., 1914. Alain: Idees,N.R.F., 1932.H. Gouhier: Essais sur Descartes, Vrin, 1937.

F.  Alquie: Descartes, Vhomme et Γoeuvre, P.U.F., 1956.G. Milhaud: Descartes savant, Alcan, 1921. J. Laporte: Le rationalisme de Descartes,P.U.F., 1945.F. Alquie: La decouverte metaphysique de Vhomme chez Descartes,P.U.F., 

1950.M. Gueroult: Descartes selon Vordre des raisons,  Aubier, 1953.M. Gouhier: La pensie metaphysique de Descartes,  Vrin, 1962.

Page 137: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 137/383

 V 

Ο ΣΠΙΝΟΖΑ,"Ή ΜΙΑ ΓΑΛΙΛΑΙΪΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ 

τής MARIANNE SGHAUB

1. Ο ΣΠΙΝΟΖΑ ΓΙΑ ΤΟΤΣ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥΣ ΤΟΥ 

Γιά τούς συγχρόνους του ό Σπινόζα ήταν ένας οπαδός του έλευθε-ριασμου (libertin): ή φιλοσοφία του δέν κατέστρεφε τάχα τά παραδοσιακά θεμέλια τής θρησκείας, τής ήθικής καί του Κράτους;*ΗΘεολογικο-πολιτικη πραγματεία του, πού είχε προκαλέσει σκάνδαλο δταν δημοσιεύτηκε το 1670, δέν άνήκε άραγε στήν κατηγορίατών συγγραφών πού άμφισβητοΰν δσες άξίες καί αυθεντίες έχουνκαθιερωθεί άπο άμνημονεύτων χρόνων;1

1. *Ας θυμήσουμε δτι στή διάρκεια του δέκατου έβδομου αιώνα οί έργα- σίες τών θεολόγων πού θρηνολογούνγιά τή διάδοση της θρησκευτικής άδιαφορίας καί τής άπιστίας πολλαπλασιάζοντας ’Ανάμεσα στις πιύ γνωστές άπύ αύτές ήταν ή έργασία του Πατέρα Marin Mersenne: I/ impiite des diistes, athees et libertins de ce temps combattue et renversee de point en point par des raisons tirees de la philosophie et de la thiologie, Paris, 1624, ή όποία, άπαριθμώντας τίς ύπάρχουσες αιρέσεις, έβλεπε νά δρουνστύ Παρίσι περισσότεροι άπύ 50.000 άθεοι* γιά τύν Πατέρα Boucher ή Γαλλία άριθμεΐ ένα έκατομμύριο «άπωλεσθέντα πνεύματα»* στις Κάτω Χώρες ό Vo6te ψέγει τήν αύξανόμενη άπιστία τών Όλλανδών καί στρέφεται ένάντια σέ ολόκληρο τύ καρτεσιανό ρεύμα πού άναπτύσσεται στά πανεπιστήμια αυτής τής χώρας.

Page 138: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 138/383

138 ΣΠΙΝΟΖΑ 

'Ένας σύγχρονος, ό Jean Baptiste Stoppa,1περιγράφονταςγιά λογαριασμό τού γαλλικού κοινού τίς πολύ έντονες θρησκευτικές πολεμικές τών Κάτω Χωρών, παρουσιάζει τον Σπινόζα ώς

άνυποχώρητο κριτή δλων τών θρησκειών «διάσημος καί σοφός»,ό φιλόσοφος άκολουθεΐται άπο «πολυάριθμους αίρεσιώτες», «δένέχει άποκηρύξει τή θρησκεία τών Εβραίων ούτε έχει ενστερνιστεί τή χριστιανική θρησκεία, κι έτσι είναι πολύ κακοήθης Εβραίοςκαί οχι καλύτερος Χριστιανός».2 'Η Θεολογικο-πολιτική πραγματεία  του εννοεί νά ύπονομεύσει δλες τίς πεποιθήσεις καί νά«εισαγάγει τήν άθεια, τήν άκολασία καί τήν άνεξιθρησκεία», γιατί

άπο τή σκοπιά του οί θρησκείες έπινοήθηκαν «γιά τήν ωφέλειατού κοινού, γιά νά επιδίδονται οί πολίτες στήν άρετή καί 6χι στήνελπίδα μιάς μετά θάνατον άνταμοιβής»* άρα ό Θεός δέν είναιτίποτε άλλο άπύ αύτή τήν άρετή τής Φύσης πού είναι διάχυτησέ δλα τά δημιουργήματα* εξάλλου είναι άλήθεια δτι ή πολιτική

1. La Religion des Hollandais representee en plusieurs lettres, ecrites 

par un officier de Varmee du Roy a un pasteur et professeur en theologie de Bernet  Paris, 1673* ό Stoppa, πού διατηρούσε σχέσεις μέ τύνSaint- Evremond, θά χρησιμεύσει ώς ενδιάμεσος γιά νά μεταφέρει στόν Σπινόζα τήν πρόσκληση πού τού είχε γίνει νά πάει στό στρατόπεδο τού μεγάλου Conde, αυτού τού «ισχυρού πνεύματος», πού ήταν περίεργος νά γνωρίσει τύν «άθεο» τής Χάγης* βλ. G. Cohen,Le s0jour de St. Evremond en Hollande, Paris1927* σύμφωνα μέ τήν υπόθεση τού R. Pintard (Le libertinage erudit dans la premiere moitie du XVHe siecle) οί Γάλλοι όπαδοί τού έλευθερια- σμού στήν εποχή τής παρακμής μετά τήν ήττα τήςFronde καί τήν έγκαθί- 

δρυση τής άπόλυτης μοναρχίας είχαν δει στο πρόσωπο τού Σπινόζα ένανενδεχόμενο ήγέτη.2. Ό Σπινόζα (1632-1677) είχε κάνει βιβλικές καί θεολογικές σπουδές 

κοντά στούς περιφημότερους ραβίνους τής εβραϊκής κοινότητας τού ’Άμστερνταμ: τύν Σαούλ Μορτέϊρα καί τύν Μανασσή Μπέν’Ισραήλ (ύτελευταίος θά επωμιστεί κατοπινότερα νά διαπραγματευθεί μέ τύνCromwell τήν έπανεγκατάσταση τών Εβραίων στήν ’Αγγλία)* τύ 1632 είσάγεται στύ κολ- λέγιο τού Van den Enden (Βέλγου Ιησουίτη δεϊστή ή άθρησκου πού άργό- τερα καρατομήθηκε στή Γαλλία γιατί συνωμότησε μέ τύν Rohan ένάντια στή μοναρχία), δπου μαθαίνει τά λατινικά καί διδάσκει τά εβραϊκά* συνδέεται μέ τά φιλελεύθερα καί αντικληρικά πνεύματα άνάμεσα στούς Εβραίους καί στούς Χριστιανούς, ή συναγωγή τύν καταδιώκει ώς αιρετικό, ένας άγνωστος αποπειράται νά τύν δολοφονήσει τύ 1656, καί τύν ίδιο χρόνο άφορίζεται.

Page 139: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 139/383

Ο ΣΠΙΝΟΖΑ ΓΙΑ ΤΟΤΣ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥΣ ΤΟΥ  139

συμπεριφορά τών 'Ολλανδών είναι ελάχιστα χριστιανική: τό Κράτος τους, πού άποδέχεται δλες τίς θρησκείες, στήν πραγματικότητα δέν έχει καμιά, εκτός άν έχει στήν πράξη τή «θρησκεία τουΜαμωνά», θυσιάζοντας μέ «βέβηλο τρόπο» τή θρησκεία στό εμπόριο* γενικά οί 'Ολλανδοί συμμερίζονται τό συναίσθημα του Σπι-νόζα, «γιά τόν όποιο τό βάπτισμα, ή Θεία Εύχαριστία, οί έορτές,οί προσευχές έχουν καθιερωθεί ώς εξωτερικά σημεία τής Εκκλησίας καί δέν προάγουν σέ τίποτε τήν Μακαριότητα», καί ό όποιος«προτείνει τό παράδειγμα τών 'Ολλανδών στήν ’Ιαπωνία».1

’Ιδωμένος άπό τό εξωτερικό ό φιλόσοφος, δπως καί ή χώρα

πού τόν φιλοξενεί, προκαλεϊ τό ίδιο σκάνδαλο, άσκεΐ τήν ίδιαγοητεία.

1. Ό Stoppa υπαινίσσεται τό πασίγνωστο έκείνη τήν εποχή γεγονός ότι οί ‘Ολλανδοί, γιά νά έπιτύχουν τήν έγγραφη άδεια έμπορίου στήν Ιαπωνία, είχαν δηλώσει: «Είμαστε ‘Ολλανδοί, δένείμαστε Χριστιανοί» καί είχανάναλάβει τήν δέσμευση νά άπόσχουν άπό κάθε θρησκευτική πρακτική. Τό χωρίο τήςΘεολογικο-πολιτικής πραγματείας, πού έπικαλεΐται όStoppa,λέει: «‘Όσο γιά τίς τελετουργίες τής χριστιανικής λατρείας, δπως εϊναι τό Βάπτι- σμα, ή Κοινωνία μέ τόν Κύριο, οί έορτές, τά κηρύγματα..., άνέχουνκαθιερω

θεί άπό τόν Χριστό ή τούς ’Αποστόλους (πράγμα πού κατά τήν γνώμη μουδένέχει άκόμα ξεκαθαριστεί), έχουν καθιερωθεί ώς έξωτερικά σημεία τής οικουμενικής Εκκλησίας, 6χι ώς πράγματα πού οδηγούνστήν μακαριότητα ή πού έχουνάπό μόνα τους ιερό χαρακτήρα. Νάγιατί, μολονότι αύτές οί τελετουργίες δένκαθιερώθηκαν γιά πολιτικούς λόγους, άποσκοποΰσαν εντούτοις σέ ολόκληρη τήν Κοινωνία, καί κατά συνέπεια εκείνος πού ζεϊ μόνος δέν δεσμεύεται άπό αύτές* πολύ περισσότερο δποιος ζει μέσα σέ Κράτος, δπου ή χριστιανική θρησκεία άπαγορεύεται, άναγκάζεται νά άπέχει άπό τίς τελετουργίες καί μολαταύτα μπορεί νά ζήσει μέσα στή μακαριότητα. ‘Ένα

παράδειγμα αύτής τής κατάστασης τό βρίσκουμε στήν Ιαπωνία, δπου ή χριστιανική θρησκεία εϊναι άπαγορευμένη* οί ‘Ολλανδοί πού κατοικούν σέ αύτή τή χώρα διατάχτηκαν άπό τήν ‘Εταιρεία τών ’Ανατολικών ’Ινδιών νά άπέχουνάπό κάθε έξωτερικήι, τελετουργία» (κεφ. V, σσ. 115-116).

Page 140: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 140/383

140 ΣΠΙΝΟΖΑ 

 Ή ελεύθερη 'Ολλανδία.

Σέ ολόκληρη τήν Ευρώπη οί θεσμοί περνούσαν κρίση κάί ξεσποΰ-σαν βίαιες συγκρούσεις καί μάλιστα εξεγέρσεις. 'Ωστόσο οί Ενωμένες Επαρχίες, μετά άπό αγώνες πού κράτησαν περισσότερο άπόμισό αιώνα, είχαν κατακτήσει μέσα στήν μεγαλύτερη ευρωπαϊκήδύναμη —τήν 'Ισπανία— ένα άνεξάρτητο Κράτος, μιά νέα πολιτική διάσταση* επιπλέον περηφανεύονταν γιά μιάν οικονομική άνά-πτυξη άνευ προηγουμένου: τό ’Άμστερνταμ εϊχε άνέλθει παγκο-

σμίως στήν πρώτη οικονομική βαθμίδα, καθώς τό ολλανδικό εμπόριο εϊχε κατακτήσει δύναμη μέ διεθνή εμβέλεια.Γιά ορισμένους οί Κάτω Χώρες ήσαν ή ενσάρκωση του μοντέρ

νου στοιχείου, γιατί αύτός ό λαός έδινε τό παράδειγμα μιάς πιθανής καί πραγματικής έλευθερίας, «ένα παράδειγμα άξιομνημόνευτογιά τό τί μπορούν οί λαοί ενάντια στούς ήγεμόνες τους... (Καθώςό βασιλιάς τής ’Ισπανίας) ήθελε νά φέρεται στούς ύπηκόους του

σάν νά ήσαν ζώα, τούς εξανάγκασε νά θυμηθούν δτι εϊναι άνθρωποικαί, έχοντας καταργήσει τό δίκαιο τών έθνών,... τούς υποχρέωσενά καταφύγουν στό δίκαιο τής φύσης γιά νά αποκτήσουν τήν έλευθερία τους... Τούς άναγνώρισε ώς αύτεξούσιους, άφού δέν μπορούσενά τούς υποδουλώσει».1

Έτούτη ή δψιμα κατακτημένη έλευθερία, μαζί μέ τήν ολοκληρωτική άνεξαρτησία τών εφτά έπαρχιών, ήταν σύμφωνα μέ τούς

φιλελεύθερους 'Ολλανδούς δημοκράτες ή λυδία λίθος τής έθνικήςευημερίας, γιατί αύτή ή τελευταία βασιζόταν στό έμπόριο* άλλά

1. Jean Louys Guez de Balzac: Discours Politique sur VEstat des Provinces Unies des Pays-Bas, Leyde, 1638. Δύο άπό τά κεφάλαια αύτοΰ τού βιβλίου άνήκουνστόν Jan de Witt, Μεγάλο Οίκότροφο τών Ενωμένων  Έπαρχιών άπό τό 1657 ώς τό 1672, χρονιά κατά τήν οποία οί δύο άδελφοί τού Witt δολοφονήθηκαν στή διάρκεια μιάς μοναρχικής έξέγερσης πού έθεσε 

τέρμα στό δημοκρατικό καθεστώς. Κατά τή διάρκεια τών γεγονότων ό Σπι- νόζα θέλησε νά βγει στό δρόμο γιά νά τοιχοκολλήσει μιά έκκληση μέ τίτλο «Ultimi Barbarorum»* οί σπιτονοικοκύρηδές του τόν εμπόδισαν θέλοντας νάτόν προστατέψουν.

Page 141: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 141/383

Ο ΣΠΙΝΟΖΑ ΓΙΑ ΤΟΤΣ ΣΤΓΧΡΟΝΟΤΣ ΤΟΤ 141

εμπόριο καί ελευθερίά συμβαδίζουν. «Τό έμπόριο θέλει νά εϊναιελεύθερο» καί μόνο μιά ελεύθερη δημοκρατία μπορεί νά εξασφαλίσειμιά εύρεία άνάπτυξη στις πόλεις καί τή διαρκή αύξηση τών άνταλ-λαγών* επιπλέον, «ή θρησκευτική έλευθερία εϊναι τό καλύτερο μέσοπροσέλκυσης καί διατήρησης τών ξένων» καί ή παρουσία τους έχειζωτική σημασία γιά τήν Όλλανδία, «γιατί χωρίς τή συρροή τώνξένων δέν μπορούμε νά αύξήσουμε μήτε νά διατηρήσουμε τήν αλιείαμας, τή ναυσιπλοΐα μας καί τή βιοτεχνία μας»* «ελλείψει ξένων οίάγρότες μας εϊναι υποχρεωμένοι νά δίνουν τόσο μεγάλες αμοιβέςστούς εργάτες καί στούς υπηρέτες τους ώστε νά χάνουν ένα μεγάλο

μέρος τών κερδών τους καί έτσι οί τελευταίοι νά ζούν πιο άνεταάπό τούς άφεντάδες τους». Εξάλλου, οί ξένοι φέρνουν μαζί τουςτήν καινοτομία, τό έπιχειρηματικό πνεύμα, γιατί δέν έχουν τίποτα νά διατηρήσουν, ενώ θέλουν νά δημιουργήσουν τά πάντα, μέάποτέλεσμα δλες αύτές οί ιδιότητες νά συνεισφέρουν στόν γενικόπλουτισμό.1

Ή θρησκευτική ανοχή, πριν άκόμα άπό τή δεδηλωμένη ξενο

φιλία, εϊχε δώσει στήν Όλλανδία τό προνόμιο νά γίνει τό καταφύγιο τών κοινοτήτων ή τών ρευμάτων πού άλλού διώκονταν κιέξοστρακίζονταν. Τά κυριότερα άπό αύτά εϊναι:

— οί Μαράνοι: ή πορτογαλική εβραϊκή κοινότητα πού έγκα-ταστάθηκε στό ’Άμστερνταμ —σ’ αύτήν άνήκε ή οικογένεια τούΣπινόζα— καί πού στό πολιτισμικό έπίπεδο κόμιζε ένα σύνολοορθόδοξων (άλλά καί ετερόδοξων) παραδόσεων μέ ιδιαίτερο ένδια-

φέρον καί στό οικονομικό πεδίο έκτεταμένες έμπορικές σχέσεις,κυρίως μέ τίς Δυτικές ’Ινδίες*2

1. Pierre de la Court: La Balance Politique, La Haye, 1662, γαλλική μτφρ. 1709. Αύτό τό βιβλίο λογαριαζόταν άνάμεσα σέ κεϊνα πού αποτελούσαν τή βιβλιοθήκη τού Σπινόζα.

2. *Η βιβλιοθήκη τού Σπινόζα, άνάμεσα σέ πολυάριθμα έργα τής ισπανικής παιδείας, περιλαμβάνει τά σημαντικότερα ιουδαϊκά φιλοσοφικά καί λο

γοτεχνικά κείμενα τών Μαράνων. Αναφορικά μέ τίς έτερόδοξες τάσεις τής ίουδαιο-πορτογαλικής άδελφότητας τόν δέκατο έβδομο αιώνα πρβλ. I. S. Revah: Spinoza et le Dr. Juan de Prado, 1959,καίLes Marranes, R£vue des fitudes Juives, 1959-196Θ.

Page 142: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 142/383

142 ΣΠΙΝΟΖΑ 

— οί Άναβαπτιστές που ήρθαν άπό τή Γερμανία*1άπό τόνκύκλο τους προέρχεται ό Vondel, ό πρώτος μεγάλος εθνικός δραματουργός τών Κάτω Χωρών*2

— οί Άντιτριαδικοί* άνάμεσά τους οί Σοκινιανοί έκπροσωποΰντό ρεύμα πού εϊναι κατά πολύ σπουδαιότερο άπό δλα τά άλλα.Φυγάδες κυρίως άπό τήν Πολωνία, δπου ή άνοχή, πού ύπήρχεκατά τό δεύτερο μισό τού δέκατου έκτου αιώνα, άναιρέθηκε ύπότήν πίεση τού τάγματος τών ’Ιησουιτών στις άρχές τού δέκατουέβδομου αιώνα* συνδέθηκαν στήν Όλλανδία μέ τούς Άρμινιανούς.Ό Grotius, ό θεωρητικός τού φυσικού δικαίου, δέχτηκε τήν έπι-

ροή τους*3— ή γαλλική μετανάστευση: κατά τόν δέκατο έκτο αιώνα έρ

1. Στήν ίδια τήν Όλλανδία τό άναβαπτιστικό κίνημα είχε βαθειές ρίζες καί άσκοΰσε έπίδραση. Κατά τόν προηγούμενο αιώνα είχε άναπτυχθεϊ πλατιά καί είχε συνδεθεί στενά μέ τούς Γερμανούς Άναβαπτιστές, προπάντωντού Βορρά. Ή εξέγερση τής πόλης του Munster είχε ύποστηριχτεΐ άπό τό ολλανδικό κίνημα καί κατά τή διάρκεια του έτους πού κράτησε αύτή ή «Νέα'Ιερουσαλήμ» «βασιλιάς» ήταν ό Jean de Leyde, ένας Όλλανδός. Μετά άπό άναστολές καί διώξεις, ό άναβαπτισμός άπό έπαναστατικός θά γίνει είρηνιστι- κός καί θά διαμοιραστεί σέ διάφορες ομάδες πού θά έχουνδιαφορετική άνά- πτυξη, δπως οί Μεννονίτες καί οί Κολλεγιανοί. Οί τελευταίοι παρουσιάζουνλιγότερο άπό δλες τίς άλλες ομάδες του κινήματος χαρακτήρα θρησκευτικής ομολογίας, καί ό Σπινόζα είχε συνδεθεί φιλικά μέ ορισμένους άπό αύτούς, δπως τόν Jaric Jelles, τόνSimon de Vries, τόνPeter Ballingμέ τόν όποιο άλληλογραφοΰσε. Βλ. Madeleine Frances, Spinoza dans les pays neerlan- 

dais dans la seconde moitie du XVHe siecle, Paris, 1937.2. Βλ. W. A. P. Smit καί P. Brachin:  Vondel,Paris, 1964.3. To άντιτριαδικό κίνημα θά παίξει ένανπολύ σημαντικό ρόλο γιά τήν

άνάπτυξη ένός ορθολογιστικού καί άνεξίθρησκου θεϊσμού. Ό Grotius διατηρεί μέ αύτό τό ρεύμα συνεχείς σχέσεις, εξελισσόμενες άπό μιάν κριτική στάση πρός μιά δλο καί μεγαλύτερη κατανόηση. Ή ιστορία τών Σοκινιανών, πού έθεωροΰντο ώς οί αύθεντικοί άντιπρόσωποι τού Χριστιανισμού, δημοσιεύτηκε τό 1669 στό ’Άμστερνταμ άπό τόν Christopher Sand: Nucleus historiae ecclesiasticae' αύτό τό βιβλίο βρίσκεται σέ δύο άντίτυπα στή βιβλιοθήκη τού 

Σπινόζα, καθώς καί δύο έργα τούGrotius. Βλ. S. Kot: Le Mouvement anti- trinitaire au XVle et au XVHe siecle,Paris,1935* Earl Morse Wilbur: A  history of Unitarianism, Socinianism and its antecedents, 1947* L. Kola- kowski: Chretiens sans iglise, γαλλ. μτφρ., Paris, 1969.

Page 143: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 143/383

Ο ΣΠΙΝΟΖΑ ΓΙΑ ΤΟΤΣ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥΣ ΤΟΥ  143

χονται πολυάριθμοι Ουγενότοι καί ’Ανεξάρτητοι μετά τήν νύχτα τουάγιου Βαρθολομαίου, καί κατά τόν δέκατο έβδομο αιώνα έξαι-τίας της διάδοσης τής ’Αντιμεταρρύθμισης καί τής δίωξης τώνοπαδών τού έλευθεριασμού.1Είναι κυρίως ιερείς καί «διανοούμενοι». Παίζουν σημαντικό ρόλο στήν ολλανδική πανεπιστημιακήζωή. Στό πανεπιστήμιο τού Αέιντεν είναι ό Claude Saumaise,θεωρούμενος ώς ό μεγαλύτερος φιλόλογος τού αιώνα, πού γράφεισέ έναν φίλο άναφορικά μέ τίς Κάτω Χώρες: «Αύτό είναι μόνοπού μέ δυσαρεστεΐ (δηλ. ό χειμώνας) σέ αύτή τή χώρα, δπου δλαμού άρέσουν πολύ καί προπάντων ή έλευθερία. Ή Γαλλία μας δέν

είναι πιά Γαλλία γι’ αύτόν τό λόγο, καί γιά τούτο ελάχιστα θάτήν στερηθώ»* άκόμα είναι ό Du Ban, παλαιός καθηγητής τούDescartes στό κολλέγιο τής Fleche, ρωμαλέος υπερασπιστής τούκαρτεσιανισμού* ό Desmarets, άλλος καρτεσιανός, θά γίνει πρύτανης στό πανεπιστήμιο τού Κρόνιγκεν καί θά πάρει σημαντικήθέση στήν υπεράσπιση τής καρτεσιανής φιλοσοφίας ενάντια στιςεπιθέσεις τών ορθόδοξων θεολόγων.2

*Ας θυμήσουμε τό γεγονός δτι ό Descartes διαμένει στήν 'Ολλανδία* ό συγγραφέας τών Διαλογισμών,  μετέχοντας προσωπικάμέ τήν9Επιστολή στόν Voeteστή διαμάχη γιά τή φιλοσοφική έλευθερία, θά προσδώσει σέ αύτή τήν άντιπαράταξη ιδεών άντίκτυπο πούθά ξεπεράσει τά ολλανδικά σύνορα. Στήν9Επιστολή ό Descartesδιακηρύχνει: «θεωρώ αύτή τή Δημοκρατία έλεύθερη προπάντωνγιατί δλοι έχουν ίσα δικαιώματα»* συνεπώς δέν άρμόζει νά άπο-

λαμβάνουν οί θεολόγοι ύπερβολικά προνόμια: «Σέβομαι δλους τούςθεολόγους ώς ύπηρέτες τού Θεού, άκόμα καί τούς άλλόθρησκους,γιατί λατρεύουμε δλοι τόν ϊδιο Θεό... (έντούτοις) άν κάποιος παρουσιάζεται σάν θεολόγος, άλλά ξέρω δτι είναι μέγας ψεύτης καίσυκοφάντης καί δτι τά έλαττώματά του είναι τέτοια πού κατά τήνκρίση μου άντιπροσωπεύουν έναν κίνδυνο γιά τή δημόσια ζωή, ό

1. Ή δίκη του Th0ophile de Yiau (1630) σημείωσε μεταστροφή καί τήν άρχή μιάς ολοένα έντονότερης μή άνοχής τού Κράτους άπέναντι στούς οπαδούς τού έλευθεριασμού.

2. Βλ. G. Cohen: Ecrivains frangais en Hollande, Paris 1926.

Page 144: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 144/383

144 ΣΠΙΝΟΖΑ 

τίτλος τους ώς θεολόγων δέν θά μέ εμποδίσει νά τούς άποκαλύψω:στά έλληνικά ό συκοφάντης άποκαλεΐται διάβολος)).

Σταυροδρόμι διαφόρων παραδόσεων καί πολιτισμών, κατα

φύγιο δλων τών ριζοσπαστικών κινημάτων, ζωτική εστία τών νέωνιδεών, οί Κάτω Χώρες παρουσιάζουν έναν οικονομικό καί πολιτισμικό πλούτο πού στά μάτια τών συγχρόνων οφείλεται σέ μιάνπολιτική δομή: τήν «ελεύθερη κυβέρνησή» τους. Εξαιρετικά γόνιμη γιά τούς μέν, εξαιρετικά έπίφοβη γιά τούς άλλους, αύτή ή«έλευθερία» εκφράζει, δπως λέγεται, τήν ούσία αυτού τού νέουΚράτους, τού οποίου φιλοσοφική συνείδηση εϊναι ό σπινοζισμός.

’Έτσι, τό πολιτισμικό καί πολιτικό πεδίο, μέσα στό όποιο τοποθετείται ό σπινοζικός στοχασμός, μάς όδηγεΐ νά θέσουμε καί νάεξετάσουμε στόν συσχετισμό τους τρεις κατηγορίες θεμάτων: τήνκαταστατική θέση τής ελευθερίας* τή σχετικότητα τών άξιολογι-κών συστημάτων* · τίς συνθήκες δυνατότητας τής έπιστήμης, τόμαθηματικό πρότυπο.

'Η άπάντηση πού δόθηκε άπό τή σπινοζική φιλοσοφία σέ αύτά

τά άνοιχτά προβλήματα παρουσιάζεται άρθρωμένη μέσα σέ δύοκεφαλαιώδη κείμενα: στό έπίμετρο τού α' μέρους τής 3Ηθικής καί στόν πρόλογο τής Θεολογ ικο-πολιτικής πραγματείας, στόνόποιο αρμόζει νά προσθέσουμε τό πρώτο κεφάλαιο τής Πολιτικής 

 πραγματείας. “Άς σχηματοποιήσουμε έν συντομία: ό Σπινόζα υποστηρίζει καί καταξιώνει τή θέση τής σχετικότητας τών άξιολόγι-κών συστημάτων καί, γι’ αύτόν τό σκοπό, άναλύει τίς αιτίες τήςύπαρξής τους καί τής διάρκειάς τους μέσω μιάς έ'λλογης μεθόδουμαθηματικού τύπου* ή άνάλυση τής δομής- τής προκατάληψης άνοί-γει έδώ τόν δρόμο σέ μιάν «γενεαλογία τής ήθικής». Αύτή ή μέθοδος έφαρμόζεται στό σύνολο τής πραγματικότητας, τή φυσική δσοκαί τήν άνθρώπινη, καί ή καθολικότητά της εϊναι θεμελιωμένηστήν ομοιογένεια τού Εϊναι ή τής Φύσης, δύναμης άπειρα παραγωγικής* αύτό κάνει νά φαίνεται ψευδαίσθηση μιά έλευθερία πούορίζεται ώς έκλογή χωρίς δέσμευση. Ή καθολική αιτιοκρατία θά

έπιτρέψει νά έξηγήσουμε τόν μηχανισμό τών ψευδαισθήσεων, τώνορίων τής άνθρώπινης δύναμης, πού ορίζεται στήν διπλή της ικανότητα νά ένεργει καί νά πάσχει. Ή πολιτική θεωρία καθίσταται

Page 145: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 145/383

Ο ΣΠΙΝΟΖΑ ΓΙΑ ΤΟΤΣ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥΣ ΤΟΥ  145

«εφαρμοσμένη επιστήμη» πού, έξισώνοντας τή δύναμη μέ τίς μορφές διακυβέρνησης, συνάγει άπαγωγικά δτι ή δημοκρατική πρακτική είναι έκείνη πού κατέχει τήν άνώτατη δύναμη καί, μέ άλλα

λόγια, τύν άνώτατο βαθμό τελειότητας μέσα στο Είναι.

2. Η ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗΣΚΑΙ Η ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΟΥ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟΥ 

'Ο ανθρωπομορφισμός ή ό μηχανισμός αναστροφής τής  τάξης τών αίτιων.

Ό Descartes έπεφύλασσε προνομιούχα θέση στήν υποστασιακήένωση τής ψυχής μέ το σώμα, πού είναι άκατανόητη γιά τή νόησήμας, άλλά επιβεβαιώνεται άπύ ενα άλάθητο συναίσθημα θεμελιωμένο στήν θεία σκοπιμότητα. Ό Σπινόζα άρνεΐται τά συναισθήματα* τύ μόνο πού μπορούν νά μάς διδάξουν αύτά είναι πόσο περίπλοκη παρουσιάζεται ή υποκειμενικότητα στή σχέση της μέ τύσύμπαν. Τύ νά βλέπεις μέσα στύ συναίσθημα κάτι διαφορετικύ άπύτύν μηχανισμύ πού προσιδιάζει στις παραλλαγές τής φαντασίας»είναι σά νά παρασύρεσαι άπύ τήν άνθρωπο μορφική προκατάληψη.Τύ νά ύποθέτουμε μιά θεία σκοπιμότητα πού άκολουθεΐ άνεξέλεγ-τους δρόμους, είναι σά νά δίνουμε μεγαλύτερη πίστη στά συναισθή

ματα άπ5δ,τι στύν όρθύ λόγο καί συνάμα σά νά έξεγειρόμαστεενάντια στά δεδομένα τής εμπειρίας* είναι άκριβώς σά νά άνεχό-μαστε τήν προκατάληψη.

Πράγματι, ή θεωρία τών τελικών αιτίων είναι ή θεμελιώδηςπροκατάληψη. Χαρακτηρίζοντάς την ώς τέτοια, ό Σπινόζα θέτεινέες μεθοδολογικές άπαιτήσεις. Ή άρχή τής σκοπιμότητας έ'χειείσαχθεΐ ξεκινώντας άπύ τήν άτοπη έπέκταση τής αυτοσυνείδησης

στις εκδηλώσεις τής φύσης γενικά. Εφόσον παραμένουμε αιχμάλωτοι αύτής τής οπτικής, παρασυρόμαστε άπύ τή φαντασία, «παραληρούμε» μάλλον παρά συλλογιζόμαστε, καί αύτύ τύ παραλή-

Page 146: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 146/383

146 ΣΠΙΝΟΖΑ 

ρημα καταλήγει στήν πλήρη διαστρέβλωση τής αληθινής τάξηςτών πραγμάτων.

 Άρα, άν «οί τελικές αιτίες δέν είναι παρά πλάσματα τών άν-

θρώπων»,1 ή νόηση μπορεί νά φτάσει στήν άληθινή αιτιότηταβασιζόμενη στήν εμπειρία, άλλά προπάντων στό μοντέλο τών μαθηματικών, τά όποια «άσχολούμενα όχι μέ σκοπούς, άλλά μόνομέ ούσίες... έκαναν νά λάμψει μπροστά στούς άνθρώπους ένας άλλοςκανόνας άλήθειας».2

’Άν, όπως τό έδειξε ό Descartes, κάθε ορθολογική γνώση συνεπάγεται τήν άπόρριψη τών προϋποθέσεων, τών σκοτεινών καί συγ

κεχυμένων ιδεών, ή συνεπής εφαρμογή αύτής τής μεθόδου στήνίδια τή μέθοδο επισύρει τόν άποκλεισμό κάθε σκοπιμότητας καίοδηγεί τόν Σπινόζα στό νά άνανεώσει κατά τρόπο παράδοξο τόνκαρτεσιανό ορίζοντα. Μέ τόν εξοβελισμό μιάς σκοπιμότητας ετερογενούς πρός τούς καθολικούς νόμους τής φύσης, ή κατάσταση τουάνθρώπου προσλαμβάνει άλλη σημασία* κάθε άνθρωποκεντρισμόςαίρεται. Απογυμνωμένο άπό κάθε προνόμιο, τό ανθρώπινο ονδέν

είναι πλέον «μιά αύτοκρατορία μέσα σέ μιάν αύτοκρατορία», δένείναι πλέον αύτό τό σύμμικτο πού ή πρωταρχική του σύνθεση ξεπερνά τό νου μας, άλλά φύση μέσα στή φύση καί ώς τέτοιο άντι-κείμενο τής έπιστήμης.

Οί έννοιες του κακοΰ καί του άμαρτήματος είναι τότε τόσοάπατηλές δσο καί ή επίκληση στή βούληση του Θεοϋ —«αύτοΰτού άσύλου τής άγνοιας»— παραμένει κενή.3Γιά νά είναι ορθο

λογικός, ό στοχασμός πάνω στήν ούσία του άνθρώπου θά πρέπεινά θεωρεί τήν άνθρώπινη συμπεριφορά στήν ολότητά της, δπωςάκριβώς καί τό σύνολο τών άλλων φυσικών φαινομένων, ώς διαδικασία ρυθμισμένη άναγκαία άπό τήν οικουμενική αιτιοκρατία.

Ό ορθολογικός συλλογισμός, πού εργάζεται μέ ιδέες ίσόστοι-χες πρός τό άντικείμενο (adequates), ή ή γνώση δευτέρου βαθμού

1.9Ηθική,1, Αρρ.2. Ibid.3. Ibid.

Page 147: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 147/383

διακρίνεται θεμελιωδώς άπό τήν φανταστική σκέψη ώς πρός τήνδομή καί τόν τρόπο τής άρθρωσής του.

Ιδωμένη ξεχωριστά, ή ιδέα δέν είναι στήν πραγματικότηταουτε άληθινή ουτε ψεύτικη, δέν είναι παρά ή έκφραση ένός θυμικοΰέρεθισμοϋ. Αύτό πού άποφασίζει γιά τό άληθινό καί γιά τό ψεύτικο είναι ή κατάταξη τών ιδεών. 'Η άλληλουχία τών ιδεών, παρουσιάζοντας ορθά τήν τάξη τών πραγμάτων, δηλαδή τίς πραγματικές σχέσεις άνάμεσα στήν αιτία καί στό άποτέλεσμα, μεταφράζειενεργά θυμικά ερεθίσματα* παρουσιάζοντάς τα άτελώς, δηλαδή μέτρόπο κολοβό καί συγκεχυμένο, άντικαθιστά τήν πραγματική τάξη

μέ τίς υποκειμενικές διαστρεβλώσεις: τότε άντανακλά μιά παθητική κατάσταση, τόν τρόπο, μέ τόν όποιο τό μέρος —τό άτομικόάνθρώπινο όν— έπηρεάζεται άπό τήν ολότητα πού δεσπόζει πάνο>του.

'Όσο περισσότερο οί συνθήκες τής ζωής καταδικάζουν τό άνθρώπινο δν στήν παθητικότητα, τόσο παραμένει αιχμάλωτο τήςυποκειμενικότητας, τόσο μειώνεται ή ικανότητά του νά ένεργήσει

καί νά γνωρίσει.Ή ύποκειμενικότητα είναι άγνοια καί πριν άπ* δλα άγνοια του

εαυτού της: τόν άγνοεί άγνοώντας τήν τάξη τών αιτιών γιατί τόπνεύμα γνωρίζει τήν ούσία καί τήν ίδια τή φύση του χάρη στόίδιο έγχείρημα: «δσο περισσότερο τό πνεύμα γνωρίζει τά πράγματα, τόσο καλύτερα κατανοεί τίς δυνάμεις του καί τήν τάξη τήςφύσης».1

Ή υποκειμενική διαστρέβλωση συνίσταται στήν άνατροπή τήςαίτιακής άλυσίδας καί στήν άντικατάσταση τής αιτίας άπό τό άποτέλεσμα ή τό άντίστροφο, οπότε έτσι παρουσιάζεται μιά άνεστραμ-μένη άποψη τής πραγματικότητας. ’Ακριβώς αύτή ή άντιστροφήεκφράζεται στήν ιδέα τής σκοπιμότητας καί συνιστα τήν ίδιατήν υφή τής προκατάληψης: «Αύτή ή διδασκαλία γιά τή σκοπιμότητα άνατρέπει άρδην τήν τάξη τής φύσης. Καί τούτο γιατί θεω:

ρεί άποτέλεσμα εκείνο πού στήν πραγματικότητα .είναι αιτία καί

ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΟΥ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟΥ 147

1. Πραγματεία γιά τήν αναμόρφωση τής νόησης, § 40.

Page 148: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 148/383

148 ΣΠΙΝΟΖΑ 

τανάπαλιν».1Καί τό σχήμα τής σκοπιμότητας έμψυχώνει κατά κάποιον τρόπο κάθε προκατάληψη: (('Όλες οί προκαταλήψεις πούκαταγίνομαι νά εντοπίσω έδώ έξαρτώνται άλλωστε άπο μία καί

μόνη, άπο το γεγονός δηλαδή δτι οί άνθρωποι υποθέτουν άπό κοινού δτι δλα τά πράγματα τής φύσης δρουν δπως αύτοί γιά κάποιοσκοπό καί φτάνουν μέχρι σημείου νά θεωρούν βέβαιο δτι ό ίδιοςό Θεός κατευθύνει τά πάντα πρός έναν ορισμένο σκοπό».2

’Έτσι ή σκοπιμότητα περιγράφεται ώς ή ρυθμιστική έννοιαμιάς σκέψης πού εσωτερικά έχει παρεκτραπεί* οργανώνει τό πεδίοτής φανταστικής γνώσης σέ ένα σύστημα πού έχει τή διάταξη τού

παραληρήματος. Τό επιφανειακό παράδοξο αύτού τού «παραληρήματος» είναι δτι δέν είναι διόλου άφύσικο* άπεναντίας, δχι μόνοείναι τό πιο κοινό πράγμα στόν κόσμο άλλά καί αύτό πού πιοδύσκολα άποδιώχνεται ή περιορίζεται* εκ φύσεως δλοι κλίνουν νάέγκολπωθούν αύτή τήν προκατάληψη, «καί ή πλειονότητα τήν εγκολπώνεται».3

 Αύτή ή προκατάληψη δχι μόνο δέν είναι επιπόλαια, άλλά άντί

θετα εκφράζει θά λέγαμε τήν άνθρώπινη σκέψη στή φυσική τηςκατάσταση. Ό Descartes είχε υπογραμμίσει τόν φυσικό χαρακτήρα τής προκατάληψης: ή εποχή τής άκρισίας έρχεται πρώτη,ή άνωριμότητα τής παιδικής ήλικίας καταδικάζει τόν άνθρωπο νάπροκρίνει προτού κρίνει καί αύτό έχει ώς συνέπεια δτι «είναι σχεδόν άδύνατο νά είναι οί κρίσεις μας τόσο καθαρές καί στέρεεςδσο θά ήσαν άν χρησιμοποιούσαμε πλήρως τόν Λόγο άπό γεννη

σιμιού μας καί οδηγούμαστε πάντα άπό αύτόν».4’Αλλά άπό τόνDescartes στόν Σπινόζα ή προοπτική άλλάζει στό μέτρο πού ότελευταίος άρνεΐται'τό άμεσο συναίσθημα στήν συνείδηση πού δέχεται τή σκοπιμότητα. 'Τπ5αύτή τήν έννοια γιά τόν Σπινόζα όάνθρωπος δέν θά μπορούσε ποτέ νά άπαλλαγεΐ πλήρως άπό τήνάνωριμότητα τής παιδικής ήλικίας, ούτε καν κι ό ίδιος ό σοφός

1.9Ηβική, I, Αρρ.2. Ibid.3.  Ibid.4. Descartes, Λόγος περί τής μεθόδου.

Page 149: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 149/383

δέν θά μπορέσει νά ξεφύγει έξ ολοκλήρου άπ* αύτήν. Τά έξαρτη-μένα άντανακλαστικά καί τά πάθη (ή οί παθητικοί θυμικοί έρεθι-σμοί) θά δεσπόζουν, γιατί τό άνθρώπινο ον, πεπερασμένο καθώς

είναι, μέρος μιάς άπειρης ολότητας πού τό καθορίζει κάθε στιγμή,έχει έξ άνάγκης πάθη πού έκφράζουν τήν υπεροχή τού δλου πάνωστό μέρος. Εκείνο πού τροποποιήθηκε στήν άληθινή γνώση δένείναι προφανώς οί νόμοι τής οικουμενικής αιτιοκρατίας, άλλά ήάντίληψη πού έχουν γι’ αύτούς οί άνθρωποι σέ άτομική ή συλλογική κλίμακα.'Όπως θά δείξουμε παρακάτω, άν ή άντίληψηάλλάζει νόημα, οί έπιθυμίες μπορεί νά άλλάξουν κατ’ άνάλογο

τρόπο κατεύθυνση καί ή άνθρώπινη συμπεριφορά νά έκπολιτιστεΐ.«Γιά τήν ώρα, γράφει ό Σπινόζα, άρκεί νά θέσουμε ώς άρχήαύτό πού δλοι οφείλουν νά άναγνωρίσουν: δτι δλοι οί άνθρωποιγεννιούνται χωρίς νά γνωρίζουν τίποτα γιά τίς αιτίες τών πραγμάτων καί δτι δλοι ορέγονται νά άναζητήσουν τί τούς είναι χρήσιμο καί νά έχουν συνείδηση γι’ αύτό».1’Έτσι ή άνθρώπινη σκέψηχαρακτηρίζεται άπό μιά έξαρχής παραγνώριση τού εαυτού της.

'Υπάρχει ένα άσύνειδο «προκατασκεύασμα» πού καθορίζει τό στοχασμό, πού κρατεί τήν άμεση συνείδηση μέσα στά δίχτυα τής ψευδαίσθησης. Κάθε άνθρώπινο δνπροορίζεται άπό τήν συγκρότησήτου νά τείνει πρός δ,τι τού είναι χρήσιμο γιά νά διατηρηθεί μέσαστό είναι του* είναι έπιθυμία, καί τό συνειδητοποιεί καθόσον ήψυχή είναι ιδέα τού σώματος. 'Η σκέψη άρχίζει έκφράζοντας θυ-μικά έρεθίσματα πού έπιβάλλονται άπό μιάν έξωτερική άναγκαιό

τητα καί πού δέ συνδέονται μέ τίς πραγματικές τους αιτίες. Σέαύτή τήν περίπτωση, ή τάξη τής,συνάφειας τών ιδεών καθορίζεταιέξ ολοκλήρου άπό έξωτερικές συνθήκες. Ή ψυχή δέν μπορεί τότενά έχει σαφή καί ολική άντίληψη, συλλαμβάνει τήν πραγματικότητα «σάν συμπεράσματα χωρίς προκείμενες».2

'Η άμεση συνείδηση, άγνοώντας τήν αιτιότητα πού ύπόκειταιστά θυμικά της έρεθίσματα, παραμένει έξ άνάγκης μέσα στό λά

θος: «Δηλώνω ρητά δτι ή ψυχή τόσο γιά τόν εαυτό της δσο καί

ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΟΥ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟΥ 149

1. 9Ηθική, I, Αρρ.2. 9Ηθική, II,prop.28, dem.

Page 150: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 150/383

150 ΣΠΙΝΟΖΑ 

γιά τό σώμα της δέν έχει ορθή γνώση, άλλά μόνο μιά συγκεχυμένη(καί κολοβή) γνώση, δποτε άντιλαμβάνεται τά πράγματα σύμφωναμέ τήν κοινή τάξη τής φύσης* δηλαδή δποτε εξαναγκάζεται άπό

τά έξω, άπό τήν τυχαία συνάντηση τών πραγμάτων, νά βλέπειαυτό ή εκείνο καί δχι δποτε καθορίζεται άπό τά μέσα..))1Στό μέτρο πού ή σκέψη καθορίζεται έξ ολοκλήρου άπό τά έξω αγνοείτά πάντα γιά τόν καθορισμό της καί προβάλλει πάνω στόν εξωτερικό κόσμο ένα άπατηλό σχήμα.

*0 ανθρωποκεντρισμός ή ό μηχανισμός τής προβολής.

’Αντιστρέφοντας λοιπόν τήν τάξη τών αιτιών, ή φανταστική σκέψηπροβάλλει πάνω στή φύση τό σχήμα τής φαινομενικής συμπεριφοράς της καί άγνοώντας τί τήν κάνει νά κινείται φαντάζεται σύστοιχαδτι είναι ελεύθερη: ((Οί άνθρωποι πιστεύουν δτι είναι ελεύθεροι μόνο καί μόνο γιατί γνωρίζουν τίς πράξεις τους καί άγνοοΰν τίς αιτίες

άπό τίς όποιες καθορίζονται... Οί επιταγές τής ψυχής δέν είναιπαρά οί ίδιες οί ορέξεις καί κατά συνέπεια ποικίλλουν άνάλογα μέτή διάθεση τού σώματος... Τόσο ή επιταγή δσο καί ή δρεξη τήςψυχής καί ό καθορισμός τού σώματος είναι άπό τή φύση τουςταυτόχρονα πράγματα ή μάλλον είναι ένα καί τό ίδιο πράγμα, τόόποιο δταν θεωρείται υπό τήν ιδιότητα τής σκέψης καί έξηγείταιάπό αύτή τό άποκαλούμε επιταγή καί δταν θεωρείται υπό τήν

ιδιότητα τής έκτασης καί συνάγεται άπό τούς νόμους τής κίνησης καί τής άκινησίας τό άποκαλούμε προσδιορισμό)).2*Άρα τό αύτεξούσιο είναι ένα δνειρο, καί οί έννοιες τής ελευ

θερίας καί τής σκοπιμότητας συνδέονται άμοιβαία: ή σκοπιμότητατής φύσης έπάγεται άπό τήν υποτιθέμενη έλευθερία τού υποκειμένου καί τό υποκείμενο προβάλλει αύτή τήν έλευθερία πάνω σέ έναΌν πού οφείλει νά κυβερνήσει τή φύση κατ’ εικόνα του.

’Έτσι ή άνθρωποκεντρική παράσταση ριζώνει μέσα στόν έξα-1.9Ηθική, II, prop. 29,scol.2.9Ηθική, III, prop. 2,scol.

Page 151: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 151/383

ναγκαστικύ χαρακτήρα της επιθυμίας καί στήν κοινωνική πρακτική πού άπορρέει άπύ αύτόν. Ή βιολογική οργάνωση έπιφέρειμιά ψυχολογική οργάνωση, μιάν ιδεολογική παράσταση τέτοιαώστε το έξαρτώμενο νά έκλαμβάνεται καί νά παρίσταται ώςάνεξάρτητο.

Ή αίτιακή σχέση, συγκαλυμμένη στο έπίπεδο τής άμεσηςσυνείδησης καί τής φανταστικής παράστασης, εϊναι ή σχέση τώνάναγκών καί τών επιθυμιών. Ή άμεση συνείδηση εκφράζει τήνεπιθυμία πού έχει συνείδηση του έαυτου της δχι δμως καί συνείδηση τής άνάγκης. Επιπλέον, οί επιθυμίες εκδηλώνονται μέσα

άπο μιά κοινωνική πρακτική πού δέν έκβάλλει άπο μόνη της στήνέπιστημονική γνώση, άπεναντίας, «οί άνθρωποι ένεργούν πάνταάποβλέποντας σέ έναν σκοπό, νά γνωρίσουν τύ χρήσιμο πού ορέγονται. Σ’ αύτο οφείλεται τύ γεγονύς δτι πασχίζουν πάντα νά γνωρίσουν άποκλειστικά τίς τελικές αιτίες τών ολοκληρωμένων πραγμάτων καί άδρανούν δταν τίς μαθαίνουν, γιατί δέν έχουν πλέονκανένα λόγο άνησυχίας».1

Καθώς ή άνθρώπινη δραστηριότητα χρησιμοποιεί τήν πραγματικότητα ώς μέσο, κάνει τή φύση νά παίζει ρόλο οργάνου, συνεπώς δέν μπορεί νά συλλάβει αύτή τή φύση μέ άμεσο τρόπο παράμόνο ώς μέσο γιά κάποιο σκοπό: «Οί άνθρωποι, άφότου θεώρησαντά πράγματα ώς μέσα, δέν μπόρεσαν νά πιστέψουν δτι αύτά έγιναν άπύ μόνα τους».2Ή χρησιμοθηρική παράσταση πού άπορρέειάπύ τήν πρακτική είναι αύθόρμητα τελολογική καί προϋποθέτει

δτι κάθε όνέχει μέσα του έναν σκοπύ καί δτι ή τάξη τής φύσηςδέν μπορεί νά έκληφθεΐ παρά ώς μιά ιεραρχία σκοπών δπου όάνθρωπος κατέχει τά μέσα στύ βαθμύ πού ό ίδιος εϊναι μέσο γιάέναν ύπέρτατο καί άνεξερεύνητο σκοπό.

Καθώς ή άβεβαιότητα τής κατάστασής του γεννάει μέσα τουένα φόβο μήπως δέν δει ικανοποιημένες τίς ποικίλες έπιθυμίεςπού τρέφει χωρίς μέτρο, ό άνθρωπος τείνει φυσικότατα νά οργα

νώσει μιά λατρεία πού ό λόγος τής ύπαρξής της εϊναι ή ύποτιθέ-

ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΟΤ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟΥ 151

1.9Ηθική, I, Αρρ.2. Ibid.

Page 152: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 152/383

μενη άποτελεσματικότητά της: «Μέ σημείο άναφοράς τήν δικήτους τήν κατασκευή, οί άνθρωποι επινόησαν διάφορα μέσα λατρείας του Θεού, γιά νά άγαπηθοϋν άπό αύτόν περισσότερο άπό

τούς άλλους καί νά καταφέρουν νά στρέψει ολόκληρη τή φύσηπρός όφελος της τυφλής επιθυμίας τους καί τής άκόρεστης βουλιμίας τους».1

Μέ αύτό τόν τρόπο άρθρώνονται μεταξύ τους ό άνθρωποκεντρι-σμός καί ό άνθρωπομορφισμός δίνοντας μιάν έπιφανειακά ρεαλιστική παράσταση του κόσμου, ή οποία δμως στήν πραγματικότητα άπορρέει άπό μιάν πρακτική δραστηριότητα πού είναι χρη-

σιμοθηρική, καθορισμένη άλλά δχι κυριαρχημένη.Ή άπόκτηση μιάς ορθολογικής φιλοσοφίας θά έχει ώς συν

θήκη τής δυνατότητάς της:— τήν εμφάνιση ένός άλλου προτύπου σκέψης μέσα στήν ιστο

ρική άνάπτυξη, τών μαθηματικών*— τή γενίκευση τής μαθηματικής μεθόδου σέ δλα τά φαινό

μενα* αύτή ή γενίκευση οδηγεί στό νά τεθούν οί βάσεις μιάς φιλοσοφικής «άνθρωπολογίας» ικανής νά γεννήσει κανόνες καί άξίες.

152 ΣΠΙΝΟΖΑ 

3. ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΚΑΙ Η ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑΤΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ

Οί άδαείς άποδίδουν στήν πραγματικότητα κανόνες πού δέν είναιπαρά ή άντανάκλαση τών επιθυμιών τους καί τό άποτέλεσμα τήςαισθητήριάς τους άντίληψης: «’Έτσι δέν μπορούσαν παρά νάσχηματίσουν αύτές τίς έννοιες, μέ τίς όποιες άξιώνουν νά εξηγήσουν τή φύση τών πραγμάτων, δπως τό Άγαθό, τό Κακό, τήνΤάξη, τή Σύγχυση, τό Θερμό, τό Ψυχρό, τήν Όμορφιά, τήν Ασχή

μια* καί οί άλλες έννοιες, τό Εγκώμιο καί ή Επίκριση, ή Αμαρτία

1. Ibid.

Page 153: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 153/383

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ  153

καί ή ’Αξιοσύνη προέρχονται άπό τήν έλευθερία πού άποδίδουνστόν εαυτό τους».1

Ό Σπινόζα θέτει στό ϊδιο έπίπεδο έννοιες πού άφοροΰν τήν

ήθική, τήν αισθητική καί τήν φυσική. Γιατί δλα δσα εϊναι ποιότητες έχουν ένα σχετικό χαρακτήρα, καί αύτή ή σχετικότητα μπορεί νά εϊναι υποκειμενική ή άντικειμενική. ’Ήδη άπό τήν Σύντομη 

 πραγματεία  6 Σπινόζα υπογράμμιζε τόν σχετικό καί υποκειμενικό χαρακτήρα τών άξιολογικών κρίσεων: «δέν έχουμε τό δικαίωμα νά ισχυριστούμε δτι υπάρχει άταξία στή φύση, γιατί κανείςδέν γνωρίζει δλες τίς αιτίες ώστε νά μπορέσει νά κρίνει. Αύτή ή

άντίρρηση προέρχεται άπό τήν έλλειψη γνώσης πού κάνει ορισμένους νά σχηματίζουν γενικές ιδέες, στις όποιες πρέπει νά άντι-στοιχουν τά άτομικά δντα γιά νά είναι τέλεια».2«Τό Καλό καί τόΚακό ή ή 'Αμαρτία δέν εϊναι παρά τρόποι τού σκέπτεσθαι καί διόλου πράγματα, ουτε οτιδήποτε άλλο υπαρκτό».3Ό Σπινόζα υπογραμμίζει επανειλημμένα καί κυρίως στήν άλληλογραφία του δτιή έννοια τής άμαρτίας έχει καθαρά φανταστικό περιεχόμενο. «Δέν

διατείνομαι μόνο δτι ή άμαρτία δέν εϊναι τίποτε τό θετικό, βεβαιώνω δτι μιλάμε άτοπα καί μέ έναν καθαρά άνθρώπινο τρόποδταν λέμε δτι άμαρτάνουμε άπέναντι στόν Θεό ή δτι οί άνθρωποιμπορεί νά προσβάλουν τόν Θεό».4

Ό Σπινόζα έπεκτείνει τήν κριτική τών δευτερευουσών ιδιοτήτων —πού εϊχε άρχίσει μέ τόν Γαλιλαίο— σέ δλα τά πεδία καίέτσι τίς έλευθερώνει ριζικά άπό κάθε ύποστασιακότητα. Αύτή ή

άπελευθέρωση έπιτελεΐται μέσω τής έννοιας τής δύναμης καί ήδύναμη καθορίζεται άπό σχέσεις. Τό Άγαθό δέν εϊναι τίποτε άπόμόνο του, υπάρχει ώς συσχετισμός καί λέγεται σχετικά. Αύτή ήιδέα έχει υπογραμμιστεί έντονα ήδη άπό τήν Σύντομη πραγματεία: «Άφού τό καλό καί τό κακό δέν εϊναι παρά σχέσεις, άναμφίβολαπρέπει νά τά κατατάξουμε στά δντα τού Λόγου (entia rationis)·

1.3Ηθική, I, Αρρ.2. Σύντομη πραγματεία, VI, § 7.3. Ibid., VI, § 9.4.9 Αλληλογραφία, Επιστολή 19 στόν Blyenberg.

Page 154: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 154/383

154 ΣΠΙΝΟΖΑ 

γιατί ποτέ δέ λέμε δτι ένα πράγμα είναι καλό παρά σέ σχέση μέκάποιο άλλο, τό όποιο δέν είναι εξίσου καλό ή δέν μας είναι έξί-σου χρήσιμο».1

Τά πράγματα ονομάζονται καλά σέ συσχετισμό μεταξύ τους*δ,τι άποκαλούμε καλό είναι σχετικό μέ μιά κατάσταση μέσα στόεϊναι, δηλαδή μιά σχέση δύναμης καί τελειότητας πού γιά τόκάθε δν συνίσταται στήν δσο τό δυνατόν ισχυρότερη κατάφασητής φύσης του.

"Αποκαλύπτοντας τίς αίτιακές συνάφειες κι άναφέροντας τίςάξιολογικές κρίσεις καί τίς ίδιες τίς άξίες στις συνθήκες τής ύπαρ

ξής τους, άποκαθιστοΰμε τήν άληθινή τάξη, ήτοι «δτι δέν πασχίζουμε γιά κάτι, δέν τό θέλουμε, δέν τό ορεγόμαστε ούτε τό επιθυμούμε έπειδή τό κρίνουμε καλό’ άντίθετα κρίνουμε δτι ένα πράγμα εϊναι καλό γιατί ρέπουμε πρός αυτό, τό θέλουμε, τό ορεγόμαστε καί τό επιθυμούμε».2Οί άνθρωποι εϊναι άναγκασμένοι νά άνα-ζητούν δ,τι τούς είναι χρήσιμο γιά νά συντηρηθούν, κινούνται άπόορέξεις: «'Ως σκοπό γιά τόν όποιο κάνουμε κάτι εννοώ τήν όρε

ξη».3Ή δρεξη εϊναι ένας καθοριστικός καί καθορισμένος παράγοντας’ πρόκειται γιά καθορισμούς πού πρέπει νά γνωρίζουμε γιά νάσκεπτόμαστε έγκυρα, γιά νά εκτιμήσουμε τί εϊναι τό άληθινό καλό.

Τό καλό ορίζεται ώς αύξηση τού εϊναι, εϊναι ή ίδια ή χρησιμότητα, τό όργανο τής συντήρησής μας. Αύτό διευκρινίζει ό ορισμός πού έχει τεθεϊ στήν άρχή τού τέταρτου βιβλίου τής 9 Ηθικής: «Θά εκλαμβάνω ώς άγαθό εκείνο πού γνωρίζουμε μέ βεβαιότητα

δτι μάς εϊναι χρήσιμο». Ή διάσταση τής ήθικής δέ διακρίνεταιάπό τή διάσταση τού εϊναι, τήν εκφράζει: «μέ τίς λέξεις άρετή καίδύναμη εννοώ τό ίδιο πράγμα* δηλαδή ή άρετή, καθόσον άναφέρεταιστόν άνθρωπο, εϊναι ή ίδια ή ουσία ή ή φύση τού άνθρώπου καθόσον έχει τή δύναμη νά κάνει ορισμένα πράγματα μπορώντας νάγνωρίσει τόν εαυτό της μόνο μέσα άπό τούς νόμους τής φύσης».4

1. Σύντομη Πραγματεία, X, § 2.2.9Ηθική, III, prop. 9 scol.3. 9Ηθική, IV, def. 7.4. 9Ηθική, IV, def. 8.

Page 155: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 155/383

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ  155

Ή άναγωγή της άξίας στο είναι έπιτελεϊται μέ αύστηρό τρόποκαί θεμελιώνει τό οριστικό ξεπέρασμα του ποιοτικού ή του ποσοτικού.

Ή γνώση τών αιτιών επιτρέπει νά έγκαταλείψουμε τό άστα-θές καί πρόσκαιρο πεδίο της φαντασίας γιά νά κατακτήσουμε τήνσταθερότητα του είναι. ’Αλλά ή άντικειμενική γνώση άποκαλύ-πτει τόν σχετικό χαρακτήρα τών κανόνων στόχος αυτής τής θεώρησης εϊναι οί θρησκευτικές καί ήθικές άντιλήψεις τής έποχής, οίέννοιες του Καλού, του Κακού, τής ’Ομορφιάς, τής ’Ασχήμιας,τής Τάξης κτλ. εκλαμβάνονται τότε ώς «τρόποι τής φαντασίας πού

δέν μάς μαθαίνουν τίποτα γιά τή φύση κάποιου πράγματος, άλλάμόνο γιά τόν τρόπο πού συγκροτείται ή φαντασία».1Όλόκληρη ή θεολογική επιχειρηματολογία, όπως τό δείχνει

εύστοχα ό Η. Busson2, όφειλε νά άνανεωθεΐ στή διάρκεια τού δέκατου έβδομου αιώνα γιά νά άποκριθεϊ στό ρεύμα τού έλευθερια-σμού καί τού φιντεϊσμού πού στηριζόταν στή γαλιλαιϊκή άποψημιάς ομοιογενούς ύλης* ή άπουσία φυσικής σκοπιμότητας θά αντι

ζυγιστεί άπό τήν παρουσία μιάς αισθητικής σκοπιμότητας: ή καλοσύνη τού Θεού εκφράζεται μέ τό κάλλος τής φύσης. Οί ’ Απολογητικές επιστολές  τού S. Sorbiere δίνουν ένα καλό παράδειγμααύτών τών νέων ομολογιών πίστης. “Άς παραθέσουμε ένα σύντομοάπόσπασμα άπό τήν 38η 9Επιστολή  (12 ’Απριλίου 1659):

«Ποιός θά σηκώσει τά μάτια του καί θά άτενίσει ψηλά τόλαμπερό φώς τού 'Ήλιου, τή φωτεινότητα τών άστρων, τή ρυθμι

σμένη κίνηση τών πλανητών, τήν όμρρφιά τού στερεώματος* ποιόςθά στρέψει έδώ κάτω τήν όρασή του στή θαυμάσια ποικιλία τώνεποχών, στόν πλούτο πού έχει ή Γή στά σπλάχνα της, στά φυτάμέ τά όποια καλύπτεται, στά άνθη πού τήν στολίζουν, στά διάφορα ζώα πού τρέφει* ποιός θά διαπιστώσει σέ αύτά διάφορα όργανα, μιά τόσο όμορφη συμμετρία, μιά τόσο ισχυρή συνεκτικότητα, μιά τόσο τέλεια χρήση, μιά τόσο καλορυθμισμένη άναλογία*

καί τέλος ποιός δέ θά ομολογήσει στό πείσμα τών προκαταλή-

1.  Ήθική, I, Αρρ.2. Η. Busson,De Charron a Pascal.

Page 156: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 156/383

156 ΣΠΙΝΟΖΑ 

ψεών του ότι υπάρχει μιά Θεότητα, τής οποίας ή πρόνοια κυβερνάει όλα αύτά τά πράγματα;».

Σέ μιάν επιστολή ό Σπινόζα ξαναγυρίζει στόν σχετικό καί

υποκειμενικό χαρακτήρα τών αισθητικών κανόνων: «'Η ομορφιά,κύριε, δέν είναι τόσο μιά ιδιότητα τού παρατηρούμενου άντικει-μένου, όσο μιά εντύπωση αύτού πού τό παρατηρεί. "Άν τά μάτιαμας ήσαν πιο ισχυρά ή πιο άσθενή, άν ή ιδιοσυστασία τού σώματόςμας ήταν διαφορετική, τότε τά πράγματα πού τώρα μάς φαίνονται όμορφα θά μάς φαίνονταν άσχημα καί τά άσχημα θά γίνοντανόμορφα. Τό πιο όμορφο χέρι ιδωμένο στό μικροσκόπιο θά φανεί

φρικιαστικό. Όρισμένα άντικείμενα, πού άπό μακριά είναι όμορφα, είναι άσχημα όταν τά κοιτάμε άπό κοντά, έτσι ώστε δταντά πράγματα θεωρούνται άπό μόνα τους ή στή σχέση τους μέ τόνΘεό, νά μήν είναι ουτε όμορφα ουτε άσχημα».1

 Άπό τήν άλλη μεριά, άν ή φύση φέρει τή σφραγίδα τής συνοχής, αύτό δέ σημαίνει διόλου ότι πραγματώνει μιάν άνώτερη τάξη,άλλά ότι τά μέρη της συναρμόζονται μεταξύ τους έπειδή είναι

ομοιογενή, δηλαδή μή άντιφατικά: «Δέν άποδίδω στή φύση ουτεομορφιά, ουτε άσχήμια, ουτε τάξη, ουτε σύγχυση* στ’ άλήθεια,τά πράγματα δέν μπορούν νά ονομαστούν όμορφα ή άσχημα, διατεταγμένα ή συγκεχυμένα παρά μόνο σέ σχέση μέ τή φαντασίαμας. *Άρα λέγοντας συνοχή τών μερών, εννοώ απλώς ότι οί νόμοι ή ή φύση κάθε μέρους συναρμόζονται μέ τέτοιο τρόπο μέ τούςνόμους τής φύσης ένός άλλου μέρους, ώστε δέν μπορεί νά έρχονται

σέ άντίθεση».2Όσο γιά τήν ιδέα μιάς κοσμικής άρμονίας, ό φιλόσοφος πρεσβεύει ότι είναι ένας απλός παραλογισμός.Μόνο ό οικουμενικός μηχανισμός επιτρέπει νά κατανοήσουμε

τήν οργάνωση τής φύσης. 'Όπως τό θερμό καί τό ψυχρό δέν είναιιδιότητες πού άνήκουν στήν όλη, άλλά ένας υποκειμενικός τρόποςνά επηρεαζόμαστε άπό αύτή, έτσι καί δλες αύτές οί έννοιες προκύπτουν άπό τή φαντασία, πού βλέπει τήν πραγματικότητα μέσα

άπό ένα παραμορφωτικό πρίσμα. 'Η φαντασία καί ή εύπιστία άλ-1. ’Αλληλογραφία, Επιστολή 54 στον Η. Boxel.2. Id., Επιστολή 42 στόν Β. Oldenburg.

Page 157: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 157/383

Page 158: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 158/383

ριεχόμενό τους δσο καί μέ τή μορφή τους άποκαλύπτουν τήν άλή-θεια. Μαζί μέ άληθινές γνώσεις, προσφέρουν τήν δομή τής άλή-θειας: οί άνθρωποι θά εϊχαν μείνει μέσα στήν άγνοια, «άν τά μαθη

ματικά, πού καταγίνονται δχι μέ σκοπούς άλλά μόνο μέ ούσίες καίτίς ιδιότητες τών μορφών, δέν είχαν κάνει νά λάμψει μπροστάστούς άνθρώπους ένας άλλος κανόνας άλήθειας».1

Τά μαθηματικά, πρότυπο καί κανόνας .

Ή μαθηματική άλήθεια διδάσκει το πρότυπο κάθε άλήθειας: τήνπρόοδο άπο σαφείς ιδέες σέ σαφείς ιδέες, οί όποιες συνάγονται άπόπροφανή άξιώματα καί μονοσήμαντους ορισμούς· παραμερίζει άναγ-καΐα κάθε άσχολία ξένη πρός τό περιεχόμενο πού προηγήθηκε,άποκλείει κάθε έννοια πού δέν άπαιτεΐται άμεσα άπό τίς προκεί-μενες, καί γι’ αυτόν τό λόγο είναι ή μόνη μέθοδος πού μπορεί νάδείξει τήν Ϊδια τήν τάξη τών πραγμάτων. Γιά νά προφυλαχθοΰμε

λοιπόν άπό τήν προκατάληψη, πρέπει νά σκεφτουμε μέ τόν τρόποτών θεωρητικών τής γεωμετρίας: νά ξεκινήσουμε άπό έγκυρουςορισμούς καί δχι άπό γενικές ιδέες. Ή γενική ιδέα υπάρχει μόνοστήν φανταστική παράσταση, δχι στήν πραγματικότητα· άν τήνλάβουμε ώς άφετηρία εϊναι σά νά αύταπατώμεθα, σά νά συγχέουμετίς λέξεις μέ τήν πραγματικότητα, σά νά άφήνουμε τήν φαντασίανά μάς ξεστρατίσει.

'Ωστόσο ένας ορισμός, γιά νά είναι έγκυρος, οφείλει νά άπο-καλύπτει τήν ούσία ή τήν αιτία· στήν περίπτωση ένός μεμονωμένου πράγματος οφείλει νά κατανοήσει τήν προσεχή αιτία, δηλαδήτίς συνθήκες πού τό κάνουν νά ύπάρχει άναγκαϊα. Ή συναγωγήτών ιδιοτήτων μέ βάση τίς ούσίες καθιστά δυνατή τήν γνώση «πάγιων καί αιώνιων πραγμάτων» καθώς καί «νόμων πού εϊναι εγγεγραμμένοι μέσα σέ αύτά τά πράγματα δπως στόν άληθινό τουςκώδικα».2Μέ άλλα λόγια συλλαμβάνουμε τούς καθολικούς νόμους

158 ΣΠΙΝΟΖΑ 

1.9Ηθική, I, Αρρ.2. Πραγματεία γιά τήν αναμόρφωση τής νόησης, § 101.

Page 159: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 159/383

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ  159

τής φύσης, πού μέ τή σειρά τους άποκαλύπτουν τις προσεχείςαιτίες για το σύνολο των μεμονωμένων υπαρκτών πραγμάτων.

 Αύτοί οί νόμοι είναι όργανα άνάλυσης, στα όποια προστίθενται οί

βοηθητικές διδαχές τής εμπειρίας. Άν καί ή εμπειρία έχει τήν σημασία της, μολαταύτα δέν μπο

ρεί νά παίξει παρά έναν επικουρικό ρόλο, γιατί άπό μόνη της δένάποκαλύπτει καμιά άρχή διάκρισης άνάμεσα στην πραγματικότητακαί στο φανταστικό* τά γεγονότα δείχνουν ότι άπό μόνη της ήεμπειρία δέν διαφωτίζει τούς άνθρώπους: «στο πείσμα των διαμαρτυριών τής καθημερινής εμπειρίας, πού μέ άπειράριθμα παρα

δείγματα δείχνει ότι οί ευτυχείς καί οί δυστυχείς συντυχίες συμβαίνουν σέ δίκαιους καί σέ άδικους, δέν παραιτήθηκαν άπό αύτήτην ριζωμένη προκατάληψη».1Ή έμπειρία μπορεί νά προσανατολίσει τήν προσοχή μας προς ορισμένα πεδία, «άλλά δέν μάς διδάσκει τις ουσίες τών πραγμάτων* τό περισσότερο πού μπορούμε νάπεριμένουμε άπό αυτή είναι νά οδηγήσει τό πνεύμα μας μέ τρόποπού νά εφαρμόζεται μόνο σέ ορισμένες ούσίες».2Επιζητεί τήν

ερμηνεία μέ ένα πνεύμα φωτεινό, τέτοιο δηλαδή πού νά έχει ήδηάναλάβει τήν διευκρίνηση τών σχέσεων φαντασίας καί Λόγου. Αύτή ή διευκρίνηση θεμελιώνει τήν ορθολογική έμπειρία, είναι

ένας προκαταρκτικός καί θεμελιωτικός διαλογισμός, μέσα στονόποιο είναι δεδομένη ή μορφή τής άλήθειας καθώς καί ή γνώσητής νόησης, τών ιδιοτήτων καί τών δυνάμεών της.3

 Αύτό προαπαιτεί τον ορισμό τής ουσίας τής νόησης: «'Αλλά

ώς τά τώρα δέν κατέχουμε κανέναν κανόνα γιά νά βρούμε τούςορισμούς, καί καθώς δέν μπορούμε νά τούς διατυπώσουμε, έκτοςαν ή φύση ή ό ορισμός τής νόησης, καθώς καί ή δύναμή της, είναιγνωστή, τό άποτέλεσμα είναι είτε ότι ό ορισμός τής νόησης πρέπεινά είναι σαφής άπό μόνος του είτε ότι δέν μπορούμε νά τον καταλάβουμε διόλου».4

1.9Ηθική, I, Αρρ.2. 9Αλληλογραφία, Επιστολή 10 στόν S. de Vries.3. Πραγματεία γιά τήν αναμόρφωση τής νόησης, § 105.4. Id., § 107.

Page 160: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 160/383

Πράγματι, ή μορφή τής άλήθειας έχει δοθεί άπδ τήν μαθηματική συναγωγή ιδιοτήτων επί τή βάσει ορισμών. Ό μαθηματικός συλλογισμός είναι ταυτόχρονα καί άξεδιάλυτα ένέργημα τής

νόησης (διανόημα) καί καθολικό λειτουργικό πρότυπο. Συνεπώς ήέγκυρότητα του λειτουργικού προτύπου θεμελιώνεται στήν ενέργεια τής νόησης. Θά πρέπει σέ τελευταία άνάλυση νά γνωρίσουμετή φύση τής νόησης. Μέ άλλα λόγια, τήν ευστάθεια άπόλυτα σοφών καί διακεκριμένων ορισμών, πού τίθενται άπό ενα άνθρώπινοπνεύμα, δέν τήν έγγυάται μέσα στή σπινοζική φιλοσοφία τό επιστημολογικό, άλλά τό όντολογικό έπίπεδο. Γιατί ή γνώση τής φύ

σης τής νόησης υπονοεί τήν γνώση τής φύσης τού Είναι, δηλαδήτών σχέσεων άνάμεσα στήν δημιουργό φύση καί στήν δημιουργημένηφύση, καθώς καί τών θεμελιωδών σχέσεων τής δημιουργημένης φύσης. Αύτές οί σχέσεις επιτρέπουν νά θέσουμε τήν άρχή δτι τάένεργήματα μιας πεπερασμένης νόησης έκδηλώνουν μιάν ένεργείαάπειρη νόηση. ’Έτσι ή πεπερασμένη νόηση ώς μέρος τής άπειρηςνόησης είναι ικανή νά γνωρίσει άντικειμενικά τήν πραγματικότητα.

Καί δταν άποκτά γνώσεις μέσω ορθών ιδεών, τίς άποκτά δπως ήίδια ή άπειρη νόηση. Γι’ αύτόν τό λόγο ή άλήθεια είναι index sui,«κανόνας τού εαυτού της καί τής πλάνης», καί δέν έ'χει άνάγκηέξωτερικά σημεία πού νά τήν καταδείχνουν ώς τέτοια.

’Αντίθετα, ή φανταστική γνώση, άντιστρέφοντας τήν αίτιακήτάξη καί ύποστασιοποιώντας άφηρημένες έννοιες, παράγει συγκεχυμένες σημασίες ξεκινώντας άπό μιάν πραγματικότητα πού συλ-

λαμβάνεται δχι καθαυτή άλλά ώς σημείο. Ή έ'λλογη γνώση συνδέει τίς ιδέες σύμφωνα μέ τήν έσωτερική τους άναγκαιότητα· αύτόπού γεννά τήν λογική άνάπτυξη είναι τό ίδιάζον περιεχόμενό τους*ή φανταστική γνώση συνδυάζει ιδέες πού είναι καθορισμένες έξωθεν, πού ώς πρός τό περιεχόμενό τους διατηρούν μεταξύ τους μιάνέξωτερική σχέση.

Γι’ αύτόν τό λόγο ή φανταστική γνώση έπιζητεΐ ώς άπόδειξηένα έξωτερικό σημείο, δηλαδή κάτι τι πού νά μιλά στή φαντασίακαί νά τήν έπικυρώνει, πού νά άφυπνίζει συνειρμικά ένα συναίσθημα οικειότητας ή σεβασμού. Ή παραδοχή πού έπιτυγχάνεται μέαύτό τόν τρόπο δέν έκφράζει παρά τό βόλεμα ή τήν έλλειψη άνη-

160 ΣΠΙΝΟΖΑ 

Page 161: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 161/383

Τ Μ Θ Η Μ Τ Ι Κ 161

συχίας, είναι προϊόν της ρουτίνας ή τής συνήθειας: «άντίθετα μέκάθε σαφή καί διακεκριμένη ιδέα, ή άπλή φαντασία δέν ενέχει έκφύσεως τη βεβαιότητα... νΑρα οί Προφήτες δέν ήσαν βέβαιοι γιά

τήν άποκάλυψη του Θεοΰ άπό τήν ίδια τήν άποκάλυψη, άλλα άπόκάποιο σημείο: αύτό φαίνεται στον Αβραάμ ( Γένεσις, XIV, 8) πούάφού ακούσε τήν υπόσχεση τού Θεού ζητεί ένα σημείο».1

Οί ιδέες πού κατακτούν τό πνεύμα συνειρμικά άντλοΰν τήνκαταγωγή τους καί τή δύναμή τους άπό ένα συνηθισμένο δσο καίάνεξέλεγκτο πρακτικό πλαίσιο άναφοράς. Ή φαντασία γλιστράειτότε πάνω σέ σιδερογραμμές πού δέν βλέπει, καί πιστεύει οτι πε-

τάει μέ δικά της φτερά. Πράγματι, οί ιδέες της συνδέονται μεταξύτους μέ εξαρτημένα άντανακλαστικά: «άκολουθώντας συνειρμούςιδεών καθορισμένους» άπό τήν άλληλουχία τών ερεθισμάτων τούάνθρώπινου σώματος. ’Έτσι γιά παράδειγμα τά ίχνη πού έχει άφή-σει ένα άλογο πάνω στήν άμμο στον στρατιώτη θά γεννήσουν τήσκέψη ενός καβαλάρη καί τού πολέμου, ένώ στον άγρότη θά γεννήσουν τή σκέψη τού άλετριού καί τού άγρού.2Ό Σπινόζα θυμίζει

επίσης μέχρι ποιοΰ σημείου ή μνήμη μπορεί νά ξεφύγει άπό τήνέσκεμμένη πρωτοβουλία, καί αύτή ή άποτυχία τής βούλησης είναιένα συμπληρωματικό επιχείρημα γιά νά δείξει τήν άβασιμότητατού αύτεξούσιου. Συνεπώς 6 εξωτερικός καθορισμός (επιθυμία,κατάσταση, συνήθειες) είναι αύτός πού μάς έξηγεί τό περιεχόμενοκαί τήν άλληλουχία τής γνώσης τού πρώτου είδους.

’Αντίθετα ένας σωστός συλλογισμός είναι τέτοιος εσωτερικά*

προχωρεί μέ εξ ολοκλήρου καθορισμένες έννοιες, πού άκολουθοΰνή μία τήν άλλη καί δέν έχουν έξωθέ τους τον λόγο πού τις συνδέει.'Η άντίληψη αύτής τής εσωτερικής άναγκαιότητας εκφράζεται μέσα στή βεβαιότητα, ή οποία «δέν είναι τίποτε άλλο άπό τήν ίδιατήν άντικειμενική ουσία»3καί υπάρχει «μόνο γιά δσους είναι άπαλ-λαγμένοι άπό προκαταλήψεις».4

1. Tractatus theologico-politicus, κεφ. II* άναφορικά μέ τό δτι ή φαν

τασία άναγνωρίζει μέσωσημείων, βλ. ’Ηθική, II, prop. 15, scol. 2.2.9Ηθική, II, prop. 18, scol.3. Πραγματεία γιά τήν αναμόρφωση τής νόησης,  § 35.4.9Ηθική, I, prop. 40, scol. 1.

Page 162: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 162/383

162 ΣΠΙΝΟΖΑ 

(Τό άνθρώπινο 6ν, στοιχείο τής φύσης πού έχει καθοριστεί άπότή σχέση του μέ τήν ολότητα, δέν μπορεί ποτέ νά συλλάβει καθολικά μέ τόν Λόγο τό σύνολο τών αιτιών άπό τίς οποίες άπέρρευσε.

 Αύτό τό σύνολο τών αιτιών τού εντυπώνει τήν κίνηση πού τόκάνει νά κινείται μέσα στή διάρκεια, καί ή άλυσίδα τού χρόνουπαύει νά είναι ορατή άπό τή νόηση. Ή εξάρτηση τού άνθρώπουγίνεται πρόδηλη στή σχέση του μέ τό χρόνο. Ή ύπαρξη πραγματώνεται καί σκοπεύει νά διατηρηθεί μέσα στή διάρκεια, γεννώντας ένα ολόκληρο σύμπλεγμα επιθυμιών καί παθών. Εντούτοις «ήγνώση πού μπορούμε νά έχουμε γιά τή διάρκεια τών άτομικών

πραγμάτων είναι στό έπακρο άτελής».1Τό μόνο πού μπορούμεείναι νά εικάσουμε τή μελλοντική εξέλιξη, νά ζυγίσουμε δυνατότητες: οδηγούμαστε έτσι στή φαντασία. Πράγματι, γιά τόν Σπι-νόζα ή χρονική διάσταση δέν έχει διακεκριμένη πραγματικότητα:δέ συλλαμβάνεται παρά άναφορικά μέ συμπλέγματα κινήσεων στιςάμοιβαΐες τους σχέσεις. 'Ως αιωνιότητα είναι άδιαίρετη καί συγ-χέεται μέ τήν ίδια τήν ύπαρξη τής ούσίας. Ώς διάρκεια, είναι διαι

ρετή, άλλά καθώς στήν κλίμακα ολόκληρης τής δημιουργημένης φύσης δέν έχει «μήτε άρχή μήτε τέλος», καθώς είναι «άπροσδιόριστησυνέχεια ύπαρξης», άποσυνδέεται άπό τήν ούσία, καί «δέν μπορείποτέ νά καθοριστεί μέ βάση τή φύση τού ύπάρχοντος πράγματος,ούτε άλλωστε μέ βάση τήν ποιητική αιτία»2στό έπίπεδο τών πεπερασμένων δντων, γιατί ή ούσία έγκλείει τήν ύπαρξη άλλά δέντήν άναιρεί. Συνεπώς οί περιορισμοί τής διάρκειας δέν είναι ούσιώ-

δεις. Προσδιορίζονται μέ εξωτερικό τρόπο καί έξαρτώνται άπό τήν«κοινή τάξη τής φύσης καί άπό τήν συγκρότηση τών πραγμάτων».3Ή ζωτική κίνηση τής συντήρησης καί ή πρακτική δραστηριό

τητα πού άπορρέει άπό αύτή τείνουν πρός τό μέλλον, καθεμιά τουςπροβάλλεται άναγκαία πρός ένα επέκεινα, τού οποίου ή ίδιάζουσαιδιοσυστασία παραμένει άπρόβλεπτη. 'Ό,τι είναι κοινώς τό πιοεπιθυμητό, είναι εκείνο πού έλλογα μπορεί νά γνωσθεί λιγότερο.

1.  Ήθική, II, prop. 21.2.  Ήθική,II, prop. 5.3. Ήθική, II,prop.30, dem.

Page 163: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 163/383

Τ Μ Θ Η Μ Τ Ι Κ 163

Καί κατ’ άναγκαία συνέπεια ή περιοχή τών άνθρώπινων δραστηριοτήτων είναι ό τόπος τών άπεριόριστων παθών.

Καθώς ή φαντασία είναι άνήμπορη νά διακρίνει μέ σαφήνεια

άνάμεσα στήν παρελθούσα, στην παρούσα καί στήν μελλοντικήύπαρξη,1ή άνασφάλεια τής ύπαρξης ωθεί τό πνεύμα σέ δύο άντίθετα καί συμπληρωματικά πάθη: τό φόβο καί τήν ελπίδα* αυτάτά δύο συναισθήματα έ'χουνως κοινό παρανομαστή τήν αστάθειαάπέναντι σέ ενα προεικαζόμενο μέλλον. Ή έλπίδα είναι άσταθήςχαρά, ό φόβος είναι άσταθής θλίψη άπέναντι σέ έ'να μέλλον προαγγελμένο μέ σημεία, τών οποίων ή ερμηνεία παραμένει άμφί-

βολη, καί τότε ή ψυχή βρίσκεται υπό τό κράτος κλυδωνισμώνπροκαλούμενων άπό εξωτερικές πιέσεις. Αύτά τά συναισθήματαείναι ή ίδια ή δουλεία. Μέ τό νά τά επικαλούμαστε καί νά τά στερεώνουμε, πριν άπ5δλα υποδουλώνουμε τό άνθρώπινο 6ν, τό κλείνουμε μέσα σέ ενα σύμπαν παθών, τό άφοπλίζουμε. Αύτός είναιό άντικειμενικός σκοπός θεσμών καί διδασκαλιών πού χειραγωγούν τά πλήθη έξάπτοντας τά πάθη τους.

Νά γιατί ή θρησκεία, πού άπευθύνεται στήν καρδιά ξυπνώνταςτήν έλπίδα μιας προσωπικής άθανασίας καί υποκινώντας τον φόβομιας αιώνιας τιμωρίας, στερείται αυθεντικής ήθικότητας. Δέν άπε-λευθερώνει τον άνθρωπο, δέν τον καθιστά ένεργητικό, τον καθυποτάσσει.

"Ομοια, δποιο Κράτος κυβερνά μέ τό φόβο πού εμπνέει, δηλαδή μέ τον τρόμο, βρίσκεται στούς άντίποδες τής άληθινής χρη

σιμότητας τού κοινωνικού συμβολαίου: νά άπελευθερώσει τον άνθρωπο άπό τον φόβο, νά εξασφαλίσει τον άνώτερο βαθμό άσφάλειας:«Τό Κράτος δέν θεσμίσθηκε γιά νά ελέγχει τον άνθρωπο μέ μέσοτό φόβο καί νά τον κάνει νά άνήκει σέ κάποιον άλλον, άντίθεταέγινε γιά νά ελευθερώσει τό άτομο, γιά νά ζεί κατά τό δυνατόνμέ άσφάλεια, δηλαδή νά διατηρεί, δσο μπορεί καί χωρίς νά βλάπτει τον άλλον, τό φυσικό του δικαίωμα νά ύπάρχει καί νά δρά».2

1. 9Ηθική,II, prop. 17 dem. corol.καίscol.2. Tractatus thiologico-politicus, κεφ. XX.

Page 164: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 164/383

Page 165: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 165/383

Τ Μ Θ Η Μ Τ Ι Κ 165

βαια δεδομένα καί άρχές, μπορούμε, άντλώντας τίς θεμιτές συνέπειες, νά συμπεράνουμε τή σκέψη τών συγγραφέων τής Γραφής».1

'Η μαθηματική καί ή ιστορική μέθοδος άπδ μεθοδολογική σκοπιά εϊναι ένα καί τδ αύτδ έγχείρημα, πού λειτουργεί σέ δύο διαφορετικά πεδία, καί άπδ φιλοσοφική σκοπιά εϊναι οί δύο άναγκαϊαπαραπληρωματικές δψεις τού ίδιου σχεδίου...

 Άπδ μεθοδολογική σκοπιά, καί στις δύο περιπτώσεις πρόκειται νά ξεκινήσουμε άπδ βέβαια δεδομένα ή πραγματικούς ορισμούς.Ή κριτική άποκατάσταση τών ιστορικών συμβάντων άντιστοιχεϊστήν άποκατάσταση τών ορισμών τών ούσιών. Αύτή ή δομική ταύ

τιση εκφράζεται κατάδηλα σέ μιάν επιστολή πρδς τδν S. de Vries:γιά νά χαρακτηρίσει τδν πραγματικό ορισμό, ό Σπινόζα παίρνειπαράδειγμα τήν περιγραφή τού ναού τού Σολομώντα καί προσθέτει:«Έτσι ό ορισμός μου προσφέρει τή γνώση ένδς πράγματος τέτοιου πού εϊναι έξω άπδ τή νόηση· έπομένως πρέπει νά εϊναι άλη-θινδς καί νά μή διαφέρει άπδ μιά πρόταση ή άπδ ένα άξίωμα, παράμόνο κατά τδ δτι ό όρισμδς εφαρμόζεται μόνο στις ούσίες τών

πραγμάτων ή στά πάθη τών πραγμάτων, ενώ τδ άξίωμα έχειέκταση μεγαλύτερη, γιατί περιλαμβάνει τίς αιώνιες άλήθειες».2 Λειτουργία τού ορισμού εϊναι νά περισκοπεί αύστηρά μιάν

πραγματικότητα* κατόπιν, είτε εντοπίσει μέ άκρίβεια ένα ιστορικόγεγονός, είτε έκφράσει τήν ούσία μιάς μαθηματικής μορφής, εϊναιτδ ίδιο, μέ τήν προϋπόθεση δτι εϊναι έλλογη κριτική τών προκει-μένων. Τδ πνεύμα οφείλει νά λάβει τά μέτρα του ενάντια στήν

έπιρροή τής φαντασίας καί νά διακρίνει τδ πράγμα δπως εϊναι άπδμόνο του στδ έπίπεδο τής άποκατάστασης τών γεγονότων. Έτσιγιά τδν αύστηρδ συλλογισμό δέν υπάρχει διαφορά άνάμεσα στδνορισμό ένδς τριγώνου ή στή χρήση τής λέξης «Θεδς» μέσα στήνΠαλαιά Διαθήκη: ένας άτελής όρισμδς τού τριγώνου θά γεννούσεμιά γεωμετρία εσωτερικά άντιφατική, ένας άνεπαρκής όρισμδςτής χρήσης τού δρου «Θεδς» δέν θά μάς έπέτρεπε νά άποκτήσουμε

μιά συνεκτική κατανόηση τής Γραφής.

1. / ώ.,κεφ. VII.2.9 Αλληλογραφία, Επιστολή 59.

Page 166: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 166/383

166 Σ Γ Ι Ι Ν Ο Ζ

 Άπό φιλοσοφική σκοπιά, γιά νά θεμελιώσουμε τήν καθολι-κότητα του αίτκχκοΰ μηχανισμού, πρέπει νά καταδείξουμε τήνλειτουργία του σέ δλα τά πεδία. Είδαλλιώς ή θεολογία διατηρεί

τή δυνατότητα νά μετατρέψει τις αίτιες σέ σημεία καί νά έπι-προσθέσει στή φύση σημασίες πού τής εϊναι ξένες. Ή φιλοσοφικήκαθιέρωση τού επιστημονικού εγχειρήματος άπαιτεΐ νά ύποβάλ-λονται σέ ιστορική κριτική οί θεολογικές άπόψεις, δηλαδή νάέρχεται σέ φως ή διαδικασία παραγωγής τους. ’Έτσι θά άποδει-χτεΐ δτι δχι μόνο ή θεολογία είναι άνίκανη νά έρμηνεύσει τά γεγονότα άλλά δτι καί ή ίδια είναι ένα γεγονός πού χρειάζεται έπι-

στημονική έρευνα. Ή ιστορική μέθοδος θά είναι τό όργανο πούέπιτρέπει νά άποκαλύψουμε μέχρις εσχάτων τον τρόπο κυριαρχίαςτής εξωτερικής άναγκαιότητας, νά περισκοπήσουμε τά περιγράμματα τής συλλογικής φαντασίας, αύτής τής έτερόκλητης περιοχήςάνικανοποίητων έπιθυμιών καί άπατηλών πόθων, καί νά ύποκα-ταστήσουμε τήν θεολογία μέ τήν άνθρωπολογική έρευνα.

4. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΩΣ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ

'Η Πολίτικη πραγματεία  επαναλαμβάνει τήν θέση πού ήδη είχεύποστηριχθεί στήν Θεολογικο-πολιτική πραγματεία  (κυρίως στο

δέκατο έβδομο κεφάλαιο), δηλαδή δτι ή ουσιώδης αιτία τής παρακμής τών Κρατών έγκειται στή διαφθορά τών νόμων πού διατηρούν τήν ισότητα καί τήν ελευθερία καί δτι δσο μεγαλύτερη είναιή ελευθερία τόσο καλύτερα διασώζεται ή άσφάλεια τού Κράτουςκαί ή ευνομία.

Γιά νά διατυπώσουμε πολιτικές αρχές έμπρακτα έφαρμόσιμεςπρέπει νά λάβουμε υπόψη μας τριών ειδών δεδομένα:

1) Ή κοινωνία υπάρχει σέ συνάρτηση μέ τήν ίδια πάντα θυ-μική άνθρώπινη φύση καί δχι σέ συνάρτηση μέ ένα δποιο έλλογοσχέδιο*

2) ή ήδη ύπάρχουσα ιστορική έμπειρία περιέχει τό σύνολο

Page 167: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 167/383

τών μορφών τών πιθανών κυβερνήσεων, σ5δ,τι άφορά τίς γενικέςτους άρχές*

3) ή ιστορική γνώση τών πολιτισμών καί τών κοινωνιών δεί

χνει δτι οί μορφές κυβερνήσεων εϊναι ιστορικά σχετικές καί δτιπρέπει νά λογαριάσουμε ιδιαιτερότητες πού συνδέονται μέ επίπεδαάνάπτυξης. Βασιζόμενος σέ αύτο ό Σπινόζα έπικρίνει τόσο τίςάρχαϊκές μορφές διακυβέρνησης δσο καί τίς ούτοπικές.

*Η φυσική δύναμη δλων ή ή φυσική κατάσταση ή το φυσικόδίκαιο δέν είναι δυνατό νά έξαλειφθεΐ άπο τήν πολιτική κοινωνία*άπλώς θά λειτουργήσει διαφορετικά. Εφόσον δέν είναι στύ χέρι

τού θετικού δικαίου νά εξαλείψει το φυσικό δίκαιο, άπο τήν σύγκρουσή τους θά προκόψει ή δυναμική πού συγκροτεί τήν πολιτικήζωή τών Κρατών.

Ή πολιτική κοινωνία δέν εισάγει μέσα στήν τάξη τής φύσηςμιάν τεχνητή διάσταση, δπως νομίζει ό Hobbes, άλλά μιά νέαάτομικότητα μέ πιο περίπλοκες δυνατότητες κίνησης γιατί συνενώνει μιά μάζα άτόμων όργανώνοντάς τα. Σέ συνάρτηση μέ τούς

γενικούς νόμους τής φύσης (πού διατυπώνονται στά λήμματα τήςδέκατης τρίτης πρότασης τού δεύτερου μέρους τής 9 Ηθικής) αύτήή συνένωση σέ σώμα μπορεί νά διατηρηθεί, νά τείνει νά συντηρηθεί ώς άτομο καί, χάρη στήν πολύ μεγάλη της περιπλοκότητα, νάπαρουσιάσει μεγαλύτερη δύναμη δράσης καί άντοχής, σύνθεσηςκινήσεων καί έκμηδένισής τους. ’Έτσι το Κράτος δέν καταστρέφειτά πάθη, άλλά κατέχει τά μέσα τροποποίησης τών άποτελεσμά-των τους. Άπο τή στιγμή πού τά πάθη κινούνται μέσα σέ ένα συλλογικό σώμα πού κυβερνιέται άπό νόμους, μπορούν νά άλλάξουννόημα, άπό άρνητικά νά γίνουν θετικά δσον άφορά τίς συνέπειέςτους στό έπίπεδο τού συλλογικού άτόμου.

Ή συνάρθρωση τού μηχανισμού τών έπιθυμιών καί τού μηχανισμού τών νόμων μπορεί νά έπιτελεστεΐ μέ τέτοιο τρόπο, ώστετό πολιτικό σώμα νά διατηρηθεί στήν ενότητά του μέ τό μέγιστοβαθμό εύστάθειας* αύτό συμβαίνει δταν τά ιδιαίτερα συμφέρονταδιοχετεύονται πρός δφελος τού συνόλου τού έθνους καί τής μεγάληςμάζας μέσω τής δομής τής κοινωνικής ζωής καί τής νομοθεσίαςπού επιβάλλει τό πολίτευμα. Τά ιδιαίτερα συμφέροντα προσανα

Η Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Η Ω Σ Ε Φ Ρ Μ Ο Σ Μ Ε Ν Η Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Η 167

Page 168: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 168/383

τολίζονται στον άνώτατο βαθμό προς μιάν συλλογική χρησιμότητα, δταν ή μάζα είναι δχι μόνο υποταγμένη στο νόμο, άλλα άπο-τελείται άπό κυρίαρχους πολίτες.

Όσο μεγαλύτερος είναι ό άριθμός τών άτόμων πού συμμετέχουν ένεργά στή νομοθετική, δικαστική, διοικητική δραστηριότητα, τόσο περισσότερο δυνατό, ελεύθερο καί εύσταθές είναι τόΚράτος.

Συνεπώς ενα πολιτικό καθεστώς ορίζεται άπό τήν άριθμητικήσχέση άνάμεσα σέ υπηκόους καί πολίτες, σχέση πού καθορίζει τονβαθμό ελευθερίας πού χαρακτηρίζει αυτό τό καθεστώς. Εντεύθεν

μιας ορισμένης άναλογίας ή εξουσία γίνεται τυραννική καί έτσιτό Κράτος γίνεται λεία άτελεύτητων διχοστασιών: κατά συνέπειατό πολιτικό σώμα τείνει νά διαλυθεί στά συστατικά του στοιχεία,τά οποία τότε παρασύρονται σέ μιά πολλαπλότητα άντίθετων κινήσεων, καί ή ενότητα τού συλλογικού άτόμου διατρέχει κίνδυνο·έτσι άρχίζει ή παρακμή τού Κράτους.

Γιά νά εξηγήσει τή λειτουργία τής κοινωνικής ζωής, τή γέν

νηση καί τό θάνατο τών Κρατών, ό Σπινόζα δέν καταφεύγει, δπωςό Machiavelli, σέ ένα βιολογικό, άλλά σέ ένα μηχανικό πρότυπο.Τό τελευταίο επιτρέπει νά θεωρήσουμε τήν άριθμητική άναλογίαως διαμεσολαβητική έννοια άνάμεσα στήν φυσική καί στήν πολιτική δύναμη, ύποτυπώνοντας έτσι πάνω σέ ένα φυσικό πρότυποένα δημοκρατικό πολιτικό πρότυπο.

