Η χωρική υπόσταση των πόρων

Πληθυσμός Δρ. Νίκος Μεταξίδης

nmetaxides@gmail.com

Ο άνθρωπος είναι υποκείμενο της ανάπτυξης με την έννοια ότι ο

ενεργός πληθυσμός αποτελεί έναν από τους συντελεστές της

παραγωγής.

(μέγεθος εργατικού δυναμικού, κατανομή εργατικού δυναμικού κατά φύλο, ηλικία,

ειδικότητες κτλ.)

Ο άνθρωπος αποτελεί τον αντικειμενικό σκοπό της

ανάπτυξης των επιμέρους περιφερειών αλλά και της χώρας.

(κάλυψη αναγκών σε υποδομές, εκπαίδευση,

υγεία κτλ.)

Το μέγεθος του πληθυσμού

Ο Th. Malthus (1798, Principles of population) υποστήριξε ότι ο πληθυσμός, σε ομαλές συνθήκες, τείνει να διπλασιάζεται κάθε 25 χρόνια και να αυξάνεται κατά γεωμετρική πρόοδο. Τα μέσα επιβίωσης (τροφές και [πρώτες ύλες) δεν μπορούν όμως – ακόμα και στις καλύτερες συνθήκες – να αυξηθούν με ρυθμό μεγαλύτερο της αριθμητικής προόδου.

Ο Malthus, όπως και όλη η κλασική σχολή, υποστηρίζει ότι οι φυσικοί πόροι κάθε χώρας καθορίζουν το επίπεδο ισορροπίας του πληθυσμού της. Αύξηση του πληθυσμού πέρα από το όριο αυτό οδηγεί σε πτώση του βιοτικού επιπέδου και αύξηση θανάτων λόγω πείνας.

Οι νεομαλθουσιανοί έφτασαν στο σημείο να υποστηρίξουν τον έλεγχο των γεννήσεων. Για παράδειγμα , στην Ινδία υπήρξε

υποχρεωτική στείρωση των ανδρών στη δεκαετία του 1970 που οδήγησε και στην πτώση της κυβέρνησης.

Οι προβλέψεις του Malthus διαψεύστηκαν επειδή :

• Υποτίμησε τη σημασία της τεχνολογικής προόδου.

• Υπέθεσε ότι η διάρθρωση του πληθυσμού ήταν τέτοια ώστε ένα μικρό μόνο μέρος του πληθυσμού μπορούσε να αποταμιεύσει. Δεν είδε πως με την αναδιανομή του εισοδήματος μπορούν να μειωθούν οι ανισότητες και να αυξηθεί η κατανάλωση πέρα από το όριο συντήρησης.

Προσφερόμενη εργασία

Η ποσότητα του εργατικού δυναμικού που είναι διαθέσιμη για την παραγωγή αγαθών σε μια κοινωνία προσδιορίζεται από παράγοντες Δημογραφικούς, Οικονομικούς, Πολιτικούς, Κοινωνικούς, Πολιτισμικούς. Παραδείγματα : 1. Η θέση της γυναίκας στην κοινωνία (αν «προορίζεται» για την ανατροφή των παιδιών ή συμμετέχει ισότιμα στην αγορά εργασίας), 2. ώρες απασχόλησης 3. τα όρια ηλικίας συνταξιοδότησης, 4. η ύπαρξη υποχρεωτικής εκπαίδευσης, 5. το κατώτερο όριο ηλικίας στην οποία επιτρέπεται η εργασία, 6. ευκαιρίες απασχόλησης (ανεργία, υποαπασχόληση), 7. Εξωτερική μετανάστευση κτλ.

Ποσότητα προσφερόμενης εργασίας. Εξαρτάται από παράγοντες όπως :

• Εκπαίδευση εργαζομένων (τεχνική και γενική) που καθορίζει την παραγωγικότητα.

• Η υγεία των εργαζομένων.

• Η θέληση του εργαζόμενου να είναι παραγωγικός και η δυνατότητα του εργοδότη να τον ελέγξει.

• Η εξωτερική μετανάστευση.

Στοιχεία του πληθυσμού που ενδιαφέρουν τις αναπτυξιακές μελέτες

• Μέγεθος του πληθυσμού (στο σύνολο της επικράτειας, ανά περιφέρεια, νομό κτλ.)

