FR. ENGELS

Α Π Α Ν Τ Α

Τόμος 9ος

FR. ENGELS ΑΠΑΝΤΑ 9

ΜΕΛΕΤΕΣ ΚΑΙ ΑΡΘΡΑ

ΤΕΥΧΟΣ Α'

1. 0 ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΓ ΠΙθΗΚΟΓ ΣΕ ΑΝΘΡΩΠΟ

2. ΑΡΧΕΣ ΤΟΓ ΚΟΜΜΟΓΝΙΣΜΟΓ3. ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ4. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

Μετάφραση

Λ. ΑΠΟΣΤΟΛΟΓ

Επιμέλεια

θ . X. ΠΑΠΑΔΟΠΟΓΛΟΣ

«ΜΠΑΥΡΟΝ»

Τίτλος: Μελέτες και Άρθρα

Συγγραφέας: Fr. Engels.

1η Εκδοση: ’Αθήνα 1975

’Εκδοτικός οίκος: «ΜΠΑΤ'ΡΟΝ», ΆακληπιοΟ 4δ ΑΘΗΝΑΙ τηλ. 3248487.

Στοιχειοθεσία έκτύπωση: Λ. Κεφαλληνός - Γ. Μεσολωράς.

Copyright: Εκδόσεις «ΜΠΑΓΡΟΝ»

Δευθόνσεις συμφώνως τφ νόμψ

Άποστ. Χαρίσης (έκδότης) Ίπποκράτους 6 Δ. Κεφαλληνός (τυπογράφος) Τζαβέλλα 1

Ο ΡΟΛΟΖ ΤΗΖ ΕΡΓΑΖΙΛΖ

ΖΤΗ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ

ΤΟΥ ΠΙΘΗΚΟΥ

ΖΕ ΑΝΘΡΩΠΟ

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΙΙΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Ε Τ Η ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΓ ΠΙΘΗΚΟΓ ΣΕ ΑΝΘΡΩΠΟ1

Ή έργααία, λένε οί οικονομολόγοι, είναι ή πηγή κάθε πλού­του. Είναι πραγματικά μιά τέτοια πηγή . . . σέ συνδυασμό δμως μέ τή φύση πού τής προμηθεύει τήν δλη πού μετατρέπει σέ πλούτο. Είναι δμως ακόμα κάτι τό άπειρος περισσότερο. Είναι ή βασική, ή πρώτη πρΟπόθεση κάθε άνθρώπινης ζιοής, καί σέ τέτοιο βαθμό Τϊού, άπό μιάν άποψη, μάς κάνει νά ποϋμε: ή έργασία δημιούργη­σε τόν ίδιο τόν άνθρωπο.

Έδώ καί πολλές έκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, σέ μιά περίο­δο πού είναι ακόμα αδύνατο νά προσδιορίσουμε μέ άκρίβεια, 5* έκείνη τήν έποχή τής Ιστορίας τής γής πού οί γεωλόγοι τήν ά- ποκαλοΰν τριτογενή έποχή καί πιθανόν κατά τό τέλος της ζούσε κάπου στήν τροπική ζώνη — πιθανόν σέ μιά έκτεταμένη ήπειρο βυθισμένη σήμερα στόν Ινδικό Ωκεανό — Ινα γένος άνθρωποει- δών πιθήκων πού είχαν έπιτύχει μιάν ιδιαίτερα ύψηλή άντάπτυ- ξη. 'Ο Ντάρβιν μάς 25ωσε μιά περίπου περιγραφή αυτών των πιθήκων πού ήσαν οί πρόγονοί μας. 'Ολόκληρο τό σώμα τους ή­ταν τριχωτό, είχαν γενειάδα καί μυτερά αύτιά καί ζοϋσαν κατά αγέλες πάνω στά δέντρα52.

Κάτω άπ’ τήν έπίδραση, χωρίς άλλο στήν άρχή, τοΰ τρόπου τής ζωής τους, πού απαιτούσε τά χέρια νά έκπληρώνουν γιά τήν άναρίχηση άλλες ένέργειες άπό τά πόδια, αύτές οί μαϊμούδϊς άρχισαν νά χάνουν τή συνήθεια νά χρησιμοποιούν τά χέρια τους γιά νά περπατούν στό Εδαφος και άποδέχτηκαν δλο καί πιό πολύ Ινα κάθετο βάδισμα. ’E'fci είχε γίνει τ ό ά π ο /φ α­σ ι α τ ι κ ό β ή μ α γ ι ά τ ό π έ ρ α σ μ α ά π ’ τ ό ν π ί θ η κ ο σ τ ό ν ά ν θ ρ ω π ο .

"Ολοι οί άνθρωποειδείς πίθηκοι πού ζοΰν άκό|ΐα στις ήμέ- ■ρες μας μπορούν νά κρατιόνται δρθιοι καί νά μετακινούνται στη- ριζόμενοι μονάχα στά δυό τους πόδια. Αυτό δμως τό πραγματο­ποιούν σέ περίπτωση άνάγκης καί μέ τή μεγαλύτερη άδεξιότητα. Τό φυσικό τους βάδισμα δμως πραγματοποιείται σέ μισοκάθετη στάση καί άπαιτεί τή χρησιμοποίηση τών χεριών. Ή πλειοψη- φία τους στηρίζουν τις διάμεσες φάλαγγες τών διπλωμένων δα- χτύλιον τους στό Εδαφος, καί προωθώντας τά πόδια τους, κάνουν τό σώμα τους νά περνά άνάμεσα στά μακρυά χέρια τους, δπως

9

?νας παραλυτικός πού περπατά |ΐέ δεκανίκια. Γενικά, μπορούμε άκόμα καί σήμερα ν« παρατηρήσουμε στις μαϊμούδες 2λα τά στά­δια τοϋ περάσματος τοϋ βαδίσματος άπό τό περπάτημα πού πραγμα­τοποιείται μέ τά τέσσερα πόδια σ’ έκεΐνο πού γίνεται μέ τις δυό κνήμες. Σέ καμιά δμως άπ’ αυτές τις μαϊμούδες τό τελευταίο αυ­τό βάδισμα δέν ξεπέρασε τό στάδιο ένός συμπτωματικοϋ τρόπου.

Ά ν στούς τριχωτούς προγόνους μας, τό κάθετο βάδισμα χρει­άστηκε νά γίνει στήν άρχή δ κανόνας κι Ιπειτα μιά άνάγκη, αυ­τό προϋποθέτει δτι τά χέρια θά έπρεπε νά έπιτελούν όλοένα καί πιό πολύ δραστηριότητες άλλης κατηγορίας. ’Ακόμα καί στις μα­ϊμούδες έπικρατεϊ ήδη ένας δρισμένος καταμερισμός τών λειτουρ­γιών ανάμεσα στά χέρια καί στά πόδια. "Οπως τό είπαμε ήδη, τό χέρι χρησιμοποιείται γιά τό σκαρφάλωνα διαφορετικά απ’ 2- τι τό πόδι. Ειδικότερα χρησιμοποιεϊτα γιά νά κόβει καί νά κρά­τα τήν τροφή, δπως τό κάνουν ήδη μέ τά μπροστινά τους πόδια βρισμένα κατώτερα μαστοφόρα. Πολλές μαϊμούδες τά χρησιμο­ποιούν γιά νά κατασκευάζουν φωλιές μέσα στά δέντρα ή άκόμα, δπως δ χιμπατζής, στέγες άνάμεσα στά κλαριά γιά νά έξασφα- λίζονται άπ’ τήν κακοκαιρία. Μέ τά χέρια αρπάζουν ραβδιά γιά. νά άμύνονται ένάντια στούς έχθρούς τους ή τούς βομβαρδίζουν μέ καρπούς καί πέτρες. Στήν αιχμαλωσία, τούς χρησιμεύουν νά έκπληβώνουν εναν ορισμένο άριθμό άπλών πράξεων πού τις μι­μούνται άπ’ τόν άνΟροιπο- Έδώ δμως άκριβώς άναφαίνεται δλη ή διαφορά άνάμεσα στό άνεξέλικτο χέρι τού πιθήκου, έκείνου· πού μοιάζει πε£ΐσσότερο στόν άνθρωπο, καί στό χέρι τού άνθρώ- που πού τελειοποιήθηκε σέ ύψηλό βαθμό μέ τή βοήθεια τής ερ­γασίας χιλιάδων αιώνων- Ό αριθμός καί ή γενική διάταξη τών· όστών καί τών μυώνων είναι τά ίδια καί στούς μέν καί στούς δέ. Ό μως τό χέρι καί τού πιό κατώτερου άγριου μπορεΐ νά έκτελέ- σει έκατοντάδες πράξεις πού κανένα χέρι μαϊμούς δέ μπορεΐ νά. τις μιμηθεΐ. Κανένα χέρι δποιασδήποτε μαϊμούς δέν κατασκεύασε ποτέ άκόμη καί τό πιό χοντροειδές πέτρινο μαχαίρι.

Έτσι οί πράξεις στις δποϊες οί προγόνοί μας, στό διάστημα πολυάριθμων χιλιετηρίδων, μάθανε λίγο - λίγο νά προσαρμόζουν τό χέρι τους, καί στήν έποχή τού περάσματος άπό τή μαϊμού στόν άνθρωπο, δέν μπορούσαν νά είναι στήν άρχή παρά πολύ α­πλές πράξεις. Οί κατώτεροι άγριοι—άκόμα κι έκεΐνοι γιά τούς: όποιους μπορούμε νά υποθέσουμε δτι είναι δυνατό νά ξαναπέσουν- σέ μιά κατάσταση πού νά πλησιάζει σ’ έκείνη τού ζώου καί νά συνοδεύεται μέ φυσική έπαναστροφή — βρίσκονται σ’ ένα στάδιο- πολύ πιό ύψηλό άπό αύτά τά μεταβατικά-πλάσματα. Προτού ή πρώτη πέτρα διαμορφωθεί άπ’ τό χέρι τοϋ άνθρώπου κατά τρόπο-

10

πού να μετατρέπει σέ μαχαίρι, θά χρειάστηκε νά κυλίσ&υν περίο­δοι πού δταν τις κοιτάζουμε, θά μάς φανεί άαήμαντη ή Ιστορική, περίοδος πού είναι γνωστή σέ μάς. Όμως τό άποφασιστικό βή­μα είχε πραγματοποιηθεί: τ ό χ έ ρ ι ε ί χ ε Α π ε λ ε υ ­θ ε ρ ω θ ε ί . ’Από τώρα καί στό έξής μπορούσε ν’ άποχτή- σει καινούργιες Ικανότητες καί ή μεγαλύτερη εύκαμψία πού ά- ποχτοΰσε μ’ αυτόν τόν τρόπο μεταβιβάστηκε μέ τήν κληρονομι­κότητα καί μεγάλωσε άπ’ τή μια γενιά στην άλλη.

Έτσι τό χέρι οέν είναι μονάχα τό δργανο τής έργασίας, ε I- ν α ι έ π ί σ η ς κ α ί τ ό π ρ ο ϊ ό ν τ ή ς ε ρ γ α ­σ ί α ς . Μονάχα χάρη σ’ αυτό, χάρη στήν προσαρμογή του σ’ δλο καί νέες πράξεις, χάρη στήν κληρονομική μεταβίβαση τής ιδιαίτερης ανάπτυξης πού μ’ αυτό τόν τρόπο άποχτήθηκε άπ’ τούς μύωνες, τούς τένοντες καί, σέ μακρύτερα χρονικά διαστή­ματα, άπ’ τα Γδια τα όστά, χάρη τέλος στήν έφαρμογή, πού ά- κατάπαυστα έπαναλαμβάνεται, αυτής τής κληρονομικής έκλέπτυν- σης σέ νέες πράξεις, δλο καί πιό πολύπλοκες, τό χέρι τοϋ άν- Ορώπου εφτασε σ’ αυτό τό υψηλό βαθμό τελειότητας, κατάφερε νά ιείναι σέ θέση νά δημιουργήσει τό θαΰμα τών πινάκων τοΰ· Ραφαήλ, τών αγαλμάτων τοϋ θόρουόλντσεν καί τής μουσικής τοϋ· Παγκανίνι.

Τό χέρι ομω; δέν ήταν μοναχό του. ΤΗταν άπλώς Ινα άπ’ τά μέλη ενός ολόκληρου ξεχωριστά πολύπλοκου οργανισμού. ’Ε­κείνο πού ήταν επωφελές για τό χέρι, ήταν επίσης επωφελές γ:·5τ όλόκληρο τό σώμα. στήν έξυπηρέτηση τού όποιου δούλευε, κι αυ­τό μέ δυό τρόπους.

11 ρώτα - πρώτα σύμφωνα μέ τό νόμο τής άμοιβαϊας άνά- πτυξης, δπως τόν άποκάλεσε ό Ντάρβιν. Σύμφωνα μ’ αύτό τό νό­μο, οί συγκεκριμένες μορφές των οιαφόρυιν μερών ένός όργανι- κού οντος είναι πάντα συνδεμένες μ’ όρισμένες μορφές άλλων με­ρών, ποΰ φαινομενικά δέν έχουν τήν παραμικρή σχέση μαζύ τους. Έ τσι, δλα χωρίς εξαίρεση τά ζώα πού ϊχουν αιμοσφαίρια χωρίς: κυψελώδη πυρήνα καί πού τό Ινίο τους είναι συνδεδεμένο μέ τόν πρώτο σπόνδυλο μέ μιά διπλή άρθρωση (κόνδυλο) ϊχουν έπίσης χωρίς έξαίρεση μαστώδεις άδένες για νά θηλάζουν τά μικρά τους- Έ τσι στά μαστοφόρα οι διχαλωτές όπλές συνδέονται κατά κανό­να μέ τό πολλαπλό στομάχι τοϋ μυρικαστικοΰ. Ή τροποποίηση όρισμένων μορφών σΛνεπάγεται τή μορφική μεταβολή κι άλλων |ΐελών τοϋ σώματος, χωρίς νά μπορούμε νά έξηγήσουμε αύτή τή σύνδεση. 01 κάτασπρες γάτες μέ μπλέ μάτια είναι πάντα, ή σχε­δόν πάντα κουφές. Ή προοδευτική έκλέπτυνση τού άνθρώπινοι>· χεριοϋ καί ή σύγχρονη τελειοποίηση τοϋ ποδιοϋ γιά τό κάθετο·

I t

"περπάτημα, Αντενέργησαν έπίαης χωρίς άλλο, σ£ν Αποτέλεσμ* ίνός παρόμοιου συσχετισμού, πάνω σ’ άλλα μέρη τοϋ όργανισμοϋ. 'Ωστόσο, αυτή ή ένέργεια 2χει πολύ λίγο Ακόμα μελετηθεί γιά νά μπορέσουμε έδώ νά κάνουμε κάτι πε£ΐσσότερο Από τοϋ νά τή διαπιστώσουμε γενικά.

Ή άμεση Αντενέργεια τής ΑνΑπτυξης τοϋ χεριού πάνω στό ύπόλοιπο τοϋ όργανισμοϋ, πού μπορεΐ νά Αποδειχτεί, είναι πολύ πιό σημαντική. "Οπως τό είπαμε ήδη, οί πιθηκοειδείς μας πρό­γονοι ήταν κοινωνικά ίντα. Πραγματικά θά ήταν Α­δύνατο νά προέλθει ό άθρωπος, τό πιό κοινωνικό άπ’ δλα -τά ζώα, άπό Ιναν άμεσο πρόγονο πού δέ θά ήταν κοινωνικό ζώο. Ή κυριαρχία πάνω στή φύση πού άρχίζει μέ τήν Ανέλιξη τοϋ χεριοϋ, μέ τήν έργασία, άνοιξε σέ κάθε πρόοδο τόν δρίζοντα τοϋ άνθρώπου. Στά φυσικά άντικείμενα, Ανακάλυπτε συνεχώς και­νούργιες ιδιότητες άγνωστες ώς.τά τότε. ’Απ’ τήν άλλη, ή Ανά­πτυξη τής έργασίας συνετέλεσε Αναγκαστικά στό νά συσφίξει τούς δεσμούς στά μέλη τής κοινωνίας, πολλαπλασιάζοντας τις περιπτώ­σεις Αμοιβαίας συνδρομής, κοινής συνεργασίας, μέ τό νά κάνει -καθαρότερη σέ κάθε άτομο τή συνείδηση γιά τή χρησιμότητα αυ­τής τής συνεργασίας. Μ’ Ενα λόγο, ο£ ύπό σχηματισμό άνθρωποι φτάσανε στό σημείο δπου είχαν Α μ ο ι β α ί α κ ά τ ι ν ά π ο ϋ ν· Ή Ανάγκη δημιούργησε τό δργανό της: ό δχι Αναπτυγμέ­νος λάρυγγας τής μαϊμοϋς μεταμορφώθηκε, Αργά μά σταθερά, χά­ρη στό μετατονισμό, γιά νά προσαρμοστεί σ’ ένα μετατονισμό πού Αναπτυσσόταν ΑκατΑπαυστα, καί τά δργανα τοϋ στόματος μάθα­νε λίγο - λίγο νά προφέρουν Ιναν Αθρωμένο ήχο Ιπειτα άπό έναν άλλο.

Ή σύγκριση μέ τά ζώα Αποδείχνει δτι αυτή ή έξήγηση γιά τήν Αρχή τοϋ λόγου, πού γεννήθηκε Απ’ τήν έργασία καί πού τή συνοδεύει, είναι ή μοναδικά σωστή. Αύτό πού τά ζώα, άκό- •μα καί τά πιό τελειοποιημένα, ϊχουν νά Αλληλομεταβιβάσουν εί­ναι τόσο έλάχιστο, πού μποροϋν νά τό κάνουν χωρίς νά καταφύ­γουν σ’ Ιναρθρο δμιλία. Στή φυσική του κατάσταση, κανένα ζώο δέν αίσθάνεται σά μιά Ατέλεια τό γεγονός δτι δέν μπορεΐ νά μι­λήσει ή νά καταλάβει τόν Ανθρώπινο λόγο. Εντελώς διαφορετι- <κά συμβαίνει δταν έχει έξημερωθεϊ Απ’ τόν άνθρωπο. ΣτΙς σχέ­σεις τους μέ τόν άνθρωπο, ό σκύλος καί τό άλογο άπόχτησαν ένα τόσο λεπτό αύτΐ γιά τόν ίναρθρο λόγο, πού εύκολα μποροϋν νά μάθουν νά καταλαβαίνουν κάθε λόγο, στά δρια τοϋ πεδίου τών παραστάσεων τους. Άπόχτησαν άκόμα τήν Ιδιότητα νά αισθάνονται ιι.χ . προσήλωση γιά τούς Ανθρώπους, Αναγνώριση, κλπ., αίσθή- •ματα πού άλλοτε τούς ήταν ξένα. 'Οποιοσδήποτε Ετυχε ν’ Ασχο-

12

ληθεϊ ιδιαίτερα μ’ αΰτά τά ζώα, δύσκολα θά μπορέσει ν’ άπελευ- τερωθεΐ άπ’ τήν πεποίθηση δτι ύπάρχουν άρκετές περιπτώσεις ζώ­ων πού νιμ>θουν τ ώ ρ α τό γεγονός δτι δέν μποροϋν νά μι­λήσουν σά μιά άτέλεια πού είναι ωστόσο πιά άδύνατο νά ξεπε- ραστεϊ παίρνοντας ύπ’ δψη μας τήν πολύ μεγάλη εΙδίκευση πρός μιά καθορισμένη κατεύθυνση τών φωνητικών τους όργάνων. Ε ­κεί δμως δπου υπάρχει τό δργανο, αυτή ή άνικανότητα έξαφανί- ζεται έπίσης στά πλαίσια δρισμένων δρίων. Τά στοματικά δρ- γανα τών ζώων είναι άσφαλώς δσο γίνεται πιό διαφορετικά άπό έκεΐνα τοϋ άνθρώπου. Κι ώς τόσο τά πτηνά είναι τά μόνα πού μαθαίνουν νά μιλάνε, καί είναι τό πτηνό μέ τή φρικοδέστερη φωνή, δ παπαγάλος, πού μιλά καλύτερα άπό κάθε άλλο ζώο. Κι άς μή λεχτεΐ δτι δέν καταλαβαίνει τί λέει. Χωρίς άλλο θά έπα- ναλαβαίνει γιά ώρες δλόκληρες, φλυαρώντας, δλο του τό λεξι­λάγιο, άπό καθαρή ευχαρίστηση νά μιλ$ ή νά βρίσκεται μέσα στήν άνθρώπινη κοινωνία. Μέσα δμως στά δρια τοΰ πεδίου τής παράστασής του, μπορεΐ έπίσης νά μάθει νά καταλαβαίνει τί λέ­ει. Μάθετε σ’ εναν παπαγάλο νά λέει βρισιές, σέ τρόπο πού νά. £χει κάποια ιδέα τής Ιννοιάς τους (μιά άπ’ τΙς κατά προτίμηση διασκεδάσεις τών ναυτικών πού έπανέρχονται άπ’ τίς τροπικές περιοχές), έρεθίστε τον, καί πολύ γρήγορα θά δείτε δτι ξέρει νά χρησιμοποιεί τίς βρισιές του μέ τήν ίδια έπιτηδειότητα πού τΙς χρησιμοποιεί μιά λαχανοπωλήτρια τοΰ Βερολίνου. Καί τό ίδιο συμβαίνει δταν πρόκειται νά ζητιανέψει λιχουδιές.

ΙΙρώτα ή έργασία καί σέ συνέχεια καί σύγχρονα μ’ αυτήν,, ή δμιλία: αύτές είναι ot δυό ουσιαστικές δυνάμεις πού κάτω άπ’ τήν έπίδρασή τους δ έγκέφαλος μιάς μαϊμούς μεταμορφώθηκε λί­γο - λίγο σ’ έγκέφαλο άνθρώπου, πού παρ’ δλες τΙς δμοιότητές του ξεπερνά τόν έγκέφαλο τής μαϊμούς κατά πολύ σέ Ικταση καί τελειότητα. 'Ομως, βαδίζοντας άπό κοινού μέ τήν άνάπτυξη τοΰ έγκεφάλου, πραγματοποιήθηκε καί ή άνάπτυξη τών άμεσων ερ­γαλείων του, τών όργάνων τών αισθήσεων. Καί κατά τόν ϊδιο- τρόπο πού, ήδη, ή προοδευτική άνάπτυξη τοΟ λόγου συνοδεύεται άναγκαστικά μέ μιάν άντίστοιχη καλυτέρευση τοΰ δβγάνου τής ά- κοής, κατά τόν ίδιο τρόπο ή άνάπτυξη τοΰ έγκεφάλου συνοδεύ­εται γενικά μέ τήν άνάπτυξη δλων τών αισθήσεων· Ή δράση τοΰ άετοΰ φτάνει πολύ μακρύτερα άπό έκείνη τοΰ άνθρώπου, τό μάτι δμως τοΰ άνθρώπου ξεχωρίζει πολύ περισσότερα πράγματ*. άπό δσα τό μάτι τοΰ άετοΰ. Ό σκύλος ίχει πολύ πιό λεπτή μύ­τη άπό έκείνη τοΰ άνθρώπου, δμως δέ διακρίνει οδτε τό έκατοστό άη τίς) μυρωδιές πού ξεχωρίζει δ άνθρωπος καί πού είναι γι* αύτόν ot άσφαλεΐς ένδείξεις διαφόρων πραγμάτων. Καί τό αίσ-

1&

■θημα τής αφής πού, στή μαϊμού, μόλις ύπάρχει στήν πιό στοιχει­ώδη Εκφρασή της, μήπως δέν άναπτύχτηκε μαζύ μέ τό ίδιο τό Ανθρώπινο χέρι, χάρη στήν έργασία.

Ή ανάπτυξη τοϋ έγκεφάλου καί τών αισθήσεων πού είναι -ύποταγμένες σ’ αύτόν, ή καθαρότητα τής συνείδησης πού άναπτύσ- σεται, ή τελειοποίηση τής ιδιότητας τής άφαίρεσης καί τοϋ λο­γισμού αντενέργησαν πάνω στήν έργασία καί τόν λόγο καί δέν Ιπαψαν να δίνουν τόσο πάνω α^ήν πρώτη δσο καί στόν δεύτερο, όλοένα καί καινούργια κίνητρα γιά να συνεχίσουν νά τελειοποι- οΰνται. Λυτή ή τελειοποίηση δέν τερματίστηκε τή στιγμή πού δ δνθρωπος αποχωρίστηκε δλοκληρωτικά άπό τή μαϊμοϋ. ’Αντίθετα συνεχίστηκε στό σύνολό της άπό τότε. Μέ διαφορετικές σέ βαθμό καί σέ κατεύθυνση προόδους στούς διάφορους λαούς καί στις δια­φορετικές έποχές, μέ διακοπές άκόμα έδώ κι έκεΐ άπό Ινα τοπι­κό καί παροδικό πισωδρόμημα, βάδισε μπροστά μ’ ένα ρωμαλέο €ήμα, ένώ σύγχρονα δεχόταν άπ’ τή μιά μιά νέα καί Ισχυρή ώ­θηση, κι άπ’ τήν άλλη_ μιά περισσότερο προσδιορισμένη κατεύ- ΐυνση ένός νέου στοιχείου πού άναπτύχτηκε έπί πλέον μέ τήν έμφάνιση τοϋ τελειοποιημένου άνθρώπου: τ ή ς κ ο ι ν ω ­ν ί α ς .

Εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια — τό Ισοδύναμο στήν ιστο­ρία τής γής ένός δευτερολέπτου στή ζωή τοϋ άνθρώπου* — χρει­άστηκε νά κυλήσουν προτού άπ’ τήν άγέλη τών μαϊμούδων, πού σκαρφάλωναν στά δέντρα, προέλθει μιά άνθρώπινη κοινωνία. Στό κάτω - κάτω δμως τής γραφής ύπήρχε. Καί τί βρίσκουμε έδώ άκόμα σά χαρακτηριστική διαφορά άνάμεσα στήν άγέλη τών μα­ϊμούδων καί τήν άνθρώπινη κοινωνία ; Τ ή ν έ ρ γ α σ ί α · Ή άγέλη τών (χαϊμούδων περιοριζόταν νά έξαντλήσει τήν τροφή τής περιοχής πού είχε καθοριστεί ,γ’ αύτήν άπ’ τή γεωγραφική θέση ή άπ’ τήν άντίσταση πού άντιπαρατάσσανε οί γειτονικές ά- γέλες. Περιπλανιόταν άπ’ τή μία τοποθεσία στήν άλλη ή μπλε­κόταν σ’ άγώνα μέ γειτονικές άγέλες γιά νά κερδίσουν μιά και­νούργια περιοχή πλούσια σέ τροφή, ήταν δμως ή άγέλη άνίκανη ν’ άποσπάσει άπ’ τήν περιοχή πού τήν τροφοδοτούσε περισσότερα άπ’ δσα αυτή ή περιοχή άπ’ τή φύση της πρόσφερε, έκτός άπ’ τό δτι άσυνείδητα τήν κόπριζε μέ τΙς άκαθαρσίες της. Καί μόλις

* Μιά ξεχωριστή αΊθεντία ο’ αύτόν τόν τομέα, 6 οέρ Β. θάμψον, 6πολό· γισε 8τι 8έ θά μποροΟοαν νά είχαν ίιαρειίοει π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α ά π ό 6 κ α τ ό έ χ α τ ο μ μ ό ρ ι α χ ρ ό ν ι α άπό τόν καιρό ποϋ κρόωα· αρκετά ή γή ώστε νά μποροΟν νά ζήοουν στήν έπιφ ίνειά της φυτά καί ζβα.

14

•δλα τά εδάφη πού ήταν κατάλληλα γιά νά διαθρέψουν τις μαϊμού­δες καταλήφτηκαν, δέν μπορούσε πιά νά ύπάρξει αύξηση τοϋ πλη­θυσμού τους. Τό πολύ πού μπορούσε νά συμβεϊ θά ήταν νά παρα- μείνει σταθερός ό αριθμός των ζώων. 'Ολα ωστόσο τά ζώα κά: νουν μεγάλη σπατάλη κατά τήν κατανάλωση τής τροφής τους κι έπΐ πλέον καταστρέφουν τά νέα φύτρα, όταν αυτά βρίσκονται άκόμα σέ σπερματώδη κατάσταση. Σέ Αντίθεση μέ τόν κυνηγό, 6 λύκος δέ φείδεται τού νεαρού ζαρκαδιού πού θά τού προμηθεύ­σει μικρά ζαρκάδια τόν έρχόμενο χρόνο. Στήν Ελλάδα, οί κα­τσίκες πού κορφολογούν τούς νέους θάμνους, προτού νά προλάβουν νά Αναπτυχθούν, μετατρέψανε σέ φαλακρά δλα τά βουνά αύτής τής ■χώρας. Αΰτή ή «οικονομία τής λείας» τών ζώων παίζει ενα σημαν­τικό ρόλο στήν προοδευτική μεταμόρφωση τών είδών, γιατί τά -υποχρεώνει νά συνηθίζουν μιάν άλλη τροφή Απ’ τή συνηθισμένη -γι’ αύτά, καί χάρη σ’ αύτή τήν Αλλαγή τό αίμα τους Αποχτα μιάν άλλη χημική σύνθεση καί όλόκληρη ή φυσική τους συγκρό­τηση αλλάζει σιγά - σιγά, ένώ τά είδη πού Ιχουν μιά γιά πάντα προσδιοριστεί στή συγκρότησή τους Αφανίζονται. Καί είναι Αναμ­φίβολο δτι αΰτή ή σπατάλη συνετέλεσε κατά πολύ στή μεταμόρ­φωση σέ Ανθρώπους τών προγόνων μας. Σ ’ ?να είδος μαϊμούδων, πού ξεπρνούσαν κατά πολύ δλες τΙς άλλες δσον Αφορά τήν εύφυ- ta καί τήν ικανότητα προσαρμογής, αύτή ή πρακτική θά Ιπρεπε νά έχει σάν Αποτέλεσμα νά έπεχτείνεται δλο καί πιό πολύ δ Α­ριθμός τών φυτών πού μπαίνανε στόν κύκλο τών τροφών τους καί τό φαγώσιμο μέρος άπ’ αύτά τά φυτά καταναλισκόταν σέ Αριθ­μούς δλο καί πιό μεγάλους. Μέ μιά λέξη δτι ή τροφή Ιγινε δλο -καί πιό ποικίλη, καί, ταυτόχρονα πιό ποικίλα τά στοιχεία πού εισέρχονταν στόν δργανισμό, γιά νά δημιουργήσουν Ιτσι τΙς χη­μικές προϋποθέσεις τής μετατροπής τής μαϊμούς σέ άνθρωπο. "Ο­λα ώστόσο αύτά δέν ήσαν Ακόμα καθ’ αύτό έργασία. Ή έργασία αρχίζει μέ τήν κατασκευή έργαλείων. Καί ποιά είναι τά Αρχαιότε­ρα έργαλεΐα πού Ανευρίσκουμε; Πώς έμφανίζονται τά πρώτα έργα- λεΐα, δν πρόκειται νά τά κρίνουμε σύμφωνα μέ τά Γχνη τών προ­ϊστορικών Ανθρώπων πού Ανευρέθηκαν καί σύμφωνα μέ τόν τρό­πο ζωής τών πρώτων λαών τής Ιστορίας, καθώς καί τών πιό πρωτόγονων Από τούς συγχρόνους άγριους; Π ρόκειται γιά δργανα κυνηγιού καί ψαρικής. Τά πρώτα Απ’ αύτά μάλιστα χρησιμοποι- όνταν σύγχρονα καί σάν δπλα. Τό κυνήγι καί τό ψάρεμα προϋπο­θέτουν τό πέρασμα Απ’ τήν καθαρά φυτική τροφή στήν ταυτόχρο­νη κατανάλωση κρέατος, κι Ιχουμε ξανά έδώ 2να ούσιαστικό βή­μα πρός τή μεταμόρφωση σέ άνθρωπο. Ή τ ρ ο φ ο δ ο σ ί α μ έ κ ρ έ α ς περιεΓχε, σχεδόν δλοκληρωτικά έτοιμες, τΙς

15

κύριες ουσίες πού Ιχει άνάγκη τό σώμα για τό μεταβολισμό του. Σύγχρονα μέ τή χώνευση, βράχυνε μέυα στό σώμα τή διάρκεια τών άλλων βλαστητικών άνελιξεων, πού άνταποκρίνονταν στήν πο­ρεία τής ζωής τών φυτών, καί μ’ αύτδν τόν τρόπο κέρδιζε περισ­σότερο χρόνο, περισσότερη δλη καί περισσότερη δρεξη για τήν έκδήλωση τής καθαυτό ζωής τού ζώου. Κι δσο περισσότερο δ ύπό σχηματισμό άνθρωπος άπομακρυνόταν άπ’ τό φυτό, τόσο περισσό­τερο ανυψωνόταν πάνω άπ’ τό ζώο. Κατά τόν ίδιο τρόπο πού b έθισμός στή φυτική τροφή δίπλα στό κρέας μετάτρεψε τήν άγρια γάτα καί τό σκύλο σέ ύπηρέτες τού άνθρώπου, τό ίδιο δ έθισμός στήν κρεάτινη τροφή δίπλα στή φυτική τροφοδοσία συνετέλεσε ούσιαστικά στό νά δώσει στόν ύπό σχηματισμό άνθρωπο τή φυσι­κή δύναμη καί τήν Ανεξαρτησία πού χρειαζόταν. “Ομως τό ού- σιαστικότερο γεγονός υπήρξε ή άπίδραση τής κρεάτινης τροφής στόν έγκέφαλο, πού δεχόταν τώρα σέ ποσότητες πολύ πιό άφθο­νες άπό δ,τι προηγούμενα τά άναγκαΐα στοιχεία γιά τήν τροφο­δοσία του καί τήν άνάπτυξή του καί πού, σά συνέπεια, μπόρε­σε ν’ άναπτυχθεΐ ταχύτερα καί τελειότερα άπό γενεά σέ γενεά. Κι άς μήν άρέσει στούς κ.κ. φυτοφάγους: ό άνθρωπος Ιγινε άν­θρωπος μονάχα χάρη στή κρεάτινη τροφοδοσία, Ιστω κι άν ή κρεοφαγία δδήγησε, κατά τή μια ή τήν άλλη περίοδο, δλους τούς λαούς πού γνωρίζουμε, στόν κανιβαλισμό (οί πρόγονοι τών Βε- ρολινέζων, οί Βελετάμπς ή Βίλζες, συνέχιζαν νά τρώνε τούς γο­νείς τους μέχρι τό 10ο αίώνα), γεγονός πού σέ τίποτα δέ μάς ζημιώνει σήμερα.

Ή κρεάτινη δίαιτα δδήγησε σέ δυό νέες προόδους Αποφασι­στικής σημασίας: τή χρήση τής φωτιάς καί τήν τιθάσευση τών ζώων· Τό πρώτο συντόμευσε άκόμα περισσότερο τό χρόνο τής χώνευσης χορηγώντας στό στόμα μια τροφή, πού θά μπορούσαμε νά τή χαρακτηρίσουμε σά μισοχωνεμένη. Τό δεύτερο Ικανέ τήν κρεάτινη τροφοδοσία πιό άφθονη ξανοίγοντας δίπλα στό κυνήγι, μιά νέα πηγή κρέατος πιό κανονική. ΈπΙ πλέον μέ τό γάλα καί τά παράγωγα τοϋ τελευταίου, προμήθευσε μιά νέα τροφή, ίσης τουλάχιστο μέ τό κρέας άξίας άπ’ τήν πλευρά τής σύνθεσής της. Καί ή μιά καί ή άλλη Ετσι, Ιγιναν κατά τρόπο άμεσο νέα μέσα άπελευτέρωσης γιά τόν άνθρωπο. Σχετικά μέ τά Ιμμεσά τους α­ποτελέσματα θά δδηγούμαστε πάρα πολύ μακριά Αν εισερχόμα­σταν σέ λεπτομέρειες, όσοδήποτε κι άν ήταν μεγάλη ή σημασία τους γιά τήν άνάπτυξή τοϋ άνθρώπου καί τής κοινωνίας.

Κατά τόν ίδιο τρόπο πού ό άνθρωπος ίμαθε νά τρώει δ,τι ήταν φαγώσιμο, κατά τόν ίδιο τρόπο Ιμαθε νά ζεΐ κάτω άπ’ δλα τά κλίματα. Ξαπλώθηκε σ’ δλη τήν κατοικήσιμη γή, αύτός, τό

16

μόνο ζώο πού ήταν σέ θέση να τό πραγματοποιήσει «Από μόνος του». Ά λλα ζώα πού έγκλιματίστηκαν παντού καί δέν τδ πραγ­ματοποίησαν άπδ μόνα τους, |ΐά μονάχα Ακολουθώντας τδν Αν­θρωπο, είναι τά οικιακά ζώα καί τα παρΑσιτα. Καί τδ πέρασμα Απ’ τή σταθερή θερμοκρασία τού κλίματος τής πρωταρχικής τους πατρίδας σέ ψυχρότερες περιοχές, δπου τδ £τος διακρινόταν σέ χειμώνα καί καλοκαίρι, δημιούργησε νέες Ανάγκες: τήν ΑνΑγκη να στεγαστεί καί νά ντυθεί, γιά νά προστατευτεί Απ’ τδ κρύο καί τήν ύγρασία, Ανοίγοντας ίτσι τδ δρόμο γιά νέους κλάδους έργα- σίας καί γιά νέες δραστηριότητες πού άπομάκρυναν δλο καί πιδ πολύ τδν Ανθρωπο Απ’ τδ ζώο-

ΧΑρη στή συντονισμένη δράση τού χεριού, τών δργάνων τού λόγου καί τού έγκεφΑλου, δχι μονάχα στδ κάθε άτομο χωριστά, μ’ Ακόμα καί στά πλαίσια τής κοινωνίας, οί Ανθρωποι ήρθανε σέ θέση νά πραγματοποιούν δλο καί πιό πολυσύνθετες πράξεις, νά θέτουν ατούς έαυτούς καί νά πραγματοποιούν δλο καί ύψηλότε- ρες έπιδιώξεις. Άπό γενεά σέ γενεά ή Ιδια ή έργασία διαφορο- ποιήθηκε, ίγινε τελειότερη, πιδ ποικίλη. Στδ κυνήγι καί στήν κτηνοτροφία προστέθηκε ή γεωργία, καί σ’ αύτή προστέθηκαν τό γνέσιμο ή ύφανση, ή μεταλλουργία, ή Αγγειοπλαστική, ή ναυσι- πλοία. Τέλος ή τέχνη καί ή έπιστήμη έμφανίστηκαν δίπλα στό έμπόριο καί τή βιομηχανία, οί φυλές μεταμορφώθηκαν σέ ίθνη καί κράτη, τό δίκαιο καί ή πολιτική άναπτύχθηκαν και, σύγχρο­να μ’ αύτά, ή φανταστική Αντανάκλαση τών Ανθρωπίνων πραγμά­των στόν Ανθρώπινο έγκέφαλο: ή θ ρ η σ κ ε ί α . Μπρο­στά σ’ δλες αύτές τις διαμορφώσεις, πού στήν πρώτη ματιά έμ- φανίζονταν σάν προϊόντα τού έγκεφάλου καί φαίνονταν νά έξου- σιάζουν τις Ανθρώπινες κοινωνίες, τά πιό κατώτερα προϊόντα τής έργασίας τών χεριών πέρασαν σέ δεύτερο πλάνο. Κι αύτδ τόσο περισσότερο δσο τό πνεύμα, πού καθόριζε τό σχέδιο έργασίας Α­κόμα καί σ’ Ινα πολύ πρώϊμο στάδιο Ανάπτυξης τής κοινωνίας (π.χ. στήν πρωτόγονη οικογένεια), είχε τή δυνατότητα νά έκτε- λέσει μέ άλλα χέρια Απ’ τά δικά του τήν έργασία πού προσχε­δίασε. Στό πνεύμα, στήν Ανάπτυξη καί τή δραστηριότητα τού έγκεφάλου Αποδόθηκε δλη ή τιμή γιά τή γρήγορη Ανάπτυξη τής κοινωνίας. Οί άνθρωποι συνήθισαν νά έξηγούν τή δραστηριότητά τους μέ τή σκέψη τους Αντί νά τήν έξηγούν μέ τις ΑνΑγκες τους (πού ώστόσο Αντανακλόνται Ασφαλώς στό κεφάλι τους, καί συνει­δητοποιούνται) . Κι ?τσι μέ τόν καιρό είδαμε νά γεννιέται αύτή ή ίδεαλιστική Αντίληψη τοϋ κόσμου πού, κυρίως ίπειτα Απ’ τή δύση τοϋ πολιτισμού τής Αρχαιότητας, κυριάρχησε πάνω στά πνεύ­ματα. Καί βασιλεύει καί σήμερα σέ τέτοιο σημείο, πού άκόμα καί

172

οί σοφοί ύλιστές τής σχολής τοϋ Ντάρβιν, δέ μποροϋν πάντα νά σχηματίσουν μιά σαφή Ιδέα γιά τήν καταγωγή τοΟ άνθρώπου, γιατί, κάτω άπ’ τήν έπίδραση αυτής τής Ιδεολογίας, δέν άναγνω- ρίζουν τό ρόλο πού ή έργασία διαδραμάτισε σ’ αύτή τήν άνέλι-

ξη· Οπως τό σημειώσαμε ήδη, τά ζώα τροποποιοΟν τήν έξωτε- ρική φύση μέ τή δραστηριότητά τους δσο καί δ άνθρωπος, άν καί σέ μικρότερο βαθμό, καί, δπως τό είδαμε, οί άλλαγές πού πραγ­ματοποίησαν στό περιβάλλον τους αντενεργούν μέ τή σειρά τους πάνω ατούς δημιουργούς τους μεταβάλλοντας αυτούς τούς τελευ­ταίους. Γιατί κανένα πράγμα μέσα στή φύση δέ φτάνει άπομονω- μένο. Κάθε φαινόμενο άντενεργεϊ πάνω σ’ ενα άλλο καί άντίστρο- ψα, καί έπειδή ot σοφοί μας τόν περισσότερο καιρό λησμονούν αύτή τήν κίνηση κι αύτή τήν παγκόσμια άμοιβαία ένέργεια, έμ- ποδίζονται νά βλέπουν καθαρά καί τά άπλούστερα άκόμα άπό τά πράγματα. Είδαμε πώς οί κατσίκες έμποδίζουν τήν άναδάσωση τής Ελλάδας. Στήν 'Αγία ’Ελένη, οί κατσίκες καί οί χοίροι πού ξεμπαρκαρίστηκαν άπό τ»ύς πρώτους μέ πανιά θαλασσοπόρους πού άράζανε έκεϊ, κατόρθωσαν νά ξεριζώσουν σχεδόν όλοκληρω- τικά τήν άρχική χλωρίδα τοϋ νησιοΰ καί προετοίμασαν τό Εδα­φος πάνω στό όποιο μπόρεσαν νά καρποφορήσουν τά φυτά πού δφεραν άργότερα άλλοι θαλασσοπόροι καί άποικοι. "Οταν δμως είναι τά ζώα πού άσκοΰν μιά διαρκή ένέργεια πάνω στό περι­βάλλον τους, αύτό πραγματίοποιείται χωρίς νά τό έπιδιώκουν καί elvat, γ ι’ αύτά τά ίδια τά ζώα, κάτι τό συμπτωματικό. "Οσο λοιπόν οί άνθρωποι άπομακρύνονΤαι άπ’ τό ζώο τόσο περισσότε­ρο ή δράση τους πάνω στή φύση παίρνει τό χαρακτήρα μι4ς έ: σκεμένης καί μεθοδικής δραστηριότητας, πού έπιδιώκει προκαθο­ρισμένους σκοπούς, γνωστούς άπ’ τά πρίν. Τό ζώο καταστρέφει τή βλάστηση μι&ς περιοχής χωρίς νά ξέρει τί κάνει. Ό άνθρω­πος κάνει τό ίδιο πράγμα γιά νά σπείρει στό έδαφος πού πήρε στή διάθεσή του δημητριακά ή νά φυτέψει δέντρα ή κλήματα, πού ξέρει δτι θά τοϋ άποφέρουν μιά συγκομιδή πολλές φορές ά- νώτερη άπό έκεινη πού έσπειρε. Μεταφέρει χρήσιμα φυτά καί κατοικίδια ζώα άπ’ τή μιά χώρα στήν άλλη καί τροποποιεί μ’ αύτό τόν τρόπο τή χλωρίδα καί τά Ιθαγενή ζώα όλόκληρων ή- πείρων. Κι άκόμα περισσότερο, χάρη στήν τεχνητή έπιλογή, τό χέρι τοϋ άνθρώπου μεταμορφώνει τά φυτά καί τά ζώα σέ σημείο πού δέν μπορεΐ πιά κανένας νά τ’ άναγνωρίσει. Μάταια άναζη- τοϋνται άκόμα τά άγρια φυτά άπ’ τά δποία κατάγονται τά σημε­ρινά μας είδη τών δημητριακών· ’Ακόμα καί σήμερα συζητάνε νά μάθουν άπό πιό άγριο ζώο κατάγονται τά σκυλιά μας, πού

18

τόσο διαφέρουν ανάμεσα τους, καί στόν Εδιο βαθμό άπό πού κα­τάγονται οί πολυάριθμες ράτσες τών άλόγων.

Ά π’ τήν άλλη είναι αυτονόητο δτι δέ μάς έρχεται ή σκέ­ψη >’ άρνηθοΰμΐ στά ζώα τή δυνατότητα νά ένεργήσουν κατά τρό­πο μεθοδικό καί προμελετημένο. ’Αντίθετα. Ένας μεθοδικός τρό­πος ένέργειας ύπάρχει ήδη σέ σπερματώδη κατάσταση παντοΰ 5- που. άπ’ τό πρωτόπλασμα καί τή ζωντανή άλμπουμίνα*, ύπάρχουν καί άντιδροϋν ζωντανοί όργανισμοί, δηλαδή όργανισμοί πού έκτΐ- λοΰν καθορισμένες κινήσεις, όσοδήποτε άπλές κι άν είναι, σά συνέπεια όρισμένων έσωτερικών έρεθισμών. Μιά τέτοια άν- τίοραση πραγματοποιείται καί έκεΐ δπου άκόμα δέν ύπάρχει ού­τε πυρήνας, καί άκόμα πιό λίγο νευρώδης πυρήνας. Ό τρόπος μέ τόν όποιο τά έντομοφάγα φυτά συλλαμβάνουν τό θήραμά τους έμφανίζεται έπίσης, σ’ δρισμένο μέτρο, μεθοδικός, άν καί άπόλυ- τα άσυνείδητος. Στά ζώα ή Ικανότητα νά ένεργοΰν συνειδητά καί μεθοδικά άναπτύσσεται στό βαθμό πού άναπτυσσεται τό νευ­ρικό σύστημα, καί στά μαστοφόρα, φτάνει σ’ Ινα ύψηλό κιόλας επίπεδο. Στό κυνήγι τής άλεποϋς μέ σκυλιά, Ιτσι δπως πραγμα­τοποιείται στήν ’Αγγλία, μπορεΐ καθημερινά νά παρατηρήσουμε μέ τί άκρίβεια ή άλεποϋ ξέρει νά έπωφελεΐται άπ’ τή μεγάλη γνώση πού Ιχει δσον άφορόΐ τή διαμόρφωση τοϋ έδάφους, γιά νά διαφεύγει αύτούς πού τήν κυνηγάνε, καί σέ πιό βαθμό γνωρί­ζει καί χρησιμοποιεί δλα τά πλεονεχτήματα τοϋ Ιδάφους, πού σβήνουν τά Γχνη της. Στά κατοικίδια ζώα μας, πού ή άνθρώ- πινη κοινωνία έξέλιξε άκόμα περισσότερο, μποροϋμε καθημερινά νά παρατηρήσουμε χαρακτηριστικά πονηριάς, πού μποροΰν νά τό ποθετηθοϋν στό ίδιο άκριβώς έπίπεδο μ’ έκεΐνα πού παρατηρούμε στά παιδιά. Γιατί κατά τόν Γδιο τρόπο πού ή Ιστορία τής άνέ- λιξης τοΰ άνθρωπίνου έμβρύου στήν κοιλιά τής μητέρας του, δέν άντιπροσωπεύει παρά μιάν συντομευμένη έπανάληψη τής Ιστορί­ας έκατομμυρίων χρόνων φυσικής άνέλιξης τών ζωϊκών προγό­νων |ΐας, άρχίζοντας άπ’ τό σκουλίκι, κατά τόν ίδιο τρόπο καί ή πνευματική άνέλιξη τοΰ παιδιού είναι μιά έπανάληψη, μονάχα άκόμα περισσότερο συμπυκνωμένη τής πνευματικής άνέλιξης τών προγόνων του, τουλάχιστο τών τελευταίων. 'Ωστόσο τό σύνολο τής μεθοδικής δράσης δλων τών ζώων δέν κατόρθωσε νά σημαδέψει τή γής μέ τή σφραγίδα τής θέλησής τους. IV αύτό χρειαζόταν δ άνθρωπος.

* Στό κείμενο λατινικά ALUUMINA. Πρόκειται γιά λευκωματΑδβς κύτ­ταρο.

19

Μέ μιά λέξη, τό ζώο χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί μονάχα τήν έξωτερική φύση καί προκαλεΐ σ’’ αύτήν αλλαγές μέ μόνη τήν παρουσία του. Μέ τις μετατροπές πού έπιφέρει σ’ αύτήν, ό άν­θρωπος τή φέρνει στό σημείο νά υπηρετεί τούς σκοπούς του, τήν ύ π ο τ ά σ σ ε ι . Καί σ’ αυτό συνίσταται ή τελευταία ούσια'»- δης διαφορά άνάμεσα στόν άνθρωπο καί στό ύπόλοιπο τών ζώ­ων, κι αύτή τή διαφορά τήν όφείλει γ ι’ άκόμα μιά φορά στήν έργασία*

'Ωστόσο άς μή πολυαυτοκολακευόμαστε γιά τις νίκες μας πά­νω στή φύση. Εκδικείται πάνω μας γιά κάθε μιά άπ’ αύτές. Κά­θε νίκη ίχει άσφαλώς σέ πρώτη μοίρα τΙς συνέπειες πού προεξο­φλήσαμε, μά σέ δεύτερη καί τρίτη μοίρα, ίχει έντελώς διαφορε­τικές συνέπειες, άπρόβλεπτες, πού πολύ συχνά καταστρέφουν τις πρώτες τους συνέπειες. Τά άτομα πού στή Μεσοποταμία, στήν Ελλάδα, στή Μικρά Άσία καί σ’ άλλα μέρη έκχερσώνανε τά δάση γιά ν’ άποχτήσουν καλλιεργήσημη γή, κάθε άλλο παρά πε- ρίμεναν δτι μ’ αύτό τόν τρόπο ρίχνανε τά θεμέλια γιά τό σημερι­νό ρήμαγμα αυτών τών χωρών, καταστρέφοντας μαζύ μέ τά δά­ση τά κέντρα συσσώρευσης καί διατήρησης τής υγρασίας. Στή νότια πλαγιά τών Άλπεων, ot ’Ιταλοί βουνίσιοι πού καταλήστευαν τά δάση άπό έλατα, πού μέ τόση φροντίδα τά διατηρούσαν στή βορεινή πλαγιά, ούτε Ιδέα είχαν δτι μ’ αύτόν τόν τρόπο ύπόσκα- πταν στό Ιδαφός τους τήν όρεινή κτηνοτροφία. Άκόμα λιγότερο υ­ποπτεύονταν δτι, μ’ αύτή τήν πρακτική στερούσαν άπ’ τις βουνίσιες πηγές τους τό νερό κατά τό μεγαλύτερο μέρος τής χρονιάς κι ό­τι αύτές ot πηγές, κατά τήν έποχή τών βροχών, θά ξεχύνανε στήν πεδιάδα τούς μαινόμενους χειμάρους. ’Εκείνοι πού διαδόσανε τήν πατάτα στήν Εύρώπη δέν ήξεραν, βέβαια, δτι μαζύ μέ τούς άλευ- ρώδεις βολβούς διαδίνανε έπίσης καί τις χοιράδες. Κι έτσι τά γε­γονότα |ΐάς υπενθυμίζουν σέ κάθε μας βήμα δτι κάθε άλλο παρά βα­σιλεύουμε πάνω στή φύση δπως £νας καταχτητής βασιλεύει πάνω σ’ 2ναν ξένο λαό, σάν κάποιος πού θά ήταν δξω άπ’ τή φύση, μά δτι άνήκουμε σ’ αύτήν μέ τή σάρκα μας, τό αίμα μας, καί τόν έγκέ- φαλό μας, δτι είμαστε στήν άγκαλιά της καί δτι δλη ή κυριαρχία μας πάνω της συνίσταται στό πλεονέχτημα πού έχουμε πάνω στό σύνολο τών άλλων πλασμάτων, νά γνωρίζουμε τούς νόμους της καί νά μπορούμε νά τούς χρησιμοποιούμε κατά τρόπο συνετό.

Καί πραγματικά, κάθε μέρα μαθαίνουμε νά κατανοούμε Ακρι­βέστερα τούς νόμους της καί ν’ άναγνωρίζουμε τις περισσότερο

* Στό περιθώριο τής οελίίας (ιπίρχει ή οτ,μείωοη: «έξευγενιομίς».

λιγότερο Απομακρυσμένες συνέπειες τών έπεμβάσεών μας στήν κανονική πορεία τών πραγμάτων τής φύσης. Προπάντων, έπειτα άπ’ τΙς τεράστιες προόδους τής φυσικής έπιστήμης στή διάρκεια αύτού του αιώνα, είμαστε δλο καί πιό πολύ σέ θέση νά γνωρί­ζουμε έπίσης τΙς απομακρυσμένες φυσικές συνέπειες, τουλάχιστο γιά δ,τι σχετίζεται μέ τΐς περισσότερο τρέχουσες ένέργειές μας στόν τομέα τής παραγωγής, καί κατά συνέπεια νά μάθουμε νά κυριαρχούμε πάνω σ’ αυτές. 'Οσο περισσότερο δμως θά συμβαίνει αύτό τό πράγμα, τόσο περισσότερο οί άνθρωποι, δχι μόνο θά αισ­θάνονται, μά θά μάθουν ξανά δτι δέν άποτελοΰν παρά ένα πράγ­μα μέ τή φύση καί τόσο πιότερο θά γίνεται Αδύνατη αύτή ή παράλογη καί Αφύσικη ιδέα μιας Αντιπαράταξης Ανάμεσα στό πνεύμα καί τήν δλη, τόν άνθρωπο καί τή φύση, τή ψυχή καί τό σώμα, ιδέα πού διαδόθηκε στήν Ευρώπη έπειτα άπ’ τή δύση τής κλασικής Αρχαιότητας καί πού γνώρισε μέ τόν χριστιανισμό τήν ύψηλότερη Ανάπτυξή της.

"Αν ώστόσο χρειάστηκε ήδη ή έργασία χιλετηρίδων γιά νά μάθουμε σ’ Ιναν βρισμένο βαθμό νά ύπολογίζουμε τά μακρινά φ υ σ ι κ ά αποτελέσματα τών πράξεών μας πού Αφορούν τήν παραγωγή, υπήρξε Ακόμα πιό δύσκολο δσον Αφορά τΙς μακρυνές κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς συνέπειες αύτών τών πράξεων. Άναφέρα- ;ιε γιά τήν πατάτα καί γιά τή διάδοση τού χοιραδισμού πού τήν Ακολούθησε. Τ ί δμως είναι δ χοιραδισμός μπροστά στά Αποτε­λέσματα πού είχε στίς συνθήκες ζωής τών λαϊκών |ΐαζών δλο- κλήρων χωρών δ περιορισμός τής τροφής τού έργαζομένου πλη­θυσμού μονάχα στίς πατάτες ; Τί είναι δίπλα στήν πείνα πού, σά συνέπεια τής Αρρώστιας τής πατάτας, έπεσε πάνω στήν ’Ιρ­λανδία στά 1847 κι οδήγησε στόν τάφο ένα έκατομμύριο ’Ιρλαν­δούς, πού τρέφονταν Αποκλειστικά ή σχεδόν Αποκλειστικά άπ’ αύ- τούς τούς βολβούς, κι έριξε πέρα Απ’ τόν ωκεανό δυό έκατομμύρια; 'Οταν οί Άραβες μάθανε νά διυλίζουν τό οινόπνευμα, δέν τούς ήρθε ή Ιδέα, οδτε καί στό δνειρό τους άκό;ια, δτι <ι’ αύτό τόν τρόπο δημιουργούσανε Ινα Απ’ τά κύρια δργανα πού μ’ αύτό θά έξαφάνι- ζαν άπό τό πρόσωπο τής γής τούς αύτόχθονες πληθυσμούς τής Α ­μερικής, πού δέν είχε Ανακαλυφτεί τότε Ακόμα. Κι δταν στή συνέ­χεια δ Χριστόφορος Κολόμβος Ανακάλυψε τήν Αμερική, δέν ή­ξερε δτι, μ’ αύ'ό πού πραγματοποιούσε, ξανάφερνε στή ζωή τή δουλεία, πού άπό καιρό είχε έξαφαν.στεΐ στήν Ευρώπη, κ: έριχ­νε τΙς βάσεις τής σωματεμπορίας τών μαύρων. Οί άνθρωποι πού στό 17ο καί 18ο αιώνα έργάζονταν γιά νά κατασκευάσουν τήν Ατμομηχανή, δέν είχαν Ιδέα δτι δημιουργούσαν τό δργανο πού, περισσότερο Από κάθε άλλο, θ’ Αναστάτωνε τήν κοινωνική τάξη

ολόκληρου τού κόσμου, καί Ιδιαίτερα τής Ευρώπης, Οά συγκέντρω­νε τόν πλούτο στά χέρια μιας μειονότητας καί Θ’ άπογύμνωνε άπό κάθε τί τήν τεράστια πλειοψηφία τών ανθρώπων. Έτσ:, τό· πρώτο άποτέλεσ;ια τής άτμομηχανής ήταν δτι προμήθευσε τήν πο­λιτική καί κοινωνική κυριαρχία στήν άστική τάξη, στή συνέχεια δ­μως γεννοβόλησε άνάμεσα στήν άστική τάξη καί τό προλεταριάτο ε­ναν ταξικόν αγώνα πού δέ μπορεΐ παρά νά τελειώσει μέ τήν πτώση τής άστικής τάξης καί τήν κατάργηση δλων τών ταξικών αντιθέσεων. Μά, άκόμα καί σ’ αιϊτό τό πεδίο, μαθαίνουμε σιγά - σιγά — μέ τό τίμη|ΐα μιας μακράς καί συχνά σκληρής πείρας καί χάρη στήν αντιπαράθεση καί τή μελέτη τών Ιστορικών υλι­κών. — νά διευκρινίζουμε τίς Ιμμεσες καί απομακρυσμένες κοι­νωνικές συνέπειες τής παραγωγικής μας δραστηριότητας, καί, χά­ρη σ’ αύτό τό γεγονός, μάς δίνεται ή δυνατότητα νά κυριαρχοϋ- με καί σ’ αυτές έπίσης τις συνέπειες καί νά τίς ρυθμίζουμε.

Γιά νά μπορέσουμε δμως νά δδηγήσουμε σέ αίσιο πέρας αύ- τή τή ρύθμιση χρειάζονται περισσότερα πράγματα άπό μιά άπλή γνώση. Χρειάζεται μιά όλοκληρωτική άνατροπή όλόκληρου το·> περασμένου τρόπου μας παραγωγής, καί μαζύ μ’ αυτήν, δλόκλη- ρου τοϋ σύγχρονου κοινωνικοϋ μας συστήματος.

"Ολοι οί περασμένοι τρόποι παραγωγής άπόβλεπαν μονάχα στό νά έπιτύχουν τό πιό κοντινό ώφέλιμο άποτέλεσμα, τό πιό ά­μεσο τής δουλειάς. Άφηναν δλοκληρωτικά κατά μέρος τις άπο- μακρυσμένες συνέπειες, έκεΐνες πού θά συνέβαιναν μονάχα στή συ­νέχεια καί πού θά άρχιζαν ν’ άσκοΟν κάποια έπίδραση μονάχα γιατί έπαναλαμβάνονταν κι έξ αίτιας τής προοδευτικής συσσο')- ρευσής τους. Ή πρωτόγονη άπό κοινοϋ ιδιοκτησία τοϋ έδάφους άνταποκρινόταν άπ’ τή μιά σ’ ένα δρισμένο στάδιο άνάπτυςης τών άνθρώπων, πού περιόριζε γενικά τόν δρίζοντά τους σ’ δτι ήταν τό πιό κοντινό καί προϋπόθεται άπ' τήν άλλη Ινα κάποιο διαθέσιμο περίσσευμα τοϋ έδάφους, ώστε νά ύπάρχει κάποιο περιθώριο, μέ σκοπό τήν άντιμετώπιση τών πιθανών έπιζή- μιων συνεπειών αύτής τής άπόλυτα πρωτόγονης οικονομίας. "Ο­ταν τό περίσσευμα αύτό τοϋ έδάφους έξαντλήθηκε, ή κοινή ίδιο- χτηοία Ιπεσε σέ άχρηστία. Ό λες οί άνώτερες μορφές παραγωγής καταλήξανε στό νά χωρίσουν τόν πληθυσμό σέ διαφορετιέκς τά­ξεις καί, κατά συνέπεια, στό ν’ άντιπαρατάξουν κυρίαρχες καί καταπιεζόμενες τάξεις. Σύγχρονα δμως τό συμφέρον τής κυρίαρ­χης τάξης κατέστη τό κινητήριο στοιχείο τής παραγωγής, στό μέτρο πού ή τελευταία δέν περιοριζόταν νά συντηρεί κατά τό> πιό προσωρινό τρόπο τήν ύπαρξη τών καταπιεζομένων. Ό κεφα­λαιοκρατικός τρόπος παραγωγής βασιλεύει τώρα στή δυτική Εύ- ρώπη καί είναι έκεΐνος πού πραγματοποιεί κατά τό πληρέστερα 22

τρόπο αύτό τό σκοπό. Οί ατομικοί κεφαλαιούχοι πού κυριαρχούν πίνω στήν παραγωγή καί τήν άνταλλαγή δέν μποροϋν νά ένδια- φέρονται παρά γιά τό πιό διμεσο άποτέλεσμα τής δράσης τους. Κι έπί πλέον αύτό τό χρήσιμο άποτέλεσμα — στό μέτρο πού πρόκει­ται γιά τή χρήση τοϋ έμπορεύματος πού παράχτηκε ή άνταλλά- χτηκε — περνά σέ δεύτερο πλάνο δλοκληρωτικά. Τό κέρδος πού πρέπει νά πραγματοποιειθεΐ μέ τήν πούληση γίνεται τό μόνο κίνητρο.

Ή Κοινωνική έπιστήμη τής αστικής τάξης, ή κλασική πο­λιτική οίκονομία, άσχολεΐται κυρίως μέ τις άναζητούμενες άμεσες κοινωνικές συνέπειες πού προκαλοϋνται άπ’ τις άνθρώπινες δρα­στηριότητες πού Ιχουν προσανατολιστεί πρός τήν παραγωγή καί τήν άνταλλαγή. Αύτό άνταποκρίνεται όλοκληρωτικά στήν κοινω­νική όργάνωση τής όποίας άποτελεΐ τή θεωρητική έκφραση. ’Ε­κεί δπου άτομικοί κεφαλαιούχοι παράγουν καί άνταλλάσσουν γιά τό άμεσο κέρδος, δέν μποροϋμε νά παίρνουμε ύπ’ δψη μας σέ πρώ­τη μοίρα παρά τά πλησιέστερα αποτελέσματα, τά πιό άμεσα. Φτά­νει άτομικά ό παραγωγός ή ό έμπορας νά πουλήσει τό έμπόρευμα πού παράχτηκε ή άγοράστηκε μέ τό μικρό κέρδος πού μπορεΐ νά βγάλει, γιά νά είναι Ικανοποιημένος καί νά μήν άσχολεΐται μέ τό τί συμβαίνει στή συνέχεια μέ τό έμπόρευμα καί τόν άγοραστή του. Τό Ιδιο συμβαίνει καί μέ τά φυσικά άποτελέσματα τών έ- νεργειών του. Τί μπορούσε π.χ. νά ένδιαφέρει τούς ’Ισπανούς καλ­λιεργητές τής Κούβας, πού χάψανε τά δάση στις πλαγιές καί βρή­κανε στή στάχτη άρκετό λίπασμα γιά μιά γενεά ξεχωριστά προ­σοδοφόρων δέντρων τοϋ καφέ, άν, σά συνέπεια αύτής τους τής ένέργειας, οί καταρακτώδεις τροπικές βροχές θά παρασέρνανε τό έπάνω στρώμα τής γής, πού είχε παραμείνει μ’ αότόν τόν τρόπο άπροστάτευτο, καί θά άφήνανε πίσω τους γυμνούς βράχους μονά­χα; ’Απέναντι στή φύση δπως καί άπέναντι στήν κοινωνία, προ­σέχουν κυρίως, ατό σύγχρονο τρόπο παραγωγής, μονάχα τό πλη- σιέστερο άποτέλεσμα, τό πιό χειροπιαστό. Κι έπειτα έκπλήσσονται γιατί οί μακρυνές συνέπειες τών ένεργειών πού άποβλέπουν σ’ αύ­τό τό 4]ΐεσο άποτέλεσμα είναι έντελώς διάφορες, καί στίς πιότε­ρες περιπτώσεις έντελώς άντιθετες. 'Ο τι ή άρμονία τής προσφο­ράς καί τής ζήτησης μετατρέπεται στό άκριβώς αντίθετό της, 3- πως ρδς τό δείχνει τό ξετύλιγμα κάθε δεκάχρονου βιομηχανικού κύκλου, τοϋ όποιου ή Γερμανία είχε μιά μικρή πρόγευση \ά. τό

23

«κράχ», δτι ή άτομική ίδιοχτησία πού στηρίζεται στήν άτομική Εργασία Εξελίσσεται Αναγκαστικά πρός τήν Ελλειψη ιδιοκτησίας τών Εργαζομένων, Ενώ κάθε κατοχή συγκεντρώνεται δλο καί πιό πολύ άνάμεσα στά χέρια Εκείνων πού δέν Εργάζονται, δτι.........*

Συντίχτηκβ άπ* τόν Έ νγκ ίλ ς στ4 1876. Δημοσιεύτηκε γ>4 πρώτη φορά στή «Niue Τσάιτ», 4ριθ. 14,1895 - 18%

* Σ ’ αύτό τό σημείο σταματάει τό χειρόγραφο.

24

ΛΡΧΕΖ ΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΥ

ΑΡΧΕΣ Τ Ο Ϊ ΚΟΜΜΟΪΝΙΣΜΟΓ1

1. Τ Ι elv«w ό κομμβυνιαμός;

Ό κομμουνισμός είναι ή διδασκαλία τών ορών τής Απελευ­θέρωσης τοΰ προλεταριάτου.

2. Τί elvect τ£ προλεταριάτο;

Τό προλεταριάτο είναι ή τάξη τής κοινωνίας πού έξασφαλί- ζει τήν δπαρξή της Αποκλειστικά άπό τήν πούληση τής έργασί­ας της — καί δχι άπ’ τόν τόκο ένός όποιουδήποτε κεφαλαίου — , πού ot δροι τής ύπαρξής της καί ή ίδια ή δπαρξή της έξαρτιόν- ται άπ’ τή ζήτηση τής έργασίας καί κατά συνέπεια άπ’ τή δια­δοχή τών περιόδων κρίσης καί βιομηχανικής εύμάριας κι άπό τις διακυμάνσεις ένός ξέφρενου συναγωνισμοί). Τό προλεταριάτο, ή ή τάξη τών έργατών είναι, μέ μιά λέξη, ή έργαζόμενη τάξη τής σύ­γχρονης έποχής.

3. Δέν υπήρχαν λονηάν πάντα προλετάριοι;

Ό χ ι. Πάντα ύπήρχαν τάξεις φτωχές καί έργαζόμενες καί ot έργαζόμενες τάξεις ήταν τόν περισσότερο καιρό φτωχές. 'Ομως φτωχοί έργάτες πού νά ζοϋν στις συνθήκες πού λίγο παραπάνω σημειώσαμε, δηλαδή προλετάριοι, δέν ύπήρχαν πάντα, δπως καί ό συναγωνισμός δέν ήταν πάντα έλεύθερος καί ξέφρενος.

4. Π8$ £μφαν4βτηκε τό «φαλβποφιάτ»;

Τό προλεταριάτο έμφανίστηκε σά συνέπεια τής βιομηχανι­κής έπανάστασης, πού πραγματοποιήθηκε στήν Α γγλία κατά τό διάστημα τοϋ δεύτερου μισοϋ τοϋ τελευταίου αίώνα, πράγμα πού ά­πό τότε έπαναλήφτηκε σ’ δλες τις πολιτισμένες χώρες τοϋ κόσμου. Αύτή ή βιομηχανική έπανάσταση προκλήθηκε άπ’ τήν έφεύρεση τής άτμομηχανής, άπ’ τις διάφορες κλωστικές μηχανές, άπ’ τόν

αργαλειό μηχανικής πλέξης κι άπό μιά όλόκληρη άλλη σειρά μηχανικών όργάνων. Αύτές οί μηχανές — πού ήταν άκριβές καί πού, κατά συνέπεια, μόνο οί μεγάλοι κεφαλαιούχοι μπορούσαν νά τΙς προμηθεύονται—μεταμόρφωσαν όλότελα όλόκληρο τόν παλιό τρόπο παραγωγής κι έξαφάνησαν τούς παλιούς τεχνίτες, χάρη στό γεγονός δτι κατασκεύαζαν τά έμπορεύματα καλύτερα καί φτηνότε­ρα άπ’ δ,τι μπορούσαν νά τά φτιάξουν οί τεχνίτες μέ τό μαγγάνι τους καί τά χοντροφτιαγμένα έργαλεϊα τους. Κι αύτό είναι έκεί- νο πού έξηγεϊ πώς ή εισαγωγή τών μηχανών παράδοσε δλοκληρω- τικά τή βιομηχανία στά χέρια τών μεγάλων κεφαλαιούχων καί ά- φαίρεσε κάθε άξία άπ’ τή μικρή ίδιοχτησία τού τεχνίτη (έργαλεϊα, δργανα, κλπ.), καί μάλιστα κατά τρόπο πού σέ λίγο οί κεφα­λαιούχοι είχαν τά πάντα στά χέρια τους καί οί έργάτες δέν εί­χαν πιά τίποτε. Τό σύστημα τού έργοστασίου έκανε στήν άρχή τήν έμφάνισή του στή βιομηχανία τών ένδυμάτων. Στή συνέχεια, άφού δόθηκε ή πρώτη ώθηση, τό σύστημα αύτό έπεχτάθηκε τα­χύτατα σ’ δλους τούς άλλους βιομηχανικούς κλάδους, ειδικά στήν τυπογραφία, τήν άγγειοπλαστική καί τή μεταλλουργία. Ό καταμε­ρισμός τής έργασίας άνάμεσα στούς διάφορους έργάτες προχώρησε τόσο πολύ ώστε ό έργάτης, πού μέχρι τότε έκανε μιάν Ολοκλη­ρωμένη έργασία, στό έξής δέν έκτελούσε πιά παρά Ινα μέρος μονάχα αύτής τής έργασίας. Χάρη σ’ αυτόν τόν καταμερισμό τής έργασίας, τά προϊόντα μπόρεσαν νά παράγονται ταχύτερα καί κα­τά συνέπεια φτηνότερα. Αύτό ύποβίβασε τή δραστηριότητα κάθε έργάτη σέ μιά μηχανική κίνηση, πού συνεχώς έπαναλαμβανότα- νε καί πού μπορούσε νά έκτελεΐται δχι μόνο έξίσου καλά, μά κι άκόμα καλύτερα, άπό μιά μηχανή. "Ολοι οί κλάδοι τής παραγω­γής πέσανε έτσι, δ Ινας ΰστερ’ άπ’ τόν άλλον, κάτω άπ’ τήν κυ­ριαρχία τής μηχανοκρατίας καί τής μεγάλης βιομηχανίας, δπως άκριβώς συνέβη μέ τήν ύφαντουργία καί τήν κλωστική. Τό άπο- τέλεσμα ήταν δλοι αύτοί οί κλάδοι νά περιέλθουν όλοκληρωτικά κά­τω άπ’ τήν κυριαρχία τών μεγάλων κεφαλαιούχων καί οί έργά­τες νά χάσουνε κι δ,τι τούς είχε άπομείνει άκό|ΐα άπ’ τήν πλευ ρά τής άνεξαρτησίας τους. Λίγο - λίγο, έκΛς άπί- τήν καθ’ αύ­τό μανικφατούρα, ή χειροτεχνική βιομηχανία περιήλθε δλο καί πιό πολύ κάτω άπ’ τήν κυριαρχία τής μεγάλης βιομηχανίας — χάρη στό γεγονός δτι έδώ έπίσης οί μεγάλοι κεφαλαιούχοι μέ τό νά έγκαθιστοΰν μεγάλα έργαστήρια, στά όποια τά γενικά Εξοδα ήταν μικρότερα κι δπου ή έργασία μπορούσε νά καταμεριστεί — κι έξαφανίστηκαν κι έδώ λίγο - λίγο οί μικροί άνεξάρτητοι πα­ραγωγοί. Έτσι έξηγεΐται γιατί, στίς πολιτισμένες χώρες, σχε­δόν δλοι οί παραγωγικοί κλάδοι ένσωματώθηκαν στό σύστη|ΐα τής

μεγάλης βιομηχανίας καί γιατί, σ’ δλους τούς βιομηχανικούς κλά­δους, ή χειροτεχνική παραγωγή καί ή παραγωγή τής μανιφα- κτούρας Εκμηδενίστηκαν άπ’ τή μεγάλη βιομηχανία. Έτσι έπί- σης έξηγεΐται ή δλο καί πιδ ίν'ονη, μέρα μέ τή μέρα, χρεωκο- πία- τής παλιάς μεσαίας τάξης, τής χειροτεχνικής, ή πλήρης μεταμόρφωση τής κατάστασης τών έργατών καί ή δημιουργία δυδ καινούργιων τάξεων, πού άποροφοΟν σιγά σιγά δλες τΙς άλλες, δηλαδή:

α ') Τήν τάξη τών μεγάλων κεφαλαιούχων, πού είναι ήδη, σ’ δλες τις πολιτισμένες χώρες, άποκλειστικοΐ κάτοχοι δλων τών μέσων ύπαρξης καί τών πρώτων ύλών καί όργάνων (μηχανές, έρ- γοστάσια), πού είναι άπαραίτητα γιά τήν παραγωγή τών μέσων ύπαρξης — αύτή είναι ή τάξη τών άστών, ή άστική τάξη.

6 ') Τήν τάξη έκείνων πού δέν διαθέτουν τό παραμικρό, καί πού είναι ύποχρεωμένοι νά πουλάνε τήν έργασία τους στούς ά- στούς γιά να δεχτούν άπ’ τούς τελευταίους τ’ άπαραίτητα γιά τή συντήρησή τους μέσα ύπαρξης — αύτή είναι ή τάξη τών προ­λεταρίων, ή προλεταριάτο.

5. Κάτω άπό ι«οιέ$ auv6ft>aeg πρανμαποαΜβίτα αυτή ή ηώλ/νοτί τής έργ·χα.ίας* τών προλεταρίων σ-nhv άσπΜή τάξη;

Ή έργασία είναι Ινα έμπόρευμα δπως καί κάθε άλλο έμπό- ρευμα, καί ή τιμή της, κατά συνέπεια, καθορίζεται — άκριβώς— σύμφωνα μέ τούς ίδιους έκείνους νόμους πού Ισχύουν καί γιά κάθε άλλο έμπόρευμα. Ή τιμή ένός έμπορεύματος κάτω άπ’ τή βασιλεία τής μεγάλης βιομηχανίας, ή τού έλευθέρου συναγωνι­σμού — γεγονός πού καταλήγει στό Γδιο, δπως θά έχουμε τήν εύ- καιρία νά τό δοΰμε — είναι κατά μέσον δρο πάντα Εση μέ τό κό­στος παραγωγής αύτοΰ τοΰ έμπορεύματος. Ή τιμή τής έργασίας είναι, λοιπόν, κι αύτή ίση μέ τό κόστος παραγωγής τής έργασί­α ς. "Ομως τό κόστος παραγωγής τής έργασίας άποτελεΐται άκρι­βώς άπό τήν ποσότητα τών μέσων ύπαρξης, πού είναι άναγκαϊα γιά νά έπιτρέψουν στόν έργάτη νά μπορεΐ νά συνεχίσει νά έργά- ζεται καί νά μήν άφεθεΐ ή έργατική τάξη νά πεθάνει. Ό έργά- της θά είσπράξει λοιπόν, γιά τήν έργασία του, τό έλάχιστο άνα- γκαΐο γ ι’ αύτό τό σκοπό. Ή τιμή τής έργασίας, ή τό μεροκάμα­το, θά είναι λοιπόν τό έλάχιστα άναγκαίο γιά τή συντήρηση τής

* Είναι γνωστδ δτι, oxi 1847 πού γράφτηκε αύτό τό κείμενο, δ Κ. Μάρξ ίέν είχε κάνει άκΊμη τή διάκριση Ανάμεσα σέ έργασία καί έργατική δύναμη.

29

ζωής. Καί καθώς οί δουλειές είναι άλλοτε καλές κι Αλλοτε Ασχη­μες, 6ά παίρνει Αλλοτε περισσότερα κι Αλλοτε λιγότερα, Ακριβώς δπως ό έργοστασιάρχης είσπράττει Αλλοτε περισσότερα κι άλλοτε λιγότερα για τά έμπορεύματά του. Όμως, δπως 6 έργοστασιάρ­χης — Ανάλογα μέ τό μέσο δρο τών καλών καί τών κακών έργα- σιών του — δέν εισπράττει γιά τά έμπορεύματά του οδτε περισ­σότερα οδτε λιγότερα Απ’ τό κόστος παραγωγής τους, κατά τόν Ιδιο τρόπο κι ό έργάτης δέ θά είσπράτει, κατά μέσο δρο, οδτε πε­ρισσότερα οδτε λιγότερα Απ’ αύτό τό έλάχιστο Αναγκαίο. Κι δ οίκονομικός αύτός νόμος γιά τό μεροκάματο έφαρμόζεται τόσο πιό αδστηρά δσο ή μεγάλη βιομηχανία εισδύει όλοένα καί πιό πολύ σ’ δλους τούς κλάδους τής παραγωγής.

6. Π ού; έφ/γαζόμανκς τάξας υπήρχαν πρ'ιν τη βιομηχανική irmvdovxot);

Οί έργαζόμενες τάξεις ζήσανε κάθε φορά, ΑνΑλογα μέ τΙς διάφορες φάσεις Ανέλιξης τής κοινωνίας, σέ διαφορετικές συνθή­κες καί είχαν καταλάβει κάθε φορά διαφορετικές θέσεις Απέναν­τι στίς τάξεις πού κατείχαν καί κυριαρχοϋσαν- Στήν Αρχαιότη­τα, οί έργαζόμενοι ήσαν δ ο 0 λ ο ι αύτών πού κατείχαν, δπως συνεχίζουν νά ύπάρχουν δούλοι καί σήμερα σ’ ενα μεγάλο Αριθμό καθυστερημένων χωρών, καθώς καί στή νότια περιοχή τών Ενω­μένων Πολιτειών τής ’Αμερικής. Στό μεσαίωνα οί έργαζόμενοι ή­σαν οί δουλοπάροικοι τής Αριστοκρατίας τών γαιοκτημόνων, δπως συνεχίζουν νά είναι καί σήμερα στήν Ούγγαρία, στήν Πολωνία καί στή Ρωσία. Κατά τό μεσαίωνα κι ώς τή βιομηχανική έπανάσταση, ύπήρχαν, έπίσης, στίς πόλεις δμότεχνοι, πού έργάζονταν στήν ύπη- ρεσία τών μικρό - αστών τεχνιτών καί, λίγο λίγο — στό βαθμό πού Αναπτυσσόταν ή μανιφακτούρα — έμφανίστηκαν οί έργάτες αύ- τής τής μανιφακτούρας πού ήδη τούς άπασχολοϋσαν μεγαλύτε­ροι κεφαλαιούχοι.

7. Σ έ τί ξεχωμίζο 6 έργάτης &ηό τό σκλάβο;

Ό σκλάβος πουλιέται μιά φορά γιά πάντα. Ό έργάτης πρέ­πει νά πουλιέται κάθε μέρα κι άκόμα κάθε δρα. Ό Απομονωμέ­νος σκλάβος είναι ιδιοκτησία τοϋ Αφέντη τ ο υ κι Ιχει — ές αιτίας τοϋ ίδιου τοϋ συμφέροντος τοϋ Αφεντικού του — μιάν έ- ξασφαλισμένη ύπαρξη, δσο δήποτε Αθλια κι άν είναι αύτή ή τε­λευταία. Ό Απομονωμένος προλετάριος είναι ιδιοκτησία, μποροϋ-

με να ποΰμε, όλόκληρης τής άαχικής τ ά ξ η ς . Τήν έργασία του τήν αγοράζουν μονάχα δταν τή χρειάζονται. Συνεπώς δέν έχε: έςασφαλισμένη δπαρξή. Αύτή ή δπαρξή είναι έξασφαλισμέ- νη σ’ έλόκληρη τήν έργατική τ ά ξ η , σάν τάξη. Ή δουλεία βρίσκεται £ξω άπ’ τό συναγωνισμό. Ό προλετάριος βρίσκεται ό- λοκληρωτικά βυθισμένος στό συναγωνισμό καί ύφίσταται δλες του τις διακυμάνσεις. Ό δούλος θεωρείται σάν ένα πράγμα κι δχι σάν ένα μέλος τής κοινωνίας τών πολιτών. Ό προλετάριος είναι Ανα­γνωρισμένος σάν πρόσωπο, σά μέλος τής κοινωνίας τών πολιτών. Συνεπώς ό δοΟλος μπορεΐ νά έχει μιάν ύπαρξη καλύτερη άπ’ τόν προλετάριο, δμως αύτός ό τελευταίος άνήκει σέ μιάν Ανώτερη βαθμίδα τής κοινωνικής Ανέλιξης, κι ό ίδιος βρίσκεται σ’ 2να. ύψηλότερο έπίπεδο Απ’ τό σκλάβο. Αύτός ό τελευταίος Απελευθε­ρώνεται μονάχα μέ τήν κατάργηση — Ανάμεσα σ’ δλες τΙς σχέ­σεις τής Ατομικής Ιδιοχτησίας—τής δουλικής σχέσης, καί χάρη σ’ αύτή τήν κατάργηση γίνεται άπλώς Ινας προλετάριος. Ό προλετά­ριος, ό ίδιος, δέν μπορεΐ ν' Απελευθερωθεί παρά μονάχα άν κα­ταργήσει τήν ίδια τήν άτομική Ιδιοκτησία.

8. Σέ rri (βχοφίΐζη 6 προλετάριος άπ’ τό δοϋλοηά&χχο-,

Ό δουλοπάροικος έχει τήν ιδιοκτησία καί τή χρήση ένός μέσου παραγωγής, ένός κομματιοδ γής, μέ τήν όποχρέωση νά παραδίνει στό γαιοχτήμονα ένα μέρος άπό τά προϊόντα του ή μ’ Αντάλλαγμα όρισμένες έργασίες. Ό προλετάριος έργάζεται μέ μέ­σα παραγωγής πού άνήκουν σ’ ένα άλλο πρόσωπο, γιά λογαρια­σμό αύτοΰ τοΰ άλλου προσώπου καί σ’ άντάλαγμα παίρνει ένα μέρος άπό τά προϊόντα πού παράγει. Ό δουλοπάροικας δίνει, ό προλετάριος παίρνει. Ό δουλοπάροικος έχει μιάν έξασφαλισμέ- νη δπαρξή, ό προλετάριος δέν τήν έχει. Ό δουλοπάρικος βρίσκε­ται Ιξω άπ’ τή σφαίρα τοϋ συναγωνισμοϋ, 6 προλετάριος είναι τοποθετημένος μέσα στίς συνθήκες τοϋ συναγωνισμού. Ό δουλο­πάροικος Απελευθερώνεται, είτε μέ τό νά καταφύγει στίς πόλεις καί νά γίνει τεχνίτης, είτε μέ τό νά δίνει στόν Αφέντη του χρή­μα στή θέση έργασίας καί προϊόντων, καί μ’ αύτόν τόν τρόπο μπορεΐ νά γίνει Ινας έλεύθερος ένοικιαστής κτήματος, ή άκόμη μέ τό νά διώξει άπό τή γή του τόν φεουδάρχη άφέντη του καί νά γίνει ό ίδιοχτήτης. Μ’ ένα λόγο μέ τό νά μπει, κατά τόν Ινα ή τόν άλλο τρόπο, στήν ίδιοχτήτρια τάξη καί στό συναγωνισμό. Ένώ ό προλετάριος Απελευθερώνεται καταργώντας τόν ίδιο τό συναγωνισμό, τήν άτομική ίδιοχτησία καί δλες τΙς ταξικές δια­φορές.

31

9. Σ έ τί όιαφήρα i ηρολβυβψιΐΒς απ' τό χβιροτέχνη;

(2τό χειρόγραφο τοΟ Έ νγκελς, ο’ αύτό τό οημεΐο ύπάρχει κενός χώ ­ρος, πού φαίνεται 8τ; προοριζότανε γιά μιά άπάντηοη πού τελικά δέν γράφτηκε).

10. Σ έ τί Αιαφέρα & προλετάριος άπ' τ&ν £ργ«τη τής μβνιφβ- χιΐ©ύρ*$;

Ό έργάτης τής μανιφακτούρας άπ’ τό 16ο ώς τό 18ο αΐώνχ είχε άκόμα — σχεδόν παντού — στήν κατοχή του Ινα μέσο Ερ­γασίας: τόν άργαλειό του γιά νά ύφαίνει, τό μαγγάνι του γιά τήν οίκογένειά του, Ινα μικρό χωράφι πού τό καλλιεργούσε στις έλεύθερες ώρες του. Ό προλετάριος δέν Εχει τίποτα άπ’ βλα αύ- τά. Ό έργάτης μανιφακτούρας ζε! σχεδόν πάντα στήν ύπαιθρο καί διατηρεί σχέσεις, περισσότερο ή λιγότερο, πατριαρχικές μέ τόν ίδιοχτήτη του ή μ’ έκεΐνον πού τόν άπασχολεϊ. Ό προλετά­ριος ζε! στις μεγάλες πόλεις καί διατηρεί μ’ αύτόν πού τόν χρη­σιμοποιεί μιάν άπλή χρηματική σχέση. Τόν έργάτη τής μανιφα- κτούρας ή μεγάλη βιομηχανία τόν άποσπά άπ’ τΙς πατριαρχικές του σχέσεις, όπότε χάνει τή μικρή Ιδιοχτησία πού τού άπόμενε άκόμα καί τότε γίνεται προλετάριος.

11. Ποιες υπήρξαν el συνέπβιε; τής βιβμηχοονοιής t m - νάοτασπβ xecl της δααΐρβαικ τής xetwvtai; σέ άατνΰς xool πρβ- λίτάρβους;

Π ρ ώ τ α , τό παλιό σύστημα τής μανιφακτούρας ή τή; βιομηχανίας πού στηριζόταν στή χειρωναχτική έργασία έξαφα- νίστηκε όλοκληρωτικά, άπ’ άφορμή τήν έλάττωση τών τιμών τών βιομηχανικών προϊόντων πού πραγματοποιήθηκε σ’ δλες τΙς χώ­ρες σά συνέπεια τής εισαγωγής τής μηχανουργίας. "Ολες οΐ μι­σό - βάρβαρες χώρες, πού είχαν παραμείνει ώς τά τότε, περισ­σότερο ή λιγότερο, ϊξω άπ’ τήν ιστορική άνέλιξη καί πού ή βιο­μηχανία τους στηριζόταν στό σύστημα τής μανιφακτούρας, άπο- σπάστηκαν βίαια άπ’ τήν άπομόνωσή τους. ’Αγόραζαν τά άγγλι- κά έμπορεύματα σέ φτηνές τιμές, κι άφηναν τούς δικούς τους έρ- γάτες τής ύφαντουργίας νά πεθάνουν τής πείνας. Έτσι χώρες πού έδώ καί αΙώνες δέν είχαν πραγματοποιήσει τήν παραμικρή πρόοδο, δπως ή ’Ινδία, έπαναστατικσποιήθηκαν όλοκληρωτικά καί ή ίδια ή Κίνα προχωρεί τώρα πρός μιά έπανάσταση. Ή έφεύρε-

32

ση μιας νέας μηχανής ο τήν 'Αγγλία μπορεΐ νά έχει σάν άποτέ- λεσμα νά καταδικάσει στήν πείνα σέ μερικά χρόνια, έκατομμύ- ρια Κινέζους έργάτες. Μ’ αύτό τόν τρόπο, ή μεγάλη βιομηχανία συνέδεσε αναμεταξύ τους δλους τούς λαούς τής γής, μετάτρεψε δλες τΙς τοπικές αγορές σέ μιάν έκτεταμένη παγκόσμια άγορά, προετοίμασε παντοϋ τό έδαφος γιά τήν πρόοδο καί τόν πολιτισμό κι ϊχει ένεργήσει κατά τέτοιο τρόπο ώστε κάθε τί πού συμβαίνει στίς πολιτισμένες χώρες πρέπει αναγκαστικά νά έχει τις αντανα­κλάσεις του σ’ δλες τις άλλες χώρες, έτσι πού άν τώρα άπε- λευθερωθοϋν οί έργάτες στήν ’Αγγλία ή στή Γαλλία, αύτό θά πρέπει νά έχει σά ·συνέπεια έπαναστάσεις σ’ δλες τις άλλες χώ­ρες πού, άργά ή γρήγορα, θά καταλήξουν κι έκεί στήν απελευ­θέρωση τών έργατών-

Δ ,ε ύ τ ε ρ ο, ή βιομηχανική έπανάαταση — παντού δ­που ή μεγάλη βιομηχανία άντικατάστησε τήν παραγωγή τής μα- νιφακτούρας — είχε σάν άποτέλεσμα μιάν έξαιρετική άνάπτυξή τής άστικής τάξης, τοϋ πλούτου της κβί τής δύναμής της, καί τήν ϊκανε πρώτη τάξη τής κοινωνίας. Κατά συνέπεια, παντού δπου δημιουργήθηκε μιά παρόμοια κατάσταση, ή άστική τάξη άρ­παξε τήν πολιτική έξουσία καί τήν άποστέρησε άπ’ τις μέχρι τό­τε κυρίαρχες τάξεις: τήν άριστοκρατία καί τούς κυρίους τών συντεχνιών, καθώς καί τήν άπόλυτη μοναρχία πού Αντιπροσώ­πευε καί τις δυό αύτές τάξεις. Ή άστική τάξη έκμηδένισε τή δύναμη τής άριστοκρατίας, τής τάξης τών εύγενών, καταργώντας τό άναπαλλοτρίωτό τους, δηλαδή τό Αναπαλλοτρίωτο τής έγγειας ιδιοκτησίας, καθώς καί δλα τά φεουδαρχικά προνόμια. Συνέτρι- ψε τή μεγάλη δύναμη τών πρωτομαστόρων, καταργώντας δλες τις συντεχνίες καί δλα τά συντεχνιακά προνόμια. Στή θέση τους έγκατέατησε τόν έλεύθερο -συναγωνισμό, δηλαδή μιά κατάσταση τής κοινωνίας δπου ό καθένας έχει τό δικαίωμα νά άσκεϊ τή δρα­στηριότητα πού τοϋ άρέσει κι δπου τίποτα δέν μπορεΐ νά τόν πα­ρεμποδίσει σ’ αύτή τή δραστηριότητά του έκτός άπό τό άν δέν διαθέτει τό άναγκαΐο κεφάλαιο. Ή εισαγωγή τοϋ έλεύθερου συν­αγωνισμού άποτελεΐ, κατά συνέπεια τή δημόσια έκδήλωση τοϋ δτι, στό έξής, τά μέλη τής κοινωνίας δέν είναι άνισα παρά μο­νάχα ατό μέτρο πού τά κεφάλαιά τους είναι άνισα, κι δτι τό κε­φάλαιο είναι ή Αποφασιστική δύναμη καί κατά συνέπεια οί κε­φαλαιούχοι, οί άστοί, ή πρώτη τάξη στήν κοινωνία. Ό έλεύθερος δμως συναγωνισμός είναι στήν άρχή απαραίτητος γιά τήν άνά- πτυξη τής μεγάλης βιομηχανίας, γιατί είναι τό μόνο καθεστώς πού έπιτρέπει στή μεγάλη βιομηχανία ν’ αναπτυχθεί. Κι άφοΰ, μ’ αύτόν τόν τρόπο, έκμηδενίσει τήν κοινωνική δύναμη τής άρι-

333

στοκρατίας καί τής συντεχνίας, ή αστική τάξη έκμηδενίζει έπί- σης τήν πολιτική τους δύναμη. Αύτό τό κατορθώνει μέ τήν είσα- γωγή τοϋ Αντιπροσωπευτικού συστήματος, πού στηρίζεται στήν άστική ισότητα μπροστά στό νόμο καί στήν αναγνώριση σ4 νό­μιμου τοϋ έλεύθερου συναγωνισμού, πράγμα πού έγκαθιδρύθηκε στίς χώρες τής Εύρώπης μέ τή μορφή τής συνταγματικής μοναρ­χίας. Σ ’ αύτές τις συνταγματικές μοναρχίες, έχουν δικαίωμα ψήφου μονάχα έκεΐνοι πού διαθέτουνε Ινα όρισμένο κεφάλαιο, καί κατά συνέπεια μονάχα οί αστοί. Οί άστοί έκλογεϊς έκλέγουν α­στούς βουλευτές καί αύτοί οί τελευταίοι, χρησιμοποιώντας τό δι­καίωμα ν’ άρνούνται τούς φόρους, άναδείχνουν μέ τή σειρά τους μιάν άστική κυβέρνηση.