Συνεπώς ή καλύτερη δυνατή δημόσια οργάνωση θά είναι έκεί-νη πού θά δώσει τήν πιο άπόλυτη εξουσία στήν πλειονότητα. Γιάνά τό επιτύχει, θά πασχίσει γιά τήν μεταστροφή τών άρνητικώνπαθών σέ θετικά πάθη, γιά τήν έπαύξηση τής συλλογικής δύναμης, γιά τήν άνεξαρτησία, γιά τήν έλλογη δραστηριότητα. Θά πασχίσει νά διασώσει τήν ειρήνη, άλλά μιά ειρήνη καθοριζόμενη μέβάση τή θετική έννοια τής συμφωνίας καί δχι μέ βάση τήν άπλήάπουσία εχθρότητας τήν όφειλόμενη σέ μιά παθητικότητα πούγεννιέται άπό τον τρόμο καί πού μετατρέπει τούς άνθρώπους σέ

σκλάβους καί ερημώνει τά ’Έθνη.Ή άρχή τής διακυβέρνησης οφείλει νά θεμελιώνεται άποκλει-

στικά στο νόμο. Οί μορφές τών πιθανών κυβερνήσεων είναι τρεις,

168 Σ Π Ι Ν Ο Ζ

Page 169: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 169/383

Η Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Η Ω Σ Ε Φ Ρ Μ Ο Σ Μ Ε Ν Η Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Η 169

μοναρχία, άριστοκρατία, δημοκρατία, κι έχουν έπιρρωθεΐ άπδ τήνιστορική εμπειρία. Τδ νά επινοήσει κανείς όλότελα νέες μορφές θάήταν ουτοπικό.

Τδ νέο πού περιέχει ή σπινοζική διδασκαλία εϊναι δτι αύτέςοί τρεις μορφές Κράτους διακρίνονται οχι τόσο άπδ τίς διαφορέςτους, άλλά γιατί δέν μοιάζουν οί κοινές τους άρχές. Οί τελευταίεςλειτουργούν μέ τέτοιο τρόπο, ώστε ορισμένες πολιτικές δομές άπο-κλείονται άναγκαστικά, ένώ άλλες υιοθετούνται άναγκαστικά, παράτήν ποικιλία τών έκάστοτε ρυθμίσεων.

'Αποκλείονται: κάθε έξουσία ένδς άτόμου ή ένδς μικρού άριθ-

μού* ή άρχιστρατηγία ένδς άξιωματικού περισσότερο άπδ ενα χρόνο* ό διαχωρισμός τών εξουσιών. Υιοθετούνται: ή άσκηση τής πολιτικής έξουσίας μέσω συν

ελεύσεων ή συμβουλίων σέ δλους τούς τομείς καί μέ πολυάριθμουςάντιπροσώπους* ένας οργανισμός γιά τήν προστασία τού πολιτεύματος άπδ τή διαφθορά* ή χαλιναγώγηση τής ένοπλης δύναμης μέκανονισμούς.

 Αύτές οί τρεις μορφές Κράτους στήν πραγματικότητα δένεϊναι άνιστορικές* σ' δ,τι άφορά τήν οικονομική καί τήν κοινωνικήάνάπτυξη, προαπαιτούν τήν ύπαρξη σημαντικών πόλεων μέ ζωηρόέμπόριο, καί ή αύξηση τής οικονομικής δραστηριότητας θεωρείταιπρωταρχικός παράγοντας δύναμης καί άνεξαρτησίας.

 Αύτές οί μορφές διαφοροποιούνται άπδ τδν βαθμό έξουσίαςπού παραχωρούν στις μάζες, έξουσίας πού στδ δημοκρατικό πολί

τευμα τείνει πρός τήν άμεση δημοκρατία, ένώ στά δύο άλλα πολιτεύματα τείνει στή μέγιστη διατήρηση τών φυσικών δικαιωμάτωνυπό διάφορες μορφές.

 Αύτά τά τρία πρότυπα έχουν ύποτυπωθεΐ μέ τρόπο πού νάμπορεί νά καθοριστεί δσο πιδ έλεύθερα γίνεται τδ γενικό συμφέρονκαί νά μειωθεί ή νά περιοριστεί ή κυριαρχία τών ιδιαίτερων συμφερόντων.

'Ως έφαρμοσμένη έπιστήμη, ή σπινοζική πολιτική χρησιμοποιεί μιάν ποσοτική άνάλυση: ή άναλογία τών ϊσων καί άνισωνάτόμων στήν άσκηση τής άτομικής καί συλλογικής δύναμής τουςκαθορίζει τδν τύπο τού πολιτεύματος καί τίς ίδιότητές του: ό

Page 170: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 170/383

βαθμός έλευθερίας, δύναμης καί εύστάθειας θά είναι άντιστρόφωςάνάλογος μέ τήν έκταση τής άνισότητας. Οί λανθάνουσες ή φανερέςσυγκρούσεις θά πηγάζουν άπό τήν άνιση κατανομή τής ποσότητας

δύναμης πού δίδεται στον καθένα μέσα σέ ένα καθορισμένο πλαίσιο.'Όπως καί σέ κάθε άλλο τομέα τής φύσης, έτσι καί εδώ ή ποσοτικήδιαφορά θά δώσει τό κλειδί τής ποιοτικής διαφοράς.

170 ΣΠΙΝΟΖΑ 

5. DEUS SIVE NATURA 

Ή σπινοζική σκέψη εξοβελίζει άπό τή συνολική τάξη τής φύσηςκάθε έτερογένεια, κάθε σκοπιμότητα, κάθε αυτεξούσιο, κάθε άξιο-λογική κρίση. 'Υποτάσσει δλα τά πεδία στήν γαλιλαιϊκή επανάσταση. Μέ αυτό τον τρόπο άνοίγει τό δρόμο γιά μιά θετική γνώση τού άνθρώπου καί, ύποκαθιστώντας τή θεολογία μέ μιάν «άν-

θρωπολογία», έγκαινιάζει τήν εποχή τών επιστημών τού άνθρώπου *παίρνει στά σοβαρά τήν φαντασία καί τήν επιθυμία, ξεκόβειάπό τις παραδοσιακές θεωρίες τής πλάνης καί τού κακού καίεπεξεργάζεται μιά θεωρία τών μηχανισμών τής προκατάληψης καίτού πάθους.

’Αλλά αύτή ή νέα έπιστήμη δέν μπορεί νά θεμελιωθεί στοδικό της επίπεδο, στήν πρακτική τών δικών της θεωρητικών με-

θοδεύσεων. Ό σαφής καί διακεκριμένος ορισμός, ή λογικομαθημα-τική άπαγωγή, ή μαθηματική μέθοδος οφείλουν νά θεμελιωθούνστή δομή τού Είναι.

 Αύτή ή δομή τού Είναι θά καθοριστεί μέ τέτοιο τρόπο άπότον Σπινόζα ώστε νά διασφαλιστούν ή άληθινή γνώση καί ή οικουμενική αιτιοκρατία. Ό Θεός τού Σπινόζα, ως άπειρία, ως παραγωγικότητα πού υπάρχει άναγκαία άφ5έαυτής καί καθ’ έαυτήν,άποκλείει κάθε προσωπικό Θεό, δημιουργό ex nihilo καί άσύλ-ληπτο γιά τον άνθρώπινο νού.

 Άς θυμίσουμε πολύ σύντομα δτι ό Θεός ή ή 'Υπόσταση, ωςάπόλυτη αιτία συγκροτημένη άπό μιάν άπειρία άπειρων κατηγο

Page 171: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 171/383

DEUS SIYE NATURA 171

ρημάτων (μεταξύ τών οποίων ή έκταση και ή σκέψη), παράγει,άναγκαία, μέ τή δύναμή της ώς δημιουργός φύση, τήν δημιουργη-μένη φύση, δηλαδή μιάν άπειρία τρόπων, τρόπων άπειρων άμε

σων (δπως ή κίνηση καί ή άκινησία, πού γεννιούνται άπο τήν έκταση, καί ή ενεργός άπειρη νόηση, πού γεννιέται άπο τή σκέψη),τρόπων άπειρων έμμεσων (τήν κοινή τάξη τής φύσης γιά τήνέκταση), καί τρόπων πεπερασμένων (τά άτομικά πράγματα).

 Άνάμεσα στήν 'Υπόσταση καί στούς τρόπους υπάρχουν δύοτύποι σχέσεων:

1) Μιά αίτιακή σχέση, έκείνη άνάμεσα στήν αιτία καί στό

άποτέλεσμα, νοούμενη σύμφωνα μέ τό μαθηματικό πρότυπο ού-σία-ίδιότητα: άπό τήν ούσία (ή άπό τόν ορισμό) άπορρέουν ιδιότητες πού είναι κάτι σάν συνέπειες τού ορισμού. Άπό τήν αιτία στόάποτέλεσμα δέν υπάρχει συμμετρία, τό άποτέλεσμα είναι έξ άνάγκης διαφορετικό άπό τήν αιτία, δέν έχει τήν ίδια υφή* τό άποτέλεσμα είναι τό καθοριζόμενο καί ή αιτία τό καθορίζον* άνάμεσα στήναιτία καί στό άποτέλεσμα δέν υπάρχει κοινό μέτρο, δπως δέν

υπάρχει κοινό μέτρο άνάμεσα στό πεπερασμένο καί στό άπειρο. Αύτή ή αίτιακή σχέση εισάγει στό Είναι μιάν πραγματική διαφορά ώς πρός τόν βαθμό δύναμης ή τελειότητας.

2) Μιά λογική σχέση συνάφειας, έκείνη τού δλου πρός τό μέρος. Άπό τή μιά μεριά αυτή ή σχέση ρυθμίζει τίς άναφορές τούκατηγορήματος στόν τρόπο, οχι υπό τό πρίσμα τής αίτιακής σχέσης, άλλά ύπό τό πρίσμα τής κατοχής μιάς κοινής καί άδιαίρετης

ιδιότητας* γιά παράδειγμα ή έκταση, δντας άδιαίρετη, είναι κοινήστό κατηγόρημα καί στούς τρόπους, τών όποιων είναι κατηγόρημα,είναι ή κοινή ιδιότητα σωμάτων πού βρίσκεται έξίσου στό δλοδσο καί στά μέρη, υπάρχει πάντα έκταση, άσχετο αν μέ καθορισμένο ή άκαθόριστο τρόπο. Άπό τήν άλλη μεριά ρυθμίζει τίς σχέσεις τών άπειρων τρόπων μέ τούς πεπερασμένους τρόπους: ό άπειρος τρόπος είναι τό δλο, μέρη τού οποίου είναι οί πεπερασμένοι

τρόποι. Αύτά τά δύο συστήματα σχέσεων έξηγοΰν τίς δομές καθορισμού, πού διέπουν τήν δημιουργημένη φύση. Γιά παράδειγμα,ό Θεός είναι αιτία ιδεών δπως είναι αιτία τής άπειρης νόησης*άνάμεσα στόν Θεό καί στις ιδέες, δπως καί στή νόησή του,

Page 172: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 172/383

172 Σ Π Ι Ν Ο Ζ

υπάρχει σχέση αιτίας προς άποτέλεσμα, άνάμεσα στις παραγμένεςιδέες καί στήν εξίσου παραγμένη νόηση ύπάρχει σχέση δλου προςτό μέρος: τόσο πολύ μάλιστα, ώστε ή άπειρη νόηση είναι μέσα

σέ κάθε ιδέα άμέριστα, δπως τό δλο είναι μέσα στα μέρη καίτανάπαλιν. Γι  αυτόν τό λόγο ή πράξη κατανόησης τής άπειρηςνόησης καί μιας πεπερασμένης νόησης είναι ή ίδια.

Ό Θεός, ώς αιτία του έαυτοΰ του καί ώς αιτία τών πραγμάτων, τά όποια παράγει έξ άνάγκης, διαφέρει ριζικά άπό τον Δημιουργό, πού άποφασίζει νά δημιουργήσει. Πρώτα-πρώτα ή νόησηκαί ή βούληση δέν άνήκουν στήν 'Υπόσταση, άλλά στήν δημιουρ-

γημένη φύση: «ό Θεός είναι αίτια, άπρόσωπη δύναμη τοποθετημένη επέκεινα κάθε βούλησης καί κάθε νόησης, αυθόρμητη παραγωγός μιας φύσης έλλογης καί τέλειας δσο καί ή ίδια».1

Ή σπινοζική έννοια τού Θεού ώς έξ άνάγκης παραγωγικήςδύναμης καταρρίπτει τήν ίουδαιοχριστιανική έννοια τής δημιουργίας. Στις προτάσεις 30 ώς 34 τού πρώτου βιβλίου τής9Ηβικής 6φιλόσοφος ολοκληρώνει τήν άπόδειξή του.2

Καμιά νόηση δέν μπορεί νά προηγείται τών πραγμάτων, νάτά δημιουργήσει, γιατί ή νόηση είναι διανόημα, άδιάφορο αν είναιάπειρο ή πεπερασμένο. Άλλά κάθε διανόημα είναι μιά πράξη πούπροϋποθέτει τή διαίρεση σέ ύποκείμενο-άντικείμενο* στήν πραγματικότητα τό διανόημα είναι ή διακεκριμένη ιδέα τού άντικειμέ-νου πού έχει συνείδηση τού εαυτού της* αύτό τό ενέργημα άπο-κλείεται γιά τό κατηγόρημα «σκέψη», τού οποίου ό άπόλυτος χα

ρακτήρας άποκλείει κάθε σχέση· ή άπόλυτη σκέψη παράγει τιςιδέες* ώς αιτία είναι διαφορετική άπό τά άποτελέσματά της· δένείναι ιδέα, δέν γνωρίζει. Ή άπειρη νόηση, ώς άμεσος άπειρος τρόπος, άνήκει στή δημιουργημένη φύση, είναι ένα άποτέλεσμα τούΘεού, δέν θά μπορούσε λοιπόν νά είναι δημιουργός.

Κατά γενικό τρόπο δλοι οί τρόποι σκέψης άνήκουν στήν δη-μιουργημένη φύση, έτσι πού νά άποκλείεται μιά ιδέα προϋπάρχου-

σα τών πραγμάτων.

1. Μ. Gu6roult,Spinoza,Dieu (Ethique, I), σ. 353.2. Idem, κεφ. XIII, σ. 353 κ.έξ.

Page 173: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 173/383

DEUS SIVE NATURA 173

'Η βούληση δέν μπορεί νά άποκληθεί έλεύθερη αιτία, άλλάμόνο άναγκαία* κάθε βούληση είναι άναγκαία καθορισμένη* γι’αύτόντό λόγο, ή βούληση δέν άνήκει πλέον στόν Θεό, ουτε σέ άλλακαθοριζόμενα πράγματα.

Ή τάξη μέ τήν οποία παράχθηκαν τά πράγματα άντιστοιχείαύστηρά στήν ίδια τή φύση τού Θεού. Ή έ'ννοια ένός Θεού πούένεργεί μέ συμπτωματικό τρόπο είναι παραλογισμός* άπό μόνητης ή συμπτωματικότητα δέν είναι τίποτα: ένα πράγμα μάς φαίνεται συμπτωματικό, όταν άγνοοΰμε τήν τάξη τών αιτιών καί δένμπορούμε νά γνωρίζουμε άν είναι άναγκαϊο ή άδύνατο. Κατά συνέ

πεια, τά πράγματα έ'χουνπαραχθεί μέ ύπέρτατη τελειότητα, γιατίπαρήχθησαν άπό μιά φύση μέ ύπέρτατη τελειότητα. "Άν πολλοίάνθρωποι άρνοΰνται νά τό καταλάβουν αύτό, είναι γιατί συνηθίζουν νά άποδίδουν στόν Θεό μιάν άπόλυτη βούληση: «Άλλά άπότήν άλλη δέν άμφιβάλλω ότι, άν ήθελαν νά στοχαστούν τό θέμακαί νά εξετάσουν ορθά τήν άκολουθία τών άποδείξεών μας, θάάπέρριπταν έξ ολοκλήρου αύτό τό είδος έλευθερίας, πού άποδί

δουν στόν Θεό, 6χι μόνο ώς κάτι τι τό κούφο, άλλά καί ώς μεγάλοέμπόδιο γιά τήν επιστήμη».1Νά ενεργείς μόνο μέ βάση τούς νόμουςτής φύσης σου, δέ σημαίνει νά καθορίζεσαι άπό κάτι άλλο, σημαίνεινά είσαι έλεύθερος, καί ό Θεός είναι ό μόνος πού είναι έξ ολοκλήρουέλεύθερος. Ή δύναμή του είναι άπειρη: είναι ή ίδια ή ούσία του.

 Αύτή ή άπόλυτη άναγκαιότητα κι αύτή ή άπειρη παραγωγικότητα πού παραμένει άμετακίνητη στήν αίωνιότητά της, πού είναι

παρούσα σέ κάθε πράγμα καί πάντα έπέκεινα, πανυπερτέλεια καίμολαταύτα γνωρίσιμη, θεμελιώνουν μέσα στό Είναι τήν οικουμενική αιτιοκρατία, τή δυνατότητα μιάς αύστηρής έπιστήμης ολόκληρης τής φύσης καί καταρρίπτουν άδήριτα τίς άξιώσεις όλωντών φιλοσοφικών, θεολογικών καί πολιτικών διδασκαλιών πού άπο-δέχονται τή θεία ή άνθρώπινη αύθαιρεσία.

Ή άρετή ή ή δύναμη ή ή έλευθερία τού άνθρώπου καί τούπολίτη θά άσκηθούν στρεφόμενες πρός τή γνώση καί μετατρέπον-τας αύτή τή γνώση σέ δραστηριότητα.

1. 9 Ηθική, I, prop. 33, scol. 2.

Page 174: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 174/383

Page 175: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 175/383

 VI

0 LEIBNIZ “Ή Ο ΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΣ 

ΣΠΡΩΓΜΕΝΟΣ ΩΣ ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΞΟ

 του RAFAEL PIVIDAL

Φαίνεται πώς ό ορθολογισμός είναι μιά εύκολη διδασκαλία ή μάλλον δτι εϊναι εύκολο νά σπρώξουμε τήν όρθολογικότητα μέχριςεσχάτων. Τό έ'ργο του Leibniz μάς επιτρέπει νά λογαριάσουμετίς δυσκολίες καί προπάντων νά δοΰμε δτι ή ολική έκταση του Λόγου δέν μπορεί νά πραγματωθεϊ χωρίς νά άγγίξει τό παράδοξο. Αύτό μάς όδηγεϊ στό νά άναρωτηθούμε άν μπορεί νά ύπάρξει

 Λόγος χωρίς παράδοξο καί άκόμα άν ό Λόγος μπορεί νά άφομοιώ-σει τόν παρά-Λόγο χωρίς νά άπωλέσει τή φύση του. "Ολες οί δυσκολίες, δλες οί αντιφάσεις, δλα τά δρια αίρονται έδώ μέ τήν επέκτασητού Λόγου, μέ μιά λογική μεθόδευση πού συνίσταται στήν διεύρυνση τού νοήματος μιάς έννοιας πέρα άπό τήν περιοχή δπου μέχριτώρα εϊχε νόημα (αύτή ή μεθόδευση φέρνει στό νού τήν παράδοξηεπέκταση γιά τήν οποία μιλάει ό G. Bachelard, γιά παράδειγμα:

ό άρνητικός άριθμός εϊναι μιά έννοια πού έχει δημιουργηθεϊ μέτήν έπέκταση τής πράξης τής άφαίρεσης πέρα άπό τήν περιοχήδπου έχει νόημα, δηλαδή γίνεται άφαίρεση τού μεγαλύτερου άπότό μικρότερο* δμοια καί στήν δημιουργία τού φανταστικού αριθμού).

Page 176: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 176/383

176 LEIBNIZ

« α ρ ά δ ο ξ ο » κ α ί «ά π ο ψ η ».

Μόνο θαυμασμό μπορούμε νά νιώθουμε μπροστά στήν δεξιότητατου Leibniz ώς προς τήν άρση τών δυσκολιών πού ενυπήρχαν στιςκλασικές άντιθέσεις: εν-πολλά, χώρος-ΰλη, ψυχή-σώμα, μηχανικι-σμός-τελολογία, Θεός-δημιούργημα.

Θά δούμε δτι αύτές οί δυσκολίες ξεπεράστηκαν άπό μιά τεχνική ή οποία παρέμεινε πάντα ή ίδια καί τήν όποια θά μπορού

σαμε νά άποκαλέσουμε «τέχνασμα» τού Leibniz. Αύτό τό τέχνασμα άπλούστατα είναι ή έννοια τής μονάδας πούστήν πραγματικότητα είναι ή έννοια τής ένότητας καί, θά μπορούσαμε νά πούμε, ή έννοια τού Λόγου. ’Έχοντας εξηγήσει τά πάνταμέ τό Λόγο, ή τέχνη τού Leibniz συνίσταται στο νά μάς κάνει νάκαταλάβουμε 6τι τό σύστημά του δέν είναι διόλου τό σύστημα ενόςοικουμενικού Λόγου ή κάποιου σπινοζικού πανθεϊσμού. Πάντα θά

παραμένει μιά λεπτή άμφιλογία, πού δουλειά τού σχολιαστή είναινά τήν εξηγήσει διατηρώντας την, γιατί, αν τήν εξαλείψουμε, έξα-λείφουμε καί τον Leibniz. Είναι ένα σύστημα γεμάτο άποχρώσεις,δπως συχνά παρατήρησαν, γεμάτο λογικές άμφιλογίες καί παράδοξα.

Μέ αύτό τον τρόπο τό έργο τού Leibniz θέτει προβλήματαπού υπερβαίνουν τό δικό του σύστημά, προβλήματα πού σύμφωνα

μέ τήν έκφρασή του είναι εκκεντρικά: άραγε ό Λόγος μπορεί νάεκφραστεί ολικά χωρίς νά παραμείνει μέσα του μιά κάποια άμφι-λογία; δέν υπάρχει τάχα ενα βάθος παραλογισμού στον καθαρό

 Λόγο; καταστατική άρχή τού Λόγου δέν είναι μιά κάποια άνορθο-λογικότητα; Βέβαια πρόκειται γιά διατυπώσεις πολύ ξένες στονLeibniz, στις οποίες δμως μάς οδηγεί τό εγχείρημά του. Καί τόγεγονός δτι μετά τον Leibniz, ό Kant, ύπό τό πρίσμα τού Wolff,εξέθεσε μέσα στήν Κριτική τον Καθαρόν Λόγον τούς παραλογι-σμούς τού Λόγου γεννάει πολλές σκέψεις. Γιατί ή Διαλεκτική είναικατά κάποιον τρόπο ή έκρίζωση τού μικροβίου τού παραλογισμούπού άπαντάται στον Leibniz, είναι ή άποκάλυψη τής άμφισημίας

Page 177: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 177/383

πού έδώ άποκαλεΐται παραλογισμός ή άντινομία* άλλά αύτή ή λογική τού παραλογισμοΰ, τήν οποία συλλαμβάνει ό Kant, εϊναισυνάμα ένας εύνουχισμος τού Λόγου* άν ό Λόγος δέν έ'χει το δι

καίωμα νά εϊναι παράδοξος (υπερβατικός), δέν μπορεί νά εϊναιακρωτηριασμένος, καί δέν παραχωρεί τή θέση του στήν πίστη, άλλάμάλλον στή λογική τής ύπακοής, δηλαδή στον άκρωτηριασμό του.

’Απέναντι σ’ δ,τι ό Kant (μετά τον ’Αριστοτέλη) άποκαλεϊ διαλεκτική, δηλαδή τήν άντιπαράταξη τών διαφόρων άντιφατικών θέσεων τών φιλοσόφων, ό Leibniz υιοθετεί μιάν πολύ ίδιάζουσα τοποθέτηση, πού συνίσταται στο εξής:

1) ποτέ δέν έ'σπρωξε ώς τά άκρα τήν άντίθεση τών θέσεων(γιά παράδειγμα έκείνη πού φαινομενικά υπάρχει άνάμεσα στον’Αριστοτέλη καί στον Descartes), άλλά έ'δειξε δτι κατά βάθοςείναι διαφορετικές άπόψεις τού ίδιου άντικειμένου καί δτι ή άντί-φασή τους είναι όλότελα τεχνητή*

2) δτι το λάθος, άν υπάρχει λάθος, οφείλεται ούσιαστικά στήνδιάκριση τής γενικής σύλληψης. *Αν έπρεπε νά διαλέξουμε άνά

μεσα στή σκοπιά τού Descartes καί έκείνη τού ’Αριστοτέλη, δένθά μπορούσαμε νά το κάνουμε παρά μέ βάση τή μικρότερη ή μεγαλύτερη διάκριση τής άντίληψής τους.

Ή διαλεκτική, δηλαδή ή ιστορία τών φιλοσοφικών γνωμών,δέν εϊναι παρά ένας θάλαμος κατόπτρων πού άλληλοαντανακλών-ται μέ τρόπο λίγο-πολύ διακεκριμένο.

Κατανοόΰμε έτσι δτι ό Leibniz δέν άπορρίπτει καμιά φιλο

σοφική διδασκαλία (έκτος ίσως άπο έκείνη τού Σπινόζα, άλλά θάδοκιμάσουμε νά βρούμε τήν αιτία)* αύτό δέ σημαίνει δτι δλεςτους εϊναι συμφιλιώσιμες, άλλά δτι έκφράζουν δλες το ίδιο πράγμα άπο διαφορετικές άπόψεις.

Ό Leibniz, ώς λουθηρανός πού υποστηρίζει τήν πίστη του,δέν κάνει τίποτε διαφορετικό δταν συζητάει μέ ρωμαιοκαθολικούςή μέ ίανσενιστές. 'Η θρησκευτική του θέση καί ή φιλοσοφική του

θέαση εϊναι δύο συμφιλιώσιμες στάσεις (πράγμα πού κατ’ αύτόνδέν κατάλαβε ό Bayle)* μιλούν γιά τό ίδιο πράγμα μέ διαφορετικούς δρους, δντας άλλωστε συμφιλιώσιμες καί μέ τίς θέσεις τού Arnauld ή μέ έκεϊνες τών ίησουϊτών.

Ο Ο Ρ Θ Ο Λ Ο Γ Ι Σ Μ Ο Σ Σ Π Ρ Ω Γ Μ Ε Ν Ο Σ Ω Σ Τ Ο Π Ρ Δ Ο Ξ Ο 177

Page 178: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 178/383

178 LEIBNIZ

Έδώ θά νιώθαμε τον πειρασμό νά μιλήσουμε γιά έκλεκτισμό,όπως ήδη έγινε άπδ μερικούς. Άλλά δέν είναι αύτό τό ζήτημα*δέν έχει σημασία νά συναρμόσουμε μιά διδασκαλία μέ μιάν άλλη

κάνοντας παραχωρήσεις καί άμβλύνοντας τις γωνίες, αύτό πού άρ-μόζει είναι νά τις συνενώσουμε μέσα άπό τις διαφορές τους, έτσιώστε, χάρη στήν πολλαπλότητα τών άπόψεων, νά έχουμε μιάνευρύτερη (καί πιο διακεκριμένη) θεώρηση του σχεδίου του σύμ-παντος καί κατ’ επέκταση τού Θεού.

Συνεπώς εκείνο πού χαρακτηρίζει τό σύστημα τού Leibniz,είναι ή ολοκληρωτική άπουσία άντιφάσεων. Ή άρνηση έξασθενί-

ζει μέχρι σημείου εξαφάνισης, άλλά ή διαδικασία εξαφάνισής τηςείναι ό διχασμός καί ή επίταση. Άρα, πέρα άπό τή λογική μέθοδο,πού είναι τό παράδοξο (δηλαδή ή επέκταση τού νοήματος μιαςέννοιας πέρα άπό τά δρια, μέσα στά όποια αύτή ή έννοια έχεινόημα), υπάρχει μιά άλλη πού είναι ό παραμερισμός ενός ορισμένου τύπου άντίφασης (τής άντίθεσης) μέσω τού διχασμού τών άπόψεων πού άφορούν τό ίδιο άντικείμενο. Αυτές οί δύο μεθοδεύσεις

είναι διαφορετικές στάσεις σχετικά μέ τό ίδιο πράγμα.Βέβαια, καμιά τυποποίηση τών λογικών εννοιών δέν μάς έπι-τρέπει άκόμα νά έκφράσουμε μέ σαφήνεια αύτή τή λογική. Στήνπραγματικότητα βρίσκεται μόνο στον Leibniz, τού οποίου τόοικουμενικό σύστημα συνδυασμών είναι ή τυπική έκφραση της μεταφυσικής, πού προσεγγίζει τήν συνολική καί πολλαπλή θεώρησηδλων τών άπόψεων.

Εντούτοις, άπό δώ καί πέρα οφείλουμε νά συγκρατήσουμε δύοσημεία, πού τοποθετούνται βέβαια έξω άπό τά προβλήματα τούLeibniz, άλλά πού τίθενται σήμερα γιά μάς (ώς πρόβλημα εκκεντρικό καί δχι έσωτερικό, κατά τήν έκφραση τού Leibniz).

1) Άραγε ή οικουμενική επέκταση τού ορθολογισμού συνεπάγεται μιά παράδοξη στάση καί, συνεπώς, μιάν άμφιλογία πούεισάγει μέσα στο Λόγο τό'παράλογο;

2) Αύτή ή άμφιλογία διαλύεται τάχα σέ μιάν άπλή διαφοράάπόψεων, πράγμα πού θά οδηγούσε στο συμπέρασμα δτι ό Λόγοςάποκλείει κάθε άντίφαση;

Page 179: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 179/383

Ο Ο Ρ Θ Ο Λ Ο Γ Ι Σ Μ Ο Σ Σ Π Ρ Ω Γ Μ Ε Ν Ο Σ Ω Σ Τ Ο Π Ρ Δ Ο Ξ Ο 179

'Η μονάδα .

Βέβαια, τό έργο του Leibniz δέν μας έπιτρέπει νά άπαντήσουμεσέ αύτές τίς ερωτήσεις. Εντούτοις, είναι ενδιαφέρον νά εξετάσουμε μιάν θεωρία άπό τήν όποια έχει άποκλειστεί κάθε άντί-φαση, πράγμα πού παρουσιάζεται ώς πλήρης καί άκέραιος ορθολογισμός (πράγμα ταυτόσημο). 'Ένα ερώτημα άκόμα πιο έκκεν-τρικό, τό όποιο δμως ενισχύει μιάν προεισαγωγική κατανόηση τού

σχεδίου αύτού τού φιλοσόφου, είναι τό έξης: γιατί άπορρίφθηκε όΣπινόζα; Γιατί ό σπινοζισμός δέν είναι μιά «άποψη»;Ή εσωτερική άπάντηση θά ήταν αύτή: επειδή ό Σπινόζα είναι

ό μόνος πού έθεσε τήν μονάδα ώς μοναδική, τήν ύπόσταση ώς μίακαί έτσι ή διδασκαλία του άπαγορεύει κάθε πολλότητα άπόψεο̂ ν.Ό Σπινόζα θά ήταν ό μόνος άκατανίκητος άντίπαλος.

Στήν πραγματικότητα, αύτή ή εσωτερική έξήγηση δέν μάς

ικανοποιεί διόλου: φαίνεται μάλλον δτι ή διδασκαλία τού Leibnizείναι τόσο παραπλήσια μέ έκείνη τού Σπινόζα ώστε ό Leibnizφοβάται τό άμάλγαμα, πράγμα πού θά κατέστρεφε δλες τίς προσ-πάθειές του γιά συμφιλίωση (καί ίσως δλη του τή σταδιοδρομία).

Ή άρχιτεκτονική τού έργου τού Leibniz έχει δοθεί μέσα στή Μοναδολογία. Μέσα στό σύστημα υπάρχουν τρία στοιχεία:

α) ή μονάδα (δηλαδή ή υπόσταση)*

β) ό Λόγος*γ) ό Θεός. Αύτό πού έχει σημασία έδώ είναι νά δούμε δτι τά τρία αύτά

στοιχεία λένε φαινομενικά τό ίδιο πράγμα. *Av έπιβεβαιώναμεαύτή τήν κρίση, θά ήταν σά νά καταστρέφαμε τό σύστημα (βλέπουμε έδώ πόσο έπικίνδυνος είναι ό Σπινόζα γιά τόν Leibniz).’Έχει δψιστη σημασία νά καταλάβουμε δτι, άν τά τρία αύτά στοι

χεία μιλούν γιά τό ίδιο άντικείμενο, μιλούν μέ τρόπο διαφορετικόκαί δέν μάς είναι έπιτρεπτό νά πούμε δτι τό ένα στοιχείο οδηγείστό άλλο (έδώ δέν έχουμε νά κάνουμε μέ έναν συλλογισμό, παράτήν φαινομενική έντύπωση δτι ή μονάδα άποτελεί τήν μείζονα, ό

Page 180: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 180/383

180 LEIBNIZ

 Λόγος τήν έλάσσονα, καί ό Θεός τό συμπέρασμα), οΰτε μπορούμενά δούμε σέ ενα άπό τά δύο στοιχεία τήν όλοποίηση ή τήν αιτίατών δύο άλλων. Πρέπει πάντα νά διατηρούμε τήν άμφιλογία* ό

Θεός, ή μονάδα καί ό Λόγος δέν είναι ταυτόσημα πράγματα.Ποιά εϊναι δμως ή φύση αύτής τής άμφιλογίας; ΕΖναι άραγε μιάδιαφορά, μιά άντίφαση, ένα διπλό νόημα; Πού τοποθετείται; ΣτονΘεό μήπως; Γιά νά απαντήσουμε σέ αύτή τήν κατεξοχήν λεϊβνι-τιανή ερώτηση, πρέπει νά μελετήσουμε ένα άπό τά στοιχεία. Καίτά τρία είναι εξίσου σημαντικά* επειδή δμως ή μονάδα εκτίθεταιπρώτη άπό τον Leibniz, άρχίζουμε άπό αύτή (γνώμη μας άλλωστε

είναι δτι ή άμφιλογία τού Leibniz δέν μπορεί νά μετατεθεί. ’Απόδειξη δτι έκτος άπό τον Leibniz κανείς ποτέ δέν έγινε οπαδός του,μολονότι ή διδασκαλία του πρεσβεύει έναν Λόγο χωρίς δρια).

Ή μονάδα είναι μιά άπλή ένότητα, δέν είναι συντεθειμένηοΰτε διαιρέσιμη. 'Υπάρχει άπειρία μονάδων καί μέσα στον κόσμο υπάρχουν μόνο μονάδες. Μπορούμε νά διαπιστώσουμε άμεσαδτι αύτός ό ορισμός επιτρέπει νά έπιλύσουμε δλα τά προβλήματα,

άλλά δ Ι'διος είναι προβληματικός καί παράδοξος. Πράγματι, παίζειδιαρκώς μέ τήν ένότητα καί τήν πολλότητα καί, βαθύτερα άκόμα,μέ τήν ταυτότητα. Στον Leibniz ή ταυτότητα είναι ταυτόχρονατό εν καί τά πολλά. Άπό τήν ταυτότητα γεννιέται ολόκληρη ήπολλότητα. Γιά νά πούμε εν,  χρειάζονται τουλάχιστον δύο δροι,κι δμως αύτοί οί δύο δροι δέν εκφράζουν παρά τήν ένότητα καίοριακά είναι ή ϊδια ή ένότητα. ’Έτσι ωθούμαστε νά πούμε δτι

μόνο ή διαφορά εκφράζει τήν ταυτότητα, συνάμα δμως δτι ή διαφορά είναι μιά ταυτότητα. Άπό εδώ μπορούμε ήδη άπό τώρα νά συναγάγουμε μιά σειρά

παρατηρήσεων:1) γιά νά ύποδηλώσουμε τήν ένότητα, πρέπει νά σκεφτοΰμε

μέ σημεία: ή ισοδυναμία ταυτότητα-διαφορά, εν-πολλά, έπιτελει-ται μέ τό πέρασμα στον κόσμο τών σημείων. Τό γεγονός, δτι γιά

νά έκφράσω τό εν  μού χρειάζονται δύο δροι, κάνει άναγκαία τήνισοδυναμία άνάμεσα στήν πραγματική ένότητα καί στήν σημειο-δοτική πολλότητα. Πράγμα πού μπορούμε επίσης νά έκφράσουμελέγοντας: δέν υπάρχει μοναδικό σημείο. Τό σημείο, γιά νά είναι

Page 181: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 181/383

Ο Ο Ρ Θ Ο Λ Ο Γ Ι Σ Μ Ο Σ Σ Π Ρ Ω Γ Μ Ε Ν Ο Σ Ω Σ Τ Ο Π Ρ Δ Ο Ξ Ο 181

σημείο, οφείλει νά είναι ήδη δυαδικό. Ή σκέψη είναι πάντα πολλαπλή, σκέπτεται δμως μόνο τήν ταυτότητα. Ό κόσμος είναι πολλαπλός, άπείρως πολλαπλός, άλλάένας'

2) αύτό έπιτρέπει τήν ύπόθεση (τήν οποία θά μπορούσαμε νάμεμφθούμε γιά μοντερνισμό) δτι άν ό Leibniz λύνει δλα τά μεταφυσικά προβλήματα, αύτό συμβαίνει, έπειδή τά πραγματεύεται δλαστό έπίπεδο τού σημείου, τού συνδυασμού. Γιατί έν πάση περι-πτώσει τό σημείο δέν κάνει τίποτε άλλο άπό τό νά έκφράζει ένασημείο. Τό πρόβλημα τού εν-πολλά μεταμορφώνεται σέ πρόβληματού είναι τού σημείου καί τού σημείου τού είναι*

3) άν θέτουμε τήν άρχή δτι ή ταυτότητα είναι Λόγος καίοΧι ό Λόγος έκφράζεται μέ σημεία, καταλαβαίνουμε δτι ή σκέψηείναι εν καί πολλά*

4) τό πρόβλημα τού θεμελίου, μιάς πρώτης άναγκαίας αρχής,δέν τίθεται* ή φιλοσοφία δέν είναι μιά άναζήτηση τού αύστηρούθεμελίου, άλλά μιά άνεξάντλητη μελέτη τών ισοδυναμιών. Ή φιλοσοφία γίνεται μιά έγκυκλοπαίδεια πού ύφαίνεται πάντα μέ τό

ίδιο υφάδι: ένότητα καί πολλότητα, ταυτότητα καί διαφορά. Μέδύο μονάχα δρους, τό 1 καί τό 0, μπορείτε νά γράψετε μιάν άνεξάντλητη έγκυκλοπαίδεια μέ άπειρη ποικιλία. Στό έσωτερικόαύτής τής έγκυκλοπαίδειας, θά ξαναβρείτε μιά διηνεκή άντι-στοιχία. Γιατί κάθε λέξη ίσοδυναμεί μέ έκείνες πού χρησιμεύουνγιά νά τήν ορίσουν, άλλά αύτή ή ισοδυναμία είναι άμοιβαία. Ήέγκυκλοπαίδεια, δντας πεπερασμένο βιβλίο, είναι μολαταύτα ά

πειρη*5) δπως ή άναζήτηση τού θεμελίου είναι μιά στείρα άναζήτηση (τήν όποια μπορούμε νά υποκαταστήσου με μέ τήν λογικήάνάλυση, δηλαδή τήν ζήτηση τών έ'σχατων αίτουμένων στοιχείων,πού δέν καταλήγει διόλου σέ μιά πρώτη βεβαιότητα, δπως τόCogito, άλλά σέ έναν μή περαιτέρω άναγώγιμο άριθμό τού τύπου 1, 0), έτσι καί ή άπόδειξη είναι μιά άχρηστη δουλειά. Τό

ζήτημα δέν είναι νά άποδείξουμε, άλλά νά έκφράσουμε μέσω μιάςομοιότητας, δηλαδή νά δώσουμε μιάν εικόνα ή μιά φόρμουλα πούνά είναι παρόμοια, δπως άκριβώς ένα τρίγωνο είναι παρόμοιο μέένα άλλο τρίγωνο. ’Έτσι ή Μοναδολογία είναι άπείρως παρόμοια.

Page 182: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 182/383

182 LEIBNIZ

Είναι παρόμοια μέ ολόκληρη τή φιλοσοφία του Leibniz (πράγμαπού δέ σημαίνει δτι είναι ή συμπύκνωσή της* δπως άλλωστε τότμήμα ΒΓ, δντας παρόμοιο μέ τό Β'Γ', δέν είναι ή συμπύκνωσή

του), είναι παρόμοια μέ ολόκληρο τό σύμπαν. Ό ήλιος του Πλάτωνα ήταν παρόμοιος μέ τό ’Αγαθό, δέν ήταν δμως παρά τό πα-ραβλάστημά του. Στον Πλάτωνα ό όμοιάζων δρος είναι κατώτερος. Στον Leibniz άντίθετα είναι ισοδύναμος σέ δλα τά σημεία(δηλαδή σημείο προς σημείο, πράγμα πού άπό μαθηματική άποψη θέλει νά πεί δτι ένα σημείο μπορεί νά είναι παρόμοιο μέ μιάγραμμή, μολονότι αύτή περιλαμβάνει άπειρία σημείων. Τό 9Εν 

είναι παρόμοιο μέ τό άπειρο).Ή άρχή τής ταυτότητας είναι κατά κάποιον τρόπο παρόμοιαμέ τήν άρχή τής ομοιότητας, παρόμοια μέ τήν άρχή του άποχρών-τος λόγου. Μπορούμε μάλιστα νά άναρωτηθούμε αν κάθε άντίθε-τος δρος δέν είναι παρόμοιος μέ τον άντίθετό του (δπως σέ έναείδος όμοθεσίας), έφόσον τό άντίθετο δέν είναι παρά ή μέγιστηδιαφορά σέ μιάν ταυτότητα. Είναι τό μέγιστο ετερο τού ταντον. 

 Αύτό επιτρέπει νά πούμε δτι ή ομοιότητα στον Leibniz δέν είναιδιόλου μιά ουσιώδης άρχή καί δτι αν χρησιμοποιούμε εδώ αύτήτήν έννοια, τό κάνουμε άπό καθαρή διδακτική σύμβαση.

 Αύτές οί παρατηρήσεις προσδιορίζουν τό τι είναι ή μονάδα.Γιατί ή μονάδα, πού είναι άδιαίρετη ένότητα, εκφράζει τήν πολλαπλότητα τού κόσμου* ή μονάδα, δντας ένότητα χωρίς μέρη, διαφέρει άπό δλες τις άλλες μονάδες, μολονότι είναι παρόμοια μέ τό

σύνολο τών μονάδων. Μολονότι ή μονάδα δέν έχει μέρη, ένέχειάπειρία πτυχών. Ό ορισμός τής μονάδας είναι καθαυτό παράδοξος: ένότητα χωρίς μέρη, διαφέρει μολαταύτα άπό δλες τις άλλεςμονάδες. Εντούτοις, αύτό τό παράδοξο μπορεί νά έκφραστεί τέλεια μέ τρόπο μαθηματικό (τό σημείο είναι παρόμοιο μέ έναν τομέα* άνάμεσα στο 0 καί στο 1 υπάρχει άπειρία άριθμών).

Επίσης θά μπορούσαμε νά θέσουμε στον έαυτό μας άνόητες

ερωτήσεις: ή μονάδα είναι τάχα ένα πραγματικό άντικείμενο;Είναι ένα σημείο; Ένα άτομο; Είναι έννοια; Ευχή; Ερωτήσειςάνόητες, γιατί στερούνται άντικειμένου. Τό λάθος τών μεταφυσικών είναι δτι πάντα χωρίζουν τήν έκφραση καί τό έκφραζόμενο

Page 183: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 183/383

Ο Ο Ρ Θ Ο Λ Ο Γ Ι Σ Μ Ο Σ Σ Π Ρ Ω Γ Μ Ε Ν Ο Σ Ω Σ Τ Ο Π Ρ Δ Ο Ξ Ο 183

σέ ξεχωριστές οντότητες. Ή μονάδα είναι ή φόρμουλα πού μάςέπιτρέπει νά έκφράσουμε τον κόσμο και συνάμα αύτόν έδώ τόνκόσμο. Είναι, γιά άλλη μιά φορά, σημείο άπ* όπου θεωρούνται

τά πράγματα, δηλαδή σημείο καί συνάμα θεώρηση. Μέσα σέ κάθεμονάδα βρίσκεται συμπτυγμένος ολόκληρος ό κόσμος καί μολαταύτα αύτός ό κόσμος είναι έξωτερικός πρός τίς μονάδες γιατίείναι ή ολότητα τών μονάδων. Δέν ύπάρχει όντολογική καταστατική θέση τής έννοιας* ή έννοια δέν είναι χωρισμένη όπως στόνKant* είναι έκφραση τού κόσμου καί συνάμα πραγματικότητααύτοΰ τού κόσμου. Κι έδώ άκόμα υπάρχει ομοιότητα άνάμεσα στή

μονάδα καί στήν έννοια, άνάμεσα στό δυνάμει καί στό πραγματικό.

Τό σώμα .

Γιά νά διασαφηνίσουμε τό ιδιαίτερο έγχείρημα τού πνεύματος τούLeibniz, καλό θά είναι νά τό συλλάβουμε σέ σχέση μέ ένα έμπόδιο

ξεχωριστά δύσκολο γιά τόν Λόγο τής κλασικής φιλοσοφίας: τόσώμα καί ειδικότερα τήν ύλη. Πράγματι, αύτός ό Λόγος, πούφαίνεται νά περιφρονεί οτιδήποτε βρίσκεται έξω άπό αύτόν χρησιμοποιώντας έναν <5ολοπού μετέπειτα θά υιοθετήσει ό Hegel, με-τατρέποντας δηλαδή τό ετερον  τού Λόγου σέ ένα στοιχείο τού

 Λόγου, προσέκρουσε έκείνη τήν έποχή σέ αύτό τό ξένο πράγμαπού είναι τό σώμα.

 Άν όλα είναι μονάδα, δηλαδή άδιαίρετο πνεύμα, ένότητα χωρίς μέρη, τότε πού τοποθετείται τό σώμα; Τό πρόβλημα φαίνεταιάλυτο καί είναι μεγάλος ό πειρασμός νά γίνουν δεκτές δύο διαφορετικές μονάδες, άπό τίς οποίες ή μία θά ήταν τό πνεύμα καί ήάλλη τό σώμα. Ποιά θά ήταν όμως ή καταστατική θέση τού σώματος ;

 Αύτό τό πρόβλημα γίνεται άκόμα πιο σοβαρό, γιατί κατά τόνδέκατο έβδομο αιώνα τό σώμα κατέκτησε μιάν ιδιαίτερη αύτονο-μία: είναι ένα ξένο, έξωτερικό άντικείμενο μέ τούς δικούς του νόμους. Ή καρτεσιανή φυσική καθιστά πολύ δύσκολη τήν έξήγησητής μετουσίωσης: πώς τό σώμα τού Χριστού μπόρεσε νά μεταμορ

Page 184: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 184/383

184 LEIBNIZ

φωθεί σέ άρτον καί οίνον; Πώς μπορούμε νά μερίσουμε αύτό τόσώμα καί νά τό μοιράσουμε ολόκληρο σέ δλους τούς συνδαιτη-μόνες μιας τράπεζας μεταλαμβανόντων;

Είναι ένα πρόβλημα πού σήμερα φαίνεται άσήμαντό καί τόόποιο άμελοΰν άκόμα καί οί επίμονοι άναγνώστες τού Descartes,γιατί μέ τό πνεύμα τού εικοστού αιώνα πρεσβεύουν δτι έχουν νάκάνουν μέ μιά μωρολογία πού είναι εύκολο νά άπορριφθεΐ. ’Άλλωστε τό άπορρίπτουν, είτε λέγοντας δτι πρόκειται γιά ένα απλόσύμβολο κι δτι τό σώμα τού Χριστού είναι έδώ μιά εικόνα, είτευιοθετώντας μιάν άφελή πνευματοκρατία πού μεταμορφώνει τον

άρτον καί τον οίνον σέ μιάν άπιαστη πνοή φορτισμένη μέ ιερότητα.Πρέπει νά κατανοήσουμε δτι κατά τον δέκατο έβδομο αιώνα ήμεταμόρφωση τού σώματος τού Χριστού είναι ένα ζήτημα πούέχει τήν ίδια, αν δχι μεγαλύτερη, σπουδαιότητα άπό τήν πτώσητών σωμάτων ή τήν κίνηση τών πλανητών. Σέ μιάν έποχή πού ήτακτική μελέτη τών άστρων δέν έπιτρέπει νά ύψωθεΐ τό έπίπεδοζωής τών μή φιλοσόφων, οί νόμοι τού Γαλιλαίου δέν μπορούν νά

ιδιοποιηθούν ύπερήφανα τό έπιχείρημα τής αύθεντίας, τό όποιοσήμερα τό ένσαρκώνει ή βιομηχανική άνάπτυξη.Γιά νά θεμελιώσει τή νέα φυσική, ό Descartes δφειλε νά

διακρίνει ριζικά τό σώμα, ώς διαιρέσιμη υπόσταση, άπό τή σκέψη, ώς αδιαίρετη υπόσταση. Αύτό πού ενοχλεί σέ έτούτον τονχωρισμό δέν είναι τόσο ή δυσκολία νά εξηγήσουμε τήν επίδρασητής βούλησης πάνω στο σώμα, δπως πιστεύουμε σήμερα, δσο ήδυνατότητα αυτού τού κορμιού νά μετατραπεί σέ σκέψη. Άλλωστε μ5αύτή τήν έννοια ό Descartes είναι επαναστάτης, γιατίπροσέδωσε στο πρόβλημα τήν σημερινή του μορφή. Κατ’ αυτόν,ή δυσκολία έγκειται στήν έξήγηση τής μεταβίβασης μιας έπιτα-γής άπό τήν ψυχή στο σώμα. Εξάλλου, έτσι παραδόθηκε ώς τιςμέρες μας άπό τήν πανεπιστημιακή παράδοση τούτο τό πρόβλημα:πώς μπορώνά κινήσω τό χέρι μου μόνο μέ τή σκέψη;

’Έτσι διατυπωμένη, μιά τέτοια ερώτηση δέν μπορεί παρά νάλάβει μιάν πνευματοκρατική ή μιάν υλιστική άπάντηση. Απαντήσεις ύπερβολικά εύκολες, πού κανείς κλασικός φιλόσοφος δέν δέχτηκε. Καί τούτο γιατί τό πρόβλημα δέν ήταν άκόμα τόσο άπλά

Page 185: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 185/383

Ο Ο Ρ Θ Ο Λ Ο Γ Ι Σ Μ Ο Σ Σ Π Ρ Ω Γ Μ Ε Ν Ο Σ Ω Σ Τ Ο Π Ρ Δ Ο Ξ Ο 185

ψυχολογικό. Ή άμεση έπενέργεια τής ψυχής πάνω στό σώμα, τήνοποία εξέθεσε ό Descartes στήν Πραγματεία για τά πάθη, εϊναιμιά νέα ξεχωριστή ιδέα πού εϊχε μιά παράδοξη τύχη δταν οι μη

χανές άρχισαν άληθινά νά λειτουργούν καί νά παράγουν. Τό πρόβλημα έμπαινε διαφορετικά προτού ό μηχανικός, έμπνεόμενος άπότά μαθηματικά καί μόνο, μπορέσει νά διατάξει τόσο τίς μηχανέςδσο καί τούς ανθρώπους νά υφάνουν υφάσματα. Ή λύση τού Descartes δέν χρησιμοποιήθηκε πάρα πολύ μετά άπό αύτόν γιά νάυπάρξουν προβληματισμοί ώς πρός τήν φυσική δύναμη τού πνεύματος, έπρεπε αύτό τό πνεύμα νά δράσει άληθινά πάνω σέ δ,τι

σήμερα άποκαλούμε δλη. Πολύ περισσότερο άπό τούς περιστρεφόμενους πίνακες, σήμερα τήν ιδέα μιάς πνευματικής υπόστασης,πού έπενεργεΐ έξ άποστάσεως πάνω σέ μιάν υλική ύπόσταση, τήνεπιβεβαιώνει ή βιομηχανία. Σήμερα ό μηχανικός είναι καρτεσιανός δχι μέ τό πνεύμα του παρά μέ τήν κυριαρχία πού άσκεϊ πάνωστις μηχανές καί στούς εργάτες. Ή βούληση δέν εϊναι τίποτε άλλοάπό τήν προσταγή τού σοφού πρός τόν χειρώνακτα, καί ή φαντα

σία δέν εϊναι παρά τά γραφεία δπου συναντώνται τό πνεύμα (οίμηχανικοί) καί ή ύλη (τό έργοστάσιο). *Άρα τό πρόβλημα δέν εϊχετεθεϊ σωστά. Σήμερα εϊναι εύκολο νά καταλάβουμε δτι ένας μηχανικός στό γραφείο του διευθύνει τίς μηχανές καί τούς άνθρώπουςπού δουλεύουν γι’ αύτόν. Τήν εποχή τού Descartes τά μόνα άντι-κείμενα, πού συνέχιζαν τήν αύτόνομη κίνησή τους μολονότι είχανάπομακρυνθεΐ άπό τόν κατασκευαστή τους, ήσαν κάποια αύτόματα

καί ρολόγια. Έπίσης πρέπει νά καταλάβουμε δτι ό Leibniz, δπωςάλλωστε καί ό Descartes, πού δέν φανταζόταν τήν μεγάλη βιομηχανία (άν καί σέ μιά περίφημη φράση του ό Descartes τήν εϊχευποψιαστεί· αύτό επιτρέπει σήμερα στούς φιλοσόφους νά σκέπτονται λές καί ή βιομηχανία δέν υπήρχε, δηλαδή νά λαβαίνουνυπόψη τους μόνο τή σχέση τής ψυχής μέ τό σώμα, ένώ στούς άνθρώπους τής βιομηχανίας έπιτρέπει νά θεωρούν τόν εαυτό τους

καρτεσιανό), έπινόησε έναν άλλο δρόμο, πού μέχρι τίς μέρες μαςδέν άξιοποιήθηκε άληθινά, μολονότι ή χρήση τών υπολογιστώνφαίνεται σήμερα νά δικαιώνει τόν Leibniz.

'Όταν ή σκέψη κόβεται άπό τίς ρίζες της μπορεί νά χρησιμεύ-

Page 186: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 186/383

186 LEIBNIZ

σει γιά τά πάντα καί, χωρίς κίνδυνο, θά μπορούσαμε νά ονομάσουμε τον Descartes φιλόσοφο τής άτμομηχανής ή τού ήλεκτρι-σμοΰ καί τον Leibniz άνθρωπο τών υπολογιστών.

Μολονότι είναι ιστορικά άτοπη, αύτή ή σύγκριση έπιτρέπεινά μή δούμε τή σχέση τής ψυχής μέ τό σώμα μόνο άπό τήν σκοπιάτής έμπειρικής ψυχολογίας (πράγμα πού είναι εξίσου άτοπο ιστορικά). Μιά μακρόχρονη παράδοση έ'κανε τον Descartes φιλόσοφοτής έπενέργειας τής ψυχής πάνω στο σώμα καί κατά συνέπειαθεμελιωτή τής σύγχρονης ψυχολογίας. Αύτή ή άναγωγή τής φιλοσοφίας στήν ψυχολογία είναι ενα ύστερο φαινόμενο* γιά νά άπο-

φύγουμε καλύτερα τούς κοινούς τόπους, δέν θά ήταν άσχημο νάθέσουμε έκ νέου προβλήματα δπως ή μετουσίωση ή ή άνάστασητού Χριστού ή ή μετενσάρκωση. Αύτά τά έρωτήματα υποχρέωσαντούς φιλοσόφους τού δέκατου έβδομου αιώνα νά δούν τή σχέσητής ψυχής μέ τό σώμα μέ έναν τρόπο πού δέν είναι ψυχολογικός.

Κατά πρώτο λόγο, στον Leibniz δέν υπάρχει καθαυτό χωρισμός σέ ψυχή καί σώμα. Ή σχέση ψυχής-σώματος δέν είναι ή

σχέση δύο χωριστών υποστάσεων. Στήν πραγματικότητα, ή κοινωνία μεταξύ ύποστάσεων είναι ή κοινωνία μεταξύ μονάδων.Ωστόσο τό ίδιο τό σώμα δέν είναι μονάδα.

Τό σώμα μπορεί νά ιδωθεί άπό τήν σκοπιά τής μηχανικής,μπορεί νά γίνει άντικείμενο τής φυσικής έπιστήμης. Αυτό δμωςδέν είναι παρά μιά άποψη γιά τό σώμα (σέ αύτό ήδη ό Leibnizδιαφέρει άπό τον Descartes, γιά τον οποίο ή φυσική μας λέει τά

 πάντα γιά τό σώμα). Ή φυσική μελέτη τού σώματος, δταν αύτόάνάγεται σέ μηχανή, δέν μπορεί νά συντελεστεί παρά μέ βάσηένα σχέδιο, ένα πρόγραμμα, σάν κι αύτά πού κάνουν οί άρχιτέκτο-νες ή οί γεωμέτρες. Αύτό τό σχέδιο είναι μιά ορισμένη τομή, ήοποία επιτρέπει νά διατυπώσουμε νόμους πού άφορούν μόνο μιάνπλευρά τού σώματος.

Μπορούμε εξίσου νά υιοθετήσουμε τήν δυναμική άποψη καίνά άνακαλύψουμε μέσα στο σώμα μιά δύναμη, μιάν ένέργεια πούενέχεται στήν ύλη του* αύτή ή δύναμη μέ κανέναν τρόπο δέν μπορείνά άναχθεΐ σέ μιάν άπλή επαφή δύο στοιχείων έξ ολοκλήρου άνα-

Page 187: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 187/383

Ο Ο Ρ Θ Ο Λ Ο Γ Ι Σ Μ Ο Σ Σ Π Ρ Ω Γ Μ Ε Ν Ο Σ Ω Σ Τ Ο Π Ρ Δ Ο Ξ Ο 187

πτυγμένων μέσα στό χώρο (πράγμα πού άπαγορεύει νά δούμε τόσώμα σάν άπλή μηχανή).

Επιπλέον, κάθε στοιχείο τού σώματος δέν εϊναι πεπερασμένο

(ή έννοια τού υλικού σημείου, τού φυσικού άτόμου, δέν υιοθετήθηκε άπό τόν Leibniz)* κάθε στοιχείο τού σώματος ενέχει άπει-ρία στοιχείων. Έδώ παρεμβαίνει ή ανακάλυψη τού μικροσκοπίου,γιά τήν οποία ό Leibniz έδειξε μεγάλο ένδιαφέρον. Ένα στοιχείοτού σώματος, όσοδήποτε μικρό κι άν εϊναι, επιτρέπει νά άνακα-λύψουμε, δταν τό κοιτάμε μέσα άπό έναν ειδικό φακό, άλλα μικρότερα στοιχεία. Άλλά αύτά τά στοιχεία δέν συναρθρώνονται δπως

οί τροχοί ένός ρολογιού* κολυμπούν σάν ψάρια μέσα σέ μιά λίμνη,κάθε ψάρι τής λίμνης εϊναι τό ϊδιο λίμνη καί αύτό συνεχίζεταιέπ5άπειρον (εξάλλου αύτή ή έσωτερική άπειρία δέν άποκλείει έναδριο).

 Αύτές οί τρεις άπόψεις δέν είναι άντιφατικές, μάς υποδείχνουνμόνο δτι τό σώμα δχι μόνο δέν εϊναι ένα συμπαγές αντικείμενο,άλλά μοιάζει μάλλον μέ ένα τοπίο πού τό κοιτούν διαφορετικά ό

ζωγράφος, ό περιπατητής, ό βοτανολόγος, ό γεωμέτρης ή δ ιδιοκτήτης γής.*Η άτομικότητα εϊναι μιά άκραία διαφορά καί γι’ αύτό κατα

λήγει στήν ένότητα. Άν τό σώμα ή ή ψυχή εϊναι άτομικότητες,αύτό συμβαίνει γιατί εϊναι μοναδικές διαφορές. Πράγματι, αύτήή σύνθεση τής άπειρίας έπιτρέπει τόσες παραλλαγές, ώστε εϊναιάδύνατο νά υποθέσουμε δύο ταυτόσημα σώματα ή δύο ταυτόσημες

ψυχές. Εντούτοις, σημασία έχει νά κατανοήσουμε δτι αύτή ή διαφορά δέν άποκλείει διόλου τήν ένότητα. Πράγματι ή θεώρηση τούLeibniz μάς άπομακρύνει άπό τήν ψυχολογία, δπως τήν καταλαβαίνουμε εμείς.

Όρισμένες κοινωνικές ιδιαιτερότητες καί, γιά μάς, τό ζήτηματής σχέσης τής ψυχής μέ τό σώμα δέν μπορούν νά συσχετισθοΰνπαρά μόνο μέ αύτό τό άτομο. Ό Leibniz υποστήριζε δτι αύτόδέν ήταν παρά μιά άποψη. Καί στή φιλοσοφία του άκόμα καί αύτότό κοινωνικό άτομο δέν έμφανίζεται πλέον παρά σάν μιά προσωρινήπραγματικότητα, σάν μιά άποψη. Ό Leibniz κατέγινε πολύ στήνγενεαλογία* τό ιστορικό άτομο εμφανίζεται μέσα στό γενεαλογικό

Page 188: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 188/383

188 LEIBNIZ

δέντρο τών δυναστειών ώς άποτέλεσμα μιας μακράς σειράς πούγέννα μιά νέα σειρά. Κανένα σημείο τού γενεαλογικού δέντρου δένέχει νόημα χωρίς αύτό το δέντρο, καθένα ενέχει ολόκληρο τό δέν

τρο καί τό δέντρο έκφράζεται στον καθένα άπό τούς κλάδους του.Κι εδώ άκόμα εμφανίζεται ή θεωρία τού σημείου: κάθε διακλάδωση μέσα στο γενεαλογικό δέντρο ενέχει ολόκληρο τό δέντρο,πού μπορεί νά ιδωθεί σάν μιά προβολή, μιά έπαύξηση τού άτόμου.5Αλλά τι είναι τότε τό άτομο; Είναι ή εικόνα τού δέντρου σέ σμίκρυνση καί τό ίδιο τό δέντρο. Μέ τον ίδιο τρόπο πρέπει νά κατανοηθεί ή σχέση ψυχής-σώματος. Τό σώμα είναι ένα είδος εικό

νας τής ψυχής, έκφράζει αύτή τήν ψυχή γραφικά, φυσικά, δυναμικά. Τό σώμα είναι μιά περιγραφή τής ψυχής ή μάλλον ένας χάρτης της όπου έκτίθενται διαδοχικά ή γεωγραφική, ή άνθρώπινηκαί ή φυσική της έποψη.

’Έτσι όταν λέμε ότι γιά τον Leibniz τό σώμα είναι ή σκοπιάτής ψυχής καί ότι ή ψυχή είναι ή ένότητα τού σώματος, σέ αύτήτή διατύπωση δέν πρέπει νά δούμε τήν έκφραση ένός άπλού όργα-

νικισμού, δπως τον βρίσκουμε στον ’Αριστοτέλη (γιά τον όποιοή ψυχή είναι ή ιδέα τού σώματος). Στον Leibniz, τό σώμα ώςσκοπιά είναι ή άνάπτυξη τών πτυχών τής ψυχής: αν ή ψυχή είναιιδέα, τό σώμα είναι τό βιβλίο πού έκθέτει αύτή τήν ιδέα. Τό σώμα,όπως τό βιβλίο, έκθέτει τήν ψυχή, άλλά είναι ένα άπειρο βιβλίοκαί άντανακλά τις μύριες όψεις τής ψυχής, πού ή ψυχή ή ίδια δέχεται άπό άλλες ψυχές εκτιθέμενες σέ άλλα σώματα.

Συνεπώς ό άνθρώπινος κόσμος είναι ένα είδος βιβλιοθήκης.Κάθε βιβλίο είναι ένα μείγμα πνεύματος καί όλης, άλλά είναιπολύ δύσκολο νά διακρίνουμε έδώ τί είναι πνεύμα καί τί είναιόλη. "Υλη δέν είναι μόνο ή σελίδα τού βιβλίου, ή κατασκευή τούχαρτιού, άλλά επίσης ή συγκεχυμένη φράση, ή ιδέα πού περικλείεται μέσα στήν άσάφειά της. Κάθε βιβλίο σέ καθεμιά άπό τις φράσεις του άποκαλύπτει μύριες επιρροές καί γιά νά έξηγήσουμε μιάφράση ξέρουμε καλά ότι καμιά φορά είναι άναγκαία ή γνώση ολόκληρης τής βιβλιοθήκης.

Επίσης ή εικόνα πού παρουσιάζει τό σώμα καί τήν ψυχή σάνδύο συναρμοστέα ήμίση είναι υπερβολικά άπλή. 'Η σχέση είναι

Page 189: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 189/383

πολύ πιο περίπλοκη. 'Όπως ειπώθηκε επανειλημμένα, εϊναι μιάσχέση παραλληλίας καί άντιστοιχίας. Στον Leibniz ό κόσμος μπορεί νά παρασταθει σάν μιά κιγκλίδα, σάν ένα σύστημα παράλλη

λων καθέτων πού το τέμνουν οριζόντιες παράλληλες. Κάθε σημείοτομής περιέχει συνθετικά το σύνολο τού συστήματος καί οί ίδιεςοί παράλληλες συναντώνται έπ* άπειρον. "Ομοια το σώμα εϊναιπαράλληλο μέ τήν ψυχή* πρόκειται γιά μιάν ιδιαίτερη εικόνα μιάςγενικής άντιστοιχίας, ή όποια μπορεί καί νά εξηγήσει τή σχέσητού γράμματος μέ τό πνεύμα του.

'Η σχέση τής ψυχής μέ τό σώμα εϊναι σάν τή σχέση τού ση

μείου μέ τήν ιδέα. Τό σώμα ώς σκοπιά τής ψυχής εϊναι ένα εϊδοςσημείου συνάντησης τών διαφόρων επιρροών πού δέχεται αύτή ήψυχή. Έπίσης εϊναι ή θέση αύτής τής ψυχής, δηλαδή ή θέση πούκατέχει μέσα στή γενική διάταξη τών μονάδων (δπως γιά παράδειγμα τό ΑΒ διαφέρει άπό τό ΒΑ άναφορικά μέ τή θέση). Έτσι,άν τό σώμα σχετίζεται μέ τό χώρο, αύτό δέ συμβαίνει μέ τόντρόπο τού Descartes (ύλικότητα καί διαιρετότητα), άλλά καθόσον

ό χώρος εϊναι ή περιοχή τών θέσεων (έτσι σέ ένα γενεαλογικό δέντρο οί δροι διαφέρουν άνάλογα μέ τή θέση, στό σκάκι ή στά χαρτιά οί άξιες ποικίλλουν σύμφωνα μέ τή θέση πού κατέχουν τά πιόνια). Στόν Leibniz, δπως τό έδειξε ό Michel Serres, υπάρχει μιάολόκληρη τοπολογία.

*Η σύγχυση τού σώματος (άποψη τής ύλικότητάς του) οφείλεται στό γεγονός δτι εϊναι τόπος πολλών συναντήσεων. Τό σώμα

εϊναι ή διασταύρωση επιρροών καί θέσεων. "Ετσι, γιά νά εξηγήσειτήν άντίληψη καί τό φαινόμενο, ό Leibniz χρησιμοποιεί ένα γραφικό λεξιλόγιο, εκείνο τών σκιών, τών μορφών, τών χρωμάτων, τάόποια μπορούμε νά άποδώσουμε πολλαπλασιάζοντας τίς πινελιέςπάνω στό χαρτί. Οί άντιλήψεις είναι αύτές οί διασταυρώσεις τώνγραμμών. Τό ϊδιο τό σώμα δέν εϊναι τίποτε άλλο άπό τήν έξαιρε-τικά λεπτή καί άραχνούφαντη μοίρα τών μύριων επιδράσεων πού

δέχεται ή ψυχή."Εχει σημασία νά κατανοήσουμε δτι, άν ή ψυχή έχει ένα σώμα,αύτό συμβαίνει γιατί ύπάρχει άπειρία μονάδων καί γιατί κάθε μονάδα εκφράζει μέ τόν τρόπο της αύτή τήν άπειρία επειδή καθεμιά

Ο ΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΣΠΡΩΓΜΕΝΟΣ ΩΣ ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΞΟ 189

Page 190: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 190/383

190 LEIBNIZ

κατέχει, μιά καθορισμένη θέση. "Αρα το σώμα είναι κατ’ ούσίανάποτέλεσμα μιας θέσης (μέ τήν τοπολογική έννοια του δρου).

Συνεπώς ή αντίθεση σκέψη-δλη είναι υπερβολικά χονδροειδής

γιά νά άποδώσει τή σχέση ψυχή-σώμα. Μάλλον μιά σημασιολο-γική σχέση συσχετίζει τήν ψυχή μέ τδ σώμα καί κάνει τδ σώμαγράμμα τής ψυχής.

Καί αν ή ψυχή είναι ή ένότητα του σώματος, αύτδ συμβαίνειεπειδή είναι τδ έσχατο νόημα αύτής τής απειρίας τών διασταυρούμενων γραμμών. Ένότητα πού συνάμα είναι ταυτότητα, γιατί υπάρχει μονάχα ένα σύνολο αυτών τών άπειρων πτυχών. 'Η ψυχή καί

τδ σώμα είναι παράλληλες γραμμές δπως τδ νόημα καί τδ σημείο(στδ σύγχρονο λεξιλόγιο θά λέγαμε τδ σημαίνον καί τδ σημαινό-μενο* θά έπρεπε νά προσθέσουμε δτι ή λεϊβνίτεια θεωρία του σημαίνοντος είναι έξ ολοκλήρου πρωτότυπη, γιατί είναι μιά θεωρίαθέσεων, τόπων).

Είναι εύκολονόητο δτι μέ αύτή τή θεωρία ό Leibniz δέν δυσκολεύτηκε νά εξηγήσει τόσο τήν ψυχολογική έπίδραση τής ψυχής

πάνω στδ σώμα δσο καί τήν μετουσίωση. ’Αναπτύσσοντας πλήρως τδ σώμα, εκθέτοντας καί έκδιπλώνοντας δλα τά μέρη του, θάείχαμε τδ κείμενο τής ψυχής. Μάλιστα θά μπαίναμε στδν πειρασμόνά πούμε δτι τδ σώμα καί ή ψυχή δέν έχουν άπόλυτα διαφορετικήφύση. Εντούτοις, βλέπουμε καθαρά δτι αν ή ψυχή καί τδ σώμαοριακά μπορούν νά θεωρηθούν ισοδύναμα στοιχεία, τότε ή ταυτότητά τους θά σήμαινε δτι υπάρχει μόνο μία μονάδα. "Άν υπάρχειένα σώμα, αύτδ συμβαίνει γιατί υπάρχει μιά άπειρία μονάδων* ήδιαφορά άνάμεσα στήν ψυχή καί στδ σώμα παράγεται άπδ τήνπολλαπλότητα τών μονάδων. Γιά μιάν άκόμα φορά βλέπουμε δτιτδ σύστημα τού Leibniz εδράζεται στδ πρόβλημα τής ένότηταςκαί τής πολλαπλότητας. Τόσο ή ταυτότητα ψυχής καί σώματοςδσο καί ή ριζική διαφορά τους άπωθούν εξίσου τδν Leibniz.

Page 191: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 191/383

Ο Ο Ρ Θ Ο Λ Ο Γ Ι Σ Μ Ο Σ Σ Π Ρ Ω Γ Μ Ε Ν Ο Σ Ω Σ Τ Ο Π Ρ Δ Ο Ξ Ο 191

Φιλοσοφία και μαθηματικά .

Μιά επιπόλαια άνάγνωση του Leibniz δέν επιτρέπει νά άντιλη-φθοΰμε τί τόν διαστέλλει άπό τούς φιλοσόφους τού δέκατου έβδομου αιώνα. Τό σύστημά του ορισμένοι τό είδαν σάν μιά άπλήπαραλλαγή τής σκέψης τού Descartes. Πράγματι, έπιφανειακά τάθέματα πού πραγματεύεται ό Leibniz είναι τά κλασικά θέματα:ό Θεός, ή διάκριση τής ψυχής άπό τό σώμα, ή γνώση. Τό ΰφοςτου είναι εκείνο τών άρχαίων φιλοσόφων. Ωστόσο μιά πιο προσεχτική άνάγνωση δείχνει δτι έχουμε νά κάνουμε μέ μιά μεταμφίεση(άπό τήν οποία έξαπατήθηκαν οί σύγχρονοί του). Αύτή ή μεταμφίεση εϊναι τέλεια, γιατί ό Leibniz είναι δάσκαλος στήν τέχνητής μετάφρασης* γνωρίζει πώς νά άποκαταστήσει τήν ισοδυναμία άνάμεσα στά λεκτικά, άνάμεσα στούς τρόπους έκφρασης. Κατανοούμε έτσι δτι γι’ αυτόν ή ιδιαίτερη έκφραση πού έπέλεξε θά

μπορούσε νά ήταν ολωσδιόλου διαφορετική. Έκεϊνο πού γύρεψεείναι ένα είδος καθολικής ισοδυναμίας.Συνεπώς ή πρωτοτυπία τού Leibniz εϊναι κρυμμένη πίσω άπό

ένα προσωπείο. Μπορούμε νά πούμε δτι μοιάζει μέ τόν Descartesδσο καί μέ τόν ’Αριστοτέλη καί τόν Πλάτωνα. 'Όπως ή μονάδα,ό Leibniz άντανακλά δλες τίς άπόψεις καί άποσκοπεϊ στήν συγκρότηση ένός κειμένου πού νά εϊναι τό πρότυπο αύτής τής πολλα

πλής έκφρασης. Σκοπεύει νά πλάσει έναν άλγόριθμο πού νά δείχνειτήν άπειρη ποικιλία τού κόσμου καί συνάμα τήν ένότητά του. Αυτήή πρωτότυπη θέση (πού θά υιοθετηθεί μέ όλότελα διαφορετικότρόπο άπό τόν Hegel) εϊναι μολαταύτα κρυμμένη άπό τήν επιφανειακά κλασική μορφή τής μεταφυσικής του.

Μπορούμε ίσως νά εξηγήσουμε αύτή τή στάση μέ ορισμέναχαρακτηριστικά τής παιδείας τού Leibniz: τήν άξιοσημείωτη άγά

πη πού είχε γιά κάθε είδους άνάγνωσμα, γιά δλες τις εκφάνσειςτής έπιστήμης. Σ’ αύτό φαίνεται δτι ή παρατήρηση τής φύσης δένδιακρίνεται ποτέ άπό τήν έκφραση πού αύτή ή φύση βρίσκει μέσαστήν έπιστήμη. Στή φιλοσοφία του δέ διαπιστώνουμε ποτέ θεμε

Page 192: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 192/383

λιακή ρήξη άνάμεσα στα βιβλία καί στα πράγματα. Ό κόσμοςείναι ένα παιχνίδι κατόπτρων δπου τά βιβλία άντανακλουν τόσα,δσα τά φυτά καί οί πέτρες. Αύτή ή ιδιαίτερη θεώρηση τού κόσμου

στον Leibniz συνοδεύεται άπό ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιά τήσυμβολική διατύπωση. 'Όλες οί μορφές συμβολικής διατύπωσηςγίνονται άντικείμενο τών μελετών του: λογική, συνδυαστική, άλ-χημεία, μαθηματικά. Μπορούμε μάλιστα νά άναρωτηθούμε σέ ποιόβαθμό ό Leibniz, άναζωογονώντας τό σχέδιο τών άλχημιστών καίτών καββαλιστών, οραματίστηκε τή δημιουργία μιας καθολικήςσυμβολικής γλώσσας δπου δλα τά σημεία θά άντιστοιχούσαν καί

θά εξέφραζαν τό σύνολο τών πραγμάτων. Αύτό κάνει τήν άποψή του γιά τά μαθηματικά καί γιά τόρόλο τους στή φιλοσοφία ίδιάζουσα γιά πολλούς λόγους.

'Όπως συμβαίνει μέ δλους τούς μεγάλους μαθηματικούς, ή κύρια συνεισφορά τού Leibniz στά μαθηματικά ήταν μιά γενίκευση:έδωσε γενική μορφή σέ ένα πρόβλημα πού μέχρι τότε ήταν ιδιαίτερο. Στήν περίπτωση τού Leibniz είναι τό πρόβλημα τών έφα-

πτομένων, τό οποίο λύνει μέ τον άκόλουθο τρόπο. Δέν πρόκειταινά βρεί μιάν ιδιαίτερη εφαπτομένη γιά μιάν ιδιαίτερη καμπύλη,άλλά δλες τις έφαπτόμενες γιά δλες τις καμπύλες. Αύτή ή έρευνατού επιτρέπει νά διατυπώσει μιά θεωρία άνώτατων καί κατώτατωνορίων, τού άπείρως μικρού καί τού περάσματος στο δριο, καί νάδημιουργήσει έτσι, καθώς γνωρίζουμε, τον άπειροστικό λογισμό.

’Αλλά αν ή συνεισφορά του περιοριζόταν σέ αύτό θά ίσοδυνα-

μούσε μέ εκείνη τού Descartes, ό οποίος, γενικεύοντας τό πρόβλημα τών τόπων, θεμελίωσε τήν άναλυτική γεωμετρία. Πράγματι, φαίνεται δτι ή γενίκευση τού Leibniz έπιτελείται σέ έναάνώτερο επίπεδο. Ό Leibniz άναζητάει μιάν γενική άντιστοιχίαάνάμεσα σέ δλες τις μαθηματικές μορφές καί, δπως παρατηρεί όMichel Serres, συμβάλλει στή συγκρότηση μιας γενικής θεωρίαςτών μαθηματικών πράξεων. Ή φροντίδα τού Leibniz, περισσό

τερο άπό τήν εμβάθυνση ένός ιδιαίτερου προβλήματος (π.χ. τώνέφαπτομένων), είναι νά βρει μιάν άνώτερη μαθηματική, πού θάενείχε, ώς ειδικές άπόψεις, τούς διάφορους μαθηματικούς κλάδους.Κάνει ένα είδος μαθηματικής τών μαθηματικών καί κατανοούμε

192 LEIBNIZ

Page 193: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 193/383

γιατί ό Bourbaki είδε σέ αύτόν έναν άπό τούς προδρόμους του.’Άλλωστε αύτός ό τρόπος άντιμετώπισης τών μαθηματικών είναιμέσα στό πνεύμα τής φιλοσοφίας του.

Σέ στενή σχέση μέ τή φιλοσοφία του βρίσκεται έπίσης καί ήφροντίδα του νά δώσει οριστική μορφή στήν μαθηματική ορολογία— τόσο στό λεξιλόγιο δσο καί στή σύνταξή της. Άλλωστε αύτέςοί δύο προσπάθειες έγιναν ταυτόχρονα. Ή διευκρίνηση τής μαθηματικής γλώσσας συνεπάγεται τή γενίκευσή της* πιθανώς κανείςμαθηματικός δέν κατάλαβε τόσο βαθιά δτι ή οριστικοποίηση τήςμαθηματικής έκφρασης δέν ήταν άπλό έργο γραμματικού άλλά

δουλειά φιλοσόφου. Άναλογιζόμαστέ καλύτερα τή σπουδαιότητααύτής τής έρευνας δταν βλέπουμε δτι ό Descartes, πού στιςRegulae άκολουθούσε τό ίδιο σχέδιο, δέν έχει νά προτείνει άλληέννοια άπό τή γραμμή. Ή άναγωγή τών πάντων σέ γραμμές ήτανκατά κάποιον τρόπο καί ιδέα τού Leibniz. Άλλά οί δικές τουγραμμές τέμνονται, σχηματίζουν κόμπους, συγκροτούν πραγματικά έναν κόσμο καί μιά γλώσσα. Αύτής άκριβώς τής γλώσσας

θά γράψει τή θεωρία.Σήμερα, παρά τίς έργασίες τού Gueroult, τού Couturat καίπροπάντων τού Michel Serres, είναι άκόμα δύσκολο νά άναμετρή-σουμε μέ άκρίβεια τή σπουδαιότητα τής μαθηματικής έργασίαςτού Leibniz. Εντούτοις, ή συνεισφορά του (μολονότι παραγνωρισμένη) φαίνεται θεμελιώδης.

Ό Leibniz προχώρησε πολύ στήν έρευνα μιάς ολικής μαθηματικής, αύτοΰ δηλαδή πού σήμερα θά άποκαλούσαμε μεταμαθημα-τική. Καί, χρησιμοποιώντας τή γλώσσα τού Jakobson, θά μπορούσαμε νά τήν ονομάσουμε μεταφορική μαθηματική* πράγματι ήμαθηματική του είναι μιά έπιστήμη τών μαθηματικών. *Υπ* αύτήτήν έννοια, ή γενίκευση γίνεται σέ δεύτερο βαθμό καί γιά νά τήνέξηγήσουμε δέν βλέπουμε άλλο προσφορότερο παράδειγμα άπό τόντύπο τής γενίκευσης πού κάνει ό Kant δταν περνάει άπό τόν πίνακα τών κρίσεων στόν πίνακα τών έννοιών, δηλαδή δταν συγκροτεί έναν πίνακα τής σκέψης μέ βάση τίς λειτουργίες της (μεθόδευση πού κατόπιν τήν έπαναλαμβάνει στή διαλεκτική, δτανεισάγει τήν ιδέα καί τόν συλλογισμό). Γενικεύω έδώ πάει νά πεϊ

Ο Ο Ρ Θ Ο Λ Ο Γ Ι Σ Μ Ο Σ Σ Π Ρ Ω Γ Μ Ε Ν Ο Σ Ω Σ Τ Ο Π Ρ Δ Ο Ξ Ο 193

Page 194: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 194/383

194 LEIBNIZ

ταξινομώ, βάζω κάτω άπό επιγραφές τις πιο υψηλές λειτουργίεςτής σκέψης. Στον Leibniz τά μαθηματικά κρατούν αυτόν τό ρόλοκαι επίσης ή φιλοσοφία, σέ ενα ανώτερο επίπεδο βέβαια. Ή σχέση

φιλοσοφίας-μαθηματικής μπορεί λοιπόν νά νοηθεί υπό τήν έννοιατής σχέσης πού έχει ή κατηγορία μέ τή συνάρτησή της, καί ίσωςυπό τήν πιο συγκεκριμένη έννοια τής μαθηματικής συνάρτησης,πράγμα πού δείχνει πόσο αύθαίρετο θά ήταν νά χωρίσουμε στονLeibniz τή φιλοσοφία άπό τά μαθηματικά. Κατά κάποιον τρόποή φιλοσοφία είναι μιά εικόνα του κόσμου διαμέσου μιας μαθηματικής εφαρμογής.

Σ’ αύτό οφείλεται τό εντελώς ιδιαίτερο ύφος τού Leibniz στοθέμα τής χρήσης τών μαθηματικών στή φιλοσοφία. Στή φιλοσοφία ή μαθηματική έννοια επιτρέπει νά καθορίσουμε τή φύση μιαςσυνάρτησης. Έτσι, γιά παράδειγμα, ή σχέση ψυχή-σώμα είναι μιάμαθηματική συνάρτηση* πρόκειται μάλιστα γιά μιάν εφαρμογή τώνστοιχείων τής ψυχής στά στοιχεία τού σώματος. Εξίσου πρόκειται γιά μιάν εφαρμογή δλων τών μονάδων σέ μιά καί μόνη μονάδα.

Γενικά, οί διάφορες κατηγορίες (τής φαινομενικότητας, τού χώρου,τής μηχανικής κτλ.) έχουν δρια, περάσματα άπό τή μιά στήν άλλη,τά όποια μπορεί νά συλλάβει μόνο ή λεπτότητα τών μαθηματικώνεννοιών.

Ή ανάλυση δέν είναι μόνο μιά άνάβαση άπό τά άποτελέσματαστις αιτίες, άλλά επίσης μιά λεπτομερής διερεύνηση τών στοιχείων,εξέταση τών οριακών περασμάτων, τών ίδιαζόντων σημείων τήςκάθε περιοχής (π.χ. άνάλυση τής ιδέας, τού ορισμού, τής άντί-ληψης, τής γένεσης). Τό στοιχείο εξετάζεται δπως αναλύουμε τόσημείο μιας καμπύλης γιά νά γνωρίσουμε τις ιδιότητες αύτής τήςκαμπύλης.

Ό μαθηματικός έξοπλισμός τού Leibniz τού έπιτρέπει έπί-σης νά άναλύσει τό σημείο, τήν ένότητα, τό δριο, δσο καί τις εκτεταμένες άντιστοιχίες άνάμεσα στις διάφορες περιοχές τού Είναι.

Επίσης στήν άπλή πρακτική (μέσα στον φιλοσοφικό λόγο),ή μαθηματική έννοια δέν μετατίθεται τεχνητά, άλλά χρησιμοποιείται ορθά ώς ή σύνταξη αύτού τού λόγου. Πιθανώς ή μαθηματικήάνάλυση επιτρέπει τήν περισσότερη εύκαμψία στήν μελέτη τής

Page 195: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 195/383

σχέσης άνάμεσα στο εν καί στά πολλά, στο πεπερασμένο καί στοάπειρο.

Τό ζήτημα λοιπόν δέν είναι νά χωρίσουμε τά μαθηματικά άπό

τή φιλοσοφία, ουτε νά τά συναιρέσουμε, άλλά νά δούμε σέ αύτάέ'να είδος υποσυνόλου τής φιλοσοφίας.*Υπ* αύτή τήν έννοια, ό Leibniz δίνει ένα μάθημα στους σύγ

χρονους έπιστημολόγους μας. Οί τελευταίοι πράγματι κατατρί-βονται άγονα μέ άγεφύρωτες άντιθέσεις άνάμεσα στήν έπιστήμηκαί στή φιλοσοφία ή μέ ταυτίσεις πού άπαγορεύουν κάθε άνά-πτυξη. Ή ίδια ή επιστημολογία είναι ένα ψευδές γένος* ενώ προ

βάλλεται σάν στοχασμός πάνω στήν έπιστήμη, είναι πτώχευσητής έπιστήμης. Μέ κύρια φροντίδα της τήν αύστηρότητα, καταλήγει σέ έναν τυπικισμό πού δέν είναι παρά νομολατρία, δηλαδήή κενή νομοθεσία μιας μορφής χωρισμένης άπό κάθε περιεχόμενο.Μέσα σέ αύτόν τό νόθο γνωστικό κλάδο, στον όποιο σήμερα θέλουν νά υπαγάγουν δλη τή φιλοσοφία, ή αύστηρότητα παίρνει τόχαρακτήρα μιας δεσποτικής ήθικολογίας πού τις περισσότερες φο

ρές ή άρχή της είναι μιά προκατάληψη (αύστηρότητα, καθαρότητα,άποτελεσματικότητα, έννοιες δηλαδή πού καθαυτές δέν έχουν καμιάν άξία). Εξάλλου αύτός ό στοχασμός πάνω στήν έπιστήμη δένμπορεί νά δικαιώσει τήν ίδια του τήν καταστατική θέση καί καταλήγει σέ μιάν έπ’ άπειρο άναζήτηση ενός έσχατου θεμελίου. Ήστειρότητα αύτοΰ τού προσκυνήματος προς τό έσχατο θεμέλιο καλύπτεται άπό τήν άφελή πίστη στήν άλήθεια τών μαθηματικώνώς μαγικής λυδίας λίθου, άποφεύγοντας νά ομολογήσουν δτι αύτόςό γνωστικός κλάδος, αν χωριστεί άπό τούς άλλους, δέν μπορείνά είναι άληθινός.

Στον Leibniz δέν υπάρχει κανένα προνόμιο τών μαθηματικών στο μέτρο πού δλες οί γλώσσες συγκροτούν ένα σύστημα καίαύτό τό σύστημα έξηγεί τό πέρασμα άπό μιάν έκφραση σέ μιάνάλλη. Ή φιλοσοφία ένσωματώνει δλους τούς λόγους γιατί έκφρά-ζει δλες τις άπόψεις. Συνεπώς, ιδωμένη άπό μιάν ορισμένη σκοπιά, ή μεταφυσική τού Leibniz είναι μαθηματική. ’Έτσι έξηγεί-ται, κατά τον Michel Serres, τό γεγονός δτι έπιχειρήθηκαν πολύδιαφορετικές ερμηνείες τού Leibniz, πού δλες είναι άκριβεΐς, άλλά

Ο Ο Ρ Θ Ο Λ Ο Γ Ι Σ Μ Ο Σ Σ Π Ρ Ω Γ Μ Ε Ν Ο Σ Ω Σ Τ Ο Π Ρ Δ Ο Ξ Ο 195

Page 196: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 196/383

καί δλες μερικές (μεταφυσική εξήγηση, δυναμική, μαθηματική, λογική: Brunsehvicg, Boutroux, Gueroult, Gouturat, Russel).

Τά κείμενα.

Τά γραφτά τού G. W. Leibniz είναι διεσπαρμένα μέ τέτοιο τρόπο καί σέ τόσα ποικίλα φιλολογικά είδη, ώστε δέν επιτρέπουν νάπαρομοιάσουμε αύτόν τό στοχαστή —δπως παρατηρεί ή LuciePrenant1— μέ έκεΐνον τόν τύπο τού σοφού πού ή 5Αρχαιότητα καί

μάλιστα ή στωική σχολή δριζαν ώς τόν επιτυχημένο φιλόσοφο. Όσυγγραφέας τής Θεοδικίας κατέχει στήν εποχή του δλες τίς θέσεις στις δεσπόζουσες πολιτισμικές μορφές. Εφευρίσκει πράγματα σέ δλους τούς τομείς: ώς μαθηματικός, ώς νομομαθής, ώς ιστορικός, ώς πολιτικός, ώς «μηχανικός», ώς θεωρητικός τής λογικής,ώς γλωσσολόγος, ώς πολιτικός παράγων. ’Αρκεί νά πούμε δτι δένκατέχει καμιά θέση καί δτι ή αποδεικτική του δύναμη είναι βαθύτατα διαφορετική άπό έκείνη πού πρέσβευε ή καρτεσιανή διδασκαλία.

Ό Leibniz, καθώς λένε, είναι ένα παιδί μέ πρόωρη άνάπτυξη.Είχε τήν τύχη νά είναι αύτοδίδαχτος καί νά μελετάει χωρίς κανέναέμπόδιο σέ μιά μεγάλη καί ετερόκλητη πατρική βιβλιοθήκη. Στάδεκαπέντε του άρχίζει πανεπιστημιακές σπουδές* παίρνει μαθήματα άπό τόν Thomasius πού τού διδάσκει τήν παράδοση* άπόαύτόν μαθαίνει τίς άρχαίες γλώσσες* έπίσης άρχίζει τή μελέτητών «μοντέρνων», Hobbes καί Gassendi. Στά δεκαεπτά του, τό1663, υποστηρίζει τήν διατριβή του Disputatio metaphysica de principio individui, δπου πασχίζει νά ορίσει τήν καταστατικήθέση άτομικών πραγμάτων καί τήν έννοιολογική της έκφραση.Στήν Ίένα γιά ένα διάστημα παθιάζεται μέ τά μαθηματικά καίοραματίζεται μιά συνδυαστική τέχνη πού θά έπέτρεπε νά συνδυαστούν οί ποικίλες έπιστήμες.

196 LEIBNIZ

1. Πρόλογος στάMorceaux choisis του Leibniz, σ. 1, Garnier, Paris, 1940.

Page 197: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 197/383

Ο Ο Ρ Θ Ο Λ Ο Γ Ι Σ Μ Ο Σ Σ Π Ρ Ω Γ Μ Ε Ν Ο Σ Ω Σ Τ Ο Π Ρ Δ Ο Ξ Ο 197

Εντούτοις συμβαίνει μιά ρήξη. Κουρασμένος, καθώς φαίνεται, άπύ τις άφαιρέσεις τών νομικών, της μεταφυσικής καί τών

μαθηματικών μπαίνει στήν πολιτική δράση μαζί μέ τούς Ροδο-σταυρίτες. Τύ 1667, ό βαρόνος τού Boinebourg τον προτείνει ώςσύμβουλο στο Ανώτατο Δικαστήριο τού έκλέκτορα τής Μαγεντίας.Το μέλλον του είναι έξασφαλισμένο: έπιδίδεται λοιπόν στις θεωρητικές του ορέξεις. Ή Hypothesis physica nova καί τύ Γράμμα στον Arnauld δείχνουν τή φιλοδοξία του: πέρα άπύ τήν άφηρη-μένη άντίθεση τού υλισμού καί τής πνευματοκρατίας στήν παρα

δοσιακή τους έκδοχή, πρέπει νά οριστεί μιά δυναμική άποψη γιάτή φύση.Μετά άπύ πέντε χρόνια, ή διπλωματική του σταδιοδρομία

τον οδηγεί στύ Παρίσι. Έκεΐ διαμένει τέσσερα χρόνια πού διακόπτονται άπο ταξίδια στύ Λονδίνο καί στή Χάγη. Τά πολιτικάτου καθήκοντα τύν άπασχολοΰν λιγότερο άπύ δ,τι ή συνάντηση μέφιλοσόφους καί ή μελέτη τών μαθηματικών, δπως διατυπώθηκανάπύ τούς Descartes, Huyghens, Pascal. Διαλέγεται στύ Παρίσιμέ τούς μαθητές τού Descartes καί στύ Λονδίνο μέ τούς μαθητέςτού Newton* συναντάει στή Χάγη τύν Σπινόζα. Τύ 1684 δημοσιεύεται ή Nova methodus pro maximis et minimis, πού καθορίζει τις αρχές τού άπειροστικού λογισμού.

Μέ τύν θάνατο τού έκλέκτορα τής Μαγεντίας ξαναρχίζει τήδιπλωματική του δραστηριότητα γιά νά συνεχίσει τήν «καριέρα»του. Γίνεται σύμβουλος τού Τωάννη-Φριδερίκου τού 'Αννοβέρου,δχι χωρίς προσπάθεια. Τότε φαίνεται δτι καταγίνεται στύν προσδιορισμό τού σχεδίου του γιά τήν συνδυαστική τέχνη μέ «καθολικό χαρακτήρα», πού επιτρέπει σέ δλες τις υποθέσεις, άπύ τήνπολιτική ώς τήν μεταφυσική, νά μπει ό μαθηματικός λογισμός στήθέση τών συζητήσεων. 9Αλλά μέσα στύ αντανακλαστικό παιχνίδιτών διαφόρων «άπόψεων», μέσα στήν παράδοξη εργασία μιας ενοποίησης πού δέν έ'χει κέντρο, έπιβάλλεταί ήδη στύ πνεύμα του μιάδιαφορισμένη άντίληψη τού κόσμου.

Οί Meditationes de cognitione, veritate et ideis πού έμφα-νίζονται ταυτόχρονα μέ τή Vera methodus  σημαδεύουν τήν είσοδό του στύν μεταφυσικό στίβο. Τύ 1689 ό Λόγος περί μεταφυσι

Page 198: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 198/383

198 LEIBNIZ

 κής καταγίνεται νά καθορίσει μιά συστηματική άντίληψη. Έκτοτεό Leibniz καταπιάνεται μέ τό «ξεκαθάρισμα τών λογαριασμών»του μέ τήν παρελθούσα καί τήν παρούσα φιλοσοφία: έμφανίζονταιπολυάριθμα συγγραμμάτια πού πραγματεύονται τήν ούσία τών σωμάτων, τήν ιδέα τής υπόστασης, τήν ένότητα τής ψυχής μέ τόσώμα, τήν αιτιότητα...

Ή φήμη του μεγαλώνει: άπό εϊρων αύλικός, γίνεται βαρόνος.Επωφελείται άπό αύτή του τήν ιδιότητα καί, μέσα στό σχέδιότου γιά έναν άνοιχτό έγκυκλοπαιδισμό, υποκινεί τή δημιουργίαπολλών έπιστημονικών έταιρειών στήν κεντρική Εύρώπη, τών οποίων θά έπιθυμούσε νά συντονίζει τίς έρευνες. Ή ’Ακαδημία του Λονδίνου, στή διάρκεια μιάς διένεξης μέ τόν Newton, άμφισβητεΐτήν πρωτοτυπία τών έρευνών του. ’Έφτασε ή στιγμή γιά νά στερεώσει τίς θεωρητικές του θέσεις. Εμφανίζεται τότε ό «λεϊβνι-τιανισμός». Στά γραφτά πού θά άκολουθήσουν, πάντως, δέν ύπάρχειτίποτα πού νά θυμίζει ένα κλειστό σύστημα. Ή «διδασκαλία» τουτείνει πρός όλα τά σημεία. Ή ωριμότητά του κατευθύνει τίς θαυ

μάσιες καί ποικίλες έπινοήσεις τής νεότητας. Τό 1703 ό Leibnizγράφει τά Νέα δοκίμια γιά τήν άνθρώπινη νόηση γιά νά άρνηθεΐτόν έμπειρισμό τού Locke* τό 1710 έρχεται ή σειρά τήςΘεοδικίας,ένα είδος φιλοσοφικού νεραϊδοπαραμυθιοΰ πού άφηγεΐται πώς,μολαταύτα, παρά τήν άταξία καί τίς «πιθανότητες» τής ιστορίας,τίς άπάνθρωπες άναγκαιότητες τής τυπολατρικής πειθαρχίας, τίςάνανεούμενες πλάνες τής έμπειρίας, τό άδιάκοπο σκόρπισμα πού έπι-

βάλλει ή ποικιλία τής πραγματικότητας καί τίς άνεπαρκεις θεωρίες πού προσπαθούν νά τήν ερμηνεύσουν, εϊναι καλό νά πιστεύουμεειρωνικά στήν Πρόνοια. ’Ακόμη γράφει τίς9Αρχές τής φύσεως καί  τής χάριτος, ένώ τήν Ϊδια χρονιά —τό 1714— έμφανίζεται ή

 Μοναδολογ ία, μιά μικρή πραγματεία σεμνή καί αινιγματική, «μπο-τίλια στή θάλασσα», ριγμένη γιά νά καταλάβει ό καθένας, δσομπορεί, ότι ή παρεξηγημένη πρόταση τού ’Αριστοτέλη —παρεξη-

γημένη ϊσως καί άπό τόν ϊδιο τόν ’Αριστοτέλη— σύμφωνα μέ τήνοποία τό όνλέγεται «πολλαχώς», εϊναι ή πιο σοβαρή πού μπορείνά γίνει καί ότι άρμόζει νά πούμε τό ϊδιο γιά τόν Θεό, τίς έπιστή-μες καί τή μεταφυσική. ’Έτσι μιλάει ή μονάδα, χωρίς έξωτερικό,

Page 199: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 199/383

χωρίς εσωτερικό, έκφραση μόνο τού εαυτού της, άλλά καί δλων τών άλλων, πού συνιστούν το άπειρο δλο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

Κείμενα:Erdmann: Opera philosophical Berlin, 1840.Gerhardt: Die philosophischen Schriften, Berlin, 1875-1890.