• Πυκνότητα, σύνθεση (επαγγελματική δομή, ηλικιακή κατανομή κτλ.)

• Μετακινήσεις στο χώρο και στο χρόνο.

Ο πληθυσμός είναι σημαντικός γιατί η άνιση κατανομή του στο χώρο, αλλά και τα ποιοτικά του χαρακτηριστικά επηρεάζουν τις παραγωγικές δυνατότητες, την κατανάλωση, το μέγεθος και τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της αγοράς, τις απαιτήσεις για κοινωνικές υποδομές κτλ.)

Πως γίνεται η συλλογή στοιχείων για τον πληθυσμό;

• Με στατιστικές μεθόδους (δειγματοληψίες, απογραφές, πληθυσμιακές έρευνες)

• Με δυναμικές μεθόδους για τον έλεγχο των πληθυσμιακών μετακινήσεων (ληξιαρχεία) και τις αλλαγές στη δομή του πληθυσμού (απασχόληση, εργασία).

Μεταβολή του πληθυσμού

• Φυσική κίνηση : το αλγεβρικό άθροισμα ανάμεσα στη γεννητικότητα και τη θνησιμότητα.

• Γεννητικότητα : (γεννήσεις ζώντων έτους προς συνολικό πληθυσμό έτους ) Χ 1.000

• Θνησιμότητα : (θάνατοι έτους προς συνολικό πληθυσμό έτους ) Χ 1.000

• Το 1973 στη Γαλλία είχαμε γεννητικότητα 16,4 / 1000 και θνησιμότητα 10,7 / 1000. Η φυσική αύξηση ήταν 5,7/ 1000

• Η γεννητικότητα είναι υψηλότερη σε περιόδους οικονομικής ευημερίας, συνδέεται με παροχές (επιδόματα), έχει ψυχολογικά αίτια και παρουσιάζει διακυμάνσεις κατά εισοδηματικό και μορφωτικό επίπεδο. Τα ασθενέστερα κοινωνικά και οικονομικά στρώματα εμφανίζουν υψηλότερη γεννητικότητα. Επίσης υψηλότερη γεννητικότητα συνοδεύει τα χαμηλότερα μορφωτικά στρώματα.

Τα χαρακτηριστικά σχήματα των πυραμίδων πληθυσμού

1 και 2 αυξανόμενη, 3 στάσιμη, 4 φθίνουσα

ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΓΗΡΑΝΣΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΛΛΑ∆Α

• Οι βιομηχανικές χώρες και ιδιαίτερα αυτές της Ευρώπης «γηράσκουν» και θα συνεχίσουν να «γηράσκουν» στη διάρκεια των επόμενων δεκαετιών (U.N. 1999).

• Δημογραφική γήρανση : Ορίζεται η συνεχής αύξηση της αναλογίας των ηλικιωμένων ατόμων (60, 65, 70, 75+) στο συνολικό πληθυσμό.

• Η δηµογραφική γήρανση δεν πρέπει να συγχέεται µε την αύξηση του αριθμού των ηλικιωμένων (που μπορεί να οφείλεται στη συνολική αύξηση του πληθυσμού ή/και στην παράταση του μέσου όρου ζωής.

• Το φαινόμενο της «δημογραφικής γήρανσης» αναδύεται στις περισσότερο αναπτυγμένες χώρες, ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα (J.C. Chesnais, 1981 και 1986).

• Αποδείχτηκε ότι η δημογραφική γήρανση συνοδεύει τη μετάβαση από την ισορροπία του «τρόμου» (υψηλή θνησιμότητα και υψηλή γονιμότητα (μέσος όρος ζωής κάτω των 30 ετών και μέσος αριθμός παιδιών ανά γυναίκα, γύρω στα 5) σε ιδιαίτερα χαμηλή θνησιμότητα (γύρω στα 80 έτη) και χαμηλή γονιμότητα (κάτω του ορίου αναπαραγωγής, δηλαδή κάτω των 2,1 παιδιών/γυναίκα).