Τ ρ ί τ ο , ή βιομηχανική έπανάσταση προκάλεσε παντού τήν ανάπτυξη ,τοΟ προλεταριάτου στόν ίδιο βαθμό πού έπέτρεπε τήν Ανάπτυξη τής ίδιας τής «*ικής τάξης. Στό βαθμό πού πλου­τίζανε ot άστοί στόν ίδιο βαθμό ρεγάλωνε κι ό Αριθμός τών έργα- τών, γιατί, Εχοντας γιά δοσμένο δτι ot προλετάριοι μποροϋν νά χρησιμοποιηθοϋν μονάχα απ’ τό Χ£φάλαιο κι 6τι τό κεφάλαιο δέν μπορεΐ νά αύξηθεϊ παρά μονάχα άπαςχαλ&ηας έργάτες, προκύ­πτει δτι ή αριθμητική αύξηση τοϋ προλβταρίνου · συμβαδίζει ά- κριβώς μέ τήν αύξηση τοϋ κεφαλαίου. Ή βιομηχανική έπανάστα­ση έχει έπίσης σάν άποτέλεσμα νά συγκεντρώσει τούς Αστούς,, δ- πως καί τούς προλετάριους, σέ μεγάλα σύνολα άνθρώπων, δπου ή βιομηχανική παραγωγή διαθέτει τά μεγαλύτερα πλεονεκτήμα­τα, γιά τήν άσκησή της κι δπου δίνει στό προλεταριάτο, μ’ αύτή τή συγκέντρωση μεγάλων μαζών στόν ί δ ι ο χώρο, τή συ­νείδηση τής δύναμής του. Ά π ’ τήν άλλη, ίσο περισσότερο Ανα­πτύσσεται ή βιομηχανική έπανάσταση, τόσο περισσότερες νέες μη­χανές έφευρίσκονται — μηχανές πού παραμερίζουν τή χειρωνα­κτική έργασία — καί τόσο πιό πολύ ή μεγάλη βιομηχανία Εχει τήν τάση — δπως τό είπαμε ήδη — νά ύποβιβάζει τό μεροκά­ματο στό κατώτατο δριό του, καί μέ αύτό τόν τρόπο νά κάνει τήν κατάσταση τοϋ προλεταριάτου δλο καί πιό Αβέβαιη. Έτσι δμως ή βιομηχανική έπανάσταση έτοιμάζει — 1ξ αίτιας άπ’ τή μιά τής δυσαρέσκειας τοϋ προλεταριάτου πού διαρκώς μεγαλώνει κι άπ’ τήν άλλη τής Ανάπτυξης τής δύναμής του — μιά κοινωνική έπανάσταση πού θά τήν καθοδηγήσει τό προλεταριάτο.

12. Ποιί$ ήταν d &λλ&ς σονέηαφς τής βιομηχανικής έπανά- στοκτας;

Ή μεγάλη βιομηχανία δημιούργησε, μέ τήν Ατμομηχανή καί

34

μέ τί; άλλες μηχανές, τά μέσα γιά νά αυξάνεται γρήγορα, μέ λίγα Ιξοδα καί Απεριόριστα, ή βιομηχανική παραγωγή. Ό έλεύθε- ρο; συναγωνισμός πού έπέβαλε ή μεγάλη βιομηχανία πήρε γρή­γορα, ές αιτίας αύτής τής εύκολίας τής παραγωγής, Ενα χαρα­κτήρα κατεξοχήν βίαιο. 'Ενας τεράστιος άρισμός κεφαλαιούχων ρίχτηκαν στή βιομηχανία καί σύντομα άρχισαν νά παράγουν πε­ρισσότερα άπ’ δ,τι ήταν δυνατό νά καταναλωθούν. Ή συνέπεια ήταν &τ·. τά έμττορεύ;ιατα πού είχαν παραχθεΐ δέν βρίσκανε πα­ραλήπτες κι Ιτσι προκλήθηκε αύτό πού δνομάζουν έμπορική κρί­ση. Τά έργοστάσια Αναγκάστηκαν νά στοηιατήσουν νά έργάζον- ται, οί έργοστασιάρχες χρεωκόπησαν καί ot έργάτες καταδικά­στηκαν στήν πείνα. Παντού ξαπλώθηκε μιά μεγάλη άθλιότητα. 'Γστερα άπό κάμποσο καιρό, κι δταν τά περίσσια έμπορεύματα πουλήθηκαν, τά έργοστάσια άρχισαν νά ξαναεργάζονται, τά με­ροκάματα αυξήθηκαν καί σιγά - σιγά ot δουλειές πήγαιναν κα­λύτερα άπό κάθε άλλη φορά. "Οχι δμως γιά πολύ μεγάλο διά­στημα, γιατί ξανά παραχτήκανε περίσσια έμπορεύματα καί προκλή­θηκε |ΐιά νέα κρίση, πού βάδισε τήν Ιδια Ακριβώς πορεία μέ τήν προηγούμενη. ’Ετσι, άπ’ τήν Αρχή αύτοΟ τοϋ αιώνα ή κατάσταση τής βιομηχανίας συνεχώς διακυμάνθηκε άνάμεσα σέ περιόδους εύημερίας καί περιόδους κρίσης καί σχεδόν κανονικά, κάθε πέν­τε ή έφτά χρόνια, δημιουργήθηκε μιά παρόμοια κρίση, πού κά­θε φορά Ακολουθιόταν Από μιά μεγάλη άθλιότητα γιά τούς έργά­τες, μιά γενική έπαναστατική ζύμωση κι εναν ξεχωριστό κίνδυ­νο γιά δλόκληρο τό σημερινό καθεστώς.

13. Ποιί{ elvew ei aovrnmss αύτών <νΰν έμτκφιχΰν χρυσών ηοϋάναηβφάγβνται σέ xecvevuxa & αιτήματα;

Ή π ρ ώ τ η , είναι δτι ή μεγάλη βιομηχανία, μ’ δλο πού ή Εδια, στό διάστημα τής πρώτης περιόδου τής άνάπτυξής της, δημιούργησε τόν έλεύθερο συναγωνισμό, δέ συμβιβάζεται πιά μέ τόν έλεύθερο συναγωνισμό' δτι ό έλεύθερος συναγωνισμός καί, γενικά, ή άσκηση τής βιομηχανικής παραγωγής άπό άπομονω- μένα πρόσωπα γίνανε γι’ αύτήν ένα έμπόδιο πού πρέπει νά τό ανατρέψει καί θά τό άνατρέψει' δτι ή μεγάλη βιομηχανία δσο θά Ασκείται πάνω στή σημερινή βάση, δέν μπορεΐ νά ύπάρξει χω­ρίς νά όδηγεϊ, κάθε πέντε ή έφτά χρόνια, σ’ ενα γενικό χάος, πράγμα πού θέτει κάθε φορά σέ κίνδυνο δλόκληρο τόν πολιτισμό καί πού δχι μονάχα γκρεμίζει στήν Αθλιότητα τούς προλετάρι­ους, Αλλά έπίσης σπρώχνει στή χρεωκοπία κι Ινα μεγάλο Αρι­θμό Αστών. "Οτι, κατά συνέπεια, ή μεγάλη βιομηχανία ή θ’ αύ-

35

τοκαταστραφεΐ ή ίδια, πράγμα πού είναι κάτι τό απόλυτα αδύ­νατο, ή θά καταλήξει νά έπιβάλλει μιά όλοκληρωτικά νέα όργά- νωση τής κοινωνίας, στήν όποία ή βιομηχανική παραγωγή δέ θά διευθύνεται πια άπό όρισμένους βιομηχάνους πού άλληλοσυναγω- νίζονται, μά άπό όλόκληρη τήν κοινωνία, σύμφωνα μ’ ένα κα­θορισμένο σχέδιο καί σύμφωνα μέ τίς άνάγκες δλων τών ;«λων τής κοινωνίας.

Δ ε ύ τ ε ρ ο , ή μεγάλη βιομηχανία καί ή δυνατότητα πού δημιουργεί γιά μιάν άπεριόριστη έπέχταση τής παραγωγής έπιτρέπουν τόν έρχομό ένός κοινωνικού καθεστώτος στό όποιο θά παράγεται έκείνη ή ποσότητα τών μέσων ύπαρξης, πού θά δίνει στό κάθε μέλος τής κοινωνίας τή δυνατότητα ν’ άναπτύσσει καί νά χρησιμοποιεί έλεύθερα τίς δυνάμεις του καί τίς ίδιαίτε- ρές του ικανότητες, καί μάλιστα κατά τέτοιο τρόπο πού αύ­τή. ή Γδια ή Ιδιότητα τής μεγάλης βιομηχανίας πού, στή σύγ­χρονη κοινωνία, δημιουργεί τήν άθλιάτητα καί προκαλεϊ δλες τις εμπορικές κρίσεις, θά εξαφανίσει στά πλαίσια μιας άλλης κοι­νωνικής οργάνωσης αύτή τήν αθλιότητα κι’ αύτές τίς κρίσεις.

Άποδείχτηκε λοιπόν καθαρά:α ') δτι σήμερα δλα αύτά τά κακά δέν έχουν τήν αιτία

τους παρά σ’ ενα κοινωνικό καθεστώς πού δέν άνταποκρίνετα·. πιά ρτίς άναγκαιότητες.

. € ') δτι άπό τώρα ύπάρχουν τά μέσα γιά νά έςαφανίσουμε όλοκληρωτικά αύτά τά κακά μέ τήν όργάνωση ένός νέου κοινωνι­κού συστήματος.

14. Πομ δά rtpewi νά είναι αύτό τό νέο κοινωνικό αυατημα;

Πρώτα - πρώτα θά πρέπει ν’ άφαιρέσει τή διεύθυνση τής βιομηχανίας καί δλων τών κλάδων τής παραγωγής γενικά άπό τά μεμονωμένα άτομα, πού συναγωνίζονται μεταξύ τους, γιά νά τήν παραδώσει σ’ όλόκληρη τήν κοινωνία — πράγμα πού σημαί­νει δτι βιομηχανία καί κλάδοι παραγωγής θά διευθύνονται κατά τρόπο πού νά ικανοποιούν τό κοινό συμφέρον, σύμφωνα ,μ’ ιΐνα κοινό σχέδιο καί μέ συμμετοχή δλων τών μελών τής κοινωνίας. Κατά συνέπεια, θά καταργήσει τό συναγωνισμό καί στή θέση του θά τοποθετήσει τή συλλογικότητα. Ά π’ τήν άλλη, — Ιχοντας ύπ’ δψη μας δτι ή άσκηση τής βιομηχανίας άπό χωριστά άτομα συ­νεπάγεται άναγκοστικά τήν ύπαρξη τής άτομικής ιδιοκτησίας κι ϊτι ό συναγωνισμός δέν είναι τίποτ’ άλλο άπό έκεϊνον τόν τρόπο τής βιομηχανικής δραστηριότητας πού ένας όρισμένος άριθμός χω­ριστών ατόμων τή διευθύνουν, — βγαίνει τό συμπέρασμα δτι ή

36

άτομική ίδιοχτηαία είναι άχώριστη άπό τή διεύθυνση τής βιομη­χανίας άπό άπο;ιονωμένα άτομα καί άπ’ τό συναγωνισμό. Πρέ­πει λοιπόν έπίσης νά καταργηθεϊ ή άτομική ίδιοχτησία καί ν’ άντικατασταθεϊ μέ τήν κολλεχτιβίστικη χρησιμοποίηση δλων τών μέσων παραγωγής καί τή διανομή δλων τών προϊόντων σύμφωνα μέ μια κοινή συμφωνία, μ’ αύτό δηλαδή πού τό όνομάζουν κοινό­τητα τών άγαθών- Μάλιστα, ή κατάργηση τής άτομικής παρα­γωγής είναι ή πιό σύντομη ή πιό χαρακτηριστική συγκεφαλαίω­ση αύτοΰ τού μετασχηματισ;ιοϋ δλόκληρης τής κοινωνίας, πού τήν καθιστά αναγκαία ή άνάπτυξη τής βιομηχανίας. Γι’ αύτό τό λό­γο άποτελεϊ, δικαιολογημένα, τήν κύρια διεκδίκηση τών κομμου­νιστών-

15. Δέν ήταν αρχγε δυνατή &λλοτί ή κοοι*άργιΐ>αηη τής άτομ»κηςiCiejcntokc?;

’Οχι. Κάθε μετασχηματισμός τοΰ κοινωνικού συστήματος, κά­θε αλλαγή στίς σχέσεις ιδιοκτησίας, είναι ή άναγκαία συνέπεια :ή; εμφάνισης νέων παραγωγικών δυνάμεων, πού δέν άνταποκρί- νονται πια στίς παλιές σχέσεις ιδιοκτησίας. Ή ίδια ή άτομική ιδιοκτησία Εμφανίστηκε μ’ αύτόν τόν τρόπο. Γιατί δέν υπήρξε πάντα ή άτομική ιδιοκτησία. Ό ταν, στά τέλη τού μεσαίωνα, έμ- φανίστηκε ενας νέος τρόπος παραγωγής μέ τή μανιφακτούρα, τρό­πος παραγωγής πού έρχόταν σέ αντίθεση μέ τή φεουδαρχική καί συντεχνιακή ιδιοκτησία τής έποχής, τότε αύτή ή παραγωγή τής μανιφακτούρας, πού δέν άνταποκρινόταν πια στίς παλιές σχέσεις ιδιοκτησίας, γεννοβόλησε μιά νέα μορφή ιδιοκτησίας: τήν ατο­μική ιδιοκτησία. Πραγματικά, γιά τή μανιφακτούρα καί γιά τήν πρώτη περίοδο άνάπτυξης τής μεγάλης βιομηχανίας, δέν ύπήρχε άλλη δυνατή μορφή Ιδιοκτησίας άπ’ τήν άτομική ιδιοκτησία, άλ­λη δυνατή μορφή κοινωνίας άπ’ τήν κοινωνία πού θά στηριζόταν στήν άτομική Ιδιοκτησία. Όσον καιρό ot άνθρωποι δέ θά μποροΟν να παράγουν μιά Ικανοποιητική ποσότητα προϊόντων πού νά είναι δχι μονάχα άρκετή γιά δλους,μά καί νά μένει άκόμα ενα περίσσευ­μα γιά τήν αύξηση τοΟ κοινωνικού κεφαλαίου καί γιά τήν άνά- πτι»ςη τών παραγωγικών δυνάμεων, πρέπει ύποχρεωτικά νά υ­πάρχει μιά κυρίαρχη τάξη, πού νά έχει στή διάθεσή της τις πα­ραγωγικές δυνάμεις τής κοινωνίας, καθώς καί μιά τάξη φτώχιά, καί καταπιεζόμενη. Ή συγκρότηση καί ό χαρακτήρας αύτών τών τάξεων έξαρτιόνται κάβε φορά άπ’ τό βαθμό άνάπτυξης τής παρα­γωγής. Έ μεσαιωνική κοινωνία, πού στηρίζεται στήν καλλιέρ­γεια τής γής, μας δίνει τόν μεσαιωνικό άρχοντα καί τόν δουλο-

37

πάρβικο. Οί πόλεις του τέλους τοΟ μεσαίωνα μάς δίνουν τόν άρχι- χεφοτέχνη, τόν συντεχνίτη καί τόν μεροκαματιάρη. Ό δέκατος έ­βδομος αίώνας, τόν Ιδιοκτήτη τής μανιφακτούρας καί τόν έργά- τη κι ό δέκατος Ινατος αίώνας, τό μεγάλο βιομήχανο καί τόν προλε­τάριο. Είναι φανερό δτι, ώς τά σήμερα, ot παραγωγικές δυνάμεις δέν ήσαν άρκετά Ανεπτυγμένες γιά νά παράγουν άρκετά γιά δ- λους, ώστε ή άτθ|*ική Ιδιοχτησία νά μετατρέπει σέ βάρος καί έμ~ό- διο γιά τήν άνάπτυξή τους. Σήμερα δμως πού:

α ') Σά συνέπεια τής Ανάπτυξης τής μεγάλης βιομηχανίας,, συγκεντρώθηκαν κεφάλαια καί παραγωγικές δυνάμεις ένός άγνω­στου μέχρι χθές μεγέθους καί ύπάρχουν τά μέσα γιά ν’ αυξηθούν αύτές ot παραγωγικές δυνάμεις ραγδαία καί κατά τρόπο Απεριό­ριστο, ακόμη'

β') Πού, αύτές ot παραγωγικές δυνάμεις είναι συγκεντρω­μένες στά χέρια ένός μικρού Αριθμού Αστών, ένώ ή μεγάλη [ΐά- ζα τού λαού ξεπέφτει δλο καί πιό πολύ στό προλεταριάτο καί πού ή κατάσταση τού τελευταίου γίνεται τόσο πιό άθλια καί ανυπό­φορη δσο αύξάνουν τά πλούτη τών Αστών’

. γ ') ΙΙού αύτές ot ισχυρές παραγωγικές δυνάμεις, πολλα- σιάζονται μέ μιά τέτοια εύκολία κι ϊχουν ξεπεράσει σέ τέτοιο βα- θ;ιό τό πλαίσιο τής Ατομικής ιδιοκτησίας καί τού συστήματος, πού προκαλοϋν κάθε στιγμή τις μεγαλύτερες δυνατές Αναστατώσεις στό κοινωνικό σύστημα"

— Σήμερα λοιπόν, ή κατάργηση τής Ατομικής Ιδιοκτησίας έγινε δχι μόνο δυνατή, Αλλά έπίσης κι Απόλυτα Αναγκαία.

16, Ή χαηάφγηοη τής Ατομνφς ίύ'οκτηαίας civooi δυνατή μέ τον eipnvut& δρέμο;

Επιθυμητό θά ήταν νά είσαι ίτσι, κι οί κομμουνιστές θά ή­σαν' Ασφαλώς ot τελευταίοι πού θά παραπονιόταν γ ι’ αύτό. Οί κομμουνιστές ξέρουν πολύ καλά δτι δλες ot συνωοσίες είναι δχ·. μο­νάχα άσκοπες, μά άκόμα κι έπιζήμιες. Ξέρουν πολύ καλά δτι οί έπανάστάσεις δέν γίνονται αύθαίρετα καί μέ διαταγή, μά δτι υ­πήρξαν παντού καί πάντα ή Αναγκαία συνέπεια συνθηκών τελεί­ως Ανεξάρτητων Απ’ τή θέληση καί τήν καθοδήγηση δοσμένων κομμάτων καί όλοκλήρων τάξεων. Βλέπουν δμως έπίσης δτι ή Ανάπτυξη τού προλεταριάτου προσκρούει σχεδόν σ’ δλες τί; πο­λιτισμένες χώρες σέ μιά βάρβαρη περιστολή κι δτι μ’ αύτό τόν τρόπο οί ίδιοι ot άντίπαλοι τών κομμουνιστών έργάζονται μ’ δλες του£. τις δυνάμεις γιά τήν έπανάσταση. Ά ν λοιπόν τελικά δλα αυτά σπρώξουν τό καταπιεζόμενο προλεταριάτο στήν έπανάστα-

ση, εμείς οί κομμουνιστές θά ύπερασπίσουμε τότε μέ τή δράση |ΐας καί μέ τό Γδιο σταθερό τρόπο πού τό χάνουμε μέχρι τώρα μέ τό λόγο, τήν ύπόθεση τών προλεταρίων-

17. Ή χαΐτάρνποπ τής ατομικής ΙδκΜτησΐας είναι δυνατή μ’ ένα μένβ χτύπημα;

Ό χ ι, καί στόν ίδιο βαθμό πού δέ μπορούμε μ έ μ ι α ς ν’ άναπτύξουμε τίς παραγωγικές δυνάμεις πού ήδη ύπάρχουν, Ε­τσι ώστε νά γίνει δυνατή ή έγκαθίδρυση μιας κολλεκτιβίστικης οικονομίας άπ’ τή μιά μέρα στήν άλλη. Ή προλεταριακή έπανά- σταση, πού δλα δείχνουν δτι πλησιάζει, θά μπορέσει συνεπώς νά μεταμορφώσει λίγο - λίγο τή σύγχρονη κοινωνία καί δέ θά μπο­ρέσει όλοκληρωτικά νά έξαφανίσει τήν άτομική ιδιοκτησία παρά |ΐόνο δταν θά Εχει δημιουργηθεΐ ή άναγκαία ποσότητα μέσων πα- ραγώγής.

18. Ποια elvon ή nepeia πού θά πάρει αύτή ή emovecaiaen;

Πρώτα άπ’ δλα θά έγκαταστήσει Ενα δ η μ ο κ ρ α τ ι ­κ ό κ α θ ε σ τ ώ ς καί, μέσον αύτοΟ τοΰ Γδιου, άμεσα ή Εμ­μεσα, τήν πολιτική κυριαρχία τ»0 προλεταριάτου. ’Αμεσα στήν ’Αγγλία, δπου οί προλετάριοι άποτελοϋν ήδη τήν πλειοψηφία τοΟ πληθυσμού. Έμμεσα στή Γαλλία καί τή Γερμανία, δπου ή πλειο­ψηφία τοϋ λαού άποτελεΐται δχι μονάχα άπό προλετάριους, |ΐά έπίσης άπό άγρότες μέ μικρή Εκταση γής καί μικροαστούς πού βρίσκονται άκόμα στό δρόμο τής προλεταριοποίησης, πού έξαρτιόν- ται, γιά δτι άφορδ τήν ικανοποίηση τών πολιτικών τους συμφε­ρόντων, δλο καί πιό πολύ άπ’ τό προλεταριάτο καί πού θά πρέπει, κατά συνέπεια, νά συνενώσουν γρήγορα τίς προσπάθειές τους μέ τίς διεκδικήσεις τοΰ προλεταριάτου. Αύτό θά απαιτήσει Ισως Εναν καινούργιον άγώνα μά πού δέν μπορεΐ παρά νά τελειώσει μέ τή νίκη τοΰ προλεταριάτου.

Ή δημοκρατία δέ θά είχε τήν παραμικρή χρησιμότητα γιά τό προλεταριάτο, άν τό τελευταίο δέν τή χρησιμοποιούσε άμεσα γιά νά πάρει έκτεταμένα μέτρα πού θά συνεπάγονταν ενα άμεσο χτύ­πημα στήν άτομική ίδιοχτησία καί πού θά έξασφάλιζε τήν ύπαρ­ξη τοΰ προλεταριάτου. Τά σπουδαιότερα άπ’ αύτά τά μέτρα, τέ­τοια δπως πηγάζουν αναγκαστικά άπ’ τίς σύγχρονες συνθήκες, εί­ναι τά άκόλουθα:

α ') Περιορισμός τής ατομικής Ιδιοκτησίας μέ προοδευτικούς

39

φόρους, υψηλούς φόρους στίς κληρονομιές, κατάργηση τοϋ δικαιώ­ματος τής κληρονομιάς στήν έκ πλαγίου συγγένεια (άδελφοί, ά- νήψια, κλπ., κλπ.), άναγκαστικά δάνεια, κλπ.

6 ') (Απαλλοτρίωση) προοδευτική τών γαιοκτημόνων, τών βιομηχάνων, τών ίδιοχτητών σιδηροδρόμων καί τών έφοπλιστών, κατά ενα μέρος μέ τόν συναγωνισμό τής βιομηχανίας τοϋ Κρά­τους καί κατά ενα άλλο άμεσα μέ άποζημίωση πού θά καταβλη­θεί σέ χαρτονομίσματα assign ants *;

γ ') Κατάσχεση τών άγαθών δλων τών έμιγκρέδων καί στα­σιαστών που έξεγέρθηκαν ένάντια στήν πλειοψηφία τοϋ λαοΟ'

δ ') ’Οργάνωση τής έργασίας ή χρησιμοποίηση τών έργα- τών σέ γαιοκτησίες, έργοστάσια καί έθνικά έργαστήρια, γεγονός πού θά έξαφανίσει τό συναγωνισμό ανάμεσα στους έργάτες καί θά ύποχρεώσει έκείνους άπό τους βιομήχανους πού θά ύπάρχουν άκόμα νά καταβάλουν τό ίδιο υψηλό μεροκάματο μέ τό Κράτος-

ε’) "Ιση Υποχρεωτική δουλειά γιά δλα τά μέλη τής κοινωνί­ας ώς τήν πλήρη κατάργηση τής άτομικής Ιδιοκτησίας' συγκρότη­ση βιομηχανικών στρατών, ιδιαίτερα γιά τή γεωργία’

στ') Συγκέντρωση στά χέρια του Κράτους τοϋ συστήματος τής πίστης καί τής έμπορίας τοϋ χρή|ΐατος, μέ τή δημιουργία μιας έθνικής τράπεζας, μέ κεφάλαιο τοϋ κράτους, καί κατάργηση δ­λων τών ιδιωτικών τραπεζών"

ζ ') Πολλαπλασιασμός τών κρατικών έργοστασίων, τών έρ- γαστηρίων, τών σιδηροδρόμων, τών άτμοπλοίων, έκχερσώσεις ί ­λών τών γαιών καί καλυτέρευση τών γαιών πού καλλιεργούνται ήδη, στό μέτρο πού αυξάνουν τά κεφάλαια καί ό άριθμός τών έρ- γαζομένων πού διαθέτει ή χώρα:

η ') ’Εκπαίδευση δλων τών παιδιών, άπ’ τή στιγμή πού θά μποροϋν νά ζοϋν καί κινούνται χωρίς τήν δμεσο άνάγκη τών μη­τρικών περιποιήσεων, σ’ έθνικά ιδρύματα καί μ’ έξοδα τοϋ Εθνους. (Βιομηχανική άνατροφή καί έργασία) ·

θ ') Οίκοδόμηση μεγάλων συγκροτημάτων πάνω στά έθνικά κτήματα γιά νά χρησιμεύουν γιά κατοικία σέ κοινότητες πολιτών πού ασχολούνται στή βιομηχανία ή τή γεωργία, καί πού θά συνε­νώνουν τά πλεονεχτήματα τής αστικής ζωής καί τής ζωής τής ύ- παίθρου, χωρίς τά μειονεκτήματά τους-

ι') Γκρέμισμα δλων τών άνθυγιεινών κατοικιών καί συνοικι­ών, καθώς καί δσων είναι κακοκατασκευασμένες'

* assignauts χβρτονομίαματα πού ή αξία τους ήταν 6ριομένη, κτημα­τική. ΙΙρωτοεμφαν-Ιατηκαν στ4 1799 καί χαταογήθηκαν στά 1797.

40

·.%') Ίσο δικαίωμα διαδοχής στά νόμιμα καί τά μή νόμιμα παιδιά.

ιβ ) Συγκέντρωση δλων τών μέσων μεταφοράς στά χέρια τοϋ Κράτους.

Φυσικά δλα αυτά τά μέσα δέ θά μπορέσουν νά έφαρμοστοϋν μέ μιά;. Καθένα δμως άπ’ αύτά δόηγεϊ Αναγκαστικά στό Επόμε­νο. "Οταν μιά φορά δοθεί τό πρώτο Αποφασιστικό χτύπημα στήν Ατομική ιδιοχτησία, τότε τό προλεταριάτο θά δεϊ δτι είναι ύποχρεω- μένο νά προχο)ρεϊ συνεχώς καί νά συγκεντρώνει δλο καί πιό πο­λύ στά χέρια τοϋ Κράτους δλο τό κεφάλαιο, τή γεωργία καί τή βιομηχανία, τις μεταφορές καί τις Ανταλλαγές. Αύτός είναι δ σκοπός πού έπιδιώκουν δλα αύτά τά μέτρα, θά είναι έφαρμόσιμα καί θά έπιτύχουν τό συγκεντρωτικό τους Αποτέλεσμα στό βαθμό καί τό μέτρο πού θ’ Αναπτύσσονται οί παραγωγικές δυνάμεις τής χώρας, χάρη στήν έργασία τοϋ προλεταριάτου.

Τέλος, δταν δλόκληρο τό κεφάλαιο, δλόκληρη ή παραγωγή καί δλες οί Ανταλλαγές θά συγκεντρωθούν στά χέρια τοϋ Κρά­τους, ή Ατομική Ιδιοκτησία θά καταρεύσει άπό μόνη της καί τό χρήμα θά γίνει περιττό. Καί ή παραγωγή θά αύξηθεΐ καί ot Αν­θρωποι θά μεταμορφωθούν σέ τέτοιο σημείο πού θά γίνει έπίσης δυνατό νά καταργηθοϋν οί τελευταίες σχέσεις τής παλιάς κοινω-

19. Αύτή ή ίηανΑστααη θά γίνε» μονάχα σέ μιά χώρο»;

Ό χ ι. Ή μεγάλη βιομηχανία, δημιουργώντας τήν παγκόσμιο Αγορά, προσέγγισε ήδη τόσο στενά Αναμεταξύ τους τούς λαούς τής γής, καί ειδικά τούς πιό πολιτισμένους, πού κάθε λαός Εξαρ- τϊται στενά πιά Απ’ δ,τι συμβαίνει στούς Αλλους. Ενοποίησε Α­κόμα σέ τέτοιο σημείο σέ δλες τις πολιτισμένες χώρες τήν κοινω­νική ά/έλιξη πού, σ’ δλες αύτές τις χώρες, ή Αστική τάξη καί τό προλεταριάτο γίνανε ot δυό σημαντικότερες τΑξεις στήν κοινω­νία καί δ Ανταγωνισμός Ανάμεσα σ’ αύτές τις δυό τάξεις έγινε σήμερα ό βασικός Ανταγωνισμός τής κοινωνίας. Κατά συνέπεια, ή κομουνιστική Επανάσταση δέ θά είναι μιά καθαρά έθνική Επα­νάσταση. θά πραγματοποιηθεί σύγχρονα σ’ δλες τις πολιτισμέ­νε; χώρες, δηλαδή τουλάχιστο στήν Αγγλία, στήν ’Αμερική, στή Γαλλία καί στή Γερμανία, θ ’ Αναπτυχτεί σέ κΑθε μιά Απ’ αύτές τί; χώρες αργά ή γρήγορα, ανάλογα μέ τό άν ή μιά ή ή 4λλη Απ’ αύτές τις χώρες διαθέτει μιά βιομηχανία πιό Ανεπτυγμένη, ενα μεγαλύτερο έθνικό πλοϋτο καί μιά μεγαλύτερη μάζα πα­ραγωγικών δυνΑμεων. Γι’ αύτό τό λόγο θά είναι πιό Αργή καί πιό

41

δύσκόλη στή Γερμανία καί ταχύτερη καί πιό εδκολη στήν ’Αγγλία, θά δόσει έπίσης σ’ δλες τΙς άλλες χώρες τής γήινης σφαίρας μιά τεράστια ώθηση πρός τά μπρός καί θά μετατρέψει πλέρια τόν τρόπο τής ανάπτυξής τους. Είναι μιά παγκόσμια έπανάσταοη καί θά Ιχει, κατά συνέπεια, 2να διεθνές ύπόβαθρο.

20. , Ποιέ; Βχ «Ιναι el βυνέηει«ς τής χΛτάργηατχ τής άτομιχή£■ * UeNTtia(M$;

Μέ τό νά πάρει άπ’ τούς άτομικούς κεφαλαιούχους δλες τίς παραγωγικές δυνάμεις καί δλα τά μέσα μεταφοράς, καθώς καί τήν άνταλλαγή καί τήν κατανομή τών προϊόντων, μέ τό νά τίς διευθύνει σύ;ιφωνα μ’ ένα σχέδιο πού θά £χει καταρτιστεί σέ συν­δυασμό μέ τούς πόρους καί τΙς ανάγκες τής άνθρώπινης κοινότη­τας, ή κοινωνία θά έξαφανίσει άπ’ τήν άρχή δλες τίς καταστρε­πτικές συνέπειες πού συνδέονται μέ τό σύστημα πού διαχειρίζε­ται σήμερα τή μεγάλη βιομηχανία. ’Εξαφανίζονται ot κρίσεις. Ή αναπτυγμένη παραγωγή, πού είναι στήν πραγματικότητα, 3τή σύγχρονη κοινωνία, μιά ύπερπαραγωγή καί άποτελεί μιά τόσο σημαντική αίτία άθλιότητας, δέ θ’ άρκεϊ πιά γιά τΙς ανάγκες μας καί θά πρέπει νά διευρυνθεϊ άκόμα περισσότερο. ’Αντί νά δημιουργεί άθλιότητα ή παραγωγή, πέρα άπ’ τίς άνάγκες τής κοινωνίας, θά έξασφαλίσει τήν ικανοποίηση τών αναγ­κών 2λων τών άνθρώπων καί θά έμφανίσει νέες άνάγκες, μαζΰ μέ τά μέσα τής ικανοποίησής τους. θ ’ άποτελέσει τόν δρο ν.τ.\ τήν αίτία νέων προόδων πού θά τις πραγματοποιεί χωρίς νά ρίχνει πε­ριοδικά, δπως συμβαίνει μέχρι τώρα, σέ αναταραχή τήν κοινω­νία. Ή μεγάλη βιομηχανία, άπελευθερωμένη άπ’ τό ζυγό τή; ί- διοχτησίας, θά άποκτήσει τέτοιες διαστάσεις πού ή σημερινή της έπέκταση θά φαίνεται τόσο ταπεινή δσο ή μανιφακτούρα δί­πλα στή ι^εγάλη μοντέρνα βιομηχανία. Ή άνάπτυξη τής βιομη­χανίας θά θέσει στή διάθεση τής κοινωνίας μιά μάζα προϊόντων ίχανή γιά νά ικανοποιήσει τις άνάγκες δλων. Κατά τόν ίδιο τρό­πο ή γεωργία πού, κάτω άπ’ τό καθεστώς τής άτομικής ιδιοκτη­σίας καί τής κατάτμησής της, δυσκολεύεται νά έπωφεληθεΐ άπ’ τίς- τελειοποιήσεις καί άπ’ τις έπιστημονικές άνακαλύψε:; πού ήδη Ζχουν πραγματοποιηθεί, θά γνωρίσει μιάν όλότελα νέα άνα- πτέρωση καί θά θέσει στή διάθεση τής κοινωνίας μιάν όλότϊλχ έπαρκή ποσότητα προϊόντων. "Ετσι, ή κοινωνία θά παράγει αρ­κετά προϊόντα γιά νά μπορέσει νά όργανώσει τήν κατανομή του; κατά τρόπο πού νά Ικανοποιεί τίς άνάγκες δλων της τ©ν μελών. Ή διαίρεση τής κοινωνίας σέ διαφορετικές κι άνταγωνιστικές τά­

42

ξεις, θά γίνει Ιτσι περιττή. Καί θα γίνει δχι μονάχα περιττή άλλα άκόμα κι άσυμβίβαστη μέ τό νέο κοινωνικό καθεστώς. Ή ύπαρξη τών τάξεων προκαλεΐται άπ’ τόν καταμερισμό τής έργασί­ας. Στή νέα κοινωνία ό καταμερισμός τής δουλειάς, μέ τΙς σύγ- χρονές του μορφές, θά έξαφανιστεϊ όλότελα. Γιατί, γιά νά φέρου­με τή βιομηχανική καί άγροτική παραγωγή στό έπίπεδο γιά τό όποιο μιλήσαμε, δέν άρκοϋν τά μηχανικά καί χημικά μέσα. Οί Ικανότητες τών άνθρώπων πού χρησιμοποιούν αύτά τά μέσα θά πρέπει έπίσης ν’ άναπτυχθοϋν στήν ίδια άναλογία. Ό πω ς άκρι- βώς ot άγότες καί ot έργάτες τής μανιφακτούρας τοϋ περασμέ­νου αΙώνα τροποποίησαν όλότελα τόν τρόπο τής ζωής τους καί γίνανε μάλιστα άνθρωποι όλότελα διαφορετικοί, δταν πιά ένσω- ματώθηκαν στή μεγάλη βιομηχανία, μέ τόν ϊδιο ιρόπο ή κολλε- κτιβίστικη διαχείριση τών παραγωγικών δυνάμεων άπ’ τό σύνο­λο τής κοινωνίας καί ή νέα Ανάπτυξη τής παραγωγής που θά προκύψει θά χρειαστοΟν καί θά δημιουργήσουν ανθρώπους τέλεια διαφορετικούς άπ’ τούς σημερινούς. Ή κοινωνική διαχείριση τής παραγωγής δέν μπορεΐ νά έξασφαλιστεΐ άπό άνθρώπους πού, ό­πως συμβαίνει σήμερα, θά ήσαν στενά ύποταγμένοι σ’ Εναν ιδιαί­τερο κλάδο τής παραγωγής κι άλυσοδεμένοι μ’ αυτόν πού τούς έκμεταλλεύεται, ένώ δέν έχουν άναπτύξει παρά μ ι ά μ ο ­ν ά χ α άπ’ τις Ικανότητές τους σέ βάρος τών άλλων καί δέ γνωρίζουν παρά ε ν α μονάχα κλάδο κι άκόμα περισσότερο Ινα μονάχα μέρος κάποιου κλάδου τής παραγωγής. ”Ηδη, ή σύγ­χρονη βιομηχανία έχει δλο καί λιγότερη άνάγκη άπό τέτοιους- ανθρώπους. Ή βιομηχανία πού ασκείται άπό κοινού καί σύμφωνα μ’ £να σχέδιο, άπ’ τό σύνολο τής ανθρώπινης κοινότητας, προ­ϋποθέτει άνθρώπους πού ot Ικανότητές τους θά είναι Ανεπτυγμέ­νες πρός δλες τις κατευθύνσεις καί θά είναι σέ θέση νά κυριαρ­χήσουν πάνω σ’ δλόκληρο τό σύστημα παραγωγής. Ό καταμερι­σμός τής έργασίας, πού ήδη Ιχει ύπονομευθεΐ άπ’ τήν πρόοδο· τής μηχανουργίας καί πού τόν εναν τόν κάνει χωρικό, τόν άλ­λο παπουτσή, τόν τρίτο έργάτη βιομηχανίας, καί τόν τέταρτο κερ- δοσκόπο τού χρηματιστηρίου, θά έξαφανιστεϊ λοιπόν τελείως. Ή έκπαίδευση θά δώσει τή δυνατότητα στούς νέους ν’ άφομοιώσουν γρήγορα, στά πλαίσια τής πρακτικής, δλόκληρο τό παραγωγικό σύ­στημα, θά τούς δημιουργήσει συνθήκες γιά νά περάσουν Αλληλο­διάδοχα άπ’ τόν ενα στόν άλλον στούς διάφορους κλάδους παρα­γωγής, σύμφωνα |ΐέ τις άνάγκες τής κοινωνίας ή τις προσωπικές τούς κλίσεις. Κατά συνέπεια θά τούς άπελευθερώσει άπ’ αύ"ό τό ΙίΛνόπλρυρο χαρακτήρα πού έπιβάλλει σέ κάθε άτομο ό σύγχρο­νος . καταμερισμός τής έργασίας. Έτσι, ή κοινωνία πού θά είναι

43-

οργανωμένη πάνω στήν κομμουνιστική βάση 64 δώσει στά μέλη της τή δυνατότητα νά χρησιμοποιήσουν πρός δλες τις κατευθύν­σεις τΙς ίκανότητές τους, πού κι αύτές θά έχουν άρμονικά άνα- πτυχθεϊ. Κι άπ’ έδώ προκύπτει δτι κάθε διαφορά άνάμεσα στίς τάξεις θά Εξαφανιστεί στόν Γδιο βαθμό άναπόφευκτα. Έτσι πού ή κο|ΐμουνιστική κοινωνία, άπ' τή μιά νά είναι ασυμβίβαστη μέ τήν ύπαρξη τών τάξεων καί, άπ’ τήν άλλη, ή Γδια νά προμηθεύ­ει τά μέσα γιά νά καταργηθοϋν αύτές οί ταξικές διαφορές.

’Απ’ αύτό τό γεγονός θά έξαφανιστεϊ έπίσης καί δ άνταγω- νισ;ιός άνάμεσα στήν πόλη καί τήν ύπαιθρο. Ή άσκηση τής γεωρ­γίας καί τής βιομηχανίας άπ’ τούς ίδιους άνθρώπους — άντί ν’ άποτελει τήν ένέργεια διαφορετικών τάιξεων — άποτελει έναν α­ναγκαίο δρο τής κομμουνιστικής όργάνωσης, έστω καί γιά έντε- λώς ύλικούς λόγους. Ό διασκορπισμός στά χωριά τοϋ πληθυσμού πού άσχολεΐται μέ τή γεωργία, δίπλα στή συγκέντρωση τοΟ βιο­μηχανικού πληθυσμού στις πόλεις, είναι ένα φαινόμενο πού άν- ταποκρίνεται σέ μιά κατώτερη βαθμίδα άνάπτυξης τής γεωργί­ας καί τής βιομηχανίας κι άποτελεί έμπόδιο στήν πρόοδο, πράγ­μα πού γίνεται αίσθητό άκόμα καί άπό σήμερα.

Ή γενική συνένωση δλων τών μελών τής κοινωνίας μέ σκο­πό τήν κολλεκτιβίστικη καί έλλογη χρησιμοποίηση τών παραγω­γικών δυνάμεων, ή έπέκταση τής παραγωγής σέ τέτοιες διαστά­σεις πού νά μπορεΐ νά ίκανοποιεΐ τις άνάγκες δλων, ή έκμηδέ- νι 3η μιας κατάστασης πραγμάτων στήν όποία ot άνάγκες ένός μέρους τοϋ πληθυσμού Ικανοποιούνται σέ βάρος τών άναγκών τοϋ άλλου, ή όλοκληρωτική κατάργηση τών τάξεων καί τών άνταγω- νισμών τους, ή όλόπλευρη άνάπτυξή τών Ικανοτήτων δλων τών με­λών τής κοινωνίας—χάρη στήν κατάργηση τού καταμερισμού τής έργασίας έτσι δπως εφαρμοζόταν ώς σήμερα, χάρη στήν παιδεία πού στηρίζεται στήν έργασία, χάρη στήν έναλλαγή δραστηριό­τητας καί στή συμμετοχή δλων στίς χαρές πού δημιουργούνται άπ’ δλους, καί τέλος χάρη στό συγκερασμό τής πόλης καί τοϋ χωριού— νά ποιές θά είναι οί κύριες συνέπειες τής κατάργησης τής ατομικής Ιδιοκτησίας.

21. dates 8ά είναι οί άντβηηακλχοίης του κομμουνιστικού wxBe- ατ&τος πάνω στήν οικογένεια;

θά μεταμορφώσει τις σχέσεις άνάμεσα στά δυό φύλα σέ σχέ­σεις καθαρά άτομικές, πού άφορούν μονάχα τά πρόσωπα πού συμμετέχουν σ’ αύτές, κι δπου ή κοινωνία δέν θά έχει λόγο γιά νά έπεμβαίνει. Αύτή ή μεταμόρφωση θά γίνει δυνατή χάρη στήν

44

κατάργηση τής ατομικής ιδιοκτησίας κα'ι τήν άνατροφή καί έκπαί- δευση τών παιδιών άπ’ τήν κοινωνία — γεγονός πού μ’ αύτό τόν τρόπο θά έκμηδενίσει τίς δυό βάσεις τοϋ σύγχρονου γάμου πού συνδέονται μέ τήν άτομική ιδιοκτησία, δηλαδή τήν έξάρτηση τής γυναίκας άπ’ τόν άντρα καί τήν εξάρτηση τών παιδιών άπ’ τούς γονείς. Αύτό δίνει έπίσης άπάντηση σ’ δλες τίς στριγγλιές τών άστών ήθικολόγων σχετικά μέ τήν κοινοχρησία τών γυναικών πού, δπως φαίνεται, θέλουν νά επιβάλλουν οί Κομμουνιστές. Ί ί κοινοχρησία τών γυναικών είναι ένα φαινόμενο πού άνήκει α­ποκλειστικά στήν άστική κοινωνία καί πού έφαρμόζεται σήμερα σέ πλατιά κλίμακα μέ τή μορφή τής πορνείας. Ή πορνεία δμως στηρίζεται πάνω στήν άτομική ιδιοκτησία κι έξαφανίζεται μαζύ της. Κατά συνέπεια, ή κομμουνιστική οργάνωση μακριά άπ’ τοΰ νά εισάγει τήν κοινοχρησία τών γυναικών, άντίθετα θά τήν κα­ταργήσει.

22. Πώς ή κομμού ν «mi οργάνωση 8« αυμπβριφαρβεϊ άπίναντι στις έΒ\·4νηινας ηβύ υπάρχουν;

.. Διατηρείται*.23. Πΰ{ θα συμπβρίφερθεΐ απέναντι στις θροαχείες πεύ ύηάρ-

-Jcouv;

Διατηρείται.

24. Σέ τί ξεχωρίζουν οί κομμουνιστές άιτ’ \ιβϋς ο«οιαλιστές;

Αύτοί πού τούς ονομάζουν σοσιαλιστές χωρίζονται σέ τρεις κατηγορίες.

Ή π ρ ώ τ η άποτελεΐται άπό όπαδούς τής φεουδαρχι­κής καί πατριαρχικής κοινωνίας, πού άφανίστηκε καί άφανίζε- ται καθημερινά άπ’ τή μεγάλη βιομηχανία, τό παγκόσμιο έμπό- ριο καί τήν άστική κοινωνία, πού οημιουργήθηκε άπ’ τήν πρώ­τη καί τό δεύτερο. Ή κατηγορία αύτή τών σοσιαλιστών βγά­ζει τό άκόλουθο συμπέρασμα άπό τά κακά τής σύγχρονης κοι-

* Ά ντϊ γιά άπάντηση στις έοωτήαεις 22 καί 23 διαβάζουμε στό χειρό­γραφο τή λέξη ^Διατηρείται*, πρ2γμα οπΰ χατά nioa πιθανότητα σημαίνει βτι πρέπει v i συνεχίσουμε v i θεωροΟμε γιά απάντηση έχεΟη πού διατυπώ­θηκε — xt ίποις διατυπώθηκε— ο’ ένα άπό τί προσχέδια τοϋ προγράμματος τής "Ενωσης τών Κομμουνιστών, πού ϊ ίν Ιφτασε ώς έμϊς.

45

'/ωνίας: δτι δηλαδή πρέπει v i ξαναποκαταστήσουμε τή φεουδαρ­χική καί πατριαρχική κοινωνία, πού άγνοοΟσε αύτά τά κακά. "Ο­λες τους οί προτάσεις τείνουν, άμεσα ή έμμεσα σ’ αύτό τό σκοπό. Αύτή ή κατηγορία τών Α ν τ ι δ ρ α σ τ ι κ ώ ν σοσιαλιστών 84 πρέπει νά καταπολεμούνται πάντα κατά τρόπο ένεργητικό άπ’ τούς κομμουνιστές, γιατί παρά τήν προσποιητή συμπάθεια πού δείχνουν στό ζήτημα τής αθλιότητας τοϋ προλεταριάτου καί τά δάκρυα πού χύνουν γ ι’ αύτό τό θέμα:

α) Βάζουν στόν έαυτό τους μιάν έπιδίωξη πού είναι αδύνατο νά πραγματοποιηθεί'

6 ') Προσπαθοϋν νά έπαναφέρουν τήν κυριαρχία τής αρι­στοκρατίας, τών κυρίων τών συντεχνιών καί τής μανιφακτούρας -κι δλη τους τή συνοδεία άπό άπολυταρχικούς βασιλιάδες κάΐ φε­ουδάρχες, άπό ύπαλλήλους, στρατιώτες καί παπάδες, δηλαδή μιά κοινωνία πού, άσφαλώς, δέν περιέχει τά κακά τής σύγχρονης κοι­νωνίας, μά πού περιέχει τουλάχιστο σέ Ανάλογο άριθμό άλλα, έ- νώ άπ’ τήν Αλλη δέν παρουσιάζει τήν προοπτική τής άπελευθέ- ρωσης — χάρη στόν κομμουνισμό — γιά τούς έργάτες πού κα­ταπιέζονται.

γ ') Δείχνουν τά πραγματικά τους αισθήματα κάθε φορά πού τό προλεταριάτο γίνεται έπαναστατικό καί κομμουνιστικό- συμ­μαχούν τότε Αμέσως μέ τήν Αστική τάξη ένάντια στό προλετα­ριάτο.

Ή δ ε ύ τ ε ρ η κατηγορία άποτελεΐται άπό τούς δπα- δοΰς τής σύγχρονης κοινωνίας, στούς όποίους τά κακά πομ πη­γάζουν Αναγκαστικά Απ’ αύτήν έμπνέουν Ανησυχίες δσον Αφορά τή διατήρηση αύτής τής ίδιας κοινωνίας. Προσπαθούν λοιπόν νά διατηρήσουν τή σύγχρονη κοινωνία, Απαλείφοντας δμως τά κα- χά πού συνδέονται μ’ αύτήν. Γι’ αύτό τό σκοπό, οί μέν προ­τείνουν άπλά μέτρα έλεημοσύνης καί οί άλλοι ^γαλειώδη σχέδια μεταρρυθμίσεων πού, μέ τό πρόσχημα δτι Αναδιοργανώ- νουν τήν κοινωνία, δέν Ιχουν άλλη έπιδίωξη άπ’ τή διατήρηση τών βάσεων τής σύγχρονης κοινωνίας καί, κατά συνέπεια τή δια­τήρηση αύτής τής ίδιας τής κοινωνίας. Οί κομμουνιστές θά πρέ­πει έπίσης νά καταπολεμήσουν ένεργητικά αύτούς τούς Α­σ τ ο ύ ς σ ο σ ι α λ ι σ τ έ ς , γιατί στήν πραγματικότητα ΙργΑζονται γιά τούς έχθρούς τών κο|ΐμουνιστών καί Υπερασπίζον­ται τήν κοινωνία πού Ακριβώς οί κομμουνιστές προτίθενται ν’ α­νατρέψουν.

* Πρόκβιται γιά τήν έρώτηση 23.

46

Τέλος, ή τ ρ ί τ η κατηγορία, άποτελειται άπό σοσια­λιστές δημοκράτες. ΑύτοΙ ot τελευταίοι πού δ δρόμος τους συναν­τά εκείνον τών κομμουνιστών, θέλουν νά δοϋν νά πραγματοποιεί­ται εν» μέρος άπ’ τά μέτρα πού ύποδείχνονται πιό πάνω* — δχι δμως σάν ϊνα μέσο περάσματος πρός τόν κομμουνισμό — μά σά μέσο αρκετό γιά νά Εξαφανίσει τήν άθλιότητα καί τά κακά τής σύγχρονης κοινωνίας. Αυτοί ot σοσιαλιστές δ η μ ο κ ρ ά τ ε ς είναι είτε προλετάριοι πού δέν είναι άρκετά διαφωτισμένοι δαον αφορά τις προϋποθέσεις γιά τήν άπελευθέρωση τής τάξης τους, εί­τε αντιπρόσωποι τής μικρο-αστικής τάξης, δηλαδή μιάς τάξης πού, ύς τήν κατάχτηση τής δημοκρατίας καί τήν πραγματοποίηση σο­σιαλιστικών μέτρων πού θά πηγάσουν άπ’ αύτή τήν κατάκτηση, έ­χει άπό πολλές άπόψεις τά ίδια συμφέροντα μέ τούς προλετάρι­ους. Γι’ αύτό τό λόγο ot κομμουνιστές θά πρέπει νά συμφωνήσουν μαζύ τους κατά τή στιγμή τής δράσης καί όφείλουν, στό βαθμό τοΰ ουνατοΟ, νά άσκήσουν μαζύ τους μιά κοινή πολιτική. Φυρ:- *ά αύτά δλα στό μέτρο πού αύτοί ot σοσιαλιστές δέ θά μποΟνε στήν •υπηρεσία τής άστικής τάξης πού βρίσκεται στήν έξουσία καί δέ θά έπιτεθοΟνε ΐνάντια στους κομμουνιστές. Είναι αυτονόητο, δτι αύ­τές οί κοινές ένέργειες δέν άποκλείουν τή συζήτηση τών διαφο­ρών πού ύπάρχουν άνά;ιεσα σ’ αύτούς καί τούς κομμουνιστές.

2S. Ποιά π ρ ίπ η νά elvwi ή οχάοη τών χβμβυνκττών Anivwrnn ατά αλλα πολιτικά κόμματα;

Αύτή ή στάση θά είναι διαφορετική άνάλογα μέ τις διάφο­ρες χώρες. Στήν ’Αγγλία, στή Γαλλία καί στό Βέλγιο, δπου κυ­ριαρχεί ή άστική τάξη, ot κομμουνιστές ϊχουν, δσον άφορά τή στιγμή, κοινά συμφέροντα μέ τά διάφορα δημοκρατικά κόμματα, συμφέροντα τόσο πιό μεγάλα δσο ot δημοκράτες πλησιάζουν πε­ρισσότερο στά σοσιαλιστικά μέτρα πού τά υπερασπίζονται τώρα παντού καί στόν κομμουνιστικό σκοπό, — δηλαδή δσο περισσότε­ρο θα υπερασπίζουν καθαρά καί σταθερά τά συμφέροντα τοΰ προ­λεταριάτου, τόσο περισσότερο θά μπορούν νά στηρίζονται σ’ αύτό τό τελευταίο. Στήν ’Αγγλία, π.χ. τό χαρτιστικό κίνημα, πού άποτελειται άπό έργάτες, είναι πολύ πιό κοντά στούς κομμουνι­στές άπό δ,τι οί μικροαστοί δημοκράτες ή ot δήθεν ριζοσπάστες.

Στήν ’Α μ ε ρ ι κ ή , δπου Ιχει εξαχθεί τό δη;ιοκρατικό σύνταγμα, ot κομμουνιστές θά πρέπει νά συμμαχήσουν μ£ τό κόμ­μα πού θέλει νά στρέψει αύτό τό σύνταγμα ένάντια στήν άστική τάξη καί νά τό χρησιμοποιήσει πρός τό συμφέρον τοϋ προλεταριά­

47

του, δηλαδή μέ τούς Έθνικομεταρρυθμιστές αγροτικούς.Στήν Ε λ β ε τ ί α , ot Ριζοσπάστες, μ’ δλο πού οί ΐοιοι

είναι ενα πολύ άνακατωμένο κόμμα, είναι ώστόσο ot μόνοι μέ τούς όποιους οί κομμουνιστές μποροΟνε νά βαδίσουν μαζύ, κι άνάμεσα σ’ αύτούς τούς ριζοσπάστες, οί πιό προοδευμένοι είναι οί Βοντουά καί έκεΐνοι τής Γενεύης.

Στή Γ ε ρ μ α ν ί α , τέλος, ή αποφασιστική πάλη ετοι­μάζεται ανάμεσα στήν άστική τάξη καί τήν άπόλυτη μοναρχία. Καθώς δμως οί κομμουνιστές δέν μπορούν νά Υπολογίζουν σ’ έναν άποφασιστικόν αγώνα άνάμεσα σ’ αυτούς καί τήν άστική τάξη, δσο αύτή ή τελευταία δέ θά Ιχει καταχτήσει τήν έξουσία. είναι πρός τό συμφέρον τών κομμουνιστών νά βοηθήσουν τήν άστική τά­ξή νά καταχτήσει δσο τό δυνατό πιό γρήγορα τήν έξουσία, γιά νά τήν Ανατρέψουν στή συνέχεια δσο τό δυνατό πιό γρήγορα. Κατά συνέτΐεια, οί κομμουνιστές όφείλουν νά Υποστηρίζουν άδιάκοπα τούς φιλελεύθερους ιστούς ένάντια στίς άπολυταρχικές κυβερνήσεις, ένώ σύγχρονα θά προφυλάσσουν τούς έαυτούς τους άπό τού νά συμμε­ρίζονται τις αύταπάτες τών άστών καί νά δίνουν πίστη στ-c σα­γηνευτικές Υποσχέσεις τους δσον αφορά τις εύτυχισμένες συνέπει­ες' ίΐού θά προκόψουν γιά τό προλεταριάτο άτρ’ τή νίκη τής άστ·.- κής τάξης. Τά μοναδικά πλεονεκτήματα πού ή νίκη τής αστικής τάξης θά προσφέρει στούς κομμουνιστές συνίστανται:

α ') Σέ διάφορες παραχωρήσεις πού θά κάνουν εύκολώτερη γιά τούς κομμουνιστές τήν Υπεράσπιση, τή συζήτηση καί τήν προπαγάνδα τών Ιδεών τους καί σά συνέπεια αύτών τών παρα­χωρήσεων τή συγκρότηση τού προλεταριάτου σέ μιά τάξη σταθερά ένωμένη, έτοιμη γιά τήν πάλη καί καλά όργανωμένη, καί

β') Στή βεβαιότητα δτι, άπό τή μέρα πού οί άπολυταρχικές κυβερνήσεις θά πέσουν, θά άρχίσει ή άληθινή πάλη άνάμεσα στήν άστική τάξη καί τό προλεταριάτο. Κι άπ’ αύτή τήν ήμέρα, ή πο­λιτική τού Κομμουνιστικού Κό|ψατος θά είναι ή ίδια σ’δλες τις χώρες δπου ήδη βασιλεύει ή άστική τάξη.

Συνάχτηκε άπδ τόν Έ νγχελς 'έλ η ’Οκτωβρίου - Νοεμβρίου 1817. ΈχΒόθηχε γιά πρώτη φορά οέ μπροσούρα, στά 1914.

48

ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΖΤΗ ΡΩΣΙΑ

Ό κ. Τκάτσεφ διηγείται παροδικά στους Γερμανούς έργάτες δτι δέν έχω «τις παραμικρές γνώσεις» σχετικά μέ τή Ρωσία, κι δτι μέ χαρακτηρίζει σ’ αύτό τό θέμα μιά «δλοκληρωτική άγνοια^. Αισθάνεται Ιτσι τήν υποχρέωση νά τούς έκθέσει τήν άληθινή κα­τάσταση πού παρουσιάζουν τά πράγματα, καί ειδικά τις αίτιες πού χάρη σ’ αύτές ή κοινωνική έπανάσταση θά μπορούσε νά πραγ­ματοποιηθεί κατά τήν παρούσα στιγμή έκεΐ, χωρίς τόν παραμικρό κόπο καί πολύ πιό εύκολα απ’ 2,τι στή δυτική Εύρώπη.

Δέν έχουμε αστικό προλεταριάτο, αύτό είναι σα>- στό. Σ’ άνταπόδοση δμως δέν έχουμε ούτε άστική τά­ξ η . . . Οί έργάτες μας δέ θά έχουν νά πολεμήσουν παρά μονάχα τήν π ο λ ι τ ι κ ή έ ξ ο υ σ ί α . Ή έ ξ ο υ σ ί α τ ο ϋ κ ε φ α λ α ί ο υ -είναι σ’ έμάς σ’ έμβρυώδη κατάσταση, θά ξέρετε ώστόσο ασφαλώς Κύριε δτι ή πάλη ένάντια στήν πρώτη εί­ναι πολύ πιό εύκολη άπ’ τήν πάλη ένάντια στή δεύ­τερη*.

Ή άνατροπή στήν όποία τείνει δ νεώτερος σοσιαλισμός συνί- σταται στή νίκη τού προλεταριάτου ένάντια στήν άστική τάξη καί στή θεμελίωση μιας νέας κοινωνίας μέ τήν κατάργηση τών ταξικών διαφορών. Γι’ αύτό χρειάζεται δχι μονάχα ενα προλετα­ριάτο πού, θά πραγ;ιατοποιήσει αύτή τήν άνατροπή, μά άκόμα καί μιά άστική τάξη πού στά χέρια της οί κοινωνικές παραγωγικές δυνάμεις θά είναι σέ ικανοποιητικό βαθμό άναπτυγμένες γιά νά έπιτρέπουν τήν δριστική κατάργηση τών ταξικών διαφορών. Οί ά­γριοι καί οί ήμιάγριοι συχνά δέν έχουν έπίσης ταξικές διαφορές, καί κάθε λαός πέρασε άπ’ αύτή τήν κατάσταση. Δέ μπορούμε ώ­στόσο νά σκεφτοΰμε νά ξαναγυρίσουμε σ’ αύτήν γιά τό μοναδικό λόγο δτι αύτή ή κατάσταση, μιά καί άναπτύχτηκαν οί παραγωγι­κές δυνάμεις, γεννοβολά ύποχρεωτικά τις ταξικές διαφορές. Καί μονάχα σ’ ένα δρισμένο στάδιο άνάπτυξης τών κοινωνικών παραγω­γικών δυνάμεων, στάδιο πολύ ύψηλό, άκόμα καί γιά τις σύγχρονές μας συνθήκες, θά γίνει δυνατό νά δδηγήσουμε τήν παραγωγή σ’ ϊ- να τέτοιο έπίπεδο πού ή κατάργηση τών ταξικών διαφορών νά κα-

ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ1

51

τασχεΐ μια αληθινή πρόοδος, να είναι σταθερή καί νά μή συνεπάγε­ται ούτε άποτελμάτωση οδτε παρακμή τοΰ κοινωνικού τρόπου παρα­γωγής. "Ομως οί παραγωγικές δυνάμεις άποχτοΰν αύτόν τό βαθ­μό ανάπτυξης μονάχα μέσα στά χέρια τής άστικής τάξης. 'II άστική λοιπόν τάξη είναι, απ’ αυτή τήν άποψη, στόν ίδιο βαθμό δπως τό προλεταριάτο, ενας άπαραίτητος προκαταρκτικός δρος τής κοινωνικής έπανάστασης. Γ ιά τό λόγο αύτό, έκεΐνος πού μπορεΐ νά διατείνεται δτι αύτή ή έπανάσταση μπορεΐ νά πραγματοποιηθεί πιό εύκολα σέ μιά χώ ρα στήν όποία, ά ν καί δέν ύπάρχει προ­λεταριάτο, δέν ύπάρχει σ ' ά ν τ α π ό δ ο σ η έπίσης καί άστική τάξη, άπλώς αποδείχνει δτι Ιχει άνάγκη νά μάθει τό άλ- φάβητο τοΰ σοσιαλισμού.

Έ τ σ ι οί Ρώσοι έργάτες — εργάτες πού, σύμφωνα μέ τά λε- γόμενα τοΰ κ. Τκάστεφ, «είναι καλλιεργητές καί σάν τέτοιοι, δέν είναι προλετάριοι, μά I δ ι ο χ τ ή τ ε ς» — θά μπορέσουν πιό εύκολα νά κάνουν τήν έπανάσταση γιατί θά Εχουν νά πολε­μήσουν «μονάχα τήν πολιτική έξουσία», τό Ρωσικό Κράτος καί δχι τό κεφάλαιο. Καί αύτό τό Κράτος

. . . δέν φαίνεται δυνατό παρά μονάχα δταν τό δεις ά­πό μακρυά . . . Δέν έχει ρίζες στήν οικονομική ζω>ι τοΰ λαοΰ, δέν ένσαρκώνει τά συμφέροντα μιας όποιασ- δήποτε τάξης . . . Τ ό δικός σας Κράτος δέν είναι κα­θόλου μιά εικονική δύναμη. Στηρίζεται καί μέ τά δυό- του ποδάρια στό κεφάλαιο. Ε νσαρκώνει ( ! ) καθο­ρισμένα οικονομικά συμφέροντα. . . Σ ’ έμάς είναι α ­κριβώς τό άντίθετο. Ή κοινωνική μας μορφή χρω στά τήν ύπαρξή της σ’ Ινα Κράτος, μπορούμε νά ποϋμε, κρεμασμένο στόν άέρα, Ινα Κράτος πού δέν Εχει τί­ποτα τό κοινό μέ τό κοινωνικό σύστημα πού ύπάρχει καί πού οΐ ρίζες του βρίσκονται στό παρελθόν κι δχι στό παρόν.

Δέν πρόκειται ν’ άναλύσουμε τή συγκεχυμένη ίδέα πού σύμ­φωνα μ ’ αύτή τά οικονομικά συμφέροντα θά είχαν άνάγκη νά έ ν σ α ρ κ ώ ν ο ν τ α ι άπ ’ τό Κράτος πού τά Γδια δημιουρ­γούν, οδτε τήν τολμηρή διαβεβαίωση δτι ή ρωσική «κοινωνική μορφή» (πού μέρος της ωστόσο άποτελεΐ ή κοινοτική Ιδιοκτησία τών χωρικών) «θά δφειλε τήν ΰπαρξή της στό Κράτος», οδτε τήν άντιφατική βεβαίωση δτι αύτό τό Κράτος δέν Ιχει «τίποτα, τό κοινό μέ τό κοινωνικό σύστημα πού ύπάρχει» καί πού ύποτίθετι δτι είναι έργο του. ’ Α ς δοΰμε αμέσως αύτό «τό Κράτος τό κρε­

52

μασμένο στόν αέρα» πού δέν Εκπροσωπεί τά συμφέροντα δποιασδή- ποτε τάξης.

Στήν Εύρωπαΐκή Ρωσία οί άγρότες κατέχουν 105 Εκατομ­μύρια ντεσιατίνες,* οί εύγενεΐς (άποκαλώ Ετσι, χάρη συντομίας, δλους τούς μεγάλους Εγγειους Ιδιοχτήτες) 100 Εκατομμύρια, άπ" τά δποία περίπου τά μισά άνήκουν σέ 15-000 εύγενεΐς, πού άπ’ αύτό τό γεγονός καί μόνο κατέχουν κατά μέσον δρο ό καθένας τους 3.300 ντεσιανίτες. Υπάρχουν λοιπόν μόλις λίγο περισσότερες γαΐ- ες πού άνήκουν στούς χωρικούς άπό Εκείνες πού άνήκουν στούς εύγενεΐς. Οί εύγενεΐς κατά συνέπεια δέ θά είχαν κανένα συμφέρον νά ύπάρχει Ενα Ροισικό Κράτος πού νά τούς Εξασφαλίζει τήν κα- τοχή τής μισής χώ ρας! Συνεχίζω. Οί χωρικοί πληρώνουν γιά τό μισό Εδαφος πού κατέχουν 195 Εκατομμύρια ρούβλια Εγγειους φό­ρους τό χρόνο, οί εύγενεΐς 13 Εκατομμύρια! Οί γαΐες τών εύγενών είναι κατά μέσο δρο δυό φορές πιό γόνιμες άπό Εκείνες τών χ ω ­ρικών, γιατί, κατά τό μοίρασμα πού άκολούθησε τήν Εξαγορά τής αγγαρείας, τό Κράτος άπόσπασε άπ’ τούς χωρικούς γιά νά τις αποδώσει στούς εύγενεΐς δχι μονάχα τό μεγαλύτερο μέρος άπ ’ τις γαΐες μά καί τό καλύτερο, χωρίς άκόμα νά υπολογίζουμε δτι d χωρικοί ύποχρεώθηκαν νά πληρώσουν στούς εύγενεΐς τά κακά χω ράφια πού πήραν στήν τιμή τών καλύτερων·** Έ τσ ι ή ρωσι­κή τάξη τών εύγενών δέ θά Ενδιαφερθεΐ λοιπόν καθόλου δσον ά- φορά τήν ύπαρξη τοϋ Ρωσικού κράτους!

01 άγρότες — στή μάζα τους — βρέθηκαν, σά συνέπεια τής Εξαγοράς, σέ μιά άφόρητη κατάσταση. Ό χ ι μονάχα τούς άποστέ- ρησαν άπ’ τό μεγαλύτερο καί τό καλύτερο μέρος τών γαιών τους, μ ά άκόμα αύτή τήν άποστέρηση τήν προχώρησαν σέ τέτοιο βαθ­μό πού καί στίς γονιμότερες άκόμα περιοχές τής Αύτοκρατορίας ~χ τεμάχια τής γής πού δόθηκαν στούς άγρότες — στίς ρωσικές αγροτικές συνθήκες — άποδείχτηκαν άνεπαρκή γιά νά τούς θρέ­ψουν. Δέν τούς ζήτησαν μονάχα μιά ξεχωριστά ύψηλή τιμή πού τό Κράτος προκατάβαλε τό άντίτιμό της γιά λογαριασμό τους καί πού θά τό είσπράξει σιγά - σιγά καί μέ τόκο. 'Ο χ ι μόνον αύτό. ■Φόρτωσαν στίς πλάτες τους σχεδόν δλο τό φορτίο τοΰ Εγγειου φόρου, δταν ή τάξη τών εύγενών είναι σχεδόν άπαλλαγμένη άπ’ αύτόν·

* Μιά ντεσιατΕνα ίαοΟται μέ ίέχα χιλιάδες τετραγωνικά μέτρα ή μέ βέ­λα στρέμματα.

** Μ’ έξα'ρεση τήν Πολωνία, Br.ou ή κυβέρνηση θέλησε νά δίηγήαει στή χρεωχοπία τήν τάξη τών εύγενών ποί. τής ήταν έχθριχή καί ν4 προο- ελχόσει τΙς συμπάθειες τών χοιρικών. (Σημείωση στό κείμβνο πο6 δημοσιεύ­τηκε στή «Φολχστάατ·. Δέν Οπάρχει στίς έχϊόαεις τοϋ 1875 xal 189&).

53

Ά λ λ α αυτός ό γύρος καταβροχθίζει καί ξεπερνά μοναχό; του ό­λο τό κόστος τής προσόδου τής αγροτικής γης, κατά τρόπο πού οί άλλες καταβολές πού αφορούν τό χωρικό — καί γιά τίς ό­ποιες θα μιλήσουμε στή συνέχεια — άποτελοΰν μιά άπ’ ευθείας κράτηση άπό τα έσοδα πού αντιπροσωπεύουν τό μεροκάματό του. Κι έπί πλέον στήν Ιγγεια φορολογία, στις καταβολές γιά τήν έ- ξαγορά καί στούς τόκους τοϋ δανείου, πού πραγματοποιήθηκε άπ’ τό Κράτος προστίθενται, άπ’ τόν καιρό πού έγκαταστάθηκε ή νέα τοπική διοίκηση, οί φορολογίες τής έπαρχίας καί τής περιοχή;. Αύτή ή «]ΐεταρρύθμιση» είχε σάν κύρια συνέπεια νά πολλαπλα­σιάσει τίς εΐσφορέ; τών χωρικών. Τ ό Κράτος άπ’ τήν άλλη δια­τήρησε άκέραια τά έσοδά του, ξεφορτώθηκε δμως ενα ;u - γάλο μέρος άπ’ τά Ιξοδά του γιά τίς έπαρχίες καί τίς περιοχές, πού γιά νά τά καλύψει, έπέβαλε νέους φόρους. Καί στή Ρωσία είναι κανόνας νά έξαιροϋνται όλότελα, ή σχεδόν όλότελα άπ’ τήν καταβολή τών φόρων οί άνώτερες τάξεις, ένώ δ χωρικός πληρώ­νει σχεδόν τά πάντα.

Ή κατάσταση αύτή φαίνεται σά νά έχει δημιουργηθεΐ ειδικά γιά τόν τοκογλύφο καί, φυσικά, δέ λείπουν οί τοκογλύφοι, έχοντας ύπ’ δψη μας τή σχεδόν άνυπέρβλητη προσαρμοστικότητα τών Ρ ώ ­σων ν’ άσκοΟν τό έμπόριο μέ τις ευτελέστερες μορφές του, νά έπω- φελοϋνται άπ’ τις κάθε φορά συνθήκες καί νά έπιδίδονται στις ά - πάτες πού συνδέονται άναπόσπαστα μέ αύτό τό είδος τής έμπορί- ας. Ό χ ι χωρίς λόγο ό Πέτρος δ 1ος έλεγε δτι ένας Ρώσος μπο­ρούσε νά τά βγάλει πέρα μέ τρεις Εβραίους. Ό τα ν πλησιάζει ή είσπραξη τών φόρων, δ τοκογλύφος, ό κουλάκος — πού είναι συνήθως ένας πλούσιος χωρικός τής ίδιας κοινότητας — Ιρχεται νά προσφέρει τό ρευστό του χρήμα. Ό χωρικός πού πρέπει νά τό προμηθευτεί μέ κάθε θυσία, πρέπει ν’ άποδεχτεΐ χωρίς νά μουρ­μουρίσει τούς δρους τοΰ τοκογλύφου. Μ ’ αύτό καί μόνο τό γεγο ­νός μπλέκεται άκόμα περισσότερο στή μέγκενη καί ή άνάγκη του γιά ρευστό χρήμα γίνεται δλο καί πιό έπιταχτική. Στήν περίοδο τής συγκομιδής έμφανίζεται ό έμπορας σταριοΰ. Ή άνάγκη γιά χρήμα άναγκάζει τό χωρικό νά πουλήσει ένα μέρος τοΰ σταριού πού είναι άναγκαΐο γιά τή διατροφή τής οίκογενείας του. Ό έμπορας διαδίνει ψεύτικες φήμες πού προκαλοΰν τήν πτώση τών τιμών, πληρώνει τό στάρι σ’ έξευτελιστική τιμή, πού συχνά Ιν·* μέρος της τό καταβάλλει σ’ έμπορεύματα διατιμημένα σέ ψηλέ; τιμές, μιά κι αύτό τό σύστημα άνταλλαγής είναι πολύ διαδεδο­μένο στή Ρωσία. Ή τεράστια έξαγωγή τοΰ ρωσικοΰ σταριού στη­ρίζεται λοιπόν άμεσα στήν πείνα τοΰ άγροτικοΰ πληθυσμού. Καί νά ενας άλλος τρόπος έκμετάλλευσης τών χωρικών: Ινα ; κερ-

54

δοσκόπος νοικιάζει γιά ένα μακρύ χρονικό διάστημα ένα κρατικό χτήμα πού τό καλλιεργεί δ ίδιος ίσο χρόνο τό έδαφος άποδίνει καλές σοδιές χωρίς τήν άνάγκη λιπασμάτων, έπειτα τό χωρίζει σέ τεμάχια καί έχμισθώνει μέ ύψηλό μίσθωμα τήν έξαντλημένη γή στούς χωρικούς μέ κακό κλήρο. Ά ν έχουμε δει προηγούμενα τό άγγλικό σύστημα άνταλλαγής, βρίσκουμε έδώ τό άκριβές άν- τίγραφο τών ένδιαμέσων ’ Ιρλανδών. Μ’ ένα λόγο, δέν ύπάρχει χ ώ ρα δπου, παρά τήν πρωτόγονη αγριότητα τής άστικής κοι­νωνίας, νά έχει σέ τέτοιο βαθμό άναπτυχθεΐ ό κεφαλαιοκρατικός πρασιτισμός δσο στή Ρωσία, δπου καταπιέζει καί περισφίγγει στά δίχτυα του δλη τή χώρα, δλη τή μάζα τού λαοϋ. Κ ι δλες αύτές οί βδέλες ποδχουν κολλήσει πάνω στούς άγρότες, δέν πρέπει νά ένδιαφέρονται στό παραμικρό γιά τήν δπαρξή τοϋ Ρωοικοϋ Κ ρά­τους,· πού οί νόμοι του καί τά δικαστήριά του προστατεύουν τΙς μικρές τους εύστοχες καί έπικερδεΐς ύποθέσεις!

Ή μεγάλη αστική τάξη τής 'Α γίας Πετρούπολης, τής Μό­σχας καί τής ’ Οδησσού πού άναπτύχτηκε μέ μιάν άφάνταστη τα­χύτητα έδώ καί δέκα χρόνια, κυρίως χάρη στήν κατασκευή σι­δηροδρόμων, καί πού ή τελευταία κρίση τήν πρόσβαλε ώραιότα- τα , δλοι αύτοί ot έξαγωγεΐς σταριού, κανναβιοϋ, λινού, λαρδιού, πού οί έπιχειρήσεις τους στηρίζονται όλοκληρωτικά πάνω στήν αθλιότητα τών χωρικών, δλη ή μεγάλη ρωσική βιομηχανία πού ύπάρχει αποκλειστικά χάρη στούς προστατευτικούς δασμούς πού έχουν, παραχωρηθεΐ άπ’ τό Κράτος, δλα αύτά τά στοιχεία τού πλη­θυσμού πού άσκούν έπιρροή καί πού άναπτύσσονται δέν ένδια- φέρονται γιά τήν ΰπαρξη τού Ρωσικού Κ ράτους; Χωρίς να κάνου­με λόγο γι’ αύτό τόν άναρίθμητο στρατό τών Υπαλλήλων πού έ­χει πλημμυρίσει τή Ρωσία , πού τήν χαταληστεύει καί άποτελεΐ μιάν άληθινή τάξη. Κι δταν υστέρα άπ’ τά παραπάνω ό κ. Τκά- τσεφ μάς βεβαιώνει, δτι τό Ρωσικό Κράτος «δέν έχει ρίζες στήν οικονομική ζω ή τού λαού καί δέν ένσαρκώνει τά συμφέροντα μιάς δποιασδήποτε τάξης», δτι είναι «κρεμασμένο στόν άέρα», έχουμε τήν Ιντόπωση δτι μάλλον δ κ. Τκάτσεφ είναι κρεμασμένος στόν άέρα καί δχι τό Ρωσικό Κράτος.

Τ ό δτι ή κατάσταση τών Ρώσων χωρικών έγινε άφόρητη έ­πειτα άπ ’ τήν άπελευτέρωσή τους άπό τή δουλεία, τό δτι αύτό δέ μπορεΐ νά διαρκέσει γιά πολύ, κι δτι γ ι’ αύτό τό λόγο ή έπα­νάσταση στή Ρωσία είναι κοντινή, αύτό είναι φανερό. ’Απομένει νά γνωρίσουμε ποιό μπορεΐ νά είναι, ποιό θά είναι τό άποτέλεσμα αύτής τής έπανάστασης. Ό κ. Τκάτσεφ λέει δτι θά είναι μιά xtkvlbνίκή έπανάσταση. Είναι μιά καθαρή ταυτολογία. Κάθε ά- ληθινή έπανάσταση είναι μιά κοινωνική έπανάσταση, άπ’ τή στιγ­

55

μή πού άνεβάζει στήν έξουσία μιά νέα τάξη καί τής έπιτρέπει νά μεταμορφώσει τήν κοινωνία σύμφωνα μέ τήν εικόνα της. Ό κ. Τκάτσεφ δμως θέλει νά μάς πει δτι ή έπανάσταση θά είναι σοσιαλιστική, δτι θά είσαγάγει στή Ρωσία , προτοϋ, τό κατορθώ­σουμε στή Δύση, τήν κοινωνική μορφή στήν όποία τείνει 6 σο­σιαλισμός τής δυτικής Εύρώπης, κι αύτό σέ μιά κοινωνία στήν όποια τό προλεταριάτο δπως καί ή άστική τάξη είναι άκόμα άρ­κετά σπάνια καί βρίσκονται σέ μιά κατώτερη βαθμίδα άνάπτυ- ξης! Κι αύτό τό πράγμα θά γίνει δυνατό γιατί οί Ρώσοι είναι, δπως θά μπορούσε κανένας νά πει, ό έκλεκτός λαός τοϋ σοσιαλι­σμού, άφοϋ διαθέτει τό άρτέλι καί τήν κοινοτική Ιδιοκτησία τού έδάφους!

Ό κ. Τκάτσεφ άναφέρει τό άρτέλι στά πεταχτά μονάχα, έ- μείς δμως θά σταματήσουμε σ’ αύτό, γιατί άπ’ τήν έποχή τού Χέρτσεν πολλοί είναι οί Ρώσοι πού τού άποδίνουν Ινα ρόλο μυ­στηριώδη. Τ ό άρτέλι είναι μιά μορφή συνεταιρισμού πολύ δια­δομένη στή Ρωσία, ή πιό άπλή μορφή τοϋ έλεύθερου συνεταιρι- σμοΰ, Ιτσι δπως τή συναντάμε στίς όμάδες τών κυνηγών στό κυ­νήγι. Τ ό δνο]ια καί τό άντικείμενο είναι ταταρικής καί δχι σλαυ- ικής προέλευσης. Καί τό Ινα καί τό άλλο ύπάρχουν στούς Κιρ- γιζίους, τούς Γιακούτ κλπ. άπ’ τή μιά, στούς Σαάμις, τούς Νε- νέτς καί άλλους φιλανδικούς λαούς άπ’ τήν άλλη. Έ τσ ι τό άρ ­τέλι άρχίζει ν’ άναπτύσσεται δχι στά νοτιο - δυτικά μά στό βορ­ρά καί στήν ανατολή, στά σημεία έπαφής μέ τούς Φιλανδούς καί τούς Τατάρους. Ή σκληρότητα τοϋ κλίματος έπιβάλλει ποικίλες βιομηχανικές δραστηριότητες καί ή άνεπαρκής άνάπτυξή τών πό­λεων καί ή έλλειψη κεφαλαίων άντισταθμίζονται στό βαθμό τοϋ δυνατού άπ’ αύτή τή μορφή τοΰ συνεταιρισμού. Έ ν α άπό τά κύ­ρια διακριτικά σημεία τοΰ άρτελιοΰ, ή άλληλέγγυος εύθύνη τών μελών του απέναντι σέ τρίτους, έχει γιά άρχικό θεμέλιο τούς συγ­γενικούς δεσμούς, δπως ή άλληλέγγυος εύθύνη τών Γερμανών, ή βεντέτα, κλπ. Ά λ λ ω σ τε στή Ρωσία ό δρος άρτέλι δέν χρησιμο­ποιείται μονάχα γιά νά χαρακτηρίσουμε τΙς κάθε είδους δραστηριό­τητες πού διεξάγονται άπό κοινοΰ, μά άκόμα καί γιά ν’ άποκαλέ- σουμε τά κοινά ιδρύματα.

Σ τά έργατικά άρτέλια έκλέγουν πάντα Ινα στάροστα (πρεσ- βύτερο) πού συνδυάζει τά λειτουργήματα τοΰ θησαυροφύλακα, τοΰ λογιστή, κλπ. στήν άνάγκη τοΰ διαχειριστή καί παίρνει Ινα ■ειδικό μεροκάματο. Λύτοϋ τοΰ είδους τά άρτέλια συγκροτούνται:

1) Γ ιά πρόσκαιρες έπιχειρήσεις, πού μ*τά τήν έκπλήρωση τοΰ Ιργου τους διαλύονται.

56

2) Ά νάμεσα σέ πρόσωπα πού ασκούν τό ίδιο έπάγγελμα, π .χ . άνάμεσα στούς χαμάληδες, κλπ.

3) Γ ια μόνιμες έπιχειρήσεις, βιομηχανικές κατά κύριο λόγο.

Συγκροτούνται μέ βάση ενα συμβόλαιο πού ύπογράφεται άπό2λα τά μέλη του. Ά ν τά τελευταία δέν κατορθώνουν νά συγκεν­τρώσουν τό άναγκαΐο κεφάλαιο, δπως συχνά συμβαίνει στήν τυ­ροκομία καί τό ψάρεμα (γιά τήν άγορά δοχείων, διχτυών, κ λ π .), τότε τό άρτέλι πέφτει στά νύχια τοΰ τοκογλύφου πού δανείζει μ’ εναν ξεχωριστά ύψηλό τόκο τό ποσό πού λείπει καί τσεπώνει άπ ’ <αύτή τή στιγμή τό μεγαλύτερο μέρος άπ’ τό εΙσόδημα τής έργα­σίας τους. 'Ο μ ω ς άκόμα φρικοδέστερα έκμεταλλεύονται τά άρτέ- λια πού έκμισθώνονται σά σύνολο σ’ εναν έργοδότη. Διαχειρίζον­ται τά Γδια τή βιομηχανική τους δραστηριότητα, άπαλάσσοντας Ιτσι τόν κεφαλαιούχο άπό τά έξοδα έπίβλεψης. Ό τελευταίος, τούς νοικιάζει έρείπια στή θέση κατοικιών καί τούς κάνει πίστωση γ ιά τήν τροφή, έφαρμόζοντας ό ίδιος τό φρικοδέστερο σύστημα άν- ταλλαγής. Είναι ή περίπτωση τών ξυλοκόπων καί τών πισσοποι- ώ ν τής έπαρχίας τοϋ Α ρχαγγέλου, ένός πλήθους έπαγγελμάτων στή Σιβηρία καί άλλοϋ (δές Φλερόφσκι. «Ή κατάσταση τής έρ- γατικής τάξης στή Ρωσία», Α γ ία Πετρούπολη, 1 8 6 9 ). Έ 5 ώ λοιπόν τό άρτέλι χρησιμεύει γιά νά δ ι ε υ κ ο λ ύ ν ε ι αίσ- θητά τόν κεφαλαιούχο στήν έκμετάλλευση τών μισθωτών. Ά π ’ τήν άλλη, ύπάρχουν άρτέλια πού τά ίδια χρησιμοποιούν μισθω­τούς πού ο έ ν ε ί ν α ι μέλη τοϋ συνεταιρισμού.

"Ετσι τό άρτέλι είναι μιά μορφή αυθόρμητης συνεταιριστι­κής ένωσης, πού είναι άκόμα πολύ πρωτόγονη, καί πού σάν τέτοια δέν αντιπροσωπεύει τίποτα τό ειδικά ρωσικό ή καί σλάβικο. Α ύ­τό τό είδος τοϋ συνεταιρισμού διαμορφώνεται παντοϋ δπου γίνεται αισθητή ή άνάγκη του: στήν έλβετική γαλακτοκομία, στις άλιευ- τικές επιχειρήσεις τής Α γγλ ία ς, δπου έχουν μιά ξεχωριστή ποι- κιλομορφία. Οί χωματουργοί τής Σιλεσίας (Γερμανοί καί δχι Π ο­λωνοί) , πού κατασκεύασαν τόσες σιδηροδρομικές γραμμές στά χρόνια τοΰ ’40 , ήσαν συσσωματωμένοι σέ άληθινά άρτέλια. Ή ύπερίσχυση αύτής τής μορφής τή Ρωσία άποδείχνει Αναμφισβή­τητα δτι δ ρωσικός λαός έχει μιά ισχυρή τάση νά συνεταιρίζε­ται. Τίποτα δμως δέν άποδείχνει δτι αύτή ή τάση τοϋ έπιτρέπει νά πηδήξει άπό τό άρτέλι στό σοσιαλιστικό σύστημα. Γ ιά μιά τέτοια μετάβαση θά ίπρεπε πριν άπ ’ δλα τό άρτέλι νά είναι Ι­κανό ν’ άναπτυχτεϊ, ν’ άπορρίψει τήν αυθόρμητη μορφή μέ τήν δποία τό Ιχου|ΐε ως τώρα δει, καί πού χάρη σ’ αύτή είναι λιγό- τερο ωφέλιμο γιά τούς έργάτες καί περισσότερο γιά τό κεφάλαιο,

57

καί- νά φτάσει τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο στό έπίπεδο τών συνεταιρι­στικών έταιρειών τής δυτικής Ευρώπης. Ά ν δμως πιστέψουμε τώρα τδν Τκάτσεφ (γεγονός, πού ύστερα άπ ’ δσα προηγήθηκαν, θά ήταν γιά νά μιλήσουμε σωστά, περισσότερο άπδ παρακινδυνε- μένο), είμαστε άκόμα πολύ μακριά. ’Αντίθετα, μάς βεβαιώνει, μέ τήν ξεχωριστή Επαρ;η πού τδν διακρίνει:

"Οσον αφορά τις συνεταιριστικές καί πιστωτικέ; εταιρείες τοϋ γερμανικ&ΰ ( ! ) μοντέλου, πού έδώ καί κάμποσο χρόνο τεχνητά έμφυτεύτηκαν στή Ρωσία, Ε­χουν γίνει δεκτές άπ ’ τήν πλειοψηφία τών έργατών μας μέ μιά δλοκληρωτική Αδιαφορία καί. σχεδδν παν­τού, χρεωκόπησαν.

Ή νεώτερη συνεταιριστική έταιρεία άπόδειξε τουλάχιστο τήν Ικανότητά της νά διευθύνει ή ίδια κατά τρόπο έπικερδή μεγάλες βιομηχανικές έπιχειρήαεις (κλωστουργικές καί ύφαντουργικές τού Λ άγκ αστερ ). Έ νώ τδ άρτέλι είναι άνίκανο ώς τά σήμερα καί, ά­κόμα άναπόφευκτα θά ύποκύψει στή σύγκρουσή του μέ τή μεγά­λη βιομηχανία, αν δέν συνεχίσει ν’ άναπτύσσεται.

Ή κοινοτική ϊδιοχτησία τών Ρώσων χωρικών άνακαλύφτηκε στά 1845 άπ’ τδν Π ρώσο κρατικδ σύμβουλο Χαξτχάουζεν, πού τή διαφήμισε σ’ δλο τδν κόσμο σάν ενα θαύμα, 4ν καί θά μπορού­σε νά βρει ενα σωρδ ίχνη της σήν Β εστφαλία του, πράγμα πού δ- φειλε νά τδ γνωρίζει κατά βάθος σάν ύπάλληλος τής κυβέρνησης. Ό Χέρτσεν, πού δ ίδιος ήταν Ενας Ρώσος γαιοχτήτης, Ιααθε μονά­χα άπ’ τδν Χαξτχάουζεν δτι ot χωρικοί του κατείχαν άπδ κοι­νού τδ Εδαφος, καί πιάνεται άπ’ αύτό τδ γεγονδς γιά νά τούς πα­ρουσιάσει σάν άληθινούς φορείς τοϋ σοσιαλισμού, γεννημένους κομ­μουνιστές, σέ αντίθεση μέ τούς έργάτες τής δυτικής Εύρώπης, ί- τοιμόρροπης καί σάπιας, πού χρειάζεται νά καταφύγουν στή βία γιά νά διαδόσουν τδ σοσιαλισμό. ’Α π ’ τδν Χέρτσεν αύτές ot

ίνώαεις πέρασαν στδν Μπακούνιν, κι άπ’ τδν Μπακούνιν στόν κ. ’κάτσεφ. "Α ς τδν άκούσουμε λοιπόν:

Ό λαός μας . . . στή μεγάλη του πλειοψηφία. . ; έμπνέεται άπ’ τις αρχές τών κοινοτικών άγαθών: εί­ναι, άν μπορεΐ νά λεχτει, κομμουνιστής άπδ Ενστικτο, άπδ παράδοση. Ή Ιδέα τής κολλεκτιβίστικης Ιδιοκτη­σίας δλοκληρώθηκε τόσο καλά σ’ δλόκληρο τό δραμα τού κόσμου τοϋ ρωσικού λαοΰ (στή συνέχεια θά δούμε ώς πού έπεχτείνεται δ κόσμος τοϋ Ρώσου χωρικού) πού τώρα, δταν ή κυβέρνηση αρχινά νά καταλαβαίνει

58

δτι αύτή ή Ιδέα είναι άσυμβίβαστη μέ τις αρχές μια» κοινωνίας «καλοδιαχειρισμένης» καί θέλει στ’ δνομα αύτών τών άρχών νά είσάγει στή συνείδηση καί. στή ζω ή τοΰ λαού τήν ιδέα τής άτομικής Ιδιοκτησί­ας, δέν μπορεΐ νά τδ έπιτύχει παρά μονάχα δταν βοη- θιέται άπ’ τις ξιφολόγχες καί τδ κνούτο. Είναι λοι­πόν φανερδ δτι δ λαός μας, παρά τήν άμορφωσιά του, είναι κοντύτερα στδ σοσιαλισμό άπ ’ τούς λαούς τής δυτ·.- κής Ευρώπης, πού ώστόσο είναι πιό μορφωμένοι άπ’ αυτόν-

Στήν πραγματικότητα ή κοινοτική ιδιοκτησία τοΰ έδάφους είναι Ινας θεσμός πού τόν ξαναβρίσκουμε σ’ Ιναν κατώτερο βαθ­μό άνάπτυξης σ’ δλους τούς ίνδευρωπαϊκούς λαούς, άπ ’ τήν ’ Ιν­δία φς τήν ’ Ιρλανδία, κι άκόμα καί στούς Μαλαισίους πού ύφί- στανται τήν ινδική έπίδραση, δπως π·χ. στήν ’ Ιάβα . Ή ύπαρξη τής κοινοτικής Ιδιοκτησίας τοΰ έδάφους, πού άναγνωρίστηκε στό Βορρά τής ’ Ιρλανδίας, χρησίμευσε σάν πρόσχημα στούς Ά γ ­γλους στά 1608, άμέσως ΰστερ’ άπ’ τήν κατάχτησή της, γιά νά κηρύξουν αύτές τΙς γαΐες αδέσποτες καί νά τις κατάσχουν σάν τέτοιες πρός δφελος τοΰ στέμματος. Διάφορες μορφές κοινοτικής ΐδιοχτησίας υπάρχουν ακόμη μέχρι σήμερα στήν ’ Ινδία. ΤΗταν συνηθισμένο φαινόμενο στή Γερμανία δπου κοινοτικές ίδιοχτησί- ες, πού συνεχίζουν νά ύπάρχουν έδώ καί έκεΐ, άποτελοΰν τά λεί­ψανα αύτοΰ τοΰ φαινομένου. Συχνά συναντάμε, Ιδιαίτερα πάνω στά βουνά, δλοκάθαρα ίχνη: περιοδικές άνακατανομές τών κοι­νοτικών γαιών, κλπ. Τ ά Ιργα τοΰ Μ ά ο υ ρ ε ρ, πού είναι κλασικά γι’ αυτόν τόν τομέα, περιλαμβάνουν άκριοέστερες ύποδΐί- ξεις σχετικά μέ τήν κοινοτική Ιδιοχτησία στήν άρχαία Γερμανία* Στή δυτική Εύρώπη, στήν όποία πρέπει νά συμπεριλάβουμε τήν Πολωνία καί τή Μικρό - Ρωσία , αύτή ή κοινοτική Ιδιοχτησία, I- γινε σ’ ένα ορισμένο στάδιο άνάπτυξης, έμπόδιο, φρένο γιά τή> άγροτική παραγωγή καί λίγο - λίγο έκμηδενίστηκε. Στή Μ εγά­λο - Ρωσία (δηλαδή, στήν καθ’ αύτό Ρωσία) άντίθετα διατηρή- θηκε, άποδείχνοντας δτι ή άγροτική παραγωγή καί οί άντίστοι- χες άγροτικές σχέσεις βρίσκονται άκόμα σ ’ Ινα πολύ όπισθοδρο- μημ^νο έπίπεδο, πράγμα πού είναι γεγονός. Ό Ρώσος άγρότης ζεΐ κΛί ένεργεΐ μονάχα μέσα στά πλαίσια τής κοινότητάς του. Ό ύπόλοιπος κόσμος ύπάρχει γΓ αύτόν μονάχα στό μέτρο πού έπεμβαίνει στίς ύποθέσεις τής κοινότητας. Καί τό πράγμα •αύτό είναι σέ τέτοιο βαθμό άληθινό πού ή λέξη «μίρ» σημαίνε: άπό μιά πλευρά, «κόσμος» καί, άπ’ τήν άλλη «άγροτική κοινότη

ϋ!>

τα». «Βές μίρ” , «δλόκληρος δ κόσμος*, αημαίνει στή διάλεκτι τοϋ χωρικοϋ «συνέλευση τών μελών τής κοινότητας». Έ τσ ι λοι­πόν, άν δ κ· Τκάτσεφ μιλά γιά τό «δραμα τοΰ κόσμου» τοΰ Ρώ· σου χωρικοϋ, μετάφρασε άσφαλώς λαθεμένα τή λέξη «μίρ». Ή ολοκληρωτική άνάμεσά τους άπομόνωση τών κοινοτήτων, άπομό- νωση πού δημιουργεί σ’ δλη τή χώ ρα ταυτόσημα συμφέροντα, μά κάθε άλλο παρά κοινά, χρησιμεύει σά φυσική βάση γιά τόν ά· ν α τ ο λ ι κ ό δ ε σ π ο τ ι σ μ ό . Ά π ’ τήν ’ Ινδία ώ ς τή Ρω σία , παντοϋ δπου αύτή ή κοινωνική μορφή ύπερίσχυσε, πάντί τόν δημιούργησε, πάντα σ’ αύτόν βρήκε τό συμπλήρωμά της. ’ Ο­χ: μονάχα γενικά τό Ρωσικό Κράτος, μά ή ίδια ή ειδική τοΊ μορφή, δ τσαρικός δεσποτισμός, μακριά άπό τοΰ νά κρέμεται στόν άέρα, είναι ενα αναγκαίο καί λογικό προϊόν τών Ρωσικών συν­θηκών μέ τις δποϊες, σύμφωνα μέ τόν κ. Τκάτσεφ, «δέν Ιχει τί­ποτα τό κοινό»!. Ή ά σ τ ι κ ο π ο ί η σ η τής Ρωσίας θά έκ- μηδένιζε, λίγο - λίγο, καί έδώ, τήν κοινοτική ιδιοκτησία χωρί; τήν παραμικρή έπέμβαση «τής λόγχης καί τοΰ κνούτου» τοΰ Ρ ω ­σικού Κράτους. Καί τόσο περισσότερο πού οί άγρότες τής Ρωσί­ας δέν καλλιεργούν άπό κοινοϋ τήν κοινοτική γή, γιά νά μοι­ράσουν μονάχα τά προϊόντα, δπως αύτό γίνεται άκόμα σέ δρισμέ- νες περιοχές τής ’ Ινδίας. ’Αντίθετα, στή Ρωσία , τό έδαφος περιο­δικά ξαναμοιράζεται άνάμεσα στούς άρχηγούς τών οικογενειών καί δ καθένας καλλιεργεί τό μερτικό του γιά δικό του λογαρια­σμό. Αύτό έπιτρέπει μεγάλη ανισότητα στό θέμα τής εύμάρεια{ άνάμεσα στά διάφορα μέλη τής κοινότητας, ανισότητα πού ύφΐ- σταται στήν πραγματικότητα. Σχεδόν σ’ δλες τις κοινότητες υ­πάρχουν δρισμένοι πλούσιοι χωρικοί, καμιά φορά έκατομυριοΰχοι πού άσκοΰν τήν τοκογλυφία καί απομυζούν τό αίμα τής άγροτι- κής μάζας. Καί κανένας δέν τό γνωρίζει αύτό καλύτερα άπ ’ τόι κ. Τκάτσεφ. Κι ώστόσο βεβαιώνει τούς Γερμανούς έργάτες δτι μονάχα τό κνούτο καί ή λόγχη μποροΰν ν’ άναγκάσουν τό Ρώσί χωρικό, αύτόν τόν κομμουνιστή άπό ένστικτο κι άπό παράδοση, ν’ άπαρνηθεί τήν «Ιδέα τής κολλεχτιβίστικης ιδιοκτησίας». Γράφει στή σελίδα 15 τής μπροσούρας του, στά ρωσικά:

Στό έσωτερικό τής άγροτιάς δημιουργεϊται μιά τάξη τ ο κ ο γ λ ύ φ ω ν (κουλάκων) άγορατ στών καί ένοικιαστών άγροτικών γαιών, καθώς καί γαιών τών εύγενών: ή άγροτική άριστοκρατία.