Gerhardt:Leibnizens mathematische Schriften, Berlin-Halle, 1849-1863. Reichl: Έκδοση της Πρωσσικης 9Ακαδημίας 'Επιστημών πού άρχισε το 1923.

Γαλλικές μεταφράσεις: Janet: Oeuvres philosophique, Paris, 1900 (2τόμ.).Couturat: Opuscules, Paris, 1903.Lestienne:Discours de metaphysique, Paris, 1907 (έπανέκδ. 1933), Vrin. 

Schrecker: Lettres et fragments inidits, Paris, 1934.Boutroux: Nouveaux essais et Monadologie, Paris, Delagrave, χ.χ.L. Prenant: Oeuvres choisies, Paris, Garnier, 1940.

9Αναλύσεις:L. Couturat: La logique de Leibniz, Paris, Alcan, 1901.B. Russell: La philosophic de Leibniz, Paris, Alcan (έπανέκδ.).M. Gueroult: Dynamique et metaphysique leibniziennes, Paris, 1936.

 Y. Belaval: Leibniz critique de Descartes, Paris, N.R.F., 1960.M. Serres: Le systeme de Leibniz et ses modeles mathematiques, Paris, P.U.F.,2 τόμ., 1968.

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Φ Ι 199

Page 200: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 200/383

Page 201: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 201/383

 JOHN LOCKE

 VII

του FRANgOIS DUGHESNEAU

Ή φιλοσοφία τού Locke δέν είναι καθαρά θεωρητική. Άπορρέειάμεσα άπό πρακτικές ενασχολήσεις καί άποσκοπεΐ στήν έπίλυσηπρακτικών προβλημάτων. Τό μεΐζον έ'ργο τού Locke, τό Δοκίμιο γιά τήν άνθρώπινη νόηση, ώς πρός τήν έ'μπνευσή του είναι άξεδιά-

λυτα δεμένο μέ τίς3Επιστολές γιά τήν *Αν εξ ιθρησκεία καί τίς Δύο  πραγματείες γιά τήν πολιτική διακυβέρνηση καθώς έπίσης καί μέστοχασμούς πάνω στήν έκπαίδευση, τήν οικονομία καί τή θρησκεία.

 Άλλά μέ τό Δοκίμιο έγκαινιάζεται ένας νέος τύπος φιλοσοφικήςάνάλυσης, πού θά χαρακτηρίσει όλη τήν κριτική τής γνώσης κατάτόν δέκατο όγδοο αιώνα. Ωστόσο υπάρχει ή τάση νά άπομονώ-νεται τό έργο άπό τίς «έμπειρικές» ένασχολήσεις τού συγγραφέα

του καί νά άντιμετωπίζεται σάν έκθεση μιάς «θεωρίας» γιά τήγνώση. Στήν πραγματικότητα ό Locke είναι ένας φιλόσοφος τήςέμπειρίας, βαθύτατα ξένος στις «a priori» θεωρήσεις τών δογματικών. Ή έξέταση τών πηγών τού έμπειρισμού του έπιτρέπει, καθώς πιστεύουμε, νά κατανοήσουμε δλον τό φιλοσοφικό του στοχασμό.

01 πηγές τοϋ εμπειρισμόν του Locke.

Στήν Επιστολή πρός τόν άναγνώστη, πού χρησιμεύει ώς πρόλογος στό Δοκίμιο γιά τήν άνθρώπινη νόηση, ό Locke ορίζει τό

Page 202: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 202/383

202 JOHN LOCKE

ίδιάζον άντικείμενο τής άνάλυσής του σέ σχέση μέ τήν έπιστήμη,δπως αύτή έχει έκφραστεϊ στις εργασίες τού Boyle, τού Sydenham,τού .Huyghens καί τού Newton: προτίθεται νά «ξεχερσώσει τόπεδίο τής γνώσης» γιά τήν οριστική θεμελίωση αύτής τής έπιστήμης. Ωστόσο ή άλήθεια εϊναι δτι ό Locke δέν άναφέρεται ποτέπραγματικά στις θεωρίες τού Huyghens καί τού Newton. ’Αντίθετα, τήν πρώτη έμπνευση τής φιλοσοφίας του τήν οφείλει στόνBoyle καί προπάντων στόν Sydenham.

Οί ιατρικές ένασχολήσεις τού Locke στάθηκαν άφορμή γιάνά συναντηθεί μέ τόν Thomas Sydenham καί νά έχει μιά μακράκαί στενή συνεργασία μέ τόν περίφημο συγγραφέα τής Methodus curandi febres. Ή συνάντησή τους τοποθετείται στό Λονδίνο τό1667. Ή Methodus curandi febres  είχε δημοσιευτεί τόν προηγούμενο χρόνο. Ό Locke μελέτησε τό βιβλίο μέ πάθος. ’Απόίατρο-χημικός πού ήταν στήν ’Οξφόρδη, έγινε πεπεισμένος οπαδός τού Sydenham. Ώς γιατρός καί γραμματέας τού λόρδου

 Ashley, έρχεται σέ προσωπική έπαφή μέ τόν Sydenham, άνα-

πτύσσει δεσμούς φιλίας μαζί του καί συνεργάζεται στις έρευνέςτου. Ό Locke καί ό Sydenham προετοιμάζουν άπό κοινού μιάπραγματεία γιά τήν εύλογιά, πού θά ένσωματωθεϊ στήν άναμορφω-μένη έκδοση τής Methodus, τίς Observationes medicae τού 1676.’Επίσης σχεδιάζουν ένα μεγάλο έργο ιατρικής μεθοδολογίας πούδέν θά έμφανιστει ποτέ έκτος άπό τά δύο πολύτιμα χειρόγραφα άπο-σπάσματα τού Locke: τήν 9Ανατομία  (1668) καί τό De Arte

 Medica (1669).Ή μέθοδος τού Sydenham εϊναι μιά άπόπειρα γιά νά καθοριστούν τά εΐδη τών άσθενειών σέ συνάρτηση μέ τήν «ιστορία» τους,μέ τήν έννοια πού έχει αύτός 6 δρος στόν Francis Bacon: στόχοςέδώ είναι ή παρατήρηση τών συμπτωμάτων τής άσθένειας πούγίνεται χωρίς προϊδεάσεις καί παρακολουθεί τά συμπτώματα έτσιδπως φανερώνονται άμεσα στήν αισθητήρια έμπειρία μέσα στή

φυσική τους άλληλουχία. Ό Sydenham καθιερώνει τήν άπόρριψητών υποθέσεων ώς θεμελιώδη δρο μιάς έπιστημονικής ιατρικής:γιά νά άνακαλύψουμε τό νόημα τών φαινομένων τής φύσης, πρέπεινά άποκλείσουμε άπό τήν έρευνά μας δλες τίς a priori έξηγήσεις

Page 203: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 203/383

JOHN LOCKE 203

του Λόγου, οί όποιες στήν πραγματικότητα άντιστοιχοΰν σέ πλάσματα τής φαντασίας. Αύτός ό βακώνειος έμπειρισμός συνδέεται

άλλωστε μέ μιάν άντίληψη γιά τή φύση κληροδοτημένη άπό τον'Ιπποκράτη. 'Η ασθένεια δέν νοείται ώς άταχτη προσπάθεια τήςφύσης πού συγκρούεται μέ κάποια μυστηριώδη νοσηρή οντότητα,άλλά είναι μιά τακτική διαδικασία, μέσω τής οποίας ή φύση τείνει νά διορθώσει άπό μόνη της τις περίσσειες ή τις ελλείψεις στήφυσιολογική λειτουργία τού κορμιού. 'Όταν πρόκειται γιά συμπτώματα πού μπορούν νά ύποπέσουν άμεσα στήν παρατήρηση ό

γιατρός οφείλει νά άρκεστεί στο ν’ άκολουθήσει τις ένδείξεις ία-σης πού τού προσφέρει ή Φύση, ή άρχή τής τάξης τών φαινομένων. Έντέλει, ό βακώνειος εμπειρισμός, συνδεδεμένος μέ τή φυσιοκρατία τού 'Ιπποκράτη, γεννά έναν πολύ χαρακτηριστικό σκεπτικισμό άπέναντι στις αίτιακές έρευνες μέσα σέ δλον τό χώρο τήςφυσικής φιλοσοφίας. Πράγματι ή νόησή μας είναι διατεταγμένημόνο καί μόνο έτσι, ώστε νά κατανοεί τά φαινόμενα στις άμεσαπαρατηρήσιμες συσχετίσεις τους: άπό τή μιά μεριά, ή παρατήρηση τών φαινομένων στο επίπεδο τής άμεσης αισθητήριας έμπει-ρίας άρκεί γιά τήν έδραίωση μιας έλλογης methodus medendi(μεθόδου θεραπείας), γιατί ή Φύση ενεργεί σταθερά καί τακτικάδταν παράγει δλα τά φαινόμενα, μαζί καί τά παθολογικά* άπό τήνάλλη μεριά, ή άρχή τής φυσικής τάξης ξεφεύγει άπό κάθε διανοητική έρευνα, άφού ή τελευταία περιορίζεται άναγκαία στον συσχετισμό τών εμπειρικών δεδομένων. ’Αντιλαμβανόμαστε τά άποτε-λέσματα τής φυσικής τελολογίας, άλλά ή φιλοσοφία άδυνατεί νάσυλλάβει τις πρώτες αίτιες. Χωρίς νά φτάνει ώς τό σημείο τήςάποκατάστασης τών δικαιωμάτων τής θεολογικής άντίληψης γιάτήν πρόνοια, ό Sydenham, ώς έπιστήμονας, άρνείται κάθε apriori μεταφυσική τών πρώτων αιτίων. 'Η θέση του άναλογεί κάπως μέ τή θέση τού «πραγματισμού» τού ’Αμερικανού φιλοσόφουC. S. Pierce.

Στο DeArteMedica 6 Locke είναι οπαδός τού Sydenham,γιατί άπορρίπτει τις a priori υποθέσεις, «θεωρήματα, άξιώματα,θεμελιώδεις άρχές» τών φιλοσοφικών συστημάτων, πού συγκροτούν τήν ιατρική τών άρχαίων, γιά νά βάλει στή θέση τους τήν

Page 204: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 204/383

204 JOHN LOCKE

άνάλυση τών δεδομένων τής αισθητήριας έμπειρίας, σύμφωνα μέτήν πιο αύστηρή φαινομενοκρατία. Χαρακτηριστικά σημεία: τάλάθη της νόησης εξομοιώνονται μέ τις διαταραχές τής φαντασίας*ή ιδέα γίνεται ενα δεδομένο τής αισθητήριας έμπειρίας, πιθανώςχωρίς αναγκαία σχέση μέ τήν ούσιώδη σύσταση τών πραγμάτων.

Ό Locke είναι οπαδός του Sydenham καί στο θαυμάσιο κείμενο τής.*Ανατομίας πού ή πλειονότητα τών σχολιαστών τό καταδίκασε στή λήθη έπειδή ό Locke παρουσιάζεται εκεί σάν πνεύμαόπισθοδρομικό, εχθρικό στις εξηγήσεις τών άνατόμων καί στιςέρευνες πού γίνονταν μέ τή βοήθεια τού μικροσκοπίου. Τό πιο έν-διαφέρον σημείο αυτού τού κειμένου βρίσκεται στή διδασκαλίατών φαινομένων, τήν οποία προτείνει εκεί ό Locke. Βέβαια, οφείλουμε νά ύποθέσουμε τήν ύπαρξη ένός στοιχειώδους μηχανισμούμορίων, τέτοιου πού νά μπορεί νά παράγει δσα αισθητά αποτελέσματα άντιλαμβανόμαστε. Άλλά ή ανατομία τών υλικών στοιχείωνποτέ δέν θά μάς επιτρέψει νά άνακαλύψουμε πώς ή φύση έπιτελείτις ζωικές λειτουργίες, μήτε μέ ποιά μέτρα τό πράττει. 'Όσο μακριά κι αν σπρώξουμε τήν εμπειρική άνάλυση, θά έχουμε πάντανά κάνουμε μέ τήν αισθητή επιφάνεια φυσικών πραγματικοτήτων.Ό ενδόμυχος μηχανισμός τού πραγματικού ξεπερνά τά δρια κάθεδυνατής έμπειρίας. Συνεπώς ή νόηση τό μόνο πού μπορεί νά κάνειείναι νά συλλάβει αύτόν τό μηχανισμό διατυπώνοντας υποθέσειςθεμελιούμενες άποκλειστικά στις άναλογίες τής έμπειρίας. Μέ μιάπαρόμοια κριτική τής γνώσης καλύπτεται ολόκληρο τό πεδίο τής

φυσικής φιλοσοφίας. Άλλά μαζί μέ τήν ριζοσπαστική φαινομενοκρατία, πού κληρονόμησε άπό τον Sydenham, ό Locke βεβαιώνειώς κάτι προφανές τήν όρθολογικότητα τού πραγματικού, γιατί ήέμπειρία μάς δείχνει μέσα στήν ίδια τήν άσθένεια τό νόμο τήςάρμονίας πού διέπει τούς συσχετισμούς τών φαινομένων. Ή άνα-τομία προκαλεί μιά τεχνητή τροποποίηση τών συνθηκών παρατήρησης πού έκ φύσεως διαθέτει ό άνθρωπος* αν έλπίζει νά άνα-

καλύψει τήν αίτιακή έξήγηση τών σωματικών φαινομένων, είναιμιά μάταια έπιστήμη. *Η παρατήρηση μέ τό μικροσκόπιο ούσια-στικά μάς άπομακρύνει άπό τήν άνακάλυψη τών άμεσα παρατη-ρήσιμων συσχετισμών τών φαινομένων. Άλλά μόνο αυτοί οί συσχε

Page 205: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 205/383

τισμοί μάς δείχνουν τόν δρόμο μιάς ορθολογικής θεραπευτικής στήνπερίπτωση τών άσθενειών. Ή αισθητήρια εμπειρία εϊναι ή μοναδική πηγή ορθολογικών γνώσεων μέ άντικειμενική άξία. ’Όντας

μέθοδος κατάλληλη γιά νά συλλάβει τήν έμμενή όρθολογικότητατής άλληλουχίας τών φαινομένων, ή «plain historical method»εϊναι ή μόνη πού επιτρέπει στή νόηση νά καταλάβει τό πραγματικό μέσα στά δρια τών φυσικών της ικανοτήτων καί νά παρέμβειστήν πορεία τών φαινομένων τροποποιώντας τα.

'Ένα παράδειγμα θά μάς επιτρέψει νά καταλάβουμε καλύτερατήν άποψη του Sydenham γιά τήν εμπειρική προέλευση τής γνώ

σης. Άς πάρουμε τήν περίπτωση καθορισμού τής ούσίας ή τήςμορφής μιάς επιδημικής άσθένειας δπως ή εύλογιά: 1) αύτή ήάσθένεια δέν έ'χει τήν υποστασιακή αύτονομία μιάς άληθινής πραγματικότητας* ή ύπαρξή της έξαρτάται άπό τήν άνατομική δομή τούσώματος* 2) άμεσες, κοντινές καί πολύ ποικίλες συμπαρομαρτοΰ-σες αιτίες μπορεί νά συντρέξουν στήν πρόκλησή της: κατάστασητής άτμόσφαιρας, άλλαγές τών ζωικών χυμών, άμεση μόλυνση.

Συνεπώς είναι άδύνατο νά άνακαλύψουμε τήν πραγματική γενετική ούσία τής άσθένειας. *Η νόηση οφείλει νά άρκεστεϊ στή συλλογή τών χαρακτηριστικών συμπτωμάτων, έτσι δπως αύτά εκδηλώνονται στήν αισθητήρια έμπειρία, καί νά συγκροτήσει μιάν φαι-νόμενη «ούσία», άναγκαστικά σχετική μέ τίς συνθήκες τής παρατήρησης καί μέ μιάν λίγο ή πολύ παρακινδυνευμένη διάκριση σέσχέση μέ τά παραπλήσια ε’ίδη.

Στό φιλοσοφικό έπίπεδο έμφανίζεται μιά νέα μορφή έμπειρι-σμού πού θά βρει τήν περατωμένη έκφρασή της στό Δοκίμιο. Σήμερα δέν μπορεί νά ύπάρχει άμφιβολία γιά τήν έπιρροή τούSydenham στήν έπεξεργασία τής διδασκαλίας τών ιδεών πού μάςπροτείνει ό Locke. Άς σημειώσουμε δτι οί δύο παλαιότερες γραφές τού Δοκιμίου  πού κατέχουμε εϊναι τού 1671. To De Arte

 Medica καί ή 9Ανατομία είναι έλάχιστα προγενέστερα άπό αύτάτά σχεδιάσματα καί ή στενή συνεργασία τού Locke μέ τόν Sydenham θά συνεχιστεί μέχρι τό 1675, δταν ό Locke θά άναχωρήσειγιά τό μεγάλο ταξίδι του στή Γαλλία.

 Άν ή μελέτη τού ιατρικού έμπειρισμοΰ τού Sydenham είναι

 JOHN LOCKE 205

Page 206: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 206/383

206 JOHN LOCKE

ό άληθινος προθάλαμος τής φιλοσοφίας του Locke, πρέπει επίσης νά άναλογιστοΰμε τήν κρίση του Leibniz, στις αρχές τών

 Νέων δοκιμίων (βιβλ. I, κεφ. 1), πού κατατάσσει τύν Locke στούς

οπαδούς τού Gassendi. Ή άλήθεια είναι δτι προτού συναντήσειτον Sydenham, δ Locke εργάστηκε μέ τον Robert Boyle. Όκύριος έκπρόσωπος τής «experimental philosophy» είναι έναςόπαδος τής μοριακής φυσικής, έτσι δπως αύτή έκτίθεται μέσα στοSyntagma Philosophicum τού Gassendi. Εξάλλου κατά τή διάρκεια τής παραμονής του στή Γαλλία (1675-1679) δ Locke θάσυναντήσει επανειλημμένα οπαδούς τού Gassendi καί δλως ιδιαι

τέρως τον ταξιδευτή καί γιατρό Francois Bernier, πού το 1678δημοσιεύει τή Σύνοψη τής φιλοσοφίας  τού Gassendi. Διαμέσουτών Boyle καί Bernier, δ Locke θά θεωρήσει πάντα τήν μηχανιστική μοριακή φυσική καί τήν άνάλυση τών γνωστικών δυνάμεων,δπως προτείνονται άπο τον Gassendi, ώς υποθέσεις φυσικής φιλοσοφίας μέ ύψηλο βαθμό πιθανότητας. Μέσα στο Δοκίμιο θά χρησιμοποιήσει σιωπηρά αύτά τά στοιχεία γιά νά υποστηρίξει τήν

ιστορική άνάλυση, στήν δποία υποβάλλει τις ιδέες* φαίνεται πώςτή μοριακή θεωρία του γιά τήν δράση καί τή θεωρία του γιά τήνάφαίρεση τις παίρνει άπο τον Gassendi. Πάντως ή άνάλυση τούLocke παρουσιάζει πρωτότυπα χαρακτηριστικά, πού πρέπει νά τάάξιολογήσουμε στήν ιδιομορφία τους. Ή άνάλυση τής γνώσης,δπως μάς τήν προτείνει δ Locke, μόνο μέ τον εμπειρισμό τούSydenham μπορεί νά γίνει κατανοητή.

'Η άνάλυση τών ιδεών μέ τήν «ιστορική» μέθοδο.

Το Δοκίμιο γιά τήν ανθρώπινη νόηση τού 1690 περιλαμβάνει τέσσερα βιβλία, πού άναφέρονται διαδοχικά στήν άνυπαρξία έμφυτωνάρχών καί ιδεών, στις ιδέες ώς ύλικο τών γνώσεων, στις λέξειςώς σημεία τών ιδεών, στή γνώση καί στήν πιθανότητα. Αύτή ήθεματολογία θέτει το πρόβλημα τής ενότητας τού έργου. Αντικείμενο τού Δοκιμίου είναι άπο τή μιά μεριά νά δείξει πώς το πνεύμαάποκτά τις έννοιες πού κατέχει γιά τά διάφορα πράγματα, καί άπο

Page 207: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 207/383

JOHN LOCKE 207

τήν άλλη σέ τί συνίσταται καί ώς που φθάνει ή βέβαιη γνώση καίποιά μπορεί νά είναι τά θεμέλια τών πιθανών μας κρίσεων. Σκοπός είναι νά οριστούν τά δρια, μέσα στά όποια μπορεί νόμιμα νά

κινηθεί ή δραστηριότητα τής άνθρώπινης νόησης, καί γι’ αύτόν τόλόγο πρέπει νά καθοριστεί πώς συγκροτούνται οί γνώσεις μας. 'Ηφύση τής γνώσης οφείλει νά εξηγηθεί διαμέσου τής προέλευσήςτης γιά τό πνεύμα.

Ή μέθοδος άνάλυσης εϊναι «ιστορική»: ό Locke προτίθεταινά περιγράφει τά δεδομένα άπό τά όποια ξεκινώντας τό πνεύμασυγκροτεί τή γνώση, έπίσης νά περιγράφει τόν τρόπο μέ τόν όποιο

έργάζεται τό πνεύμα μέ άφετηρία τήν άρχική αισθητήρια άντίληψη αύτών τών δεδομένων. Μέ ένα λόγο μελετούμε τά χαρακτηριστικά φαινόμενα τού άνθρώπινου πνεύματος καθώς αύτό έπιτελεϊτήν γνωστική πράξη. Μιά παρόμοια άνάλυση οφείλει νά διασφαλίσει τήν κατανόηση τής όρθολογικότητας τής άνθρώπινης γνώσης.Ό φιλοσοφικός στοχασμός τού Locke έδράζεται στήν ιδέα δτι ήγνώση άνάγεται σέ παρατηρήσιμα φαινόμενα καί δτι αύτά τά

φαινόμενα τής γνώσης συνδέονται μεταξύ τους μέ συσχετισμούςπού κι αύτοί εϊναι παρατηρήσιμοι. Πέρα άπό τήν άμεση εμπειρίααύτών τών φαινομένων τής γνώσης, δέν υπάρχουν παρά αύθαίρετεςύποθέσεις άναφορικά μέ τά θεμέλια τής γνώσης. Αύτός εϊναι καίό λόγος ύπαρξης τού πρώτου βιβλίου τού Δοκιμίου, τό όποιο παρουσιάζεται σάν μιά κριτική τών μεταφυσικών πού εξηγούν τήσυγκρότηση τής γνώσης μέ βάση τήν ύπαρξη ιδεών καί έμφυτων

άρχών μέσα στό πνεύμα.Συχνά τέθηκε ή ερώτηση ενάντια σέ ποιόν κατευθύνεται αύτήή κριτική τών έμφυτων ιδεών. ’Άραγε τόν Descartes ή τούς νεοπλατωνικούς τού Καίμπριτζ, τούς τελευταίους ύπέρμαχους τής σχολαστικής φιλοσοφίας; Αναμφίβολα πρόκειται γιά μιά μάταιη ερώτηση. Τό μόνο έργο πού μνημονεύει ό Locke είναι τό De Veritateτού Herbert of Cherbury (1624). “Ήταν ένας άντίπαλος ύπερ

βολικά εύκολος, τόν έκμηδενισμό τού οποίου είχε άναλάβει όGassendi πριν άπό τόν Locke. Πράγματι, ό Locke στρέφεταιένάντια σέ κάθε a priori, άρα μεταφυσική, έξήγηση τού Λόγουκαί τών άρχών του. Ό έμφυτος χαρακτήρας μιάς άρχής ή μιάς

Page 208: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 208/383

208 JOHN LOCKE

ιδέας προϋποθέτει τήν έμμένειά της σέ μιάν ύπόσταση, έτσι ώστεέκ γενετής νά κατέχουμε κάτι σάν δυνάμει γνώση. Γιά τόν Locke,όποιος θέτει ώς αίτημα τήν ύπαρξη τέτοιων άρχών στό ξεκίνημα

μιάς άνάλυσης τής γνώσης, καταστρέφει έξαρχής κάθε κατανόησητών πραγματικών συσχετισμών άνάμεσα στις ιδέες, στό μέτρο πούέχουμε άμεση συνείδηση γι’ αύτές. 'Η «ιστορική» μέθοδος συνεπάγεται τήν άπόρριψη τών ύποθέσεων: είναι ή πρώτη άπαίτηση μιάςκαθαυτό αναλυτικής φιλοσοφίας. Ό Locke δέν δέχεται τόν συμβιβασμό του Gassendi, του Descartes καί του Malebranche μέμιά δογματική άντίληψη του Λόγου* κατ’ αύτόν τό πνεύμα του

άνθρώπου επεξεργάζεται τίς έννοιές του, άκόμα καί τίς πιο άφη-ρημένες, σύμφωνα μέ δεδομένα πού παρέχονται άπό τήν αισθητήρια έμπειρία του. Αύτό ισχύει γιά τήν ιδέα του Θεου (βιβλ. I,κεφ. iii), γιά τά ύποτιθέμενα άξιώματα τής ήθικότητας (I, ii), καθώς καί γιά τίς πρώτες άρχές του Λόγου, τήν άρχή τής άντίφασηςκαί τής ταυτότητας (I, i). Καί στήν πιο άφηρημένη μορφή τους,είναι προϊόντα του στοχασμού του άνθρώπου πάνω στις ιδέες πού

του προσφέρονται άμεσα άπό τήν αισθητήρια έμπειρία του. 'Ηκριτική τών έμφυτων ιδεών προορίζεται νά μάς προσανατολίσειπρός τήν «ιστορική» άνάλυση τών ιδεών πού περιέχεται στό δεύτερο βιβλίο του Δοκιμίου.

 Λέγοντας ιδέα ό Locke εννοεί «όλα όσα είναι αντικείμενα τήςνόησης δταν ό άνθρωπος σκέπτεται» (Εισαγωγή, 8). ’Ακολουθώντας λοιπόν τήν φαινομενοκρατική του θέση, προτίθεται νά άνα-λύσει τίς ιδέες ώς συνειδησιακά δεδομένα καί μόνο, μέ βάση τάοποία τό πνεύμα συγκροτεί τή γνώση. Παραιτείται άπό τή μελέτητής φυσικής διαδικασίας ή τής μεταφυσικής αιτιότητας πού παράγει τίς ιδέες μέσα στή συνείδηση. 'Ωστόσο δέχεται σιωπηρά δύοάξιώματα: πρώτο, ότι οί ιδέες είναι τό άποτέλεσμα, μέσα στήσυνείδηση, μοριακών διαδικασιών πού σχετίζονται μέ τά όργανατών αισθήσεων καί τόν εγκέφαλο* καί δεύτερο, ότι οί ιδέες έχουνάντικειμενική σχέση μέ τό πραγματικό. A priori ή ιδέα θεωρείταιώς ομοίωμα του πράγματος* πάντως ό Locke θά είναι έτοιμος νάδιορθώσει τήν θεωρία γιά τήν ίδέα-παράσταση δταν αύτή θά άπο-δειχτεΐ άνεπαρκής. Προπάντων πρέπει νά κατανοήσουμε ότι ή

Page 209: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 209/383

JOHN LOCKE 209

θεώρηση του Locke προσανατολίζεται, στήν άνάλυση τών τροποποιήσεων τών ιδεών μέ τήν εργασία του πνεύματος, πού τις συσχετίζει μεταξύ τους.

5Αλλά ολόκληρη αυτή ή άνάλυση βασίζεται σέ μιάν εμπειρική-διαπίστωση: δλες μας οί ιδέες προέρχονται άπο δύο πηγές: τήναίσθηση καί τή νόηση (II, i, 2-5). Μέ τή λέξη αίσθηση ό Lockeέννοεί τή λειτουργία τής συνείδησης πού μάς επιτρέπει νά συλλά-βουμε εντυπώσεις πού έρχονται άπο τον εξωτερικό κόσμο* μέ τήνόηση έννοεί το ενέργημα, μέ το όποιο το πνεύμα γνωρίζει τιςίδιες του τις πράξεις. IV αύτό καί υπάρχουν δύο τύποι άπλών

ιδεών: ή αίσθηση καί ή νόηση. Λέγοντας άπλή ιδέα ό Locke έννοεί δεδομένα πού δέν έπιδέχονται παραπέρα άνάλυση, μέ τήνέννοια δτι έπιβάλλονται στή συνείδηση μέσα στήν αισθητήρια έμπειρία χωρίς τό πνεύμα νά είναι ή καθαυτό παραγωγός αιτία.Ξεκινώντας άπό αύτή τήν πρώτη ύλη τής γνώσης, τό πνεύμα άσκείμιά δραστηριότητα συσχετισμών πού άπολήγει στή συγκρότησησύνθετων ιδεών. Αύτές οί σύνθετες ιδέες είναι τριών ειδών: ιδέεςτρόπων, υποστάσεων ή σχέσεων. Οί ιδέες τρόπων είναι παραστάσεις πού παράγει τό πνεύμα συνθέτονταξ άπό κοινού άπλές ιδέες.'Όταν τό πνεύμα συνδυάζει άπλές ιδέες τού ίδιου τύπου, τότεέχουμε ιδέες άπλών τρόπων (II, xii): τέτοιες είναι οί ιδέες διαφόρων μορφών τής έκτασης (II, xiii) ή τού χρόνου (II, xiv). Συνεπώς ό χώρος στον Locke δέν έμφανίζεται ώς ή ίδια ή φύση τώνύλικών πραγματικοτήτων, άλλά ώς τό αισθητό δεδομένο μέ τήβοήθεια τού οποίου* μέσω διαφόρων συνδυασμών, κατορθώνουμενά συλλάβουμε τό σύνολο τών σχέσεων έκτασης καί τόπου. "Οσογιά τό χρόνο, άντλεί τήν καταγωγή του άπό τήν ίδια τήν συνειδητή έμπειρία, στο μέτρο πού τό δεδομένο τής πρωταρχικής τουσυγκρότησης είναι ή ιδέα τής διαδοχής τών ψυχικών μας καταστάσεων. Ή γενετική περιγραφή τών ιδεών τού χρόνου καί τού χώρου έπιτρέπει στον Locke νά άναγάγει τήν ιδέα τού άπειρου στάδεδομένα τής συνειδητής έμπειρίας πού τήν συγκροτούν (II, xvii).Πράγματι, ψυχολογικά δέν έχουμε τήν ιδέα μιας θετικής πραγματικότητας δταν σκεφτόμαστε τό άπειρο, έχουμε μόνο τήν παράσταση μιας ορισμένης ποσότητας χώρου καί χρόνου, ενός δρι-

Page 210: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 210/383

210 JOHN LOCKE

σμένου άριθμοΰ, στον όποιο μπορούμε νά προσθέτουμε άπεριόρι-στα μιά ποσότητα τής ίδιας υφής, χωρίς ποτέ νά φτάνουμε στοέσχατο οριο. Τό μόνο άπειρο πού θά μπορούσαμε νά συλλάβουμε

είναι ένα αριθμητικό άπειρο, τό όποιο μάλλον δείχνει τά δρια τήςνόησής μας παρά τήν τελειότητα ενός δντος πού ύπερβαίνει τήναισθητήρια έμπειρία. Πάνω σέ αύτό τό σημείο ό Locke άντιτίθε-ται σαφέστατα στήν καρτεσιανή μεταφυσική.

 Άλλά ή πιο αξιοσημείωτη άποτυχία αύτής τής μεταφυσικήςπροκύπτει άπό τήν άνάλυση πού κάνει ό Locke στήν ιδέα τήςύπόστασης. Άς ξεκινήσουμε άπό τις άπλές αισθητές ιδέες πού

έχουμε γιά τά πράγματα πού μάς περιβάλλουν. Αύτές οί άπλέςιδέες είναι ιδέες αισθητών ποιοτήτων: χρώμα, γεύση, οσμή, μορφή,σταθερότητα, κινητικότητα... Άλλά δταν τό πνεύμα άναλύει αύτέςτις αισθητές ποιότητες επιβάλλεται μιά διάκριση (II, viii). Πράγματι, ή φυσική άνάλυση μπορεί νά τροποποιήσει τό χρώμα, τήγεύση καί τις άλλες άνάλογες ιδιότητες τού άντικειμένου. Αύτέςοί ποιότητες έμφανίζονται ώς σχετικές μέ τούς δρους τού ύπο-κειμένου τής άντίληψης. Άλλά, σέ άντίθεση μέ αύτές τις λεγό-μενες δευτερεύόυσες ποιότητες, άλλες φαίνεται νά άνήκουν θεμε-λιωδώς στις υλικές πραγματικότητες, καί είναι οί πρωτεύουσεςποιότητες: έκταση, μορφή, στερεότητα, κίνηση ή στάση. Σέ δποιακατάσταση κι αν άντιληφθούμε τήν υλική πραγματικότητα, δένθά τήν βρούμε ποτέ ξεχωριστά άπό τέτοιες ιδιότητες. Πράγματι,ποτέ δέν κατορθώνουμε νά σκεφτούμε τό παραμικρό υλικό σωματίδιο χωρίς αύτές τις ιδιότητες. Εντούτοις ό Locke άρνείται κατηγορηματικά νά σκεφτεί, δπως οί καρτεσιανοί, δτι ή ιδέα τής έκτασης μάς προσφέρει τήν σύλληψη τής ούσίας τών υλικών πραγμάτων. Μιά μοριακή φυσική δπως αύτή τού Gassendi τή δέχεταιμόνο ώς υπόθεση τής φυσικής φιλοσοφίας. Εντούτοις άπό αύτήσυμπεραίνει δτι οί ιδέες τών δευτερευουσών ιδιοτήτων έξαρτώνταιγιά τό υποκείμενο τής γνώσης άπό τις πρωτεύουσες ιδιότητες τώνστοιχειωδών μερών τής ΰλης. Οί ιδέες τών δευτερευουσών ιδιοτή

των είναι ιδέες τών πραγμάτων, πού ή αισθητή τους εμφάνισηπροκύπτει άπό τά μηχανικά φαινόμενα στο επίπεδο τών άτόμων.Γιά νά άποκαταστήσει τον δεσμό άνάμεσα στις ιδέες τών πρω

Page 211: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 211/383

JOHN LOCKE 211

τευουσών ιδιοτήτων καί σέ εκείνες τών δευτερευουσών, ό Lockeπαρεισάγει τήν ιδέα τής δύναμής (II, viii, 23) : μέσα στά πράγματα, έτσι δπως ύφίστανται, υπάρχουν δυνάμεις παραγωγής πα

ραστάσεων δευτερευουσών ιδιοτήτων μέ βάση τίς πρωτεύουσες, τίςόποιες έχουν τά στοιχειώδη μόρια τής ΰλης.*Η έννοια τής δύναμης καί ή καταγωγή της θέτουν στόν Locke

ένα θεμελιώδες πρόβλημα, πού καθορίζει ολόκληρη τήν άποψή τουγιά τήν ύποστασιακότητα καί τήν αιτιότητα. «Τό πνεύμα, λέγει,πληροφορείται διαρκώς άπό τίς αισθήσεις τή μεταβολή τών άπλώνιδεών πού παρατηρεί στά πράγματα έξω άπό αύτό καί σημειώνει

πώς τό ένα παύει νά ύπάρχει γιά νά άντικατασταθει άπό ένα άλλοπού άρχίζει νά υπάρχει* έπίσης στοχάζεται πάνω σέ δ,τι συμβαίνει μέσα του, δπου παρατηρεί μιά διαρκή μεταβολή τών ιδεώντου, εΐτε έξαιτίας τής εντύπωσης εξωτερικών άντικειμένων πάνωστις αισθήσεις, εΐτε έξαιτίας ένός καθορισμού τής ΐδιας του τήςβούλησης* καί άν αύτό πού είδε παράγεται σταθερά, συμπεραίνειδτι στά ΐδια πράγματα μελλοντικά θά συμβοΰν οι ίδιες άλλαγές

άπό παρόμοιες αιτίες καί μέ παρόμοιο τρόπο* σέ κάποιο πράγμαβλέπει τή δυνατότητα άλλαγής κάποιας άπό τίς ιδέες του, καί σέένα άλλο βλέπει τή δυνατότητα νά προκαλέσει αύτή τήν άλλαγή*έτσι καταλήγει σέ αύτή τήν ιδέα πού άποκαλούμε δύναμη» (II,xxi, 1). Αύτή ή ιδέα τής δύναμης προφανώς έχει άντληθεΐ άπότήν ψυχολογική έμπειρία, δταν τό υποκείμενο τής άντίληψης άντι-λαμβάνεται τήν ποικιλία τών ιδεών του γιά τήν αίσθηση καί τό

στοχασμό. Συμπεραίνοντας δτι δσα άποτελέσματα υποπίπτουν στήναίσθηση έχουν προκληθεΐ μέσα στή συνείδηση άπό άντικειμενικάφαινόμενα, ό Locke βεβαιώνει τήν όρθολογικότητα τής παράστασης πού έχουμε γιά τό πραγματικό καί τήν τάξη τών φαινομένων. Έστω κι άν ή τυπική αιτία τών φαινόμενων άλλαγών πούέχει αισθανθεί καί άντιληφθεΐ ή συνείδηση είναι γιά πάντα άνέφι-κτη, δέν παύει νά ισχύει δτι τά φαινόμενα τής γνώσης, οί ιδέεςπού τό πνεύμα άντιλαμβάνεται τούς συσχετισμούς τους, έντάσσον-ται σέ μιά τελική τάξη. ’Έστω καί άν υποβάλλει σέ κριτική τόνμεταφυσικό ρεαλισμό τών σχολαστικών καί τού Descartes, όLocke άρνεΐται νά άμφιβάλει γιά τήν άντικειμενική πραγματικό

Page 212: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 212/383

212 JOHN LOCKE

τητα τών ιδεών — σκεπτικισμός πού οδηγεί στή θέση του Berkeley.Μέσα στους συσχετισμούς τους, οί ιδέες, δπως τις σκέφτεται τόπνεύμα, νοούνται μέσα σέ μιά φυσική σκοπιμότητα, τήν οποία

πρέπει νά δεχτούμε, μέ τον ίδιο τρόπο πού ό ιπποκρατικός γιατρός δέχεται τήν όρθολογικότητα τών συμπτωμάτων δπως αύτάφανερώνονται άμεσα στήν παρατήρηση. Ή παρόμοια μέ τού Sydenham άποψη πού έχει ό Locke γιά τήν ιδέα τής δύναμης, επιτρέπει νά ερμηνεύσουμε μέ άκρίβεια τήν κριτική του άνάλυση γιάτήν ιδέα τής ύπόστασης.

Πράγματι, ό Locke ξεκινάει άπό τις ιδέες υποστάσεων δπως

μάς προσφέρονται άπό τήν αισθητή έμπειρία. Έτσι άνακαλύπτειδτι, άνάγοντάς τες στά δεδομένα τής αίσθησης, τις περιορίζουμεστο νά είναι ένας σωρός αισθητών ποιοτήτων, οί όποιες, δπως δείχνει ή έμπειρία, συνδέονται μόνιμα μέ τον ίδιο τρόπο (II, xxiii).Παρόμοιοι σχηματισμοί φαινομένων έπιτρέπουν άλλωστε νά τακτοποιήσουμε τήν αισθητή έμπειρία άποδίδοντας σέ συγκεκριμένεςπραγματικότητες τις δυνάμεις πού τό πνεύμα μας ωθείται νά νοήσει γιά νά δικαιολογήσει τις παραλλαγές τών αισθητών του έντυ-πώσεων. Εντούτοις, ας παρατηρήσουμε δτι ό Locke, άντίθετα άπότον Hume, δέν θεωρεί τήν συνήθεια άρχή τής συσχέτισης τών φαινομένων έτσι ώστε νά άποτελούν ύποστασιακές πραγματικότητες.*Η έπανάληψη τών ίδιων σχηματισμών τών φαινομένων στον Lockeχρησιμεύει γιά νά προσανατολίσει τό πνεύμα προς τήν άντίληψητής ίδιάζουσας όρθολογικότητας τών φαινομένων. Άλλά δσο ή έμπειρία βεβαιώνει τήν έγκυρότητα τής έμπειρίας μας γιά τις συγκεκριμένες υποστάσεις, άλλο τόσο ή άφηρημένη ιδέα τής ύπόστασης ξεφεύγει άπό τήν σύλληψη τής νόησης, γιατί ή τελευταία είναιπεριορισμένη στά δεδομένα τής γνώσης πού χορηγεί ή αισθητήέμπειρία. 'Η ιδέα τής ύπόστασης καθεαυτής είναι ή σκοτεινή έννοια ενός άγνωστου κάτι, πού θά χρησίμευε ώς θεμέλιο, ώς ύπό-στρωμα, στις αισθητές ποιότητες καί στις δυνάμεις πού άποδίδουμεσέ αύτή ή στήν άλλη ύπόσταση. Συνεπώς, ή άρχή τής ύπόστασης,πού χρησίμευε στήν μεταφυσική τού Αριστοτέλη καί τού Descartes ώς έπιχείρημα γιά νά δικαιολογηθεί ή όρθολογικότητα τούπραγματικού, γίνεται μυστηριώδης άναφορά, χωρίς θεμέλιο μέσα

Page 213: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 213/383

JOHN LOCKE 213

στά δεδομένα τής αισθητής εμπειρίας. Έτσι ό Locke μάς εισάγειστήν φιλοσοφική φαινομενοκρατία.

 Άλλα γιά τήν άρχή τής αιτιότητας ισχύει δ,τι καί γιά τήνάρχή τής υπόστασης. Πράγματι, ή αίτιακή σχέση γιά τόν Lockeάνάγεται σέ σταθερές συνάφειες τών φαινομένων μέσα στό χρόνο,συνάφειες πού εξηγούνται σέ αναφορά μέ τίς άπλές ιδέες τών δυνάμεων. 'Η πραγματική αιτία τών τροποποιήσεων πού παρατηρούμε στά φαινόμενα δέν βρίσκεται πλέον μέσα στήν ούσία τώνπραγμάτων. Ή αίτιακή σχέση βασίζεται στήν ψυχολογική έμπειρία αύτών τών φαινομένων. Συνακόλουθα, οί άναζητήσεις τών αιτιών

δέν έχουν νόημα πέρα άπό τίς ενδείξεις πού προσφέρουν τά Ϊδια τάφαινόμενα (II, xxvi, 1).

Μέ τίς ιδέες τής αιτίας καί τού άποτελέσματος μπαίνουμεπράγματι στήν εξέταση τής τρίτης κατηγορίας σύνθετων ιδεών,τής κατηγορίας τών σχέσεων. 'Όλες οί σχέσεις έχουν ένα κοινόχαρακτηριστικό: Θεμελιώνονται άποκλειστικά στις συνάφειες πούάντιλαμβάνεται τό πνεύμα άνάμεσα στις ιδέες του, δηλαδή άνάμεσα

στά φαινόμενα τέτοια πού παρουσιάζονται στή συνείδηση. ’Έτσιοί σχέσεις χρόνου, τόπου, έκτασης παύουν νά συλλαμβάνονται σάνάπόλυτα μεγέθη συνδεδεμένα μέ τήν ούσία τών κρινόμενων πραγματικοτήτων, καί γίνονται άπλές συγκυρίες φαινομένων. 'Ωστόσο μιάτέτοια άκριβώς άποψη άπειλούσε τήν μεταφυσική άρχή τής ταυτότητας. Έτσι ό Locke ένιωσε υποχρεωμένος νά προσθέσει στή δεύτερη έκδοση τού Δοκιμίου ένα ολόκληρο κεφάλαιο γιά τήν ταυτό

τητα καί τή διαφορότητα (II, xxvii). Αύτό τό κεφάλαιο άνοίγειπρωτότυπες φιλοσοφικές προοπτικές. Ή ταυτότητα βεβαιώνεταιπάντα άπό μιά σύγκριση κάποιου πράγματος, πού υπάρχει σέ ορισμένο χώρο καί χρόνο, μέ τόν εαυτό του, δπως υπάρχει σέ άλλοχώρο καί χρόνο. Επομένως μόνο ή εξέταση τής άρχής τής ΰπαρξηςτού κρινόμενου πράγματος επιτρέπει νά πιστοποιήσουμε τήν ταυτότητά του.

Σύμφωνα μέ τόν Locke, ή έμπειρία τής ταυτότητας δέν μπορείνά είναι ή Ϊδια, παρά έξαρτάται άπό τήν έννοια τών πραγμάτωνστά όποια τήν εφαρμόζουμε. ’Έτσι δέν υπάρχει πρόβλημα δυνατήςταυτότητας άν άναφερόμαστε στήν έννοια τού Θεού πού εϊναι αίώ-

Page 214: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 214/383

214 JOHN LOCKE

νιος, άναλλοίωτος καί άπειρος. Άλλά γιά τά πεπερασμένα πνεύματα, δπως καί γιά τά μόρια τής δλης, τίθεται τό πρόβλημα νά καθορίσουμε τήν ταυτότητά.τους, άφοΰ ή δπαρξή τους έχει μιάν άρχή.

 Άρα, ή έ.ξατομίκευση προέρχεται άπό τήν ίδια τήν δπαρξη ενόςοντος, δπαρξη πού τό κάνει νά είναι σέ ενα χρόνο καί έναν τόπο,τούς οποίους δέν μπορούν νά μοιραστούν ταυτόχρονα δύο όμοειδήοντα. Άπό τήν άλλη μεριά, ή εφαρμογή τής άρχής έξαρτάται άπότήν υφή τής σύνθεσης τών δντων: έτσι, ή ταυτότητα τών έμβιωνοντων έξαρτάται άπό τή διάρκεια τής οργάνωσής τους, δχι άπότήν ταυτότητα τών μορίων δλης πού τά συγκροτεί. Άπό αύτή τήν

άποψη, ή ιδέα άποδίδεται στήν κατηγορία του 6ντος, στήν οποίαέφαρμόζεται. ’Έτσι ό Locke διακρίνει τήν ταυτότητα ενός άνθρώ-που καί τήν ταυτότητα ενός προσώπου, καθώς ή πρώτη συνίστα-ται στή σύνδεση ενός έλλογου πνεύματος μέ ένα σώμα πού έχειμιά ιδιαίτερη μορφή, ένώ ή δεύτερη στήν δπαρξη ένός σκεπτόμε-νου οντος, πού είναι ικανό γιά τον Λόγο καί τον στοχασμό καί πούέχει συνείδηση του έαυτοΰ του ώς έαυτοΰ του. Κατά συνέπεια

γιά τον Locke ή ψυχολογική έμπειρία του προσώπου διαφέρειάπό τή γνώση του άνθρώπου ώς ύποστασιακου δντος. Συνακόλουθαή ούσία του άνθρώπου ώς υποστασιακή πραγματικότητα μπορείνά μήν έπιδέχεται προσδιορισμό, παρ’ δλο πού ό άνθρωπος παραμένει. προικισμένος μέ προσωπική ταυτότητα στο μέτρο πού έχεισυνείδηση του έαυτοΰ του.

Ή ιστορική άνάλυση τών ιδεών άναμφισβήτητα καταλήγει στήν

κατάρρευση τής μεταφυσικής καρτεσιανού τύπου. Είναι άξιοση-μείωτο δτι ό Locke καταπιάστηκε άμεσα μέ τον Malebrancheσέ ένα γραφτό του 1693, τό 9Εξέταση τής γνώμης τον P. Malebranche για τή θέαση μέσα στον Θεό, δπου άποσκοπεί στήν άνα-σκευή τής διδασκαλίας του Malebranche γιά τήν άντίληψη καίτις ιδέες. Ό Malebranche διακρίνει τό συναίσθημα άπό τήν ιδέα:μέ τό συναίσθημα ή ψυχή γνωρίζει τον εαυτό της καί γνωρίζει τιςαισθητές έντυπώσεις πού τήν τροποποιούν τήν άληθινή γνώση όMalebranche τήν τοποθετεί πέρα άπό αύτή τήν αισθητή έμπειρία·ή άληθινή γνώση συγκροτείται άπό Ιδέες, δηλαδή άπό τήν θέαση τών νοητών άρχετύπων τών υλικών πραγματικοτήτων μέσα

Page 215: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 215/383

JOHN LOCKE 215

στή θεία νόηση, τίς όποιες ό Θεός άποκαλύπτει άμεσα στή νόησήμας μέσα στό άπειρο Εϊναι του. Ό Locke άρνεΐται τή διάκρισητου συναισθήματος άπό τήν ιδέα καί τήν ιδέα κάθε πραγματικό

τητας τήν άνάγει στήν εικόνα πού έχει προσληφθεΐ άπό τό πνεύμαμέ άφετηρία τά δεδομένα τής αισθητής εμπειρίας. Έτσι, ή γνώσητής πραγματικής ούσίας τών υλικών υποστάσεων, δπως καί τώνπνευματικών υποστάσεων, καθίσταται άπρόσιτη, γιατί τά δεδομένα, πού κατέχει τό πνεύμα γι’ αύτές, εϊναι φαινόμενα. Ό Descartes πρέσβευε δτι ή ούσία ή ή φύση τής ψυχής μας γίνεται άμεσαγνωστή μέσα στήν έμπειρία τού cogito· δσο γιά τίς υλικές πραγ

ματικότητες, ή ιδέα τής έκτασης μάς προσφέρει τό νοητό τουςάρχέτυπο. Ό Malebranche καθιστά τό cogito «αισθητό» καί δχιπιά «νοητό»* διατηρεί ωστόσο τήν κατανόηση τής ούσίας τώνύλικών πραγματικοτήτων μέσα στή θεία νόηση. Ό Locke άνάγεικάθε γνώση τής ψυχής άποκλειστικά στήν ψυχολογική έμπειρίατών ένεργημάτων τής συνείδησης· δσο γιά τίς υλικές πραγματικότητες, άνάγονται άποκλειστικά στά φαινόμενα πού μάς άποκα-

λύπτουν οί αισθήσεις μας, καθώς ή νόηση συλλαμβάνει τίς σταθερές σχέσεις τους σέ συνάρτηση μέ τίς ένδείξεις τής έμπειρίαςκαί μόνο. Στόν Locke οι ιδέες δέν έχουν μεταφυσική πραγματικότητα έξω άπό τό πνεύμα πού τίς σκέπτεται. Ό Locke μάς οδηγεί σέ έναν άληθινό ψυχολογισμό τών ιδεών, ό όποιος εϊχε μόνοδιαγράφει άπό τούς καρτεσιανούς. IV αύτό πρέπει νά άναγνωρί-σουμε τήν πρωτοτυπία τών άπόψεων πού έκτίθενται στό Γ' καί

Δ' βιβλίο τού Δοκιμίου πάνω στή γλώσσα καί στή γνώση.

'Η άνάλυση τής γνώσης μέ τή σημειωτική.

Επαναλαμβάνοντας τή στωική διάκριση τών άντικειμένων τήςγνώσης, ό Locke διαιρεί τίς έπιστήμες σέ τρεις κλάδους (IV, xxi).Ό πρώτος εϊναι ή φυσική1ή φιλοσοφία τής φύσης πού μελετά τίςσωματικές καί πνευματικές πραγματικότητες στό είναι τους καί

1. Ελληνικά στό κείμενο.

Page 216: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 216/383

216 JOHN LOCKE

στις ιδιότητες τους. Ό δεύτερος είναι ή πρακτική1πού άφορά τήνεφαρμογή τών φυσικών μας ικανοτήτων στήν πράξη μέ σκοπό τοάγαθό καί τύ χρήσιμο. 'Η ’Ηθική είναι το ούσιώδες της στοιχείο.

Τέλος ό Locke δέχεται έναν τρίτο κλάδο τής γνώσης, τον όποιοονομάζεισημειωτική19το αντικείμενό της άντιστοιχεΐ άκριβώς στιςάναλύσεις τής γνώσης πού γίνονται μέσα στο Δοκίμιο. Ιδού ό ορισμός πού δίνει σέ αύτή τήν έρευνα: «ό τρίτος κλάδος μπορεί νάονομαστεί σημειωτική1ή διδασκαλία τών σημείων*καί άφού τάπιο συνηθισμένα σημεία είναι οί λέξεις, άρμόζει νά τήν ονομάσουμε επίσης λογική1: άντικείμενό της είναι νά έξετάζει τή φύση

τών σημείων πού χρησιμοποιεί το πνεύμα γιά νά κατανοεί τάπράγματα ή γιά νά μεταδώσει τή γνώση τους στούς άλλους. Γιατί,εφόσον κανένα άπό δσα πράγματα άτενίζει τό πνεύμα, μέ έξαίρεσητόν εαυτό του, δέν είναι παρόν στο νού, είναι άναγκαίο νά είναιπαρόν κάτι άλλο, έ'να σημείο ή μιά παράσταση τού πράγματοςπού τό πνεύμα θεωρεί: αυτές είναι οί ιδέες' άλλά ή σκηνή δσωνιδεών συγκροτούν τις σκέψεις ενός συγκεκριμένου άνθρώπου δέν

μπορεί νά δοθεί άμεσα στήν δράση ενός άλλου, οΰτε βέβαια νάδιατηρηθεί στή μνήμη του, πού δέν είναι καί τόσο σίγουρος φύλακας: νά γιατί, γιά νά εξασφαλίσουμε τήν κοινωνία τών σκέψεώνμας, καθώς επίσης καί γιά νά τις καταγράψουμε γιά δική μαςχρήση, χρειάζονται εξίσου σημεία τών ιδεών μας* τά πιο βολικάσημεία πού βρήκαν οί άνθρωποι καί πού χρησιμοποίησαν γενικάείναι οί έναρθροι ήχοι. Μέσα σέ αύτές τις συνθήκες, γιά δποιον θά

ήθελε νά θεωρήσει τήν άνθρώπινη γνώση σέ δλη της τήν έκτασηή εξέταση τών ιδεών καί τών λέξεων ώς ούσιαστικών οργάνων τήςγνώσης δέν θά άποτελούσε παρακατιανό θέμα. Καί αν σταθμίζονταν καί άντιμετωπίζονταν κατάλληλα, ίσως νά μάς πρόσφεραν εναείδος λογικής ή κριτικής, διαφορετικής άπό αύτήν πού έχουμεσυνηθίσει» (IV, xxi, 4). Κοντολογής, γιά τόν Locke ή εξέτασητής γνώσης μέ σκοπό τόν καθορισμό τής φύσης καί τών ορίων

τών γνώσεών μας ίσοδυναμεί ούσιαστικά μέ τήν άνάλυση τών σημείων πού συνιστούν τήν γνώση αύτή, τών φυσικών ή τεχνητών

1. Ελληνικά στό κείμενο.

Page 217: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 217/383

Page 218: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 218/383

218 JOHN LOCKE

Ή καθαυτό ύπαρξη της γενικής ιδέας είναι μέσα στο πνεύμα καιδέν άναφέρεται άμεσα σέ κάποιο άρχέτυπο μέσα στήν πραγματικότητα. Τό πνεύμα είναι αύτό πού, συλλαμβάνοντας μιάν άφηρημένη

σχέση άνάμεσα σέ άπλές ιδέες, δίνει στον εαυτό του μιά σημασίαπού ξεπερνάει κάθε νοητική εικόνα πού έχει γίνει άντιληπτή μέσωμιας άπλής ιδέας. Βέβαια, ή γενική ιδέα έχει πιθανό θεμέλιο μέσαστήν πραγματικότητα, γιατί ή αισθητήρια άντίληψη μάς άποκα-λύπτει ομοιότητες άνάμεσα σέ φυσικές πραγματικότητες, ομοιότητες άλλωστε πού επιτρέπουν στο πνεύμα νά κατατάσσει κατάγένη δσα άντικείμενα έχουν γίνει άντιληπτά (III, iii, 11). Άλλά ό

Locke επιμένει πολύ στο γεγονός δτι ένα γενικό δνομα, πού χαρακτηρίζει γιά παράδειγμα έναν τύπο ύπόστασης, δέν παριστά παράτήν άφηρημένη ιδέα πού συλλαμβάνει ή νόηση. Εξάλλου τό δνομαείναι άπαραίτητο γιά τή σήμανση τής άφαιρετικής πράξης τούπνεύματος, καθώς αύτό άποσπάται άπό κάθε ιδιαίτερη παράστασηγιά νά συγκροτήσει έναν τύπο απλώς νοητό.

 Άπό δω προκύπτει ή διάκριση άνάμεσα στήν ονομαστική ούσία

καί στήν πραγματική ούσία τού πνεύματος, τό όποιο παριστάστον εαυτό του κάποια φυσική πραγματικότητα. Ή ονομαστικήούσία τής έκάστοτε ύπόστασης είναι ή σύνθετη άφηρημένη ιδέα,πού άντιστοιχεΐ στήν κατηγορία γένους πού εφαρμόζουμε σέ αύτήτήν ύπόσταση· αύτή ή σύνθετη ιδέα «ιστορικά» άνάγεται σέ μιάσυλλογή άπλών ιδεών, τήν οποία συγκρότησε ή νόηση καί στήνοποία έδωσε σημασία άφηρημένη έπιθέτοντάς της ένα δνομα. Άπό

τήν μεριά της, ή πραγματική ούσία άντιστοιχεΐ σέ δύο ξεχωριστέςφιλοσοφικές άντιλήψεις τής πραγματικότητας: «Ή μία άνήκει σέεκείνους πού, χρησιμοποιώντας τή λέξη ούσία γιά κάτι πού δένγνωρίζουν άκριβώς, υποθέτουν έναν ορισμένο άριθμό άπό αύτές τιςούσίες, σύμφωνα μέ τις όποιες έχουν πλαστεί δλα τά φυσικάπράγματα καί στις όποιες συμμετέχουν δλα έπακριβώς, έτσι ώστενά άνήκουν σέ αύτό ή εκείνο τό είδος» (III, iii, 17). Αύτή ή σχο

λαστική άποψη γιά τήν ούσία ύποκύπτει στό πλήγμα πού τήςκαταφέρει ή κριτική τού Locke γιά τήν άφηρημένη ιδέα τής ύπόστασης: ή ιστορική εξέταση τών ιδεών κατέστρεψε οριστικά τήνa priori μεταφυσική άποψη γιά τις υποστασιακές πραγματικότη

Page 219: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 219/383

JOHN LOCKE 219

τες. «*Η άλλη γνώμη, συνεχίζει ό Locke, πούναι πολύ πιο ορθολογική, άνήκει σέ δσους ύποθέτουν δτι δλα τά πράγματα τής φύσηςέχουν μιάν πραγματική άλλά άγνωστη συγκρότηση στά άνεπαίσθη-τα μέρη τους, άπ* δπου άπορρέουν αύτές οί αισθητές ποιότητεςπού μάς χρησιμεύουν γιά νά τά διακρίνουμε μεταξύ τους, άνάλογαμέ τήν εύκαιρία πού έχουμε νά τά κατατάξουμε σέ εϊδη, κάτω άπογενικές ονομασίες» (III, iii, 17). Προφανώς αύτή ή γνώμη άνή-κει στον Gassendi καί στον Boyle, πού συνάγουν τίς είδοποιέςδιακρίσεις μέσα στή φύση άπο διαφορές στήν φτιαξιά τών στοιχειωδών σωματιδίων* αύτήν τή φυσικό φιλοσοφική υπόθεση ό Locke

τήν δέχεται έμμεσα κάνοντας, δπως είδαμε, τή διάκριση πρωτευουσών καί δευτερευουσών ιδιοτήτων, στήν οποία δμως άποδίδειπιθανολογική άξία. Άπο αύτο συνέπεται δτι γιά τον Locke ήάντίληψη μιάς ούσίας έχει άντικειμενική άξία μόνο δταν άναφέρε-ται στήν ίδια τήν ιδέα μέσα στο πνεύμα. ’Έτσι, δταν το πνεύμαάντιλαμβάνεται μιάν άπλή ιδέα ή μιάν ιδέα τρόπου, τότε ή ονομαστική ούσία άντιστοιχεΐ στήν πραγματική ούσία, γιατί ή τε

λευταία έχει ώς νοητό άρχέτυπο τήν ιδέα τέτοια πού τή σκέπτεταιτο πνεύμα. «Έτσι ένα σχήμα πού περιλαμβάνει ένα χώρο έγκλειό-μενο άνάμεσα σέ τρεις εύθεΐες, είναι ή πραγματική δσο καί ή ονομαστική ούσία ένος τριγώνου, γιατί το γενικό όνομα δέν συνδέεται μόνο μέ τήν άφηρημένη ιδέα, άλλά μέ τήν ίδια τήν essentiaή το είναι τού ίδιου τού πράγματος» (III, iii, 18). Άλλά δταν τοπνεύμα παριστά μιάν ιδιαίτερη ύπόσταση, ένα χρυσό βραχιόλι γιά

παράδειγμα, ή πραγματική του ούσία θά είναι ή συγκρότηση τώνάνεπαίσθητων μερών του, άπο τά όποια έξαρτώνται οί αισθητέςτου ιδιότητες: χρώμα, βάρος, ρευστότητα, στερεότητα* ή ονομαστική ούσία, σέ συνάρτηση μέ τήν οποία βρίσκουμε τήν ταυτότητααύτής τής πραγματικότητας ώς χρυσού, δέν είναι παρά ή μόνιμησυστοιχία ιδιοτήτων γιά τίς όποιες τό πνεύμα έχει μορφώσει μιάνάφηρημένη ιδέα γενικά εφαρμόσιμη σέ δσες πραγματικότητες πα

ράγουν τά ίδια αισθητά άποτελέσματα γιά τήν άντίληψη. Στήνπερίπτωση τών ιδεών ιδιαίτερων υποστάσεων ύπάρχει μιά ριζικήδιάκριση τής ονομαστικής ούσίας άπό τήν πραγματική ούσία, καθώς μόνο ή ονομαστική ούσία μάς είναι καθαυτό προσιτή. Έτσι

Page 220: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 220/383

220 JOHN LOCKE

μπορούμε νά συμπεράνουμε δτι ή γλώσσα είναι συστατικός παράγοντας τής άφηρημένης άντίληψής μας γιά τά πράγματα, πού μάςκάνει νά περνάμε άπό τήν άπλή κατάληψη τών ιδεών στήν άληθινή

γνώση καί στο συνειδέναι. Έτσι τό Γ' βιβλίο τού Δοκιμίου φαίνεται άπαραίτητο γιά τήν κατανόηση τών άναλύσεων τού Δ' βιβλίου.

«Ή γνώση, βεβαιώνει ό Locke, δέν μού φαίνεται τίποταάλλο άπό τήν άντίληψη τής συνάφειας καί τής συμφωνίας ή τήςδιαφοράς καί τής άσυμφωνίας άνάμεσα στις οποίες ιδέες μας»(IV, i, 2). Συνεπώς, ή γνώση είναι ή άμεση σύλληψη (μέ τήνενόραση) ή ή εμμεση σύλληψη (μέ ένδιάμεσες ιδέες) τής σχέ

σης πού υπάρχει άνάμεσα στις ιδέες μας, δπως συμβαίνει στήνάπόδειξη. Άπό πρώτη ματιά ή άνάλυση τής γνώσης φαίνεται νάπαρουσιάζεται σύμφωνα μέ τό καρτεσιανό πρότυπο τών Κανόνων γιά τήν καθοδήγηση του πνεύματος, πού ό Locke είχε τήν δυνατότητα νά μελετήσει στή διάρκεια τών παραμονών του στήν ηπειρωτική Εύρώπη. Μάλιστα ό Locke φτάνει μέχρι σημείου νά βεβαιώνει δτι γιά τό πνεύμα ή βεβαιότητα προέρχεται άπό τήν προφά-

νεια, μέ τήν οποία άντιλαμβάνεται τις νοητές σχέσεις άνάμεσαστις ιδέες του (IV, ii, 1). Στήν πραγματικότητα, ή άποψη τούLocke είναι θεμελιακά διαφορετική άπό εκείνη τού Descartes.Γιά τόν συγγραφέα τού Δοκιμίου γιά τήν ανθρώπινη νόηση, αύτόπού θεμελιώνει τή γνώση είναι ή άμεση συνάφεια τών ιδεών ώςφυσικών σημείων τής όρθολογικότητας τού πραγματικού. Τήν παραγωγή τών γνώσεών μας άπό βεβαιότητα σέ βεβαιότητα δέν τήν

άντιλαμβάνεται σύμφωνα μέ τήν τάξη τών λόγων τού γεωμέτρη,άλλά σύμφωνα μέ μιά τάξη ιδεών παρόμοια μέ τή φυσική τάξητών φαινομένων, δπως ό οπαδός τού Τπποκράτη. Γιά τόν Locke,πράγματι, ό δεσμός τών προφανειών θεμελιώνεται πάντα στήνεσωτερική αισθητή έμπειρία, δταν πρόκειται γιά τόν στοχασμό, ήστήν έμπειρία τήν έξωτερική, δταν πρόκειται γιά τήν αίσθηση.

Βέβαια, τό πνεύμα πού θεωρεί τις άφηρημένες του ιδέες μπορεί νά συλλάβει τις σχέσεις τους μέ τήν ένόραση* γιά νά οδηγήσειτό πνεύμα σέ μιά βέβαιη γνώση, ή ίδια ή άπόδειξη οφείλει νάσυγκροτηθεί άπό μιάν άδιάλειπτη άλληλουχία ένοράσεων. 'Υπάρχειδμως μιά αισθητή γνώση πού μέσα στά δριά της προσφέρει βε

Page 221: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 221/383

 JOHN LOGKE 221

βαιότητες γιά τήν ΰπαρξη: έτσι, μέσω των ιδεών πού μάς προσφέρουν οί αισθήσεις, άντιλαμβανόμαστε μέ προφάνεια δτι έξω άποέμάς ύπάρχουν πεπερασμένα δντα. Πράγματι, δ Locke άρνεΐται

νά υποβάλει στήν καρτεσιανή άμφιβολία τή βεβαιότητα μιάς εξωτερικής αιτιότητας πού παράγει μέσα μας ιδέες αισθητών ιδιοτήτων: «άλλά ορισμένοι άνθρωποι εγείρουν τδ ερώτημα άν υπάρχεικάτι περισσότερο άπδ μιά τέτοια ιδέα μέσα στδ πνεύμα μας κι άνμπορούμε νά συναγάγουμε άπδ αύτή μέ βεβαιότητα τήν ΰπαρξηκάποιου πράγματος έξω άπδ μάς πού νά άντιστοιχεΐ σέ αύτή τήνιδέα* γιατί οί άνθρωποι θά μπορούσαν νά έχουν τέτοιες ιδέες μέσα

στδ πνεύμα τους χωρίς νά υπάρχει τέτοιο πράγμα, χωρίς ένα τέτοιο άντικείμενο νά θίγει τίς αισθήσεις μας. Σκέπτομαι δμως δτιέδώ διαθέτουμε μιά προφάνεια πού μάς άπαλλάσσει άπδ κάθεάμφιβολία» (IV, ii, 14). 'Όταν δεχόμαστε αισθητές εντυπώσεις άπδτδν έξωτερικδ κόσμο, είναι άδύνατο νά φανταστούμε δτι ονειρευόμαστε άκατάπαυστα. Διαφορετικά —καί ή παρατήρηση είναι ενδιαφέρουσα— θά ήσαν μάταιοι δλοι οί συλλογισμοί μας* άλήθεια

καί βεβαιότητα θά ήσαν άδύνατες. Τί σημαίνει αύτό, άν δχι δτιάπδ τήν ίδιάζουσα όρθολογικότητα τής αισθητής εμπειρίας άπορρέει ή αύτοαποκαλούμενη a priori όρθολογικότητα τών άφηρημέ-νων γνώσεων μαθηματικού τύπου; 9Από τήν άτελή προφάνεια τήςαισθητής γνώσης βγαίνει ή —τέλεια στδ πεδίο της— προφάνειατής ενόρασης καί τής άπόδειξης, δταν ή νόηση θεωρεί τήν συνάφεια τών άφηρημένων ιδεών της.

Πράγματι, ό Locke διακρίνει τέσσερα εΐδη σχέσεων άνάμεσαστις ιδέες, οί όποιες συγκροτούν δλες τίς γνώσεις μας: 1) ταυτότητα καί διαφορά* 2) σχέση* 3) άναγκαία συνύπαρξη ή συνάφεια*4) πραγματική ΰπαρξη (IV, i, 3). Καί θέτει τδ άκόλουθο πρόβλημα: ώς πρός ποιές σχέσεις του καί κάτω άπδ ποιές προϋποθέσειςτό πνεύμα μπορεί νά κατακτήσει τή βεβαιότητα; 9Απδ τή βεβαιότητα τών σχέσεων συνάφειας άνάμεσα σέ αισθητές ποιότητες άπο

κλείει δλες τίς υποστάσεις πού μπορεί νά παραστήσει τδ πνεύμα,γιατί ή πραγματική ούσία δλων τών σωματικών δσο καί τώνπνευματικών υποστάσεων μάς είναι άπρόσιτη. Αύτδ πού συνάγεται είναι δτι τδ πνεύμα, δταν θεωρεί τίς ιδέες του τέτοιες πού

Page 222: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 222/383

222  JOHN LOCKE

υπάρχουν μέσα στο πνεύμα, μπορεί νά διατυπώσει γενικές προτάσεις μέ καθολική άξια βεβαιότητας, γιά νά βρει τήν ταυτότητάτους (ταυτότητα καί διαφορά) ή γιά νά τις συγκρίνει (σχέση).

Έτσι τά μαθηματικά ή ή έπιστήμη τών ήθικών ιδεών μπορούννά συγκροτηθούν υπό μορφή οικουμενικής γνώσης. Πρόκειται γιάτήν περίπτωση όπου τό πνεύμα θέτει τό ίδιο τά νοητά άρχέτυπαπού συνιστοΰν τά θεμέλια τής γνώσης του. 'Όσο γιά τήν έπιβε-βαίωση τής πραγματικής ύπαρξης, δέν έφαρμόζεται σέ καμιά γενική ιδέα καί συνεπώς δέν μπορεί νά συγκροτήσει καθαυτό καθολικές προτάσεις. Συγκροτεί ωστόσο μιάν άπαίτηση πού συνδέεται

μέ τήν ίδια τήν πράξη τού πνεύματος μέσα στο γνωστικό ενέργημα.Έτσι, τό πνεύμα έχει τήν ένόραση τής ύπαρξής του δταν σκέπτεται(IV, ix), έχει τό συναίσθημα τής ύπαρξης πεπερασμένων πραγματικοτήτων ώς αιτίων τών αίσθήσεών του (IV, xi), καί μέσω τού Λόγου άνακαλύπτει τήν ύπαρξη τού Θεού. Έδώ έπιβάλλονται δύοπαρατηρήσεις: α) τό cogito τού Locke είναι ή ένόραση πού έχειτό πνεύμα γιά τήν φαινόμενη ύπαρξή του· ή ούσία τής πνευματικής

ύπόστασης παραμένει πέρα άπό αύτή τήν ((ψυχολογική)) έμπειρίατού εαυτού του* β) ή άπόδειξη τής ύπαρξης τού Θεού έχει σημασία πού πρέπει νά τήν δείξουμε καθαρά (IV, χ). Καθώς είναι στερημένο άπό έμφυτες ιδέες, τό πνεύμα άντιλαμβάνεται τήν άνάγκητής ύπαρξης μιας πρωταρχικής παραγωγικής αιτίας, πού νά υπάρχει αιωνίως, ξεκινώντας άπό τήν έμπειρία τού εαυτού του καί όλωντών αισθητών πραγματικοτήτων. Εφόσον ή άντίληψη καί ή γνώσηείναι ιδιότητες τού είναι μας, μπορούμε άπό αύτές νά συναγάγουμεότι ή πρωταρχική αιτία κάθε πράγματος είναι άρχή τής νόησης ώςφυσικού φαινομένου. Πράγματι, στον Locke ή άπόδειξη τής ύπαρξης τού Θεού παρουσιάζεται ώς άρνηση τής ύλιστικής υπόθεσης,πού άντιφάσκει μέ τόν εαυτό της δεχόμενη άξιωματικά τή γένεσητής νόησης άπό τήν υλική πραγματικότητα. Εντούτοις ό Θεός τούLocke δέν είναι πλέον άρχή κατανόησης τών ούσιών τών ίδιωντών ύποστάσεων* είναι μόνο ή άρχή τής άρμονίας πού άπαιτεί-

ται γιά νά δικαιώσει τή φαινόμενη τάξη. Ό Θεός τού Locke,δημιουργός άρχή τής φύσης καί συνεκτικός λόγος τής τάξηςπού έκδηλώνεται μέσω τής φύσης στήν αισθητή έμπειρία, προ

Page 223: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 223/383

 JOHN LOCKE 223

αναγγέλλει, τόν Θεό τών ντεϊστών του δέκατου όγδοου αιώνα.Εξάλλου είναι άξιοσημείωτο ότι τά τελευταία κεφάλαια του

 Δοκιμίου έπιμένουν ιδιαίτερα στά όρια τής νόησης του άνθρώπου,παγιώνοντας (μέ τήν προφάνεια τών σχέσεων άνάμεσα στις ιδέεςμας) τήν άρχή τών βέβαιων γνώσεων. Πέρα άπό δώεκτείνεται ήπεριοχή τής κρίσης, ή οποία θεμελιώνεται στόν βαθμό πιθανότηταςγνωμών πού δέν βασίζονται στή βεβαιότητα. Χωρίς άληθινά νάτήν υποστηρίζει, ό Locke φαίνεται άπό ορισμένες επόψεις ότιέξαγγέλλει μιά πιθανολογική θεωρία γιά τόν Λόγο. Εντούτοις, ήπιο σταθερή θέση τού Locke παραμένει ό καθορισμός τού Λόγουώς ικανότητας σύλληψης τής άληθινής τάξης τών ιδεών μας μέσαστις περίπλοκες συστοιχίες τους. Ποτέ δέν θέτει σέ άμφιβολία ότιαύτές οί ορθολογικές συστοιχίες εδράζονται στήν έμμενή τάξη τήςφύσης. Μολονότι τό πνεύμα δέν μπορεί νά προχωρήσει τήν άντί-ληψή του γιά τήν πραγματικότητα πέρα άπό τίς ιδέες πού προσφέρει ή αισθητή έμπειρία, ωστόσο τήν τάξη αύτή τήν δικαιώνει όΘεός.

 Ήθική καί πολιτική.

Ό ήθικός καί πολιτικός στοχασμός τού Locke γιά τόν άνθρωποείναι άλληλένδετος μέ τή φιλοσοφία του γιά τή γνώση. Επανειλημμένα ό Locke υπογραμμίζει τή δυνατότητα μιάς άκριβούς έπιστή

μης γιά τήν ήθική πού νά θεμελιώνεται στήν μελέτη τών ιδεώντών τρόπων καί τών ήθικών σχέσεων, δπως έχουν συγκροτηθείμέσα στό πνεύμα τού άνθρώπου* μέσα σέ αύτές τίς συνθήκες ή ήθικήθά είχε τήν ίδια βεβαιότητα μέ τά μαθηματικά. Πράγματι ό άνθρωπος μπορεί νά κρίνει τήν ορθότητα ή μή τών πράξεών του σέσυνάρτηση μέ τρείς τύπους κανόνων (II, xxviii, 7) : α) τόν θείονόμο* β) τόν πολιτικό νόμο* γ) τόν νόμο τής γνώμης καί τής

φήμης. Ό θείος νόμος είναι ό νόμος πού δόθηκε στούς άνθρώπουςάπό τόν Θεό μέ τό φυσικό φώς ή μέ τή φωνή τής άποκάλυψης. Όπολιτικός νόμος είναι άνθρώπινη θέσμιση καί έξαρτάται άπό τήνομοθετική έξουσία κάθε Κράτους. Ό νόμος τής γνώμης παγιώ

Page 224: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 224/383

νει μεταβλητούς κανόνες αρετής καί κακίας, σύμφωνα μέ τις ιδιαίτερες πνευματικές διαθέσεις τών άτόμων πού άποτελούν τήν κοινωνία. Άπο τήν άλλη μεριά, ό άνθρωπος χαρακτηρίζεται άπύ ενα

πρωταρχικό γεγονός, τή συνείδηση τής δύναμής του, ή οποία τουπαρέχει τήν ιδέα τής ελευθερίας του. Είναι φανερό δτι ό άνθρωποςμπορεί νά έχει ιδέες μόνο σέ συνάρτηση μέ τά δεδομένα τής αισθητής του έμπειρίας* δλες οί ήθικές αρχές του μπορούν νά ύπάρχουνμόνο μέ βάση δεδομένα τών αίσθήσεών του. Εντούτοις, έχει τήδυνατότητα νά άφουγκραστεΐ τόν Λόγο μέσα του καί μέσα στήφύση, γιατί αύτός έκδηλώνεται μέσα στήν τάξη τών φυσικών

φαινομένων.Κατά συνέπεια ή έκτίμηση τού καλού άπό μέρους του είναιέμπειρική καί καθολική: έμπειρική, γιατί έξαρτάται άπό δεδομένατής αισθητής έμπειρίας* καθολική, γιατί άναφέρεται στήν τάξημέσα στά φαινόμενα καί στήν έλευθερία τής κρίσης μέσα στονάνθρωπο, έλευθερία πού τού έπιτρέπει νά άναγνωρίσει τό νόμο τήςφύσης. Ή έννοια τού νόμου, πού δόθηκε άπό τόν Θεό στό Λόγο

τού άνθρώπου, στήν πραγματικότητα έξηγείται σέ συνάρτηση μέτήν έννοια τής ύπαρξης τού Θεού πού βρίσκουμε μέσα στό Δοκίμιο (IV, χ): οπωσδήποτε δέν πρόκειται γιά κάποια έμφυτη άρχή τήςνόησης προτερόχρονη άπό τήν έμπειρία καί, καθώς θά μπορούσαμενά πούμε, προτερόχρονη άπό τήν πρακτική τής ύπαρξης. Ό άνθρωπος μπορεί νά άποκτήσει έναν τρόπο ηθικής συμπεριφοράςξεκινώντας άπό ιδέες πού προέρχονται άπό τήν αίσθηση καί τόστοχασμό, άπό τήν δυνατότητα έλλογης ένόρασης καί άπό τήνέλευθερία δράσης* γιατί, σύμφωνα μέ τό Δοκίμιο, ό άνθρωπος,βιώνοντας τήν έλευθερία του, μπορεί νά άνακαλύψει μέσα στήνέλλογη τάξη τών ιδεών του τόν καθολικό κανόνα τού άγαθού. 'Ηεύτυχία ύπάρχει μόνο γιά τό άνθρώπινο ον πού έχει συνείδησητής έλευθερίας του καί έπιδιώκει μέ τις πράξεις του τήν έπιτέλεσηενός νόμου τής φύσης, ό όποιος άποκαλύπτεται στον στοχασμόπάνω στήν έμπειρία. Στον Locke δέν ύπάρχει a priori μεταφυσικήδικαίωση τού νόμου τής φύσης* έπιπλέον πρεσβεύει δτι ή ήθικήέμπειρία τού έλλογου άνθρώπου είναι σύμφωνη μέ τήν χριστιανική άποκάλυψη. .

224 JOHN LOCKE

Page 225: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 225/383

 JOHN LOCKE 225

Οί πολιτικοί στοχασμοί του Locke άπορρέουν άπο τήν ίδιαπηγή. ’Άλλωστε άποτελούν μιά ενιαία διδασκαλία μέ άξιοσημείω-τη συνοχή, τήν οποία κυρίως βρίσκουμε εκτεθειμένη στις Δύο 

 πραγματείες γιά την πολίτικη διακυβέρνηση (1690). 'Η πρώτη άποαύτές τίς πραγματείες είναι μιά άνασκευή τού έ'ργου τού SirRobert Filmer Patriarchy  πού εξέθετε μιά θεωρία τής άπόλυ-της έξουσίας τών μοναρχών πάνω στούς υπηκόους τους. Ή δεύτερη πραγματεία τιτλοφορείται Δοκίμιο σχετικά μέ την άληθινή  καταγωγή, τήν έκταση και τόν σκοπό τής πολιτικής διακυβέρνησης. Έδώ ό Locke ορίζει τίς συνθήκες τής πολιτικής έξουσίας σύμ

φωνα μέ τήν άληθινή έννοια τού άνθρώπου ώς ήθικού προσώπου,άρα ώς έλεύθερου όντος* ξεκινάει άπο μιάν άντίληψη τής φυσικήςκατάστασης σύμφωνη μέ τήν έμπειρία πού έ'χει ό άνθρωπος γιάτίς φυσικές του δυνάμεις. «Έκ φύσεως οί, άνθρωποι βρίσκονταισέ μιά κατάσταση τέλειας έλευθερίας νά κατατάσσουν τίς πράξειςτους καί νά διαθέτουν τά άγαθά καί το πρόσωπό τους δπως νομίζουν ότι είναι ωφέλιμο, μέσα στά όρια τού νόμου τής φύσης,

χωρίς νά έχουν άνάγκη τήν έξουσιοδότηση ένος άλλου άνθρώπουκαί χωρίς νά έξαρτώνται άπο τήν προαίρεσή του» (κεφ. II,πργρ. 4). «Αύτή ή κατάσταση είναι έπίσης μιά κατάσταση ισότητας, μέσα στήν οποία κάθε έξουσία, κάθε δικαιοδοσία είναι άμοι-βαία, καθώς κανείς δέν κατέχει κάτι περισσότερο άπο τούς άλλους» (II, 4). Πράγματι, γιά τον Locke οί άνθρωποι, ώς δημιουργήματα τού ίδιου είδους, έχουν όλοι τήν ίδια σχέση μέ τά πλεονε

κτήματα τής φύσης καί χρησιμοποιούν τίς ίδιες ψυχοδιανοητικέςδυνάμεις, πράγμα πού συνεπάγεται τήν άπουσία υποταγής τούένος άπέναντι στον άλλον. ΙΥ αύτόν τό λόγο μέσα στή φυσικήτάξη ή ζωή κάθε άτόμου είναι ένα προσωπικό άγαθό πού πρέπεινά τό διατηρήσει. Οί σχέσεις άνάμεσα στούς άνθρώπους διέπονταιάπό μιάν άρχή αύτονομίας, καί ή τιμωρία παρεμβαίνει .γιά νάδιασώσει τό θεμελιώδες άγαθό, πού είναι τό άνθρώπινο πρόσωπο,ή γιά νά έπανορθώσει τίς βλάβες πού ύπέστη τό πρόσωπο. Συνεπώς κάθε άνθρωπος κατέχει έκ τών πραγμάτων τήν έκτελεστικήέξουσία πού άντιστόιχεί στήν ήθική τάξη δπως θεμελιώνεται στόνόμο τής φύσης. ’Άρα θεωρείται ότι ή φυσική κατάσταση διέπε-

Page 226: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 226/383

226  JOHN LOCKE

ται άπο έναν ελλογο νόμο: πράγματι, ό Λόγος είναι αύτός ό νόμος πού «διδάσκει σέ ολόκληρη τήν άνθρωπότητα, δσο λίγο καίαν τόν έχει συμβουλευτεί, δτι, άφοΰ δλοι είναι ίσοι καί άνεξάρτη-

τοι, κανείς δέν μπορεί νά βλάπτει τόν άλλον στή ζωή, στήν υγείατου, στήν έλευθερία του, στά κτήματά του» (II, 6). ’Αλλά τό πρόβλημα είναι άκριβώς νά γνωρίζουμε πώς ό νόμος της φύσης νομιμοποιεί τήν ιδιοκτησία συνδέοντάς την μέ τό πρόσωπο τού κτήτορα.

Βέβαιο είναι δτι ή γη καί δλα τά κατώτερα δημιουργήματακατά πρώτο λόγο άνήκουν σέ δλους τούς άνθρώπους* έντούτοιςείναι εξίσου προφανές δτι ό άνθρωπος είναι έκ φύσεως ιδιοκτήτης

τού ίδιου τού προσώπου του. Μέ βάση αύτό μπορούμε νά βεβαιώνσουμε δτι μέ τήν έργασία ό άνθρωπος άποσπά άπό τήν κοινοτικήκτήση τό στοιχείο τό οποίο εξομοιώνει μέ τό πρόσωπό του: «δλαδσα άποσπά άπό τήν κατάσταση, τήν οποία έχει θεσπίσει ή Φύσηκαί μέσα στήν οποία τόν έχει έγκαταλείψει, ενέχουν τήν προσπά-θειά του, έχουν κάτι πού τού άνήκει άποκλειστικά, καί έτσι τόνκάνουν ιδιοκτήτη τους» (V, 27). Εντούτοις ό Locke επιμένει στό

γεγονός δτι ό νόμος τής φυσικής ιδιοποίησης άποκλείει τήν σπατάλη, ιδιαίτερα σέ δ,τι άφορά τήν κτήση τής γής, άφού τά δριατής άτομικής χρήσης επιτρέπουν νά γίνει μιά ίσομερής διανομή.Ή ιδιοκτησία τροποποιείται καί βγαίνει άπό τά δρια πού προβλέπει ή φυσική τάξη μόλις τό χρήμα γίνει τό ισοδύναμο τών καταναλώσιμων άγαθών.

Καί τό συμβόλαιο πού θεσμοθετεί τήν πολιτική εξουσία δια

τυπώνεται σύμφωνα μέ τό νόμο τής φύσης. Πράγματι, οί άνθρωποι συνενώνονται γιά νά συγκροτήσουν μιά τέτοια έξουσίαμόνο καί μόνο γιά νά θεραπεύσουν τις έλλείψεις τής φυσικής κατάστασης, κυρίως δέ τήν άνασφάλεια καί τήν υποκειμενικότηταστήν έφαρμογή τού φυσικού νόμου. Μέσα στήν πράξη συγκρότησης τής πολιτικής έξουσίας, πού είναι μιά πράξη έλεύθερης προσχώρησης, οί άνθρωποι πού συνενώνονται εγκαταλείπουν τό προνόμιό τους νά ερμηνεύσουν καί νά εφαρμόσουν τό νόμο τής φύσης:τό παραχωρούν στήν κοινότητα. Ή άλήθεια είναι δτι, εκτός άπότήν έλευθερία νά άναζητήσει άθώες άπολαύσεις, ό άνθρωπος μέσαστήν κατάσταση τής φύσης κατείχε δύο έξουσίες: «τήν πρώτη

Page 227: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 227/383

JOHN LOCKE 227

έξουσία, δηλ. νά κάνει δ,τι θεωρεί σκόπιμο γιά τήν αύτοσυντή-ρησή του καί τήν συντήρηση της υπόλοιπης άνθρωπότητας, τήνεγκαταλείπει γιά νά ρυθμιστεί άπό νόμους τής κοινωνίας τόσο ήαυτοσυντήρησή τού δσο καί ή συντήρηση τής υπόλοιπης κοινωνίας· αύτοί οί νόμοι τής κοινωνίας θά περιορίσουν σέ πολλά πράγματα τήν έλευθερία πού είχε άπό τόν νόμο τής φύσης» (IX, 129).Κατά δεύτερο λόγο, έγκαταλείπει έξ ολοκλήρου τό δικαίωμα τήςτιμωρίας καί προσφέρει τή φυσική του δύναμη γιά νά βοηθήσειτήν εκτελεστική έξουσία τής κοινωνίας, δπως τό άπαιτεί ό νόμος(IX, 130).

Γιά τόν Locke είναι άδιανόητο νά έχει ή πολιτική έξουσίαάλλο σκοπό άπό τήν ειρήνη, τήν άσφάλεια καί τήν ευημερία τούλαού. Άπό αύτό τόν άντικειμενικό σκοπό, καθώς καί άπό τόν’ίδιο τόν λόγο τού συμβολαίου, προκύπτει δτι οί διάφορες πολιτικές έξουσίες καί τά όργανα πού τίς ένσαρκώνουν οφείλουν νά υποταχτούν σύμφωνα μέ μιά φυσική τάξη, έστω καί άν ή σχετική τουςαυτονομία είναι άπαραίτητη στήν. καλή λειτουργία τού Κράτους.

Κατά πρώτο λόγο έχουμε τή συντακτική έξουσία τού λαού, ό όποιοςδημιουργεί τό ίδιο τό πολιτικό Κράτος, άλλά διαφορίζεται άπ* αύτόδιαρκώς, γιατί μπορεί νά τό άλλάξει, άν δέν άνταποκρίνεται πλέονστούς κανόνες τού νόμου τής φύσης· ύστερα έχουμε τή νομοθετικήέξουσία πού μέ βάση τήν θεμελιώδη πολιτική συγκρότηση ένσαρ-κώνει τόν ήθικό νόμο μέσα σέ γενικές άποφάσεις πού άποσκοπούνστό κοινό όφελος* άπό αύτήν τήν τελευταία διακρίνεται καί τής

είναι ύποταγμένη ή έκτελεστική έξουσία, πού έφαρμόζει τό νόμοσύμφωνα μέ τόν κανόνα τής ισότητας καί διατηρεί πάντα τήνπρονομία στις ιδιαίτερες αποφάσεις πού έξαρτώνται άπό τίς περιστάσεις. Ή έκτελεστική έξουσία γίνεται ομοσπονδιακή έξουσίαδταν έπιφορτίζεται μέ τήν διαφύλαξη τής πολιτικής κοινωνίαςστις σχέσεις της μέ τήν άλλοδαπή, δηλαδή μέ κάθε στοιχείο πούείναι έξωτερικό πρός τό Κράτος. Πρέπει νά σημειώσουμε δτι

σύμφωνα μέ τόν Locke ό λαός έχει τή διαρκή δυνατότητα νάάνακαλέσει τούς κυβερνώντες, δταν αύτοί μέ τίς πράξεις τους ήέστω μέ τίς προθέσεις τους έκτρέπονται άπό τήν ήθική τάξη πούέχει θεσμισθεί άπό τό συμβόλαιο: τότε παλινδρομούμε στή φυ

Page 228: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 228/383

228  JOHN LOCKE

σική κατάσταση καί ή έπανάσταση καθίσταται νόμιμη, καθώς όλαός ξαναβρίσκει άκέραια τήν ήθική του δύναμη νά έκτελέσει τόνόμο τής φύσης. «Ό νόμος, βεβαιώνει ό Locke, στήν άληθινή

του έννοια, δέν είναι τόσο καταναγκασμός δσο κατεύθυνση πούέχει δοθεί σέ έναν ελεύθερο καί νοήμονα άνθρωπο γιά τό συμφέροντου. Δέν επιτάσσει ποτέ τίποτε πέρα άπό τό γενικό καλό δσωνύπόκεινται στό νόμο» (VI, 57).

Ή άλήθεια είναι δτι ό σχετικισμός τής θεωρητικής καί πρακτικής φιλοσοφίας τού Locke είναι μόνο επιφανειακός: πρόκειταιπάντα γιά έναν στοχασμό πάνω στήν έμπειρία μέ σκοπό νά άνα-

καλύψει μέσα σέ αύτή τήν όρθολογικότητα πού είναι ικανή νάκατευθύνει τόν άνθρωπο προς τό ’Αγαθό. Βέβαια ή άφετηρία τούστοχασμού τού Locke είναι ένας εμπειρισμός κληροδοτημένος άπότόν Sydenham, πού μέσα στις παρατηρήσιμες διαδοχές τών φαινομένων άνακαλύπτει τήν τάξη καί τήν τελολογία τής φύσης. Άλλά ό Locke στήν άνάλυση τών ιδεών, ώς υλικού τής γνώσηςμας, εφαρμόζει τήν «ιστορική» μέθοδο. Κατά συνέπεια, ή φιλο

σοφική άνάλυση γίνεται μελέτη τών σημείων πού συγκροτούν τιςγνώσεις μας μέ σκοπό νά καθοριστούν οί ορισμένες συστοιχίεςτους. Τόν Λόγο τού άνθρώπου ώς άρχή τής γνώσης ό Locke τόνσυνδέει μέ τήν έμπειρία τής αίσθησης καί τού στοχασμού. Άπόαύτό καί μόνο τό Δοκίμιο γιά τήν ανθρώπινη νόηση  έγκαινιάζειτήν κριτική φιλοσοφία τής γνώσης, δπως θά άσκηθεΐ κατά τόνδέκατο όγδοο αιώνα. Συνεισφέρει στή δημιουργία τών δρων γιά

ένα σύγχρονο στοχασμό πάνω στό πνεύμα τού άνθρώπου, στοχασμό πού τείνει νά άπαλλαγεί άπό τά μεταφυσικά a priori. Γιάδιαφορετικούς λόγους ό καθένας, ό Berkeley, ό Condillac καί όHume τού οφείλουν τήν πρώτη τους έμπνευση* άπό πολλές πλευρές προαναγγέλλει τόν Rousseau καί τόν Kant.

Page 229: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 229/383

 JOHN LOCKE 229

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

I. ΕΡΓΑ TOT LOCKE

—  An Essay concerning human Understanding, έπιμ. Boyerr, N. Y., Do ver Publications* έπιμ. Yolton, London, Dent, N. Y., Dutton, συλλ. Everyman’s Library.

— Two Treatises of Government, έπιμ. Laslett, Cambridge, C.U.P., 1960.—De Arte Medica,  στόνGibson, The Physician*s Art, Oxford, Clarendon,

1933.— Anatomy, στήν έπιθεώρησηMedical History, τ. II, 1958, σ. 1-12. 

Πρόσφατες γαλλικές μεταφράσεις:

—Quelquespensees sur I*Education, μτφ. G. Compayre, Paris, Vrin, 1966.—Deuxihme Traiti du Gouvernement Civil. Constitutions fondamentales

de la Caroline, μτφ. B. Gilson, Paris, Vrin 1967.

II. ΕΡΓΑ ΓΙΑ TON LOCKE ΚΑΙ ΤΗΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ TOTR. I. Aaron:  John Locke, Oxford, Clarendon Press, 1937 (έπανέκδ. Ox

ford Paperbacks, 1965).Gabriel Bonno : Les relations intellectuelles de Locke avec la France, Uni

 versity of California, Publications in Modern Philology, τ. XXXVIII, άρ. 2,1955.

Maurice Cranston:  John Locke, a Biography, London, Longmans, 1959. Kenneth Dewhurst:  John Locke, Physician and Philosopher, London, 

 Wellcome, 1963. James Gibson: Locke*s Theory of Knowledge and its historical Relations 

Cambridge, C.U.P., 1917 (έπανέκδ. 1968).Raymond Polin: La Politique morale de John Locke, Paris, P.U.F.,1960. "Ας σημειώσουμε καί τήν δική μας Διατριβή 3ου κύκλου στήν Σορβόννη: Les sources de I*empirisme de Locke, τουFrancois Duchesneau.

Page 230: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 230/383

Page 231: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 231/383

 VIII

BERKELEY 

του FERDINAND ALQUIE

To σχέδιο και η μέθοδος .

Ή διδασκαλία του Berkeley μπορεί νά φανεί θεολογία ή κριτικήφιλοσοφία, άνάλογα μέ τδ αν τήν συσχετίσουμε μέ τήν συνειδητή

πρόθεση του δημιουργού της ή μέ τήν ιστορία τών ιδεών, στήνοποία εντάσσεται. ’Όντας έπίσκοπος του Cloyne καί οργανωτήςάποστολών, ό Berkeley είναι θρησκευτικός άπολογητής. Θέλοντας νά καταπολεμήσει τήν άθεία καί τόν σκεπτικισμό καί πιστεύοντας δτι βρήκε τήν πηγή τους στήν πίστη σέ μιάν ΰληάνεξάρτητη άπό τό πνεύμα, άναλαβαίνει νά άποδείξει, γιά νάεδραιώσει καλύτερα τήν ύπαρξη τού Θεού καί τής ψυχής, δτι

αύτή ή ΰλη, στήν οποία ορισμένοι βλέπουν τήν καταγωγή δλωντών πραγμάτων, οΰτε κάν ύπάρχει. Άλλά · τά έπιχειρήματά τουπαίρνουν μιά θέση μέσα στήν γενική άμφισβήτηση, μέ τήν οποίακατά τόν δέκατο δγδοο αιώνα ή φιλοσοφία καταστρέφει τήν έννοια τής ύπόστασης. Τά έπιχειρήματα πού άντιτέθηκαν άπό τόνBerkeley στήν άποδοχή τής υλικής ύπόστασης καί εφαρμόστηκανάπό τόν Hume στήν πνευματική ύπόσταση, αύτή τή φορά θά

οδηγήσουν στήν άρνηση τής ψυχής καί τού Θεού.Πράγματι, στον Berkeley τό θεολογικό σχέδιο χρησιμοποιείκριτική μέθοδο: τό ζήτημα είναι νά άπογυμνωθεΐ ή σκέψη άπότις ψευδοϊδέες της καί τις συνήθειές της καί νά έπιστρέψει στήν

Page 232: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 232/383

πρώτη της προφάνεια (έτσι ό Berkeley, γιά νά άρνηθεΐ μιά κρίση, άρκεΐται στό νά μάς κάνει νά συνειδητοποιήσουμε δτι είμαστε άνίκανοι νά σκεφτούμε τό άντικείμενο αύτής της κρίσης).