• Δείκτης εξάρτησης : (Πληθυσμός 0-14 ετών + πληθυσμός 65 + ετών)

/ πληθυσμός 15-64) Χ 100

• Δείκτης γήρανσης : (πληθυσμός 65 + / πληθυσμός 0-14 ετών) Χ 100

Μέση ηλικία κατά το θάνατο, θάνατοι ανά 1000 κατοίκους, βρεφική θνησιμότητα στην Ελλάδα

1928-1980

Έτος Μέση ηλικία κατά το θάνατο (άνδρες)

Μέση ηλικία κατά το θάνατο (γυναίκες)

Θάνατοι ανά 1000 κατοίκους

Βρεφική θνησιμότητα (θάνατοι βρεφών κάτω του έτους επί 1000 γεννηθέντων ζώντων βρεφών)

1928 35,0 35,2 17,0 -

1938 39,2 40,3 13,2 99,4

1957 56,4 60,5 7,6 44,1

1968 62,3 67,3 8,3 34,4

1970 64,1 69,2 8,4 29,6

1980 68,5 73,5 9,1 17,9

Ηλικιωμένοι (>65) ως % του συνολικού πληθυσμού

1981-1982 2000

Γερμανία 15,6 15,8

Γαλλία 13,4 15,9

Ιταλία 13,6 18,0

Ελλάδα 12,7 17,2

Κατανομή του πληθυσμού κατά ηλικιακές ομάδες (%) το έτος 2000

0-19 20-39 40-59 60+ 80+

Γερμανία 21,34 29,0 26,67 22,3 3,57

Γαλλία 25,6 28,2 25,7 20,5 3,60

Ιταλία 19,77 30,27 26,05 23,91 3,93

Ελλάδα 21,79 29,93 25,16 23,13 3,54

Αίτια άνισης κατανομής του πληθυσμού

Η χωρική κατανομή του πληθυσμού μεταξύ ηπείρων, κρατών, περιφερειών κλπ., είναι απόρροια πολυάριθμων οικονομικών, φυσικών, κοινωνικών, πολιτικών, πολιτιστικών, ιστορικών παραγόντων. Οι παραπάνω παράγοντες συχνά αλληλοσυγκρούονται.

Η ντετερμινιστική προσέγγιση υποστηρίζει ότι οι φυσικοί παράγοντες ελέγχουν την πληθυσμιακή διασπορά. Αυτή η

προσέγγιση είναι προβληματική αφού ο άνθρωπος όπου κι αν βρίσκεται ελέγχει το περιβάλλον του.

Βέβαια οι άνθρωποι προτιμούν τα παράλια, τις πεδιάδες, τις εκβολές των ποταμών και αποφεύγουν κατά κύριο λόγο περιοχές με

ακραίες συνθήκες υψομέτρου, κρύου, ζέστης ή υγρασίας.

• Το ήπιο κλίμα (εύκρατες ζώνες) και οι φυσικοί πόροι (τροφή, ενέργεια, ορυκτά, νερό) έλκουν τον άνθρωπο.

• Οι πολιτιστικοί παράγοντες μπορεί να συνδέονται με τη γεννητικότητα ή τη μετανάστευση.

• Οι πολιτικοί παράγοντες (κοινωνικές και πολιτικές αποφάσεις των κυβερνήσεων επηρεάζουν σαφώς την κατανομή του πληθυσμού (φορολογική πολιτική, κίνητρα).

• Άλλοι παράγοντες είναι οι λιμοί (η Ινδία έχασε 6,8 εκ. άτομα στους λιμούς των ετών 1837 και 1876-1878) και οι πόλεμοι (επόμενος πίνακας).

Απώλειες πληθυσμού από πολέμους

ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΝΕΚΡΩΝ σε εκατομμύρια

Β Παγκόσμιος πόλεμος 1939-1945 7,3

Α Παγκόσμιος πόλεμος 1914-1918 7,2

Ισπανικός εμφύλιος 1936-1939 6,3

Ρωσική επανάσταση 1918-1920 5,7

Διαδηλώσεις στην Ινδία 1946-1948 5,9

Κριμαϊκός πόλεμος 1853-1856 5,4

Γαλλοπρωσικός πόλεμος 1870-1871 5,4

Μεξικανική επανάσταση 1910-1920 5,4

Ο πληθυσμός της γης πενταπλασιάσθηκε σχεδόν από το 1900 (1,6 δις), πενταπλασιάσθηκε από το 1850 (1,24 δις) και δεκαπλασιάστηκε από το 1750 (0,73δις).