Ν ά άκριβώς δ ιτύπος τής 68έλλας γιά τήν δποία μιλήσαμ^ πιό πάνω-

Ή έξαγορά τής άγγαρείας έδωσε έπίσης Ινα τρομακτικό κτύ­

θ Ο

πημα στήν κοινοτική Ιδιοκτησία. Ό χωρικός ευπατρίδης άπόχτη· σε τό μεγαλύτερο καί καλύτερο μέρος τοΟ έδάφους. ’Αντίθετα s·. αγρότες μέ δυσκολία άπόχτησαν δ,τι μόλις τούς άρκοϋσε γιά νχ τραφοΟν καί συχνά πολύ λιγότερο. Κι έ<ρ’ δσον τά δάση δόθηκα* στους χωρικούς ευπατρίδες, ό χωρικός πρέπει τώρα ν’ άγοράζε·. τά ξύλα του γιά θέρμανση, γιά τις διάφορες δουλειές του καί γιά τις οικοδομές πού άλλοτε τά έπαιρνε δωρεάν- Έ τσ ι δέν έχε: πιά γ ιά δικό του παρά τήν ίσμπα του καί τό γυμνό έδαφος, χ ω ­ρίς μέσα γιά νά τό δουλέψει. Γενικά δέν έχει άρκετή γή γιά νχ ζήσει καί νά έξασφαλίσει τήν οίκογένειά του απ ’ τή μιά σοδιά ώ ς τήν δλλη. Κ άτω άπ ’ αύτές τις συνθήκες, κάτω άπό τό βάρος τών δασμών καί τό ζυγό τών τοκογλύφων, ή κοινοτική ιδιοκτη­σία πάνω στό -έδαφος δέν άποτελεΐ πιά ένα πλεονέκτημα, μετα- τρέπεται σέ άλύσίδες. Συχνά οί χωρικοί δραπετεύουν άπ ’ τήν κοι­νότητα, μέ ή χωρίς τήν οίκογένειά τους, έγκαταλείπουν τή γή τους καί άναζητοΟν τρόπο γιά τήν έξασφάλιση τής ύπαρξής τους στά κέρδη άπ ’ τά υπολείμματα*.

Είναι φανερό δτι ή κοινοτική ιδιοκτησία στή Ρωσία ξεπέρα- σε τήν περίοδο τής άνθισής της καί βαδίζει, σύμφωνα μ’ δλα τά φαινόμενα, πρός τή διάλυσή της. Σύγχρονα δέν είναι λιγότερο βέ­βαιο δτι μπορεΐ νά μετατραπεϊ ή κοινωνική αύτή μορφή σέ μιάν άνώτερη μορφή, άν μονάχα διατηρηθεί ώσότου ωριμάσουν ot συν­θήκες, ot ευνοϊκές γιά μιά παρόμοια μεταμόρφωση, κι άν γίνε: φανερό δτι είναι ίκανή γιά μιάν ανάπτυξη, μέ τήν έννοια δτι οί άγρότες θά καλλιεργούν τό έδαφος άπό κοινοϋ** καί δχι πιά χ ω ­ριστά. Καί αύτό τό πέρασμα σέ μιάν άνώτερη μορφή θά πρέπει νά πραγματοποοηθεΐ χωρίς ot Ρώσοι χωρικοί νά περάσουν άπ’ τό ένδιάμεσο στάδιο τής άστικής τεμαχισμένης Ιδιοκτησίας. Αύτό ό­μως θά μπορέσει νά πραγματοποιηθεί μονάχα δν πραγματοποιη­θεί μιά νικηφόρα προλεταριακή έπανάσταση στή δυτική Γαλλίχ πριν τήν όριστική άποσύνθεση αύτής τής κοινοτικής ιδιοκτησία;

* Σχετικά |ΐέ τήν κατίσταση τών /ωριχών, &ίς #.ν«;ιε:α ατά άλλα καί τήν έπίσημη dvaiyopi τής κυβερνητικής αγροτικής έπιτροπής (1873), χαθώ; καί τήν έργασία ν.!» Σκλάντιν, «Στήν έ-αρχία καί ο τήν πρωτεύουσα», 'Αγία Πετρούπολη 1870.. έογο Ινός μετριοπαθή συντηοητικοΟ.

** Στήν Πολωνία καί ειδικά στήν επαρχία τοΟ Γκρόντνο, δπου ή πλειο- ψηφία απ’ το’>; εΰγενείς χο>ρικοΰς, έπειτα άπό τήν έξέγερση τοΟ 1863, χα- ταοτράφηκαν οικονομικά, ot άγρότες συχνά άγοράζουν ή ενοικιάζουν κτήμα­τα xal τά καλλιεργο3ν άπό κοινοΟ καί -ρός δ φ ε λ ο ς δ λ ω ν . ΑύτοΙ λοιπόν ot άγρότες ϊέν έχο·>ν πιά, έίώ καί αιώνες, κοινοτική γή, ένώ έπι- πλέον είναι Πολωνοί, ΛιθουανοΙ ν.αΐ Λευκορώσοι καί δχι Ρώσοι.

61

* α : προσφέρει ατό Ρώσο χωρικό τή δυνατότητα μιας τέτοιος με­τατροπής, καί ειδικά τά Ολικά μέσα πού δχει άνάγκη γιά νά πραγ­ματοποιήσει τήν άνατροπή πού άπαιτείται σ’ δλο τό σύστημά του τής γεωργίας. Ό κ. Τκάτσεφ λέει λοιπόν μωρίες δταν ισχυρίζε­ται δτι οί χωρικοί, ένώ είναι «ίδιοχτήτες», είναι σύγχρονα «πλη- σιέστερα στό σοσιαλισμό» άπ ’ τούς έργάτες χωρίς ιδιοκτησία τής δυτικής Εύρώπης. Συμβαίνει άκριβώς τό άντίθετο. Ά ν ύπάρχει κάτι πού μπορεΐ να σώσει τή Ρωσική κοινοτική ιδιοκτησία καί νά τής έπιτρέψει νά μεταμορφωθεί σέ μιά νέα δλο ζω ή μορφή, ε!να; άκριβώς ή προλεταριακή έπανάσταση στή δυτική Εύρώπη.

Ό κ. Τκάτσεφ χειρίζεται μέ τήν Εδια ευκολία τήν πολιτική έπανάσταση καί τήν οικονομική έπανάσταση. Ό Ρωσικός λαός, λέει, «διαμαρτύρεται άκατάπαυστα» ένάντια στήν ύπολούλωση μέ τή μορφή τών «θρησκευτικών αιρέσεων. . . μέ τήν άρνησή του νά πληρώσει τούς φ όρου ς.. . μέ τις ληστοσυμμορίες (ot Γερμανοί έργάτες μπορούν νά συγχαρούν τούς έαυτούς τους γιατί ό Χάνς δ Γδάρτης υπήρξε ό πατέρας τής γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας!), μέ τις προμελετημένες πυρκαϊές... μέ τις έξεγέρσεις... καί γι’ αύτό ό Ρωσικός λαός μπορεΐ νά χαρακτηριστεί σάν ένστικτώδικα έπα- ναστατικός». Κι δλα αύτά δημιουργούν στόν κ. Τκάτσεφ τήν πε­ποίθηση δτι θά είναι «άρκετό νά διαγείρουμε ταυτόχρονα σέ πολ­λά μέρη τΙς συσσωρευμένες μνησικακίες καί τή δυσαρέσκεια. . . πού συνεχώς βράζουν στήν καρδιά τοϋ λαοϋ μας». Τότε «ή ένω­ση τών έπαναστατικών δυνάμεων θά πραγματοποιηθεί άπό μόνη της καί ή π ά λη . . θά πρέπει νά τερματιστεί σ’ δφελος τής ύ- πάθεσης τοΰ λαοϋ». Ή πρακτική άνάγκη, τό ένστικτο τής αύτο- συντήρησης θά δημιουργήσουν άπό μόνες τους Ιναν «στενό, άκα­τάλυτο δεσμό, άνάμεσα στίς έπαναστατημένες κοινότητες».

Είναι άδύνατο νά φανταστεί κανένας έπανάσταση πιό εύκο­λη καί πιό εύχάριστη. Τ ό μόνο πού χρειάζεται είναι νά πάει κανένας σύγχρονα σέ πολλά μέρη, γιά νά κάνουν «άφ ’ έαυτοΰ τους» τά ύπόλοιπα δ «ένστικτώδης έπαναστάτης», ή «πρακτική ά ­νάγκη» καί τό «ένστικτο τής αυτοσυντήρησης». Καί είναι άκατα­νόητο πώς μ’ αύτές τις έξαιρετικές εύκολίες δέν πραγματοποιή- θηκε έδώ καί καιρό ή έπανάσταση, δ λαός δέν άπελευθερώθηκε άκό;ια καί ή Ρωσία δέν έγινε μιά ύποδειγματική σοσιαλιστική χώ ρα.

'Ω στόσο τά πράγματα έξελίσσονται έντελώς διαφορετικά. Ό Ρωσικός λαός, αυτός ό «ένστικτώδης έπαναστάτης», όργάνωσε βέ­βαια πολυάριθμες άπομονωμένες έξεγέρσεις ένάντια στήν τ ά- ξ η τ ώ ν ε ύ γ ε ν ώ ν κι ένάντια σ’ βρισμένους ύπάλληλους, μά π ο τ έ έ ν ά ν τ ι α σ τ ό ν τ σ ά ρ ο , Ι ξω άπ’ τις

62

περιπτώσεις πού Ινας ψ ε ύ τ ι κ ο ς τ σ ά ρ ο ς Ιμπαινβ':έ- πΐ κεφαλής του γιά νά διεκδικήσει τό θρόνο. Ή τελευταία σημαν­τική έξέγερση τόν καιρό τής Αικατερίνης Β ', Ιγινε δυνατή για­τί ό Έμιλιάν Πουγκατσόφ έ|Αφανιζόταν σάν ό σύζυγός της Πέτρος ό Γ ' , πού δέν τόν είχε δολοφονήσει μά μονάχα έκθρονίσει καί ρί­ξει στη φυλακή, άπ’ δπου δήθεν είχε δραπετεύσει. Ό τσάρος άν- τίθετα, φαίνεται στό χωρικό σάν έπίγειος θεός! Ό θεός είναι ψηλά κι ό τσάρος είναι μακριά, άναφωνεΐ μέ φωνή απελπισίας. Είναι έξω άπό κάθε άμφιβολία δτι ή μάζα τοΰ άγροτικοΰ πληθυ­σμού, κυρίως επειτα άπ’ τήν έξαγορά τής άγγαρείας, βρίσκεται σέ ;ιιά κατάσταση πού τήν ύποχρεώνει δλο καί πιό πολύ νά πα­λεύει ένάντια στήν κυβέρνηση καί τόν τσάρο. 'Ω στόσο ό κ. Τ κ ά­τσεφ άς διηγηθεΐ σέ άλλους τό παραμύθι του γιά τόν «ένστικτώ- δη επαναστάτη».

Έ π ειτα , κι άν άκόμα ή μάζα τών Ρώσων χωρικών ήταν ά ­πό ένστικτο δσο τό δυνατό πιό έπαναστατική, κι άν άκόμα υπο­θέταμε δτι οί έπαναστάσεις μποροΰν νά πραγματοποιούνται κατά παραγγελία, δπως Ινα κομμάτι βαμβακερό |ΐέ λουλούδια ή δπως Ινα σαμοβάρι, σάς ρωτώ άν έπιτρέπεται σ’ εναν άνθρωπο μεγα­λύτερο άπό δώδεκα χρονών νά Ιχει μιά τόσο τρομαχτικά παιδι­κή άντίληψη γιά τήν πορεία μιας έπανάστασης; Καί νά ποΰμε 3- τι αύτό γράφτηκε ύστερα άπ’ τή λαμπρή άποτυχία τής πρώτης έπα- νάστασης πού κατασκευάστηκε πάνω σ ’ αύτό τό μπακουνικό υ­πόδειγμα: τήν έπανάσταση τής ’ Ισπανίας τοΰ 1873. Κι έκεϊ έ­πίσης πήγαν σύγχρονα σέ πολλά μέρη. Κι έκεΐ πίστευαν δτι ή πρακτική άνάγκη, καί τό ένστικτο τής αυτοσυντήρησης θ’ άπο- καθιστοΰσαν άπό μόνα τους ένα σταθερό καί άδιάσπαστο δεσμό άνάμεσα στίς έπαναστατημένες κοινότητες. Τ ί συνέβη ώστόσο; Κ ά ­θε κοινότητα, κάθε πόλη οέν έκανε τίποτ’ άλλο άπό τοΰ νά ύ- περασπίζΐΐ τόν έαυτό της, χωρίς κάν νά υπάρξει θέμα άλληλο- ϋποστήριξης, καί ή Π άβια, πού δέν είχε παρά μονάχα 3.000 στρατιώτες στή διάθεσή της, ύπόταξε τή μιά πόλη υστερ άπ’ τήν άλλη κι έθεσε τέρμα σ’ δλη αύτή τήν άναρχική λαμπρότητα μέ­σα σέ δυό βρομάδες περίπου. (Δές τό άρθρο μου: «Οί μπακουνι- στές στό έργο» δπου άναγράφονται λεπτομέρειες).

Ή Ρωσία βρίσκεται χωρίς άλλο στήν παραμονή μιας έπανά- στασης. Τ ά οικονομικά της είναι όλοκληρωτικά άποσυντεθιμένα. Τ ό πιεστήριο τών φορολογιών άρνεϊται νά συνεχίσει καί οί τόκοι τών παλιών κρατικών δανείων πληρώνονται μέ νέα δάνεια, πού τό καθ’ ενα άπ’ αύτά γιά νά συναφτεΐ προσκρούει σέ δλο και μεγαλύτερες δυσκολίες. Μονάχα μέ τήν πρόφαση δτι κατασκευ­άζονται νέες σιδηροδρομικές γραμμές κατορθώνουν άκό;ια νά προ-

63

μηθεύονται χρήματα! Ή διοίκηση είναι διεφθαρμένη «μέχρι μυε- λοΟ όστέων». Οί ύπάλληλοι ζοΟν περισσότερο άπό τις καταχρή­σεις, τά χαράτσια, καί λιγότερο άπ ’ τό μιστό τους. Ή άγροτική παραγωγή — πού είναι ή πιό σημαντική στή Ρωσία — έχει τε­λείως άποδιοργανωθεΐ μέ τήν έξαγορά τοϋ 1861. Ή μεγάλη γαιο­κτησία στερείται έργατικής δύναμης, οί χωρικοί στερούνται γής, λυγίζουν κάτω άπ ’ τούς φόρους καί καταληστεύον'αι άπ’ τούς το­κογλύφους. Ή άγροτική παραγωγή περιορίζεται χρόνο μέ τό χρό­νο. Τ ό σύνολο συγκρατιέται μέ πολύ μεγάλο κόπο καί μονάχα έ- πιφανειακά άπό έναν άσιατικό δεσποτισμό, πού σχετικά μ’ αύτόν έμεϊς οί δυτικοί δέν ίχουμε τήν παραμικρή ιδέα. Ά π ό Εναν ·δε- σποτισμό πού— έπειδή δέν είναι εύχαριστημένος μέ τόν έαυτό "ου άφού ϊρχεται σέ μιά δλο καί πιό άνοιχτή σύγκρουση μέ τις άν- τιλήψεις τών μορφωμένων τάξεων, προπάντων μέ τις αντιλήψεις τής αστικής τάξης τής πρωτεύουσας πού άναπτύσσεται, — μπερ­δεύτηκε ό ίδιος στό πρόσωπο τοΰ σημερινού έκπροσώπου του, κά­νοντας σήμερα παραχωρήσεις στό φιλελευθερισμό πού αύριο τις άποσύρει άπό φόβο, μέ άποτέλεσμα νά χάνει μ’ αύτόν τόν τρόπο δλο καί πιό πολύ τό κύρος του. Τ ά πιό μορφωμένα στρώματα τοΰ έθνους, πού συγκεντρώνονται στήν πρωτεύουσα, βλέπουν δλο καί καλύτερα δτι είναι ανυπόφορη αύτή ή κατάσταση τών πραγμά των, δτι πλησιάζει μιά άνατροπή, ένώ σύγχρονα φαντάζονται δτι θά μ,πορέσουν νά έπιβάλλουν σ’ αύτή τήν άνατροπή μιά εΙρηνική, μιά συνταγματική πορεία. Ό λ ε ς οί προϋποθέσεις γ ιά τήν έπανά­σταση υπάρχουν- θ ά κατακερματιστεί άπ’ τις άνώτερες τάξεις τής πρωτεύουσας, ίσως άπ’ τήν ίδια τήν κυβέρνηση, οί χωρικοί δ­μως θά τή συνεχίσουν καί γρήγορα θά τή βγάλουν άπ’ τήν πρώ- τη της φάση τή συνταγματική. Ή έπανάσταση αύτή θά 2χει τε­ράστια σημασία γιά όλόκληρη τήν Εύρώπη, Ιστω καί μόνο γιά τό γεγονός δτι θά συντρίψει μ’ ένα μονάχα χτύπημα τήν τελευ­ταία άθικτη έφεδρεία τής Εύρωπαΐκής άν 'ίδρασης. Αύτή ή έπα­νάσταση είναι, χωρίς άλλο, έπικείμενη. Υπάρχουν μονάχα δυό γεγονότα πού μποροΰν νά τήν καθυστερήσουν: ένας έπιτυχημένος πόλεμος ένάντια στήν Τουρκία ή τήν Αύστρία, πού θ’ άπαιτοϋσε χρήμα καί άσφαλεϊς συιιμάχους, ή μιά πρόωρη άπόπειρα έξέγερ- σης, πού θά ξανάρριχνε τις κατέχουσες τάξεις στήν άγκαλιά τής κυβέρνησης.

Γράφτηκε τόν ’Απρίλιο τοΟ 1875. Υπογραφή: Φ. Ένγκελς.Δηίλοαιεύιηκε ατά φ. 43, 44 καί 45τοΟ «YOLKSSTAAT», στίς 16, 18 xzl 21 ’Απριλίου 1875, σέ μπροσούρα μέ τίτλο -SOCIAI-ES AUS RUSSLAND·Λειψία 1875, καθώς καί στό βιβλίο τοΟ Ένγκελς• INTERNATIONALES AUS DEM VOLKSSTAAT (1871 - 1875)» Βερολίνο 1894

64

Η ρώ τ’ άπ’ δλα έπιβάλλεται νά κάνω μιάν έ~ανόρθωση: ό κ· Τκάτσεφ δέν ήταν πραγματικά ένας μπακουνικός, δηλαδή Ινας αναρχικός: Ισχυριζόταν δτι είναι Ινας «μπλανκιστής». Τ ό λάθος μου ήταν φυσικό, γιατί ό έν λόγφ κ- Τκάτσεφ, σύμφωνα μέ τό έ­θιμο τών Ρώσων προσφύγων έκείνης τής έποχής, κήρυσσε τόν έαυτό του αλληλέγγυο μπροστά στή δυτική Εύρώπη μέ δλη τή ρωσική πολιτική προσφυγιά, καί ύπεράσπιοε έπίσης στή μπρο­σούρα του τόν Μπακούνιν καί συντροφιά ·έ*άντια στήν κριτική μου, σάν ή τελευταία νά τόν άφοροϋσε προσωπικά.

Οί άπόψεις του οί σχετικές μέ τή ρωσική κομμουνιστική α­γροτική κοινότητα, πού ύποστήριξε κατά τήν περίοδο τής πολε­μικής μας, ήταν στό βάθος τους οί άπόψεις τοϋ Χέρτσεν. Αύτός ό τελευταίος πανσλάβιστης, άνθρωπος τών γραμμάτων πού τόν κα­θιέρωσαν γιά έπαναστάτη, Ιμαθε άπό τις «Μελέτες γιά τή Ρ ω ­σία» τοϋ Χαξτχάουζεν δτι οί σκλάβοι χωρικοί τών γαιοκτη­σιών του δέν κατείχαν ίδιόχτητες γαϊες, μά ξαναμοίραζαν άπό καιρό σέ καιρό άνάμεσά τους δργώματα καί λιβάδια. Μέ τήν ι­διότητά του τοϋ άνθρώπου τών γραμμάτων, δέν είχε άνάγκη νά μελετήσει — πράγμα πού δέν άργησε νά γίνει γνωστό σέ δλους καί στόν καθένα χωριστά— δτι ή κοινοτική Ιδιοκτησία ήταν μιά μορφή κατοχής πού είχε κυριαρχήσει κατά τούς πρωτόγονους χρό­νους στούς Γερμανούς, στούς Κέλτες, στούς ’ Ινδούς, καί μ’ Ινα λόγο, σ’ δλους τούς ίνδοευρωπαϊκούς λαούς. "Οτι ύπήρχε πάντα στήν ’ Ινδία, δτι είχε καταργηθεί τελευταία μέ τή βία στή Σ κ ω ­τία καί τήν ’ Ιρλανδία, δτι τή συναντ&με άκόμα σέ όρισμένα μέρη στή Γερμανία κι δτι ήταν μιά θνησιγενής μορφή κατοχής πού άντιπροσώπευε, γενικά, Ινα κοινό φαινόμενο σ’ δλους τούς λα­ούς σ’ Ινα δρισμένο στάδιο τής ανάπτυξής τους. Σάν πανσλαβιστής δμως δ Χέρτσεν, πού τό πολύ - πολύ ύπήρξε σοσιαλιστής στά λό­για, είδε στήν κοινότητα Ινα νέο πρόσχημα γιά νά έμφανίσει κά­τω άπό Ινα άκόμα πιό λαμπρό φ ώς, άπέναντι στή σαπισμένη Δύ­ση, τήν «άγια» Ρωσία καί τήν αποστολή πού είχε νά άνα- νεώσει καί ν’ άναγεννήσει, στήν άνάγκη μέ τά δπλα, αύτή τήν άποσυντεθιμένη Δύση πού είχε ζήσει τή ζω ή της. ’Εκείνο δη­λαδή πού δέν μποροΰν νά πραγματοποιήσουν, παρ’ δλες τους τίς

ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΤΟ ΑΡΘΡΟ«ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ»

655

προσπάθειες, οί Γάλλοι καί "Αγγλοι έσχατόγηροι, οί Ρώσοι τό ϊ- χουν στή χώ ρα τους πανέτοιμο.

Ν ά διατηρήσει τήν κοινότητα καί ν’ Απελευθε­ρώσει τό άτομο, νά έπεχτείνει ατίς πόλεις καί σ’ δλο τό Κράτος τήν αγροτική αύτονομία τών χωριών καί τών καντονίων, διατηρώντας σύγχρονα τήν έθνική §- νότητα, νά τό πρόβλημα τοϋ μέλλοντος τής Ρωσίας, τό Γδιο πρόβλημα κοινωνικής άντινομίας πού απασχο­λεί καί παθιάζει σήμερα τά πνεύματα τής Δύσης.

(Χέρτσεν, «Γράμματα στόν Λίντον») ·Υπ άρχει λοιπόν στή Ρωσία , όπως φαίνεται, ένα πολιτικό

πρόβλημα, ένώ δσον αφορά τό «κοινωνικό πρόβλημα» αύτό είναι λυμένο-

Ό Τκάτσεφ, μιμητής τοϋ Χέρτσεν, άπλοποίησε δπως ό τε­λευταίος τό πρόβλημα. "Α ν καί στά 1875 δέ μποροϋσε πιά νά ισχυριστεί δτι τό «κοινωνικό πρόβλημα» λύθηκε στή Ρωσία, είπε δτι οί Ρώσοι χωρικοί, αΰτοί οί γεννημένοι κομμουνιστές, βρίσκον­ταν άπειρα πιό κοντά στό σοσιαλισμό καί, έπί πλέον, ζοϋσαν. πο­λύ πιό ευτυχισμένοι σέ σχέση μέ τούς φτωχούς προλετάριους τής δυτικής Εύρώπης, πού είχαν έγκαταλειφτεΐ άπ’ τό θεό . 'A y οί Γάλλοι ρεπουμπλικάνοι, άπ ’ Αφορμή τήν έκατοντάχρονη έπαν.α- στατική δράση, θεωρούσαν τό λαό τους σάν τόν έκλεκτό λαό άπό πολιτική άποψη, πολλοί Ρώσοι σοσιαλιστές αύτής τής έποχής κή­ρυξαν στή Ρωσία τό λαό της σάν τόν έκλεκτό άπ’ τήν κοινωνι­κή άποψη. Δέ θά είναι λοιπόν τό προλεταριάτο τής δυτικής Εύ­ρώπης πού θά φέρει μέ τήν πάλη του τήν οικονομική άναγέννη- ση στόν παλιό κόσ|ΐο, δχι, αύτή ή Αναγέννηση θά τοϋ προσκομι­στεί άπ ’ τά κατάβαθα τής Ρωσικής Αγροτιάς. Αύτή τήν παιδική Αντίληψη κριτικάρησα.

«'Ω στόσο ή ρωσική κοινότητα άπόσπασε τήν προσοχή χαί άξιζε τήν έχτίμηση άνθρώπων πού είναι σαφώς Ανώτεροι σέ σχέ­ση μέ τούς Χέρτσεν καί τούς Τκάτσεφ. Έ ν α ς Απ’ αύτούς ήταν. 6 Νικολάι Τσερνιτσέφσκι, αύτός δ μεγάλος διανοητής, στόν όποιο ή Ρωσία τόσα χρωστάει καί πού ό άργός του θάνατος, χάρη σέ μιά παρατεταμένη έξορία άνάμεσα στούς Γιακούτους τής Σιβηρίας, θά στιγματίζει τή μνήμη τοΰ ’Αλεξάνδρου τοϋ Β ', τοΰ «Ε λευθερω­τή».

Έ ξ αίτιας τοϋ πνευματικού χάσματος πού χώριζε τή Ρωσία Απ’ τή δυτική Ευρώπη, ό Τερνιτσέφσκι δέν γνώρισε ποτές του,τά έργα τοΰ Μ άρξ, κι δταν έκδόθηκε Τ ό Κ ε φ ά λ α ι ο αύτός ήταν άπό καιρό στό Σρέντνε - Βιλουίσκ, Ανάμεσα στούς Γιακούτους. 'Ο λη ή πνευματική του Ανάπτυξη πραγματοποιήθηκε κάτω άπ’ τίς

συνθήκες πού δημιουργήθηκαν άπ ’ αύτό τό χάσμα. Ε κείνο πού -ή ρωσική λογοκρισία παρεμπόδιζε ήταν σχεδόν, ή όλοκληρωτικά, ανύπαρκτο γιά τή Ρωσία. Κ ατά συνέπεια άν βρίσκουμε σ’ αύ­τόν, έδώ κι έκεΐ, άδύνατα άποσπάσματα, καί μια κάποια στενό­τητα ορίζοντα, δέν μπορεΐ παρά νά μάς έκπλήσσει τό γεγο­νός δτι δέν συναντάμε πολύ περισσότερες παρόμοιες άδυναμίες.

Κι ό Τσερνιτσέφσκι έπίσης βλέπει στή ρωσική άγροτική κοι­νότητα τό μέσο γιά νά περάσει κανένας άπ ’ τή σημερινή κοινω­νική μορφή σ’ ενα στάδιο ανάπτυξης ανώτερο άπ’ τή μιά σέ σχέ­ση μέ τή ρωσική κοινότητα, κι άπ ’ τήν άλλη σέ σχέση σέ τήν κεφαλαιοκρατική κοινωνία τής δυτικής Ευρώπης μέ τίς ταξικές της αντιθέσεις. Καί στό γεγονός δτι ή Ρωσία διαθέτει αύτό τό μέσο ένώ ή Δύση τό στερείται, ό Τσερνιτσέφσκι διακρίνει σ’ αύ­τό ένα πλεονέχτημα τής Ρωσίας.

Έ έγκαθίδρυση μιας καλύτερης κοινωνικής τά­ξης στή δυτική Ευρώπη Ιχει καταστεί ξεχωριστά δύ­σκολη μέ τήν απεριόριστη έπέκταση τών ατομικών δικαιωμάτων. . . είναι δύσκολο ν’ άπαρνηθεΐ κανένας Ιστω κι ενα άσήμαντο μέρος άπ’ δ,τι Ιχει συνηθίσει ν’ απολαμβάνει: καί στή Δύση τό άτομο είναι κιόλας συνηθισμένο νά κάνει χωρίς τόν παραμικρό περιορι­σμό χρήση τών δικαιωμάτων του. Μονάχα μιά λυπηρή πείρα καί μακροχρόνιοι διαλογισμοί θά μπορούσαν νά πείσουν γιά τή χρησιμότητα καί τήν αναγκαιότητα ά- μοιβαίων παραχωρήσεων. Στή Δύση μιά καλύτερη τά­ξη στις οικονομικές σχέσεις θά συνεπαγόταν θυσίες, γιατί ή έγκαθίδρυση της είναι σπαρμένη μέ δυσκο­λίες. Είναι άντίθετη μέ τίς συνήθειες τοϋ "Αγγλου καί Γάλλου χωρικοϋ. ’Εκείνο δμως πού φαίνεται σά μιά ουτοπία σέ μιά χώ ρα, ύπάρχει σέ μιάν άλλη σά πραγματικό γ ε γ ο ν ό ς ... συνήθειες, πού ή εισαγωγή τους στήν έθνική ζω ή φαίνεται ξεχωριστά δύσκολη στόν νΑγγλο ή στό Γάλλο, ύπάρχουν στό Ρώσο σάν ενα γεγονός τής έθνικής του ζ ω ή ς . . . Έ κοινωνική τάξη πρός τήν όποία ή Δύση θά ήθελε νά πορευτεί σήμερα άπό εναν δρόμο τόσο |ΐακρύ καί τόσο δύσβα­το, υπάρχει άκόμα σ’ έμάς σά μιά ισχυρή συνήθεια τής άγροτικής ζ ω ή ς . . . Βλέπουμε σήμερα τίς λυπη­ρές συνέπειες πού γεννοβολοϋνται στή Δύση μέ τό χ ά ­σιμο τής κοινοτικής ιδιοκτησίας πάνω στό Ιδαφος καί τή δυσκολία πού έχουν οί δυτικοί λαοί νά τήν άνα-

67

κτήσουν. Ά ς μάς χρησιμεύσει γιά μάθημα τό παρά­δειγμα τής Δύσης. (Τσερνιτσέφσκι, Έ ρ γ α , έκδεση Γενεύης, τόμος 5, σελ. 16 - 19. Ά ναφέρεται απ’ τόν Ιΐλεχάνοφ ατό Ιργο του: «Οί διχοστασίες ]ΐας , Γε­νεύη 1885.)

Καί να τί λέει για τούς κοζάκους τών Ούραλίων πού άκόμα. καλλιεργούσαν τή γή άπό κοινοϋ καί μοίραζαν κατόπιν τά προ­ϊόντα της άνάμεσα στίς οικογένειες.

Ά ν ot ΟύραλιανοΙ διατηρηθοϋν στό σημερινό τους σύστημα ώ ς τήν εποχή πού θα χρησιμοποιήσουν άγροτικές μηχανές, θά είναι πολύ εύχαριστημένοι για­τί διαφύλαξαν ενα σύστημα πού επιτρέπει τή χρη­σιμοποίηση αυτών τών μηχανών, πού άπαιτοΰν τήν εκμετάλλευση μεγάλων έκτάσεων, σ’ έκατοντάδες ντε- σιατίνες. (Στό Ιδιο, σελ. 131·)

Ά ς μή ξεχνάμε ωστόσο δτι οί ΟύραλιανοΙ πού συνέχιζαν νά καλλιεργοΟν τΙς γαΐες τους άπό κοινού γιά λόγους στρατιωτι­κούς (κι έμεΐς Ιχουμε τόν κομμουνισμό τών στρατώνων), κατέ­χουν στή Ρω σία μιάν Ιδιαίτερη θέση, δπως καί οί κοινότητες μας ( G e h d f f e r s c a f t e n ) στόν ποταμό Μοσέλ, μέ τΙς περιοδι­κές τους άναδιανομές. Κ ι άν τό σημερινό σύστημα διατηρηθεί σ’ αύτούς ώς τήν είσαγωγή τών μηχανών, δέ θά είναι σ’ δφελος τών Ούραλιανών μά σ’ δφελος τού ρωσικού θησαυροφυλακίου πού εί­ναι ot ύπηρέτες του.

Έ ν α πράγμα είναι βέβαιο: ένώ στή δυτική Εύρώπη ή κε­φαλαιοκρατική κοινωνία άποσυντίθεται καί ot άλυτες άντιθέσεις τής ίδιας της τής άνάπτυξης τήν άπειλούν μέ θάνατο, στή Ρωσία τό μισό οχεδόν τών γαιών πού καλλιεργούνται βρίσκεται άκόμα στά χέρια τών άγροτικών κοινοτήτων, μέ τή μορφή τής κολλεκτ;- βίστικης ιδιοκτησίας. Ά ν στή Δύση, γιά νά λύσουμε τις άντιθέσεις μέ τή άναδιοργάνωση τής κοινωνίας, πρέπει άπαραίτητα δλα τχ μέσα τής παραγωγής, συμπεριλαμβανομένης καί τής γής, νά άνή­κουν σ’ δλη τήν κοινωνία, ποιά σχέση ύπάρχει άνάμεσα στήν ϊδιο- χτησία πού πρόκειται νά θεμελειωθεϊ στή Δύση καί τήν κοινοτική ιδιοκτησία πού υπάρχει ήδη ή άκριβέστερα πού ύπάρχει άπό πάν­τα στή Ρ ω σία ; Δέ θά μπορούσε άραγες ή τελευταία νά είναι τό ση­μείο έκκίνησης ένός έθνικού κινήματος πού θά πηδούσε πάνω άπ’ δλη τήν κεφαλαιοκρατική περίοδο, γιά νά μεταμορφώσει διά μιας τόν ρωσικό άγροτικό κομμουνισμό σέ νεώτερη σοσιαλιστική Ιδιο­κτησία δλων τών μέσων παραγωγής, πλουτίζοντάς την μέ δλες

τις τεχνικές πραγματώσεις τής κεφαλαιοκρατικής περιόδου; "II δπως είπε 6 Μ άρξ, διατυπώνοντας τή σκέψη τοΟ Τσερνιτσέφσκ·., σ ’ Ινα γρά|ψα πού άναφέρεται πιό κά τω : «"Α ν ή Ρωσία πρέπει ν’ Αρχίσει μέ τό νά καταστρέφει — δπως τό θέλουν οί φιλελεύ- τεροι οικονομολόγοι της — τήν Αγροτική κοινότητα γιά νά πε- ράσει στό κεφαλαιοκρατικό καθεστώς, ή Αν, Αντίθετα, θά μπορέ­σει, χωρίς νά ύποστεΐ τΙς ώδινες αύτοϋ τοΰ καθεστώτος, νά οί- κοιοποιηθεϊ δλους τούς καρπούς, Αναπτύσσοντας τά δικά της ιστο­ρικά δεδομένα;»

Ό ίδιος δ τρόπος μέ τόν όποιο τίθεται τό έρώτημα δείχνει μέ ποιό τρόπο πρέπει νά προσπαθήσουμε νά τό λύσουμε. Ή Ρ ω ­σική κοινότητα ύπήρξε έκατοντάδες χρόνια χωρίς ποτέ νά τής δημιουργηθεΐ ή τάση νά μετατραπεΐ σέ μιά άπό κοινοΰ ιδιοκτη­σία άνώτερης μορφής. Τ ό Γδιο συνέβη μέ τή Γερμανική μάρκ, τήν Κελτική πάτριά, τΙς ’ Ινδικές κοινότητες καί άλλες, μέ τόν πρωτόγονο κομ;ιουνισμό τους. "Ολες κατέληγαν νά χάσουν κάτω άπ’ τήν έπίδραση τής έμπορευματικής παραγωγής καί τΙς Ανταλ­λαγές άνάμεσα σέ οικογένειες καί άτομα — παραγωγή καί Αν- ταλλαγές πού τούς περιέβαλαν ή πού γεννιόταν μέσα τους και προοδευτικά τούς κατακτούσαν — τόν κομμουνιστικό τους χαρα­κτήρα γιά νά μεταμορφωθούν σέ κοινότητες ίδιοχτητών πού είναι Ανεξάρτητοι μεταξύ τους. Έ τ σ ι λοιπόν, γενικά μποροΟμε σή­μερα νά θέσουμε τό ζή τη μ α : νά γνωρίσουμε δηλαδή δτι άν ή ρωσι­κή κοινότητα δέν μπορεΐ νά Ιχει Ιναν άλλο καί καλύτερο προορι­σμό, ή αιτία δέ βρίσκεται στό Ισωτερικό της, μά Αποκλειστικά στό γεγονός δτι σέ μιά Απ’ τΙς ευρωπαϊκές χώρες διατήρησε μιά κάποια ζωτικότητα μέχρι μιά έποχή πού, στή δυτική Εύρώπη, ή έμπορευματική γενικά παραγωγή καί ή άνώτερη καί τελευταία της μορφή, ή κεφαλαιοκρατική παραγωγή, Ιχει ϊρθει σέ σύγ­κρουση μέ τις παραγιογικές δυνάμεις πού δημιούργησε: δέν είναι ■πιά σέ θέση νά τΙς κατευθύνει καί πεθαίνει άπ’ τΙς Αντιθέσεις καί τις συγκρούσεις πού γεννοβολοΰν. Αύτό Αποδεικνύει κιόλας δ- τι ή πρωτοβουλία γιά μιά τέτοια μεταμόρφωση τής ρωσικής κοι­νότητας δέ μπορεΐ νά προελθεί παρά μονάχα άπ ’ τό βιομηχανικό προλεταριάτο τής Δύσης καί ίχ ι Απ’ τήν ίδια τήν κοινότητα. Ή νίκη τοΰ προλεταριάτου τής δυτικής Εύρώπης πάνω στήν άστι­κή τάξη καί ή συνακόλουθη άντικατάσταση τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής άπό μιά παραγωγή πού νά διευθύνεται άπ’ τήν κοινω­νία, νά δ Απαραίτητος προκαταρκτικός δρος γιά νά μπορέσει ή ρωσική κοινότητα νά φτάσει τόν ίδιο βαθμό άνάπτυξης.

Στήν πραγματικότητα, δ άγροτικός κομμουνισμός, κληρονο­μιά τοΰ καθεστώτος τών πατριών, ποτέ δέν έδωσε τό παραμικρό

μόνος ■’O'), ϊν.-ος τήν ll'.y. του τήν αποσύνθεση. Ή ρωσική α­γροτική κοινότητα ήταν, στά 1861 κιόλας, μια μορφή άρκετά ά- δυνατισμένη αύτοΰ τοϋ κομμουνισμού. Ή άπό κοινοΰ καλλιέργεια, τοΰ έδάφους πού ύπάρχει άκόμα μέ όρισμένες περιοχές τής ’ Ιν­δίας καί στήν οικιακή κοινότητα τών Νοτιοσλαύων (ζαντρούγκα)'— πιθανό πρόγονο τής ρωσικής κοινότητας — ύποχρεώθηκε v i- παραχωρήσει τή θέση της στήν έκμετάλλευση κατά οικογένειες. Ή κοινοτική ιδιοκτησία δέν έκδηλωνόταν παρά μέ τις έπαναλαμ- βανόμενες άναδιανο;ιές τοΰ έδάφους, πού πραγματοποιούνταν, άνά- λογα μέ τά μέρη, σέ πολύ διαφορετικά χρονικά διαστήματα. Ά ν δμως αυτές οί ανακατανομές σταματήσουν αυθόρμητα, ή υστέ­ρα άπό μιά ειδική διαταγή, τότε θά έχουμε αμέσως ένα χωριό ιδιοκτητών κληρούχων άγροτών.

Καί μόνο ώστόσο τό γεγονός δτι ή κεφαλαιοκρατική παρα­γω γή στή δυτική Ευρώπη, ένώ ύπάρχει δίπλα στή ρωσική αγρο­τική κοινότητα, τρέχει πρός τήν καταστροφή της καί περικλείνει κιόλας τό σπέρμα μιας νέας μορφής παραγωγής, δπου τά μέσα τής παραγωγής, σάν κοινωνική ίδιοχτησία, θά χρησιμοποιούνται σύμφωνα μ’ ένα καθορισμένο σχέδιο, αύτό καί μόνο τό γεγονός δέν μπορεΐ νά έμφυσίσει στή ρωσική κοινότητα μιά δύναμη πού νά τής έπιτρέψει νά τεκνογονήσει αύτή τή νέα κοινωνική μορφή- IIώ ς fiic μπορούσε ·/' άφομοιώσίΐ τίς γιγάντιες παραγωγικές δυ­νάμεις τής κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας μέ τή }Αορφή τής κοινω­νικής Ιδιοκτησίας καί τοΰ κοινωνικοΰ μέσου, προτοΰ ή ίδια. ή κεφαλαιοκρατική κοινωνία νά πραγματοποιήσει αύτή τήν ε­πανάσταση; Π ώ ς θά μποροΰσε ή ρωσική κοινότητα νά μάθει τόν κόσμο νά χειρίζεται τή μεγάλη βιομηχανία σύμφωνα μέ κοινω­νικές αρχές, δταν ή ίδια ξέμαθε νά καλλιεργεί τό Γδιο της τό Ιδαφος άπό κοινοΰ;

Είναι αλήθεια δτι στή Ρωσία πολλοί είναι οί άνθρωποι πού γνωρίζουν καλά τή δυτική κεφαλαιοκρατική κοινωνία, μ’ δλες της τις άδιάλλεκτες άντιθέσεις καί συγκρούσεις, κι δτι έχουν μιά ξεκάθαρη ίδέα γιά τή διέξοδο άπ’ αύτό τό φαινομενικό αδιέ­ξοδο. Ό μ ω ς , πρώτα - πρώτα οί μερικές χιλιάδες τά άτομα πού· κατανοοΰν αύτό τό τελευταίο δέ ζοΰν άπό κοινού, καί τά πενήν­τα έκατομμύρια πού ζοΰν στή Μεγάλο - Ρωσία κάτω άπ’ τό κα­θεστώς τής κοινοτικής Ιδιοκτησίας τοΰ έδάφους, δέν έχουν τήν παραμικρή ίδέα αύτής τής διεξόδου. 01 άντιλήψεις αύτών των μερικών χιλιάδων τούς είναι στόν Γδιο βαθμό ξένες καί άκατανόν;- τες-δσο ύπήρξαν στούς Ά γ γ λ ο υ ς προλετάριους τοΰ 1800 καί 1840 τά σχέδια πού έφεύρισκε γιά τή σωτηρία τους δ Ρόμπερτ Ό ο ε ν -

70

Καί ή πλειοψηφία τών έργατών πού έργάζονταν στό έργοστάσια τοϋ Ό ουεν στή Ν έα Λάρνακα ήσαν άνθρωποι πού, κι αύτοί, εί­χαν, γεννηθεί καί μεγαλώσει άνάμεσα στά ήθη καί Ιθιμα ένός φυλ«τικοΰ κομμουνιστικού συστήματος σέ κατάσταση άποσύνθεσης, σέ μιά σκωτική κελτική πάτριά. "Ομως δ "Οουεν ποτέ δέν είπε δτι «ύτοί ot άνθρωποι τόν κατανοούσαν καλύτερα. Δεύτερο, ιστο­ρικά, είναι αδύνατο μιά κοινωνία πού βρίσκεται σ’ Ινα στάδιο οικονομικής άνάπτυξης, νά Ιχει νά λύσει προβλήματα καί συγ­κρούσεις πού γεννιούνται καί πού δέ μπορούν παρά νά γεννούνται σέ μιά κοινωνία πολύ πιό εξελιγμένη. “Ολες οί μορφές τής κοι­νότητας τής πατρίας, προγενέστερες σέ σχέση μέ τήν έμφάνιση τής ■ έμπορευματικής παραγωγής καί τών Ιδιωτικών άνταλλαγών, δέν ϊχουν σέ σχέση μέ τή μέλλουσα σοσιαλιστική κοινωνία τίποτ’ άλλο τό κοινό, έκτός άπ ’ τό γεγονός δτι όρισμένα πράγματα, τά μέσα παραγωγής άνήκουν άπό κοινού καί ύπηρετούν άπό κοινού βρισμένες όμάδες. Αύτή δμως ή άναλογία δέν καθιστά τήν κατώτε­ρη άύτή κοινωνική μορφή Ικανή νά μετατραπεϊ σέ μελλοντική σο­σιαλιστική κοινωνία, τελευταίο προϊόν τής κεφαλαιοκρατικής κοι­νωνίας, πού πήγασε μέσ’ άπ ’ αύτήν- Κάθε οίκονομικός σχη<ιβτι- σμός πρέπει νά έπιλύει τά δικά του προβλήματα πού γεννιούνται άπ’ τόν ίδιο. Ν ’ άναλάβει νά λύσει προβλήματα πού τίθενται μπρο­στά σ’ Ιναν έντελώς διαφορετικό σχηματισμό άποτελει παραλογ:- σμό. Κι αύτό άφορά τόσο τή ρωσική κοινότητα δσο καί τή ζαν- τρούγκα τών Νοτιοσλαύων, τήν Ινδική κοινότητα τής πάτριάς ή κάθε άλλη κοινωνική μορφή τής έποχής τής άγριότητας ή τής βαρβαρότητας, πού χαρακτηριζόταν μέ τήν άπό κοινού κατοχή τών μέσων παραγωγής.

Σ ’ άντάλλαγμα, είναι δχι μονάχα δυνατό μά βέβαιο δτι υ­στέρα άπ’ τή νίκη τοΰ προλεταριάτου καί τή σοσιαλιστικοποίηση τών μέσων παραγωγής στούς λαούς τής δυτικής Εύρώπης, ot χώρες πού μόλις ϊχουν είσέλθει στήν όδό τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής καί δπου ύπάρχουν άκόμα συνήθειες πάτριάς ή ύπο- λείμματά της, μποροΰν νά χρησιμοποιήσουν αύτά τά ύπολείμμα- τΛ κοινοτικής Ιδιοκτησίας καί τις άντίστοιχες σ’ αύτά λαϊκές συ­νήθειες σάν ενα Ισχυρό μέσο γιά νά έπιταχύνουν αισθητά τήν α­νέλιξή τους πρός τή σοσιαλιστική κοινωνία καί μ’ αύτό τόν τρό­πο ν’ άποφύγουν ενα μεγάλο μέρος άπ’ τά δεινά καί τήν πάλη πού θά Ιχουμε νά ύποστοΰμε στή δυτική Εύρώπη. Ά λ λ ά μονάχα μ έ 'ΐή ν προϋπόθεση δτι ή κεφαλαιοκρατική άκόμα Δύση θά τούς δώ Λ ι τό παράδειγμα καί θά τις ύποστηρίξει ένεργά. Μ ονάχα S- ταν·ή κεφαλαιοκρατική οικονομία νικηθεί στή χώ ρα δπου γέννή- θήνε καί έκεΐ δπου Ιφτασε στή μεγαλύτ:ρή της άνάπτυξή, μονά­

71

χα δταν οί όπισθοδρομημένες χώρες Θ4 δοϋν μέ τή βοήθεια χύ­του τοϋ παραδείγματος «πώς αύτό γίνεται», πώ ς θά πρέπει νά τεθοΰν οί παραγωγικές δυνάμεις τής νεώτερης βιομηχανίας, σάν κοινωνική Ιδιοκτησία, στήν ύπηρεσία τοϋ συνόλου τής κοινωνίας, μονάχα τότε αύτές οί καθυστερημένες χώρες θά μπορέσουν νά μποϋνε σ’ αύτό τό δρόμο τής συντομευμένης άνέλιξης. Μονάχα Ετσι, ή έπιτυχία τους θά είναι έξασφαλισμένη. Κι αύτό δέν α ­φορά μονάχα τή Ρ ωσία , μ ά δλες τΙς χώρες πού βρίσκονται στό στάδιο τής -ροκαπιταλιστικής τους άνάπτυξης. Στή Ρωσία , ώς τόσο, αύτό θά είναι εύκολώτερο γιατί Ινα μέρος τοΟ πληθυσμοϋ της Ιχει κιόλας άφομοιώσει τούς πνευματικούς καρπούς τής κε­φαλαιοκρατικής άνάπτυξης, καί χάρη σ’ αύτό, κατά τό διάστη|ΐα τής έπανάσταση;, θά είναι δυνατό ν’ άναδιοργανωθεί ή κοινωνία σχεδόν σύγχρονα μέ τή Δύση.

Ό Μάρξ καί έγώ αύτό τό πράγμα τό διατυπώσαμε κιόλας στις 21 Ίανουαρίου 1882 στόν πρόλογο τής ρωσικής Εκδοσης τοϋ «Κομμουνιστικού Μανιφέστου» πού μεταφράστηκε άπ’ τόν Π λεχά- νοφ. Γράψαμε:

«Στή Ρωσία δμως, δίπλα στήν κεφαλαιοκρατική κερδοσκοπία πού αναπτύσσεται πυρετώδικα καί τήν έγγεια άστική ίδιοκτη- σιά πού διατρέχει τό στάδιο τής διαμόρφωσής της, περισσότερο άπ ’ τό μισό τοϋ έδάφους είναι κοινή Ιδιοχτησία τών χωρικών. Κι έξ αιτίας αύτής τής κατάστασης τό πρόβλημα είναι νά μάθουμε άν ή ρωσική άγροτική κοινότητα, αύτή ή άποσυντεθειμένη κιό­λας μορφή τής άρχαίας κοινής Ιδιοχτησίας τοϋ έδάφους, θά πε- ράσει κατ’ εύθείαν στήν άνώτερη κομμουνιστική μορφή τής δγ- γ εια ; ιδιοκτησίας, ή άν θά πρέπει στήν άρχή ν’ άκολουθήσει τήν Εδια πορεία άποσύνθεσης πού ύπέστη κατά τό διάστημα τής ιστο­ρικής της άνέλιξης στή Δύση.

Τ ή μόνη άπάντηση πού μπορούμε νά δώσουμε σήμερα σ’ αύτό τό έρώτημα είναι ή άκόλουθη: άν ή ρωτική έπανάσταση δώ ­σει τό σήμα γιά μιά προλεταριακή έπανάσταση στή Δύση, κι άν οί δυό τους άλληλοσυμπληρωθοΰν, θά μπορέσει ή σύγχρονη κοινή Ιδιοκτησία τής Ρωσίας νά χρησιμεύσει σά σημείο ξεκινήμα­τος σέ μιά κομμουνιστική άνέλιξη».

Ά ς μή ξεχνάμε ώστόσο δτι ή προχωρημένη άποσύνθεση τής ρωσικής κοινοτικής Ιδιοκτησίας, πού άναφέρεται έδώ , προό- δευσε τεράστια άπό τότε. Οί ήττες στόν πόλεμο τής Κριμαίας δείξανε πολύ καλά τήν άνάγκη πού Ιχει ή Ρωσία άπό μιά γρή­γορη βιομηχανική άνάπτυξη. Κ ατά πρώτο λόγο χρειάζονταν σι- δηρόδρομοι πού ή έπέχταση τοΰ διχτύου τους θά ήταν άδύνατη χω ρίς 'μ ιά μεγάλη έθνική βιομηχανία. Π ροκαταρκτικός δρος γιά

72

τήν εμφάνισή της ήταν ή δήθεν άπελευθέρωση τών χωρικών. Μ ’ αυτήν άρχισε γιά τή Ρωσία ή κεφαλαιοκρατική έποχή, πού έ­πίσης ύπήρξε ή έποχή μιας ταχείας καταστροφής τής κοινοτικής Ιδιοχτησίας τοϋ έδάφους. Υπερφορτώνοντας τούς χωρικούς |ΐέ ύ- ψηλές καταβολές έξαγοράς καί φόρων, ένώ σύγχρονα τούς δίνα­νε τίς λιγότερο έκτεταμένες καί χειρότερες γαϊες, τούς παραδώσα­νε στούς τοκογλύφους πού ή πλειοψηφία τους ήταν μέλη τής άγρο- τικής κοινότητας πού είχαν πλουτίσει. Οί σιδηρόδρομοι άνοιξαν σέ πολλές περιφέρειες, πού άλλοτε ήσαν όπισθοδρομημένες, μιά διέξο­δο γ ια τό στάρι πού παρήγαν. "Ο μως |ΐέ τούς ίδιους σιδηροδρόμους φέρανε φτηνά προϊόντα τής μεγάλης βιομηχανίας, πού παραμερί­ζανε τά χειροτεχνικά έπαγγέλ|ΐατα τών χωρικών πού παρήγαν τά ίδια είδη, κατά Ινα μέρος γιά τή δική τους κατανάλωση καί κατά ενα μέρος γιά τήν πούληση. ΟΕ παλιές οίκονομικές σχέσεις φθάρηκαν, είχαμε τή ρήξη τών δεσμών πού άκολουθεϊ πάντα τό πέρασμα άπ ’ τή φυσική οικονομία στή χρηματική οικονομία, καί μεγάλες διαφορές περιουσίας χαρακτήρισαν τά μέλη τής κοινό­τητας. Οί φτωχοί πέσαν κάτω άπ’ τό ζυγό τών πλουσίων. Μ* I- να λόγο, ή ρωσική κοινότητα άρχισε ν’ άποσυντίθεται άπ’ άφορ- μή τήν ίδια τήν πορεία διείσδυσης τής χρηματικής οικονομίας, μιά πορεία πού παλιότερα είχε καταλήξει στήν άποσύνθεση τής άθηνα- ϊκής πάτριάς, πριν τόν Σόλωνα. Ό τελευταίος, είναι άλήθεια, κα­τόρθωσε, μέ μιά έπαναστατική έπέμβαση στό δίκαιο τής ατομι­κής Ιδιοκτησίας πού ήταν άκόμα άρκετά πρόσφατο, ν’ Απελευθε­ρώσει τούς ύποδουλωμένους χρεοφειλέτες, παραγράφοντας άπλού- στατα τά χρέη τους. Δέν μπόρεσε δμως νά ξαναφέρει στή ζωή τήν παλιά αθηναϊκή πάτριά, κατά τόν ίδιο τρόπο πού δέν ύπάρ- χει σήμερα δύναμη στόν κόσμο ικανή νά ξαναποκαταστήσει τή ρω ­σική κοινότητα, άπ’ τή στιγμή πού ή άποσύνθεσή της Ιφτασε σ ’ Ινα δρισμένο έπίπεδο. ’ Αλλωστε, ή ρωσική κυβέρνηση άπαγόρευσε νά ανακατανέμονται οί γαΐες άνάμεσα στά μέλη τής κοινότητας σέ χρονικά διαστήματα μικρότερα τών 12 έτών, μέ σκοπό δ χωρι­κ ό ; νά ξεσυνηθίσει δλο καί περισσότερο αύτό τό Ιθιμο καί ν’ άρ- χίσει νά θευ>ρεϊ τόν έαυτό του σάν τόν άτομικό ίδιοχτήτη τοϋ κλήρου του.

Ό Μάρξ τό σημείωσε κιόλας στά 1877 σ’ Ινα άπ’ τά γράμ­ματά του γιά τή Ρωσία·* "Ενας κάποιος κ. Γιουκόφσκι, δ ίδιο; πού υπογράφει σήμερα τά πιστωτικά γραμμάτια μέ τήν Ιδιότητά του τοϋ ταμία τής Τράπεζας τοΰ Κράτους, δημοσίευσε κάτι σχε­

* Βλ. Κ. Μάρξ, Γράμμα στήν σύνταξη το>ν «Ότι-αεατβένιε Ziicitnct».

73

τικό μέ τόν Μ άρς στό «Βέστνικ Έβρόπι» (Ά γγελιαφόρος τής Ε ύρώ πη ς). Έ ν α ς 4λλος συγγραφέας, ό Ν . Μιχαϊλόφσκι, τοΰ εί- χε Απαντήσει στά «Ότιετσεστβένιε Ζάπισκι» (Χρονικά τής Π ατρί­δας) 4. Γιά νά κάνει μιά διόρθωση σ’ αύτό τό τελευταίο άρθρο, ό Μ άρξ έγραψε στόν συντάκτη τών Ζάπισκι Ινα γράμμα πού γι’ αρκετό χρονικό διάστη;ια κυκλοφόρησε στή Ρωσία σάν αντίγρα­φο χειρόγραφο τοΰ γαλλικοΰ πρωτοτύπου καί δημοσιεύτηκε στά ρωσικά στό «Βέστνικ Ναρόντνοϊ Βόλι» (Άγγελιαφόρος τής θέλη­σης τοΰ Λαοΰ) στή Γενεύη στά 1866, κι ϊπειτα στήν ίδια τή Ρωσία5. "Οπως κάθε τί πού προερχόταν άπ’ τόν Μ άρξ, προκάλε- σε τό ζωηρό ένδιαφέρον τών ρωσικών κύκλων κι Ιδωσε αφορμή σέ κάθε είδους σχόλια, θ ά συνοψίσω γι’ αύτό στή συνέχεια τό περιεχόμενό του.

Ό Μ άρξ απορρίπτει πρώτα - πρώτα τόν Ισχυρισμό τών «Ό - τιετσ?στβένιε Ζάπισκι», σύμφωνα μέ τόν όποιο θεωροΰσε, στόν Εδιο βαθμό μέ τούς Ρώσους φιλελεύθερους, δτι ή Ρωσία δέν έχει τίποτα τό πιό έπεΐγον νά πραγματοποιήσει άπ ’ τό νά καταργή­σει τήν άγροτική κοινοτική Ιδιοκτησία γ ά νά περάσει έπειγόν- τω ς στόν καπιταλισμό. Ή σύντομη παρατήρησή του σχετικά μέ τόν Χέρτσεν στό παράρτημα τοΰ πρώτου τόμου τοΰ Κ ε φ α- λ α ί ο υ τίποτα απόλυτα δέν άποδείχνει. Λ έγεται: « Ά ν ή i- πιρροή τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής πού ύποσκάπτει τό αν­θρώπινο γένος . . . άναπτυχτεί στήν Ευρωπαϊκή ήπειρο δπως τό πραγματοποίησε ώς τά σήμερα, άγκαλιά μέ τό συναγωνισμό γιά τήν ύπερτροφική άνάπτυξή τοΰ έθνικοΰ μιλιταρισμού, τών κρατι­κών χρεών, τών φόρων, μέ τόν κομψό τρόπο διεξαγωγής τοΰ πο­λέμου, κλπ., θά καταλήξουμε χωρίς άλλο νά είμαστε αληθινά υ­ποχρεωμένοι νά ξανανιώσουμε τήν Εύρώπη μέ χτυπήματα κνού­του καί μ’ ένέσεις καλμουχικοΰ αϊματος, δπως τό προφητεύει μέ τόση σοβαρότητα ό Χέρτσεν, Ρώσος κατά τό μισό, μά άληθινός Μοσχοβίτης (άς σημειώσουμε στά πεταχτά δτι αύτός ό ά^ ρω π ος τών γραμμάτων πραγματοποίησε τις ανακαλύψεις του τις σχετι­κές μέ τόν «ρωσικό κομμουνισμό» δχι στή Ρωσία μά σέ μιά ερ­γασία τοΰ Π ρώσου κρατικοΰ συμβούλου Χαξτχάουζεν)» (Τ ό Κ ε φ ά λ α ι ο , τόμ. 1, πρώτη γερμανική έκδοση σελ. 7 6 3 ) ’ . Κ αί ό Μάρξ συνεχίζει: « . . . ή έκτίμησή |ΐου σέ καμιά π ερ ί-το - ση δέ θά μποροΰσε νά δώσει τό κλειδί τών άπόψεών μου πού ά- φοροΟν τις προσπάθειες» (ή συνέχεια τοΰ άποσπάσματος είναι στά ρωσικά στό πρωτότυπο) «τών Ρώσων μέ σκοπό νά βρουν γιά τή χώ ρα τους ενα δρόμο άνάπτυξης διαφορετικό άπό έκεΐνον ~ vj α ­κολούθησε καί άκολουθεΐ ή δυτική Εύρώπη», κλπ. — «Στόν επί­λογο τής δεύτερης γερμανικής Ικδοσης τοΰ Κ ε φ α λ α ί ο υ ,

74

μιλώ γιά Ιναν «μεγάλο Ρώσο σοφό καί κριτικό» (τόν Τσερνιτσέφ- σκ!ι)» μέ τήν ύψηλή έκτίμηση πού τοΟ άξίζει. Αύτός έπεξεργάστη- κε, σέ αξιοσημείωτα άρθρα, τό πρόβλημα τοϋ νά γνωρίσουμε άν ή. Ρ ω ςία όφείλει, δπως τό θέλουν ot φιλελεύθεροι οίκονομολόγοι της, ,ν’ άρχίσει μέ τήν καταστροφή τής άγροτικής κομμούνας γ ιά νά περάσει στό κεφαλαιοκρατικό σύστημα, ή άν θά μπορέσει, Αν­τίθετα, χωρίς νά ύποστεί τΙς ώδινες τοϋ καθεστώτος, νά οίκειο- ποι^θεΐ δλους τούς καρπούς Αναπτύσσοντας τά δικά της Ιστορι­κά δεδομένα. Κλείνει πρός τήν τελευταία αύτή λύση».

.«Τέλος καθώς δέν άγαπώ ν’ άφήνω «κάτι πού ό άλλος Οά πρέπει νά τό μαντεύσει», θά μιλήσω χωρίς περιστροφές. Γιά νά μπορέσω νά κρίνω σά γνώστης τής οικονομική; άνέλιξης τής Ρωσίας, έμαθα τά ρωσικά, καί σέ συνέχεια μελέτησα γιά πολ­λά χρόνια τις έπίσημες έκδόσεις καί άλλες πού είχαν σχέση ;ι’ αύτό ιό θέμα. Κ ατάληξα σ’ αύτό τό συμπέρασμα: ά ν ή Ρ ω- σ ί ^ σ υ ν ε χ ί σ ε ι ν ά β α δ ί ζ ε ι σ τ ό μ ο ν ο ­π ά τ ι π ο ύ α κ ο λ ο ύ θ η σ ε ά π ’ τ ά 1 8 6 1, θ ά χ ά , σ ε ι τ ή ν ώ ρ α ι ό τ ε ρ η ε ύ κ α ι ρ ί α , π ο ύ ή ι σ τ ο ρ ί α π ρ ό σ φ ε ρ ε π ο τ έ σ’ έ ν α λ α ό , γ ι ά νά ύ π ο σ ι τ ε ΐ δ λ ε ς τ Ι ς μ ο ι ρ α ί ε ς π ε ­ρ ι π έ τ ε ι ε ς τ ο ϋ κ ε φ α λ α ι ο κ ρ α τ ι κ ο ύ σ υ ­σ τ ή μ α τ ο ς » . (Ύπογραμισμένο άπ’ τόν Έ νγκελς)

Στή συνέχεια ό Μ άρξ έξηγεΐ άλλα λάθη πού διαπράχτηκαν άπ’ τήν κριτική του: Ν ά τό μοναδικό άπόσπασμα πού άναφέρΐ- ται στό πρόβλημά μας:

Τ ώ ρα , ποιά έφαρμογή θά μπορούσε νά έχει στή Ρωσία ή κριτική μου Ιπειτ’ άπ’ αύτή τήν ιστορική σκιαγράφηση; (Πρόκειται γιά τήν πρωταρχική συσ­σώρευση τοϋ κεφαλαίου.) Μονάχα τήν ακόλουθη: αν ή Ρωσία τείνει νά καταστεί Ινα κεφαλαιοκρατικό έθ­νος, σύμφωνα μέ τόν τύπο τών έθνών τής δυτικής Ευ­ρώπης — καί κατά τά τελευταία χρόνια έκανε πολ­λά πρός αύτή τήν κατεύθυνση— δέ θά τό κατορθώσει χωρίς πρώτα νά μετατρέψει Ινα ση|ΐαντικό μέρος άπ’ τούς χωρικούς της σέ προλετάριους. Κι Ιπειτα άπ’ αύτό, μιά καί δδηγηθεΐ στόν κόλπο τοϋ κεφαλαιοκρα­τικού καθεστώτος, θά ύποστεί τούς άμείλικτους νόμου; του, δπως καί άλλοι βέβηλοι λαοί. Νά δλο τό ζήτη­μα.

Είναι αύτό πού δ Μ άρξ έγραψε στά 1877. Τότε ύπήρχαν δυό χββερνήσεις στή Ρω σία : έκείνη τοϋ τσάρου καί έκείνη τής μυ­

■75

στικής έκτελεστικής έπιτροπής (ίσπολνίτελνι κομιτέτ) τών τρο­μοκρατών συνωμοτών7. Ή έξουσία αύτής τής τελευταίας μεγά­λωνε μέρα |ΐ£ τήν ήμέρα. Ή πτώση τοϋ τσαρισμού φαινόταν i - μεση. Ή έπανάσταση στή Ρωσία θά στεροϋσε όλόκληρη τήν εύ- ρωπαϊκή άντίδραση άπ ’ τό ίσχυρότερό της Ερεισμα, άπ’ τό μεγά­λο της έφερδικό στρατό, καί μ’ αύτό τόν τρόπο θά Εδινε μιά Ισχυ­ρή ώθηση στό πολιτικό κίνημα τής Δύσης, ένώ σύγχρονα θά δη­μιουργούσε γ ι’ αύτό τό κίνημα πολύ πιό εύνοΓκούς δρους πάλης. Δέν είναι λοιπόν έκπληκτικό δτι ό Μ άρξ, στό γράμμα του, δίνει στούς Ρώσους τή συμβουλή νά μή βιάζονται πολύ νά πηδήσουν στόν καπιταλισμό.

Ή έπανάσταση δέν πραγματοποιήθηκε στή Ρωσία. Ό τσα­ρισμός θριάμβευσε σέ βάρος τής -τρομοκρατίας, πού μάλιστα τε­λευταία Εσπρωξε στήν άγκαλιά τοϋ τσαρισμού τΙς κατέχουσες τά­ξεις, πού τΙς Εχει «συναρπάσει τό αίσθημα τής τάξης». Καί κατά τό διάστημα τών 17 έτών άπό τότε πού ό Μ άρξ Εγραψε τό γράμ­μα του, ή άνέλιξη τοΰ καπιταλισιιοΰ δπως καί ή Αποσύνθεση τής αγροτικής κοινότητας στή Ρωσία προχώρησαν αισθητά. Ποϋ βρι­σκόμαστε λοιπόν σήμερα, στά 1894;

Έ φόσον ό παλιός τσαρικός δεσποτισμός είχε παραμείνει α ­μετάβλητος, ύστερα άπ’ τίς ήττες τοΰ πολέμου τής Κριμαίας καί τήν αύτοκτονία τοΰ τσάρου Νικολάου του 1ου, δέν άπόμεινε παρά μιά μονάχα λύση: νά περάσει ή Ρωσία τό συντομώτερο δυνατό στήν κεφαλαιοκρατική βιομηχανία. Ό στρατός είχε Εκμηδενιστεί ά - ’ τήν άπεραντοσύνη τών Αποστάσεων, άπ’ τΙς παρατεταμένες πορείες στό θέατρο τών έπιχειρήσεων- Έ π ρεπ ε νά καταργηθοΰν αυτές ot άποστάσεις μέ τήν κατασκευή ένός δικτύου στρατηγι­κών σιδηροδρομικών γραμμών. Οί σιδηρόδρομοι δμως άπαιτοΰν τή δημιουργία μιάς κεφαλαιοκρατικής βιομηχανίας καί Εχουν σά συνέπεια νά έπαναστατικοποιήσουν τήν πρωτόγονη γεωργία. Ά π ’ τή μιά, τ’ άγροτικά προϊόντα τών πιό όπισθοδρομημένων περιο­χών τής χώρας συνδέονται άμεσα μέ τή διεθνή Αγορά, κι άπ’ τήν άλλη είναι αδύνατο νά κατασκευαστεί καί νά γίνει Αντικείμενο έκμετάλλευσης ενα έκτεταμένο σιδηροδρομικό δίχτυο χωρίς νά υ­πάρχει μιά έθνική βιομηχανία πού νά προμηθεύει τΙς γραμμές, τΙς Ατμομηχανές, τά βαγόνια κλπ. Δέν μπορεΐ δμως νά δημιουρ- -γηθεΐ Ενας κλάδος μεγάλης βιομηχανίας χωρίς νά εϊσαχθεί μαζύ μ ’ αύτόν όλόκληρο τό σύστημα. Ή ύφαντουργική βιομηχανία άρ­κετά σύγχρονου τύπου, πού είχε ριζώσει προηγούμενα στίς Επαρ­χίες τής Μόσχας καί τοΰ Βλαντιμίρ, καθώς καί στίς βαλτικές περιοχές, δέχτηκε μιάν ώθηση γιά μιά καινούργια έξόρμηση. Τήν κατασκευή τών σιδηροδρομικών γραμμών καί τών Εργοστασίων

76

διαδέχτηκε μια Επέχταση τών Τραπεζών πού ύπήρχαν καί ή ί­δρυση νέων Τραπεζών. Ή απελευθέρωση τών χωρικών άπ ’ τή δουλεία γέννησε τήν έλευθερία τών μετακινήσεων, χωρίς νά λο­γαριάζουμε δτι θά Επρεπε νά περιμένουμε δτι ενα σημαντικό μέ­ρος άπ ’ αυτούς τούς χωρικούς θ’ απελευθερωνόταν στή συνέχεια αύτόματα κι άπ’ τήν κατοχή τής γής. Έ τ σ ι τέθηκαν γρήγορα στή Ρω σία ot βάσεις τοϋ κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Σύγ­χρονα δμως, ύψώθηκε τό τσεκούρι πάνω άπ’ τις ρίζες τής άγρο­τικής κοινότητας.

Περιττό νά θρηνολογούμε τώρα. Ά ν έπειτα άπ’ τόν πόλεμο τής Κριμαίας ό τσαρικός δεσποτισμός είχε άντικατασταθεϊ άπ’ τήν άμεση κοινοβουλευτική κυριαρχία τής τάξης τών εύγενών καί τής γραφειοκρατίας, ίσως αύτή ή πορεία νά έπιβραδυνόταν κάπως. Ά ν στήν έξουσία άνέβαινε ή άστική τάξη πού γεν­νιόταν τότε, αύΐή ή πορεία χωρίς άλλο θά Επιταχυνόταν. Στίς τότε συνθήκες δέν ύπήρχε άλλη Εναλλακτική λύση. Τήν Ε­ποχή πού ύπήρχε στή Γαλλία ή Δεύτερη Αύτοκρατορία, τήν Ε­ποχή πού ή κεφαλαιοκρατική κοινωνία εύημεροϋσε στήν Α γ γ λ ία , δέν μπορούσαν όπωσδήποτε νά ζητοϋν ή Ρωσία νά Εξορμήσει πρώ­τη, ξεκινώντας άπ’ τήν άγροτική κοινότητα, σέ σοσιαλιστικού; πειραματισμούς πού νά πηγάζουν άπ’ τήν κορυφή τοΰ Κράτους- Κάτι ιπρεπε νά δημιουργηθεΐ. Καί δημιουργήθηκε Εκείνο πού ή­ταν δυνατό σ’ αύτές τις συνθήκες: δπως πάντα καί παντοΰ στίς χώ ρες τής Εμπορευματικής παραγωγής, ot άνθρωποι Ενήργησαν τόν περισσότερο χρόνο σχεδόν ασυνείδητα ή Εντελώς μηχανικά, χωρίς νά ξέρουν τί κάνανε.

Στό άναμεταξύ μπήκαμε σέ μιά νέε περίοδο, πού Εγκαινιά- στηκε άπ’ τή Γερμανία. ΤΗταν μιά περίοδος Επαναστάσεων άπ’ τήν κορυφή καί σύγχρονα περίοδος μιας γρήγορης άνάπτυξης τού σοσιαλισμοΰ σ’ δλες τις χώρες τής Εύρώπης. Ή Ρωσία πήρε μέ­ρος σ’ αύτή τή γενική κίνηση. "Ο πως θά Επρεπε κανένας νά πε­ριμένει, αύτή ή κίνηση πήρε τή μορφή μιδς Εξόρμησης πού ά- πόβλεπε στό ν’ ανατρέψει τόν τσαρικό δεσποτισμό καί νά καταχτή­σει τήν Ελευθερία τής πνευματικής καί πολιτικής άνάπτυξης τοΰ Εθνους. Ή πίστη στή θαυματοποιό άρετή τής άγροτικής κοινότη­τας, πού άπ’ τά σπλάχνα της μπορούσε καί Επρεπε νά πηγάσει ή κοινωνική άναγέννηση — πίστη άπ’ τήν 6ποία δπως τό είδαμε δέν ήταν άπαλλαγμένος ό ίδιος ό Τσερνιτσέφσκι — έξετέλεσε τό Ιργο της διεγείροντας τόν Ενθουσιασμό καί τήν Ενεργητικότητα, τών ήρωϊκών |ΐαχητών τής ρωσικής πρωτοπορείας.

Ot άνθρωποι αυτοί ήσαν μερικές Εκατοντάδες |ΐονάχα, δμ ω ; ή αύταπάρνησή τους καί τό κουράγιο τους ώθησαν τόν τσαρικό

άπολυταρχισμό ν’ άντιμετωπίσει μιά πιθανή συνθηκολόγηση καί τούς δρους της. Δέ θά τούς ζητήσουμε λοιπόν λογαριασμούς για­τί θεώρησαν τό ρωσικό λαό σάν -τόν έκλεκτό λαό τής κοινωνικής επανάστασης. Ό καιρός τών έκλεκτών λαών Ιχει γιά πάντα πα- ρέλθει.

Κι ένώ αυτή ή μεγάλη πάλη είχε φτάσει στό όξύτερό της ση­μείο, προόδευσε χαρμόσυνα στή Ρωσία ό καπιταλισμός καί πλη­σίαζε δλο καί πιό πολύ στό σκοπό πού δέν είχαν κατορθώσει νά φτάσουν οί τρομοκράτες: νά έξαναγκάσουν τόν τσαρισμό νά συνθη­κολογήσει.

Ό τσαρισμός είχε άνάγκη άπό πόρους. Τούς είχε άνάγκη γιά τήν πολυτέλεια τής αύλής του, γιά τή γραφειοκρατία του κι άκόμα πιό πολύ γιά τό στρατό του καί τήν έξωτερική του πολι­τική πού στηριζόταν στή διαφθορά, άλλά κυρίως γιά τά αξιο­θρήνητα οικονομικά του καί τήν παράλογη πολιτική του πού ακολουθούσε τήν κατασκευή τών σιδηροδρόμων. Στό έξωτερικό δέν ήθελαν ουτε μπορούσαν πιά νά καλύψουν τά έλλείμματα τού τσαρικού θησαυροφυλακίου. Έ π ρεπ ε λοιπόν ν’ άναζητηθοΟν· στό εσωτερικό οί πόροι. Διέθεσαν ένα μέρος άπ ’ τις σιδηροδρομικές μετοχές στό έσωτερικό τής χώρας. Έπίσης ενα μέρος άπ’ τά δάνεια. Ή πρώτη νίκη τής Ρωσικής άστικής τάξης ύπ ήρξ«;ή ; α ­πόχτηση σιδηροδρομικών παραχωρήσεων πού έγγυόταν δλα τά κέρδη στούς μετόχους καί δλες τις ζημίες στό Κράτος. Α κολού­θησαν οί χορηγίες καί οί πριμοδοτήσεις γιά τήν έγκατάσταση βιο­μηχανικών έπιχειρήσεων, καθώς καί προστατευτικές δ οσμολογί­ες πρός δφελος τής έθνικής βιομηχανίας, δασμοί πού κατάληξαν νά καταστήσουν δλοκληρωτικά άδύνατη τήν -είσαγωγή ένός με­γάλου άριθμού άγαθών. Τ ό Ρωσικό Κράτος, καταβαραθρω­μένο άπό τά χρέη καί βλέποντας τήν πίστη του στό έξωτερικό σχεδόν έκμηδενισμένη, πρέπει νά έπαγρυπνεΐ γιά τό συμφέρον τοΰ κρατικού θησαυροφυλακίου μέ τήν τεχνική μεταφύτευση μιάς έθνικής βιομηχανίας. "Εχει συνεχώς άνάγκη άπό χρυσό γιά νά πληρώνει τούς τόκους τών χρεών του στό έξωτερικό. "Ομως δέν ύπάρχει χρυσάφι, σέ κυκλοφορία, υπάρχει μονάχα χαρτονόμισμα. 'Ορισμένες ποσότητες χρυσού προέρχονται άπ’ τά τελωνεία, πού τά διακαιώματά τους είσπράττονται άποκλειστικά σέ χρυσό, γ ε­γονός πού τά αύξάνει κατά 30%. "Ο μως οί μεγαλύτερες ποσότη­τες χρυσού πρέπει νά προέρχονται άπ ’ τήν ύπεροχή τής ρωσικής έξαγωγής πρώτων υλών πάνω στήν είσαγωγή ειδών τής ξένης βιομηχανίας. Οί συναλλαγματικές πού παραχωροΰνται άπ’ τούς ξένους άγοραστές γιά τό ποσό αυτού τοΰ περισεύμαπος, ή ρωσι­κή κυβέρνηση τις άγοράζει στό έσωτερικό τής χώρας μέ χαρτο­

νόμισμα καί σέ Αντάλλαγμα εισπράττει χρυσό. Ά ν λοιπόν ή κυ­βέρνηση δέν θέλει νά καταφύγει, γ ιά τήν καταβολή τών τόκων τών έξωτερικών της χρεών, σέ νέα δάνεια στό έξωτερικό, πρέπει νά έπαγρυπνεΐ κατά τρόπο πού ή ρωσική βιομηχανία νά σταθερο­ποιηθεί γρήγορα γιά νά Ικανοποιεί όλόκληρη τήν έσωτερική α ­γορά. ’Α π ’ έδώ καί ή άναγκαιότητα γιά τή Ρωσία νά καταστεί μιά βιομηχανική χώ ρα, πού νά μπορεΐ ν’ αύτοτροφοδοτεϊται, κι ανεξάρτητη άπ ’ τό έξωτερικό. Ά π ό έδώ καί οί σπασμωδικές προσ­πάθειες τής κυβέρνησης νά δδηγήσουν σέ μερικά χρόνια τήν κεφα­λαιοκρατική Ανάπτυξη τής Ρωσίας στό Απόγειο της. Γιατί διαφο­ρετικά δέ θά ύπάρχει γιά τή Ρωσία άλλη λύση παρά ή νά θίγει τό πολεμικό μεταλλικό της Απόθεμα πού είναι συσσωρευμένο στήν 'Κρατική Τράπεζα καί τό θτραυροφυλΑκιο ή νά ύποταχτεΐ στή χρεωκοπία. Καί στίς δυό περιπτώσεις θά είχαμε νά κάνουμε μέ τό τέλος τής Ρωσικής έξωτερικής πολιτικής.

"Ενα πράγμα είναι σαφές: κάτω Απ’ αύτές τΙς συνθήκες ή νεαρή ρωσική άστική τάξη κράτα τήν κυβέρνηση στά χέρια της. Είναι ύποχρεωμένη ή δεύτερη νά ύποτάσσεται στίς θελήσεις τής πρώτης σ’ δλα τά σημαντικά οικονομικά προβλήματα. Κι αν ή ρωσική άστική τάξη Ανέχεται Ακόμα τή δεαποτική αύταρχικό- τητα τοΰ τσάρου καί τών ύπαλλήλων του, αύτό όφείλεται Αποκλει­στικά στό γεγονός δτι αύτή ή αύταρχικότητα, μετριασμένη Απ’ τή δωροδοκία τής γραφειοκρατίας της, προσφέρει σ’ Αντίκρισμα περισσότερες έγγυήσεις Απ’ δ,τι οί δποιεσδήποτε μεταβολές, κι ό ­ταν Ακόμα πραγματοποιούνται στά πλαίσια τοΰ φιλελευτέρου Αστι­κού πνεύματος, γιατί οί συνέπειες τών τελευταίων -στή σύγχρονη κατάσταση στό έσωτερικό τής Ρωσίας είναι Απρόβλεπτες. Μ’ αύ­τό τόν τρόπο πραγματοποιείται έπιταχυνόμενη ή μεταμόρφωση τής Ρωσίας σέ μιά βιομηχανική κεφαλαιοκρατική χώρα, ή προ­λεταριοποίηση ένός μεγάλου μέρους τών χωρικών της και ή έκ- μηδένιση τής παλιάς κομμουνιστικής κοινότητας.

Δέν μπορώ ν’ άποφανθώ άν αύτή ή κοινότητα είναι Ακόμα Αρκετά ζωντανή γιά νά καταστεί. — κατά τήν κρίσιμη στιγμή, σέ -συντονισμό μέ μιάν έπανάσταση στή δυτική Εύρώπη, δπως h Μ άρξ καί έγώ τό έλπίζαμε στά 1882, — τό σημείο ξεκινήμα­τος μιάς κομμουνιστικής άνέλιξης. ’Εκείνο δμως πού είναι Ιξω Από όποιοδήποτε Αμφιβολία, είναι δτι Απατεΐται πιότερο Από κά­θε τϊ άλλο ή άνατροπή τοΰ τσαρικοΰ δεσποτισμοΰ, μιά έπανάστα­ση στή Ρωσία, γιά νά διατηρηθεί κάτι άπ’ αύτή τήν κοινότη­τα. Ή ρωσική έπανάσταση δέ θ’ άποσπάσει μονάχα τό |ΐεγαλύ- τερο μέρος τοϋ έθνους, τούς χωρικούς, άπ’ τήν Απομόνωση τών χωριών τους πού Αποτελοΰν τό «μίρ» τους, τό σύμπαν τους. Δέ

θα όδηγήσει μονάχα τούς χωρικούς σέ μιά έκτεταμένη άρένα δ­που θά γνωρίσουν τόν έξωτερικό κόσμο, γνωρίζοντας σύγχρονα τόν ίδιο τους τόν έαυτό, κατανοώντας έτσι τήν προσωπική τους κατάσταση καί τά μέσα γιά ν’ Απαλλαχτούν άπ’ τήν Αθλιότητα. Ή ρωσική έπανάσταση θά δώσει μιά νέα ώθηση στό έργατικό κίνημα τής Δύσης, θά τού δημιουργήσει καλύτερες συνθήκες α­γώνα καί θά έπιταχύνει μ’ αύτό τόν τρόπο τή νίκη τοϋ νεώτερου βιομηχανικού προλεταριάτου, νίκη χωρίς τήν όποία ή σημερι­νή Ρωσία δέ θά μπορέσει νά'φτάσει σέ μιά σοσιαλιστική Αναδιορ­γάνωση τής κοινωνίας, οδτε πάνω στή βάση τής κομμούνας, ού­τε πάνω σ’ έκείνη τοϋ καπταλισμοϋ.

Γρέφ-ηχε ατό τ,ρ&το μιοό τοΟ Ίανουαρίου 1894.Δημοσιεύτηκε cii βιβλίο τοΟ Ένγκελς• I NTERNATIONAIJ5S AUS DEM YOLKSSTAAT (1871 - 1875),Βερολίνο 1894.

80

ΙΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΖ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

Πρόλογος στή 6 ' έκδοση τοΰ 18871

Οί σελίδες πού ακολουθούν ΑποτελοΟν τήν Ανατύπωση τρι­ώ ν άρθρων πού έγραψα στά 1871 γιά τό V olksstaat2 τής Λειψίας. ΤΗταν ή έποχή δπου τό μάνα τών γαλλικών δισεκατομμυρίων3 ξεχυνόταν στή Γερμανία. Τ ό Κράτος πλήρωνε τά χρέη του, Α- νήγειραν όχυρά καί στρατώνες κι Ανανέωναν τά Αποθέματα τών δ- πλων καί τών στρατιωτικών ειδών- ’Απότομα τό διαθέσιμο κε­φάλαιο δπως καί ή ποσότητα τοϋ χρήματος πού κυκλοφορούσε αυξήθηκαν τεράστια. Κι δλα αύτά σέ μιά στιγμή πού ή Γερμα­νία πραγματοποιούσε τήν είσοδό της στήν παγκόσμια σκηνή δχι μονάχα σά μιά «ένιαία Αυτοκρατορία», μά Ακόμα καί σά μιά μεγάλη βιομηχανική χ ώ ρα . Τ ά δισεκατομμύρια δώσανε στή με­γάλη βιομηχανία, πού τότε βρισκόταν στίς άρχές της, μιάν ισχυ­ρή ώθηση. Αύτά κυρίως ήσαν έκεϊνα πού στήριξαν μετά τόν πό­λεμο τή σύντομη περίοδο ευμάρειας, τήν τόσο πλούσια σέ αυτα­πάτες, καί πού Αμέσως μετά τήν Ακολούθησε τό μεγΑλο κράχ τοϋ 1873 - 1874. χάρη στό δποΐο ή Γερμανία άποδείχτηκε μιά βιο­μηχανική χώρα ίκανή ν’ Αντιμετωπίσει τήν παγκόσμια Αγορά.

Ή έποχή πού μιά χώ ρα μέ παλιό πολιτισμό περνά μ’ αύτό τόν τρόπο (καί μέ μιά γρηγοράδα, πού πρόσθετα έπιταχύνεται Από τόσες εύνοϊκές συνθήκες) Απ’ τή μανιφακτούρα καί τή μι­κρή έπιχείρηση στή μεγάλη βιομηχανία, είναι έπίσης κατ’ έξο- χήν ή έποχή τής «στενότητας τής κατοικίας». ’Α π ’ τή μιά μεριά μάζες έργαζομένων τής ύπαίθρου τραβιόνται Απότομα Απ’ τΙς με- γΑλες πόλεις πού μεταμορφώνονται σέ βιομηχανικά κέντρα κι Απ’ τήν Αλλη, ή κατασκευή αύτών τών παλιών πόλεων δέν Αν- ταποκρίνεται πιά στίς συνθήκες τής νέας μεγάλης βιομηχανίας καί τής έκτασης τών Ανταλλαγών πού ή τελευταία προκαλεΐ. Οί

δρόμοι πλαταίνουν, ή διανοίγονται νέοι, ένώ ο: σιδηροδρομικές γραμμές διασχίζουν τά a j -ικά κέντρα. Τήν ίδια 3τιγμή πού οί εργαζόμενοι κατά μάζες εισρέουν στήν πόλη, κατά μάζες έπίσης γκρεμίζουν έργατικές κατοικίες. Κ ι’ άπ ’ αύτό προέρχεται μιά απότομη έλλειψη κατοικιών γιά τούς έργαζόμενους καί γιά τά μικρό έμπόριο καί τή χειροτεχνία πού έξαρτιόνται άπ’ τήν ερ­γατική πελατεία. Στίς πόλεις πού άπ’ τήν άρχή ήσαν βιομηχανι­κά κέντρα, αύτή ή φτώχεια, μπορούμε νά ποϋμε είναι άγνωστη- Είναι ή περίπτωση τοΰ Μάντσεστερ, τοΰ Λίντς, τοΰ Μπράντφορντ, τής Μπάρμεν - Έ λμπερφελτ. ’Αντίθετα στό Λονδίνο, στό Π α ­ρίσι, στό Βερολίνο, στή Βιέννη αύτή πήρε, στόν καιρό της, μιά ο­ξεία μορφή καί έπιμένει σ’ αύτή σά σέ χρόνια κατάσταση.

Αύτή λοιπόν ή οξεία κρίση τής κατοικίας, σύμπωμα τής βιομηχανικής έπανάστασης πού ξετυλιγόταν στή Γερμανία, ήταν έκείνη πού γέμισε τότε τις στήλες τοΰ τύπου μέ τις συζητήσεις πάνω στό «πρόβλημα τής κατοικίας» κι έδωσε τήν άφορμή γιά εναν κατακλυσμό άπό άγύρτικα μέ κοινωνικό περιεχόμενο λογί- δρια. Μιά σειρά άρθρων αύτοΰ τοΰ είδους παρεισέρφυσαν έπίσης στίς στήλες τοΰ V olksstaat. Ό άνώνυμος συγγραφέας τους πού άργότερα Ιγινε γνωστό δτι ήταν δ δόκτορας τής ιατρικής Λ· M ulbeger, άπ’ τή Βυρτεμβέργη, έκτίμησε σάν εύνοϊκή τήν εύ- καιρία καί άρπάχτηκε άπ ’ αύτό τό πρόβλημα γιά νά άποκαλύ- ψει μπρός στά μάτια τών Γερμανών έργατών τά θαυμαστά απο­τελέσματα τής παγκόσμιας κοινωνικής Ιατρικής τοΰ κ. Προυν- τόν4· "Οταν έκδήλωσα στή σύνταξη τής έφημερίδας τήν Εκπλη­ξή μου πού δέχτηκε αύτά τά περίεργα i p θ ρ ^ α ΰ τ ή μ’ έκάλεσε ν’ άπ αν 'ή σω . Π ράγμα πού: τό. ίκανα (δές τό .πρώτο μέρος: «Π ώ ς ό κ. Προυντόν λύνει τό πρόβλημα τής κατοικίας»). Σ ’ αύτή τήν πρώτη σειρά πρόσθετα, λίγο άργότερα, μιά δεύτερη, στήν όποία. στηριζόμενος σ’ ένα γραπτό τοΰ Δόκτορα Έμίλ Σ ά ξ5, έρευνοΰαα τήν Αντίληψη πώς οί άστοί φιλάνθρωποι άσχολοΰνται μέ τό πρό­βλημα. (2ο μέρος: «Π ώ ς ή άστική τάξη λύνει τό πρόβλημα τής κατοικίας»). 'ϊ σ τ ε ρ α άπό μιά άρκετά μακρόχρονη σιωπή, ό Δ ό ­κτορας M ulberger μοΰ έκανε τήν τιμή μι&ς άπάντησης6, πού μέ ύποχρέωσε σέ μιά δευτερολογία (3ο μέρος: «Συμπληρωματι­κές παρατηρήσεις σχετικά μέ τόν Προυντόν καί τό πρόβλημα τής κατοικίας» ) , πράγμα πού τερμάτισε τήν πολεμική μας καί τήν ιδιαίτερη ένασχόλησή μου μ’ αύτό τό πρόβλημα. Αύτή είναι ή ιστορία τής γέννησης τών τριών σειρών άρθρων πού έκδόθηκαν έπίσης καί μέ τή μορφή μιας μπροσούρας. Ά ν σήμερα είναι ά- ναγκαία μιά καινούργια έκδοση αύτής τής μπροσούρας, αύτό τό χρωστάω γι’ άλλη μιά φορά στήν καλοπροαίρετη προσοχή τής

84

γερμανικής κυβέρνησης, πού, μέ τδ νά τήν άπογορεύσει, ευνόη­σε ξεχωριστά δπως πάντα τήν πούλησή της. Τ ή ς έκφράζω έδώ τΙς σεβάσμιες εύχαριστίες μου.