 Αύτό θά μπορούσε νά φανεί καρτεσιανό. Άλλά ενώ σύμφωνα μέτόν Descartes λειτούργημα της φιλοσοφίας είναι νά χωρίσει τόπνεύμα μας άπό τις αισθήσεις καί νά μάς βοηθήσει νά ξαναβρούμετόν καθαρό Λόγο, ό Berkeley γράφει στό*Ημερολόγιό του: «Είναιτρέλα εκ μέρους τών άνθρώπων ή περιφρόνηση τών αισθήσεωνχωρίς αύτές τό πνεύμα δέν μπορεί νά κατακτήσει καμιά γνώση,καμιά σκέψη». Κατά τήν άποψή του αύτό πού μάς άπομακρύνει

άπό μιάν άλήθεια, πού δλοι οί άνθρωποι κατέχουν αύθόρμητα,είναι ή φιλοσοφία, καί ειδικότερα ή καρτεσιανή φιλοσοφία. Μέμιάν άλλόκοτη παραδοξότητα, άρνούμενος τήν ύλη πιστεύει δτιείναι σύμφωνος μέ τόν κοινό νού. Νιώθει «άλληλέγγυος μέ τόνλαό».

Θεωρώντας τό «σκέπτομαι» ώς τήν πρώτη άπό τις βεβαιότη-τές μας καί τις ιδέες τρόπους τής σκέψης μας, ό καρτεσιανισμός

(σύμφωνα μέ τόν Berkeley) παγιδεύεται μέσα σέ τεχνητές άμφι-βολίες καί άλυτα προβλήματα. Πράγματι γιά τόν Descartes οίιδέες είναι παραστατικές: είναι αύτό πού μέσα μας «άναπαριστά»τά πράγματα. Άν έτσι έχουν τά πράγματα, πώς νά ύπερβοΰμετό χώρο τών ιδεών, πώς νά έξέλθουμε άπό τό πνεύμα μας καί νάείμαστε βέβαιοι γιά τήν δπαρξη τού έξωτερικού κόσμου; Άλλάό κοινός νοΰς άγνοεί αύτές τις δυσκολίες. Αύθόρμητα οί άνθρωποι

πιστεύουν στήν δπαρξή τους καί σέ εκείνη δσων πραγμάτων άντι-λαμβάνονται άμεσα. Επίσης δέν άναζητούν καμιά ταυτότητα, κανένα κοινό μέτρο άνάμεσα στόν τύπο δπαρξης τών πραγμάτων καίστόν τύπο δπαρξης τού πνεύματος πού τά συλλαμβάνει. Ό Berkeley είναι πεπεισμένος δτι συμμερίζεται τή βεβαιότητά τους δια-κηρύχνοντας δτι ή λέξη «είναι» έχει δύο διαφορετικές σημασίες,καί μόνο δύο: τού «άντιλοςμβάνομαι» καί τού «γίνομαι άντιληπτός».

'Όταν λέμε δτι ένα πνεύμα ύπάρχει, είναι σά νά λέμε δτι άντι-λαμβάνεται (καί άκόμα, προσθέτει ό Berkeley, δτι βούλεται καίδρά). "Οταν λέμε δτι ένα πράγμα ύπάρχει, είναι σά νά λέμε δτιγίνεται άντιληπτό. Συνεπώς άπορρίπτεται πλήρως ή μεταφυσική

232 BERKELEY 

Page 233: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 233/383

BERKELEY  233

ιδέα ένος υλικού όντος πού είναι πίσω άπο το άντικείμενο καίγι’ αύτον τύ λόγο θεωρείται άπρόσιτο. ’Έτσι το έργο τής φιλοσοφίας άπλοποιεϊται: σκοπεύει στο νά ξαναβρεϊ μιά προφάνεια πούδλοι κατέχουμε.

'Η κριτική τής γλώσσας και τών άφηρημένων ιδεών .

 Αύτο πού γεννά καί συντηρεί τίς αυταπάτες τών φιλοσόφων είναιή γλώσσα. Συνεπώς γιά νά άνακαλύψουμε τήν άλήθεια πρέπει νά

καταστρέψουμε πριν άπ* δλα τύ λεκτικύ παραπέτασμα πού αύτοίέχουν τοποθετήσει μπροστά στύ πνεύμα. Πρέπει νά χωρίσουμε τις'λέξεις άπύ τίς ιδέες καί άκριβέστερα τίς λέξεις άπύ τά πράγματα.Κι αύτύ γιατί άπύ τή μιά μεριά υπάρχουν πολυάριθμα περιεχόμενατής σκέψης γιά τά όποια δέν διαθέτουμε λέξεις. Άπύ τήν άλλημεριά ύπάρχουν λέξεις στις όποιες δέν άντιστοιχεΐ καμιά σκέψη.Συνεπώς, δπως θά τύ άπαιτήσει άργότερα ό Bergson, πρέπει νά

έπιστρέψουμε στά άμεσα δεδομένα τής συνείδησης, καί νά στοχαστούμε πάνω στήν συμπτωματικότητα καί τήν αύθαιρεσία κάθεσημειοδοτικοΰ συστήματος. Τύ ούσιώδες καθήκον μας θά είναι ήάπόρριψη τών λέξεων πού δέν άντιστοιχοΰν σέ κανένα νοητικύ περιεχόμενο. ’Έτσι θά παραμεριστούν οί άπατηλές έπιφάσεις πούοφείλονται στή γλώσσα καί ή κρυμμένη πραγματικότητα θά άπο-κατασταθεΐ.

Στύν Berkeley ή κριτική τής γλώσσας συνδέεται μέ τήν κριτική τών άφηρημένων ιδεών: ή εισαγωγή τών9Αρχών τής άνθρώ πινης γνώσης άφιερώνεται σχεδύν έξ ολοκλήρου σ   αύτύ τύ ζήτημα. Ή άλήθεια εϊναι δτι σέ αύτή τήν εισαγωγή ό Berkeley δένδείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιά τίς διδασκαλίες πλατωνικού τύπου, σύμφωνα μέ τίς όποιες τύ νοητύ εϊναι πρώτο σέ σχέση μέ τύαίσθητύ καί συνιστά τήν a priori συνθήκη τής άντίληψής του. Ή

θεωρία πού έξετάζει είναι έκείνη τού Locke, σύμφωνα μέ τήνοποία ή άφηρημένη ιδέα έξάγεται άπύ τύ συγκεκριμένο καί ήάφαίρεση συνίσταται στύ δτι ξεχωρίζουμε μιάν ιδέα άπύ δλα δσατή συνοδεύουν μέσα στή δεδομένη πραγματικότητα, στύ δτι θεω-

Page 234: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 234/383

234 BERKELEY

ρούμε δηλαδή ξεχωριστά ενα μεμονωμένο χαρακτηριστικό μέσαστό σύνολρ δσων χαρακτηριστικών συγκροτούν τό πράγμα. ’Έτσι,μέσα σέ διάφορα κόκκινα άντικείμενα μπορούμε νά άπομονώσουμε

τό γεγονός δτι είναι κόκκινα καί νά σκεφτοΰμε ξέχωρα αύτό τόχρώμα* κατόπιν, μέσα σέ διάφορα χρώματα, νά άπομονώσουμε τόγεγονός δτι είναι χρώματα, καί νά φτάσουμε στήν άφηρημένη ιδέατου χρώματος. Ό Locke θεωρούσε σημαντικότατη αύτή τήν ικανότητα τής άφαίρεσης πού του φαινόταν ίδιο του άνθρώπου καίσυνθήκη τής γλώσσας του.

Ωστόσο ό Berkeley δηλώνει δτι οί άφηρημένες ιδέες δέν

υπάρχουν. Νιώθει άνίκανος νά συλλάβει μιά άπό αύτές καί μάςπροκαλεΐ νά δοκιμάσουμε. 'Όλο τό μυστικό τών άφηρημένων ιδεώνέγκειται στις λέξεις, οί όποιες μάς κάνουν νά πιστεύουμε δτι σκεπτόμαστε κάτι εκεί δπου στήν πραγματικότητα δέν σκεφτόμαστετίποτα. Άν μείνουμε σέ αύτό πού έχουμε άληθινά σκεφτεί, άντι-λαμβανόμαστε δτι είναι άδύνατο νά έχουμε τήν παράσταση ενόςζώου πού δέν θά ήταν ούτε σκύλος ούτε άλογο ούτε ψάρι, ενός

άλογου πού δέν θά ήταν ούτε μαύρο ούτε σκούρο, ένός άνθρώπουπού δέν θά ήταν οΰτε μεγάλος ούτε μικρός, μέ άλλα λόγια πού δένθά ήταν αύτός ή ό άλλος άνθρωπος. Μόνο τό συγκεκριμένο καί τόκαθορισμένο μπορούμε νά σκεφτοΰμε.

Εντούτοις, αν έτσι έχουν τά πράγματα, πώς νά εξηγήσουμετήν ύπαρξη καί τή χρήση τής γλώσσας; Γιατί αύτή ή ύπαρξη,αύτή ή χρήση είναι άναμφισβήτητες. Ή γλώσσα άπαρτίζεται άπό

Ισημεία πού δηλώνουν μεγάλο άριθμό ιδιαιτέρων πραγμάτων, ση-Ιμεία τών οποίων ό χειρισμός καί ή κατανόηση προϋποθέτουν ιδέεςπού νά μπορούν νά έφαρμοστοΰν σέ μεγάλο άριθμό διαφορετικώνάτόμων, άρα ιδέες «γενικές». Άλλά ή γενίκευση δέν προαπαιτείτήν άφαίρεση; Μπορώ τάχα νά έφαρμόσω τόν δρο «άνθρωπος» σέδλους τούς άνθρώπους χωρίς νά άπο μονώσω τό κοινό τους χαρακτηριστικό, χωρίς νά έξαλείψω αύτό πού άπαντάται μόνο σέ αύτόν

ή στόν άλλον, δηλαδή αύτό πού τούς διαφοροποιεί; Ή απομόνωσηένός χαρακτηριστικού καί ή εξάλειψη τών άλλων δέν ίσοδυναμείάκριβώς μέ τήν άφαίρεση;

Γιά νά ξεπεράσει αύτές τις δυσκολίες, ό Berkeley οδηγήθηκε

Page 235: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 235/383

BERKELEY 235

νά προτείνει., μιά θεωρία τής γενίκευσης χωρίς άφαίρεση, νά δεχτεί δτι μπορεί νά υπάρχουν γενικές ιδέες μή άφηρημένες. Οί λέξεις είναι γενικές οχι γιατί άναφέρονται σέ άφηρημένες ιδέες, δ

πως πίστευε δ Locke, άλλά γιατί σημαίνουν πολλές ιδιαίτερεςιδέες. Καί οί γενικές ιδέες δέν είναι παρά συγκεκριμένες καί ιδιαίτερες ιδέες πού γίνονται τά υποκατάστατα πολλών άλλων ιδιαίτερων ιδεών* σέ αύτδ άλλωστε συνίσταται ή γενικότητά τους.'Ηιδέα, ποΰναι πάντα ιδιαίτερη άπδ μόνη της, καθίσταται γενικήχάρη στή σχέση της μέ άλλες ιδέες, τίς οποίες σημαίνει.

Εντούτοις δ Berkeley άναγνωρίζει δτι μιά ιδέα δέν μπορεί νά

γίνει σημείο άλλων ιδεών παρά στδ μέτρο πού θά παραμεληθούνορισμένες άπδ τίς ίδιαιτερότητές της. 'Όταν ό γεωμέτρης στοχάζεται τδ τρίγωνο, ξεχνάει δλες τίς ιδιαίτερες ιδιότητες τού τριγώνου πού χάραξε πάνω στδ χαρτί. 'Όταν στοχάζεται τδν κύκλο, δένδίνει καμιά σημασία στδ χρώμα τού κύκλου πού φαντάζεται.'Ωστόσο δέν θά μπορούσε νά παραστήσει μέ τδ νού του έναν κύκλοχωρίς κανένα χρώμα: άπλώς κατευθύνει τήν προσοχή του σέ άλλο

πράγμα. Καί υπάρχει μεγάλη διαφορά άνάμεσα στδ νά βλέπουμεσέ μιά γραμμή τδ μήκος χωρίς τδ πλάτος καί στδ νά έχουμε τήνιδέα ένδς μήκους χωρίς τδ πλάτος: τδ πρώτο ένέργημα είναι σταθερό, τό δεύτερο άδύνατο.

Συνεπώς ή θεωρία τού Berkeley δέχεται τήν παρέμβαση διανοητικών πράξεων, κατευθύνσεων τής προσοχής, έκλεκτικών νοη-'ΐικών στάσεων. Δέχεται δτι ή σκέψη είναι κάτι περισσότερο άπδ

τήν καθαρή παράσταση. ’Αλλά αύτδ τδ «κάτι περισσότερο» καθορίζεται στδ ψυχολογικό έπίπεδο: τίποτα άπ#δλα αύτά δέν θυμίζειτήν έμμένεια τών ιδεών στδν Descartes καί δέν προαγγέλλει τήνύπερβατική δραστηριότητα πού θά άναγνωρίσει ό Kant στδ πνεύμα.

 Ή κριτική τών επιστημών .

Ή κριτική τών άφηρημένων ιδεών έ'μελλε νά οδηγήσει τδν Berkeleyσέ μιά γενική κριτική τών επιστημών. Άντιτίθεται άρχικά στήν ιδέατής άντικειμενικής υφής τών άριθμών: «Ό άριθμός, γράφει στις

Page 236: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 236/383

Page 237: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 237/383

BERKELEY 287

τόν Εύκλείδη καί τόν Newton. Προτείνει μιά μεταρρύθμιση τώνεπιστημών. Καί εκτείνει αύτή τη μεταρρύθμιση άπό τήν άριθμητικήκαί τή γεωμετρία ώς τήν μηχανική καί τήν οπτική.

Πράγματι* στό Demotu  ό Berkeley έξετάζει τήν έννοια τήςκίνησης. Οί φυσικοί διαπράττουν τό σφάλμα νά άναζητοΰν τήφύση καί τήν αιτία τής κίνησης, ένώ οφείλουν νά περιοριστούν στόνκαθορισμό τών νόμων της. Καί τούτο γιατί ή κίνηση δέν υπάρχεικαθ’ έαυτή: ό χρόνος, μέσα στόν όποιο έπιτελειται, δέν επιδέχεται σταθερό μέτρο, γιά κανένα σώμα δέν μπορούμε νά πούμε δτιμετατοπίζεται άπολύτως. Κάθε κίνηση συνίσταται μόνο στήν άλ-

λαγή τών σχετικών θέσεων δύο άντικειμένων πού γίνονται άντι-ληπτά. 'Όσο γιά τίς έννοιες τής δύναμης, τής έλξης, τής βαρύτητας, στις όποιες οί σοφοί θέλουν νά άνακαλύψουν τίς αιτίες τήςκίνησης, πρέπει νά έγκαταλειφθοΰν, δπως έγινε μέ τίς άπόκρυφεςιδιότητες τών σχολαστικών.

Τά προβλήματα δπου, κατά τόν Berkeley, άδικα παγιδεύεταιή οπτική, προσεγγίζονται στό Δοκίμιο γιά μιά νέα θεωρία γιά 

την δράση. ((Τό σχέδιό μου, διαβάζουμε στήν πρώτη παράγραφο,είναι νά δείξω τόν τρόπο πού μέσω τής δράσης άντιλαμβανόμα-στε τήν άπόσταση, τό μέγεθος καί τήν κατάσταση τών άντικειμέ-νων». Περιορίζοντας έτσι τήν κριτική του στήν δράση, ό Berkeleyφαίνεται δτι μέσα στό έργο του δέχεται τήν τρέχουσα άποψη, σύμφωνα μέ τήν οποία ή άφή μπορεί νά μάς κάνει νά γνωρίσουμεάντικείμενα έξωτερικά καί άνεξάρτητα άπό μάς. Άλλά έδώ δέν

πρόκειται παρά γιά ένα τέχνασμα στήν παρουσίαση. Ό Berkeleyπροετοιμάζει τόν άναγνώστη νά κατανοήσει τή φιλοσοφία του, δέντήν έκθέτει άκόμα ολόκληρη.

Οί δυσκολίες τής οπτικής οφείλονται στό γεγονός δτι οί φυσικοί υποθέτουν πραγματικότητες ή ένεργήματα πού δέν είναι δεδομένα (φωτεινές άκτίνες, οπτικούς άξονες, άναστροφές εικόνων,λεπτούς συλλογισμούς πού έπιτρέπουν νά έκτιμήσουμε τίς άπο-

στάσεις κτλ.). Άντίθετα, άν έπιστρέψουμε στά πραγματικά δεδομένα τής συνείδησής μας, τό κάθε ζήτημα θά μάς φανεί πολύ πιοάπλό. Έτσι, τό πρόβλημα τής άναστροφής τής εικόνας στόν άμφι-βληστροειδή δέν τίθεται κάν, γιατί ποτέ δέν έπιτελειται ή δέν

Page 238: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 238/383

238 BERKELEY 

χρειάζεται νά έπιτελεστεί μιά τέτοια άναστροφή. Άν οί φυσικοί θέτουν αύτή τήν ερώτηση, είναι γιατί άναφέ-

ρονται σέ έναν μοναδικέ καί κοινό χώρο, ό όποιος συμπεριλαμβάνει τό χώρο τής άφής καί τής όρασης, τόσο τήν έκταση πού αντιλαμβάνομαι εγώ δσο καί εκείνη πού άντιλαμβάνονται οί άλλοι.Όταν λέμε ότι ή εικόνα στόν άμφιβληστροειδή μας έχει άναστρα-φεΐ, τί θέλουμε νά πούμε; Έχει άναστραφεϊ σέ σχέση μέ τί; Σέσχέση μέ τό απτό; Άλλά αύτό δέν έχει κανένα νόημα, γιατί τάδύο πεδία είναι ριζικά ετερογενή. Τό πάνω, τό κάτω, τό δεξιά καίάριστερά τής όρασης, τό πάνω, τό κάτω, τό δεξιά καί άριστερά

τής άφής δέν μπορούν νά άναχθοΰν τό ένα στό άλλο, καί ή έννοιαμιας απόστασης άνάμεσα σέ ένα οπτικό σημείο καί ένα άπτό δένέχει κανένα νόημα. *Η μήπως σκεφτόμαστε τήν εικόνα στόν Αμφιβληστροειδή ένός άλλου άνθρώπου, τήν οποία άντιλαμβανόμαστέστό βάθος τού ματιού του καί θά ήταν πραγματικά άνεστραμμένησέ σχέση μέ τό δικό μας οπτικό σύμπαν; Άλλά κι έδώ άκόμαείναι σά νά άνάγουμε δύο διαφορετικούς κόσμους στό ίδιο σύστημα

άναφορών. Άς πάψουμε λοιπόν νά άναφερόμαστε στήν άφηρημένηκαί άνύπαρκτη ιδέα ένός άπόλυτου καί μοναδικού χώρου, καί θάδούμε ότι ή δυσκολία θά έξαφανιστεί.

Επιπλέον δέν τίθεται τό πρόβλημα τής οπτικής άντίληψης τήςάπόστασης, γιατί αύτή ή άντίληψη δέν υπάρχει. *Η άπόσταση δένμπορεί νά ιδωθεί, γιατί «όντας μιά γραμμή πού άκολουθεί μιάκατεύθυνση κάθετη στό μάτι, δέν προβάλλει στό βάθος τού ματιού

παρά ένα μοναδικό σημείο, καί αύτό τό σημείο παραμένει άπαράλ-λαχτο, άδιάφορο αν αύξάνεται ή μειώνεται ή άπόσταση». Είναιβέβαια γεγονός ότι ή όραση υποβάλλει τήν άπόσταση. Άλλά γιάνά τό εξηγήσουμε άς άποφύγουμε νά προσφύγουμε σέ ύπολογι-σμούς άνάλογους μέ εκείνους πού χρησιμοποιούν οί άστρονόμοι.

 Άν ή άντίληψη συνεπαγόταν παρόμοιους ύπολογισμούς, τότε κανένα παιδί, κανένας άδαής δέν θά άντιλαμβανόταν τίποτα. Άς επικαλεστούμε μόνο αισθήσεις, πού έχουν γίνει πραγματικά βιώματα,καί τις συνηθισμένες τους συνάφειες. Θά καταλάβουμε τότε ότι,λόγω τής συνήθειας, οί οπτικές αισθήσεις μπορεί νά γίνουν σημείαμυϊκών ή άπτικών αισθήσεων πού συχνά παρουσιάζονται μαζί μέ

Page 239: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 239/383

BERKELEY 239

τίς πρώτες καί άναγγέλλουν παρόμοιες αισθήσεις. Τό νά βλέπω έξάποστάσεως τόν τοίχο του κήπου μου σημαίνει δτι έχω μιάν αίσθηση του γκρίζου χρώματος καί σκέφτομαι μέ αύτή τήν ευκαιρία δτιχρειάζεται νά κάνω εκατό βήματα γιά νά άγγίξω αύτές τίς πέτρες.

Ή δράση μας επιτρέπει νά προβλέπουμε καί νά δρουμε. Γίνεται ικανή γιά κάτι τέτοιο χάρη στούς συνειρμούς πού άποκτά καίπού έμπλουτίζουν δσα άντιλαμβάνεται, καί εκπληρώνει τήν λειτουργία της κατά τόν τρόπο μιάς άφηρημένης γλώσσας. Εξάλλου,τό άπτικό μέγεθος τών άντικειμένων (είναι άμετάβλητο μέγεθοςκαί καταμετράται άπό τόν άριθμό τών σημείων ή τών άπτών έλα-

χίστων μεγεθών πού περιέχει) έν τέλει επισκιάζει τό οπτικό μέγεθος πού μάς τό υποβάλλει: τό σημαινόμενο ύποκαθιστά τό σημαίνον καί πιστεύουμε δτι βλέπουμε τό άληθινό μέγεθος τών πραγμάτων. ’Αλλά κάθε σημείο είναι τυχαίο, τό σημαίνον καί τό σημαινό-μενο δέν έχουν τίποτα κοινό, ό οπτικός καί ό άπτικός χώρος διαφέρουν πέρα γιά πέρα καί δέν άναφέρονται σέ κανένα χώρο πούθά ήταν τό θεμέλιό τους ή ή ούσία τους. Στήν έρώτηση τού Μο-

lyneux: άραγε ένας έκ γενετής τυφλός πού θά έ'βρισκε τό φώςτου θά άναγνώριζε δσα άντικείμενα θά ήσαν μπροστά του, θά διέ-κρινε έναν κύβο άπό μιά σφαίρα, θά άντιλαμβανόταν τά πράγματαέξ άποστάσεως, άρμόζει νά άπαντήσουμε αρνητικά. Ιδού ό κόσμοςέξαρθρωμένος.

 Ό άννλισμός.

Κριτική τής γλώσσας, κριτική τών άφηρημένων ιδεών, κριτικήτών έπιστημών, δλα αύτά άναγγέλλουν καί προετοιμάζουν τήν κατάρρευση τής κοσμοαντίληψης πού είχε έπιβληθεΐ άπό τόν Descartes καί τόν Locke. Σύμφωνα μέ αύτή τήν άντίληψη, οί αισθητές ιδιότητες (τά χρώματα, οί μυρωδιές, οί γεύσεις) δέν είναι ιδιότητες τών πραγμάτων, άλλά καταστάσεις τής συνείδησης τού υποκειμένου. Άλλά άπό αύτές τίς ιδιότητες, πού ό Locke άποκαλείδευτερεύουσες, πρέπει νά διακρίνουμε τίς πρωτεύουσες (δπως τήνσταθερότητα, τήν έκταση, τή μορφή, τήν κίνηση ή τή στάση) πού

Page 240: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 240/383

άνήκουν πραγματικά στά πράγματα καί μάς έπιτρέπουν νά άπο-κτήσουμε μιάν άληθινή γνώση. Άπορρίπτοντας τή διάκριση τώνδευτερευουσών ιδιοτήτων άπό τις πρωτεύουσες, ό Berkeley θά μάς

οδηγήσει τώρα στήν περιφημότερη άπό τις θεωρίες του, σέ εκείνηπού εντυπώσιασε περισσότερο τούς συγχρόνους του: τόν άνυλισμό.Ή άλήθεια είναι δτι κατά μιά έννοια αυτός ό άνυλισμός, μο

λονότι άντιτίθεται στή φιλοσοφία τού Descartes, μπορεί νά φανείώς άποτέλεσμα ή ολοκλήρωσή της. Ό ίδιος ό καρτεσιανισμός είχεέγκαταλείψει τή σχολαστική καί άριστοτελική θεωρία, σύμφωναμέ τήν οποία άπό τά ίδιάζοντα αισθητά, πού δέν γίνονται άντιλη-

πτά παρά άπό μιά μονάχα αίσθηση (δπως τό χρώμα ή ό ήχος),πρέπει νά διακρίνουμε τά κοινά αισθητά, πού προσφέρονται ταυτόχρονα σέ πολλές διαφορετικές αισθήσεις. Μπορώγιά παράδειγμανά άντιληφθώ τή μορφή ένός άντικειμένου είτε μέ τήν δράση είτεμέ τήν άφή, γι’ αύτό μπορώ μέσα στό χώρο τών αισθητών νάάνακαλύψω σταθερές ιδιότητες, άμετάβλητες καί πραγματικές. Μέτόν Descartes δλα άλλαξαν. ’Όντας άντικείμενο τής γεωμετρίας,

ή έκταση περνά άπό τήν πλευρά τού νοητού. Τά παλαιά κοινάαισθητά, πού συγκροτούν τις ιδιότητες τής έκτασης, ύποτάσσονταιστις εναργείς ιδέες τής νόησης (ή οποία, είναι άλήθεια, βοηθεΐταιάπό τή φαντασία). 'Όσο γιά τά ίδιάζοντα αισθητά, άποκομμέναάπό τήν υλική τους βάση καί άπό κάθε νοητό θεμέλιο, περιορίζονται στό ρόλο αύθαίρετων σημείων δοσμένων άπό τόν Θεό γιά νάμάς διαφωτίζουν σχετικά μέ τήν χρησιμότητα ή τή βλαπτικότητατών σωμάτων πού μάς περιβάλλουν. Παραμένουν έξω άπό κάθεάληθινή γνώση.

Μολαταύτα ένα πρόβλημα παρέμενε άλυτο. Γιατί νά άναγνω-ρίσουμε στή νόηση μιά δύναμη πού άρνούμαστε στήν αίσθηση,εκείνη δηλαδή πού μάς επιτρέπει νά έξέλθουμε άπό τόν έαυτό μας;’Άν, μαζί μέ τόν Descartes, μετατρέπουμε σέ κατάσταση τούυποκειμένου εκείνο πού άρχικά εμφανιζόταν ώς ιδιότητα τών πραγμάτων, πώς θά ήταν δυνατό, άρνούμενοι στις αισθήσεις κάθε άντι-

κειμενική άξία, νά άποδώσουμε στις ιδέες μας, πού κι αύτές είναιτρόποι τής ψυχής μας, τό προνόμιο νά είναι άληθινές, δηλαδήσύμφωνες μέ τήν πραγματικότητα; Ή ίδια ή λογική τού πρωτείου

240 BERKELEY 

Page 241: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 241/383

BERKELEY 241

πού άναγνωρίζεται στο cogito δέν θά έπρεπε τάχα νά μάς οδηγήσειστο νά θεωρήσουμε δτι κάθε παράσταση είναι σχετική μέ τή σκέψη μας καί δτι ή δλη, δντας έξωτερική προς το πνεύμα, πρέπει

γι’ αύτόν τύ λόγο νά παραμείνει γιά πάντα άγνωστη;Δείχνοντας εύαισθησία άπέναντι σέ αύτές τίς δυσκολίες, όMalebranche διδάσκει δτι ή ιδέα τής έκτασης, ή ή νοητή έκταση,δέν είναι μιά κατάσταση τού άντιλαμβανό μενού υποκειμένου, άλλάγίνεται άμεσα άντιληπτή μέσα στον Θεό, καί συνάμα δτι άπο τήνάλλη μεριά ή ύλική πραγματικότητα τών σωμάτων παραμένει φιλοσοφικά προβληματική καί εν πάση περιπτώσει μή γνώσιμη.

'Όσο γιά τον Locke, ή θεωρία του γιά τίς πρωτεύουσες ιδιότητεςμπορεί νά φανεί σάν εκδήλωση κάποιας επιστροφής σέ αύτά τάκοινά αισθητά πού εϊχε άπορρίψει ό καρτεσιανισμός. Μέ τή φροντίδα πάντα νά διασώσει τήν αύθεντική έμπειρία τής συνείδησής μαςκαί νά άπλοποιήσει τά πράγματα, ό Berkeley θά ύπερβει τίςδυσκολίες τών διδασκαλιών τού Descartes, τού Malebranche καίτού Locke άπορρίπτοντας ταυτόχρονα τήν ιδέα μιάς έκτασης πού

τάχα άποτελούσε τήν ούσία τής ΰλης, τήν ιδέα μιάς ύλης όλότελαξένης στο πνεύμα καί τήν ιδέα τών κοινών αισθητών, ιδέα άφηρημένη άλλωστε, γιατί στήν πραγματικότητα, δπως είδαμε, τά διάφορα αισθητά δέν έχουν τίποτα το κοινό. Κατά μιά έννοια θάμπορούσαμε νά πούμε δτι το καρτεσιανό πρωτείο τού cogito φανερώνει έδώ τίς τελευταίες του συνέπειες ένάντια στον Malebranche καί στον Locke. Έτσι δμως ή καρτεσιανή διάκριση άνά

μεσα σέ αισθήσεις καί ιδέες τής νόησης, πού τάχα εϊναι ένδογενήςστή γνώση μας, καταστρέφεται. Έπίσης, μέ μιά περίεργη άνα-στροφή, γινόμαστε μάρτυρες μιάς τελικής άποκατάστασης τώναισθητών ιδιοτήτων: αύτές θά συγκροτήσουν τά ίδια τά πράγματακαί ή δπαρξη τού έξωτερικού κόσμου, τήν οποία ό καρτεσιανισμόςείχε καταστήσει άμφίβολη, θά φανεϊ καί πάλι άμεσα συλλήψιμηκαί βέβαιη.

Ό Berkeley θέλει λοιπόν νά δώσει ένα τέλος στήν ιδέα τήςύλης πού κατ’ αύτόν εϊναι ύπεύθυνη γιά δλες τίς δυσκολίες πούβασανίζουν τούς φιλοσόφους. Θά άντιτεθεϊ στή̂ άποψη τού ποιοτικού ρεαλισμού, πού πιστεύει δτι τά σώματα υπάρχουν καθαυτά

Page 242: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 242/383

242 BERKELEY

σάν σύνολα αισθητών ιδιοτήτων, σέ εκείνη του Descartes, πούτά ανάγει στήν έκταση, και σέ έκείνη τού Malebranche, πού θεωρεί τήν υπόστασή τους άπρόσιτη. Πάνω στο πρώτο ζήτημα δέν

έχει παρά νά έπαναλάβει τις κλασικές κριτικές ένάντια στύ αισθητό: τις ξαναβρίσκουμε άναπτυγμένες στούς πειστικούς Διαλόγους, δπου ό Φιλόνους, άντιπροσωπεύοντας το πνεύμα, θριαμβεύει άργάπάνω στον "Υλα, τον συνήγορο τής ύλης. Πριν άπ5δλα οί αισθητές ιδιότητες είναι άξεχώριστες άπο τήν ήδονή καί τον πόνο: μιάπολύ ισχυρή θερμότητα δέν διακρίνεται άπο τον πόνο. Αύτή ή έλλειψη διάκρισης πού παρατηρεΐται στά αισθητά άνάμεσα στο θυ-

μικο καί στο παραστατικό μέρος είναι το σημείο της ύποκειμενι-κότητάς τους. Πρέπει επίσης νά παρατηρήσουμε δτι οί αισθητέςιδιότητες είναι σχετικές μέ τις προηγούμενες αισθήσεις, μέ τήνάπόσταση, μέ τά δργανα πού αύτές ερεθίζουν κτλ. Δέν μπορούμελοιπόν νά πιστέψουμε στήν άντικειμενικότητά τους. Έν τέλει, δντας άμεσα άντιληπτές, είναι φανερό δτι υπάρχουν μόνο σέ σχέσημέ τό άντιλαμβανόμενο υποκείμενο. Δέν μπορούμε νά συλλάβουμε

ένα χρώμα πού δέν έχουμε δει, μιά γεύση πού δέν έχουμε γευτεί,μιά μυρουδιά πού δέν έχουμε οσμιστεί, έναν ήχο πού δέν έχουμεάκούσει, μέ άλλα λόγια μιάν αισθητή ιδιότητα πού υπάρχει ανεξάρτητα άπό μιά συνείδηση. Εφόσον προσδιορίζεται στό επίπεδο τούαισθητού, ή δλη δέν μπορεί νά υπάρξει παρά μόνο γιά τό πνεύμα.

'Όλα αύτά δέν είναι νέα. Ωστόσο ό Berkeley καινοτομεΐ γιατίέφαρμόζει στις πρωτεύουσες ιδιότητες πολλά άπό τά έπιχειρήματαπού είχε άντιπαρατάξει στό αισθητό. Πιστεύει δτι, έστω καί άπο-γυμνωμένα άπό τόν θυμικό τους χαρακτήρα, τά επιφανειακά εξωτερικά δεδομένα διατηρούν τόν ύποκειμενικό τους χαρακτήρα. Έδώέπαναλαμβάνονται οί κριτικές πού στρέφονται ενάντια στήν ιδέαένός άπόλυτου χώρου. Δέν υπάρχει έκταση καθ’ έαυτή, οΰτε μέγεθος καθ’ εαυτό. Παρόμοια, σκληρότητα καί άντίσταση έξαρτώνταιάπό τή δύναμη τού υποκειμένου. Πράγματι, οί πρωτεύουσες ιδιότητες είναι άξεχώριστες άπό τις δευτερεύουσες, καί τούτο γιατί

π.χ. κανείς δέν άντιλαμβάνεται μιά γραμμή χωρίς χρώμα. Καί,δπως οί δευτερεύουσες ιδιότητες, δέν μπορούν νά γίνουν άντικεί-μενα σκέψης καί άντίληψης παρά μόνο σέ σχέση προς ένα πνεύμα.

Page 243: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 243/383

BERKELEY 243

Έν τέλει ό Berkeley άντιτίθεται στήν ιδέα —πού δέχονται οίMalebranche και Kant— ένος πράγματος καθ’ εαυτού, άνεξάρτη-του άπο οτιδήποτε μπορούμε νά άντιληφθοΰμε ή νά συλλάβουμε.Ή άντίληψη, δτι ή δλη άποτελεΐ πράγμα καθαυτό, είναι άντιφα-τική, γιατί γιά μιά συνείδηση είναι άντιφατικο νά υποθέτει μιάπραγματικότητα πού δέν μπορεί νά γίνει άντικείμενο καμιάς κατάληψης. Στον πρώτο διάλογο, ό "Υλας άναγνωρίζει ώς έξης τοσφάλμα του: «Καθώς σκεφτόμουνα ένα δέντρο τοποθετημένο σέέναν μοναχικό τόπο δπου δέν υπήρχε κανείς γιά νά τό δει, μούφάνηκε πώς αυτό σήμαινε δτι συλλαμβάνω ένα δέντρο πού υπάρχει

χωρίς νά τό άντιλαμβάνεται ουτε νά τό σκέφτεται κανείς, λησμονώντας δτι έγώ ό ΐδιος τό άντιλαμβανόμουνα έκείνη τή στιγμή».Εντούτοις, άπό πού πηγάζει ή πίστη μας σέ μιάν δλη πού

υπάρχει καθ’ έαυτή; 5Από τήν άνάγκη νά άνακαλύψουμε ένα δνπού προκαλεΐ τίς ιδέες μας, οί όποιες, αύτό είναι σαφές, δέν έξαρ-τώνται άπό μάς. Πώς δμως ή δλη θά ήταν αιτία τών ιδεών μας;Πώς κάτι τό παθητικό θά μπορούσε νά είναι αιτία; Καί πώς αύτό

πού δέν σκέφτεται θά μπορούσε νά γεννήσει σκέψεις; Θά λέγαμετότε δτι ή ύλη είναι τό δργανο πού χρησιμοποιεί ό Θεός γιά νάπροκαλέσει τίς ιδέες μας; Άλλά ό Θεός δέν έχει άνάγκη κάποιοδργανο, καί ή ιδέα τής άνάγκης ένός οργάνου είναι άσυμβίβαστημέ τήν ιδέα τής τελειότητάς του. Θά μπορούσαμε άραγε νά ισχυριστούμε μαζί μέ τόν Malebranche δτι ή ύλη είναι τουλάχιστον ήσυντυχιακή αιτία τών άντιλήψεών μας; Άλλ’ ή υπόθεση τής ύπαρξης

τής ύλης δέν είναι χρήσιμη στήν κατανόηση τής κανονισμένης άντι-στοιχίας τών αισθητικών μας δεδομένων: ή σοφία καί ή δύναμητού Θεού άρκούν γιά νά μάς δείξουν τήν τάξη πού παρατηρούμεμέσα στή διαδοχή τών ιδεών μας, δηλαδή μέσα στά φαινόμενατού κόσμου.

 Απαλλαγμένη άπό τήν οχληρή καί άχρηστη ιδέα μιάς ύληςπού ύπάρχει έξω άπό τό πνεύμα, ή φιλοσοφία θά μπορέσει νά

άκολουθήσει έναν νέο δρόμο. Παρόμοια μέ τίς επιστήμες, άποσα-φηνίζεται καί άπλοποιεΐται. ’Ιδιαίτερα τό άλυτο πρόβλημα τής άλληλεπίδρασης τών υποστάσεων δέν τίθεται. Ό άνυλισμός επιτρέπει νά άποφύγουμε τήν άθεΐα, τήν άθρησκεία, τήν είδωλολατρεία,

Page 244: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 244/383

244 BERKELEY

πού βασίζεται, στήν πίστη στά σώματα, καί μάλιστα τύν σκεπτικισμό, ό όποιος, σύμφωνα μέ τον Berkeley, προκύπτει άπύ τήνπίστη σέ μια πραγματικότητα καθ’ έαυτή, τής οποίας τή φύση

θά έπρεπε νά παριστάνουν οί ιδέες μας. 'Άπαξ καί γίνει δεχτή μιάτέτοια πραγματικότητα, πώς νά βεβαιωθούμε δτι οί ιδέες μαςείναι σύμφωνες μέ τύ πρότυπο πού αύτή συνιστά;

Πάνω σέ αύτύ άκριβώς τύ σημείο έπιτελεΐται ένα είδος μεταστροφής, ή μάλλον φαίνεται δτι ό άνυλισμύς τού Berkeley θέλεινά είναι ένας ρεαλισμός. Σύμφωνα μέ μιά διατύπωση πού άγαπά,ό Berkeley δέν «μεταμορφώνει τά πράγματα σέ ιδέες, άλλά τις

ιδέες σέ πράγματα». Κατ' αύτύν οί ιδέες δέν είναι πιά άναπαρα-στατικές, άλλά άμεσα παραστατικές, τά άμεσα άντικείμενα τήςάντίληψης είναι τά ίδια τά πράγματα (νά γιατί, δπως είπαμε ήδη,ό Berkeley πιστεύει δτι είναι σύμφωνος μέ τύν κοινύ νοΰ). Ή καταστροφή τής ιδέας τής δλης, δπου άρχικά τύ πνεύμα τοποθετούσετήν πραγματικότητα, κάνει τύ είναι νά επιστρέφει στύ δεδομένο,τύ όποιο γίνεται μέ αύτύ τύν τρόπο τύ πραγματικό. Τύ νά γίνομαι

άντιληπτός, σημαίνει νά είμαι. Ακριβέστερα, τύ «είμαι αντιληπτός», τύ «percipi», συνιστά τύ είναι τών ιδεών, καί αύτύ τύ είναιάνήκει άξεχώριστα καί στά πράγματα.

Μολονότι δρίζει πράγματι τήν ΰλη ώς αύτύ πού γίνεται άντι-ληπτύ άπύ τύ πνεύμα, ό Berkeley δέν έκπνευματώνει τύ σωματικύστοιχείο. Τά αισθητά δεδομένα δέν είναι τρόποι τής πνευματικήςύπόστασης, είναι τά άντικείμενά της. Ή καρτεσιανή πνευματικήύπόσταση, ύπόστρωμα καί ύφάδι τών ιδεών, παραχωρεί μ' αύτήτήν έννοια τή θέση της σέ μιά συνείδηση, γιά τήν οποία υπάρχειένας κόσμος καί τής οποίας ή σχέση μέ τύν κόσμο συγγενεύει μέαύτύ πού στις μέρες μας άποκαλούμε άναφορικότητα (intentiona-lite). Γι' αύτύ άκριβώς είναι άδύνατο γιά τύν άνθρωπο νά Αμφιβάλλει γιά τήν ΰπαρξη τών πραγμάτων δσο καί γιά τή δική του.’Άν, άπύ τήν άλλη μεριά, δλο τύ είναι τών άντικειμένων συνί-σταται στύ γεγονύς δτι γίνονται άντιληπτά, είναι σαφές δτι καθώςτά άντιλαμβανόμαστε είμαστε βέβαιοι γιά τήν δπαρξή τους καίσυνάμα γνωρίζουμε τή φύση τους.

Έτσι ή φιλοσοφία τού Berkeley μπορεί νά φανεί σάν ένας να-

Page 245: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 245/383

BERKELEY 245

τουραλισμός καί ένας πλουραλισμός. 'Όλα, δσα βλέπουμε καί άντι-λαμβανόμαστε, υπάρχουν ώς τέτοια, καί δ,τι ύπάρχει είναι ιδιαίτερο: συνεπώς τίποτα δέν χάνεται άπό τόν πλούτο τών πραγμά

των. ’Αλλά άπό τήν άλλη μεριά ή πραγματικότητα τών πραγμάτων παύει νά θεωρείται ένα βαθύ υπόστρωμα δπου λίγο-λίγο θάμπορούσαμε νά άποκαλύψουμε κρυμμένες άλήθειες. "Ολα φαίνονται νά είναι έκτεθειμένα πάνω σ’ ένα έπίπεδο. Έτσι τό μικροσκόπιο, καθώς μάς δείχνει ένα άντικείμενο πού υπάρχει καθ’ εαυτό,δέν άποκαλύπτει έκείνο πού οί αισθήσεις δέν θά μάς έπέτρεπαν νάάντιληφθούμε έξαρχής: άπλώς μάς παρέχει άλλα άντικείμενα. Καί

υπάρχουν τόσα διαφορετικά άντικείμενα δσες καί διαφορετικές άντι-λήψεις. Στήν πραγματικότητα, έμβαθύνω στή φύση ένός πράγματος σημαίνει άνακαλύπτω νέα πράγματα. Μέ παρόμοιες άναλύ-σεις ό Berkeley πιστεύει δτι υπερβαίνει τήν άντίθεση τού ιδεαλισμού καί τού ρεαλισμού. Πεποίθησή του είναι δτι ή φιλοσοφίατου συγκεντρώνει τά προνόμια τής άποψης τού κοινού άνθρώπου,σύμφωνα μέ τήν οποία άντιλαμβανό μαστέ άμεσα τό πραγματικό,

καί εκείνης τών φιλοσόφων, γιά τούς οποίους τό μόνο πού συλλαμβάνω άμεσα είναι οί ιδέες. Γιατί οί αισθητές ιδέες είναι τόίδιο τό πραγματικό.

'Ο Θεός και τά πνεύματα.

Είμαι σημαίνει γίνομαι άντιληπτός ή άντιλαμβάνομαι, «percipiaut percipere». ’Εντούτοις είναι σαφές δτι τά δύο «μέρη», στάοποία διαιρεί 6 Berkeley τό νόημα της λέξης «είναι», δέν είναιισοδύναμα. Ένα μόνο Είναι ύφίσταται πρωταρχικά, θεμελιακά: τόάντιλαμβανόμενο ή τό πνεύμα. Ό κόσμος υπάρχει μόνο ώς άντι-κείμενό του. Νά γιατί ή διδασκαλία τού Berkeley είναι κατ’ ούσίανσπιριτουαλισμός. Τή στιγμή πού άρνείται κάθε ύποστασιακότη-

τα στό πράγμα, ό Berkeley καταφάσκει τήν ύποστασιακότητα τούπνεύματος. Ένώ τά αισθητά πράγματα υπάρχουν γιά κάτι άλλο,τό πνεύμα υπάρχει γιά τόν εαυτό του καί στόν εαυτό του. "Αραείναι ύπόσταση.

Page 246: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 246/383

246 BERKELEY

 Άπό τά κλασικά χαρακτηριστικά πού άναγνωρίζονται στήνύπόσταση, τό πνεύμα κατέχει πρώτα-πρώτα τή διάρκεια. Ό άντι-ληπτός κόσμος μεταβάλλεται άκατάπαυστα, μέσα του οί αισθήσεις

διαδέχονται τις αισθήσεις, κάθε αίσθηση έξαφανίζεται χωρίς νάάφήσει ίχνη. Άλλά τό πνεύμα μας παραμένει, καί ό Berkeleyπρεσβεύει δτι μέ ενα είδος άμεσης έμπειρίας συλλαμβάνουμε τήνένότητα καί τήν ταυτότητα τού εγώ μας.

Ή πνευματική ύπόσταση δέν είναι μόνο υπόστρωμα, είναιαιτία. ’Όντας άδρανείς καί παθητικές, οί ιδέες δέν μπορεί νά ενέχουν τις αίτιες τών μεταβολών πού παρατηρούμε σέ αύτές. Συνε

πώς αύτές οί μεταβολές προκαλοΰνται άπό τά πνεύματα. Καί έδώάκόμα, μέσα στήν έμπειρία τής βούλησής μας, μπορούμε νά άνα-καλύψουμε τήν αιτιότητα τού πνεύματός μας. Αύτό άρχικά είναισαφές γιά τή φαντασία: τά άντικείμενά της έξαρτώνται άπό μένακαί μπορώκατά τή βούλησή μου νά τά μορφοποιήσω καί νά 'τάέξαρθρώσω. Άλλά πρέπει νά προχωρήσουμε περισσότερο: σέ ένανορισμένο βαθμό (γιατί έδώ, δπως θά δούμε, έκδηλώνεται ή δρα

στηριότητα τού Θεού) μπορώ νά άλλάξω έπίσης τις αισθήσεις μουκαί τήν τάξη τους. Αύτή ή ικανότητα έκδηλώνεται δταν κάνω μιάκίνηση, μέσα μου ή έξω άπό έμένα.

 Άντιλαμβανόμενη καί ένεργός, ή πνευματική ύπόσταση περιλαμβάνει λοιπόν τή νόηση καί τή βούληση. Εντούτοις είναι μίακαί, δπως στόν Descartes, βρίσκεται ολόκληρη σέ καθεμιά άπότις ένέργειές της. «Ένα πνεύμα, διαβάζουμε στις9Αρχές (27), είναιένα ένεργό, άπλό καί ιδιαίτερο δν: καθόσον άντιλαμβάνεται τιςιδέες τό άποκαλοΰμε νόηση καί καθόσον τις γεννά ή έπενεργεΐ πάνωτους τό άποκαλοΰμε βούληση». Άλλά σέ αύτή τήν περίπτωση,πώς μπορεί τό πνεύμα νά άποκτήσει συνείδηση τού εαυτού του;Πώς μπορούμε νά άντιληφθούμε μιά δραστηριότητα;

'Η δυσκολία πού άντιμετωπίζει έδώ ό Berkeley είναι άνάλογημέ έκείνη πού είχε οδηγήσει τόν Malebranche νά διακηρύξει δτιγνωρίζουμε τήν ψυχή μας μέ έσωτερικό συναίσθημα, χωρίς νά

έχουμε ιδέα γι5αυτήν, καί σέ έκείνη πού θά κάνει τόν Hume νάθεωρήσει τό έγώ άσύλληπτο. Σύμφωνα μέ τόν Berkeley κάθειδέα είναι παθητική καί μιά παθητική ιδέα δέν θά μπορούσε νά

Page 247: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 247/383

παραστήσει αύτή τήν καθαρή ένέργεια πού είναι το πνεύμα. Άλλάένώ ό Malebranche πιστεύει δτι είμαστε γιά τόν ίδιο τόν εαυτόμας σκοτάδι καί ό Hume παραδίδεται στόν σκεπτικισμό, ό Berkeley, μετά άπό κάποιους δισταγμούς πού είναι φανεροί στό * Ημερο

 λόγιό του, δέχεται δτι τά πνεύματα συλλαμβάνουν τόν εαυτό τουςώς αιτίες μέσα στούς κόλπους μιάς ίδιάζουσας έμπειρίας, παραπλήσιας μέ έκείνη πού, σύμφωνα μέ τόν Descartes, μάς πρόσφερετή γνώση τής έλευθερίας μας. Ή ύπόσταση, μέσα στήν οποία υπάρχουν οί ιδέες, δέν μπορεί νά γνωσθεί μέσω μιάς ιδέας, άλλά μέσωμιάς «έ'ννοιας». Ή κριτική τής γλώσσας έχει ήδη ξεκαθαρίσει δτι

ύπάρχουν λέξεις πού, μολονότι δέν άνταποκρίνονται σέ καμιάν ιδέα,σημαίνουν γιά μάς κάτι πολύ σαφές. Είναι ή περίπτωσή μας. Ήέννοια άνταποκρίνεται σέ ένα είδος ένεργής ένόρασης. «Ξέρω, λένεοί Διάλογοι, τί θέλω νά πω μέ τίς λέξεις: ‘'έγώ55καί "ό εαυτόςμου55καί τό ξέρω άμεσα καί ένορατικά». Καί στις Α̂ρχές (I, 27),άφού φάνηκε γιά μιά στιγμή ν5άναγνωρίζει πώς ή πνευματικήδραστηριότητα μπορεί νά γνωριστεί μόνο μέσω τών άποτελεσμά-

των της, ό Berkeley προσθέτει: «Εντούτοις πρέπει νά ομολογήσουμε δτι έχουμε μιάν έννοια τής ψυχής, τού πνεύματος καί τώνένεργημάτων τού πνεύματος δπως ή βούληση, ή άγάπη* τό μίσος,γιατί γνωρίζουμε ή κατανοούμε τή σημασία αύτών τών λέξεων».

’Έχοντας μέσα μας τή συνείδηση τού τί είναι ένα πνεύμα, μπορούμε κατ5άναλογία νά συλλάβουμε άλλα πνεύματα, καί τόν ιδιοτόν Θεό ώς πνεύμα. Ό Berkeley δέν καταγίνεται νά αποδείξει

δτι ύπάρχουν κι άλλα άνθρώπινα πνεύματα: κανείς σώφρων άνθρωπος δέν άμφέβαλε ποτέ γι5αύτό. 5Ισχυρίζεται δμως δτι δίνειστήν ΰπαρξη τού Θεού μιά νέα άπόδειξη, καί μάλιστα πέρα γιάπέρα πειστική: άντό Είναι τού κόσμου είναι ένα Είναι άντιληπτό,τότε αύτό τό Είναι κάνει άναγκαία τήν ΰπαρξη ένός κοσμικού άντι-λαμβανόμενου πνεύματος, πού δέν μπορεί νά είναι παρά ό Θεός.

Ή άλήθεια είναι δτι δέν θά μπορούσα νά θεωρήσω τόν εαυτό

μου ώς τό μοναδικό πνεύμα πού άντιλαμβάνεται τά πράγματα. Άν συνέβαινε αύτό, τότε τά πράγματα θά ποίκιλλαν κατά τό κέφιμου, δπως οί ιδέες τής φαντασίας μου. Αντίθετα οί αισθητές ιδιότητες έπιβάλλονται πάνω μου, σύμφωνα μέ πάγιους νόμους. Σχη

BERKELEY 247

Page 248: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 248/383

248 BERKELEY

ματίζουν ενα σύμπαν σταθερό καί ένοποιημένο. Συνεπώς είναι τόσημείο τής ύπαρξης ένός Πνεύματος μοναδικού πού τις ύποστηρί-ζει. Αύτό τό πνεύμα είναι τό πνεύμα τού Θεού, πού (περισσότερο

άκόμα άπό δ,τι ώς πνεύμα μέ οικουμενική άντίληψη) ό Berkeleyτό επικαλείται ώς δραστηριότητα καί ώς αιτία. Γιατί αύτός πούγεννά μέσα μου τις ιδέες, πού κάθε στιγμή μέ ερεθίζει μέ τιςαισθήσεις είναι ό Θεός. *Η έξωτερικότητα τού θείου πνεύματοςέ'ρχεται έδώ νά άντικαταστήσει τήν έξωτερικότητα της δλης. Καίή άπόδειξη τού Berkeley μπορεί μ5αύτή τήν έννοια νά φανεί πιοάμεση άπό τήν κλασική κοσμολογική άπόδειξη. *Η τελευταία υψω

νόταν άπό τις αισθήσεις μου στόν υλικό κόσμο καί κατόπιν άπόαύτό τόν κόσμο στόν Θεό. Στόν Berkeley ό Θεός έμφανίζεται ώςή άμεση καί άναγκαία αίτια τών ίδιων μου τών αισθήσεων. Δένυπάρχει πλέον ύλη, δλα είναι πνεύμα, δέν υπάρχει παρά ό Θεόςκαί τά πεπερασμένα πνεύματα, καί ό κόσμος είναι ή γλώσσα μέτήν οποία ό Θεός μιλάει στά πνεύματά του.

Χάρη στήν άποδοχή τού Θεού, μπορούμε έπιπλέον νά έπιστρέ-

ψουμε στήν αύθόρμητη πίστη, σύμφωνα μέ τήν οποία τά πράγματα θά συνεχίσουν νά ύπάρχουν κι δταν κανείς άνθρωπος δέν τάάντιλαμβάνεται. Μάλιστα, τά βιβλία τής βιβλιοθήκης μου θά έξα-κολουθήσουν νά ύπάρχουν κι δταν δέν θά είμαι πιά έκεΐ γιά νά τάβλέπω καί νά τά συμβουλεύομαι, δπως ύπάρχουν οί έρημοί καί τάάόρατα άστρα. Ό Θεός είναι τό διαρκές στήριγμα δλων τών ιδεώνπού συγκροτούν τόν κόσμο, πραγματικοτήτων πού κανένα πεπε

ρασμένο πνεύμα δέν άντιλαμβάνεται. "Άν κάθε άντικειμενική ύπαρξη έξαρτάται άπό ενα πνεύμα, οί άντιλήψεις τών πεπερασμένωνπνευμάτων δέν μπορεί νά άρκούν γιά νά συγκροτήσουν τόν κόσμο.Συνεπώς ύπάρχει μιά πανταχού παρούσα καί αιώνια νόηση πούγνωρίζει καί κατανοεί δλα τά πράγματα καί τά παρουσιάζει στήνδράσή μας σύμφωνα μέ κανόνες πού έχει καθιερώσει.

Έτσι, έχοντας ξεκινήσει άπό μιά κριτική τής γλώσσας, ό

Berkeley καταλήγει σέ μιά φιλοσοφία τής γλώσσας: ό κόσμοςείναι ή γλώσσα τήν οποία μάς μιλάει ό Θεός. Κάθε γλώσσαάπαρτίζεται άπό συμβατικά σημεία, χωρίς ομοιότητα μέ έκεΐνοτό όποιο σημαίνουν. Οί αισθήσεις μας δέν έχουν μεταξύ τους κα

Page 249: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 249/383

BERKELEY 249

μιά έλλογη σχέση αιτιότητας καί αναγκαιότητας, ωστόσο οί επαναλαμβανόμενες συνάφειές τους μάς επιτρέπουν νά τίς προβλέψουμεκαί νά ενεργήσουμε σύμφωνα μέ τούς αύθαίρετους καί σταθερούςνόμους πού τίς ένώνουν. Ή έπιστήμη δέν εϊναι παρά ή άνακάλυψηαύτών τών νόμων, καί ή φυσική τού Newton εμφανίζεται μ5αύτήτήν έννοια σάν ένα τμήμα τής σύνταξης τής θείας γλώσσας. Ή έννοια τής συνήθους συνάφειας παίρνει τή θέση τής έννοιας τού Λόγου, το χρήσιμο διαδέχεται το νοητό.

 Άλλά κάθε γλώσσα σημαίνει ©χι μόνο τά άντικείμενα πού υποδηλώνει, άλλά καί το πνεύμα πού εϊναι ή πηγή της. Αύτή Ακρι

βώς εϊναι ή περίπτωση έδώ. Μέ τον Αμετακίνητο καί συνάμα συμπτωματικό, σταθερό καί συνάμα αύθαίρετο χαρακτήρα τής τάξηςτους, οί Αντιλήψεις μάς δηλώνουν τύν Θεό. Κάθε αυθαίρετη τάξηεϊναι μιά τάξη θεσπισμένη, καί ή ϊδια ή συμπτωματικότητα τήςσχέσης τών άντιλήψεών μας θεμελιώνει τήν έλευθερία τού υποκειμένου πού τίς τακτοποιεί. Ό κόσμος πλάστηκε γιά μάς. Είναιαύτύ πού μάς λέει ό Θεύς γιά τύ καλό μας.

Μέ αύτή τήν αισιοδοξία της καθώς καί χάρη στήν κριτική τηςπλευρά, ή φιλοσοφία τού Berkeley έντάσσεται στύ διανοητικύρεύμα πού κυριαρχεί κατά τύν δέκατο δγδοο αιώνα. Ωστόσο, όΐδιος ό Berkeley ήταν τάχα πλήρως ικανοποιημένος άπύ αύτύ τύννατουραλισμό; Πίστεψε τάχα δτι μπορούσε αληθινά νά Απλοποιήσει τόσο πολύ τή φιλοσοφία; Λησμόνησε τάχα τύ νόημα τών προβλημάτων, τά όποια βασάνιζαν τούς μεταφυσικούς πού άρνήθηκε;

Στήν πραγματικότητα, άπέρριψε καί έκλεισε αύτά τά προβλήματαμέσα στύ θειο μυστήριο. Πράγματι, τί μπορούν νά εϊναι οί ιδέεςμέσα στύν Θεό, τού οποίου ή άντίληψη δέν θά μπορούσε νά ένέχεικαμιά παθητικότητα; Άραγε δέν πρέπει νά δεχτούμε σέ αύτύ τύέπίπεδο μιάν μή αισθητή φύση τών ιδεών; Οί Αρχέτυπες ιδέεςτού Θεού, ένεργές καί αιώνιες, μπορεί τάχα νά έχουν τίποτακοινύ μέ τίς παθητικές καί βραχύβιες ιδέες μας; Δέν θά πρέπειτότε νά διακρίνουμε τύν τρόπο ύπαρξης τών πραγμάτων μέσα στύνΘεύ καί τύν τρόπο ύπαρξής τους μέσα στύ πνεύμα τού άνθρώπου;

 Άλλά άν οί ιδέες μας δέν μπορούν νά συμπέσουν σέ τίποτα μέ τίςθεϊες ιδέες, δέν έπιστρέφουμε τάχα σέ ένα έπέκεινα τής άντίλη-

Page 250: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 250/383

ψης καί στήν έννοια μιας άπρόσιτης πραγματικότητας, έννοια πούολόκληρη ή προσπάθεια τού Berkeley φαίνεται νά άντιστρα-τεύεται;

Ό Berkeley προσπελάζει αύτά τά προβλήματα στό Siris, παράξενο βιβλίο πού άρχικά γράφτηκε γιά νά επαινέσει τις ιαματικές άρετές τής ξυλόπισσας. Έκεί πραγματεύεται τό ζήτημα τούΘεού, τού Αιθέρα, τής Τριάδας, τών άρχετύπων, τής ενεργής ενότητας τού πνεύματος, καί φαίνεται νά περνά άπό τήν αισθησιαρχίαστόν ορθολογισμό, άπό τόν νομιναλισμό στόν ρεαλισμό τών έν-νοιών, καί νά επιστρέφει κατά κάποιον τρόπο στή θεωρία τού

Malebranche γιά τή θέαση μέσα στόν Θεό. ’Άραγε ό Berkeleyεξελίχθηκε; Άλλαξε φιλοσοφία; Στήν πραγματικότητα άσπαζό-ταν άνέκαθεν τήν άποψη δτι οί υποστάσεις είναι ενεργά πνεύματαπού συλλαμβάνονται ενορατικά ώς αιτίες· αύτή ή θέση, πού δίνειστή φιλοσοφία τού Berkeley τήν ενότητά της, καθόρισε καί τήνεξέλιξή της. Άρχικά ό Berkeley θέλησε νά άρνηθεί τήν άποψησύμφωνα μέ τήν οποία υπάρχουν καί άλλες ύποστάσεις άπό τις

πνευματικές, κατόπιν στοχάστηκε θετικά πάνω στις ίδιες τις πνευματικές υποστάσεις. Άλλά ή φιλοσοφία του, πουναι θριαμβευτικήκαί διαυγής δταν κρίνει τήν έννοια τής ύλης, συναντάει πολλέςδυσκολίες δταν καταπιάνεται μέ τήν διευκρίνηση τής έννοιας τούπνεύματος.

Πάνω σ* αύτό τό σημείο δέν θά μπορούσαμε νά άρνηθούμεδτι ό Berkeley διστάζει συχνά καί καμιά φορά οπισθοδρομεί*σ’ αύτό οφείλεται καί ό πλατωνισμός, ο μαλεμπρανσισμός καί όμυστικισμός τούSiris. Έδώ τό σπιριτουαλιστικό καί χριστιανικό,βαθύτερο πνεύμα τής θεωρίας, άπολακτίζει τήν μέθοδο, τήν οποίαχρησιμοποίησε άρχικά ό Berkeley καί στήν οποία, δπως είπαμεστήν άρχή αύτής τής μελέτης, άντιστρατευόταν κατ' ούσίαν. Νάγιατί ό Berkeley μέ τήν κριτική μέθοδό του έφτασε στά πιοπρωτότυπα, στά πιο γόνιμα συμπεράσματα, καί έτσι γράφτηκεστήν ιστορία τής φιλοσοφίας. Γιά τούς συγχρόνους τόυ, καθώς

καί γιά μάς, πριν άπ5δλα παραμένει δχι ό μυστικιστής τούSiris,άλλά τό άναλυτικό πνεύμα τών Διαλόγων καί τών9Αρχών.

250 BERKELEY

Page 251: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 251/383

BERKELEY 251

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

I. ΕΡΓΑ 

The Works of George Berkeley , έπιμ. A. G. Fraser, 4 τόμ., Oxford, 1901.The Works of George Berkeley , έπιμ. τών A. A. Luce καί Τ. E. Jessop, 9

τόμ., London, Nelson, 1948-1957.

Γαλλικές μεταφράσεις:Essai d'une nouvelle theorie de la vision καίDialogues d'Hylas et de Philo- 

nous, μτφ. G. Beaulavon καί D. Parodi, Paris, 1895.Dialogues d'Hylas et Philonous, μτφ. G. Beaulavon καί D. Parodi, Paris, 1925.

Traite des Principes de la Connaissance humaine, μτφ. Gh. Renouvier, Paris, 1920.

La Siris,μτφ. G. Beaulavon καί D. Parodi, Paris, 1920.L’Analyste, μτφ. A. L. Leroy, Paris, 1936. Alciphron le Pense-menu, μτφ. J. Pucelle, Paris, 1952.

II. ΜΕΛΕΤΕΣ

M. Gueroult:Berkeley, quatre etudes sur la perception et sur Dieu> Paris, 1956.

N. Baladi: La pensie religieuse de Berkeley et Vunite de sa philosophie, Κάιρο, 1945.

 A.- L. Leroy: Berkeley ,Paris, 1959.

Page 252: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 252/383

Page 253: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 253/383

HUME

IX

τού GILLES DELEUZE

 Σημασία τον εμπειρισμόν.

Ή Ιστορία τής φιλοσοφίας λίγο-πολύ άπορρόφησε, χώνεψε τόνεμπειρισμό. Τόν δρισε μέ βάση μιά σχέση άντιστροφής πρός τόν

ορθολογισμό: υπάρχει τάχα στις ιδέες κάτι πού νά μην υπάρχειστις αισθήσεις ή στό αισθητό, ναι ή δχι̂ Έκανε τόν εμπειρισμόμιάν κριτική τού έμφυτου χαρακτήρα των ιδεών, τού a priori.

 Άλλά άνέκαθεν ό έμπειρισμός είχε άλλα μυστικά. Αύτά τά μυστικά ό Hume τά φέρνει στό ΰψιστο σημείο, τά διαφωτίζει μέσαστό έξαιρετικά δύσκολο καί λεπτό έργο του. Καί ό Hume έχειμιάν πολύ ιδιαίτερη θέση. Ό εμπειρισμός του είναι ένα είδος σύμ-παντος τών μυθιστορημάτων επιστημονικής φαντασίας προτού άκόμα αύτά εφευρεθούν. 'Όπως καί στά έργα επιστημονικής φαντασίας, έτσι έχουμε καί έδώ τήν εντύπωση ένός πλασματικού, άλλό-κοτου κόσμου πού τόν βλέπουν άλλα πλάσματα* έπίσης δμως καίτό προαίσθημα δτι αύτός ό κόσμος είναι ήδη ό δικός μας καί δτιαύτά τά άλλα πλάσματα είμαστε εμείς. Παράλληλα έπιτελεΐται μιάμεταστροφή τής επιστήμης ή τής θεωρίας: ή θεωρία γίνεται ερευνά (ή καταγωγή αύτής τής άποψης βρίσκεται στόν Bacon* ό Kant

θά τήν θυμηθεί, μολονότι τήν μεταμορφώνει καί τήν έκλογικεύει,δταν θά συλλάβει τή θεωρία σάν δικαστήριο). 'Η έπιστήμη ή ήθεωρία είναι έρευνα, δηλαδή πρακτική: πρακτική τού έπιφανειακά

Page 254: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 254/383

πλασματικού κόσμου τόν όποιο περιγράφει ό εμπειρισμός, μελέτητών συνθηκών μέ τις όποιες νομιμοποιούνται όσες πρακτικές ά-σκοΰνται μέσα στόν εμπειρικό κόσμο, πού στήν πραγματικότητα

είναι ό δικός μας κόσμος. Πρόκειται γιά μιά μεγάλη μεταστροφήτής θεωρίας σέ πρακτική. Τά εγχειρίδια τής φιλοσοφίας παραγνωρίζουν αυτό πού άποκαλοΰν «συνειρμισμό», δταν βλέπουν σ9αύτόνμιά θεωρία μέ τήν τρέχουσα έννοια του όρου ή έ'νανανεστραμμένοορθολογισμό. Ό Hume θέτει παράδοξες ερωτήσεις, πού μολαταύτα μάς είναι οικείες: γιά νά γίνεις ιδιοκτήτης μιας έγκαταλε-λειμμένης πόλης άρκεί άραγε νά καρφώσεις τό κοντάρι σου στήν

πύλη ή πρέπει νά άγγίξεις αύτή τήν πύλη μέ τό δάχτυλο; Μέχριποιου σημείου μπορούμε νά είμαστε ιδιοκτήτες τών θαλασσών;Γιατί σέ ένα νομικό σύστημα τό έδαφος είναι πιό σημαντικό άπότήν επιφάνεια' καί στή ζωγραφική ή εικόνα πιό σημαντική άπότόν καμβά; Τό πρόβλημα τού συνειρμού τών ιδεών μόνο έδώ βρίσκει τό νόημά του. Αυτό πού άποκαλούμε θεωρία τού συνειρμούβρίσκει τόν προορισμό του καί τήν άλήθεια του σέ μιά καζουϊστικήσχέσεων, σέ μιά πρακτική τού δικαίου, τής πολιτικής, τής οικονομίας, πού μεταβάλλει έξ ολοκλήρου τή φύση τού φιλοσοφικούστοχασμού.

 Ή ύφη τής σχέσης.

Ή πρωτοτυπία τού Hume, μιά άπό τις πρωτοτυπίες τού Hume,

οφείλεται στήν έμφαση μέ τήν οποία βεβαιώνει ότι: οί σχέσεις είναι εξωτερικές προς τους δρονς τους.  Μιά παρόμοια θέση μπορεί νάκατανοηθεί μόνο σέ άντίθεση μέ ολόκληρη τήν προσπάθεια τήςφιλοσοφίας ώς ορθολογισμού, πού είχε πασχίσει νά διαλύσει τόπαράδοξο τών σχέσεων, είτε μέ τήν έξεύρεση ένός μέσου πού καθιστά τή σχέση έσωτερική προς τούς όρους της, είτε άνακαλύ-πτοντας έναν πιό κατανοητό καί πιό βαθύ όρο, στόν όποιο ή σχέση

είναι άπό μόνη της έσωτερική. Ό Πέτρος είναι μικρότερος άπότόν Παύλο: πώς νά κάνουμε αυτή τή σχέση κάτι έσωτερικό στόνΠέτρο καί στόν Παύλο ή στήν έννοιά τους ή στό όλο πού άποτε-

254 HUME

Page 255: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 255/383

H U M E 255

λοΰν ή στήν ’Ιδέα στήν οποία μετέχουν; Πώς νά ύπερπηδήσουμετήν άνυπέρβλητη έξωτερικότητα τής σχέσης; ’Αναμφίβολα ό εμπειρισμός πάλεψε πάντα γιά τήν έξωτερικότητα τών σχέσεων.’Αλλά κατά κάποιον τρόπο ή θέση του σ’ αυτό τό ζήτημα έπικα-λυπτόταν πάντα άπό τό πρόβλημα τής καταγωγής τών γνώσεωνή τών ιδεών: δλα έβρισκαν τήν καταγωγή τους μέσα στό αισθητόκαι μέσα στά ένεργήματα του πνεύματος άναφορικά μέ τό αισθητό.Ό Hume πραγματώνει μιάν άντιστροφή πού θά προσδώσει στόνέμπειρισμό μιάν άνώτερη δύναμη: άν οί ιδέες ένέχουν μόνο 6,τιυπάρχει μέσα στις αισθητές έντυπώσεις, αύτό συμβαίνει γιατί οί

σχέσεις είναι έξωτερικές καί ετερογενείς πρός τούς δρους τους,πού εϊναι έντυπώσεις ή ιδέες. Συνεπώς ή διαφορά δέν έγκειταιάνάμεσα σέ ιδέες καί  σέ έντυπώσεις, άλλά άνάμεσα σέ δύο εϊδηέντυπώσεων ή ιδεών, τίς έντυπώσεις ή ιδέες πού είναι δροι καί  τίς έντυπώσεις ή ιδέες πού εϊναι σχέσεις. Έτσι ό άληθινός έμπει-ρικός κόσμος έκδιπλώνεται γιά πρώτη φορά σέ δλη του τήν έκταση: έχουμε έναν έξωτερικό κόσμο, έναν κόσμο δπου ή ϊδια ή

σκέψη έχει μιά θεμελιώδη συνάρτηση μέ τό ’Έξω, έναν κόσμοδπου ύπάρχουν δροι πού εϊναι άληθινά άτομα, καί σχέσεις πούείναι άληθινά έξωτερικά περάσματα — έναν κόσμο δπου ό σύνδεσμος «καί» έκθρονίζει τήν έσωτερικότητα του ρήματος «εϊνα»),κόσμος του ’Αρλεκίνου, τής παρδαλοχρωμίας καί τών άνέντακτωνσέ ολότητες άποσπασμάτων δπου έπικοινωνούμε μέ έξωτερικέςσχέσεις. 'Η σκέψη του Hume έγγράφεται σέ ένα διπλό κατά

στιχο: τόνατομισμό, πού δείχνει πώς οί ιδέες ή οί αισθητές έντυ-πώσεις άναφέρονται σέ έλάχιστα σημεία πού παράγουν τό χώροκαί τό χρόνο* τόν συνειρμισμό, πού δείχνει πώς έγκαθιδρύονταισχέσεις άνάμεσα σέ αύτούς τούς δρους, πού είναι πάντα έξωτερικές πρός αύτούς καί έξαρτώνται άπό άλλες άρχές. Άπό τή μιάμεριά έχουμε μιά φυσική τού πνεύματος* άπό τήν άλλη μιά λογικήτών σχέσεων. Ό Hume είναι αύτός πού διέσπασε τήν καταπιεστική μορφή τής κατηγορικής κρίσης καθιστώντας δυνατή μιάαύτόνομη λογική σχέσεων, τήν άνάπτυξη τής οποίας θά βρούμεστόν Russell καί στή σύγχρονη λογική. Γιατί οί σχέσεις είναι οίίδιες οί συνδέσεις τών πραγμάτων.

Page 256: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 256/383

256 H U M E

 Ή ανθρώπινη φύση.

Τί είναι μιά σχέση; Είναι αύτό πού μάς κάνει νά περάσουμε άπόμιάν δεδομένη εντύπωση ή δεδομένη ιδέα στήν ιδέα πού δέν μάςδίνεται αύτή τή στιγμή. Γιά παράδειγμα σκέφτομαι κάτι «παρόμοιο))... Βλέποντας τήν προσωπογραφία του Πέτρου άναλογίζομαιτόν Πέτρο πού άπουσιάζει. Μάταια θά άναζητούσαμε στόν δεδομένο δρο τήν αιτία τού περάσματος. Ή ίδια ή σχέση είναι άπο-

τέλεσμα αρχών πού άποκαλούνται συνειρμικές, συνάφεια, ομοιότητα καί αιτιότητα, οί όποιες συνιστουν γιά τήν άκρίβεια μιάνανθρώπινη φύση. ’Ανθρώπινη φύση σημαίνει πώς δ,τι είναι καθολικό ή σταθερό μέσα στό άνθρώπινο πνεύμα δέν είναι ποτέ αύτήή έκείνη ή ιδέα ώς δρος, άλλά μόνο τρόποι νά περάσουμε άπό μιάμερική ιδέα σέ μιάν άλλη. *Υπ’ αύτή τήν έννοια ό Hume θά άφιε-ρωθεΐ στήν συντονισμένη καταστροφή τών τριών μεγάλων κορυφαίων ιδεών τής μεταφυσικής, τού Έγώ, τού Κόσμου καί τούΘεού. Εντούτοις ή θέση τού Hume φαίνεται άρχικά πολύ άπατη-λή: τί κερδίζουμε αν εξηγήσουμε τις σχέσεις μέ άρχές τής άνθρώ-πινης φύσης, άρχές συνειρμικές πού φαίνεται ν’ άποτελούν άπλώςένα άλλο δνομα γιά νά βαφτίσουμε τις σχέσεις; Ή άπάτη δμωςδημιουργείται μόνο άπό τήν παρανόηση τού προβλήματος. Τό πρόβλημα δέν βρίσκεται στις αιτίες, άλλά στή λειτουργία τών σχέσεων ώς άποτελεσμάτων αύτών τών αιτιών, καί στις πρακτικές

συνθήκες αύτής τής λειτουργίας.*Ας δούμε ύπ* αύτό τό πρίσμα μιάν πολύ ειδική σχέση, τήν

αιτιότητα. Είναι ειδική γιατί δέν μάς κάνει μόνο νά περνάμε άπόέναν δεδομένο δρο στήν ιδέα κάποιου πράγματος πού δέν είναιδεδομένο αύτή τή στιγμή. Ή αιτιότητα μέ κάνει νά περνώ άπόκάτι, πού μοΰ έχει δοθεί, στήν ιδέα κάποιου πράγματος πού δένμοΰ έχει δοθεί ποτέ ή μάλιστα πού δέν μπορεί νά μοΰ δοθεί μέσα

στήν έμπειρία. Γιά παράδειγμα, μέ βάση κάποια σημεία μέσα σέένα βιβλίο πιστεύω δτι έζησε ό Καίσαρας. Βλέποντας τόν ήλιο νάάνατέλλει λέω δτι θά άνατείλει καί αύριο* έχοντας δεί τό νερό νά

Page 257: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 257/383

βράζει στούς 100° λέω δτι βράζει άναγκαΐα στούς 100°. 'Ωστόσοέκφράσεις δπως «αύριο», «πάντα», «άναγκαΐα» έκφράζουν κάτιπού δέν μπορεί νά δοθεΐ μέσα στήν έμπειρία: το αύριο δέν μπορεί

νά δοθεΐ χωρίς νά γίνει σήμερα, χωρίς νά πάψει νά είναι αύριο,καί κάθε έμπειρία άφορά μιά συμπτωματική μερικότητα. Μέ άλλαλόγια, ή αιτιότητα είναι μιά σχέση σύμφωνα μέ τήν οποία ξεπερνώτο δεδομένο καί λέω κάτι πού υπερβαίνει τύ δεδομένο ή αύτύ πούμπορεί νά δοθεΐ, μέ ένα λόγο έπάγω καί πιστεύω, περιμένω, δένπεριμένω δτι... Ούσιώδης είναι αυτή ή πρώτη μετατόπιση πούκάνει ό Hume θέτοντας τήν πίστη στή βάση καί στήν άρχή της

γνώσης. Ή τέτοια λειτουργία τής αίτιακής σχέσης έξηγεΐται μέτύν άκόλουθο τρόπο: δλες οί παρόμοιες περιπτώσεις πού έχουνπαρατηρηθεί (κάθε φορά πού είδα τύ α νά άκολουθεΐ ή νά συνοδεύει τύ β) θεμελιώνονται στήν φαντασία, παρότι μέσα στή νόησηπαραμένουν χωριστές μεταξύ τους. Αυτή ή ιδιότητα τής σύμφυσης μέσα στή φαντασία συνιστά τή συνήθεια (περιμένω δτι...),ένώ συνάμα ή διάκριση μέσα στή νόηση καθιστά τήν πίστη άνά-

λογη μέ τύν ύπολογισμύ τών παρατηρούμενων περιπτώσεων (ήπιθανότητα ώς λογισμός τών βαθμών πίστης). Ή άρχή τής συνήθειας ώς σύμφυσης τών παρόμοιων περιπτώσεων μέσα στή φαντασία, καί ή άρχή τής έμπειρίας ώς παρατήρησης περιπτώσεων πούδιακρίνονται μέσα στή νόηση, συνδυάζονται γιά νά παραγάγουν τήσχέση καί συνάμα τήν έπαγωγή πού βασίζεται στή σχέση (πίστη)·ή αιτιότητα λειτουργεί σύμφωνα μέ αύτές τίς δύο άρχές.

Τό πλασματικό.

Τύ πλασματικό καί ή φύση κατανέμονται κατά ορισμένο τρόπομέσα στύν κόσμο τού έμπειρισμού. Αφημένο στύν εαυτό του τύπνεύμα δέν στερείται τής ικανότητας νά περνά άπύ μιάν ιδέα σέμιάν άλλη, άλλά περνά άπύ τή μιά στήν άλλη τυχαία καί μέσασ5ένα παραλήρημα πού διαπερνά τύ σύμπαν, σχηματίζοντας πύρινους δράκοντες, ιπτάμενα .άτια καί τερατώδεις γίγαντες. ’Αντίθετα,οί άρχές τής άνθρώπινης φύσης έπιβάλλουν σέ αύτύ τύ παραλήρημα

HUME 257

Page 258: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 258/383

σταθερούς κανόνες ώς νόμους περάσματος, μετάβασης καί συμπερασμού σύμφωνους μέ τήν ίδια τή φύση. Άλλά άπο αύτύ τοσημείο καί πέρα διεξάγεται μιά άλλόκοτη μάχη. Γιατί αν είναι

άλήθεια δτι οί συνειρμικές άρχές παγιώνουν τύ πνεύμα έπιβάλλον-τάς του μιάν φύση πού πειθαρχεί το παραλήρημα ή τά πλάσματατής φαντασίας, άντίθετα ή φαντασία χρησιμοποιεί αύτές τις άρχέςγιά νά επιβάλει τά πλάσματά της, τις φαντασιώσεις της, γιά νάτούς προσδώσει ένα κύρος πού δέν έχουν άπο μόνες τους. Ανήκειστον χαρακτήρα τού πλασματικού νά σκαρώνει σχέσεις, νά εισαγάγει πλασματικές σχέσεις καί νά μάς κάνει νά 7ίΐστεύουμε σέ

τρέλες. Το βλέπουμε αύτο δχι μόνο στο δώρο πού έχει ή φαντασία νά πλαισιώνει κάθε παρούσα σχέση μέ άλλες σχέσεις πού δένύπάρχουν σέ αύτή ή στήν άλλη συγκεκριμένη περίπτωση. Άλλάπροπάντων στήν περίπτωση τής αιτιότητας, ή φαντασία χαλκεύειαίτιακές αλυσίδες, άθέμιτους κανόνες, είδωλα πεποιθήσεων, κι αύτοείτε συγχέοντας το τυχαίο μέ το ούσιώδες, είτε χρησιμοποιώνταςιδιότητες τής γλώσσας (υπέρβαση τής έμπειρίας) γιά νά ύποκατα-στήσει τήν έπανάληψη τών παρόμοιων περιπτώσεων, πού έχουνπραγματικά παρατηρηθεί, μέ μιάν άπλή λεκτική έπανάληψη, πούάπομιμεΐται το άποτέλεσμά τους. ’Έτσι, ό ψεύτης πιστεύει στάψέματά του έπειδή τά έπαναλαμβάνει* έτσι άκριβώς μεθοδεύουντήν έργασία τους ή έκπαίδευση, ή δεισιδαιμονία, ή ρητορεία, ήποίηση. Δέν υπερβαίνουμε πλέον τήν έμπειρία πρύς μιά έπιστημο-νική κατεύθυνση πού θά έπιβεβαιωθεΐ άπύ τήν ίδια τή φύση καίάπο έναν άντίστοιχο λογισμό, τήν υπερβαίνουμε προς δλες τιςκατευθύνσεις μέ ένα παραλήρημα πού σχηματίζει μιάν άντι-φύσηκαί κάνει βέβαιη τήν σύμφυση δλων τών πραγμάτων. Ή φαντα-σία χρησιμοποιεί συνειρμικές άρχές γιά νά έκτρέφει τις ίδιες αύτέςτις άρχές καί νά τούς προσδώσει ένα άθέμιτο εύρος. Ό Humeπάει νά έπιτελέσει μιά δεύτερη μεγάλη μετατόπιση στή φιλοσοφία, ύποκαθιστώντας τήν παραδοσιακή έννοια τού λάθους μέ τοπαραλήρημα ή τήν ψευδαίσθηση, σύμφωνα μέ τήν οποία ύπάρχουν

πεποιθήσεις δχι ψεύτικες, άλλά άθέμιτες, άθέμιτες ένασκήσεις ικανοτήτων, άθέμιτες λειτουργίες σχέσεων. Κι έδώ άκόμα ό Kantοφείλει στύν Hume κάτι ούσιώδες. Δέν άπειλούμαστε άπο τύ λά-

258 HUME

Page 259: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 259/383

Οος, άλλά κάτι πολύ χειρότερο: κολυμπούμε μέσα στο παραλήρημα. Αύτύ δέν έχει ιδιαίτερη σημασία στύ μέτρο πού τά πλάσματα

τής φαντασίας στρέφουν μέν τίς άρχές τής άνθρώπινης φύσης

ενάντια στύν ΐδιο τύν εαυτό τους, άλλά μέσα σέ συνθήκες πούμπορεί πάντα νά διορθωθούν* παράδειγμα ή αιτιότητα, δπου έναςαύστηρύς υπολογισμός τών πιθανοτήτων μπορεί νά καταδείξει τίςπαραληρηματικές υπερβάσεις ή τίς πλαστές σχέσεις. Άλλά ή ψευδαίσθηση είναι πολύ σοβαρότερη, δταν άποτελεΐ ή ΐδια μέρος τήςάνθρώπινης φύσης, δηλαδή δταν ή άθέμιτη ένάσκηση ή ή άθέμιτηπεποίθηση είναι άδιόρθωτη καί άξεχώριστη άπύ θεμιτές πεποιθή

σεις, άπαραίτητες γιά τήν οργάνωσή τους. Αύτή τή φορά ή φαντασιώδης χρήση τών άρχών τής άνθρώπινης φύσης γίνεται ή ΐδιαάρχή. Τύ παραλήρημα καί τύ πλασματικό τάσσονται μέ τύ μέροςτής άνθρώπινης φύσης. Αύτύ θά δείξει ό Hume στις πιύ λεπτές,στις πιύ δύσκολες άναλύσεις του άναφορικά μέ τίς ιδέες τού Έγώ,τού Κόσμου καί τού Θεού: πώς δηλαδή ή άντίληψη τής ύπαρξηςξεχωριστών καί συνεχών σωμάτων, πώς ή άντίληψη μιάς ταυτό

τητας τού έγώ προκαλούν τήν έμφάνιση κάθε λογής πλασματικώνλειτουργιών τών σχέσεων, καί κυρίως τής αιτιότητας, μέσα σέσυνθήκες πού κανένα πλασματικό κατασκεύασμα δέν μπορεί νάδιορθωθεί, άλλά άντίθετα μάς κάνει νά γλιστρίσουμε σέ άλλα τέτοιαπλασματικά κατασκευάσματα πού άποτελούν συλλήβδην μέρος τήςάνθρώπινης φύσης. Σέ ένα μεταθανάτιο έργο πού πιθανώς είναιτύ άριστούργημά του, τύ Διάλογοι γιά τή φυσική θρησκεία, όHume έφαρμόζει τήν ΐδια κριτική μέθοδο δχι μόνο στήν έξ άπο-καλύψεως θρησκεία, άλλά καί στή λεγόμενη φυσική θρησκεία καίστά τελολογικά έπιχειρήματα στά όποια θεμελιώνεται. Ποτέ τύχιούμορ τού Hume δέν έφτασε σέ τέτοιο σημείο: μιλάει γιά πεποιθήσεις πού άνήκουν τόσο περισσότερο στή φύση μας, δσο είναιπλήρως άθέμιτες άπύ τή σκοπιά τών άρχών τής άνθρώπινης φύσης. Αναμφίβολα έδώ μπορούμε νά καταλάβουμε τήν περίπλοκηέννοια τού σύγχρονον σκεπτικισμόν, δπως τήν έπεξεργάζεται όHume. Σέ άντίθεση μέ τύν άρχαΐο σκεπτικισμό, πού στηρίζεταιστήν άστάθεια τών αισθητών έπιφαινομένων καί στά σφάλματατών αισθήσεων, ό σύγχρονος σκεπτικισμός βασίζεται στήν ύφή

HUME 259

Page 260: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 260/383

260 H U M E

τών σχέσεων καί στήν έξωτερικότητά τους. Ή πρώτη πράξη τουσύγχρονου σκεπτικισμού ήταν νά άποκαλύψει δτι ή πίστη βρίσκεται στή βάση τής γνώσης, δηλαδή νά δώσει ίσα δικαιώματα στήν

πίστη (θετικισμός). Κατόπιν ή δεύτερη πράξη του ήταν νά καταγγείλει τις άθέμιτες πεποιθήσεις καθώς καί εκείνες πού δένύπακούουν στους πραγματικά παραγωγικούς κανόνες μιας γνώσης (πιθανοκρατία, ύπολογισμος πιθανοτήτων). Άλλά μέ μιά τελική έκλέπτυνση, σέ μιά τρίτη πράξη, οί άθέμιτες πεποιθήσειςάναφορικά μέ τον Κόσμο, το Έγώ καί τον Θεό εμφανίζονται ώςό ορίζοντας δλων τών πιθανών θεμιτών πεποιθήσεων, ή ώς ό πιο

χαμηλός βαθμός πίστης. Γιατί αν τά πάντα είναι πίστη, άκόμα καίή γνώση, δλα είναι ζήτημα βαθμού πίστης, άκόμα καί το παραλήρημα τής μή γνώσης. ’Έτσι το χιούμορ, ή σύγχρονη σκεπτικι-στική άρετή τού Hume, έρχεται σέ άντίθεση μέ τήν ειρωνεία, τήνάρχαία δογματική άρετή τού Σωκράτη καί τού Πλάτωνα.

'Η φαντασία . Άλλά αν ή έρευνα τής γνώσης έχει ώς άρχή καί συμπέρασμα τύνσκεπτικισμό, αν καταλήγει στο άξεδιάλυτο άμάλγαμα τού πλασματικού καί τής άνθρώπινης φύσης, ίσως δέν άντιπροσωπεύει παράμόνο ένα μέρος τής έρευνας, καί μάλιστα δχι το κυριότερο. Πράγματι, οί συνειρμικές άρχές άποκτοΰν το νόημά τους σέ σχέση μέ

τά πάθη. ’Όχι μόνο οί θυμικές περιστάσεις είναι αύτές πού κατευθύνουν τούς συνειρμούς τών ιδεών, άλλά καί οί ίδιες οί σχέσειςπροσλαμβάνουν κατεύθυνση, νόημα, μή άντιστρεψιμότητα καί άπο-κλειστικότητα σέ συνάρτηση μέ τά πάθη. Μέ ένα λόγο εκείνο πούσυγκροτεί τήν άνθρώπινη φύση, εκείνο πού δίνει μιά υφή ή μιάσταθερότητα στο πνεύμα, δέν είναι μόνο οί συνειρμικές άρχές άποτις οποίες άπορρέουν οί σχέσεις, άλλά οί άρχές τών παθών άπό

τις οποίες άπορρέουν οί «κλίσεις». Άπό αύτή τή σκοπιά πρέπεινά δούμε δύο πράγματα: δτι τά πάθη δέν παγιώνουν τό πνεύμα,δέν τού δίνουν μιά υφή δπως οί συνειρμικές άρχές* άπό τήν άλλημεριά, δτι τό βάθος τού πνεύματος ώς παραλήρημα ή ώς κάτι

Page 261: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 261/383

HUME 261

πλασματικό δέν άντιδρά στά πάθη μέ τόν ίδιο τρόπο πού άντιδράστις σχέσεις.

Είδαμε πώς οί συνειρμικές άρχές, καί κυρίως ή αιτιότητα,άναγκάζουν τό πνεύμα νά ύπερβεί τό δεδομένο, έμπνέοντάς τουπεποιθήσεις ή ξεπεράσματα πού δέν ήσαν δλα άθέμιτα. ’Αλλά τάπάθη έχουν μάλλον ώς άποτέλεσμα νά περιορίζουν τήν εμβέλειατού πνεύματος, νά τό προσηλώνουν σέ ιδέες καί σέ προνομιούχαάντικείμενα. Γιατί τό βάθος τού πάθους δέν είναι ό έγωισμός,άλλά, άκόμα χειρότερο, ή μεροληψία: άρχικά παθιαζόμαστε γιάτούς γονείς μας, τούς κοντινούς καί τούς όμοιους μας (αιτιότητα,

συνάφεια, περιορισμένες ομοιότητες). Καί αύτό είναι πιο σοβαρόάπό τήν κυριαρχία τού έγωισμού. Τό μόνο πού θά άπαιτοΰσαν οίέγωισμοί θά ήταν νά περιοριστούν γιά νά καταστεί δυνατή ή κοινωνία: ύπ5αύτή τήν έννοια οί περίφημες θεωρίες τού δέκατουέκτου καί τού δέκατου όγδοου αιώνα γιά τό συμβόλαιο έθεσαν τόκοινωνικό πρόβλημα σάμπως νά ήταν ζήτημα περιορισμού τώνφυσικών δικαιωμάτων, ή έστω παραίτησης άπό αύτά τά δικαιώ

ματα, άπ* δπου θά προέκυπτε ή κοινωνία τού συμβολαίου. Άλλάδταν ό Hume λέγει δτι ό άνθρωπος δέν είναι έκ φύσεως εγωιστής,δτι είναι έκ φύσεως μεροληπτικός, δέν πρέπει νά δούμε σέ αύτή τήδιατύπωση μιάν άπλή λεκτική άπόχρωση, πρέπει νά δούμε μιάριζική μεταβολή στή πρακτική τοποθέτηση τού κοινωνικού προβλήματος. Τό πρόβλημα δέν είναι πιά τό πώς θά περιορίσουμετούς έγωισμούς καί τά άντίστοιχα φυσικά δικαιώματα, άλλά πώς

θά ύπερβοΰμε τίς μεροληψίες, πώς θά περάσουμε άπό μιάν «περιορισμένη συμπάθεια» σέ μιάν «έκτεταμένη γενναιοδωρία», πώςθά έκτείνουμε τά πάθη καί θά τούς προσδώσουμε μιάν έκτασηπού δέν έχουν άπό μόνα τους. Ή κοινωνία δέν έκλαμβάνεται πλέονδιόλου ώς σύστημα περιορισμών πού άπορρέουν άπό τούς νόμουςκαί τό συμβόλαιο, άλλά ώς θεσμισμένη έπινόηση: πώςνά επινοήσουμε τεχνητές* κατασκευές, πώς νά δημιουργήσουμε θεσμούς πού

άναγκάζουν τά πάθη νά ξεπεράσουν τήν μεροληψία τους καί νάσχηματίσουν ήθικά, νομικά, πολιτικά συναισθήματα (π.χ. τό αίσθημα της δικαιοσύνης) κτλ.; Άπό δώ προκύπτει ή άντίθεση πού βλέπει ό Hume άνάμεσα στό συμβόλαιο καί στή σύμβαση ή στήν

Page 262: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 262/383

262 H U M E

τεχνητή κατασκευή. Αναμφίβολα ό Hume είναι ό πρώτος πούάποκόβεται άπο τύ περιοριστικό πρότυπο του συμβολαίου και τούνόμου, τό όποιο δεσπόζει άκόμα στήν κοινωνιολογία του δέκατου

όγδοου αιώνα, γιά νά τού άντιπροτάξει τό θετικό πρότυπο τήςτεχνητής κατασκευής καί τού θεμιτού. Καί έτσι, μέ τή σειρά του,μετατίθεται τό πρόβλημα τού άνθρώπου: δέν πρόκειται πιά, όπωςστή γνώση, γιά τήν περίπλοκη σχέση άνάμεσα στό πλασματικόκαί στήν άνθρώπινη φύση, άλλά γιά τήν περίπλοκη σχέση άνάμεσαστήν άνθρώπινη φύση καί στήν τεχνητή κατασκευή (ό άνθρωποςώς επινοητικό είδος).

Τά πάθη.

Μέσα στή γνώση οί άρχές τής άνθρώπινης φύσης Θέσπιζαν άπόμόνες τους κανόνες επέκτασης ή υπέρβασης, τούς οποίους μέ τήσειρά της ή φαντασία χρησιμοποιούσε γιά νά έπιβάλει τά δικά

της είδωλα πίστης: κι αύτό έστω κι αν χρειαζόταν διαρκώς έναςυπολογισμός γιά διόρθωση, γιά επιλογή άνάμεσα στό θεμιτό καίστό άθέμιτο. Άντίθετα, στό πάθος τό πρόβλημα τίθεται διαφορετικά: πώς μπορούμε νά επινοήσουμε τήν τεχνητή επέκτασή τουπού ξεπερνά τήν μεροληψία τής άνθρώπινης φύσης; Έδώ ή φαντασία ή τό πλασματικό προσλαμβάνουν ένα καινούργιο νόημα. 'Όπωςλέγει ό Hume, τό πνεύμα ή ή φαντασία δέν συμπεριφέρονται άπέ-

ναντι στά πάθη σάν ένα φυσερό, άλλά σάν ένα όργανο κρούσης,((όπου, μετά άπό κάθε πλήγμα, οί δονήσεις διατηρούν άκόμα τόνήχο πού σβήνει βαθμιαία καί άνεπαίσθητα». Μέ ένα λόγο, είναιέργο τής φαντασίας νά άντανακλά τό πάθος, νά τό κάνει νά άντη-χήσει, νά τό κάνει νά ξεπεράσεί τά φυσικά όρια τής μεροληπτικό-τητάς του καί τής πρόσδεσής του στά τρέχοντα πράγματα. ΌHume δείχνει πώς είναι πλασμένα τά αισθητικά καί τά ηθικάσυναισθήματα: είναι πάθη πού άντανακλώνται στή φαντασία καίεν τέλει γίνονται στοιχεία τής φαντασίας. Αντανακλώντας τά πάθηή φαντασία τά άπελευθερώνει, τά διατείνει στό άπειρο, τά προβάλλει πέρα άπό τά φυσικά τους όρια. Σέ αύτό τό σημείο τουλάχι

Page 263: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 263/383

HUME 263

στον πρέπει νά διορθώσουμε τήν μεταφορά της πρόσκρουσης.Γιατί, άντηχώντας μέσα στή φαντασία, τά πάθη δέν άρκουνται νάγίνουν βαθμιαία λιγότερο ζωηρά καί λιγότερο επίκαιρα, άλλάζουντήν άπόχρωσή τους ή τόν ήχο τους, δπως ή θλίψη ένός πάθους πούπαρίσταται στήν τραγωδία μεταβάλλεται σέ ήδονή ένός σχεδόνάπειρου παιχνιδιού τής φαντασίας. Προσλαμβάνουν μιά νέα φύσηκαί συνοδεύονται άπό έναν νέο τύπο πίστης. Έτσι ή βούληση ((κινείται μέ άνεση πρός δλες τίς κατευθύνσεις καί γεννά μιάν εικόνατού έαυτοΰ της, άκόμα καί άπό τήν πλευρά της έκείνη πού δένπαγιώνεται».