Ο ετήσιος ρυθμός αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού ακόμα αυξάνεται (τη δεκαετία του 1980 αυξανόταν με ρυθμό 3%)

Ο υπερπληθυσμός είναι περισσότερο αποτέλεσμα της άνισης κατανομής των αγαθών, παρά της γενικής έλλειψής τους. Έτσι, είναι μάταιη οποιαδήποτε προσπάθεια αναζήτησης του άριστου μεγέθους του πληθυσμού.

Εξέλιξη του παγκόσμιου πληθυσμού σε εκατ. άτομα

Έτος Υπολογιζόμενος πληθυσμός

Αρχή γεωργίας 10

Αρχή χριστιανικής εποχής 250

1650 545

1750 728

1850 1171

1900 1608

1950 2486

1960 2986

1970 3632

2000 6145

2015 7.383

• Υπάρχει η αντίληψη πως οι λίγοι κάτοικοι σε μια περιοχή δείχνει αυξημένο βιοτικό επίπεδο. Στην Αυστραλία (μεταπολεμικά και ως τη δεκαετία του 1960) προσπάθησαν να προσελκύσουν μετανάστες ώστε αυξάνοντας τον πληθυσμό να εκμεταλλευτούν καλύτερα τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους. Αντίστοιχα οι σοσιαλιστικές χώρες της ανατολικής Ευρώπης απαγόρευαν στους κατοίκους τους (εκτός λίγων εξαιρέσεων) να βγουν από τη χώρα ώστε να μην αποδυναμωθεί η οικονομίας τους από το εκπαιδευμένο δυναμικό.

• Το 1976 η γη είχε πληθυσμό 4 δις (μέση πυκνότητα 30 κάτοικοι / χλμ2). Οι ΗΠΑ είχαν παρόμοια πληθυσμιακή πυκνότητα, ενώ η Ελλάδα 73,8 και η Αυστραλία 1,9.

Χώρα Πληθυσμιακή πυκνότητα

Μπαγκλαντές 743 κάτοικοι / χλμ2

Νότια Κορέα 428 κάτοικοι / χλμ2

Ολλανδία 366 κάτοικοι / χλμ2

Λίβανος 330 κάτοικοι / χλμ2

Ιαπωνία 323 κάτοικοι / χλμ2

Βέλγιο 323 κάτοικοι / χλμ2

Ρουάντα 269 κάτοικοι / χλμ2

Ινδία 243 κάτοικοι / χλμ2

Η πυκνότητα εντός μια ηπείρου ή μιας χώρας εμπεριέχει τεράστια ποικιλία αποκλίσεων. Ενώ, για παράδειγμα, η μέση πυκνότητα του πληθυσμού στην Ελλάδα το 1981 ήταν 73,82 κάτοικοι/ χλμ2, για την περιφέρεια πρωτευούσης ήταν 7.090 κάτοικοι/ χλμ2.

Ειδικό βάρος πληθυσμού στις μεγάλες περιοχές του πλανήτη 1950

1950 2050

ΑΦΡΙΚΗ 8,84 21,74

ΑΣΙΑ 55,64 57,29

ΕΥΡΩΠΗ 21,62 7,23

Λ. ΑΜΕΡΙΚΗ 6,61 8,37

Β. ΑΜΕΡΙΚΗ 6,77 4,84

ΩΚΕΑΝΙΑ 0,51 0,53

1950

ΑΦΡΙΚΗ

ΑΣΙΑ

ΕΥΡΩΠΗ

Λ. ΑΜΕΡΙΚΗ

Β. ΑΜΕΡΙΚΗ

ΩΚΕΑΝΙΑ

2050

ΑΦΡΙΚΗ

ΑΣΙΑ

ΕΥΡΩΠΗ

Λ. ΑΜΕΡΙΚΗ

Β. ΑΜΕΡΙΚΗ

ΩΚΕΑΝΙΑ

Πληθυσμιακές μετακινήσεις - μετανάστευση

Οι μεταναστεύσεις των ανθρώπων είναι τόσο παλιές όσο και ο κόσμος

Ο κόσμος μας εποικίστηκε μετά από διαδοχικές μεταναστεύσεις. Η μετανάστευση, για τους προϊστορικούς ανθρώπους, ήταν ο μοναδικός τρόπος να επιβιώσουν στην κλιματική ποικιλότητα του περιβάλλοντος.