Γ ι’ αύτή τή νέα έκτύπωση, ξανακοίταξα τό κείμενο, παρε­νέβαλα μερικές προσθήκες καί παρατηρήσεις καί διόρθωσα, στό πρώτο μέρος, ενα μικρό οίκονομικδ λάθος πού ό άντίπαλός μου, ό δόκτορας M i i l b e r g e r , δυστυχώς δέν άνακάλυψε.

Ή έπανεξέταση αύτοϋ τοϋ κειμένου μοϋ έπέτρεψε πραγματι­κά νά συνειδητοποιήσω τις γιγαντιαΐες προόδους πού πραγμα- τοποιήθηκαν άπ ’ τό διεθνές έργατικό κίνημα κατά τό διάστημα τών τελευταίων δεκατεσσάρων χρόνων. Τότε ήταν γεγονός δτι «οί έργάτες τής λατινικής γλώσσας δέν είχαν άλλη πνευματική τρο­φή στά προηγούμενα είκοσι χρόνια άπό τά έργα τοϋ Προυντόν», καί, στήν καλύτερη περίπτωση, κι αύτή τήν άλλη περιορισμένη έρμηνεία τοΰ προυντονισμοΰ, πού όφείλεται στόν πατέρα τοΰ ά- ναρχισμοϋ, τόν Μπακούνιν, πού έβλεπε στόν Προυντόν n o tre

m a itre a n o u s (τό δάσκαλο δλων μ α ς ). Μ’ δλο πού στή Γαλλία οί προυντονικοί ήσαν μιά κλειστή μικρή όμάδα άνάμεσα στούς εργαζομένους, τουλάχιστο ήσαν ο£ μόνοι πού διαθέτανε ένα πρόγραμμα ξεκάθαρα διατυπωμένο καί πού μπορούσαν κάτω άπ’ τό καθεστώς τής Κομμούνας ν’ άναλάβουν τή διεύθυνση στόν οίκο­νομικό τομέα. Στό Βέλγιο δ προυντονισμός βασίλευε Αναμφισβή­τητα άνάμεσα στούς Βαλώνους έργάτες, καί στήν ’ Ισπανία καί στήν ’ Ιταλία, μέ μερικές σπάνιες έξαιρέσεις, κάθε τί πού στδ έρ- γατικδ κίνημα δέν ήταν άναρχικό διεκδικοϋσε άποφασιστικά τό χαρακτηρισμό τού προυντονικοΰ. Καί σήμερα ; Στή Γαλλία, ά ­νάμεσα στούς έργάτες, ό Προυντόν ϊχει όλότελα ξοφλήσει καί δέν έχει όπαδούς παρά μονάχα άνάμεσα στούς ριζοσπάστες άστούς καί τούς μικροαστούς πού, σάν προυντονικοί, αύτοαποκαλοΰνται έ- πίσης «σοσιαλιστές», μά πού καταπολεμούν μέ τήν πιό μεγάλη βιαιότητα τούς σοσιαλιστές έργάτες. Στό Βέλγιο οί Φλαμανδοί παραμέρισαν τούς Βαλώνους άπ ’ τή διεύθυνση τοϋ κινήματος, κα- θαίρεσαν άπ ’ τήν ήγεσία του τόν προυντονισμδ καί άνύψωσαν ξε­χωριστά τή στάθμη τοϋ κινήματος. Στήν ’ Ισπανία, δπως καί στήν ’ Ιταλία, ή μεγάλη άναρχίζουσα πλημμυρίδα τής περιόδου 1870 - 1880 άποτραβήχτηκε, παρασέρνοντας μαζύ της τά τελευταία ύ- πολείματα τοΰ προυντονισμοΰ. Κι άν στήν ’ Ιταλία, τό νέο κόμ­μα διατρέχει άκόμα τήν περίοδο τοΰ ξεκαθαρίσματος τής γραμ­μής του καί τοΰ σχηματισμού του, στήν ’ Ισπανία, δ μικρός πυ­ρήνας, πού, κάτω άπ ’ τήν δνομασία τής N u e v c F e d e r a - t io n M adrilena 7. είχε παραμείνει πιστός στδ Γερμανικό Συμ­βούλιο τή ; Διεθνούς, Ιγινε ενα ρωμαλέο Κόμμα, καί, δπ ω ;

μπορούμε νά κρίνουμε άπ ’ τόν ίδιο τό δημοκρατικό τύπο, φθείρει τήν έπιρροή τών άστών δημοκρατών πάνω στούς έργάτες μέ μιάν άποτελεσματικότητα πολύ άνώτερη άπό έκείνη πού είχαν πετύχει ποτέ οί θορυβώδεις άναρχικοΐ πού είχαν προηγηθεΐ. «Τ ό Κ εφά­λαιο», τό «Μανιφέστο τοΰ Κομμουνιστικού Κόμματος» καί μιά σει­ρά άλλων γραπτών τής σχολής τοΰ Μ άρξ, πήραν άνάμεσα στούς λατινόγλωσσους έργάτες τή θέση τών ξεχασμένων έργων τοΰ Προυντόν, καί ή κύρια άπαίτηση τοΰ Μ άρξ: ή οίκειοποίηση δ­λων τών μέσων παραγωγής, στ’ δνομα τής κοινωνίας, άπ’ τό προ­λεταριάτο, πού θά έφτανε στήν άποκλειστική άσκηση τής πολιτι­κής έξουσίας, αύτή ή άπαίτηση είναι σήμερα ή άπαίτηση δλης τής έπαναστατικής έργατικής τάξης, σ’ δλες τίς λατινικές χώ-

ρες' 'Ά ν δμως ό προυντονισμός έχει άπορριφτεϊ τελειωτικά άπ’ τούς έργάτες, συμπεριλαμβανομένων κι έκείνων τών λατινικών χωρών, άν δέν είναι πιά — σύμφωνα μέ τόν άληθινό του προορι­σμό — παρά ή έκφραση τών άστικών καί μικροαστικών έπιθυ- μιών τών ριζοσκαστών άστών τής Γαλλίας, τής ’ Ισπανίας, τής ’ Ιτα ­λίας καί τοΰ Βελγίου, γιατί τότε νά έπανερχόμαστε σ’ αύτόν σή­μερα; Γιατί, ξανατυπώνοντας αύτά τά άρθρα, νά ξαναρχίσουμε μιά μάχη ένάντια σ’ έναν μακαρίτη άντίπαλο;

Π ρώ τα - πρώτα, γιατί αύτά τά άρθρα δέν περιορίζονται σέ μιά άπλή πολεμική ένάντια στόν Προυντόν καί τόν Γερμανό έκ- πρόσωπό του. Έ π ειτα σύμφωνα μέ τόν καταμερισμό τής έργασί­ας άνάμεσα στόν Μ άρξ καί σ’ έμένα, έπεφτε σ’ έμένα τό καθή­κον νά ύπερασπίζομαι τις άπόψεις μας στόν περιοδικό τύπο, πα­λεύοντας ειδικά ένάντια στίς άντίπαλες άπόψεις, γιά νά μπορεΐ ό Μάρξ νά διαθέτει τόν άναγκαΐο χρόνο γ ιά τήν έπειξεργασία τού μεγάλου -ou έργου. Έ τσ ι , πολύ συχνά, δδηγούμουν νά έκθέ- τω , τόν τρόπο μέ τόν όποιο βλέπαμε τά πράγματα, μέ πολεμική μορφή, δταν άντιτασσόμουν σέ διαφορετικούς τρόπους σκέψης. Τ ό ίδιο συμβαίνει κι έδώ. Τ ό πρώτο καί τρίτο μέρος περικλείουν δχι μονάχα μιά κριτική τής προυντονικής άντίληψης τοΰ προβλή­ματος, μά έπίσης καί τήν έκθεση τής δικής μας.

Κ ατά δεύτερο λόγο ό Προυντόν διαδραμάτισε Ινα ρόλο ξε­χωριστά σημαντικό στήν Ιστορία τοΰ εύρωπαΐκοΰ έργατικοΰ κι­νήματος γιά νά πέσει τόσο γρήγορα στή λήθη. Εκμηδενισμένος στόν τομέα τής θεωρίας, παραγκωνισμένος στόν τομέα τής πρα­κτικής, συνεχίζει νά παρουσιάζει Ινα ιστορικό ένδιαφέρον. ’Εκεί­νος πού θέλει νά έμβαθύνει Εστω καί λίγο στό σύγχρονο σοσιαλι­σμό πρέπει νά μάθει νά γνωρίζει έπίσης τις «ξεπερασμένες» ά- πόψεις τοΰ κινήματος. «Ή άθλιότητα τής φιλοσοφίας» τού Μ άρξ

κυκλοφόρησε πολλά χρόνια πριν ό Προυντόν Εκθέσει τά πρακτι­κά του σχέδια γιά τήν κοινωνική μεταρρύθμιση. Δέν είναι πα­ρά τό Εμβρυο τής προυντονικής Τ ράπεζας τών ανταλλαγών πού 6 Μ άρξ μποροΰσε τότε ν’ άνακαλύψει καί κριτικάρει. ’Α π ’ αύτή τήν άποψη, τό Εργο του θά συμπληρωθεί μέ τήν παρούσα Εκδο­ση, δυστυχώς άρκετά άνεπαρκώς. Ό Μ άρξ θά τά Εγραφε κατά τρόπο πολύ καλύτερο καί μέ πιό χτυπητά παραδείγματα.

Γιά νά τελειώνουμε, ό αστικός καί μικροαστικός σοσιαλι­σμός έκπροσωπεΐται ώς τά σήμερα κατά τρόπο πολύ Ισχυρό στή Γερμανία. Κι αύτή ή έκπροσώπηση, άπό μία άποψη, γίνεται ά ­πό σοσιαλιστές τής καθέδρας® καί κάθε είδους φιλάνθρωπους, στούς όποιους ή έπιθυμία νά μετατρέψουν τούς έργαζομένους σέ Εδιο- χτήτες -ής κατοικίας τους συνεχίζει νά παίζε: ενα μεγάλο ρό­λο, πράγ|ΐα πού συντελεί ώστε άπέναντί τους, ή έργασία μου νά είναι πάντα έπίκαιρη. ’Από μιά άλλη πάλι πλευρά, ύπάρχει Ινα είδος μικροαστικού σοσιαλισμού πού τόν άνευρίσκουμε στό Ι­διο τό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα κι ώ ; τήν κοινοβουλευτική του φράξια. Κι αύτό κατά τόν άκόλουθο τρόπο: άναγνωρίζουν γιά θεμελιωμένες τίς βασικές αντιλήψεις τοΰ συγχρόνου σοσιαλισμού καί τό σύνθημα πού απαιτεί τή μεταμόρφωση δλων τών μέσων παραγωγής σέ κοινωνική ιδιοκτησία. Κηρύσσουν δμως δτι ή πραγ- |ΐατοπο£ησή τους είναι δυνατή μονάχα σ’ Ινα άπομακρυσμένο χρό­νο, πρακτικά Εξω άπό πρόβλεψη. Π ρός τό παρόν τό μόνο καθή­κον πού μας αρμόζει είναι ενα άπλό κοινωνικό μερεμέτισμα πού πιθανό νά μποροΰμε νά τό συμβιβάσουμε μέ τίς πιό άντιδρασιι- κές άπόπειρες πού Εχουν γιά έπιδίωξή τους τή δήθεν «άνύψωση τής εργατικής τάξης». ΤΗταν αναπόφευκτο μιά τέτοια τάση νά Εχει έπιζήσει στή Γερμανία, τήν κατεξοχήν χώ ρα τής μικροα­στικής τάξης, σέ μιά έποχή δπου κατά μάζες αύτή ή μικροαστική τάξη , πού άπό καιρό ήταν σταθερά ριζωμένη σέ γερά θεμέλια, ξεριζώνεται βίαια άπ’ τή βιομηχανική άνάπτυξη. Σ ’ αύτό άλλω ­στε δέν ύπάρχει κανένας κίνδυνος γιά τό Εργατικό κίνημα, παίρ­νοντας ύπ’ δψη μας τήν ξεκάθαρη κοινή λογική τών Εργαζομέ­νων μας πού, άκριβώς σ’ αύτά τά όχτώ τελευταία χρόνια, Επι­βεβαιώθηκε μέ τέτοιο λαμπρό τρόπο στήν πάλη Ενάντια στό άν- τισοσιαλιστικό9 νόμο, τήν άστυνομία καί τά δικαστήρια. Είναι ώ- στόσο άπαραίτητο νά δοΰμε καθαρά δτι μιά τέτοια τάση ύφίστα- ται. Κι άν άργότερα, δπως αύτό είναι άναγκαϊο καί μάλιστα Ε­πιθυμητό, άποκρυσταλλιονόταν, άποχτώντας πιό συγκεκριμέ­νες περιμέτρους, θά τής χρειαζότανε, γιά νά διατυπώσει τό πρό­γραμμά της, ν’ άνατρέξει στούς προδρόμους της καί τότε θά τής είναι δύσκολο νά περάσει άδιάοφορη δίπλα άπό τόν Προυντόν*

Τ ό ούσιαστικδ πού προσφέρουν τόσο ή μεγάλη δσο καί ή μι­κρή άστική τάξη στή λύση τοϋ «προβλήματος τής κατοικίας» είναι δτι δ έργαζόμενος πρέπει νά είναι ιδιοκτήτης τής κατοικίας του. ΙΙρόκειται δμως γ ια μιά θέση πού ή βιομηχανική άνέλιξη τής Γερμανίας κατά τδ διάστημα τών τελευταίων έτών, φώτισε κατά τρόπο ξεχωριστά ιδιαίτερο. Σέ καμιά άλλη χώ ρα δέν όπάρ- χουν τόσοι μισθωτοί Ιργαζόμενοι πού νά είναι ίδιοχτήτες ίχ ι μό­νο τής κατοικίας τους μά άκόμα καί ένδς κήπου ή ένός Αγροκτή­ματος. Δίπλα σ’ αύτούς, πολυάριθμοι άλλοι Ιχουν έπίσης, σάν έ- νοικιαστές αγροκηπίου, ενα σπίτι μ’ Ιναν κήπο ή Ινα Αγρό, πού ή κατοχή του τούς είναι πραχτικά σχεδδν έξασφαλισμένη. Ή Α­γροτική βιομηχανία, πού ασκείται στδ σπίτι, παράλληλα μέ τήν καλλιέργεια ένδς κήπου ή ένός άγροϋ, άποτελεΐ στή Γερμανία τήν πλατιά βάση τής μεγάλης βιομηχανίας στίς άρχές της. Στή δύση έπικρατοΰν οί ίδιοχτήτες έργαζόμενοι, στήν Ανατολή έκεΐ- νοι πού Ιχουν ένοικιασμένη τήν κατοικία τους. Τ δ συγκερασμό τής οικιακής βιομηχανίας μέ τήν καλλιέργεια ένδς κήπου ή ένδς άγροτε|ΐαχίου, (γεγονός πού Ιχει σά συνέπεια τήν έξασφαλισμέ- νη κατοικία) τδν συναντοϋμε δχι μονάχα παντοΰ δπου ή δφανση μέ τδ χέρι παλεύει άκόμα ένάντια στή μηχανική δφανση: δπως συμβαίνει στδ κάτω μέρος τοϋ Ρήνου καί στή Βεστφαλία, στή Σαξονία, στά Μεταλλικά δρη καί στή Σιλεσία. Αύτό τόν συγκε­ρασμό τόν συναντάμε παντοϋ δπου Ινας δποιοσδήποτε βιομηχανι­κός κλάδος, πού άσκεΐται στδ σπίτι, Ιχει έπιβληθεϊ σάν άγροτική βιομηχανία, π.χ. στδ F o r e t τής θουριγγίας καί στόν Ρήνο. Μέ τήν ευκαιρία τών συζητήσεων τών σχετικών μέ τό μονοπώλιο τών καπνών, άποκαλύφτηκε σέ πιδ κιόλας βαθμό ή κατασκευή τών τσιγάρων πραγματοποιείται έπίσης μέ τή μορφή έργασίας στδ σπίτι. Κ αί κάθε φορά πού πέφτει μιά δποιαδήποτε κρίση στίς γραμμές τής μικρής αγροτιάς, δπως έδώ καί μερικά χρόνια στό Ε i f e 1 ,10 δ Αστικός τύπος απαιτεί αμέσως τήν είσαγωγή μιας προσαρμοσμένης στίς τοπικές συνθήκες οίκιακής βιομηχανί­ας, σάν τό μοναδικό φάρμακο στήν δπάρχουσα κρίση. Π ραγματι­κά, ή Αθλιότητα τών κληρούχων Αγροτών στή Γερμανία, πού συ­νεχώς μεγαλώνει, καθώς καί ή γενική κατάσταση τής βιομηχα­νίας, σπρώχνει σέ μιά δλο καί μεγαλύτερη έπέχταση τής αγρο­τικής οικιακής βιομηχανίας. Πρόκειται γιά ενα καθαρά Γερμα­νικό φαινόμενο. ’Ανάλογη κατάσταση δέ συναντάμε στή Γαλλία παρά έντελώς Ικτακτα, π.χ. στις περιοχές τής σηριοτροφίας. Στήν ’Α γγλία, δπου δέν ύπάρχει μικρή Αγροτιά, ή Αγροτική οίκιακή βιομηχανία στηρίζεται στήν έργασία τών γυναικών καί τών παι­διών τών μεροκαματιάρηδων άγροτοεργατών. Καί μονάχα 'στ*'*

’ Ιρλανδία βλέπουμε τή βιομηχανία τής ίμαντουργίας νά ασκείται στό σπίτι, 3πως στή Γερμανία, άπό άληθινές άγροτικές οικογέ­νειες. Φυσικά έδώ δέ θά μιλήσουμε γιά τή Ρωσία καί άλλες χ ώ ­ρες πού δέν αντιπροσωπεύονται στήν παγκόσμια άγορά.

Έ τ σ ι σήμερα, σ’ έκτεταμένες περιοχές τής Γερμανίας, ύ- πάρχει μιά κατάσταση τής βιομηχανίας, πού στήν πρώτη ματιά μοιάζει μ’ έκείνη πού έπικρατοΟσε γενικά πρίν τήν είσαγωγή τών μηχανών. Μονάχα δμως στήν πρώτη ματιά. ’Αντίθετα, ή οίκια- κή άγροτική βιομηχανία συνδυασμένη μέ τήν καλλιέργεια ένός κήπου καί ένός άγροΰ, ήταν, τουλάχιστο στίς χώρες πού άναπτύσ- σονταν βιομηχανικά, ή βάση μιας υποφερτής ύλικής κατάστασης— καί σ’ όρισ|ΐένες περιοχές εύπορης — τής έργατικής τάξης· ’ Α λλά έπίσης κι δ λόγος τής πνευματικής καί πολιτικής της μη- Βαμινότητας. Τ ό κόστος τοϋ προϊόντος πού είχε γίνει μέ τό χέρι καθόριζε τήν έμπορευματική τιμή, καί παίρνοντας ύπόψη μας τή χαμηλή παραγωγικότητα τής έργασίας, τή σχεδόν Ανύπαρκτη μπροστά στή σημερινή, εΓχαμε ζήτηση κατά γενικό κανόνα, πού μεγάλωνε γρηγορώτερα άπ ’ τήν προσφορά. ’Έ τσι συνέβαινε κατά τά μέσα τοΰ περασμένου αΙώνα, δσον άφορά τήν ’Α γγλία καί σ’ ενα βαθμό δσον άφορά τή Γαλλία, είδικά στήν ύφαντουργική βιο­μηχανία. Ή κατάσταση ήταν, είναι άλήθεια, πολύ διαφορετική στή Γερμανία έκείνης τής περιόδου, πού μόλις Εβγαινε άπ ’ τις •καταστροφές τοΰ πολέμου τών Τριάντα ’Ε τώ ν " καί προσπαθούσε y i ανασυγκροτηθεί κάτω άπό πολύ δυσμενείς συνθήκες. Ή μόνη οι­κιακή βιομηχανία πού εργαζόταν γιά τή διεθνή άγορά, ή δφαν- ση τοΰ ύφάσματος, συνθλιβόταν σέ τέτοιο βαθμό άπό φόρους καί φεδουαρχικές έπιβαρύνσεις πού δ άγρότης ύφαντουργός δέν ξε- περνοΰσε τό πολύ χαμηλό έπίπεδο ζω ής τής υπόλοιπης άγροτιάς. 'Ω στόσο, ή ζω ή τοΰ άγροτικοΰ έργάτη είχε τότε άκόμη κάποια άσφάλεια.

Μέ τήν εισαγωγή ωστόσο τών μηχανών δλα άλλαξαν. Τότε ή τιμή καθορίζονταν άπ’ τό προϊόν πού είχε παραχτεί άπ’ τή μη­χανή, καί τό μεροκάματο τοΰ βιομηχανικοΰ έργάτη πού Εργα­ζόταν σπίτι Επεσε άνάλογα. Ή τ α ν δμως ύποχρεωμένος νά τό δε­χτεί ή να ζητήσει άλλοΰ δουλειά. Κάτι πού δέν μποροΰσε νά τό πραγματοποιήσει χωρίς νά μεταβληθεί σέ προλετάριο, δηλαδή χ ω ­ρίς νά έγκαταλείψει τό σπιτάκι του, τόν κηπάκο του καί τό κομ­ματάκι τόν άγρό του, πού ώς τα τότε ήταν ό ίδιοχτήτης τους ή ό ένοικιαστής τους. Καί δέν ύποτασσόταν παρα πολύ σπάνια. "Ε ­τσι ή καλλιέργεια τοΰ κήπου τους καί τοΰ άγροΰ τους άπ’ τούς γέρους άγρότες υφαντουργούς ύπήρξε ή αιτία τής τόσο μακρόχρο­

νης άντίστασης τής ύφανσης μέ τό χέρι ένάντια στό μηχανικό άρ- γαλειό — άντίστασης πού, στή Γερμανία, καί σήμερα άκόμα δέν έχει τελειώσει- Αύτή ή πάλη έδειξε γιά πρώτη φορά, ειδικά στήν ’Α γγλία, δτι ή ίδια συγκυρία, πού στό πρόσφατο παρελθόν είχε έξασφαλίσει στούς έργάτες μιά σχετική ευμάρεια — δηλαδή τήν κατοχή τών μέσων παραγωγής τους — σήμερα είχε μετατραπεί γι’ αύτούς σέ έμπόδιο καί συμφορά. Στή βιομηχανία 6 άργαλειός τής μηχανικής ύφανσης τούς άποστέρησε άπ’ τό χειρωνακτικό τους έπάγγελμα, ένώ στή γεωργία ή μεγάλη έκμετάλλευση έξα- φάνιαε τή μικρή τους καλλιέργεια. Έ νώ δμως σ’ αύτοΰς τούς δυό τομείς τής παραγωγής ή κολλεκτιβίστικη έργασία καί ή χρήση τών μηχανών, καθώς καί οί έπιστημονικές μέθοδε;, γίνονταν ό κανόνας, τό σπιτάκι τους, δ κηπάκος τους, τό κομματάκι δ αγρός τους καί τό έπάγγελμά τους τοΰ ύφαντουργοΰ τούς προσδέναν στήν άπαρχαιομένη μέθοδο τής άτομικής παραγωγής καί τής χει­ρωνακτικής έργασίας. Έ κατοχή ένός σπτιοΰ κι ένός κήπου εί­χε τώρα πολύ μικρότερη άξία άπ’ τήν πλέρια έλευθερία κίνηση; ( V o g e l f r e i e B e w e g l i c h k e i t ) . Οδτε Ινας έργοστασια- κός έργάτης δέ θ’ άλλαζε τή θέση του μ’ έκείνην τοΰ άγροτικοϋ ύφαντουργοΰ, τοΰ καταδικασμένου νά πεθάνει αργά αλλά ασφα­λώς άπ ’ τήν πείνα.

’Α ργά ή Γερμανία έκανε τήν είσοδό της στήν παγκόσμια α­γορά. Ή μεγάλη μας βιομηχανία πού χρονολογείται άπ’ τά έτη 1840 - 1850, γνώρισε μιά πρώτη ρωμαλέα άνάπτυξη, χάρη στήν έπανάσταση τοΰ 1848 καί Ιφτασε τήν πλέρια της άνθιση δταν οί έπαναστάσεις τοΰ 1866 καί 1870 άπομάκρυναν άπ’ τό δρόμο της τουλάχιστο τά χειρότερα πολιτικά έμπόδια. Βρήκε δμως τήν παγ­κόσμια άγορά σέ μεγάλο βαθμό κατειλημένη. Τ ά είδη τής με­γάλης κατανάλωσης τά προμήθευε ή ’Α γγλία, καί τά είδη πολυ­τελείας, ένός έκλεπτισμένου γούστου τά προμήθευε ή Γαλλία. 'Η Γερμανία δέν μποροΰσε νά καταπολεμήσει τούς πρώτους μέ τίς τιμές, οδτε τούς δεύτερους μέ τήν ποιότητα. Προσωρινά λοιπόν δέν τής άπόμενε άλλη λύση άπό τοΰ νά παρεισφρύσει στή διεθνή άγορά μέ είδη τής κατηγορίας πού &ς τότε είχαν άποτελέσει τή γερ|ΐανική παραγωγή, είδη πού οί Ά γ γ λ ο ι τά θεωροΰσαν πακο- τίλλια* καί οί Γάλλοι γιά προστυχάντζα. Ή λωποδυσία πού ε­φαρμοζότανε κανονικά στό έσωτερικό τής Γερμανίας καί -ού ο·>- νίστατο στήν άποστολή στήν άρχή καλών δειγμάτων καί στή

* ΙΙακςτίλλια, μικρή "οαότητα εμπορευμάτων πού έπ-ρέκεται vi άγο- ράοουν οί ίντρες τοΟ πληρώματος ένός πλοίου γιά δ:κό τους λογαριασμό.

90

συνέχεια έμπορευμάτων κακής ποιότητας, στράφηκε κατά τρόπο Αρκετά σκληρό ένάντια στήν ίδια τή Γερμανία στά πλαίσια τή ; διεθνοός άγορδς καί ξέπεσε σ’ Ινα είδος άποκλεισμοΟ. Ά π ’ τήν άλλη, ό συναγωνισμός πού προκαλιόταν άπ ’ τήν ύπερπαραγωγή, έξανάγκασε τού; ίδιους τού; Ά γ γ λ ου ς , πού ήσαν τόσο σοβαροί στίς έμπορικές τους έργασίες, νά παραουρθοΰν στό γλιστερό μο­νοπάτι τή ; έγκατάλειψης τής ποιότητα; καί εύνόησε Ιτσι τού ; Γερμανούς, πού ήσαν πάντα άκαταμάχητοι σ’ αύτόν τδν τομέα. Καί μ’ αύτό τδν τρόπο έπί τέλους κατορθώσαμε ν’ άποχτήσουμε μιά. (ΐεγάλη βιομηχανία καί να διαδραματίσουμε ενα ρόλο στή διεθνή άγορά. Ή μ ε γ ά λ η μ α ; δμ ω ; βιομηχανία έργάζε- ται σχεδόν Αποκλειστικά γιά τήν έσωτερική άγορά (μ’ έξαίρεση τή σιδηρουργία πού παράγει πολύ περισσότερα άπ ’ δσα απαιτούν οί έσωτερικές άνάγκες), καί οί μαζικές μας έξαγωγές Αποτελούν­ται άπό Ιναν Ανυπολόγιστο Αριθμό μικρών έμπορευμάτων πού σέ μεγάλο ποσοστό προέρχονται άπδ τήν Αγροτική οίκιακή βιομη­χανία καί γιά τά όποια ή μεγάλη βιομηχανία προμηθεύει τδ πο­λύ τ’ . Αναγκαία ήμικατεργασμένα προϊόντα.

Κι έδώ Αναφαίνεται στό καθαρό φώς τής ήμέρας, ή «εδνοια» πού Αποτελεΐ γιά τον μοντέρνο έργαζόμενο ή κατοχή ένός σπι­τιού κι ένδς κομματιού γής. Σέ καμιά χώ ρα — ίσως ούτε στήν ’ Ιρλανδία, τήν κατ’ έξοχήν χώρα τής οίκιακή; βιομηχανία;— δέν πληρώνουν μεροκάματα τόσο έπαίσχυντα χαμηλά δσο στήν οικια­κή βιομηχανία στή Γερμανία. ’ Εκείνο πού ή οικογένεια εισπράτ­τει μέ τήν έργασία τη ; στόν κήπο τη ; καί τδ κομματάκι τοΰ κτή­ματός τη ;, δ κεφαλαιούχος, μέ τή δύναμη πού τοΰ παραχωρεί ό συναγωνισμός, τό Αφαιρεΐ Απ’ τήν τιμή τή ; εργατικής δύναμη;. Οί έργάτε; έξαναγκΑζονται νά δεχτούν όποιοδήποτε μεροκάματο, γιατί διαφορετικά δέ θά είσπράττανε τδ παραμικρό. Καί δέν μπο- ροΰν νά ζήσουν μέ μόνο τό προϊόν πού καλλιεργούν, ένώ αύτή ή καλλιέργεια καί ή γή πού κατέχουν είναι δεσμά πού τούς έμπο- δίζουν y’ Αναζητήσουν μιάν άλλη Απασχόληση. Ν ά γιατί ή Γερ­μανία μπορεΐ νά συνεχίσει ν’ Αντιμετωπίζει τδ συναγωνισμό στή διεθνή ΑγορΑ γιά μιά δλόκληρη σειρά άπό μικρά είδη. "Ο λ ο τ ό κ έ ρ δ ο ς τ ο ΰ κ ε φ α λ α ί ο υ π η γ ά ζ ε ι ά π δ μ ι ά κ ρ ά τ η σ η π ά ν ω σ τ ό κ α ν ο ν ι κ ό μ ε ρ ο κ ά μ α τ ο , κ α ί μ π ο ρ ε ΐ ν ά κ ά ν ε ι δ ώ ­ρ ο σ τ ό ν ά γ ο ρ α σ τ ή δ λ η τ ή ν υ π ε ρ α ξ ί α . Έ κεΐ βρίσκεται τδ μυστικό τής έκπληκτικά χαμηλής τιμής τών περισσοτέρων γερμανικών ειδών πού έξάγονται.

Κι αύτή είναι ή περίπτωση, πού περισσότερο άπδ κάθε άλ­λη, κρατά καί σέ άλλους έπίσης βιομηχανικούς κλάδους τά με­

91

ροκάματα καί τό στάνταρ ζω ής τών Γερμανών έργατών σ’ 5να έ­πίπεδο κατώτερο άπό έκεΐνο πού Ιχει έπιτευχθεΐ στά κράτη τής Δυτικής Ευρώπης. Τ ό τρομακτικό βάρος αύτών τών μεροκάμα­των, πού άπό παράδοση διατηρούνται πολύ πιό κάτω άπ ’ τήν ά ­ξια τής έργατικής δύναμης, πιέζει έπίσης τούς έργαζομένους τών πόλεων, δπως καί τών μεγάλων πόλεων, άναγκάζοντάς τους να πουλούν τήν έργατική τους δύναμη κάτω άπ’ τήν Αξία της. Τόσο περισσότερο πού καί στίς πόλεις ή κακά μισθοδοτούμενη οικιακή βιομηχανία πήρε τή θέση τής παλιάς χειροτεχνίας καί. έκεΐ έ­πίσης χαμηλώνει τό γενικό έπίπεδο τών μεροκάματων.

Να τώρα τί είναι ξεκάθαρο: έκεΐνο πού, σ’ Ινα προηγούμε­νο στάδιο τής ιστορίας, άποτελοΟσε τή βάση μιας σχετικής εύμά- ριας για τούς έργαζομένους — ή συνέννωση δηλαδή τής μικρής καλλιέργειας καί τής βιομηχανίας, ή ιδιοκτησία ένός σπιτιού, έ­νός κήπου καί ένός άγροΰ καί ή έξασφάλιση κατοικίας — δλα αύ­τά γίνονται σήμερα, κάτω άπ ’ τήν κυριαρχία τής μεγάλης βιο­μηχανίας, δχι μόνο τό χειρότερο έμπόδιο γιά τόν έργαζόμενο, μά άκόμα τό μεγαλύτερο δυστύχημα γιά όλόκληρη τήν έργατική τάξη καί τό σημείο ξεκινήματος ένός χωρίς προηγούμενο όποβι- βασμοΰ τών μεροκάματων κάτω άπ ’ τό κανονικό τους έπίπεδο. Κι αύτό δχι μόνο σέ μερικούς κλάδους τής βιομηχανίας καί όρισμέ- νες περιοχές, μά σ’ όλόκληρη τή χώ ρα. Τίποτα λοιπόν τό έκπλη- κτικό πού ή μεγάλη καί ή μικρή άστική τάξη , πού ζοΰν> καί πλου­τίζουν άπ ’ αύτές τις Ανώμαλα σημαντικές κρατήσεις, πού πραγμα­τοποιούνται πάνω στά μεροκά|ΐατα, έκδηλώνουν Ιναν ένθουσια- σμό γιά τήν άγροτική βιομηχανία, γιά τούς έργαζομένους Ιδιο- χτήτες τοΰ σπιτιοΰ τους καί δέν βλέπουν άλλο φάρμακο σ’ δλες τις αγροτικές κρίσεις άπό τήν έγκαινίαση νέων οΙκιακών βιομη­χανιών-

Αύτοΰ ύπάρχει ή μιά πλευρά τοϋ προβλήματος. Τ π άρχει δ­μως καί ή άλλη πλευρά τοΰ νομίσματος. Ή οίκιακή βιομηχανία Ιγινε τό γερό θεμέλιο τοΰ Γερμανικού έξωτερικοΰ έμπορίου, καί ξεκινώντας άπ’ αύτό ή βάση δλης τής μεγάλης βιομηχανίας. Έ ­χει έτσι ξαπλωθεί σ’ Ικτεταμένες περιοχές τής Γερμανίας καί καθημερινά έπεχτείνεται καί περισσότερο. Ή χρεωκοπία τοΰ μι­κρού άγρότη είχε γίνει άναπόφευχτη άπ ’ τή στιγμή πού ή έργα­σία του στό σπίτι γιά προσωπική του χρήση άχρηστεύτηκε Από τά φτηνά προϊόντα τής τελευταίας διαλογής καί τής μηχα­νής, κι όταν ή κτηνοτροφία του, καί κατά συνέπεια καί ή παρα­γωγή του λιπασμάτων, έκμηδενίστηκε μέ τήν κατάργηση τών Α­γροτικών κοινοτήτων, τής μάρκ* καί τοΰ συστήματος τών Αμει-

* Mip·/., άγροτική κοινότητα ατή μεσαιωνική δυτική Εύρώπη.92

ψισπόρών. Αύτή ή χρεωκοπία σπρώχνει ακαταμάχητα τούς μι­κρούς ά'γρότες, πού έχουν ήδη πέσε: στά χέρια τών τοκογλύφων, πρό$' τή νεώτερη οίκιακή βιομηχανία. Ό π ω ς στήν ’ Ιρλανδία, για 8,τι αφορά τήν πρόσοδο τοΰ γαιοχτήμονα, Ιτσι καί στή Γερ­μανία, τα συμφέροντα τοΰ τοκογλύφου πού δέχεται ύποθήκες δέν μπορύΰσαν να Ικανοποιηθούν ~ιά άπ ’ τήν ά~όδοση τής γής, άλλα άποκλεΐστικά άπ’ τό μεροκάματο τοΰ αγρότη βιομηχάνου. Μέ τήν έπέχταση λοιπόν τής οικιακής βιομηχανίας αρχίζουν να πα- ρασέρνόνται οί αγροτικές περιοχές ή μιά ΰστερ’ άπ ’ τήν άλλη στή σύγχρονη βιομηχανική κίνηση. Κι αύτή άκριβώς ή μεταμόρφωση τών άγροτικών διαμερισμάτων άπ’ τήν κατ’ οίκο βιομηχανία είναι έκείνη πού συντελεί ώστε ή βιομηχανική έπανάσταση στή Γερ­μανία νά έπεχτείνεται σ’ ενα Ιδαφος πολύ πιό έκτεταμένο άπ’ δ,τι στήν ’Α γγλία καί στή Γαλλία. Τ ό έπίπεδο τό σχετικά χα­μηλό τής βιομηχανίας μας είναι έκεΐνο πού καθιστά τόσο πιό ά- ναγκαία τήν έπέχτασή της. Αύτό έξηγεΐ γιατί στή Γαλλία, τό έργατικό έπαναστατικό κίνημα ξαπλώθηκε μέ μιά τέτοια δύνα­μη ατό μεγαλύτερο μέρος τής χώρας άντί νά παραμείνει άποκλει- στικά συνδεδεμένο μέ τα άγροτικα κέντρα. Π ράγμα πού μέ τή σειρά του εξηγεί τήν ήρεμη, άσφαλή, άκαταμάχητη πρόοδο τοΰ κινήματος. Στή Γερμανία είναι σαφές δτι μιά νικηφόρα έξέγερ- ση στήν πρωτεύουσα καί τίς άλλες μεγάλες πόλεις τότε μονάχα θά είναι δυνατή, άν σύγχρονα θά είναι ώριμες γιά τήν έπανάσταση ή πλειοψηφία τών μικρών πόλεων καί ένα μεγάλο μέρος τών ά­γροτικών περιοχών. Μέ μιά λίγο πολύ όμαλή άνέλιξη δέ θά βρεθούμε ποτέ μπροστά στήν περίπτωση ν’ άποκομίσουμε έργατι- κές νίκες δπως τών Παρισινών στά 1848 καί 1871 : σ’ άνταπό- δοση, καί γιά τόν ίδιο λόγο, δμως δέ θά ύποστοΰμε τις ήττες πού έπιβλήθηκαν στήν έπαναστατική πρωτεύουσα άπ’ τήν άντιδρα- στική έπαρχία, δπως τίς γνώρισε τό Π αρίσι καί στίς δυό αύ- τές περιπτώσεις. Στή Γαλλία τό κίνημα ξεκίνησε πάντα άπ’ τήν πρωτεύουσα. Στή Γερμανία άπ ’ τίς περιοχές τής μεγάλης βιο­μηχανίας, τής μανιφακτούρας καί τής οικιακής βιομηχανίας. Ή πρωτεύουσα καταχτήθηκε πολύ άργότερα. Είναι πιθανό γι’ αύτό πώ ς καί στό μέλλον έπίσης ή πρωτοβουλία θά παραμείνει στούς Γάλλους. Στή Γερμανία δμως θά κριθεΐ ή τελική έκβαση τοΰ ά- γώνα.

Ν ά λοιπόν πού ή οίκιακή βιομηχανία καί ή άγροτική μανι- φακτούρα πού έγιναν δ σημαντικότερος κλάδος τής παραγωγής στή Γερμανία καί πού μεταμορφώνουν δλο καί περισσότερο τή γερμανική άγροτιά, δέν είναι, οί ίδιες, παρά τό προκαταρκτικό στάδιο μιας μελλοντικής έπανάστασης. "Ο πως τό ύπόδειξε ήδη

03

ό Μάρξ στό «Κεφάλαιό» του, θά ήχήσει καί γι’ αύτήν, σ’ Ινα όρι- σμένο στάδιο άνάπτυξης ή ώ ρα τής παρακμής, πού θά τή φέ­ρει ή μηχανή καί ή βιομηχανία. Καί ή ώ ρα αύτή φαίνεται νά είναι πολύ κοντά. Ή κατάργηση δμως τής οικιακής βιο­μηχανίας καί τής άγροτικής μανιφακτούρας, άπ’ τή μηχανή καί τδ έργοστάσιο, σημαίνει γιά τή Γερμανία τήν έξόντωση έκατομ- μυρίων παραγωγών τής ύπαίθρου, τήν άπαλλοτρίωση τής μισής περίπου μικρής άγροτιάς, τή μετα|ΐόρφωση δχι μονάχα τής οι­κιακής βιομηχανίας σέ έργασία στδ έργοστάσιο μά άκόμα καί τής καλλιέργειας τοΟ χωρικού σέ μεγάλη άγροτική έκμετάλλευ- ση, καθώς καί τής μικρής Ιγγειας ίδιοχτησίας σέ μεγάλη: δηλαδή μιά βιομηχανική καί άγροτική έπανάσταση σ’ δφελος τοΟ κεφαλαί­ου καί τής μεγάλης Ιγγειας ιδιοκτησίας καί σέ βάρος τών άγρο- τών· Ά ν Ιπεφτε στήν τύχη τής Γερμανίας νά πραγματοποιήσει αύτή τή μεταμόρφωση ένώ έπιζοΰν άκόμα ot παλιές κοινωνικές συνθήκες, αύτό μοιραία θά σημείωνε μιά στροφή. Κι άν άπδ τώ ­ρα μέχρι τότε ή έργατική τάξη δέν πάρει τήν πρωτοβουλία σέ μιά δποιαδήποτε άλλη χώ ρα : τότε άναπόφευχτα ή Γερμανία θά κινηθεί πρός αύτή τήν κατεύθυνση καί ot νεαροί γιοί τών χωρι­κών, άπ ’ τούς δποίους άποτελείται σήμερα δ «Ινδοξός μας στρα­τός», δέ θά είναι οί τελευταίοι στή μάχη.

Καί τώρα, ή άστική καί μικροαστική ούτοπία πού θέλει νά καταστήσει κάθε έργαζόμενο ϊδιοχτήτη μιας μικρής κατοικίας, κ·. Ετσι νά τόν άλυσσοδέσει μέ τόν κεφαλαιούχο του μέ μισο - φεου­δαρχικά δεσμά, αύτή ή ούτοπία άποχτά Ινα έντελώς άλλο πρό­σωπο. Στήν πραγματικότητα πρόκειται γιά τήν μεταμόρφωση δ­λων τών χωρικών μικροϊδιοκτητών σέ βιομηχανικούς έργαζομένους στδ σπίτι, γιά τήν έξαφάνιση τής παλιάς άπομόνωσης καί κατά συνέπεια τής παλιάς πολιτικής άνυπαρξίας τών μκρών χωρικών, πού παρασέρνονται άπ ’ τήν «κοινωνική δίνη». Είναι ή έπέχταση τής βιομηχανικής έπανάστασης στήν ύπαιθρο, καί μ’ αύτόν τόν τρό­πο ή μεταμόρφωση τής πιό σταθερής καί πιό συντηρητικής τά­ξης τού πληθυσ|ΐοϋ σ’ Ινα έπανατατικό φυτώριο. Είναι τέλος σάν κατάληξη, ή άπαλλοτρίωση άπ ’ τή μηχανή τών βιομηχανικών ά- γροτών πού έργάζονται στδ σπίτι, γεγονός πού τούς ωθεί μέ δύ­ναμη στήν έξέγερση.

Δ έ θ’ άμφισθητήσουμε άπ’ τούς φιλάνθρωπους σοσιαλιστές - αστούς τήν άτομική χαρά τοΰ ίδανικοΰ τους, δσον καιρό θά συ- νεχίσουν μέ τή δημόσια δράση τους σάν άστών, νά τό πραγματο­ποιούν άπ’ τήν άνάποδη ύπηρετώντας Ιτσι κατά τδν καλύτερο τρόπο τήν κοινωνική έπανάσταση.

Λονδίνο 10 Ίανουαρίου 1887

94

Μ ΕΡΟΣ A '

Π Ω Σ Ο Π ΡΟ ΓΝ ΤΟ Ν Λ ΓΝ ΕΙ Τ Ο Π ΡΟΒ Λ Η Μ Α ΤΗ Σ Κ Α Τ Ο ΙΚ ΙΑ Σ

Τ ό φύλλο 10 καί έπόμενα τοΟ V olksstaat περιλαβαί­νουν σχετικά μέ τό πρόβλημα τής κατοικίας μιά τειρά άπό Ιξη άρθρα πού άξίζουν νά προσελκύσουν τήν προσοχή12. Ά ν Ιξαι- ρεθοϋν μερικές λογοτεχνικές περιπλανήσεις γύρω στά 1840, πού άπό καιρό έχουν ξεχαστεϊ, αύτά έκπροσωποΰν τήν πρώτη Από­πειρα γιά νά μεταφυτευτεί στή Γερμανία ή σχολή Προυντόν- Στό σημείο αύτό ύπάρχει μιά τερατώδης ύπαναχώρηση σέ σχέση |ΐέ τήν δλη ανέλιξη τοϋ Γερμανικού σοσιαλισμού πού, έδώ καί 25 χρόνια, κατάφερε στίς προυντονικές Αντιλήψεις ένα Αποφασιστικό χτύπημα*. ’ Ετσι Αξίζει τόν κόπο χωρίς καθυστέρηση νά δοθεί Απάντηση σ’ αύτή τήν Απόπειρα.

Ή κρίση τής κατοικίας — στήν όποία ό τύπος τών ήμερών μας δίνει μιά τέτοια προσοχή, — δέν άφορδ τό παγκόσμιο γεγο­νός δτι ή έργατική τάξη είναι κακά σπιτωμένη, καί ζεΐ σέ κα­τοικίες Ασφυκτικά ύπερπληρωμένες καί Ανθυγιεινές. Αύτή ή κρί­ση τής κατοικίας δέν Αποτελει ιδιομορφία τής παρούσας στιγμής. Δέν Αποτελεϊ κάν Ινα άπό έκεΐνα τά δεινά πού χαρακτηρίζουν τό σημερινό προλεταριάτο, καί τό ξεχωρίζουν Απ’ δλες τΙς κα- ταπιεζόμενες τΑξεις πού προηγήθηκαν Απ’ αύτό. Ε ντελώ ς Αν­τίθετα,. άπό μιά τέτοια κρίση δλες οί καταπιεζόμενες τάξεις δλων

* ’Απ’ τόν Μίρξ, οτό βιβλίο του: Ή Άθλιότητα τής Φιλοαοφίας χλπ.

95

τών έποχών θίχτηκαν περίπου στόν ίδιο σχεδόν βαθμό. Γ ια να τεθεί τέρμα σ’ αύτή τήν κρίση τής κατοικίας δέν ύπάρχει παρά ενα μονάχα μέσο: ή έκμηδένιση, καθαρά καί ξάστερα, τής έκμε- τάλλευσης καί τής καταπίεσης τής έργαζόμενης τάξης άπ ’ τήν κυρίαρχη τάξη. Εκείνο πού στίς μέρες μας ΘεωροΟν γιά κρίση κατοικίας είναι ή ιδιαίτερη έπιδείνωση τών κακών συνθηκών κα­τοικίας τών έργαζομένων έξ αιτίας τής απότομης είσροής πλή­θους ανθρώπων πρός τις μεγάλες πόλεις" είναι μιά τεράστια αύ­ξηση τών νοικιών, μιά αυξημένη άκόμα συσσώρευση κατοίκων σέ κάθε σπίτι, καί, γιά όρισμένους, άκόμα καί ή άδυναμία νά βρούνε μέρος γιά νά στεγαστούν. Κι άν αύτή ή κρίση τής κατοικίας Α­ναγκάζει νά μιλούν τόσο γ ι’ αύτήν, είναι γιατί δέν περιορίζεται μόνον στήν έργατική τάξη, μά προσβάλλει έπίσης καί τή μικροα­στική τάξη.

Ή κρίση τής κατοικίας γιά'Λούς; έργαζομένους κι £να μέ­ρος τής μικροαστικής τάξης στίς νεώτερες μεγάλες πόλεις μας εί­ναι ενα άπ’ τά αναρίθμητα δεινά, ύποδεέστερης καί δευτερεύου- σας σημασίας, πού προκύπτουν άπ’ τό σύγχρονο τρόπο τής κε­φαλαιοκρατικής παραγωγής. Δέν άποτελεΐ στό παραμικρό άμεση συνέπεια τής έκμετάλλευσης τοΟ έργαζομένου, σ ά ν ' τ έ τ ο ι ­ο υ, άπ’ τόν κεφαλαιούχο. Αύτή ή έκμετάλλευση είναι τό βασι­κό δεινό πού ή κοινωνική έπανάσταση θέλει νά έξαφανίσει κα­ταργώντας τόν κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής. Ό Ακρογω­νιαίος λίθος αύτής τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής συνίστα- ται στό γεγονός δτι ή σύγχρονη όργάνωση τής κοινωνίας έπιτρέ- πει στούς κεφαλαιούχους ν’ άγοράζουν στήν Αξία της τήν έργα­τική δύναμη τοΰ έργάτη, καί ν’ απομυζούνε δμως Απ’ αύτήν πο­λύ περισσότερα Απ’ τήν Αξία της, Αναγκάζοντας τόν έργάτη νά δουλέψει περισσότερο άπ ’ δ,τι είναι Αναγκαίο γ ιά νά ξαναβρεΐ τήν τιμή πού πληρώθηκε γι’ αύτήν τήν έργατική δύναμη. Ή ύ- περαξία πού δημιουργήθηκε μ’ αύτό τόν τρόπο διαμοιράζεται ά ­νάμεσα σ’ δλα τά μέλη τής τάξης τών κεφαλαιούχων καί τών γαιοκτημόνων, καί άνάμεσα στούς μισθοδοτημένους ύπηρέτες τους, Αρχίζοντας Απ’ τόν ΠΑπα καί τόν Αύτοκράτορα καί καταλήγον- τας στό νυκτοφύλακα κι Ακόμα πιό κάτω . ’Εδώ δέ μ&ς ένδια- φέρει δ τρόπος μέ τόν όποιο γίνεται αύτό τό μοίρασμα. Έκεΐνο πού είναι βέβαιο είναι δτι δλοι αύτοί πού δέν έργάζονται, δέν μποροϋν νά ζήσουν παρά άπ ’ τά ψίχουλα αύτής τής ύπεραξίας πού φτάνουν ώ ς αύτούς μέ τόν Ινα ή τόν άλλον τρόπο. (Δές Μ άρξ: «Τ ό Κεφάλαιο», δπου ή θέση αύτή Αναπτύχθηκε γιά πρώ­τη φορά.)

Τ ό μοίρασμα άνάμεσα στίς τάξεις πού δέν έργάζονται τής

96

υπεραξίας, πού δημιουργήθηκε άπ’ τήν εργατική τάξη καί πού τής άποσπάται χωρίς ανταμοιβή, πργαματοποιεΐται μέσα σ’ Ινα πλαίσιο πολύ ώραίων τσακωμών καί αμοιβαίας κακοπιστί- ας. Στό μέτρο πού αύτά τό μοίρασμα γίνεται μέσον τής αγοράς καί τής πούλησης, μιά άπ ’ τις κυριότερες κινήτριες δυ­νάμεις του είναι ή έξαπάτηση τοΰ άγοραατή άπ’ τόν πουλητή, έξαπάτηση πού Ιγινε σήμερα μιά απόλυτα ζωτική άνάγκη γιά τόν πωλητή στό λιανικό έμπόριο, είοικά στίς μεγάλες πόλεις. Ά ν δμως δ έργάτης άπατηθεΐ άπ’ τόν μπακάλη του ή τόν φούρναρη του στό θέμα τής τιμής τής ποιότητας τοϋ έμπορεύματος δέ γ ί­νεται έξ αιτίας τής ειδικής του ιδιότητας τοϋ έργαζομένου. Α ν ­τίθετα, μόλις μιά όρισμένη ποσότητα μέσης έξαπάτησης καταστεί δ κοινωνικός κανόνας δπουοήποτε, πρέπει αναγκαστικά μέσα στήν πάροδο τοΰ χρόνου νά βρει τήν αντιστάθμισή της σέ μιά αντί­στοιχη αύξηση τών μεροκάματων. Ό έργάτης παρουσιάζεται στόν μπακάλη σάν Ινας αγοραστής, δηλαδή σάν κάποιος πού διαθέτει χρήμα ή πίστωση, δηλαδή κάθε άλλο παρά σάν έργάτης, δηλα­δή σάν κάποιος πού πουλάει τήν έργατική του δύναμη. Μπορεΐ, χωρίς άλλο, ή άπάτη νά τόν θίγει, — δπως άλλωστε κι δλη τήν τάξη τή λιγότερο ευτυχισμένη— πιό σκληρά άπ’ τις πιό εύπο­ρες κοινωνικές τάξεις. Δέν είναι δμως ενα κακό πού είναι χ α ­ρακτηριστικό γιά τήν τάξη του.

Τ ό Γδιο άκριβώς συμβαίνει καί μέ τήν κρίση τής κατοικίας. Ή έπέχταση τών σύγχρονων μεγαλουπόλεων προσδίνει στό έδα­φος, σ’ δρισμένες συνοικίες (κυρίως σ’ αύτές πού βρίσκονται στό κέντρο) μιά τεχνητή αξία, πού σ’ δρισμένες περιπτώσεις αύξα­νε·. σέ τεράστιες αναλογίες. 01 οικοδομές πού έχουν άνεγερθεΐ, αν­τί ν’ ανυψώνουν αύτή τήν αξία, μάλλον τήν ύποβιβάζουν, γιατί δέν άνταποκρίνονται πιά στίς νέες συνθήκες. Έ τσ ι τις γκρεμίζουν καί τις Αντικαθιστούν μέ άλλες. Αύτό συμβαίνει κυρίως γ ιά τις έργατικές κατοικίες πού έχουν άνεγερθεΐ στό κέντρο καί πού τό νοίκι τους, άκόμα καί στίς ξεχωριστά πυκνοκατοικημένες περι­πτώσεις, δέν μπορεΐ ποτέ, ή τουλάχιστο μέ μιά ξεχωριστή βρα­δύτητα, νά ξεπεράσει ένα δρισμένο μάξιμου. Τ ις γκρεμίζουν καί στή θέση τους οικοδομούν μαγαζιά, μεγάλα καταστήματα καί δημόσια Ιδρύματα. Στό Παρίσι δ βοναπαρτισμός μέ τόν H auss- m an του, έκμεταλλεύτηκε στόν άνώτατο βαθμό αύτή τήν τά­ση σ’ δφελος τής κερδοσκοπίας καί τοϋ άτομικοϋ πλουτισμοϋ. Τ ό πνεϋμα. δμως τοΰ H a u s s m a n έπνευσε έπίσης πάνω άπ’ τό Λονδίνο, τδ Μάντσεστερ, τή Λίβερπουλ, καί φαίνεται νά νιώ­θει σά στό σπίτι του, έπίσης, τόσο στό Βερολίνο δσο καί στή Βιέν­νη. Μ ’ αύτό τόν τρόπο ot έργαζόμενοι διώχνονται άπ’ τό κέντρο

977

τών πόλεων, στήν περιφέρεια, οί έργατικές κατοικίες, καί κατά Ε­να γενικό κανόνα τά μικρά διαμερίσματα γίνονται σπάνια καί άκριβά καί είναι συχνά δυσεύρετα. Τέλος, κάτω άπ’ αύ- τές τΙς συνθήκες, ή βιομηχανία τής οικοδομής, γιά τήν όποία τά διαμερίσματα μέ υψωμένο νοίκι προσφέρουν στήν κερδοσκοπία Ε­να πεδίο πολύ πιό έκτεταμένο, δέ θά οικοδομήσει ποτέ, παρά έν- τελώς Ικτακτα έργατικές κατοικίες.

Λυτή ή κρίση τής μίσθωσης θίγει λοιπόν τόν έργαζόμενο χωρίς άλλο πολύ σκληρότερα άπό δποιαδήποτε άλλη (πιό εδπο- ρη) τάξη. Δέν άποτελεΐ δμως, περισσότερο άπ’ τήν κλεψιά τοϋ μπακάλη, Ινα δεινό πού βαραίνει άποκλεΐστικά πάνω στήν έρ- γατική τάξη , καί, στό βαθμό πού τήν άφορα δέν μπορεΐ νά μή βρει έπίσης ενα δρισμένο οικονομικό άντιστάθμισμα, δταν φτά- σει σ ’ Ινα δρισμένο βαθμό καί μιά δρισμένη διάρκεια.

Αύτά είναι τά δεινά, πού είναι κοινά στήν έργατική τάξη καί σ’ άλλες τάξεις, π.χ. στή μικροαστική τάξη, γιά τήν δποία κατά προτίμηση ένδιαφέρεται δ μικροαστικός σοσιαλισμός, στόν δποΐο ανήκει καί δ Προυντόν. Κι έτσι κάθε άλλο παρά είναι τυ- χαϊο πού δ Γερμανός μαθητής μας, τοϋ Προυντόν* άρπάζει πά­νω άπ’ δλα άπ’ τό πρόβλημα τής κατοικίας (πού, τό είδαμε ή5ηι κάθε άλλο παρά ένδιαφέρει άποκλεΐστικά τήν έργατική τάξη καί δχι καί τΙς άλλες τάξεις) καί δηλώνει μάλιστα δτι είναι Ινα πρό­βλημα πού τήν άφορά άποκλεΐστικά καί άληθινά.

« Ό μισθωτός είναι άπέναντι στόν κεφαλαιοϋχο δ,τι δ ένοικιαστής άπέναντι στόν ίδιοχτήτη».

Αύτό είναι δλότελα άνακριβές.Στό θέμα τής κατοικίας, έχουμε τί) μιά άπέναντι στήν άλ­

λη δυό παρατάξεις: τόν ένοικιαστή καί τόν ένοικιάζοντα ή ίδιο­χτήτη. Ό πρώτος θέλει ν’ άγοράσει άπ ’ τόν δεύτερο τή χρήση γιά μιά δρισμένη χρονική περίοδο μιάς κατοικίας. Έ χ ε ι χρήμα ή πίστωση, άκόμα κι άν χρειάζεται ν’ άγοράσει αύτή τήν πίστωση άπ ’ τόν ίδιο τόν ίδιοχτήτη σέ μιά τοκογλυφική τιμή μέ μιά προ­σθήκη στό νοίκι. Έ δ ώ πρόκειται γιά μιά άπλή πούληση έμπορεύ­ματος, κι δχι γιά μιά όπόθεση άνάμεσα σέ προλετάρο καί άστό, άνάμεσα σέ έργάτη καί κεφαλαιοϋχο. Ό ένοικιαστής — άκόμα κι δταν είναι έργάτης — παρουσιάζεται σάν Ινας ά ν θ ρ ω ­π ο ς π ο ύ έ χ ε ι χ ρ ή μ α . Πρέπει νά 5χει ήδη που­λήσει τό έμπόρευμα πού κατέχει δ ίδιος, τήν έργατική του 86-

* Ό A. MULBERGER, δηλαδή.

98

ναμη, προτού νά παρουσιαστεί (μέ τήν τιμή που Απόσπασε) σάν Αγοραστής τής χαράς ένός διαμερίσματος, ή σάν άνθρωπος πού μπορεΐ νά έγγυηθεΐ τή μελλοντική πούληση αύτής τής έργατι- κής δύναμης. Έ δ ώ λείπει όλοκληρωτικά δ,τι χαρακτηρίζει τήν πούληση τής έργατικής δύναμης στόν κεφαλαιούχο- 01 κεφαλαι­ούχο’. αναπαράγουν κατά πρώτο λόγο τήν άξία τής έργατικής δύ­ναμης πού Αγόρασαν, καί σέ συνέχεια μιά ύπεραξία πού προσω­ρινά παραμένει στά χέρια τους, περιμένοντας τό μοίρασμα της άνάμεσα στά μέλη τής τάξης τών κεφαλαιούχων- Υπ άρχει λοι­πόν έδώ παραγωγή μιας πλεονάζουσας Αξίας. Τ ό συνολικό ποσό τής ΰφισταμένης Αξίας αυξήθηκε. Έ ντελώς διαφορετικά συμ­βαίνει μέ τήν ένοικίαση ένός διαμερίσματος. Όποιαδήποτε κι ϊν είναι τά ύπερβολικά πλεονεχτήματα πού ό ϊδιοχτήτης Αποσπά απ ' τδν ένοικιαστή, ύπάρχει πάντα έδώ ή μεταφορά μιάς Αξίας πού ήδη ύ π ά ρ χ ε ι , καί πού έχει π α ρ α χ τ εΐ προ­ηγούμενα. Τ ό συνολικό ποσό τών Αξιών πού κατέχοντα: Α π ό κ ο ι ν ο ύ Απ’ τόν ένοικιαστή καί τόν ένοικιάζοντα παραμέ­νει τό ίδιο μετά, δπως καί πρίν. Ά π ’ τόν έργάτη, πού ή έργα­σία του πληρώθηκε Απ’ τόν κεφαλαιούχο στήν Αξία της, κάτω Απ’ τήν Αξία της ή πάνω Απ’ αύτήν, πάντα τού έχει ύπεξαιρεθεϊ Ινα μέρος τοϋ προϊόντος τής έργασίας του. Ά π ’ τόν ένοικιαστή μονά­χ α στήν περίπτωση πού θά πρέπει νά πληρώσει τό νοίκι πάνω Απ’ τήν Αξία του. Αύτό σημαίνει λοιπόν δτι διαστρεβλώνει κα­νένας όλοκληρωτικά τις σχέσεις άνάμεσα σέ ένοικιαστές καί ένον- κιάζοντες. Αν θελήσει νά τις ταυτίσει μ’ έκεΐνες πού ύπάρχουν ά ­νάμεσα στούς έργάτες καί τούς κεφαλαιούχους. ’Εντελώς Αντίθε­τα, έδώ έχουμε νά κάνουμε μέ μιά έμπορική συναλλαγή τρέχον- τος τύπου, άνάμεσα σέ δυό πολίτες, καί πραγματοποιείται σύμ­φωνα μέ τούς οικονομικούς νόμους πού κανονίζουν γενικά τήν πούληση τών έμπορευμάτων, καί, Ιδιαίτερα αύτοϋ τοϋ Εμπορεύμα­τος πού είναι ή έγγεια Ιδιοκτησία. Π ρώτα - πρώτα στό λογαρια­σμό μπαίνουν τά έξοδα κατασκευής καί συντήρησης τού σπιτιού ή τοϋ μέρους τού σπιτιοϋ γιά τό δποΐο πρόκειται. Έ π ειτα Ερχε­ται ή άξία το έδάφους, πού καθορίζεται άπ’ τήν περισσότερο ή λιγότερο εύνοϊκή θέση τοϋ Ακινήτου. Τέλος σάν τελευταίο στοι­χείο Αποφασίζει ή σχέση Ανάμεσα στήν προσφορά καί τή ζήτη­ση πού ύπάρχει στή δοσμένη στιγμή. Καί νά πώς Εκφράζεται στό μυαλό τοϋ προυντονικοϋ μας αύτή ή πολύ Απλή οικονομική σχέση:

«Τ ό σπίτι, ΑφοΟ μιά φορά οίκοδομηθεΐ, Αντι­προσωπεύει Ιναν α Ι ώ ν ι ο ν ο μ ι κ ό τ ί τ λ ο

πάνω σ’ εν* καθορισμένο τμήμα τής κοινωνικής έρ­γασίας, άκόμα κι αν ή πραγματική άξία τοϋ σπιτιού Ιχει άπό καιρό καί κατά τρόπο περισσότερο άπό ι­κανοποιητικό πληρωθεί στόν ιδιοχτήτη μέ τή μορφή ενοικίων. Έ τσ ι ενα σπίτι πού οίκοδομήθηκε, άς ποΰ- με εδώ καί 50 χρόνια, κάλυψε σ’ αύτή τήν περίοδο μέ τά νοίκια του, δυό, τρεις, πέντε, δέκα φορές, κλπ-, τό άρχικό του κόστος».

Στό παραπάνω άπόσπασμα περιέχεται όλόκληρος ό ΙΙρουντόν. Π ρώ τα, ξεχνάνε δτι τά νοίκια πρέπει νά καλύψουν δχι μονάχα τά Ιξοδα τής κατασκευής, μ’ άκόμα καί τΙς έπιδιορθώσεις καί τήν απώλεια προσόδων πού προκύπτουν άπό έπισφαλή χρέη, άπό νοίκια πού δέν πληρώθηκαν, δπως καί άπό διαμερίσματα πού έ­μειναν πιθανόν κενά, καί τέλος τήν απόσβεση τοΰ κεφαλαίου πού έπενδύθηκε στήν οίκοδόμηση ένός άκινήτου πού δέν είναι αιώνιο, καί πού μέ τόν καιρό γίνεται ακατοίκητο καί χωρίς άςία. Δεύ­τερο ξεχνάνε δτι τά νοίκια πρέπει έπίσης νά καλύψουν τήν αύ­ξηση τής άξίας τοΰ έδάφους πάνω στό όποιο ανυψώνεται τό σ~·- τι, κι δτι μ’ αύτόν τόν τρόπο ενα μέρος άπ ’ αύτά τά νοίκια άντι1 προσοιπεύει τήν έγγεια πρόσοδο. 'Ο προυντονικός μας δηλώνει, είναι άλήθεια αμέσως, δτι αύτή ή αύξηση τής άξίας, άφοΰ άπο- χτιέται χωρίς τήν έπέμβαση τοΰ Ιδιοχτήτη τής γής, άνήκει δι­καιωματικά δχι σ’ αύτόν μά στήν κοινωνία. Μονάχα πού τοΰ διαφεύγει δτι στήν πραγματικότητα απαιτεί μ’ αύτόν τόν τρόπο τήν κατάργηση τής Ιγγειας Ιδιοχτησίας, Ινα θέμα μέ τό όποιο δέ θά καταπιαστούμε γιατί θά μας παράσερνε πολύ μακριά. Τ έ ­λος δέ βλέπει δτι, σ’ δλη αύτή τήν ύπόθεση, σέ καμιά περίπτω­ση δέν πρόκειται γιά άγορά άπ’ τόν Ιδιοχτήτη τοϋ άκινήτου του, μ’ άποκλειστικά γιά τή χρησιμοποίησή του, καί μάλιστα γιά μιά δρισμένη περίοδο. Ό ΙΙρουντόν, πού ποτέ του δέν ένδιαφέρθηκε γ ιά τΙς πραγματικές, τις συγκεκριμένες συνθήκες μέσα στίς ό­ποιες δημιουργεΐται ενα δποιοδήποτε οίκονομικό φαινόμενο, δέν μπορεΕ φυσικά νά έξηγήσει καλύτερα πώς τό άρχικό κόστος έ­νός άκινήτου καλύπτεται, στήν κάθε δοσμένη περίπτωση, δέκα φο­ρές στά πενήντα χρόνια μέ τή μορφή ένοικίων. ’Αντί νά έξετά- σει αύτό τό θέμα(τό κάθε άλλο παρά πολύπλοκο) κάτω άπ’ τό οίκονομικό πρίσμα καί νά προσδιορίσει άν βρίσκεται σέ άντίθε- ση μέ τούς οικονομικούς νόμους καί σέ τί, βγαίνει άπ’ αύτό τό δίλημα πηδώντας τολμηρά άπ’ τήν οικονομία στή νομολογία: «Τ ό οίκημα δταν μιά φορά οίκοδομηθεΐ Αντιπροσωπεύει Ιναν α Ι ώ ν ι ο ν ο μ ι κ ό τ ί τ λ ο » . Κι ώστόσο αύτό ήταν ά-

100

κριβώς τό σημείο πού θά Επρεπε νά διαφωτίσει. Ά ν τό είχε Ε­ρευνήσει, θά εύρισκε δτι δλοι οί νομικοί τίτλοι τοϋ κόσμου, όσο- δήποτε αιώνιοι καί άν θά ήσαν, δέν μποροϋν νά παραχωρήσουν σ ’ ενα ακίνητο τή δύναμη νά δεχτεί σέ πενήντα χρόνια, μέ τή μορφή ενοικίων, 10 φορές τό άρχικό του κόστος, μά δτι μόνο οικονομικές συνθήκες (πού μποροϋν είναι άλήθεια ν’ άναγνωρι- στοϋν κοινωνικά μέ τή μορφή νομικών τίτλων) είναι Ικανές νά Ιπιτύχουν παρόμοιο άποτέλεσμα. Κι Ετσι θά ξαναβρισκόταν τό­σο προχωρημένος δσο στό ξεκίνημα.

Ό λόκληρη ή προυντονική θεωρία στηρίζεται σ’ αύτό τόν τρόπο τής φυγής άπ ’ τήν οικονομική πραγματικότητα γιά νά καταφύγει στή νομική φρασεολογία. Κάθε φορά πού ή οίκονομική άλληλοεξάρτηση διαφεύγει άπ’ τόν καλό μας τόν Προυντόν — καί αύτό συμβαίνει σ’ δλα τά σοβαρά προβλήματα — καταφεύ­γει στό πεδίο τοϋ δικαίου καί κάνει Εκκληση στήν α ι ώ ν ι α δικαιοσύνη·

« Ό Προυντόν άντλεΖ τό Ιδανικό του γιά τή δι­καιοσύνη άπό τίς νομικές σχέσεις πού Εχουν τήν άρχή τους στήν κοινωνία, που στηρίζεται στήν έμπορευμα- τική παραγωγή. Γεγονός πού, άς τό ποϋμε παρεμπι­πτόντως, τοΰ προσφέρει κατά τρόπο εύχάριστο τήν απόδειξη δτι αύτό τό είδος τής παραγωγής θά διαρκέ­σει τόσον καιρό δσο ή ίδια ή δικαιοσύνη. Στή συνέ­χεια, σ’ αύτό τό ιδανικό, πού πήγασε άπ’ τή σύγχρο­νη κοινωνία, βρίσκει τό σημείο του στήριξης γιά ν’ αναμορφώσει αύτή τήν κοινωνία καί τό δίκαιό της. Τ ί θα σκεφτόμαστε δμως γιά εναν χημικό πού, άντΐ v i μελετήσει τούς νόμους τών ύλικών συνθέσεων καί πάνω σ’ αύτή τή βάση νά λύσει συγκεκριμένα προ­βλήματα, θά ήθελε νά μεταμορφώσει αύτές τΙς συνθέ­σεις σύμφωνα μέ τίς «αιώνιες Ιδέες τής συγγενείας καί τής φυσικότητας». Μαθαίνουμε μήπως κάτι παραπά­νω π.χ. σχετικά μέ τή «φορά», δταν ποϋμε δτι βρί­σκεται σ’ αντίθεση μέ τήν «αιώνια δικαιοσύνη» καί τήν «αιώνια ευθυδικία», τήν «αΙώνια άμοιβαιότητα» καί άλλες «αιώνιες άλήθειες», πού δέν τις γνώριζαν οί ΙΙατέρες τής Ε κκλησίας δταν μιλούσαν σχετικά μ’ αύτές κηρύσσοντας τήν άντίθεσή της μέ τήν «αΙώνια χάρη», τήν «αιώνια πίστη» καί τήν «αιώνια θέληση τοΰ θεοΰ», (Μ άρξ: «Τ ό Κ εφάλαιο»).

101

Ό προυντονικδς |ΐας δέν τά καταφέρνει καλύτερα Απ' τό δά­σκαλό του:

«Τό συμβόλαιο ένοικίασης είναι μιά ά~.' τί; χί­λιες συναλλαγές πού, στή ζωή τής μοντέρνας κοινω­νίας, είναι στόν Γδιο βαθμό Απαραίτητες δπως ή κυ­κλοφορία τοΰ αίματος στό σώμα τοΰ ζώου. Φυσικά θά ήταν πρός τό συμφέρον αύτής τής κοινωνίας άν ή «ιδέα τοΰ δικαίου» είχε διεισδύσει σ’ δλες αύτές τΙς συναλλαγές, δηλαδή άν διεξάγονταν πάντα σύμφωνα μέ τΙς αύστηρές άπαιτήσεις τής δικαιοσύνης». Μέ μιά λέξη, ή οικονομική ζωή τής κοινωνίας δφείλει, δπως τό λέει ό Προυντόν, ν’ ανυψωθεί στό ύψος μιας ο ΐ- κ ο ν ο μ ι κ ή ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς · Στήν πραγ­ματικότητα, είναι γνωστό δτι έκεΐνο πού συμβαίνε:. είναι έντελώς τό αντίθετο.

Καί τώρα πώς θά μποροΰσε κανένας νά πιστέψει, δτι, — πέντε χρόνια υστέρα άπό τότε πού ό Μάρξ στιγμάτισε τόν Προυν- τςν μέ τόσο άδαμάντινα σέ σαφήνεια έπιχειμήματα κι άκριβώς σ’ αύτό τό κεφαλαιώδες σημείο, — θά ήταν άκόμα δυνατό νά τυ­πώνεται στά γερμανικά μιά τέτοια σχολαστική φλυαρία. Τί συμ­βαίνει λοιπόν; Τό έςής μόνο: δτι τά συγκεκριμένα γεγονότα τών οικονομικών νόμων πού κυβερνοΰν τή σημερινή κοινωνία άν- τιπαρατάσσουν μιά βίαιη διάψευση στό αΓσθημα δικαιοσύνης τοΰ συγγραφέα μας κι δτι αύτός τρέφει τήν ευσεβή έπιθυμία πώς τά πράγματα μποροϋν νά φκιάξουν μέ τέτοιο τρόπο ώστε νά ύπάρξει θεραπεία σ’ αύτή τήν άντίθεση. Έ ! λοιπόν ναί, άν οί βατράχοι είχαν μιά ούρά, δέ θά ήσαν πιά βάτραχοι. Καί, μήπως τό κάτω - κάτω ό κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής δέν είναι <5'.αποτ:- σμένος άπό μιά Ιδέα δικαίου» έκείνη τοΰ δικαίου του νά έκμεταλ- λεύεται τούς έργάτες. Καί μήπως προχωρήσαμε περισσότερο ό­ταν δ συγγραφέας μάς λέει δτι τέτοια δέν είναι ή «Ιδέα του γιά τό δίκαιο».

Ά ς ξαναγυρίσουμε δμως στό πρόβλημα τής κατοικίας. Ό προυντονικός μας άναπτύσσει τώρα έλεύθερζ τήν «Ιδέα του γιά τό δίκαιο» καί μάς φιλεύει μ’ αύτή τή συγκινητική δμιλία:

(«Βεβαιώνουμε χωρίς δισταγμό δτι δέν ύπάρχει, γιά δλόκληρο τό τόσο υμνημένο πολιτισμό τοΰ αΐώ- ν* μας, τρομερότερος σαρκασμός άπ’ τό γεγονός δτι, στίς μεγάλες πόλεις, τά 90% τοΰ πληθυσμοΰ καί πε­

102

ρισσότερο άκόμα, δέν διαθέτει. £να μέρος πού νά μπο- ρεϊ νά θεωρεί δτι τοΰ άνήκει. Τό άληθινό κέντρο τής ήθικής καί οικογενειακής ζωής, τό σπίτι καί ή έοτία, ϊχει παρασυρθεΐ άπ’ τήν κοινωνική δίνη. . . ’Απ’ αύ­τή τήν άποψη είμαστε πολύ πιό χαμηλά άπ’ τούς ά­γριους. Ό τρωγλοδύτης ϊχει τή σπηλιά "ου, δ Αύ- στραλιανός τή χαμοκέλα του άπό άχυροπηλό κι δ ’Ιν­δός τήν έστία του, δ σύγχρονος δμως προλετάριος δέν Ιχει στήν πραγματικότητα μέρος δπου νά άκουμπήαει τό κεφάλι του» κλπ.

Σ ’ αύτή τήν ιερεμιάδα Ιχουμε δλη τήν άντιδραστική δψη τοΰ προυντονισμοΰ. Γιά νά δημιουργηθεϊ ή νεώτερη έπαναστατι- κή τάξη τοΰ προλεταριάτου, ήταν απαραίτητο νά κοπεί δ όμφάλι- ος λώρος πού Ιδενε στό έδαφος τόν έργαζόμενο τοΰ παρελθόντος. Ό ύφαντουργός πού κατείχε δίπλα στόν άργαλειό του τό σπιτάκι του, τόν κηπάκο του και τό κομματάκι τόν άγρό του, ήταν, μ’ δλη του τήν άθλιότητα καί παρά τήν πολιτική του καταπίεση. ?νας άνθρωπος ήσυχος καί ευτυχισμένος, πού ζοΰσε «μέ κάθι εύσέβιχ καί τιμιότητα», Ιβγαζε τό καπέλο του μπροστά στούς πλούσιους, τούς παπάδες καί τούς δημόσιους ύπάλληλους καί ήταν στό βά­θος τοΰ είναι του ενας 100% σκλάβος. Ή μεγάλη σύγχρονη βιο­μηχανία είναι έκείνη πού μετάτρεψε τόν έργάτη τόν δεμένο στό έδαφος σέ προλετάριο πού δέν κατέχει άπολύτως τίποτα, πού εί­ναι άπελευθερωμένος άπ’ δλες τίς παραδοσιακές άλυσίδες, καί τ ο π ο θ ε τ η μ έ ν ο ς Ε ξ ω ά π ’ τ ό ν ό μ ο * . Είναι ά- κριβώς αύτή ή οίκονομική έπανάσταση πού δημιούργησε τις προ­ϋποθέσεις πού μόνο αύτές θά έπιτρέψουν τήν κατάργηση τής έκμε- τάλλευσης τής έργατικής τάξης άπό τήν τελευταία της μορφή τήν κεφαλαιοκρατική παραγωγή. Καί νά πού ό προυντονικός μας ίρ- χεται, — σά νά έπρόκειτο γιά μεγάλη έπαναστροφή, κλαί- γοντας καί άγκομαχώντας, — ' 'πιση τών έργαζομένωνάπ’ τήν έστία τους, ένώ αύτή ή , άπήρξε ακριβώς δ πρώ­τος δρος τής ήθικής τους άπελευθε-

Έδώ καί 27 χρόνια, περί ;ιβώς, στό βιβλίο μου«Ή κατάσταση τής έργατικής |jv ’Αγγλία», μέ ποιό τρό­πο πραγματοποιήθηκε στίς μεγάλες της γραμμές στό 18ο αϊώ- να, στήν ’Αγγλία, αύτή ή έκτόπιση τών άγροτών άπ’ τις έστίες

* Λιχτικό παιχνίδι: VOGELFHEI — «τοποθετημένος Ιχτδς νόμου» χαΐ έπίσης *έλεΰθβρος δπως 6 αέρας:.

103

τους. Εξέθεσα έπίσης σ’ δλη τους τήν αίσχρότητα τΙς Ατιμίες πού διαπράξανε ot ίδιοχτήτες γής καί ot έργοστασιάρχες, χαθώς καί τά μειονεχτήματα ποΰ αύτή ή έκτόπιση δέν μπορούσε παρά νά Ιχει στήν άρχή (τόσο ήθικά δσο καί ύλικά) γιά τούς έργα­ζομένους ποΰ θίγονταν μ’ αύτόν τόν τρόπο. Μπορούσε δμως νά μού Ιρθει στό μυαλό ή Ιδέα νά δώ σ’ αύτή τήν Ιστορική άνέλιξη, τήν Απόλυτα Αναγκαία μέ τΙς ύπάρχουσες συνθήκες, μιά Ανα­στροφική άνέλιξη, πού θά μάς ϊφερνε «πιό κάτω κι άπ’ τούς άγρι­ους»; "Οχι, Ασφαλώς. Ό Ά γγλος προλετάριος τοϋ 1872 βρίσκε­ται σ’ Ινα έπίπεδο άπειρα άνώτερο άπό έκεΐνο τοϋ άγροτικοΰ υ­φαντουργού τοΰ 1772 πού διέθετε «φωτιά καί στέγη». Καί ό τρωγλοδύτης μέ τή σπηλιά του, ό Αυστραλιανός μέ τήν καλύβα του άπό άχυροπηλό, ό ’Ινδός μέ τή δική του έστία, θά μπο­ρούσαν νά κάνουν ποτέ μιάν έξέγερση τοΰ Ίούνη13 καί μιά Κομ­μούνα τοϋ Παρισιού;.

Μονάχα δ άστός Αμφιβάλλει πώς ή κατάσταση τών έργαζο- μένων άπό τήν είσαγωγή τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής σέ με­γάλη κλίμακα χειροτέρευσε ύλικά. Πρέπει δμως γι’ αύτό νά κοιτά­με νοσταλγικά πρός τΙς χύτρες τής Αίγυπτου14 (πολύ λιτοδίαιτες κι αύτές), πρός τή μικρή άγροτική βιομηχανία πού μονάχα δου- λόπρεπα πνεύματα διαμόρφωσε, ή καπά τή μεριά τών «άγρίων»; Τό αντίθετο άκριβώς. Μονάχα τό προλεταριάτο πού δημιουργήθη- κε άπ’ τή μεγάλη σύγχρονη βιομηχανία, Απελευθερωμένο άπ’ δ­λες τις Αλυσίδες τοϋ παρελθόντος (συμπεριλαμβανομένων κι έκεί- νων πού τό Ιδεναν στό έδαφος) καί συγκεντρωμένο ατίς μεγάλες πόλεις, είναι σέ θέση νά πραγματοποιήσει τό μεγάλο κοινωνικό Ανασχηματισμό πού θά θέσει τέρμα σέ κάθε ταξική έκμετάλλβυ- ση καί κυριαρχία. Οί παλιοί άγροτικοί ύφαντουργοί, μέ τό σπίτι τους καί τήν Ιστία τους, δέ θά ήσαν ποτέ Ικανοί, δέ θά είχαν πο­τέ συλλάβει μιά παρό··*·ια Ιδέα καί άκό;ια λιγότερο θά είχαν βρει τή θέληση νά τήν πραγματοποιήσουν.

'Ο ΙΙρουντόν^ #-·-φεται θεωρεί δτι όλόκληρη ή βιομηχανι­κή έπανάσταση α; 'ών τελευταίων έκατό χρόνων, δ άτμός, ή μεγάλη παραγ& Κιύ ο.ν~'.·ΜΪ)·.Ύζσ. τή χειροναχτική έργασία μέ μηχανές καί χ'#' ^λλαπλαίϋζει τήν παραγωγική δύναμη τής έργασίας, είναι u. .γεγονός ξεχωριστά έξοργιστικό πού, γιά νά ποΰμε τήν Αλήθεια, δ£ υ&'δπρεπε νά Ιχει δημιουργηθεϊ. Σά μι­κροαστός πού είναι δ ΙΙρουντόν Απαιτεί Ιναν κόσμο στόν όποιο δ καθένας κατασκευάζει, κατά τρόπο πρωτότυπο καί Ανεξάρτητο, Ινα προϊόν ποΰ μπορεΐ νά παραδοθεΐ στήν κατανάλωση καί ν’ άν- ταλλαγεΐ στήν άγορά. Στή συνέχεια Αρκεί ό καθένας ν’ Ανακτά σ’ ενα άλλο προϊόν τήν πλέρια Αξία τής έργασίας του γιά νά

104

μπορεΐ νά ικανοποιηθεί ή άπ αίτηση τής «αίώνιας δικαιοσύνης» και νά Εχει οίκοδομηθεΐ ό καλύτερος τών κόσμων. Προτοΰ δ- μως έκολαφθεΐ, αύτός ό καλύτερος τών κόσμων τοΰ Προυντόν, συνετρίβη κάτω άπ’ τά βήματα τής βιομηχανικής άνάπτυξης σέ πλήρη πρόοδο, πού, άπδ καιρό, κατάργησε τήν άτομική έργα­σία s’ όλους τούς κυριότερους κλάδους τής βιομηχανίας καί τήν καταργεί καθημερινά δλο καί πιό πολύ, στούς δευτερεύοντες κλά­δους, δπως καί σέ κείνους πού Ιχουν τή μικρότερη σημασία. Ή άτομική έργασία Ιχει άντικατασταθεϊ άπ’ τήν κοινωνική έργα­σία, πού ύποβοηθείται άπδ μηχανές καί άπδ τιθασευμένες φυσι­κές δυνάμεις, καί τά Ιτοιμα προϊόντα της — πού μποροϋν Αμέ­σως να τ’ άνταλλάξουν ή νά καταναλωθούν — είναι τό κοινό Ερ­γο πολυαρίθμων Ατόμων άπ’ τών δποίων τά χέρια χρειάστηκε νά περάσουν. Κι άκριβώς χάρη σ’ αύτή τή βιομηχανική έπανάστα­ση ή παραγωγική δύναμη τής Ανθρώπινης έργασίας Εφτασε σ’ ενα τέτοιο βαθμό πού δημιούργησε τή δυνατότητα — γιά πρώ­τη φορά άπό τότε πού υπάρχουν οί Ανθρωποι — νά παράγονται, μ’ Ιναν λογικό καταμερισμό τής έργασίας άνάμεσα σ’ δλους, δχι μονάχα άρκετά γιά νά εξασφαλίζεται άφθονα ή κατανάλωση σ’ δλα τά μέλη τής κοινωνίας, μά άκόμα καί γιά νά Εξασφαλίσουν σέ κάθε άτομο άρκετές άπολαύσεις. Τότε κάθε τί πού στήν έκπολι- τ·.στ·.κή κληρονομιά πού μεταβιβάστηκε Ιστορικά, είναι άληθ'.νά Αξιο νά διατηρηθεί — έπιστήμη, τέχνη, ήθη, κλπ. — δχι μονά­χα θά διατηρηθεί, μά άντί νά είναι μονοπώλιο τής κυρίαρχης τάςης θά γίνει τό κοινό άγαθό όλόκληρης τής κοινωνίας καί θά συνεχίσει νά πλουτίζεται. Κι αύτοΰ βρίσκεται ή άποφασιστική στροφή. Μόλις ή παραγωγική δύναμη τής Ανθρώπινης έργασίας ξ ζ τασε σ’ αύτό τό Επίπεδο, δέν υπάρχει πιά κανένα πρόσχημα γιά τή διατήρηση μιας κυρίαρχης τάξης. Τό ύπέρτατο έπιχείρημα γιά νά υποστηρίζονται οί ταξικές διαφορές δέν ήταν μήπως πάν­τα οτι επιβαλλόταν νά υπάρχει μιά τάξη, πού μιά καί δέ θά Εξαν­τλείται γιά νά παράγει τήν καθημερινή της συντήρηση, θά Εχει τις αναγκαίες ανέσεις γιά ν’ άναλάβει τήν πνευματική έργασία μέ­σα στήν κοινωνία. Ά π ’ αύτό τό μύθο, πού σέ μεγάλο βαθμό δικαιώ­θηκε ως τά σήμερα άπ’ τήν ιστορία, ή βιομηχανική έπανάσταση τών τελευταίων Εκατό χρόνων, άφαίρεσε κάθε δικαιολογητικό. Ή διατήρηση μιας κυρίαρχης τάξης κάθε μέρα καί περισσότερο προ­βάλλει σάν Ινα Εμπόδιο στήν άνάπτυξη τών βιομηχανικών δυνά­μει·)-/, καθώς καί στήν άνάπτυξη τής έπιστήμης, τής τέχνης καί Ιδιαίτερα τών καθαρών μορφών τής κοινωνικής ζωής. Ποτέ δέν υπήρξαν άνθρωποι πιό χονδροειδείς άπό τούς σύγχρονους μας ά-

105

"Ολα δμως αύτά είναι άδιάφορα γιά τόν φίλο Προυντόν. ’Ε­κείνο πού θέλει είναι ή «αΙώνια δικαιοσύνη» καί τίποτα περισσό­τερο. Σέ άνταλλαγή μέ τό προϊόν του, δ καθένας πρέπει νά δέ­χεται τό συνολικό ποσό, τή συνολική άξία τής έργασίας του. Ό ­ταν δμως πρόκειται για Ινα προϊόν τής νεώτερης βιομηχανίας, δ ύπολογισμός είναι πολύπλοκος: πραγματικά χάνεται στή σκιά τό μέρος πού παίρνει τό άτομο άπ’ τό συνολικό προϊόν, ένώ στήν παλιά χειροτεχνική έργασία αύτή ή συμμετοχή έμφανιζόταν ά­πό μόνη της στό παραγμένο προϊόν. ’Λκόμη, ή νεώτερη βιομηχα­νία παραμερίζει 6λο καί πιό πολύ τήν άνταλλαγή στήν δποίχ δ Προυντόν οικοδόμησε δλόκληρο τό σύστημά του, αύτή τήν κατ’ ευθείαν άνταλλαγή άνάμεσα σέ δυό παραγωγούς, άπ’ τούς δποί- ους ό καθένας παίρνει τό προϊόν τοΰ άλλου γιά νά τό καταναλώ­σει- Γι’ αύτό τό λόγο δλόκληρος δ προυντονισμός διασχίζεται άπό μιά άντιδραστική τάση, μιάν άπέχθεια γιά τή βιομηχανική έπα­νάσταση καί άπό τήν έπιθυμία (πού τήν έκφράζει περισσότερο ή λιγότερο άνοιχτά) νά στείλει στό διάβολο δλη τή νεώτερη βιο­μηχανία, τίς ατμομηχανές, τούς μηχανικούς άργαλειούς, καί άλ­λες χιμαιρικές ανακαλύψεις, γιά νά ξανάβρει τήν παλιά χειρο­τεχνική έργασία καί τα σταθερά της προτερήματα. Καί τότε λί­γο ένδιαφέρει άν χάσουμε τά 999 χιλοστά τής παραγωγικής δύ­ναμης, άν όλόκληρη ή άνθρωπότητα θά καταδικαζότανε στή χει­ρότερη υποδούλωση, άν δ κανόνας θά ήταν μιά πειναλέα δπαρ- ξη: μήπως τό ούσιαστικό δέν είναι νά φτάσουμε νά δργανώσου- με τήν άνταλλαγή κατά τέτοιο τρόπο πού δ καθένας νά παίρνει «τή συνολική άξία τής έργασίας του» καί να έφαρμοστεΐ «ή αΙώ­νια δικαιοσύνη».

Fiat justitie, pereat munduslΝά παραμείνει ή δικαιοσύνη, έστω κι άν δλος δ κόσμος πρό­

κειται νά καταστραφεΐ.Καί δ κόσμος θά καταστρεφόταν, άν ή άντεπανάσταση τοΰ

Προυντόν γινόταν κατά τύχη πραγματοποιήσιμη.’Απ’ τήν άλλη, είναι αυτονόητο δτι άκόμα καί στήν κοινω­

νική παραγωγή πού διέπεται άπ’ τή μεγάλη βιομηχανία, ό κα­θένας μπορεΐ νά είναι έξασφαλισμένος δτι θά πάρει «τό συνολι­κό ποσό τής έργασίας του» στό βαθμό πού αύτή ή φρασεολογία έχει κάποια σημασία. Καί δέν μπορεΐ νά Ιχει κάποια Εννοια πα­ρά άν τής δοθεί μιά εύρύτερη σημασία, σύμφωνα μέ τήν δποία δέν είναι δ έργαζό;ιενος παρμένος άτομικά πού γίνεται δ ιδιο­κτήτης «τοΰ συνολικού ποσοΰ τής έργασίας του», μά δλδκληρη ή κοινωνία, άποτελούμενη άποκλεΐστικά άπό έργαζόμενους. Αύ­τή είναι έκείνη πού κατέχει τό συνολικό προϊόν τής έργασίας

106

τους: ενα μέρος αύτοϋ τοϋ προϊόντος μοιράζεται άπ’ αύτήν άνά­μεσα στά μέλη της γιά τήν κατανάλωση, Ινα άλλο χρησιμοποιεί­σαι γιά τήν άντικατάσταση καί τήν αδξηση τών μέσων παραγω- γής της καί τέλος Ινα άλλο τίθεται κατά μέρος σάν άποθεματικό- κεφάλαιο παραγωγής καί κατανάλωσης.

Άπό δσα ϊχουν προηγηθεϊ, είναι εδκολο νά -ροβλεφτεΐ μέ. ποιό τρόπο δ προυντονικός μας θά λύσει τό μεγάλο πρόβλημα τής κατοικίας. Ά π ’ τή μιά μεριά Ιχουμε τή διεκδίκηση γιά κάθε έρ- γαζόμενο μιας κατοικίας πού νά τοϋ άνήκει προσωπικά, γιά νά. μή συνεχίσει νά παραμένει π ι ό κ ά τ ω ά π ’ τ ό έ π ί ­π ε δ ο ζ ω ή ς τ ώ ν ά γ ρ ι ω ν - Ά π ’ τήν άλλη, Εχου­με τή βεβαίωση τοΰ γεγονότος — άληθινοΰ στήν πραγματικότητά— δτι τό άρχικό κόστος παραγωγής ένός σπιτιοΰ πού φτάνει νά. πληρωθεί δυό, τρεις, πέντε καί δέκα φορές μέ τή μορφή ένοικί- ων, στηρίζεται σ’ Ιναν ν ο μ ι κ ό τ ί τ λ ο , -κι δτι δ τίτλος αύτός βρίσκεται σέ αντίθεση μέ τήν «α ί ώ ν ι α δ ι κ α ι ο ­σ ύ ν η » · Ή λύση είναι άπλή: καταργούμε τό νομικό τίτλο καί δηλώνουμε, στό δνομα τής αιώνιας δικαιοσύνης, δτι τά νοίκια πού πληρώθηκαν είναι προκαταβολές πάνω στήν ΐοια τήν τιμή τής καίτοικίας. "Οταν κανείς τακτοποιεί τΙς προϋποθέσεις του κα­τά τέτοιο τρόπο ωστε νά περιλαβαίνουν κιόλας τό συμπέρασμα, δέν χρειάζεται νά διαθέτει περισσότερη Ικανότητα άπό έκείνη πού διαθέτει δ οποιοσδήποτε τσαρλατάνος γιά νά βγάλει μέσα άπ’ τό σάκο του τό αποτέλεσμα πού Ιχει προετοιμάσει άπό πριν καί ν’ αύτοδοξαστεΐ μέ τήν ατράνταχτη λογική, τής δποίας είναι τό προϊόν.