 Αύτό άκριβώς συγκροτεί τόν κόσμο τής τεχνητής κατασκευήςή τού πνευματικού πολιτισμού, αύτή ή άντήχηση, αύτή ή άντανά-κλαση τών παθών στή φαντασία, πού δημιουργεί τόν πιο φτηνόπολιτισμό καί συνάμα τόν πιο σοβαρό. ’Αλλά πώς νά άποφύγουμεδύο ελλείψεις σέ αύτούς τούς πολιτισμικούς σχηματισμούς; Άπότή μιά μεριά τό γεγονός δτι τά εκτεταμένα πάθη είναι λιγότεροζωηρά άπό δσα άναφέρονται σέ άντικείμενα τής στιγμής, άν καί

ή ύφή τους εϊναι διαφορετική. Καί άπό τήν άλλη μεριά, δτι εϊναιολωσδιόλου άκαθόριστα καί προβάλλουν τίς άδυνατισμένες εικόνεςτους πρός κάθε κατεύθυνση καί άνεξάρτητα άπό κάθε κανόνα. Τόπρώτο σημείο βρίσκει τή λύση του στούς μηχανισμούς τής κοινωνικής έξουσίας, στά μέσα κύρωσης, άνταμοιβής καί τιμωρίας, πούπροδίδουν στά έκτεταμένα αισθήματα ή στά άντανακλασμένα πάθηέναν βαθμό ζωηρότητας καί συμπληρωματικής πίστης. Τέτοιοι

μηχανισμοί εϊναι κυρίως ή κυβέρνηση, άλλά έπίσης καί άλλοι, πιοκρυφοί καί έμμεσοι, δπως τού έθίμου καί τού γούστου. Καί άπόαύτή τήν πλευρά ό Hume είναι άπό τούς πρώτους πού έθεσαντό πρόβλημα τής έξουσίας καί τής διακυβέρνησης δχι μέ κριτήριοτήν άντιπροσωπευτικότητα, άλλά τήν πίστη.

'Όσο γιά τό δεύτερο σημείο άφορά έξίσου τόν τρόπο πού ή φιλοσοφία τού Hume σχηματίζει ένα γενικό σύστημα. Γιατί άν τά

πάθη άντανακλώνται μέσα στή φαντασία, αύτό δέν συμβαίνει μέσασέ μιάν γυμνή φαντασία, άλλά μέσα στή φαντασία τέτοια πού ήδηέχει παγιωθεΐ καί πολιτογραφηθεϊ άπό τίς άλλες άρχές της, πούείναι οί συνειρμικές. Ή ομοιότητα, ή συνάφεια, ή αιτιότητα, μέ

Page 264: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 264/383

ένα λόγο δλες οι σχέσεις, δσες άποτελοΰν άντικείμενο μιας γνώσης ή ένός υπολογισμού, προσφέρουν γενικούς κανόνες γιά τόνκαθορισμό τών άντανακλασμένων συναισθημάτων πέρα άπό τήν

άμεση καί περιορισμένη χρήση τών κανόνων αύτών άπό μέρουςτών μή άντανακλασμένων παθών. ’Έτσι τά αισθητικά συναισθήματα βρίσκουν στις συνειρμικές άρχές άληθινούς κανόνες γούστου.Ό Hume δείχνει προπάντων λεπτομερειακά τόν τρόπο πού τάπάθη κτήσης, άντανακλώμενα στή φαντασία, βρίσκουν στις συνειρμικές άρχές τά μέσα καθορισμού γενικών κανόνων, οί όποιοισυγκροτούν τούς παράγοντες τής ιδιοκτησίας ή τόν κόσμο τού

δικαίου. Μόνο μιά πλήρης μελέτη τών παραλλαγών τών σχέσεωνκι ένας πλήρης υπολογισμός τών σχέσεων έπιτρέπει νά άπαντή-σουμε σέ κάθε περίπτωση στήν ερώτηση: άραγε ύπάρχει άνάμεσαστό τάδε πρόσωπο καί στό τάδε άντικείμενο μιά φυσική σχέσηπού νά μάς κάνει νά πιστέψουμε (νά κάνει μιά φαντασία νά πιστέψει) στήν ιδιοποίηση τού ένός άπό τό άλλο; (('Ένας άνθρωπος πούθά είχε κυνηγήσει έναν λαγό μέχρι έξαντλήσεως, θά θεωρούσε άδι

κο αν κάποιος άλλος προλάβαινε νά τού πάρει τό θήραμα. Άλλάό άνθρωπος πού πάει νά κόψει ένα μήλο πού κρέμεται σέ προσιτόΰψος, δέν θά είχε κανένα δίκιο νά παραπονιέται αν ένας άλλος,πιό γρήγορος, προλάβαινε νά τού τό πάρει. Ποιά είναι ή αιτίααύτής τής διαφοράς αν δχι τό δτι ή άκινησία, πού δέν είναι φυσικήστό λαγό, συνιστά μιάν ισχυρή σχέση μέ τόν κυνηγό, σχέση πούάπουσιάζει σέ άλλη περίπτωση;» 'Ένα κοντάρι πού μπήγεται στήν

πύλη μιάς έγκαταλελειμμένης πόλης άρκεΐ άραγε νά εξασφαλίσειτήν κτήση της ή χρειάζεται νά άγγίξει κανείς τήν πύλη μέ τά χέριαγιά νά άποκαταστήσει μιάν επαρκή σχέση; Γιατί τό έδαφος είναισημαντικότερο άπό τήν επιφάνεια, σύμφωνα μέ τόν νομικό κώδικα, καί ή ζωγραφική άπό τόν καμβά, ενώ τό χαρτί είναι έπικρα-τέστερο άπό τή γραφή; Οί συνειρμικές άρχές βρίσκουν τό άλη-θινό νόημά τους σέ μιά καζουϊστική τών σχέσεων πού καθορίζει

τις λεπτομέρειες τού κόσμου τού πολιτισμού καί τού δικαίου. Αύτό άκριβώς είναι τό άληθινό άντικείμενο τής φιλοσοφίας τούHume: οί σχέσεις ώς μέσα μιάς δραστηριότητας, μιάς νομικής,οικονομικής καί πολιτικής πρακτικής.

264 HUME

Page 265: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 265/383

H U M E 265

 Μιά λαϊκή καί επιστημονική φιλοσοφία .Ό Hume είναι ένας ιδιαίτερα πρόωρος φιλόσοφος: τό μεγάλο βιβλίο του Πραγματεία γιά τήν άνθρώπινη φύση (πού δημοσιεύτηκετό 1739-1740) τό έγραψε γύρω στά είκοσι πέντε χρόνια του. Άπό αύτό τό βιβλίο άναδύεται ένας νέος τόνος στή φιλοσοφία, μιάεξαιρετική άπλότητα και ευστάθεια βγαίνει μέσα άπό εξαιρετικάπερίπλοκα επιχειρήματα, πού άναφέρονται ταυτόχρονα στήν πρακτική τών πλασματικών κατασκευών, στήν έπιστήμη γιά τήν άνθρώπινη φύση καί στήν πρακτική τών τεχνητών κατασκευών. Είναιένα είδος λαϊκής και επιστημονικής φιλοσοφίας, μιά ποπ-φιλοσο-φία. Τό ιδεώδες είναι μιά άποφασιστική σαφήνεια, πού δέν είναιέκείνη τών ιδεών, άλλά έκείνη τών σχέσεων καί τών ένεργημάτων.Στά επόμενα βιβλία του θά δοκιμάσει νά έπιβάλει αυτή τή σαφήνεια βαθμηδόν, έστω καί θυσιάζοντας τήν περίπλοκη ύφή ή παραιτούμενος άπό αύτά πού θεωρούσε πάρα πολύ δύσκολα στήν

 Πραγματεία:  3Ηθικά και πολιτικά δοκίμια  (1742), 5Έρευνα γιά τή νόηση (1748), "Ερευνα γιά τις άρχές τής ήθικής (1751), Πολιτικοί λόγοι (1752). Κατόπιν στρέφεται στήν'Ιστορία τής 3Αγγλίας (1754-1762). Οί έξοχοι Διάλογοι γιά τή φυσική θρησκεία πού δημοσιεύονται μετά άπο τό θάνατο του Hume (1779), έπιτυγχάνουνταυτόχρονα τό περίπλοκο καί τό σαφές. ’Ίσως είναι ή μοναδική

περίπτωση άληθινών φιλοσοφικών διαλόγων: καί τούτο γιατί δένείναι μόνο δύο πρόσωπα άλλά τρία, τά όποια δέν έχουν μονοσήμαντους ρόλους άλλά κάνουν πρόσκαιρες συμμαχίες, τίς άναιροΰν,συμφιλιώνονται καί πάλι... κτλ. Ό Δημέας είναι ό έκπρόσωποςτής έξ άποκαλύψεως θρησκείας, ό Κλεάνθης τής φυσικής θρησκείαςκαί ό Φίλων είναι ό σκεπτικιστής. Τό χιούμορ τού Hume-Φίλωναδέν είναι μόνο ένας τρόπος νά κάνει δλο τόν κόσμο νά συμφωνήσει

έν όνόματι ένός σκεπτικισμού πού καταμερίζει «βαθμούς άλή-θειας», άλλά καί ένας τρόπος νά άποκοπεϊ άπό τά δεσπόζοντα κατάτόν δέκατο δγδοο αιώνα ρεύματα γιά νά προεικάσει μιά σκέψητού μέλλοντος.

Page 266: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 266/383

266 H U M E

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

1739  A Treatise of Human nature,I καίII

1740  A Treatise of Human nature,  III

1741  Essays, moral and political, I1742  Essays, moral and political, II

1748 Philosophical Essays concerning Human Understanding (έπανέκδ. τό 1758 μέ τίτλο Enquiry concerning Human Understanding)

1751 An Enquiry concerning the Principles of Morals

γαλλ. μτφ.  Andre Leroy,  Aubier:Traite de la Nature hu- maine.Τά δοκίμια γιά οικονομικάθέματα μεταφράστηκαν τόν19ο αί. στίς έκδόσεις Guil- laumin.γαλλ. μτφ.  Andre Leroy,  Aubier, Enquete sur Ven- tendement humain.

γαλλ. μτφ.  Andre Leroy,  Aubier: Enquete sur les 

 J principes de laMorale.1754 The History of Great Britain: The Stuarts,  I.1757 The History of Great Britain: The Stuarts,  II.

1759 The History of England: The Tudors.1762 The History of England, from the invasion of Julius Caesar to theaccession of Henry VII, I καίII.

1766 Exposi succinct de la contestation entre M. Hume et M.R1777 The Life of David Hume, written by himself.1777 The Essays, of Suicide, of the immortality of the soul.1779 Dialogues concerning Natural Reli- γαλλ. μτφ. Maxime David,

gion   Alcan, κατόπιν Pauvert:Dialogues sur la Religion naturelle.

 Ή πιό πρόσφατη έκδοση τών 9Επιστολών  του Hume είναι έκείνη του Oxford University Press, 1969. Ή έκδοση τώνΦιλοσοφικών νΕργων είναι έκείνη τώνGreen καί Grose, 4τόμοι, 1964.

Συνοπτική βιβλιογραφία γιά τόν Hume Jean Laporte, Le Scepticisme de Hume, Revue philosophique, 1933. Norman Kemp Smith, The philosophy of David Hume,Mac Millan, 1941.  Andr0 Leroy, David Hume, P.U.F., 1953.Gilles Deleuze,Empirisme et Subjectivite ; essai sur la nature humaine se- 

lon Hume,P.U.F., 1953.Human Understanding, studies in the philosophy of David Hume, Walds- 

 worth, 1966.

Page 267: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 267/383

 X 

Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ   ΤΟΤ ΔΕΚΑΤΟΤ ΟΓΔΟΟΥ ΑΙΩΝΑ 

του ROLAND DESNE

Τόν δέκατο όγδοο αιώνα μπορούμε νά τόν τοποθετήσουμε άνεταμέσα στήν ιστορία του πολιτισμού μέ δύο λέξεις: ήταν ό αιώναςτών φιλοσόφων καί τών φώτων. ’Έτσι τόν άντιμετώπιζαν ήδη οίσύγχρονοί του. Ό φιλόσοφος  δηλώνει μιά στάση* τά φώτα  δηλώνουν ένα περιεχόμενο ιδεών.

Βέβαια γιά τόν Voltaire καί τούς συγχρόνους του υπήρχανπολλοί τρόποι νά είναι κανείς φιλόσοφος. Σέ έσχατη άνάλυση μιάβαθύτερη μελέτη τής ζωής καί τών έργων τών συγγραφέων —μελέτη πού άπλώς έχει άρχίσει γιά ορισμένους άπό αυτούς1— θάαποκάλυπτε ότι υπήρχαν τόσοι τύποι «φιλοσόφων» όσοι καί πρω

τότυπων στοχαστών. Εντούτοις δταν γενικεύεται ή χρήση τού έπι-θέτου φιλοσοφικός γιά νά χρησιμοποιηθεί σέ διάφορους τίτλουςέργων, σέ 9Επιστολές  (Voltaire, 1734), σέ  Σκέψεις  (Diderot,1746), σέ ένα Λεξικό  (Voltaire, 1764), σέ μιά e Ιστορία... τών δύο 9Ινδιών  (Raynal, 1772), πρόκειται μάλλον γιά ένα σημείοάναγνώρισης γιά νά τοποθετηθούν δλα αύτά μέσα σέ έναν κοινό

1. Βλ. Jean Fabre, «Deux definitions du philosopher Voltaire etDiderot» (La table Ronde, Φεβρ. 1958· καί J. F. Lumieres et romanti-sme, Paris, Klincksieck 1963)* Aram Vartanian, Le «Philosophe» selonLa Mettrie, Dix-huitieme siecle, άρ. 1, 1969.

Page 268: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 268/383

προσανατολισμό. Αύτός ό προσανατολισμός δόθηκε άπό ένα κείμενο πού άποδίδεται στόν Dumarsais καί τιτλοφορείται 'Ο Φιλόσοφος1.  Πρόκειται γιά ούσιώδες κείμενο γιατί ορίζει τόν ιδεώδητύπο μιάς έποχης δπως γιά άλλες εποχές ήταν ό «άνθρωπιστής»,ό «cortegiano», 6 «έντιμος άνθρωπος» ή ό «gentleman». ’Απόαύτό τό πρίσμα ό φιλόσοφος δέν έμφανίζεται ώς συγγραφέας θεωρητικών πραγματειών, ούτε ώς δάσκαλος πού διδάσκει· δίνει τόζωντανό παράδειγμα τής ελευθερίας, τής άνεξαρτησίας, καί τήςτόλμης στήν έκφραση τής κρίσης* καί δταν δέν έχει λόγο νά κρίνει—«αύτή είναι ή μεγάλη τελειότητα τού φιλοσόφου»— «ξέρει νά

παραμένει άναποφάσιστος». ’Οφείλει νά συμπαραταχθεί μέ τήν«πνευματική άκρίβεια», τήν «εύστροφία» καί τήν «καθαρότητα»,καί αν καταρτίζει μιά θεωρία, «δέν προσκολλάται σέ ένα σύστημαέτσι ώστε νά μή νιώθει τήν ισχύ τών άντιρρήσεων». Έτσι τό φιλοσοφικό πνεύμα είναι ένα «πνεύμα παρατήρησης καί άκρίβειαςπού άνάγει τά πάντα στίς άληθινές τους άρχές». ’Αλλά αύτή ήάσκηση τής νόησης δέν έπαρκεΐ. Ό φιλόσοφος είναι τό άντίθετο

άπό έναν μοναχικό στοχαστή: «θέλει νά άρέσει καί είναι χρήσιμος», γιατί «άγαπά υπερβολικά τήν κοινωνία», καί στό άρχικόκείμενο τού Dumarsais θά μπορούσαμε νά διαβάσουμε δτι ή «πολιτική κοινωνία» είναι ό «μοναδικός τους Θεός».2’Αφού τήν προσωπικότητα τήν συγκροτούν εξίσου τά «αισθήματα χρηστότητας» καί τά «πνευματικά φώτα», 6 φιλόσοφος είναι δραστήριοςπολίτης καί συνάμα άνθρωπος τού στοχασμού.

Μολονότι αύτός ό φιλόσοφος τού δέκατου δγδοου αιώνα μπορεί νά οριστεί χωρίς νά τού άποδοθεί μιά συγκεκριμένη φιλοσοφία,είναι φανερό δτι ή στάση του άντιστοιχεΐ σέ μιά σκέψη πού πάεινά συγκροτηθεί σέ ίση άπόσταση άπό τήν θρησκευτική πίστη

1. Συντάχθηκε γύρω στό 1720 καί κυκλοφόρησε πλατιά άνάμεσα στά παράνομα χειρόγραφα προτού τυπωθεί τό 1743 στή συλλογή τώνNouvelles Libertes de pensee  καί άνατυπωθεί (καί άναμορφωθεί) άπό τόν Diderot ή τόν Voltaire. Βλ. Η. Dieckmann, ((Le Philosophe», Texts and interpretation, Saint-Louis (U.S.A.) 1948.

2. Εκτός άπό αύτή τήν τελευταία άναφορά, οί φράσεις πού παρατίθενται έδώάνήκουν στό άρθρο Philosophe τής *Εγκυκλοπαίδειας.

268 Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Υ 18ο υ Ι .

Page 269: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 269/383

(«γιά τον φιλόσοφο 6 Λόγος εϊναι δ,τι καί ή χάρις γιά τόν χριστιανό») καί άπό τή λαϊκή προκατάληψη («Οί άλλοι δρουν χωρίςνά νιώθουν ουτε νά γνωρίζουν τίς αιτίες πού τούς κάνουν νά κι

νούνται, χωρίς μάλιστα νά σκέφτονται δτι ύπάρχουν τέτοιες αιτίες...ό λαός υιοθετεί τήν θεωρητική άρχή χωρίς νά σκέφτεται τίς παρατηρήσεις πού τήν γέννησαν»). Έτσι, διανοίγοντας χωρίς a prioriπεριορισμούς δλα τά πιθανά πεδία στή διανοητική έρευνα καί μερι-μνώντας γιά δλες τίς πρακτικές συνέπειες, οί Γάλλοι φιλόσοφοιπραγματοποίησαν μιάν χειραφέτηση στήν οποία άρμόζει ό δροςΔιαφωτισμός. Ό Kant έδωσε τήν πιο γενική θετική εκτίμηση

αύτοΰ τού κινήματος δταν άπάντησε στήν έρώτηση «Τί εϊναι όδιαφωτισμός;» (Was ist Aufklarung?, Δεκ. 1784):«'Η έξοδος τού άνθρώπου άπό τήν άνηλικιότητά του, γιάτήν οποία ό ίδιος εϊναι υπεύθυνος. Άνηλικιότητά, δηλαδήάνικανότητα νά χρησιμοποιήσει τή νόησή του χωρίς τήνκαθοδήγηση τού άλλου, άνηλικιότητά γιά τήν οποία εύθύ-νεται ό ίδιος, γιατί ή αιτία της δέν εϊναι μιά νοητική έλλει

ψη, άλλά μιά έλλειψη άποφασιστικότητας καί θάρρους νάσκεφτεϊ άπό μόνος του. Sapere aude. Έχε τό θάρρος νάχρησιμοποιήσεις τήν ίδια σου τή νόηση. Τδού τό σύνθηματού Διαφωτισμού».1Θά ήταν δμως άδικο άν άπό τήν ιστορία αύτής τής χειραφέτη

σης συγκρατούσαμε μόνο έκεϊνο πού σημάδεψε τήν πιο θεαματικήτης πλευρά: τήν άντιθρησκευτική της πολεμική. Μέσα στις πολιτικές, διανοητικές καί ήθικές συνθήκες πού εϊχε δημιουργήσει τόΠαλαιό Καθεστώς, ή μάχη γιά τόν Διαφωτισμό έπρεπε νά διεξα-χθεΐ καί νά κερδηθεϊ ενάντια στήν Εκκλησία, ή εμβέλειά τηςδμως ήταν πιό γενική. Ό Kant, πιστεύοντας δτι ή διάδοση τώνΦώτων άπαιτοΰσε μόνο «τήν πιό άνώδυνη έλευθερία άπό δλες,δσες μπορούν νά φέρουν αυτό τό δνομα, δηλαδή τήν έλευθερίαδημόσιας χρήσης τού Λόγου σέ δλα τά πεδία», πρόσθετε, λές γιά

νά άναμετρήσει τό εδρος τού έργου αύτού: «Ακούω σήμερα άπό1. Βλ. Kant: La philosophie de VHistoire, έπιμ. καί μτφ. St. Piobet- 

ta, Aiibier 1947, έπανέκδοση συλλ. «Mediation», Gonthier, 1965.

Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι . 269

Page 270: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 270/383

270 Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι .

κάθε μεριά νά κραυγάζουν: "Μή σκέφτεστε!” Ό άξιωματικόςλέγει: "Μή σκέφτεστε. Έκτελέστε Γ\ Ό χρηματιστής λέγει: "Μήσκέφτεστε. Πληρώστε! *\ Ό ιερέας: "Μή σκέφτεστε. Πιστέ-

ψτε!5’» (στό ίδιο,  σ. 85). Συνεπώς οί Γάλλοι φιλόσοφοι του δέκατου δγδοου αιώνα, έστω κι αν γιά πολύ καιρό θεωρήθηκαν επιπόλαια ή δογματικά πνεύματα, θά μπορούσαν νά είναι γιά μάςπιο ζωντανοί καί πιο σύγχρονοι άπύ δ,τι συχνά τούς θεωρούμε.

Μέσα στά στενά δρια αυτού τού κεφαλαίου δέν φιλοδοξούμενά έκθέσουμε μέ πληρότητα τις ιδέες πού υπεράσπισαν αυτοί οίφιλόσοφοι. Το μόνο πού μπορούμε —προπάντων τώρα πού οί πιο

ποικίλες έρευνες άνανεώνουν τή γνώση πού θά μπορούσαμε νάείχαμε γι’ αύτούς— είναι νά υποδείξουμε ορισμένες καίριες κατευθύνσεις, νά θέσουμε κάποια ζητήματα, εστω καί μέ κίνδυνο νάφτωχύνουμε, νά σχηματοποιήσουμε ή νά άπολιθώσουμε περίπλοκες καί εύκαμπτες θέσεις.1

'Απλοποιώντας, μπορούμε νά πούμε δτι ή άσφάλεια τού φιλοσόφου είναι έκείνη τού άστοΰ, ό όποιος οφείλει στή νοημοσύνητου, στο επιχειρηματικό του καί προβλεπτικό πνεύμα τή θέσηπού κατέχει μέσα στήν κοινωνία — δπως τό έδειξε μέ ένάργεια όΒ. Groethuysen. Γι’ αυτόν ό κόσμος είναι άνοιχτός σέ μιά δημιουργική καί κερδοφόρα δραστηριότητα. Πράγματι, δταν ό Voltaire θέλει νά άπαντήσει στή σκέψη τού Pascal γιά τήν ((τύφλωσηκαί τήν άθλιότητα τού άνθρώπου» δίνει τήν πένα του στό φίλοτου Falkener, ’Άγγλο έ'μπορο (25η Φιλοσοφική επιστολή,  VI). Αύτή ή χειραφέτηση τού άνθρώπου, στήν όποια ό Kant διακρίνειτό χαρακτηριστικό τού Διαφωτισμού, είναι ή χειραφέτηση μιάςτάξης, τής άστικής, πού άποκτά σπουδαιότητα. Μιά λεπτομερειακή κοινωνιολογία τού Διαφωτισμού θά άπεκάλυπτε δτι ή κίνηση αύτή δέν είναι τόσο άπλή, δτι εκτεινόταν σέ κοινωνικές ομάδες έξω άπό τήν άστική τάξη (εύγενείς, κλήρο), ένώ στούς κόλπους τής άστικής τάξης, πού ήταν κοινωνικά πολύ διαφοροποιημένη, ή παράδοση καί ό κονφορμισμός κυριαρχούσαν άκόμα πάνω

1. Βλ. Roland Mortier: Clartes et ombres du siecle des Lumieres, Droz, 1969.

Page 271: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 271/383

στά πνεύματα. Αύτή ή σύνδεση τών ιδεών μέ τήν κοινωνική ζωή—εγχείρημα άλλωστε πολύ πιο δύσκολο άπ* δ,τι φαίνεται— δένπρέπει νά μάς κάνει νά παραγνωρίσουμε τή σχετική αύτονομία

τών συστημάτων σκέψης* άλλά άν δέν άναγάγουμε τίς ιδεολογικέςδιαμάχες (πού αύτός ό αιώνας γνώρισε περισσότερες άπο δποιονάλλον) στις συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες —οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές— θά διατρέχαμε τον κίνδυνο, δπως έγινε πολλές φορές, νά πιστέψουμε δτι αύτόματα οί ιδέες γεννούν τίς ιδέεςκαί τά βιβλία τά βιβλία. Πράγμα βέβαια πού δέν σημαίνει γιάμάς, πού προσπαθούμε έδώ νά άνιχνεύσουμε τήν έξέλιξη τού Δια

φωτισμού, δτι ή γαλλική σκέψη τού δέκατου δγδοου αιώνα δένοφείλει τίποτα στούς προηγούμενους φιλόσοφους. Τούς οφείλειπολλά, καί ειδικά στον Descartes, στον Newton, στον Locke,στον Leibniz καί στον Σπινόζα. Ή έκτίμηση αύτής τής οφειλήςίσοδυναμεΐ μέ τήν διάκριση τού δρόμου ή μάλλον τών δρόμωνπού θά άκολουθήσουν οί νέοι φιλόσοφοι.

 Ή κληρονομιά τον Descartes.

Εϊναι παραδεδεγμένη ιδέα δτι στή χώρα τού Descartes είμαστεόρθολογιστές. Καθώς ό δέκατος δγδοος αιώνας στή Γαλλία εϊναιό κατ’ έξοχήν αιώνας τού ορθολογισμού, θά έπρεπε έπίσης νά είναικαί ό αιώνας τού θριαμβεύοντος καρτεσιανισμού. Γιά νά δεχτούμε

αύτόν το συλλογισμό, πρέπει νά ταυτίσουμε τον καρτεσιανό ορθολογισμό (πού θεμελιώνεται ίδεαλιστικά καί μεταφυσικά) μέ τόνορθολογισμό τού Διαφωτισμού (πού θεμελιώνεται έμπειρικά καίπειραματικά). Μέσα στόν Προεισαγωγικό λόγο γιά τήν ’Εγκυ κλοπαίδεια, πού ήταν ένα εϊδος καταστατικού χάρτη τού Διαφωτισμού, ό d’Alembert πλέκει μέ άποχρώσεις τό έγκώμιο τού Descartes, πού κατά τήν κρίση του πέτυχε περισσότερο ώς γεωμέτρηςπαρά ώς φιλόσοφος καί παραστράτησε στή φυσική καί στή μεταφυσική* ωστόσο «τόλμησε νά δείξει στά υγιή πνεύματα πώς νάάποσείσουν τόν ζυγό τής σχολαστικής, τής κοινής γνώμης, τήςαύθεντίας, μέ ένα λόγο τόν ζυγό τών προκαταλήψεων καί τής βαρ-

Η Γ λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι ΤΟΤ 18ο υ Ι . 271

Page 272: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 272/383

272 Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι .

βαρύτητας* μέ αύτή τήν έξέγερση, πού σήμερα έμεϊς δρέπουμετούς καρπούς της, πρόσφερε στή φιλοσοφία μιάν υπηρεσία πούπιθανώς εϊναι ούσιωδέστερη άπο δλες δσες οφείλει στούς περί

φημους προκατόχους του». Ό d’Alembert συγχωρεϊ στύν Descartes τά λάθη του γιατί, γιά νά βγάλει τύν άνθρωπο άπύ τήνπλάνη, ήταν άναγκασμένος νά τύν πάρει μέ τρόπο καί νά αντικαταστήσει τούς «παλιωμένους» παραλογισμούς μέ άλλους. Μήπωςτύ άνθρώπινο πνεύμα δέν εϊναι ένα παιδί «πού πρέπει νά τού δώσουμε ένα παιχνίδι γιά νά τού πάρουμε άπύ τά χέρια ενα επικίνδυνο δπλο;». Αύτύ σήμαινε επανατοποθέτηση τού Descartes στήν

παιδική ήλικία τού Διαφωτισμού καί έπίρρωση τού ρόλου τώνΕγκυκλοπαιδιστών ώς μαρτύρων καί πρωταγωνιστών τής ώρι-μότητας, άν άληθεύει ή άποψη δτι τύ πνεύμα «θά άφήσει άπύμόνο του αύτύ τύ παιχνίδι δταν θά έ'ρθει ό καιρύς τού Λόγου». Ήεποχή δηλαδή τού d’Alembert καί τών φίλων του.

Ώς χειραφετημένη θυγατέρα τού καρτεσιανισμού, ή φιλοσοφίατού Διαφωτισμού οφείλει στύν Descartes—καί στύν Malebranche—

τήν άγάπη τού συλλογισμού, τήν άναζήτηση τής διανοητικήςπροφάνειας καί προπάντων τήν τόλμη νά άσκεϊ ελεύθερα τήνκρίση της καί νά εφαρμόζει παντού τύ πνεύμα τής μεθοδικήςάμφιβολίας. «'Υπάρχω, άρα σκέφτομαι» θά είναι κατά κάποιοντρόπο τύ cogito τών φιλοσόφων τού Διαφωτισμού, πολύ κοντινύστύ καρτεσιανύ cogito. Πολύ κοντινό, άλλά μέ τήν άκριβώς άντίθετη σημασία. Ό Descartes πρόσφερε σέ αύτούς τούς φιλοσόφουςτά δπλα τους, άλλά, λέγει ό d’Alembert, «τά στρέφουμεεναντίον του».

Δηλαδή ένάντια στύν ίδεαλισμύ καί στύν δυαδισμό, ένάντιαστύ πνεύμα τού συστήματος καί τής παραγωγής. Πράγματι, γιάτύν Descartes ή ΰπαρξη τού Θεού, ό πνευματικύς χαρακτήραςτής ψυχής ή ό όρισμύς τής δλης ώς καθαρής έκτασης είναι αλήθειες, οί όποιες έ'χουν συλληφθεϊ άμεσα άπύ τή νόησή μας καίτών οποίων ή βεβαιότητα δέν έξαρτάται μήτε άπύ τήν παρατήρησητών γεγονότων, μήτε άπύ τήν έμπειρία, μήτε άπύ τύν λογισμύτών πιθανοτήτων ή τήν άξία τών μαρτυριών. Έτσι, καθώς ή καρτεσιανή μέθοδος άποσκοπει νά συλλάβει τήν ούσία τών πραγμάτων

Page 273: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 273/383

Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Λ Ι . 273

γιά νά παραγάγει άπο αυτήν συνέπειες καί εφαρμογές, άπό τήμιά μεριά ερχόταν σέ άντίθεση μέ το πειραματικό πνεύμα τώνεπιστημών τής φύσης καί άπό τήν άλλη μεριά μέ τό ιστορικό

πνεύμα τών επιστημών του άνθρώπου. Κατανοούμε λοιπόν δτι,άφοΰ σέ αύτά τά πεδία ό ορθολογισμός τού Διαφωτισμού άπαι-τούσε τή θεμελίωση στή μελέτη τών γεγονότων (Bayle, Buffon,Diderot) καί τήν άπολάκτιση ευφυών, άλλά άφηρημένων συστημάτων (βλ. γιά παράδειγμα Condillac ή Voltaire), άποστρεφόταντόν Descartes.

Μολαταύτα συνέχιζε τή σκέψη του. Κι αύτό γιατί ό Descartes,

άποσείοντας τό ζυγό τής παράδοσης καί τής αύθεντίας, άρα άντι-τείνοντας τήν προφάνεια τού λόγου στήν συνήθεια καί στήν προκατάληψη, ξεχέρσωσε τό πεδίο γιά μιά έ'ρευνα, ή οποία ώς μόναδρια άναγνωρίζει δσα διευρύνονται στιγμή μέ στιγμή χάρη στήνπρόοδο τής γνώσης. Ό Descartes έπέμεινε εξίσου στήν ένότητα τής έπιστήμης, ένότητα πού θεμελιώνει τήν ταυτότητα τής δύναμης τού άνθρώπινου πνεύματος, δποιο κι αν είναι τό άντικείμενο

στό όποιο έφαρμόζεται* αύτή ή πεποίθηση θά στηρίξει τό σχέδιοτής 9Εγκυκλοπαίδειας, τό όποιο δέν άποσκοπεΐ τόσο στή συσσώρευση ποικίλων γνώσεων, δσο στόν κατάλληλο φωτισμό τού τεράστιου όγκου γνώσεων πού έχουν συγκεντρωθεί άπό μιά ομάδαειδικών, έτσι ώστε ή νόηση νά τις άναμετρήσει καί νά συλλάβειτό γενικό τους νόημα καί τις ιδιαίτερες συνθήκες τους.1

1. Ή 9Εγκυκλοπαίδεια ή «Λελογισμένο λεξικό τών επιστημών, τών τεχνών καί τών επαγγελμάτων» ήταν ένα έργο πού ξεκίνησε τό1745 (ό πρώτος τόμος δημοσιεύτηκε τό 1751)καί άρχικά είχε σχεδιαστεί ώς απλή μετάφραση τηςCyclopaedia  τού Chambers.*Υπό τήν διεύθυνση τουDiderotκαί τού d’Alembert θά γίνει ένα πρωτότυπο έργο σέ 17 τόμους ίο κείμενο καί

11 τόμους πίνακες δπου συνεργάσθηκαν πολυάριθμοι συγγραφείς (άναφέρον- ται142,άλλά ύπάρχουν καί δεκάδες άνώνυμοι). ’Αφού άπαγορεύτηκε τό1759 μετά τόν έβδομο τόμο, ή 9Εγκυκλοπαίδεια έπανεκδίδεται μέ τούς δέκα τελευταίους τόμους κειμένου (1765) καί κατόπιν μέ τούς πίνακες (1772).

Page 274: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 274/383

274 Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι .

Τό γόητρο τον Newton καί τον Locke.

Ή φιλοσοφία του Διαφωτισμού δέν μπήκε κάτω.άπ’ τήν αιγίδατου Descartes, γιατί μαθήτεψε στον Newton καί στδν Locke.

Μετά τδ 1730 —'Ο λόγος γιά τή μορφή τών άστρων (1732)του Maupertuis είναι τδ πρώτο νευτώνειο βιβλίο πού γράφτηκεάπδ Γάλλο— έπιτελειται πανηγυρικά τδ πέρασμα άπδ τδν καρτε-σιανισμδ —πού δέσποζε στήν ’Ακαδημία τών Επιστημών— στδν

νευτωνισμό. Ό Newton κόμιζε μιά φιλοσοφία πειραματική. Άςπαρατηρούμε, άς λογαριάζουμε, άς συγκρίνουμε τά συμπεράσματα, άλλά άς μήν γυρεύουμε νά κατασκευάσουμε μέ μόνη τή νόησηφανταχτερά συστήματα εξήγησης πού μέ τήν άπλή παραγωγήάπαντούν σέ δλες τίς ερωτήσεις. Αύτδ είναι τδ νόημα τού περίφημου hypotheses non fingo. 'Όταν ό Buffon στδν πρόλογο τηςΦυσικής ιστορίας του (1749) εκδηλώνει τήν εχθρότητά του γιά

τά «μυθιστορήματα τών φυσικών» καί βεβαιώνει δτι «δ μόνοςτρόπος νά γνωρίσουμε εϊναι οί λελογισμένες καί εξακολουθητικέςέμπειρίες», συμπεριφέρεται ώς δπαδδς τού Newton. Ό Diderotστήν 'Ερμηνεία τής φύσης (1753) μιλάει στήν ίδια γλώσσα. Αύτδβέβαια δέν σημαίνει δτι ή νόηση εϊναι άοπλη μπροστά στά γεγονότα. Άπεναντίας! Τδ ζήτημα δέν εϊναι νά έρμηνευτεϊ ό κόσμος,άλλά νά διαπεραστεϊ* γι’ αύτδν τδ σκοπδ ή άνάλυση εϊναι πιδ

άποτελεσματική όδδς άπδ τήν παραγωγή. Ό ίδιος ό Newton έ'δω-σε τδ παράδειγμα διατυπώνοντας τδ νόμο τής βαρύτητας καί δίνοντας μ’ αύτδ τδν τρόπο στή μαθηματική γνώση τήν δυνατότητανά διαπεράσει τδν κόσμο. ’Έτσι, άπέρριπτε τήνμηχανιστική εξήγηση καρτεσιανού τύπου (πού δέν δίνει μιά θεωρία γιά τή βαρύτητα) καί συνάμα τήνμεταφυσική εξήγηση (πού δέν άναζητά τήνκρυμμένη αιτία της βαρύτητας)* έδινε άπλώς μιά μαθηματική διατύπωση πού περιέκλεινε τήν πλήρη περιγραφή δλων τών φαινομένων της βαρύτητας.

Ταυτόχρονα ό Newton καθησύχαζε τούς πιστούς πού τούςανησυχούσε ή καρτεσιανή αιτιοκρατία. Πράγματι, γιά τδν Des

Page 275: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 275/383

Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι . 275

cartes ό υλικός κόσμος είναι πλήρης* όλα εξηγούνται άπό τούςνόμους τής κίνησης καί τίποτα δέν μένει άπροσδιόριστο: τό πιθανόοφείλει νά συμβεί. Άπό τήν άλλη μεριά μέσα στό νευτώνειο σόμπαν τό κενό υπάρχει καί μέσα έδώ ό Θεός καθόρισε ελεύθερατούς νόμους τής ΰλης. Ό νόμος τής παγκόσμιας έλξης δέν επιβεβαιώνει άραγε τήν παντοδυναμία ένός Θεού πού έπιβάλλει τήντάξη; Σέ αύτό οφείλεται ό περίπλοκος καί βαθύς χαρακτήρας καθώς καί ή άμφιπλευρικότητα τής νευτώνειας επίδρασης πάνω στήγαλλική σκέψη του Διαφωτισμού. Καθιστώντας τόν κόσμο κατανοητό, ό Newton καλούσε τόν άνθρωπο νά θαυμάσει τά έργα τού

Δημιουργού: χάρη σέ αύτόν, περισσότερο άπό ποτέ, οί ούρανοί διηγούνται δόξαν Θεού. Τά τελικά αίτια, πού τόσο διασύρθηκαν άπότόν Descartes, ξαναβρίσκουν τό κύρος τους, καί πολλαπλασιά-ζονται οί φυσικοθεολόγοι πού συλλέγουν τά θαυμάσια τής φύσης(άπό έντομα μέχρι άστρα) γιά νά άναγνωρίσουν σέ αύτά τό χέριτού Θεού. Μιά πληθωρική φιλολογία έπιβεβαιώνει αύτόν τόν ύπέρ-μετρο θαυμασμό πού φτάνει μέχρι τις άφέλειες τού Bernardin de

Saint-Pierre. Ή επίδραση τού Newton ένίσχυε εξίσου τό θρησκευτικό συναίσθημα συμφιλιώνοντας τήν πίστη στόν Θεό καί τήνπιό τολμηρή άναζήτηση σέ δλα τά πεδία τής επιστήμης. Πράγματι,στή διάρκεια ολόκληρου τού πρώτου μισού τού δέκατου όγδοουαιώνα, καί άργότερα άκόμη, ή έργασία τών σοφών, ή οποία ένισχύ-θηκε, ένθαρρύνθηκε καί διαδόθηκε άπό πολλές δημοσιεύσεις (περιοδικά ιδιαίτερα) κι άπό τις άκαδημίες πού πολλαπλασιάζονται

στήν έπαρχία, τις περισσότερες φορές δέν έκλήφθηκε οΰτε έγινεδεκτή ώς πλήγμα σέ βάρος τών θρησκευτικών πεποιθήσεων.Μολαταύτα, ό Newton r— δπως άλλωστε καί ό Descartes—

κατάφερε νά στρέψει τή σκέψη τού Διαφωτισμού προς μιά κατεύθυνση άντίθετη μέ τήν ορθοδοξία. Πρώτα-πρώτα πρέπει νά παρατηρήσουμε —καί ό Voltaire ορθά τό ύπαινίσσεται ήδη άπό τό1734 (Φιλοσοφικές επιστολές)— ότι ό Θεός τού Newton, ό Θεός

τών σοφών είναι ένας Θεός υπερβολικά άπομακρυσμένος άπό έμάςκαί άπό τις θεολογικές μας φιλονικίες, γι’ αύτό δέν μπορεί νάάνήκει σέ μιά Εκκλησία. Είναι κατεξοχήν ό Θεός τών ντεϊστών,όπως ή προσφυγή στή φύση είναι τό κατεξοχήν επιχείρημα τών

Page 276: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 276/383

276 Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι .

ντεϊστών ενάντια στούς άθεους (βλ. Diderot, Φιλοσοφικές σκέψεις,xviii καί χχ). Εντούτοις οί άθεοι αντλούσαν άλλα συμπεράσματαάπο τή νευτώνεια θεωρία. Μέ τήν έλξη ή τή βαρύτητα, ή δλη δέν

εμφανιζόταν πλέον προικισμένη μέ μιά μοναδική ιδιότητα, τήνέκταση* δέν θά μπορούσε τάχα νά κατέχει καί άλλες; ’Έτσι κα-τέρρεε ή άνυπέρβλητη —καί άκατανόητη— καρτεσιανή αντίθεση άνάμεσα στή σκέψη, το καθαρό πνεύμα, καί στήν ΰλη, τήν καθαρήέκταση.

Μέ τήν άναίρεση τού καρτεσιανού δυαδισμού καί μέ τήνυπεράσπιση τής παρατήρησης καί τής άνάλυσης ένάντια στό πνεύ

μα τού συστήματος, ό Locke έπιβλήθηκε ώς «δάσκαλος» στούςΓάλλους φιλοσόφους τού δέκατου όγδοου αιώνα. Ύό Δοκίμιο γιά τήν άνθρώπινη νόηση  (1690), πού έκανε τόν κύκλο τής Εύρώπηςχάρη στήν γαλλική μετάφραση τού Pierre Coste τό 1700, έπαιξεγιά τή φιλοσοφία τών επιστημών τού άνθρώπου κατά τόν δέκατοόγδοο αιώνα τόσο σημαντικό ρόλο, όσο καί τά έργα τού Newtonγιά τή φιλοσοφία τών φυσικών επιστημών. Ή εφαρμογή τών άρ

χών του, δπως τήν έκανε ό Locke στήν πολιτική ή στήν παιδαγωγική, δέν μπορούσε εξάλλου παρά νά ένισχύσε,ι τό κύρος τουστά μάτια τών Γάλλων φιλοσόφων πού φρόντιζαν νά ύπηρετήσουντόν άνθρωπο όσο καί νά τόν γνωρίσουν.

Καί ό Locke άρνεΐται νά παραγάγει τούς νόμους τού σύμπαντος ξεκινώντας άπό κάποιες άρχές πού έχουν συλληφθεΐ άμεσαάπό τό Λόγο. *Av τά βάζει μέ τή θεωρία τών έμφυτων ιδεών, δέν

τό κάνει γιά νά βεβαιώσει ότι ή πραγματικότητα είναι άποκλειστι-κά ύλική (σάν ύπόθεση καί σχεδόν παρεμπιπτόντως άντιμετωπίζειτήν περίπτωση ότι ό Θεός θά μπορούσε νά δώσει στήν υλη τήνικανότητα σκέψης), άλλά γιά νά πει ότι οί ιδέες μας σχηματίζονται μέ βάση τήν αισθητή έμπειρία πού μάς έπιτρέπει νά φτάσουμεσέ αύτή τήν πραγματικότητα. Αύτή ή άποψη γιά τή νοητική ζωή,πού είναι έλάχιστα πρωτότυπη άν τή δούμε μόνο ώς συνέχιση τού

άριστοτελισμοΰ ή ώς έπανέκδοση τής θεωρίας τού Gassendi, περιείχε μιά μεθοδολογική άρχή κεφαλαιώδους σπουδαιότητας: ή πραγματικότητα έπρεπε νά κατανοηθεΐ μέ τήν άμεση παρατήρηση, τήνσυγκεκριμένη άνάλυση τών γεγονότων, καί όχι μέ τήν παραγωγή

Page 277: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 277/383

Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι . 277

πού ξεκινάει άπο ιδέες. Πράγμα πού σήμαινε δτι άντικαθιστοΰσεμιά μεταφυσική άποψη γιά τή γνώση μέ μιά άποψη γενετική.'Όταν δ Voltaire στίς Φιλοσοφικές επιστολές άντιθέτει σέ δσους

έπλασαν τδ μυθιστόρημα τής ψυχής (δηλ. στον Descartes) τον«Σοφό Locke» πού έκθέτει τήν Ιστορία  τής ψυχής, έκφράζεταικιόλας δπως θά κάνει δ Buffon γιά νά δικαιολογήσει τό σχέδιομιάς Φυσικής ιστορίας. Γιά τήν φιλοσοφία του δέκατου όγδοουαιώνα ή εμβέλεια τών θέσεων τού Locke θά είναι τεράστια. ’Αναμφίβολα ή κριτική πού άσκεΐ σέ βάρος τών έμφυτων ιδεών θά μπορούσε νά ερμηνευτεί μέ τρόπο εύνοϊκό γιά τόν υλισμό καί δέν θά

έλειπαν οί υπερασπιστές τής πίστης γιά νά κάνουν τόν Lockeπατέρα τών σύγχρονων ύλιστών. Εντούτοις ή αισθησιοκρατία τούLocke θά μπορούσε θεωρητικά νά μετεξελιχθεΐ σέ έναν ιδεαλισμό τύπου Berkeley (ή πραγματικότητα τής αίσθησης παίρνει τήνθέση τής αίσθησης τής πραγματικότητας)* αν δ Locke δέν άντι-μετωπίστηκε στή Γαλλία μέ αύτό τόν τρόπο, ή υλιστική χρήσητών ιδεών του δέν άντιστοιχεΐ παρά σέ μιά μονάχα δψη τής υστε

ροφημίας του* αν περιοριζόμαστε μόνο σέ αύτή τή χρήση, θά κρύβαμε τήν πρωτοτυπία τών υλιστών πού ξεπερνούν τήν αισθησιοκρατία τού Locke (γιά παράδειγμα δ La Mettrie, δ Diderot, όHelvetius). Γιά τούς ύλιστές δσο καί γιά έκείνους πού δέν ήσανυλιστές, καθώς καί στά πεδία πού ύπερέβαιναν τά δρια τής ψυχολογίας τού άτόμου, δ iJLocke καταξίωσε δριστικά τόν ρόλο τήςέμπειρίας' δίδαξε πώς νά γίνεται ή άνάλυση τών ιδεών γιά νά

ξαναβρίσκεται ή πρωταρχική συγκεκριμένη έμπειρία (ή δποία άλλωστε δέν είναι ένα απλό φυσικό άντικείμενο, άλλά έμπεριέχει τόπαιχνίδι τής έπιθυμίας καί τών ένορμήσεων)' μέ αύτό τόν τρόποδ Locke άνοιγε τόν δρόμο —έναν άπό τούς πιό γόνιμους τού γαλλικού Διαφωτισμού— στήν κριτική τών ήθικών ιδεών καί τώνπαραστάσεών μας. Έτσι δ δρος μεταφυσική —στό βαθμό πού δένάποπέμπεται άπό τό λεξιλόγιο— άλλαζε νόημα γιά νά υποδηλώσει

τήν άνάλυση τών ιδεών (π.χ. τήν ιδέα τής έλευθερίας, τήν ιδέα τούΘεού κτλ.). Ό Buffier, ένας άπό τούς πρώτους Γάλλους μαθητέςτού Locke γράφει: «Τό άντικείμενο τής μεταφυσικής είναι νάκάνει μιά τόσο άκριβή άνάλυση τών άντικειμένων τού πνεύματος,

Page 278: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 278/383

Page 279: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 279/383

Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι . 279

του Leibniz μπορούσε άνεμπόδιστα νά συμφωνήσει μέ τις νευτώνειες θέσεις στήν κοινή άντίθεση πρύς τύν καρτεσιανισμό. Επίσηςό Leibniz πρόσφερε στή σκέψη του Διαφωτισμού νέες ιδέες προ-

τείνοντας γιά παράδειγμα μιά θεωρία του άτομικοΰ πού ξεπερνών-τας τήν άντίθεση άτομο-σύμπαν καλουσε νά άναζητηθεί ή άλήθειατού Είναι μέσα στύ μερικό και δχι πλέον μέσα στή γενική ιδέαπού θά μπορούσαμε νά σχηματίσουμε μέ τήν άφαίρεση. Μαντεύουμετήν σημασία αύτής της σκοπιάς γιά τήν αισθητική καί τήν άμεσησχέση της μέ τή λογοτεχνική καί καλλιτεχνική κίνηση στή Γαλλίατού δέκατου βγδοου αιώνα (ό Άνηψιύς τού Rameau, ή Κυρία de

Merteuil δέν είναι πιά τύποι δπως ό Φιλάργυρος ή ό Ψεύτης).Στή φιλοσοφία τής φύσης ή άρχή της συνέχειας ένθάρρυνε τολμηρές υποθέσεις (Maupertuis, Buffon, Diderot). Έτσι στο καρτεσιανό ρεύμα τών καθαρών καί διακεκριμένων ιδεών άντιπαρατίθε-ται —ή κάποτε άναμιγνύεται μαζί του— ενα λεϊβνίτειο ρεύμα πούπρεσβεύει τή λογική τού άτομικού, τύν δυναμισμύ καί τύν όργα-νικισμό. Πρέπει νά πούμε επίσης δτι, δπως καί στήν περίπτωση

τού Descartes ή τού Newton, τήν κληρονομιά τού Leibniz θάτήν έπικαλεστούν άντίθετες τάσεις: αν ό χριστιανικές σπιριτουα-λισμύς μπορεί νά άναφέρεται στύν συγγραφέα τήςΘεοδικίας, αύτήή τελευταία προσφέρει τά ίδια δπλα στήν αισιοδοξία τών ντεϊστώνάπύ τήν άλλη μεριά, ή θεωρία τών μονάδων, άναθεωρημένη καίδιορθωμένη άπύ ύλιστική σκοπιά, μπορεί νά στηρίξει μιάν άθεηάντίληψη γιά τή ζωή. Τέλος ή θέση τής προδιατεταγμένης αρμο

νίας, ή πεποίθηση δτι ό Θεύς δέν μπορούσε παρά νά διαλέξει τύνκάλλιστο δυνατύ κόσμο, περιείχαν έν σπέρματι μιά διδασκαλίααιτιοκρατική, «φαταλιστική». Πράγματι, ό σχολιαστής τού ίησουϊ-τικού Journal de Trevoux, τύ 1737, δέν παρέλειπε νά καταγγείλ-λει τήν αισιοδοξία τού Leibniz ώς «μασκαρεμένο ύλισμύ» καί ώς«πνευματικέ σπινοζισμό».

Τύ νά δούμε τύν Leibniz σάν έναν «έκπνευματωμένο» Σπινόζα

είναι σάν νά βλέπουμε τύν Σπινόζα σάν έναν «έξυλικευμένο» Leibniz. Ό Σπινόζα είναι ένας άπύ έκείνους πού μέσα στή γιγαντομαχία τών ιδεών κατά τύν δέκατο δγδοο αιώνα θεωρήθηκε σημείοάναφοράς. Στύ λεξιλόγιο τού Διαφωτισμού τύ νά είσαι «σπινοζι-

Page 280: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 280/383

280 Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι .

στής» σήμαινε δτι είσαι, ένας άθεος ύλιστής. Άκόμα περισσότεροκαί άπό τόν Leibniz, τό έργ©του σπάνια ήταν γνωστό άπό πρώτοχέρι (ή άστυνομία έπαγρυπνοΰσε...), ή επίδρασή του, έστω κι άν

βασίζεται σέ μιάν άπατηλή ερμηνεία τής σκέψης του, άσκήθηκεώς άντίθεση στόν καρτεσιανό ιδεαλισμό καί ώς νέα επικύρωση τώνθέσεων τής φιλοσοφίας τών Ιταλών τής Αναγέννησης (Pomponazzi, Bruno, Campanella). Εξομοιώνοντας τόν Θεό μέ τή Φύση, ό μονισμός τού Σπινόζα, δσο διαφορετικός κι άν ήταν άπό τόνλεϊβνίτειο πλουραλισμό, οδηγούσε δπως κι αύτός στήν άρση τούδυαδισμού* εύνοούσε τόν πανθεϊσμό.1Προασπίζοντας μιάν άποψη

αύστηρά αιτιοκρατική, ύποβίβαζε τίς έννοιες τής ελευθερίας καίτού τυχαίου πρός όφελος τής αιτιότητας καί τής άναγκαιότητας.Ό Diderot δέν θά παραλείψει νά διευκρινίσει δτι ό Ζάκ ό «φαταλιστής» συλλογιζόταν σύμφωνα μέ τόν άρχηγό του, ό όποιος εϊχεάντλήσει τίς άπόψεις του άπό «τόν Σπινόζα του, τόν όποιο ειχεάποστηθίσει». Τέλος, ή πιό συνηθισμένη ερμηνεία τού σπινοζισμοΰκαλούσε νά δούμε μέσα στή Φύση μιάν ψυχή τού κόσμου συγκροτη

μένη άπό μιάν λεπτή ΰλη, πού βρίσκεται πάντοτε έν κινήσει καίμόνο ένα μέρος της άποτελούν οί άτομικές ψυχές.Στό έργο του Tractatus theologicopoliticus  ό Σπινόζα έδωσε

έπίσης τό πρώτο παράδειγμα μιάς άντιθρησκευτικής ιστορικής κριτικής. Τό εγχείρημα αύτό ήταν μέσα στή λογική τού συστήματοςτου: ό σπινοζικός μονισμός δέν μπορούσε νά δεχτεί δτι ή Βίβλοςάνήκει σέ ένα περιορισμένο πεδίο, έκεϊνο τού πνεύματος* έπρεπε

άκόμα νά μελετηθεί ώς ένα μέρος τού Εϊναι* άνήκοντας στήνnatura naturata, ή Βίβλος υπάκουε στούς οικουμενικούς νόμους. Αύτή τή λογική θά συμμεριστεί καί ή γαλλική σκέψη τού Διαφωτισμού.

1. Ή λέξηπανθεϊστής πλάστηκε άπο τόν Toland τό 1705, καί τά πρώτα παράγωγα στή γαλλική, pantheiste  καίpantheisme, χρονολογούνται άπό τό 1712. Σχετικά μέ τή χρονολόγηση τών λέξεων βλ. Ο. Bloch καί W. von  Warttrurg, Dictionnaire Etymologique de la langue Frangaise (P.U.F.). Οί ενδείξεις αύτές, πάντως, δένπρέπει νά θεωρούνται ώς άπόλυτες άφετηρίες, άλλά μόνο ώς πρώτες χρονολογίες (συχνά πρόσκαιρες) πού σημειώνονται σύμφωνα μέ τή σημερινή γνώση τών κειμένων.

Page 281: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 281/383

Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι . 281

Στίς έπιδράσεις πού άναλύσαμε μέ συντομία έρχονται, νά προστε

θούν πολλές άκόμα, γιατί οί Γάλλοι φιλόσοφοι τού Διαφωτισμούή σαν μεγάλοι άναγνώστες καί ηθελημένα άνάπτυξαν τή σκέψητους μέσα σέ ένα «διάλογο» μέ τούς μακρινούς ή κοντινούς προκα-τόχους τους (μέ τούς άρχαίους, δπως ό Σενέκας ή ό Λουκρήτιος,καί μέ νεότερους, δπως ό Montaigne καί ό Bacon). Άνάμεσα σέάλλες σύγχρονες επιδράσεις θά έπρεπε νά κάνουμε μιάν άναφοράστούς Άγγλους ντεϊστές (Toland, Collins, Tindal), στον Man-

deville (γιά τήν ήθική), στον Shaftesbury καί στον Hutcheson(γιά τήν αισθητική κτλ.). Άπο τήν άλλη μεριά πρέπει νά τονιστείμέ τήν μεγαλύτερη δυνατή έμφαση δτι ή εξέλιξη τών ιδεών στήΓαλλία έκείνη τήν έποχή είναι άλληλένδετη μέ ένα διεθνές κίνημα,δπου παίζουν το ρόλο τους ό ’Ισπανός Feijoo, ό Άγγλος Hume(πού διαβάζεται στή Γαλλία δσο καί στήν Αγγλία), ό ΓερμανόςWolff, ό Ρώσσος Λομονόσοβ, ό Αμερικανός Franklin, ό ’ΙταλόςBeccaria (τού οποίου ή Πραγματεία γιά τά εγκλήματα καί τις 

 ποινές μεταφράστηκε άμέσως άπο τον Morellet) κτλ. ’Εντούτοις,μέ τήν ποικιλία καί τήν έκταση τών έγχειρημάτων της, ή γαλλικήφιλοσοφία τού δέκατου ογδοου αιώνα έπαιξε ένα ρόλο πρωτοπορίας, άφού στάθηκε ικανή νά κάνει το κίνημα τού Διαφωτισμούπνεύμα μιάς μεγάλης στιγμής τού πολιτισμού.1 Πρέπει τώρα νάάναφερθούμε σέ ορισμένες περιοχές δπου άσκήθηκε ιδιαίτερα αύτήή φιλοσοφία.

'Η φύση.

Γιά τή γνώση τής φύσης ό δέκατος όγδοος αιώνας κληρονόμησεπολλές άπο τις άνακαλύψεις τού δέκατου έβδομου καί κατάφερενά έπωφεληθεΐ άπο τις νέες συνθήκες πού δημιουργήθηκαν γιά τήν

διάδοση καί τή διδασκαλία τών έπιστημών.1. Άς παρατηρήσουμε ότι ή λέξη civilisation  είναι δημιούργημα του

δέκατου όγδοου αιώνα.

Page 282: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 282/383

Ό Fontenelle είναι άναμφίβολα δ πρώτος πού μέσα στίς Συζητήσεις γιά τήν πολλότητα τών Κόσμων  (1686) βοήθησε νάσυνειδητοποιηθεί δτι ή επιστημονική γνώση άποτελεΐ άπαραίτητο

εφόδιο του καλλιεργημένου άνθρώπου. *Αν αύτδ τδ εγχείρημα εγκαινιάζει μιάν παράδοση πού δ γαλλικός Διαφωτισμός θά υπηρετήσει πανηγυρικά, γενικεύοντας ένα δικό του στύλ έκθεσης, χαρακτηριζόμενο άπό τήν σαφήνεια, τήν λεπτότητα καί τή ζωηρότητατής έκφρασης, ώστε νά πέσουν τά χωρίσματα άνάμεσα στή γλώσσα τού ειδικού καί στή γλώσσα τού άνειδίκευτου (αυτός θά είναιδ σκοπός τής9Εγκυκλοπαίδειας), τό έργο τού Fontenelle έχει μιάν

άλλη άξια: υψώνεται· σ’ έναν στοχασμό πάνω στήν πραγματικότητα έκείνη πού ή έπιστήμη άποκαλύπτει στούς άνθρώπους. Τόκολοσσιαίο τού σύμπαντος καί ή πολλότητα τών κατοικημένων κόσμων δδηγούν σέ μιά σχετικιστική άντίληψη πού άπορρίπτει κάθεάνθρωπομορφισμό, άρα κάθε άναφορά σέ μιά αισιοδοξία έπικα-λούμενη τήν θεία πρόνοια καί κάθε προσφυγή σέ μιά τελολογίαγιά τήν άποκλειστική έξυπηρέτηση τού άνθρώπου. Πιστός συνρ-

λικά στό καρτεσιανό πνεύμα, δ Fontenelle έπιμένει στήν άπλό-τητα καί στήν δμοιομορφία τού μηχανισμού τού σύμπαντος· ωστόσο ύπογραμμίζει τήν άπειρη ποικιλία τών προϊόντων τής φύσης,πού είναι πάντα έν κινήσει («δλα είναι ζωντανά, δλα είναι έμψυ-χα») καί δέν άναφέρει οΰτε μιά φορά τή λέξη Θεός.

Παράλληλα μέ αύτή τή μηχανιστική άποψη έκφραζόταν —τιςπιό πολλές φορές σέ παράνομα χειρόγραφα, κακομελετημένα άκό

μα1— ένας ένατενιστικός νατουραλισμός, πού έπανασυνδεόταν μέτήν ιταλική παράδοση τής Αναγέννησης. Τέτοια βιβλία ήσαν 01 άρχές τής Φύσης  (1725 καί 1731) τού Francesco Colonna2ήκείμενα μέ τούς εύγλωττους τίτλους: Γιά τήν υλική 'ψυχή, 9Επιστολές γιά τή δραστηριότητα τής νλης, Jordanus Brunus Redivi-ms κτλ. Ένώ οί καρτεσιανοί έπιδίδονται κυρίως στήν άπομόνωση

282 Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι .

1. Βλ. J. S. Spink: La libre pensee frangaise de Gassendi a Voltaire, Editions Sociales, Paris, 1966 (400 σελίδες).

2. F. Colonna (1644-1726). Γεννήθηκε στή Ρώμη κι εγκαταστάθηκε στή Γαλλία δπου θά ζήσει εξήντα χρόνια. Μαθητής τουBoulainvilliers.

Page 283: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 283/383

Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι . 283

τών φαινομένων, στήν εξήγησή τους, έντοπίζοντας τίς δυνάμειςτών οποίων εϊναι προϊόντα, οί νέοι «φυσιοκράτες» βλέπουν τόσύμπαν σάν ένα μεγάλο οργανισμό σέ διηνεκές γίγνεσθαι, δπουκάθε φαινόμενο μπορεί νά συλληφθεϊ μόνο σάν μιά άποψη τήςοικουμενικής ζωής. Αύτό τόν ένατενιστικό νατουραλισμό, πού έκανεέντονη τήν παρουσία του τά πρώτα τριάντα ή σαράντα χρόνια τουαιώνα, θά διαδεχτεί ένας νατουραλισμός πού θά δανειστεί άπό τόνπροηγούμενο πολλά θέματα καί ιδέες.

'Η πρωτοτυπία τής σκέψης τού Διαφωτισμού μέσα στήν κίνησή της εϊναι δτι πέρασε άπό μιάν κοσμοαντίληψη κληρονομημένη

άπό τή μαθηματική φυσική σέ έκείνη τής περιγραφικής φυσικής,πού στηριζόταν προπάντων στις προόδους πού σημείωσε ή βιολογία, ή φυσιολογία, ή ιατρική. ’Αντίθετα μέ τό πνεύμα τού συστήματος πού καλλιεργήθηκε κατά τόν δέκατο έβδομο αιώνα, οί φιλόσοφοι τής έμπειρίας θά καταλήξουν στό συμπέρασμα δτι τά φαινόμενα πού άποκαλύπτει ή έπιστήμη εϊναι τά πρώτα δεδομένακαί δτι μόνο ξεκινώντας άπό αύτά οφείλουμε νά άναχθούμε στις

άρχές.Τά πιό σημαντικά φαινόμενα πού θά προσελκύσουν τήν προσοχή τών νέων φιλοσόφων τής φύσης εϊναι ή μυϊκή έρεθισιμότητα(πού υπογραμμίστηκε άπό τόν Ελβετό Haller τό 1764), ή αναγέννηση τού πολύποδα μέσα στό γλυκό νερό (1741) κι ή ύποτιθέ-μενη αύτόματη γένεση τών «χελιών» τού Needham (1748). Στόέπίκεντρο έμπαιναν πιά οί ένεργές καί δημιουργικές τάσεις τής

ζωής, ό οργανισμός.Τό φιλοσοφικό πρόβλημα τότε ήταν τό άν ή φύση μπορούσενά έξηγηθεϊ μέ τήν τυχαία δράση τών ποιητικών αιτίων (άποψητών καρτεσιανών καί τών υλιστών) ή μέ τούς νόμους μιάς τελολογίας τής θείας πρόνοιας (άποψη τού Newton). Άλλά οί παρατηρήσεις τών βιολόγων γελοιοποιούσαν τίς μηχανιστικές υποθέσειςκαθιστώντας συνάμα προβληματική τήν ΰπαρξη μιάς σκοπιμότη

τας έξωτερικής πρός τόν κόσμο. Ό πρώτος πού κατανόησε τήσπουδαιότητα τού διλήμματος καί προσπάθησε νά τό ξεπεράσειήταν ό Maupertuis, τού οποίου τό Δοκίμιο κοσμολογίας  (γράφτηκε τό 1742) καί κατόπιν τό Δοκίμιο γιά τό σχηματισμό τών

Page 284: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 284/383

284 Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι .

οργανικών σωμάτων  (1751) εξηγούν δτι τά στοιχεία τής δληςτείνουν νά οργανώνονται σέ ζωντανές μορφές πού πραγματώνονταιμέ τρόπο διαρκή μόνο μετά άπο πολυάριθμες δοκιμές καί άποτυ-

χίες: δ,τι επιβίωσε είναι πετυχημένοι σχηματισμοί πού σέ μάςσήμερα δίνουν τήν ψευδαίσθηση μιάς σκοπιμότητας.Μέ το ϊδιο πνεύμα, ό Buffon θά συλλάβει μιά τεράστια

Φυσική ιστορία ώς μεθοδικό καί λελογισμένο εύρετήριο δλων τώνβασιλείων τής φύσης (τό μόνο πού δέν πραγματεύτηκε αύτός καίοί συνεργάτες του ήταν τό φυτικό βασίλειο καί ή μικροβιολογία).Γιά πρώτη φορά προτεινόταν μιά ιστορία του κόσμου άνέγγιχτη

άπό κάθε θρησκευτικό δόγμα, θέλοντας νά στηριχτεί μόνο σέ πα-ρατηρήσιμα γεγονότα καί σέ πειραματικές άρχές τής φυσικής. Ήσπουδαιότητα του Buffon μέσα στή φιλοσοφία του Διαφωτισμούοφείλεται στίς θέσεις του άπέναντι στά προβλήματα τής έπιστη-μονικής μεθόδου, τής ιστορίας τής φύσης, τής γενικής βιολογίαςκαί, δπως θά δούμε παρακάτω, τής άνθρωπολογίας. Πριν άπό τόνBuffon ό φυσιολόγος έβλεπε τή φύση σάν νά είχε βγει άπό τά

χέρια τού δημιουργού καί περιοριζόταν νά καταγράφει καί νά περιγράφει, άρκούμενος, /δτανήθελε νά εξηγήσει, νά μαντεύει τις τελικές αιτίες, δηλαδή τις προθέσεις πού μπορεί νά είχε ό Θεός,δταν δημιουργούσε τά έμβια δντα. Ξένος σέ κάθε θεολογική ενασχόληση, ό Buffon δέν περιορίζεται στήν περιγραφή: συλλέγει τάγεγονότα γιά νά διακρίνει μέσα σέ αύτά τις αιτίες καί νά άνακαλύ-ψει τούς νόμους πού διέπουν τή ζωή τής φύσης. Πιστεύοντας στό

μέλλον τής επιστήμης, πρεσβεύει δτι αν ό άνθρωπος δέν μπορείάκόμη νά καταλάβει τά πάντα, τουλάχιστον θά διευρύνει άκατά-παυστα τό πεδίο τών γνώσεών του χάρη στήν έμπειρία καί στόσυλλογισμό. ’Έτσι ή φύση μπορεί νά κατανοηθεί διττά: μέ τήνάνασύσταση τής ιστορίας της, πού έξηγεί τις παρούσες μορφέςέπιστρέφοντας στό παρελθόν (ό Buffon έπιμένει ιδιαίτερα στήνιστορία τής Γής), καί μέ τή γνώση τών νόμων πού διέπουν αύτή

τήν ιστορία. Μέσα στό πνεύμα τής σύγχρονης επιστήμης ό Buffonτόνιζε τά φαινόμενα τής γένεσης καί τής έξέλιξης. Γιά νά εξηγήσειτά φαινόμενα τής ζωής, κατέφυγε στή θεωρία τών «οργανικώνσωματιδίων», λεπτότατων καί άκατάλυτων μορίων πού περνούν

Page 285: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 285/383

Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι . 285

άπό τό ένα ονστό άλλο κατά τίς έκάστοτε διακυμάνσεις τής. διατροφής καί τής άναπαραγωγής. Μιά παρόμοια θεωρία (στήν οποίαμπορούμε νά άναγνωρίσουμε τήν μονάδα του Leibniz έξυλικευμέ-

νη), δσο άτοπη καί άν μάς φαίνεται, εϊχε τό πλεονέκτημα δτιπαρουσίαζε τό σχηματισμό τών έμβιων δντων ώς φυσικό γεγονός προσιτό στήν έπιστήμη, δτι τόνιζε τά φαινόμενα τής κληρονομικότητας (πού ήσαν άνεξήγητα γιά τή θεωρία τών προϋπαρχόν-των γενών, του συρμού τότε), κι άκόμα δτι άπέφευγε μιά άπλοϊκήέξομοίωση τών φαινομένων τής ζωής μέ τά φαινόμενα τής άκα-τέργαστης ΰλης. Όσο γιά τήν καταγωγή αύτών τών «σωματι

δίων», δηλαδή τήν καταγωγή τής ζωής, ό Buffon θά τήν έντο-πίσει τό 1779 σέ χημικούς συνδυασμούς πού μπόρεσαν νά παρα-χθοΰν σέ κάποια στιγμή πού ή Γή ξαναψυχράθηκε. Αύτή ή υπόθεση —πού δέν εϊναι παρωχημένη— άντιστοιχεϊ στήν θεμελιώδηβιολογική σκέψη τού Buffon: «Τό έμβιο καί τό έμψυχο, άντί νάεϊναι μιά μεταφυσική βαθμίδα τών δντων, εϊναι μιά φυσική ιδιότητα τής ΰλης». Χωρίς νά είναι άληθινά μεταμορφιστής (μιά καί

πιστεύει στήν ΰπαρξη πρωταρχικών τύπων), ό Buffon άνοίγει στόνχώρο τής ζωολογίας τήν οδό στόν μεταμορφισμό τού Lamarck,δταν δείχνει δτι οί ζωντανές μορφές έχουν μιάν ιστορία, δτι έπι-δέχονται τροποποιήσεις καί δτι σέ πολυάριθμα είδη οί άπαιτήσειςτής ζωής προϋποθέτουν τήν ίδια οργάνωση.

’Άλλοι φιλόσοφοι θά παρουσίαζαν μέ προκλητική καθαρότητατίς υλιστικές άπόψεις πού ό Maupertuis καί ό Buffon κάλυπταν

μέ πολλές άποχρώσεις. Πριν άπό τόν d’Holbach, τόν La Mettrieκαί τόν Diderot, αύτοί οί δύο ήσαν οί πρώτοι πού θεμελίωσαν μιάνυλιστική φιλοσοφία πάνω στις φυσικές επιστήμες.

Ένώ στό Ό άνθρωπος-μηχανή (1747) 6 La Mettrie ύποστη̂ρίζει δτι ή ΰλη είναι καί σκέψη, καί δτι έπιτελειται ένα άνεπαίσθη-το πέρασμα άπό τό ζώο στόν άνθρωπο, στό 'Ο άνθρωπος-φντό (1748) επαναλαμβάνει τήν ιδέα τού Leibniz γιά τή συνεχή άλυ-

σίδα τών δντων έρμηνεύοντάς την μέ ύλιστικό νόημα: «Τό έσχατοή τό πιό ταπεινό ζώο διαδέχεται τό πιό πνευματώδες φυτό» καίπριν άπό τόν Maupertuis, τόν Buffon καί τόν Diderot ύπογραμ-μίζει, πέρα άπό τήν ποικιλία τών έπιφαινομένων, τήν ΰπαρξη ένός

Page 286: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 286/383

286 Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι .

μοναδικού σχεδίου, μέ βάση το όποιο μορφοποιοΰνται τά ζωντανάδντα, συγκρίνοντας γιά παράδειγμα τήν κυκλοφορία του αίματοςμέ τήν κυκλοφορία του χυμοΰ. ’Αντίληψη πού γενικεύεται στό

 Σύστημα τον  9Επίκουρου  (1750), δπου ή γένεση τών ζωντανώνμορφών εξηγείται μέ τή συνάντηση ζωικών καί φυτικών σπερμάτων πού ύπάρχουν μέσα στήν άτμόσφαιρα. Επαναλαμβάνοντας τιςιδέες τού Λουκρήτιου γιά τόν άφανισμό τών κακοφτιαγμένων καίμή βιώσιμων άτόμων καί γιά τήν επιβίωση τών ειδών, «τά οποίαέχουν δλα τά ουσιώδη μέρη τους», άρνιόταν μέ τό ίδιο πνεύμαπού τό έκανε κι ό Maupertuis, άλλά μέ πολύ μεγαλύτερη πολεμική,

σφοδρότητα, τό δίλημμα τής τύχης καί τής σκοπιμότητας: «Τόνά αίρεις τήν τύχη δέν σημαίνει δτι άποδείχνεις τήν ύπαρξη ένόςύπερτάτου δντος, γιατί μπορεί νά υπάρχει κάτι άλλο πού δέν είναιούτε τύχη οΰτε Θεός, θέλω νά πώ ή Φύση».

'Η σκοπιά του πλησιάζει πολύ σέ έκείνη τού Diderot μέσαστό πρώτο προσωπικό του έ'ργο, τις Φιλοσοφικές σκέψεις (1746).Προσποιούμενος δτι έχει πεισθεί άπό τόν ντεϊσμό, ό συγγραφέας

άφήνει τήν τελευταία λέξη στόν άθεο· δσο λίγο κι αν συμφωνούμεμαζί του στό ζήτημα «τής αιώνιας ύπαρξης τής ύλης καί τήςσυνάφειας τής κίνησης μαζί της», λέει, οφείλουμε νά δεχτούμε,σύμφωνα μέ τή θεωρία τών πιθανοτήτων, δτι ή φύση μπόρεσε άπόμόνη της νά βγάλει μέσα άπό τις άπειρες διαδοχές τών πιθανώνσυνδυασμών τις «υπέροχες διευθετήσεις» πού βλέπουμε σήμερα(εικοστή πρώτη Σκέψη). Βασιζόμενος στήν έμπειρία ένός έκ γενε

τής τυφλού, γιά τόν οποίο παρόμοιες διευθετήσεις δέν είναι ορατές καί δέν άποδείχνουν τίποτα, μνημονεύει, στήν 9 Επιστολή για τούς Τυφλούς, τήν ύπαρξη «τεράτων» γιά νά άμφισβητήσει τήνπαρέμβαση ένός θείου νομοθέτη καί γιά νά δεί τόν κόσμο ώς«μιά γοργή διαδοχή δντων πού άλληλοδιασταυρώνονται, ωθούνταικαί έξαφανίζονται». Μέ αύτή τήν άφετηρία ό Diderot θά έμβα-θύνει τό στοχασμό του προς τήν κατεύθυνση ένός μονισμού πού

άντιτίθεται στόν χριστιανικό καί καρτεσιανό δυαδισμό. Στήν 'Ερμηνεία της Φύσης (1753) μάς καλεΐ νά δούμε νά σχηματίζεται τόζωντανό έμβρυο «τής μάζας τής ύλης» καί νά άποκτά «μέ μιάνάπειρία οργανώσεων καί άναπτύξεων» στή διάρκεια «έκατομμυ-

Page 287: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 287/383

ρίων χρόνων» ιδέες, σκέψη, συνείδηση, γλώσσα, πολιτισμό. Αύτήή υλιστική θεώρηση συμβάδιζε μ* έναν ενθουσιώδη έπαινο τής εμπειρίας, δπου ή πιό θερμή εύφράδεια πήγαινε χέρι-χέρι μέ τήν καθαρότητα καί τή σταθερότητα τών άρχών: ή σκέψη τού φιλοσόφου,δπως καί τού επιστήμονα, οφείλε νά ένστερνισθεϊ τά τρία στοιχείαμιάς ενιαίας μεθόδευσης: τήν «παρατήρηση», πού συλλέγει τά γεγονότα, τό «στοχασμό», πού τά συνδυάζει, καί τήν «έμπειρία»,πού έπαληθεύει τά άποτελέσματα τού στοχασμού.1Στό 5Όνειρο τον d’Alembert (1769) ό Diderot άναπτύσσει τή σκέψη του μέτήν μεγαλύτερη τόλμη, προτείνοντας τήν άρχή μιάς γενικής αισθη

τικότητας τής ΰλης* έτσι είναι σέ θέση νά τονίσει τήν συνέχειαάνάμεσα σέ δλους τούς τρόπους ύπαρξης τής ύλης, άπό τούς πιόαπλούς ώς τούς πιό σύνθετους. Καί καταφέρνει νά φτάσει σέ μιάνσύγχρονη άντίληψη τού μεταμορφισμού, δταν γιά παράδειγμα βάζεικάποιον νά πει στόν γιατρό Bordeu: «Τά δργανα παράγουν τίςάνάγκες καί άντίστοιχα οί άνάγκες παράγουν τά δργανα». Μέσασέ αύτή τήν προοπτική ό άνθρωπος δέν είναι πλέον μιά εξαίρεση

μέσα στή φύση, άλλά ό ίσως πρόσκαιρος σταθμός μιάς έξέλιξηςπού συνεχίζεται* ή διανοητική καί θυμική ζωή του φανερώνει εντόςτου τήν παρουσία τής οικουμενικής αισθητικότητας καί ενέργειας,καί αύτή ή παρουσία τόν καθιστά άλληλέγγυο μέ ολόκληρη τήφύση.

'Ο άνθρωπος: ψυχολογία και ανθρωπολογία.

Τό γεγονός, δτι ό Diderot «ονειρεύεται» άναφορικά μέ τή φύση,είναι γιά μάς ερέθισμα νά στοχαστούμε πάνω στόν άνθρωπο.Πράγματι, ένας προφανής δεσμός συνδέει τό πρόβλημα τής φύσηςμέ τό πρόβλημα τού άνθρώπου: ή άνθρώπινη σκέψη δέν μπορεί

1. Στό πνεύμα τούτης της σχέσης άνάμεσα στή θεωρητική σκέψη καί στόν πειραματισμό, ό Diderot μπορούσε νά γράψει: «“'Ας σπεύσουμε νά κάνουμε τή φιλοσοφία λαϊκή. ’Άν θέλουμε νά προχωρήσουν οί φιλόσοφος άς πλησιάσουμε τό λαό άπό τό σημείο δπου βρίσκονται οί φιλόσοφοι» (πεντηκοστή Σκέψη).

II Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι . 287

Page 288: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 288/383

288 Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι .

νά έρωτήσει τήν έξωτερική φύση («νά άναδιφήσουμε τά άρχείατου κόσμου», έλεγε ό Buffon) χωρίς νά στραφεί προς αύτή, χωρίςνά άναρωτηθεί πώς καί γιατί ό άνθρωπος μπορεί νά γνωρίσει καί

νά υποτάξει τή φύση. Το πώς καί τό γιατί άντιστοιχοΰν σέ μιάνψυχολογία καί μιάν άνθρωπολογία πού είναι δύο ούσιώδη καίπρωτότυπα στοιχεία τής γενικής αποκατάστασης τού άνθρώπουάπό τό Διαφωτισμό.

eH γαλλική ψυχολογία τού Διαφωτισμού συνδέεται μέ τό όνοματού Condillac καί μέ μιά διδασκαλία: τήν αισθησιοκρατία του.Μαθητής τού Locke πού επιθυμεί νά συστηματοποιήσει καλύτερα

τή θεωρία τού δασκάλου, ό Condillac έξηγεί ότι ή αίσθηση είναιή μοναδική μας πηγή γνώσης* ή προσοχή είναι μιά αίσθηση ισχυρότερη άπό τις άλλες* ή σύγκριση είναι μιά διπλή προσοχή* ήάφαίρεση μιά προσοχή πού άναφέρεται στήν ποιότητα ένός άντι-κειμένου* ή μνήμη είναι μιά διατηρημένη αίσθηση κτλ. Οί νοη-τικές μας ένέργειες προκύπτουν άπό τήν επεξεργασία καί τήν μεταμόρφωση τής παραστατικής αίσθησης. Τό «έγω» είναι τό σύνολο

τών τωρινών καί τών διατηρημένων αισθήσεων. Γιά νά είναι τέλεια άποδεικτικός, ό Condillac φαντάζεται ένα άγαλμα «οργανωμένο στό εσωτερικό σάν εμάς καί έμψυχωμένο άπό ένα πνεύμαστερημένο άπό κάθε λογής ιδέες»(Πραγματεία γιά τις αισθήσεις)*γνώση άποκτά μέ μόνο τό συνδυασμό τών αισθήσεων. Οί σημερινοί ψυχολόγοι, πού ελάχιστη διάθεση έχουν ν’ άπευθύνουν ερωτήσεις σέ άγάλματα, άναμφίβολα θά γελάσουν μπροστά σέ ένα

τέτοιο «πείραμα» πού φαίνεται νά μάς γυρίζει πίσω στήν ποιητικήονειροπόληση τού Πυγμαλίωνα. Άλλά γιά νά εκτιμήσουμε τόν ρόλο τού Condillac στήν ιστορία τών ιδεών, θά παρατηρήσουμε άρχικά ότι τό εγχείρημά του, γιά νά έπαναλάβουμε τήν παρατήρησητού Kant γιά τό Διαφωτισμό, χειραφετεί τή θεωρία τής γνώσηςάπό κάθε θρησκευτική ή μεταφυσική προβληματική* τό μόνο πούενδιαφέρει —δπως παράγγελνε ό Locke— είναι ή καθαρή σχέση

υποκειμένου καί άντικειμένου. Διαπιστώνουμε έτσι ότι ό Condillacθέλει νά νομιμοποιήσει μιά περιγραφική άνάλυση τών ενεργημάτωντής νόησης. ’Έτσι θεμελιώνει τήν «ιδεολογία» μέ τό άκριβές νόηματής λέξης —θά είναι τό πρωταρχικό— πού θά τής δώσει ό Destutt

Page 289: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 289/383

II Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ Ι 8ο υ Ι . 289

de Tracy (1796): έπιστήμη πού έχει ώς άντικείμενο τή μελέτητών ιδεών ή τά γεγονότα της συνείδησης, τά χαρακτηριστικά τους,τούς νόμους τους, τή σχέση τους μέ τά σημεία καί τήν καταγωγήτους. Έπίσης μέ αύτύ τον τρόπο ό Condillac εγκαινίαζε τή μελέτη του ρόλου καί τών τρόπων τής γλώσσας στο πέρασμα άποτήν αίσθηση στο στοχασμό. Πρέπει λοιπόν ν’ άποφύγουμε νά δούμετή διδασκαλία του σάν μιά νοησιαρχία πού μάς στενεύει τόν ορίζοντα* ή επιθυμία, ή άνάγκη, ή προσπάθεια είναι καθοριστικά μεγέθη γιά τήν ψυχολογία τού Condillac. Μέσα σέ ένα είδος άνησυ-χίας (uneasiness) ό Locke έβλεπε τήν άρχή τής ζωής τού πνεύμα

τος* ό Condillac επεκτείνει τήν «άνησυχία» σέ δλα τά πεδία τήςψυχικής ζωής. Έν τέλει άς παρατηρήσουμε δτι ό Condillac, πούέχει τή φρόνηση νά εξετάζει τήν άνθρώπινη νόηση μόνο μέσα στήνκατάσταση πού προήλθε άπό τό προπατορικό άμάρτημα, βλέπειπολύ πιό καθαρά άπό τόν Locke μιά πνευματική ψυχή μέσα στόύποκείμενο τής σκέψης: καί τούτο γιατί, δπως λέγει, αύτό τόύποκείμενο οφείλει νά είναι ένα, ένώ ένα συνονθύλευμα ΰλης δέν

μπορεί παρά νά είναι μιά πολλότητα. Ό Diderot, στό 'Όνειρο τον d’Alembert, θά άπαντήσει σέ αύτό τό έπιχείρημα άρχικάμέ τήν εικόνα τού σμήνους μεταμορφωμένων μελισσών (καθώς περνούν άπό μιά κατάσταση συνάφειας σέ μιά κατάσταση άλληλου-χίας, τά στοιχεία συγκροτούν ένα άτομο χωρίς νά πάψουν νάείναι πολλά)* δστερα μέ ένα στοχασμό γιά τό νευρικό σύστημα,πού άποτελεΐ τόν σκελετό τού ψυχικού στοιχείου κατά τήν πραγ

μάτωση τής ενότητας τού έγώ. Αύτή ή άπάντηση τού Diderotστρέφει τήν άνάλυση τού Condillac πρός τήν κατεύθυνση τού φυσιολογικού υλισμού. Αύτή είναι ή κατεύθυνση τού ίδεολόγου Ca-banis, τού οποίου ή μεγάλη πραγματεία {Σχέσεις τον φνσικον στοιχείον μέ τό ηθικό)  θά έπιμείνει στή λειτουργία τού έγκε-φάλου.

 Ακολουθώντας έπίσης μιάν ύλιστική κατεύθυνση, 'άλλά άντι-

καθιστώντας μέ τίς κοινοτικές συνθήκες τίς φυσιολογικές, όHelvetius, μέ μιά γνήσια καρτεσιανή γεωμετρική αύστηρότητα,θά σπρώξει ώς τά άκρα τήν άρνηση τών έμφυτων ιδεών. Μέσα σέμιά φιλοσοφία δπου τά πάντα «μπορούν νά έξηγηθούν μέ τήν φυσική

Page 290: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 290/383

290 Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι .

αισθητικότητα», ή ίδια ή κρίση άνάγεται στό «αίσθάνεσθαι». Κάνοντας τήν άντίθεση ήδονή-πόνος τό ζεύγος δυνάμεων πού διέπειτήν ψυχική ζωή, ό Helvetius τοποθετούσε στό κέντρο τής μελέ

της του τήν έννοια τού ενδιαφέροντος, άποδίδοντας δπως κανείςπριν άπό αύτόν άποφασιστική γενετική σπουδαιότητα στίς σχέσεις υποκειμένου καί περιβάλλοντος, καί συνεπώς στήν εκπαίδευση.

Μέ τόν Helvetius ή ψυχολογία άπέληγε σέ μιάν άνθρωπολογίαπού εξομοιώνει τή φύση τού άνθρώπου μέ τό κοινωνικό του είναι.«Άφού γεννιέται χωρίς ιδέα, χωρίς ελάττωμα καί χωρίς άρετή,

δλα στόν άνθρωπο είναι επίκτητα, έκτος άπό τό δτι είναι άνθρωπος»(Περί τον Πνεύματος).  Γιά άλλους (Rousseau, Voltaire καί γενικά τούς ντεϊστές), ή κοινωνικότητα, ή τελειοποιησιμότητα, ή δημιουργικότητα είναι ιδιότητες, τις όποιες χάρισε ό Θεός στό άν-θρώπινο είδος. *Αλλά άδιάφορο άν είχε ή αν δέν είχε τήν πρόθεσηνά συγκατατεθεί σέ μιάν πράξη πίστεως, ή σκέψη τού Διαφωτισμού θέλησε νά θεμελιώσει μιά γενική έπιστήμη τού άνθρώπου (μέ

αύτή τήν έννοια έκλαμβάνουμε τή λέξη άνθρωπολογία) πού θάλογάριαζε μόνο τήν παρατήρηση καί τήν έμπειρία.Δέν πρέπει νά ξαφνιαστούμε λοιπόν άπό τό γεγονός δτι ό

ίδιος φιλόσοφος δέσποζε, στόν καιρό του, τόσο στήν έπιστήμη τούάνθρώπου δσο καί στήν έπιστήμη τής φύσης. Πράγματι, ό Buffon,μέ ενα διπλό έγχείρημα, θέλησε νά μελετήσει τόν άνθρωπο ώς φυσικό είδος παρότι τού χάριζε τήν πρώτη θέση πάνω στή γή.

 Άποκόβεται έτσι άπό μιά σκεπτική παράδοση πού ταπείνωνε τόνάνθρωπο συγκρίνοντάς τον μέ τά ζώα· ωστόσο δέν άναζητεί μέσαστή θεολογική παράδοση κίνητρα γιά νά πιστέψει στήν άνθρώπινηάνωτερότητα. Έννοεί νά στηρίζεται μόνο σέ πραγματικούς λόγους.Καί κάτι πραγματικό —καί δχι πιά ένα δόγμα— είναι βέβαια ήένότητα τού άνθρώπινου είδους, άφού μπορεί νά άνταποκρίνεται,δπως καί τά άλλα είδη, στόν βιολογικό ορισμό τού είδους, σύμφωνα

μέ τόν οποίο τό είδος σχηματίζεται άπό άτομα πού μπορούν μέτήν συνουσία νά έπιβιώνουν καί νά συντηρούνται* παρόμοια καίτά άνθρώπινα άτομα, έστω καί άν άνήκουν σέ διαφορετική φυλή(οί φυλές είναι ποικιλίες τού είδους πού οφείλονται σέ διαφορές

Page 291: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 291/383

Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι . 291

κλίματος καί τρόπου ζωής). 'Η άνωτερότητα του άνθρώπου άπορρέει, άπό τήν παρατήρηση τών πράξεών του: εξημερώνει τά άλλαείδη («ό πιό ήλίθιος άνθρωπος μπορεί νά οδηγήσει τό πιό πνευμα

τώδες ζώο»)* μιλάει* επινοεί και τελειοποιεί* έχει χέρια* ή βιολογική του πλαστικότητα του επιτρέπει νά προσαρμόζεται σέ όλατά κλίματα* μιά άργή φυσιολογική άνάπτυξη τόν άφήνει περισσότερο χρόνο στήν εξάρτηση τής μητέρας κι έτσι τόν υποβάλλειστή διαμορφωτική επίδραση του κοινωνικού περίγυρου* σχηματίζει ποικίλες καί περίπλοκες κοινωνίες. Μέ ένα λόγο συγκροτείμιά «ξεχωριστή τάξη». Έτσι ό Buffon κόβει διά μιάς τόν άνθρωπο

άπό τόν Δημιουργό (ό Θεός δέν άναφέρεται ποτέ ώς εξηγητικήάρχή του άνθρώπινου φαινομένου) καί άπό τή δημιουργία (έχεικοπεί ή άλυσίδα πού έπέτρεπε νά περάσουμε άπό τόν πίθηκο στόνάνθρωπο). Ταυτόχρονα θεμελιώνεται μιά άνθρωπολογία ώς έπιστήμη τών ειδοποιών δραστηριοτήτων τού άνθρώπου, άφού άλλωστε έχει διευκρινιστεί πώς «δλες οί πράξεις πού οφείλουμε νάάποκαλέσουμε άνθρώπινες είναι σχετικές μέ τήν κοινωνία», δη

λαδή ότι ή ιστορία τού είδους δέν χωρίζεται πλέον άπό τήν ιστορία τών κοινωνιών, καί ότι ή ιστορία τού άτόμου δέν χωρίζεταιάπό έκείνη τού είδους. Αιχμάλωτος μιάς ευρωποκεντρικής άποψης πού τόν κάνει νά βλέπει τούς λαούς τής λευκής φυλής τώνεύκρατων χωρών ώς τούς καλύτερα άναπτυγμένους (καλύτερα γιάπαράδειγμα άπό τούς Λάπωνες καί τούς Όττεντότους πού έχουν«έκφυλιστεί» έξαιτίας άλλων συνθηκών ζωής), ό Buffon δίνει σέ

αύτούς τούς καλλιεργημένους λαούς ένα δικαίωμα «πολιτισμού». Αύτή ή δικαίωση προφανώς μειώνει γιά μάς τήν έμβέλεια τώνθέσεων τού Buffon (ώστόσο κάτω άπό τήν δική του γραφίδα ή τέτοια δικαίωση συνεπαγόταν τήν καταδίκη τής βίας τών κατακτη-τών, τήν καταγγελία τής ώμότητας τών δουλεμπόρων καί τώνάποίκων πού υποστήριζαν τήν δουλεία). Ώστόσο δέν θά ήταν δυνατό νά μάς διαφύγει τό πάντα έπίκαιρο νόημα τού όμορφου έγ-

κωμίου τού άνθρώπου «πού είναι κυρίαρχος πάνω στή γή», ικανός νά μεταβάλει τό κλίμα, νά σβήσει τά ήφαίστεια, νά γονιμο-ποιήσει τίς ερήμους, νά πλάσει νέα είδη, νά ιδιοποιηθεί σέ δλα«τήν ένέργεια τής φύσης», μέ τήν προϋπόθεση πάντως ότι άνα-

Page 292: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 292/383

γνωρίζει πώς «ή άληθινή του δόξα είναι ή έπιστήμη, καί άληθινήτου εύτυχία ή ειρήνη».1

 Ό άνθρωπος: ιστορία και κοινωνιολογία.

'Υποστηρίχτηκε δτι ό γαλλικός δέκατος όγδοος αιώνας ήταν ξένοςσέ μιάν ιστορική άντίληψη τού άνθρώπου. Εντούτοις, καθώς είδαμε, άρκεί νά θεωρήσουμε τό έργο ένός φυσιολόγου δπως ό Buffonγιά νά καταλάβουμε μέχρι ποιου σημείου ή ιστορική διάσταση κάθεφαινομένου έπισύρει τήν προσοχή τού Διαφωτισμού. Μήπως ό ίδιοςό Condillac, θεμελιώνοντας τή θεωρία του γιά τόν ψυχισμό πάνωστήν άνάλυση καί τήν άνασυγκρότηση ένός γίγνεσθαι, δέν πρό-τεινε έκείνο πού διατύπωνε ώς έγκώμιο ό Voltaire γιά τόν Locke:«τήν ιστορία τής ψυχής»;

Στήν πραγματικότητα, άπαξ καί έχουμε κατανοήσει τό βαθύνόημα τής νικηφόρας άντίθεσης τής πειραματικής σκέψης πρός τόν

καρτεσιανό ιδεαλισμό, δέν ξαφνιαζόμαστε άν διαπιστώνουμε δτι όδέκατος όγδοος αιώνας ήταν ό αιώνας δπου ό στοχασμός πάνωστήν ιστορία είσάγεται πλατιά στό πεδίο τής φιλοσοφίας.

Ό πρωτεργάτης φαίνεται πώς ήταν ό Pierre Bayle. Ώς πεπεισμένος καρτεσιανός θέλει νά διακρίνει στή μελέτη τού παρελθόντος τό βέβαιο καί τό πιθανό άπό τό άβέβαιο, τό έσφαλμένοκαί τήν ψευδαίσθηση. Τό ζήτημα γι’ αύτόν είναι νά πάρει θέση

άπέναντι σέ εμπράγματα δεδομένα πού περιέχονται σέ κάθε πληροφορία, καί άπό αύτή τή σκοπιά τίποτα δέν είναι άδιάφορο. Τό Ιστορικό και κριτικό λεξικό του2παρέχει μιάν έξαντλητική καίλεπτομερή γνώση τού παρελθόντος μέ βάση τήν άρχή τής άπλής

292 II Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Υ 18ο υ Ι .

1. Αύτές είναι οί άκροτελεύτιες λέξεις του συμπεράσματος τών 9Εποχώντής Φύσης  (1779).

2. "Αναμφίβολα ήταν τό πιό διαδεδομένο βιβλίο του δέκατου δγδοου αιώνα. Προηγείται κατά πολύ (288 άντίτυπα) σέ μιά καταγραφή500 ιδιωτικώνβιβλιοθηκών τής πεφωτισμένης άστικής τάξης πού έγινε άπό τόν DanielMornet (βλ.R0vue d’Histoire Litteraire de la France, 1910,σσ.449-496).

Page 293: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 293/383

II Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι . 293

άλφαβητικής παράθεσης άντί γιά τήν άρχή τής υποταγής καί τήςπαραγωγής πού διέπει τά ορθολογικά συστήματα. Καθώς θέτειστο ϊδιο έπίπεδο τά υλικά πού έχει κληροδοτήσει ή παράδοση,

σκοπός του είναι νά φτάσει στήν πραγματικότητα τών γεγονότωνκαί έτσι νά εξελέγξει τά λάθη πού έχουν παραδοθεϊ (εξάλλου το Λεξικό γεννήθηκε άπο το άπλο σχέδιο νά συγκεντρώσει «μιά συλλογή συνήθων λαθών» σχετικά μέ έναν άνθρωπο, μιά πόλη κτλ.πού έχουν διαπραχθεΐ άπο προηγούμενους συγγραφείς). Ό Bayle—γιά πρώτη φορά— θεωρεί τήν πιστοποίηση ένος γεγονότος ώςδύσκολο πρόβλημα. “"Ανγιά μάς τά γεγονότα πού συγκεντρώνονται

μέσα στο Λεξικό του δέν προσφέρουν πιά παρά ένα ύλικο πού ικανοποιεί μόνο τήν περιέργεια, ή μέθοδος πού αύτος έφαρμόζει (μέχρι τήν τυπογραφική παρουσίαση, πού κρατά μιά μικρή θέση—έστω κι άν είναι ή πιο φανερή— γιά το κείμενο τού άρθρου ώςσύνοψης μιάς κατακτημένης γνώσης, ένώ δίνει δυσανάλογη έκτασηστις λόγιες σημειώσεις πού ορίζουν τίς συνθήκες αυτής τής γνώσης, τήν έντοπίζουν καί συζητούν τήν σημασία της) παραμένει ή

μέθοδος ένός παραδειγματικού θεωρητικού τής λογικής πού πασχίζει προσεχτικά νά διακρίνει τίς βεβαιότητες πού μόνο αύτέςείναι ικανές νά θεμελιώσουν μιά κρίση. Οί ογκώδεις καί μεγάλουσχήματος τόμοι τού 'Ιστορικού λεξικόν άποτελούσαν γιά τούς άνα-γνώστες τού Διαφωτισμού μιάν άσύγκριτη διανοητική άσκηση.Επιπλέον πρόβαλλαν τήν πρώτη εικόνα τού σύγχρονου ιστορικούπού οφείλει όσο το δυνατό νά μπεί στή θέση ένος στωικοΰ «πού

δέν ταράζεται άπο κανένα πάθος» καί πού, άποσπασμένος άποκάθε όμαδικο συμφέρον, είναι ένας «κοσμοπολίτης» πού μόνο «στήνάλήθεια» δίνει τον «όρκο τής ύπακοής» (άρθρο Usson, παρατήρηση F, τού Λεξικόν).

