101

ΔΙΑΛΕΞΗ 03

Η διάλεξη πραγματοποιήθηκε την Πέμπτη 04/04/2013 στο Αμφιθέατρο Α008 του κτιρίου Αβέρωφ, στη Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ

ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΚΩΤΣΙΟΠΟΥΛΟΣ

Αρχιτέκτων Ομότιμος Καθηγητής Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ

Ο Αναστάσιος Μ. Κωτσιόπουλος γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1946. Σπούδασε στο ΑΠΘ (δίπλωμα αρχιτέκτονα, διδακτο-ρικό δίπλωμα και υφηγεσία) και στο University of Edinburgh (PhD). Διδάσκει αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και θεωρία αρχιτε-κτονικής στο ΑΠΘ από το 1971 ως επιμελητής, υφηγητής και, από το 1988, ως καθηγητής. Από το 2008, είναι αντεπιστέλ-λον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

Έχει συγγραφική δραστηριότητα στον χώρο της θεωρίας της αρχιτεκτονικής, με κυριότερα βιβλία του το «Κριτική της Αρ-χιτεκτονικής Θεωρίας» (1985, 1994) και το «Η αρχιτεκτονική σε περίοδο κρίσης» (2010), καθώς και εφαρμοσμένο αρχιτε-κτονικό έργο. Ανάμεσα στις διακρίσεις του έργου αυτού είναι το βραβείο Αρχιτεκτονικής 2000 του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής για τη νέα μονάδα της κεντρικής βιβλιοθή-κης του ΑΠΘ, το πρώτο βραβείο στον διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για την Πολυτεχνική Σχολή του Πανεπιστημίου Κύπρου (2010), η δημοσίευση κτιρίων στους παγκόσμιους άτλαντες της Phaidon Press (2004 και 2008) κ.ά. Tο αρχιτεκτονικό έργο του γραφείου του παρουσιάστηκε σε μονογραφική έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη στην Αθήνα το 2011 και στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών στη Θεσσαλονίκη το 2012.

103

1. Εισαγωγή

Θέλω να ευχαριστήσω την Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ, και ιδιαίτερα τη Νέλλη Μάρδα, τον Ματθαίο Παπαβασιλείου και τη Σοφία Τσιράκη, για την ευγενική και τιμητική πρό-σκληση να μιλήσω στη σειρά των διαλέξεων που οργανώ-νουν. Θα ήθελα να σημειώσω ότι η κατοικία δεν είναι ένα αντικεί-μενο με το οποίο έχω ασχοληθεί ιδιαίτερα ως αρχιτέκτων. Όχι επειδή αντιπαθούσα το θέμα αυτό. Ίσχυε ακριβώς το αντίθετο. Αυτό το γεγονός ίσως μου επιτρέπει να κρατώ μιαν απόσταση ασφαλείας και να μιλώ για την κατοικία με μιαν απελευθερωτική ημι-άγνοια. Αυτά που θα πω χωρίζονται σε δύο μέρη1. Το πρώτο είναι ο σχολιασμός μερικών κεντρικών ζητημάτων για την κατοι-κία, όπως εγώ τα αντιλαμβάνομαι. Είναι απλές παρατηρήσεις στηριγμένες σε παραδείγματα, που όμως στο σύνολό τους οριοθετούν ένα κεντρικό θέμα, που φαίνεται και στον σκοπί-μως προκλητικό τίτλο της διάλεξης, «Η αρχιτεκτονική αστά-θεια του κατοικείν». Ο όρος «αστάθεια» εδώ επιχειρεί να αναδείξει το ευρύ φάσμα των εννοιών που εμπλέκονται στο ζήτημα του κατοικείν, αλλά και το εύρος της τυπολογίας της κατοικίας, ίσως το μεγαλύτερο που γνωρίζουμε στην αρχιτε-κτονική στην πορεία της ιστορίας. Αυτό δεν είναι περίεργο: η κατοικία είναι ένα πρωταρχικό αρχιτεκτονικό αντικείμενο, προφανώς το μακροβιότερο και το πλέον αρχέγονο. Άρα, και αυτή η «αστάθεια» που περιγράφεται στον τίτλο της παρουσίασής μου, το μεγάλο εύρος δηλαδή των διαφο-

1 Στοιχεία και εποπτικό υλικό αυτής της διάλεξης παρουσιάστηκαν σε εισήγηση στο «Συμπόσιο για την κατοικία» που οργανώθηκε στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Α.Π.Θ. τον Φεβρουάριο του 2011 με υπεύθυνη οργάνωσης την καθηγήτρια Σάσα Λαδά. Η εισήγηση πρόκειται να δημοσιευθεί σε περιληπτική μορφή στον σχετικό τόμο των πρακτικών με τον τίτλο «Ο μετασχηματισμός των προτύπων της κατοικίας».