Καί αύτό συμβαίνει έδώ. Διακηρύσσουν δτι ή κατάργηση τών ένοικίων είναι μιά αναγκαιότητα καί άπαιτοΰν κάθε ένοικιαΛής νά μετατραπεΐ σέ ιδιοχτήτη τής κατοικίας του. Πώς θά τό καταφέ­ρουν; Μ’ Ιναν πολύ άπλό τρόπο:

Ή κατοικία ποΰ νοικιάζεται θά έξαγοραστεϊ.. . θά πληρωθεί μέχρι πεντάρας στόν παλιό Ιδιοχτήτη ή άξία τοΰ σπιτιοϋί του. Άντί, (δπως συνέβαινε τά. σήμερα, τό νοίκι πού πληρώνεται νά άντιπροσωπεύ- ει τό δασμό πού δ ένοικιαστής πληρώνει στό αΙώνιο δικαίωμα τοΰ κεφαλαίου, τώρα άρχίζοντας άπ’ τή μέ­ρα πού κηρύχτηκε ή έξαγορά τής κατοικίας, τό ποσό πού πληρώνεται άπ’ τόν ένοικιαστή, καί πού Ιχει ύ- πολογιστεϊ λεπτομερειακά, θά είναι ή έτησία προκατα­

107

βολή πάνω στήν τιμή τή; κατοικία; πού πέρασε στήν κατοχή του .. . Έ τσι, ή κοινωνία.. . θά μετασχημα­τιστεί χάρη σ’ αύτό τό μέτρο σ’ ενα σύνολο ελευθέρων καί ανεξάρτητων ίδιοχτητών.

Ό προυντονικός μας* θεωρεί σάν Εγκλημα ένάντια στήν αΙώ­νια δικαιοσύνη τό δτι δ Ιδιοχτήτης τοΰ σπιτιοΟ μπορεΐ χωρίς v i έργάζεται v i άποστ^χ Ιγγεια πρόσοδο καί τόκο τοΟ κεφαλαίο:) πού έπενδύθηκε στό άκίνητό του. Σκέφτεται v i θέσει τόν δρο: τό επενδυμένο στα άκίνητα κεφάλαιο δέν πρέπει ν’ άποφέρει τόκο κι οδτε πολύ περισσότερο Εγγεια πρόσοδο, στό μέτρο πού αν­τιπροσωπεύει Εδαφος πού άποχτήθηκε. Είδαμε δμως πώς μ’ αύ­τόν τόν τρόπο δέ θίγεται στό παραμικρό ό κεφαλαιοκρατικός τρό­πος παραγωγής, θεμέλιο τής σύγχρονης κοινωνίας. Ό άξονας γύ­ρω άπό τόν δποίο όργανώνεται ή Εκμετάλλευση τοϋ Εργάτη, είναι ή πούληση τή; έργατικής του .δύναμης στόν κεφαλαιοϋχο καί ί τρόπος πού ό τελευταίος τή χρησιμοποιεί, μέ τό νά ύποχρεώ- νει τόν έργάτη νά παράγει πολύ περισσότερα άπ’ δσα συνεπάγε­ται ή άξία πού πληρώθηκε γιά τήν έργατική του δύναμη. Αύτή ή συναλλαγή άνάμεσα στόν κεφαλαιοϋχο καί τόν έργάτη είναι έκείνη πού παράγει τήν ύπεραξία, πού μοιράζεται άνάμεσα στίς διάφορες κατηγορίες τών κεφαλαιούχων καί τών ύπηρετών του; μέ τή μορφή Εγγεια; προσόδου, έμπορικοϋ κέρδους, τόκου τοϋ κεφαλαίου, φόρων, κλπ. Καί νά τώρα ό προυντονικός μας πού φαντάζεται δτι θά γινόταν ενα €ήμα πρό; τά μπρός άν άπαγο- ρευτεΐ σ έ μ ι ά μ ο ν ά χ α κ α τ η γ ο ρ ί α κ ε φ α ­λ α ι ο ύ χ ω ν νά άποσπα κέρδος ή τόκους, καί στήν περί­πτωσή μα; σ’ αύτούς πού δέν άγοράζουν άμεσα έργατική δύνα­μη καί συνεπώ; δέν παράγουν καμιά ύπεραξία. Ή μάζα τής Ερ­γασίας πού δέν Εχει πληρωθεί, καί πού Εχει άποσπαστεΐ άπ’ τήν έργατική τάξη, θά παράμενε άκριβώς ή Ϊ5ια άν αδριο άφαι- ροϋσαν τή δυνατότητα άπ’ τούς Ιδιοχτήτες άκινήτων νά Επιβάλ­λουν νά τού; πληρώνεται μιά Εγγεια πρόσοδο; κι ενα; τόκο;, πού ωστόσο δέν έ;ιποδίζει τόν προυντονικό μα; νά δηλώσει:

«Ή κατάργηση τοΰ μισθώματος είναι μιά άπ’ τις π ι ό γ ό ν ι μ ε ς κ α ί τ ι ς π ι ό μ ε ­γ α λ ε ι ώ δ ε ι ς Επιχειρήσει; πού υίοθέτησε ή Επαναστατική ίδέα, καί πρέπει νά καταστεί κ ε φ α -

* Ό Λ. MIJLBEnGEIV

108

λ α ι ώ δ η ς α π α ί τ η σ η τγ]ς κοινωνικής δη­μοκρατίας».

Κι έδώ έχουμε τελείως τό είδος τής δημαγωγίας που εί­ναι αγαπητή στόν κ. Προυντόν, στόν όποιο ή πολυλογία είναι πάντα αντίστροφα ανάλογη ;ιέ τό μέγεθος τών αύγών που κλώ­σησε.

Καί τώρα φανταστείτε για λίγο σέ τί ώραία κατάσταση θα βρίσκονταν οί έργάτες, οί μικροαστοί ή οί άστοί, άν θα ήσαν υ­ποχρεωμένοι να γίνουν, μέ ετήσιες πληρωμές, πρώτα κατά ενα μέρος ίοιοχτήτης κι έπειτα ό ολοκληρωτικός, τοϋ οίκήματός τους. Στίς βιομηχανικές περιοχές τής ’Αγγλίας δπου ύπάρχουν μ'.ά με­γάλη βιομηχανία, μά μικρά έργατικά οικήματα, κι δπου κάθε παν­τρεμένος έργάτης κατοικεί σέ μιά μικρή κατοικία, αύτό θά είχε άκόμα κάποια έννοια. Στό Παρίσι δμως. δπως καί στήν πλειοψη- φία τών μεγάλων πόλεων τής ήπείρου, ή μικρή βιομηχανία συ­νοδεύεται άπό μεγάλα σπίτια, στά όποια ζοϋν άπό κοινού δέκα, είκοσι καί τριάντα οικογένειες. Τήν ήμέρα λοιπόν τού Απελευ­θερωτικού διατάγματος πού κηρύσσει τήν εξαγορά τών κατοικι­ών, δ Πέτερ, γιά νά πάρουμε Ινα παράδειγμα, έργάζεται στό Βερολίνο σ’ έ'να έργοστάσιο μηχανών· Στό διάστημα ένός χρό­νου, είναι Ιδιοχτήτης, 5ς ύποθέσουμε τοΰ 1) 15ου τής κατοι­κίας του, πού άποτελεΐται άπό Ινα δωμάτιο στόν πέμπτο δροφο, κάπου στήν είσοδο τοϋ ’Αμβούργου. Χάνει τήν έργασία του καί ξαναβρίσκεται λίγο άργότερα στό ΓΙότχοφ στό Άνόβερο, σ’ ενα άνάλογο διαμέρισμα στόν τρίτο δροφο, μέ μιά θαυμάσια θέα στό πίσω μέρος μιάς αυλής. Πέντε μήνες άργότερα άποχτά τό 1) 36ο τής ιδιοκτησίας, δταν μιά άπεργία τόν διώχνει στό Μόναχο. Πα- ραμένοντας εκεί έντεκα μήνες θ’ άναλάβει άκριβώς τά 11) 180α τοϋ δικαιώματος τής ιδιοκτησίας σ’ Ινα διαμέρισμα άρκετά σκο­τεινό, Ισόγειο, πίσω άπ’ τό Ober - Augergasse. "Αλλες μετακινήσεις, δπως συμβαίνουν τόσο συχνά στίς ήμέρες μας μέ τούς έργάτες, τόν φορτώνουν στή συνέχεια μέ τά 7) 360α μιάς κατοικίας στόν ίδιο βαθμό άξιας νά συστηθεΐ μέ τις προηγούμενες στό Saint - Galle, μέ τά 23) 180α μιάς άλλης στό Λίντς καί μέ τά 347) 56223α μιάς τρίτης στό Εέριγκ, λογαριασμοί πού γίναν μέ μεγάλη άκρίβεια, ώστε πού νά μήν έχει γιατί νά παρα- πονεθεΐ ή «αίώνια δικαιοσύνη». Καί τώρα τί μπορεΐ 6 Πέτερ μας νά κάνει μέ δλα αύτά τά μερίδιά του κατοικίας; Ποιός θά τοΰ δώσει τό πραγματικό ισοδύναμο; Πού θά ξετρυπώσει τόν ή τούς ίδιοχτήτες γιά τά άλλα μερίδια τών κατοικιών πού είχε κατοι­κήσει προηγούμενα; Καί πρώτα - πρώτα ποιοι είναι οί δροι Ιδιοκτη­σίας σ’ ενα όποιοδήποτε μεγάλο σπίτι, πού τά πατώματά του πε­

109

ριλαβαίνουν, άς ποΰμε, 20 κατοικίες καί πού, μιά καί παρέλθει ή άναγκαία προθεσμία έξαγορας καί έφ’ δσον Ιχει καταργηθεϊ ή ένοικίαση, άνήκει, σέ περίπου 300 έπΐ μέρους Ιδιοκτήτες, δια­σκορπισμένους στά τέσσερα σημεία τής γής; Ό προυντονικός μις 6’ άπαντήσει, δτι στδ άναμεταξύ θά έχει στηθεί ή Τράπεζα ’Αν­ταλλαγής τοΰ ΙΙρουντόν, πού θά πληρώνει πάντα καί στδν κα­δένα άκέραιο τδ ποοό τών προϊόντων τής έργασίας του καί κατά συνέπεια έπίσης τήν άξία στδ άκέραιο τοΰ μεριδίου του στδ δια­μέρισμα. Αύτή δμως ή Τράπεζα Ανταλλαγής τοΰ Προυντόν, κα­τά πρώτο, δέ μάς ένδιαφέρει έδώ, άφοΰ πουθενά δέν άναφέρβται στά άρθρα τά σχετικά μέ τδ πρόβλημα τής κατοικίας. Δεύτερο, στηρίζεται στό περίεργο λάθος σύμφωνα μέ τό δποΐο έκεΐνος ποΰ Ι̂έλει νά πουλήσει ένα έμπόρευμα δέ μπορεΐ νά μή βρει Ιναν Α­

γοραστή γιά τήν πλήρη του άξία. Τρίτο, αύτή ή Τράπεζα προ- τοΰ έφευρεθεΐ άπ’ τόν Προΰντόν, χρεωκόπησε περισσότερο άπό μιά φορά στήν ’Αγγλία κάτω άπ’ τήν δνομασία τής Labour Ex­change Bazar15.

Ή Ιδέα αύτή δτι δ έργάτης πρέπει ν’ Α γ ο ρ ά ζ ε ι τήν •κατοικία του στηρίζεται έπίσης σ’ αύτή τή θεμελιώδη καί Αν­τιδραστική άντίληψη, πού σημειώσαμε ήδη στόν Προυντόν καί σύμφωνα μέ τήν όποία ή κατάσταση πού δημιουργήθηκε άπ’ τή νεώτερη μεγάλη βιομηχανία είναι μιά Αρρωστιάρικη έκδήλωση. •Πρέπει λοιπόν νά δδηγήσουμε τήν κοινωνία, χρησιμοποιώντας τή €ία — δηλαδή άντιτασσόμενοι στό ρεΰμα πού τήν παρασέρνει I- δώ κι έκατό χρόνια — σέ μιά κατάσταση στήν όποία ή παλιά ■καί σταθερή χειροτεχνική έργασία θά είναι ό κανόνας. Γεγονός ■πού δέν είναι άλλο τίποτα άπ’ τήν έξιδανικευμένη ξαναποκατάστα- αη τής μικρής βιομηχανίας πού έξαφανίστηκε ή πού διατρέχει τήν περίοδο τής έξαφάνισής της. "Οταν οί έργαζόμενοι ξαναρι- •χτοΰν σέ μιά τέτοια κατάσταση σταθερότητας καί ό «κοινωνικός κυκλώνας» θά Ιχει εύτυχώς παραμεριστεί, ή Ιδιοκτησία «ένός σπι­τιού καί μιας έστίας» θά μπορεΐ νά είναι ξανά χρήσιμη καί ή θεω­ρία τής έξαγοράς πού αναπτύχτηκε προηγούμενα θά φανεί λιγό- τερο παράλογη. 'Ωστόσο δ Προυντόν ξεχνά Ινα μονάχα πράγμα, δτι δηλαδή γιά νά φτάσουμε σ’ αύτό τό άποτέλεσμα, χρειάζε­ται προηγούμενα νά καθυστερήσουμε γιά έκατό χρόνια τό ρολόι τής παγκόσμιας ιστορίας, πράγμα πού θά ξαναδώσει στούς σημερινούς έργάτες μιά ψυχοσύνθεση σκλάβου, περιορισμένη, ύ- πηρετική καί ύπουλη, δπως έκείνη τών προπαπούδων τους.1 Στό βαθμό πού αύτή ή προυντονική λύση τοΰ προβλήματος “τής κατοικίας κλείνει μέσα της στοιχεία Ελλογα, πρακτικά χρη­σιμοποιήσιμα, έφαρμόζεται ήδη στίς μέρες μας, χωρίς αύτή ή

110

Ιφαρμογή νά έχει, είναι άλήθεια, τεκνογονηθεϊ άπ’ τήν έπανα- ατατική Ιδέα, μά άπ’ τήν ίδια τή μεγάλη κεφαλαιοκρατία. "Ας δοΰμε τί λέει σχετικά μ’ αύτό τό θέμα μιά έξοχη ισπανική διη­μερίδα La Emancipation16 τής Μαδρίτης, στό φύλλο της τής 16 Μαρτίου 1872:

Τπάρχει έπίσης καί μιά άλλη λύση στό πρόβλημα τής κατοικίας, έκείνη πού προτείνεται άπ’ τόν Προυν­τόν καί πού μέ τήν πρώτη ματιά θέλγει, μά πού μιά βαθύτερη ίρευνά της άποκαλύπτει τήν Ολοκληρωτι­κή της άδυναμία. Ό Προυντόν πρότεινε νά μεταμορ­φώσουμε τούς ένοικιαστές σέ άγοραστές μέ τήν άντι- στοιχη ιδιοσυγκρασία. Μέ τόν τρόπο αύτό τό νοίκι πού πληρώνεται έτήσια θά θεωρούνταν σά μιά προ­καταβολή γιά τήν άξία τοΰ οΙκήματος, καί, μέσα σ’ εναν όρισμένο χρόνο, ό ένοικιαστής θά γινόταν Ιδιο- χτήτης. Αύτή ή λύση πού ό Προυντόν τή θεωρούσε δκρως έπαναστατική, έφαρμόζεται στίς ήμέρες μας σ’ δλες τΙς χώρες άπό έταιρείες κερδοσκόπων πού, ά- νυψώνοντας τήν τιμή τοΰ ένοικίου, πλερώνονται δυό καί τρεις φορές τήν άξία τών άκινήτων. Ό κ. Ντόλφους καί άλλοι μεγάλοι βιομήχανοι τοΰ βορειο - ανατολι­κού τμήματος τής Γαλλίας έφάρμοσαν αύτό τό σύστη­μα δχι μονάχα γιά νά βγάλουν χρήμα, μά άκόμα καί άπό μιά πολιτική ύστεροβουλία.

Οί πιό έξυπνοι καθοδηγητές τών κυρίαρχων τά­ξεων πάντα προσπάθηααν ν’ αύξήσουν τόν άριθ,ιό τών μικρών ίδιοχτητών γιά νά συγκροτήσουν Ινα στρατό ένάντια στό προλεταριάτο. Οί άστικές έπαναστάσεις τοΰ προηγουμένου αιώνα κομμάτιασαν τή μεγάλη δγ- γεια ίδιοχτησία τής άριστοκρατίας καί τοΰ κλήρου σέ μικρές κληρουχικές Ιδιοχτησίες — δπω; θέλουν νά τό κάνουν σήμερα οί ρεμπουμπλικάνοι 'Ισπανοί γιά τή μεγάλη έγγεια ιδιοκτησία πού ύπάρχει άκόμα — καί δημιούργησαν έτσι μιά τάξη μικρών γαιοκτητών πού άπό τότε μεταβλήθηκε στό πιό άντιδραστικό στοι­χείο τής κοινωνίας, καί σέ μόνιμο άντίπαλο πού άν- τιτίθεται στό έπαναστατικό κίνημα τοΰ άγροτικοΰ προ­λεταριάτου. Ό Ναπολέοντας δ 3ος είχε τήν πρόθε­ση νά δημιουργήσει στίς πόλεις μιάν άνάλογη τάξη περιορίζοντας τό άντίτιμο κάθε δμόλογου τοϋ δημο­σίου χρέους. Καί ό κ. Ντόλφους καί οί συνάδελφοί

111

του, ζουλώντας στους έργάτες τους μικρά οΐκήματχ πού έςοφλούνται μ,’ ετήσιες δόσεις, προσπάθησαν νχ πνίξουν στους έργάτες κάθε έπαναστατικό πνεύμα, ά- λυσοδένοντάς τους σύγχρονα μαζύ μ’ εναν τίτλο ιδιο­κτησίας καί στό έργοστάσιο στδ όποιο έργάζονταν- Έτσι τό σχέδιο τού ΙΙρουντόν μακριά άπό τοΰ νχ εχει γιά συνέπεια μιά καλυτέρευση τής έργατικής τάξης, στρεφόταν κατ’ εύθείαν έναντίον της·*

IIώς λοιπόν νά λύσουμε τό πρόβλημα τής κατοικίας; Στή σύγχρονη κοινωνία μας, δπως καί κάθε άλλο κοινωνικό πρόβλη­μά: Άποκαθιοτώντας προοδευτικά μιά οίκονομική Ισορροπία ά­νάμεσα στήν προσφορά καί τή ζήτηση. Αύτή ή λύση πού δέν έ- μποδίζει τό πρόβλημα νά τίθεται άκατάπαυστα έκ νίου, δέν εί­ναι λοιπόν μιά. "Οσον άφορά πάλι τόν τρόπο πού μιά κοινωνική έπανάσταση θά Ιλυνε τό πρόβλημα, αύτό έξαρτδται δχι μονάχα 'άπ’ τΙς συνθήκες μέσα σ^ς όποιες θά συντελοΰνταν, μά άκόμα κι άπό προβλήματα πολύ πιό σημαντικά, άπδ τά όποια ενα απ’ τά πιό σημαντικά είναι καί ή έξαφάνιση τής άντίθεσης άνάμεσχ στήν πόλη καί τήν ύπαιθρο. Καθώς δέν πρόκειται νά χτίσουμε ούτοπικά συστήματα γιά τήν όργάνωση τής μέλλουσας κοινωνί­ας, θά ήταν περισσότερο άπό σχολαστικό νά έπεχταθοΰμ: σ’ αύ-

* Δίνουμε άμίσως -ιό κάτω Ενα άπόσπασμα, παρμένο άπό ενα γράμμα τής KLEANOH MARX - AVEL1NG, πού τό έστειλε in ' τήν Ίνί·.αν0Γ.ολη ctIj 28 Νοεμβρίου 1686 χαΐ πού άφορά ιόν τρόπο μέ τόν δποΤο αδτή ή λύση -ο3 προ6λματος τής κατοικίας πού Αλυσοδένει τους έργάτες μέ τήν ίζ-'.α τους, πραγματοποιήθηκε αύθόρμητα στά άμεσ* περίχωρα τδν μεγάλο)/ άμε?:- Κίνικδν πόλεων ή έχείνων πού είχαν μπει οτό ϊρόμο τής ανάπτυξής τους: «Στό Κάνοας 3ίτυ, ή ακριβέστερα στά περίχωρά του, είδαμε άθλιες μικρές παράγχες άπό ξύλο αριών περίπου δωματίων, ποίι είχαν χτιστεί σϊ ακατάλ­ληλο έδαφος. Ή διαρρύθμιση τοΟ χώρου είχε κοστίσει 600 δολλάρια καί ή Εχτασή του ήταν τόση dxpiCffi; Βοη χρειαζότανε γιά νά στηθεί μιά παράγκα. Ή Ιδια ή παράγκα είχε στοιχίσει άλλα 600 δολλάρια, πράγμα πού κάνει ουνολιχά 4.800 μάρκα γιά μιά άθλια μικρή παράγχα, σέ μιά ώρα δρόμο άπ· τήν πόλη, οέ μιά έρημο άπό λάοπη». Έτσι, γιά νά έξασφαλίσουν τήν χαΤοιχία τους ot έργάτες πρέπει ν’ άναλάβουν βαριά χρέη δποθήκης καί γί­νονται περισσότερο από κάθε άλλη περίπτωση σκλάβοι τοΟ άφεντιχοΟ τους. Είναι δεμένοι μέ τό σπίτι τους, δέν μποροϋν νά φόγουν καί είναι άναγκχ ομένοι νά δέχονται βλους τούς βρους έργασίας πού τούς προτείνοντα·.. (Ση­μείωση τοΟ Ένγκελς γιά τήν έκδοση τοΟ 1887).

112

τό τό σημείο. Έκεΐνο πού είναι βέβαιο είναι δτι οτίς μεγάλες πό­λεις υπάρχουν ήδη άρκετά ακίνητα κατάλληλα γιά κατοικίες, ώ­στε νά μπορεΐ νά θεραπευτεί χωρίς καθυστέρηση, μέ τήν Ελλογη χρησιμοποίησή τους, κάθε Αληθινή «κ ρ ί σ η κατοικίας». Αύτό φυσικά δέν μπορεΐ να συντελεστεΐ παρά μέ τήν Απαλλοτρίωση *τών σημερινών ΐδιοχτητών, μέ τήν κατάληψη τών Ακινήτων τους Από τούς άστεγους έργαζόμενους ή άπό έκείνους πού είναι δλό- τελα στοιβαγμένοι στά διαμερίσματά τους. Καί μόλις τό προλε­ταριάτο θά καταχτήσει τήν πολιτική έξουσία, αύτό τό μέτρο πού Απαιτείται γιά τό δημόσιο καλό θά είναι τόσο εύκολο νά πραγμα­τοποιηθεί δσο είναι σήμερα εύκολες οί άπαλοτριώσεις καί οί επιτά­ξεις διαμερισμάτων άπό τό Κράτος.

Ό προυντονικός μας ώστόσο δέν μπορεΐ νά άρκεστεΐ μέ τή συμβολή πού Εχει προσφέρει ώς τά τώρα στό πρόβλημα τής κατοι­κίας. Τό μεταφέρει άπ’ τήν άπλή πραγματικότητα στίς ύψηλές σφαίρες τοϋ σοσιαλισμού, μέ τό σκοπό νά διακηρυχτεί κι έκεΐ σάν Ζνα ούσιώδες τμήμα τοΰ κοινωνικού προβλήματος.

«Υποθέτουμε λοιπόν δτι Αρπάζουν τόν ταύρο Απ’ ΐά κέρατα κι δτι καταπιάνονται άποφασιστικά μέ τό 'πρόβλημα τής παραγωγικότητας τού κεφαλαίου, δ- *πως αύτό θά συμβεϊ άναπόφευκτα Αργά ή γρήγορα, π.χ. έκδίδοντας ενα μεταβατικό νόμο πού θ ά κ α ­θ ο ρ ί σ ε ι τ ό ν τ ό κ ο δ λ ω ν τ ώ ν κ ε ­φ α λ α ί ω ν σ έ 1%, μέ τάση, άς τό σημειώσου­με καλά, νά τόν πλησιάζουμε δλο καί περισσότερο στό \νηδέν, ώς δτου τελικά νά μή πλερώνεται παρά ή Α­ν α γ κ α ί α έ ρ γ α σ ί α γ ι ά τ ή ν Α ν ­τ ι κ α τ ά σ τ α σ η τ ο Ο κ ε φ α λ α ί ο υ . "Οπως δλα τά Αλλα προϊόντα, τό σπίτι καί τό νοίκι

'θά συμπεριληφθοΟν στά πλαίσια αύτοϋ τού νόμου. . . *Ό Ιδιος ό ίδιοχτήτης -θά είναι ό πρώτος πού θά τεί- 'νει τό χέρι γιά νά συναφθεΐ ή συναλλαγή, άφοΟ, δια­φορετικά τό σπίτι του θ’ Αχρηστευτεί καί τό κεφά­λαιο πού έπενδύ&ηκε σ’ αύτό θά παρέμενε άκαρπο»·

( Αύτή ή παράγραφος περικλείνει 2να Απ:’ τά κύρια Αρθρα Κίστης τής προυντονικής κατήχησης καί παρέχει ?να χτυπητό παράδειγμα γιά τή σύγχιση πού βασιλεύει στίς γραμμές της.

118

Ή «παραγωγικότητα τοϋ κεφαλαίου» είναι μιά τερατωδία πού 6 Προυντόν τήν παίρνει αυτούσια άπ’ τούς άστούς οικονο­μολόγους. Αυτοί οί τελευταίοι, είναι άλήθεια, βεβαιώνουν κατηγο­ρηματικά στήν άρχή δτι ή έργασία είναι ή πηγή κάθε πλούτου καί τό μέτρο τής άξίας δλων τών Εμπορευμάτων. ’Απομένει δ­μως γι’ αυτούς νά έξηγήσουν πώς συμβαίνει καί ό κεφαλαιούχος πού προωθεί ενα κεφάλαιο γιά μιά βιομηχανική ή χειροτεχνική Επιχείρηση ξαναβρίσκει στό τέλος τοϋ λογαριασμού δχι μονάχα τό κεφάλαιό του, μά καί κέρδος έπί πλέον. Δέν μποροϋν λοιπόν ν’ άποφύγουν άπό τοϋ νά πεδικλωθούν σ’ ενα σωρό άντιθέσεις καί ν’ αποδώσουν καί στό κεφάλαιο, έπίσης, μιά κάποια παραγωγικό­τητα. Τίποτα δέν άποδείχνει καλύτερα σέ ποιό βαθμό δ Προυν­τόν είναι βαθύτατα αιχμάλωτος τοϋ άστικοϋ τρόπου σκέψη; άπ’ τήν αποδοχή αύτή; τή; όρολογίας τής παραγωγικότητα; τοΰ κε­φαλαίου. Κι άπ’ τήν άρχή είδαμε δτι αύτή ή δήθεν «παραγωγι­κότητα τοΰ κεφαλαίου» δέν είναι τίποτα άλλο άπό τό πλεονέκτη­μα πού είναι συναφές (μέσα στίς σύγχρονες κοινωνικές συνθή­κες, χωρίς τίς όποιες άλλωστε δέ θά ήταν αύτό πού είναι) νά μπο- ρεί νά οίκειοποιεΐται τήν έργασία τών μισθωτών έργατών πού δέν πληρώθηκε.

'Ωστόσο ό Προυντόν διακρίνεται άπ’ τούς άστούς οικονομο­λόγους μέ τό δτι δέν έγκρίνει αύτή τήν παραγωγικότητα τοΰ κε­φαλαίου, μά άντίθετα άνακαλύπτει σ’ αύτήν μιά παραβίαση τής αΙώνιας δικαιοσύνης. Αύτή ή παραβίαση εΤναι έκείνη πού έμπο- δίζει τό μισθωτό νά είσπράξει όλόκληρο τό προϊόν τής έργασίας του. Πρέπει λοιπόν νά τήν καταργήσουμε. Καί μέ ποιό τρόπο; Υποβιβάζοντας μέ διατάγματα τ ό π ο σ ο σ τ ό τ ο ϋ τ ό ­κ ο υ καί μειώνοντάς το ώς τό μηδέν. Τότε, σύμφωνα μέ τόν προυντονικό μας, τό κεφάλαιο θά πάψει νά είναι παραγωγικό.

ίΟ τόκος τοΰ κεφαλαίου - χ ρ ή μ α πού δανείζεται δέν είναι παρά Ινα μέρος τοΰ κέρδους. Τό τελευταίο, εΓτε πηγάζει άπ’ τό βιομηχανικό κεφάλαιο εϊτε άπ’ τό έμπορικό, δέν είναι παρά Ι- να μέρος τής ύπεραξίας πού άπόσπασε ή κεφαλαιοκρατική τάξη άπ’ τήν έργατική τάξη μέ τή μορφή άπλήρωτης έργασίας. Οί οΐ- κονομικοί νόμοι πού κανονίζουν τό ποσοστό τοΰ κέρδους είναι τόσο άνεξάρτητοι άπό έκείνους πού καθορίζουν τό ποσοστό τής ύπεραξι- ας δσο, κατά γενικό τρόπο, μποροϋν νά είναι άναμεταξύ τους άνε- ξάρτητοι οί νόμοι ένός καί τοΰ αύτοϋ κοινωνικού σχηματισμού. "Οσον άφορα τή διανομή αύτής τής ύπεραξίας άνάμεσα στούς κε­φαλαιούχους παρμένους χωριστά, είναι σαφές δτι γιά τούς βιο- μήχανους καί τούς έμπόρους πού χρησιμοποιούν στίς έπιχειρήσεις τους πολλά κεφάλαια δανεισμένα άπό άλλους κεφαλαιούχους, τό

114

ποσοστό τοϋ κέρδους πρέπει ν’ ύψώνεται κατά τήν ίδια άναλογία— κι έφόσον δλες οί άλλες συνθήκες παραμένουν ot Γδιες — πού χαμηλώνει τό ποσοστό τοϋ τόκου. Ό ύποβιβασμός καί τελικά ή κατάργηση τοϋ ποσοστοϋ τοΰ τόκου δέ θά «προσέβαλε» λοιπόν «Α­ποφασιστικά» τή δήθεν «παραγωγικότητα τοΰ κεφαλαίου», μά μο­νάχα θά ρύθμιζε κατά διαφορετικό τρόπο τή διανομή, τής ύπε- ,ραξίας, άνάμεσα στούς διάφορους κεφαλαιούχους, ύπεραξίας πού άποσπαται άπ’ τήν έργατική τάξη, καί δέ θά Εξασφαλιστεί κανέ­να πλεονέχτημα στόν Εργαζόμενο σέ βάρος τοΰ βιομηχανικοΰ κα­πιταλισμού, μά μονάχα σ’ αύτόν τόν τελευταίο σέ βάρος έκείνου πού εισπράττει τήν πρόσοδο.

Ά π ’ τή νομική του πλευρά, ό Προυντόν Εξηγεί τό ποσοστό τοΰ τόκου, 2τ:ως καί δλα τά οικονομικά γεγονότα, δχι άπ’ τούς ίρους τής κοινωνικής παραγωγής, μά άπ’ τούς νόμους τοΰ Κρά­τους στούς όμοιους αύτοί ot δροι βρίσκουν τή γενική τους Εκφρα­ση. Ά π ’ αύτή τήν άποψη δέν μπορεΐ νά ύπάρχει ή παραμικρή ■υπόνοια σχετικά μέ τό δεσμό πού ύπάρχει άνάμεσα στούς νόμους *τοΰ Κράτους καί τις συνθήκες παραγωγής τής κοινωνίας. ΑύτοΙ λοιπόν ot νόμοι τοϋ Κράτους έμφανίζονται άναγκαστικά σά δια­τάγματα καθαρά αύθαίρετα, πού στόν ίδιο βαθμό εύκολα μποροΰν *άθε στιγμή ν’ άλλαχτοΰν άπό άλλα διαμετρικά άντίθετα. ’’Ετσι, τίποτα τό πιό εύκολο γιά τόν Προυντόν άπό τό νά έκδώσει Ενα διάταγμα — μόλις θά Εχει τήν έξουσία — πού νά ύποβιβάζει τό ποσοστό τοΰ τόκου σέ 1%. Ά ν δλες ot άλλες δ,ιως κοινωνικές συν­θήκες παραμείνουν αύτές πού ήσαν καί —ρίν, αύτό τό διάταγμα Αά Εχει Ισχύ μονάχα στά χαρτιά. Ενάντια σ’ δλα τά διατάγμα­τα, τό ποσοστό τοΰ τόκου θά καθοριστεί, δπως στό παρελθόν, σύμ­φωνα μέ τούς οικονομικούς νόμους στούς όποιους ύποτάσσεται σή­μερα. 'Ολοι δσοι είναι Επιδεκτικοί νά έμπνεύσουν "ήν Εμπιστο­σύνη θά δανειστοΰν μέ δύο, τρία, τέσσερα καί περισσότερο τοϊς .έκατό, άνάλογα μέ τις περιστάσεις κι άκριβώς δπως στό παρελ­θόν. Ή μόνη διαφορά θά είναι δτι αύτοί πού είσπράτουν τήν Εγ­γεια πρόσοδο θά παίρνουν τά μέτρα τους καί δέ θά προσφέρουν χρήμα παρά μόνο σ’ έκείνους άπ’ τούς όποιους δέ θά Εχουν νά φοβηθοΰν τήν προσαγωγή τους σέ δίκη. Ά π ’ τήν άλλη, αύτό τό

■μεγάλο σχέδιο τής άπόσπασης άπ’ τό κεφάλαιο τής «παραγωγι­κότητάς» του είναι πανάρχαιο, τόσο παλ:ό δσο .. . οί ν ό μ ο ι τ ή ς φ θ ο ρ ά ς , πού Εχουν τώρα καταργηθεΐ παντοϋ γιατί, ■στήν πράξη, συνεχώς παραβιάζονταν ή παρακάμπτονταν καί γι ■αύτό άναγκάστηκε ν’ άναγνωρίσει τό Κράτος τήν άδυναμία του ■άπέναντι στούς νόμους τής κοινωνικής παραγωγής. Καί είναι ή έπανεισαγωγή αύτών τών μεσαιωνικών καί ανεφάρμοστων νό­

115

μων πού πρέπει v i προσβάλλει άποφασιστικά τήν παραγωγικότη­τα τοϋ κεφαλαίου. Τό βλέπουμε: δσο άπό πιό κοντά έξετάζουμε: τόν προυντονισμό τόσο πιό άντιδραστικός έμφανίζεται.

Κι δταν μ’ αύτόν τόν τρόπο τό ποσοστό τοϋ τόκου θά φτά- σει στό μηδέν, δηλαδή δταν καταργηθεΐ δ τόκος τοΟ κεφαλαίου, τότε «θά πληρώνεται μονάχα ή άναγκαία έργασία γιά τήν άντι- χατάσταση τοϋ κεφαλαίου». Αύτό σημαίνει δτι ή κατάργηση τοϋ· ποσοστοϋ τοϋ τόκου Ισοδύναμε! μέ τήν κατάργηση τοϋ κέρδους κι άκόμα καί τής ύπεραξίας. Ά ν δμως θα ήταν δυνατό v i καταρ­γήσουμε π ρ α γ μ α τ ι κ ά τόν τόκο μέ διάταγμα, ποιά θά. ήταν ή συνέπεια; Ή τάξη τών ε ί σ ο δ η μ α τ ι ώ ν δέ θά. είχε κανένα λόγο νά δανείσει τά κεφάλαιά της μέ τή μορφή προ­καταβολών καί θά ύποκινιόταν νά τά έπενδύσει στή βιομηχανία, γιά δικό της λογαριασμό, είτε άπ’ εύθείας είτε συμμετέχοντας σέ μετοχικές έταιρεΐες. Ή μάζα τής ύπεραξίας πού ή κεφαλαιοκρα- τία άποσπά άπό τήν έργατική τάξη θά παρέμενε ή ίδια. Μονά­χα ή κατανομή της θα άλλαζε κι αύτή κατά τρόπο άσήμαντο.

Ό προυντονικός μας πραγματικά δέ βλέπει δτι, άπό τώρα. κιόλας, κατά τήν άγορά τών έμπορευμάτων, δπως αύτή πραγμα­τοποιείται στήν άστική κοινωνία, δέν πληρώνουν κατά μέσον δ- ρο παρά «τήν άναγκαία έργασία γιά τήν άντικατάσταση τοϋ κε- φαλλαίου», (πράγμα πού σημαίνει: γιά τήν παραγωγή ένός κα­θορισμένου έμπορεύματος). Μέ τήν έργασία μετριέται ή άξία δ­λων τών έμπορευμάτων καί είναι αύστηρά άδύνατο στή σύγχρο­νη κοινωνία — κάνοντας άφαίρεση τών διακυμάνσεων τής άγο- ράς — νά πληρωθεί κατά μέσο δρο γιά τά έμπορεύματά της πε­ρισσότερο άπ’ τήν άναγκαία έργασία γιά τήν παραγωγή τους. 'Ό ­χι, άγαπητέ μου προυντονικέ, αύτοΰ δέ βρίσκεται ή δυσκολία. Αύ- τή βρίσκεται στό γεγονός δτι «ή έργασία ή άναγκαία γιά τήν άν- τικατάσταση τοϋ κεφαλαίου» (γιά νά χρησιμοποιήσουμε τή συγκε­χυμένη σας όρολογία) άκριβώς δ έ ν π λ η ρ ώ ν ε τ α ι ό­λ ο κ λ η ρ ω τ ι κ ά . "Οσον άφορά τήν έξήγηση αύτοϋ τοϋ γε­γονότος θά τή βρείτε στό Κ ε φ ά λ α ι ο τοϋ Μάρξ.

Καί οέν περιορίζεται μόνο σ’ αύτό. Ή κατάργηση τοϋ τό­κου τοΰ κ ε φ α λ α ί ο υ ( Kapitalzins ) συμπαρασύρει. ταυτόχρονα καί τό νοίκι ( Mietzins )* , γιατί «περιλαβαίνον- (ται φυσικά σ’ αύτό τό σπίτι καί τό νοίκι, δπως καί δλα τ’ άλλα. προϊόντα, στά πλαίσια αύτοϋ τοϋ νόμου». Νά κάτι πού είναι έν- τελώς μέσα στό πνεϋμα τοϋ γέρου στρατιωτικού διοικητή πού κα-

* Κατά λέξη: «τόκος - νοίχι».

116

!λεΐ κοντά του Εναν άπ’ τούς άντρες του, σπουδαστή μέ άναδολή, -καί τοϋ λέει: «Πέστε μου, μαθαίνω δτι είσαστε δόκτορας. Νά Ερ­χόσαστε λοιπόν άπό καιρό σέ καιρδ σ’ έμένα. Ό ταν Ιχει κανέ­λας μιά γυναίκα καί έφτά παιδιά, ύπάρχει πάντα κάποιος πού ϊχει άνάγκη νά τόν περιποιηθοϋν».

Ό μέ άναβολή: «Συχωρέίτε με, διοικητά μου, είμαι δμως δόκτορας στή φιλοσοφία».

Ό διοικητής: «Τό Ιδιο μοϋ κάνει. Έ να κουτί μέ Επιδέ­σμους είναι πάντα Ινα κουτί μέ έπιδέσμους».

Τό ίδιο άκριβώς συμβαίνει καί μέ τόν προυντονικό μας: τό •νοίκι (Mietzins) ή δ τόκος τοϋ κεφαλαίου (Kapitalzins) εί­ναι γι’ αΰτόν Ινα καί τό αύτό: δ τόκος είναι δ τόκος, καί τό κου­τί μέ τούς έπιδέσμους είναι τό κουτί μέ τούς έπιδέσμους. Προη­γούμενα είδαμε δτι ή τιμή τοϋ ένοικίου (M ietpreis), χυ­δαία τό νοίκι ( Mietzins ), άποτελεϊται άπό διάφορα μέ­ρη: 1. άπ’ τήν Εγγεια πρόσοδο' 2. άπ’ τόν τόκο τοϋ Επενδυμένου Κεφαλαίου στήν οίκοδομή, συμπεριλαμβανομένου τοΰ κέρδους τοϋ £πιχειρηματ£ου’ 3. άπ’ τό ποσό πού προορίζεται γιά νά καλύψει τά Εξοδα τών Επιδιορθώσεων καί τΙς άσφάλειες' 4. άπ’ τά χρεω* &ύσια πού άποσβένουν τό Επενδυμένο κεφάλαιο, συμπεριλαμβανο­μένου τοϋ κέρδους, άνάλογα μέ τή βαθμιαία φθορά τοϋ σπιτιοϋ.

Καί τώρα πρέπει νά είναι σαφές, άκόμα καί γιά τόν πιδ Ιτυφλό, δτι «δ ίδιος δ Ιδιοχτήτης θά είναι δ πρώτος πού θά τείνει ίτδ χέρι γιά νά κλείσει τή διαπραγ|ΐάτευση, άφοϋ διαφορετικά τό Ισπίτι του θά παράμενε άχρησιμοποίητο καί τό κεφάλαιο πού Ε­χει έπενδυθεϊ θά παράμενε άκαρπο». Φυσικά. "Αν καταργήσουμε τδν τόκο γιά κάθε κεφάλαιο πού δανείζεται, τότε σ’ αύτή τήν πε­ρίπτωση κανένας Ιδιοχτήτης δέ θά μπορέσει πιά νά δεχτεί οδτε μιά πεντάρα νοίκι γιά τό σπίτι του, γιά τδν άπλούστατο λόγο, δ- τι στή θέση τοϋ ένοικίου ( Miete ) , μποροϋμε έπίσης νά ποϋ- jie τ ό κ ο Ενοικίου ( Mietzins ) , πράγμα πού περιλαμβάνει Ινα μέρος πού είναι πραγματικά δ τόκος Ενός κεφαλαίου. Έ να κου­τί μ’ Επιδέσμους παραμένει πάντα Ινα κουτί μ’ Επιδέσμους. "Αν, 8σον άψο'Λ τόν κανονικό τόκο τοϋ κεφαλαίου, δΕν μπόρεσαν άπ’ *ούς νόμους τούς σχετικούς μέ τή φθορά νά χρησιμοποιήσουν τήν *χποτελεσ;ιατικότητά τους παρά μόνο άντιστρέφοντάς τους, δέν άγ­γιξαν ποτέ, Εστω κι άπό πολύ μακρυά, τό ποσοστό τοϋ Ενοικί­ου. Άπόμενε στόν ΙΙρουντόν νά φανταστεί δτι δ νέος του νόμος, Ιδ σχετικό; μέ τή φθορά θά καθορίζετε δπωσδήποτε δχι μονάχα, ♦τόν άπλό τόκο τοϋ κεφαλαίου, μά άκόμα καί τήν πολύπλοκη τιμή τών Ενοικίων ( Mietzins ) κι δτι Ετσι προοδευτικά θά τά κα­ταργούσε. Γιά ποιό λοιπόν λόγο τότε θ’ άγόραζαν πολύ άκριβά

117

άπ’ τόν Ιδιοχτήτη τό σπίτι του τό «άπλά άχρηστο» καί, κάτω άπ” αύτές τΙς συνθήκες, γιατί 6 Ιδιοχτήτης δέ θά πλήρωνε γιά νά ξεφορτωθεί αύτό «τό σπίτι τό άπλά άχρηστο», μέ τό σκοπό νά μήν έπιβαρύνεται πιά μ’ ίξοδα έπισκευών; Πάνω σ’ αύτό τό ζή­τημα δέ μάς παρέχεται καμιά διασαφήνιση.

'Γστερα άπ’ αύτό τό βίαιο πραξικόπημα πού έκτελέστηκε μέ θριαμβευτικό δφος στίς ύψηλές σφαίρες τοϋ άνωτέρου σοσια­λισμού (ό κυρ’ Προυντόν ϊλεγε ύπερσοσιαλισμός) δ προυντονι- !κός μας θεωρεί τόν έαυτό του έντεταλμένο ν’ άνέβει άκόμα λίγο •πιό ψηλά.

«Τό |ΐόνο πιά πού άπομένει είναι να έξαχθοΰν· μερικά συμπεράσματα γιά νά φωτιστεί πλέρια τό τό­σο σημαντικό θέμα μας »

Καί ποιά είναι αύτά τά συμπεράσματα; Πηγάζουν τόσο λί­γο άπ’ δ,τι προηγείται, δσο ή άπουσία άξίας τών ακινήτων γιά; κατοίκηση δέν πηγάζει άπ’ τήν κατάργηση τοϋ ποσοστού τοϋ τό- •κου. ’Απογυμνωμένα άπ’ τις έμφαντικές καί έπίσημες έκφράσεις •τοϋ συγγραφέα μας σημαίνουν άπλώς δτι τρία πράγματα είναι έ- πιθυμητά γιά νά διευκολυνθεί ή έξαγορά τών κατοικιών: Ιο μιά Ακριβής στατιστική πάνω σ’ αύτό τό θέμα’ 2ο μιά καλή ύγειονο-

ι̂ική άστυνομία καί 3ο συνεταιρισμοί τών έργατών οίκοδομής ι­κανοί ν’ άναλάβουν τήν οικοδόμηση νέων κατοικιών. "Ολα αύτά είναι άσφαλώς καλά καί ώραΐα, δέ φέρνουν δμως κανένα άπολύ- τως «πλήρες φώς» στό σκοτάδι καί τή σύγχιση τής προυντονικής Σκέψης, παρά τή φρασεολογία τοΰ άλλοδαποΰ έμπόρου μέ τήν δ- ποία τά καλύπτει.

Εκείνος πού πραγματοποίησε μιά τόσο διάφανη ϊρευνα 2- χει λοιπόν κάθε δικαίωμα ν’ άπευθύνει στούς Γερμανούς έργά- ΐες μιά σοβαρή προειδοποίηση:

Αύτά τά θέματα καί άλλα ανάλογα άξίζουν, μάς φαίνεται, δλη τήν προσοχή τής κοινωνικής δημοκρα­τ ία ς . . . Ά ς προσπαθήσει, δπως έδώ στό θέμα τής 'κατοικίας, νά δει καθαρά σέ θέματα έξ fcou σημαν­τικά, δ π ω ς ή π ί σ τ ω σ η , τ ό δ η μ ό ­σ ι ο χ ρ έ ο ς , τ ά ά τ ο μ ι κ ά χ ρ έ η , ο I ' φ ό ρ ο ι , κλπ.

Έδώ, ό προυντονικός μας μάς άφήνει νά διακρίνουμε μιά. (δλόκληρη σειρά άρθρων σέ «άνάλογα θέματα» κι άν τά διαπραγμα- ιτευθεϊ κατά τόν Ιδιο σχοινοτενή τρόπο μέ τδ παρόν θέ;ια «τό τό­

118

σο σημαντικό», τότε τό Volksstaat θα Ιχει προμηθευτεί χει­ρόγραφα άρκετά γιά ενα χρόνο. Στό αναμεταξύ, μπορούμε άπ’ τά πριν νά ύποδείξου|ΐε τό περιεχόμενο, γιατί δλα, τελικά, ά- νάγονται σ’ δ,τι Ιχει ήδη λεχτεΐ: Καταργεΐται ό τόκος τοΰ κεφα­λαίου, καί μέ τό ίδιο μέτρο υποβιβάζεται ό τόκος πού πρέπει νά •πληρωθεί γιά τό δημόσιο χρέος καί τά ιδιωτικά χρέη, ή πίστωση “γίνεται δωρεάν, κλπ. Ό ίδιος μαγικός τύπος έφαρμόζεται σ’ δ­λα τά θέματα όποιαδήποτε κι άν είναι αύτά καί σέ δλες τίς πε­ριπτώσεις καταλήγουμε μέ μιά ακατάβλητη λογική στό ίδιο έκ- πληκτικό άποτέλεσμα: δταν θά καταργηθεΐ ό τόκος τοΰ κεφαλαίου, 6έ θά ύπάρχει πιά τόκος γιά πληρωμή γιά τό χρήμα πού Ιχει δοθεί σέ δάνεια.

Είναι άλλωστε πολύ ώραΐα θέματα αύτά μέ τά όποια μά; ά- πειλεϊ ό προυντονικός μας: ή π ί σ τ ω σ η ! . Ποιά πίστω­ση μπορεΐ νά είναι άναγκαία στόν έργαζόμενο, εκτός άπ’ τήν πί­στωση τής μικρής βδομάδας ή τήν πίστωση τοΰ ένεχυροδανειστη- ρίου; Κι άν τοΰ χορηγηθεί δωρεάν ή μέ τόκο — άκόμα κι άν είναι τοκογλυφικοί οί τόκοι δπως τοΰ ένεχυροδανειστηρίου — •ποιά είναι γι’ αύτόν ή διαφορά; Κι άν, κατά γενικό τρόπο, ά- •ποσποΰσε ενα κέρδος καί μ’ αύτό τον τρόπο τά Ιξοδχ παραγω­γής τής έργατικής δύναμης γίνονταν λιγότερο ύψηλά, δέ θά I- *πρεπε ή τιμή αύτής τής έργατικής δύναμη? νά ίτέσει Επίσης;· Γιά τόν άστό δμως, καί κυρίως τό μικροαστό, γι αύτούς ή πίστω­ση άποτελεΐ Ινα σημαντικό ζήτημα. Ειδικά γιά τό μικροαστό θά ήταν θαυμάσιο νά μπορεΐ όποτεδήποτε ν’ άποχτήσει πίστωση καί μάλιστα χωρίς νά πληρώνει τόκο. «Τό δημόσιο χρέος»! Ή /έργα­τική τάξη ξέρει δτι δέν είναι υπεύθυνη κι δτι, δταν θά πάρει τήν εξουσία, θ’ άφήσει τήν πληρωμή σ’ αύτούς πού τό Ιχουν συνά­ψει. «Τά ιδιωτικά χρέη»! Δέστε δ,τι μόλις λέχτηκε γιά τήν πί­στωση. «Οί φόροι»! Ενδιαφέρουν πολύ τήν άστική τάξη, πολύ λίγο τούς έργαζόμενους: δ,τι πληρώνουν γιά φόρους ένσωματώνε- ται μέ τήν πάροδο τοΰ χρόνου στά Ιξοδα παραγωγής τής έργατι­κής δύναμης καί πρέπει κατά συνέπεια ν’ άντισταθμιστεΐ άπό τούς ►κεφαλαιούχους. "Ολα αύτά τά ζητήματα πού μάς παρουσιάζον­ται έδώ σάν ύψηλής σημασία; γιά τήν έργατική τάξη ούσιαστι- V-ά δέν ενδιαφέρουν παρά τοΰ; αστού; καί κυρίιο; τούς μικρο­αστούς. καί, παρ’ δλα δσα Ισχυρίζεται δ Προυντόν, ύποστηρίζου- με δτι οί Ιργαζόμενοι δέν Ιχουν γι’ άποστολή τους νά άπασχο- λοΰνται μέ τά συμφέροντα αύτών τών τάξεων·

"Οσον άφορά τό μεγάλο πρόβλημα πού θίγει πραγματικά τούς έργάτες καί πού είναι τό πρόβλημα τών σχέσεων άνάμεσα

119

•σέ κεφαλαιούχους καί μισθωτούς τό ζήτημα είναι να γνωρίσουμε 'πώς οί πρώτοι μπορούν νά πλουτίζουν μέ τήν έργασία τών δεύ- *τερων, καί γι’ αύτό 6 μαθητής μας τοΰ Προυντόν δέ μάς λέει̂ •τίποτα. Κι είναι άλήθεια δτι 6 δάσκαλός του καί καθηγητής του νεΤχε άσχοληθεΐ μ’ αύτό τό πρόβλημα χωρίς δμως νά φέρει τό •παραμικρό ξεκαθάρισμα, κι άκόμα στά τελευταία του γραπτά, δέν Ιχει, δσον άφορά τό ούσιαστικό τους μέρος, προχωρήσει περισσότε­ρο άπ’ δσο στή «Φιλοσοφία τής ’Αθλιότητας», πού ή τόσο χτυπητή έπιχειρηματολογία τού Μάρξ, ήδη άπ’ τά 1847 είχε έκμηδενί- σει*.

Είναι άρκετά λυπηρό τό 8τι οί έργαζόμενοι τής λατινικής γλώσσας δέν είχαν έδώ καί 25 χρόνια άλλη σχεδόν πνευματική τροφή στά θέματα τά σχετικά μέ τδ σοσιαλισμό έκτός άπ’ τά γραπτά αύτοΰ τοΰ «σοσιαλιστή τής δεύτερης Αύτοκρατορίας». Αύ- >τό τδ δυστύχημα θά διπλασιαζόταν δν ή προυντική θεωρία θά Ίπρεπε τώρα νά διαδοθεί στή Γερμανία. Έχουν δμως παρθεΐ τά προφυλαχτικά μέτρα. Ή θεωρητική κατάρτιση τών γερμανών έρ- γατών προηγείται κατά 50 χρόνια άπό έκείνη τοΰ Προυντόν καί αρκεί νά παραδειγματιστούμε μονάχα άπό τδ πρόβλημα τής κα­τοικίας γιά νά μή χρειαστούν άλλες προσπάθειες άπ’ αύτή τήν 'άποψη.

* Πλ. Κ. Μίρξ, «Ή αθλιότητα -f,; Ά-ίντηβη οτή φιλοιοφί*τής Άβλιό:ητας τοϋ κ. ΙΙρουντόν·.

120

ΜΕΡΟΣ Β'

ΠΩΣ Η ΑΣΤΙΚΗ ΤΑΞΗ ΑΪΝΕΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

I

Ή μελέτη τής π ρ ο υ ν τ ο ν ι κ ή ς λύσης στό πρόβλη­μ α τής κατοικίας έδειξε σέ ποιό βαθμό ή μικρή άστική τάξη έν- •έιαφερόταν άμεσα γι’ αύτό τό πρόβλημα. Ό μως καί ή μεγάλη άστική τάξη δέν ένδιαφέρεται λιγότερο, άν καί κατά Ινα Εμμεσο ■Ηρύτζο. Οί νεώτερες φυσικές έπιστήμες άπόδειξαν δτι οί «άχρεί- ες συνοικίες» δπου στοιβάζονται οί έργαζόμενοι, άποτελοϋν τις έ- •στίες δλων τών έπιδημιών πού περιοδικά θέτουν σέ δοκιμασία τ’ άστικά μας κέντρα. Τά μικρόβια τή; χολέρας, τοϋ τύφου, τοΰ «τυφοειδούς πυρετοΰ, τή; εύλογιάς καί άλλων άφανιστικών άσθε- Ηιειών διαχέονται στόν μολυσμένο άέρα καί τά μολυσμένα νερά τών έργατικών αύτών συνοικιών. ΙΙοτέ δέν έξαφανίζονται όλο-

^ληρωτικά, αναπτύσσονται μ^λις οί συνθήκες γίνονται ευνοϊκές Val προκαλοΰν έπιδημίες, ποο τότε έπεχτείνονται καί πέρα άπ’ τίς έστίες τους, ώς τίς συνοικίες τις περισσότερο άερισμένες καί ύγιεινές, δπου κατοικούν οί Κύριοι Κύριοι κεφαλαιούχοι. Οί τελευταίοι δέν μπορούν άτιμώρητα νά έπιτρέπουν στούς έαυτούς τους νά εύνοοϋν τή διάδοση τών έπιδημιών στίς γραμμές τής έργα- -τική; τάξη;, χωρί; τίς συνεπειές τους νά τίς γεύονται καί ot Γδιο·.. Ό έξολοθρευτής άγγελο; προκαλεΐ άνάμεσά τους καταστροφές μέ τήν ίδια σκληρότητα μέ τήν όποία ένεργεί καί άνάμεσα στούς Εργαζόμενους.

Μόλις τεκμηριώθηκε κι έπιστημονικά αύτή ή διαπίστωση ά- μέσω; οί φιλάνθρωποι άστοί ρίχτηκαν στήν εύγενική άμιλλα γιά πήν υγεία τών έργατών τους. "Ιδρυσαν έταιρείες, γράψανε βιβλία,

121

καταρτίστηκαν σχέδια, συζητήθηκαν καί ψηφίστηκαν νόμοι μέ σκοπό νά στερέψουν τήν πηγή τών έπιδημιών πού Ακατάπαυστα. ξαναγεννιόταν. ’Εξέτασαν τίς συνθήκες κατοικίας τών έργαζομέ- νων καί προσπάθησαν νά θεραπεύσουν τά πιό κραυγαλέα δεινά. Στήν ’Αγγλία ιδίως, δπου βρίσκονταν ή πλειοψηφία τών σημαντι­κών πόλεων καί δπου δ κίνδυνος γιά τούς μεγαλοαστούς ήταν ξε­χωριστά άπειλητικός, Αναπτύχθηκε μιά έντατική δραστηριότητα- Σχημάτισαν κυβερνητικές έπιτροπές γιά νά έρευνήσουν τΙς συν­θήκες ύγείας τής έργατικής τάξης. Οί έκθέσεις τους διακρίνον- ται, κατά τρόπο λαμπρό, άπό τήν άκριβή, πλήρη καί Αμερόλη­πτη τεκμηρίωσή τους μέ στοιχεία, καί μάλιστα ακόμη καί μ’ έ- κείνα πού συγκεντρώθηκαν στήν ήπειρο. Αύτά χρησιμέυσαν γιά. βάση σέ νέους νόμους πού έπεμβαίνουνε μέ μεγαλύτερη ή μικρό­τερη ένεργητικότητα. Όσοδήποτε ώστόσο ατελείς καί άν ήσαν,. ήσαν πάντως άπείρως καλύτεροι άπ’ δ,τι ανάλογο είχε ως τά τώ­ρα έπιχειρηθεΐ πρός αύτή τήν κατεύθυνση στήν ήπειρο. Παρ’ δλ*' αύτά 6 κεφαλαιοκρατικός κοινωνικός σχηματισμός γεννοβολά ά­κατάπαυστα καί κατά τέτοιο Αναπόδραστο τρόπο τά δεινά πού πρέπει νά θεραπευτούν ώστε άκόμα καί στήν ’Αγγλία, ή κατάστα­ση καλυτέρευσε έλάχιστα.

"Ωπως συβαίνει συνήθως, ή Γερ;ιανία χρειάσθηκε μιά πολύ πιό ·ιακρόχρονη περίοδο προτού οί έστίες τής έπιδημίας, πού κι. έκεΐ έπίσης είναι χρόνιες, άποχτήσουν τό βαθμό τής όξύτητας πού ήταν αναγκαίος γιά ν’ άποσπάσουν άπ’ τό λήθαργό της τή, μεγαλοαστική τάξη. 'Ωστόσο δποιος βαδίζει άργά βαδίζει σταθερά, κι έτσι γεννήθηκε καί σ’ έμάς μιά άστική φιλολογία γύρω άπό τό θέμα τής κοινωνικής ύγιεινής καί τό πρόβλημα τής κατοικίας, πού είναι μιά διάλυση τοϋ έργου τών ξένων προδρόμων (κυρίως τών Άγγλων) καί στήν όποία προσπαθούν μέ ώραϊες σχολα­στικές καί βροντώδεις φράσεις νά παράσχουν τήν άπατηλή έντΰ- πωση μιας βαθύτερης σκέψης. Σ ’ αύτή τή φιλολογία άνήκει τό βιβλίο τοϋ δόκτορα Έμίλ Σάξ: «Οί συνθήκες κατοικίας τών έρ- γαζομένων τάξεων καί ή μεταρρύθμισή τους», Βιέννη 1869'7. Γιά. νά έκθέσω τόν αστικό τρόπο έρευνας τού προβλήματος τής κα­τοικίας, διάλεξα αύτό τό βιβλίο άνάμεσα σ’ δλα τ’ άλλα γιατί τεί­νει νά συνοψίσει, στό μέτρο τού δυνατού, όλόκληρη τήν άστική φι­λολογία πάνω σ’ αύτό τό θέμα. Καί τί ώραία φιλολογία πού είναι αύτή πού χρησιμεύει σάν πηγή στόν συγγραφέα μας! Άνάμεσα στίς Αγγλικές κοινοβουλευτικές έκθέσεις πού άποτελούν τίς κύ­ριες καί άληθινές πηγές του δέν Αναφέρει μέ τά όνόματά τους παρά τρείς άπό τις πιό παλιές, δλο δμως τό βιβλίο μάς παρέχε: τήν Απόδειξη δτι π ο τ έ τ ο υ δ έ ν κ ο ί τ α ξ ε ο δ τ ε :

122

μ ι ά. ’Αντίθετα μας παρουσιάζουν μιά σειρά γραπτών γεμάτων άπό άστικές κοινοτυπίες, άπό καλές τετριμένες άντιδραστικές προ­θέσεις καί άπό μιάν ύποκριτική φιλανθρωπία: Ducpetieux, Ro­berts Holl, Hubert, ot συζητήσεις στά συνέδρια τών κοι­νωνικών έπιστημών (ή άκριβέστερα τής καραμπία*) στήν ’Αγ­γλία, ή έπιθεώρηση τής Ένωσης γιά τήν εύμάρεια τών Εργαζο­μένων τάξεων στήν II ρωσία, ή έπίσημη αύστριακή Εκθεση ή σχε­τική μέ τή διεθνή Εκθεση τοΰ Παρισιοϋ, οί Επίσημες βοναπαρτι- στικές Εκθέσεις πάνω στό ίδιο θέμα, ή «Εικονογραφημένη Εφημε­ρίδα τοΰ Λονδίνου»18, Uderland u n d M e e r 19 καί, γιά νά τελειώνουμε, «μιά άναγνωρισμένη αύθεντία», Ενας άνθρωπος «πού Εχει Ιναν τρόπο νά βλέπει καθαρά καί πρακτικά», πού δια­θέτει πειστικό καί θερμό τρόπο δμιλίας, δηλαδή ό ’ Ιούλιος Φο- σέρ. Σ ’ αύτόν τόν κατάλογο δέ λείπει πιά παρά ή Gartelau- be20, δ Kladeradatsh21 καί δ στρατιώτης Kutschkc312.

Γιά νά μήν κατανοήσουμε λαθεμένα τήν άποψή του, δ κ· Σάξ δηλώνει στή σελίδα 22:

Μέ τό δνομα τής κοινωνικής οϊκονομίας προσδιο­ρίζουμε τή θεωρία τής πολιτικής οϊκονομίας πού Ε­φαρμόζεται στά κοινωνικά προβλήματα. Άκριβέστε­ρα. τό σύνολο τών τρόπων καί τών μέσων πού μάς προ­σφέρει αύτή ή Επιστήμη, ξ ε κ ι ν ώ ν τ α ς ά­π ό τ ο ύ ς « χ ά λ κ ι ν ο υ ς » ν ό μ ο υ ς τ η ς V. α ΐ σ τ ά π λ α ί σ ι α τ ο ΰ κ ο ι ν ω ν ι ­κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς π ο ύ Ι σ χ ύ ε ι τ ώ ­ρ α , γ ι ά ν’ ά ν υ ψ ώ σ ο υ μ ε τ Ι ς ύ- π ο τ ι θ έ μ ε ν ε ς (!) μ ή κ α τ έ χ ο υ - σ ε ς τ ά ξ ε ι ς σ τ ό έ π ί π ε δ ο τ ώ ν τ ά ξ ε ω ν π ο ύ κ α τ έ χ ο υ ν .

Δέ θά χάσουμε τόν καιρό μας μέ τή συγκεχυμένη Ιννοια σύμ- μωνα μέ τήν όποία ή πολιτική οικονομία θά μποροΰσε στ’ άλήθεια ν’ άσχοληθεί μέ άλλα προβλήματα έκτός τών «κοινωνικών». Καί προσβάλουμε άμέσως τό σημαντικότερο σημείο. Ό δόκτορας Σάς; ζητά δπω; ot «χάλκινοι νόμοι» τής άστικής οϊκονομίας, «τό πλαί­σιο τοΰ κοινωνικού συστήματος πού Ισχύει σήμερα», μ’ άλλα λό­για δ κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής, παραμείνουν Αμετά­βλητα καί ώς τόσο οί «ύποτιθέμενες μή μετέχουσες τάξεις» ν’ άνυ- ψωθοΰν «στό έπίπεδο τών τάξεων πού κατέχουν». Ό μως Ινας ί - πόλυτα πραγματικός δρος γιά τόν κεφαλαιοκρατικό τρόπο παρα­γωγής είναι ή ύπαρξη μιας Αληθινής καί δχι ύποτιθέμενης μή,

* Ιίαραμπία = άργκό τδν Άδερνινών οτή Γαλλία.12»

-καιέχουαας τάξης, πού άκριβώς δέν Εχει νά πουλήσει τίποτα άλ­λο έκτός άπ’ τήν έργατική της δύναμη καί πού κατά συνέπεια εί­ναι άναγκασμένη νά τήν πουλήσει στούς βιομήχανους κεφαλαιού­χους. Τό καθήκον τής νέας έπιστήμης, τής κοινωνικής οίκονομί- ας πού έφευρέθηκε άπ’ τόν κ. Σάξ, είναι λοιπόν τό άκόλουθο: στό Εσωτερικό ένός κοινωνικού καθεστώτος πού στηρίζεται στόν άνταγωνισμό άνάμεσα στούς κεφαλαιούχους, κατόχους δλων τών πρώτων ύλών τών μέσων παραγωγής καί ύπαρξης άπ’ τή μιά, καί άπ’ τήν άλλη, τούς μισθωτούς πού δέν κατέχουν άπολύτως τίποτ’ άλλο έκτός άπ’ τήν έργατική τους δύναμη, νά βρεί τού; τρόπους καί τά μέσα γιά νά |ΐετατρέψει δλους τούς μισθωτούς σε κεφαλαιούχους, χωρίς γι’ αύτό νά πάψουν νά είναι μισθωτοί. Ό κ. Σάξ φαντάζεται δτι τό Ελυσε αύτό τό ζήτημα. ’Αλλά τότε θά Ιχει τήν καλωσύνη να μάς δείξει έπίσης πώς θά μπορούσαμε ν* μετατρέψουμε σέ στρατάρχες δλους τούς στρατιώτες τοϋ γαλλι­κού στρατού, ώστε ό καθ’ Ινας τους, άπ’ τόν Ναπολέοντα τόν Ιο

•άρχίζοντας, νά φέρνει στίς παλάσκες του τή στραταρχική ράβδο, χωρίς δμω; νά πάψουν ταυτόχρονα νά είναι στρατιώτες. Ή ά­κόμα πώ; νά καταπιαστούμε γιά νά κάνουμε αύτοκράτορα τόν καθένα άπ’ τά 40 έκατομμύρια τού; ύπηκόους τής Γερμανικής Αύτοκρατορία;.

Είναι τό βασικό χαρακτηριστικό τοΰ άστικοϋ σοσιαλι­σμού νά θέλει νά διατηρήσει τό θεμέλιο δλων τών δεινών στή σύγχρονη κοινωνία καί σύγχρονα νά θέλει νά καταργήσει τά δει­νά. Οί αστοί σοσιαλιστές δπως λέει τό «Μανιφέστο τοΰ Κομμουνι­στικού Κόμματος», θέλουν «νά γιατρέψουν τίς κοινωνικές άνωμαλί- ες, μέ σκοπό νά σταθεροποιήσουν τήν άστική κοινωνία», θέλουν «τήν άστική τάξη χωρίς τό προλεταριάτο». Είδαμε πώς άκριβώς μ’ αύτόν τόν τρόπο ό κ. Σάξ θέτει τό πρόβλημα καί βρίσκει τή

λύση στό πρόβλημα τής κατοικίας. Ή άποψή του είναι δτι

« . . . καλυτερεύοντας τΙς κατοικίες τών έργαζομέ- νων τάξεων, θά ήταν δυνατό να θεραπεύσουμε μ’ Ε­πιτυχία τήν ήθική καί φυσική άθλιότητα πού περι- γράψαμε προηγούμενα καί μ’ αύτό τόν τρόπο — μέ τήν μόνη καί εύρεία καλυτέρευση τών συνθηκών κα­τοικίας — ή πλειοψηφία αυτών τών τάξεων θά μπο­ρούσε νά τραβηχτεί άπ’ τό ελος στό όποιο είναι βυ­θισμένη ή δπαρξή τους, συχνά μόλις άνθρώπινη, καί ^ά ύψωθεί πρός τίς Εξαγνισμένε; κορυφές τής ύλικής Seal πνευματικής εύζωίας». (σελ. 14.).

Παρεμπιπτόντως, δέν χρειάζεται νά ποΰμε, δτι είναι πρό;

124

τό συμφέρον τής Αστικής τάξης νά κρύψει τήν ύπαρξη ένός προ­λεταριάτου πού δημιουργήθηκε άπ’ τίς συνθήκες τής κεφαλαιο­κρατικής παραγωγής καί πού είναι Απαραίτητο γιά τή διατήρη­σή της. Γι’ αύτό ό κ. Σάξ μάς Αναφέρει στή σελίδα 21 δτι μέ τήν όνομασία έργαζόμενες τάξεις πρέπει νά έννοοϋμε δλες «τίς. κοινωνικές τάξεις πού στερούνται τών μέσων», «γενικά τούς μι­κρούς ανθρώπους, δπως τούς τεχνίτες, τΙς χήρες, τούς συνταξιού­χους ( ! ) , τούς κατώτερους ύπάλληλους, κλπ.», δίπλα στούς καθ’ αύτό έργάτες. Ό αστικός σοσιαλισμός τείνει τό χέρι στόν μικρο­αστικό σοσιαλισμό.

Άπό πού προέρχεται ή κρίση τής κατοικίας; ΙΙώς γεννήθη- κε; Σαν καλός αστός ό κ. Σάξ δέν μπορεΐ νά ξέρει ότι αναγκα­στικά δημιουργείται άπ’ τήν άστική μορφή τής κοινωνίας: μια κοινωνία δέν μπορεΐ νά ύπάρξει χωρίς κρίση κατοικίας, δταν ή μεγάλη μάζα τών έργαζομένων δέ διαθέτει τίποτα άλλο άπό τό μεροκάματό της, δηλαδή τό ποσό τών άπαραιτήτων μέσων γιά. τήν ύπαρξή της καί τήν άναπαραγωγή της- δταν άκατάπαυστχ. νέες μηχανολογικές βελτιώσεις κλπ., άποσποΰν τήν έργασία άπό μάζες έργατών' δταν βίαιες καί κυκλικές βιομηχανικές κρίσεις, προκαλούν: άπ’ τή μιά τήν ύπαρξη ένός ισχυρού έφερδικοΰ στρα­τού άπό άνέργους κι άπ’ τήν δλλη πετάνε στό δρόμο γιά ενα διά­στημα τή μεγάλη μάζα τών έργαζομένων' δταν αύτοί στοιβάζον­ται στίς μεγάλες πόλεις, μ’ ένα ρυθμό ταχύτερο άπό έκεΐνον τής οίκοδόμησης κατοικιών στίς σημερινές συνθήκες κι δταν καί γιά- τίς πιό άθλιες τρώγλες, βρίσκονται πάντα ένοικιαστές" δταν, τέ­λος, δ ιδιοκτήτης ένός σπιτιού, μέ τήν ιδιότητά του τοϋ κεφαλαι­ούχου, έχει δχι μόνο τό δικαίωμα, μά άκό;ΐΛ σ’ ένα βαθμό, χάρη ατό συναγωνισμό, καί τό καθήκον ν’ άποσπάσει άπ’ τό σπίτι του Αδίσταχτα, τά κατά τό δυνατό ύψηλότερα ένοίκια. Σέ μιά τέτοια κοινωνία, ή κρίση τής κατοικίας δέν είναι κάτι τυχαίο, είναι έ­νας Αναγκαίος θεσμός: Δέν μπορεΐ νά παραμεριστεί, δπως καί ot συνέπειές της πάνω στήν ύγεία κλπ., παρά |ώνο δν όλόκληρη ή κοινωνική τάξη άπ’ τήν όποία πηγάζει μεταμορφωθεί άπό τά βάθρα της. Ό Αστικός σοσιαλισμός δμως δέν μπορεΐ νά έπιτρέ- ψει στόν έαυτό του νά άναγνωρίσει κάτι τέτοιο. Δέν μπορεΐ νά. έξηγήσει τήν κρίση τής κατοικίας άπ’ τις περιστάσεις. Δέν έχει. λοιπόν δλλο τρόπο νά τήν έξηγήσει άπό τό νά καταφύγει σέ ή- θικές θεωρίες σχετικές μέ τήν κακία τών άνθρώπων καί κατά. κάποιο τρόπο μέ τό προπατορικό Αμάρτημα.

Καί τότε δέ θά μπορέσουμε νά τό παραγνωρίσου­με— ούτε κατά συνέπεια νά τό άρνηθούμε (τολμηρό συμ­

12S

πέρασμα) — δτι τδ λάθος . . . βαρύνει άπ’ τή μιά πλευρά τ ο ύ ς ί δ ι ο υ ς τ ο ύ ς έ ρ γ α - ζ ό μ ε ν ο υ ς, πού ζητάνε διαμερίσματα, κι άπδ μιά άλλη πολύ πιδ σημαντική πλευρά, αυτούς πού άναλαμβάνουν νά ικανοποιήσουν αύτή τήν άνάγκη, ή πού άν καί διαθέτουν τ’ άναγκαΐα μέσα, δέν τήν άνα­λαμβάνουν άνάμεσα στίς κ α τ έ χ ο υ σ ε ς τ ά ­ξ ε ι ς , τ ι ς ά ν ώ τ ε ρ ε ς τ ή ς κ ο ι ν ω ν ί ­α ς. Τδ λάθος αύτών τών τελευταίων... είναι δτι δέν έχουν πάρει κατάκαρδα τδ καθήκον νά προσφέρουν καλά διαμερίσματα σέ Ικανοποιητικές ποσότητες.

Κατά τδν ίδιο τρόπο πού δ Προυντδν μάς περνούσε άπ’ τήν ■οικονομία στά νομικά, δ σοσιαλιστής μας άστός |ΐάς παρασέρνει έδώ άπ’ τήν οικονομία στήν ήθική. Τίποτα τδ πιδ φυσικδ. Γι’ αύτδν πού κηρύσσει σάν άθικτο τδν τρόπο τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, δηλαδή τούς χάλκινους νόμους τής σύγχρονης άστι- κής κοινωνίας, καί πού ώστόσο θέλει νά καταργήσει τίς άντιλα- ΐκές μά άναπόφευχτες συνέπειες, τί άλλο τοΰ άπομένει, έκτδς άπδ ήθικά κηρύγματα στούς κεφαλαιούχους; Τδ συναισθηματικό ά­ποτέλεσμα πού προκαλοΰν έξατμίζεται άμέσως κάτω άπ' τήν έ- πίδραση τοΰ άτομικοΰ συμφέροντος καί, στήν άνάγκη, τοϋ συνα­γωνισμού. Μοιάζουν τελείως μέ τίς έκκλήσεις πού ή κότα άπευ- θύνει στά παπάκια πού κλώσησε, άπ’ τήν δχθη τοΰ Ιλους στδ *)- ποιο κολυμποΰν χαρούμενα. Τά παπάκια πάνε σ*δ νερδ περιφρο- νώντας τήν έλλειψη σανίδας, καί οί κεφαλαιούχοι ρίχνονται στδ κέρδος, πολύ λίγο ένδιαφερόμενοι γιά τήν έλλειψη φιλευσπλαχνί­ας πού τδ διακρίνει. «Σείς υποθέσεις τοΰ χρήματος, δ συναισθη­ματισμός δέν ίχει καμιά θέση» έλεγε ήδη δ γέρο Χάνσεμαν πού τίς γνώριζε καλύτερα άπ’ τδν κ. Σάξ.

«Τά καλά διαμερίσματα είναι τόσο άκριβά πού είνα; ά π ό λ υ τ α ά δ ύ ν α τ ο νά χρησιμο- ποιηθοΰν άπ’ τή μεγάλη πλειοψηφία τών έργατών. Τδ μεγάλο κεφάλαιο . . . . φοβάται νά διακινδυνεύσει τήν δπαρξή του στίς κατοικίες πού προορίζονται γ:ά τΙς έργαζόμενες τάξεις . . . κι Ιτσι ή άνάγκη νά στε- γασθοΰν τις ρίχνει κάτω άπ’ -ήν κόψη τής κερδοσκο­πίας.

Καταραμένη κερδοσκοπία. Φυσικά τδ μεγάλο κεφάλαιο ού- δέποτε κερδοσκοπεί! Δέν είναι ώσ'όσο ή κακή θέληση, άλλά μο­

126

νάχα ή άγνοια πού έμποδίζει τό μεγάλο κεφάλαιο νά, κερδοσκο­πεί στά έργατικά σπίτια:

Οί ίδιοχτήτες άκινήτων ά γ ν ο ο 0 ν δλο- κληρωτικά τ£ σημαντικό ρόλο διαδραματίζει ή κανο­νική ικανοποίηση τής άνάγκης τής κατοικίας: δ έ ν γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν τ ό κ α κ ό π ο ύ κ ά ν ο υ ν σ τ ο ύ ς ά ν θ ρ ώ π ο υ ς, δταν τούς προτείνουν δπως είναι 6 κανόνας κακές κι άνθυγιεινές κατοικίες, χωρίς νά ϊχουν τό αίσθημα τής ύπευθυνότητας, καί τέλος δέ γνωρίζουν πόσο, ένεργώντας μ’ αύτόν τόν τρόπο, βλάφτουν τό ίδιο τόν έαυτό τους (σελ. 27).

Ή άγνοια δμως τών κεφαλαιούχων Εχει άνάγκη άπό έκείνη τών έργαζομένων γιά νά προκαλέσει τήν κρίση τής κατοικίας. Έ ­τσι άφοΰ ευαρεστηθεί νά παραδεχτεί δτι τά «κατώτερα στρώμα­τα» τής έργατικής τάξης «γιά νά μή μείνουν τελείως χωρίς κα- τάλυμμα είναι άναγκασμένα (!) ν’ άναζητήσουν, κατά τόν Ιν* •ή τόν άλλο τρόπο, 2να άσυλο γιά τή νύχτα κι δτι άπ’ αύτή τήν άποψη είναι χωρίς βοήθεια ούτε ύπεράσπιση», ό κ. Σάξ συνεχί­ζει:

Γιατί είναι Ινα γεγονός διεθνώς γνωστό δτι πολ­λοί άνάμεσά τους (στούς έργάτες) άπό άφροντισιά, μά κυρίως άπό άγνοια, άναπτύσσουν, θά μπορούσαμε σχε­δόν νά ποΰμε, μιά άληθινή άριστοτεχνία γιά νά ά- ποφύγουν τις συνθήκες μιας δμαλής φυσικής ά- νέλιξης καί μιας ύγιοϋς ύπαρξης, γιατί δέν ϊχουν τ ή ν π α ρ α μ ι κ ρ ή ι δ έ α γιά μιά Ιλλογη ύγιεινή καί ιδιαίτερα γιά τήν τεράστια σημασία τής κατοικίας (σελ. 27).

Στό σημείο δμως αύτό δ άστικός μας γάιδαρος δείχνει τό πραγματικό του πρόσωπο. Ένώ στούς κεφαλαιούχους τό λάθος έξατμιζόταν σέ άγνοια, στούς έργαζομένους ή άγνοια δέν είναι παρά ή ευκαιρία τοΰ σφάλματος. "Ας τόν άκούσουμε:

Έτσι συμβαίνει (έξ αίτιας αύτής τής άγνοιας), καί προκειμένου νά έξοικονομήσουν δποιοδήποτε μικρό ποσό άπ’ τό νοίκι νά έγκαθίστανται σέ σκοτεινά, ύ- γρά, άνεπαρκή διαμερίσματα, μ’ Ινα λόγο σέ διαμε­ρίσματα πού άποτελοΰν πρόκληση σ’ δλες τις άπαιτή-

127

σεις τής ύγιεινής . . . , δτι συχνά πολλές οικογένειες νοικιάζουν μαζύ Ινα μονάχα διαμέρισμα, άκόμα καί μιά μονάχα κάμαρα — καί δλα αύτά γιά νά ξοδέ­ψουν τό μικρότερο δυνατό ποσό γιά τό νοίκι — ένΊ>· σ π α τ α λ ο Ο ν τό εισόδημά τους κ α τ ά τ ρ ό ­π ο ά λ η θ ι ν ά Ι ν ο χ ο σ έ π ο τ ά κ α ί κ ά θ ε ε ί δ ο υ ς ε ύ τ ε λ ε ΐ ς ά π ο λ α ύ - σεις.

Τό χρήμα πού ό έργάτης σπαταλά «σέ άλκοόλ καί σέ καπνό* (σελ 28). ή «ζωή τοϋ καμπαρέ μ’ δλες τΙς άξιοθρήνητες συνέ-

πειές της, πού σά μιά μάζα άπό μολύβι παρασέρνει άκατάπαυστα- τήν έργατική τάξη στή χυδαία κατάπτωση», είναι γιά τόν κ. Σάξ σάν 2να βάρος πάνω στό στομάχι του. Τό δτι στίς σύγχρονες συνθήκες ό άλκοολισμός στούς έργάτες είναι ένα άναγκαστικό προ­ϊόν τοϋ τρόπου ζωής τους τόσο μοιραίο δσο κι ό τύφος, τό έγκλη­μα, τά παράσιτα έντομα, δ δικαστικός κλητήρας καί άλλες κοι­νωνικές άρρώστιες— τόσο μοιραίες πού μπορεΐ άπ’ τά πρίν νά ύ- πολογιστεί ό μέσος δρος τοϋ άριθμοϋ έκείνων πού θά παραδοθοϋν στό ποτό— δλα αύτά 6 κ. Σάξ, γιά άλλη μιά φορά άκόμα δέ μπο­ρεΐ νά τά γνωρίζει. Άλλωστε, στό κοινοτικό σχολείο ό δάσκα­λός μας μας έλεγε άπό παλιά: «Οί κοινοί άνθρωποι πηγαίνουν στό κρασοπουλιό καί οί καθώς πρέπει στή λέσχη τους», καί καθώς πήγα καί στά δυό, μπορώ νά πιστοποιήσω τήν άκρίβεια αύτών τών λόγων.

"Ολη αύτή ή φλυαρία ή σχετική μέ τήν «άγνοιαν» τών δυό μερών άνάγεται στό παλιό σύνθημα τό σχετικό μέ τήν άρμονία τών συμφερόντων τοϋ Κεφαλαίου καί τής Έργασίας. Ά ν οί κε­φαλαιούχοι γνώριζαν τό άληθινό τους συμφέρον, θά προμήθευαν στούς έργάτες καλά διαμερίσματα καί, κατά γενικό κανόνα, ?να καλύτερο έπίπεδο ζωής. Κι άν οί έργάτες καταλάβαιναν τό άλη- θινό τους συμφέρον, δέ θ’ άπεργοϋσαν, δέ θ’ άσχολοϋνταν μέ τό σοσιαλισμό καί δέ θ’ άνακατεύονταν στήν πολιτική, μά θ’ άκο- λουθοϋσαν ήσυχα - ήσυχα τούς άνώτερούς τους, τούς κεφαλαιού­χους. Δυστυχώς καί τά δυό μέρη άνακαλύπτουν τά συμφέροντά τους έν'ελώς άλλοΰ καί δχι στίς διδαχές τοΰ κ. Σάξ καί τών άνα- ρίθμητων προγόνων του. Τό Εύαγγέλιο τής άρμονίας άνάμεσα στό Κεφάλαιο καί τήν Έργασία κηρύσσεται έδώ καί πενήντα περίπου χρόνια. Ή άστική φιλανθρωπία ξόδεψε μεγάλα ποσά σέ ύποδει- γματικές έγκαταστάσεις γιά νά τ’ άποδείξει. Κι δπως θά τό δού­με στή συνέχεια έχουμε σήμερα προχωρήσει τόσο, δσο καί πριν πενήντα χρόνια.

128

Καί τώρα ό συγγραφέας μας καταπιάνεται μέ τήν πρακτι­κή λύση τοΰ προβλήματος. Ό Προυντόν σχεδίαζε νά καταστήσει τούς έργάτες ι δ ι ο κ τ ή τ ε ς τής κατοικίας τους. Τό γε­γονός δτι ό άστικός σοσιαλισμός, πριν άπ’ αύτόν, είχε προσπαθή­σει καί προσπαθεί άκόμα να πραγματοποιήσει πρακτικά αύτό τό σχέδιο δείχνει σέ ποιό βαθμό αύτή ή λύση ήταν πολύ λίγο έπα- ναστατική. Ό κ. Σάξ μέ τή σειρά του δηλώνει δτι τό πρόβλημα τής κατοικίας δέ θα λυθεί, παρά μονάχα μεταβιβάζοντας στούς έρ­γάτες τήν ιδιοκτησία τής κατοικίας τους (σελ. 58 καί 59). Κι άκόμα περισσότερο μ’ αφορμή αύτή τή σκέψη βυθίζεται σέ ποιη­τικά ρίγη καί αφήνει νά ξεσπάσει ένας λυρικός ένθουσιασμός:

Είναι κάτι τό πολύ χαρακτηριστικό ή νοσταλγία τοΰ ανθρώπου γιά τήν έγγεια ιδιοκτησία. Είναι ένστι­κτο πού δέν μπόρεσε νά τό έξασθενήσει άκόμα καί αύτός ό π υ ρ ε τ ώ δ η ς ρ υ θ μ ό ς τ ή ς σ ύ γ χ ρ ο ν η ς έ μ π ο ρ ι κ ή ς ζ ω ή ς . Εί­ναι τό άσυνείδητο συναίσθημα τής σημασίας πού έχει ή οικονομική κατάκτηση πού τήν αντιπροσωπεύει ή έγγεια ιδιοκτησία. Μέσον αύτής καταχτά τήν άσφά- λεια, ριζώνει, μποροΰμε νά ποΰμε, στέρεα μέσα στό έ­δαφος, καί κάθε οικονομία (!) έχει μέσα της τή διαρ­κέστερη βάση της. "Ομως ή άγαθοποιός άρετή τής έγ- γειας ιδιοκτησίας έκτείνεται πολύ πιό πέρα άπ’ αύτά τά υλικά πλεονεχτήματα. Εκείνος πού είναι άρκετά εύτυχής γιά νά διαθέτει μιά τέτοια ιδιοκτησία κατά­κτησε τ ό ν ά ν ώ τ α τ ο β α θ μ ό ο ι κ ο ­ν ο μ ι κ ή ς ά ν ε ξ α ρ τ η σ ί α ς π ο ύ μ π ο ­ρ ε ΐ κ α ν έ ν α ς ν ά φ α ν τ α σ τ ε ί . Δια­θέτει ένα κτήμα πού τό χειρίζεται καί τό κυβερνά μέ άπόλυτη έξουσία. Είναι ό α φ έ ν τ η ς τ ο ϋ έ α υ τ ο ΰ τ ο υ . Διαθέτει μιά σχετική έξουσία καί μιά ά σ φ ά λ ε ι α γιά τις κακές μέρες. ’Α ­ναπτύσσεται ή συνείδηση πού έχει γιά τόν έαυτό του καί μαζύ της ή ήθική του δύναμη. Άπό έκεϊ προέρ­χεται ή ξεχωριστή σημασία τής Ιδιοχτησίας στό πα­ρόν πρόβλημα.. . Ό έργαζόμενος πού είναι έκτεθει- ;ιένος χωρίς ύπεράσπιση στίς διακυμάνσεις τής συγ­κυρίας, στήν αιώνια έςάρτηση άπ’ τό άφεντικό του, θ’ άπελευθερωνόταν, μ’ αύτόν τόν τρόπο κι ώς ένα ό- ρισμένο βαθμό, άπ’ αύτή τήν προσωρινή κατάσταση, θ ά γ ι ν ό τ α ν έ ν α ς κ ε φ α λ α ι ο ύ χ ο ς

129

καί θά ήταν εξασφαλισμένος ενάντια, στους κινδύνου; τής άνεργίας ή τής ανικανότητας γιά έργασία, χάρη στήν εγγεια πίστο>ση πού θά μπορούσε νά τοΰ άνο:- χτεΐ. Μ’ αύτό τόν τρόπο θά άνυψωνότανε άπό τήν τά­ξη τών μή κατεχόντων στήν τάξη τών κατεχόντιον (σελ. 63).

Ό κ. Σάξ φαίνεται νά υποθέτει δτι 6 άνθρωπος είναι κυρί­ως αγρότης, γιατί διαφορετικά οέ θά φανταζόταν δτι ύπάρχει οτούς έργάτες τών μεγάλων μας πόλεων μιά νοσταλγία γιά τήν ίγγεια ιδιοκτησία, πού κανένας ποτέ δέν τούς τήν άποκάλυψε. Γι’ αύτούς, ή έλευθερία κίνησης είναι ή πρώτη ζωτική προϋπόθεση τής ζωής τους καί ή εγγεια ιδιοχτησία δέν μπορεΐ παρά νά εί­ναι ενα έμπόδιο. ΙΙρομηθεύστε τους σπίτια πού νά τούς άνήκουν, Αλυσοδέστε τους ξανά μέ τή γής, καί θά συντρίψετε τή δύναμη άντίστασής τους στόν ύποβιβασμό τών μεροκάματων άπ’ τούς έρ- γοστασιάρχες. "Ενα; έργάτης, παρμένο; άπομονιομένα, μπορεΐ στήν άνάγκη νά πουλήσει τό μικρό του σπίτι. Στήν περίπτωση δ­μως μια; σοβαρής απεργίας ή μιας γενικευμένης βιομηχανικής κρίσης, δλα τά σπίτια πού άνήκουν στούς έργάτες πού θίγονται μοιραία θά Ιπρεπε νά πουληθούν καί κατά συνέπεια δέ θά βρίσκα­νε άγοραστές, ή διαφορετικά θά Ιπρεπε νά τά πουλήσουν σέ μιά τιμή πολύ κατώτερη άπό έκείνη πού πληρώσανε κατά τήν άγορά τους. Κι άν δλα τά σπίτια βρίσκανε άγοραστές, ή μεγάλη μεταρ­ρύθμιση πού προτάθηκε άπ’ τόν κ. Σάξ, γιά νά λυθεί τό πρόβλημα τής κατοικίας, θά έκμηδενιζότανε καί θά χρειαζότανε νά ξαναρ­χίσει άπ’ τό μηδέν. Οί ποιητές δμως ζοΰν σ’ εναν φανταστικό κό­σμο καί ό κ. Σάξ, στήν περίπτωσή μας. φαντάζεται δτι δ Ιγγειος ϊδιοχτήτης «κατάκτησε τόν ανώτατο βαθμό οικονομι­κής άνεξαρτησίας πού μπορεΐ κανένας νά φανταστεί», δτι ά- πολα;ιβάνει «μιάν ασφάλεια»/, δτι «θ ά γ ί ν ε ι !ί ν α ς κ ε φ α λ α ι ο ύ χ ο ς καί θά είναι έξασφαλισμένος απέναντι στούς κινδύνους τής άνεργίας καί τής άνικανότητας γιά έργα­σία, χάρη στήν έγγεια πίστωση πού κατά συνέπεια θά τού ά- νοιχτεΐ», κλπ. ”Ας κοιτάξει λοιπόν δ κ. Σάξ τούς μικρούς άγρό­τες στή Γαλλία καί στή Ρηνανία: τά σπίτια τους καί τά χωράφια τους είναι στόν ανώτατο δυνατό βαθμό ύποθηκευμένα. ή σοδειά τους άνήκει στούς πιστωτές τους, ένώ άκόμα είναι συγκεντρωμέ­νη, καί δέν είναι αύτοί πού κυριαρχικά διαχειρίζονται τό κτήμα τους, μά δ τοκογλύφος, δ δικηγόρος καί δ δικαστικός κλητήρας. ’Εκεί. είναι άλήθεια, βρίσκεται δ άνώτατος βαθμός οικονομικής άνεξαρτησίας πού μπορεΐ κανένας νά φανταστεί . . . γιά τόν δι­καστικό κλητήρα. Καί γιά νά μπορέσουν οί έργαζόμενοι νά Οέ-

130

tjouv δσο τό δυνατό πιό γρήγορα τό σπιτάκι τους κάτω άπ’ τήν κυριαρχία του, 6 καλός καί προβλεπτικός κ. Σάξ τούς ύπσδείχνει τήν π ί σ τ ω σ η ( R e a l k r e d i t ) πού είναι άνοιχτή γι’ αύτούς καί στήν όποία μπορούν νά καταφύγουν, σέ περίπτω­ση άνεργίας καί Ανικανότητας γιά έργασία, άντί νά έπιβαρύνουν τήν κοινωνική άντΐληψη.

'Οπωσδήποτε, 6 κ. Σάξ Ιλυσε τό πρόβλημα πού τέθηκε στήν άρχή: δ έργάτης « γ ί ν ε τ α ι Ι ν α ς κ ε φ α λ α ί ο 3- ■χ ο ς» μέ τήν άπόχτηση τοΰ μικρού του σπιτιού.