«'Όποιος παραθέτει κάτι δέν πρέπει νά παραλλάζει στο έλά-χιστο τήν άναφορά τού μάρτυρά του». Αύτή ή ρήση τού Bayle(Νέα άπό τήν Δημοκρατία τών Γραμμάτων) θά μπορούσε νά άνή-

κει στον Voltaire. Ό τελευταίος είναι ό πρώτος συγγραφέας πούέξέλαβε τήν σύγχρονη ιστορία ώς άφήγηση πού μεριμνά πρώτα-πρώτα γιά τήν άκρίβεια. Άλλά αύτο πού πρέπει νά μάς σταματήσει έδώ δέν είναι τόσο το έργο τού Voltaire ώς ιστορικού, όσο

Page 294: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 294/383

ή φιλοσοφική εμβέλεια πού δίνει στο έργο του.1"Άς παρατηρήσουμε άρχικά δτι ό Voltaire άναλαβαίνει τήν έξιστόρηση τών«ήθών» (διάβαζε ((τού πολιτισμού») σάν άπάντηση στήν φίλη του

κυρία du Chatelet πού ήταν έπίσης φιλόσοφος καί έλεεινολο-γούσε τον έτερόκλητό καί τυχαίο χαρακτήρα της ιστορικής γνώσης. Κοντολογής το ζήτημα ήταν νά βάλει κάτι άλλο στήν θέσητού Bayle οικοδομώντας μέ άληθινά υλικά καί μέ άσφαλή μέθοδοεκεί πού ό τελευταίος είχε άπλώς έτοιμάσει ένα νέο έδαφος. Συνεπώς ό Voltaire θά άποπειραθεί νά εντοπίσει «το πνεύμα της εποχής», «το πνεύμα τών εθνών» πάνω άπο το ιδιαίτερο συμβάν, το

άτομικό, το έφήμερο, το έπιφαινόμενο. Δύο άρχαίες άντιλήψεις γιάτήν ιστορία θά καταρρεύσουν έδώ: ή γενεαλογική ιστορία (δποιοκι άν είναι το γόητρο μιάς οικογένειας, αύτή δέν είναι ολόκληροςλαός) καί ή στρατιωτική ιστορία («Ή άνθρωπότητα δέν κερδίζειτίποτα άπο εκατό μάχες... Όνομάζω μεγάλους άνδρες δλους εκείνους πού διέπρεψαν στήν ύπόθεση τού χρήσιμου καί τού ωραίου.Οί δηωτές τής επαρχίας δέν είναι παρά ήρωες»).2 'Η μοντέρναάποψη είναι ή άποψη μιάς ιστορίας πού άγκαλιάζει το σύνολοτών άνθρώπινων δραστηριοτήτων, πού άσχολείται μέ τήν διακύμανση τών τιμών καί τών μισθών, τις υλικές συνθήκες τής ζωής,τις έστω καί άνώνυμες πολιτισμικές επινοήσεις (τον άνεμόμυλο,τήν θερμάστρα, τις περόνες, τά γυαλιά κτλ.). ’Έτσι διαγράφεταιμιά ιστορία τού πολιτισμού μέσα άπο τά οικονομικά καί κοινωνικάτου θεμέλια.3

Το ουσιώδες φιλοσοφικό πρόβλημα πού τίθεται άπό τήν βολ-ταιρική ιστορία είναι ένα δίλημμα άνάμεσα στήν άναζήτηση μιάςπροοδευτικής εξέλιξης (ό Condorcet, σάν καλός κληρονόμος τού

 Voltaire, θά χαράξει τό Σχέδιο ένός ιστορικού πίνακα τών προό

294 Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι .

1. Τό πόσο μοντέρνος είναι ό Voltaire έχει έκτιμηθεΐ άπό τούς σημερινούς ιστορικούς. Βλ. ιδιαίτεραHenri Marrou στό L’Histoire et ses Methodes (Pl0iade,τ. XI, σσ. 31 καί 1475).

2.  Γράμμα στόν Thierot, 15 Ιουλίου 1735. Παρατηρούμε δτι ό Voltaire είναι ό πρώτος πριν άπό τόνBrecht (άλλά μέ άλλο τρόπο) πού έβαλε τόν ήρωα στό σκαμνί. y 

3. Έδώ θά άναφερθοΰμε κυρίως στόΔοκίμιο πάνω στά ήθη (1756).

Page 295: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 295/383

Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι . 295

δων τον ανθρωπίνου πνεύματος) καί στήν πεποίθηση δτι ή άνθρω-πότητα παραμένει ή ίδια καί δτι ό Λόγος είναι αιώνιος (ατό βάθοςεϊναι παντού τό ϊδιο καί ό πολιτισμός παράγει διάφορους καρ

πούς» — τελευταίο κεφάλαιο τού Δοκιμίου πάνω στά ήθη). Στήνπραγματικότητα, ό Voltaire’ ύπερβαίνει αύτή τήν έπιφανειακήάντίθεση δείχνοντας δτι ή άνθρώπινη φύση δέν έχει δοθεΐ άπαξδιά παντός καί δτι είναι μιά εύθραυστη άλλά συνεχής κατασκευή*ό Λόγος κρύβεται πίσω άπό τήν προκατάληψη, τή συνήθεια, καίμόνο μέ τήν πάλη ένάντια στά έμπόδια καί στις άντιστάσεις γίνεται γιά τούς άνθρώπους αύτό πού είναι άφ* έαυτού. Αύτό πού

προκάλεσε τήν παραγνώριση τής πρωτοτυπίας τού Voltaire ήτανή έπιθετική ιδιοσυγκρασία του, έτοιμη νά κρίνει πάντα τό παρελθόν άπό τή σκοπιά τού μαχόμενου ορθολογισμού τού Διαφωτισμού.

 Αύτή ή στάση —πού άλλωστε μπορεί νά έξηγηθεΐ άπό τίς συνθήκες τής πάλης τών ιδεών στή Γαλλία— είχε τό πλεονέκτημα νάκαθιστά έρεθιστική καί ζωντανή μιάν άφήγηση πού έχει ξεφύγειάπό τό άχθος τής πολυμάθειας* είχε δμως τό μειονέκτημα —δπως

θά δείξει σκληρά ό Herder1— νά έμποδίζει ένα σχέδιο πού, σύμφωνα μέ τήν άρχή του, οφείλε νά άγκαλιάσει δλους τούς λαούςκαί δλους τούς πολιτισμούς μέ τήν ίδια συμπάθεια. Γεγονός παραμένει δτι δ Voltaire είναι ό πρώτος πού προσέδωσε στήν ιστορίατό μέγιστο εύρος: δχι μόνο υποτάσσοντας τόν δγκο τών συμβάντων,πού άπό μόνα τους είναι ετερογενή καί παράλογα, στό βλέμμα πούπροσηλώνεται στό στοιχείο έκεΐνο πού τά συγκεντρώνει, άλλάπροπάντων φέρνοντας στήν συνείδηση τίς μεταμορφώσεις πού οφείλει νά ύποστεΐ ή άνθρωπότητα σέ δλα τά πεδία προτού φτάσειστήν άληθινή αύτογνωσία.

Μολονότι ή δημοσίευση τού Δοκιμίου πάνω στά ήθη  είναικατά ορισμένα χρόνια ύστερότερη άπό τό Πνεύμα τών νόμων (1748),κρίνουμε χρήσιμο νά πάρουμε κάποια έλευθερία μέ τίς χρονολογίες

1. Μία άλλη φιλοσοφία τής ιστορίας  (Auch eine Philosophie der Ge- schichte, Aubier) είναι ή άπάντηση του Herder στήνΦιλοσοφία τής Ιστορίας πού δημοσίευσε ό Βολταΐρος τό 1765 καί έπαναλήφθηκε άπό τόν ϊδιο ώς προεισαγωγικός λόγος στό Δοκίμιο πάνωστά ήθη  (1769).

Page 296: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 296/383

296 Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι .

γιά νά έκτιμήσουμε τό έργο του Montesquieu σέ σύγκριση μέ τόέργο του Voltaire.1Μέ πιό περιορισμένο άντικείμενο, έφόσον έμενεμέσα στά δρια της μελέτης του Κράτους, είχε έπίσης πιό φιλό

δοξο σχέδιο, γιατί σκόπευε νά φανερώσει τις άρχές οργάνωσηςτών κοινωνιών, δηλαδή νά άποκαλύψει μέσα άπό τή σύγχυση, τήνιδιοτροπία ή τόν παραλογισμό νόμων καί έθίμων τόν νόμο (μέ τήνευτώνεια έννοια) πού διέπει τό πολίτευμα ένός λαού, τό «γενικόπνεύμα» ένός έθνους. Περισσότερο άπό τόν Voltaire, ό Montesquieu έστρεφε τήν προσοχή του στίς συστοιχίες, στίς σχέσειςσυνύπαρξης καί άλληλεξάρτησης τών γεγονότων. Άποκαθιστών-

τας ιδιαίτερα έναν οργανικό δεσμό άνάμεσα στό πολιτικό καί τόκοινωνικό φαινόμενο, έγκαινιάζει μιάν άποψη γιά τήν πολιτικήιστορία άποφασιστικά κοινωνιολογική. Πράγματι, 6 Montesquieuδέν περιορίζεται στό νά έπαναλάβει τούς τρεις παραδοσιακούς τύπους διακυβέρνησης γιά νά τούς περιγράφει. Είναι ό πρώτος πούσυνδέει τόν πολιτικό μηχανισμό μέ τήν κοινωνική ζωή έξαρτών-τας τον άπό τήν έκταση (μικρή επικράτεια: δημοκρατία, μεγάλεςαυτοκρατορίες: δεσποτισμός), άπό τήν κοινωνική οργάνωση (έπι-ζητούμενη ισότητα: δημοκρατία, άνισότητα: μοναρχία, επιβεβλημένη ισότητα: δεσποτισμός) καί προπάντων άπό μιάν ήθική συστατική άρχή (άρετή: δημοκρατία, τιμή: μοναρχία, φόβος: δεσποτι-σμός). Μέσα άπό τήν άνάλυση τών τύπων διακυβέρνησης, όMontesquieu σκοπεύει νά συλλάβει τό πνεύμα μιάς κοινωνίαςστήν πολλότητα τών συστατικών της στοιχείων (κλίμα, έδαφος,νόμισμα, θρησκεία, δημογραφία). “Άν άναγάγουμε τή σκέψη τουσέ μιά μηχανιστική αιτιοκρατία μάς διαφεύγει ή πρωτοτυπία της.Ό Montesquieu επιμένει στίς σχέσεις άλληλεπίδρασης άνάμεσαστά συστατικά στοιχεία ένός πολιτικού καθεστώτος, προτείνονταςπάντα νά τό θεωρούμε άπό τήν άποψη της δομής του. Οί νόμοισυντείνουν στή διαμόρφωση τού πνεύματος ένός έθνους, καί άντί-

1. «Ό Montesquieuκατά μία έννοια είναι ό τελευταίος άπό τούς κλασικούς φιλοσόφους καί κατά μιάν άλλη έννοια ό πρώτος κοινωνιολόγος», γράφει ό R. Aronπού άρχίζει μέ ένα σημαντικό κεφάλαιο γιά τόνMontesquieu τό Stapes de la pensie sociologique, 1967, σσ. 27 έως 74.

Page 297: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 297/383

Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι . 297

στροφα τό πνεύμα του έθνους οφείλει νά έμπνεύσει τίς άναγκαΐεςνομοθετικές τροποποιήσεις. Στόχος —έξω άπό κάθε τελολογικόσχέδιο καί ενάντια σέ κάθε άνορθολογισμό καί μοιρολατρία— είναι

νά άποκαλυφθεΐ οριστικά ή ιστορική λογική τών πολιτικών νόμων, έτσι ώστε νά καταπολεμηθούν όσες τάσεις θά μπορούσαν νάυπονομεύσουν τό κοινωνικό σύστημα καί νά οργανωθεί ή μελλοντική του άνάπτυξη. Προφανώς, ένα παρόμοιο σχέδιο περιείχε έναπρακτικό πολιτικό μάθημα γιά τούς υπηκόους του Λουδοβίκου ΙΕ'.Συνεπαγόταν έπίσης μιά νέα άποψη γιά τήν ήθική, γιατί αύτή δένσυνδεόταν πλέον μέ μιά μεταφυσική ύφή τού δημιουργήματος,

άλλά μέ τήν ΰπαρξη ένός άτόμου πού συνδεόταν μέ τά άλλα μέσασέ μιά δεδομένη κοινωνία.

 Ήθική και πολιτική.

’Έστω καί άν ό ήθικός στοχασμός τού δέκατου όγδοου αιώνα δένάκολουθεΐ πάντα τίς ιστορικές καί κοινωνιολογικές κατευθύνσειςπού τού δείχνουν ένας Montesquieu ή ένας Voltaire, τίς περισσότερες' φορές συμμερίζεται μέ τίς άπόψεις πού εκθέσαμε τή μέριμνανά θεωρήσει τόν άνθρωπο μέσα στούς συγκεκριμένους του καθορισμούς ξεπερνώντας δσο μπορεί τήν άντινομία της φύσης καί τούπολιτισμού.

Δέν είναι δυνατό νά μελετήσουμε έδώ, μέσα στήν ποικιλίατών συστημάτων καί τών προβλημάτων, τήν ήθική φιλοσοφία τούΔιαφωτισμού. "Άν τό «χούι» τού Diderot, δπως τού άρεσε νά τόονομάζει, ήταν ή «ήθικοποίηση», πρέπει νά άναγνωρίσουμε δτιαύτό χαρακτήριζε ολόκληρο τόν αιώνα. "Άς περιοριστούμε στήν υπογράμμιση ορισμένων σημαντικών τάσεων.

Στό σύνολό του, ό γαλλικός δέκατος όγδοος αιώνας θέλει νά

άποκοπεΐ άπό μιά διπλή παράδοση: τή στωική παράδοση πού δίδασκε τήν άντίσταση άπέναντι στά πάθη· καί τή χριστιανική παράδοση (ούσιαστικά τήν ίανσενιστική της έκδοχή) πού τόνιζε τήνάθλιότητα τού άνθρώπου. Οί Γάλλοι φιλόσοφοι θά άποκαταστή-

Page 298: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 298/383

σουν τήν άνθρώπινη φύση1γιά νά πείσουν τόν άνθρωπο δτι μπορείνά δημιουργήσει τις συνθήκες τής εύτυχίας του. Αύτό ήταν τόνόημα τής εκρηκτικής πολεμικής τού Voltaire ένάντια στόν Pascal,

«τόν υπέροχο μισάνθρωπο». Αύτό τό έγχείρημα συνεπαγόταν μιάνέπανεκτίμηση τών παθών καί τής ήδονής καθώς καί μιάν επανεξέταση τής έννοιας τής άρετής.

 Άπό τόν Fontenelle («Τά πάθη κάνουν καί ξεκάνουν τά πάντα. Άν ό Λόγος κυριαρχούσε πάνω στή γή, δέν θά συνέβαινε τίποτα», Νεκρικοί διάλογοι, 1683) ώς τόν Helvetius («τό άετίσιο μάτι τώνπαθών είναι αύτό πού βλέπει μέσα στά άβυσσαλέα σκότη τού

μέλλοντος», Περί τον πνεύματος, 1758), περνώντας άπο  τόν DuBos {Κριτικοί στοχασμοί πάνω στην ποίηση, 1718), τόν Diderot{Φιλοσοφικές σκέψεις, 1746), τόν Vauvenargues {Εισαγωγή στή γνώση τον ανθρώπινον πνεύματος, 1746) καί πολλούς άλλους, τόπάθος είναι στόν άνθρωπο τό ισοδύναμο τής ενέργειας μέσα στήφύση. Μέσα σέ αύτή τήν προοπτική, νομιμοποιούνταν ή ήδονήπού χάριζε ή ικανοποίηση τού πάθους. Θά μπορούσαμε νά σκε-

φτούμε δτι έδώ προσφέρονται δλες οί εύκολίες τού ήδονισμού.Στήν πραγματικότητα —καί χωρίς νά παραγνωρίζουμε τήν τάσηνά ύποβιβαστεί ή ηθική τής ήδονής σέ άπλή άκολασία— τό εγκώμιο τού πάθους καί τής ήδονής δέν σκόπευε τόσο νά παραδώσει τόάτομο στή φαντασία του, δσο νά τό κάνει νά καταλάβει καλύτερατό νόημα τής σχέσης του μέ τούς άλλους. ’Έτσι ό Κοσμικός τού Voltaire (1736) είναι τόσο ό πανηγυρικός τής έκπολιτιστικής έργα-σίας δσο καί μιά προπετής διεκδίκηση τής χαράς τής ζωής. Όάγγλικός ντεϊσμός (ιδιαίτερα τού Shaftesbury) έπαιξε άποφασι-στικό ρόλο άπό αύτή τήν πλευρά προασπίζοντας τή θέση μιάςάρμονίας τής εύτυχίας καί τής άρετής: είμαι εύτυχής σημαίνειείμαι ενάρετος καί τανάπαλιν. Τή δύναμη πού είχε αύτή ή ιδέακατά τόν δέκατο βγδοο αιώνα τήν καταλαβαίνουμε μόνο άν δούμεδτι ή άρετή νοούνταν ούσιαστικά ώς πρακτική τής κοινωνικότητας.

 Άπό τήν στιγμή αύτή δέν είναι καί τόσο παράλογο νά άποδίδουμε

298 Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι .

1. Βλ. τήν διατριβή τουRoger Mercier: La Rehabilitation de la Nature humaine (1700-1750), έκδ. la Balance, 1960.

Page 299: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 299/383

Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι . 299

τήν ήδονή, πού χαρίζει το άτομο στον ϊδιο τον εαυτό του, στήνπραγμάτωση τών καθηκόντων του άπέναντι στούς άλλους (selflove = social love). Ή μόνη δυσκολία, δπως θά το δείξει ό

Rousseau, ήταν ή διάκριση τής άληθινής κοινωνικότητας άπο τήνψεύτικη.Πράγματι, στούς καλύτερους ήθικολόγους, ή άρμονία τής άρε-

τής καθορίζεται μάλλον μέ κριτήρια τήν ορμή καί τήν κατάκτηση.’Έτσι ό Vauvenargues, θεμελιώνοντας το σχέδιο μιάς προσωπικήςήθικής στήν αύτογνωσία δσο καί στήν έτερογνωσία, πλάθει μιάνέα άντίληψη γιά τήν άρετή, στήν οποία άναμιγνύονται ή άγάπη

γιά τήν προσπάθεια καί το θάρρος, ή αίσθηση του γενικού συμφέροντος καί τής άλληλεγγύης, καί προπάντων τό βαθύ μίσος γιάτίς προκαταλήψεις, τήν άνιαρή καθημερινότητα καί τήν μετριότητα. Στήν άρετή βλέπει (σχεδόν μέ τήν στανταλική έννοια τής virtu) τήν έκδίπλωση μιάς ισχυρής ένέργειας, τοποθετώντας στήνκαρδιά —καί δχι στόν Λόγο— τή φυσική άρχή τής άνθρώπινηςδραστηριότητας, καλώντας μας νά θαυμάσουμε τό μεγαλείο τών

αισθημάτων καί τόν ηρωισμό άκόμα καί στήν ύπηρεσία εγκληματικών σκοπών («Ό Κατιλίνας μου άρέσει χίλιες φορές περισσότερο άπό τόν Κάτωνα τής Ούτίκης»).

Καί ό Diderot ένιωσε τόν πειρασμό νά δει καμιά φορά σέκάθε μεγάλο πάθος, καί άνεξάρτητα άπό τό άντικείμενο του, τήνέκφραση ένός δυναμισμού πού σίγουρα δικαιώνει ένα αισιόδοξοστοίχημα άναφορικά μέ τό μέλλον τής άνθρωπότητας. Περισσό

τερο ϊσως άπό κάθε άλλο έργο τού δέκατου όγδοου αιώνα, τό έργοτού Diderot άποκαλύπτει τήν περίπλοκη ήθική προβληματική τούΔιαφωτισμού. Ξεκινώντας άπό τόν Shaftesbury (πού πρώτοςαύτός τόν μετέφρασε στή γαλλική τό 1745) καί σπουδάζοντας τόθέατρο πού έξιδανίκευσε τόν ενάρετο άστό, ό Diderot θά συναντήσει τίς κεντρικές άντινομίες τού Διαφωτισμού: αίτιοκρατία/έλευθε-ρία καί φύση/κοινών ία. Τό πρώτο άπό αύτά τά διλήμματα τό ξε

περνάει συμφιλιώνοντας τήν θεωρητική πεποίθηση —τήν όποιασυμμεριζόταν καί ό La Mettrie— δτι δλα ύποτάσσονται σέ μιάνάκαμπτη αιτιοκρατία («Είμαστε δ,τι άρμόζει στή γενική τάξη,στήν οργάνωση, στήν έκπαίδευση καί στήν άλληλουχία τών γεγο

Page 300: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 300/383

300 Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι .

νότων»: 'Επιστολή στον Landois, 1756), μέ τήν διαπίστωση δτιάπό τή μιά μεριά οί άνθρωποι μεταβάλλονται (μπορούμε νά διορθώσουμε τούς κακούς «μέ τόν παραδειγματισμό, τή συμβουλή, τήν

εκπαίδευση» καί έτσι οί πράξεις τους μπαίνουν σέ άλλες αίτιάκέςσειρές) καί άπό τήν άλλη δτι ή γνώση αυτής της αιτιότητας έχειάρκετές ελλείψεις, έτσι ώστε άφήνει στήν έλευθερία δλες της τιςεύκαιρίες. «Επειδή δέ γνωρίζουμε τί είναι γραμμένο εκεί ψηλά,δέν ξέρουμε τί θέλουμε, τί κάνουμε, καί άκολουθούμε τή φαντασίαμας πού ονομάζουμε Λόγο» ( Ζάκ ό φαταλιστής). 'Όταν εξηγεί —στόδεύτερο δίλημμα— δτι ή δυστυχία του κοινωνικού άνθρώπου προ

έρχεται άπό τό γεγονός τής υποταγής του σέ έναν πολιτικό κώδικα καί σέ έναν θρησκευτικό κώδικα πού καί οί δύο έρχονται σέάντίθεση μέ τή φύση, ό Diderot δέν κηρύσσει μιάν έπιστροφή στήνκατάσταση τής φύσης καί δέν άναγνωρίζει στόν πρωτόγονο μιάνάπόλυτη άνωτερότητα άπέναντι στόν πολιτισμένο (βλ. Τό συμ

 πλήρωμα στό ταξίδι στήν Bougainville, 1772). Ζητεί νά άναμορ-φώσουμε τόν ήθικό νόμο μέ βάση τόν φυσικό κώδικα πού είναι

σύμφωνος μέ τις άνάγκες τού είδους. ’Αναμένοντας δμως, καλείσέ έναν στοχαστικό σεβασμό άπέναντι στήν καθεστηκυία τάξη*άποδέχεται μιάν προσωρινή ήθική καμωμένη μέ διαύγεια καί σωφροσύνη ώς συμβιβασμό πού θά διευκόλυνε τήν προοδευτική άπο-κατάσταση τού φυσικού νόμου.

Μέ τό παράδειγμα τού Diderot καταλάβαμε δτι οί δυσκολίεςτής ήθικής τού δέκατου δγδοου αιώνα είναι οί ίδιες μέ εκείνες τής

πολιτικής. Καί σέ αύτό τό ζήτημα ή σπουδαιότητα τής έποχήςοφείλεται στή φιλοδοξία τών φιλοσόφων νά θέσουν άπέναντι στήνκοινή γνώμη τά προβλήματα μιάς ορθολογικής πολιτικής. Οί συγγραφείς τού Διαφωτισμού προεκτείνουν καί διευρύνουν τήν προσπάθεια πού ήδη είχε άναληφθεΐ άπό τούς θεωρητικούς τού φυσικούδικαίου, οί όποιοι άποσκοπούσαν, άπό τή μιά μεριά, νά περιχαράξουν τό πεδίο τής πολιτικής ώς αύτόνομη περιοχή τής γνώσης (ή

μάχη δινόταν ενάντια στίς θεοκρατικές διδασκαλίες πού προσέφευ-γαν στήν ύπαρξη μιάς θείας βούλησης άπόλυτης καί άλογης), καί,άπό τήν άλλη πλευρά, νά θεμελιώσουν τό νόμο σέ αιώνιες άρχές καίδικαιώματα προσιτά στό Λόγο (έδώ έπρεπε νά καταπολεμήσουν

Page 301: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 301/383

II Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Υ 18ο υ Ι . 301

τούς θεωρητικούς τού κράτους, τον Hobbes ή τον Machiavelli).'Η πρώτη προφανής δυσκολία ήταν ή άντίφαση άνάμεσα στο

a priori καί τήν αιωνιότητα τής έννοιας τού δικαίου καί στον έμ-πειρισμο τής γνώσης. Ώστόσο έδώ κατά βάθος έχουμε νά κάνουμεμέ μιά παραλλαγή τής ήδη έπισημασμένης άντίθεσης άνάμεσα στήνάποδοχή μιάς θεμελιούδους μονιμότητας τής άνθρώπινης φύσης καίστήν πίστη στήν πρόοδο* καί αύτή ή άντίθεση ύπερβάθηκε μέ τονϊδιο τρόπο: ((Δέ γεννιόμαστε μέ τήν ικανότητα νά βαδίζουμε* άλλάόποιος γεννιέται μέ δύο πόδια μιά μέρα θά βαδίσει» (ό Voltaireστον Φριδερίκο, ’Οκτώβριος 1737). Ό γαλλικός δέκατος όγδοος

αιώνας είναι πεπεισμένος ότι γιά τήν άνθρωπότητα ήρθε ή ώρανά μάθει νά βαδίζει σωστά.

Συνεπώς κατά βάθος το ζήτημα εϊναι νά άναζητήσουμε τάμέσα πού κάνουν τον άνθρωπο εύτυχισμένο χωρίς νά παραμελούμετο σεβασμό τών δικαιωμάτων του.1Εντούτοις, μπροστά στις συγκεκριμένες συνθήκες τής πολιτικής ζωής (προνόμια, διαφορετικάκοινωνικά συμφέροντα, διαφορετικοί τύποι ιδιοκτησίας κτλ.) θά

άναμετρηθούν μεταξύ τους διαφορετικές πολιτικές άντιλήψεις.Τονίζοντας τήν πολιτική έλευθερία, ό Montesquieu παρουσιάζει γλαφυρά τήν άποψη τού φιλελευθερισμού. Το ιδεώδες του,έμπνευσμένο άπο τούς άγγλικούς θεσμούς, οί όποιοι προήλθαν άπότήν έπανάσταση τού οίκου τής Όράγγης (τήν φιλοσοφία της διατύπωσε ό Locke στήν Πραγματεία γιά τήν πολιτική εξουσία) δένύποστηρίζει, όπως ειπώθηκε, τόν χωρισμό τών έξουσιών, όσο τήν

ισορροπία τους μέσω τής άμοιβαίας τους μετριοπάθειας. Ή διδασκαλία του κατά μία έννοια ήταν στραμμένη πρός τό παρελθόν,μιά καί ήθελε, στό πνεύμα τών έρευνών πού εϊχαν έπιχειρηθεϊ άπόθεωρητικούς σάν τόν Boulainvilliers, νά άποκαταστήσει τήν έξουσία τών εύγενών πού είχε καταστραφεϊ άπό τήν άπολυταρχία*ώστόσο ή ίδια αύτή διδασκαλία ζητούσε μιάν άνεχτική, ειρηνικήκαί εύνοϊκή πρός τήν άστική τάξη μοναρχία.

1. Πάνω στήν έννοια τού δικαίου βλέπε τά διεισδυτικά κεφάλαια του Β. Groethuysen στή Philosophie de la Rivolution frangaise  (Gallimard) 1956, έπανέκδ. στήν συλλ. Mediations, έκδ. Gonthier.

Page 302: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 302/383

302 Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι TOT 18ou AT.

'Όποια κι άν ήταν ή έπίδραση τών άναλύσεων του Montesquieu,στήν πολιτική σκέψη του δέκατου δγδοου αιώνα δέν επικράτησε όπολίτικος φιλελευθερισμός. Άπό τότε πού σχηματίστηκαν οί πρώ

τες πολιτικές «λέσχες» στή Γαλλία στίς άρχές τού αιώνα, ή σύσταση γιά μεταρρυθμίσεις πού έπρεπε νά γίνουν, συνεπαγόταν τήνπεποίθηση δτι αύτές έπρεπε νά επιβληθούν άπο μιά ισχυρή εξουσία (Du Bos, άββάς de Saint-Pierre). ’Αργότερα, οί οπαδοί τήςφυσιοκρατίας (= «διακυβέρνηση τής φύσης»), δπως ό Quesnay, όTurgot, ό Le Mercier de La Riviere θά συμφιλιώσουν τον άπό-λυτο οικονομικό φιλελευθερισμό (laisser faire, laisser passer) μέ

έναν ισχυρό πολιτικό αύταρχισμό: τόσο πολύ άληθεύει δτι γι’ αυτούς οί νόμοι τής «φύσης» έπρεπε νά είναι τόσο «δεσποτικοί» γιάτόν πολίτη δσο οί νόμοι τού Ευκλείδη γιά τόν γεωμέτρη. ’Αναγνωρίζουμε έδώ ένα άπό τά πρόσωπα τής πεφωτισμένης δεσποτείας.Πράγματι, οί φιλόσοφοι αύτού τού «δεσποτισμού», δπως ό Diderot,ή δπως ό Holbach, πού θά άφιερώσει τήν 9Ηθοκρατία του στόννεαρό Λουδοβίκο ΙΣΤ', φροντίζουν νά τόν διακρίνουν άπό τήν αύθαί-

ρετη τυραννία. Γιά δσους θεωρούν τήν άπόλυτη μοναρχία ώς διάσυμβολαίου θεματοφύλακα τής λαϊκής εξουσίας, τό ζήτημα είναινά πάρουν στά χέρια τους τά πιό άποτελεσματικά μέσα —ενάντιαστίς προνομιούχες ομάδες, ενάντια στίς φατρίες— γιά νά ύπερασπί-σουν τά συμφέροντα τών ιδιοκτητών πολιτών δημιουργώντας ταυτόχρονα μιά κοινότητα εύτυχισμένων καί πεπαιδευμένων άνθρώπων.

’Έστω καί άν δλοι δέν συμμερίζονται τήν βαθύτατη αισιοδο

ξία τών φυσιοκρατών, πού πιστεύουν δτι ή άρμονία τών έπιμέρουςσυμφερόντων εϊναι αναγκαίο θέλημα ένός πανάγαθου Θεού, οί μοναρχικοί μεταρρυθμιστές δχι μόνο δέν αμφισβητούν τήν αστικήιδιοκτησία, άλλά θέλουν νά τήν ισχυροποιήσουν, καί δέν θέλουννά εξαλείψουν τήν κοινωνική άνισότητα, άλλά γυρεύουν νά τήνρυθμίσουν τις πιό πολλές φορές σύμφωνα μέ τά συμφέροντα τήςάστικής τάξης. ’Ενάντια σέ αύτή τήν υποτιθέμενη συμφωνία άνά

μεσα στά συμφέροντα τών ιδιοκτητών καί στό γενικό συμφέρον θάέξεγερθούν οί πρώτοι κομμουνιστές στοχαστές, δπως ό εφημέριοςMeslier πού στράφηκε τόσο ενάντια στόν βασιλιά καί στούς άνθρώ-πους του δσο καί ενάντια «στούς εύγενεις καί στούς πλούσιους»*

Page 303: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 303/383

επίσης ό Morelly ('Ο Κώδικας τής φύσης, 1755),1ό βενεδικτίνοςDom Deschamps πού συνδέει τον υλισμό μέ τον κομμουνισμό, όάββάς de Mably (Περι νομοθεσίας, 1776). 'Όλοι στρέφονται πριν

άπ9δλα ενάντια στήν κοινωνική άνισότητα.2Κατανοούμε έτσι δτι ό πολίτικος στοχασμός, μέ τήν ποικι

λία καί τήν έκταση πού έλαβε κατά τον δέκατο όγδοο αιώνα, γίνεται κάτι πού δέν ήταν ποτέ πρίν, δηλαδή ένα μεγάλο θέμα κατάλληλο νά επισύρει τήν προσοχή τού κάθε άνθρώπου. Εξάλλου, μέαύτή τή συνειδητοποίηση, ή οποία έπιτελειται πρίν άκόμα άπύ το1789, γίνεται το πέρασμα άπο τον υπήκοο στον πολίτη. Ώστόσο

ή πολιτική σκέψη τού δέκατου όγδοου αιώνα δέν προετοίμαζε μόνομέ αύτο τον τρόπο τήν έπερχόμενη έπανάσταση’ τά προβλήματαπού έτίθεντο τότε καί οί θέσεις πού .ήδη παίρνονταν προσανατόλιζαν συζητήσεις καί σχημάτιζαν μιάν ορολογία πού άπο πολλέςπλευρές θά παραμείνουν άκόμα έπίκαιρες.

 Ή αισθητική.

Στήν έξέλιξη πού κάνει τή σκέψη τού Διαφωτισμού νά υπογραμμίζει τή δημιουργική αύτονομία τού άνθρώπου στήν πολιτική, άντι-στοιχεϊ μιά άνάλογη έξέλιξη στήν αισθητική: ό τόνος μετατίθεταιάπο τή μίμηση στήν δημιουργία, καί θά ήταν λάθος νά πιστέψουμε—δπως συχνά έχει λεχθεί— δτι στή Γαλλία χρειάστηκε νά περιμέ

νουν τον ρομαντισμό γιά νά άνακαλύψουν τήν έλευθερία τού καλλιτέχνη.Ή δυσκολία μιάς μελέτης γιά τή γαλλική αισθητική κατά τόν

δέκατο όγδοο αιώνα, σχετίζεται μέ τήν άπουσία ένός πεδίου πούνά μπορεί νά οριστεί καθαρά, δπως στή Γερμανία, δπου ό Baum-

Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ 18ο υ  ΑΙ. 303

1. Δένγνωρίζουμε τίποτα βέβαιο γιά τή ζωή τού Morelly* θά πρέπει νά έζησε στή Γερμανία άπό τό 1748 ώς τό 1751. Έπίσης έξέδωσε ένα ουτοπικό μυθιστόρημα, La Basiliade.

2. Σ5αύτό τό κεφάλαιο δένθίχτηκε τό πιό καινοτόμο πολιτικό έργο τουδέκατου όγδοου αιώνα, έκεΐνο τού J. J. Rousseau. Βλ. παρακάτω, κεφ. VI.

Page 304: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 304/383

garten επινοεί τή λέξη Aesthetica (1750), άπ   τήν οποία τό 1753σχηματίζεται ή νέα γαλλική λέξη αισθητική (esthetique). Πράγματι, οί Γάλλοι συγγραφείς μιλούν γιά αισθητική στίς πιό ποικί

λες περιπτώσεις, καί δταν φαίνονται νά προσεγγίζουν περισσότεροτή μελέτη τού ωραίου μιλούν επίσης γιά ψυχολογία καί ήθική.Ό πρωτεργάτης της νέας αισθητικής σκέψης είναι ό άββάς

Du Bos μέ τούς Κριτικούς στοχασμούς γιά τήν ποίηση και τή ζωγραφική (1718). Ένώ πρίν άπό αύτόν καταγίνονταν νά ύποτάσ-σουν τήν τέχνη σέ κανονιστικούς νόμους (ό Boileau χρησιμοποιείτή θεωρία τών γεωμετρικών σχημάτων), ό Du Bos καινοτομεί

ενδιαφερόμενος γιά τήν άνάπτυξη μιάς τέχνης ξεχωριστής, γυρεύοντας τις νοητικές ή φυσικές (π.χ. τις κλιματολογικές) αιτίεςτών μεταβολών. Μέ τήν υποκατάσταση τού στοχασμού πάνω στήνούσία τής τέχνης άπό τό στοχασμό πάνω στή δημιουργική διαδικασία, ξαναβρίσκουμε έδώ τό πνεύμα τού Newton καί τού Locke.Μέ πρόθεση περιγραφική καί δχι πλέον παραγωγική, ό Du Bosστρέφει τήν προσοχή του στήν υποκειμενική έντύπωση πού δοκι

μάζει ό άναγνώστης ή ό θεατής* στό εξής ή έννοια τού «γούστου»υπερισχύει απέναντι σέ έκείνη τού «κανόνα». Γιά πρώτη φορά, όDu Bos θεωρεί τήν αύτοπαρατήρηση ώς ειδοποιό άρχή μιάς μελέτης τής αισθητικής έμπειρίας* θά πρέπει, γράφει, ό άναγνώστηςνά άναγνωρίσει μέσα στό βιβλίο του «δ,τι συμβαίνει μέσα του, τάπιό μύχια σκιρτήματα τής καρδιάς του». Ό Diderot —τόν οποίομπορούμε νά θεωρήσουμε ώς τόν δημιουργό τής κριτικής τής τέ

χνης— θά απευθυνθεί μέ τό ίδιο πνεύμα στόν «σοφιστή» τής δογματικής ή σκεπτικιστικής παράδοσης: «Ποτέ δέν θά πείσεις τήνκαρδιά μου δτι έχει άδικο πού τρέμει, καί τά σπλάχνα μου δτιέχουν άδικο πού συγκινούνται» (Δοκίμια γιά τή ζωγραφική, VII,1765).

Ένώ στρέφει τήν προσοχή στό φαινόμενο τού γούστου (μέκίνδυνο νά μετρά τό περιεχόμενο ένός έργου μέ βάση τό άμεσο

άποτέλεσμα πού έχει πάνω στόν θεατή καί νά εύνοεί μιά θεατρικήζωγραφική καί ένα περιπαθές θέατρο, δπως είχε τήν υπερβολικήτάση νά κάνει ό δέκατος δγδοος αιώνας), συνάμα ό Du Bos άνά-γει τή διαδικασία τής καλλιτεχνικής δημιουργίας στήν ένέργεια τής

304 II ΓΑΛΛΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΛ ΤΟΥ 18ου ΑΙ.

Page 305: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 305/383

Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι . 305

«μεγαλοφυΐας». Άλλά άν μέ αύτό τόν τρόπο άποκαθιστα τόν ενθουσιασμό και τή φαντασία, παραμένει άκόμα αιχμάλωτος στήνκλασική άντίληψη γιά τή μίμηση. 'Η μεγαλοφυΐα είναι ικανή νά

συλλάβει ενα «άντίγραφο» της «φύσης έτσι δπως αύτή εμφανίζεταιστούς άλλους άνθρώπους». Άλλά άν ή μεγαλοφυΐα μέσα στόν άνθρωπο είναι ένας δυναμισμός άνάλογος μέ εκείνον πού άνακαλύ-πτουμε στή φύση, τότε γιατί νά μήν έχει τήν ικανότητα νά δημιουργεί τό άντικείμενο της άντί νά μιμείται ένα εξωτερικό άντικείμενο;

 Αύτό είναι τό δίλημμα ή μάλλον ή έσώτερη ένταση πού έμψυχώ-νει τήν αισθητική τού Diderot, ή οποία δέχεται έντονους ερεθι

σμούς άπό τήν φιλοσοφία τού Shaftesbury. Γνωρίζοντας δτι ήάπόλυτη μίμηση δέν είναι δυνατή, ό Diderot θά ταλαντευτεί άνάμεσα σέ μιά διδασκαλία τής άπλής άναπαραγωγής (θαυμάζει τόγεγονός δτι στις νεκρές φύσεις τού Chardin «τά ροδάκινα καί τάσταφύλια ξυπνούν τήν δρεξη καί σέ βάζουν στόν πειρασμό νά τάάγγίξεις», Salon de 1759) καί σέ μιά διδασκαλία της καθαρής δημιουργίας («Ή ζωγραφική έχει κατά κάποιον τρόπο τόν ήλιο της,

πού είναι άλλος άπό τόν ήλιο τού σύμπαντος», Γιά τήν τέχνη τής ζωγραφικής, 1760), δπου πρέπει νά διακρίνουμε τήν πιό πρωτότυπη συνεισφορά του σέ αύτό τό πεδίο, τήν τελευταία του λέξη· όυλισμός του έτεινε πολύ περισσότερο νά έξάρει τήν επινοητική δύναμη μέσα στόν άνθρωπο παρά νά τήν υποβιβάσει στήν άπλή άνα-κλαστική λειτουργία τού κατόπτρου· καί θά μπορεί νά πεί στούςκαλλιτέχνες: «Φωτίστε τά άντικείμενά σας σύμφωνα μέ τόν ήλιοσας πού διαφέρει άπό εκείνον τής φύσης· νά είστε οί μαθητές τούούράνιου τόξου, δχι οί σκλάβοι του» (Σκόρπιες σκέψεις γιά τή ζωγραφική, 1776).

 Αναμφίβολα ό πίνακας τής γαλλικής φιλοσοφίας τού Διαφωτισμούπού παρουσιάσαμε είναι άτελής. Άλλά θά μπορούσαμε νά τόνέκτείνουμε, νά τόν διαφοροποιήσουμε καί νά τόν προσδιορίσουμε

γιά νά δώσουμε (περισσότερο άπ* δσο μπορούσαμε) μιάν ιδέα γιάτόν πλούτο της καί τήν περιπλοκότητά της, χωρίς άρχικά νά φαίνεται αύτό, στό οποίο τίς περισσότερες φορές τείνουμε νά άνα-

Page 306: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 306/383

306 Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Υ 18ο υ Ι .

γάγουμε τον δέκατο όγδοο αιώνα: ή πάλη ένάντια στή θρησκεία.Θά πρέπει νά ποΰμε πάνω σέ αύτό δυο λόγια. Αύτό πού έκανετούς φιλοσόφους νά ξεκινήσουν μιάν εκστρατεία ενάντια στήν Εκ

κλησία καί στούς ιερείς της δέν ήταν μιά διεστραμμένη μεροληψία*άντίθετα επειδή είχαν νά κάνουν άνακαλύψεις καί νά διατυπώσουνάλήθειες, στήν ψυχολογία, στήν ιστορία, στή ζωολογία, στήν πολιτική κτλ. προσέκρουαν σέ μιά κατασταλτική δύναμη πού ήθελενά τούς κρατήσει στή σιωπή (ό La Mettrie εξορίζεται, ό Diderotπάει στή φυλακή, ό Helvetius άνακαλεί καί ταπεινώνεται, ή3Εγκυκλοπαίδεια άπαγορεύεται, ό Rousseau διώκεται κτλ.1) καί

σέ μιά ιδεολογία πού σκάλωνε σέ παρωχημένα μεταφυσικά συστήματα καί σέ μιά κατά λέξη ερμηνεία τής άποκάλυψης.Στήν πραγματικότητα, δέν οφείλεται στούς φιλοσόφους του

18ου αί. τό δτι τό θρησκευτικό συναίσθημα δέν καταφέρνει μιάάνανέωση μέ τήν έννοια τής συναίνεσης στόν κόσμο καί στήν έπιστήμη. Τρεις ούσιώδεις φιλοσοφικές διαθέσεις φαίνεται νά έφερανστό κατακόρυφο τήν σύγκρουση άρχών άνάμεσα στό Διαφωτισμό

καί στήν Εκκλησία. Πριν άπ* δλα οί φιλόσοφοι άπέρριψαν τήνπροηγούμενη στάση πού γύρευε νά περάσει κάθε άναζήτηση τήςάλήθειας άπό τή μεσιτεία τού Θεού* άντί νά καταφύγουν σέ μιάνυπέρτατη άρχή άπ5δπου θά άπέρρεαν κατά συναγωγή οί άλλεςβεβαιότητες, οί φιλόσοφοι εγκαθίστανται στό πεδίο τής παρατήρησης καί τής έμπειρίας καί άναζητούν τή γνώση στή φυσική, στόδίκαιο, στήν τέχνη κτλ. 'Όλα αύτά τά πεδία χειραφετούνται άπότήν κηδεμονία τής μεταφυσικής καί τής θεολογίας. Ή ιδέα τούΘεού, πού άλλοτε ήταν πρωταρχικό θεμέλιο, τώρα θεμελιώνεταιδπως κάθε άνθρώπινη βεβαιότητα.

Οί συνέπειες ήσαν σοβαρές γιά μιά θρησκεία πού άξίωνε νάκατέχει τήν άλήθεια διά τής άποκαλύψεως. Τό δογματικό πνεύμα

1. Αύτός ό καταναγκασμός δένάσκουνταν προφανώς μόνο έναντίον τών 

φιλοσόφων. Οί Ιδιώτες συχνότατα τιμωρούνταν άκόμα σκληρότερα. Είναι άξιο- σημείωτο δτι μόλις γύρω στά εβδομήντα του, δηλαδή δταν ή φιλοσοφία του έχει γραφτεί, ή άναγνώρισή του έχει συντελεστεΐ καί τό έργο του έχει ολοκληρωθεί, ό Voltaireάναλαβαίνέι τόν «άγώνα ενάντια στήν άτιμη».

Page 307: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 307/383

Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Τ 18ο υ Ι . 307

άντιμετωπίζει λιγότερο έναν σκεπτόμενο Λόγο και περισσότερομιά ιστορική κριτική, πού υπέβαλε τον Χριστιανισμό μέτά θαύματάτου καί τίς προφητείες του, δπως καί κάθε άλλη θρησκεία, στή

συγκριτική μελέτη τών κειμένων, στή μελέτη τών χρονολογιών,κτλ. «Ό δογματικός έξαρτάται άπόλυτα άπό τήν ιστορία, τήςοποίας υποθέτει τήν ακρίβεια» (Mirabaud). Οί άπολογητές ματαιοπονούν τοποθετούμενοι στό πεδίο τών γεγονότων* τό μόνο πούκατορθώνουν είναι νά επιβεβαιώσουν τήν πεποίθηση τών άντιπά-λω̂>τους, πού άρνούνται τήν ύπερφυσική αύθεντία τής ίουδαιο-χριστιανικής παράδοσης καί προτιμούν, άπό ήθική σκοπιά, τή

θρησκεία τών Περσών καί τών Κινέζων.'Η φιλοσοφική έρευνα δέν ισχυριζόταν δτι τίς άρχές τής βεβαιότητάς της τίς άντλούσε μόνο άπό τόν εαυτό της. ’Από δώπροκύπτει ή άλλη πνευματική διάθεση πού ήταν ολέθρια γιά τή θρησκευτική αύθεντία: ή αιτία τού λάθους δέν έπρεπε νά άναζητηθείμέσα στούς περιορισμούς τής γνώσης, άλλά σέ μιά ψεύτικη κατεύθυνση τής έρευνας, ή, δπως έλεγε ό Bayle: «τά έμπόδια δέν οφεί

λονται τόσο στό γεγονός δτι τό πνεύμα είναι κενό άπό έπιστήμη,δσο στό γεγονός δτι είναι πλήρες προκαταλήψεων»* ή δεισιδαιμονία είναι γιά τήν άληθινή πίστη (καί φαίνεται βέβαιο δτι ό Bayleήταν ένα βαθύτατα θρησκευτικό πνεύμα) δ,τι είναι ή προκατάληψηγιά τήν άληθινή έπιστήμη. ’Έτσι, ό έχθρός δέν είναι τόσο ή άμφι-βολία, τό έναυσμα μιάς έλεύθερης έρευνας, δσο τό δόγμα, πού σταματάει τήν έρευνα ή τήν κάνει νά παρεκτρέπεται. Έπίσης ή άνο-

χή, αύτή ή άξία-κλειδί γιά τόν δέκατο ογδοο αιώνα, έμφανίζεταιλιγότερο ώς άδιαφορία άπέναντι στήν άλήθεια τού άλλου καί περισσότερο ώς θετική άρχή μιάς έλευθερίας τής πίστης καί τήςσυνείδησης, πού έγγυάται τό σεβασμό τών άλλων γιά νά συνδέσεικαλύτερα δλους τούς άνθρώπους στήν άναζήτηση τής άλήθειας.

Page 308: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 308/383

308 Η Γ Λ Λ Ι Κ Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Τ Ο Υ 18ο υ Ι .

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

Πολυάριθμα είναι τά βιβλία καί τά άρθρα πού έχουνάφιερωθει στήν ιστορία τών ιδεών του δέκατου όγδοου αιώνα, προπάντων έδώκαί μιά δεκαπενταετία. Τά περισσότερα περιέχουν άφθονες βιβλιογραφικές άναφορές. Έδώ περιοριζόμαστε —χωρίς νά έπαναλάβουμε τις ενδείξεις πού ήδη παραθέσαμε στίς σημειώσεις του κεφαλαίου— σέ ορισμένα σημαντικά βιβλία.

 Αναφορικά μέ τύ σύνολο τών προβλημάτων πού γέννησε ο Διαφωτισμός θά μπορούσε κανείς νά άντλήσει πολλές πληροφορίες άπό:Paul Hazard: La crise de la conscience europeenne  (1η έκδ., Paris, 3

τόμ. 1935).Paul Hazard: La pens0e europeenne au XVIHe siecle, de Montesquieu a 

Lessing (1η έκδ., 3 τόμ. 1946, έπανέκδ. A. Fayard, 1τόμ. 1963). Daniel Mornet: La Pensee frangaise au XVIHe siecle (1η έκδ. 1926, έπαν. 

 A. Colin, συλλ. U 2,1969).Κυρίως όμως θά προσέξουμε δύο βιβλία, στά όποια αύτύ τύ κεφάλαιο 

οφείλει πολλά:Ernst Cassirer: La Philosophie des Lumieres  (γερμ. έκδ. 1932; μτφ. P.

Quille, Fayard, 1966). Antoine Adam:Le Mouvement philosophique dans la Ire moitie du XVIHe 

siecle  (S.E.D.E.S., 1967).

 Ή φιλοσοφική κίνηση τού δέκατου όγδοου αιώνα στή Γαλλία, περισσότερο άπύ όποιαδήποτε άλλη έποχή, ήταν συνδεδεμένη μέ τή λογοτεχνική κίνηση (ό Montesquieu, ό Voltaire, ό Rousseau, ό Diderot γιά πάρα πολύ καιρύ θεωρήθηκαν μόνο συγγραφείς). Γι* αύτύ είναι χρήσιμο νά συμβουλευτούμε τις ιστορίες, τις άνθολογίες καί τά έγχειρίδια της λογοτεχνίας καί ιδιαί

τερα τρία έργα πού τοποθετούντή λογοτεχνία μέσα στή διπλή προοπτική της έξέλιξης τών ιδεών καί τής πολιτικής καί κοννωνικής ζωής: J. Μ. Goulemot καί Μ. Launay: Le siecle des Lumieres (Le Seuil, 1968). M. Launay καί G. Mailhos:Introduction a la vie litteraire du XVIHe sie

cle  (Bordas - Mouton, 1968).Michele Duchet (καί μιά ομάδα ειδικών): τόμος III τής Histoire litteraire 

de la France  (Ed. Sociales, 1969).Επίσης στήν Histoire des litteratures  (τόμος III) τής c(Encyclop0die de la Pl&ade» (1958):

 Yvon Belaval: «Au siecle des Lumifcres» (σσ.569-674).Ren6 Etiemble: «Prosateurs du XVIIIe sifccle» (σσ. 833-863).

Page 309: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 309/383

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Φ Ι 309

 Ή γαλλική φιλοσοφία δένθά έπρεπε ν’ άπομονωθεΐ άπό τά διάφορα ρεύματα τής εύρωπαϊκής σκέψης. Εκτός άπό τά παραπάνωέργα του Hazard πρέπει λοιπόν νά συμβουλευθεΐ κανείς:

Rene Pomeau: L’Europe des Lumieres  (Stock, 1967). Alfred Biedermann:La philosophie des Lumieres dans sa dimension euro- peenne  (κείμενα μεγάλων Γερμανών, ’Άγγλων, Γάλλων, ’Ιταλών, 'Ολλανδών καί Ελβετών συγγραφέων, 2 τ. στούς «Classiques Larousse» 1969).Γιά νά προσεγγίσουμε αύτήν τή φιλοσοφία τής ιστορίας τής τέχνης: 

 Jean Starobinski: Uinvention de la liberte 1700-1789 (Skira, 1964).Γιά μιά βαθύτερη μελέτη τών μεγάλων θεμάτων:

Bernard Groethuysen: Origines de VEsprit bourgeois en France— UEgli- se et la Bourgeoisie (Gallimard, τελευταία έκδ. 1956).Robert Mauzi: L'idee du bonheur au XVIHe siecle (A. Colin, 1960).

 Jean Ehrard: L}idee de nature en France dans la premiere moitie du XVIIIe siecle  (S.E.Y.P.E.N., 2 τόμ., 1963).

 Jacques Roger: Les sciences de la vie dans laPensie frangaise du XVIIIe siecle  (A. Colin, 1963).

Michele Duchet: Monde sauvage etmonde civilise au siecle des Lumieres,  Anthropologie et Histoire de Buffon a Raynal  (Paris, 1972).

"Άς σημειώσουμε έπίσης δτι άπό τό 1969 (άρ. 1) υπάρχει μιά ετήσια επιστημονική έπιθεώρηση δπου εκπροσωπούνται πολλοί έπιστημονικοί κλάδοι (μέ υπότιτλο ((Φιλοσοφίακαί ιστορία τών ιδεών») άφιερωμένη στόν 18ο αί. μέ τίτλο Dix-huitieme siecle  (έκδ. Gamier).

Γιά τούς συγγραφείς — άν περιοριστούμε στούς σπουδαιότερους άπ* δσους άναφέραμε:Γιά τον Bayle —Elisabeth Labrousse: Pierre Bayle (συλλ. Philosophes de 

tous les temps, άρ. 16, Seghers, 1965).Γιά τον Buffon — Τό κεφάλαιο τού Jacques Roger στό βιβλίο του Les sciences de la vie (βλ. παραπάνω) καί τήν εισαγωγή στήν κριτική του έκδοση τώνEpoques de la Nature  (Ed. Museum, Paris, 1962).

Γιά τον Condillac — Roger Lefevre: Condillac (συλλ. Philosophes de tous les temps, άρ. 26, Seghers, 1966).

Γιά τον Condorcet —MoniqueκαίFrangois Hincker: παρουσίαση καί έκδοση τούEsquisse d’un tableau historique des progris de Vesprit humain (συλλ. τών«Classiques du Peuple», fid. Sociales, 1966).

Γιά τόν Diderot — Έχουν δημοσιευτεί πολλές μελέτες. ’Άς συγκρατήσουμε τήν έξαίρετη συνθετική έργασία τού Rene Pomeau: Diderot  (συλλ. «Philosophes», P.U.F., 1967), καί τή διατριβή τού Jacques Proust: Diderot et V «Encyclopedic))  (A. Colin,1962).

Page 310: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 310/383

310 Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Φ Ι

Γιά τόν Fontenelle — Maurice Roelens: άξιοπρόσεκτη παρουσίαση τών Textes choisis (συλλ. «Classiques du Peuple», fid. Sociales, 1967).

Γιά τόν Helvitius — Guy Besse: παρουσίαση άποσπασμάτων άπό τόUEsprit (συλλ.

«Classiques du Peuple», Ed. Sociales,1959).

Γιά τόν Holbach — GeorgetteκαίBernard Cazes: D* Holbach portatif  (έπι- λογή κειμένων συλλ. «Liberty», έκδ. J.- J. Pauvert, 1967)* Paulette Charbonnel: παρουσίαση Textes choisis  πρίν άπό τό Systeme de la Nature  (συλλ. «Classiques du Peuple» Ed. Sociales, 1957)* Pierre Naville:Paul Thiry dJHolbach et la philosophic scientifique au XVIHe siecle  (Gallimard,έπανέκδ. 1967).

Γιά τόν La Mettrie — Marcelle Tisserand: παρουσίαση Textes choisis (συλλ. «Classiques du Peuple», fid. Sociales, 1954). ΤόΠ Homme machine έπανεκδόθηκε άπό τόν J.- J. Pauvert (συλλ. «Libertes»).

Γιά τόν Montesquieu — Georges Benrekassa: Montesquieu  (συλλ. «Philo- sophes», P.U.F., 1968)*  Jean Ehrard : παρουσίαση άποσπασμάτωνάπό τόΗ Esprit des Lois (συλλ. «Classiques du Peuple», fid. Sociales, 1969).

Γιά τόν Voltaire— Ren0 Pomeau: Voltaire par lui-meme (Le Seuil,1963)' Rene Pomeau: La Religion de Voltaire  (1η έκδ. 1956, έπαν. Nizet 1969). Επίσης: G. Lanson: Voltaire  (1ηέκδ. 1906, έπαν. 1960).

Γιά τούς ύλιστές  (παρουσίασηκιέπιλογή): Roland Desnέ: Les materialistes frangais de 1750 a 1800  (Ed. Buchet-Chastel, 1965).

Page 311: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 311/383

 JEAN-JACQUES ROUSSEAU

XI

τής CLAIRE SALOMON-BAYET

Παράδοξος ο δέκατος δγδόος αιώνας, δπου ό J. J. Rousseau ανήκει έξ ολοκλήρου (1712-1778) καί δπου άποτελεΐ σκάνδαλο: οίμεγάλες θεωρητικές έπαναστάσεις, άπδ τδν Γαλιλαίο ώς τδν

Newton, άπδ τδν Fermat στδν Leibniz, είναι ήδη παρελθδνγι’ αύτόν αναμφίβολα ό Descartes, καί ίσως ό Malebranche,συνέλαβαν τδ σύνολο τής —σύγχρονης καί μελλοντικής— άνθρώπινης γνώσης καί τδ διένειμαν σέ τόσα πεδία πού θά έπρεπε νάέξερευνηθούν άπδ τούς διαδόχους τους, έ'στωκαί άν αύτοί θά άφηναν κατά μέρος τήν ενιαία θεώρηση πού τού έ'δινε τδ νόημα. Είναινεκρά τά συστήματα καί θεωρούνται ώς φενακισμοί* ή όρθολογικό

τητα άσκείται σέ πολύ καθορισμένα πεδία τής γνώσης, άλλά όκαθορισμός τών ορίων τούτων έδώ γίνεται σέ άναφορά πρδς μιάθεωρητική καί ιδεολογική άσυνείδητη προϋπόθεση, πού άλλοτε τάσυναρθρώνει σέ ενα πιδ πλήρες σύστημα, άλλοτε κινητοποιεί αύτδπού τότε άποκαλούσαν φιλοσοφικό πνεύμα άπδ διάφορες έπιστη-μονικές, λογοτεχνικές ή νομικές άφορμές.

Στήν πραγματικότητα δλα είχαν ειπωθεί άπδ τδν μέγα δέ

κατο έβδομο αιώνα· ό P. Hazard δέν είχε άδικο νά τδ υπογραμμίσει καί νά δεί στδ Λεξικό τού Bayle τδν θησαυρό, άπδ τδν οποίοθά άντλήσουν ·οί έπερχόμενες γενεές. Εντούτοις ό δέκατος ογδοοςαιώνας άπέχει πολύ άπδ τδ νά άρκεστεί στήν έκμετάλλευση ένδς

Page 312: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 312/383

312  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

συσσωρευμένου κεφαλαίου’ καμιά φορά μάλιστα εμφανίζεται ώςή παραμονή μιάς επαύριον πού δέν θά πάψει νά εκπλήσσει μέ τήδιαύγειά της, τήν έλευθερία της, τήν άνοχή της καί τίς ειρηνικές

της κατακτήσεις. Προσέχει δ,τι συμβαίνει καί επιχειρεί νά συλ-λάβει το νόημά του* μόνο άργότερα ό ιστορικός θά συλλάβει τίςδυνάμεις καί τίς ρήξεις πού κατέστησαν αύτόν τόν αιώνα πρωτοπόρο, αιώνα τόν όποιο ή γαλλική Επανάσταση συμπυκνώνει καίκλείνει διανοητικά, ένώ γιά κάποιο διάστημα τόν άνοίγει πολιτικά. Άλλά ό ιστορικός τής φιλοσοφίας δέν έ'χει κανένα άπό τά συνηθισμένα στηρίγματα γιά νά προσανατολιστεί: τίποτα πού νά μοιά

ζει μέ τό καρτεσιανό μονολιθικό σύνολο, μέ τήν άντιστικτική πο-λυποικιλία τού Leibniz, τίποτα συγγενικό μέ τήν καντιανή αρχιτεκτονική, πού οί πηγές της είναι άπό μιά ορισμένη πλευρά ολοφάνερα οί «φιλόσοφοι» τού αιώνα αυτού. Ό ιστορικός τού δέκατου δγδοου αιώνα βρίσκεται σέ κατάσταση άντιστρόφως άνάλογημέ έκείνη στήν οποία βρίσκεται ό ιστορικός τής στωικής σκέψης:έδώ έχουμε μιά διδασκαλία πού έκτείνεται σέ επτά αιώνες, άπα-

ράλλαχτη στό κύριο σώμα της, άκόμα καί λησμονημένη, τροποποιημένη άπό έρμηνευτές τά ονόματα τών οποίων δέν έχουν πάντασημασία, παρούσα στις μεταμορφώσεις της καί έπαναναγνωρίσιμηστό έργο ένός Montaigne, ένός Descartes ή ένός Spinoza* στήνπερίπτωση τού δέκατου δγδοου αιώνα μέσα σ’ ένα πολύ μικρόδιάστημα χρόνου, δύο, τρεις γενιές τό πολύ, δέν έχουμε καμιάσυστηματική διδασκαλία, προπάντων κάτι τέτοιο δχι. ’Έχουμε

δμως κείμενα γραμμένα ώς άπάντηση σέ μιά πρόκληση, κείμεναπού προέρχονται άπό τή λογοτεχνία καί άπό τή φιλοσοφία καίείναι έπιστημονικές καί τεχνικές εκλαϊκεύσεις δσο καί θεωρητικοίστοχασμοί. Άπό τίς άντιδράσεις άπέναντι στά θέματα πού προτεί-νονται στήν πεπαιδευμένη Εύρώπη γεννιέται ένας κάποιος κον-φορμισμός τού άντι-κονφορμισμού* τά σημεία άναφοράς είναι μάλλον τά ονόματα παρά οί ιδέες, τό δφος καί τό τάλαντο παρά ή

πρωτοτυπία. Πρέπει νά πολεμήσει κανείς γιά τό Διαφωτισμό,ώστόσο τά φώτα του συχνά δείχνουν πολύ θαμπά.Θά μάς γεννιόταν ό πειρασμός νά δούμε στό εγκυκλοπαιδικό

εγχείρημα τού d’Alembert καί τού Diderot τήν άκριβή εικόνα

Page 313: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 313/383

Τ Ο Ζ Η Τ Η Μ Τ Η Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Υ 313

του φιλοσοφικού πνεύματος τής έποχής: συλλογικό έργο, μέσα στοόποιο ή σύμπνοια τών πνευμάτων επιτρέπει τις παραλλαγές στήσκέψη* άν «στοχάζεται» τις τέχνες καί τις τεχνικές, ύποστηρίζει

έξίσου καί έπεξηγεΐ τόν φιλελευθερισμό, τήν έλευθερία τών άνταλ-λαγών καί τήν ελεύθερη σκέψη* είναι ένα έργο πού διαρκεί περισσότερο άπό είκοσι χρόνια (1751-1772) καί συγκεντρώνει δλουςτούς ειδικούς, τούς έρασιτέχνες καί τά πεφωτισμένα καλά μυαλάτου Παρισιού καί τής επαρχίας. *Αν άπό τόν κατάλογο τών συνεργατών απουσιάζει ό Montesquieu είναι γιατί πέθανε πολύ νωρίςκαί δέν μπόρεσε νά συνεισφέρει στό εγχείρημα παρά μόνο μιά

πνευματική συγγένεια καί ένα μόνο άρθρο, γιά τό «γούστο».Δέν θά ήταν ολοκληρωτικά άνακριβές άν ένδίδαμε σ* αύτό τόνπειρασμό: ή 9Εγκυκλοπαίδεια  διαμόρφωσε έναν αιώνα καί μιάσκέψη, άπό τή μιά μεριά ώς άντανάκλασή τους καί άπό τήν άλληώς άντίθεσή τους. Ωστόσο στίς σελίδες της δέν βρίσκουμε τιςάπαρχές τών διδασκαλιών καί τών σκέψεων πού ό αιώνας μας θάάνακαλύψει, ώς ιστορικός, άλλού καί θά θεσμοποιήσει.

*0 Montesquieu άποτελεί τόν δρο τής δυνατότητας τού έγ-κυκλοπαιδικού πνεύματος, άλλά στό Πνεύμα τών νόμων άναζητείτις βαθειές αιτίες τής έπιφανειακά συμπτωματικής διαδοχής τώνγεγονότων καί σκιαγραφεί τις άρχές πού καθιστούν κατανοητή τήνποικιλία τών νόμων καί τών ήθών* πρόκειται γιά έννοιολογικήεργασία πού τόν καθιστά, δπως καί τόν Comte, θεμελιωτή τήςκοινωνιολογικής σκέψης. Στήν 9Εγκυκλοπαίδεια είναι παρούσα ή

φυσιοκρατική διδασκαλία, άλλά άπουσιάζει ή καθαρή άνταλλα-κτική άξία: οί άπαρχές τής οικονομικής επιστήμης πρέπει νά άνα-ζητηθούν μάλλον στόν Ricardo καί στόν Adam Smith παρά στόνTurgot. *Αν ένδιαφερόμαστε γιά κείνο, χάρη στό οποίο ό Diderotφτάνει σέ μιά βιολογική φιλοσοφία πρίν άκόμα επινοηθεί ό δροςαύτός, φιλοσοφία πού μεριμνά περισσότερο γιά τή ζωή παρά γιάτό έμβιο, δέν πρέπει νά ψάξουμε μέσα στά άρθρα του ουτε στά

άρθρα τού Bordeu, άλλά στήν 'Ερμηνεία τής Φύσης  καί στήν9Επιστολή γιά τούς τυφλούς. 'Όσο γιά τόν έπιστημονικό λόγο πούάφορά τις τέχνες καί τις τεχνικές, αύτός πλησιάζει περισσότεροσέ μιά καταγραφή τών δσων ύπάρχουν, άπογυμνωμένη άπό κάθε

Page 314: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 314/383

314  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

παραδοσιακό μυστικό, παρά σέ μιά ((τεχνολογική» σκέψη πού συνδέει τήν οικονομία, τήν τεχνική καί τή διοίκηση* τόν κλάδο αύτότόν ίδρυσε ό Bekmann στή Γερμανία του 1774.

Ό J.- J. Rousseau ήταν συνεργάτης τής 9 Εγκυκλοπαίδειας στά άρθρα γιά τή μουσική, στά πρώτα χρόνια* ή φιλία του μέ τόνDiderot ήταν καθοριστική γιατί στό δρόμο πρός τίς Βενσέν, όπουήταν φυλακισμένος ό συγγραφέας τής9Επιστολής γιά τους τυφλούς,έμπνεύστηκε τήν ιδέα πού γέννησε τόν πρώτο Λόγο καί έγραψε σέκατάσταση έξαρσης τήν προσωποποιΐα του Φαμπρίκιου καί «συνε-παρμένος άπό τόν ένθουσιασμό τής άλήθειας, τής ελευθερίας καί

τής άρετής», «είδε ένα άλλο σύμπαν καί έγινε άλλος άνθρωπος».Εκείνον τόν Όκτώβρη τού 1749 ό Rousseau άνακαλύπτειότι είναι φιλόσοφος... «Έκείνη ή στιγμή ήταν ή καταστροφή μου».

Τό στοιχείο, ώς πρός τό όποιο ό J.- J. Rousseau είναι πηγήκαί θεμέλιο γιά τήν ιστορική σκέψη, δέ βρίσκεται μέσα στό εγχείρημα πού συνόψισε τήν εποχή του, παρά άλλου. Αύτό τό «άλλου»γιά τόν ίδιο συνδέεται μέ τήν ξεκάθαρη θέληση νά βρεί έναν τόπο

διαφορετικό άπό έκείνον τής 9Εγκυκλοπαίδειας καί τής Δημοκρατίας τών γραμμάτων, τόπο προβλημάτων καί δημοσιεύσεων. 'Η9Επιστολή γιά τά θεάματα (1758) είναι μιά άπάντηση στό άρθρο

 Γενεύη (1577), τό όποιο συνέγραψε ό d’Alembert χωρίς φρόνησηκαί χωρίς σεμνότητα κατά τήν κρίση τού Rousseau. Μπορούμενά άκολουθήσουμε τό δρομολόγιο πού οδηγεί άπό τόν δεύτερο

 Λόγο γιά τήν καταγωγή τής άνισότητας (1754) στήν πρώτη εκδοχή

τού Κοινωνικού συμβολαίου, μέ θέμα τήν γενική κοινωνία τού άν-θρώπινου γένους (1760), ώς άπάντηση σέ ένα άρθρο τού Diderotγιά τό Φυσικό δίκαιο (1755). 'Όσο γιά τό άρθρο γιά τήν Πολιτική οικονομία (1755), άνήκει βέβαια στόν συγγραφέα μας, ώστόσο δένπροδιαγράφει τό πέρασμα στόν θεσμό τής κυβέρνησης, πράγμα πούθά άποτελέσει τήν πρωτοτυπία τού Κοινωνικού συμβολαίου*μένειστό έπίπεδο τής μελέτης της λειτουργίας τής κυβέρνησης, χωρίς

νά καινοτομεΐ ιδιαίτερα άναφορικά μέ τά παραδεδομένα θέματα."Ολα δείχνουν έδώ δτι ό Rousseau μεταμορφώνει καί μεταθέτειτά έντελώς κλασικά προβλήματα: σέ μιάν έρώτηση γιά τήν καταγωγή τής άνισότητας άπαντάει μέ μιάν άνάλυση τών συνθηκών

Page 315: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 315/383

Page 316: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 316/383

316  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

εκλογικεύσεων τής σιωπής σχετικά μέ τον εαυτό του, ό Rousseauδέν τούς άγνοούσε, άντίθετα γνώριζε άνάμεσα στά καταδικασμέναβιβλία τή Λογική του Port-Royal καί τήν Τέχνη τον όμιλεϊν του

πατρός Lamy.1Ωστόσο αύτά τά βιβλία δέν βαραίνουν, γιατί εύχεται νά επινοήσει «μιά γλώσσα εξίσου νέα μέ τό σχέδιό του» καίνά άκολουθήσει πάντα τό ύφος πού θά τού έρθει.

Διπλό έ'ργο, λογοτεχνικό καί πολιτικό, μοναδικός άνθρωποςπού καθορίζεται άπό τις πολλαπλές άρνήσεις του: δέν είναι φιλόσοφος, ούτε συγγραφέας, οΰτε χαρίεν πνεύμα· γιά τούς Παρισινούςείναι άπό τή Γενεύη, γιά τούς κατοίκους τής Γενεύης είναι Παρι

σινός. Τί εχει λοιπόν νά κάνει ή φιλοσοφία; ’Όχι βέβαια νά θεωρήσει τήν ειλικρίνεια τού άνθρώπου δρο τής δυνατότητας ή τήςάδυνατότητας τής άλήθειας ένός λόγου, γιατί αύτό θά σήμαινεσύγχυση τής ψυχολογίας μέ τή θεωρία, άλλά νά συλλάβει τό νόημααύτής τής ά-νοησίας πού είσάγεται μέσα στήν λελογισμένη έκφραση τού Λόγου* νά είναι προσεκτική άπέναντι στή φύση τώνπραγμάτων, νά συλλαμβάνει ή νά δίνει τά σημεία μιάς τάξης καί

μιάς κατανοητότητας πού άφοροΰν τούς άνθρώπους, οχι τά πράγματα* νά περάσει, δπως λέει ό ΐδιος ό Rousseau, άπο τή διοίκηση στή διακυβέρνηση.

 Άπό τόν πολιτικό στόν λογοτέχνη συμβαίνει μιά μετάθεση*άλλά αύτή ή μετάθεση έπιτελεΐται κατά μήκος τής ίδιας γραμμής,πού είναι ή γραμμή τής γραφής, γραφής ξεστρατισμένης καί νεκρής άπέναντι στή ζωντανή λαλιά. Εντούτοις αύτή ή γραφή εϊναι

ή πιό ζωντανή, γιατί αύτή είναι πού μιλάει καί γι’ αύτή μιλάμε,καί κατά μήκος τού άξονά της μεταθέτει ολοένα τά ϊδια άντιθε-τικά ζεύγη: είναι-φαίνεσθαι, φύση-πολιτισμός, συναίσθημα-γνώση,χρόνος-στιγμή, δομή-ίστορία.

 Αύτός ό μερισμός άνάμεσα στή λογοτεχνία καί στή θεωρίαέπιτελεΐται γύρω άπό καθορισμένες χρονολογίες πού σημαδεύουνδχι ρήξεις, άλλά ενότητες μέσα στή ζωή τού Rousseau, έστω κι

άν, μέ ένα είδος χάριτος ή αύταπάτης, γι’ αύτόν τήν κάθε στιγμήάρχίζει καί κάτι καινούργιο. Πρέπει λοιπόν νά έντοπίσουμε αύτές

1. J.- J. Rousseau: Memoire ά Monsieur de Mably , O.G., IV, σ. 29.

Page 317: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 317/383

Τ Ο Ζ Η Τ Η Μ Τ Η Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Υ 317

τίς ένότητες καί νά συλλάβουμε τό λόγο της συνέχειάς τους, πούείναι άνάλογη μέ τήν συνέχεια στή μουσική.

'Η μουσική αύτή μεταφορά μπορεί νά συνεχισθεϊ άν σημαδέ

ψουμε τό «κενό μέτρο» τού θεωρητικού καί τού λογοτεχνικού έρ-γου. Πρόκειται γιά τά μακρά χρόνια μαθητείας καί παιδείας άπότό 1712 ώς τό 1742, κάτω άπό τήν κηδεμονία ποικίλων καί καμιάφορά άμφίβολων προσώπων, έπίσης χρόνια περιπλάνησης, άπό τήΓενεύη στή Γαλλία καί άπό τή Γαλλία στήν ’Ιταλία· στό Τορίνοπροσχωρεί στόν καθολικισμό* διανοητική καί θυμική ώρίμανση,επαγγελματικές άπόπειρες μέ τό κτηματολόγιο στή Σαβοΐα, μέ

τή διδαχή τής μουσικής στό Chambery καί μέ τή θέση παιδαγωγού στή Λυών άπό τό 1742 ώς τό 1744 εϊναι στή Βενετία καίάσχολεϊται έπαγγελματικά μέ τήν πρεσβεία, έμπειρία γιά τήν οποίαό Rousseau βεβαιώνει δτι τόν έκανε νά συνειδητοποιήσει δτι «δλαέξαρτώνται ριζικά άπό τήν πολιτική». Αύτό τό «κενό μέτρο» θάγίνει τό υλικό ένός μέρους τού λογοτεχνικού έργου, πρότυπο έκεί-νου πού ό δέκατος ένατος αιώνας στήν Δύση θά ονομάσει μυθιστό

ρημα διάπλασης χαρακτήρων. Άπό τήν πλευρά τών έργων έχουμε δύο στιγμές: ή μιά, σχετικά σύντομη, εϊναι «στιγμή παροδικής ζύμωσης», πού πιάνει άπότό 1750 ώς τό 1762· άνοίγει μέ τόν πρώτο Λόγο (Γιά τά γράμματα καί  τίς τέχνες) καί κλείνει μέ τόν Αιμίλιο καί τό Κοινωνικό  Συμβόλαιο πού, μέ τήν καταδίκη τους τόσο στό Παρίσι δσο καίστή Γενεύη καί κατόπιν στή Βέρνη, σπρώχνουν τόν Rousseau

στούς δρόμους τής έξορίας, άπό τήν Ελβετία στήν Αγγλία κι άπότήν Αγγλία στή Γαλλία, δχι χωρίς άρωγούς βέβαια, άλλά μέ άρω-γούς πού γρήγορα γίνονται άφόρητοι. Άνάμεσα σ’ αύτές τίς δύοχρονολογίες, έχουμε μία δπερα, τόν Μάντη τον χωρίου, πού δεκαοχτώ μήνες μετά τή δημοσίευση τού πρώτου Λόγον φέρνει τόνRousseau στήν έπικαιρότητα· άκολουθεϊ τό άρθρο γιά τήν Πολίτικη οικονομία, ή έπιστολή στόν d’Alembert γιά τά θεάματα, ή

ρήξη μέ τήν 9Εγκυκλοπαίδεια'  ένα έπιστολιμαϊο μυθιστόρημα, ή Νέα 9Ελοιζα, πού είχε συνταρακτική έπιτυχία καί γιά τό όποιοό d’Alembert (ό μόνος άνάμεσα στούς φιλοσόφους, άναμφίβολαέπειδή άγαπούσε μέ μιά τυραννισμένη άγάπη τήν δεσποινίδα de

Page 318: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 318/383

318  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

Lespinasse) έλεγε δτι γιά νά διαβάσει κανείς καλά αύτδ τδ βιβλίοέπρεπε νά έχει νιώσει βαθιά αύτδ τδ πάθος ή τήν επιθυμία αύτούτού πάθους. Ό ίδιος δ συγγραφέας επανειλημμένα βεβαιώνει δτι

ό Αιμίλιος καί δ δεύτερος Λόγος (Γιά τήν ανισότητα, 1754) άπο-τελούν ένα πλήρες δλο, τδ ίδιο δπως κι δ Αιμίλιος μέ τδ Κοινωνικό  Συμβόλαιο. Αύτές οι υποδείξεις γιά ανάγνωση μάς έχουν δοθεί άπδτδν ίδιο τδν Rousseau, συνεπώς θά τις άκολοΰθήσουμε.

Σέ αύτή τήν δμάδα μπορούμε άναμφίβολα νά προσθέσουμε τδέργο Γράμματα γραμμένα άπό τό βουνό, πού εμφανίστηκε τδ 1764καί παίρνει θέση καί συμμετέχει στήν ιστορία τών πολιτικών καί

θρησκευτικών κρίσεων τής Γενεύης άπαντώντας στά γράμματαπού έγραψε άπδ τδν κάμπο δ ιεροκήρυκας Trouchin* ή καταδίκη τού Αιμίλιου καί τού Κοινωνικού Συμβολαίου είναι στοιχείοκαί σημείο αύτών τών κρίσεων. "Οσο ζεί δ Rousseau δέν θά δημοσιευτεί τίποτε άλλο: ή μόνη εξαίρεση είναι τδ Λεξικό τής μουσι κής, συναγωγή άρθρων άπδ τήν9Εγκυκλοπαίδεια πού εμφανίζονταιάναμορφωμένα τδ 1767. Αύτδς πού υπογράφει μέ υπεροψία καί

άφροσύνη <(J.- J. Rousseau πολίτης τής Γενεύης», πού θέλει νάπεί τά πάντα άλλά χωρίς τούς τύπους πού είναι άναγκαίοι στδκοσμοπολίτικο καί εύρωπαϊκδ Παρίσι, έχει σωπάσει.

Μέσα καί χάρη σ’ αύτή τή σιωπή, πού πέφτει πάνω στά θεωρητικά έργα, άνοίγει ή άλλη στιγμή τής γραφής τού Rousseau,ή επιφανειακά πιδ λογοτεχνική, άλλά προφανώς πιδ «κρυπτογραφική», τής οποίας ή άποκρυπτογράφηση είναι έργο τού λογι

κού δσο καί τού παραληρήματος. Αύτδ τδ σύνολο κειμένων άπαι-τεί έναν άναγνώστη πού ξέρει νά διαβάζει πρδς δλες τις κατευθύνσεις, άπδ τή σκοπιά τής ιστορίας καί άπδ τή σκοπιά τής ενοχής,άπδ τή σκοπιά τής δμολογίας δσο καί τής άθωότητας. Γιά τήναύτοβιογραφική τριλογία, πού τδ πιδ γνωστδ μέρος της είναι οί9Εξομολογήσεις (τά πρώτα έξι βιβλία δημοσιεύτηκαν τδ 1782 καίτά έξι τελευταία τδ 1789), έφυγε στήν Ελβετία καί στήν ’Αγγλίαάπδ τδ 1764 ώς τδ 1767 έχοντάς την «άπασχόληση γιά τις βροχερές μέρες». Τά πρώτα έξι κλείνουν σ’ ένα σημείο πού δ άναγνώστης μπορεί νά θεωρήσει τελικό: ή συγγραφή αύτών τών «άνα-μνήσεων» τδν φέρνει ώς τδ 1742, πρίν δ Rousseau νά έρθει στδ

Page 319: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 319/383

Τ Ο Ζ Η Τ Η Μ Τ Η Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Υ 319

Παρίσι γεμάτος θλίψη καί φιλοδοξία. Ό Rousseau υπολόγιζε τότε στό μουσικό του σύστημα —πού παρουσιάστηκε άπό τόν Reaumur στήν Βασιλική Ακαδημία τών Επιστημών στις 22 Αύγού-

στου τού 1742—, θεωρώντας το «σίγουρη περιουσία». Τά δέκατελευταία βιβλία συντάχτηκαν πολύ πιό γρήγορα, άπό τό 1769ώς τό 1770, κάτω άπό πίεση άνάλογη μέ έκείνη πού άσκήθηκεπάνω στό συγγραφέα όταν συνέγραφε τό Rousseau, κριτής τον  Jean-Jacques, Διάλογοι, τό 1776.

Ή άόριστη προσέγγιση τής τωρινής στιγμής, όπου ό συγγραφέας γράφει δ,τι έζησε, γίνεται ή επικίνδυνη ώρα, δπου ό

άνθρωπος ζεΐ αύτό πού γράφει, τήν υποψία, τήν άρνηση τής ενοχής, τήν πλάνη. ’Απ’ αύτό γεννιέται καί ή ταλάντευση πού βλέπουμε στά διαλείμματα τής άνακούφισης, ή γαλήνη, καί καμιάφορά ή αυτοκυριαρχία, όπως στις ’Ονειροπολήσεις τον μοναχικόν 

 περιπατητή (δημοσιεύτηκε τό 1782), άλλά καί ή μανία, τό παραλήρημα. Ό τελευταίος Περίπατος πού έμεινε άνολοκλήρωτος, γράφτηκε τήν Κυριακή τών Βαΐων τού 1778 (12 ’Απριλίου). Ό

Rousseau πέθανε στις 2 ’Ιουλίου. Πίσω άπό ένα τραπουλόχαρτοσάν προσχέδιο στις 9Ονειροπολήσεις  είχε γράψει: «τό βιβλίο μουπρέπει νά τελειώσει φυσιολογικά1δταν θά ζυγώνει τό τέλος τήςζωής μου». ’Έσχατη ταύτιση τής γραφής μέ τήν ΰπαρξη, παρά τόγεγονός ότι ύφή τής γραφής είναι ή μεσιτεία, επομένως ή διαφθορά. Ώστόσο ή συγγραφή αύτοβιογραφικών κειμένων έχει ώςτελικό σκοπό τό φυσικό, πού είναι τόσο ή άφετηρία δσο καί τόθεμέλιο άναφορικά μέ τά όποια ή ιστορία εϊναι προοδευτική παρέκκλιση. Τό δρομολόγιο τού Rousseau —σύμφωνα μέ τή δικήτου προνομιούχα ομολογία— άπομακρύνεται άπό τό φυσικό μέ τήνάσκηση μιάς γραφής πού εϊναι παροδική ζύμωση (εϊναι ή στιγμήτής δημόσιας δραστηριότητας) καί επανέρχεται σ’ αύτό μέ τήνπειθαρχία μιάς γραφής σκοτεινής άκόμα καί γιά τόν ϊδιο τό συγγραφέα (είναι τό μακρόχρονο στάδιο τών μοναχικών έργων).

Σέ αύτά τά τρία σημεία άναφοράς άρμόζει νά προσθέσουμε τάτέσσερα γράμματα στόν κύριο Malesherbes, πού συντάχθηκαν άπό

1. Δική μας ή υπογράμμιση.

Page 320: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 320/383

320  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

τις 4 ώς τις 28 Ιανουάριου 1762 μετά άπο ενα άτύχημα, άπό τόόποιο ό Rousseau συμπέρανε δτι δέν θά του άφηνε χρονικά περιθώρια γιά νά γράψει τις άναμνήσεις του. «Επειδή ένιωθα λιγο-

θυμία στή σκέψη δτι θά άφηνα στό πνεύμα τίμιων άνθρώπωνμιά τόσο άνακριβή γνο>μη γιά μένα, μέ αύτό τό σχέδιο, πού τόέκανα γοργά σέ αύτά τά τέσσερα γράμματα, προσπαθούσα νά συμπληρώσω κατά κάποιον τρόπο τις άναμνήσεις πού εϊχα σχεδιάσεινά γράψω»: τυχερή λύση, πρόσκαιρο καί λυρικό υποκατάστατο τούάρχικού σχεδίου.

Τό έργο λοιπόν άποτελεϊται άπό ρήξεις, άντιθέσεις καί πο

λυάριθμες νέες άπαρχές* αύτή επιφανειακά είναι ή μόνη σταθερά.Τριαδικός ρυθμός τής συμπεριφοράς τού Rousseau, πού πηγαίνειάπό τήν εύτυχία τής διαφάνειας τών συνειδήσεων στό εμπόδιο,άπό τό εμπόδιο στήν πτώση καί στήν εξορία, γιά νά ξαναρχίσειθαμπωμένος* ρήξη άνάμεσα στούς τρόπους γραφής, άπό τήν λεπτομερή άντιγραφή στή μουσική γραφή, άπό τή μουσική γραφήστή θεωρητική γραφή, άπό τή θεωρητική γραφή στή λογοτεχνικήγραφή.

Γιά νά έξηγήσει αύτές τις ρήξεις καί τις άντιθέσεις, μιά ενιαίαάλλά δχι συστηματική άνάγνωση άπαιτεΐ μιά διπλή μορφή έκθεσης, άπό τή σκοπιά τήςμεθόδου καί άπό τή σκοπιά τής διδασκα

 λίας.  Γιά τή μέθοδο ό Rousseau λέγει δτι δέν διαθέτει καμία,καί δτι τό μόνο πού κάνει είναι νά άναπτύσσει τις «έλλάμψεις»πού μέσα άπό μιά άστραπή τού δείχνουν τή διδασκαλία. Ό Bergson θά έλεγε : ή φιλοσοφική ένόραση, πού είναι άπλούστατη καίδιέπει τά πάντα. Ό Rousseau χρησιμοποιεί κατά λέξη τό λεξιλόγιο τού Διαφωτισμού, ό όποιος ξέρουμε δτι στά γερμανικά μεταφράζεται θεοφωτισμός (illuminisme): δέν υπάρχει τίποτα τό άνορ-θολογικό σέ δλα αύτά.

Ή διδασκαλία λοιπόν άντλεί άπό τήν άπλότητά της καί τόνάμετάβλητο χαρακτήρα της τήν δύναμη τής πειθούς ή τού σκανδάλου: κηρύσσει τήν ιδέα τής εύτυχίας, γιά τήν οποία ό Saint-Just

θά πεϊ δτι είναι νέα ιδέα γιά τήν Εύρώπη, συνδεμένη μέ τήν άνα-κάλυψη τού καθαρού αισθήματος τής δπαρξης* τή βεβαιότητα δτιή ηθικότητα δέν έχει τήν ίδια φύση μέ τή γνώση καί άντλεί τήν

Page 321: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 321/383

Τ Ο Ζ Η Τ Η Μ Τ Η Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Τ 321

καθολικότητά της άπό τήν ήθική ύπαρξη, πού είναι κοινή σέ δλουςτούς άνθρώπους, καί δχι άπό μιάν άποκάλυψη πού θέλει νά είναικαθολική* τόν Θεό πού δέν είναι άναγκαστικά ό Θεός τών φιλοσό

φων καί τών σοφών ουτε άποκλειστικά ό Θεός τού ’Ισαάκ, τού’Αβραάμ καί τού ’Ιακώβ. Ό άνθρωπος γεννιέται καλός, καί νάπού είναι κακός: τό προφανές αύτό δεδομένο σύμφωνα μέ τόνDiderot καθορίζει τόν Rousseau σέ άντίθεση μέ τά θέματα τούHobbes. Μένει νά δείξουμε θεωρητικά τήν αιτία μιάς τέτοιας άντι-στροφής. Αύτό θά δειχτεί δχι σέ έναν λόγο γιά τή φύση τού άνθρώπου, άλλά σέ ενα στοχασμό γιά τούς άνθρώπους καί τόν άν

θρωπο τής φύσης — ιστορικότητα τού λόγου καί τών γλωσσών,ιστορία τού κακού άνθρώπου. ’Εντούτοις μπορούμε νά άποπειρα-θούμε νά ξαναρχίσουμε γιά εναν άνθρωπο μιάν ιστορία δίχως καταστροφές: αύτός εϊναι ό οίονεί κοσμοπλαστικός ρόλος της παιδαγωγικής. Στό έπίπεδο τής πόλης μπορούμε νά ελπίζουμε τήνδιατύπωση τών κανόνων πολιτικής ισορροπίας πού θά χρησιμεύσουν ώς κριτήριο καί πρότυπο. Αύτές οί κεντρικές προφανείς άλή-

θειες προκύπτουν άπό μιάν έκθεση γιά τήν πηγή τους καί τήνπροέκτασή τους συνοδευμένη άπό σχόλια άποκλειστικά ιστορικά.’Αναφορικά μέ τή μέθοδο ό Rousseau δίνει μόνο άρνητικές

ενδείξεις. Ό εντοπισμός τών μορφών πού χρησιμοποιεί ό Rousseau γιά νά θέτει έρωτήματα επιτρέπει νά συλλάβουμε τό φιλοσοφικό του ύφος, πού εϊναι τόσο καθοριστικό δσο καθοριστικό υπήρξεή εϊναι άκόμα τό καρτεσιανό ύφος, άν μέ τή λέξη αύτή εννοούμεδχι μόνο τίς θεμελιώδεις έννοιες μιάς φιλοσοφίας, άλλά άκόμα τήνάπαίτηση πού τίς γέννησε καί αύτό πού γέννησαν μέ τήν άπαίτησήτους. Ή εξέταση τών χαρακτηριστικών τής μεθόδου, έγγεγραμ-μένα καθώς εϊναι μέσα στό έργο, θά προηγηθεΐ άπό τήν έκθεσητών χαρακτηριστικών τής διδασκαλίας.

Στή θεώρηση τού συνόλου τού έργου δέ θά σεβαστούμε τήχρονολογική τάξη* μάλιστα κατά ένα μέρος αύτή θά άντιστραφεϊ,γιατί τά τελευταία κείμενα θά έρθουν πρώτα. ’Έτσι δέν ύπακούουμεστόν φενακιστικό δαίμονα μιάς άναδρομικής λογικής, άλλά συμμορφωνόμαστε μέ τή διαπίστωση πού κάνει ό ΐδιος ό Rousseauάναφορικά μέ τά γραφτά του πρίν άπό τόν Αιμίλιο: «’Από τήν

Page 322: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 322/383

πρώτη μου άνάγνωση είχα αισθανθεί δτι αύτά τά γραφτά βάδιζαν μέ μιά ορισμένη τάξη τήν οποία έπρεπε νά βρωγιά νά άκο-λουθήσω τήν άλυσίδα τού περιεχομένου τους. Πίστεψα δτι αύτή ή

τάξη ήταν άντίστροφη πρός τήν τάξη της δημοσίευσής τους, καίδτι ό συγγραφέας καθώς άνεβαίνει άπδ άρχή σέ άρχή φτάνει στίςπρώτες άρχές μόνο στά τελευταία του γραφτά. ’Έπρεπε λοιπόν νάαρχίσω άπό τά τελευταία άν ήθελα νά προχωρήσω συνθετικά, καίαύτό έκανα παίρνοντας τόν Αιμίλιο  μέ τόν οποίο είχα τελειώσει...».1Άν ό δαίμονάς μας μάς φενακίζει είναι ό δαίμονας τούίδιου τού Rousseau.

1. ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ

α) Ο ΔΕΛΦΙΚΟΣ ΧΡΗΣΜΟΣ

Ό Rousseau είναι ό άνθρωπος τού διχασμού καί της διαφοράς:διαφέρει άπό δλους τούς άλλους, είναι ό μόνος πού ταυτίζεται μέτόν έαυτό του, ό μόνος πού είναι άκόμα αύτό πού ήταν καί, μέαύτή του τήν ιδιαιτερότητα, είναι ό μόνος πού μπορεί νά κάνειτούς άλλους νά συλλάβουν τή διαφορά τους. Άλλά επίσης είναιάνόμοιος μέ τόν έαυτό του,2άνίκανος γιά προσπάθεια, σκέφτεταιπάντα τις άλήθειες χωρισμένες τή μιά άπό τήν άλλη καί κατατρύ-χεται άπό τήν έπιθυμία τής ενότητας. Καθένα άπό τά πρόσωπάτου, ό πολίτης τής Γενεύης γιά τόν άνθρωπο τής φύσης, ό Rousseau γιά τόν Jean-Jacques, είναι ό ίδιος φορέας ένός πιθανούδιχασμού, ένός άνεξερεύνητου βάθους, πού δέν φωτίζεται ποτέ καίπάντα προκαλεί φόβο: «Φοβάμαι πάντα δτι δέν αμαρτάνω κατάβάθος».3

322 JEAN-JACQUES ROUSSEAU

1. Dialogues, Rousseau juge de Jean-Jacques, O.G., III, σ. 933.2. Le persifleur , O.C., I, σ. 1108.3. Επιστολή στόν Hume, Ιανουάριος 1766.

Page 323: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 323/383

Τ Ο Ζ Η Τ Η Μ Τ Η Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Υ 323

Στά κλασικά παράδοξα της αύτογνωσίας, στήν δχι λιγότεροκλασική άσκηση τής σύλληψης τών χαρακτήρων καί τής εργασίαςπάνω στό οικείο έγώ, τό εγχείρημα τού Rousseau προσθέτει μιά

νέα διάσταση πού ώςτώρα άνήκε στούς Χριστιανούς ήθικολόγους,τήν ένοχή. Θά ήταν μάταιο άν λέγαμε δτι σέ αύτό δέν υπάρχειτίποτα τό παράδοξο, δτι τό βάρος τής καλβινικής πόλης πάνω στόνμικρό Rousseau, παιδί μέ «ταπεινή» καταγωγή, άρκεί γιά νάέξηγήσει τή φύση αύτής τής ένοχής, πού ολοένα βεβαιώνει τή ριζική της άθωότητα, κι δτι άναμφίβολα σέ αύτή τήν ένοχή έπιτε-λείται μιά μετάθεση τού προπατορικού άμαρτήματος. Ή έπεξη-γηματική άξία αύτού τού έπιχειρήματος είναι μόνο μερική. Ώςιστορικό γεγονός έξηγεί μονάχα έ'να δομικό πρόβλημα —τόν συνδυασμό τής άθωότητας μέ τήν ένοχή— καί δχι τή διπλή ιστορίατού Rousseau, τού άνθρώπου καί τού έργου, τών έργων πάνωστόν άνθρωπο. ’Αρχικά ή ένοχή γεννάει τήν μοναδικότητα’ άλλάμέ τή σειρά της ή μοναδικότητα γεννάει τήν ένοχή. Τό νά είσαιδιαφορετικός άπό τούς άλλους, σημαίνει νά είσαι άθώος, ένώ αύτοίείναι ένοχοι* νά είσαι καλός, ένώ αύτοί είναι κακοί, καί ή ιστορία

τού κόσμου τών άνθρώπων είναι ή ιστορία τού κακού* σημαίνει νάείσαι μόνος, ένώ οί άλλοι συναγελάζονται μέσα στό ψεύδος τήςκοινωνικής έπίφασης μέ κακόβουλες προθέσεις.

Σημαίνει έπίσης νά διατρέχεις τόν κίνδυνο ένός λάθους τόσοθεμελιώδους, ώστε νά προκαλεί τήν άνατροπή δλων τών πραγμάτων: νά εΐνάι οί άλλοι καλοί «καί ό κακός μόνος του». Ό Rousseauείχε πληγεί κατάκαρδα άπό αύτή τή φράση τού Diderot στό έργο

του 9Ο Νόθος, πού άναφέρεται στόν Jeau-Jacques κι άπειλεί δχιμόνο τό ερμηνευτικό του σύστημα, άλλά προπάντων τό μόνιμο θέματής φιλοσοφίας του, πού είναι ή καταγγελία τού έπιφαινόμενου μέτήν άκριβή έκτίμηση τού ύπάρχοντος.