Ο μετανάστης είναι ο ξένος

• Η μετανάστευση «αλλάζει» σταδιακά από το Μεσαίωνα. Ο μετανάστης είναι υπήκοος άλλου Ηγεμόνα και κατά συνέπεια είναι ξένος.

• Την εποχή αυτή η μετανάστευση είναι ακόμα ποσοτικά περιορισμένη.

• Οι διάφοροι ηγεμόνες χρειάζονται κάποιες φορές αλλοδαπούς εξειδικευμένους τεχνίτες. Η μετανάστευση αυτών των τεχνητών αποτελεί συνεπώς το αποτέλεσμα πολιτικής απόφασης.

• Οι μεταναστευτικές ροές θα αυξηθούν σταδιακά με την Βιομηχανική Επανάσταση (και την επέκταση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής) και τις αναγκαίες προσαρμογές που αυτή θα επιβάλει στην παγκόσμια αγορά εργασίας.

• Καθαρή μετανάστευση : Αλγεβρικό άθροισμα της μετανάστευσης προς και της μετανάστευσης από μια περιοχή.

• Φαινόμενη μετανάστευση : Διαφορά καθαρής και φυσικής μεταβολής πληθυσμού. Π.χ. Ένας οικισμός το 1970 είχε πληθυσμό 10.000 κατοίκους και το 1980 είχε 12.000 κατοίκους. Έστω ότι στο διάστημα αυτό η φυσική μεταβολή ήταν 500 άτομα (700 γεννήσεις – 200 θάνατοι). Η φαινόμενη μετανάστευση είναι : 12.000 – 10.000 = 2.000 – 500 = 1.500 άτομα.

• Μετανάστευση είναι η μόνιμη ή προσωρινή μεταβολή του τόπου εγκατάστασης (δεν περιλαμβάνει την τουριστική μετακίνηση ούτε την μετακίνηση εργαζομένων).

• Κίνητρα μετανάστευσης : μη προσφορά εργασίας, χαμηλές αποδοχές, χαμηλή σύνταξη, φυσικές καταστροφές, γάμος, φοίτηση κτλ.

• Παράγοντες έλξης : Προσφορά εργασίας, πρόσκληση συγγενών κτλ.

• Εσωτερική μετανάστευση : Από το χωριό στην πόλη. Διακρίνεται σε εποχιακή (τουριστική περίοδος, εποχιακές αγροτικές δουλειές), περιοδική, καθημερινή (π.χ. καθημερινή μετακίνηση Γάλλων από το Annecy στη Γενεύη για δουλειά).

• Εξωτερική μετανάστευση : Από μια χώρα σε μια άλλη.

• Ηπειρωτική μετανάστευση : Από την Ελλάδα στην Αγγλία.

• Υπερπόντια μετανάστευση : Από την Ελλάδα στην Αυστραλία.

Μερικές ενδεικτικές θεωρίες για την μετανάστευση.

Νεοκλασική θεωρία για την μετανάστευση

• Για τους νεοκλασικούς που πιστεύουν ότι η οικονομική δραστηριότητα έχει σαν στόχο την επίτευξη ισορροπίας μεταξύ των εθνών, οι μεταναστευτικές ροές είναι το αποτέλεσμα της ανισορροπίας. Οι εργαζόμενοι από τις φτωχές χώρες προσελκύονται από τις πλούσιες χώρες και τις ευκαιρίες που, αυτές οι τελευταίες, δίνουν για δουλειά. Η χώρα καταγωγής του μετανάστη θα ωφεληθεί από τα εμβάσματα που θα στέλνει και από το γεγονός ότι αυτός ο μετανάστης θα έχει εκπαιδευτεί ανέξοδα για τη χώρα του. Για τους νεοκλασικούς ο μετανάστης – εργαζόμενος θα ξαναγυρίσει κάποια στιγμή στη χώρα του (πλουσιότερος και εκπαιδευμένος) ενισχύοντας την ισορροπία μεταξύ των εθνών.