Τό κεφάλαιο δίνει τή δυνατότητα νά διαθέτει κανένας τήν άπλήρωτη έργασία ένός άλλου. Τό μικρό λοιπόν τό σπίτι τοΰ έρ- •γαζόμενου δέ μετατρέπεται σέ κεφάλαιο παρά άν ό τελευταίος τό νοικιάσει σ’ έναν τρίτο καί τότε οίκειοποιείται μέ τή μορφή τοϋ ένοικίου. ένα μέρος άπ’ τήν έργασία αύτοΰ τοϋ τρίτου. "Οταν τό κατοικεί δ ίδιος δμως. τό έμποδίζει τότε νά γίνει κεφάλαιο, κατά τόν ίδιο τρόπο πού τό ροϋχο πού άγοράζω άπ’ τόν ράφτη καί πού τό φορώ παύει τήν ίδια στιγμή νά είναι κεφάλαιο. Ό έργάτης πού κατέχει ενα σπιτάκι μιας άξίας χιλίων ταλήρων δέν είναι πιά, είναι άλήθεια, ένας προλετάριος, πρέπει δμως νά είναι κανένας Σάξ γιά νά άποκαλέσει αύτόν τόν έργάτη κεφαλαιού­χο-

Ό κεφαλαιοκρατισμός τοΰ έργαζόμενού μας Ιχει μιάν άλ- "λη δψη. Ά ς υποθέσουμε δτι, σέ μιά δοσμένη βιομηχανική περιο­χή, Ιγινε κανόνας κάθε έργάτης νά έχει τό σπιτάκι του στήν Ι­διοκτησία του. Σ ’ αύτή τήν περίπτωση, ή έ ρ γ α τ ι κ ή τ ά ξ η α ύ τ ή ς τ ή ς π ε ρ ι ο χ ή ς ε ί ν α ι δ ω ρ £ 'ά tv σ π ι τ ω μ έ ν η - Τ ά έξοδα κατοικίας δέν ύπεισέρχονται πιά στήν άξία τής έργατικής της δύναμης. Κάθε δμως έλάττωση τών έξόδων παραγωγής τής έργατικής τάξης, δηλαδή κάθε ύποβι- ■βασμός κάποιας διαρκείας τής τιμής τών μέσων ύπαρξης τοΰ έρ­γάτη, άρχίζει ν’ άακεΐ, «ξεκινώντας άπ’ τούς χάλκινους νόμους τής θεωρίας τής πολιτικής οϊκονομίας», μιά πίεση πάνω στήν ά­ξία ·τής έργατικής δύναμης πού τελικά συνεπιφέρει μιάν άντί- στοιχη πτώση τοΰ μεροκάματου. Τό τελευταίο λοιπόν θά ξέπεφτε άνάλογα μέ τό ποσό πού κατά μέσο δρο έξοικονομήθηκε άπ’ τό νοίκι πού τρέχει, πράγμα πού «σημαίνει δτι ό έργάτης θά πλη­ρώνει τό νοίκι τοΰ σπιτιού του, δχι δπως πριν μέ τή μορφή ένός -χρηματικοϋ ποσού πού καταβάλλει στόν Ιδιοχτήτη, μά μέ τή μορ­φή άπλήρωτης έργασίας πού έκτελεΐ γιά λογαριασμό τοΰ έργο- στασιάρχη πού τόν χρησιμοποιεί. Μ’ αύτό τόν τρόπο, οί οικονο­μίες πού έπενδύθηκαν άπ’ τόν έργάτη στό μικρό του σπιτάκι θά γίνονταν μέν σ’ Ινα βαθμό .κεφάλαιο . . . δχι δμως γι’ αύτόν,

131

μά για τόν κεφαλαιούχο, γι’ αύτόν δηλαδή πού τόν άπασχολεΐ.Έτσι, άκόμα καί ατό χαρτί, 6 κ. Σάξ δέν κατορθώνει v i

μεταμορφώσει τόν έργάτη του σέ κεφαλαιοϋχο.Παροδικά σημειώνουμε δτι δσα εΓπαμε πιό «πάνω Ισχύουν'

γιά δλες τίς μεταρρυθμίσεις πού άποκαλοΰνται κοινωνικές καί. πού άποβλέπουν στήν πραγματοποίηση μι&ς οίκονομίας ή στό νά. ύποβιβάσουν τήν τιμή <τών μέσων ύπαρξης τοϋ έργάτη. Πραγμα­τικά: ή έφαρμόζονται κατά γενικό κανόνα καί έχουν σάν επακό­λουθο μιάν άντίστοιχη έλάττωση τοϋ μεροκάματου, ή παραμένουν- άπομονωμένες έμπειρίες, καί τότε καί .μόνο τό γεγονός δτι άπο- τελοϋν έξαιρέσεις άποδείχνει δτι ή έφαρμογή τους σέ μεγάλη κλί­μακα είναι άσυμβίβαστη μέ τόν κεφαλαιοκρατικό τρόπο παρα­γωγής πού Ισχύει. Ά ς ύποθέσουμε δτι σέ μιά περιοχή, κατόρθω­σαν ̂ μέ τή γενική εισαγωγή τών συνεταιρισμών κατανάλωσης νά. ύποβιβάσουν κατά 20% τήν τιμή τών μέσων ύπαρξης τοΰ έργά­τη. Μέ τόν καιρό otal τό ίδιο τό μεροκάματο θά έπεφτε κατά 20% περίπου, δηλαδή στήν άναλογία πού τά μέσα ύπαρξης γιά: τά όποια γίνεται λόγος παίρνουν μέρος στήν συντήρησή του. Ά ν , π.χ., ό «έργάτης διαθέτει κατά μέσον δρο 3 )4 τοΰ έβδομαδιαίου μισθοΰ του γιά τήν άγορά αύτών τών μέσων ύπαρξης, τό μερο­κάματο θά πέσει τελειωτικά κατά 3) 4 τοΰ 20%, δηλαδή κατά. 15%. Μ’ ένα λόγο, μόλις μιά άπ’ αύτές τις μεταρρυθμίσεις μέ. σκοπό τήν πραγματοποίηση οικονομιών γενικευτεί, δ έργάτης ει­σπράττει τόσο λιγότερο μεροκάματο δσο ot οικονομίες πού άνα- φέρθηκαν τοΰ έπιτρέπουν νά ζεΐ Καλύτερα. Δώστε σ έ κ ά- θ ε έργάτη ένα ανεξάρτητο εισόδημα, καρπό τής Αποταμίευ­σης, άπό 52 τάληρα τδ χρόνο καί δ έβδομαδιαίος του μισθός θά. ύποβιβαστεΐ τελικά κατά ένα τάληρο. Κατά συνέπεια: δσο περισσό­τερα έξοικονομεϊ τόσο λιγότερα είσπράττει μέ τό μεροκάματό του. Δέν έξοικονομεϊ λοιπόν γιά τό δικό του τδ συμφέρον, μά γιά κείνο- τοΰ κεφαλαιούχου. Τί χρειάζεται λοιπόν παραπάνω «γιά νά ξυ­πνήσουμε σ’ αύτόν τήν πρώτη οικονομική αρετή: τήν έννοια τής άποταμίευσης;» (Σελ. G4)

Άλλωστε δ κ. Σάξ δέν άργεΐ νά μάς πει δτι ot έργάτες πρέ­πει νά γίνουν ίδιοχτήτες τοϋ σπιτιοΰ τους δχι τόσο γιά τδ συμφέ­ρον τους δσο γιά τό συμφέρον τών κεφαλαιούχων:

’Όχι μονάχα ή έργατική τάξη, μά ή κοινωνία, στό σύνολό της Ιχει τδ πιδ μεγάλο συμφέρον νά δεϊ. τδ μεγαλύτερο μέρος άπ’ τά μέλη της νά είναι προ- σδεμένα (!) στδ έδαφος (πολύ θά ήθελα νά Ιβλεπα. τόν κ· Σάξ σ’ αύτή τή θέση) . . . "Ολες ot μυστικές

132

δυνάμεις πού φλογίζουν τό ήφαίστειο τοΟ κοινωνικοΟ προβλήματος, πού καίει κάτω άπ’ τά πόδια μας, ή πίκρα τών προλετάριων, τό μίσος . . . ot Επικίνδυνες συγχίσεις Ιδεών . . . θά έξανεμιστοϋν δπως ot πρω­ινές καταχνιές μέ τήν άνατολή τοϋ ήλιου, δταν . . . ot Ιδιοι οί έργάτες θά περάσουν μ’ αύτόν τόν τρόπο στή τάξη τών κατεχόντων (σελ. 65).

Μ’ άλλα λόγια δ κ. Σάξ έλπίζει πώς, χάρη στήν κοινωνι­κή μεταβολή πού θά Επρεπε νά συνεπιφέρει ή άπόχτηση ένός σπι­τιού, οί έργαζόμενοι θά χάσουν έπίσης τόν προλεταριακό τους ^χαρακτήρα καί θά ξαναγίνουν πειθήνιοι καί πλαδαροί δπως οί ■πρόγονοί τους πού, κι αύτοί, κατέχανε άπό ένα σπίτι. "Ας Εχουν •τήν καλωσύνη ot κύριοι προυντονικοΐ νά τό σημειώσουν.

Έ π ι ό φ ι λ ο δ ί κ α ι η κ α τ α ν ο ­μ ή τ ώ ν α γ α θ ώ ν , αύτό τό αίνιγμα τής σφίγγας πού τόσοι άνθρωπο- ώς τά τώρα μάταια προ­σπάθησαν νά λύσουν, δέν είναι μήπως ένα χειροπια­στό φαινόμενο πού πραγματοποιείται μπροστά στά μά­τια μας, κι Ετσι μήπως δέν άποσπάται άπ’ τή σφαί­ρα τοϋ Ιδεατοϋ καί εΙσέρχεται στό πεδίο τής πραγμα­τικότητας; Καί μέ τήν πραγματοποίησή του μήπως δέν πετύχα|ΐε μιά άπ’ αύτές τΙς ύπέρτατες Επιδιώξεις πού ά κ ό μ α κ α ί o t π ι ό έ ξ τ ρ ε μ ι - σ τ έ ς σ ο σ ι α λ ι σ τ έ ς π α ρ ο υ σ ι ά ζ ο υ ν σ ά ν τ ή ν ά ν ώ τ α τ η έ π ι δ ί ω ξ η τ ή ς θ ε ω ρ ί α ; τ ο υ ς ; (Σελ. 66)

Πρόκειται άλήθεια γιά τύχη τό δτι κατορθώσαμε νά φτά­νουμε έως έδώ. Αύτή ή χαρούμενη κραυγή άντριπροσωπεύει πρα­γματικά τήν «άνώτατη έπιδίωξη» τοΰ Εργου τοϋ κ. Σάξ, καί άπ’ αύτοϋ ξεκινώντας ξανακατεβαίνουμε ήρεμα «απ’ τή σφαίρα τοϋ Ιδεατού» πρός τό πεδίο τής πραγματικότητας, κι δταν θά φτά- σουμε στά χαμηλά, θά βροΰ;ιε δτι κατά τήν άπουσία μας τίποτ» απόλυτα δέν άλλαξε.

Ό οδηγός μας μά; αναγκάζει νά κάνουμε ενα πρώτο βή- ,μα στό δρόμο τή; καθόδου δταν |ΐας μαθαίνει δτι ύπάρχουν δυό συστήματα εργατικών κατοικιών: τό σύστημα τή; άγροικίας, δ­που κάθε Εργατική οικογένεια Εχει τό μικρό σπιτάκι τη;, μέ, άν Σΐναι δυνατό, Ιναν κηπάκο, δπως στήν ’Αγγλία, καί έκεΐνο τής -στρατώνα; μέ μεγάλα χτίσματα πού περιλαβαίνουν πολυάριθμες

133

Εργατικές κατοικίες, δπως ατά Παρίσι, ατή Βι£ννη, κλπ. 'Ανά­μεσα στά δυό τοποθετείται τό σύστημα πού χρησιμοποιείται στά. βόρεια τής Γερμανίας. Στήν πραγματικότητα λοιπόν τό σύστη- μα τής άγροικίας είναι τό μόνο πού ύποδείχνεται, τό μ ό ν ο - στό όποιο ό έργάτης θά μποροΰσε ν’ άποχτήσει τήν Ιδιοχτησία τοϋ σπιτιοΰ του. "Αλλωστε έκεΐνο τής στρατώνας θά παρουσίαζε πολύ μεγάλα άτοπα γιά τήν ύγεία, τήν ήθικότητα καί τήν οι­κιακή ειρήνη. Μά άλίμονο καί τρίσαλίμονο, τό σύστημα τής άγροι­κίας είναι Απραγματοποίητο άκριβώς στά κέντρα δπου τά λυμαί­νεται ή κρίση τής κατοικίας, (δηλαδή στίς μεγάλες πόλεις), έ- ξαιτίας τής Ακρίβειας τοϋ έδάφους. Έκεΐ λοιπόν θά μπορούσαν νά ΘεωροΟν τούς έαυτούς τους ·εύτυχε1ς Αν κατασκευάζονταν στή, θέση τών μεγάλων στρατώνων, οΙκίες μέ 4 Ιως 6 δια|ΐερίσματα, ή άν ΘεραπευτοΟν τά κυριότερα έλαττώματα τής στρατώνας μέ κάθε είδους οίκοδομικά τεχνάσματα (σελ. 71 - 92).

Δέν είναι λοιπόν άλήθεια δτι βρισκόμαστε κιόλας μακριά άπ’ τίς ύψηλές κορυφές; Ή μεταμόρφωση τών έργαζομένων σέ κε­φαλαιούχους, ή λύση τοΰ κοινωνικοΰ προβλήματος, τό σπίτι πού· άποτελεΐ Ιδιοκτησία τοΰ κάθε έργαζόμενου: δλα αύτά παρα­μείνανε έκεΐ ψηλά «στή σφαίρα τοΰ Ιδεατοϋ». "Ο,τι μάς άπομένει νά κάνουμε είναι νά εισαγάγουμε στήν ύπαιθρο τό σύστημα τής άγροικίας καί νά όργανώσουμε στίς πόλεις τΙς έργατικές στρα­τώνες κατά τό δυνατό λιγότερο κακό τρόπο.

Όμολογοΰν λοιπόν δτι ή άστική λύση τοΰ προβλήματος τής κατοικίας χρεωκόπησε γιατί σκόνταψε σ τ ή ν ά ν τ ί θ ε σ η Α ν ά μ ε σ α σ τ ή ν π ό λ η κ α ί τ ό χ ω ρ ι ό . Καί νά πού φτάσαμε στήν καρδιά τοΰ προβλήματος. Τότε μονά­χα θά μπορέσει νά λυθεί δταν ή κοινωνία μεταμορφωθεί άρκετά. σέ βάθος, ώστε νά μπορέσει νά καταπιαστεί μέ τήν εξαφάνιση αύτής τής Αντίθεσης, πού ώθείται στά άκρα της στή σημερινή κεφαλαιοκρατική κοινωνία. Πολύ μακριά άπδ τοΰ νά μπορεΐ νά καταργήσει αύτή τήν άντίθεση τήν καθιστά άντίθετα κάθε μέρα καί όξύτερη. Οί πρώτοι σύγχρονοι ούτοπιοτές σοσιαλι­στές, 6 "Οουεν καί ό Φουριέ, τήν είχαν κιόλας όλοκληρωτικά. άναγνωρίσει. Στούς υποδειγματικούς τους οικισμούς, δέν ύπάρ- χει πιά ή άντίθεση άνάμεσα στήν πόλη καί τήν ύπαιθρο. Στήν- πραγματικότητα γίνεται τό Αντίθετο Από έκεΐνο πού βεβαιώνει δ κ. Σάξ: δέν είναι ή λύση τοΰ προβλήματος τής κατοικίας πού- λύνει ταυτόχρονα τό κοινωνικό πρόβλημα, μά άντίθετα ή λύση τοΰ· κοινωνικοΰ προβλήματος, δηλαδή ή κατάργηση τοΰ τρόπου τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, πού θά κάνει δυνατή τή, λύση τοϋ» προβλήματος τής κατοικίας. Τό νά θέλουμε νά ϊύσαυμε τό τε-

134

λευταΐο αύτό ;ιέ τή διατήρηση τών σύγχρονων μεγάλων πόλεων άποτελεΐ παραλογισμό. Λυτέ; οί σύγχρονες μεγάλες πόλεις δέ θά λείψουν παρά μέ τήν κατάργηση τοϋ κεφαλαιοκρατ ι κ ο 0 τρό­που παραγωγής. Καί οταν άρχισε: αυτή ή πορεία, τότε θά πρόκει­ται γιά κάτι τό έντελώς διαφορετικό άπό τήν προμήθεια στόν κάθε έργάτη ένός μικρού σπιτιού πού νά είναι Ιδιοκτησία του.

Γιά νά ξεκινήσει μιά κοινωνική έπανάσταση θά πρέπει νά πάρει τά πράγματα άπ’ τό σημείο δπου θά τά βρει καί νά διορ­θώσει τά πιό κραυγαλέα κακά μέ τά υπάρχοντα μέσα. Καί εί­δαμε κιόλας δτι μπορούμε νά επιφέρουμε μιάν άμεση ανακού­φιση στήν κ ρ ί ση τής κατοικίας με τήν άπαλλοτρί(οση ένός μέρους τών κατοικιών πολυτελείας πού άνήκαν στις τάξεις πού είχαν τήν εξουσία καί έπιτάσσοντας τά ύπόλοιπα.

'Οσον αφορά τή συνέχεια, ό κ. Σάξ ξεκίνα άπ’ τήν ύπαρ­ξη μεγάλων πόλεων καί μακρυγορεΐ σχετικά μέ τίς εργατικές παροικίες πού πρέπει ν’ άνεγερθοϋν δ ί π λ α στίς πόλεις, καί μάς περιγράφει δλα τους τά θαύματα: «τήν έξασφάλισή τους μέ νερό μέ τή βοήθεια ύδραγωγών σωλήνων, τό φωτισμό τους μέ φωταέριο, τήν κεντρική τους θέρμανση μέ· αέριο καί νερό, τά. πλυντήρια - κουζίνες τους, -ά στεγνωτήριά τους, τίς αίθουσες λουτροϋ, κλπ.», μαζί μέ «κήπους γιά τά παιδιά, σχόλιά, αίθουσες προσευχής (!) καί ανάγνωσης, βιβλιοθήκες ... καφενεία καί μπυ- ραρίες, αίθουσες χοροϋ καί μουσικής χωρίς κακή σκέψη ή υστε­ροβουλία», μέ τόν άτμό πού μιά σωλήνωση θά μπορεΐ νά τόν φέ­ρει σ’ δλα τά σπίτια, «επιτρέποντας μ’ αύτόν τόν τρόπο σ’ ενχ βαθμό νά μεταφερθεΐ ή παραγωγή τών έργοστασίων στό οικιακό έργαστήρι»: αύτό μεταβάλλει τό τίποτα σέ τίποτα. Αύτή ή α­ποικία Ιτσι δπως μάς τήν περιγράφει είναι δανεισμένη άμεσα άπό τούς σοσιαλιστές Όουεν καί Φουριέ άπ’ τόν κ. Χοΰμπερ, πού τήν αστικοποίησε όλοκληρωτικά, άπλώς, μέ τό νά τής άφα.- ρέσει δ,τι τό σοσιαλιστικό είχε. Καί μ’ αύτόν τόν τρόπο Ιγινε διπλά ούτοπική. Κανένας κεφαλαιούχος δέν Ιχει συμφέρον νά οίκοδομήσει παρόμοιες παροικίες καί γι’ αύτό δέν ύπάρχουν που­θενά στόν κόσμο εξω άπ’ τήν Γκουίζ στή Γαλλία. ’Αλλά αύτή χτί­στηκε άπό έναν όποδό τοϋ Φουριέ κι δχι σάν έπικερδής έπιχείρη- ση, μά σά σοσιαλιστικός πειραματισμός*. Γιά νά στηρίξει τή μα­νία του νά οίκοδομεΐ παντού άστικά σχέδια, ό κ. Σάξ θά μποροϋ-

* Κι αΰ-ή τ:ό τίλος έγ-.vs μιλ 4-λή ks-.li έκ|ΐετάλλευ3ης τώνέ?γα-ών Π:.. Ι.Κ S(,C IALISTP IjK PARIS, 1S86(23). Ιημείωτΐ] ΤοΟ Έν- --*ελς γ:4 -,ήν Ικϊοτη τοΟ 1888).

135

σε κατά τόν Γδιο τρόπο ν’ αναφέρει τήν κομμουνιστική παροι­κία H a r m o n y H a l l 24 πού Ιδρύθηκε άπΓ τόν Όουεν στό Χαμπσάιρ στίς άρχές τής δεκαετίας τοϋ 1840 καί πού έξαφανί- στηκε άπό καιρό.

"Ολη δμως αύτή ή φλυαρία ή σχετική μέ τήν έγκατάστα- ση παροικιών δέν είναι παρά μιά φτωχή προσπάθεια, πού τήν έγκαταλείπει άμέσως, γιά νά πετάξει ξανά στή «σφαίρα τοΟ Ι­δεατού». Χαρμόσυνα ξανακατεβαίνουμε. 'Η άπλούστερη λύση συν- ίσταται τώρα στό δτι:

Τά άφεντικά, οί έργοστασιάρχες βοηθάνε τούς έργάτες νά βρίσκουν διαμερίσματα πού ν’ άνταποκρί- νονται στίς άνάγκες τους, καί πού είτε τά οίκοδομοϋν οί ίδιοι, είτε υποκινούν τούς έργάτες νά τά οικοδο­μήσουν, θέτοντας τά άναγκαία έ5άφη στή διάθεσή τους, καί παραχωρώντας κεφάλαια γιά τήν οικοδόμη­σή τους, κλπ. (σελ. 106).

Νά μας λοιπόν γιά άλλη μιά φορά Ιξω άπ’ τίς μεγάλες πό­λεις, δπου δέ μπορεΐ νά γίνεται λόγος γιά δλα αύτά, καί ξαπο- σταλμένος ξανά στήν έξοχή ό κ. Σάξ αποδείχνει τότε δτι είναι 3οοι Ac.ocUgkco *λ V.mXdxicxicoAd? λ©ι Λο&άτίΓ.ε οι ο;οι <?- έργάτες τους νά προμηθευτούν άποδεκτά διαμερίσματα, πού άπ’ τή μιά μεριά άποτελοΰν μιά καλή τοποθέτηση κεφαλαίων, ένώ άπ’ τήν άλλη θά προκύψει αναπόφευκτα

...μ ιά ανύψωση τή; κατάστασης τών έργα- τώ ν .. . μιά ανάπτυξη τή; φυσική; καί πνευματική; έργατική; του; δύναμη;, γεγονό; πού φυσικά. . . δέν είναι λιγότερο επωφελές γιά τόν έργοδότη. Αύτό μάς δείχνει κάτω άπό ποιά αληθινή δπτική γωνιά πρέπει ν’ αντιμετωπίζουμε τή συμμετοχή του στό πρόβλημα τή; κατοικία;: αυτή ή συμμετοχή παρουσιάζεται σάν ή κατάληξη τή; λ α ν θ & ν ο υ σ α ς σ υ ν έ ν ω ­σ η ς , τοΰ ένδιαφέροντος— ποΰ ιδιαίτερα συχνά κα- 'λύπτεται κάτω άπ’ τό κάλυμα ανθρωπιστικών προσπα­θειών— πού Ιχουν οί έργοδότε; γιά τή φυσική καί οι­κονομική, τήν πνευματική καί ηθική κατάσταση τών έργατών του;, ένδιαφέροντο; ~Ά — χάρη στ’ άποτελέ- σματα πού έπιτεύχθηκαν, δηλαον, τή συγκρότηση καί τήν εξασφάλιση ένός προσωπικού ικανού, ευπροσάρμο­στου, πειθαρχικού, ικανοποιημένου καί ά φ ο σ ι-

136

ω μ έ ν ο υ — βρίσκει τό ίδιο την οικονομική του άν- ‘ταμοιβή (σελ. 108) ·

Αύτή ή πομπώδης διατύπωση τής «λανθάνουσας συνένω­σης»25, μέ τή βοήθεια τής όποίας ό Χοϋμπερ Επιχείρησε νά προ- σδώσει στό ροκάνισμά του τοϋ άστοϋ φιλάνθρωπου u ii «ύψηλό- τερη Ιννοια, δέν άλλάζει καθόλου τήν ύπόθεση. ’Ακό­μα καί χωρίς αύτή τή διατύπωση, οί μεγάλοι έργοστασιάρ- χες τής ύπαίθρου, ειδικά στήν ’Αγγλία, καταλάβανε έδώ καί και­ρό δτι ή οικοδόμηση Εργατικών κατοικιών είναι δχι μόνο μιά άναγκαιότητα κι ενα Απαραίτητο στοιχείο τών Επενδύσεων τοϋ Εργοστασίου, μά άκόμα δτι είναι καί αποδοτική. Στήν ’Αγγλία, ό- λόκληρα χο>ριά ξεπετάχτηκαν μ’ αύτό τόν τρόπο, άπ’ τά όποια όρι- σμένα άναπτύχθηκαν άργότερα σέ πόλεις. "Οσον αφορά τούς Ερ­γάτες, άντί νά δειχτούν εύγνώμονες άπέναντι στούς κεφαλαιού­χους φιλανθρώπους, διατύπωσαν σ’ δλες τις Εποχές σοβαρώτατες παρατηρήσεις στό «σύστημα τών άγροικιών». Ό χ ι μονάχα πρέ­πει νά καταβάλουν τιμές μονοπωλίου γι’ αύτά τά σπίτια, Εφό- σον δ έργοστασιάρχης δέν Ιχει άνταγωνιστίς, άλλά καί σέ κάθε απεργία βρίσκονται άμέσως χωρίς στέγη, γιατί ό έργοστασιάρ­χης τούς πετά άμέσως στούς δρόμους, γεγονός πού καθιστά κά­θε άντίσταση πολύ δύσκολη. Μπορεΐ ό καθένας νά βρει κι άλλες λεπτομέρειες στό βιβλίο μου «Ή κατάσταση τής Εργατικής τά­ξης στήν ’Αγγλία». 'Ωστόσο ό κ- Σάξ σκέφτεται δτι δλα αύτά «είναι ζήτημα άν αξίζουν μιάν ανασκευή» (σελ. 111). Δέ θέλει μήπως νά κάνει τόν Εργάτη Ιδιοχτήτη στό σπιτάκι του; Άσφα-

* Πάνω ο’ αύτό sricr,; τό σημείο οί Άγγλο: κεφαλαιούχοι άπό καιρό εκπληρώσανε δ/.’. μονάχα ίλες τΙ·; άγαπητές επιθυμίες τοΰ κ. Ξάξ, μά καί τις ξ2—£ρασαν κατά πολύ. Τή Δευτέρα 11 ’Οκτωβρίου 1872, στό Μορπέθ, έ- :.ρδκειτο τό δικαστήριο vi επικυρώσει τούς εκλογικούς καταλόγους γιά τδ Κοι­νοβούλιο καί νά εγκρίνει τήν αίτηση εγγραφής στούς καταλόγους 2.000 μεταλλωρύχων. Μέ τήν εύκαιρία αύτή άποκαλύφτηκε δτι τδ μεγαλύτερο μέ­ρος άνάμεσα τους, σύμφωνα |ii τόν κανονισμό τού μεταλλείου στδ όποιο δούλευαν, Oi έπρεπε νά θεωρούνται δ χ ι σ ά ν ε ν ο ι κ ι α σ τ έ ς τών μ’.κρ'Τ'ν 3Γ.’.τ:··?ιν πού κατοικούσαν, μά μονάχα σάν κατέχοντες πού ή- σαν ά ν ε κ τ ο καί ποΰ, κάθε στιγμή καί χωρίς προειδοποίηση, μπο­ρούσαν νά πεταχτούν στδ δρόμο. (Ό ιδιοκτήτης τού μεταλλείου κι έκεΐνος τού σπιτιού ήταν φυσικά ενα καί τό αύτό πρόσωπο). Ό δικαστής αποφάσισε δτι αύτοί οί άνθρωποι δέν ήσαν ενοικιαστές, μά υπηρέτες κι δτι, σάν τέτοιοι δέν είχαν κανένα δ’καϊω;·α νά γραφτούν στούς καταλόγους. (DAILl* NEWS (26) 15 'Οκτωβρίου 1872).

137

λώς, καθώς δμως τά «αφεντικά πρέπει πάντα νά μπορ&ΰν νά δια­θέτουν τδ οίκημα γιά τδν αντικαταστάτη τοΰ έργάτη στήν περί­πτωση πού ό τελευταίος θ’ απολυόταν», τότε.. . έ! λοιπόν τότε. θά χρειαζότανε «γι’ αύτές τΙς περιπτώσεις μιά προφορική συμ- φωνία πού θά πρόβλεπε τδ άνακλητδ τής ιδιοκτησίας*»! (Σελ. 113).

Αΰτή τή φορά κατεβήκαμε μέ μιά άναπάντεχη ταχύτητα. Στήν αρχή έπρόκειτο νά κάνουμε τδν έργάτη ιδιοκτήτη τοΰ μι­κρού του σπιτιοΰ. Έπειτα μάς πληροφορούν δτι αύτδ είναι Αδύ­νατο στίς πόλεις καί μπορεΐ νά έφαρμοστεΐ μονάχα στήν ύπαι­θρο. Καί τώρα μάς δηλώνουν δτι άκόμα καί στήν ύπαιθρο αύτή ή ιδιοκτησία πρέπει νά είναι «ανακλητή έπειτα άπδ προφορική συμφωνία»! Μέ αύτδ τδ νέο είδος ιδιοκτησίας πού Ανακαλύφτη­κε άπ’ τδν κ· Σάξ γιά χρήση τών έργατών, μέ τή μεταμόρφωσή τους σέ κεφαλαιούχους «Ανακλητούς |ΐέ προφορική συ|ΐφωνία» ξα­ναβρισκόμαστε σώοι καί Αβλαβείς πάνω στή στέρεα γή. Κι Ιχου- •ιε τώρα ν’ Αναζητήσουμε έκεΐνο πού οί κεφαλαιούχοι καί οί άλ­λοι φιλάνθρωποι κάνανε π ρ α γ μ α τ ι κ ά γιά νά λύσουν τά προβλήματα τής κατοικίας.

I I

"Αν πρέπει νά πιστέψουμε τδν οόκτορά μας Σάξ, οί κύριοι κεφαλαιούχοι προσφέρανε τελευταία μιά σημαντική συμβολή στή λύση τής κρίσης τής κατοικίας καί σύγχρονα άποδείξανε δτι τδ πρόβλημα αύτδ μπορεΐ νά λυθεί μόνο πάνω στή βάση τοΰ κε­φαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής.

Καί κατά πρώτο λόγο, δ κ. Σάξ μάς αναφέρει . . . τή βονα- παρτιστική Γαλλία. Είναι γνωστδ δτι δ Λουδοβίκος Βοναπάρτης, τήν έποχή δπου λειτουργούσε στδ Παρίσι ή Διεθνής Έκθεση, διό­ρισε μιάν έπιτροπή, φαινομενικά γιά νά καταρτίσει μιάν ίκίεση σχετικά μέ τήν κατάσταση τών έργαζομένων τάξεων στή Γαλλία, στήν πραγματικότητα δμως γιά νά έμφανίσει αύτή τήν κατάσταση σάν Αληθινά παραδεισιακή, κι αύτδ πρδς μεγάλη δόξα τής Αύτο- κρατορίας. Καί στήν έκθεση αύτής τής έπιτροπής, πού αποτελά­ται άπδ τά πιδ διεφθαρμένα δργανα τοΰ βοναπαρτισμού, Αναφέ- ρεται δ κ. Σάξ γιά τδ μόνο λόγο δτι τ’ Αποτελέσματα τών έργα*:- ών τους «σύμφωνα μέ τήν ι δ ι α τ ή δ ή λ ω σ η τής έπιτρο­πής πού είχε άναλάβει αύτδ τδ έργο, είναι περίπου πλήρη γιά τή Γαλλία»! Καί ποιά είναι αύτά τ’ Αποτελέσματα; Άνάμεσα στους 89 ;ιεγάλους βιομηχάνους ή τίς μετοχικές έταιρεΐες πού δόσανε

138

πληροφορίες οί 31 δέν είχαν οικοδομήσει οδτε μιά έργατική κατοι­κία. "Οσον αφορά έκείνες πού οίκοδομήθηκαν, στεγάζουν, σύμ­φωνα μέ τήν έκτίμηση τοΰ Γδιου τοΰ κ· Σ ά ξ , τό πολύ 50.000 Εως 60.000 άτομα, καί άποτελοΰνται σχεδόν αποκλειστικά άπό δυό δωμάτια γιά κάθε οικογένεια.

Είναι αυτονόητο δτι κάθε κεφαλαιούχος πού, έξαιτίας τών δρων παραγωγής τής βιομηχανίας του — ύδραυλική δύναμη, ό- ρυχεΐα κάρβουνου, σίδερου καί άλλα κλπ. — είναι δεμένος μέ μιά συγκεκριμένη άγροτική τοποθεσία, πρέπει νά οικοδομήσει κα­τοικίες γιά τούς έργάτες του δταν δέν ύπάρχουν τέτοιες. Γιά νά Ιχουμε δμως μιάν άπόδειξη «γιά τή λανθάνουσα συνέ­νωση», «ίμιάν εύγλωτη άπόδειξη γιά τή μεγαλύτερη κατα­νόηση τοΰ προβλήματος τής κατοικίας καί τήν υψηλή του σημα­σία», «μιάν άρχή γεμάτη ύποσχέσεις» (σελ. 1 1 5 ) , πρέπει νά Εχου­με τή ριζωμένη συνήθεια νά πιστεύουμε στόν Γδιο τόν εαυτό μας- "Ά λλωστε καί σ’ αύτό έπίσης τό ση',ιεΐο οί βισμήχανοι τών δια­φόρων χωρών οιακρίνονται άνάμεσά τους σύμφωνα μέ τόν άντί- στοιχο έθνικό τους χαρακτήρα. Π .χ . δ κ. Σ άξ (σελ. 117) μάς διηγείται τ’ ακόλουθα:

Σ τ ή ν Α γ γ λ ί α , μ ο ν ά χ α έ ν τ ε- λ ώ ς τ ε λ ε υ τ α ί α παρατηρεϊται μιά αύξη- μένη δραστηριότητα τών έργοδοτών πρός αύτή τήν κατεύθυνση. Ειδικά πρόκειται γιά τ’ απομακρυσμένα χ<οριουδάκ·.α στήν ύπ αιθρο.. . Τ ό γεγονός δτι οί έρ­γάτες -ρέπει συχνά νά διατρέξουν ενα μακρύ δρόμο απ ' τόν κοντινότερο οικισμό στό έργοστάσιο κι δτι, φτάνοντας κιόλας έξαντλημένοι, προσφέρουν μιάν ά- νεπαρκή έργασία, νά τΐ κυρίως υ π ο κ ι ν ε ί τ ο ύ ς έ ρ γ ο δ ό τ ε ς ν ά χ τ ί σ ο υ ν κα­τοικίες γιά τό έργατικό τους προσωπικό. Σύγχρονα μεγαλώνει ό άριθμός έκείνων πού, ξεκινώντας άπό μιά β α θ ύ τ ε ρ η ά ν τ ί λ η ψ η τής κατάστασης, μπολιάζουν περισσότερο ή λιγότερο στή μ ε τ α ρ ­ρ ύ θ μ ι σ η τής κατοικίας δλα τά άλλα στοιχεία τής λανθάνουσας συνένωσης καί σ’ αύτούς χρωστοΰν τήν ϋπαρξή τους αύτοί οί άνθοΰντες συνοικισμοί. . . Τ ά Ονόματα τών ASHTON mb HTDE, ASHWORTH στό TURTON, GRAND ο τό BURr, GREG οτδ BOLLINGTON, MARSHAL ο-.ό LEEDS, STRUT ατό BKLPER, SALT οτό SAL- TAIRK AKI’.Oi'D οτό COPLEr άνάμε3α α- ’ 5λλα, είναι

139

άκριβώς γι’ αύτόν τό λόγο αρκετά καλά γνωστά στό Ενωμένο Βασίλειο.

Sancta simplicitas * καί άγνοια άκόμα πιό άγρια· Χυμβαίνει λοιπόν μονάχα «έντελώς τελευταία» στήν ’Αγγλία οί έργοστασιάρχες τής ύπαίθρου νά Ιχουν οικοδομήσει έργατικές κα­τοικίες! 'Οχι, άγαπητέ Κύριε Σάξ, οί Άγγλοι κεφαλαιούχοι είναι άληθινά μεγάλοι βιομήχανοι, δχι μονάχα μέ τό πουγγί τους, γΛ. καί μέ τό μυαλό τους. Πολύ πρίν ή Γερμανία άποχτήσει μιάν άληθινά μεγάλη βιομηχανία, είχαν καταλάβει δτι μέ τή βιομη­χανική παραγωγή στίς συνθήκες τής ύπαίθρου οί προκαταβολές γιά έργατικές κατοικίες άποτελοΰσαν Ινα άναγκαίο μέρος, άμε­σα καί Ι|ΐμεσα πολύ προσοδοφόρο, τοϋ συνολικού κεφαλαίου πού Ιπρεπε νά έπενδυθεΐ. Πολύ πρίν ή πάλη άνάιμεσα στόν Μπίσμαρκ καί στήν άστική τάξη δόσει στούς Γερμανούς τήν έλευθερία τοϋ συνεταιρίζεσθαι, στήν Αγγλία οί έργοστασιάρχες, οί ίδιοχτήτες τών μεταλλείων καί οί κύριο*, τών σιδηρουργείων είχαν άποχτή- σει τήν πείρα σχετικά μέ τήν πίεση πού μποροΰσαν ν’ ασκήσουν πάνω στους άπεργούς έργάτες, άν σύγχρονα ήσαν καί οί Ιδιοχτή- τες τών διαμερισμάτων, δπου κατοικούσαν οί έργάτες τους. «Οί άν- θοΰσες παροικίες» ένός Greg, ένός A shton , ένός Ash worth άνήκουν τόσο λίγο στήν έντελώς πρόσφατη περίοδο, πού, έδώ καί 40 κιόλας χρόνια, προβλήθηκαν, έν χορδαΐς καί τυμπά- νοις, σάν παράδειγμα άπ’ τήν άστική τάξη, δπως ό ίδιος τό έδειξα λεπτομερειακά έδώ καί 28 χρόνια (δές: «Ή κατάσταση τής έρ­γατικής τάξης στήν Α γγλία»). Οί παροικίες τοΰ M a r s h a l καί τοϋ Akroyd (Ιτσι γράφεται τ’ δνομά του) είναι περίπου τής ίδιας έποχή;. καί έκείνη τοΰ Strutt είναι άκόμα π·.ό παλιά, γιατί οί άρχές της άνάγονται στόν περασμένο αιώνα. Καί καθώς στήν Αγγλία υπολογίζουν σέ σαράντα χρόνια -τή μέση διάρκεια ένός έργατικοΰ διαμερίσματος, ό κ. Σάς μπορεΐ, μετρών­τας μέ τά δάχτυλά του, νά άντιληφθεΐ δ ίδιος γιά τήν κατάσταση έσχατου γηράσματος στό όποιο βρίσκονται τώρα αύτές «οί ανθού­σες παροικίες». Άκόμα περισσότερο, τό μεγαλύτερο ;ιέρος άπ’ αύτές δέ βρίσκεται πιά στήν έξοχή, έξ αίτιας τής τεράστιας έπέ- χτασης τής βιομηχανίας. Περικυκλώθηκαν σέ τέτοιο βαθμό οί περισσότερες άπό έργοστάσια καί σπίτια, πού σήμερα βρίσκονται νά είναι τοποθετημένε; στό κέντρο βρώμικων καί πνιγμένων στόν καπνό πόλεων, πού άριθμοΰν 20 μέ 30 000 κι άκόμα πιό πολ­λούς κατοίκους: Γεγονός πού δέν έμποδίζει στό παραμικρό τή γερ­

* Λατινικά στδ κείμενο. Χημχίνει: 4γία άφέλει*.

140

μανική άστική επιστήμη, έκπρόσωπούμενη άπ’ τόν κ. Σάξ, νά. ξαναπιάσει άπό τήν αρχή, σά νά μή συνέβη τίποτα, τις άγγλικές ύμνολογίες τοϋ 1840, ποΰ δέν ϊχουν ωστόσο τήν παραμικρή σημα­σία σήμερα.

Κι ό γέρο A kroyd! Ό καλός αύτός άνθρωπος ήταν, εί­ναι αλήθεια, ενας φιλάνθρωπος τής καλύτ€ρης ύποστάθμης. "Ε­τρεφε γιά τούς έργάτες του καί Ιδίως γιά τις έργάτριές του, μιά τέτοια άγάπη ποΰ οί ανταγωνιστές του στό Γιορκσάιρ, λιγότερο φιλάνθρωποι άπ’ αύτόν, είχαν τή συνήθεια νά λένε δτι κινού­σε τό έργοστάσιό του αποκλειστικά μέ τά δικά του παιδιά. Τό γεγονός ώστόσο αύτό δέν έμποδίζει τόν κ. Σάξ νά ισχυρίζεται δ- τι σ’ αύτές τ'ις ανθούσες παροικίες οί παράνομες γεννήσεις γίνον­ται δλο καί σπανιότερες (σελ. 118). ’Ασφαλώς οί παράνομες γεννήσεις έ κ τ ο ς τ ο ΰ γ ά μ ο υ , γιατί τά ώραΐα κα- ρίτσια παντρεύονται πραγματικά πολύ νέα στά βιομηχανικά Αγ­γλικά διαμερίσματα.

Στήν ’Αγγλία, έδώ καί πάνω άπό 60 χρόνια, Ιγινε κανόνας ή σύγχρονη οικοδόμηση εργατικών κατοικιών δίπλα σέ κάθε με­γάλο έργοστάσιο. Κι δπως ήδη τό είπαμε, πολλά άπ’ αύτά τά βιομηχανικά χωριά γίνανε κέντρα, γύρω άπ’ τά όποια συσσωμα­τώθηκε στή συνέχεια μιά βιομηχανική πολιτεία μ’ δλα τά δεινά πού συνεπάγεται. Αύτές λοιπόν οί παροικίες δέ λύσανε τό πρό­βλημα τής κατοικίας, αντίθετα είναι αύτές πού τ ό δ η μ ι-· ο ύ ρ γ η σ α ν στό δικό τους χώρο.

’Αντίθετα στις χώρες πού στόν τομέα τής μεγάλης βιομη­χανίας δέν κάνανε τίποτα άλλο άπό τό νά έναρμονίζουν τό βή­μα τους μ’ έκεΐνο τής ’Αγγλίας καί πού άλλωστε δέν άπόχτη- σαν παρόμοια βιομηχανία παρά μετά τό 1848, στή Γαλλία καί κυ­ρίως στή Γερμανία, ή κατάσταση είναι τελείως διαφορετική. ’Ε­κεί είναι οί τεράστιες φάμπρικες καί τά μεταλλουργικά έργο- στάσια — δπως τά έργοστάσια Σνάιντερ καί Κρεζό κι ιέκεΐνα. τοϋ Κρούπ στό Έσσεν — τά μόνα πού ύστερα άπό μακροχρό­νιους δισταγμούς, αποφασίζουν νά οικοδομήσουν μερικές έργατι- κές κατοικίες. Οί βιομήχανοι τής ύπαίθρου, στή μεγάλη τους πλειοψηφία, άφήνουν τούς έργάτες τους νά κάνουν χιλιόμετρα κά­τω άπ’ τή βροχή, τό χιόνι ή τόν καυτό ήλιο γιά νά πάνε τό πρωί στό έργοστάσιο καί νά γυρίσουν τό βράδυ στό σπίτι τους.. Αύτό συμβαίνει Ιδιαίτερα στίς όρεινές περιοχές: στά Βόσγια καί τήν ’Αλσατία στή Γαλλία, καθώς καί στίς κοιλάδες τοϋ Βοΰπερ, τοΰ Ζίγκ, τοΰ Άντζερ, τοϋ Λέν καί άλλων ποταμιών τής Βετσφα- λίας καί τής Ρηνανίας. Τό ίδιο συμβαίνει καί στά Μεταλλικά *0-

141

ρη. Στούς Γερανούς καί στούς Γάλλους ύπάρχει ή ίδια μικρό- πρεπη τσιγκουνιά.

Ό κ. Σάξ γνωρίζει πολύ καλά δτι ή γεμάτη υποσχέσεις άρ­χή, δπως καί ot άνθοΰσες παροικίες, σημαίνει κάτι λιγότερο άπό τίποτα. Προσπαθεί λοιπόν πρός τό παρόν ν’ άποδείξει στούς κε­φαλαιούχους τί θα^ιάσιες προσόδους μπορούν ν’ άποσπάσουν άπ’ τήν οικοδόμηση έργατικών σπιτιών. Μ’ άλλα λόγια έπιζητεΐ νά τούς ύποδείςει ενα νέο δρόμο γιά νά κατακλεύουν τούς έργάτες.

Πρώτα - πρώτα σάν παράδειγμα τούς παρουσιάζει μιά σει­ρά οίκοδομικών έταιρειών μισοφιλανθρωπικών, μισοκερδοσκοπι- κών, πού, στό Λονδίνο πραγματοποίησαν Ινα καθαρό κέρδος άπό4 ώς 6$ καί περισσότερο. Ό κ. Σάξ πραγματικά δέν Ιχει άνά­γκη νά μάς προσκομίσει τήν άπόδειξη δτι τό κεφάλαιο πού έ­χει έπενδυθεΐ σέ έργατικές κατοικίες, παράγει Ικανοποιητικά πο­σοστά κέρδους. Ή αίτία πού αύτές οί έπενδύσεις δέν είναι πο- λυαριθμότερες, είναι δτι τά άκριβότερα διαμερίσματα είναι άκό­μα πιό προσοδοφόρα γιά τόν ίδιοχτήτη. Ή προτροπή λοιπόν πού Απευθύνεται άπ’ τόν κ. Σάξ στούς κεφαλαιούχους ανάγεται ξα ­νά σέ μιά άπλή ήθική διδαχή.

"Οσον άφορα τις λονδρέζικες οίκοοομικές έταιρεΐες, πού σχε­τικά μ’ αύτές ό κ. Σάξ δημοσιεύει, σύμφωνα μέ τά παραπάνω, τά λαμπρά τους άποτελέσματα καί σύμφωνα μέ τή δική του ά- ρίθμηση— στήν όποία άναφέρει πρόσθετα καί δλες τΙς δυνατές κερ­δοσκοπίες — οικοδόμησαν συνολικά καί γιά δλη τήν περίοδο διαμερίσματα γιά 2.132 οικογένειες καί 706 έργένηδες, δηλαδή γιά λιγότερα άπό 15.000 πρόσωπα. Καί ύπάρχει ή άναισχυ- τία παρόμοιες παιδαριωδίες νά παρουσιάζονται στά σοβαρά στή Γερμανία σά μεγάλες έπιτυχίες, ένώ μονάχα στήν άνατολική πε­ριοχή τοΰ Λονδίνου Ινα έκατομμύριο έργάτες ζοΰν στίς χειρό­τερες τρώγλες. 'Ολες αύτές οί φιλανθρωπικές προσπάθειες εί­ναι στήν πραγματικότητα τόσο άξιοθρήνητα μηδαμινές πού πο­τέ δέν άναφέρθηκαν στις άγγλικές κοινοβουλευτικές έκθέσεις πού Ιχουν άσχοληθεΐ μέ τήν κατάσταση τών έργατών.

Δέ θά μιλήσουμε έδώ γιά τήν γελοία άγνοια τοΰ Λονδίνου πού έμφανίζεται σ’ δλη τήν έκταση αύτοΰ τοΰ άποσπάσματος. Έ ­δώ θά σημειώσουμε Ινα μονάι'.α πράγμα: ό κ. Σάξ θεωρεί δτι τά διαμερίσματα γιά τούς έργένηδες στό Σόχο έγκαταλεί^φτηκαν, γιατί σ’ αύτή τή συνοικία δέν μπορούσαν νά ύπολογίζουν σέ μιά πολυάριθμη πελατεία. Ό κ. Σάξ θεωρεί δλο τό West - End τοΰ Λονδίνου σά μιά πόλη πολυτελείας καί άγνοεϊ δτι άμέσως πίσω άπό τούς πιό κομψούς δρόμους τοΰ Λονδίνου βρίσκονται οΐ

142

•πιό άθλιε; έργατικές συνοικίες Ανάμεσα στίς όποιες καί ή συ­νοικία τοΰ Σόχο. Τό υποδειγματικό Ακίνητο γιά τό όποιο μιλά ■καί πού τό ξέρω έδώ καί 23 χρόνια, γνώρισε στήν Αρχή Αφθονία Ενοικιαστών, έγκαταλείφττ/κε δμως μετά γιατί κανένας δέν μπο­ρούσε νά κατοικήσει μόνιμα σ’ αύτό. Κι ώστόσο ήταν Ινα άπ’ τά καλύτερα.

Ή Ιργατική δ;κος πολιτεία τούΤΜυλχάους στήν ’Αλσατία, δέν άποτελει μιά έπιτυχία;

Λύτή ή έργατική πολ'.τεία τού Μυλχάους είναι τό ξεχωρι­στό άλογο παρέλασης τής αστικής τάξης τής ήπείρου, κατά τόν

ίδιο τρόπο πού οί τέως ανθούσες παροικίες τοϋ Ashton, Ashworth* G r e g καί λοιπές ήσαν στό παρελθόν γιά τους Άγγλους α­στούς. Δυστυχώς δέν είναι τό προϊόν τής «λανθάνουσας συνένω­ση;», αλλά τής συνένωσης ποΰ Ιχει γίνει άνάμεσα στή δεύτερη Γαλ­λική Αυτοκρατορία καί τούς Άλσατοΰς κεφαλαιούχους. Αύτή άπο- τελοϋσε μέρος τών σοσιαλιστικών πειραματισ^ιών τού Λουδοβίκου Βονάπαρτη, καί τό Κράτος κατέβαλλε τό 1)3 τοϋ κεφαλαίου. Μέσα σέ 14 χρόνια (ώς τό 1867) οικοδόμησαν 800 μικρά σπί­τια δπου σύμφωνα μ’ ενα έλαττωματικό σύστημα (ποΰ θά ήταν Α­δύνατο νά χρησιμοποιηθεί στήν ’Αγγλία δπου κατανοούν καλύ­τερα αύτά τά πράγματα) ot έργάτες γίνονται ίδιοχτήτες κατα­βάλλοντας κάθε μήνα καί γιά ενα χρονικό διάστημα 13 ώς 15 έτών Ινα υπερυψωμένο νοίκι. Λυτός ό τρόπος απόχτησης, πού Ε­χει εΐσαχθεϊ άπό καιρό στούς αγγλικούς οικοδομικούς συνεται­ρισμούς, δπως θά τό δούμε στή συνέχεια, δέν μπορούσε φυσικά νά Εφευρεθεί άπ’ τούς ’Αλσατούς βοναπαρτιστές. Οί προσαυξήσεις στό νοίκι γιά τήν άπόχτηση σπιτιών είναι άρκετά υψηλές, συγκρι- νόμενες μ’ έκεΐνες ποΰ έφαρμόζονται στήν ’Αγγλία: π.χ. άφοϋ πλήρωσε 4.500 φράγκα στό διάστημα 15 χρόνων, 6 έργάτης ά- ποχτά ενα σπίτι πού 15 χρόνια νωρίτερα άξιζε 3.300 φράγκα. Ά ν ό έργάτης θέλει νά μετακομίσει ή άν Ιχει καθυστερήσει στήν καταβολή τοϋ ενοικίου, Ιστω καί γιά μιά μηνιαία δόση (σ’ αύτή τήν περίπτωση μπορεΐ νά τόν έξώσουν), τοϋ προσμετρούν 6,8% τής άρχικής άξίας τού σπιτιού σάν έτήσιο νοίκι (δηλαδή 17 φράγ­κα μηνιαία γιά ενα σπίτι πού άξίζει 3.000 φράγκα) καί τοΰ Απο­δίνουν τό υπόλοιπο, μά χωρίς ο δ τ ε μ ι ά π ε ν τ ά ρ α τ ό κ ο . Καταλαβαίνουμε δτι ή κοινωνία, χωρίς νά μιλήσουμε γιά τή βοήθεια τοϋ Κράτους, μπορεΐ νά πλουτίσει μ’ αύτή τή μέ­θοδο. Καταλαβαίνουμε έπίσης δτι οί κατοικίες ποΰ παραδίνονται κάτω άπό αύτές τις συνθήκες καί πού, Αφού βρίσκονται Εξω άπό

143

τήν πόλη, είναι μισοαγροτικές, είναι πολύ άνώτερες άπό τις: παλιές στρατώνες στήν Γδια τήν πόλη.

Δέ θά μιλήσουμε γι4 τις άξισθρήνητες απόπειρες πού I - γιναν στή Γερμανία καί πού τή φτώχεια τους τήν άναγνωρίζει κι ό ίδιος ό κ. Σάξ. (Σελ, 157).

Τί λοιπόν μάς άποοείχνουν αύτά τά παραδείγματα; "Οτι ή οικοδόμηση εργατικών κΛβοικιών, άκόμα κι δταν δέν Ιχουν πο- δοπατηθεΐ βλοι οί νότιοι τής ύγιεινής, είναι άποτοδική άπό τήν άποψη τοΰ εισοδήματος γιά τούς κεφαλαιούχους. Αύτό ποτέ δέν τό άρνηθήκαμε. "Ολοι μας τό ξέραμε άπό πολύ καιρό. Κ ά θ ε έπένδυση κεφαλαίων πού άνταποκρίνεται σέ μιά άνάγκη άποδεί- χνεται προσοδοφόρος δταν γίνεται ορθολογική εκμετάλλευσή της. Τό πρόβλημα είναι άκριβώς νά μάθουμε γιατί, π α ρ ά τ ό γ ε ­γ ο ν ό ς α ύ τ ό , συνεχίζεται ή κρίση τής κατοικίας. Γιατί παρ’ δλ’ αύτά, οί κεφαλαιούχοι δέ φροντίζουν ώστε οί έργάτες νά Ιχουν ύγιή καί σέ άριθμό ικανοποιητικό οΙκήματα; Καί γιά μιά άκόμα φορά ό κ. Σάξ δέν κάνει άλλο άπό τό ν’ άπευθύνει έ- ξορκισμούς στούς κεφαλαιούχους καί δέ μάς δίνει τήν παραμικρή απάντηση. Έμεις είμαστε έκεΐνοι, πού προηγούμενα δόσαμε ήδη τήν άληθινή άπάντηση.

Τό κεφάλαιο, κι αύτό είναι τώρα τελειωτικά καθορισμένο, δέ θ έ λ ε ι νά καταργήσει τή σπάνη στά διαμερίσματα, ά­κόμα κι άν ήταν σέ θέση νά τό κάνει. Δέν άπομένουν παρά δυό άλλες διέςοδες: ή αλληλοβοήθεια άνάμεσα στούς έργαζόμενους καί ή βοήθεια τού Κράτους.

Ό κ. Σάξ, ενθουσιώδης όπαδός τής άλληλοβοήθειας, ξέρει νά. μάς μνημονεύσει τά θαύματα τής τελευταίας καί στόν τομέα τοϋ προβλήματος τής κατοικίας. Δυστυχώς ύποχρεώνεται άπ’ τήν άρχή νά παραδεχτεί δτι ή άλληλοβοήθεια δέν μπορεΐ νά είναι α­ποτελεσματική παρά μονάχα έκεΐ δπου ύπάρχει τό σύστημα τών άγροικιών ή τουλάχιστον έκεΐ δπου τό σύστημα αύτό είναι έφαρ- μόσιμο, δηλαδή ξανά άποκλειστικά στήν ύπαιθρο. Στίς μεγάλες πόλεις, τό ίδιο καί στήν ’Αγγλία, έφαρμόζεται σέ μιά πολύ περιο­ρισμένη κλίμακα. Στή συνέχεια άναστενάζει ό κ. Σάξ:

. . .ή μεταρρύθμιση μέ τήν άλληλοβοήθεια δέν μπορεΐ νά πραγματοποιηθεί παρά μονάχα μέ Ιναν έ- λιγμό καί, ξεκινώντας άπ’ αύτό, π ά ν τ α κα­τά τρόπο άτελή, δηλαδή στό μέτρο μονάχα πού ή άρ­χή τής άτομικής Ιδιοχτησίας διαθέτει Ικανοποιητική δύναμη γιά ν’ άντιδράσει στό θέμα τής ποιότητας τής κατοικίας.

144

■Κι αύτό έπίσης παραμένει άμφισβητήσιμο. 'Οπωσδήποτε, «ή άρχή τής ατομικής ιδιοκτησίας» δέν άντέδρασε στό παραμικρό, γι* νά τήν μεταρρυθμίσει, πάνω στή «βάση τής ποιότητας» τοΰ στύλ τβΰ συγγραφέα μας. IIαρ’ δλα αύτά, ή Αλληλοβοήθεια πρα­γματοποίησε στήν ’Αγγλία τέτοια θαύματα «πού δλα δσα Ιγιναν έκεΐ πρός άλλες κατευθύνσεις γιά νά λυθεί τό πρόβλημα τής κα­τοικίας Ιχουν σ’ ε ύ ρ ύ μ έ τ ω π ο ξ ε π ε ρ α σ τ ε ΐ » . Πρόκειται γιά τίς αγγλικές building societies καί άν5 κ. Σάξ τούς αφιερώνει μια πιό εκτενή μελέτη, είναι ανάμεσα στ’ άλλα γιατί:

.... σχετικά μέ τή φύση τους καί τήν άποτελε- σματικότητά τους Ιχουν διαδοθεί ψεύτικες ή έντελώς ανεπαρκείς πληροφορίες. Οί άγγλικίς building societies δέν είναι στό παραμικρό------ οικοδο­μικές έταιρεΐες ή συνεταιρισμοί. Είναι πολύ περισσό­τερο αύτό πού θά μπορούσαμε νά τό όνομάσουμε «ενώ­σεις γιά τήν απόκτηση οικιών». Έχουν έπιοίωξη, χάρη στίς συνεισφορές τών μελών τους, νά συγκεντρώ­σουν ενα χρηματικό απόθεμα μέ τό όποιο, (στό μέτpJ τών μέσων πού διαθέτουν) θά τούς χορηγοΟν δάνεια γιά τήν άγορά ένός σπιτιοΰ... Ή building socie­ty είναι ετσι ενα ταμιευτήριο γιά Ινα μέρος τών μελών της, καί γιά τό άλλο, ενα ταμείο δανειοδότη­σης. Αύτές οί εταιρείες είναι κατά συνέπεια Ιδρύμα­τα ένυπόθηκης πίστωσης, προσαρμοσμένα στίς ανά­γκες τοΰ έργάτη, δπου κυρίως αφιερώνουν . . . τις οι­κονομίες τών έργατών . . . γιά νά βοηθοΰν τούς τα­ξικούς συντρόφους τών καταθετών στήν άπόχτηση ή τήν οίκοδόμηση μιας κατοικίας. “Οπως μποροΰμε. νά τό ύποθέσουμε, αύτά τά δάνεια παραχωροΰνται έναν­τι ύποθήκης πάνω στό Αντικείμενο τής συναλλαγής καί κατά τέτοιο τρόπο πού ή άπόσβεσή τους πραγμα­τοποιείται μέ σύντομες δόσεις, πού περιλαβαίνουν τόν τόκο καί τήν Απόσβεση------Ό τόκος δέν κατα­βάλλεται στούς καταθέτες, μά έγγράφεται στό λογα­ριασμό τους μέ τό σκοπό ν ά δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι σ ύ ν θ ε τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α . . . Ή Ανάληψη τών καταθέσεων, αυξημένων μέ τούς τόκους . . . μπο- ρεΐ νά γίνει έποιαδήποτε στιγμή δστερα Από μιά μη­νιαία προειδοποίηση (σελ. 170 - 172). Στήν ’Αγγλία

14510

υπάρχουν περισσότερε; άπό 2-000 ένώσεις αύτοϋ τοΰ εϊδδυς . . . Τό κεφάλαιο πού Ιχει συσωρευτεΐ Ανέρχε­ται περίπου σέ 16.000.000 λίρες στερλίνες χαΐ 100.000 έ ρ γ α τ ι κ έ ς οικογένειες Ιγιναν, χάρη σ’ αύτό τό σύστημα, ot ίδιοχτήτες μιβς έστίας. Πρό­κειται γιά μιά κοινωνική κατάκτηση πού Ασφαλώς βέ θά μπορέσουμε σύντομα νά τήν έξισώσουμε |*έ κά- ποιαν άλλη (σελ. 174).

Δυστυχώς καί S5& έπίσης ύπάρχει Ινα άλλά πού φτάνει κου­τσοί νοντας.

’Αλλά αύτό στό παραμικρό δέ μάς π ρ ο σ φ έ- ρ ε ι άκόμα μιά πλήρη λύση τοΟ προβλήματος. Καί πρώτα - πρώΐα γιά τό λόγο δτι ή Απόχτηση μιάς κα­τοικίας είναι προσιτή . . . μονάχα στούς έργάτες πού ή κατάστασή το*ς . ε ί ν α ι π ρ ο ν ο μ ι ο ύ χ α... Καί πρέπει νά σήμειώσουμε δτι οί έπιταγές τής ύγιει- νής συχνά τηροϋντβι κατά τρόπο Ανεπαρκή, (σελ. 176).

Στήν ήπειρο, «αυτός 6 τρόπος συνενώσεων. . . δέ βρίσκει παρά ενα περιορισμένο πεδίο έφαρμογής». ΠροΟποθέττουν τό σύ­στημα τών Αγροικιών πού έδώ δέν ύπάρχει παρά μόνο στήν ύ­παιθρο. Έκεΐ δμως οί έργάτες δέν είναι Αρκετά ώριμοι γιά τήν Αλληλοβοήθεια. Ά π ’ τήν άλλη στίς πόλεις, δπου θά μποροΟσαν νά σχηματιστοΟν Αληθινοί οικοδομικοί συνεταιρισμοί, «παρεμβαί­νουν σοβαρές καί τεράστιες δυσκολίες κάθε είδους* (σελ. 179) · Δέ θά μποροΟσαν νά οίκοδομήσουν στήν πράξη παρά μόνο Αγροι­κίες καί αύτό είναι Αδύνατο στίς μεγάλες πόλεις. Μ’ Ινα λόγο, δέν είναι «σ’ αύτή τή μορφή τής συνεταιριστικής Αλληλοβοήθει­ας» πού μπορεΐ «ν’ Ανήκει κάτω Απ’ τΙς σύγχρονες συνθήκες — καί δύσκολα έπίσης σ’ Ινα προσεχές μέλλον — ό κεφαλαιώδης ρόλος στή λύση τοΟ ζητήματος πού μάς Απασχολεί». Αύτοί οί οικοδομικοί συνεταιρισμοί βρίσκονται πραγματικά «στό στάδιο τών πρώτων Αρχών, τών έμβρυωδών». . . Καί αύτή ή διαπίστωση Ι­σχύει Ακόμα καί γιά τήν ’Αγγλία» (σελ. 181).

"Ετσι ot κεφαλαιοϋχοι δέ θ έ λ ο υ ν καίοί έργάτες δέν μ π ο ρ ο 0 ν. θά μπορούσαμε λοιπόν μ’ αύτά νά κλείσου με αΰ- τό τό κεφάλαιο, άν δέν ήταν Απαραίτητο νά κάνουμε μερικές διευ- κρίνήσεις σχετικά μέ τΙς Αγγλικές building Socitiese, ποΰ

146

ot άστοί τής άπόχρωσης Schulze - Delitzsh δίνουν συνεχώς σάν παράδειγμα στούς έργάτες μας.

Αύτές οί building societies δέν είναι έργατικές ένώ- σεις καί κύρια έπιδίωξή τους δέν είναι άκόμα περισσότ€ρο νά προμηθεύουν στούς έργάτες σπίτια πού νά τούς ανήκουν. ’Αντίθε­τα θά δούμε δτι έδώ πρόκειται γιά μιά έξαίρεση. Ot building i>ocietics είναι ουσιαστικά κερδοσκοπικές έπιχειρήσεις, τόσο οί μικρές άρχικές έταιρεϊες δσο καί ot μεγάλες μιμήτριές τους. Σ ’ Ι- να καφενείο— κανονικά μέ ύποκίνηση τοϋ άφεντικοϋ τοϋ καταστή­ματος, κι δπου •στό μέλλον θά συνέρχονται ot βδομαδιάτικες συγ­κεντρώσεις— Ινας αριθμός άπό τακτικούς πελάτες καί οί φίλοι τους, παντοπώληδες, επιμελητές, έμπορικοί απεσταλμένοι, τεχνίτες καί άλλοι μικροαστοί,— καμιά φορά καί κανένας έργάτης κατασκευής μηχανών ή όποιοσδήποτε άλλος έργαζόμενος πού νά άνήκει στήν ά- ριστσκρατία τής τάξης του — συγκροτούν Ιναν οικοδομικό συνε­ταιρισμό. ΑΙτία είναι συνήθως ή τυχαία Ανακάλυψη άπ’ τόν ιδιοκτήτη τοΰ καφενείου ένός γηπέδου γιά πούληση, σέ σχετικά καλή τιμή, στή γειτονιά ή όπουδήποτε άλλοΰ. Τά περισ­σότερα άπ’ τά μέλη δέν είναι προσκολημένα έξ αίτιας τής Απα­σχόλησής τους σ’ Ινα καθορισμένο μέρος. Πολυάριθμοι παντοπώ­λες χαί τεχνίτες διατηρούν στήν πόλη Ινα έμπορικό οίκημα ά- νεξάρτητα άπό τήν κατοικία τους. ’Εκείνος πού μπορεΐ νά Ιχει κατοικία προτιμά νά κατοικεί Ιξω άπ’ τήν καπνισμένη πόλη παρά μέσα σ’ αύτήν. ’Αγοράζεται λοιπόν ή σχετική έδαφική I- κταση καί οικοδομούν δσο τό δυνατό περισσότερες άγροικίες. Ή πίστωση τών πιό εύτυχισμένων έπέτρεψε τήν άγορά του. Οί ε­βδομαδιαίες καταβολές, μέ μερικά μικρά δάνεια, καλύπτουν τά έβδομαδιαΐα Ιξοδα τής οικοδομής. Στά μέλη πού άποβλέπουν στήν άπόχτηση ένός σπιτιοϋ παραχωρούν τις άγροικίες μέ κλήρωση στό μέτρο πού άποπερατώνονται, ένώ αύτοί πού τις άποχτοΰν κα­ταβάλουν πέρα άπ’ τό νοίκι άπόσβεσης τήν τιμή τής άγοράς. Ot άγροικίες πού άπομένουν εΓτε νοικιάζονται είτε πουλιοΰνται. "Ο­σον αφορά τήν οίκοδομική έταιρεία, άν πραγματοποιήσει έπικερ- δείς έπιχειρήσεις συσσωρεύει μιά περιουσία περισσότερο ή λιγότε- jpo ση;ιαντική, πού παραμένει στή διάθεση τών μελών της δσον και­ρό πληρώνουν τις συνδρομές τους. Αύτό τό ποσό μοιράζεται μεταξύ τους άπό καιρό σέ καιρό ή δταν διαλυθεί ή έταιρεία. Τέτοια εΓναι ή ζωή τών 9 στίς 10 οικοδομικών έταιρειών στήν ’Αγγλία. Ot άλ­λες εΓναι έταιρεϊες περισσότερο σημαντικές, πού καμιά φορά ι­δρύονται κάτω άπό πολιτικές ή φιλανθρωπικές προφάσεις. Ό μως κύριος σκοπός τελικά παραμένει πάντα νά προμηθεύει στίς οίκο-

147

νομίες τ ή ς μ ι κ ρ ή ς α σ τ ι κ ή ς τ ά ξ η ς μια επωφελέστερη ύποθηκευτική τοποθέτηση, μέ καλούς τόκους καί μερίσματα σάν προοπτική, χάρη στήν κερδοσκοπία πού γίνεται πάνω στήν Ιγγεια ιδιοκτησία.

Τό παράδειγμα μιας άπ’ τίς σπουδαιότερες, άν δχι τής σπου­δαιότερης, άπ’ αύτές τΙς έταιρεΐες μάς δείχνει τό είδος τών πε­λατών πάνω στούς όποιους ύπολογίζουν. 'HBirkbeckBuildingSo ciety, 29-30 SouthamptonBulldings, Chancery Lane,Londres— τής όποίας τά έσοδα άπό τήν ίδρυσή της ξεπερνάνε τά 10 καί 1) 2 εκατομμύρια λίρες στερλίνες, πού άπ’ αύτά Ιχει έπένδυσει στίς Τράπεζες καί σέ κρατικά χρεώγραφα, 461.000 λίρες (70 έκα- τομμύρια τάληρα) καί πού άριθμεΐ τώρα 21.441 μέλη καί κατα­θέτες — έμφανίζεται στό κοινό κατά τόν άκόλουθο τρόπο:

Ή πλειοψηφία τών άνθρώπων Ιχουν έξοικειωθεΐ μ’ αύτό πού όνομάζεται «τριετές σύστημα» τών κατα­σκευαστών πιάνων, πού σύμφωνα μ ̂αύτό δλοι έκεΐνοι πού νοικιάζουν ενα πιάνο γιά τρία χρόνια γίνονται ιοιοχτήτες του δταν αύτό τό χρονικό διάστημα διαρ- ρεΰσει. Πριν άπό τήν εισαγωγή αΰτοΰ τοΰ συστή;ια- τος, ήταν, γιά τά πρόσωπα μ’ ενα περιορισμένο είσό- οη|ΐα, τό ίδιο δύσκολο νά προμηθευτούν ενα καλό πιά­νο δσο κι ένα σπίτι. Πλήρωναν κάθε χρόνο γιά τό νοίκιασμα τοΰ πιάνου καί πλήρωναν δυό ή τρεις φορές τήν άξία του. Αύτό δμως πού πραγματοποιείται μ’ 2- να πιάνο μπορεΐ νά γίνει καί μ’ Ινα σπίτι. . . 'Ωστό­σο έπειδή ή τιμή ένός σπιτιού είναι υψηλότερη . . . απαιτεί ενα μακρύτερο χρονικό διάστημα γιά ν’ ά- ποσβεστεΐ ή τιμή άγοράς μέ τό νοίκι. Γι’ αύτό σέ διάφορες συνοικίες τοΰ Λονδίνου καί τών περιχώρων του, οί διευθυντές συνήψαν συμφωνίες μέ τούς ίδιο- χτήτες τών σπιτιών κι είναι Ιτσι σέ θέση νά προσφέ­ρουν στά μέλη τής Birkbeck Building Society (καθώς καί σ’ άλλες) μιά μεγάλη έπιλογή σπιτιών στίς πιό διαφορετικές συνοικίες. ΟΕ διευθυντές Ιχουν τήν πρόθεση νά έφαρμόσουν Ινα σύστημα πού σύμφωνα μ’ αύτό τά σπίτια θά νοικιάζονται γιά 12 καί 1)2 χρόνια καί θά γίνονται στό τέλος αύτής τής περιό­δου, κι άν τό νοίκι πληρώνεται τακτικά, άπόλυτη Ι­διοκτησία τοΟ έ νοίκια στή, χωρίς άλλη όφειλή όποιασ- δήποτε φύσης. . . Ό ένοικιαστής μπορεΐ έπίσης ν’ άποχτήσει μέ συμβόλαιο Ινα συντομώτερο χρονικό δ-

Ϊ48

ριο μ.’ Ινα ύψηλότερο νοίκι ή Ινα πιό Απομακρυσμένο χρονικό δριο μ’ Ινα χαμηλότερο νοίκι. . . Τά πρόσω­πα μέ περιορισμένα εισοδήματα, ot έμποροΟπάλληλοι ή ot υπάλληλοι καταστημάτων, άνάμεσα σ’ άλλους, μποροϋν νά γίνουν ανεξάρτητοι άπ’ όποιονδήποτε ίδιο- χτήτη οικίας μέ τό νά γίνουν μέλη τής Birkbeck Building Society.

Νά τί είναι σαφές. Δέν πρόκειται στό παραμικρό γιά έργά- τες, μά γιά πρόσωπα πού ϊχουν περιορισμένα είσοδήματα, γιά ύ- πάλληλους καταστημάτων καί γιά έμποροΟπαλλήλους, κλπ., κι έπΐ πλέον ύποθέτουν δτι γενικά οί μελλοντικοί δικαιούχοι θ ά δ ι α θ έ τ τ ο υ ν ή δ η ά π ό Ι ν α π ι ά ν ο - Στήν πραγματικότητα, έδώ δέν πρόκειται σέ καμιά περίπτωση γιά έρ­γάτες, μά γιά μικροαστούς καί γιά κείνους πού θέλουν καί μ π ο ­ρ ο ύ ν νά γίνουν ίδιοχτήτες, γιά πρόσωπα δηλαδή πού τά είσοδή- ματά τους, Ακό|ΐα κι δταν είναι περιορισμένα, μεγαλώνουν γενικά προοδευτικά, δπως έκεΐνα τών έμποροϋπαλλήλων καί τών Ανάλο­γων κλάδων, ένώ τά Ισοδα τοΟ έργάτη στήν καλύτερη άπό τις περι­πτώσεις, παραμένουν σταθερά. Στήν πραγματικότητα ύποβιβάζον- ται στό βαθμό πού μεγαλώνει ή οίκογένειά του καί ot άνάγκες τους. Έτσι, μονάχα ενας μικρός Αριθμός έργατών μπορεΐ κατ’ έ- ξαίρεση νά συμ|ΐετέχει σέ τέτοιες έταιρεΐες. Τά Εσοδά τους είναι άπ’ τή μιά πολύ μικρά, κι άπ’ τήν άλλη πολύ άβέβαια γιά νά μπορούν ν’ αναλαμβάνουν ύποχρεώσεις γιά 12 καίΐ) 2 χρόνια. Οί λίγες εξαιρέσεις στίς όποιες τά πιό πάνω δέν ϊχουν έφαρμογή είναι είτε έργάτες πού πληρώνονται καλύτερα άπ’ δ,τι ισχύει γε­νικά είτε αρχιεργάτες*

Έ ξ άλλου, καθένας μπορεΐ νά διαπιστώσει δτι οί βοναπαρτι- στές τής έργατούπολης τοϋ Μυλχάουζ δέν είναι παρά ot Αξιο­θρήνητες Απομιμήσεις αύτών τών οικοδομικών έταιρειών, πού εί­ναι στήν υπηρεσία τών Άγγλων μικροαστών. Ή μόνη διαφορά

* Ν4 άκό|ΐα μερικέ; συγκεκριμένες περιπτώσεις σχετικές μέ τή δρα­στηριότητα ειδικά τών λονδρέζικων οικοδομικών έταιρειών. Είναι γνωστό δτι τδ έδαφος τοΟ Λονδίνου άνήκει σχεδόν δλοκληρωτικά σέ μιά δωδεκάδα Γ.εΰίηοο Αριστοκράτες, ανάμεσα ατούς δποίους ot δοΟκες τοΟ Ούστμίνστβρ, τοΟ Μπετφδοντ τοί Πόρτλαντ, κλπ., κατέχουν τήν Οψηλότερη βαθμίδα. ’Αρχικά &Τχαν νοικιάσει τά έϊάφη γιά 99 χρόνια καί δταν παρέλθει αΰτδς δ χρόνος, αύτά 84 ξαναγυρίσουν στήν κατοχή τους μέ δ,τι Οπάρχει έπάνω τους. Νοι-

149

εϊναν δτι οί πρώτοι, παρά τή βοήθεια πού χορηγείται άπ’ τό Κράτος, κατακλέβουν τούς πελάτες τους πολύ περισσότερο άπ’ δτι οί άγγλικές έταιρεϊες. Ot συνθήκες λειτουργίας τους είναι στό σύνολό τους λιγότερο φιλελεύθερες άπό έκεΐνες πού έπικρατοΰν γενικά στήν ’Αγγλία. Ένώ στήν ’Αγγλία ύπολογίζουν τά άπλά καί σύνθετα συμφέροντα κάθε δόσης καί τά άποδίνουν έπειτα άπό προειδοποίηση ένός μηνός, οί έργοστασιάρχες τοϋ Μύλχάουζ τσε­πώνουν δλους τούς τόκους καί άποδίνουν μονάχα τό ποσό πού καταβλήθηκε σέ, κουδουνιστά καί ζυγισμένα μέ τή νομισματο- στάθμη, μετρητά νομίσματα. Καί κανένας, μπροστά σ’ αύτή τή διαφορά δέ θά έκπλαγεϊ περισσότερο άπ’ τόν κ. Σάξ πού δλα αύ­τά τά άνέγραψε στό βιβλίο του χωρίς νά τό ξέρει.

ΊΙ έργατική λοιπόν αλληλοβοήθεια έπίσης δέ δίνει τίποτα. Άπρμένει ή κρατική βοήθεια. Τί μάς προσφέρει δ κ. Σάξ άπ’ αύ­τή τήν άποψη; Μάς προτείνει τρία πράγματα:

Πρώτα: τό Κράτος πρέπει νά προβλέπει μέ.τή νομοθεσία του καί τή διοίκησή του τήν κατάργηση ή τή βελτίωση κάθε πράγματος, πού κατά τόν ένα ή

χιάζουν τώρα τά σπίτια γιά μιά πιδ σύντομη χρονική διάρκεια, π.χ. 39 χρό­νια, μαζύ μ* αύτδ πού δνομάζουν ρήτρα έπιδιόρθωσις (REPAIRING LEA­SE) , Βπου σύμφωνα μ’ αύτήν 6 ένοικιαστής τοΟ σπιτιοΟ όφείλει νά τδ έχει καί νά τδ κρατά σέ καλή κατάσταση. Μόλις ΟπογραφεΙ τδ συμβόλαιο ένοι- -λίασης'ό ιδιοκτήτης τοΰ έδάφους άποστέλλει τδν άρχιτέκτονά του καί τδν έξουσιο5οτημέν«- ύπάλληλο τής αστυνομίας γιά τΙς οίκοδομές τής περιοχής (Sl)HVErOR) γιά νά έπιθεωρσουν τδ σπίτι καί νά καθορίσουν τΙς αναγκαίες £πιδ’.ορθ<ι>σε’.ς. Συχνά αύτές ο! τελευταίες είναι πολύ σημαντικές, καί φτΐ- νουν &ί τδ σουβάντισμα τής πρόσοψης, τήν έπισκευή τής στέγης, κλπ. Τό­τε 6 ένοικιαστής καταθέτε-. σάν έγγύηση τδ συμβόλαιο ένοικίασης σέ μιά οικοδομική έταιρεία καί εισπράττει Τδ αναγκαίο χρήμα —ώς 1.000 καί περισσότερες λίρες στερλίνες γιά Ινα έτήσιο νοίκι 130 έως 160 στερλινών,— οάν προκαταβολή γιά νά έκτελστοΟν οΐ έπιδιορθώσεις μ’ έξοδά τον. Αύτές λοιπόν ot οίκοδομικίς έταιρεϊες γίνανε ένας σημαντικός μεσολαβητής σ’ έ­να σύστημα, πού έχει γιά σκοπό νά έπιδιορβώνει άκατάπαυστα καί νά δια­τηρεί σέ καλή κατάσταση τά σπίτια τοΟ Λονδίνου πού άνήκουν στούς μεγά­λους γαιοχτήμονες άριστοκράτες, κι αύτδ χωρίς νά έπιβαρύνονται μέ έξοδα τοΟ κοινοΟ. Κι αύτδ θά άποτελέσει γιά τούς έργάτες τή λύση τοΟ προβλή­ματος τής κατοικίας! (Σημείωση ΤοΟ Ένγκελς γιά τήν έκδοση τοΟ 1887).

ΙδΟ

τόν άλλον τρόπο, συνεπάγεται μιά έπιδείνωση τής κρί­σης τής κατοικίας για τις έργαζόμενες τάξεις (σελ- 187).

Συνεπώς: αναθεώρηση τής νομοθεσίας πού Αφορά τήν οίκο- δαμή καί απαλλαγή άπό κάθε έπιβάρυνση τών οικοδομικών έται-

πρός τό σκοπό νά οίκοδομοϋν φτηνότερα. Ό μως στήν ’Αγ­γλία ?ώτή ή νομοθεσία είναι περιορισμένη στό έλάχιστο, ol οI- κοδί^κές έταιρεΐες είναι έλεύθερες δπιος ό άέρας, κι ώστόσο υ­πάρχει ή κρίση τής κατοικίας. Άκόμα, τώρα χτίζουν τόσο φτηνά πςύ τά σπίτια τρέμουν στό πέρασμα ένός κάρου καί καθημερινά συμβαίνει όρισμένα άπ’ αύτά τά σπίτια νά γκρεμίζονται. Χτές Ακόμα, στίς 25 ’Οκτωβρίου 1872, Ιξη σπίτια καταρρεύσανε ξαφνι­κά «ίτδ Μάντσεστερ, τραυματίζοντας βαριά Ιξη έργάτες. Δέν εί­ναι λοιπόν αύτή ή λύση τοΟ προβλήματος.

Δεύτερο: οί δημόσιες αρχές πρέπει νά έμποδίζουν τόν πολίτη, πού, έξαιτία; τοϋ περιορισμένου άτομι- σμοΰ του, διαδίδει τήν αρρώστια ή τήν προκαλεΐ *κ νέου.

Επιθεώρηση λοιπόν ύγειονομική καί ασφάλειας τών έργατι- κών κατοικιών, άπόφαση πού έξουσιοδοτεΐ τις Αρχές νά κλείνουν τίς Ανθυγιεινές καί σέ κακή κατάσταση κατοικίες, δπως αύτό έ- φαρμόστηκε στήν ’Αγγλία άπό τά 1857. II ώς δμως έφαρμόστη- κε; Ό πρώτος νόμος τοΰ 1855 Nuisances Removal Act*) ίμεινε «γράμμα νεκρό», δπως τό Αναγνωρίζει ό κ. Σάξ, καί τό !8ιο συνέβη καί μέ τόν δεύτερο τοΰ 1858 Local Government A c t**) (σελ. 197). ’Αντίθετα ό κ. Σάξ πιστεύει δτι ό τρίτος,

i Artisans Duellings Act***, πού Ισχύει μονάχα γιά τις πό­λεις μέ περισσότερους άπό 10.000 κατοίκους «μάς προσκομίζει Α­ναμφισβήτητα μιάν εύγλωττη Απόδειξη τών ύψηλών βλέψεων τοΰ Βρετανικού Κοινοβουλίου στά κοινωνικά θέματα» (σελ. 199), ένώ αύτή ή βεβαίωση μάς προσάγει ξανά μιάν «εύγλωττη Απόδειξη» γιά τήν δλοκληρωτική άγνοια τών Αγγλικών πραγμάτων πού δια­κρίνει τόν κ· Σάξ. Τό δτι «στά κοινωνικά θέματα», ή ’Αγγλία πρόκειται κατά πολύ άπό τήν ήπειρό μας, είναι ή προσωποποίη­

* Ν4μ«ς τήν πα?εμπόδιση έΓ.·ζήμ:ων (στή δτ,μόαια ΰγε(α) πράξεων.** Νόμος σχετικός μέ τήν τοπική διοίκηση.*** Νόμος σχετιχό; μέ τίς κατοικίες γι4 ιούς τεχνίτες.

151

ση τοΰ αυταπόδεικτου: Ή ’Α γγλία είναι ή πατρίδα τής μεγάλης σύγχρονης βιομηχανίας. Έ κ ε ΐ ό κεφαλαιοκρατικός τρόπος παρα­γω γή ; Αναπτύχτηκε κατά τόν πιό φιλελεύθερο καί πλατύ τρόπο, κι αύτοϋ οί συνέπειες αύτοΰ τοΰ τρόπου παραγωγής έμφανίζονται κατά τόν πιό απότομο τρόπο καί γ ιά πρώτη φορά πρσκαλοΟν μιάν Αντίδραση στή νομοθεσία. Τό καλύτερο παράδειγμα μάς παρέχε­ται μέ τή νομοθεσία γ ιά τά έργοστάσια. Ά ν δμως ό κ. Σάξ π ι­στεύει δτι Αρκεί νά πάρει τή μορφή νόμου μιά κοινοβουλευτική Απόφαση γ ιά νά τεθεί άμέσως σ’ έφαρμογή, γελιέται Αθεράπευτα. Κ ι αύτό Ακριβώς δέν Ισχύει τόσο (μ’ δξαίρεση, είναι Αλήθεια, τό W orkshop ,s A c t *) γ ιά δποιαδήποτε άλλη κοινοβουλευτική Απόφαση δσο καί γ ιά τήν L ocal G o vernm en t \ 3 t . Τήν έφαρμογή της τήν έμπιστεύτηκαν στις δημοτικές αρχές πού, σχεδόν παντοΰ στήν ’Α γγλία είναι τό Αναγνωρισμένο κέντρο τής διαφθοράς μέ δλες της τις μορφές τής ρουσφετολογίας καί τής joberry** .Οί λειτουργοί αυτών τών δημοτικών διοικήσεων, χρωστώντας τή θέση τους σέ κάθε είδους οίκογενειακές σχέσεις, βρίσκονται είτε σέ Αδυναμία νά έφαρμόσουν τέτοιους κοινωνικούς νόμους ή δέν έχουν τήν πρόθεση. Έ νώ άκριβώς στήν ’Α γγλία , οί κρατικοί ύ- πάλληλοι στούς όποίους Ιχε ι Ανατεθεί ή προετοιμασία καί ή έφαρ­μογή τής κοινωνικής νομοθεσίας, διακρίνονται τόν περισσότερο καιρό άπό μιά αύστηρή έκπλήρωση τοΰ καθήκοντός τους. . . καί μ’ δλο ποΰ αύτό σήμερα είναι λιγότερο αληθινό άπό δ,τι Γσχυε έδώ καί 20 ή 30 χρόνια. Στά δη|ΐοτικά συμβούλια, ot ίδιοχτήτες Ανθυγιεινών καί έρειπωμένων κατοικιών έκπροσωποΰνται, Αμεσα είτε Ιμεσα, κατά τρόπο πολύ Ισχυρό. Ή έκλογή δημοτικών συμ­βούλων άπό μικρές έκλογικές περιοχές καθιστά τούς έκλεγομέ- νους έςαρτημένους Από τά τοπικά συμφέροντα κι Απ’ τις πιό μι­κροπρεπείς έπιδράσεις. Κανένας δ η κ τικ ό ς σύμβουλος πού ένδια- φέρεται γ ιά τήν έπανεκλογή του δέ Θ4 τολμήσει νά ψηφίσει τήν

* Νόμος σχετικός μέ τά έργαστήρια.** JOBBERr στ.ιιαίνει: χρησιμοποίηση μιάς δημόσιας θέσης γ ιά τό

ατομικό συμφέρον τοΟ ύπαλλήλου ή τής οίκογένειάς τοϋ. "Οταν, π .χ . 6 έπΐ κεφαλής τής διεύθυνσης τών Ταχυδρομείων ένός Κράτους γίνεται δ μυστι­κός συνεταίρος ένός έργοστασίου χάρτου, παραδίνει στό τελευταίο τήν ξυ­λεία τών δασών του κι ?.7.ε:τι μεταβιβάζει στό έργοστάιιο παραγγελβΐβς χαρ τιοϋ γι4 τά γραφεία του. Έ δώ, είναι άλθε’.α, έχουμε μιά άρκετά μικρή μά ωστόσο ωραία έργασία στό μέτρο πού δείχνει μιά πλέρια κατανόηση τών αρχών τοΰ IOUBERV: πράγμα πού είναι αυτονόητο στόν Μπίσμαρκ, καί θά έπρεπί κανένας νά τ ί περιμένει.

152

έφαρμογή αύτοΰ τοΰ νό|ΐου στήν έκλογική του περιοχή. Καταλα­βαίνουμε λοιπόν τήν κακή θέληση μέ τήν όποία δέχτηκαν, σχε­δόν παντοΰ, οί τοπικές άρχές αύτό τό νόμο καί γ ιατί δέν έφαρμό- Ότηκε μέχρι τώρα παρά μόνο στίς πιό σκανδαλώδεις περιπτώσεις. Κ αί πιό συχνά τότε μόνο δταν είχε ξεσπάσει μιά έπιδημία, δ­πως τόν περασμένο χρόνο cr.b Μάντσεστερ καί τό Σάλφορντ, πό­λεις πού τις λυμαίνονταν ή εύλογιά. Ή προσφυγή στόν δπουργό τών έσωτερικών δέν είχε ώς τά σήμερα αποτελέσματα παρά μο­νάχα σέ παρόμοιες περιπτώσεις. Γ ιατί είναι άρχή κάθε φ ι λ ε ­λ ε ύ θ ε ρ η ς κυβέρνησης στήν Α γ γ λ ία νά μή προτείνει κοι­νωνικές μεταρρυθμίσεις παρά |ΐονάχα δταν σπρώχνεται απ’ τήν άνάγκη καί, δταν αύτό είναι δυνατό, νά μήν έφαρμόζει τούς νόμους πού ήδη ύπάρχουν. Ό νόμος γ ιά τόν όποιο πρόκειται έδώ, δπως καί τόσοι άλλοι στήν ’Α γγλία , δέν Ιχε ι παρά μιά |ΐονάχα ση- μααία: στά χέρια μιάς κυβέρνησης, πού θά κυριαρχείται ή θά ύποστηρίζεται άπό τούς έργαζόμενους καί πού θά άποφασίσει έπί τέλους νά τόν έφαρ|ΐόσει πραγ|ΐατικά, θά γίνει Ινα Ισχυρό δπλο γ ιά ν’ ανοιχτεί ενα ρήγμα στή σύγχρονη κοινωνική κατάσταση.

Τρίτο, ή κρατική έξουσία (σύμφωνα μέ τόν κ· Σάξ) πρέπει νά θέσει σ’ έφαρμογή δσο τό δυνατό ευ­ρύτερα δλα τά θετικά μέτρα πού διαθέτει γ ιά νά θε­ραπεύσει τήν κρίση τής κατοικίας πού ύπάρχει.

Π ράγ|ΐα πού σημαίνει δτι τό Κράτος -ρέπει νά οίκοδομή- σει στρατώνες, αληθινά ύπσδειγματικές οΙχοΖο\ιές γ ιά τούς κατώ­τερους υπαλλήλους του καί υπηρέτες του» (δέν είναι δμως έργά­τες) καί «νά παραχωρήσει δάνεια ... στίς κοινοτικές αντιπροσω­πείες, στίς έταιρεϊες καθώς και στούς ιδιώτες πρός τό σκοπό νά καλυτερεύσει τίς κατοικίες γ ιά τούς έργάτες» (σελ. 2 0 3 ) , δπως αύτό γίνεται στήν ’Α γγλία σύμφωνα μέ "ό P ub licW orksL oanA ct* , κ ι δπως τό Ικανέ δ Λουδοβίκος Βοναπάρτης στό Παρίσι καί στό Μιλχάουζ. Ό μ ω ς τό P u b lic W orks L o an A c t ύπάρχει μονάχα στά χαρτιά , ή κυβέρνηση θέτει κατ’ άνώτατο δριο 50.000 λίρες στερλίνες στή διάθεση τών έπιτρόπων, δηλαδή Ινα ποσό μέ τό όποιο μποροϋν νά οΐκοδομηθοΰν κατ’ άνώτατο δριο 400 άγροικί­ες, δηλαδή σέ 40 χρόνια 16.000 άγροικίες ή κατοικίες γ ιά 80. 000 πρόσωπα κατ’ άνώτατο δριο. Μ’ άλλα λόγια μιά σταγόνα νε­ρό σ’ εν αν κουβά. ’Ακόμα κι άν δεχτοΰμε δτι στό διάστημα τών

* Νό|ΐος 3χετικδς |ώ τά δάνεια γιά τά δημόυια έργα.

153

πρώτων 20 χρόνων, οί πόροι τής έπιτροπής θά διπλασιαστοϋν χά ­ρη στίς εισπράξεις χ ι οτι μ’ αύτόν τόν τρόπο στά έπόμενα 20 χρόνια θά οϊκοδομηθοΰν διαμερίσματα γ ιά άλλες 40-000 πρόσω­πα , αύτό θά είναι πάντα μ ιά σταγόνα στή θάλασσα. Καί καθώς ot άγρρικίες δέ διατηροΟνται χατά μέσο δρο περισσότερο άπό σαράν-, τα χρόνια, θά χρειαστούν στό τέλος αύτοϋ τοϋ χρονικοΟ διαστή­ματος, χάθε χρόνο, 50.000 εως 100-000 ρευστές λίρες στερλί­νες γ ιά ν’ Αντικαθίστανται οί γηραιότερες άγροικίες, πού 6ά Ε­χουν μετατραπεΐ σ’ έρείπια. Αύτό είναι πού δ κ. Σάξ άποκαλεϊ (σελ. 203) έφαρμογή τής άρχής κατά τρόπο δίκαιο καί πρακτι­κό καί έπίσης κατά τρόπο άπεριόριστο. Καί μ’ αύτή τήν δμο- λογία δτι τό Κράτος, άκόμα καί στήν ’Α γγλία γενικά δέν πρα*. γματοποίησε τίποτα «κατά τρόπο άπεριόριστο», ό κ· Σάξ τερμα­τίζει τό βιβλίο του, δχι χωρίς νά έξακοντίσει ενα νέο έπ«κοδ> μητιχό κήρυγμα πρός δλους τούς ένδιαφερομένους*.