’Έχουμε νά κάνουμε καί μέ έναν δυαδισμό τής σκέψης: τόπαιχνίδι τού άνθρώπου άφορά τήν έπίφαση καί ή ιστορία του συνί-σταται στήν ολοένα μεγαλύτερη άπόκλιση άνάμεσα στό είναι καί

στό φαίνεσθαι. Είναι ή άγάπη γιά τόν εαυτό μας πού γίνεται νοσηρή αύταρέσκεια (δεύτερος Λόγος),  είναι τά γράμματα καί οίτέχνες πού, άντί νά οδηγούν σέ μιάν υποτιθέμενη τελειοποίηση,

Page 324: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 324/383

άπομακρύνουν τούς άνθρώπους άπο τήν άλήθεια γιά νά τούς δελεάσουν μέ το άληθοφανές (πρώτος Λόγος), είναι ή ένότητα μιάςπανανθρώπινης γλώσσας, θυγατέρας του άληθινού πάθους, πού δια-

σπάται σέ μιά πολλαπλότητα ιδιαίτερων γλωσσών, προϊόντων μιάςσύμβασης ( Λόγος γιά τήν καταγωγή τών γλωσσών).Ό κίνδυνος πού εμφωλεύει σέ αύτή τήν καταγγελία τού έπι-

φαινομένου άρχικά είναι διανοητικός: το νά λές αύτο πού είναι—δηλαδή αύτο πού πρέπει νά είναι— σέ όσους έχουν καταχωνιαστεί στίς προκαταλήψεις τής δόξας καί στον κόσμο τής ύποκρι-σίας, σημαίνει νά διατρέχεις έναν κίνδυνο πού στο κάτω-κάτω είναιπανάρχαιος, νά σέ άντιμετωπίζουν σάν όνειροπόλο καί ούτοπιστή.Είναι ό διάλογος πού πάντα ξαναρχίζει άνάμεσα στον Σωκράτηκαί στον Καλλικλή, άνάμεσα στύν Ξένο τού Σοφιστή καί στούς φίλους τής γής. Άν μή τι άλλο, σημαίνει νά διατρέχεις τον κίνδυνοτής διακωμώδησης, όπως ό Σωκράτης άπο τον Αριστοφάνη. ΌRousseau, πού δέν ήθελε νά είναι φιλόσοφος, παίρνει γιά ήρωάτου τον «'Έλληνα σοφο» στο πλευρό τού «Εβραίου σοφού» πούπέθανε σάν Θεός. Διπλή επίκληση πού άναμφίβολα δείχνει τήδιπλή του φύση, ώς φιλοσόφου καί ώς προφήτη.

CH παγίδα του Νάρκισσον .

Κανονικά ή απλή κατάδειξη ένος άληθινού άνθρώπου μέσα σέ τόσες μάσκες, θά επρεπε νά μπορεί νά έπαρκεΐ  γιά τήν άμεση συνει-δητοποίηση τής άλήθειας καί αύτής τής άπομάκρυνσης, στήν οποίαμάς καταδικάζει ή πορεία τού κόσμου. Στήν πραγματικότητα δένσυμβαίνει τίποτα τέτοιο: οί άνθρωποι δέν άκούνε αύτή τή φωνήπού έρχεται άπο τήν ίδια τή φύση. Ό άληθινος άνθρωπος θά έπρεπε νά μπορεί νά παίζει το ρόλο ένος συνειδησιακού κανόνα, γιατίείναι κάτι σάν πρότυπο βάσει τού οποίου λογαριάζεται ή κάθε παρέκκλιση Το ρητο πού υιοθέτησε ό Rousseau το 1758, vitam

impendere vero, ένέχει το τ̂υμπέρασμα πού θά τεθεί ώς έξεργοστούς Διαλόγους:  barbarus hie ego sum, quia non intelligorillis: νά φανερώσει μέ τά γραφτά του τήν άλήθεια, συνάμα νά

324 JEAN-JACQUES ROUSSEAU

Page 325: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 325/383

είναι άληθινός άνθρωπος και έτσι νά καταδικαστεί σέ πλήρηάφάνεια.

 Άπό τό ρητό ώς τό έξεργο δημιουργείται ή παγίδα τού αύτο-

φενακισμού, πού θά καθιστούσε αύτή τήν πλευρά τού έργου τούRousseau τελείως στείρα μέ έξαίρεση τόν ψυχολόγο ή τόν ψυχοπαθή, εφόσον κι αύτός μέ τή σειρά του έχει γοητευτεί άπό τήνπαγίδα τής ταύτισης. Ό Rousseau άναγνωρίζει αύτή τήν παγίδακαί τήν άπορρίπτει σέ διπλό έπίπεδο. Ή τεράστια μεταφορά τούθεατρικού έργου 9Ο αντοαγαπώμένος Νάρκισσος, στό οποίο κατοπινά θά γράψει έναν πρόλογο, στήνει μέσα άπό διάφορες μετα

φράσεις τόν μηχανισμό τού φενακισμού, πού γιά νά είναι δυνατόςάπαιτεί δχι τήν άντανάκλαση στό νερό, παρά τήν ύπεκφυγή μιάςαύτομεταμόρφώσης, μιά μετάθεση τού εαυτού στήν έμφάνιση τούάλλου καί στό άλλο φύλο. Άπό τή στιγμή πού καταγγέλλεται ήταύτιση τού έραστή καί τού έρωμένου προσώπου τό πάθος έξαφα-νίζεται —μέσα στή γελοιότητα ή στήν άπογοήτευση;— καί μαζί τόάντικείμενο τού έρωτα πού έμφανίζεται ώς αύτό πού είναι, δηλ.

μασκαρεμένο πλάσμα: ό Νάρκισσος είναι σάν ομολογία τής παγίδας καί άπόφαση νά μήν άφεθεί σέ αύτή. Σέ αύτή τήν ομολογία,οκτώ καί δέκα χρόνια άργότερα, προστίθεται ή βεβαίωση δτι όάληθινός έρωτας είναι έπιθυμία τού άλλου στήν τελειότητά του.Στόν Αιμίλιο καί στή Νέα 9Ελοΐζα παίζει άσφαλώς τόν ρόλο τουό πειρασμός τής ταύτισης: ό παιδαγωγός, πού είναι ό Rousseau,διαμορφώνει τόν Αιμίλιο έτσι ώστε νά γίνει ένα alter ego του,

άλλά άπομακρύνεται άπό αύτό, έχοντας γευτεί τήν εύτυχία τούπαντρεμένου Αιμίλιου, άπαλείφοντας δ,τι άποτελεΐ φιλοφροσύνηάπέναντι στό είδωλό του καί συνάμα διαπίστωση τής παρέκκλισηςπού μολαταύτα υπάρχει άνάμεσα στό πρότυπο καί στήν εικόνατου. "Η έπανασύνδεση τού Σαίν-Πρέ καί τής Ιουλίας είναι σάντήν ένωση τού «έγώ μέ τό έγώ».1Άλλά ό άληθινός έρωτας γεννάει τήν άπόκλιση τών φωνών μέσα στήν σύγκλιση τών προτύ

πων. Ή παραδειγματική συνένωση τής ’Ιουλίας, τού Σαίν-Πρέκαί τού κυρίου ντέ Βολμάρ, πού προκάλεσε τόσα σκώμματα, πράγ

Τ Ο Ζ Η Τ Η Μ Τ Η Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Υ 325

1. Nouvelle Hiloise, Πρώτο Μέρος, Επιστολή 53.

Page 326: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 326/383

326  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

ματι ενέχει, μιά τέτοια απειλή άνίας καί έπανάληψης ή, άκόμαχειρότερα, άποτυχίας, ώστε χρειάζεται τό «χτύπημα τής μοίρας»,ό θάνατος τής ’Ιουλίας, τό πέρασμα άπό αύτή τήν κατάσταση στήν

κρίση, άπό μιά ευτυχία πού δέν μπορεί νά διαρκέσει στήν ακρότητα μιάς δυστυχίας πού δέν άπορρίπτει τίποτα. ’Έχουμε προφανώς νά κάνουμε μέ μιά μυθιστορηματική λύση, άλλά έπίσης καίμέ μιάν άδυναμία νά άκολουθήσουμε γιά πολύ τό λάθος τού Νάρκισσου.

Οί στιγμές τής έκστασης, πού άναλύονται τεχνικότατα άπότόν δεύτερο ώς τόν πέμπτο Περίπατο, δίνουν κάτι σάν άπόδειξη

a contrario αυτού πού θέλουμε νά πούμε. ’Αποτελούν κατάστασηπού δέν είναι φευγαλέα, εφόσον κάθε αίσθημα διάρκειας λείπειάπ* αύτές, κατάσταση «έπαρκοΰς», τέλειας καί πλήρους εύτυχίας,πού δέν άφήνει μέσα στήν ψυχή κανένα κενό πού αύτή νά αισθάνεται τήν άνάγκη νά τό πληρώσει: «ενόσω διαρκεί αύτή ή κατάσταση χαιρόμαστε μέ τόν έαυτό μας, μέ τήν ύπαρξή μας, καί νιώθουμε αύτάρκεια σάν Θεοί». Ό Νάρκισσος έχει γοητευτεί άπό μιάν

εικόνα, άπό ένα πλάσμα, άπό μιάν άντανάκλαση στό νερό* δένυπάρχει τίποτα πιό διαφορετικό άπό τήν έκσταση τού Rousseau,πού έχει νά κάνει μέ τό ίδιο του τό είναι, αύτό τό είναι πού έντέλει«περιορίζεται». *Αν ύπάρχει ταύτιση, δέν γίνεται μέ ένα κατώτερο όνούτε άπορρέει άπό μιά μειωτική μίμηση, άλλά γίνεται μέτό ίδιο τό είναι, μέ τή φύση ή τόν Θεό, έξω άπό κάθε διάρκεια,μέσα σέ μιά στιγμή πού γιά τήν ψυχή στό άπλωμά της είναι μιά

μορφή αιωνιότητας.

*0 στοχασμός.

’Έλλειψη κατανοητότητας, ένοχή; ήδη ό Malebranche έλεγε δτιείμαι άκατανόητος γιά τόν ίδιο τόν έαυτό μου καί δτι μέ τή συνεί

δηση τής ίδιας μου τής ύπαρξης δέν άποκτώ καμιά γνώση. Τόπρονόμιο, πού άναγνωρίζει ό Descartes στό cogito, ώς θεμέλιοκάθε γνώσης καί ώς στοιχείο-πρότυπο μιάς βέβαιης γνώσης, εξαφανίζεται. Σέ αύτό τό ζήτημα —τής έκπτωσης τού cogito— καί

Page 327: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 327/383

σέ πολλά άκόμα, ό Rousseau άκολουθεΐ τόν Malebranche. 'Ότανόμως ό μοναχός του τάγματος τών Όρατοριανών πρότεινε δύοαιτίες γιά τήν άδυναμία της αύτογνωσίας —τήν άνυπαρξία μιάς

καθαρής ιδέας τής υπόστασής μου και τόν συγκεχυμένο θόρυβοπού γεννιέται, σέ δ,τι μέ άφορά, άπό τήν έπαλληλότητα δύο μορφών λόγου, του αισθητού καί τού νοητού, πέρα άπό τόν πρωταρχική αιτία, πού εϊναι τό άμάρτημα τού Άδάμ—, τότε ό Rousseauδιαφωνούσε* πέρα άπό κάθε θεωρητική διακήρυξη, χωρίς πολύ συνειδητές προθέσεις, άφιερώνεται σέ μιά άπροσδιόριστη έργασία γέννησης τής άλήθειας μέσω τής γραφής, πού εϊναι τό μόνο μέσο γιά

νά συλλάβει τό έγώ του τέτοιο πού εϊναι, τέτοιο πού μπορεί νάγνωριστεί καί νά άναγνωριστεϊ, τέτοιο πού μπορεί νά δει τόν εαυτότου γνωστό καί άναγνωρισμένο.

Τό βλέμμα τού άλλου εϊναι μιά κατηγορία τών σχέσεών μαςμέ τούς άλλους: ήδη τό γνώριζε ό Racine καί άπό τόν Sartreώς τόν Genet, φιλοσοφικά καί λογοτεχνικά, τό είπανε καί τό ξα-νάπανε. Είναι ό Rousseau, 6 Rousseau τών Διαλόγων αύτός πού

κραυγάζει: «’Άραγε ή ουσία τού εϊναι μου βρίσκεται μέσα στάβλέμματά τους;» καί άναρωτιέται γιά τή φύση αυτού τού βλέμματος: «Δέν βλέπουμε τήν ψυχή τού άλλου γιατί κρύβεται, ούτετή δική μας, γιατί δέν έχουμε διανοητικό καθρέφτη. Είμαστε πέραγιά πέρα τυφλοί, άλλά έκ γενετής τυφλοί...».1Τά άλληλοδιασταυ-ρούμενα βλέμματα ίσως νά κατόρθωναν νά πλάσουν μιά μορφήάλήθειας: «Θά έπρεπε άναγκαΐα νά πώ μέ τί μάτια θά έβλεπα έναν

άνθρωπο σάν κι έμένα άν ήμουνα άλλος»2καί έτσι ή «μορφή τούγραφτού» άναδείχνεται. Γιά τόν Rousseau τό έγχείρημα τής αυτογνωσίας έπικαλεΐται «άκραΐες καί άντιτιθέμενες στάσεις»,3 τούτέλειου διχασμού («νά έφαρμόζεις τό βαρόμετρο στήν ψυχή σου»)καί τής τέλειας καί διάφανης παρουσίας στόν έαυτό σου. Άκραΐεςστάσεις πού εϊναι καταδικασμένες σέ άποτυχία: χρειάζεται μιά με-

1. Lettres morales, Επιστολή 3, G.G. III, σ. 354 καί O.G., IV, σ. 1092.

2. Rousseau, Juge de Jean-Jacques, Dialogues. Γιά τό θέμα καί γιά τή μορφή αύτοΰ τού γραφτού, O.G., I, σ. 665.3. Jean Starobinski, ISoeil vivant, J.- J. Rousseau et le p£ril de la 

reflexion, σσ. 90-190, Gallimard, Paris, 1960.

Τ Ο Ζ Η Τ Η Μ Τ Η Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Υ 327

Page 328: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 328/383

328  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

σιτεία, δχι του καθρέφτη πού προσφέρει μόνο μιά άνακλαστικήεικόνα, δχι μιας άνασκόπησης, πού είναι ύποπτη γιά κάθε λογήςπαρέκκλιση, άλλά ή διαμεσολάβηση ένος έργου δπου το έργο τού

στοχασμού δέν θά είναι τού ίδιου τού Rousseau, άλλά το έργοτού άναγνώστη. «Αύτύ πού στο έξης έπέχει θέση κυρτού κατόπτρου, είναι το έργο πού έχει γραφεί άπο τύν Jean-Jacques, ήλογοτεχνική του δραστηριότητα».1

Βέβαια, ό άναγνώστης θά πρέπει νά είναι «γενναιόδωρος» γιάνά επιφορτιστεί τή στοχαστική εργασία πού άνακαλύπτει τήν άλή-θεια συνδέοντάς την μέ τις «πρωτογενείς αιτίες»: «τύ έργο τού

σκότους» άπαιτεΐ μιάν δραστήρια άνάγνωση, οργανωτική, πού δένδίνεται άπαξ διά παντός, άλλά υποτάσσεται στήν τύχη τών άνα-δομήσεων* κατά παράδοξο τρόπο είναι άνοιχτύ έργο, μολονότι είναικλεισμένο στύ «έγώ, μόνο στύ έγώ», πού τόσες υποψίες κινεί γιάμιά ορισμένη μορφή ορθολογισμού. Ή άνάγνωση τούτη είναι τέτοια και τύ λέει.

 Μέθοδος γραφής.

Στύ καθένα άπύ τά τρία αύτοβιογραφικά κείμενα, τις 3 Εξομολογήσεις, τούς Διαλόγους, καί τις 9Ονειροπολήσεις, ό συγγραφέας δέντοποθετείται σέ μιά σχέση ταυτόσημη μέ τήν ίδια του τή γραφή.Βέβαια ή γραφή άνήκει στήν κατηγορία τού συμπληρώματος, είναιτύ πρότυπο κάθε συμπληρώματος —αύτύ είναι τύ νόημα τών άνα-λύσεων τού J. Derrida—: υποκαθίσταται, προστίθεται, προδίδειμιά τάξη πού είναι ή τάξη τής άμεσης έπικοινωνίας, τής φωνής,τής φύσης ή τού άτόμου πού άπευθύνεται σέ έναν συγκεντρωμένολαό* έγκαθιστα μιάν άλλη τάξη πού είναι ή τάξη τής παράστασης,τής έγγραφής, καί προκαλεί μιά μορφή βίας καί σιωπής.

 Άλλά άς άναφερθούμε σέ αύτύ τύ χωρίο τών 9 Εξομολογήσεων,στήν κοροϊδία τής κυρίας de Luxemburg γιά «έναν άνδρα πού

έγκατέλειπε τήν έρωμένη του γιά νά τής γράψει. Τής είπα δτι

1. Ibid., σ. 172.

Page 329: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 329/383

Τ Ο Ζ Η Τ Η Μ Τ Η Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Υ 329

θά μπορούσα κάλλιστα νά ήμουν αύτός ό άνθρωπος, καί θά μπορούσα νά προσθέσω δτι μερικές φορές υπήρξα τέτοιος. Εντούτοιςποτέ δέν ένιωσα κοντά στή μαμά τήν άνάγκη νά άπομακρυνθώ

άπό αύτή γιά νά τήν άγαπήσω περισσότερο».1Ή γραφή είναι ήμεσιτεία πού πιθανώς θά άποκαταστήσει τήν άμεσότητα μιάς παρουσίας πού στήν πραγματικότητα είναι άπατηλή, δπως τό ονειρικό πλάσμα είναι πιό άληθινό, πιό τελεσφόρο άπό τήν πραγματικήπαρουσία. Τό έργο είναι άπόλυτη προϋπόθεση τής άλήθειας: σέαύτό υπάρχει μιά άλήθεια τής μεσιτείας —τής γραφής, τού έργου—πού διαφεύγει άπό τό παραμορφωτικό βάρος τής μεσιτείας, άπό

κάθε ιστορία. Μιλά, γράφει γιά νά άναδείξει μιάν άλήθεια. Τό άλη-θινό λάθος τού J. J. Rousseau δέν είναι δτι έγκατέλειψε πέντεπαιδιά στό ορφανοτροφείο, είναι δτι γιά νά φανερωθεί αύτή ή άλή-θεια άφησε νά προηγηθεί ό άνώνυμος καί υβριστικός λίβελλος πούέγραψε ό Voltaire μέ τίτλο Τό συναίσθημα τών πολιτών  (1765):ή ψυχική άναστάτωση πού ένιωσε ό Rousseau τόν οδήγησε στήσυγγραφή τών9Εξομολογήσεων, Επίσης ποτέ δέν είναι πιό άληθι-

νός άπό τότε πού λέγει —καί γράφει— γιά τήν κλοπή τού πέπλουτής φτωχής Μαριόν καί γιά τή σιωπή πού είναι ή αιτία τής άδικης άποστολής, ποτέ δέν είναι πιό άληθινός άπό τότε πού λέγει—καί γράφει— δτι τού συνέβη νά άρνηθεί πώς είχε ποτέ παιδιά(9Ονειροπολήσεις, 4ος περίπατος).

Ή σιωπή είναι άπουσία λόγου, καί ώς τέτοια άδύναμη νά άνα-δείξει μιάν άλήθεια. Είναι δμως ένα «σημείο» πού πρέπει νά συλ-

ληφθεΐ καί νά έρμηνευθεΐ, δχι γιά νά κατακτήσει τήν άλήθεια,άλλά γιά νά οριοθετήσει τό πεδίο, στό εσωτερικό τού οποίου αύτήμπορεί νά εκδηλωθεί. Μέσα στό έργο τού Rousseau τρεις μορφές σιωπής διανοίγονται στίς τρεις διαστάσεις μιάς άλήθειας πούπρέπει νά ειπωθεί:

—Ή σιωπή τήςμηδαμινότητας, σιωπή τής φυσικής κατάστασης πού είναι προτερόχρονη άπό τό λόγο, δπου ό άλλος δέν έμ-

φανίζεται, δπου ή άλλοτρίωση τής γλώσσας δέν υπάρχει. Στόνπρωτόγονο δέν υπάρχει ομορφιά, ούτε άλήθεια: είναι καλός, άλη-

1. Βιβλίο V, σ. 181 Confessions, O.C.,I.

Page 330: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 330/383

θινός, άλλά μέ αρνητική Svvoia. ’Έτσι άντιτίθεται στύν Hobbesπού ισχυρίζεται δτι ό άνθρωπος είναι άπύ φυσικού του κακός·ό Kant, σχολιάζοντας τήν θέση αύτή, συλλαμβάνει τύ θετικύ νόη

μα μιάς καλοσύνης καί μιάς άλήθειας ύπύ πραγμάτωση, δηλ. ώςέργο τής ιστορίας, ή οποία ώστόσο μπορεί εξίσου νά προκαλέσεικαί σύγχυση, κάνοντας τύν άνθρωπο ενα ψεύτικο καί κακύ δν.1

—Ή σιωπή τής έκμηδένισης τής γλώσσας, δπου ή διαμεσο-λάβηση δέν έχει πιά περιθώριο ύπαρξης στις προνομιούχες στιγμές, οί όποιες εξασφαλίζουν φευγαλέα τήν ειδυλλιακή διαφάνειατών συνειδήσεων ή τήν μισητή προφάνεια τών κακών. Αύτή ή έκ-

μηδένιση τού λόγου διανοίγει τύ πεδίο μιάς άλήθειας θυμικής.Είναι τά «φλογερά αισθήματα» πού κοινωνοΰν μεταξύ τους χωρίςτήν ψυχρή παρέμβαση τής λαλιάς· είναι ή σιωπή τής καταδίκηςκαί τής εξορίας, σιωπή πού τηρεί «φανερά» ή κυρία d’Egmont,σιωπή πού συνοδεύει τύ φοβερύ βλέμμα τού Hume.

— Τέλος, ή μορφή τής σιωπής πού είναι ή γραφή, άποκάλυ-ψη τού ζωντανού λόγου, νεύμα πού επικαλύπτει τή φύση καί δια-

νοίγει τύ πεδίο τής άκρίβειας. Μέσα στήν κοινωνία ή γραφή είναισάν βία πού άντιθέτει τή σιωπή στύν διάλογο. «../ Αφού πιά δένέχουμε τίποτε άλλο νά πούμε στύ λαύ έκτύς άπύ τύ δώστε χρήματα, τύ λέμε μέ πινακίδες στις γωνιές τών δρόμων ή μέ στρατιώτες μέσα στά σπίτια»2: κυβερνούμε μέ λακωνικότητα. Συνάμα,είναι ή μόνη «φωνή» πού άπομένει στύν άνθρωπο πού δέν έχεικατανοηθεί, στύν άνθρωπο πού στερείται τήν ετοιμότητα πού άπαι-τεΐ ή κοσμική ζωή, στύν άνθρωπο πού είναι «νεκρύς μέσα στύνκόσμο», δπως καί στύν άνθρωπο πού έχει πιαστεί στά δίχτυαμιάς μηχανορραφίας.

Πολύ πρωτύτερα άπύ τά αύτοβιογραφικά κείμενα, ό Rousseau γράφει γιατί πιστεύει δτι έχει μπει στύ μηδέν, δτι είναι

1. Kant, Anthropologie du point de vue pragmatique  (1798), μτφρ. M. Foucault, σ. 165. Ό Rousseau «δεχόταν δτι ό άνθρωπος είναι έκ φύσεως 

καλός, άλλά είναι καλύς μέ άρνητικύ τρόπο, δηλαδή δτι. δένείναι κακύς άπό μόνος του καί ήθελημένα, άλλά μόνο δτι κινδυνεύει νά κακομάθει καί νά δια- φθαρεΐ».

2. Essai sur Vorigines des langues, κεφ. XXIY.

330 JEAN-JACQUES ROUSSEAU

Page 331: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 331/383

Τ Ο Ζ Η Τ Η Μ Τ Η Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Υ 331

καταδικασμένος στή μεσιτεία τής γραφής καί πιθανώς δτι βρίσκει σέ αύτή τή σωτηρία του. Πολύ νωρίς, άπο το 1758 (τότεάκόμα είναι μόνο ό άνθρωπος τών Λόγων καί τών άρθρων στήν

9 Εγκυκλοπαίδεια), γράφει στήν 9Επιστολή στόν d’Alembert γιά τά θεάματα: «Δέν είχα παρά μιά στιγμή, καί πέρασε. Ντρέπομαιπού επιβίωσα. 9Αναγνώστη, αν δεχτείτε αύτο το τελευταίο γραφτό μέ επιείκεια, θά δεχτείτε τή σκιά μου, γιατί έγώ δέν υπάρχωπιά».

Στο εσωτερικό αύτής τής σιωπής, πού είναι το γραμμένοσημείο, ή σχέση του Rousseau μέ τή γραφή του ποικίλλει άπο

κείμενο σέ κείμενο. Είναι ένας «λόγος χωρίς άκροατές», άλλάεπίσης καί χωρίς ομιλητή, γιατί δταν ό Rousseau διαβάζει δημόσια σελίδες άπο τις 9 Εξομολογήσεις,  δέν τις άκοΰνε, οΰτε τιςκαταλαβαίνουν. Μέ το σχέδιο μιάς σωτηρίας μέσα άπο τή γραφή,ό Rousseau σχεδιάζει μιάν άναζήτηση άνάλογη μέ έκείνη τουProuste: νά ζήσει διπλά μέ τήν άνάμνηση τής έντύπωσης καί μέτήν τωρινή έντύπωση, μέσα σέ αύτή τήν έντονη χαρά του δια

στήματος, το όποιο χωρίζει τή στιγμή πού δέν υπάρχει πλέονάπό τή στιγμή πού είναι άκόμα παρούσα, σύμφωνα μέ μιάκατα-νοητικότητα πού δέν συλλαμβάνεται παρά μόνο μέσα στήν υπομονετική καί λεπτομερή άνέλιξη τής φράσης, «κατά τό ΰφος πούθά μοΰ κατέβει». Ένα τριφωνικό έγχείρημα άφεσης τών άμαρ-τιών έχουμε στούς Διαλόγους, δπου ό Rousseau χρησιμοποιεί τήγραφή σάν κάτοπτρα μέ διαφορετική κλίση πού του έπιτρέπουν νά

δει καί νά δείξει τόν Jean-Jacques μέσα στήν άλήθεια του. Τέλοςστίς 9Ονειροπολήσεις, ή γραφή παύει νά είναι τό δργανο μιάς άνα-ζήτησης γιά νά γίνει ή βασιλική οδός τής καταπράϋνσης καί- τήςέκστασης, πού συχνά διασταυρώνεται βίαια μέ έκρήξεις καταδίωξης, παραληρήματος, έπίμοχθων άποδείξεων.

 Μέθοδος ανάγνωσης.Γιά δποιον ξέρει νά διαβάζει, ή άλήθεια θά άναφανεί μέσα άπό τάγραφτά του, μιά άλήθεια πού έχει σχέση μέ τή δικαιοσύνη, γιατί

Page 332: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 332/383

332  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

ό Λόγος καί ή συνείδηση δέν μπορούν νά χωριστούν. ’Αλλά ή άνάγνωση πρέπει νά εϊναι συνολική, νά άναφέρεται στό σύνολο καίνά μήν άμελεϊ κανένα στοιχείο, ώστε νά οργανώνεται ή άλήθεια.

Κάθε στιγμή ό Rousseau ζητεϊ άπό τόν άγνωστο άναγνώστη νάδιαβάζει καί νά διαβάσει τά πάντα:  «"'Αν τολμούσα νά κάνω κάποια παράκληση σέ δσους θά πάρουν στά χέρια τους αύτό τό γραφτό, θά ήταν νά θελήσουν νά τό διαβάσουν ολόκληρο προτού τόκρίνουν καί μάλιστα προτού μιλήσουν σέ κάποιον γι’ αύτό».1Σέαύτό τό καθήκον τής άνάγνωσης άντιστοιχεϊ ενα καθήκον γραφής:«Σέ αύτό τό εγχείρημα ένα μόνο πράγμα φοβάμαι* δχι μήπως

μιλήσω υπερβολικά ή μήπως πώ ψέματα* άλλά μήπως δέν πώ τάπάντα, καί αποσιωπήσω τήν άλήθεια».2'Η αύτοεξερεύνηση, ό λόγος γιά τόν εαυτό του, καί ή επεξεργασία του, πού εϊναι έργο τούάναγνώστη, κινδυνεύουν νά ζημιωθούν δχι άπό τό ψέμα, άλλά άπότήν άρνηση τής προσφοράς ένός σημείου, έστω καί έλάχιστου,πού επιτρέπει στήν άλήθεια νά φανερωθεί* άλλά τά πάντα είναισημεία. Ή παράλειψη δέν εϊναι άποσιώπηση τής άλήθειας, άλλά

κάτι πού κάνει τήν έπεξεργασία της πιό επικίνδυνη.Κάθε τι πού λέγεται άποκαλύπτει αύτόν πού τό λέει* τό ψέμαδέ μάς μαθαίνει τίποτα γιά τό άντικείμενο έκτος άπό τό δτι ήβεβαίωσή του εϊναι άντίθετη μέ τήν άλήθεια* ώστόσο μπορεί νάάποκαλύψει τά πάντα γιά τό. ύποκείμενο, πάνω στήν γραμμή μιάςαύστηρής έρμηνείας. Ό άναλυτής δέν ζητεί άπό τόν άσθενή τουνά «πει τήν άλήθεια» άλλά νά «πει τά πάντα», γνωρίζοντας δτι

ό άναλυόμενος θά άφεθεϊ νά πιαστεί σέ αύτή τήν έντιμη παγίδα,πού εϊναι θεμελιώδης κανόνας, καί δτι τό ψέμα, ή παραδρομή, ήλήθη θά άποκρυπτογραφηθούν άπό αύτόν πού άκούει καί άφήνει τάπάντα νά λέγονται χωρίς ό ϊδιος y’ άφηγεϊται. Δέν πρόκειται γιάμιά άνασυγκρότηση τών γεγονότων, άλλά γιά τήν εξερεύνηση μιάςσυνείδησης, αύτού τού «βάθους», πού ό ϊδιος ό Rousseau ομολογεί δτι τού εϊναι άγνωστο καί τού προκαλεϊ τρόμο.

1. Rousseau, juge de Jean-Jacques, Dialogues, Προοίμιο, O.G., I, σ.659.

2. Confessionst  Βιβλίο IV, O.G., σ. 175.

Page 333: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 333/383

Τ Ο Ζ Η Τ Η Μ Τ Η Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Τ 333

Ό Rousseau δέν φοβάται νά άναγνωρίσει δτι συχνά εϊπε ψέματα, δταν άκόμα ζοΰσε μέσα στήν κοινωνία τών ζωντανών.

 Άφότου υπήρξε κοινωνία, υπήρξε καί ψέμα πού γεννήθηκε άπο

τήν εκτροπή τής άγάπης τού εαυτού μας σέ αύταρέσκεια. 'Όμωςάλλο πράγμα είναι νά ψεύδεσαι άρνούμενος τήν άλήθεια καί πληγώνοντας τή δικαιοσύνη —ή άνάμνηση τής φτωχής Μαριύν κατατρύχει τον Rousseau πενήντα χρόνια άργότερα— καί άλλο πράγμα είναι ή ήδονή τής φαντασίας, πού δέν βλάπτει κανέναν (4ος

 Περίπατος). Ό κίνδυνος αύτής τής πρώτης μορφής ψεύδους παραγκωνίζεται άπο τήν άρχή τού αύτο βιογραφ ικοΰ εγχειρήματος,

πού είναι ή άποκάλυψη ένος άνθρώπου «μέσα σέ δλη τήν άλήθειατής φύσης». Το λάθος ώς προς τά γεγονότα, άν υπάρχει, οφείλεταισέ μιάν άδυναμία μνήμης, καί ή άνακρίβεια τών διαστάσεων στήνήδονή πού νιώθει ό Jean-Jacques νά διηγείται άναλυτικά αύτοπού τον τέρπει, άποδίδοντας «καμιά φορά στήν άλήθεια ξένα θέλγητρα». 'Η αύτοβιογραφική άφήγηση εκτίθεται σέ εναν πιο «άλ-λόκοτο» κίνδυνο, κίνδυνο πού ή ρίζα του πρέπει νά άναζητηθείστή λογοκρισία καί στήν άπολογητική διάθεση. Αύτοί οί δύο δροι,πού θά μπορούσαν νά φανούν σάν άναχρονιστική εισαγωγή φροϋδικών εννοιών πού επιστρατεύονται γιά τήν εξήγηση αύτών τώνκειμένων, άνήκουν στύν ίδιο τον Rousseau.1Πρέπει νά τις κατανοήσουμε μέ άκρίβεια πασχίζοντας νά συγκεντρώσουμε τά στοιχεία τής μεθόδου τού Rousseau μέσα στο λόγο γιά τον έαυτό του,μέθοδο εξαιρετικά καθαρή, πού συστατικό της στοιχείο κατά παράδοξο τρόπο είναι ή όμολογημένη δυσπιστία άπέναντι σέ κάθε

σύστημα. Είπαμε ήδη δτι ό δέκατος δγδοος αιώνας δέν άγαπάτο συστηματικό πνεύμα. Ό Rousseau είναι άνθρωπος αύτού τούαιώνα: άρνείται κάθε οργάνωση τής σκέψης του, ομολογεί μάλιστα δτι είναι άνίκανος γιά κάτι τέτοιο καί, άν άναγκάζεται νάκάνει μιά τέτοια προσπάθεια, αύτο συμβαίνει γιά πρώτη φορά στήζωή του μέ σκοπο νά ξεφύγει άπο τή φριχτή κατάσταση τής άμφι-βολίας ώς πρύς αύτύ πού πρέπει νά πιστεύει (3ος Περίπατος).

1. Confessions, Βιβλίο VIII, O.C., I, σ. 377. Ebauches des Confessions, O.C., I, σ. 1149.

Page 334: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 334/383

 Άλλά ό λόγος γιά τόν έαυτό του πρέπει νά οργανωθεί άπό μόνοςτου —είναι κανόνας μεθόδου— καί οργανώνεται άπό μόνος του.Μέσα στό άλλόκοτο, στό αισχρό, στό βορβορώδες1άποκαλύπτε-

ται μιά νέα μορφή όρθολογικότητας σχεδόν παρά τή θέλησή του.Ό Locke είχε γράψει τήν ιστορία της ψυχής, άρνούμενος νά γράψει τό μυθιστόρημά της, πού άπορρέει πάντα άπό μιά δανεικήόρθολογικότητα. Ή άνάλυσή του δμως δέν εϊναι άληθινά ιστορική, γιατί «προϋποθέτει αύτό πού εϊναι υπό συζήτηση» (Λόγος γιά τήν ανισότητα, σημ. 12).

Εξίσου άπατηλή εϊναι καί ή άνάλυση του Condillac, πού άπο-τελοϋσε τόν δεύτερο πόλο άναφοράς στά μέσα του δέκατου δγδοουαιώνα, γιατί συγχέει τό πιό άπλό γεγονός μέ τό πρωταρχικό γεγονός, τό λογικό μέ τό χρονολογικό στοιχείο, καί, χωρίς νά λογαριάσει τό «τεράστιο διάστημα» πού χρειάζεται κάθε κατάκτηση,κατασκευάζει στά γρήγορα μιάν ιστορία του άνθρώπινου πνεύματος, ή άξία τής οποίας έγκειται στό δτι εϊναι αίσθησιοκρατική. ΌRousseau, δντας εύαίσθητος δχι άπέναντι σέ εναν δισταγμό άνά-μέσα στό λογικό καί στό χρονολογικό στοιχείο, άλλά άπέναντι σέ

μιά προβληματική πού άπορρέει άπό τήν άδυναμία έκλογής άνάμεσα στήν ιστορική μονογραφία καί στήν λογική άνασύσταση (τήνεκλογίκευση), θέτει σέ κυκλοφορία τόν δρο διερεύνηση (investigation), δηλ. άναζήτηση «δπου τό πνεύμα άκολουθεϊ τά ίχνη μιάςαιτίας ή ένός άποτελέσματος στό παρόν ή στό παρελθόν».2Σέαύτό τόν ορισμό, πού άνήκει στόν Diderot, δύο ομάδες δρων καθορίζουν καί ισορροπούν τήν μεθόδευση τού Rousseau: αύτή θά

εϊναι ορθολογική, γιατί προσηλώνεται στήν άναζήτηση αίτιων καίάποτελεσμάτων* συνάμα δμως θά εϊναι ερμηνευτική, θά άναζητεϊένα νόημα πού θά εϊναι συγκαλυμμένο δσο καί σημαδεμένο μέσασ’ ένα σύνολο σημείων* θά εϊναι άναζήτηση καί ίχνος ένός άποτε-

334 JEAN-JACQUES ROUSSEAU

1. Rousseau juge de Jean-Jacques, Dialogues, 3ος Διάλογος, O.G., I, σ. 934 «Τό σύστημά του μπορεί νά εϊναι λαθεμένο* άναπτύσσοντάς το δμως αποκαλύπτεται μέσα σέ αύτό μέ έναν τόσο χαρακτηριστικό καί τόσο σίγουρο 

τρόπο ώστε εϊναι άδύνατο νά άπατηθώ».2. Discours sur les lettres et les arts, O.G., III, σ. 18. Δύο νεολογισμοί 

τού Rousseau: investigation καί crit6rium.

Page 335: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 335/383

Τ Ο Ζ Η Τ Η Μ Τ Η Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Υ 335

λέσματος καί μιας αιτίας, εφόσον κάθε πράγμα μπορεί νά είναιαιτία καί άποτέλεσμα, γιατί, όπως έ'λεγε ήδη ό Pascal, «κάθεπράγμα είναι γενεσιουργό καί γεννημένο».

Ή όρθολογικότητα υπάρχει, άλλά δέν τή διατυπώνει ό παρατηρητής, μορφοποιείται άπό τήν ίδια τήν περιγραφή. Δέν πρόκειται γιά ήθική κρίση ουτε γιά εκλογίκευση. «Είμαι παρατηρητής καί όχι ηθικολόγος, είμαι ό βοτανολόγος πού περιγράφει τόφυτό». Ό Rousseau, τήν μόνη αύτή φορά, «γράφει γιά τούς φιλοσόφους» πού μπορούν νά κομίσουν στά γραφτά του τό συμπλήρωμα τής όρθολογικότητας μέ τή μορφή τριών μεθοδικών θεμάτων:

— ένας άνθρωπος συλλαμβάνει τόν έαυτό του μόνο διαμέσουμιάς χρονικότητας καί μιάς ιστορίας, άντιμετωπίζοντας δ,τι διαφέρει άπό αυτόν, είτε άνθρωπος είναι αύτό είτε κόσμος*

— στόν καθορισμό αύτής τής ιστορίας, πού είναι τόσο ό τόπος τών γεγονότων όσο καί τών «κρυφών συγκινήσεων», ή σεξουαλικότητα κατέχει ούσιώδη θέση πού προκύπτει τόσο άπό τόήθικό δσο καί άπό τό φυσικό τού άνθρώπου*

— τέλος, δ,τι φαίνεται άποτελεί* τό μικρότερο μέρος τού είναι,άποτελεί επιφανειακό άποτέλεσμα μιάς κρυφής καί περίπλοκηςαιτιότητας, τής οποίας τούς δρόμους είμαστε ικανοί νά συλλά-βουμε καί τήν οποία πρέπει νά δεχτούμε προκειμένου νά οργανωθεί ορθολογικά ή επιφανειακή άνορθολογικότητα.

2. ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ 

β) Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ, Ο ΦΥΣΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ,Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ 

Γιά τά άλλα δύο κείμενα —τόν 2ο Λόγο καί τό Περί Έκπαιδεν- 

σεως— ό Rousseau επινοεί μιά «γλώσσα τόσο νέα δσο τό θέματου», δηλαδή τή γλώσσα μιάς εικαστικής ιστορίας πού υποτάσσεται σέ μιάν έννοιολογική άνάλυση: συγκροτεί μιά γενεαλογία

Page 336: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 336/383

336  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

(τών άνθρώπων στον δεύτερο Λόγο καί του άνθρώπου μέσα στον Αιμίλιο)  ώς τελεσφόρο μέσο γιά νά ξεφύγει άπό τό δέλεαρ ένόςάφηρημένου καί μεταφυσικού συστήματος. Δουλειά τού προσεχτι

κού άναγνώστη εϊναι νά συλλάβει τή νοητική άνάλυση· οί σύγχρονοι τού Rousseau δέν ήσαν πάντα προσεχτικοί, γιατί παρασύρον-ταν άπό τό γράμμα τού λόγου καί τή δύναμη τών εικόνων. Όϊδιος ό Kant έλεγε δτι έπρεπε νά ξεφύγει άπό τή γοητεία τήςγραφής τού Rousseau γιά νά φτάσει στις ιδέες.

Ή άφήγηση πού άφορά τό διάστημα πού χωρίζει τήν υποτιθέμενη φυσική κατάσταση άπό τήν κατάσταση δυστυχίας καίάνισορροπίας, στήν οποία βρίσκεται ό σημερινός άνθρωπος, εϊναιστήν πραγματικότητα ή άνάλυση τής διαφοράς πού επιτρέπει νάάνακαλύψουμε τίς ιδιότητες.1Κρίση καί σύγκριση: μόνο μέ τήνάντίθεση αύτών τών δύο δρων μπορεϊ νά γεννηθεί ή άλήθεια ένόςορισμού. Αύτό είναι· ή μεθόδευση τού δεύτερου Λόγον,  ό όποιοςάπαντά στό έρώτημα τής άνισότητας, δπως τό διατυπώνει ή’Ακαδημία τής Dijon, άναζητώντας τήν στοχαστική καταγωγή,δχι τήν ιστορική.

Ή ιστορία εϊναι πέρα γιά πέρα άνίκανη νά παραγάγει τόνπρώτο δρο, καμιά ύπερ-φύση δέν εϊναι ικανή νά γίνει άρωγός στήνάδυναμία της, κανένα ((ιερό» κείμενο δέν μπορεί νά δώσει άπάντηση. Ή μεθόδευση καί ή άπάντηση τού Rousseau εϊναι έκκοσμι-κευμένες, άλλά δέν έπιθυμούν νά είναι ιστορικές: ή ιστορία, έτσιδπως τή γράφουμε, είναι εύσχημη, καμωμένη άπό τήν εξουσίακαί γιά τήν έξουσία, άδαής, χωρίς συνείδηση τής τεράστιας έκτα

σης τού άντικειμένου της καί τής σημασίας πού έχει ή διάρκεια.*Η άπάντηση τού Rousseau στό έρώτημα θά άνακύψει άπό τήνάντίθεση τού άνθρώπου, δπως τόν έπλασε μιά άγνωστη διαδικασία, πρός τόν άνθρωπο, έτσι δπως τόν άντιμετωπίζει μιά στοχαστική άνάλυση. Ένώ τό Κοινωνικό Συμβόλαιο πραγματεύεται μόνοτόν πολιτικό άνθρωπο ώς ένότητα τού πολίτη καί τού υποκειμένουέκείνου, τό όποιο έμφανίζεται δταν τό κοινωνικό συμβόλαιο προ-

1. Essai sur Vorigine de languesi κεφ. VIII: «Πρέπει πρώτα-πρώτα νάπαρατηρήσουμε τίς διαφορές γιά νά άνακαλύψουμε τίς ιδιότητες».

Page 337: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 337/383

καλεί τήν ριζική αλλαγή τής άνθρώπινης φύσης, ό Λόγος γιά τήν 3Ανισότητα προσηλώνεται στή μελέτη τού άνθρώπου, μελέτη έσχατη άν καί θεμελιώδη, άντιτάσσοντας τον άνθρωπο σέ φυσική κα

τάσταση (άνθρωπο υποθετικό, ό όποιος όμως μάς δίνει μιά κλίμακα κριτηρίων) στόν άνθρωπο τού άνθρώπου, πού έχει χάσειτήν φύση του κάτω άπό τις επιχωματώσεις, μέ τις όποιες τόν καλύπτει μιά τεράστια ιστορία, άποκρύβοντας τήν πρωταρχική μορφή του.

Οί μόνοι νόμοι τον δυνατόν και τον αδύνατον.

Τό Κοινωνικό Συμβόλαιο  προτείνει μιάν κανονιστική ιδέα μιάςπολιτικής οργάνωσης, ή οποία θά έτεινε προς τήν τελειότητα διαμέσου μιάς τόσο ριζικής άποκοπής άπό τήν φύση, ώστε εν τέλει όάνθρωπος βρίσκει τήν ένότητά του, άλλά σέ άναφορά μέ έναν κοινόπαρονομαστή, μέ μιά «ολότητα πού είναι τό κοινωνικό σώμα»*

αύτή είναι ή άπάντηση στόν καταστροφικό κύκλο τού τέλους τούδεύτερου Λόγον. Ό Αιμίλιος1είναι ή κλίμακα πού μπορεί νά χρησιμεύσει γιά μέτρο σέ κάθε παιδαγωγική πού ένδιαφέρεται νάδιαμορφώσει έναν άνθρωπο, ένα άτομο, «τήν άριθμητική ένότητα,τό άπόλυτο όλο, πού σχετίζεται μόνο μέ τόν έαυτό του καί τόνπλησίον του».2Κάθε κλίμακα είναι άφηρημένη γιατί είναι έκεϊνο,μέ βάση τό όποιο πρέπει νά μετρηθούν «αύτές οί ιδιαίτερες έφαρ-μογές» πού «καθώς δέν είναι ούσιώδεις γιά τό θέμα μου, μένουνεκτός σχεδίου».3Μάταια προσπάθησαν νά δούν τόν Αιμίλιο  σάνέγχειρίδιο διαμόρφωσης τού πολίτη ένός Κράτους πού έχει οργανωθεί σύμφωνα μέ τις άρχές τού Κοινωνικού Συμβολαίου.4 Στήνάποψη αύτή άντιβαίνουν δύο λόγοι πού προσιδιάζουν στή «μέθοδοτού Rousseau» — μέθοδο τήν οποία αύτός ονομάζει άσυνάρτητη,

1. jttmile, Βιβλίο I, έκδ. Gamier, σ. 9.

2. Ibid.3. Ibid., Πρόλογος.4. Γιά παράδειγμα ή έρμηνεία του A. Rivaud στήνHistoire de la Phi

losophic, τόμος V, σ. 172, Paris, 1968.

Τ Ο Ζ Η Τ Η Μ Τ Η Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Υ 337

Page 338: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 338/383

άλλά της οποίας έμεϊς άποκαλύπτουμε τήν συνοχή. 'Η συσχέτισητής διαμόρφωσης τού Αιμίλιου μέ τήν πολιτεία τού Συμβολαίου θά έκανε τόν Αιμίλιο μιάν ιδιαίτερη περίπτωση, ή προσπέλαση

τής οποίας θά ήταν περιγραφική* σέ κάθε εμπειρική προσέγγισηάντιστοιχεϊ μιά θεωρητική θεώρηση, πού συγκροτεί άκριβώς αύτήτήν πραγματεία γιά τήν έκπαίδευση. Επιπλέον, ό Αιμίλιος, τέτοιον πού τόν έπλασαν τά χέρια τής φύσης καί ή τέχνη τού παιδαγωγού του (τέχνη άσύλληπτη, πού σκοπό της έχει νά ξαναβρεΐτή φύση), μπορεί νά εϊναι τά πάντα, γιατί είναι ένας, καί βρίσκεταιπάντα στήν σωστή θέση γιατί μετριέται μόνο μέ τόν έαυτό του.Ό Αιμίλιος θά μπορούσε νά εϊναι πολίτης τής πολιτείας τού Συμ

 βολαίου  δσο καί δούλος τών βαρβάρων ή πεπαιδευμένος συνοδόςένός δασκάλου: τό έργο Αιμίλιος και Σοφία, ή 01 Μοναχικοί , ήμυθιστορηματική καί άποδεικτική συνέχεια τού Αιμίλιου, μάς τόέπιβεβαιώνει, καθώς δείχνει τήν άνωτερότητα τού Αιμίλιου άπέναντιστή Σοφία, τήν άνωτερότητα τού άνδρα άπέναντι στή γυναίκα, πούορίζεται μέ βάση τά στενά κριτήρια τής κοινωνικής θέσης της, σέσχέση μέ τήν μητέρα της καί μέ τόν άνδρα. Γιά τόν άνδρα, πούείναι ολόκληρος δπου κι άν βρίσκεται, οί πολλαπλές δυνατότητες εϊναι πιθανές. Στά σχέδια τών 9Εξομολογήσεων  έχουμε τήνΐδια μεθόδευση, δταν ό Rousseau λέει γιά τόν έαυτό του δτι,μή δντας τίποτα, μπόρεσε νά γνωρίσει τά πάντα καλύτεραάπό τόν καθένα.1Πρέπει λοιπόν νά άναστρέψουμε τήν παραδοσιακή σχέση καί νά υποτάξουμε κατά ένα μέρος τό  Συμ

 βόλαιο στον Αιμίλιο γιά νά συγκροτήσουμε αύτό τό σύνολο, γιά

τό όποιο μιλούσε ό Rousseau. Ό άνθρωπος τής πραγματείας γιάτήν έκπαίδευση εϊναι καθολικός, ένώ ό πολίτης τής πολιτείας τού Συμβολαίου  δέν βρίσκει παρά ένα υποκατάστατο καθολικότηταςμέσα στό Κράτος.2Μέσα στήν πολιτική τάξη, ή οποία καθορίζεται

338 JEAN-JACQUES ROUSSEAU

1. Ebauches des Confessions, O.G., I, σ. 1150.2. Contrat Social  (πρώτη μορφή), O.G., III, σ. 327. «Τί σημαίνουν οί 

λέξεις Καθολικότητα καί Γενικότητα πού έδώείναι συνώνυμες; Τό γένος έκ- λαμβανόμενο άφαιρετικά, ή αύτό πού άρμόζει στό έκάστοτε δλο, καί τό δλο είναι τέτοιο μόνο άπέναντι στά μέρη. Νάγιατί ή γενική βούληση ένός όλόκλη-

Page 339: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 339/383

άπό μιά γενική Βούληση καί ένα γενικό Συμφέρον, πού άντιτί-θενται καί διαφέρουν εκ φύσεως άπό τις ιδιαίτερες βουλήσεις καίτά ιδιαίτερα συμφέροντα, ή σχέση είναι σχέση μέ τήν πολιτική

τάξη καί δχι μέ κάτι καθολικό πού άπορρέει άπό τή φύση, μέ τούςνόμους τού δυνατού καί τού άδύνατου, τούς μόνους νόμους πούάκολουθούνται στήν εκπαίδευση τού Αιμίλιου.1

Στήν πραγματικότητα δέν υπάρχει καμιά αυθεντία, στήν οποίανά μπορούμε νά καταφύγουμε γιά νά διαμορφώσουμε έναν άνθρωπο: κάθε αυθεντία είναι άμφισβητήσιμη. Μόνο ή έπικύρωση τώνγεγονότων —τό δυνατό καί τό άδύνατο— είναι άναμφισβήτητη καί

μή καταναγκαστική, παρά τις επιφάσεις* έφόσον είναι άδύνατο νάτά άποφύγουμε, πρέπει νά τά γνωρίσουμε καί νά τά χρησιμοποιήσουμε. Ή τέχνη τού παιδαγωγού είναι χρηστική, καί 6 άνθρωπος,τόν όποιο έχει διαμορφώσει, είναι εκείνος πού, μέσα στήν προοπτική τού σπινοζισμού, δέν έξορκίζει τούς θεούς καί δέν ύπακούειστούς άνθρώπους, είναι ό άνθρωπος πού μόνο ή άλήθεια τόν άπε-'λευθερώνει.

 Μυθιστόρημα , πλασματική κατασκευή, Ιστορία.

Στό νού τού Rousseau ό Αιμίλιος συνδεόταν εξίσου στενά μέ τό Λόγο γιά τήν καταγωγή τής ανισότητας δσο καί μέ τό Κοινωνικό  Συμβόλαιο. Αύτός ό δεσμός πρέπει νά προσπελαστεί μεθοδικά καίαύτό θά γίνει σέ δύο έπίπεδα. ’Από μιά πλευρά ό Αιμίλιος καθώςκαί ό Δεύτερος Λόγος  άνήκει δχι στό είδος λογοτεχνία, άλλά ,στό φιλοσοφικό είδος τής εικαστικής ιστορίας. Άς άναφέρουμε δύοαιτίες καί δύο περικοπές γιά νά υποστηρίξουμε τόν χαρακτηρισμό«φιλοσοφικό». Ή μία άνήκει στόν ίδιο τόν Rousseau: «δταν δύογεγονότα έχουν δοθεί ώς πραγματικά καί πρέπει νά συνδεθούν μέ

ρου λαού δένείναι διόλου γενική γιά έναν συγκεκριμένο ξένο* γιατί αύτός δέν

είναι μέλος αύτοΰ τού λαού».1. Emile, Βιβλίο II, O.C., σ. 321: «Δέν πρέπει νά καταπιανόμαστε μέ τήν άνατροφή ένός παιδιού δταν δένξέρουμε νά τό καθοδηγήσουμε έκεί δπουθέλουμε, μόνο μέ τούς νόμους τού δυνατού καί τού άδύνατου».

Τ Ο Ζ Η Τ Η Μ Τ Η Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Υ 339

Page 340: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 340/383

340  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

μιά σειρά ένδιάμεσων γεγονότος, πού είναι άγνωστα ή άντιμετω-πίζονται ώς τέτοια, τότε αύτός πού πρέπει νά δώσει τά συνδετικάγεγονότα είναι ή ιστορία, άν τήν έχουμε’ όταν λείπει, τότε ή φιλο

σοφία πρέπει νά βρει παρόμοια γεγονότα, πού μπορούν νά τά συνδέσουν».1Ή άλλη άνήκει σέ ενα κείμενο τού Kant πού είναι κάτισάν μακροσκελές σχόλιο πάνω στά θέματα τού Rousseau: «άνκαταγινόμαστε νά συναρμολογήσουμε μιάν ιστορία βασιζόμενοι σέεικασίες... ένα τέτοιο έργο στήν καλύτερη περίπτωση θά έπρεπενά ονομαστεί μυθιστορηματική κατασκευή. Μολαταύτα, δ,τι δένέπιτρέπεται νά άποτολμηθεί μέσα στήν πορεία τών άνθρώπινων

πράξεων, μπορεί κάλλιστα νά έπιχειρηθεί ώς εικασία άναφορικάμέ τις πρωταρχές αύτής τής ιστορίας, στο μέτρο πού έδώ έχουμενά κάνουμε μέ το έργο τής φύσης. Γιατί... μπορούμε νά τις συναγά-γουμε άπο τήν έμπειρία...»2καί νά πράξουμε, θά έλεγε ό Rousseau, όπως θά έπρατταν «οί φυσικοί μας σχετικά μέ τή διαμόρφωση τού κόσμου».

Ό άνθρωπος τής φυσικής κατάστασης, καθώς καί ό Αιμίλιος,δέν είναι πραγματικό όν: ή φυσική κατάσταση είναι μιά κατάστασηπού δέν υπάρχει πλέον καί πιθανώς ποτέ δέν υπήρξε* ό Αιμίλιοςείναι καθαρό άποτέλεσμα άφαιρέσεων καί συγκρίσεων,3καί αύτοτο καθαρό κατασκεύασμα έπανασυνδέεται μέ τή φύση πού κι αύτήείναι τεχνούργημα. Εντούτοις τόσο έδώ δσο καί έκεί ή έρευναείναι ή ίδια: έδώ, μέσα άπο τεράστια διαστήματα χρόνου πού έκαναν τον άνθρωπο αύτόν πού είναι, έπιχειρούμε νά ξαναβρούμε τήδιάρκεια χωρίς ιστορία, τήν περιορισμένη συνείδηση τής σημερινής

ύπαρξης, πού είναι ή συνείδηση τού άνθρώπου τής φύσης, μηδενική,χωρίς σύγκριση, οΰτε κάν μέ τον έαυτό της* έκεί, προσπαθούμενά άπαλλαγούμε άπο τις καρτεσιανές προκαταλήψεις άπέναντι στήν

1. Discours sur Vorigine de Vinigalite, O.G., III, σ. 163.2. E. Kant, Conjectures sur les dibuts de VHistoire humaine (1786), 

στόLa Philosophic de VHistoire, Opuscules, μτφρ. Piobetta, έκδ. Aubier, σ. 153.

3.  jEmile, Βιβλίο IV: «Αφού συνέκρινα δσες τάξεις καί λαούς μπόρεσανάδώ μέσασέ μιά ζωή πού πέρασα παρατηρώντας τους, άπέκλεισαώς τεχνητό δ,τι άνήκε σέ έναν λαό καί 6χι σέ έναν άλλο...».

Page 341: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 341/383

Τ Ο Ζ Η Τ Η Μ Τ Η Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Υ 341

παιδική ήλικία, αύτδ τδ χρονικδ διάστημα πού δέν γνωρίζει εύθυ-κρισία καί μέθοδο, καί νά άναζητήσουμε δχι τδν άνθρωπο μέσαστδ παιδί, άλλά «έκεΐνο πού εϊναι προτού γίνει άνδρας». Γιατί «ή

φύση θέλει τά παιδιά νά εϊναι παιδιά προτού γίνουν άνδρες» καί«δέν γνωρίζουμε τήν παιδική ήλικία» γιά τήν οποία, δπως έλεγεδ Buffon, ατδ παρδν εϊναι τδ παν». Τδ παράδοξο έγκειται στδγεγονδς δτι ή φυσική κατάσταση, μολονότι άπωλεσμένη, δέν εϊναιουτε προτερόχρονη ουτε υστερόχρονη σέ σχέση πρδς τήν πολιτική,δτι ή κατάσταση τού παιδιού, άν καί τήν έχουμε άφήσει πίσω μας,δέν εϊναι ξένη ούτε άφανισμένη γιά τδν ενήλικο: καί τίς δύο αύτές

καταστάσεις τίς άνακαλύπτουμε μέσα μας.Γιά τδν σύγχρονο άναγνώστη οί εικασίες τού Rousseau έχουνάποκαλύψει δύο άγνωστους καί πραγματικούς κόσμους: τδν κόσμοτού παιδιού, ώς δρο τής δυνατότητας μιάς άποτελεσματικής παιδαγωγικής, καί τδν κόσμο τού πρωτόγονου, πού κατέστησε δυνατήμιάν άνθρωπολογική καί εθνολογική έρευνα ικανή νά συλλάβει δ,τιγιά τδν άλλον εϊναι άλλο, άλλη γλώσσα, άλλες συνήθειες, άλλα δνει-ρα, άλλος Λόγος. ’Αναμφίβολα, χρειαζόταν ό Rousseau, πού έλεγε γιά τδν έαυτό του δτι εϊναι ((άλλος», γιά νά άντιληφθοΰμε ή νάπροαισθανθούμε τή διάσταση αύτών τών νέων κόσμων, πού δένμοιάζουν μέ τούς δικούς μας, έστω κι άν καμιά φορά εϊναι ή υποτιθέμενη εικόνα τών ονείρων μας: τδ παιδί, ό πρωτόγονος, τδάσυνείδητο. Πρόκειται γιά εικασίες, οί όποιες δμως σήμερα μάςδίνουν τδν κανόνα έκεϊνο πού συνίσταται στήν προσπάθεια νά μήνπροβάλουμε τδ ίδιο μέσα στδ άλλο, π.χ. τδν φιλόσοφο τών φώτωνή τδν λευκό, ύγιή καί πολιτισμένο άνθρωπο τού δέκατου δγδοουαιώνα μέσα στδν πρωτόγονο, τδν ώριμο άνθρωπο μέσα στδ παιδί,άλλά νά άνακαλύψουμε, νά διατηρήσουμε, νά κατανοήσουμε τήνέτερότητα καί δ,τι αύτή μπορεί νά μάς δώσει νά καταλάβουμε:τούτο εϊναι μιά μορφή ανοχής δχι μόνο θρησκευτικής, άλλά πνευματικής.1

1. ΐϊρβλ. Discours sur Vorigine de Vinegalite, Note X, O.G., III, σσ. 208 έως 214.

Page 342: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 342/383

342  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

*0 μηδενικός άνθρωπος καί τό άπόλυτο δλο.

 Ά.ς προχωρήσουμε: δέν υπάρχει τάχα μιά κοινή λειτουργία άνάμεσα στον μηδενικέ άνθρωπο, πού είναι ό άνθρωπος τής φύσηςμέσα στήν πρωταρχική του εύτυχία, καί στον φυσικό άνθρωπο,πούναι άριθμητική ένότητα, «άπόλυτο δλο, πού σχετίζεται μόνομέ τον έαυτό του ή τύν δμοιό του» καί πού συνιστά τήν κανονιστικήιδέα τής εκπαίδευσης του Αιμίλιου; Συνεπώς ή σχέση πού άπο-καθιστά ό Rousseau άνάμεσα στύ κείμενο του 1754 καί στύ κείμενο τού 1762 ύπογραμμίζει, μέ τήν δεύτερη άπύ τίς δύο δψειςτης, δχι τήν είκοτολογική μορφή τών δύο άφηγήσεων, πού άνι-χνεύουν μιά γένεση γιά νά συλλάβουν καλύτερα μιά δομή, άλλάτήν λογική λειτουργία τών δύο έννοιών, δηλ. τού άνθρώπου τήςφύσης καί τού φυσικού άνθρώπου.

Ό Αιμίλιος, δηλαδή ή έκπαίδευση πού πρέπει νά τού δοθεΐ,είναι, δπως έλεγε ό Kant, άληθινή ιδέα τού Λόγου, «καθολικόςκανόνας in abstracto», ένώ τύ «ιδεώδες είναι μιά ιδιαίτερη περίπτωση τήν οποία υπάγω κάτω άπ* αυτόν τύν κανόνα». Γιά νάείναι δυνατή, συνεκτική, άποτελεσματική ή έπεξεργασία αυτού τούέκπα’.δευτικού μυθιστορήματος, πρέπει νά ορίσουμε μιάν ιδιαίτερηπερίπτωση πού ύπάγεται σέ αύτύ τύν κανόνα, ένα «ιδεώδες» τού Λόγου. Τότε μόνο ή εικασία θά είναι άληθοφανής, καί ή άφαίρεσηθά πάρει ύπόσταση, πλασματικά έννοεΐται. 'Όλα συμβαίνουν σάμ

πως ό φυσικός άνθρωπος νά ήταν μέσα στύν ΑΙμίλιο  τύ ιδεώδεςπού υπάγεται στύν κανόνα τής έκπαίδευσης.

Πρώτη διαπίστωση: «‘’Άν τά παιδιά έννοοΰσαν τύν Λόγο, δένθά είχαν άνάγκη γιά έκπαίδευση»· δεύτερη διαπίστωση: κάθε έκπαίδευση προαπαιτεί άπύ τύν έκπαιδευτή νά γνωρίζει τύν έσχατοσκοπό της καί, γιά τύν Αιμίλιο, «τύ έπάγγελμα πού Θέλωνά τούμάθω είναι νά ζεΐ».

Τύ λεξιλόγιο τού Rousseau σέ αύτύ τύ σημείο βοηθάει μέτήν άκριβολογία του. Στύ πρώτο μέρος τού Δεύτερον Λόγου, πούάναφέρεται στή διάρκεια τών γεννώμενων κοινωνιών, πού δέν έχουν

Page 343: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 343/383

προηγούμενη ιστορία, ή μηδενικότητα άνήκει στή φυσική κατάσταση τού άνθρώπου, τού άνθρώπου μέσα στήν κατάσταση τήςφύσης, τού πρωτόγονου, τής ζωώδους καί άγριας ζωής. Ή έκ

φραση «φυσικός άνθρωπος» έμφανίζεται μόνο στήν τελευταία σελίδα, ζευγαρωμένη μέ τήν δυνατότητα τελειοποίησης, αυτή τή δυνάμει ικανότητα, ή οποία προηγείται τού Λόγου καί στήν οποίαό Rousseau βλέπει τόν δρο δυνατότητας μιάς εξέλιξης, μιάς ιστορίας, ένός Λόγου, πού οδήγησαν τόν άνθρωπο άπό τήν υποτιθέμενη κατάσταση —τή φυσική— στό σημερινό σημείο, δηλαδή στήνκοινωνική άνισότητα. Ετούτη ή έκφραση, πού χρησιμοποιείται μία

μόνο φορά στό πρώτο μέρος, είναι ή ρητορική άναγγελία τού προαισθήματος μιάς έξόδου άπό τή φυσική κατάσταση.'Όταν περιφραχθεί ένα κομμάτι γής κι ή κατάκτηση αύτή έπι-

σφραγιστεΐ μέ τόν ψευδή λόγο τού «αύτό μού άνήκει», μέ τόνοποίο άρχίζει τό δεύτερο μέρος τού Λόγον, τότε πιά μπορούμενά παρακολουθήσουμε στό έξής τό δραματικό ξετύλιγμα μιάς πολιτικής κατάστασης θεμελιωμένης πάνω στήν γελοιογραφία ένός

συμβολαίου πού έπιβάλλεται στόν φτωχό μέ τήν εύφράδεια τούπλούσιου: ή έλεγειακή εκεχειρία τών γεννώμενων κοινωνιών καίτής έποχής τής καλύβας έχει παρελθόν. Άφού κλείσει 6 κύκλοςτών δραματικών μεταπτώσεων καί φτάσουμε στή νέα κατάστασητής φύσης, ποΰναι προϊόν μιάς υπερβολικής διαφθοράς, τότε πιάμπορούμε νά τής άντιπαρατάξουμε τή φυσική κατάσταση στήν κα-θαρότητά της, τήν κατάσταση τών άπαρχών.

Πρόκειται γιά τήν μεθοδική εφαρμογή μιάς συνθετικής κίνησης, τήν οποία ό Kant άντιπαρατάσσει στή δική του, πού είναιάναλυτική καί ξεκινάει άπό τόν πολιτισμένο άνθρωπο. Ό Rousseauδιατυπώνει θεωρητικούς ορισμούς πού τού χρησιμεύουν γιά άπο-δειχτικές άρχές στήν άνάλυση τού δεδομένου. Πρόκειται γιά κυκλική μεθόδευση, πού εύκολα μπορεί νά κατηγορηθεί ώς σόφισμα.Πράγματι ό Rousseau ξεκινάει άπό τόν άνθρωπο τής φύσης, άλλάεξακολουθεί νά μιλάει γι5αύτόν καί δταν άναφέρεται στόν φυσικό

άνθρωπο’ ξεκινάει άπό τήν καθολική γλώσσα, τήν πιό ενεργητική,τή μόνη πού είχε άνάγκη, άλλά φτάνει σέ αύτή μέ άφετηρία ήδηδιαμορφωμένες γλώσσες. Ή άνάγνωση τού κειμένου τού Rousseau

Τ Ο Ζ Η Τ Η Μ Τ Η Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Τ 343

Page 344: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 344/383

344  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

άπαιτεί νά τοποθετήσουμε τούς χρησιμοποιούμενους δρους σέ ένασημείο της άκολουθούμενης ερμηνευτικής πορείας τδ οποίο νάχεισαφή προσανατολισμό. Ό ίδιος δρος μπορεί νά χρησιμοποιηθεί στδ

ιδεατό επίπεδο καί στδ επίπεδο τών γεγονότων, τά οποία συνυπάρχουν χωρίς νά συμπίπτουν ή νά άντιφάσκουν.Πράγματι, πώς νά βγει κανείς μέ φυσικδ τρόπο άπδ τή φυ

σική κατάσταση; Έκ φύσεως ό άνθρωπος είναι ή δυνατότητα τήςιστορίας του. Δέν υπάρχει άνάγκη νά έπικαλεστουμε ένα προπατορικό αμάρτημα, μιά πτώση, μιά κατάρα. “Άν τδ σχήμα τουRousseau ταυτίζεται μέ τδ σχήμα τού Malebranche γιά τδν

άνθρωπο ((πρίν άπδ τήν άμαρτία τού Άδάμ», δμως είναι ένασχήμα έκκοσμικευμένο καί έξανθρωπισμένο: ή ιστορία τού άνθρώπου είναι ή ιστορία τού άνθρώπου μόνου του, αύτδ πού μάςμαθαίνει τδ βλέμμα πού ρίχνουμε πρδς τά πίσω στήν φυσική κατάσταση, εφόσον βέβαια έννοείται δτι αύτδ τδ βλέμμα δέν είναιμιά επιστροφή καί δτι ό άνθρωπος στήν κατάσταση τής φύσηςδέν έχει ιστορία, έκτδς άπδ μιά φυσική ιστορία.1

Μέσα στήν οικονομία τού δεύτερου Λόγον  ό άνθρωπος στήφυσική κατάσταση κρατάει τδ ρόλο μιάς κριτικής έννοιας, μιάςάρνητικής αρχής. Ή εισαγωγή μιάς έννοιας μέ μηδενικό πλάτοςστή φιλοσοφία είναι αύτή πού επιτρέπει νά εκτιμήσουμε τή δυνατότητα παρέκκλισης καί παραλλαγής, σέ σχέση μέ τήν οποία ορίζεται ή άνθρωπιά τού άνθρώπου καί γίνεται κατανοητός δ άνθρωπος μέσα στήν ιστορία του.

Μόλις πιά παίξει τδ ρόλο της —πού ήταν ή εκτίμηση τής απόστασης άνάμεσα στή ζωικότητα τού άνθρώπου καί στή ζωικότητα

1. ’Αποκομμένη άπό τό υπερφυσικό καί άπό τόν πολιτισμό, ή φυσική Ιστορία τού άνθρώπου γράφεται μέ σημείο άναφοράς τήν ζωική υφή του: «ζώο πού είναι λιγότερο δυνατό άπό μερικά ζώα, λιγότερο εύκίνητο άπό άλλα, συνολικά δμως πλεονεκτικότερα διαμορφωμένο άπό δλα τά άλλα». Άλλά αύτή ή καταξίωση τούRousseau,αύτό τό πέρασμα άπό τή συγκρότηση στόν όργα- 

νισμό, προσδίδει ήδη στή ζωική υφή τού άνθρώπου έκείνο πού θά καταστήσει δυνατή τήν έξοδό του άπό τήν κατάσταση τού ζώου, τό πέρασμα άπό μιάφυσική Ιστορία σέ μιά ιστορία τών άνθρώπων. Discours de VInegalite, O.C.,III, σσ. 142-144.

Page 345: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 345/383

Τ Ο Ζ Η Τ Η Μ Τ Η Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Τ 345

του ζώου, τής δυνατότητας παραλλαγής πρός τό περισσότερο ή τόλιγότερο, ποΰναι χαρακτηριστική στόν άνθρωπο,1του καινοτόμουπαιχνιδιού τών αισθημάτων καί τών παθών— ή έννοια του άνθρώ

που τής φύσης έξαφανίζεται: «συμπλήρωμά» της, υποκατάστατοκαί προσθήκη, γίνεται τότε ή έννοια του φυσικού άνθρώπου. Ένώό άνθρωπος τής φύσης προέκυπτε άπό μιά προσπάθεια προφανώςάναδρομική, ό φυσικός άνθρωπος είναι καρπός μιάς προσπάθειαςάποφασιστικά προδρομικής. Έκεί πού ό πρώτος, μέσα στήν εύτυ-χή του άρχέγονη ηλιθιότητα ήταν «μηδενικός» γιά τόν έαυτό τουκαί γιά τούς άλλους, ό δεύτερος είναι άριθμητική ένότητα, τό άπό

λυτο δλο, τό καθολικό, ή ελπίδα μιάς πιθανής εύτυχίας, δποιες κιαν είναι οι συνθήκες πού επιβάλλονται άπό τήν ιστορία. Μετάθεσητού νοήματος, ομοιότητα τών όρων, άνεστραμμένη ταυτότητα τώνρόλων: στόν Αιμίλιο ή φύση είναι ό σκοπός, τό τέλος τού εκπαιδευτή, είναι κανόνας δράσης* στόν δεύτερο Λόγο ή κατάσταση τήςφύσης είναι έκεΐθεν τών άπαρχών, είναι κανόνας άνάλυσης.

 Άς έλθουμε τώρα στό Κοινωνικό Συμβόλαιο, τό τελευταίο κείμενο τής τριλογίας. Αύτή είχε οργανωθεί μέ άξονα τόν μηδενικόάνθρωπο καί τό άπόλυτο δλο ώς ορθολογικούς καθορισμούς τούάτόμου, άνάλογα μέ τό άν σκεφτόμαστε τόν άνθρωπο τής φύσηςή τόν φυσικό άνθρωπο* τώρα κινείται στό πλαίσιο τού κοινού παρονομαστή, πού είναι ό πολίτης, ή τρίτη μετεξέλιξη τού άτόμου.

 Άπό τήν πλευρά τής ιστορίας τών άνθρώπων ή τριλογία νοείταισάν ένα τριπλό φώς πού φωτίζει τόν βαθμό μηδέν τού πολιτισμού,τήν καθολικότητα τής ανθρωπότητας μέσα στόν άνθρωπο καί τήγενικότητα ένός πολιτικού νόμου, ό οποίος ύποκαθιστά γιά τούςπολίτες τήν άνέφικτη καθολικότητα.

1. Discours de VInigalite, O.G., III, σ. 142. «Γιατί μόνο ό άνθρωπος μπορεί νά καταντήσει ήλίθιος; Καθώς χάνει μέ τά γερατειά του καί μέ άλλαάτυχήματα δλα, δσα τόν είχε βοηθήσει ν’ άποκτήσει ή δυνατότητά του γιά τελειοποίηση, ξαναπέφτει πιό χαμηλά καί άπό τό ζώο».

Page 346: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 346/383

346  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

3. TO ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΕΘΟΔΟΤ

γ) Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

 Άπό τόν δεύτερο Λόγο  στό Κοινωνικό Συμβόλαιο  καί στόν Αιμί λιο, ό Rousseau εξετάζει αύτό πού βρίσκεται στή ρίζα τών πάντων: τό πολιτικό πρόβλημα. «'Όλα έξαρτώνται ριζικά άπό τήν

πολιτική», τόσο οί άπαντήσεις πού δίνονται στήν ερώτηση πού τίθεται άπό τήν κοινωνική άνισότητα, δσο καί οί άπαντήσεις πούδίνονται στίς ερωτήσεις πού τίθενται άπό τήν έκπαίδευση τού άνθρώπου (εφόσον έγινε ή επιλογή νά διαμορφωθεί μάλλον έναςάνθρωπος παρά ένας πολίτης), καθώς επίσης καί οί στοχασμοίπάνω στή σημερινή κατάσταση τού άνθρώπου, πού είναι χωρισμένος άπό τόν έαυτό του, απομακρυσμένος άπό τό κέντρο τού έαυτοΰτου μέσα στό παιχνίδι τού είναι καί τού φαίνεσθαι.

Τούτη ή θέση ίσοδυναμεΐ μέ τήν άνακάλυψη τής αιτίας μιάςμακράς πορείας, τις άπαρχές τής όποιας ό Rousseau τοποθετείστή Βενετία τό 1744, στό σχέδιο γιά μιά πραγματεία πάνω στούς

 Πολίτικους θεσμούς*τις τελευταίες εφαρμογές τού σχεδίου αυτούτις βλέπουμε στά δύο κείμενα πού ό Rousseau τά γράφει χωρίςνά τά δημοσιεύσει, τό 1765 καί τό 1771-1772, γιά νά υπερασπιστείδύο παραδειγματικές υποθέσεις, τήν υπόθεση τής Κορσικής καίέκείνη τής Πολωνίας.

 Ή καθαρότητα του συμβολαίου.

Ή «μικρή πραγματεία», πού ό Rousseau έβγαλε άπό τό φάκελλοτών σημειώσεων πάνω στούς Πολιτικούς θεσμούς, εγκαινιάζει μιά

μέθοδο γιά τήν οποία ύπάρχουν πολλές παρεξηγήσεις, κι αύτό χωρίς άμφιβολία λόγω συγχύσεως καί συχνά λόγω άναχρονιστικήςέρμηνείας τού τίτλου καί τού ύποτίτλου. Τό Κοινωνικό Συμβόλαιο,

Page 347: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 347/383

Τ Ο Ζ Η Τ Η Μ Τ Η Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Τ 347

χρησιμοποιώντας δύο δρους όλότελα παραδοσιακούς,1 παρουσιάζει άνάγλυφα μιάν έρευνα πού τοποθετείται στο έπίπεδο τών θεμελίων, τών άρχών του πολιτικού δικαίου. Ό φόρος τιμής τού Rous

seau στον Montesquieu είναι διπλός: φόρος τιμής ένος θεμελιωτήσέ εναν πρόδρομο, χωρίς τον όποιο δέν θά ήταν αύτό πού είναι*φόρος τιμής προπάντων σέ έκεΐνον πού προαισθάνθηκε τήν σπουδαιότητα τής άνάλυσης καί τού κανόνα γιά τήν περιγραφή τού πεδίου τού πολιτικού δικαίου. Άλλά ό Montesquieu σταμάτησε στήνταξινόμηση καί στήν έκθεση τών «κινήτρων» κάθε μορφής διακυβέρνησης. Ό Rousseau προχωρεί περισσότερο στό δρόμο τής

άφαίρεσης καί τής γενίκευσης, προσπαθώντας νά συλλάβει τίςάρχές κάθε πολιτικού σώματος, «τήν πράξη μέ τήν οποία, δπωςλέγει, ένας λαός εϊναι λαός», τό ίδιο δπως άργότερα ό Hegel θάδιατυπώσει τίς άρχές κάθε στοχασμού πάνω στό δίκαιο.

Τό κοινωνικό συμβόλαιο συγκροτεί τό κοινωνικό σώμα ώςτέτοιο, δηλαδή άφορά τήν κοινωνία στήν ούσία της καί στό σύνολότης, δχι κάτω άπό τό πρίσμα τού καταμερισμού τής εργασίας καί

τών κοινωνικών της συνεπειών. Τό πρόβλημα πού είχε τεθεί άπότόν Rousseau στόν Λόγο γιά τήν ανισότητα  έχει μετατεθεί καίμεταμορφωθεί: τό κοινωνικό ζήτημα τής άνισότητας έχει γίνειπολιτικό πρόβλημα ελευθερίας, τέτοιο πού, άν τεθεί σωστά, θάμπορέσει νά δώσει τήν άρχή τού πολιτικού δικαίου, δηλαδή έκεί-νου πού εξασφαλίζει στή νομιμότητα μιά νομιμοποίηση, στό θεσμόένα θεμέλιο.

 Άς λογαριάσουμε σωστά τήν παρέκκλιση καί συνάμα τήν συγγένεια τού κειμένου τού 1754 μέ εκείνο τού 1762: στό πρώτοέχουμε ένα άπατηλό συμβόλαιο, πού προτείνεται άπό τήν έξου-

1. Σχετικά μέ τίς πηγές τού ρουσσωικοΰ κοινωνικού συμβολαίου, πούδέχεται τούς παραδοσιακούς ορούς άλλά μετατρέπει ριζικά τήν έννοια τούς χάρη στή δύναμη τής χρησιμοποιούμενης μεθόδου, βλ. R. Derathe,  J. J. Rousseau et la science politique de son temps, Paris, 1950, β' έκδοση άνα- 

θεωρημένη καί επαυξημένη 1970. Οί άμεσοι πρόδρομοι, τούς όποιους ό Rousseau άναφέρει καί εξετάζει, τόσο στόν Δεύτερο Λόγο  δσο καί στό Κοινωνικό Συμβόλαιο δένείναι τόσο οί νομομαθείς δσο ή τριλογία τών «πολιτικών φιλοσόφων», Hobbes, Spinoza καίLocke.

Page 348: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 348/383

348  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

σία γιά τήν έξουσία, στηρίζεται στήν ιδιοκτησία πού άπορρέει άποτο λόγο καί δχι άπο τήν έργασία, καί έχει συναφθεϊ μέσα σέ κατάσταση άνισορροπίας· στο άλλο έχουμε ένα συμβόλαιο δπου ό κα

θένας χάνει δ,τι μπορεί νά διαθέτει (πράγμα πού είναι το ϊδιογιά δλους) καί δπου κάθε συμβαλλόμενη δύναμη συμβάλλεται μέτον ϊδιο τον έαυτό της. Ή φύση τού θεμελιώδους συμβολαίου κάθεδιακυβέρνησης, πού καθορίστηκε θετικά στύ 1762, στύ συμβόλαιοτού 1754 ήταν προσδιορισμένη αρνητικά, ήταν άδικη καί άπατηλή,γιατί οί συμβαλλόμενοι διέθεταν τή ζωή τους καί τήν έλευθερίατους, πού είναι ((ουσιώδη δώρα τής φύσης» καί δέν μπορεί νά γί

νονται άντικείμενα ουτε μέσα σύμβασης. Ή έλευθερία καί ή ζωήείναι άναπαλλοτρίωτες, διαφορετικά ή φύση δέν θά ήταν φύση καίό άνθρωπος θά άποκήρυσσε τήν ϊδια του τή φύση. Πρόκειται γιάμιά διπλή άρνηση, πού προετοιμάζει τή θετική άνάπτυξη τού Κοινωνικού Συμβολαίου καί πού ή άρνησή της παρουσιάζεται ώς άπό-δειξη τής άναγκαιότητας τής συμφωνίας γιά συνομάδωση, άν τήνσυνοψίσουμε στήν ούσία της ( Κοιν. Συμβ., βιβλίο πρώτο, κεφ. VI),δηλαδή στήν «ολική άλλοτρίωση κάθε συμβαλλόμενου μέ δλα τάδικαιώματά του σέ δλη τήν κοινότητα»: ή συνθήκη αύτή ισχύειέξίσου γιά δλους, είναι ή άλλοτρίωση σέ μιά κοινότητα, δχι σέένα άτομο, συμβόλαιο τού καθενύς μέ τύν ϊδιο τύν έαυτό του, γιατίκαθένας είναι άδιαίρετο μέρος αύτού τού δλου.

Μεθοδολογικά ή άπαίτηση είναι διπλή: ή σύλληψη τών άρχώνείναι άνιστορική καί προκύπτει άπύ μιά αύστηρά λογική άνάλυση· γιά νά είναι άποδειχτική, άποκλείει κάθε προσφυγή σέ δρους

πού δέν έχουν τήν ίδια φύση μέ αύτή. *Av υπάρχει μιά μαθηματικήτού Κοινωνικού Συμβολαίου, αύτύ οφείλεται δχι τόσο στή χρήσημιάς γλώσσας άναλογιών δσο στύ άποκλειστικύ παιχνίδι έννοιώνσυνθετικά κατασκευασμένων.1Στύ δεύτερο Λόγο, γιά νά διατυπώσει μέ άκρίβεια τήν σύγχρονη προβληματική τής άνισότητας, όRousseau δανειζόταν τύ τέχνασμα μιάς πιθανολογικής ιστορίας

1. Βλ. Marcel Frangon, Le langage mathimatique de J.-J. Rousseau, Ibis, τ. 40, 1949, 341-344· ξαναδημοσιεύτηκε στο Cahier pour l’ana- lyse, 8, Paris, 1968.

Page 349: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 349/383

Τ Ο Ζ Η Τ Η Μ Τ Η Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Τ 349

πού οδηγούσε τον άνθρωπο τής διάρκειας χωρίς ιστορία στήν ιστορία τών άνθρώπων: ή άνθρωπιστική άπαισιοδοξία τού Rousseauάπέκρουε τότε τήν ιστορία (άν δέν συνεπέφερε ριζικές μεταπτώσεις)

ώς μέλλον τού άνθρώπου (δεύτερο μέρος). Στο Κοινωνικό Συμβό- ?.αιο 6  Rousseau δέν κάνει πιά αύτο τον ελιγμό καί δέν άνοίγειστον άνθρωπο κανέναν ιστορικό ορίζοντα — εκτός ίσως άπό τούςκατοίκους τής Κορσικής. Μολαταύτα τό έδαφος πού εξερευνούνκαί τά δύο κείμενα είναι εξίσου θεμελιώδες: άλλά τό ένα εϊναιδιαπίστωση («’Άνθρωπε, ιδού ή ιστορία σου»), ένώ τό άλλο κανονιστικό («τό πέρασμα άπό τή φυσική κατάσταση στήν κατά

σταση τού πολίτη γεννά στόν άνθρωπο μιά πολύ σημαντική μεταβολή, ύποκαθιστώντας στή συμπεριφορά του τό ένστικτο μέ τή δικαιοσύνη».1) Ένώ στό πρώτο ή χρήση τού παρόντος καλύπτει μιάδιάρκεια χωρίς ιστορία, δηλαδή τίς γενιές τών πρωτόγονων πούδέν γνώριζαν παραδόσεις καί επινοήσεις, ή χρήση τού παρόντοςστό Κοινωνικό Συμβόλαιο  άναφέρεται σέ ένα άχρονο παρόν, πούεκφράζει τή σημερινή φύση δλων τών πραγμάτων, πραγματικών

ή πιθανών, έξω άπό κάθε διάρκεια. Οί ιστορικές άναφορές σέ παρατατικό χρόνο είναι πολυάριθμες, άλλά χρησιμεύουν άπλώς ώςγλαφυρά παραδείγματα, δχι ώς άποδείξεις.

Πρόκειται γιά μιά άξιοσημείωτη κάθαρση τής μεθόδου τούRousseau: ή σημαντική πυκνότητα μιάς ιστορίας πού στό κάτω-κάτω θά μπορούσε νά μάς κάνει νά δεχτούμε, άν δχι νά καταλάβουμε, τό πέρασμα άπό μιά φυσική ισότητα σέ μιά θεσμισμένη

άνισότητα, εξαφανίζεται μπροστά στήν ομολογία μιάς άγνοιας, ήοποία βεβαιώνει δτι μπορεί νά άποκαλύψει έκεϊνο που μπορεί νά  καταστήσει θεμιτό  τό πέρασμα άπό τήν έλευθερία στήν άνελευθε-ρία. Πρέπει, άλλά δέν άρκεϊ νά συναγάγουμε τόν πολιτισμό άπότή φύση, τή σύμβαση άπό τό γεγονός, νάαπομονώσουμε τίς συμβατικές ρήτρες πού θεσμοποιούν καί έγγυώνται τήν έλευθερία τούκαθενός. Τό πέρασμα άπό τήν έλευθερία στήν άνελευθερία, πούεϊναι ό τρόπος γραφής τής πιθανολογικής ιστορίας, μεταμορφώνεται σέδιάκριση τής φυσικής έλευθερίας καί τής ήθικής έλευθερίας,

i, Contrat Social, βιβλίο I, κεφ. viii.

Page 350: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 350/383

350  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

τής πολιτικής καί τής συμβατικής, πού εϊναι ό τρόπος γραφής τήςφιλοσοφίας.

Πάνω σέ αύτο τό σημείο πρέπει νά είμαστε πολύ κατηγορη

ματικοί: τό Κοινωνικό Συμβόλαιο έχει γραφτεί σέ ένεστώτα γιατίκαμιά ούσία τού πολιτικού κράτους δέν προηγήθηκε άπό τήνύπαρξή του, καί γιατί ή συμφωνία συνομάδωσης ορίζει διαμιάςτήν ούσία καί τήν ύπαρξη τού πολιτικού σώματος, τής Πόλης ήτής Δημοκρατίας σύμφωνα μέ τήν άντίληψη τής εποχής. Τό ζήτημα δέν είναι νά λύσουμε τό πρόβλημα τού «περάσματος» άπότήν κατάσταση τής φύσης στήν πολιτική κατάσταση, γιατί έχουμε

νά κάνουμε μέ δύο κατηγορίες πού μπορούμε νά τις συλλάβουμεμόνο διά τής άντιθέσεως. Τό νά μιλήσουμε γιά ένα «πέρασμα»στήν πολιτική κατάσταση θά σήμαινε δτι υποθέτουμε μιάν προγενέστερη κοινωνικότητα πού ή ίδια είναι δυνατή μόνο μέ τό συμβόλαιο πού θεμελιώνει τήν πολιτική κατάσταση. Θά έλεγε κανείςπώς ό Rousseau, έχοντας τή συνείδηση μιάς μεθόδου πού άκόμαδέν έχει συστηματοποιηθεί — εκείνης, ή οποία μέ τήν ονομασία

τής υπερβατικής μεθόδου θά εντοπίσει τούς δρους δυνατότηταςκάθε φαινομένου καί κάθε κρίσης καί τής οποίας ή καθαρότηταέχει ώς εγγύηση τόν μή αισθητό χαρακτήρα της—, διατύπωσε τούςδρους δυνατότητας κάθε πολιτικού κράτους, δηλαδή, μέ μιά γλούσ-σα πού προοιωνίζει τήν καντιανή, «τού δέοντος».

Επίσης θά έλεγε κανείς δτι άπό τήν άντίθεση άνάμεσα σέαύτούς τούς δύο δρους, τήν φυσική καί πολιτική κατάσταση, γεννήθηκε μιά διαύγεια μεθοδική καί συνάμα συστηματική, πού τελικά θά άποκρυσταλλωθεί μέ τόν Hegel καί τή διαλεκτική μέθοδο:ό άνθρωπος δπως καί ό Λόγος δέν μπορούν νά όριστικοποιηθούνστή μιά ή στήν άλλη κατάσταση. 5Αναμφίβολα αύτή ή κινητικότητα καί αύτές οί άντιφάσεις είναι πηγή κάποιας δυστυχίας, στόεπίπεδο τής γνώσης δταν οδηγούν στήν άμφιβολία, στό έπίπεδοτής δπαρξης δταν οδηγούν στή διαφθορά’ ωστόσο μπορούν επίσηςνά οδηγήσουν στήν κατανόηση αύτού πού είναι καί στήν άποτε-λεσματικότητα τής πολιτικής πράξης.

Page 351: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 351/383

Τ Ο Ζ Η Τ Η Μ Τ Η Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Υ 351

 Ή άρετή τής στιγμής.

Τό ύφος, πού συνοδεύει αύτή τήν άνάλυση, επικαλείται μολαταύτατο χρόνο και τήν άποκρυπτογραφική του δύναμη, προσφεύγονταςστήν άρετή τής στιγμής, πού είναι σάν άρνηση τού χρόνου, τωρινή παρουσία τής διάρκειας συμπυκνωμένης σέ μιά στιγμή. ΌRousseau βρίσκει μέσα στή στιγμή το άπόλυτο πού ή χρονικό-τητα τύ θρυμματίζει καί το φθείρει· γιά τύν Rousseau ή στιγμή

είναι δ,τι γιά τύν Πλάτωνα ή αιωνιότητα, πλησιέστερη άκόμα στήσπινοζική αιωνιότητα, πού είναι νοητική. Ή στιγμή είναι τύ λε-πτύ σύνορο πού χωρίζει ένα πρίν άπύ ένα μετά, σύμφωνα· μέ τύνκανόνα τού δλα ή τίποτα: τύ άνθρώπινο γένος έχει φτάσει σέ ένατέτοιο σημείο, έσχατο σημείο αύξουσας άνισορροπίας, ώστε δλαπρέπει νά άλλάξουν ή δλα πρέπει νά χαθούν. Τύ πολιτικό σχήμαείναι άνάλογο μέ τύ σχήμα τής ύπαρξης: ό αιφνίδιος χαρακτήρας

τού συσκοτισμού καί τής εξορίας άνταποκρίνονται στύν στιγμιαίοχαρακτήρα τής άνισορροπίας* ή έναρκτήρια στιγμή τού κοινωνικούσυμβολαίου άνταποκρίνεται στή στιγμή πού ό Rousseau γεννιέται στήν άνάλαφρη ύπαρξή του. Μέσα στύ παιχνίδι τών γεννήσεωνκαί τών άναγεννήσεων, ή πολιτική στιγμή είναι θεμελιακή δσοκαί άνα-δημιουργική, στιγμή τής νομοθεσίας καί στιγμή τής δικτατορίας, περιορισμένες «σέ μιά πολύ σύντομη προθεσμία πού ποτέ δέν

μπορεί νά παραταθεί».1Τύ άπόλυτο είναι μέσα στή στιγμή, πράγμα πού συνεπάγεται τήν έξ άνάγκης τωρινή παρουσία τού θεμελίου. Αύτύ είναι τύ νόημα τού χρόνου τού Συμβολαίου, καίσ   αύτύτύ σημείο θά άναφέρουμε τύν Rousseau.

«Κάθε πράξη κυριαρχίας καθώς καί κάθε στιγμή τής διάρ-κειάς της είναι άπόλυτη, άνεξάρτητη άπύ έκείνη πού προηγείται,καί ποτέ ό ήγεμόνας δέν δρά έπειδή θέλησε, άλλά έπειδή θέλει».2

1. Contrat Social, βιβλίο II, κεφ. vi καί νϋ, βιβλίο IV, κεφ. vi.2. Fragments politiques, Du pacte social, O.G., III, σ. 485.

Page 352: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 352/383

352  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

 Ό πολιτικός χώρος.

Ό ίδιος δ πολιτικός έξαρτάται άπδ τήν πολιτική: άφοΰ πιά τεθούνοί θεωρητικές άρχές, άφοΰ μετατεθεί γιά άργότερα ή έκθεση τώνεμπειρικών στοιχείων καί άμφισβητηθεί ή άποδεικτική τους εμβέλεια, δ λόγος του Κοινωνικού συμβολαίου  έκδιπλώνεται μέσαστήν άναγκαιότητά του. “Άς μήν άναζητήσουμε έδώ τδ εγχειρίδιοτου τέλειου ιακωβινισμού ή τήν υπεράσπιση καί τήν κατάδειξη

τών δημοκρατικών άρχών τόσο τδ ένα δσο καί τδ άλλο θά μπορούσαν νά βρεθούν μέσα στδ κείμενο. Εκείνο δμως πού βρίσκουμεείναι οί δριακές συνθήκες, κάτω άπδ τις όποιες ή δημοκρατία μπορεί νά ονομαστεί δημοκρατία —σύμπτωση του κυρίαρχου καί τήςκυβέρνησης— καί δ Λόγος βρίσκεται μέσα στδ Κράτος, γιά νάάποκλειστεΐ κάθε άπόπειρα προσφυγής στδ Λόγο του Κράτους(raison d’etat). 'Όπως πάντα, δ πραγματισμός θά άντιτείνει δτι ήεπεξεργασία τών δρων τής δυνατότητας μιάς τέτοιας δημοκρατίαςκαταδικάζει σέ μιά δήλωση τής άδυνατότητάς της: δ διάλογος μέτδν πλατωνισμό δέν κλείνει ποτέ.

Σ’ αύτδ καί μόνο τδ κείμενο δ ισομορφισμός άνάμεσα στήνερώτηση καί στήν άπάντηση είναι αυστηρός: ή ερώτηση γιά τήφύση του πολίτικου σώματος τή στιγμή πού άρχίζει νά λειτουργείδέχεται μιάν άπάντηση πού κανένα άπδ τά στοιχεία της δέν βρίσκεται έξω άπδ τδ πολιτικό σώμα. "Ενα άχρονο συμβόλαιο μεταμορφώνει τδν άνθρωπο σέ πολίτη, προηγείται λογικά άπδ τδ πολιτικό κράτος καί τδ καθιστά δυνατό. Μιά πολιτική κατάστασηδρισμένη στήν καθαρότητά της, δηλαδή χωρίς άλλοίωση οΰτε τροποποίηση πού είσάγονται άπδ ένα ξένο σώμα, έναν ιστορικό λόγοή ένα επιχείρημα ισχύος. Καθαρότητα πού δπως είπαμε είναι άνά-λογη μέ έκείνη πού, είκοσι χρόνια άργότερα στδ πεδίο τής γνώσης, θά καθορίσει τήν ύπερβατολογική μεθόδευση του Kant, άπο-

κλείοντας κάθε έννοια μέ έμπειρική καταγωγή γιά τήν συγκρότηση τής πιθανής έμπειρίας.Τδ τελευταίο κεφάλαιο του τέταρτου βιβλίου, γιά τήν πολι

Page 353: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 353/383

. Τ Ο Ζ Η Τ Η Μ Τ Η Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Υ 353

τική θρησκεία, οφείλει κι αύτδ έπίσης νά κατανοηθεΐ μέσα στδπεδίο καί διαμέσου τού πεδίου πού έχει όριοθετηθεΐ αύστηρά μέπολιτικδ καί γεωμετρικδ τρόπο. Ή πολιτική θρησκεία, τά δόγ

ματά της, είναι πολιτικές απαντήσεις σέ μιά πολιτική ερώτηση,δργανο στήν ύπηρεσία τού πολιτικού πού άναρωτιέται πάνω στδνπιδ άποτελεσματικδ τρόπο δημιουργίας «αύτών τών συναισθημάτων κοινωνικότητας, χωρίς τά όποια είναι άδύνατο νά είναι κανείςκαλδς πολίτης καί πιστός υπήκοος».