• Το ζητούμενο είναι ότι κανένας δεν είναι βέβαιος και το πότε και αν θα επιστρέψει ο μετανάστης στην χώρα καταγωγής του.

Κριτική της νεοκλασικής θεωρίας με παράδειγμα

Η μετανάστευση από το Μεξικό προς τις ΗΠΑ έχει πάνω από έναν αιώνα ζωής. Οι ροές αυτές δεν έπαψαν να ενισχύονται παρά τα εμβάσματα των μεταναστών και παρά τις σημαντικές επενδύσεις των ΗΠΑ στο Μεξικό.

Θεωρία της κυρίαρχης οικονομίας

Στις δεκαετίες από το 1950 ως και το 1970, οι μεσογειακές χώρες της νότιας Ευρώπης (Πορτογαλία και η Ελλάδα), αλλά και αυτές της Βόρειας Αφρικής (Αλγερία, Τυνησία, Μαρόκο) εφοδίαζαν τη Γαλλία με εργατικό δυναμικό. Αυτό γινόταν στο πλαίσιο της «κυρίαρχης οικονομίας» που μπορούσε να επιβάλει τα συμφέροντά της στις χώρες προέλευσης των μεταναστών. Η θεωρία αυτή συχνά συνδεόταν – κατά την εποχή της αποικιοκρατίας - με το φαινόμενο των διασταυρούμενων ροών (cross migration phenomenon), όταν εξειδικευμένο προσωπικό εγκατέλειπε την ισχυρή οικονομικά χώρα και αντίστοιχα ροές προλετάριων μεταναστών κατευθύνονταν προς την κυρίαρχη χώρα. Στην εποχή μας μέρος των υψηλά εξειδικευμένων στελεχών από τις φτωχές χώρες μετακινούνται προς τις πλούσιες χώρες, πάντα στο πλαίσιο της έμμεσης (και όχι αποικιοκρατικής με την στενή έννοια του όρου) κυριαρχίας των πλούσιων και ισχυρών έναντι των φτωχών και αδυνάτων χωρών.

Το 1974, οι αλλοδαποί αποτελούσαν το 7,3% του ενεργού πληθυσμού. 65% από αυτούς απασχολούνταν ως εργάτες, τις περισσότερες φορές ως ανειδίκευτοι (σε εργοστάσια και στην οικοδομή).

Εργάτες από τη νότια Ευρώπη και την Βόρεια Αφρική εργάζονται στην οικοδομή (Παρίσι 1965, 1971).

Θεωρία του δυισμού της αγοράς εργασίας

• Καθώς το ντόπιο εργατικό δυναμικό απαιτεί υψηλές αμοιβές, τα κράτη εισάγουν εργατικό δυναμικό με σκοπό την συγκράτηση των αμοιβών της εργασίας. Ως τη δεκαετία του 1970 οι κυβερνήσεις κατέφευγαν πολύ συχνά σε τέτοιου είδους πολιτικές.

• Οι συνέπειες τέτοιων πολιτικών ήταν η μείωση του εργατικού κόστους για τις επιχειρήσεις που είχε επίσης ως παράλληλη συνέπεια τη μείωση του κόστους ζωής των γηγενών. Σταδιακά οι αλλοδαποί εργάτες στράφηκαν εξ ανάγκης, αφού οι περισσότεροι ήταν ανειδίκευτοι, στις πιο βαριές και λιγότερο καλά αμοιβόμενες εργασίες.

Θεωρία της σωρευτικής αιτιώδους συνάφειας

• Αναλύει τη διαδικασία που εφαρμόζεται στις σχέσεις μεταξύ περιοχών άνισα ανεπτυγμένων καταλήγοντας – αντίθετα με τη νεοκλασική προσέγγιση – στην ιδέα ότι η μετανάστευση δεν αποτελεί παράγοντα εξισορρόπησης του συστήματος.