Είναι ξεκάθαρο, δπως ή μέρα, δτι τό σύγχρονο Κράτος δέν μπορεΐ οδτε θέλει νά γιατρέψει αύτή τήν πληγή πού είναι ή σπάνη κατοικιών. Τό Κράτος δέν είναι δλλο τίποτα άπό τή συ­νολική όργανωμένη έξουσία τών τάξεων πού κατέχουν, τών γαιο- χτημόνων καί τών κεφαλαιούχων, άπέναντι στίς έκμεταλλευόμχ- νες τάξεις, τούς χωρικούς καί τούς έργάτες. Έ κεΐνο πού οΐ κε- φαλαιοΰχοι θεωρούμενοι άτομικά — έδώ πρόκειται μονάχα γ ι’ αύτούς, άφοϋ σ’ αύτό τό ζήτημα ό ένδιαφερόμενος γαιοχτήτης έμ-

*» Τελευταία, τό ’Αγγλικό Κοινοβούλιο, (κατά τή αοζήτηση τών νόμων -ο6 παραχωροΟν οτίς λονϊρέζιχες Αρχές πού άσχολοϋνται μέ τήν οικοδόμηση, τό δικαίωμα τής Απαλλοτρίωσης μέ σκοπό v i μπορέσουν ν’ ανοίξουν καινού­ριες Αρτηρίες) Ασχολήθηκε λίγο χαΐ μέ τούς έργάτες πού έξαιτίας αύτβν ρί­χτηκαν ατούς δρόμους. "Ετοι περιέλαβε μιά ρήτρα, σύμφωνα μέ τήν όποία ot νέες χατοιχίες πού θά οΙκοίομοΟνταν θά ίπρεπε νά ήσαν χατάλληλες γ ιά νά δεχτσβν τΙς τάξεις τοΟ πληθυσμοΟ πού προήγουμενα χατοιχοΟσαν στά άχίνηΤα TJ& γκρεμίστηκαν. Οίκοδομοϋν λοιπόν γιά τούς έργάτες, πάνω σέ έδάφη ποΰ ίχομν τή μικρότερη κατά τό δυνατό άξία, μεγάλα σπίτια στρατώνες άπό δ ϊως 6 πατώματα χαΐ συμμορφώνονται Ετσι μέ τό γράμμα τοΒ νόμου. 'Απο­μένει νά μάθουμε τί θά Αποδόοουν χατά τήν έφαρμογή του, αύτές οΐ διατά­ξεις, ot τόσο Ασυνήθιστες γιά τούς έργαζόμενους χαΐ έντελώς Ασυνήθιστες γιά τόν παραδοσιακό τρόπο λονδοέζικηι- ζωής. Στήν καλύτερη περίπτωση, **’ το6ς έογάτες πού διώχτηκαν μέ τά νέα σχέδια οΙκοδόμησης μονάχα τό £να τέταρτο, κατ’ ανώτατο 8?ιο, βά μπορέσουν νά έγχατασταθοΟν στά νία κτίρια. (Σημείωση τοΟ Έ νγκε.'ς γιά τήν Ιχδοση τό 1887).

154

φανίζεται κατ’ αρχήν μέ τήν Ιδιότητα τοϋ κεφαλαιούχου — δέν τό θέλουν, τό Κράτος τους δέν τό θέλει έπίσης. Ά ν λοιπόν οί κεφαλαιοΰχοι π α ί ρ ν ο ν τ ά ς τ ο υ ς ά τ ο μ ι- κ ά έλεεινολογοΰν, είναι άλήθεια, τήν κρίση τής κατοικίας, (ε­νώ μέ δυσκολία μποροϋν νά έξαναγκαστοΟν νά καταδικάσουν έ- πιφανβιακά τΙς τρομερώτερες συνέπειές τη ς ) , τότε καί οί κεφαλαι- οΟχοι, παίρνοτάς τους στό σύνολό τους, δηλαδή τό Κράτος, δέ θά'κάνουν περισσότερα. Τό πολύ - πολύ τό Κράτος θά έπιβλέ- ψει οτό νά έμφανιστεΐ παντοϋ δμοιόμορφα ή έπιφανειακή άντιμε- τώΛιση πού εγινε συνήθεια. Καί είδαμε δτι άκριβώς γ ι’ αύτό πρόκειται.

θ ά μπορούσε ίσως κανένας νά παρατηρήσει δτι δέ βασιλεύει άκόμόί στή Γερμανία ή άστική τάξη, δτι τό Κράτος είναι άκόμα μιά έξουσία πού ύπερίπταται, Ανεξάρτητη ώς Ινα όρισμένο σημείο, πάνω ά π ’ τήν κοινωνία κι δτι κατ’ αύτό τόν τρόπο Αντιπροσω­πεύει τό σύνολο τών συμφερόντων αύτής τής κοινωνίας καί δχι έκεΐνα. μιάς Ιδιαίτερης τάξης. 'Οπωσδήποτε, ένα παρόμοιο Κρά­τος, μπορεΐ άκριβώς ν’ άναλάβει εκείνο πού τό άστικό Κράτος είνάΓ άνίκανο νά έκτελέσει. Στόν κοινωνικό έπίσης τομέα μπ;- ροΟμε ν’ Αναμένουμε κάτι τό έντελώς διαφορετικό.

Αύτό δμως είναι έπιχείρημα τών αντιδραστικών. Στήν πρα­γματικότητα τό Κράτος τέτοιο δπως ύπάρχει, είναι, στή Γερμα­νίά έπίάης, τδ άναγκαΐο προϊόν τής κοινωνικής υποδομής άπ’ τήν όποία Ιχε ι πηγάσει. Στήν Πρωσία — καί σήμερα ή Πρωσία, χρησιμεύει σάν κανόνας — δίπλα σέ μιά τάξη εύγενών πού α­κόμα είναι ισχυρή καί πού άποτελεΐται άπό μεγάλους γαιοχτή- μονες, υπάρχει μιά άστική τάξη σχετικά νέα καί ξεχωριστά άναν­δρη πού, ώς τά τώρα, δέν κατάχτησε τήν πολιτική έξουσία ούτε άμεσα, δπως στή Γαλλία, ούτε περισσότερο ή λιγότερο έμμεσα ό­πως στήν Α γγλ ία . Δίπλα δμως σ’ αύτές τίς 5υό τάξεις ύπάρχει Ινα προλεταριάτο πνευματικά πολύ άναπτυγμένο, πού πολλαπλα- σιάζεται γρήγορα καί όργανώνεται καθημερινά περισσότερο. ’Ε­δώ λοιπόν βρίσκουμε μιά διπλή Ισορροπία: έκείνη πού ύπάρχει άνάμεσα στή γαιοχτητική τάξη τών εύγενών καί τήν άστική τά­ξη, πρύ είναι ούσιώδης δρος τής παλιάς Απόλυτης μοναρχίας, καί έκείνη πού ύπάρχει άνάμεσα στήν άστική τάξη καί τό προλετα- ριάτο4 καί πού άποτελεΐ άπαραίτητη προϋπόθεση τοΰ νεώτερου βονα,παρτισμοΟ. Τόσο δμως στήν παλιά μοναρχία δσο καί στή μσςνέρνα βοναπαρτιστική μοναρχία, ή άληθινή κυβερνητική έξσυ- σ(α ζρίοκεται στά χέρια μιάς είδικής κάστας άξιωματικών καί ύπαλ^ήλων πού. στήν Πρωσία, στρατολογεΐται κατά Ινα μέρος

155

άπ’ τϊς ίδιες τις γραμμές της καί κατά Ινα μέρος άνάμεσα α*βύς αναπαλλοτρίωτους μικρούς εύγενείς — πιό σπάνια άνάμεσα στούς μεγάλους εύγενεΐς — καί γ ιά τήν πιό άδύνατη Αριθμητικά με­ρίδα, άνάμεσα στήν άστική τάξη. Ή άνεξαρτησία αύτής τής χά- στας, πού φαίνεται νά είναι έκτός καί Θά μπορούσαμε άκόμα νά πούμε καί πάνω άπ’ τήν κοινωνία, προσδίνει στό Κράτος τήν ίψ η τής αυτονομίας άπέναντι στήν κοινωνία.

Ή μορφή τοϋ Κράτους πού άναπτύχτηκε στήν Πρωσία (καί σύμφωνα μέ τό παράδειγμά του, στό νέο Σύνταγμα τής Γερμα­νικής Αυτοκρατορίας), ξεκινώντας ά π’ αύτές τις Αντιφατικές κοι­νωνικές συνθήκες καί σάν άναγκαία τους συνέπεια, είναι ή =ψ£υ" δο - συνταγματική θεωρητικολογία. Είναι στόν ίδιο βαθμό έπίσης ή σύγχρονη μορφή τής παλιάς άπόλυτης μοναρχίας ποΰ βρίσκε­ται σέ κατάσταση Αποσύνθεσης δσο καί ή μορφή ύπαρξης τής βονα- παρτιστικής μοναρχίας. Στήν Πρωσία, ή ψευτο - συνταγματική 'θεωρητικολογία, δέν έπαιξε άλλο ρόλο έκτός άπό τοϋ νά καλύψει ά π’ τά 1848 ώς τά 1866 τή βραδεία Αποσυνθετική πορεία τής Από­λυτης μοναρχίας καί νά γίνει τό δχημα μεταφοράς της. ’Α π’ τό 1866 καί κυρίως Απ’ τό 1870, ή κοινωνική Αναστάτωση, καί κα­τά συνέπεια ή Αποσύνθεση τοΰ παλιού Κράτους, πραγματοποιεί­ται μπρός στά μάτια ολων καί μέ μιά ταχύτητα ποΰ αναπτύσσεται κατά φανταστικό τρόπο. Ή γρήγορη ανάπτυξη τής βιομηχανίας καί ιδιαίτερα τής κερδοσκοπία; στό χρηματιστήριο παρέσυρε δλες τις δ'.ευθύνουσες τάξεις στή δίνη της. Ή διαφθορά σέ μεγάλη κλί­μακα, πού εΐσήχθει άπ’ τή Γαλλία στά 1870, άναπτύσσεται μ’ έ­ναν ανήκουστο ρυθμό. Ό Στρουσμπέργκ καί δ Ηερεϊρέ βγάζουν δ ενα; στόν άλλον τό καπέλο του. 01 υπουργοί, οί στρατηγοί, οί π ρ ίγκ ιπ ες καί οί κόμητες Ασχολούνται μέ τό έμπόριο τών τίτλων ’ένάντια στοΰ; πιό στριμμένους έβραίους χρηματιστές καί τό Κρά­τος καθιερώνει τήν Ισότητά τους, δημιουργώντας κατά μάζες βα- ρώνους Απ’ τοΰ; έβρα(ου; χρηματιστές. Ή γαιοκτηματική τάξη τών εύγενών, ποΰ άπό καιρό Ιχε ι έπιδοθεΐ στή βιομηχανία, μέ τά έργοστάσιά της τής ζάχαρης άπό κοκκινογούλια καί τά διυλι­στήριά τη ; οίνοπνεύ;ιατος, άφησε πίσω πολύ πίσω της τις στα­θερέ; άρχέ; τοϋ παρελθόντος καί μεγάλωσε μέ τά όνόματά της τού; καταλόγου; τών διευθυντών δλων τών μετοχικών έταιρειών, είτε αύτές είναι σταθερέ; είτε δχι. Ή γραφειοκρατία άρνεΐται δ- λοένχ καί περισότερο νά καταφεύγει αποκλειστικά καί μόνο στίς προκαταβολές άπ’ τό ταμείο γ ιά νά καλυτερεύσει τούς μισθούς 'της. ’Εγκαταλείπει τό Κράτος καί κυνηγά θέσεις 4πει]ρα πιό ’προσοδοφόρες στή διεύθυνση τών βιομηχανικών έπιχειρήσεων. ’Ε ­κείνοι πού παραμένουν άκόμα στίς υπηρεσίες τους άκολουθοϋν τό

156

■παράδειγμα τών προϊσταμένων τους, κερδοσκοπούν πάνω στούς τί­τλους ή άποχτοΰν μιά «συμμετοχή» στούς σιδηροδρόμους, κλπ. Υ ­πάρχουν μάλιστα βάσιμοι λόγοι γ ια να σκεφτεΐ κανένας δτι ot ίδιοι οί νεαροί Αξιωματικοί χώνουν τό λεπτό τους χέρι σ’ Ινα σω­ρό' κερδοσκοπίες. Μ’ ενα λόγο, ή αποσύνθεση δλων τών στοιχεί­ων τοϋ παλιού Κράτους, τό πέρασμα άπ’ τήν Απόλυτη μοναρχία στή βοναπαρτιστική μοναρχία βρίσκονται σέ πλήρη άνέλιξη, καί στήν προσεχή μεγάλη βιομηχανική καί έμπορική κρίση, θα κα- •ταρρέύσει δχι μονάχα ή σύγχρονη κερδοσκοπία, μά άκόμα κ: ό­λο 'zb παλιό Πρωσικό Κράτος*.

Κ ι αύτό τό Κράτος, πού τά μή άστικά στοιχεία του Αστικο­ποιούνται όλοένα καί περισσότερο κάθε μέρα πού περνά, θά I- δινε λύση στό κοινωνικό πρόβλημα ή τουλάχιστο στό πρόβλημα τής κατοικίας; Τό Αντίθετο είναι ή άλήθεια. Σ ’ δλα τά οίκονο- μικα προβλήματα, τό Πρωσικό Κράτος πέφτει δλο καί πιό πο­λύ καθημερινά στά χέρια τής αστικής τάξης. Κι Αν άπ’ τά 1866 ή νομοθεσία σ’ αύτόν τόν τομέα δέν Ιγινε άκόμα πιό σύμφωνη μέ τά συμφέροντα τής τάξης αύτής σέ ποιόν χρωστιέται αύτό τό λάθος; Κυρίως στήν ίδια τήν άστική τάξη, πού κατά πρώτο εί­ναι πολύ άνανδρη γ ιά νά ύπερασπιστεΐ ένεργητικά τις διεκδική­σεις της καί πού, κατά δεύτερο λόγο, άντιδρά ένάντια σέ κάθε παραχώρηση δταν αύτή ή παραχώρηση προμηθεύει συγχρόνως νέα δπλα στό άπειλητικό προλεταριάτο. Κ ι αν ή κρατική έξουσία, δηλαδή δ Μπίσμαρκ, προσπαθεί νά συγκροτήσει τό δικό του προ­λεταριάτο, τό προσκολλημένο στό πρόσωπό του, γ ιά νά κρατήσει I- τσι τά γκέμια στήν πολιτική δραστηριότητα τής άστικής τάξης, τ£ είναι αύτό έκτός άπό Ινα άθλιο βοναπαρτιστικό στρατήγημα, Α­ναγκαίο καί πολύ γνωστό, πού, Απέναντι στούς έργαζόμενους, δέν Αναλαμβάνει τήν παραμικρή ύποχρέωση, Εξω άπό μερικά συνθή­ματα γε|ΐάτα άπό καλές προθέσεις, κι άπέναντι στίς οίκοδομικές έταιρεΐες a la ** Λουδοβίκου Βοναπάρτη τό πολύ - πολύ μιά ε­λάχιστη βοήθεια άπό μέρους τοϋ Κράτους;

Τίποτα δέ δείχνει καλύτερα στούς έργαζόμενους τί ϊχουν

* Έκεΐνο ποΰ σήμερα ,οτά 1886, έμποδίζει άκόμα τήν έξάρθρωοη τοΟ ΠρωσικοΟ Κράτους χαΐ τής βάσης του, δηλαδή τή ουμμαχία (τή σφραγισμί- νη μέ τήν τελωνειακή προαταο(α) τής μεγάλης ϊγγε ια ς Ιδιοκτησίας χαΐ τοβ ΕιομηχανικοΟ κεφαλαίου, είναι άποκλειοτικά 6 φόβος τοΟ προλεταριάτου ποό, άπ* τά 1872, Αναπτύχτηκε τεράστια οέ άριθμό χαΐ ταξική συνείδηση. (Ση­μείωση τοΟ Έ νγκελς γιά τήν ίχδοοη τοΟ 188").

** Στά γαλΧιχά στό κείμενο.

157

νά περιμένουν άπ’ τό Πρωσικό Κράτος, άπό τό πώς χρηαιμοποίη- σε τά γαλλικά δισεκατομμύρια3, μέ τά όποια ή αυτονομία τής πρωσικής κρατικής μηχανής άπέναντι στήν κοινωνία άπόχτησε ενα νέο καί σύντομο χαριστικό τέταρτο; Μήπως κι Ινα μονάχα τάληρο άπ’ αύτά τα δισεκατομμύρια χρησιμοποιήθηκε γ ιά νά χ τ ι­στεί μιά στέγη γ ιά τις βερολινέζικες έργατικές οικογένειες πού πετάχτηκαν στό δρόμο; Εντελώ ς αντίθετα. "Οταν ήρθε τό φθι­νόπωρο, τό Κράτος γκρέμισε άκόμα καί τις λίγες άθλιες παρά- γκες που κατά τό καλοκαίρι τούς είχαν χρησιμεύσει σάν κατα­φύγιο τής τύχης. Τ ά πέντε δισεκατομμύρια άκολουθοϋν πολύ γρή­γορα τό φυσικό δρόμο τών πραγμάτων καί ξοδεύονται σέ όχυρώ- σεις, κανόνια καί στρατιώτες. Καί παρά τόν W ag n er vo n D um - m erw itz27. παρά τίς συνδιασκέψεις τοϋ S tie b e r μέ τήν Αυστρία2* τό μέρος άπ’ αύτά τά δισεκατομμύρια που διατέθηκαν γ ιά τούς Γερμανούς έργάτες δέν φτάνει ούτε κάν τά λ ίγα έκατομμύρια γαλ­λικά φράγκα πού ό Λουδοβίκος Βοναπάρτης χρησιμοποίησε γ ιά τούς Γάλλους έργάτες, φράγκα πού στό κάτω - κάτω τά είχε κλέψει άπ’ τή Γαλλία.

I I I

Στήν πραγματικότητα, ή άστική τάξη δέν Ιχε ι παρά μιά μέθοδο γ ιά νά λύσει τό πρόβλημα τής κατοικίας μέ τ ϊ δ ι ­κ ό τ η ς τρόπο, πράγμα πού σημαίνει: νά τό λύσει κατά τέτοιο τρόπο πού ή λύση του νά γεννοβολα πάντα έκ νέου τό ζήτημα. Αύτή ή μέθοδος Ιχε ι Ινα δνομα, έκεΐνο τοϋ «Χάουσμαν».

Μ’ αύτό έννοώ δχι μονάχα τόν είδικά βοναπαρτιστικό τρό­πο τοϋ παρισινοϋ Χάουσμαν νά διανοίγει μακρές, εύθεΐες καί 'πλα­τιές άρτηρίες μέσα άπ’ τις έργατικές συνοικίες μέ τούς στενούς "δρόμους, καί νά τις πλαισιώνει άπό κάθε πλευρά τους μέ μεγά­λες καί πολυτελείς οίκοδομές. Ό σκοπός πού έπιδίωκαν μ’ αύτά Ιξω άπ’ τή στρατηγική τους χρησιμότητα — οί μάχες τών όδο- φραγμάτων γίνονταν πιό δύσκολες — ήταν ή δημιουργία ένός οι­κοδομικού προλεταριάτου, ειδικά βοναπαρτιστικοϋ, πού νά έξαρ- τιέται άπ’ τήν κυβέρνηση, καί ή μεταμόρφωση τής πόλης σ’ Ινα πολυτελές άστυ. Μέ τήν όνομασία «Χάουσμαν» έννοώ τήν πρακτι­κή πού γενικεύτηκε ν’ άνοίγονται ρήγματα στά έργατικά διαμε­ρίσματα, κυρίως σ’ αύτά πού βρίσκονται στό κέντρο τών μεγά­λων μας πόλεων, πράγμα πού άνταποκρίνεται σ’ Ινα ένδιαφέρον γ ιά τή δημόσια ύγεία, σέ μιά έπιθυμία ώραισποίησης, σ’ Ινα αΕ-

168

τημα τών μεγάλων έμπορικών καταστημάτων στό κέντρο, ή στίς Απαιτήσεις τής κυκλοφορίας: τοποθέτηση σιδηροδρομικών γραμ- |witv, δρόμοι, κλπ. 'Ωστόσο όποιοσδήποτε κι άν είναι ό λόγος, τό άποτέλεσμα είναι παντοΟ τό Γδιο: τά δρομάκια καί τά άδιέξοδα τά πιό σκανδαλώδη έξαφανίζσνται καί ή άστική τάξη αύτοδοξά- ζεται κραυγαλέα γ ι’ αύτή τήν τεράστια έπιτυχία της. Ό μ ω ς δρο­μάκια και άδιέξοδα ξαναφυτρώνουν άλλου άμέαως καί συχνά πο­λύ κοντά στά παλιά.

Στό βιβλίο μου «Ή κατάστααη τής έργατικής τάξης στήν Α γγλία » , περιέγραψα τό Μάντσεστερ τοϋ 1843 καί 1844. Ά ­πό τότε, έξαιτίας τών σιδηροδρομικών γραμμών πού διασχίζουν τήν πόλη, τοϋ Ανοίγματος νέων δρόμων, τής οικοδόμησης μεγά­λων δη·ιοσίων καί Ιδιωτικών κτιρίων, μερικές ά π’ τις χειρότερες συνοικίες πού περιγράφονται διασχίστηκαν, Απελευθερώθηκαν, βελτιώθηκαν, κι άλλες όλοκληρωτικά έξαφανίστηκαν. Πολλές δ­μως έξακολουθοϋν άκόμα νά ύπάρχουν — παρά τήν αύστηρότερη έπιτήρηση τών ύπηρεσιών ύγιεινής — καί άπό τήν άποψη τής οίκοδόμησής τους βρίσκονται στήν Ιδια κατάσταση μέ τΙς πα ­λιές άν δχι καί χειρότερη.

Ά κόμ α, έξαιτίας τής τεράστιας έπέχτασης τής πόλης, πού ί πληθυσμός της μεγάλωσε περισσότερο άπ’ τό μισό, συνοικίες •πού τότε ήταν άκόμα εύάερες καί καθαρές εΓναι τώρα στόν Γδιο βαθμό παραφορτωμένες μέ οίκοδομές, βρώμικες καί όπερκατοι- χημένες δπως ήσαν στό παρελθόν τά τμήματα τής πόλης μέ τή χειρότερη φήμη· Νά Ινα μόνο παράδειγ|ΐα: στό πιό πάνω βιβλίο μου μιλώ γ ιά μιά δμάδα σπιτιών πού ύπήρχαν στήν κάτω κοιλά­δα τοΟ Μεντλόκ καί πού, μέ τό δνομα τής Λίτλ Ά ϊρλ α ντ, άποτε- λοΰσαν άπό χρόνια τή ντροπή τοϋ Μάντσεστερ. Ή Λίτλ Ά ϊρλ α ντ άπό καιρό έξαφανίστηκε. Στή θέση της ανυψώνεται Ινας σταθμός χτισμένος σέ υψηλές βάσεις. Ή άστική τΑξη ύπερηφανεύτη- •κε γ ιά τήν εύτυχή καί τελική έξαφάνιση τής Λίτλ ’Ά ϊρλαντ πού τή θεώρησε σάν ενα μεγάλο θρίαμβο. Νά δμως πού, τό τελευταίο καλοκαίρι, προκλήθηκε μιά τρομακτική πλημμύρα, δπως άλλω­στε — καί γ ιά λόγους πού εύκολα μποροϋν νά έξηγηθοΰν — οί κρηπιδωμένοι ποταμοί μας στίς μεγάλες πόλεις προκαλοΰν κά­θε χρόνο δλο καί ισχυρότερες. Τότε φάνηκε δτι ή Λίτλ Ά ϊρλ α ντ δέν εΓχε διόλου έξαφανιστεϊ, μά άπλώς εΓχε μετακινηθεί άπ’ τά νότια τοϋ Ό ξφορντ Ρόαντ πρός τά βόρεια κι δτι συνέχιζε πάντα νά άκμάζει. Ά ς άκούσουμε τί μάς λέει, στίς 20 ’Ιουλίου 1873, ό W eek ly tim es , τό δργανο τής ριζοσπαστικής άστι- κής τάξης τοΰ Μάντσεστερ:

15»

Ή καταστροφή πού έπέπεσε τήν τελευταία Κυ­ριακή πάνω στούς κατοίκους τής κάτω κοιλάδας τοΰ Μεντλόκ, θα Ιχ ε ι, άς τό έλπίσουμε, ενα καλό άποτέ- λεαμα: δτι θα προσελκύσει δηλαδή τή δημόσια προ­σοχή στό φανερό τρόπο μέ τόν όποιο κοροϊδεύουν δ­λους τούς νόμους τούς σχετικούς μέ τήν ύγιεινή, κο­ροϊδία πού άπό καιρό τώρα γίνεται άνεκτή κάτω άπ’ τή μύτη καί τό γένι τών δημοτικών ύπαλλήλων καί τής ύγειονομικής ύπηρεσίας. Χτες στήν καθημερινή μας Ικδοση, ενα ρωμαλέο άρθρο, μ’ άκόμα πολύ άδΰ- νατο, άποκάλυψε τή ντροπιαστική κατάσταση |up i- κών άπ’ τις υπόγειες κατοικίες στούς δρόμους Σάρλ καί Μπρούκ, πού προσβλήθηκαν άπ’ τήν πλημμύρα. Μ ια λεπτομερειακή Ιρευνα σέ μιά άπ’ τίς αυλές πού άνα- φέρονταν σ’ αύτό τό άρθρο μάς δίνει τή δυνατότητα νά βεβαιώσουμε δλα τά γεγονότα πού άναφέρονται έκεΐ καί νά δηλώσουμε δτι αύτές οί ύπόγειες κατοικίες θα Ιπρεπε άπό καιρό νά είχαν κλειστεί. Ά κόμα περισ­σότερο ποτέ δέν Ιπρεπε νά γίνουν άνεκτές σάν άνθρώ- πινες. κατοικίες. Ή Σκουάιρς Κούρτ άποτελεΐται άπό έφτά ή όχτώ σπίτια στή γωνία τών όδών Σάρλ καί Μπρούκ. Ά κόμ α στό πιό χαμηλό μέρος τής όδοΰ Μπρούκ, κάτω άπ’ τή γέφυρα τής σιδηροδρομικής γραμμής, μπορεΐ κανένας νά περνά καθημερινά χω ­ρίς νά ύποπτευτεϊ δτι άνθρώπινα 8ντα ζοΟν έκεΐ, στό βάθος, μέσα σέ ύπόγεια. Ή αύλή είναι κρυμμένη άπό τά βλέματα τοΰ πλήθους καί εΓναι προσιτή μονάχα σ’ ε­κείνους πού ή άθλιότητα τούς αναγκάζει νά ζητάνε ενα καταφύγιο σ’ αΰτό τό άποξεχασμένο μέρος τοΰ κόσμου, πού μοιάζει μέ τάφο. Ά κόμ α κι δταν τ ϊ νερά τοΰ Μεντλόκ, πού τόν περισσότερο χρόνο είναι λιμνάζοντα καί κρηπιδωμένα, βρίσκονται στό συνη­θισμένο τους δφος, τό ξύλινο πάτωμα αύτών τών οι­κημάτων ξεπερνά τό δψος τής έπιφάνειάς τους |ΐονά- χα λ ίγα έκατοστά. Κάθε κάπως Ισχυρή πλυμμύρα άρ- κεΐ γ ιά νά ανεβάσει άπό τούς ύπονόμους καί τούς σω­λήνες τοΰ ύδραγωγείου Ινα δυσώδες, σιχαμένο νερό, καί τά διαμερίσματα γεμίζουν άπό δηλητιριώδη άέρια πού κάθε πλημμύρα άφήνει πίσω της γ ιά άνάμνηση... Τό Σκουάιρς Κούρτ βρίσκεται χαμηλότερα άκόμα άπ’ τά άκατοίκητα ύπόγεια τών οπιτιών τής όδοΰ Μπρούκ...

160

είκοσι πόδια πιό χαμηλά άπ’ τό δρόμο καί τό μολυ- σμένο νερό πού τό Σάββατο άπωθήθηκε άπ’ τόν ύπό- νομο Ιφτασε ώς τίς στέγες τους. Τό -ξέραμε καί κατά συνέπεια περιμέναμε νά βρούμε τήν αύλή άκατοίκη- τη καί κατειλημμένη μονάχα άπό τούς ύπαλλήλους ττ)ς ύγειονομικής ύπηρεσιας, μέ σκοπό νά πλύνουν τούς βρώμικους τοίχους καί νά τούς άπολυμάνουν. ’Αν­τί γ ι ’ αύτό, είδαμε έναν άνθρωπο στήν ύπόγεια κα­τοικία ένός κουρέα, πού ήταν άπασχολημένος μέ τό νά φορτώνει σ’ ένα μονότροχο καροτσάκι Ινα σωρό ά­πό ακαθαρσίες σέ κατάσταση άποσύνθεσης πού βρί­σκονταν σέ μιά γω ν ιά . . . Ό κουρέας πού τό ύπόγειό του ήταν κιόλας σχεδόν καθαρισμένο άπ’ τά χώματα, μάς έστειλε άκόμα πιό χαμηλά πρός μιά σειρά κατοι­κιών, λέγοντας πώς, άν ήξερε νά γράφει, θ’ άπευθυ- νόταν στόν τύπο γ ιά νά ζητήσει τό κλείσιμό τους. Μ’ αύτό τόν τρόπο φτάσαμε έπιτέλους στή Σκουάιρς Κούρτ, δπου βρήκαμε μιά ώραία Ίρλανοέζα μέ κα­λή δψη, πού ήταν ξεχωριστά άπασχολημένη μέ τή μπουγάδα της. Αύτή καί ό άντρας της — νυχτοφύλα­κας σέ ιδιωτικά σπίτια — κατοικούσαν έδώ καί Ιξη χρόνια στήν αύλή καί είχαν μιά πολυάριθμη οικογέ­νεια . . . Στό σπίτι πού είχαν έγκαταλείψει, τά νερά είχαν άνέβει σχεδόν ώς τή στέγη, τά παράθυρα εϊχαν βγει άπ’ τή θέση τους καί τά Ιπ ιπλα ήταν Ινας σω­ρός άπό ρημαγμένα άντικείμενα. Γ ιά νά καταστήσουν ύποφερτή τή μυρωδιά τοϋ σπιτιού Ιπρεπε νά τό σο- βαντίζουν κάθε δυό μήνες. . . Στήν έσωτερική αύλή δπου μπήκε ό άνταποκριτής μας, βρήκε τρία σπίτια πού στηρίζονταν σ’ αύτό πού περιγράψαμε πιό πάνω, άπ’ τά όποϊα τά δυό κατοικοΰνταν. Ή δυσωδία ήταν τόσο φρι- κιαστική πού κ ι ό πιό ρω;ιαλέος άντρας, ύστερα άπό λί­γα λεπτά, ένιωθε ναυτία... Αύτή ή άποκρουστική τρύ­πα κατοικοΰνταν άπό μιά έφταμελή οικογένεια, πού δλα τά μέλη της κοιμόνταν στό σπίτι τήν Π έμπτη τό βράδυ, τή μέρα τής πρώτης πλημμύρας. "Η άκριβέ- στερα, διόρθωσε ή γυναίκα, δέν είχαν κοιμηθεί, γ ια ­τί είχαν περάσει τό μεγαλύτερο μέρος τής νύχτας ξερνώντας έξαιτίας τής δυσωδίας. Τό Σάβ&χτο, ύπο-

χρεώθηκαν, μέ τό νερό ώς τό στήθος, νά μεταφέρουν

τά παιδιά τους Ιξω. Ή γυναίκα ήταν έπίσης τής γνώ-

μης δτι άκόμα κι ενα γουρούνι δέ θά μπορούσε νά ζήσει αέ μια παρόμοια τρύπα, μά δτι τήν είχε νοικιά­σει έξαιτίας τοΰ μικροΰ ένοικίου — 1 σελίνι καί 1 )2 τή βδομάδα — γιατί αύτό τόν τελευταίο καιρό δ 4ρ- ρωοτος άντρας της, συχνά δέν κέρδιζε τίποτα. Ή έν- τύπωση ποΰ προκαλείται άπ’ αύτή τήν αύλή καί τους κατοίκους, ποΰ είναι κλεισμένοι σ’ αύτήν σά σ’ Ινα τά­φο προκαταβολικά, είναι έντελώς άπελπιστική. Ά λ ­λωστε πρέπει νά προαθέσουμε, δτι ύστερα άπό Ιρευ- να, ή Σκουάιρς Κούρτ δέν είναι παρά ή εικόνα — ί ­σως λίγο Ιντονη — καί πολλών άλλων διαμερισμάτων αύτής τής περιοχής, πού ή Ε πιτροπή μας τής ύγιει- νής δέν μπορεΐ νά δικαιολογήσει τήν ύπαρξή τους. Ά ν συνεχίζουν ν’ Ανέχονται νά κατοικοΰνται αύτοί οί συ­νοικισμοί, είναι περιττό να μιλάμε γ ιά τή βαριά εύ­θύνη ποΰ βαρύνει τήν Ε πιτροπή καί γ ιά τόν κίνδυνο επιδημιών στίς γειτονικές περιοχές.

Νά Ινα χτυπητό παράδειγμα γ ιά τόν τρόπο μέ τόν δποϊο ή άστική τάξη λύνει στήν πράξη τό πρόβλημα τής κατοικίας. Τ ά κέντρα έπιδημιών, τά πιό άκάθαρτα ύπόγεια, στά όποια τή μιά νύχτα δστερ’ άπ’ τήν άλλη ό κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγω­γής έγκλωβίζει τούς έργάτες μας, δέν ϊχουν έξαφανιστεϊ μά μο­νάχα . . . μ ε τ α τ ο π ι σ τ ε ί . Ή ϊδια οικονομική άναγκαιό- ΐη τα τά γεννοβολά τόσο έδώ δσο καί έκεΐ. Καί δσον καιρό θά ό- φίστανται ό κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής, θά άποτελει τρέλλα νά θέλει κανένας νά λύσει άπο)ΐονωμένα τό πρόβλημα τής 'κατοικίας ή όποιοδήποτε άλλο κοινωνικό πρόβλημα πού άφορά •τήν τύχη τοΰ έργάτη. Ή λύση βρίσκεται μονάχα στήν κατάργηση αύτοΰ τοΰ τρόπου παραγωγής, στήν οίκειοποίηση άπ’ τήν Ιδια τήν έργατική τάξη τών μέσων παραγωγής καί ύπαρξης.

162

Μ ΕΡΟΣ Γ '

ΣΓΜ Π Λ Η ΡΩ Μ Α ΤΙΚ ΕΣ Π Α ΡΑ Τ Η ΡΗ ΣΕ ΙΣ Γ ΙΑ ΤΟΝ Π ΡΟ ΓΝ ΤΟ Ν Κ Α Ι ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜ Α

Τ Η Σ Κ Α Τ Ο ΙΚ ΙΑ Σ

I

Σχό χεϋχος 86 τοϋ «Volksstaat> δ Ά . Μύλμπεργκερ έμ- «ρανίζειαι σάν ό συγγραφέας χών άρθρων πού κριχίκαρα σχό τεϋ- χος 51 καί έπόμενα. Στήν άπάνχησή χου6 μέ καχακεραυνώνει |ie ■τόσες παραχηρήσεις καί σέ τέτοιο βαθμό μπερδεύει χΐς άπόψεις, πού θέλονχας μή θέλοντας πρέπει νά χοϋ άπανχήσω. Ή άπάνχη- (ση αύχή, γ ιά μεγάλη μου λύπη, πρέπει νά χοποθεχηθεΐ σχό με- γαλύχερο μέρος χης σχό πεδίο χής προσωπικής πολεμικής, δπως jioO έπιβάλλεχαι άπ’ τόν Μύλμπεργκερ. θ ά προσπαθήσω ώσχόσο Οχήν άπάνχησή μου νά δόσω Ινα γενικό ένδιαφέρον άναπχύσσον- τας ξανά καί, άν είναι δυναχό, σαφέστερα άπ’ δ,τι αύτό ίγιν» στό παρελθόν, χά κύρια σημεία, άκόμα κι άν διαχρέξω τόν κίν- ϊυ νο ν’ άκούσω νά μοϋ ύπογραμμίζεχαι γ ιά άλλη μιά φορά άπ’ τόν άνχίπαλό μου δχι δλ’ αύχά «δέν περιέχουν τίποτα τό ούσια- στικά νέο, τόσο γ ι’ αύτόν δσο καί γ ιά τούς άλλους άναγνώστες τοϋ «Volksstaat»

Ό Μύλμπεργκερ παραπονιέται τόσο γ ιά τή μορφή δσο καί γ ιά τό περιεχόμενο τής κριτικής μου. Ό σ ον άφορδ τή μορφή, }ΐοϋ άρκεί ν’ άντιστρέψω τόν Ισχυρισμό, δηλώνιας πώς έκείνη

163

τήν έποχή άγνοοϋσα όλοκληρωτικά σέ ποιόν άνήκαν αύτά τίά βρθρα. Είναι συνεπώς, άδύνατο νά γίνεται λόγος γ ιά μιά προσω­π ική «προκατάληψη» ένάντια στόν συγγραφέα τους, δταν κατά: *χή λύση τοϋ προβλήματος τής κατοικίας πού άναπτύσσεται σ’ αύ­τά τά άρθρα, ήμουν πραγματικά τόσο πιότερο «προειδοποιημένος» δσο, χάρη στόν Προυντόν, γνώριζα άπό καιρό αύτή τή λύση καί ή γνώμη μου γ ι’ αύτήν ήταν άπό παλιά γνωστή.

'Οσον άφορά τόν «τόνο» τής κριτικής μου δέ θέλω νά πά­ρει τό χαρακτήρα μιάς πολεμικής ένάντια στόν φίλο Μύλμ- πέργκερ. "Οταν κανένας, δπως έγώ, Ιχε ι συμμετάσχει γ ιά τόσο- ναιρό στό έργατικό κίνημα, άποχτά Ινα δέρμα άρκετά σκληρό- Απέναντι στίς έπιθέσεις καί τοΰ δημιουργεϊται ή τάση νά ύπο- θέτει τήν ύπαρξη καί στούς άλλους κάτι άνάλογου. Γ ιά νά διορ­θώσω τό κακό πού Ιγινε στόν Μύλμπεργκ*ρ στό παρελθόν, θά προ­σπαθήσω αύτή τή φορά νά χρησιμοποιήσω Ινα «τόνο» άνάλογο- μέ τήν εύαισθησία τής έπιδερμίδας του.

Μέ Ιδιαίτερη πίκρα ό Μύλμπεργκερ παραπονιέται δτι τόν άν- τιμετώπισα σάν Ινα προυντονικό καί βεβαιώνει δτι δέν είναι τέ­τοιος. Είμαι φυσικά ύποχρεωμένος νά τόν πιστέψω, θ’ αποδείξω- Βμως δτι τά δρθρα στά όποια άναφερεται — καί μονάχα μ’ αύ­τά άσχολήθηκα — είναι καθαρά προυντονικά καί τίποτα περισ­σότερο.

Σύμφωνα δμως μέ τόν Μύλμπεργκερ, κριτικάρησα καί τόν· “Προυντόν τόν ίδιο «κατά τρόπο Απερίσκεπτο» καί ύπήρξα βαθύ­τατα άδικος άπέναντί του:

Ή θέση πού μετατρέπει τόν Προυντόν σ’ Ιναν- μικροαστό Ιγινε σ’ έμάς στή Γερμανία Ινα δόγμα αύ- στηρά καθορισμένο καί μάλιστα πολλοί πού τή διαδί­δουν δέν Ιχουν διαβάσει ούτε μιά γραμμή του.

"Οταν βεβαιώνω τό γεγονός δτι οί έργάτες τής λατινικής ■ γλώσσας δέν είχαν, έδώ καί είκοσι χρόνια, άλλη πνευματική τρο­φή έξόν άπ’ τά ϊρ γα τοϋ Προυντόν, ό Μύλμπεργκερ μοϋ άπαν­τά δτι σ’ αύτούς τούς έργάτες, «οί άρχές, Ιτσι δπως Ιχουν διατυ­πωθεί άπ’ τόν Προυντόν, άποτελοΰν σχεδόν παντοϋ τήν κινητή-, ’ οια ψυχή τοϋ κινήματος». Αύτό είμαι ώστόσο ύποχρεωμένος νά- ΐό . άπορρίψω. Κατά πρώτο: ή «κινητήρια ψυχή» τοϋ έργατικοϋ· κινήματος δέ βρίσκεται άπό όποιαδήποτε πλευρά κι άν έξετάσου- με τό ζήτημα στίς «άρχές», μά παντοϋ στήν άνάπτυξη τής μεγά­λης βιομηχανίας καί τις συνέπειές της: τή συσσώρευση καί τή, .

164

•συγκεντροποίηση τοϋ κεφαλαίου άπ’ τή μιά, καί τΙς άντίστοιχες «συνέπειες γ ιά τό προλεταριάτο άπ’ τήν άλλη. Κατά δεύτερο λό­γ ο : δέν είναι άκριβές δτι οί δήθεν προυντονικές «άρχές» διαδρα­ματίζουν στους Λατίνους τόν άποφασιστικό ρόλο πού τούς άποδί- ■νει δ Μύλμπεργκερ, μά δτι «οί άρχές τής άναρχίας, τής όργάνω- σης τών οίκονομικών δυνάμεων, τής κοινωνικής έκκαθάρισης*, *λ π ·, κατέστησαν . . . τά άληθινά στηρίγματα τοϋ έπαναστατι- •κοϋ κινήματος». Χωρίς νά μιλήσουμε γ ιά τήν ’Ισπανία καί τήν ρΙταλία, δπου οί προυντονικές πανάκιες άπόχτησαν κάποια έπιρ- ροή, κάτω δμως άπό μ ιά τροποποιημένη μορφή άπ’ τόν Μπαοκού- Viv, είναι ωστόσο γεγονός γ ιά δλους δσους γνωρίζουν τό διεθνές Εργατικό κίνημα δτι στή Γαλλία οί προυντονικοί άποτελοϋν μιάν Ολιγάριθμη αίρεση κι δτι ή μάζα τών έργαζομένων δέ θέλει νά ξέρει τό παραμικρό γ ιά τό σχέδιο κοινωνικής μεταρρύθμισης πού τό έπεξεργάστηκε δ ίδιος δ Προυντόν μέ τόν τίτλο «Κοινωνική Εκκαθάριση καί όργάνωση τών οίκονομικών δυνάμεων». Κ ι αύτό τό είδαμε πολύ καλά κάτω ά π’ τό καθεστώς τής Κομμούνας. Ά ν καί τούς Προυντονικούς τούς έκπροσωποΰσε μ·.ά ίσχυρή Αντιπροσω­πεία , δέν ύπήρξε ή παραμικρή προσπάθεια γ ιά νά έκκαθαρισθεϊ -ή παλιά κοινωνία ή νά όργανωθοϋν οί οίκονομικές δυνάμεις σύμ­φωνα μέ τά σχέδια τοϋ Προυντόν. ’Εντελώς άντίθετα, καί στό σημείο αύτό ύπάρχει Ινας τίτλος δόξας γ ιά τήν Κομμούνα: στά -οίκονομικά μέτρα πού πήρε δέν παίξανε τό ρόλο «κινητήριας ψυ­χής» δποιεσδήποτε άρχές μά.. άπλούστατα ή πρακτική άνάγκη. Κ αί γ ι’ αύτό τό λόγο καί τ’ άκόλουθα μέτρα: ή κατάργηση τής ■νυχτερινής έργασίας στά άρτοποιεΐα, ή άπαγόρευση τών πρόστιμων στά έργοστάσια, ή δήμευση τών έργοστασίων καί τών κλειστών Εργαστηρίων, καί ή παράδοσή τους σ’ έργατικές ένώσεις δέν ήταν καθόλου σύμφωνα μέ τό πνεϋμα τοΰ Προυντόν μά μέ έκεΐνο τοΰ γερμανικού έπιστημονικοϋ σοσιαλισμού. Τό μόνο κοινωνικό μέτρο πού οί προυντονικοί έφάρμοσαν ήταν τό> νά μ ή δημεύσουν τήν Τ ράπεζα τής Γαλλίας καί ώς ενα βαθμό ή αποτυχία τής Κομμού­νας όφείλεται άκριβώς σ’ αύτό τό λόγο. Ή ίδια παρατήρηση ισχύ­ε ι καί γ ι’ αύτούς πού άποκαλοΰνται μπλανκιστές. Μόλις άποπε:- ,ράθηκαν νά μεταμορφωθούν άπό άπλοι πολιτικοί έπαναστάτες σέ μιά έργατ'.κή σοσιαλιστική παράταξη μ’ Ινα καθορισμένο πρόγραμ­μα— πράγμα πού κάνανε οί μπλανκιστές μετανάστες στό Λονδίνο •μέ τό μανιφέστο τους «Διεθνής καί ’Επανάσταση— οέν διακήρυξαν τ ις «άρχές» τοΰ προυντον’.κοΰ σχεδίου γ ιά τή σωτηρία τής κοινω­νίας , αλλά άντίθετα, καί σχεδόν λέξη πρός λέξη, τις αντιλήψεις *υοΰ γερμανικοΰ έπιστημονικοϋ σοσιαλισμού: τήν αναγκαιότητα τής

* Ή ν?ίση μέση αϊ εΐοαγωγιχά elvat oxi γαλλικά.165

πολιτικής δράσης τοϋ προλεταριάτου καί τήν δικτατορία του σά. μεταβατικό στάδιο πρός τήν κατάργηση τών τάξεων καί, μ αζί

αύτές, καί τοϋ Κράτους, δπως διατυπώθηκαν ήδη στό «Μανι­φέστο τοϋ Κομμουνιστικού Κόμματος» άναρίθμητες φορές άπό τό­τε. Κι δταν ό Μύλμπεργκερ φτάνει ώς τό σημείο νά συναγάγει Απ’ τήν έλλειψη έκτίμησης άπέναντι στόν Προυντόν μιά Ιλλει- ψη κατανόησης άπ’ τήν πλευρά τών Γερμανών τοϋ λατινικού κι­νήματος «μέχρι καί τής Κομμούνας τοϋ Παρισιού συμπεριλαμβα- νομένης», παρακαλεΐται νά μάς δώσει μιάν άπόδειξη καί νά μάς Αναφέρει τό έργο στή λατινική γλώσσα πού, έστω κι άπό μακριά, Εχει άναλύσει καί έξιστορήσει τήν Κομμούνα κατά Ινα τόσο άκρι- 6ή τρόπο δσο αύτό γίνεται στήν «’Εκθεση τοϋ Γενικού Συμβουλί­ου τής Διεθνοϋς σχετικά μέ τόν Εμφύλιο πόλεμο στή Γαλλία» πού γράφτηκε άπ’ τό Γερμανό Μάρξ.

Ή μόνη χώρα στήν όποία τό έργατικό κίνημα έπηρεάζεται Αμεσα άπ’ τις «άρχές» τοΰ Προυντόν είναι τό Βέλγιο, καί γ ι’ αύτό έκεΐ τό κίνημα, δπως λέει 6 Χέγκελ, βαδίζει «άπ’ τό τίπο- τ* στό τίποτε μέσα άπ’ τό τίποτε»29.

Ά ν θεωρώ σάν ενα άτύχημα τό δτι ό Προυντόν ύπήρξε, έ­δώ καί είκοσι χρόνια, άμεσα ή Εμμεσα, ή μόνη πνευματική τρο­φή τών Λατίνων έργαζομένων, άντλώ αύτή μου τήν πεποίθηση δχι άπό τήν έπικράτηση τήν έντελώς μυθολογική τών ρεφορμι­στικών συνταγών του— αύτό πού ό Μύλμπεργκερ άποκαλεΐ οί «άρ­χές»— άλλά άπ’ τό γεγονός δτι στό οικονομικό πεδίο ή κριτική πού ot έργαζόμενοι κάνουν τής κοινωνίας μολύνθηκε άπ’ τή ριζικά, λαθεμένη φρασεολογία του καί ή πολιτική τους δράση άπ’ τήν έπίδρασή του. 'Ε π ειτα άπ’ αύτό, στό έρώτημα: νά γνωρίζουμε ποιός άπ’ τούς «προυντονοποιημένους Λατίνους έργάτες» ή τούς Γερμανούς έργάτες— πού δπωσδήποτε, καταλαβαίνουν άπειρα κα­λύτερα τόν γερμανικό έπιστημονικό σοσιαλισμό άπ* δτι οί Λατίνοι τόν Προυντόν τους — «βρίσκεται περισσότερο στά πλαίσια τής έ- πανάστασης», θά μπορέσουμε ν’ Απαντήσουμε δταν θά μάς ποΰν τί σημαίνει: «ν ά ε ί ν α ι κανένας στά πλαίσια τής έπα- νάστασης», θά μπορέσουμε ν' Απαντήσουμε δταν θά |ΐάς ποΰν βρίσκονται στά πλαίσια τοΰ χριστιανισμού, τής άληθινής, πίστης, τής χάρης τοϋ θεού», κλπ. Μά νά «είναι κανένας» στά πλαίσια τής έπανάστασης, σ’ αύτό τό πιό βίαιο άπ’ δλα τά κινήματα; Μή­πως «ή έπανάσταση» είναι μιά δογματική θρησκεία στήν όποία. πρέπει κανένας νά πιστεύει;

Στή συνέχεια ό Μύλμπέργκερ μέ ψέγει δτι ύποστήριξα, πα ­ρά τίς είδικές διατυπώσεις τοΰ έργου του, δτι θεωροΰσε τό πρό­βλημα τής κατοικίας σάν Ινα Αποκλειστικά έργατικό πρόβλημα-

166

Αΰτή τή φορά, ό Μύλμπεργκερ εχει πραγματικά δίκιο. Δέν ε ίχα προσέξει τή σχετική παράγραφο, καί εί'ΐαι Αδικαιολόγητος, γ ιατί είναι μιά άπ’ τίς πιό χαρακτηριστικές τής τάσης πού υ ­πάρχει σ’ δλη του τήν Ικθεση. Π ραγματικά ό Μύλμπεργκερ λέει χωρίς περιφράσεις:

Καθώς τόσο συχνά μάς κάνουν τή γ ε λ ο ί α παρατήρηση δτι διεξάγουμε μιά τ α ξ ι κ ή π ο ­λ ι τ ι κ ή , δτι αποβλέπουμε σέ μ ι ά - α ξ ι- κ ή κ υ ρ ι α ρ χ ί α καί άλλα άνάλογα πράγμα­τα, βεβαιώνουμε πρώτα - πρώτα καί ειδικά δτι τό πρόβλημα τής κατοικίας κάθε άλλο παρά άφορά απο­κλειστικά τό προλεταριάτο. Έντελώς α ν τ ί θ ε τ α : ■ένδιαφέρει κ α τ ε ξ ο χ ή ν τ ί ς λ ε γ ό μ ε­ν ε ς μ ε σ α ί ε ς τ ά ξ ε ι ς , τούς τεχνίτες, τή μικρή άστική τάξη, δλους τους υπαλλήλους τοϋ γραφείου . . . Τό πρόβλημα τής κατοικίας είναι ά­κριβώς τό πρόβλημα τών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, κι άποτελεΤ τόν καταλληλότερο τρόπο γιά νά φανερω­θεί ή ά πό λ υ τ η κ α ί β α θ ι ά τ α υ τ ό ­τ η τ α τ ώ ν σ υ μ φ ε ρ ό ν τ ω ν τ οΰ π ρ ο ­λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ ά π’ τή μι ά καί τ ώ ν μ ε ­σ α ί ω ν τ ά ξ ε ω ν δ π ω ς ά π ο κ α λ ο ΰ ν - τ α ι άπ’ τήν άλλη. Λυτές οί μεσαίες τάξεις ύποφέ- ρουν ές ίσου, κ ι ί σ ω ς κ α ί π ε ρ ι σ σ ό ­τ ε ρ ο - ά κ ό μ α , άπ’ δ,τι τό προλεταριάτο άπ’ αύτό τό βαθύ πεδίκλωμα πού άποτελϊΐ ή μισθωτή κα­το ικ ία .. . Λύτες οί μεσαίες τάξεις τοποθετούνται σή­μερα μπροστά στό πρόβλημα νά γνωρίσουν άν . . . σέ συμμαχία μέ τό νεαρό, ρωμαλέο καί ένεργητικό κόμ­μα τών έργαζομένων. θά βροϋν τή δύναμη νά έπέμ- βουν ενεργά στήν πορεία τοϋ κοινωνικού μετασχημα­τισμού, ά π ’ τ ό ν ό π ο ι ο θ ά ε ί ν α ι o t π ρ ώ τ ε ς π ο ύ θ ά έ π ω φ ε λ η θ ο ϋ ν .

Ό φίλος Μύλμπεργκερ κάνει λοιπόν έδώ τίς άκόλουθες δια­πιστώσεις:

Ιον. «’Εμείς» δέ διεξάγουμε μιά «ταξική πολιτική» καί δέν Αποβλέπουμε σέ καμιά «ταξική κυριαρχία». Ωστόσο τό Γερμα­νικό Σοσιαλ-Δημοκρατικό Ε ργατικό Κόμμα, άκριβώς γ ι α τ ί ε ί ν α ι ! ν α έ ρ γ α τ ι κ ό κ ό μ μ α , διεξάγει άναγκα-

167

στικά μιά «ταξική πολιτική», τήν πολιτική τής έργατικής τάξης. Ό π ω ς κάθε πολιτικό κόμμα προσπαθεί νά καταχτήσει τήν έξου- σ£α στά πλαίσια τοϋ Κράτους, Ιτσι καί τό Γερμανικό Σοσιαλδη­μοκρατικό Κόμμα άποβλέπει ύποχρεωτικά νά έγκαθιδρύσει τήν έξουσία τ ο υ , τήν κυριαρχία τής έργατικής τάξης, δηλαδή μ ιά «ταξική κυριαρχία*. Ά λλω στε, κ ά θ ε κόμμα άληθινά προλεταριακό, άρχίζοντας άπό τούς Ά γγλ ο υ ς χαρτιστές, Εθεσε πάντα σάν πρώτη προϋπόθεση τήν ταξική πολιτική, τήν όργάνω- ση τοΟ προλεταριάτου σ’ Ινα άνεξάρτητο πολιτικό κόμμα καί, σάν πρώτη Επιδίωξη τής πάλης, τή δικτατορία τοΟ προλεταριάτου. Κ η­ρύσσοντας αύτό τό πράγμα «γελοίο», ό Μύλμπεργκερ αύτοτοποθε- τεϊται Εξω απ’ τό προλεταριακό κίνημα καί στό Εσωτερικό τοϋ μικροαστικοϋ σοσιαλισμοΟ.

2ο. Τό πρόβλημα τής κατοικίας Εχει αύτό τό πλεονέχτημα δτι δέν είναι Ινα πρόβλη|ΐα αποκλειστικά έργατικό, μά πρόβλη­μα πού «ένδιαφέρει έξαιρετικά τή μικρή άστική τάξη», «τίς καθ’ αύτό λεγό;ιενες μεσαίες τάξεις» πού ύποφέρουν «στόν ίδιο βαθμό, κ ι ίσως καί περισσότερο άκόμ«» ά π’ τό προλεταριάτο. "Αν κάποι­ος δηλώσει δτι ή μικροαστική τάξη υποφέρει, Ιστω καί άπό μιά μονάχα σχέση, «ισως περισσότερο άπ’ τό προλεταριάτο», άσφαλώς δέ θά μπορεΐ νά παραπονεθεΐ άν θά τόν κατατάξουν άνάμεσα στούς μικροαστούς σοσιαλιστές. Έ χ ε ι λοιπόν λόγο δ Μύλμπεργκερ νά παραπονιέται άν τόν κατατάσσουν άνάμεσα στούς μικροαστούς σοσιαλιστές; Μπορεΐ νά είναι δυσαρεστημένος δ -ay λέω:

«Αύτά είναι τά δεινά, κοινά στήν έργατική τάξη καί σ’ δλλες τάξεις, π .χ . στή μικροαστική τάξη, πού γ ι’ αύτά ένδιαφέ- ρεται κατά προτίμηση ό μικρό - αστικός σοσιαλισμός, καί στόν όποιο συμπεριλαμβάνεται καί ό ίδιος δ Προυντόν· Κ ι Ιτσι δέν ■είναι καθόλου τυχαίο άν ό Γερμανός |ΐας μαθητής τοϋ Προυντόν καταπιάνεται πρώτ’ άπ’ δλα μέ τό πρόβλημα τής κατοικίας πού, δπως ήδη τό είδαμε, δέν Ενδιαφέρει μονάχα τήν έργατική τάξη αποκλείοντας δλες τίς άλλες τάξεις».

3ο. ’Ανάμεσα στά συμφέροντα τών «μεσαίων τάξεων κυρίως» καί έκεΐνα τοΰ προλεταριάτου ύπάρχει μια «απόλυτη καί βαθιά ταυτότητα», καί δέν είναι τό προλεταριάτο, μά κυρίως οί μεσαί­ες τάξεις πού «ακριβώς θά είναι οί πρώτες ωφελημένες» απ’ τήν κοινωνική μεταβολή πού ετοιμάζεται.

Λοιπόν: οί έργαζόμενοι θά κάνουν τήν κοινωνική έπανάστα­ση πού έτοιμάζεται «ακριβώς» πρός τό <JU|icipov τών μικροαστών, πού είναι «οί πρώτοι εύεργετούμενοι». ’Α π' τήν άλλη, ύπάρχει μ ιά άπόλυτη καί βαθιά ταυτότητα άνάμεσα ζ~Λ συμφέροντα τών μικροαστών καί έκεΐνα τών προλεταρίων. Ά / λοιπόν τά συμφέρον-

168

-τα τών μικροαστών είναι βαθιά ταυτόσημα μ’ έκεϊνα τών έργα- τών, τό Αντίστροφο είναι έπίσης άληθινό. Ή μικροαστική λοιπόν 4ποψη είναι στόν ίδιο βαθμό δικαιολογημένη στό έργατικό κίνη­μ α δπως κι έκείνη τών προλεταρίων. Καί ή βεβαίωση αύτής τής Ισότητας τών δικαιωμάτων είναι άκριβώς αύτό πού δνομάζουν μι­

κροαστικό σοσιαλισμό.Ό Μύλμπεργκερ είναι λοιπόν τελείως λογικός δταν, στή σελ.

2 5 τής έκδοσης σέ μπροσούρα, έξυμνεϊ τό «στρώμα τών τεχνιτών» σάν τόν «άληθινό μ ο χ λ ό τής κοινωνίας», «γιατί συνεννώνει μέσα του, άπ’ τήν ίδια του τή φύση, αύτούς τούς τρεις συντελε­στές: έργασία, κέρδος, ιδιοκτησία, καί πού, χάρη στήν ένωσή τους, ή Ικανότητα άνέλιξης ποΰ προσδίνουν στό άτομο δέ γνωρίζει κανένα όριο». Καί είναι έπίσης άπόλυτα λογικός δταν κατηγορεί τή νεώτερη βιομηχανία δτι καταστρέφει αύτό τό φηώ ριο νέων άνθρώπων κι δτι μετάτρεψε «μιά ρωμαλέα καί συνεχώς άνανεού- μενη τάξη, σέ μιά άσυνείδητη μ ά ζ α ατόμων πού δέν ξέρουν πού νά στρέψουν τό άγωνιώδες βλέμμα τους». Ό μικροαστός είναι κατά συνέπεια ό τυπικός άνθρωπος τοΰ Μύλμπεργκερ καί ή χ ε ι­ροτεχνία δ ύποδειγματικός γ ι ’ αύτόν τρόπος παραγωγής. Τόν συ­κοφάντησα λοιπόν, δταν τόν κατάταξα άνάμεσα στούς μικροασ­τούς σοσιαλιστές;

Έ φ ’ δσον ό Μύλμπεργκερ αποκρούει κάθε εύθύνη σέ σχέ­ση μέ τόν Προυντόν, θά ήταν περιττό νά συνεχίσουμε νά έξηγοΰ- με πώς τά μεταρρυθμιστικά σχέδια τοΰ τελευταίου τείνουν νά με­ταμορφώσουν δλα τά μέλη τής κοινωνίας σέ μικροαστούς καί σέ μικροϊδιοχτήτες χωρικούς. Στόν ίδιο βαθμό περιττό είναι ν’ ά- πασχοληθοϋμε λεπτομερειακά μέ τήν ύποστηριζόμενη δήθεν ταυ­τότητα συμφερόντων άνάμεσα σέ μικροαστούς καί έργάτες. Τό ούσιαστικό ύπάρχει ήδη στό «Μανιφέστο τοΰ Κομμουνιστικού Κόμ­ματος».

Ά π ’ τήν έξέτασή μας λοιπόν προκύπτει δτι στό «μύθο τοΰ μικροαστού Προυντόν» προστίθεται ή πραγματικότητα τοΰ μικρο- στοΰ Μύλμπεργκερ.

I I

Φτάνουμε τιορα σ’ Ινα ούσιαστικό σημείο. Διατύπωσα τήν κατηγορία σέ βάρος τοΰ Μύλμπεργκερ δτι στά άρθρα του καί κατά τόν τρόπο τοΰ Π ρουντόν Ιβγαζε νόθα συμπεράσματα άπ’ τΙς οικονομικές σχέσεις μέ τδ νά τις μεταφραάζει σέ νομική γλώσ­σα. Σάν παράδειγμα ξεχώρισα τό άκόλουθο άπόσπασμα:

Μιά καί οίκοδομηθεϊ τό σπίτι αύτό Αντιπροσω­πεύει έ ν α ν α ι ώ ν ι ο ν ο μ ι κ ό τ ί τ λ ο πάνω σ’ Ινα καθορισμένο τμήμα τής κοινωνικής έρ­γασίας, άκόμα κι δταν ή πραγματική άξία τοϋ σπι­τιού έχει, άπό καιρό καί κατά τρόπο περισσότερο α­πό ικανοποιητικό, πληρωθεί στόν ίδιοχτήτη μέ τή μορ­φή ένοικίων- Μ’ αύτόν τόν τρόπο ένα σπίτι πού οί- κοδομήθηκε έδώ καί, δς πούμε, 50 χρόνια, κάλυψε σ’ αύτή τήν περίοδο, μέ τά νοίκια του, δυό τρεις, πέντε, 'δέκα φορές, κλπ-, τό αρχικό κόστος.

Τότε ό Μύλμπεργκερ παραπονιέται δτι:

Αύτή ή ά π λ ή κ α ί α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι ­κ ή δ ι α π ί σ τ ω σ η έ ν ό ς γ ε γ ο ν ό τ ο ς άποτελεΐ εύκαιρία γ ια τόν Έ ν γκ ελ ς νά μέ κάνει νά 'καταλάβω δτι δφειλα νά έξηγήσω πώς τό σπίτι γίνε­ται ένας «νομικός τίτλος», ζήτημα έντελώς ξένο σέ σχέση μέ τό καθήκον πού είχα διαγράψει στόν έαυτό μου. . . Τ ό ν ά π ε ρ ι γ ρ ά φ ε ι ς είναι ένα πράγμα, τό νά έξηγεΐ είναι ένα άλλο. ’Αν πώ , έπειτα άπ’ τόν Προυντόν, δτι ή οικονομική ζωή πρέ­πει νά διαποτιστεϊ άπό μιά Ι δ έ α δ ι κ α ί ο υ , περιγράφω μ’ αύτόν τόν τρόπο τή σύγχρονη κοινω- νία σά μιά κοινωνία στήν όποία λείπει δχι κάθε ϊ- οέα δικαιοσύνης, μά ή ί δ έ α τ ο ΰ δ ι κ α ί ο υ τ ή ς έ π α ν ά σ τ α σ η ς, ένα γεγονός μέ τό 5- ποιο ό ίδιος ό Έ νγκελ ς 0ά συμφωνήσει.

’Ας παραμείνουμε έδώ γιά ν’ άρχίσουμε μέ τό σπίτι πού μιά φορά χτίστηκε. Ό τ α ν έχει νοικιαστεί, άποφέρει σ’ αύτόν πού τό έχτισε μιά έγγεια πρόσοδο, τά έξοδα επισκευών καί τόν τόκο τοΰ κεφαλαίου πού έπενδύθηκε, συμπεριλαμβανομένου τοΰ κέρ­δους πού πραγματοποιήθηκε μέ τή ‘ΐορφή ένοικίων. Τ ά τελευ­ταία, σύμφωνα μέ τίς περιστάσεις, μποροϋν ν’ άντιπροσωπεύουν δυό, τρεις, πέντε, δέκα φορές τό άρχικό κόστος. Αύτό, φίλε Μύλ­μπεργκερ, είναι ή «άπλή καί άντικειμενική διαπίστωση» ένός γ ε ­γονότος» πού είναι ο I κ ο ν ο μ ι κ ό, κι άν θέλουμε νά γνω­ρίσουμε γιατί «συμβαίνει έτσι;», πρέπει σ’ αύτό τό πεδίο νά κα­τευθύνουμε τίς έρευνές ·ιας. ’Ας έξετάσουμε αύτό τό γεγονός, μέ τρόπο πού κι ένα παιδί άκόμα νά μή μπορεΐ νά γελαστεί. Είναι

170

γνωστό δτι κατά τήν πούληση ένός έμπορεύματος, δ κάτοχός του έγκαταλείπει τήν άξία χρήσης του καί τσεπώνει τήν άνταλλακτι- κή του άξία. Ά ν οί άξίες χρήσης τών έμπορευμάτων διαφέρουν, αύτό συμβαίνει άνάμεσα στά άλλα, έπίσης, καί γ ιατί ή κατανά­λωσή τους άπαιτεΐ διαφορετικές διάρκειες. "Ενα κομμάτι ψύχας ψωμιού έξαφανίζεται σέ μιά μέρα, ένα πανταλόνι θά φθαρεί σ’ Ινα χρόνο, Ινα σπίτι άς βάλουμε, σέ έκατό χρόνια. Μέ τά έμπο­ρεύματα πού ή φθορά τους είναι βραβεία παρουσιάζεται ή δυνα­τότητα νά πουλιέται ή άξία χρήσης τους τμη;ιατικά, κάθε φορά γ ιά μιά καθορισμένη περίοδο, μ’ άλλα λόγια νά ν ο ι κ ι ά ­ζ ε τ α ι . Ή τμηματική πούληση δέν πραγματοποιεί κατά συνέ­πεια τήν άνταλλακτική άξία παρά λίγο - λίγο. Ε πειδ ή παραιτήθη- κε άπ’ τήν άμεση είσπραξη τού κεφαλαίου πού κατέβαλε καί τοϋ κέρδους πού θ’ άποκόμιζε, δ πουλητής άποζημιώνεται μέ μ ια αύ­ξηση τής τιμής, άπό Ινα τόκο πού τό ποσοστό του καθορίζεται άπ’ τούς νόμους τής πολιτικής οικονομίας καί δχι αυθαίρετα. Στό διάστημα έκατό χρόνων, τό σπίτι έξεπλήρωσε τόν προορισμό του, Ιχε ι ερειπωθεί, Ιχει γίνει άκατοίκητο. Ά ν τότε άφαιρέσουμε άπ’ τό σύνολο τών ένοικίων πού είσπράχτηκαν: 1) τήν έγγεια πρόσοδο μέ τήν πιθανή αύξηση πού ύπέστη σ’ αύτή τήν περίοδο καί 2) τά τρέχοντα έξοδα γ ιά τις έπισκευές, θά βροΰμε τότε δτι τό ύ- πόλοιπο άποτελειται, κατά μέσο δρο: Ιο άπ’ τό πρωταρχικό κε­φάλαιο πού χρησιμοποιήθηκε γ ιά τήν οικοδόμηση τοϋ σπιτιού, 2ο άπ’ τό κέρδος πού άπόφερε, 3ο άπ’ τούς τόκους τού κεφαλαίου πού προοδευτικά αναλώθηκε κι άπ’ τό κέρδος. Στό τέλος αύτής τής χρονικής περιόδου, είναι άλήθεια, ό ένοικιαστής δέν Ιχε ι σπίτι, δ­μως ούτε ό ίδιοχτήτης έχει κάτι περισσότερο. Αύτός ό τελευταίος τό μόνο πού κατέχει είναι τό έδαφος — άν τού άνήκει — καί τά οικοδομικά ύλικά πού βρίσκονται έπί τόπου, πού δμως δέν άποτελοΰν π ιά ενα σπίτι. Κι άν, στό μεταξύ, τό σπίτι κάλυψε «πέντε ή δέκα φορές τό άρχικό κόστος», θά δούμε δτι αύτό ό- φείλεται αποκλειστικά σέ μιάν αύξηση τής Ιγγειας προσόδου, γ ε ­γονός πού δέν είναι μυστικό γ ιά κανέναν σέ μέρη δπως τό Λον­δίνο, δπου ό Ιδιοχτήτης γής καί έκεΐνος τοΰ σπιτιοϋ είναι συνη- θέστατα δυό διαφορετικά πρόσωπα. Αύξήσεις ένοικίων "όσο τε­ράστιες πραγματοποιούνται σέ πόλεις μέ γρήγορη άνάπτυξή, άλ­λα δχι καί σ’ ενα άγροτικό χωριό δπου ή Ιγγεια πρόσοδος γ ιά τις τοποθετήσεις στίς οικοδομές παραμένει περίπου σταθερή. Στόν ίδιο βαθμό είναι αξιοσημείωτο δτι, άφοΰ άφαιρέσουμε τις αύξή- σεις τής Ιγγειας προσόδου, τό νοίκι δέν άποφέρει έτήσια κατά μέσο δρο περισότερο άπό 7ο) ο τοΰ έπενδυμένου κεφαλαίου (συα- ριλαμβανομένου καί τοΰ κέρδους) μέ τό δποΐο πρέπει άκόίμχ νά.

171

ττληρωθοΰν τά έξοδα έπισκευών, κλπ. Μ’ Ινα λόγο, τό συμβόλαιο ένοικίασης είναι μιά έντελώς τρέχουσα έμπορική έπιχείρηση. Γ ιά τόν έργάτη, δέν Ιχε ι θεωρητικά οδτε πιότερο οδτε λιγότερο έν- διαφέρον απ’ δποιαδήποτε άλλη — μ’ έξαίρεση έκείνη κατά τήν δποία πρόκειται γ ιά τήν άγορά καί τήν πούληση τής έργατικής του δύναμης — ένώ πρακτικά έμφανίζεται σά μιά άπό τΙς χ ί­λ ιες καί μιά μορφές τής άστικής λωποδυσίας, γ ιά τήν όποία μ ι­λώ στή σελίδα 4 τής έκδοσης σέ μπροσούρα. Κ ι αύτές δμως ot λωποδυσίες, δπως τό άπόδειξα, ύπάγονται σέ οίκονομικούς νό­μους.

Στό συμβόλαιο ένοικίασης, 6 ίδιος δ Μύλμπεργκερ δέ βλέ­πει παρά καθαρή «αύθαιρεσία» (σελ. 19 τής έκδοσης σέ μπρο­σούρα) . Κ ι δταν τοϋ Αποδείχνω τό Αντίθετο, παραπονιέται δτι τοΰ έξιστορώ «αποκλειστικά πράγ|ΐατα πού δυστυχώς τά ήξερε ή ­δη».

Μέ δλες ώστόσο τΙς οίκονομικές μελέτες πάνω στά νοίκια, δέν κατορθώνουμε νά μεταμορφώσουμε τήν κατάργηση τοϋ ένοι­κίου σέ «μιά άπ’ τίή γόνιμες καί τΙς πιό μεγαλειώδεις έπιχει- ρήσεις που γεννοβόλησε ή έπαναστατική Ιδέα». Γιά νά όδηγήσου- με σ’ έπιτυχία αύτή τή μεταμόρφωση, μας χρειάζεται νά μετα­φέρουμε Ινα Απλό γεγονός τής Αντικειμενικής οικονομίας στό νομικό έπίπεδο, πού ήδη είναι περισσότερο ιδεολογικό. «Τό σπί­τι Αποτελεΐ Ινα αιώνιο νομικό τίτλο» πάνω σ’ ενα νοίκι. «Καί μ’ αύτό τόν τρόπο» ή άξία τοϋ σπιτιοϋ μπορεΐ, μέ τή μορφή τών έ­νοικίων, νά πληρωθεί δυό, τρεις, πέντε, δέκα φορές. Γ ιά νά μά­θουμε «πώς συμβαίνει αύτό», ό «νομικός τίτλος» δέ μας έπιτρέ- πε ι νά προχωρήσουμε οδτε κατά Ινα 6ή]ΐα. Γ ι’ αύτό είπα πώς μονάχα Αναζητώντας τό πώς τό σπίτι γίνεται Ινας νομικός τίτλος 6ά μπορούσε ό Μύλμπεργκερ νά μάθει π ώ ς συμβαίνει «νά είναι Ιτσι». Τό μαθαίνουμε δταν έξετάσουμε, δπως τό Ικανα, τήν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή φύση τοΰ νοικιοϋ, Αντί νά εξοργιζόμαστε γ ιά τό νομικό δρο μέ τόν όποιο ή κυρίαρχη τάξ,η τό έπικυρώνει. ’Εκείνος πού προτείνει οικονομικά μέτρα γ ιά νά καταργήσει τό νοίκι όφείλει, ύποτίθεται, νά ξέρει γ ι’ αύτό τό ζήτημα κάτι πε­ρισσότερο άπ’ τόν όρισμό σύμφωνα μέ τόν όποιο τό νοίκι «αντι­προσωπεύει τό φόρο πού -λερώνεται Απ’ τόν ενοικιαστή στό αιώ­νιο δικαίωμα τοΰ κεφαλαίου».

Πάνω σ’ αύτό δ Μύλμπεργκερ μοΰ άπαντά: «Νά περιγράφεις «ίναι ενα πράγμα, νά έξηγεΐς είναι Ινα Αλλο».

Έ τ σ ι, μετατρέψαμε τό σπίτι, μ’ δλο πού κάθε άλλο παρά είναι αιώνιο, σ’ Ιναν τίτλο ένοικίασης, νομικό καί αΙώνιο. Βρί­σκουμε — λίγο ένδιαφέρει ό λόγος γ ιά τόν όποιο «συμβαίνει αύ-

172

τό» — -ώ ς χάρη σ’ αύτόν τόν τίτλο τό σπίτι άποφέρει πολλές, φορές τήν άξία του μέ τή μορφή ένοικίων. Μέ τή |ΐετατόπιση στό νομικό πεδίο, απομακρυνθήκαμε ευτυχώς άρκετά ά π ’ τό Αντίστοι­χο οικονομικό, γ ια νά μή βλέπουμε π ιά παρά μονάχα τό φαινό­μενο, πού σύμφωνα μ’ αύτό ενα σπίτι μπορεΐ, σέ άκαθάριστα νοί­κια νά πληρωθεί, λίγο - λίγο, άρκετές φορές τήν άξία του. Καί καθώς σκεπτόμαστε καί μιλάμε σά νομικοί, έφαρμόζουμε σ’ αύ­τό τό φαινόμενο τό μέτρο τοΰ δικαίου, τής δικαιοσύνης, καί βρί­σκουμε δτι είναι ά δ ι κ ο , δτι δεν άνταποκρίνεται στήν «ίδέα γ ιά τό δίκαιο τής επανάστασης» (τί μπορεΐ νά έννοεΐ μ’ αύτό;) καί, κατά συνέπεια, ό νομικός τίτλος είναι χωρίς άξία. Βρίσκου­με άκόμα δτι τό ίδιο ισχύει γ ιά τό κεφάλαιο πού άποφέρει τόκο καί γ ιά τό έκμισθωμένο γεωργικό έδαφος, καί διαθέτουμε τώρα ενα πρόσχημα γ ιά νά θέσουμε κατά μέρος αύτές τις κατηγορίες τής Ιδιοκτησίας καί γ ιά νά έφαρμόσουμε σέ βάρος τους ενα κα­θεστώς έκτακτης μεταχείρισης. Αύτό συνίσταται στό νά ζητήσου­με: Ιο ν’ άφαιρεθεΐ άπ’ τόν ίδιοχτήτη τό δικαίωμα νά ξενοικιά­ζει κι έκεΐνο τού νά διεκδικεΐ τήν άπόδοση ξανά σ’ αύτόν τής ιδιοκτησίας του" 2ο ν’ άφεθεΐ δωρεάν στόν ένοικιαστή, στό δα­νειστή ή στόν ένοικιαστή άγρότη ή κάρπωση αύτοΰ πού τοϋ έχει μεταβιβαστεί καί πού δέν τοΰ ανήκει’ 3ο ό ίδιοχτήτης νά έξοφλη- θεΐ μακροπρόθεσμα καί χωρίς τόκο. Μ’ αύτό τόν τρόπο έςαντλοΰν- ται σ’ αύτό τό κεφάλαιο οί «άρχές» τοΰ Προυντόν· Κ ι αύτοΰ βρί­σκεται ή «κοινωνική του έκκαθάριση».

Παρεμπιπτόντως, άς λεχτεϊ: είναι φανερό δτι δλο αύτό τό σχέδιο τών μεταρρυθμίσεων είναι έπωφελές σχεδόν άποκλεΐστικά γ ιά τούς μικροαστούς καί τούς μικρούς άγρότες, πού τούς σ τ α ­θ ε ρ ο π ο ι ε ί στήν κοινωνική τους τοποθέτηση. Ό «μικρο­αστός Προυντόν», αύτός ό μύθος κατά τόν Μύλμπεργκερ, άποχτά μιάν ιστορική ύπαρξη έντελώς χειροπιαστή.

"Αν πώ, μετά τόν Προυντόν, δτι ή οίκονομική ζωή πρέπει νά διαποτίζεται άπό μιά Ι δ έ α δ ι ­κ α ί ο υ , π ε ρ ι γ ρ ά φ ω έτσι τή σύγχρονη κοινωνία σά μιά κοινωνία στήν όποία λείπει δχι κάθε ίδέα δικαιοσύνης, μ ά ή ί δ έ α τ ο ΰ δ ι κ α ί ο υ τ ή ς ε π α ν ά σ τ α σ η ς , Ινα γεγονός μέ τό· βποΐο ό Ιδιος ό Έ ν γκ ελ ς θά συμφωνήσει.

Δυστυχώς δέν μπορώ νά κάνω αύτή τή χάρη στόν Μύλμπερ­γκερ. Ζητά ή κοινωνία ν ά Ι χ ε ι διαποτιστεΐ άπό μιά Ι­δέα δικαιοσύνης κι αύτό τό άποκαλεί μιά περιγραφή. Ά ν Ιν»

173

δικαστήριο μ’ έξαναγκάσει μ’ Ινα δικαστικό κλητήρα να πληρώ­σω Ινα χρέος, δέν κάνει τίποτ’ άλλο, σύμφωνα μέ τόν Μύλμπερ- γκερ, παρά νά μέ π ε ρ ι γ ρ ά φ ε ι σάν Ιναν άνθρωπο πού δέν πληρώνει τά χρέη του! Περιγραφή είναι Ινα πράγμα, άπαί­τηση είναι Ινα άλλο. Κι άκριβώς σ’ αύτό συνίσταται ή ουσιώδης διαφορά άνάμεσα στόν Προυντόν καί τόν γερμανικό έπιστημονι- κό σοσιαλισμέ. Περιγράφουμε, — καί κάθε άληθινή περιγρφή είναι, ένάντια σ’ δσα λέει ό κ. Μ ίλμπεργκερ, μιά έξήγηση — τΙς οίκονομικές σχέσεις τέτοιες πού είναι, τόν τρόπο μέ τόν ό­ποιο ανελίσσονται, καί προβάλλουμε τήν αύστηρά οικονομική ά- πόδειξη δτι ή άνάπτυξή τους είναι σύγχρονα ή άνάπτυξη τών στοι­χείων μιας κοινωνικής έπανάστασης: ά π’ τή μιά μεριά ή Ανά­πτυξη μιας τάξης, τοΰ προλεταριάτου, πού ή κατάστασή του ώ- θεϊ άναγκαστικά πρός τήν κοινωνική έπανάσταση, κι άπ’ τήν άλ­λη μεριά τών παραγωγικών δυνάμεων πού, γ ιατί τό πλαίσιο τής κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας πού τίς περιβάλλει Ιχε ι γίνει πολύ στενό, όφείλουν άναγκαστκά νά τό διαρρήξουν, καί πού, σύγ­χρονα, προσφέρουν τά μέσα γ ιά νά καταργηθοΰν μιά γ ιά πάντα

•οί ταξικές διαφορές, πρός τό συμφέρον τής Ιδιας τής κοινωνικής προόδου. Ό Προυντόν, άντίθετα, άπαιτεί άπ’ τή σύγχρονη κοι­νωνία νά μεταμορφωθεί δχι σύμφωνα μέ τούς νό;ιους τής Ιδιας τής οικονομικής άνάπτυξης, μά σύμφωνα μέ τις διαγραφές τής δικαιοσύνης (ή «ίδέα τοΰ δικαίου» δέν προέρχεται άπ’ αύτόν, μά ά π’ τόν Μ ύλμπεργκερ). Έ κ ε ΐ δπου έμεΐς προσκομίζουμε άποδεί- ξεις, ό Προυντόν κ ά ν ε ι κ ή ρ υ γ μ α καί όδύρεται, καί μαζί του ό Μύλμπεργκερ.

Τό τί άκριβώς είναι «ή Ιδέα τοΰ δικαίου τής έπανάστασης» παραμένει γ ιά μένα Ινα αίνιγμα. Ό Προυντόν είναι άλήθεια, μετατρέπει «τήν έπανάσταση» σ’ Ινα είδος θεότητας πού ένσαρκώ- νει καί δλοκληρώνει τή «δικαιοσύνη» του, ταυτόχρονα δμως δια- πράττει τό περίεργο σφάλμα νά συγχέει τήν άστική έπανάσταση τοΰ 1789 - 1794 μέ τή μέλλουσα προλεταριακή έπανάσταση. Αύ­τ ή τή σύγχιση τήν ξαναβρίσκουμε σχεδόν σ’ δλα του τά Ιργα, κυρίως άπ’ τά 1848 κι έδώ. Σάν παράδειγμα θ’ άναφέρω μονάχα τήν «Γενική ίδέα τής έπανάστασης» (Ικδοση τοΰ 1868, σελ. 39 - 4 0 ) . 'Ωστόσο, έφόσον δ Μύλμπεργκερ άρνεΐται νά πάρει μιάν δ- ποιαδήποτε ύπεύθυνη θέση δταν πρόκειται γ ιά τόν Προυντόν, τό γεγονός αύτό μοΰ άπαγορεύει νά έξηγήσω ξεκινώντας άπ’ αύτόν τήν «Ιδέα γ ιά τή δικαιοσύνη τής έπανάστασης» καί παραμένω σ’ Ινα όλοκληρωτικό σκοτάδι.

Ό Μύλμπεργκερ συνεχίζει:

174

Μά οδτε δ Προυντδν ούτε έγώ 6 ίδιος δέν Απευ­θυνόμαστε σέ μιάν «αΙώνια δικαιοσύνη» γ ιά νά έ ξ η- γ ή σ ο υ μ ε τΙς αδικίες πού ύπάρχουν, ή, δπως δ Έ ν - γκελς μοΰ τδ προσάπτει, γ ιά ν’ Αναμένουμε Απ’ αύ­τή τήν πρόσκληση τήν Ιπανόρθωσή τους.

Ό Μύλμπεργκερ βασίζεται Ασφαλώς στδ γεγονδς δτι δ «Προυντδν είναι μπορούμε νά πούμε άγνωστος στή Γερμανία». Σ ’ δλα του τά γραπτά δ Προυντδν μετρά δλες τΙς κοινωνικές, νο­μικές, πολιτικές, θρησκευτικές Αρχές μέ τή λυδία λίθο τής «δι­καιοσύνης» καί τις προσαρμόζει ή τίς Απορρίπτει Ανάλογα μέ τδ ■άν συμπίπτουν ή δχι μ’ αύτδ πού τδ Αποκαλεΐ λυδία λίθο τής δι­καιοσύνης. ΣτΙς «Οικονομικές ’Αντιθέσεις» αύτή ή δικαιοσύνη Α- ποκαλεΐται έπίσης α ι ώ ν ι α δ ι κ α ι ο σ ύ ν η .

Ά ργότερα ή αιωνιότητα πέρασε στήν Αφάνεια, παραμένει δμως στήν πρφαγματικότητα. Στδ Ιργο π .χ . «Σχετικά μέ τή δι­καιοσύνη στήν έπανάσταση καί στήν Εκκλησία» (Ικδοση 1 8 5 8 ), τδ Ακόλουθο Απόσπασμα είναι τδ κέντρο πού πΑνω του στηρίζε­τα ι δλη ή διδαχή σέ τρεις τόμους (τόμος 1, σελ. 42) :

Ποιά είναι ή βασική Αρχή, ή όργανική, ή ρυθμι­στική, ή κυρίαρχη Αρχή, στήν δποία ύποτασσόμενες δλες ot άλλες, κυβερνά, προστατεύει, συνθλίβει, διορ­θώνει, στήν ΑνΑγκη Ακόμα καταπνίγει τά στασιαστι­κά στοιχεία; Μήπως είναι ή θρησκεία, τδ ιδεώδες, τ δ σ υ μ φ έ ρ ο ν ; . . . Αύτή ή Αρχή είναι κα­τά τή γνώμη μου ή δ ι κ α ι ο σ ύ ν η . — Τ ί ■είναι ή δικαιοσύνη; Τ δ ί δ ι ο τ δ Α π ό σ τ α ­γ μ α τ ή ς Α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς . — Τ ί Αν­τιπροσώπευσε Απ’ τήν Αρχή τοΰ Κόσμου;, Τίποτα. — Τ ί θά Ιπρεπε νά είναι; Τδ πάν.

Τ ί είναι λοιπδν μ ιά δικαιοσύνη πού είναι τδ ίδιο τδ Από- σταγ|ΐα τής Ανθρωπότητας, Αν δέν είναι ή α ϊ ώ ν ι α δικαιο­σύνη. Μιά δικαιοσύνη, πού είναι ή βασική, ή δργανική, ή ρυθμι­στική, ή κυρίαρχη Αρχή τών κοινωνιών, πού παρ’ δλα αύτά δέν Αντιπροσώπευσε ώς τά σήμερα τίποτα, μά πού πρέπει νά είναι τδ πάν, τί άλλο μπορεΐ νά είναι, άν δέν είναι ή λυδία λίθος πού μ ’ αύτή θά πρέπει νά μετριόνται δλα τά Ανθρώπινα πρΑγματα, άν δέν είναι δ παράγοντας στδν δποΤο θά πρέπει νά προσφεύγου­με σ’ δλες τΙς συγκρούσεις σά στδν ύπέρτατο διαιτητή; ’Ισχυρί­στηκα ποτέ άλλο τίποτα Απ’ αύτό: δ Προυντδν κρύβει τήν άγνοιά

175

του καί τήν οικονομολογική του άδυνα|ΐία δταν κρίνει δλες τ ίς οικονομικές σχέσεις δχι σύμφωνα |ΐέ τούς νόμους τής οικονομίας, μά σύμφωνα μέ τόν άν συμπίπτουν ή δχι μέ τήν ιδέα πού έχει σχηματίσει σχετικά μέ τήν αιώνια δικαιοσύνη; Καί σέ τί δ Μύλ­μπεργκερ διακρίνεται άπ’ τόν Προυντόν, δταν ζητά δπως «δλες ot μεταμορφώσεις στή νεώτερη κο ινω νία .. . είναι διαποτισμένες άπό μιά Ι δ έ α δ ι κ α ί ο υ , δηλαδή νά πρχγματοποιοΟν- ται παντοϋ σώμφωνα μέ τΙς α ύ σ τ η ρ έ ς · α π α ι τ ή σ ε ι ς τ ή ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς » ; Δέν ξέρω νά διαβάζω; ή μήπως ό Μύλμπεργκερ δέν ξέρει νά γράφ ει;

Κ αί δ Μύλμπεργκερ συνεχίζει:

Ό Προυντόν ξέρει έξίσου καλά μέ τόν Μάρξ καί μέ τόν “Ενγκελς δτι ot οίκονομικές καί δχι ot νο­μικές σχέσεις άποτελοϋν τόν άληθινό κινητήρα τής Αν­θρώπινης κοινωνίας. Ξέρει δτι ot Ιδέες πού §νας λα­ός σχηματίζει γ ιά τή δικαιοσύνη δέν είναι παρά ή Ικφραση, ή εΙκόνα, τό προϊόν τών οίκονομικών σχέ­σεων, άκριβέστερα τών παραγωγικών σχέσεων . . . Ή δικαιοσύνη μέ μιά λέξη, είναι, γ ιά τόν Προυντόν, ένα οικονομικό προϊόν, πού Ιγινε ιστορικό.

Ά ν δ Προυντόν τά ξέρει δλα αύτά (δέ θά έπιμένω στή σκοτεινή όρολογία τοϋ Μύλμπεργκερ θ’ άρκεστώ στήν καλή του θέληση), άν δ Προυντόν τά ξέρει δλ’ αύτά «τόσο καλά δσο δ Μάρξ καί δ Έ νγκελς», πώς μπορούμε νά συνεχίσουμε νά τσα­κωνόμαστε; "Ομως, άκριβώς αύτό πού ξέρει ό Προυντόν είναι λίγο διαφορετικό. Ot οίκονομικές σχέσεις μιάς δοσμένης κοινω­νίας έμφανίζονται κατά πρώτο λόγο μέ τή μορφή τοϋ σ υ μ φ έ ­ρ ο ν τ ο ς . Ό Π ρουντόν λοιπόν μάς λέει μέ ξεκάθαρο τρόπο στό άπόαπασ|ΐα τοϋ κυρίου έργου του πού προαναφέραμε δτι ή «βασική άρχή, ή ρυθμιστική, ή δργανική, ή κυρίαρχη τών κοινωνιών, στήν όποία ύποτάσσονται δλες οί άλλες», δέν είναι τ ό σ υ μ ­φ έ ρ ο ν , μά ή δικαοσύνη. Κ ι αύτό έπαναλαμβάνει σ* δλα του τά γραπτά σ’ δλα του τά σημαντικά του άποσπάσματα. Π ράγμα πού ώστόσο δέν έμποδίζει τόν Μύλμπεργκερ νά συνεχίσει λέγον­τ α ς ;

' . . . δτι ή ίδέα τής οικονομικής δικαιοσύνης, Ε­τσι δπως δ Προυντόν τήν άνέπτυξε κατά τόν πιό έμ- βριθή τρόπο στό ίργο του « Ό πόλεμος καί ή ειρή­νη», συμπίπτει όλοκληρωτικά μέ τις βασικές ιδέες τού

176 ’

Λασάλ, πού τόσο καλά άναπτύσσονται στόν πρόλογό του στό Ιργο του «Σύστημα τών άποκτηθέντων δικαιω­μάτων».

Ανάμεσα στά πολυάριθμα έργα, πού έγραψε δ Προυντόν καί πού παραμείνανε σχολικά, τό «Πόλεμος καί εΙρήνη» είναι ίσως τό πιό σχολικό άπ’ δλα. Δέν μπορούσα ωστόσο νά περιμένω δτι θά προβαλόταν σάν άπόδειξη τής δήθεν κατανόησης άπ’ αύτόν τής γερμανικής Ολιστικής αντίληψης τής ιστορίας, καί δτι έξηγεΐ δ­λα τά γεγονότα καί τίς Ιστορικές άντιλήψεις — τήν πολιτική, τή φιλοσοφία, τή θρησκεία — άπό τίς ύλικές, τίς οίκονομικές συνθήκες ζωής τής κάθε ιστορικής περιόδου. Στό βιβλίο αύτό είναι τόσο λίγο ύλιστής, πού δέν μπορεΐ νά φτάσει στό τέρμα τοΰ οίκοοομήματός του γ ιά τόν πόλεμο χωρίς ν’ άπευθυνθεΐ στό Δ η μ ι ο υ ρ γ ό γ ιά βοήθεια.

"Αλλωστε δ Δημιουργός πού διάλεξε γ ιά μας αύ­τό τόν τρόπο τής ζωής, έχει τούς λόγους του (τόμος 2ος, σελ. 100 τής έκδοσης τοΰ 1869).

Τό γεγονός δτι πιστεύει στήν ιστορική ύπαρξη τής χρυσής έποχής είναι άποκαλυπτικό γ ιά τή γνώση τής Ιστορίας στήν όποία στηρίζεται:

Στήν αρχή, δταν ή ανθρωπότητα ήταν άκόμα ά- ραιοκατοικημένη πάνω στή γή , ή φύση φρόντιζε χω ­ρίς κόπο γ ιά τίς άνάγκες της. ΤΗταν ή χρυσή έπο- χή τής άφθονίας καί τής ειρήνης (στό ίδιο έργο σελ. 102).

Ή άποψή του γ ιά τήν οικονομία άνήκει στόν πιό χονδροει­δή μαλθουσιανισμό:

' ’Αν ή παραγω γή διπλασιαστεί, σέ λίγο τό ίδιο θά συμβεΐ καί μέ τόν πληθυσμό (σελ. 105 ).

Σέ τί λοιπόν συνίσταται δ ύλισμός αύτοϋ τοϋ έργου; Σ ’ αυ­τή τή βεβαίωση δτι ή αιτία τοΰ πολέμου είναι καί τώρα δπως πάντα «ή μεγάλη φτώχεια» (π .χ. σελ. 1 43 ). Ό θείος Μπρέσιγκ ήταν ένας ύλιστής στόν ίδιο βαθμό πετυχημένος, δταν, στήν δ- μιλία του τοΰ 1848, πρόφερε ήρεμα αύτές τίς δυνατές κουβέντες: «Ή αίτία τής μεγάλης άθλιότητας είναι ή μεγάλη φτώχεια».