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΣΤΑΘΕΙΑ ΤΟΥ ΚΑΤΟΙΚΕΙΝ

ρετικοτήτων, είναι αναμενόμενη.Στο δεύτερο μέρος της εισήγησης μου, θα παρουσιαστούν κατοικίες που σχεδιάστηκαν από το αρχιτεκτονικό γραφείο μας. Μέσω των έργων αυτών, θα επιχειρήσω και έναν δεύ-τερο σχολιασμό των ζητημάτων που θα τεθούν στο πρώτο μέρος της παρουσίασης.

2. Σταθερότητα και μεταβολή

Ας ξεκινήσουμε με σχόλια πάνω σε ορισμένα κεντρικά ζητή-ματα: ευμετάβλητο αλλά και σταθερότητα αρχών. Έχει υπο-στηριχθεί, και όχι αδίκως, ότι η αξιολόγηση στην αρχιτεκτο-νική, αλλά και σε όλες τις τέχνες στηρίζεται στη σύζευξη δύο αντιθέτων εννοιολογικών συστημάτων: εκείνου της αντικει-μενικότητας και εκείνου της υποκειμενικότητας. Αναζητούμε αφ’ ενός αρχές και αξίες στην τέχνη οι οποίες ελπίζουμε να είναι παγκόσμιες και διαχρονικές και αφ’ ετέρου στηριζόμα-στε, όταν αξιολογούμε ένα έργο τέχνης, στους συνειρμούς και στις συγκυρίες του χρόνου και του τόπου, με άλλα λόγια σε ένα σύνολο από σχετικούς και ευμετάβλητους παράγο-ντες, που διαμορφώνουν τα ρεύματα της κάθε εποχής και τα κοινωνικώς επικρατούντα κατά περίοδο συστήματα αισθητι-κών αξιών, δηλαδή τις μόδες.Αυτός που μας μίλησε με πολύ καθαρό τρόπο για τις αρχέ-γονες αξίες, τον ένα πόλο δηλαδή του παραπάνω διδύμου, είναι ένας πολύ γνωστός θεωρητικός της αρχιτεκτονικής, ο Colin Rowe (1920-1999) [1] με το περίφημο The Mathemat-ics of the Ideal Villa and Other Essays (1976)2 [2].

2 MIT Press

Ο Rowe ασχολείται με τον Palladio [3] και ιδιαίτερα με τη Villa Foscari γνωστή ως Malcotenta (Mira, 1560), όπου ανα-καλύπτει οργανωτικές αρχές που τις ξαναβρίσκει στη σύγ-χρονη αρχιτεκτονική, και ιδιαίτερα στον Le Corbusier και τη Villa Stein (Garches,1927) [4, 5].

Από την άλλη πλευρά ας θυμηθούμε έναν άλλο θεωρητικό και κριτικό της αρχιτεκτονικής, τον Juan Pablo Bonta και το έργο του για το ευμετάβλητο των κοινωνικών αντιλήψεων γύρω από την αρχιτεκτονική [6]3, με αφορμή το γερμανικό περίπτερο στην έκθεση της Βαρκελώνης του 1929, του Mies van der Rohe [7 έως 10].

3 J.P. Bonta (1975) An Anatomy of Architectural Interpretation: a Semiotic Review of the Criticism of Mies van der Rohe’s Barcelona Pavilion, Gustavo Gili και επίσης στο J.P. Bonta (1979) Architecture and its Interpretation, Lund Humphries

Ο Bonta μας περιγράφει με γλαφυρό τρόπο τις περιπέτειες που πέρασε το περίπτερο αυτό από τους διάφορους κριτι-κούς της αρχιτεκτονικής. Μέσα από τις περιπέτειες αυτές, μας διηγείται την ιστορία της απόρριψης και της αποδοχής των αρχιτεκτονικών «κανόνων», δηλαδή των κτιρίων-προ-τύπων, τόσο από τους κριτικούς όσο και από το ευρύτερο εικ.1_ Colin Rowe

εικ.2_ Το εξώφυλλο του

βιβλίου

εικ. 3_ Andrea Palladio

εικ. 4, 5_ Villa Foscari και Villa

Stein, γενική άποψη και κάτοψη

εικ. 6_ Το εξώφυλλο του βιβλίου του J.P. Bonta

105

κοινό. Ο Bonta καταγράφει τις φάσεις αυτές από τη στιγμή που το περίπτερο κτίστηκε το 1929 μέχρι την εποχή που γρά-φτηκε το κείμενο, στα μέσα δηλαδή της δεκαετίας του ’70.