• Η μετανάστευση στερεί από τις φτωχές χώρες του νότου το πιο μορφωμένοι, ικανό και δημιουργικό κομμάτι τους. Έτσι, οι ροές εργασίας από τις λιγότερο προς τις περισσότερο ανεπτυγμένες οικονομίες, οξύνουν εντέλει τα περιφερειακά προβλήματα.

• Συμπερασματικά. η κινητικότητα των συντελεστών αποτελεί αποσταθεροποιητικό στοιχείο, κατευθύνοντας τους πόρους στις πιο προηγμένες τεχνολογικά περιοχές. Η διαδικασία αυτή, λειτουργεί σωρευτικά αυξάνοντας τις ανισότητες. Οι πλούσιες χώρες (περιοχές) γίνονται πλουσιότερες και οι φτωχές χώρες (ζώνες) γίνονται όλο και φτωχότερες.

Μαρξιστική προσέγγιση της μετανάστευσης

• Οι μαρξιστικές προσεγγίσεις εξηγούν το φαινόμενο της μετανάστευσης με τις επιδράσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και των τρόπων παραγωγής που προηγήθηκαν.

• Στην μαρξιστική ανάλυση υπεισέρχονται έννοιες όπως η ιδιοκτησία, η συσσώρευση, η αστικοποίηση, η υπερπαραγωγή, η προλεταριοποίηση, η εκβιομηχάνιση, ο ιμπεριαλισμός κτλ.

• Ο Μαρξ έζησε και περιέγραψε τις ανισότιμες σχέσεις μεταξύ Αγγλίας και Ιρλανδίας που ανάγκασαν τους Ιρλανδούς να μεταναστέψουν μαζικά ως προλεταριακό εργατικό δυναμικό στην Βόρεια Αμερική. Ο Μαρξ συμπέραινε ότι ο αγγλικός καπιταλισμός ποτέ δεν θα μπορούσε να αναπτυχθεί τόσο γρήγορα χωρίς την αδίστακτη εκμετάλλευση (απαράδεκτες συνθήκες εργασίας και χαμηλή αμοιβή) του αποθέματος εργατικού δυναμικού που άντλησε μεταξύ των Ιρλανδών.

Θεσμική διάσταση της μετανάστευσης

Αναφερόμαστε στους κανόνες διεθνούς δικαίου, αναφορικά με την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τις διεθνείς συμβάσεις για την προάσπιση των δικαιωμάτων των αλλοδαπών μεταναστών και των οικογενειών τους, και τέλος τις εκάστοτε διμερείς ή πολυμερείς συμβάσεις στο πλαίσιο της ανταλλαγής εργατικού δυναμικού ανάμεσα στις διάφορες χώρες.

Θεωρία των μεταναστευτικών καναλιών και των μεταναστευτικών δικτύων

• Μερικοί συγγραφείς κάνουν την εννοιολογική διάκριση μεταξύ μεταναστευτικών καναλιών και μεταναστευτικών δικτύων.

• Τα μεταναστευτικά κανάλια σχετίζονται με την ανταλλαγή πληροφοριών και την αλληλοϋποστήριξη που προσφέρουν τα μέλη της οικογένειας, οι φίλοι ή οι γείτονες στους εν δυνάμει μετανάστες προκειμένου να τους δώσουν κίνητρα ή να κάνουν βιώσιμη την απόφαση να μεταναστεύσουν. Τα μεταναστευτικά κανάλια διευκολύνουν τη διαδικασία λήψης αποφάσεων, την αποδημία, την άφιξη στον τόπο υποδοχής και την εγκατάσταση του νέου μετανάστη.

• Ένα σύνολο των καναλιών είναι η μετανάστευση δίκτυα είναι μια ευρύτερη δομή, με τη δική της δυναμική. Τα δίκτυα είναι ένα σύνολο διαπροσωπικών δεσμών που συνδέουν τους εν δυνάμει μετανάστες (άνδρες και γυναίκες) με τον τόπο καταγωγής και τον τόπο υποδοχής. Τα δίκτυα αποτελούν μιας μορφής κοινωνικό κεφάλαιο που σκοπό έχει να μειώσει το μεταναστευτικό κόστος, να περιορίσει το ρίσκο και να αυξήσει την επιτυχημένη μεταναστευτική πορεία στη χώρα αποδημίας.