Τό «Σύστημα τών δικαιοιμάτων πού άποχτήθηκαν» τοΰ Λα- σάλ παραμένει αιχμάλωτο τή ; μεγάλης καί διπλής αυταπάτης τοΰ νομικού καί τοΰ παλαιοΰ χεγκελιανοΰ. Δηλώνει ειδικά (α. V I I ) , δτι, «στήν οικονομία» έπίση;, «ή Ιδέα τοΰ άποχτηθέντος δικαιώματος είναι ή κινήτρια πηγή κάθε μελλοντική; ανάπτυξη;» θέλει να δείξει τό δίκαιο σάν Ιναν έλλογο οργανισμό, ποΰ άναπτύσ- σεται ξεκινώντα; ά π ’ τ ό ν έ α υ τ ό τ ο υ » (δηλαδή, χω ­ρίς νά ξεκινά άπό προκαταρκτικούς οικονομικούς δρους) (σελ. I X ) . Γ ι’ αύτόν τό ζήτημα είναι νά κάνει τό δίκαιο νά πηγάσει δχ ι άπ’ τις οίκονομικέ; σχέσεις μά άπ’ τήν «ίδια τήν άντίληψη τής θέλησης, τή ; όποία; ή φιλοσοφία τοΰ δικαίου δέν είναι πα ­ρά ή ανάπτυξη καί ή παράσταση» (σελ. X ) . Τ ί Ιχε ι λοιπόν νά μά; προσφέρει αύτό τό βιβλίο; Ή μόνη διαφορά άνάμεσα στόν Προυντόν καί τόν Λασάλ είναι δτι αύτός δ τελευταίος είναι I- νας άληθινός νομικός καί χεγκελιανός, ένώ ό Προυντόν, στή νο­μολογία καί στή φιλοσοφία, δπο»; καί σέ κάθε άλλο πεδίο, είναι Ινας έρασιτέχνης.

Δέν άγνοώ δτι ό ΙΙρουντόν, γ ιά τόν όποιο είναι γνωστό δ- τι συνεχώς αύτοαντιφάσκει, κάνει πότε - πότε καί κάποια σκέψη πού δημιουργεί τήν έντύπωση δτι έξηγεΐ τΙς Ιδέες ξεκινώντας ά π’ τά γεγονότα. Παρόμιοι συλλογισμοί δέν έχουν ώστόσο τήν παραμι­κρή σημασία. Παίρνοντας ύπ’ δψη ^ιας τή μόνιμη κατεύθυνση τής σκέψης του, καί δταν, ξεφυτρώνουν άκόμα, είναι ξεχωριστά συγ- κεχυ|ΐένοι καί παράλογοι.

Σ ’ Ινα πολύ πρωτόγονο στάδιο τής κοινωνικής άνέλιξης, γ ί­νεται αισθητή ή άνάγκη νά συγκεντρωθούν κάτω άπό Ινα γενι­κό κανόνα οί πράξεις, — πού καθημερινά άνανεώνονται, — τής παραγω γής, τής διανομής καί τής άνταλλαγής τών προϊόντων, καί νά άσκεϊται μιά έπίβλεψη πρός τήν κατεύθυνση ό καθένας νά ύποτάσσεται στούς κοινούς δρους τής παραγω γής καί τής άνταλ­λαγής. Αύτός δ κανόνας πού στήν άρχή είναι συνήθεια, γίνεται σέ λόγο ν ό μ ο ς . Μαζύ του ξεφυτρώνουν άναγκαστικά όρ- γανισμοί πού ϊχουν γΓ άποστολή τους τή διατήρησή του: οί δη­μόσιες ύπηρεσίες, τό Κράτος. Κατά τήν κατοπινή άνέλιξη τής κοινωνίας, ό νόμος άναπτύσσεται σέ μιά περισσότερο ή λιγότερο έκτεταμένη νομοθεσία. Κ ι δσο γίνεται περισσότερο πολύπλοκη, τό­σο ή δρολογία. της Απομακρύνεται άπό έκείνη πού έκφράζει τΙς τρέχουσες οικονομικές συνθήκες τής κοινωνίας. Τότε αύτή ή νο­μοθεσία έμφανίζεται σάν Ινα άνεξάρτητο στοιχείο πού στηρΐ* ζει τή δικαίωσή του στήν Γδια του τήν δπαρξη καί βασίζει τή μελλοντική του άνέλιξη, δχι στίς οίκονομικές συνθήκες, μά στούς ίδιους τούς δικούς του έσώτερους λόγους ή, άν θέλετε,

178

πτήν «Εννοια τής θέλησης». Οί άνθρωποι ξεχνάνε δτι τό δίκαιό τους Ιχε ι γ ιά πη γή του τις συνθήκες τής οίκο- νομικής τους ζωής, δπως Ιχουν ξεχάσει δτι κατάγονται άπ’ τόν κόσμο τών ζώων. Μέ τήν άνάπτυξη τής νομοθεσίας σ’ Ενα πολύ­πλοκο καί Εκτεταμένο σύνολο Εμφανίζεται ή άνάγκη ένός κατα­μερισμοί) τής κοινωνικής έργασίας. Σχηματίζεται μιά κάστα Εξ Ιπαγγέλματος δικαστών, καί μαζί μ’ αυτούς γεννιέται ή Επιστή- μη τοΰ δικαίου. Ή τελευταία, άνελισσόμενη, συγκρίνει τά νομι­κ ά συστήματα τών διαφόρων λαών καί τών διαφόρων Εποχών, •καί τά θεωρεί δχι σάν τήν εΙκόνα τών οίκονομικών σχέσεων τής άντιστοίχου περιόδου, μά σά συστήματα ποΰ βρίσκουν στόν Ιδιο τόν έαυτό τους τή δικαίωση τής ύπαρξής τους. Ή σύγκριση δ- ;μως προϋποθέτει ένα κοινό στοιχείο: οί νομικοί τό βρίσκουν αύ­τό δημιουργώντας ένα φ υ σ ι κ ό δ ί κ α ι ο μέ δ,τι είναι περισσότερο ή λιγότερο κοινό σ’ δλα αύτά τά συστήματα. Καί τό μέτρο στό όποιο πρέπει κανένας ν’ άναφέρεται γ ιά νά γνω­ρ ίζε ι τί άνήκει ή δέν άνήκει στό φυσικό δίκαιο είναι άκριβώς ή π ιό άφηρημένη Εκφραση τοΰ ίδιου τοΰ δικαίου, δηλαδή ή 5 ι- -κ α ι ο σ ύ ν η· Κ ι άπ’ αύτή τή στιγμή, ή άνέλιξη τοΰ δικαίου γ ιά τούς νομικούς καί γ ιά κείνους πού πιστεύουν στά λόγια τους ?έν είναι παρά ή προσπάθεια πού τείνει νά πλησιάσει δλο καί περισσότερο τόν άνθρώπινο δρο, στή νο·ιική του Εκφραση, νά τόν πλησιάσει στό ιδανικό τής δικαιοσύνης, στήν α ι ώ ν ι α δι­καιοσύνη · Καί αύτή ή δικαιοσύνη είναι πάντα ή Εκφραση στό Ι­δεολογικό καί μεταφυσικό πεδίο τών οίκονομικών συνθηκών πού ΰπάρχουν, άλλοτε σύμφωνα |ΐέ τή συντηρητική τους δψη, κι &\· "λοτε σύμφωνα μέ τήν Επαναστατική τους Εμφάνιση. Ή δικαιοσύ­νη τών Ελλήνω ν καί τών Ρωμαίων θεωροΰσε δίκαιη τή δουλεία. "Ή δικαιοσύνη τών άστών τοΰ 1789 άπαιτοΰσε τήν κατάργηση τής φεουδαρχίας γ ιατί τή θεωροΰσε άδικη. Γ ιά τούς Πρώσους ευπατρίδες, ή όργάνωση τών διαμερισμάτων, δσοδήποτε κακή κι 3 ν είναι, δέν άποτελεί παραβίαση τής αιώνιας δικαιοσύνης30. Ή Ιννοια τής αίώνιας δικαιοσύνης ποικίλει Ετσι δχι μονάχα άνάλο- γ α μέ τήν έποχή καί τόν τόπο, μά άνάλογα καί μέ τά Ιδια τά πρόσωπα. Ό π ω ς πολύ όρθά παρατηρεί ό Μύλμπεργκερ, άποτελεί ^ιέρος τών πραγμάτων πού «δ καθένας τά άντιλαμβάνεται διαφο­ρετικά». Στήν καθημερινή ζω ή, παίρνοντας ύπόψη μας τήν άπλό- τη τα τών σχέσεων πάνω στίς δποϊες πρέπει νά Εκφέρουμε μ ιά ■κρίση, Εκφράσεις δπως δίκαιο, δικαιοσύνη, αίσθημα τοΟ δικαίου, άκόμα κι δταν άφορσΰν κοινωνικά γεγονότα, γίνονται άποδεκτές χω ρ ίς παρεξήγηση, ένώ στήν έπιστημονική μελέτη τών οίκονομι- *ώ ν σχέσεων προκαλοΰν, δπως είδαμε ήδη, τήν Ιδια άθεράπεοτη

179

σύγχυση μ’ έκείνη, π .χ . πού θά προκαλούσαμε σήμερα στή χ η ­μεία, άν θά θέλαμε νά διατηρήσουμε τήν δρολογία τής φλογιστι- κής θεωρίας. Καί είναι σοβαρότερη, άκόμα ή σύγχυση δταν πιστεύ­ουμε, δπως συμβαίνει μέ τδν Προυντόν, σ’ αύτδ τδ κοινωνικδ φλο- γιστό, «τή δικαιοσύνη», ή δταν βεβαιώνουμε, δπως δ Μύλμπεργκερ, δτι φλογιστδν καί δξυγόνο είναι στδν ίδιο βαθμδ ύπαρκτά*.

I I I

Ό Μύλμπεργκερ παραπονιέται, άκόμα, δτι χαρακτηρίζω σάν· άντιδραστική Ιερεμιάδα τήν «βαρύγδουπη» διατριβή του δπου λέει. δτι:

. . . δέν ύπάρχει γ ιά δλο τδν τόσο όμνημένο πο­λιτισμό τοϋ αιώνα μας μεγαλύτερος σαρκασμός άπ’ τδ 'γεγονός δτι, στίς μεγάλες πόλεις, τά 90% τοϋ πληθυ- σ|ΐοΰ, κι άκόμα περισσότερο, δέν Ιχουν ενα μέρος πού νά μποροϋν νά τδ θεωροϋν σάν τδ δικό τους διαμέ­ρισμα.

Πραγματικά. Ά ν δ Μύλμπεργκερ είχε περιοριστεί, δπως τδ· ισχυρίζεται, νά περιγράφει «τή βδελυγμία του γ ιά τούς καιρούς πού περνάμε», δέ θά είχα άσφαλώς κακολογήσει «οδτε τδν ίδιο, οΰτε τις μέτριες δμιλίες του». Ε κείνο δμως πού κάνει είναι έντε­λώς διαφορετικό. Περιγράφει αύτή τή «βδελυγμία» σάν Ινα ά ­π ο τ έ λ ε σ μ α πού πηγάζει άπ’ τδ δτι οί έργάτες « δ έ ν-

* Πρίν τήν ανακάλυψη τοΟ όξυγόνου, ot χημικοί έξηγοΟσαν τήν καύση, τδν σωμάτων στήν ά'|ΐόσφαιρα Οποθέτοντας τήν δπαρξή μιάς Ιδιαίτερης καύ­σιμης Ολης, ιοϋ φλογιστοΟ, πού Οποτίθετο δτι ϊιέφευγε τήν καύση. Κι δταν- ανακάλυψαν 8τι άπλλ σώματα πού είχαν άναλωθεΐ ήσαν βαρύτερα άπό πρίν,: τό έξήγησαν λέγοντας 6τι -ό φλογιστώ είχε αρνητικό βάρος, σέ τρόπο ποΐ> ί- ν* α(3μα χωρίς τό φλογιστό του ζύγιζε περισσότερο παρά δταν ήταν ένωμένο- μέ τό τελευταίο. Έ τσ ι, ή φαντασία Ιδοσε, σιγά - σιγά στό φλογιστό τΙς κό- ριβς Ιδιότητες τοΟ όςυγόνου, δλες δμως μέ ά ν τ ί β τ ρ ο φ η κατεύ­θυνση. Ή ανακάλυψη δτι ή καύση συνίσταται στήν κράση τών σωμάτων ποδ. καίονται μ’ ϊν« άλλο, τό όξυγόνο καί ή παρασκευή αΟτοΟ τοΟ όςυγόνου, θέσανε τέρμα σ’ αύτή τήν υπόθεση, μά μονάχα Επειτα άπό μιά μακρόχρονη Αντίσταση Απ' τήν πλευρά τών πιό ήλικιωμένων χημικών.

180

ϊ χ ο υ ν ί ν # μ έ ρ ο ς π ο ύ ν ά μ π ο ρ ο ΰ ν ν i τ ό Θ ε ω ρ ο Ο ν a i δ ι α μ έ ρ ι σ μ ά τ ο υ ς » . Τό νά •θρηνολογούμε λοιπόν «τή βδελυγμία τών σημερινών καιρών» γ ια ­τί καταργήθηκε ή ιδιοκτησία τών έργατών στά οΐκήματά τους, ή , 3πω ς συμβαίνει γ ιά τούς εύπατρίδες τής ύπαίθρου, γ ια τί έδώ κι Ικ ε ϊ, καταργήθηκαν ή φεουδαρχία καί οί συντεχνίες, τότε άπ’ αύτή τή θρηνολογία δέν μπορεΐ νά προκύψει παρά μιά άντιδρα- στική ιερεμιάδα, Ινας όδυρμός γ ιά τήν ϊλευση ένός άναπόφευκτου •πράγματος, πού είναι Ιστορικά άναγκαΐο. Έκεΐνο πού είναι άντι- δραστικό είναι τό νά θέλουμε, δπως συμβαίνει μέ τόν Μύλμπερ- •γκερ, νά ξαναδόσουμε στούς έργάτες τήν άτομική κατοχή τοϋ ■σπιτιοΰ τους. "Ενα ζήτημα πού ή Ιστορία άπό καιρό τό Ιχε ι ξε­καθαρίσει , είναι τό νά μή μποροΰ|ΐε νά φανταστούμε τήν άπελευ- Οέρωση τών έργατών διαφορετικά παρά μονάχα μέ τό νά ξανακά­νουμε τόν καθέναν άπ’ αύτούς Ιδιοχτήτη τού σπιτιού του.

Συνεχίζει:

Ε π ίτηδες τό δηλώνω: ή άληθινή πάλη κατευθύ- νεται ένάντια στόν τρόπο τής κεφαλαιοκρατικής πα- 'ραγωγής, κ a I μ ο ν ά χ α ά π ’' τ| ή, μ (ε-) τ α μ ό φ ω σ ή τ η ς μπορούμε νά έλπίζουμε μιά καλυτέρευση τών συνθηκών κατοικίας. Ό “Ενγκελς δέ βλέπει τίποτα άπ’ δλα αύτά . . . Υποθέτω λυμένο :όλόκληρο τό κοινωνικό πρόβλημα, προτού νά μπορέ- 'σουμε νά καταπιαστούμε μέ τό θέμα τής έξαγορ&ς τών 'διαμερισμάτων-

Δυστυχώς άκόμα καί σήμερα, δέ βλέπω τίποτα άπ’ δλα αύ­τά . Δέν μπορώ ώστόσο νά μαντέψω τό τί ύποθέτει, μέσα στή σιω- ■πή τής σκέψης του, Ινας άγνωστος πού άγνοοΰσα ώς καί τ’ δνο- μά του. Δέν μπορώ παρά νά στηρίζομαι στά τυπωμένα άρθρα τοΰ Μύλμπεργκερ. Καί σήμερα άκόμα βρίσκω (σελ. 15 καί 16 τής Ικδοσης σέ μπροσούρα4) δτι προτού νά μπορέσει νά καταπια­στεί μέ τό πρόβλημα τής έξαγοράς τών διαμερισ|ΐάτων πού είναι νοικιασμένα, δέν ύποθέτει τίποτα άλλο . . . έκτός άπό τήν έ- ■νοικίαση τοΰ ίδιου τοΰ διαμερίσματος. Καί μονάχα στή σελίδα 17 άρπάζει τόν ταΰρο άπ’ τά κέρατα καί έπιτίθεται «αποφασιστικά ένάντια στήν παραγωγικότητα τοΰ κεφαλαίου», θέμα στό όποιο θά ξαναεπανέλθουμε. Καί ή ίδια ή απάντησή του μας προσφέρει τήν ίπ ιβεβαίιοίη δταν λέει:

Έπρόκειτο περισσότερο νά δείξουμε, πώς, ξ ε-

181

κ ι ν ώ ν τ α ς ά π ’ τ ί ς ύ π ά ρ χ ο υ σ ε ς Σ υ ν θ ή κ ε ς , μπορούμε v i μετατρέψουμε πλέρια, 'τό πρόβλημα τής κατοικίας.

Τό νά ξεκινήσουμε λοιπόν άπ’ τΙς ύπάρχουσες συνθήκες ij, άπ* τή μεταμόρφωση (δηλαδή: τήν κατάργηση) τοϋ τρόπου τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής άποτελοϋν ώστόσο δυό Ιντελώς δια­φορετικά πράγματα.

Δέν είναι έκπληκτικό τό δτι 6 Μύλμπεργκερ παραπονιέται·, δταν βρίσκω στ’ις φιλανθρωπικές άπόπειρες τών κ·κ. Ντόλφους κα ί άλλων έργοστασιαρχών, στό νά βοηθήσουν τούς έργάτ,ες ν’ άποχτή- σουν τό σπίτι τους, τή μοναδική πρακτική δυνατότητα νά πραγ­ματοποιήσει τά προυντονικά του σχέδια. Ά ν μποροΰσε νά κατα­νοήσει δτι τό σχέδιο τοΰ Προυντόν γ ιά τή διάσωση τής κοινωνία ας είναι μιά ούτοπική άποψη, πού τοποθετείται άποκλεΐστικά. πάνω στό έδαφος τής ά σ τ ι κ ή ς κοινωνίας, δέ θά Εδειχνε φυσικά τήν παραμικρή έμπιστοσύνη. Ποτέ καί πουθενά δέν Ιθεσα ύπό άμφιβολία τήν καλή του θέληση. Ό μ ω ς γιατί συγχαί­ρει τόν Δόκτωρα Ρεσάουερ πού πρότεινε στό Δημοτικό Συμβού­λιο τής Βιέννης νά έπαναλάβει τά σχέδια Ντόλφους;

"Οσον άφορδ ειδικά τήν άντίθεση άνάμεσα στήν- πόλη καί τήν ύπαιθρο, άποτελεί ούτοπία τό νά θελή- σουμε νά τήν έξαφανίσουμε. Αύτή ή άντίθεση είναι φυ­σική, άκριβεστέρα, δημιουργήθηκε στή διαδρομή τής ιστορίας... Δέν πρόκειται γ ιά τήν κ α τ ά ρ γ η σ ή ; της, μά γ ιά τήν άνεύρεση έκείνων τών πολιτικών καί κοινωνικών μορφών, πού θά τής άφαιρέσουν τό έ « ι- 6 λ α β έ ς της καί άκόμα θά τήν καταστήσουν- κ α ρ π ο φ ό ρ α . Μ’ αύτό τόν τρόπο μποροΰμε νΤ Αναμένουμε μιά εΙρηνική συμφιλίωση, μιά προοδευτι­κή έναρμόνιση τών συμφερόντων.

"Ετσι ή κατάργηση τής άντίθεσης άνάμεσα στήν πόλη κα£ τήν ύπαιθρο είναι μιά ούτοπία, γ ι α τ ί αύτή ή άντίθεση είναι φυσική, ακριβέστερα γ ιατί δημουργήθηκε κατά τό ξετύλιγμα.· τής ιστορίας. Ά ς έφαρμόσουμε τώρα αύτή τή λογική σ’ άλλες Αντιθέσεις στή σύγχρονη κοινωνία κι άς δοΰμε πού θά όδηγηθοϋ- με. Π .χ .

"Οσον αφορά είδικά τήν άντίθεση άνάμεσα στούς κεφαλαιούχους καί τούς μισθωτούς, άποτελεί ούτοπία:

182

νά θέλουμε να τήν καταργήσουμε. Λυτή ή αντίθεση είναι φυσική, άκριβέστερα, δημιουργήθηκε κατά τδ ξετύλιγμα τής ιστορίας. Τό θέμα δέν είναι νά τήν κ α τ α ρ γ ή σ ο υ μ ε , μά νά βροΰμε τίς πολιτικές καί κοινωνικές μορφές, πού θά τής άφαιρέσουν τή δ λ α π τ ι κ ό τ η τ ά της καί πού μάλιστα θά τήν καταστήσουν γ ό ν ι μ η . Μ’ αύτό τόν τρόπο μποροϋμε νά περιμένουμε μιά είρηνική συμφιλίωση, μιά προοδευτική έναρμόνιση τών συμφερόντων.

Νά δμο»ς πού Ιτσι έπανήλθαμε στούς Σούλτσε - Ντέλιτς.Ή κατάργηση τής άντίθεσης άνάμεσα στήν πόλη καί στήν

ύπαιθρο δέν είναι περισσότερο μιά ούτοπία άπ’ δ,τι ή κατάργηση τής άντίθεσης άνάμεσα στούς κεφαλαιούχους καί τούς μισθωτούς. Κάθε μέρα γίνεται καί περισσότερο πρακτική άπαίτηση τόσο τής βιομηχανικής δσο καί τής άγροτικής παραγωγής. Κανένας δέν τήν άπαίτησε μέ μεγαλύτερη δύναμη άπ’ τδν Λ ίμπιγκ στά Ιργα του γ ιά τήν άγροτική χημεία, στά όποια άπαιτεΐ κατά πρώτο λόγο καί συνεχώς δπως ό άνθρωπος άποδώσει στή γή δ,τι δέχεται άπ* αύτήν καί δπου άποδείχνει δτι μονάχα ή ύπαρξη τών πόλεων ειδικά τών μεγάλων πόλεων άποτελεΐ Ιμπόδιο. Ό τα ν βλέπου;ιε ϊτ ι έδώ, στδ Λονδίνο μονάχα, πετιοϋνται καθημερινά στή θάλασσα, κάνοντας τεράστια Ιξοδα, μιά ποσότητα φυσικών λιπασμάτων με­γαλύτερη άπ’ δσα μπορεΐ νά παράγει δλόκληρο τδ βασίλειο τής Σαξονίας, καί τί τεράστιες έγκαταστάσεις είναι άναγκαΐες γ ιά νά έμποδιστεΐ δπως αύτά τά λιπάσματα δηλητηριάσουν δλόκληρο τό Λονδίνο, τότε βρίσκουμε δτι ή ούτοπία πού άποτελεΐ ή κατάργη­ση τής άντίθεσης άνάμεσα στήν πόλη καί τήν ύπαιθρο βρίσκεται νά διαθέτει μιά βάση θαυμαστά πρακτική. Τό ίδιο τδ Βερολίνο, σχετικά πολύ λίγο σημαντικό, πνίγεται στά ίδια του τά σκουπί­δια έδώ καί τριάντα τουλάχιστο χρόνια. ’Α π’ τήν άλλη, είναι μιά καθαρή ούτοπία νά θελήσουμε, δπως δ Προυντόν, ν’ άναποδογυρί- σουμε τή σύγχρονη άστική κοινωνία διατηρώντας τδν χωρικό τέ­τοιον πού είναι. Υποθέτοντας δτι Ιχε ι πραγματοποιηθεί ή κατάρ­γηση τοΰ κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, μονάχα μιά κα­τανομή δσο τό δυνατό πιό ισοδύναμη τοΰ πληθυσ;ιοΰ σ’ δλη τή χώρα καί ενας ισχυρός συνεταιρισμός τής βιομηχανικής καί άγρο­τικής παραγω γής, μαζί μέ τήν έπέκταση τών |ΐέσων συγκοινω­νίας πού κατέστησαν τώρα άναγκαία, είναι σέ θέση ν’ άποσπάσουν τόν άγροτικδ πληθυσμό άπ’ τήν άπομόνωση καί τήν άποκτήνωση μέσα στις δποΐες φυτοζωεί, σχεδόν άδιάκοπα. έδώ καί χιλ ιετηρί­δες. Ή ούτοπία δέ βρίσκεται στή διακήρυξη δτι, ot άνθρωποι

183

τότε μονάχα θ’ απελευθερωθούν άπ’ τις άλυσσίδες ποΰ σφυρηλα- τήθηκαν ά π’ τό Ιστορικό τους παρελθόν, δταν καταργηθεί ή Αντί­θεση άνάμεσα στήν πόλη καί τήν ύπαιθρο. Ή ουτοπία άρχίζει τή στιγμή πού κάποιος προετοιμάζεται νά προδιαγράφει, «ξεκινών­τας άπ’ τις ύπάρχουσες συνθήκες», τή μ ο ρ φ ή μέ τήν όποία πρέπει νά λυθεί αύτή ή έκείνη ή άντίθεση στή σύγχρονη κοινω­νία. Κι αϋτό κάνει ό Μύλμπεργκερ μέ τό νά δέχεται τόν προυντο- νικό τύπο γ ιά τή λύση τοϋ προβλήματος τής κατοικίας.

Στή συνέχεια ό Μύλμπεργκερ παραπονιέται δτι κατά κάποιο τρόπο τόν καθιστώ υπεύθυνο «γιά τις τερατώδεις άντιλήψεις τοϋ Προυντόν στά θέματα τοΰ κεφαλαίου και τοΰ τόκου» καί λέει:

Υποθέτω σάν Ινα τ ε τ ε λ ε σ μ έ ν ο γε ­γονός τήν άλλαγή τών παραγωγικών σχέσεων. Ό με­ταβατικός νόμος πού ρυθμίζει τό ποσοστό τοΰ τόκου 'δέν Ιχε ι τότε σάν αντικείμενο τΙς σχέσεις παραγωγής, μά τις κοινωνικές μεταμορφώσεις, τις συνθήκες κυ­κλοφορίας . . . Ή άλλαγή στίς σχέσεις παραγωγής ή, δπως λέγει μέ μεγαλύτερη Ακρίβεια ή γερμανική σχολή, ή κατάργηση τοΰ κεφαλαιοκρατικού τρόπου πα­ραγωγής, δέν προκύπτει, δπως ό ’Ενγκελς ά δ ι κ α μ ο ΰ τ ό π ρ ο σ ά π τ ε ι , άπό ενα μεταβατι­κό νόμο πού καταργεί τόν τόκο, άλλα μέ τήν πραγ­ματική κατοχή δλων τών έργαλείων τής δουλειάς, δλης τής βιομηχανίας άπ’ τόν έργαζόμενο πληθυσμό. "Οσον Αφορά τό νά γνωρίζουμε άν ό τελευταίος θά δώσει τά κουκιά του (!) στήν έξαγορά ή στήν άμεση απαλλοτρίωση, δέν είναι ούτε ό "Ενγκελς ουτε έγώ ποΰ μπορούμε ν’ Αποφασίσουμε.

Ξαφνιασμένος, τρίβο) τά μάτια μου. Ξαναδιαβάζω άκόμα μια φορά προσεκτικά άπ’ τή μιάν άκρη δ ς τήν άλλη τήν έκθεση τοΰ Μύλμπεργκερ γ ιά ν’ άνακαλύψω τό άπόσπασμα στό όποιο δηλώ­νει δτι ή έξαγορά άπ’ αύτόν τών διαμερισμάτων προϋποθέτει τε- λειωμένη «τή ύπαρξη πραγματικής κατοχής σ’ βλα τά μέσα τής έργασίας, πάνω σ’ δλη τή βιομηχανία, άπ’ τόν έργαζόμε­νο πληθυσμό». Δέν τό βρίσκω. Δέν ύπάρχει. ΙΙουθενά δέ γίνεται λόγος γ ιά «ύπαρξη πραγματικής κατοχής-, κλπ. ’Αντίθετα λέγε­ται στή σελ. 17:

Υποθέτουμε λοιπόν δτι πιάνουμε τόν ταύρο άπ’ τα κέρατα κι δτι έ π ι τ ι θ έ μ α σ τ έ Α π ο φ α-

184

σ ι σ τ ι κ ά στό θέμα τής παραγωγικότητας τοϋ κεφαλαίου, δπως αύτό θά προκληθεΐ Αναπόφευχτα Αρ­γά ή γρήγορα, π .χ . έ κ δ ί δ ο ν τ α ς έ ν α μ ε ­τ α β α τ ι κ ό ν ό μ ο π ο ύ θ ά κ α θ ο ρ ί ­ζ ε ι τ ό ν τ ό κ ο δ λ ω ν τ ώ ν κ ε φ α ­λ α ί ω ν σ έ 1%, μέ τάση, πρέπει νά τό ύπο- γραμμίσουμε, νά τείνει δλο καί πιό πολύ στό μηδέν.·· "Οπως δλα τά άλλα προϊόντα, τό σπίτι καί τό δια­μέρισμα θά περιλαμβάνονται στά πλαίσια αύτοΰ τοΰ νόμου. Ά ντιμετωπιζόμενη κάτω άπ’ αύτή τήν όπτική γωνία, βλέπουμε λοιπόν δτι ή έξαγορά τοΰ διαμερί­σματος θ’ Ακολουθήσει Α ν α γ κ α σ τ ι κ ά σ ά σ υ ν έ π ε ι α τ ή ς κ α τ ά ρ γ η σ η ς γ ε ν ι ­κ ά τ ή ς π α ρ α γ ω γ ι κ ό τ η τ α ς ΐ ο 5 κ ε φ α λ α ί ο υ .

Έ δώ λοιπόν, καί σέ πλήρη άντίθεση μέ τήν τελευταία του ϊρμηνεία, ό Μύλμπεργκερ μάς λέει μέ συγκεκριμένες διατυπώσεις δτι 6 νόμος πού θά καταργεί τόν τόκο «θά έπιτεθεΐ Αποφασιστικά» στήν πράξη ένάντια στήν παραγωγικότητα τοΰ κεφαλαίου — συγ­κεχυμένη όρολογία μέ τήν όποία σύμφωνα μέ τήν ίδια του τήν δμολογία, έννοεΐ τόν κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής — κι δτι άκριβώς επειτα Απ’ αύτό τό νόμο, θ’ Ακολουθήσει «ή έξαγο­ρά τής κατοικίας σά συνέπεια τής κατάργησης γενικά τής παρα­γω γικότητας τοΰ κεφαλαίου». Κάθε άλλο, βεβαιώνει τώρα ό Μύλ­μπεργκερ. Αύτός ό μεταβατικός νόμος δέν Ιχε ι «γιά Αντικείμενό του τίς σχέσεις π α ρ α γ ω γ ή ς , μά τις συνθήκες κ υ ­κ λ ο φ ο ρ ί α ς ^ . Μπροστά σέ μιά τέτοια όλοκληρωτική Αντί­φαση, πού σύμφωνα μέ τόν Γκαΐτε, είναι «στόν ίδιο βαθμό μυστη­ριώδης γ ιά τούς σοφούς δσο καί γ ιά τούς τρελλούς»,* δέ μοΰ Απο­μένει παρά νά παραδεχτώ δτι Ιχω νά κάνω μέ δυό Μύλμπεργκερ όλότελα διαφορετικούς μεταξύ τους. Απ’ τούς όποιους ό Ινας πα­ραπονιέται δικαιολογημένα δτι τοϋ «Απόδωσα κακώς» έκεΐνα πού Ιχ ε ι δημοσιεύσει δ άλλος.

Τό δτι δ έργαζόμενος πληθυσμός, τήν έποχή τής ύπαρξης πραγ;ιατικής κατοχής, δέ θ’ Απευθυνθεί ούτε σ’ έμένα ούτε στόν Μύλμπεργκερ γ ιά νά πληροφορηθεΐ άν θά «δ ό σ ε ι τούς ψή­φους του στήν έξαγορά ‘ή στήν άμεση Απαλλοτρίωση», αύτό χωρίς τήν παραμικρή αμφιβολία είναι Ακριβές. Πιθανότατα μά­λιστα θά προτιμήσει νά μή «δο>σει» τίποτα. Μονάχα πού δέν I-

* Ό Έ νγχ ελ ; - ιραφράζε: έίώ -Λ λόγια τοΟ Μεριίτανελή ir.b zb Ιργο «Φάουοτ* τοΟ ΓκαϊΤί (Μέρος Ιο, «Κουζίνα -ϊ)ς ΐ'άγιοοας-).

185

πρόκειτο στδ παραμικρό γ ιά τήν πραγματική κατάληψη δλων τώ> μέσων έργασίας άπ’ τήν έργαζόμενη τάξη, μά αποκλειστικά γ ιά τή βεβαίωση τοϋ Μύλμπεργκερ (σελ. 17) πού σύμφωνα μ’ αύτήν· «δλη ή λύση τοϋ προβλήματος τής κατοικίας κλεινόταν στή μονα­δική λέξη τής έ ξ α γ ο ρ ά ς». Ά ν τώρα δηλώνει δτι αύτή, ή έξαγορά είναι έςαιρετικά προβληματική, τότε γ ιά ποιό λόγο αυ­τός δ άσκοπος κόπος γ ιά τούς δυό μας, δπως καί γ ιά τούς άνα- γνώστες μας;

"Αλλωστε, πρέπει νά διαπιστωθεί δτι ή «ύπαρξη πραγμα­τικής κατοχής», άπ’ τδν έργαζόμενο πληθυσμό, πάνω σ’ δλα τά. μέσα έργασίας, πάνω σ’ δλη τή βιομηχανία είναι άκριβώς τδ άν- τίθετο τής προυντονικής «έξαγοράς». Σύμφωνα μέ τήν τελευταία αύτή λύση, κ ά θ ε έ ρ γ ά τ η ς γίνεται Ιδιοκτήτης τού· διαμερίσματός του, τής άγροικίας του καί τών έργαλείων τής δουλειάς του. Σύμφωνα μέ τήν πρώτη, δ «έργαζόμενος πληθυ­σμός» παραμένει δ συλλογικός ιδιοχτήτης τών σπιτιών, τών έργο- στασίων καί τών μέσων έργασίας καί, τουλάχιστο γ ιά μιά μετα­βατική περίοδο, δύσκολα θά έγκαταλείψει τήν κάρπωση, χωρίς, άποζημίωση τών έςόδων του, στά άτομα καί στίς ιδιωτικές έται- ρίες. Ά κριβώ ς δπως ή κατάργηση τής έγγειος ιδιοκτησίας δέν· είναι καί κατάργηση τής Ιγγειας προσόδου, μά ή μεταβίβαση τής. τελευταίας στήν κοινωνία, έστω καί κάτω άπό μιά τροποποιημέ­νη μορφή. Ή πραγματική οίκειοποίηση δλων τών μέσων έργασί­ας άπ’ τόν έργαζόμενο πληθυσμό δέν άποκλείει συνεπώς σέ καμιά, περίπτωση τή διατήρηση τής μίσθωσης καί τής ένοικίασης.

Γενικά, έδώ δέν πρόκειται νά συζητήσουμε άν τό προλετα­ριάτο, δταν θά έρθει στήν έξουσία, Οά κάνει δικά του άπλώς μέ τή δύναμη τά μέσα παραγωγής, τίς πρώτες Ολες καί τά μέσα. ϋπαρξης, ή άν θά πληρώσει αμέσως σέ αντάλλαγμα οφειλές ή άν θά ξαναγοράσει τήν ιδιοκτησία τους μέ μιά άργή έξόφληση μ’ έτήσιες δόσεις. Νά θελήσει κανένας ν’ άπαντήσει άπό τά πρίν· καί γ ιά δλες τΙς περιπτώσεις σ’ ένα τέτοιο έρώτημα, θά ήταν σά νά. οίκοδομε! ούτοπίες κι αύτή τή φροντίδα τήν άφήνω σ’ άλλους.

IV

Χρειάστηκε δλη αύτή ή πλημμυρίδα τοΰ μελανιού γ ιά νά. καταλήξουμε έπί τέλους, μέσα άπ’ τίς υπεκφυγές καί τίς περιστρο­φές τοϋ Μύλμπεργκερ, στό Γδιο τό πρόβλημα πού στήν απάντησή, του άποφεύγει έπιμελώς νά τό πλησιάσει.

Τ ί τδ θετικό ύπήρχε στήν έκθεσή του;Π ρ ώ τ ο : « Έ διαφορά άνάμεσα στό αρχικό κόστος ένός:

186

σπιτιού, μιας οικοδομικής τοποθέτησης, κλπ., καί τήν τωρινή ά* ξία του» Ανήκει δικακοματικά στήν κοινωνία. Αύτή ή διάφορά Α- ποκαλεΐται στήν οΙκονο;ιική γλώσσα Ιγγεια πρόσοδος. Ό Προυν­τόν θέλει έπίσης νά τήν Αποδώσει στήν κοινωνία, δπως μπορού­με νά τό διαβάσουμε στό Ιργο του «Ή γενική Ιδέα τής έπανάστα- σης» (έκδ. τού 1868, σελ. 21 9 ).

Δ ε ύ τ ε ρ ο : Ή λύση τοΰ προβλήματος τής κατοικίας, συνίσταται στό νά καταστήσουμε κάθε ένοικιαστή ιδιοκτήτη τής κατοικίας του.

Τ ρ ί τ ο : Ή λύση αύτή θά τεθεί σ’ έφαρμογή χάρη σ’ ενα νόμο, πού θά μετατρέψει τίς καταβολές γ ιά νοίκι σέ πληρω­μές έναντι τής τιμής άγοράς τής κατοικίας. Τ ά σημεία 2 κ α ί 3 είναι καί τά δυό δανεισμένα άπ ' τόν Προυντόν, δπως μπορεΐ δ καθένας νά τό δει στό έργο του «Ή γενική ιδέα τής έπανάστα- σης», (σελ. 109 κ. έ ·) , ένώ στή σελ. 203 βρίσουμε συνταγμένο ό- λόκληρο τό προσχέδιο τοΰ σχετικού νόμου.

Τ έ τ α ρ τ ο : Ε π ιτίθετα ι Αποφασιστικά στήν παραγω γι­κότητα τοΰ κεφαλαίου μ’ ενα νόμο μεταβατικό, πού ύποβιαάζει προ­σωρινά τό ποσοστό τού τόκου σέ Ιο) ο, μέ τήν έπιφύλαξη ένός νέ­ου ύποβιβασμοΰ στή συνέχεια. Κι αύτό έπίσης είναι δανεισμένο- άπ ' -;.ν Προυντόν κτ.ί |^οροΰ;·ε ν* τό δαόάσουμε στό βιβλίο) του «Ή γενική ιδέα τής έπανάστασης», σελ. 182 - 186.

Γιά τό καθένα άπό τ& πιό πάνω σημεία άνάφερα *ό <6πό- σπασμα τοΰ Προυντόν δπου βρίσκεται τό πρωτότυπο τής αντιγρα­φής τοΰ Μύλμπεργκερ, καί ρωτώ τώρα άν είχα ή δχι τό δικαίω­μα νά αποκαλώ προυντονικό τό συγγραφέα ένός άρθρου έκατό τοϊς έκατό προυντονικοΰ. πού περιέκλινε άπόψεις Αποκλειστικά προυν- τονικές. Κι ώστόσο δ Μύλμπεργκερ γ ιά κανένα άλλο πράγμα δέν- παραπονιέται τόσο πικρά δσο γ ι’ αύτή τήν όνομασία πού τού Από­δωσα, «γιατί συνέπεσε νά χρησιμοποιήσει μερικούς φ ρ α σ τ ι ­κ ο ύ ς τ ρ ό π ο υ ς ιδιαίτερους στόν Προυντόν». Συμβαίνει τό Αντίθετο. "Ολοι οί «φραστικοί τρόποι» είναι τοΰ Μύλμπεργκερ, ένώ τό περιεχόμενο είναι τοΰ Προυντόν. "Οταν στή συνέχεια συμ­πληρώνω μέ τή βοήθεια τοΰ Προυντόν τήν προυντονική του Ανά­πτυξη. ό Μύλμπεργκερ μέ κατηγορεί δτι τοΰ Αποδίνω ψευδώς τίς «τερατώδεις Αντιλήψεις» τοΰ Προυντόν.

Καί τώρα, τί Αντιπαράταξα σ’ αύτό τό προυντονικό σχέδιο-

Ι Ι ρ ώ τ ο : δτι ή μεταφορά τής έγγειος προσόδου στό Κράτος σημαίνει τήν κατάργηση τής Ατομικής έγγειος ίδιοκτησί- ας.

Δ ε ύ τ ε ρ ο : δτι ή έξαγορά τής κατοικίας ποΰ είναι

18Τ

•νοικιασμένη καί ή μεταφορά τής Ιδιοκτησίας της στόν ένοικιαστή πού τήν κατείχε μέχρι τότε, δέ θίγει στό παραμικρό τόν κεφαλαιο­κρατικό τρόπο παραγωγής.

Τ ρ ί τ ο : "Οτι αύτό τό σχέδιο στίς σύγχρονες συνθήκες Ανάπτυξης τής μεγάλης βιομηχανίας καί τών πόλεων είναι στόν ΐδ ιο βαθμό παράλογο καί Αντιδραστικό καί δτι ή γενική έπανα- ποκατάσταση τής Ατομικής ιδιοκτησίας στόν τομέα τής κατοικί­ας θά ήταν μιά έπαναστροφή.

Τ έ τ α ρ τ ο : δχι τό νά ύποβιβάζουμε μέ τόν έξαναγκασμό τό ποσοστό τοΰ τόκου σέ τίποτα δέ θίγουμε τόν κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής. Ά ντίθετα οί νό|ΐοι ot σχετικοί |ΐέ τή φθορά Αποδείχνουν δτι αύτό τό σχέδιο είναι στόν Γδιο βαθμό γέρικο καί Ανεφάρμοστο.

Π έ μ π τ ο : δτι ή κατάργηση τοΰ τόκου τοΰ κεφαλαίου σέ καμιά περίπτωση δέ συνεπιφέρει καί τήν κατάργηση τοΰ ένοι­κ ο υ γ ιά τά σπίτια.

Τώρα δ Μύλμπεργκερ μοΰ έκχώρησε τά σημεία 2 καί 4. Λέ­ξη δέ λέει σχετικά |ΐέ τ’ άλλα. Κι ώστόσο πάνω σ’ αύτά άκρι­βώς διεξάγεται ή συζήτηση. Ή άπάντηση άλλωστε τοΰ Μύλμπερ­γκερ δέν άποτελεί μιάν άνασκιευή. ’Αποφεύγει μ’ έπιμέλεια τά οικονομικά σημεία πού ώστόσο είναι άποφασιστικά. Είναι μιά I- κθεση τών παραπόνων του, τίποτα περισσότερο. “Ετσι μέ κατηγο­ρεί δτι πρόωρα καταπιάνομαι μέ τή λύση άλλων προβλημάτων, πού άναγγέλει δτι έπιθυμεΐ νά τά διαπραγματευτεί, (δπως τό θέ­μα τοΰ δημοσίου χρέους, τών Ιδιωτικών χρεών, τής πίστωσης) καί δτι πρόωρα λέω δτι αύτές οί λύσεις θά είναι παντοΰ οί ίδιες, δ­πω ς στό πρόβλημα τής κατοικίας, κι δτι θά συνίστανται στήν κατάργηση τοΰ τόκου, στή μετατροπή τής πληρωμής τών τόκων σέ καταβολές Ιναντι τοΰ συνόλου τοΰ κεφαλαίου καί στή λήψη τής Απόφασης γ ιά δωρεάν πίστωση. 'Ωστόσο καί σήμερα άκόμα θά στοιχημάτιζα δτι, άν καμιά φορά τά άρθρα τοΰ Μύλμπεργκερ βλέ­πανε τό φώς τής ήμέρας, τό ουσιαστικό τους περιεχόμενο θά συ­νέπιπτε | ΰ τ ή Γ ε ν ι κ ή Ι δ έ α τοΰ Προυντόν (δές σελ.182 γ ιά τήν πίστωση, σελ. 186 γ ιά τό δημόσιο χρέος, σελ. 196 γ ιά τά Ιδιωτικά χρέη) , δπως δλα τα θέματα πού άφοροΰσαν τό πρόβλημα τής κατοικίας άνταποκρίνονταν στά άποσπάσ·ιατα τοΰ ϊδιου Ιργου πού άναφέραμε.

Μέ τήν ευκαιρία αύτή, δ Μύλμπεργκερ μέ πληροφορεί δτι τά ζητήματα δπως έκεΐνα τών φόρων, τού δη·ιοσίου χρέους, τών άτομικών χρεών, καί τής πίστωσης, στά όποια τώρα προστίθεται * α ί τό θέμα τό σχετικό μέ τήν αύτονομί» τών κοινοτήτων, Ιχουν

188

τή μεγαλύτερη σημασία γ ιά τήν προπαγάνδα στήν ύπαιθρο. Σύμ­φωνοι σέ μεγάλο βαθμό. Ό μ ω ς κατά πρώτο, δέν Εγινε ποτέ λόγος γ ιά χωρικούς ώς αύτή τή στιγμή, καί, κατά δεύτερο, ot προυντο- νικές «λύσεις» σ’ δλα αύτά τά θέ{ΐατα είναι στδν ίδιο βαθμδ πα ­ράλογες οικονομικά, καί ούσιαστικά άστικές, δπως έκεΐνες πού προβάλλει στδ πρόβλημα τής κατοικίας. Ενάντια στδν ύπαινιγμδ τοΰ Μύλμπεργκερ, πού ισχυριζόταν δτι θά παραγνώριζα τήν ά­νάγκη νά τραβηχτούν οί χωρικοί στδ έπαναστατικό κίνημα, δέν εχω, δσον μέ αφορά, τήν παραμικρή άνάγκη νά ύπερασπιστώ τδν έαυτό μου. θεο>ρώ δμως, είναι αλήθεια, γ ιά τρέλλα νά συστήσω στούς χωρικούς γ ιά τδ σκοπδ αύτ.δ τίς πανάκιες τοΰ θαυματουρ­γού Προυντόν. Στή Γερμανία ύπάρχουν άκόμα πολλές μεγάλες εγγειες ιδιοκτησίες. Σύμφωνα μέ τή θεωρία τοΰ ΙΙρουντόν, δλες αύ­τές έπρεπε νά τεμαχιστοΰν σέ μικρές ιδιοκτησίες, γεγονός πού, μέ τδ σημερινδ έπίπεδο τών γεωργικών έπιστημών, καί έπειτα άπδ τά πειράματα πού γίνανε στή Γαλλία καί στή δυτική Γερμανία μέ τίς κληρουχικές ίδιοχτησίες, θ’ άπστελοΰσε άπλούστατα μιά άντι- δραστική ένέργεια. Ή μεγάλη Ιγγεια ίδιοχτησία πού ύπάρχει ά­κόμα θά μάς προσφέρει άντίθετα μιά πολύ έπίκαιρη δυνατότητα νά έφαρμόσουμε πρακτικά τή μεγάλη καλλιέργεια άπδ συνεται­ρισμένους έργαζομένους. Μονάχα αύτή είναι σέ θέση νά χρη­σιμοποιήσει δλα τά νεώτερα μέσα, μηχανές, κλπ., καί μ’ αύτδ τδν· τρόπο νά δείξει στούς μικρούς άγρότες τά πλεονεχτήματα τής με­γάλης έπιχείρησης χάρη στή συνεταιριστικότητα. Οί Δανοί σοσια­λιστές, πού άπ’ αύτή τήν άποψη προηγούνται κατά πολύ σέ σχέ­ση μ’ δλους τούς άλλους, τδ κατάλαβαν αύτδ τδ πράγμα άπδ πο­λύ καιρό.

Δέ θεωρώ έπίσης δτι πρέπει νά ύπερασπιστώ τδν έαυτό μου ένάντια στήν παρατήρηση δτι θεωρώ τήν αισχρή κατάσταση τών σημερινών έργατικών κατοικιών «σά μιά λεπτομέρεια χωρίς ση­μασία». Υ πήρξα, άπδ δ,τι ξέρω, δ πρώτος συγγραφέας τής γερ­μανικής γλώσσας πού περιέγραψε αύτή τήν κατάσταση στήν τυ­πική της άνάπτυξη, Ιτσι δπως τή συναντάμε στήν ’Α γγλία . Ό χ ι δμως, δπως νομίζει δ Μύλμπεργκερ, γ ιατί «προσβάλλει κατά. μέτωπο τ δ α ί σ θ η μ ά μ ο υ γ ι ά τ ή δ ι κ α ι ο ­σ ύ ν η » — έκεΐνος πού θά ήθελε νά γράψει βιβλία γ ιά τδ κά­θε τί πού προσβάλλει τδ αίθημά του σχετικά μέ τή δικαιοσύνη θά έίχε νά κάνει πολύ δουλειά — , μά, δπως μπορεΐ δ καθένας νά. τό διαβάσει στ.όν πρόλογο τοΰ βιβλίου μου*, γ ιά νά δόσω στό γερ­μανικό σοσιαλισμό, πού τότε βρισκόταν στίς άρχές του καί χανόταν

* Ψρ. Έ νγκελς «Ή κατάαταοη τής έργατικής τάξης οτήν Α γγλία».

-σέ μιά μάταιη πολυλογία, μιά συγκεκριμένη βάση, μέ τό νά τοϋ ζωγραφίσω τήν κοινωνική κατάσταση ποΰ δημιουργόταν άπ’ τή σύγχρονη μεγάλη βιομηχανία. “Οσον άφορά τό ζήτημα, τό νά θέλω δηλαδή νά λύσω αύτό πού άποκαλεΐται π ρ ό β λ η μ α τής κατοικίας, αύτό τόσο λίγο Απασχολεί τό πνεϋμα μου δσο καί τό ν’ Ασχοληθώ λεπτομερειακά, μέ τό άκόμα σηιιαντικότερο π ρ ό ­β λ η μ α τής τ ρ ο φ ή ς , θ ά θεωρούσα τόν έαυτό μου Ικανοποιημένο άν κατόρθωσα ν’ Αποδείξω δτι ή παραγωγή στή σύγχρονη κοινωνία μας είναι άρκετή, ώστε δλα τά μέλη της νά ϊχουν άρκετά γ ιά νά φάνε, κι δτι ύπάρχουν άρκετές κατοικίες γ ιά νά προσφέρουν προσωρινά στίς έργαζόμενες μάζες μιά στέγη εύρύχωρη καί ύγιεινή. Τό νά μετεωροσκοποϋμε

•δμως σχετικά μέ τόν τρόπο πού ή μέλλουσα κοινωνία θά ρυθμί­σει τή διανομή τής τροφής καί τών κατοικιών, αύτό μάς όδηγεΐ κατ’ εύθείαν στήν ο ύ τ ο π £ α. Τό πολύ πού μποροΟμ* νά καθορίσουμε, — σύμφωνα μέ τή γνώση πού Ιχουμε γ ιά τϊς θε­μελιακές συνθήκες δλων τών τρόπων παραγωγής ποΰ ύπήρξαν δ ς τά τώρα, — είναι δτι μέ τήν πτώση τοϋ κεφαλαιοκρατικού τρό­που παραγωγής θά καταστούν άδύνατες δρισμένες μορφές Ιδιοποί­ησης πού ύπάρχουν στή σύγχρονη κοινωνία. Τ ά Γδια τά μεταβατι­κά μέτρα θά χρειαστεί παντοΰ νά προσαρ|ΐοστοϋν στίς συνθήκες πού θά ύπάρχουν έκείνη τή στιγμή, θ ά είναι βασικά διαφορετικά στίς χώρες τής μι«"“ής ίδιοχτησίας καί σ’ έκεϊνες τής μεγάλης I- διοχτησίας, κλπ. Κανένας άλλος καλύτερα άπ’ τόν ίδιο τόν Μύλ­μπεργκερ δέ |χάς δείχνει τό ποΰ καταλήγει κανένας δταν Αναζη- τά λύσεις άπομονωμένες γ ιά προβλήματα πού λέγονται πρακτικά, δπως έκεΐνο τής κατοικίας. Ά ρ χ ίζ ΐ ΐ μέ τό νά μάς έκθέτει σέ 28 σελίδες πώς «δλη ή λύση τοϋ προβλήματος τής κατοικίας κλίνε- ται στήν Αποκλειστική λέξη τής έ ξ α γ ο ρ ά ς». "Επειτα, άν τόν ζορίσουν λίγο, τσεβδίζει ένοχλημένος, γ ιατί στήν πραγματικότητα δέν μποροϋμε νά ξέρουμε τίποτα γ ιά τό άν, δ­ταν θά γίνει πραγματικά ή κατάληψη τών κατοικιών, «δ έργαζό- μενος πληθυσμός θά δώσει τούς ψήφους του περισσότερο στήν έ-

πξαγορά», άπό τΙς άλλες μορφές Απαλλοτρίωσης.Ό Μύλμπεργκερ μάς ζητά νά γίνουμε π ρ α κ τ ι κ ο ί ,

νά μήν άρκεστοϋμε, «μπροστά στίς πραγματικές καί πρακτικές κα­ταστάσεις», νά άσχολούμαστε μέ νεκρούς καί άφηρημένους τύπους, «ν’ άποσπαστοΰμε άπ’ τόν Αφηρημένο σοσιαλισμό γ ιά νά πλησιά­σουμε τ Ι ς σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ε ς κ α ί κ α θ ο ρ ι σ μ έ ­ν ε ς σ χ έ σ ε ι ς τ ή ς κ ο ι ν ω ν ί α ς » . "Αν ό Μύλ­μπεργκερ είχε κάνει αύτό πού Απαιτεί, χωρίς άλλο θά είχε γ ίνει άντάξιος τοϋ έργατικοϋ κινήματος. Μ ήτως δμως τό πρώτο

190

€ήμα γιά νά πλησιάσει κανένας τίς συγκεκριμένες καί καθορισμέ­νες σχέσεις τής κοινωνίας, δέν είναι τό νά μάθει νά τίς γνωρί­ζε ι καί νά τίς άναλύει μέσα στό οικονομικό πλαίσιο πού τίς πε ­ρ ιέχε ι; Σ ’ αύτό δμως τό θέμα τί βρίσκουμε στόν Μύλπεργκερ; Τ ό δλο - δλο δυό φράσεις:

1. Ό μισθωτός είναι άπέναντι στόν κεφαλαιοϋ­χο δ .τι ό ένοικιαστής άπέναντι στόν Ιδιοχτήτη.

Στή σΐλίδα 6 -ή ; έκδοσης σέ μπροσούρα, άπόδειξα τό πόσο ΐίν α ι όλοκληρωτικά ψευδής μιά τέτοια βεβαίωση καί δ Μύλμπερ­γκερ δέ βρήκε τίποτα γ ιά ν’ άπαντήσει.

2. 'Ο μω ς ό ταύρος πού πρέπει νά τόν πιάσουμε απ’ τά κέρατα (στήν κοινωνική μεταρρύθμιση), είνχι ή π α ρ α γ ω γ ι κ ό τ η τ α τ ο ύ κ ε φ α ­λ α ί ο υ , σύμφωνα μέ τό δνομα πού δόθηκε άπ’ τή φιλελεύθερη σχολή τής πολιτικής οικονομίας. Ό μ ω ς αύτή δ έ ν ύ π ά ρ χ ε ι σ τ ή ν π ρ α γ μ α τ ι ­κ ό τ η τ α , καί ή ε ι κ ο ν ι κ ή τ η ς 0- π α ρ ξ η χρησιμεύει νά καλύπτει δλες τις Ανισό­τητες πού βαραίνουν τή σύγχρονη καινωνία.

Έ τ σ ι δ ταύρος που πρέπει νά άρπαχτεί άπ ' τά κέρατα « δ έ ν ύ π ά ρ χ ε ι σ τ ή ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α » καί, ■κατά συνέπεια, δέν Ιχε ι κέρατα. Τό κακό δέν προέρχεται άπ’ αύ­τόν, μά άπ’ τήν ε ί κ ο ν ι κ ή τ ο υ δ π α ρ ξ η . 'Ωστόσο ή «λεγό|ΐ£νη πραραγωγικότητα (τοΟ κεφαλαίου) είναι Ικανή νά ξεπετάξει μέσα άπ’ τό έδαφος, σάν άπό μαγική βεργίτσα, σπίτια καί πόλεις», πού ή ύπαρξή τους είναι ότιδήποτε μπορεΐ νά πει κανένας, έκτός άπό «είκονική» (σελ. 1 2 ) .

Καί δ άνθρωπος αύτός, πού Τ ό Κ ε φ ά λ α ι ο τοϋ Μάρξ είναι «καί σ’ αύτόν πολύ γνωστό», καί πού παλαβοδέρνβι Ιτσ ι μέσα σέ μιά Απελπιστική σύγχιση στό ζήτημα τών σχέσεων άνάμεσα στό κεφάλαιο καί τήν έργασία, θά άναλάβαινε νά δείξει στούς Γερμανούς έργάτες Ινα νέο καί καλύτερο δρόμο, καί θά θεω­ρούσε τόν έαυτό του σάν τόν «Αρχιτέκτονα» πού «βλέπει καθαρά τό σύνολο καί τις μεγάλες γραμμές τής άρχιτεκτονικής συγκρό­τησης τής μέλλουσας κοινωνίας»!

191

Κανένας δεν «πλησίασε τόσο κονά στίς συγκεκριμένες και καθορισμένες σχέσεις τής κοινωνίας» άπ’ δ,τι τό πραγματοποίη­σε δ Μάρξ σ τ ό Κ ε φ ά λ α ι ο · Στό διάστημα είκοσι πέν­τε χρόνων, τίς έξέτασε κάτω άπ’ δλες τους τίς δψεις, καί τ’ αποτελέσματα τής άνάλυσής του περικλείουν έπίσης, γ ια δλες τίς περιπτώσεις τα σπέρματα αυτών πού όνο]ΐάζονται λύσεις, στό μέ­τρο άλλωστε πού αύτές είναι δυνατές σήμερα. Αύτό δμως δέν αρ­κεί στόν φίλο Μύλμπεργκερ. "Ολα αύτά άποτελοΰν άφηρημένο σο­σιαλισμό, τύπους άφηρημένους καί νεκρούς. ’Αντί νά μελετήσει τίς «συγκεκριμένες καί καθορισμένες σχέσεις τής κοινωνίας», άρκεΐ- ται νά διαβάσει μερικούς τόμους τού Προυντόν- Μπορούμε νά πού­με δτι δέν τού προσφέρουν τό παραμικρό πάνω σ’ αύτές τις σχέ­σεις, μά σ’ άνταπόδοση τού διδάσκουν συγκεκριμένες καί καθορι­σμένες πανάκιες γ ιά δλα τά κοινωνικά κακά. ΙΙαρουσιάζει τότε αύτό τό σχέδιο κοινωνικής διάσωσης, αύτό τό προυντονικό σ ύ ­σ τ η μ α , πανέτοιμο, στούς Γερμανούς έργάτες, μέ τό πρόσχημα, δτι «θέλει νά άποχαιρετήσει τά σ υ σ τ ή μ α τ α » , ένώ έγώ «δια­λέγω τήν αντίθετη κατεύθυνση». Γ ιά νά καταλάβει κανένας αύτό τό πράγμα, πρέπει νά δεχτεί δτι Εχω προσβληθεί άπό στραβωμάρα καί ό Μύλμπεργκερ άπό κουφαμάρα, καί μάλιστα σέ τέτοιο βαθμό πού νά μάς είναι όλότελα άδύνατο νά μπορέσουμε νά συνεννοη- θοϋμε.

’Αρκετά δμως γύρω άπ’ αύτό τό θέμα. Ά ν αύτή ή πολεμι­κή δέν έχει άλλη ωφελιμότητα, θά Εχει ώστόσο τήν άκόλουθη; νά μάς δώσει τήν άπόδειξη τού τί άξίζει ή πρακτική αύτών τών σοσιαλιστών πού θέλουν νά είναι «πρακτικοί». Αύτές ot πρακτικές προτάσεις γ ιά τήν έξαφάνιση δλων τών κοινωνικών δεινών, αύτές ot κοινωνικές πανάκιες πάντα καί παντού έπινοήθηκαν άπό κάθε «ϊδους συστατικά άπ’ τούς Ιδρυτές αιρέσεων πού ξεπετάχτηκαν τήν έποχή πού τό προλεταριακό κίνημα βρισκόταν άκόμα στήν παιδική του ήλικία. Ό Προυντόν έπίσης άνήκει σ’ αύτούς. Τό προλετα­ριάτο, στήν άνάπτυξή του, γρήγορα άπαλλάχτηκε άπ’ αύτά. τά σπάργανα καί κατάληξε ν’ Αναγνωρίσει δτι δέν ύπάρχει τίπο­τα τό λιγότερο πρακτικό άπ’ αύτές τις «πραχτικές λύσεις», πού Ε­

192

χουν κατασκευαστεί έκ τών προτέρων καί πού έφαρμόζονται σ’ ίλ ες τις περιπτώσεις, κι δτι 6 πρακτικός σοσιαλισμός συνίσταται πολύ περισσότερο στήν άκριβή γνώση τοΟ κεφαλαιοκρατικοί) τρό­που παραγω γής σέ δλες του τΙς δψεις. "Ενα προλεταριάτο προειδο­ποιημένο σ’ αύτό τόν τομέα π ο τ έ δέ θά δυσκολευτεί νά μά­θει, σέ μιά δοσμένη περίπτωση, ένάντια σέ ποιούς κοινωνικούς θεσμούς καί μέ ποιό τρόπο θά πρέπει νά κατευθύνει τίς κύριες έπιθέσεις του.

Υπογραφή: Φριιίϊρίκος Έ νγκβλς

Συντάχτηχ* άπ’ Τόν Έ νγχ«λς άπ’ τδ Μάιο τοΟ 1872' 5>ς τόν ’Ιανουάριο τοΟ 1873.Δημοοιιύτηχ* στήν έφημιρίδα «DER VOLKSSTAAT.Από τόν ’Ιούνιο τοΟ 1872μ ίχρ ι τόν Φ*6ρουάριο τοΟ 1873x*l χυχλοφφόρηδ* οέ τρία φυλλάδια,χο6 ΙχΜΦηχαν οτή Α*ιψ(α οτά 1872 · 1878.

13 193

2 Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ

Η Μ ΕΤΑΜ ΟΡΦΩΣΗ ΤΟ Γ Π ΙΘ Η Κ Ο Γ Σ Ε ΑΝΘ ΡΩ Π Ο

1. Τό Αρθρο αύτό κ α τ ΐ πάσα πιθανότητα γράφτηκε τόν ’Ιούνιο τοΟ 1876. Στήν Αρχή 6 Έ νγκεϊ,ς τό είχβ συλλάβει σά μιΑ εισαγωγή ο’ Ινα πιό *>.τεταμένο Εργο, ποί> Οά τιτίοϊοοοΠνταν: «Τρεις ουσιώδεις μορφές ύποταγής». Έφόσον δμ'ος αύτό τό τ/έΖ ιο δέν πραγματοποιήθηχε, 6 Έ νγχελ ς κατάληξ· v i δόσει οτήν εισαγωγή πού τήν είχε ή ϊη γράφει τόν τίτλο: «Ό ρόλος τής έργασίας στή μεταμόρφωση τού πιθήκου σέ Ανθρωπο». Ό Έ νγχελς Αποκαλύ­πτει έδώ τόν Αποφασιστικό ρόλο τής έργασίας καί τής παραγωγής τών έργα- λείων γιά τό σχηματισμό τοΟ φυσικού τύπου τοΰ Ανθρώπου χαΐ τή συγκρότη­ση τής Ανθρώπινης κοινωνίας χαΐ Βείχνει μέ ποιό τρόπο, ύστερα Από μιΑ μακρόχρονη Ιστορική πορβία, ό πιθηκοειδής πρόγονός μας έξελίχτηκ· ο* ένα ϊν ποιοτικά διαφορετικό, τόν Ανθρωπο.

2. Δές Καρόλου Ντάρβιν: «Ή καταγωγή τοΟ Ανθρώπου καί ή σεξουαλι­κή έπιλογή» Σργο πού πρωτοτυπώθηκβ οτό Λονδίνο στΑ 1871.

η. Πρόκειται γ ι* τήν παγκόσμια οΐχονομιχή κρίση τοΰ 1S7S. Στή Γερ­μανία Αρχισε μέ τή «μεγαλειώδη χρεωκοπία» τοΟ Μαΐου 1873, πού ύπήρ- ξε τό προοίμιο σέ μιΑ μακροχρόνια κρίση.

Ο Ι ΑΡΧ ΕΣ Τ Ο Γ ΚΟΜΜΟΓΝΙΣΜΟΓ

1. 01 «’Αρχές τοΰ Κομμουνισμού» ΑποτελοΟν σχέδιο προγρΑμματος τής Ένο>ση; τών Κομιιουνιοτών πού γράφτηκε Απ’ τόν Έ νγχελ ς , ύστερα Από ϋχετιχή αίτηση τής ‘Επιτροπής τοΰ Παρισιού. Σ’ Ενα γρΑμμα του στόν ΗΑρξ, μέ ήμερομηνία 2D - 24 Νοεμβρίου 1847, ό Έ νγχελ ς πρότεινε v i παραιτη­θούν Απ’ τήν «κατηχητική» μορφή του καί v i συντάξουν τό πρόγραμμα τής Ένωσης τών Κομμουνιστών, δίνοντας σ* αύτό τή μορφή μανιφέστου. Τό 2ο Συνέδριο τής Ένωσης τών Κομμουνιστήν (29 Νοεμβρίου — 8 Δεκεμβρίου) ίμπιστεύτηχβ οτόν Μάρξ καί οτόν Έ νγχελ ς τή σύνταξη τού προγράμματός τη ς , τό «Μανιφέστο τού ΚομιιουνιοτιχοΟ Κόμματος». Ot συγγραφείς τοο βά­λανε ατό νέο κείμενο όρισμένες Απ’ τΙς θέσεις τών «’Αρχών τού Κομμουνι­σμού·.

ΣτΙς «Άοχές τού Κομμουνισμού», δ Έ νγχελς Εβαλε τό θεωρητικό θεμέ­λ ιο γιΑ τΙς βασικές Αρχές τού προγράμματος καί τής ταχτιχής ένός προλε­ταριακού κόμματος, ύπόδβιξβ τΑ μέτρα πού ΘΑ πρέπει v i πορθούν γιΑ v i έ­τοιμα στεΤ, δταν πιά τό προλβταριΑτο ΘΑ βρίσκεται στήν έξουοία, τό πέρα­σμα Απ’ τόν καπιταλισμό στό σοσιαλισμό.

2. Χ χ ρ τ ι σ μ ό ς , έπαναστατιχό κίνημα τών Ά γγλω ν έργατβν στΑ χρόνια 1830 - 1850. ΣτΑ 1838 οί χαρτιστές συντάξανε μιΑ Χάρτα tod Λαού μέ τήν όποία ζητούσαν τή χορήγηση τοΰ δικαιώματος τής ψήφου οτούς Λντρβς πού είχαν συμπληρώσει τ4 21 τους χρόνια, τή μυστική ψηφοφορία, τή -κατάργηση τοΰ έκλεκτορικοΰ τιμήματος, κλπ. Τό κίνημα Αρχισε μέ ουγ·

197

κεντρώσεις κα> διαδηλώσεις καί είχε γι* βασικό ούνθημα τό αίτημα νά έ- φαρμοστεί ή χάρτα τοΟ ΛαοΟ. Μιά δεύτερη άναφορά πού περιείχε διεκδι­κήσεις κοινωνικού χαρακτήρα (π .χ . περιορισμό τής έργατικής ήμέρας, αύξηση τδν μεροκαμάτων) κατατέθηκε ατό Κοινοβούλιο στίς 2 Μαίου, άλλά άπορρίφτηκε, Ot χαρτιοτές άπεργήσανε.

Στά 1848 οί χα;τιατέ; πορεύτηκαν πρός τό Κοινοβούλιο γιά νά Οποβάλ- λουν ο* αύτό μιά τρίτη άναφορά. Γιά νά παρεμποδίσει τή διαδήλωση, ή κυ­βέρνηση κίλεσε τό στρατό. ’Αρκετούς μήνες άργότερα έξετάστηκε ή τρίτη οΰτή άναφορά χαΐ γιά 5λλη μιά φορά άπορρίφτηκε. 'Γστερα άπ’ τό 1818 τό χαρτιοτικό κίνημα άρχισε νά κάμπτεται.

Καθώς τό χαρτιοτικό κίνημα δέν είχε οδτε πρόγραμμα, ούτε τακτική, οδτε σταθερή προλεταριακή καθοδήγηση, άπότυχε. Δέν ύπήρξε ώστόσο μικρή, ή έπίδοασή του στήν Αγγλική πολιτική Ιστορία βπως καί στήν άνάπτυξη τοΟ διεθνούς έργατικοΒ κινήματος.

ΤΟ Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Ο ΠΡΟΒΛΗΜ Α Σ Τ Η ΡΩ Σ ΙΑ

1. Τό ϊργο τοΟ Έ νγκελς, «Τό κοινωνικό πρόβληιια στή Ρωσία», είναι τό Γ.έμπτο άρθρο τής σειράς «Συλλογή συγγραμμάτων τών πολιτικών προσφύ­γων». Ό Έ νγκελς σημειώνει τούς ούσιώδεις συντελεστές ποί> καθόριζαν- τήν άνέλιξη τής έπαναοτατικής κατάστασης στή Ρωσία: είσοδος τής έργατι- χής τάξης στόν πολιτικό στίβο, αναπόφευκτη άνοδο τοΟ άγροτικού κινήιια· τος πού είναι μιά άπάντηση οτή μαζική άπογύμνωση τών χωρικών ύστερα απ’ τήν κατάργηση τής δουλείας. Στό άρθρο καί στόν έπίλογο, γραμμένα στά 1876 κα>. 1894, άντίοτοιχα, ό Έ νγκελς κριτικάρεει τά κύρια ρεύματα τού ρωσικού λαϊκισμοί) τών άρχών τής δεκαετίας τοΟ ’70 καί τήν πολιτική τών ί- δεολόγων του, βπως τοϋ II. Λαβρόφ καί Π. Τκάτσεφ, καί κυρίως τόν φιλελεύ­

θερο λαϊκισμό τών έτών 1880-1890. ’Αποκαλύπτει τΙς ΐδεαλιστικές άπόψεις πού- χαρακτηρίζουν τούς λαϊκούς καί τήν άδυναμί* τους νά κατανοήσουν τΙς Ολιστι­κές βάσεις τής κοινωνικής άνέλιξης. Ή γενική άν άλυτη τών κοινωνικιϊϊν σχέσεων στή Ρωσία ύστερ’ άπ’ τά 1861 όδηγεϊ τόν Έ νγκελς στό συμπέρασμα &τι Ιντατικοποιείται ή κεφαλαιοκρατική άνέλιξη σ’ αύτή τή χώρα καί 8τι αποσυντίθεται οτήν ύπαιθρο ή κοινοτική Ιδιοκτησία. ’Γποβάλλει σέ μιά ο­ξεία κριτική τήν έξιδανίκευση τής άγροτικής κοινότητας άπ’ τούς λαϊκούς, Οποδεικνύει δτι ή Ρωσία μεταμορφώνεται μ’ έπιταχυνόμενους ρυθμούς σέ μιά- κεφαλαιοκρατική βιομηχανική χώρα, βτι ή άγροτιά προλβταροποιεϊται κι ότι ουντελβίται «ή καταστροφή τής παλιάς κομμουνιστικής κοινότητας». H i Ι­κανοποίηση σημειώνει τήν έμφάνιση στό έπαναστατικό κίνημα τής Ρωσίας άνδρών πού διίκο^αν τΙς σχέσεις τους μέ τΙς λαΐκιστικές αΙρέσεις καί πού άφομοίωααν τή θεο>ρία τού έπιστημονικοΟ κομμουνισμού.

2. Έί(·> καί π:ό κάτω δ Έ νγκελς άναφέρεται οτή μπροσούρα τοΟ Τκά- τσεφ: «’Ανοιχτΐ γράμμα στόν κύριο Φρειδερίκο Έ νγκελς», πού έκδόθηκε στή Ζυρίχη στ* 1874.

8. Ό Έ νγκελς άναφέρεται ατό βιβλίο τού Χαξτχάουζεν: «Μελέτη τών έοωτερικών σχέσεων στή ζωή τοΟ λαού καί, Ιδιαίτερα, τών άγροτικών διευ­θετήσεων τής Ρωσίας», σέ τρία μέρη, πού έκδόθηκε στό Άνόβερο καί οτό Βερολίνο στά 1847 - 1852.

4. Πρόκειται γ:ά τό δρθοο τοΟ ΓιουκόΛσκι: «Ό Κάρλ Μάρξ καί τό βι­βλίο του γιά τό Κεφάλαιο» ,π<Α δημοσιεύτηκε οτήν έπιθεώρηση «Βέστνιχ. Εύρώπη», τετράδιο 9 τ5ύ 1877 καί γ>.ά τήν άπάντηση τού Κ. Μιχαΐλόφσκι.

198

σ' αύτό -Λ 6-.«>io, πού ?η·.·.'.σ·.ίύτηχί ora Ότιετσεστβένιε Ζάπισκι- άριθ. 10 τού 1877 |ιέ τίτλο: «Ό Κάρλ Μάρξ κρινόμενος άπ’ τόν Ι'ιουχόφσκι». Ή -Βέστνικ Εύρώπη* ύΓ.ΐ,ρςε .·μιά μηνιαία Ιστορική, πολίτική καί λογοτεχνική επιθεώρηση φιλελευθερο-αστικής τάσης, πού έκδιδόταν οτήν ΙΙετρούπολη ά - ’ τά 1865 Λς τά 1918. Ένώ τά «Ότιετσεστβένιε Ζάπισκι» ύπήρξαν μιά πολιτική καί ν ·λολογική έπιθεοιρηση που πρωτοεχϊόθηκε οτήν Πετρούπολη οτά 1820. Ά π ’ τά 1839 υπήρξε μιά άπ’ τΙς καλύτερες προοδευτικές έπιθεω- ρήσεις τής Ροαίας. Υπήρξε συνεχώς εκτεθειμένη σέ διώξεις άπ’ τήν πλευ­ρά τής λογοκρισίας κ*1. τελικά απαγορεύτηκε ή έκδοσή της τόν ’Απρίλιο τοΟ 1884.

5. «Βΐστνικ Χαρόντνοϊ Βόλι-, έπιθΐώρηση που έκίόΟηκε στή Γενεύη άπ’ τά 1883 ώς τά 188G άπ’ τά Εκτοπισμένα μέλη τής ’Εκτελεστικής ’Επιτροπής τής Ναοόντναγια βόλια. Έκδόθηκαν συνολικά πέντε τεύχη, ϊτό νόμιμο ρω­σικό τύπο τό γράμμα τοΰ Μάρξ δημοσιεύτηκε τόν ’Οκτώβριο τοΟ 1888 οτήν επιθεώρηση ‘ΓιουριντίτσϊΓκι Βέστνικ .

6. Αύτή ή τοποθίτη;τη παραλείπεται άπ’ τόν Μάρξ οτή δεύτερη γερμα­νική ένόοση καί στ’.ς έπόμενες εκδόσεις τού πρώτου βιβλίου τοΟ Κ ε φ α ­λ α ί ο υ .

7. Χωρίς άλλο ή σκέψη τοβ "Ενγκελς στρέφεται στά καθοδηγητικά όρ­γανα τών όργανώ;εων τών λαϊκών *Ζέμλια ι Βόλια* (Γή καί θέληση) Φθι­νόπωρο 1876 — Φθινόπωρο 1879, καί τής «Ναρόντναγια Βόλια» (Λαϊκή θέ­ληση), Αύγουστος 1879 — Μάρτιος 1881. Αύτή ή τελευταία έκανε τήν τοο- μοκρατία κύριο μέσο τής πολιτικής πάλης.

ΤΟ ΠΡΟΒΛΙΙΜ Α ΤΗ Σ Κ Α ΤΟ ΙΚ ΙΑ Σ

1. Τό Ιργο τοΰ Έ νγκελς Τ ό π ρ ό β λ η μ α τ ή ς κ α τ ο ι - κ ί α ; στρίφεται ενάντια .ϊτούς άστούς καί μικροαστούς σοσιαλ-ρεφορμιοτές πού προσπαθούσαν νά συγκαλύ-Αουν τίς πληγές τής' σύγχρονης κοινωνίας. Κρι­τικάροντας τά σχέδια επίλυσης τού προβλήματος τής κατοικίας πού προτβί- νονταν άπ’ τούς προυντονικούς, ό Έ νγκελς δείχνει δτι αύτό τό πρόβλημα δέν μπορεΐ νά λυθε! κάτι» άπ’ τό κεφαλαιοκρατικό καθεστώς. Μονάχα τό νικηφό­ρο προλεταριάτο, λέει, Οά βρει μιά λύση στό πρόβλημα τής κατοικίας, δίπλα σ’ δλα τά άλλα ?ασικά ποοβλήματα τή ; σοσιαλιστικής οικοδόμησης.

’Ιδιαίτερης σημασίας είναι οί ιδέες πού άναπτύσσονται άπ’ τόν Έ νγκελς >:αΙ πού αφορούν τΙς σοσιαλιστικές μεταμορφώσεις οτήν ύπαιθρο, τήν κατάρ­γηση τών άντιθέσεο>ν άνάμεσα στήν πόλη καί τήν ύπαιθρο πού είναι δυνατή μονάχα στήν κομμουνιστική κοινωνία.

2. Ι)ΐ:ΐλ. VOLKSSTAAT (Τό Λαϊκό Κράτος), κεντρικό όργανο τοΟ ’Ερ­γατικού Χ'.σ'.ζλ δημοκρατικού Κόμματος τής Γερμανίας πού έκδόθηκε στή Λειψία άπ’ τΙς 2 ’Οκτωβρίου 1869 ώς τίς 29 Σεπτεμβρίου 1876. Ή έφημερίδα διευθυνόταν άπ’ τόν Λίμπκνεχτ. Ό Ά . Μπαμπελ ήταν διευθυντής τής σύνταξης. Ό Μάρξ καί δ "Ένγκελς συνεργάστηκαν μ’ δλη τους τή φλόγα οτήν έφημερίδα, συντάοσοντας τά άρθρα πού έπρόκειτο νά δημοσιευτούν. ΠρΙν άπ’ τό 1869 ή έφημερίδα έκβιδόταν μέ τό δνομα DEMOKRATISCHES W0· OIENBLATT. Ιΐρόκειται γιά τό άρθρο τοΟ Γ. Ντίτσγκεν: ·Κάρλ Μάρξ. Τ4 Κεφάλαιο. Κριτική τής πολιτικής οικονομίας». 'Αμβούργο 1867, πού δημο­σιεύτηκε στήν έφημερίδα DEM0K1VATISCHES YVOCHENBLATT, άριθ. 31, 34, 35 καί 36 τού 1868.

199

3. Πρόκειται γ ι* τήν προκαταρκτική συνθήκη ειρήνης, πού ύπογράφτη- χβ άνάμεσα οτή Γαλλία καί τή Γερμανία στίς Βερσαλλίες, οτίς 26 Φεβρουά­ριου 1871, άπ’ τόν θιίροο καί τόν Ζ. ΦιUp άπ’ τή μιά μεριά καί τόν Μπί- ομαρκ άπ’ τήν άλλη. Μέ βάση αύτή τή συνθήκη ή Γαλλία παραχώρησε οτή Γερμανία τήν ’Αλσατία ζα ΐ τήν άνατολική Λωραίνη καί τής κατέβαλε Αποζη­μιώσεις πού Ανέρχονταν σέ 5 βιοεκατομμύρια φράγκα. *Η τελική ουνθήκη βΐ- ρήνης ύπογράφτηκε οτή Φραγκφούρτη έπΐ τοϋ Μέν στίς 10 Μαΐου 1871.

4. Τά Εξη άρθρα τοϋ Μύλμπεργκερ, ουγκεντρωμένα κάτω άπ’ τόν τίτλο:' «Τό πρόβλημα τή ; κατοικίας», δημοσιεύτηκαν χωρίς Οπογραφή στήν έφημε- ρίΒα VOLKSSTAAT τής 3, 7, 10, 14, 21 Φεβρουάριου καί οτίς 6 Μαρτίοι* 1872. ’Αργότερα αύτά τά άρθρα δημοσιεύτηκαν οέ μπροσούρα μέ τίτλο: «Τό πρόβλημα τής κατοικίας. Κοινωνικό Βοκίμιο», Λειψία 1872.

5. Έ . Σά-, «Ο! συνθήκες κατοικίας τών έργαζομένων τάξεων καί ή με­ταρρύθμισή τονς», Βιέννη 1869.

6. U άπάντηη) τοΰ Μύλμπεργκερ στό άρθρο τοΟ "Ενγκελς δημοσιεύτηκε στήν έφημερίΒα Φόλκσταατ τής 26 Ό κτ’οβρίου 1872. μ* τόν τίτλο: «Σχετικά μέ τό πρόβλημα τής κατοικίας. ’Απάντηση τού Λ. Μύλμπεργκερ οτόν Φ. Έ ν - γκελς».

7. Ή Νέα Μαδριλιανή 'Ομοσπονδία Ιϊρύθηκε τόν ’Ιού/ to τού 1872 άπ’ \ ί μέλη τής Διεθνούς καί τής σύνταξης τής έφημερίδας «Λ4 Έμαντσιπατσιόν» πού αποκλείστηκαν άπ’ τήν Αναρχική πλειοψηφία τής όμοσπονδίας τή ; Μα­δρίτης, μετ4 άπ’ τήν καταγγελ'α άπ’ αυτή τήν έφημερίδα τών δραστηριοτή­των τής παράνομης όογάνωσης «Συμμαχία τής σοσιαλιστικής Βημοκρατίας» στήν Ισπανία. Ή νέα 'Ομοσπονδία άγωνίστηκε ενεργά ένάντια στή διάδοση τοϋ άνα^χιομού στήν Ί σ π ιν ία : προπαγάνδιζε τΙς Ιβίες τού επιστημονικού σοσιαλισμού, κι έξεΟείαζε τή δημιουργία ένός άνεξάρτητου προλεταριακοί κόμματος τή ; έσγατικής τάξης τή ; Ίοπανίας. Ό Έ νγκελς συνεργάστηκε στό όργανο τής 'Ομοσπονδίας «Έμαντσιπατσιόν». Μερικά άπ’ τά μέλη τής Νέας Μαδριλιανή; 'Ομοσπονδίας συνετέ/εσαν σέ μεγάλο βαθμό στήν ίδρυση στά 1S79 τσύ ’Εργατικού Σοσιαλιστικού Κόμματος τής 'Ισπανίας.

8. «Ό σοσιαλισμός τής καΠέβρας», ρεύμα τής άοτικής Ιδεολογία; τών ίτών 70 - 90 τού 19ου αιώνα. Οί έκπρόσωποί του, κυρίως καθηγητές τών ΐερμανικών πανεπιστημίων, δίδασκαν στά πανεπιστήμια τόν άστικό ρεφορ­μισμό κάτω ά;:ό ένα σοσιαλιστικό προσωπείο. 01 σοσιαλιστές τής καθέβρας

Ά . Βάγκνερ, X. ϊμόλεο, Λ. Μπρεντάνο, Β. Σόμπαρτ καί άλλοι βεβαίο>ναν Ετι τό Κράτος είναι Ινα ίδρυμα, ύπεράνω τών τάξεων πού έχει τή δύναμη νά συμφφίλιώσει τις άνταγωνίστριες τάξεις κα>. νά έγκαθιβρύσει προοβευτικά τό «σοσιαλισμό», χωρίς νά θίξει τά συμφέροντα τών κεφαλαιούχων. Τό πρό­γραμμά τους περιοριζόταν στήν όργάνωση τών κοινωνικών άσφαλίσεων τών έργατών, ένάντια στίς αρρώστιες καί τά άτυχήματα, καί στήν πραγματοποίη­σή μεταρρυθμίσεων σνήν έργατική νομοθεσία. Οί σοσιαλιστές τής καθέδρας θεωρούσαν δτι, καλά όργανωμένα τά συνδικάτα, θά κάνανε άσκοπη τήν πολι­τική πάλη καί τήν ύπαρξη ένός πολιτικού κόμματος τής έργατικής τάξη;. Ό σοσιαλισμός τής καθέβρας άποτέλεσε μιά άπ’ τ!ς πηγές τού άναθεωρητι- ομού.

9. Ό «έκτακτος νόμος ένάντια στούς σοσιαλιστές° δηιιοσιεύτηκβ στή Γερ­μανία οτίς 21 ’Οκτωβρίου 1878. *Εθετ» έκτός νόμου ίλες τΙς όργανώσεις τού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος, τΙς μαζικές έργατικές όργανώσεις και τόν έργατικό τύπο. Κατασχέθηκε ή σοσιαλιστική φιλολογία καί ot σοσιζλ-

200

Ιημοκράτβς καταδιώχτηκαν. Καταργήθηκβ τήν 1η ‘Οκτωβρίου 1890 κάτω άπ* ■τήν πίεση τού έργατικοΟ κινήματος.

10. Στά 1880, ή πείνα Ιπληξε σκληρά τούς χωρικούς τής περιοχές τοΠ "Αϊφελ (ρηνανική έπβοχία τής Πρωσίας).

11. Ό «Τριακονταετής Πόλεμος» (1618 - 1648) προκλήθηκε οτήν Ε3- ?ώπη άπ* τήν πάλη άνάμεσα οτοΰς προτεστάντβς χαΐ τούς χαθολιχούς. Ή Γερ­μανία Οπήρξε τό κύριο θέατρο τδν έπιχειρήσεων. Καταληστεμένη κι έρημω- μίνη, δπήρξε άκόμα τό παιχνίδι τών έδαφικων διεκδικήσεων τών πρωτα­γωνιστών τής σύγκρουσης.

12. Βλ. σχετ'.κά στόν Πρόλογο τοΒ Έ νγκελς.13. Ή «έζέγερση τοΠ ’Ιουνίου» «λαβε χώρα στίς 23 - 26 Ιουνίου 1848.

-Αύτό τό κατόρθωμα τών έργατ£ν το ί ΠαριαιοΟ καταπνίγηκε μέ μιά πρωτο­φανή Αγριότητα ir .’ τ* Γαλλική άστική τάξη. Τπήρξε δ πρώτος μεγάλος εμφύλιος πόλεμος άνάμεσα στό προλεταριάτο καί τήν άστιχή τάξη.

14. Ό Έ νγκελς χρησιμοπβ'.εϊ έδώ ειρωνικά τήν Ικφραση «νά έπιστρέ- ■ψουμε στίς μαομίτες τής Αίγύπτου», τή δανεισμένη άπό μιά βιβλική παράδο­ση. "Οταν ot Εβραίοι φεΟγαν ά πί τήν ΑΤγυπτο, βρέθηκαν μερικοί ά δυνατοί άνάμεσχ τους πού παραπονιόταν γιά τήν πείνα καί τΙς δοκιμασίες καί θλί­βονταν γιά τό χάσιμο τής καλής τροφής πού τούς παραχωρούσαν τόν καιρό τής αιχμαλωσίας τους.

15. *0 Έ νγκελς ύπαινίσσεται τίς άγορές γ ιά μιά φιλοδίκαιη άνταΧ- "λαγή τών προϊόντων τής έργασίας πού Ιδρύθηκαν άπ’ τούς έργατικοΰς συνε­ταιρισμούς τοΰ Όουεν σέ πολλές πόλεις τής ’Α γγλίας. Ή άνταλλαγή γ ι ­νόταν μέ βάση χαρτονομίσματα πού μονάδα βάσης τους ήταν ή ώρα έργασίας. Αύτά τά Ιδρύματα χρεωκόπησαν σέ λίγο.

16. «Λά Έμανττιπατσιόν», έδδομαδιαΐο δργανο τών Ισπανών έργατών. Κυκλοφίρησε στή Μαδρίτη άπ’ τά 1871 ώς τά 1873, Βργανο τών τμημάτων τής Διεθνοίϊς. Ά π ’ τό Σεπτέμβριο τοΟ 1871 ώς τόν ’Απρίλιο τοΟ 1872, βρ­γανο τού 'Ομοσπονδιακού Συμβουλίου τής 'Ισπανίας. ’Αγωνίστηκε ένάντια στήν άναρχική τάση στήν Ισπανία. Στά 1872 - 1873 ή πιό πάνω έφημερίδα ίημοσίει-σε διάφορα γραπτά τοΟ Μάρξ καί τού Έ νγκελς.

17. Βλ. σχετικά στόν Πρόλογο τοΰ Έ νγκελς.

13. «ILLUSTRATED LONDON NEWS», άγγλικό έβδομαδιαϊο εικονογρα­φημένο περιοδικό. Έ κδίδεται άπ’ τό 1842.

19. «UBER LAND UND MEER», γερμανικό έβδομαδιαϊο εικονογραφη­μένο περιοδικό. Κυκλοφόρησε στή Στουτγάρδη άπ’ τά 1848 ώς τά 1923.

20. «GARTENLAUBE», γερμανικό έβδομαδιαϊο φιλολογικό περιοδικό μι­κροαστικής τάσης. Έκδιδόταν στή Λειψία άπ’ τά 1853 ώς τά 1903 χαΐ στό Βερολίνο άπ* τά 1903 ώς τά 194Β.

21. «KLADDERADATSCH», εικονογραφημένο σατυρικό έβδομαδιαϊο •περιοδικό. Έκδόθηκε στό Βερολίνο άρχίζοντας άπ’ τό 1848.

22. ·Ό σκοπευτής Ό γκίστ ΚοΟτσκε», ψευδώνυμο τοΰ ΓερμανοΟ ποιητή Γκοτζέλφ Χόφμαν, συνθέτου ένός στρατιωτικού τραγουδιού έθνιχιστιχοΟ περι­εχομένου, πού συντέθηκε τήν έποχή τοΟ γαλλο-γβρμανιχοΟ πολέμου τοΟ 1370 - 1871.

201

23. «Ό Σοοιαλισχής», γαλλικό έβδομαδιαΐο, όργανο χοΟ Έργατικ&0 Κόμ­ματος i n ’ τΑ 1885 ώς xdt 1902, έπειτα απ’ τά 1902 ώς χά 1905 χοΟ Σοοιαλι- σχικοΟ Κόμματος τής Γαλλίας. Ό Έ νγκελς συνεργάστηκε σ' αύτή χήν έφη- |χρ(9α.

24. ΗΑΗΜΟΝΓ HALL, κομμουνισχική άποικία ποΰ Ιδρύθηκε άπ’ τούς "Αγγλους οΰτοπιστές οοοιαλιοτές, μ’ έπικεφαλής τόν Ρόμπερτ "Oouev, oxt τέλη τοΟ 1339. Διατηρήθηκε ώς τά 1845.

25. Β. Α. ΧοΟμπερ, SOCIALE FRAGEN. IV. DIE LATE ΝΤΕ ASSOCI­ATION, MOHD - HAUSEN 1866.

26. «THE DAILF NEWS», φιλελεύθερη άγγλική έφημερίδα, δργανο τής βιομηχανικής άατικής τάξης. Έκδιδόταν μ’ αΰτό χόν χ!χλο σχό Λονδίνο, άπ’ χό 1846 ώς τά 1930.

27. Ό Έ νγκελς Ιχε ι Οπ’ δψη xou τή βεβαίωση xofj Βάγκνερ πού χήν ξαναβρίσκομε στά βιβλία καί στίς έπεμβάσεις χου καί ποΰ σύμφωνα μ* αύχήν f, έπανάληψη τών έργασιών στή Γερμανία Οστερα άπ* τό γαλλο-γερμανικό τ.όλεμο καί, έντελώς ίδ'.αίχερα, ή συμβολή τών 5 δισεκατομμυρίων φράγκων τ.οΰ καταβλήθηκαν, δφειλαν νά καλυτερεύαουν αισθητά τήν κατάσταση τών έρ- γαζομένων.

28. Πρόχειχαι γιά τίς συνομιλίας άνάμεσα στούς αύτοκράχορες χής Γερμανίας καί χής Αύστρ'ας καί άνάμεσα στοϋς καγκελάριους τους, πού δ'.εξήχθησαν χόν Αύγουστο τοΟ 1871 στό Ι^ιαστάιν καί χό Σεπτέμβριο xott1871 σχό ΣαλχζβτΟογο. Γιά νλ ύπογραμμίσει χόν άνχιδρασχικό τους χαρα­κτήρα 6 Έ νγκελς τις άπον.αλεϊ «συνομιλίες α λά Στάιμπερ», άπ’ τ ’ δνομα το3 άοχηγοΟ χής πρωσικής πολιτικής αστυνομίας.

29. Χέγκελ: «Ή έπιοτήμη τής λογικής», Ιο μέρος, κεφ. 2.

30. Πρόκειται γιά τή διοικητική μεταρρύθμιση, ποΰ άποφασίσχηκε στά1872 στήν Πρ:υσία, μεταρρύθμιση ποΰ κατάργησε τήν κληρονομική έξουσία τών ιδιοκτητών γής στήν 6παι0ρο κα είσήγαγε στοιχεία αύχο-διαχείρισης σχίς κιχοικημένίς τοποθεσίες: έκλεγμένο: κοσμήχορες σχίς κοινότητες, συμβού­λια περιφερειακά δίπλα οτίς χοπικές Βουλές κλπ.

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

1. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗ Σ Ε ΡΓΑ ΣΙΑ Σ Σ Τ Η ΜΕΤΑΜ ΟΡΦΩΣΗΤΟ Γ Π ΙΘ Η Κ Ο Γ Σ Ε Α Ν Θ ΡΩ Π Ο 7

2. Α ΡΧ ΕΣ ΤΟ Γ ΚΟΜΜΟΓΝΙΣΜΟΓ , 25

3 . ΤΟ Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Ο ΠΡΟΒΛΗΜ Α Σ Τ Η Ρ Ω Σ ΙΑ 49

Επίλογος στό άρθρο «Τό Κοινωνικό Πρόβλημα στήΡωσία» _ 6 5

4 . ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜ Α Τ Η Σ Κ Α Τ Ο ΙΚ ΙΑ Σ 81 Πρόλογος στή β ' έκδοση 83 α . ' Πώς δ Προυντόν λύνει τό πρόβλημα τής κατοικίας 95 β ·' Πώς ή άστική τάξη λύνει τό πρόβλημα τής κατοικίας 121 γ . ' Συμπληρωματικές παρατηρήσεις γ ι λ τόν Προυντόν

καί τό πρόβλημα τής κατοικίας 163

ΣΗ Μ ΕΙΩ Σ ΕΙΣ 195

203