’Ήδη στήν επιστολή πρδς τδν Voltaire γιά τήν Πρόνοια (1756)ό Rousseau σχεδίαζε ένα «είδος πολιτικής ομολογίας πίστεως πού

περιλαμβάνει θετικά τά κοινωνικά άξιώματα»· άπδ τδ 1756 ώςτδ 1762 αύτή ή ομολογία πίστεως έγινε καθαρά πολιτική, δηλαδήπολιτική στήν καταγωγή της καί στδν προορισμό της.1

4. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

α) Η ΣΦΑΙΡΑ ΤΗΣ ΗΘΙΚΟΤΗΤΑΣ

«’Αφού διεξήλθαμε τόν στενό κύκλο της μάταιης γνώσης τους, πρέπει νά καταλήξουμε στό σημείο απ’ δπου ξεκίνησεό Descartes. Σκέφτομαι άρα ύπάρχω. Νάδλα δσαγνωρίζουμε».2

'Όταν θέλαμε νά ξεφύγουμε άπδ τή μάταιη γνώση τών φιλοσόφων,άπδ τίς άντιφάσεις τους, γνωρίζαμε πολύ λίγα πράγματα. ’Αλλάή πολύ περιορισμένη γνώση πού έχω γιά τήν ύπαρξή μου δένάποκρίνεται στήν έρώτηση πού ό άνθρωπος θέτει γιά τδν έαυτότου, γιά τήν πρακτική του δραστηριότητα. Ή άπάντηση τούRousseau προοιωνίζει τδ έγχείρημα τού Kant, τδ γραφείο τούοποίου στολιζόταν μόνο μέ τήν προσωπογραφία τού Rousseau:«’Έπρεπε νά περιορίσω τή γνώση γιά νά κάνω τόπο στήν πίστη».

1. Contrat Social, Βιβλίο IV, κεφ. viii.2. Reveries, τρίτος Περίπατος.

Page 354: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 354/383

354  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

Ή σοφή άγνοια είναι σοφή καί άγια γιά τόν Rousseau, έπειδήείναι μιά γνώση του νά είσαι καί δχι μιά γνώση του νά πράττεις.((Καλέ μου νέε, λέγει ό εφημέριος τής Σαβοΐας, νά είστε ειλικρι

νής καί φιλαλήθης χωρίς οίηση* μάθετε νά είστε άνήξερος: έτσιδέν θά άπατάτε οΰτε τόν έαυτό σας, οΰτε τούς άλλους». Μιά ορισμένη φύση είναι υπόθεση καλλιέργειας, καί ή ηθικότητα έχειχρέος νά διατηρεί αύτό πού άρνείται.

Ή άφήγηση τής αδικίας πού ύπέστη στό Bossey ό Rousseauδταν ήταν παιδί έχει τήν παραδειγματική άξια μιάς μυθικής αφήγησης: δλα τά φαινόμενα τόν καταδικάζουν δτι είναι έκείνος πού

έσπασε τά χτένια πού είχαν εκτεθεί γιά στέγνωμα πάνω στήνπλάκα τής δεσποινίδας Λαμπερσιέ* ωστόσο γνωρίζει πολύ καλάδτι είναι άθώος. ’Έτσι επιβεβαιώνεται ή άποψη δτι ή σφαίρα τήςήθικότητας δέν συγχέεται μέ τήν άλληλουχία τών γεγονότων* έτσιάνακαλύπτει έναν άλλο κόσμο, πού νά άνήκει στήν κατηγορία τουιερού, καί δχι στήν κατηγορία τών αποδείξεων. 'Όπως ύπάρχουνμυθικές άφηγήσεις, πού παρουσιάζουν μυθώδεις θεογονίες, έτσι καίή άφήγηση τής εύτυχίας τού Bossey καί τού πέπλου, μέ τό οποίοτήν επικαλύπτει ή άδικία, είναι ή γενέθλια στιγμή μιάς ήθικότηταςπού, μέ τή διαμεσολάβηση τής άρετής, θά επιχειρήσει νά συμπληρώσει γιά τόν άνθρωπο τήν χαμένη ευτυχία καί άθωότητα.

Σύμφωνα μέ τήν ομολογία τού ίδιου τού Rousseau, καί τή Νέα Έλοΐζα πρέπει νά τή διαβάσουμε σάν μύθο: ή ’Ιουλία είναιό παραδειγματικός μύθος τής διαμεσολαβητικής αρχής, πού μετάτήν πτώση εξασφαλίζει τήν συμφιλίωση καί μιά μορφή εύτυχίας.

’Όντας μεσιτεία καί συμπλήρωμα, ή άρετή οδηγεί σέ μιά εύτυχίαπού δέν είναι οΰτε ταυτόσημη οΰτε ολοκληρωτικά διαφορετική άπότήν πρωταρχική εύτυχία.

Στό άλλο άκρο τής άλυσίδας ό Rousseau άνακαλύπτει τόκαθαρό συναίσθημα τής ΰπαρξής του : δχι τήν πρώτη προφάνειατής ύπαρξης τής ίδιας του τής σκέψης, τή στιγμή πού σκέπτεται,δχι τό συναίσθημα μιάς σημερινής δπαρξης πού ό πρωτόγονος

μοιράζεται μέ τό ζώο, άλλά τήν τελική προφάνεια μιάς ύπαρξηςπού είναι αύτάρκης γιά τόν έαυτό της καί έχει συλλάβει τήν ταυτότητά της μέσα σέ μιάν εκστατική έμπειρία. Τό θεωρητικό δρομο

Page 355: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 355/383

Ζ Η Τ Η Μ Τ Τ Η Σ Θ Ε Ω Ρ Ι Σ 355

λόγιο πηγαίνει άπό τήν ήθικότητα στήν ΰπαρξη, τό ιστορικό καίπιθανολογικό δρομολόγιο πηγαίνει άπό τήν ΰπαρξη στήν ήθικότητα. *Αλλά δέν πρόκειται γιά τήν ϊδια ΰπαρξη.

 Ή αισθητικότητα .

Έν άρχή ήν ή ζωή, δηλαδή ή αισθητικότητα. Ό Rousseau, ώςάναγνώστης του Buffon, άναρωτιέται πάνω στή ζωτικότητα τουάνθρώπου γιά νά άνακαλύψει εκείνο πού μέσα της άναγγέλλει ή

καθιστά δυνατή τήν ιδιότητα του άνθρώπου. Ή ήθικότητα δπωςκαί δ Λόγος ριζώνουν μέσα στήν αισθητικότητα καί μολαταύταάποκαλύπτουν έναν άλλο κόσμο. Μόνο ή σύλληψη μιάς προοδευτικής άνάπτυξης, πού προκαλεΐται άπό μιά διαδοχή εξωτερικώναίτιων, μπορεί νά εξηγήσει χωρίς άντίφαση τήν μικτή φύση τουάνθρώπου, ό όποιος είναι ζώο άπό τή μιά μεριά, έλλογος καί ενάρετος άπό τήν άλλη, ώστόσο εχει γίνει  έλλογος καί ενάρετος.

Ή φυσική ιστορία του άνθρώπου πρέπει νά γραφεί μέ μόνηάναφορά τόν ίδιο τόν άνθρωπο. Ή πρώτη ιστορία του άνθρώπουδέν θά έχει τίποτα τό ιστορικό μέ τή σύγχρονη έννοια του δρου*θά άποτελέσει έρευνα τής ζωικότητάς του: ό άνθρωπος «ζώο λιγότερο ισχυρό άπό τά μέν, λιγότερο εύκίνητο άπό τά δέ». "Άνστήν άρχή του Λόγον γιά την ανισότητα ό Rousseau σημειώνειδτι μπορεί νά υπήρξε μιά έξέλιξη στις έμβιες μορφές, αύτό τόκάνει γιά νά μάς ειδοποιήσει άμέσως δτι τήν άφήνει στήν άκρηγιά νά βρει ένα στέρεο σημείο.

«Γιά μάς τό νά υπάρχεις σημαίνει νά αισθάνεσαι· άναμφίβολαή αισθητικότητά μας είναι προτερόχρονη άπό τή νόησή μας».1Κάθε ζώο είναι αισθητικό καί έχει ιδέες στό βαθμό πού αισθάνεται.Ή αισθητικότητά μας άναμφισβήτητα είναι προτερόχρονη άπό τήνήθικότητά μας: έχουμε μιά παράλληλη άνάπτυξη τής ηθικότηταςκαί του Λόγου, πού δέν είναι δμως ταυτόσημη.

Γιά τόν κλασικό ορθολογισμό, ή άνάπτυξη τής ήθικότητας καί

4. Emile, Βιβλίο IV, O.C., IV, καίLettres morales, 5, O.G., IV.

Page 356: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 356/383

356  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

του Λόγου είναι κοινή: άρκεΐ κανείς νά κρίνει σωστά γιά νά πράττει σωστά, ή διαμόρφωση της κρίσης έχει προπαιδευτική λειτουργία γιά τήν ορθότητα τής πράξης. Εκείνο πού άδικα καμιά φορά

ονομάζουμε άντιορθολογισμύ τού Rousseau, είναι στήν πραγματικότητα ή διαβεβαίωση δτι ό Λόγος καί ή ήθικότητα είναι διαφορετικοί καρποί μιάς κοινής ιστορίας. ’Άν ή ιστορία διέφερε, θάδιέφεραν καί αύτοί* δντας διαφορετικοί, καθένας τους έχει άρμο-διότητα μόνο στο δικό του πεδίο. Ό Λόγος γιά την ανισότητα καίό Αιμίλιος είναι ή άφήγηση τής ιστορίας τού Λόγου, ή Νέα Έλοίζα τής ιστορίας τής ήθικότητας.

«Αισθητός καί ένάρετος»: οί δύο δροι δέν βρίσκονται στύ ίδιοεπίπεδο. Ή αισθητικότητα είναι άπύ τή μεριά τού μηδαμινού άνθρώπου, γιά τύν όποιο τύ ζήτημα τής εύτυχίας δέν τίθεται, γιατίάπορροφάται ολόκληρος στήν τωρινή του κατάσταση. Ή αισθητικότητα δηλαδή άναφέρεται στίς πρωταρχές, σέ κείνο, τύ όποιο άπύτύν άνθρωπο κάνει τύν άνθρωπο καί τήν ποιότητά του, εκείνο, στύόποιο ό φιλόσοφος άνατρέχει γιά νά καταλάβει εν τέλει πώς ό καλός καί χωρίς άρετή ευτυχής άνθρωπος κατάφερε νά γίνει κακός,δυστυχής καί επομένως ένάρετος. ’Έχουμε έδώ ένα προσχέδιο μιάςγενεαλογίας τού κακού, πού άπαλλάσσει τύν Θεύ άπύ τήν εύθύνη,γιατί ή πηγή τού κακού έγκειται μόνο στύν άνθρωπο πού μόνοςέρχεται άντιμέτωπος μέ τις συμπτώσεις τής δπαρξης.

Ή άρετή σημαίνει μιάν άπαρχή καί θέτει έναν πρώτο δρο πούδιανοίγει τύν κόσμο τής ήθικότητας καί προϋποθέτει τή συνείδηση.Πρίν άπύ αυτή, έχουμε τήν αισθητικότητα, πού είναι φυσική στήνκατάσταση τής φύσης· μέ αύτή έπιτελεΐται ή ύποκατάσταση τήςάρχικής καί οριστικά χαμένης άγαθότητας άπύ μιάν άπροσδιόρι-στη προσπάθεια ηθικοποίησης.

 Άπύ τύ ζώο στύν άνθρωπο ή αισθητικότητα διαφέρει μόνοποσοτικά: ή άνθρωπολογία τού Rousseau είναι μιά άνθρωπολογίαέκ τών κάτω. Στήν άντιπαράταξη ζώου πρύς ζώο ό άνθρωποςείναι λιγότερο ισχυρός καί λιγότερο έπιδέξιος, «ώστόσο είναι πλεο

νεκτικότερα οργανωμένος άπύ δλα τά ζώα» χάρη στήν ισορροπίαάνάμεσα στίς άνάγκες του καί στήν ικανοποίησή τους.Στύ έπίπεδο τών ζωικών λειτουργιών είσάγεται ή διάκριση

Page 357: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 357/383

Ζ Η Τ Η Μ Τ Τ Η Σ Θ Ε Ω Ρ Ι Σ 357

της ζωικότητας του άνθρώπου καί της ζωικότητας του ζώου χάρη«σέ κάποια μεταφυσική καί ήθική πλευρά», στήν οποία έγκειταιτδ σπέρμα τής άνθρώπινης ιδιότητας του άνθρώπου: τούτη άπο-

τελεϊ πάλι μιά δυνατότητα παρέκκλισης σέ σχέση μέ τδν κανόναπού έχει προδιαγράφει άπδ τή φύση, δηλαδή πού έχει έπιβληθεΐάπδ τδ περιβάλλον, καί έπιτρέπει στδν άνθρωπο νά ύποκαταστήσειέναν βιολογικδ κανόνα μέ έναν άλλο καί νά ξεπεράσει αύτούς τούςαύστηρά βιολογικούς κανόνες πολλαπλασιάζοντάς τους. «Μέσα στιςλειτουργίες τού ζώου τά πάντα γίνονται άπδ μόνη τή φύση, ένώό άνθρωπος συμβάλλει στις δικές του λειτουργίες ώς ελεύθερο

ένεργδ ύποκείμενο». Αύτή ή δυνατότητα παρέκκλισης, πού μπορούμε νά τήν άποκαλέσουμε καί έλευθερία, είναι ό δρος δυνατότητας τής άλλης ειδοποιού ιδιότητας, τής «τελειοποιησιμότητας»:πρόκειται γιά νεολογισμό πού ή πατρότητά του μοιράζεται άνάμεσα στδν Rousseau, στδν Turgot καί στδν Mirabeau. 'Ότανχρησιμοποιείται άπδ τδν Rousseau, αύτδς ό δρος σημαίνει δτιαύτή «ή άπεριόριστη ικανότητα» είναι ή «πηγή δλων τών άνθρώ-πινων δυστυχιών»· άπεναντίας άπδ τδν Turgot στδν Mirabeauδ δρος αύτδς έκφράζει μιάν άπδ τίς προδρομικές μορφές τής ιδεολογίας τής προόδου.

Σέ αύτές τίς δύο δυνατότητες, πού ή μία, ή αισθητικότητα,είναι ένεργή, ένώ ή άλλη, ή τελειοποιησιμότητα, ένεργοποιεΐταιπαράλληλα μέ τίς εύκαιρίες ένάσκησής της, προστίθενται δύο φυσικά αισθήματα, προτερόχρονα άπδ τδ Λόγο, πού τίς ένδείξειςτους τίς συναντάμε καμιά φορά καί στά ζώα: ή φιλαυτία, πού είναιτδ ένστικτο αύτοσυντήρησης, καί ή εύσπλαχνία, πού ή αιτία τηςείναι ή ταύτιση. Αύτά τά δύο συναισθήματα συμβάλλουν στήνισορροπία τού είδους, καί μέσα στή φυσική κατάσταση θά μπορούσαν νά έπέχουν θέση «νόμων, ήθών καί άρετής, μέ τδ πλεονέκτημαδτι κανείς δέν θά έπιχειρούσε νά μήν υπακούσει στή γλυκειά τηςφωνή», άφού τήν φυσική κατάσταση άκόμα καί τά έρωτικά πάθη,περιορισμένα καθώς είναι μόνο στή φύση, δέν θά κατάφερναν νά

τήν διαταράξουν.Μόνο άναδρομικά ή αισθητικότητα χάνει τδν ήθικά ούδέτεροχαρακτήρα της καί άπδ άρχή τής συνείδησης γίνεται τδ συμπλή

Page 358: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 358/383

358 JEAN-JACQUES ROUSSEAU

ρωμα της άρετής. Γιά τό όνπού αισθάνεται μέσα στήν κατάστασητής φύσης, δέν υπάρχει άγαθότητα καί κακία, άλλά μόνο δπαρξημέσα στή στιγμή. “Άν άγνοεί τήν άρετή, είναι γιατί δέν έχει κα

κίες. Είναι καλό μέ άρνητική έννοια. 'Η είσοδός του στήν ιστορίαχάρη στήν κρίση καί στήν σύγκριση, ή άνάπτυξη τών ικανοτήτωντου, τό ξεστράτισμα τής άγάπης του έγώ σέ φιλαυτία καί τήςευσπλαχνίας σέ άδιαφορία είναι συνώνυμες μέ τήν ιστορία τουκακού, πού είναι έργο τής ελευθερίας. Χρειάζεται ή εμφάνιση τήςσυνείδησης γιά νά μετατρέψει αύτό τό έργο τής ελευθερίας σέ θέληση γιά τό καλό. Γιά νά εμφανιστεί ή ήθικότητα είναι άναγκαίαμιά ((πτώση άπό ηθική άποψη».1

 Ή συνείδηση και ή άρετή.

“Άν έκλάβουμε τή Νέα *Ελοΐζα, πουναι μυθιστόρημα μέ μορφήάλληλογραφίας, ώς παραδειγματικό μύθο, δπως τό θέλει ό Rousseau, θά άκολουθήσουμε ένα δρομολόγιο πού πηγαίνει δχι άπό

τήν πτώση στή λύτρωση, άλλά άπό τόν ενθουσιασμό  μιάς πολύευαίσθητης καρδιάς στή σννειδητοποίηση μιάς πιό περίπλοκης τάξης, στήν ύπαρξη μιάς έλλογης βούλησης πού ζωογονείται άπότήν άρετή.

Τά δύο πρώτα βιβλία τής Νέας Έλοιζας άνήκουν στήν τάξητής αισθητικότητας, βρίσκονται έντευθεν κάθε ήθικότητας, άλλάκινούνται «μέσα σέ έναν εύγενή ένθουσιασμό γιά τήν έντιμότητα

καί τήν ομορφιά πού τήν άνύψωνε πάντα πάνω άπό τόν έαυτότης».2Ή Ιουλία ξαφνιάζει μέ μιάνενεργητικότητα πού προηγεί

1. Βλ. Kant, Sur les debuts de VHistoire humaine, στοLa philosophie de VHistoire  (Opuscules), μτφρ. Piobetta, σ. 162:

(('Ότανό Λόγος άρχιζε νά "παίζει τό ρόλο του καί παρά τις άδυναμίες του άδραξε τό ζωικό στοιχείο μέ δλη του τήν Ισχύ, τότε πρέπει νά έμφανίστηκε τό κακό· καί, τό χειρότερο, στό στάδιο του καλλιεργημένου Λόγου έμφανίστηκε ή κακία, πού άπουσίαζε όλοκληρωτικά στήν κατάσταση της άγνοιας, δηλ. της άθωότητας. Συνεπώς, τό πρώτο βήμα της έξόδου άπό αύτή τήν κατάσταση, οδηγεί σέ μιά πτώση άπό ήθική άποψη...».

2. Nouvelle H0lolse1Μέρος Πρώτο, Επιστολή XXX, O.G., II, σ. 99.

Page 359: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 359/383

Ζ Η Τ Η Μ Τ Τ Η Σ Θ Ε Ω Ρ Ι Σ 359

ται καί προσδιορίζει έκείνη του άστού παιδαγωγού της. Μοιάζειμέ τίς ήρωίδες του Stendhal, είναι ευαίσθητη άπέναντι σέ κάθε τιεύγενικό καί καλό, έμψυχώνεται άπό μιά δύναμη πού άποτελεΐ

υπόσχεση μιάς άρετής πού θά αίφνιδιάσει. Οί άναγνώστες τού1760 δέν έκτίμησαν τά δύο πρώτα βιβλία. Ό έκδοτης Rey προειδοποιεί πάνω σέ αύτό τόν Rousseau: «Οί δύο πρώτοι τόμοι δένάρεσαν* μάλιστα τούς βρίσκουν έπικίνδυνους. ’Αντίθετα τούς τέσσερις τελευταίους τούς θαυμάζουν: κάνατε νά τρέξουν δάκρυα...)).Ό Sainte-Beuve, πού άκόμα δέν είναι ό άναγνώστης τού 1885,δπως τόν θέλει ό Stendhal γιά τά δικά του γραφτά, συστήνει τό1850: «’Αφήστε τό πρώτο μέρος, κοιτάχτε μόνο τό δεύτερο: μιάπνοή άθανασίας τό έχει διαπεράσει».

’Αλλά «τίποτα άπό αύτά πού άγγίζουν τήν ’Ιουλία δέν εϊναιάδιάφορο γιά τήν άρετή)) καί ή τόλμη τής σκέψης καθώς καί ήσεμνότητα στήν έκφραση, μέ τίς όποιες καλεΐ τόν Σαίν-Πρέ νάέλθει «νά ενωθεί μαζί της)), εϊναι ή βεβαιότητα μιάς ψυχικής δύναμης πού θά γίνει ήρωισμός τής άρετής. Θά χρειαστεί κάτι σάνμεταστροφή τής αισθητικότητας σέ άρετή, μέ τή βοήθεια τήςσυνείδησης: μέσα στό μυθιστόρημα αύτός ό δρος έμφανίζεται στόδέκατο δγδοο γράμμα τού τρίτου μέρους. Έκεΐ ή ’Ιουλία χαράζειτό δρόμο πού θά τήν οδηγήσει νά γίνει ή κυρία ντε Βολμάρ, «νάξαναρχίσει μιάν άλλη ζωή)) μέσα σέ μιά καθημερινότητα άναφερό-μενη στόν Θεό. Ή μεταστροφή εϊναι αιφνίδια καί, δπως πάνταστόν Rousseau, έπιτελειται στή στιγμή: μονάχα ή στιγμή μπορείνά έξηγήσει μιά μεταβολή πού παραμένει άνεξήγητη καί, μολονότι

ή ΐδια δέν έχει διάρκεια, ώστόσο θεμελιώνει τή διάρκεια. Αύτή ή διάρκεια εϊναι έκείνη τού δεύτερου μέρους τού μυθι

στορήματος: στήν «καθαρή, διαρκή, καθολική ήδονή» τών έρα-στών πού δέν μπορεί νά υποφέρει άπατηλές προεκτάσεις καί έν-τάσσεται σέ μιά θανατική μοίρα, άντιπροτάσσει τήν καθημερινήδιάρκεια μιάς άρετής πού είναι ένα savoir vivre, άρα μιά τέχνηάπόλαυσης. Ό  Αιμίλιος  θά άποτελέσει μιά θεωρητική της άπή-

χηση. ’Εντούτοις τό μυθιστόρημα παραμένει μυθιστόρημα καί τόπάθος, πού τήν ομολογία του σ’ ένα μεταθανάτιο γράμμα τήν έπι-τρέπει ό θάνατος τής ’Ιουλίας, παραμένει άθιχτο: «Τελειώνω τή

Page 360: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 360/383

ζωή μου δπως τήν άρχισα». Μέσα σέ αύτό τό κυκλικό μυθιστόρημα,πού έχει τό ϊδιο σημείο γιά άφετηρία καί τέρμα, ή στιγμή θριαμβεύει σέ βάρος της διάρκειας.

Στήν ψυχή πού έχει χωριστεί άπό τόν έαυτό της, πού σχίζεται άνάμεσα στό φαίνεσθαι καί στό είναι, ή συνείδηση επιβάλλειτόν δρόμο της επανασύνδεσης: θά ήταν άπατηλό νά σκεφτοΰμεαύτή τή σύνδεση μόνο στό επίπεδο της φύσης, θά ήταν παράδοξονά τή σκεφτοΰμε στό έπίπεδο ένός ψευδόλογου πολιτισμοΰ. Ήσυμφωνία τοΰ καθήκοντος καί τής φύσης καθορίζει μέ έναν καίμοναδικό νόμο τό πεδίο της ήθικότητας: ώς προς τόν άνθρωπο,άρκεί νά συντονίσει δσα λέει τό στόμα καί δσα ύπόσχεται ή καρδιά. Είναι ή φωνή τής συνείδησης. Στό μυθιστόρημα ή παραδειγματική της πραγμάτωση έπιτελεΐται μέσα στόν προνομιούχο, όριο-θετημένο χώρο τοΰ Κλάρενς: μιά μικρή κοινότητα φίλων, πού ζεΐμέσα σέ μιά φανταστική αύτάρκεια προστατευόμενη άπ* δλες τιςμεσιτεύσεις, τοΰ χρήματος καί της βιομηχανίας. Ή άναδιπλασια-σμένη εικόνα αύτοΰ τοΰ χώρου μέσα στό μυθιστόρημα είναι 6 δεν-δρόκηπος της Ιουλίας, αύτά τά «Ήλύσια» πού υπομονετικά φυτεύτηκαν άπό τά χέρια της άρετής, ώστε τελικά ή τέχνη νά έπα-νασυνδεθεΐ μέ τή φύση* πρόκειται γιά έναν φραγμένο χώρο πάντακλειδωμένο μέ φροντίδα, τό μόνο τόπο δπου μπορεί κανείς «νάχαρεί μέ τόν έαυτό του».

 Άπό τις επιστολές τής Ιουλίας μέχρι τις s Επιστολές στη  Σοφία, άπό τήν 'Ομολογία πίστεως του 9Εφημερίου τής Σαβοΐας μέχρι τό Γράμμα στον Κύριο Franquieres, ή διδασκαλία παρα

μένει σταθερή:  ή συνείδηση είναι μιά έμφυτη άρχή δικαιοσύνηςκαί άρετής, ένα ένστικτο πού ριζώνει στήν αισθητικότητα, άντλείάπό αύτή δλη της τή δύναμη καί συγγενεύει μέ έναν Θεό πού είναιτό παν, μέσα σέ μιά συνοπτική θέαση πού δέν μπορεί νά συλλη-φθεΐ έλλογα. Ό Rousseau δανείστηκε τήν άποστροφή: «Συνείδηση, θείο ένστικτο» άπό έναν διαμαρτυρόμενο ιερέα, τόν Abauzit*άλλά αύτή μόνο μέσα στό σώμα τής διδασκαλίας τοΰ Rousseau

γίνεται κατανοητή, ώς άρχή «καί άκούσιος κανόνας, μέ βάση τόνόποιο παρά τις άρχές μας κρίνουμε τις πράξεις μας καί τις πράξεις τών άλλων ώς καλές ή κακές», καί «προτερόχρονη άπό δλες

360 JEAN-JACQUES ROUSSEAU

Page 361: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 361/383

Ζ Η Τ Η Μ Τ Τ Η Σ Θ Ε Ω Ρ Ι Σ 361

τίς εθνικές προκαταλήψεις, άπό δλα τά άξιώματα τής άγωγής».1Ή άρετή είναι έκείνη ή δεύτερη σέ σχέση μέ τή φύση δύναμη,

πού έντάσσεται στήν αισθητικότητα. Ό ορισμός της είναιτυπικός:

χωρίς συγκεκριμένο περιεχόμενο «ή λέξη άρετή σημαίνει δύναμη*δέν υπάρχει άρετή χωρίς μάχες, ουτε χωρίς νίκες». Αύτή ή νίκηείναι έκείνη τού ήγεμονικοΰ μέρους τής ψυχής, πού, υπάκουο στήφωνή τής συνείδησης, διακρίνει τήν τάξη τού παντός καί άποφα-σίζει έλεύθερα νά συνταχθεΐ μέ αύτή. Τό ήθικό κακό είναι δπωςτό λάθος, μιά άπόκλιση άπό τό κέντρο. Τά καλά πνεύματα τώνφιλοσόφων καί οί κακοί γίνονται κέντρο τών πάντων ή άρετή μας

άναγκάζει νά θέλουμε ένα καί μόνο κέντρο, πού είναι τό δλο.Έκεϊ πού ό Kant θά προτείνει νά ένεργούμε μέ τέτοιον τρόπο,ώστε οί άρχές τής πράξης μας νά μπορούν νά γίνουν καθολικόςκανόνας, ό Rousseau βεβαιώνει δτι αύτός ό καθολικός κανόναςείναι ήδη παρών, άν δώσουμε λίγη προσοχή στή φωνή τής συνείδησης· άπό τόν Rousseau ώς τόν Kant, ή έλευθερία τού άνθρώπουείναι ό δρος δυνατότητας τής ήθικότητας. ’Αλλά γιά τόν έναν πρό

κειται γιά μιά βούληση άπό καθήκον, ένώ γιά τόν άλλον γιά τήνδύναμή μας νά θέλουμε κάτι διαφορετικό άπό έκεϊνο πού άπαιτεΐή τάξη τού παντός.

Οι μεταμορφώσεις τον Θεον.

Ή συνείδηση έπιτρέπει νά φτάσουμε σέ αύτή τήν τάξη τού παντόςπού ό Λόγος είναι άνίκανος νά τήν υποτάξει: έκδηλώνεται χωρίςνά άποκαλύπτεται, καί έναπόκειται στόν άνθρωπο νά τήν άντιλη-φθεΐ κατ’ άναλογίαν, χωρίς υποχρεωτικές μεσολαβήσεις, μέ μόνητή βοήθεια τού έσωτερικού συναισθήματος.

Κάθε ένας άπό αύτούς τούς ισχυρισμούς γέννα καί μιά πολεμική ή καταδίκη.

Ό ντεϊσμός τού Rousseau θά μπορούσε νά συμβιβαστεί μέ

τόν ντεϊσμό τού Voltaire καί, στήν πιό άκαμπτη μορφή του, μέ

1. Lettres morales, V, O.G., IV, σ. 1108.

Page 362: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 362/383

362  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

τδν άθεϊσμδ τών «φιλοσόφων». Τά δύο πρώτα δόγματα τής 'Ομο λογίας πίστεως του 9Εφημερίου της Σαβοΐας, όπου γίνεται δεκτήμιά κινητήρια άρχή καί μιά ύπέρτατη διάνοια, συμφωνούν κάλλι-

στα μέ τδ ποίημα γιά τδν Θεό. Ή δλο σεβασμδ άμφιβολία τήςκριτικής διάνοιας άπέναντι στις έξ άποκαλύψεως θρησκείες, ή καταγγελία τής κακότητας τών ιερέων και τών πιστών, δλα αύτάθά έ'πρεπε νά επιτρέπουν νά λογαριάζουμε τδν Rousseau σάν ένανάπδ τούς ((φιλοσόφους». Κι δμως, αύτδς άναγνωρίζει μιά μορφήεμπειρίας καθαυτδ θρησκευτική, πάνω στήν όποια ό Λόγος δένέχει καμιά καθοριστική δύναμη, εφόσον εϊναι υπόθεση τής καρδιάς καί μορφή λατρείας· έξάλλου τδ τρίτο δόγμα τής 'Ομολογίας 

 πίστεως βεβαιώνει τήν έλευθερία τού άνθρώπου, τήν άθανασία τήςψυχής του καί τήν ένεργητική συμμετοχή του στήν διαμόρφωσητού κακού* τέλος, δέν άποκλείει άπολύτως τίς έξ άποκαλύψεωςθρησκείες. Ό Rousseau δέν μπορεί πλέον νά εϊναι, άν ποτέ ήταν,μέ τδ μέρος αύτών τών «κυρίων»* πρόκειται άναμφίβολα γιά μιάμηχανορραφία τής παρέας τού Holbach, έμπνεόμενη άπδ οργή καίπεριφρόνηση γι9αύτδ πού φαίνεται λιποταξία* γιά παράδειγμα ό

Grimm γράφει μέ χολή στις 15 "Ιανουαρίου τού 1765: «"Ασφαλώς, άν ό "Ιησούς Χριστδς θά βρίσκεται έκ δεξιών τού πατρδς τήστιγμή πού ό J.- J. Rousseau θά τούς τιμήσει μέ τήν παρουσίατου, θά τού οφείλει ένα εύχαριστώ γιά δλες τίς ύπηρεσίες πού τούπροσέφερε».1

’Άλλο νά είσαι άναγνωρισμένος καί άλλο νά εϊσαι ό άντίπα-λος πού καταδιώκεται άκατάπαυστα άπδ τήν "Εκκλησία* οί Εκ

κλησίες μπορούσαν νά άνησυχοΰν, άλλά έπίσης νά εϊναι ήσυχεςστις μάχες πού έδιναν μέ τούς «φιλοσόφους». Τδ νά συζητάς γιάτδ έπιχείρημα τής αύθεντίας σημαίνει δτι έμμεσα άναγνωρίζειςτήν αύθεντία. Ό Rousseau εϊναι πολύ πιδ έπικίνδυνος γιατί δένφιλονικεί, άλλά πιστεύει, περνά άδιάφορα άπδ τδν καλβινισμδ στδνκαθολικισμό, άπδ τδν καθολικισμδ στδν καλβινισμδ γιά νά ξανα-γίνει «Χριστιανός», προσβάλλοντας έτσι τόσο τούς μέν δσο καί

1. Άναφέρεται άπδ τδν Η. Guillemin στδCette affaire infer nale, 1’affaire J. J. Rousseau - David Hume,1766,Paris 1942, σ. 339.

Page 363: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 363/383

τούς δέ. Μέσα στήν όμολογημένη του άγνοια είναι επικίνδυνος γιάτήν ιεραρχία πού άποτελεί χαρακτηριστικό δλων τών Εκκλησιών:αύτός πού μυεί τον Αιμίλιο στή θεολογία είναι ένας άπλύς έφημέ-

ριος, καί επιπλέον άπύ τή Σαβοΐα, ό όποιος μιλώντας γιά τήνούσιώδη θρησκεία θεωρεί δλες τις έξ άποκαλύψεως θρησκείεςιστορικές παραλλαγές καί άποδείχνει τήν άλήθεια τής δικής τουμέ τήν ήθική του καθαρότητα. Ή επιχειρηματολογία τής επιστολής στον Χριστόφορο de Beaumont, άρχιεπίσκοπο τού Παρισιού, πού κατέχει μιά «θέση δπου είναι κανείς άπαλλαγμένος άποτήν ύποχρέωση νά είναι δίκαιος», δείχνει δτι ό Rousseau, ώς

Χριστιανός, ξεφεύγει άπύ τή δικαιοδοσία δλων τών Εκκλησιών, δτικανένας διάλογος δέν είναι δυνατύς άνάμεσα στήν άνεξιθρησκείακαί στήν μισαλλοδοξία, ή οποία στηρίζεται στύ δόγμα τοΰ προπατορικού άμαρτήματος, πού έχει καταγγελθεί άπύ τύν Rousseauήδη στούς πρώτους Λόγους̂ πολύ πρωτύτερα άπύ τύν Αιμίλιο.

’Έτσι, μέ τύ νά λέει κανείς δτι: «‘‘Άν ή ζωή καί ό θάνατοςτοΰ Σωκράτη δείχνουν έναν σοφό, ή ζωή καί ό θάνατος τού ’Ιησούδείχνουν έναν Θεό»,1είναι σά νά έκτίθεται σέ επιθέσεις άπύ δύομέτωπα: γιά τούς μέν σημαίνει κάτι υπερβολικό, γιατί άφήνει νάεννοηθεί δτι στή θυσία τού Σωκράτη υπάρχει κάτι θείο’ γιά τούςάλλους σημαίνει κάτι πενιχρό, γιατί είναι σά νά τίθεται σέ άμφι-βολία ή θειότητα τού Χριστού καί τύ γεγονύς δτι άνήκει στήνΤριάδα.

Οί επιθέσεις είναι μόνιμες, άφοΰ ή θέση τού Rousseau δένάλλαξε: «'Όταν ήμουνα παιδί πίστεψα λόγω αυθεντίας, δταν ήμουνανέος λόγω συναισθήματος, στήν ώριμότητά μου μέ τύ Λόγο* τώρα πιστεύω γιατί πάντα πίστευα».2"Άν τύ θρησκευτικό δρομολόγιο τού Rousseau κορυφώνεται στήν'Ομολογία πίστεώς τόσο τοΰεφημέριου δσο καί τής έτοιμοθάνατης Ιουλίας, ωστόσο άφήνειάναλλοίωτους δλους τούς οδοδείκτες, δλες τις μορφές πού πήρεαυτός ό παρών καί κρυμμένος Θεός.

Ή κατάσταση τής άμφιβολίας είναι φριχτή γιά τήν ψυχή, καί

Ζ Η Τ Η Μ Τ Τ Η Σ Θ Ε Ω Ρ Ι Σ 363

1. Lettre a Monsieur de Franquieres, O.G., IV, σ. 1134.2. Lettre a Monsieur de Franquieres, O.G., IV, σ. 1134.

Page 364: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 364/383

τά δόγματα συγκρούονται χωρίς κανένα νά επικρατεί: μάταιες μάχες, άχρηστες στήν πράξη, ένώ πρέπει νά δρουμε καί ένώ έκεΐνοπού «πρέπει νά κάνουμε έξαρτάται πολύ άπο έκεΐνο πού πρέπει

νά πιστεύουμε».1’Αρχικά ό Θεύς είναι μιά άπάντηση στις άπαι-τήσεις τής ηθικότητας, ασύλληπτη καί άγνωστη άπάντηση, πάνωστήν οποία οίκοδομεΐται έντούτοις το μόνο σύστημα πού θέλησεποτέ νά οικοδομήσει ό Rousseau — καί μέ τί μόχθο! 'ΥπάρχειΘεύς γιατί πάνω στή γη δέν υπάρχει δικαιοσύνη καί ή καρδιά τούάνθρώπου τύν άπαιτεΐ σάν άποζημίωση: Θεος μάρτυρας, Θεύς τής'Υπόσχεσης, Θεύς τής Πρόνοιας, καί δχι τής Χάριτος.

'Υπάρχει ένας Θεύς πού εκδηλώνεται μέ τά έ'ργα του: ή τάξητού σύμπαντος, ή ομορφιά του, ή τελολογία του μας σπρώχνουννά κάνουμε .αύτύ τύ έλλογο βήμα πού δέχεται τύν Θεύ ώς ρυθμιστική ιδέα. τού σύμπαντος. Τύ σύμπαν δέν συγχέεται μέ τύν Θεό,παραπέμπει δμως σέ αύτόν, ώς αιτία τής διάταξής του. 'Η τάξητής φύσης συμβολίζει τύν Θεό. Καί ό άνθρωπος, «κυριευμένος άπύσεβασμό, σταματά καί δέν άγγίζει τύ πέπλο, ικανοποιημένος πούσκέφτεται δτι άπύ κάτω βρίσκεται τύ άπειρο Είναι»: κάθε λόγοςγιά τύν Θεύ είναι καταδικασμένος νά περνάει άπύ έμμεσους δρόμους, πού δέν συνιστοΰν μιά συναισθηματική διακήρυξη, δπως ισχυρίστηκαν ορισμένοι ερμηνευτές.

Τό καθαρό συναίσθημα τής ύπαρξης.

Οί έμμεσοι δρόμοι γιά νά φτάσει κανείς στύν Θεύ είναι ή τάξη τήςφύσης καί ή ήθικότητα τής πράξης. Σέ μιά τρίτη στιγμή —τήνέσχατη στιγμή τών ’Ονειροπολήσεων πού έχει προετοιμαστεί άπύτίς 9Επιστολές στόν Κύριο Malesherbes— ό Rousseau σταματάσέ δ,τι ήτανδιαμεσολάβηση στά προηγούμενα κείμενα, στή φύσηολόκληρη μέσα στήν ταυτιστική έκσταση, στήν άμεση σύλληψη τήςεύθραυστης ύπαρξής του. Τά κατηγορήματα του Θεού έγιναν τά

κατηγορήματα του ίδιου του Rousseau: άπάθεια, αύτάρκεια, άθω-

364 JEAN-JACQUES ROUSSEAU

1. Reverie, τρίτος Περίπατος, O.C., I, σ. 1013.

Page 365: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 365/383

Ζ Η Τ Η Μ Τ Τ Η Σ Θ Ε Ω Ρ Ι Σ 365

ότητα. Μέσα στήν πληρότητα τοΰ αισθήματος τής ίδιας του τηςύπαρξης άνακαλύπτει τήν ισορροπία τής δύναμης καί τής επιθυμίας (τό αύγουστίνειο velle et videre unum in deo) καί συνάμα

τό σύνολο τοΰ συστήματος τών δντων: κι αύτό μέσα σέ μιά στιγμήχωρίς διάρκεια πού ξεφεύγει άπό τήν κατάρα τής ιστορίας. "Ολοιγνωρίζουμε τις σελίδες τών 'Ονειροπολήσεων,  τό άτύχημα πούπροκαλεϊ τήν άπώλεια τής συνείδησης καί τήν έπιστροφή στή ζωή,στιγμή μιάς νέας άρχής, μοναδική, πού άγκαλιάζει τό δλο.

Νά λοιπόν πού στά τέλη τής ζωής του, σέ μιά συμπτωματική«άναγέννηση», ό Rousseau άνακαλύπτει έμπειρικά καί δχι πλέον

υποθετικά τήν ίδια του τήν άθωότητα, πού μέσα άπό μιά έσχατημεταμόρφωση τόν φέρνει κοντά στήν τάξη τής φύσης, στήν υπερβατική δικαιοσύνη, στόν ίδιο τόν Θεό. ’Αλλόκοτη μεταστροφή σέσχέση μέ τό πνεΰμα τής εποχής, μεταστροφή πού προετοιμάζει τόνέο ΰφος μιάς θρησκευτικής παλινόρθωσης πού θά συμβολιστεί άπότό Πνεύμα τον Χριστιανισμόν. Ωστόσο ή παρέκκλιση τοΰ Rousseau σέ σχέση μέ τόν Chateaubriand είναι άπειρη: ό Χριστιανισμός τοΰ Jean-Jacques θά άρνιόταν νά επικυρώσει μιά «ήθικήκαί πολιτική τάξη», τήν άταξία τής δικαιοσύνης, τήν έπιβολή τοΰίσχυροΰ πάνω στόν άδύναμο. Οί φιλόσοφοι συμβιβάζονται εύκολαμέ τόν δεσποτισμό, άρκεϊ νά είναι πεφωτισμένος καί νά συντείνειστή συντριβή τής άτιμης. Άντίθετα ό Rousseau προτίθεται λιγότερο νά έλευθερώσει τά πνεύματα άπό τις θρησκευτικές προκαταλήψεις καί περισσότερο νά εξασφαλίσει, μέ μιά πάλη ενάντια στόνπολιτικό δεσποτισμό, τήν ισότητα δλων μπροστά στό νόμο. Αναμ

φίβολα μόνο χάρη σ’ ένα άληθινά θρησκευτικό συναίσθημα μπορείνά εξαγγείλει δτι δλα έξαρτώνται ριζικά άπό τήν πολιτική —αύτήείναι ή διδασκαλία του— καί δτι έκεΐνοι «πού θά ήθελαν νά άντι-μετωπίσουν χωριστά τήν πολιτική άπό τήν ήθική δέν θά καταλάβουν ποτέ ουτε τή μιά οΰτε τήν άλλη» — αύτή είναι ή μέθοδός του.

Page 366: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 366/383

366  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

5. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

β) ΟΙ ΑΡΧΕΣ ΤΟΤ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ 

«'Όλα αύτά τά έλαττώματα δένάνήκουν τόσο στόν άνθρωπο δσο στόν άνθρωπο πού κυβερνιέται άσχημα».

Πρόλογος στόνΝάρκισσο1

Τό κορυφαίο βιβλίο, τό λιγότερο διαβασμένο καί τό περισσότερομελετημένο, εϊναι τό Κοινωνικό Συμβόλαιο πού επισκιάστηκε άπότήν επιτυχία τού Αιμίλιου καί πού ή λογοκρισία τό έδιωξε έξωάπό τά σύνορα, έτσι ώστε τό 1762 διαβάζεται στή Γενεύη άλλάόχι καί τόσο εύκολα στό Παρίσι.

'Όπως γράφει ό πατήρ Berthier, σχολιαστής τής εποχής, «θάήταν, πιστεύω, άδύνατο νά σημειώσει κανείς κάποιον πολιτειολόγο

πρίν άπό τόν συγγραφέα τού Κοινωνικού Συμβολαίου πού νά άρνή-θηκε τήν κυριαρχία στούς βασιλιάδες»2καί πού νά έγινε ό θεωρητικός τήςάβασίλευτης καί τής δημοκρατίας, πράγμα πού ήτανάνατρεπτικό άκόμα καί γιά μιά άβασίλευτη πολιτεία σάν τή Γενεύη. 'Η δημοκρατία πού άναλύει ό Rousseau εϊναι μιά δημοκρατία θεών, δπου τά μέλη τού μικρού συμβουλίου τής Γενεύης δένμπορούν νά άναγνωρίσουν τόν έαυτό τους... 'Υπάρχει μεγάλη άπό-σταση άπό τήν άφιέρωση τού Λόγου γιά την ανισότητα (στή Δημοκρατία τής Γενεύης) ώς τήν καταδίκη πού άπάγγειλε ό εισαγγελέας Tronchin, συγκεκριμένη καταδίκη γιά ένα «άφηρημένο έγκλημα», δηλαδή τήν άνάλυση τών άρχών τής αυθεντίας καί τούνόμου.

Ή άφαίρεση τού Συμβολαίου ιστορικά εϊναι μεταγενέστερη άπότό άρθρο Πολίτικη οίκονομία  τής 9Εγκυκλοπαίδειας,  πού δημο

1. O.C., II, σ. 969.2. Τό σημειώνει ό R. D̂ rathe,στήν Εισαγωγή του στόContrat Social,

O.G., II, I,σ. cvii.

Page 367: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 367/383

Ζ Η Τ Η Μ Τ Τ Η Σ Θ Ε Ω Ρ Ι Σ 367

σιεύτηκε τό 1755, καί άπό μιά πρώτη συγγραφή τοΰ Κοινωνικού  Συμβολαίου πού άποκαλείται Χειρόγραφο τής Γενεύης καί πού δπως φαίνεται ρίχτηκε στό χαρτί γύρω στό 1758.

Τό άρθρο τής 9Εγκυκλοπαίδειας άποτελεί θεωρία τής κυβέρνησης κι εμφανίζει ήδη τις έννοιες πού στό εξής θά γίνουν κλασικές γιά δποιον μιλά γιά τόν Rousseau, δηλαδή τήν έννοια τοΰείδοποιοΰ χαρακτήρα τοΰ πολιτικοΰ σώματος, τής γενικής βούλησης καί τοΰ άπατηλοΰ συμβολαίου πού έχει επιβληθεί στόν φτωχό άπό τόν πλούσιο. 'Όμως ύπάρχουν επίσης μέσα στό άρθρο καίάπαρχαιωμένες οικονομικές θεωρίες. Τό χειρόγραφο τής Γενεύης

προοιωνίζει πιό συγκεκριμένα τό Κοινωνικό Συμβόλαιο παρά τόγεγονός δτι διαφέρει άπό αύτό σέ δύο σημεία: είναι ρητά πολεμικό, κι ή διεξοδική του άνάπτυξη πάνω στή γενική κοινωνία τοΰάνθρώπινου γένσυς άποτελεί κριτική άπάντηση στό άρθρο Φυσικό δίκαιο τοΰ Diderot. Μέ τό δίκαιο συμβαίνει δ,τι καί μέ τό Λόγο,είναι δεύτερο σέ σχέση μέ τή φύση. Ή κοινωνικότητα, οί δεσμοίτοΰ δικαίου, ή αυθεντία τοΰ νόμου δέν έξηγοΰνται καί δέν κατα-

νοοΰνται παρά μόνο σέ άναφορά μέ τήν πολιτική κατάσταση καίτό συμβόλαιο. Έτσι ή διάταξη τής έκθεσης έχει άναστραφεί σέσχέση μέ τήν τελική της μορφή: ή διάταξη είναι άναλυτική στόπρώτο κείμενο, συνθετική καί άποδεικτική στό δεύτερο.

Έδώ βρίσκουμε εξάλλου καί τήν πρώτη γραφή τοΰ προτελευταίου κεφαλαίου τοΰ Συμβολαίου  γιά τήν πολιτική θρησκεία.Ή έκθεση τής πολιτικής διδασκαλίας τοΰ Rousseau θά γίνειέδώ μέ βάση τό Κοινωνικό Συμβόλαιο*ωστόσο είναι άλήθεια δτιμπορεί νά ληφθεί ώς άποκλειστικό κείμενο άναφοράς, γιατί άπότό ένα στό άλλο ή διδασκαλία δέν άλλάζει.

*0 ελεγχος τής νομιμοποίησης .

«Θέλω νά έρευνήσω άν μέσα στήν πολιτική τάξη μπορεί νά υπάρξει κάποιος κανόνας νόμιμης καί βέβαιης διοίκησης, παίρνονταςτούς άνθρώπους τέτοιους πού είναι καί τούς νόμους τέτοιους πού

Page 368: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 368/383

368  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

μπορούν νά είναι».1 Ή προεισαγωγική φράση τοΰ Κοινωνικού  Συμβολαίου καθορίζει εξαρχής τόν τόπο του προβλήματος: ή πολιτική κατάσταση θεμελιώνεται πάνω σέ συμβάσεις καί δέν απορ

ρέει άπό τή φύση. "Αλλο πράγμα δμως είναι ή σύμβαση καί άλλοαύτό πού τή θεμελιώνει: ή άπόσταση μεταξύ τους θέτει τό ζήτηματής νομιμοποίησης (legitimit̂ ) πού δέν είναι άλλο άπό τή δυνατότητα νά ελεγχθεί ή νομιμότητα (legalite). Ή νομιμότητα, δηλαδή ή άποτελεσματικότητα τής έξ ουσίας καί τών δικαιϊκών δεσμών, είναι ό άναγκαίος δρος τής νομιμοποίησης, άλλά δχι καίδρος επαρκής. Ό έ'λεγχος τοποθετείται άνάμεσα στήν άναγκαιό-τητα καί στήν επάρκεια: ή νομιμοποίηση ένός διοικητικού κανόναδέν πρέπει νά άναζητηθεί σέ μιά κατάσταση προτερόχρονη άπόαύτόν τόν κανόνα,' άλλά μέσα σέ αύτόν τόν ϊδιο κανόνα. "Ελεγχοςολοφάνερα επαναστατικός, γιατί άντιθέτει αυτό πού είναι σέ αυτόπού μπορεί νά είναι, προετοιμάζοντας έτσι τήν άντίθεση εκείνουπού είναι καί έκείνου πού πρέπει νά είναι. Τό έργο τοΰ Rousseauσυνίσταται στό νά ορίσει τούς δρους τής λογικής δυνατότητας τοΰνόμου λαμβάνοντας υπόψη τούς άνθρώπους τέτοιοι πού είναι. Αύτήή λογική δυνατότητα είναι επιτακτικός κανόνας άνάλυσης* γιά νάγίνει κανόνας δράσης, θά χρειαστεί ενα τέταρτο αιώνα, μιά γενιά.

Προηγουμένως θά χρειαστεί νά ορίσουμε τούς δρους δυνατότητας μιάς πολιτικής τάξης, πού είναι τό στοιχείο2μιάς νομιμότητας, τή νομιμοποίηση τής οποίας ελέγχουμε. Πρόκειται γιά δύοομοιόμορφα ερωτήματα πάνω στήν πολιτική κατάσταση καί στόνόμο, τά οποία θά άναπτυχθοΰν στά δύο πρώτα βιβλία τοΰ Κοι

νωνικού Συμβολαίου:  άφοΰ οριστεί τό κοινωνικό συμβόλαιο καίπροσδιοριστούν ή κυριαρχία καί ό νόμος, τά δύο τελευταία βιβλίαθά μπορέσουν κατόπιν νά άναλύσουν τήν ούσία τής διακυβέρνησηςκαί τις μορφές πού παίρνει δσο καί τή γενική βούληση καί τήνπολιτική θρησκεία, παράγοντες δηλαδή πού παρεισφρύουν στή νομιμοποίηση άλλά δέν τή θεμελιώνουν.

Συνεπώς ή προσπέλαση τοΰ πολιτικού προβλήματος δέν είναι

1. Contrat Social, Βιβλίο I.2. Μέ τήν έννοια πού ό Hegel στήν εισαγωγή τηςΦαινομενολογίας τον

Πνεύματος μιλάει γιά το στοιχείο τής φιλοσοφίας.

Page 369: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 369/383

νομική, ούτε κοινωνιολογική, δπως στόν Montesquieu*1άναμφί-βολα ή Γενεύη έπαιξε στή διαμόρφωση του Rousseau έναν ρόλοανάλογο μέ εκείνον πού έπαιξε ή άνακάλυψη της ’Αγγλίας γιάτόν Montesquieu. Άλλά έκεΐ δπου ό Montesquieu προτείνει τεχνικές πολιτικού ισοζυγίου, τίς όποιες έχει δανειστεί άπό τήν Άγ-λία, ό Rousseau δανείζεται άπό τή Γενεύη —καί άπό τούς άρ-χαίους— ένα λεξιλόγιο, τού οποίου τό νόημα τό μετατρέπει γιάνά ορίσει δχι τήν έξουσία, άλλά τό πολιτικό σώμα. Πράγματι έναςορισμός τής έξουσίας μπορεί νά άφορά τή δεσποτική έξουσία δσοκαί τή δημοκρατική* πρέπει νά «έξετάσουμε τήν πράξη μέσω τήςοποίας ένας λαός μπορεί νά είναι λαός»,2πράξη πού ορίζει ένανσυνεταιρισμό καί οχι μιάν συνάθροιση, μιά κυβέρνηση κι δχι μιάδιοίκηση, γιατί υπάρχει τό κοινό καλό. Στή διατύπωση τού ζητήματος άντιλαμβανό μαστέ τήν παρουσία δύο άντίθετων προτύπωνπού είναι κλασικά γιά τήν έποχή. Τό νευτώνειο πρότυπο πού έξη-γώντας μέ μαθηματικό τρόπο τά φαινόμενα τής φύσης παρουσιάζει τόν φυσικό νόμο ώς πρότυπο σταθερότητας: «Ή έξάρτηση τώνπραγμάτων δέν άλλοιώνει τήν έλευθερία μας». Καί τό κριτικό πρότυπο τού Bayle καί τού Fontenelle, πού πραγματεύονται τή σχετικότητα τών ανθρώπινων πραγμάτων, δταν αύτά ξεκόψουν άπότό υποτιθέμενο υπερφυσικό: στήν αταξία της ή έξάρτηση τώνάνθρώπων γεννά δλα τά κακά.

Θά έπρεπε λοιπόν σύμβαση καί φύση νά έπανασυνδεθούν μέτρόπο τόσο στέρεο, «πού ποτέ καμιά άνθρώπινη δύναμη δέν μπορεί νά διαλύσει* έτσι ή έξάρτηση άπό τούς άνθρώπους θά γινόταν

έξάρτηση άπό τά πράγματα»3χωρίς νά άλλοιώνει τήν έλευθερίαμας. Ή έκφραση τού φυσικού νόμου συνιστά μιάν άλήθεια. Ήπράξη πού συγκροτεί έναν λαό γιά νά τόν θεσμίσει θεμελιώνει μιάνομιμοποίηση.

 Άν ό Rousseau αντλεί έξίσου άπό τίς παραδοσιακές πηγές

Ζ Η Τ Η Μ Τ Τ Η Σ Θ Ε Ω Ρ Ι Σ 369

1. Εντούτοις ή θέση του «κοινωνιολόγου» έχει τονιστεί καί διαφυλαχθεΐ μέσα στό Συμβόλαιο: Βιβλίο II, κεφ. xiii μέχρι ν Βιβλίο III, κεφ. viii.

2. Contrat Social, βιβλίο I, κεφ. ν.3. II.

Page 370: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 370/383

370  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

του πολίτικου στοχασμού, αύτό συμβαίνει γιά νά τις άντιστρατευ-τεΐ. Άπό τούς θεωρητικούς και τούς ειδήμονες του φυσικού δικαίου — τόν Grotius καί τόν Puffendorf, τούς «φιλελεύθερους»τοΰ αιώνα, τόν Locke καί τόν Montesquieu, γιά νά μην άναφέ-ρουμε τόν Πλάτωνα, τόν Αριστοτέλη, τούς τραγικούς καί τούςστωικούς— ό Rousseau παίρνει τή βεβαιότητα δτι ή αύθεντίαδέν έχει θεία καταγωγή* άποκλείει δμως μιά κατάσταση δικαίουπροηγούμενη άπό τό ίδιο τό δίκαιο. Δέν ύπάρχει «φυσικός νόμος»μέσα στήν κατάσταση της φύσης «σαφής καί κατανοητός γιά δλατά έλλογα πλάσματα»1: ό Λόγος είναι ύστερογενής, αύτή είναι ήδιδαχή τοΰ δεύτερου Λόγου καί τοΰ Αιμίλιου, καί άν ύπάρχει ένας«άρχέγονος νόμος συμβάσεων», αύτός παραμένει δυνητικός μέσαστήν κατάσταση τής φύσης, καί δέν ενεργοποιείται παρά μόνο μέτήν εμφάνιση τής πολιτικής κατάστασης καί τοΰ συμβολαίου.Σ’ αύτό έγκειται ή συμβολή τοΰ μακροΰ χωρίου άπό τό Χειρόγραφο τής Γενεύης γιά τήν γενική κοινωνία τοΰ άνθρώπινου γένους, πού άπουσιάζει άπό τήν τελική μορφή τοΰ Κοινωνικού Συμ βολαίου: ή φυσική κοινωνικότητα τοΰ άνθρώπινου γένους είναι

μιά άναδρομική καί συλλογική ιδέα* συλλογική έπειδή προσθέτειχωρίς νά συνεταιρίζει, καί άναδρομική-έπειδή εισάγει έννοιες πούπροσιδιάζουν στίς κοινωνίες πού συναπαρτίζουν τή γενική κοινωνίατοΰ άνθρώπινου γένους. Ό άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος, ελεύθερος άπέναντι στά μάτια τών άλλων καί τοΰ νόμου.

Ή επανάσταση πού είσήγαγε ό Rousseau στήν πολιτική θεώρηση είναι, σύμφωνα μέ τήν άποψη τοΰ Vaughan, άληθινά κοπερ

νίκεια: ή πολιτική κατάσταση δέν περιστρέφεται γύρω άπό τήΦύση ή τόν Θεό* οΰτε γύρω άπό τό άτομο, γιατί τό άτομο δέχεταιτήν έλλογη ήθική καί πολιτική του δπαρξη μόνο στό έσωτερικότής ίδιας τής πολιτικής κατάστασης.

’Έτσι τό σχέδιο τοΰ Κοινωνικού Συμβολαίου  μόνο συνθετικόμπορεί νά είναι: ό ορισμός τοΰ συμβολαίου είναι έξαρχής κατασκευασμένος καί μάς παρέχει ταυτόχρονα τήν καταγωγή (τόν στο

1. Locke, Δεύτερη Πραγματεία γιά τήν Πολιτική Διακυβέρνηση, κεφ.II, καί Montesquieu, Esprit des lois, κεφ. I.

Page 371: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 371/383

Ζ Η Τ Η Μ Τ Τ Η Σ Θ Ε Ω Ρ Ι Σ 371

χασμό) καί τήν ολότητα (τούς δρους τής δυνατότητάς του). ((Μέσαστο σύστημα ένός οργανωμένου σώματος ό σκοπός τού κάθε οργάνου δέν μπορεί νά συναχθεΐ παρά άπο τήν πλήρη έννοια τού δλου...

οφείλουμε νά κάνουμε τά πάντα ή τίποτα».1Ό Kant μας δίνειτό κλειδί τού ριζοσπαστισμού καί τής άφαίρεσης τού Rousseauάποκλείοντας εξαρχής ώς θεμέλιο τήν έμπειρική, άσταθή καί άθέμιτη αυθεντία: τήν πατρική εξουσία, τό δικαίωμα τού ισχυρότερου,τή σκλαβιά*2έτσι οικοδομεΐ δχι τήν πόλη τού Συμβολαίου, άλλάτό διανοητικό πρίσμα μέσα άπό τό όποιο ή έλευθερία καί ή ισότητα άναγνωρίζονται καί διαφυλάσσονται μέ τήν ύπακοή στό νόμο.

Ό λόγος τής μετατροπής τού άνθρώπου τής φύσης σέ πολιτικό άνθρωπο, ή δυνατή νομιμοποίηση αυτής τής μεταμόρφωσης,έχουν δοθεΐ μέσα σέ μιάν θεμελιώδη πράξη, πού δέν είναι ουτεπροηγούμενη ουτε εξωτερική πρός τήν πολιτική κατάσταση.

"Αραγε τί συμβαίνει μέ αυτό τό συμβόλαιο, πού δίνει ύπόστασηστό κοινωνικό σώμα; Τί συμβαίνει μέ τό νόμο πού τό καθιστάικανό νά λειτουργήσει μέ τήν κίνηση καί τή βούληση πού τούπροσδίδει;

Τό κοινωνικό συμβόλαιο και ή γενική βούληση:

Τήν έννοια τού κοινωνικού συμβολαίου ό Rousseau τή βρίσκειτόσο στούς φιλοσόφους δσο καί στούς νομομαθείς: συμβόλαιο δλωνμέ έναν (Locke), συμβόλαιο δλων μέ δλους (Hobbes καί Spinoza),συμβόλαιο πού υποχρεώνει περισσότερο τόν ηγεμόνα άπό τούς υπηκόους (έπίσης Hobbes). Άπό τό nulla potestas nisi a deo ώς τόnullum imperium sine pacto  διαφαίνεται ή κατάληξη μιάς προσπάθειας έκκοσμίκευσης τής πολιτικής σκέψης πού κράτησε δύοαιώνες. Άλλά ή έννοια έδώ έχει μετατραπεΐ έξ ολοκλήρου: τό κοινωνικό συμβόλαιο, γιά νά είναι θεμελιώδες (γιά νά θεμελιώνει τήνομιμοποίηση) οφείλει νά είναι συμβόλαιο καθενός μέ τόν έαυτό

1. Kant, Προλεγόμενα σέ κάθε μελλοντική μεταφυσική, Πρόλογος.2. Contrat Social, Βιβλίο I, κεφ. ii, iii, iv.

Page 372: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 372/383

372  JEAN-JACQUES ROUSSEAU

του. «Κάθε άτομο, κάνοντας κατά έναν τρόπο ένα συμβόλαιο μέ τόνέαυτό του, δεσμεύεται διπλά, ήτοι: ώς μέλος τοΰ κυρίαρχου άπέ-ναντι στούς ιδιώτες, καί ώς μέλος τοΰ κράτους απέναντι στόν κυρίαρχο».

Πρόκειται γιά έναν άκραΐο άτομικισμό —έφόσον κάθε δέσμευση άπέναντι σέ ένα άλλο άτομο θά μποροΰσε νά είναι σπέρμα κυριαρχίας— καί γιά μιά μορφή όλοκληρωτισμοΰ, άν μέ αύτό τόνδρο έννοοΰμε τήν άλλοτρίωση τοΰ δλου σέ όλους άπ* δλους. Τόκοινωνικό σώμα παίζει τό ρόλο ένός διπλοΰ μεσολαβητή: εϊναιμεσολαβητής άνάμεσα στό άτομο καί στόν έαυτό του, στόν πολίτηκαί στόν υπήκοο· κι είναι έλλογος καί νομικός μεσολαβητής άνάμεσα στό άτομο καί στά άλλα άτομα, δταν δέν έπικοινωνοΰν μέσαστήν ένότητα τής γιορτής ή τής συνέλευσης. Μέ άφετηρία τόκοινωνικό σώμα άποκαλύπτεται ή άληθινή φύση τοΰ άτόμου, ώςπροϊόντος μιας πολιτικής κατάστασης, πού μολονότι συνδέεται μέμιάν ιστορία εϊναι άχρονη καί άναφέρεται στήν κατάσταση τήςφύσης παρότι βρίσκεται σέ ρήξη μαζί της.

Τό κέρδος αύτοΰ τοΰ συμβολαίου εϊναι ή νομιμοποίηση τήςπολιτικής κατάστασης, νομιμοποίηση εξασφαλισμένη, γιατί ή φυσική έλευθερία καί ή φυσική ισότητα δέν έχουν παραγκωνιστείουτε έξαλειφθεϊ, άλλά έχουν έξ ολοκλήρου διαστραφεΐ ώς προς τήνυφή τους. Τόν λόγο τόν δίνει ή άρετή τής στιγμής πού κινεϊ τόνκόσμο σέ δλο του τόν άξονα, έπιτελώντας τό πέρασμα άπό τό έπι-μέρους πρόσωπο σέ ένα ήθικό καί συλλογικό σώμα. Θά πρέπειάκόμα νά σημειώσουμε τά τρία σημεία πού κάνουν τό συμβόλαιονά είναι τέτοιο πού εϊναι:

—'Η συμφωνία εϊναι θέμα συνεταιρισμού, δχι υποταγής, δπως συνέβαινε μέ τόν Hobbes, εϊναι μιά σειρά συμβολαίων άνάμεσα σέ άτομα γιά νά βγοΰν άπό τήν κατάσταση τοΰ πολέμου καί τής άπώλειας κάθε δικαιώματοςκαί κάθε έλευθερίας πού θά έβλαπταν τήν ειρήνη άν βρί

σκονταν συγκεντρωμένα στά χέρια ένός κυρίαρχου, άνθρώπου ή συνέλευσης, ό όποιος δέν συνδέεται μέ τό κοινωνικόσώμα. Τό συμβόλαιο τοΰ Locke συνεπαγόταν υποταγή,

Page 373: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 373/383

Ζ Η Τ Η Μ Τ Τ Η Σ Θ Ε Ω Ρ Ι Σ 373

γιατί έδώ είχαμε μιά μερική έγκατάλειψη τών δικαιωμάτων τών συμβαλλομένων στά χέρια του κυρίαρχου. Τδσυμβόλαιο του Rousseau, όντας συμβόλαιο του καθενδς

μέ δλους, περιλαμβάνει μόνο μία ρήτρα, πού είναι «ή ολοκληρωτική άλλοτρίωση κάθε συνεταιριζόμενου στήν κοινότητα μέ δλα του τά δικαιώματα». Ό καθένας δίνει τάπάντα, «είναι μιά συνθήκη ίδια γιά δλους», ό καθένας δίνεται σέ δλους κι έτσι δέν δίνεται σέ κανέναν. Είναι ένασυμβόλαιο καθαρά τυπικό, δέ θέτει δρους στήν άσφάλειακαί στήν ιδιοκτησία, άλλά θέτει ώς κανόνα τήν συνολική

άμοιβαιότητα στή δέσμευση.1— Στή στιγμή αύτδ τδ ήθικδ καί συλλογικό σώμα γεννά ένα κοινδ έγώ, πού κατευθύνεται άπδ τή γενική βούλησηπού συγχέεται μέ τδν κυρίαρχο, έκφραση τού οποίου είναιό νόμος: «Ή βούληση τού κυρίαρχου είναι δ ίδιος δ κυρίαρχος», δηλαδή ή έξουσία μέσα στή νομιμοποίησή της.Ό κυρίαρχος, πού πρέπει νά τδν κατανοήσουμε μέ ούδέτεροχαρακτήρα, είναι ή γενική, άναπαλλοτρίωτη, άδιαίρετη,άλάθητη καί άπεριόριστη βούληση. Ή έξουσία δέν μπορείνά μεταβιβαστεί, ούτε νά έκπροσωπηθεί: ή θεωρία τού χωρισμού τών έξουσιών είναι απατηλή, γιατί μόνο ή νομοθετική έξουσία είναι καθαυτδ έξουσία. Ό κυρίαρχος έχειάπόλυτη έξουσία πάνω «σέ δλα αύτά» —δύναμη, άγαθά,έλευθερία— πού ή χρήση τους ένδιαφέρει τήν κοινότητα.

—Ή ύπακοή στδ νόμο, πού είναι γενικός, είναι έλευ

θερία: πράγματι μόνο ή έξάρτηση ένδς ιδιώτη άπδ ένανιδιώτη είναι ύποδουλωτική. Στήν καθολικότητα τού φυσικού νόμου άνταποκρίνεται ή γενικότητα τού πολιτικούνόμου, πού δπως καί δ πρώτος δέν συνεπάγεται υποδούλωση.

Ή ύπακοή στδ νόμο πού οί πολίτες θέτουν οί ίδιοιστδν έαυτό τους άποτελεί έλευθερία καί άναφέρεται στή

δέσμευση πού ό καθένας άναλαμβάνει μέ τδν έαυτό του μέ

1. Contrat Social, βιβλίο I, κεφ. viii.

Page 374: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 374/383

διπλή έννοια, ώς πολίτης καί ώς υπήκοος. Αύτή ή υποταγήστήν έλευθερία θά μπορούσε νά άποκληθεϊ αυτονομία. Ήιδέα υπάρχει, μολονότι δέν υπάρχει ό δρος, καί ορίζει μιάν

ηθική έλευθερία, ή οποία εϊναι ύπακοή στήν καθολική τάξηπού μέρος της εϊναι ό άνθρωπος, καί συνάμα μιά πολιτικήέλευθερία, ή οποία περιορίζεται καί πραγματώνεται άπο τήγενική βούληση.1

 Αύτή ή γενική βούληση πρέπει νά οριστεί καί ορίζεται «αλγε βρικά»:  δέν εϊναι ένα άθροισμα ιδιαίτερων βουλήσεων, άλλά «άθροισμα διαφορών», καθορίζει ένα κοινο συμφέρον πού έπιτρέπει

νά ύπερβουμε δσα προβλήματα θέτουν οί μειονότητες: δταν κατασιγάζουν τά πάθη, ή εξέταση ένος ζητήματος κοινού συμφέροντοςέξουσιοδοτεΐ τήν πλειοψηφία νά θεωρήσει τύν έαυτό της θεματο-φύλακα τής γενικής βούλησης.2 Γιά τή διαφύλαξη τού κράτους,το δικαίωμα ζωής καί θανάτου μπορεί νά άναγνωριστεϊ στον κυρίαρχο, στήν έσχατη περίπτωση δπου ό έγκληματίας «δέν μπορείνά συνεχίσει νά ζεϊ χωρίς κίνδυνο γιά τήν κοινότητα».

Σέ αύτο τον όρισμο προστίθεται κάτι σάν «μεταφυσική» τήςγενικής βούλησης: ό καθέναςσυμμετέχει  στή γενική βούληση, πούάν μεριστεί έξαφανίζεται, Οί διάφορες έξουσίες —παραδοσιακά, ήέκτελεστική καί ή δικαστική— δέν άποτελούν μέρη μιάς γενικότερης έξουσίας άλλά άπόρροιες τοΰ κοινωνικού σώματος. Τύ ζήτημα δένεϊναι νά τις χωρίσουμε γιά νά τις έξισορροπήσουμε, άλλάνά τις διακρίνουμε γιά νά τις κατανοήσουμε.

 Ή κυβέρνηση ώς ενδιάμεσο σώμα .

"Άν γνωρίζαμε πώς νά έπιτύχουμε τή δικαιοσύνη χωρίς διαμεσολαβήσεις, «δέν θά εϊχαμε άνάγκη ούτε τήν κυβέρνηση, ούτε τούςνόμους»* άλλά γιά τούς άνθρώπους, πού δέν εϊναι θεοί, οί έλιγμοίεϊναι άναπόφευγοι...

374 JEAN-JACQUES ROUSSEAU

1. Contrat Social, βιβλίο II,κεφ. iii.2. Ibid., βιβλίο II, κεφ. vi.

Page 375: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 375/383

Ό πολιτικός, άστικδς καί ποινικός νόμος1ορίζει τό πολιτικόσώμα πού τό θεμελίωσε τό κοινωνικό συμβόλαιο. Θά πρέπει νάτόν διατυπώσουμε. Αύτός εϊναι ό ρόλος τού νομοθέτη, θείου προ

σώπου, πού, άπό σεβασμό πρός τό κοινωνικό σώμα, παραμένειέκτος Κράτους καί δέν έχει καμιά αύθεντία έκτος άπό έκείνη πούπροσλαμβάνει «μιλώντας γιά τούς θεούς». Πρόκειται γιά καθοριστικές μορφές, δπως έκεΐνες τού Μωυσή, τού Σόλωνα, τού Λυκούργου, άλλά έπίσης καί τού Καλβίνου πού δημιούργησε τήν πόλητής Γενεύης χωρίς ώς τό 1559 νά έχει δικαιώματα άστού.

Έκτος άπό τή θεμελιώδη του άποστολή, ό νομοθέτης οφείλει

«νά έλέγξει τό έδαφος», δπως ό άρχιτέκτονας, γιά νά άνακαλύψειτή φύση τού λαού πού θά οργανωθεί θεσμικά, γιά νά περιβάλειτό νόμο μέ τή διάχυτη ήθικότητα τών ήθών. Τρία κεφάλαια (II,8, 9 καί 10) στό Συμβόλαιο παρουσιάζουν ένα είδος κοινωνικήςμορφολογίας. Ό Montesquieu πήγαινε άπό τίς παραλλαγές στάσταθερά χαρακτηριστικά* ό Rousseau πηγαίνει άντίθετα, πιστόςστήν άρχή δτι πρέπει νά γνωρίζουμε τί πρέπει νά είναι γιά νάκρίνουμε ορθά αύτό πού είναι. Μέ ένα λαό συμβαίνει δ,τι καί μέένα παιδί: γιά νά τό άναθρέψουμε πρέπει νά ξέρουμε νά περιμένουμε, νά μή βιαζόμαστε, δηλαδή νά μήν τό διαφθείρουμε. Καίγιά τούς λαούς υπάρχει μιά άρχή άρνητικής έκπαίδευσης πού άφή-νει άθικτο τό πολιτικό ψυχόρμητο καί τήν πρωτόγονη ρωμα-λεότητα.

Ό κυρίαρχος ένδιαφέρεται γιά τό κοινό συμφέρον* οί βουλήσεις του είναι γενικά γεγονότα πού άναφέρονται σέ γενικά άντι-

κείμενα. Ώστόσο πρέπει νά δρούμε, καί κάθε πράξη στρέφεται στόιδιαίτερο* αύτή είναι ή άντινομία. *Av ή πράξη πού έκτελεϊ όνόμος είναι άναγκαστικά ιδιαίτερη, ποιός θά τήν κάνει, άφού όκυρίαρχος δέν μπορεί νά κάνει κάτι τέτοιο χωρίς νά άρνηθεΐ τόνέαυτό του; Ή διαφύλαξη τής γενικότητας τού κυρίαρχου, πούείναι πηγή κάθε νομιμοποίησης, ή κίνηση τού κοινωνικού σώματος καί μέ αύτό τόν τρόπο ή διεξαγωγή έπιμέρους πράξεων, είναι

οί δροι τού προβλήματος πού καθορίζουν τό όλότελα καινούργιο

Ζ Η Τ Η Μ Τ Τ Η Σ Θ Ε Ω Ρ Ι Σ 375

1. Ibid.

Page 376: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 376/383

376 JEAN-JACQUES ROUSSEAU

νόημα πού δίνεται στή λέξη Κυβέρνηση ώς ενδιάμεσο σώμα, πούθεσμίζεται άνάμεσα στούς υπηκόους καί στον κυρίαρχο γιά τήνάμοιβαία τους άνταπόκριση. 'Η κυβέρνηση εϊναι επιφορτισμένη νά

έκτελεί το νόμο καί νά διατηρεί τήν έλευθερία, τήν άστική δσο καίτήν πολιτική. 'Η κυβέρνηση εϊναι ό λειτουργός τού κυριάρχου.Ενσαρκώνεται σέ άρχές καί σέ συνελεύσεις, πού τό σύνολό τουςπαίρνει τήν ονομασία τού ηγεμόνα. Ό ήγεμόνας εϊναι γιά τήνκυβέρνηση δ,τι τό κράτος γιά τόν κυρίαρχο: ένας μηχανισμός καίσυνάμα ενα μέσο δράσης.

 Άφού ορίσαμε τήν κυβέρνηση, μπορούμε νά ταξινομήσουμε

τις μορφές της. Ή άρχή αύτής της ταξινόμησης εϊναι κι αύτήνέα, παρά τις παραδοσιακές ονομασίες. Νόμιμο είναι μόνο τό κράτος δπου ό λαός σύσσωμος άσκεϊ άμεσα τήν νομοθετική εξουσία*κάθε κυβέρνηση πού δέν άξιώνει τίποτα άπό τόν κυρίαρχο εϊναινόμιμη. Οί μορφές (νόμιμης) κυβέρνησης κατατάσσονται σύμφωνα μέ τόν άριθμό τών μελών πού συγκροτούν τό ένδιάμεσο σώμα,δηλαδή τήν κυβέρνηση, καί, σύμφωνα μέ τή σχέση αύτού τούάριθμοΰ προς τό σύνολο τοΰ λαού, είναι: ή δημοκρατία, ή άρι-στοκρατία καί ή μοναρχία.1

Ή δημοκρατία συγχέει αύτά πού πρέπει νά διακρίνονται, τόνκυρίαρχο καί τήν κυβέρνηση. Άν υπήρχε ένας λαός θεών θά κυβερνιόταν δημοκρατικά,2γιατί δέν θά ύπήρχε καμιά άπόστασηάνάμεσα στή βούληση καί στήν πράξη, άνάμεσα στό γενικό καίστό μερικό, άνάμεσα στή στιγμή καί στή διάρκεια. Ό λαός τώνάνθρώπων, πού ή ομοψυχία τόν συγκροτεί σέ σώμα, δέν μπορείτήν κάθε στιγμή νά ξαναγυρίζει στή στιγμή τού συμβολαίου καίταυτόχρονα νά ένδιατρίβει στίς δημοσίες υποθέσεις. Έδώ βρίσκεται τό φαινομενικό παράδοξο* ή σκέψη τού Rousseau είναι θεμε-λιωδώς δημοκρατική (ό κυρίαρχος είναι ό λαός καί ή κυβέρνησηό εντεταλμένος του), άλλά ή μορφή τής δημοκρατικής κυβέρνησηςείναι ή χειρότερη.

Ή άριστοκρατία είναι ή κυβέρνηση τών μερικών* ή αιρετή είναι

1. Control Social, βιβλίο III, κεφ. iii μέχρι viii.2. Επιστολή στόν Mirabeau, 26 Ιουλίου 1767.

Page 377: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 377/383

Ζ Η Τ Η Μ Τ Τ Η Σ Θ Ε Ω Ρ Ι Σ 377

ή καλύτερη. Στή μοναρχία ό ήγεμόνας δέν εϊναι πιά ένα σώμα,άλλά ένας άνθρωπος: ισχυρή ένότητα, πού γιά νά εύσταθεί θάάπαιτούσε τήν ταύτιση του συμφέροντος ένός άνθρώπου καί τού

δημόσιου συμφέροντος. Όλες οί μορφές διακυβέρνησης είναι κηλιδωμένες άπό ένα ελάττωμα πού έχει νά κάμει μέ τή φύση της.«Καθώς ή ιδιαίτερη βούληση ένεργεϊ άκατάπαυστα ένάντια στήγενική βούληση, έτσι καί ή κυβέρνηση κάνει μιά διαρκή προσπάθεια ένάντια στήν κυριαρχία»,1 κι ό σφετερισμός αύτός οδηγείστό δεσποτισμό ή στήν άναρχία.

 Αύτή ή άπαισιοδοξία βασίζεται στή σύγκριση τού πολιτικού

σώματος μέ ένα ζωντανό οργανισμό: καί γιά τά δύο ισχύει ό νόμος τών γηρατειών καί τού θανάτου. Τό σύνταγμα έχει γίνει γιάνά παρατείνει δσο τό δυνατό περισσότερο τή ζωή τού κράτους.Στις στιγμές τής κρίσης είναι δυνατή.·ή προσφυγή στόν έξαιρετικόάνθρωπο, πού καταργεί πρός στιγμή τήν κυριαρχία γιά νά τήνέξασφαλίσει καλύτερα, ξαναγυρίζοντας στήν ιδρυτική στιγμή τούκράτους: «Ή ίδια ή Σπάρτη άφησε τούς νόμους της νά ύπνώτ-

τουν».2’Αλλά τό καλύτερο δυνατό σύνταγμα, δπως καί ή δικτατορία τής κοινής σωτηρίας, δέν είναι παρά τεχνάσματα, καλά μόνογιά ένα διάστημα. Χωρίς νά θέλουμε γιά τό κράτος τήν αιωνιότητα, είναι δυνατό νά τού έγγυηθούμε μιά λογική διάρκεια. Αύτήέξαρτάται άπό τήν διπλή ένότητα τού πνεύματος τής κοινωνίας,πού είναι καρπός τού συμβολαίου. Ό διπλασιασμός αύτής τήςένότητας είναι έργο τής πολιτικής θρησκείας, πού ένδυναμώνει

τά «αισθήματα κοινωνικότητας, χωρίς τά όποια είναι άδύνατο νάείναι κανείς καλός πολίτης καί πιστός υπήκοος», καί άπορρίπτειδσες θρησκείες είναι άντίθετες πρός τό κοινωνικό πνεύμα, τή θρησκεία τού άνθρώπου καί τόν ρωμαϊκό χριστιανισμό.

Όπως ή Νέα Έλοίζα συντηρούσε μέσα στόν περίφρακτο χώρο τού Κλάρενς μιά παραδειγματική κοινωνία, δίυως ή παιδαγωγικήολοκληρωνόταν μέσα στή μοναδική σχέση τού Αιμίλιου μέ τόν

παιδαγωγό του, έτσι καί στόν πολιτικό τομέα ή γενικότητα τού1. Contrat Social, βιβλίο III, κεφ. χ.2. Ibid., βιβλίο IV, κεφ. vi.

Page 378: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 378/383

378 JEAN-JACQUES ROUSSEAU

νόμου επιτυγχάνεται καλύτερα μέσα σέ ένα μικρό παρά σέ έναμεγάλο κράτος. “Άν τό καθολικό μπορούσε νά συλληφθεΐ μέσασΐόν χώρο τής πολιτικής δπως και στά μαθηματικά, τότε ό πέρα

γιά πέρα συμβατικός νόμος θά εϊχε αφύσικη» δύναμη καί θάάρκοΰσε γιά νά ρυθμίσει τό πρόβλημα τών διεθνών σχέσεων. Άλλάτό γενικό δέν οδηγεί στό καθολικό, γιατί ή κυριαρχία εϊναι άδιαί-ρετη, συνδεμένη μέ ένα λαό πού έχει συγκροτηθεί σέ σώμα. Κάθεομοσπονδία, κάθε οικουμενική κοινωνία εϊναι δνειρο, δπως ήτανάπατηλή ή γενική κοινωνία τοΰ άνθρώπινου γένους. Ό ορίζονταςτών διεθνών σχέσεων εϊναι ό πόλεμος καί ό άνταγωνισμός, ή μάλ

λον ή άπομόνωση πού διασώζει τήν έξωτερική ειρήνη γιά ένακράτος θεμελιωμένο στήν άρχή τοΰ Κοινωνικού Συμβολαίου. Σέαύτό τό εύθραυστο καί λογικό, μέ ένα λόγο ρεαλιστικό (άλλά μόνογιά τήν έποχή του) εγχείρημα, τήν άπάντηση τήν δίνει —μέσα άπόένα διάλογο πού πάντα ξαναρχίζει— ή μεγάλη καντιανή έλπίδα, τόέλλογο αίτημα μιάς βούλησης γιά καθολίκευση μέ σκοπό τή διηνεκή ειρήνη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

I. ΤΑ ΕΡΓΑ 

Πρέπει νά διακρίνουμε τά κείμενα πού δημοσιεύτηκαν άπύ τύν Ι'διο τύν 

Rousseau, τά κείμενα πού δημοσιεύτηκαν μετά θάνατον, στά όποια άνήκουνδλα τά αύτοβιογραφικά κείμενα, πού δημοσιεύτηκαν άπύ τούς Moultou καί Du Peyrou(έκδοση σέ 4ο σχήμα, Collection complete des Oeuvres de J. RousseaUj πού χρησιμεύει ώς κείμενο άναφοράς) καί τήν Correspondance genirale, πού έκδόθηκε άπύ τύν Th. Dufour καί τύν P. P. Plan, Paris, Colin,1924-1934, 20 τόμοι σέ 8ο σχήμα.

Oeuvres completes: Βιβλιοθήκη τής Pl&ade, έπιμ. τώνΜ. Raymond καί Β. Gagneginύπύ τήν αίγίδα τήςSoci0t6 J.-J. Rousseauκαί μέ τήν άρω- γή του Fonds national suisse pour la recherche scientifiqueκαί τοΰ Καντονιού τής Γενεύης. Εισαγωγές, βιογραφία, κριτικές καί Ιστορικές σημειώσεις.Τόμος I, Confessions et autres textes autobiographiques (1959)·

Page 379: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 379/383

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Φ Ι 379

Τόμος II, La Nouvelle H&oi'se, Theatre, Poesie, Essais 1 ,’̂ res (1961)·

Τόμος III, Du Gontrat Social — Merits Politiques (1964) ·Τόμος IV, Emile, Education, Morale, Botanique (1969)·

αναντικατάστατη έκδοση πού χρησιμοποιεί εύρύτατα καί άναπαράγει συχνά σέ σημειώσεις τήν άλληλογραφία του Rousseau.

Σέ χωριστές εκδόσεις:

Discours sur les Lettres et les Arts, έπ. G. K. Havens, New-York, 1946.Lettre a d'Alembert sur les spectacles, έπ. Fuchs, Genfcve, 1948.L'Emile, Editions sociales, πρόλογος καί έπιλογή κειμένων του Η. Wallon, 

Paris.L'itmile, έκδ. Garnier, εισαγωγή, βιβλιογραφία, σημειώσεις καί άναλυτικοί  

πίνακες τών F. καί P. Richard, 1964.Essai sur I'origine des langues,  φωτοτυπική έπανέκδοση της έκδ. Dupin 

(1817), Cahiers pour I'Analyse,  Όκτ. 1967.La profession de foi du Vicaire savoyard:  έπ. M. P. Masson, Paris, 1914; 

έπ. Herv6 Falcon, Paris, 1964, Pauvert.Les reveries du promeneur solitaire, έπ. Henri Roddier, Garnier, 1963.Les reveries du promeneur solitaire,  κριτική έκδοση του Marcel Raymond, 

Genfcve, 1948.Du Control Social, έπ. Halbwachs, Paris, 1943, Aubier: έπ. B. de Jou- 

 venel, Genfcve, 1947 (μέσχόλια τών συγχρόνων).Rousseau juge de Jean-Jacques, Dialogues, πρόλογος M. Foucault, Paris, 

edition de Cluny.

 Έπίσης γιά τήν άποκατάσταση τών κειμένων, τήν δημοσίευση άνεκδότων, τά  ζητήματα χρονολόγησης καί έρμηνείας βλ. τά Annales Jean-Jacques Rousseau, πού βγαίνουν άπύ τύ 1905 σέ άκανόνιστα διαστήματα στύν 

οίκο A. Jullien, στή Γενεύη.

II. ΜΕΛΕΤΕΣ

 V. Delbos: La philosophie pratique de Kant, Paris, 1905 καί 1969.M. P. Masson: La religion de J.-J. Rousseau, Paris, 1916.R. Hubert: Rousseau et I'Encyclopidie, Paris, 1928.E. Cassirer: Die Philosophie der Aufklarung, Tubingen, 1932; La philo

sophie des Lumihres, μτφ. καί εισαγωγή  του P. Quillet, Paris, 1966.E. Brehier: «Les lectures malebranchistes de Rousseau», Revue Inter

nationale de Philosophie, Bruxelles, 1938.  Ανατύπωση στις Etudes de Philosophie moderne, Paris, 1965.H. Guillemin: «Cette affaire infernale)), les philosophes contre Jean-Jac

ques, Paris, 1942.

Page 380: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 380/383

380 Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Φ Ι

Η. Gouhier: «Nature et Histoire chez Rousseau», Annales J.-J. Rousseau XXX, 1943-1955, Genfcve, 1955.

P. Hazard: La pensee europeenne au XVIHe siecle de Montesquieu a Lessing, Paris, 1946.

R. Derathe: Le rationalisme de Rousseau, Paris, 1948.B. Groethuysen: Jean-Jacques Rousseau, Paris, 1949.R. Derathe: J.-J. Rousseau et la science politique de son temps, Paris, 

1950,2η έκδ., 1970.E. Weil: «J.- J. Rousseau et sa philosophie», Critique, 56, Paris, 1952.G. Poulet: ittudes sur le temps humain, Paris, 1952. J. Gu0henno: Jean-Jacques, 3 τόμοι, Paris, 1948-1952.P. Burgelin: La philosophie de Vexistence de J.-J. Rousseau, Paris, 1952.E. Durkheim: Montesquieu et Rousseau, precurseurs de la sociologie, επ. 

καί πρόλογος G. Davy, Paris, 1953.L. Strauss: Droit Naturel et histoire, μτφ. τών M. Nathan καί E. de Dam- 

pierre, Paris, 1954. J. Starobinski: La transparence et lJobstacle, Paris, 1957. J. Starobinski: L'oeil vivant, Paris, 1961. J.- J. Rousseau,  2κδ. τοΰ University ouvrtere καί τής Faculte des lettres 

τοΰ Universite de Genfcve, Genfcve, 1962.La philosophie politique de Kant, Annales de philosophie politique, 4’ 

ιδίως E. Weil καί P. Hassner, Paris, 1962.Etudes sur le Contrat Social, Actes des jounces tenues a Dijon, mai 1962* Paris, 1964.

Rousseau et la philosophie politique, Annales de philosophie politique, 5· ιδίως S. Hoffman, Paris, 1965.

Page 381: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 381/383

Σ Υ Μ Π Ε Ρ Α Σ Μ Α  

Έκεί πού τελειώνει ή ΰλη αύτοΰ τοΰ τόμου, δύο μέγιστα γεγονότακυοφορούνται: άπο τή μιά μεριά ή εξέγερση τών άγγλικών άποι-κιών τής Βόρειας ’Αμερικής άναγγέλλει τό σχηματισμό τοΰ άμε-ρικανικοΰ κράτους, τής πρώτης μοντέρνας δημοκρατίας, πού μπαίνει στή σκηνή τής παγκόσμιας ιστορίας διακηρύσσοντας τά Δικαιώματα τοΰ ’Ανθρώπου καί τοΰ Πολίτη* άπό τήν άλλη μεριά,δέκα περίπου χρόνια μετά τό θάνατο τοΰ Rousseau, ξεσπάει ήγαλλική ’Επανάσταση.

’Αρχίζει έτσι μιά νέα μετατροπή πού προοιωνίζει τό θρίαμβο

τοΰ κράτους-έθνους, τις άρχές τοΰ οίκονομικοΰ φιλελευθερισμοΰ,τήν έδραίωση τοΰ βιομηχανικοΰ καπιταλισμοΰ καί τις έπιτυχίεςτών πειραματικών επιστημών.

Είναι ολοφάνερο δτι νιώθουμε τόν πειρασμό νά κατανοήσουμεαύτά τά ιστορικά γεγονότα ώς άπόρροιες μιάς άναγκαιότητας,άναγκαιότητας πού μέσα στούς κόλπους της τά φιλοσοφικά έ'ργαθά παρενέβαιναν —λίγο ή πολύ— σάν αιτίες. ’Έτσι είναι τοΰ συρμοΰ

σήμερα —λές καί πρόκειται γιά κάτι αύτονόητο— νά καταμαρτυροΰνστόν Descartes δχι μόνο δτι φτώχυνε τήν άνθρώπινη πνευματικότητα μέ τή θεωρία τών καθαρών καί διακεκριμένων ιδεών (ή άντίθετα δτι παραγνώρισε τήν όλικότητα ύποβιβάζοντάς την στό γεωμετρικό χώρο), άλλά άκόμη δτι άπό αύτόν ξεκινάει τό σχέδιο τήςκυριάρχησης τής πραγματικότητας μέ τόν επιστημονικό Λόγο, πούοδηγεί σήμερα στήν καταστροφή τής φύσης; ή νά άποδίδουν στό

Διαφωτισμό τήν εύθύνη γιά τόν θρίαμβο τών άρχών τής λογικήςτοΰ κράτους (raison d’Etat), τοΰ βιομηχανικοΰ πολιτισμοΰ, τήςτεχνικής προόδου καί τής άποικιοποίησης.

Page 382: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 382/383

382 Σ Υ Μ Π Ε Ρ Σ Μ

 Αύτά τά ιδεολογικά συνονθυλεύματα —πού προέρχονται τόσοάπό υποτιθέμενες φιλοσοφίες τής έλευθερίας δσο καί άπό τόν ορθόδοξο μαρξισμό— προέρχονται άπό ενα διπλό σφάλμα κρίσης (άνά

μεσα σέ άλλες άνεπάρκειες): άπό τή μιά μεριά γίνεται μιά υπερτίμηση τών ιδεών καί άπό τήν άλλη μεριά μιά παραγνώριση τήςποικιλίας τής φιλοσοφικής κίνησης καί τής άμφισημίας πού κρύβεται συχνά στό ίδιο έ'ργο.

’Αναφορικά μέ τό πρώτο σημείο εϊναι σαφές γιά παράδειγμαδτι τό καρτεσιανό πρόγραμμα τής κυριαρχίας πάνω στή φύση δένεϊχε, καί δέν μπορούσε τότε νά έχει,· τή σημασία καί τήν έμβέλειαπού μπόρεσε πρακτικά νά λάβει τό άνάλογο σχέδιο, χωρίς εξάλλουνά έχει διατυπωθεί, στό τελευταίο τρίτο τού δέκατου ένατου αιώνα. Γιά τόν Descartes —δπως καί γιά τόν Γαλιλαίο— τό ζήτημαήταν νά εξασφαλιστεί ή άλληλουχία άνάμεσα στή μεταφυσική θε-μελίωση —πού είναι ρητή στόν Descartes—, στή φυσική, πού στόεξής ενοποιείται γύρω άπό άπλές άρχές, καί στήν προέκταση αύτώντών άρχών σέ χώρους δπως ή ιατρική (ή βιολογία), ή μηχανική(ή τεχνική τού μηχανικού) καί ή ήθική (τό σύνθεμα σώματος καί

ψυχής). Χρειάστηκε μιά εξαιρετική άνάπτυξη τών πειραματικώνέπιστημών καί ή συγκρότηση ένός καπιταλισμού ισχυρού καί δομημένου, γιά νά μπορέσει νά στεριώσει τό μοντέρνο σχέδιο κυριαρχίας πάνω στήν φύση διαμέσου τής τεχνικής όρθολογικότητας.Καί βέβαια δέν εϊναι ό Λόγος περί της μεθόδου πού «προκάλεσε»αύτή τήν παραπάνω άνάπτυξη καί συγκρότηση.

’Αναφορικά μέ τό δεύτερο σημείο, ή άπλή άνάγνωση τών κει

μένων καί ή στοιχειώδης έστω γνώση τού πλαισίου άναφοράς δείχνουν δτι τό καρτεσιανό έγχείρημα εϊναι βαθύτατο άμφίλογο ά-πέναντι στή νέα έπιστήμη. ’Από τή μιά πλευρά, έστω καί πολύφρόνιμα, ό Descartes γίνεται ό κήρυκας τής κοπερνικο-γαλιλαιϊκήςεπανάστασης, βάζει δλες τίς επιστημονικές του γνώσεις καί δλητή μεταφυσική του σοφία γιά νά τήν κάνει αποδεκτή — άπό τούς«διανοούμενους» τής εποχής του καί άπό τούς καθηγητές τής Σορ

βόννης. Άλλά άπό μιά άλλη πλευρά, φέροντας σέ αίσιο πέρας αύτότό έγχείρημα, άποφορτίζει αύτή τήν έπανάσταση άπό τήν έκρηκτικήτης δύναμη, τήν ένσωματώνει πάλι στό πλαίσιο μιας παράδοσης

Page 383: Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

8/10/2019 Francois Chatelet-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-Β' Τόμος, Από Τον Γαλιλαίο Ως Τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ

http://slidepdf.com/reader/full/francois-chatelet- 383/383

Σ Υ Μ Π Ε Ρ Σ Μ 383

πού είναι διαποτισμένη άπο θεολογία. Οί «έμπειριστές» κριτικοίτού Descartes δέν έχουν ξεγελαστεί σέ αύτο το σημείο* οΰτε καίό Σπινόζα, δπως φαίνεται, δταν ξαναδίνει σθένος καί διαβρωτική

δύναμη στήν εισαγωγή τού ((γεωμετρικού τρόπου σκέψης» στήνήθική καί στήν πολιτική.Θά μπορούσαμε νά κάνουμε τις ίδιες παρατηρήσεις σχετικά

μέ τή φιλοσοφία τοΰ δέκατου δγδοου αιώνα, πού ήταν πρόγονοςτού σύγχρονου δογματικού υλισμού. Εϊναι βέβαιο δτι αύτή ή φιλοσοφία μπορεί νά χρησιμοποιηθεί μέ αύτο τον τρόπο άπο προπαγαν-διστές πού έλάχιστα ένδιαφέρονται γιά τήν άλήθεια. Ωστόσο ποιόκείμενο —φιλοσοφικό, λογοτεχνικό ή ποιητικό— μπορεί νά καυχη-θεί δτι ξεφεύγει άπό τέτοιες ψευδολογίες; Ό Voltaire, ό d’Alembert, ό Diderot καί... ό Rousseau έχουν τό κοινό γνώρισμα δτιπάλεψαν μέ πολύ διαφορετικές ιδέες ενάντια στόν «ολοκληρωτισμό»τού καιρού τους: τήν τυραννία τής άπόλυτης μοναρχίας, τήν πρώτημορφή τού σύγχρονου κράτους, καί τούς θρησκευτικούς θεσμούςπού της πρόσφεραν υποστήριξη καί πνευματικό άρωμα.

Πράγματι, οί φιλοσοφικές ιδέες δέν έπιδροΰν πάνω στίς νοο

τροπίες παρά μόνο άν βοηθούνται άπό τις κοινωνικές δυνάμεις.Προσφέρουν στίς τελευταίες τή νομιμοποίηση καί πρόσθετη δύναμη. 'Όμως δέν παρεμβαίνουν άμεσα ώς αιτίες. Μόνο άν τις άντι-μετωπίζουμε μέ αύτό τόν τρόπο τούς δίνουμε τήν άληθινή τουςθέση καί μπορούμε νά εντοπίσουμε τούς σφετερισμούς άπό τούςοποίους άπειλούνται.

FRANCOIS CHATELET