Μετανάστευση και διασπορά

Ο όρος «διασπορά» προέρχεται από το ρήμα ‘‘σπείρω’’. Περιγράφει τους πληθυσμούς που ζουν μακριά από την πατρίδα τους αλλά διατηρούν σχέσεις συναισθηματικές, πολιτισμικές, οικονομικές και πολιτικές.

Οι διασπορές ως υπερεθνικά δίκτυα σε παγκόσμια κλίμακα. Σήμερα, στον κόσμο, οι δυο πιο ονομαστές διασπορές – η κινεζική και η

ινδική – χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερα ισχυρά υπερεθνικά δίκτυα μεταξύ διαφορετικών κοινοτήτων: Η κινεζική διασπορά εκτιμάται μεταξύ 30 και 50 εκατομμυρίων ατόμων, ενώ η ινδική διασπορά εκτιμάται σε πάνω από 5 εκατομμύρια. Αυτές οι διασπορές είναι παρούσες σε περισσότερες ηπείρους και τροφοδοτούνται μέσω οικονομικών δικτύων και μεταφορά κεφαλαίων που ευνοούν την

μόνιμη και διαρκή μετακίνηση των μελών τους.

Ινδική διασπορά

Λιβανέζικη διασπορά Η λιβανέζικη διασπορά αποτελεί μια ειδική περίπτωση καθώς ο αριθμός των Λιβανέζων της αλλοδαπής υπερβαίνει τον αριθμό των κατοίκων του Λιβάνου. Εκτιμάται ότι οι Λιβανέζοι της διασποράς είναι διπλάσιοι (12,3 εκατομμύρια το 2008, βλέπε

http://www.libanvision.com/diaspora.htm) από τους κατοίκους του Λιβάνου που είναι περίπου 6,2 εκατομμύρια (βλέπε http://www.statistiques-mondiales.com/liban.htm )

Οι διασπορές στην ευρωπαϊκή κλίμακα. Στην Ευρώπη αναδύονται δυο κυρίως διασπορές, η τουρκική που εκτιμάται σε πάνω από 4 εκατομμύρια άτομα (κυρίως στη Γερμανία και την Αυστρία, αλλά και στη Γαλλία, το Βέλγιο και τις Σκανδιναβικές χώρες) και η μαροκινή (στη Γαλλία, την Ιταλία, την Ισπανία, την Ολλανδία και το Βέλγιο). Αποτελούν κυρίως το αποτέλεσμα οικονομικών μεταναστεύσεων και διατηρούν δίκτυα οικονομικά, πολιτικά, θρησκευτικά, οικογενειακά στο εσωτερικό ακόμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Όταν μια εθνότητα εγκαθίστανται σε μια μόνο χώρα, τότε δεν μιλάμε για διασπορά. Τέτοιο παράδειγμα αποτελούν οι Αλγερινοί στη Γαλλία που ξεπερνούν σε ποσοστό το 90% των Αλγερινών που ζουν στην Ευρώπη.

Ενδεικτικές βιβλιογραφικές πηγές για τη μετανάστευση

Ξενόγλωσση

• Victor PICHÉ (dir.) (2013) Les théories de la migration, éditions INED.

• Khalid KOSER (2007) International Migration: A Very Short Introduction, Oxford.

• Catherine WIHTOL de WENDEN (2005) Atlas des migrations dans le monde, réfugiés ou migrants volontaires, Collection Atlas/Monde, éditions Autrement.

• Gildas SIMON (2008) La planète migratoire dans la mondialisation, éditions Armand Colin.

Ελληνική

• Λίνα ΒΕΝΤΟΥΡΑ (2011) Μετανάστευση και κοινωνικά σύνορα: Διαδικασίες ενσωμάτωσης ή αποκλεισμού, Νήσος, Αθήνα.

• Θ. ΝΤΟΚΟΣ, Χ. ΝΑΞΑΚΗΣ, Μ. ΧΛΕΤΣΟΣ, Στ. ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ, Θ. ΠΑΛΥΒΟΣ (2001) Μετανάστες και Μετανάστευση - Οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές πτυχές, εκδόσεις Πατάκης.