Θα δούμε ορισμένες από τις φάσεις αυτές τελείως επιγραμ-ματικά, για ένα κτίριο που δεν είναι μεν κατοικία, απετέλεσε όμως πρότυπο για πολλά σημαντικά κτίρια κατοικίας, μερικά από τα οποία θα σχολιάσω αργότερα, στη διάρκεια αυτής της παρουσίασης.

Η πρώτη φάση καταγράφεται ως «τύφλωση»: κανείς δεν ασχολείται με το κτίριο και όσοι ασχολούνται είναι εξαιρε-τικά επιθετικοί. Η επόμενη κύρια φάση καταγράφεται ως «προ-κανονική»: μερικοί κριτικοί ξαφνικά ενθουσιάστηκαν, θεωρώντας ότι ανακάλυψαν κάτι. Η επόμενη φάση καταγρά-φεται ως «κανονική»: η πλειονότητα των κριτικών έχει πλέ-ον μια κοινή γλώσσα να περιγράψει και τελικώς να εκθειάσει το έργο αυτό. Τότε καθιερώνονται και οι γνωστές έννοιες που συνοψίζουν τα χαρακτηριστικά του έργου αυτού, όπως λόγου χάρη, η «ροϊκότητα» του χώρου. Η επόμενη φάση κα-ταγράφεται ως «αναγνώριση της ταυτότητας της τάξης». Την περίοδο αυτή οι κριτικοί επιχειρούν να εντάξουν το περίπτε-ρο σε μια συγκεκριμένη τάση, σε ένα «ρεύμα» ή ένα στιλ της αρχιτεκτονικής. Είναι κάτι ανάλογο με αυτό που επιχείρησε να κάνει αργότερα ο Jencks, όταν έγραφε για το μεταμοντέρ-νο, δηλαδή, το να βάλει όλα τα αρχιτεκτονήματα και, κυρίως,

όλους τους αρχιτέκτονες της τότε πρωτοπορίας σε «κουτά-κια». Αλλά και οι άλλες δύο φάσεις έχουν ενδιαφέρον: η «γραμματικοποίηση», όπου όλοι μιλούν για το κτίριο και τις ιδιότητές του χρησιμοποιώντας όρους που σταδιακά έχουν χάσει την αξία τους και τελικώς το νόημά τους και όπου η κριτική δεν είναι πλέον ουσιώδης αλλά τυποποιημένη. Τέ-λος, έρχεται η «λήθη»: το κτίριο είναι πλέον αντικείμενο όχι της κριτικής αλλά της ιστορίας. Αυτό που θέλω να τονίσω με αυτά τα δύο παραδείγματα, τις απόψεις του Rowe και τις διαπιστώσεις του Bonta, είναι ότι το αξιολογικό σύστημα της αρχιτεκτονικής –και, βεβαίως, και της αρχιτεκτονικής της κατοικίας– επιχειρεί να στηρι-χθεί τόσο πάνω σε αξίες που φανταζόμαστε και ελπίζουμε να είναι διαχρονικές όσο και σε αξίες σχετικώς ευμετάβλητες, που επηρεάζονται από τις συνθήκες κάθε εποχής.

εικ. 7_ Ludwig Mies van der Rohe

εικ. 8_ Το περίπτερο της Βαρκελώνης, κάτοψη

εικ. 9_ Το περίπτερο της Βαρκελώνης πριν από την κατεδάφιση

εικ. 10_ Το περίπτερο της Βαρκελώνης σήμερα

3. Ζητήματα για την κατοικία

Ας κάνουμε τώρα μια γρήγορη περιήγηση σε ορισμένα βα-σικά ζητήματα που αφορούν στην κατοικία και επηρεάζουν την αρχιτεκτονική της. Τα ζητήματα αυτά, κατά τη γνώμη μου, είναι τα εξής:

(α) τα πρότυπα διαβίωσης και πώς αυτά διαφοροποιούνται κατά εποχή και κατά τόπο, (β) η αντίληψη του συλλογικού χώρου το πώς δηλαδή η έννοια της συλλογικότητας υπεισέρχεται στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε και σχεδιάζουμε την κατοικία, (γ) ο χειρισμός του απαραίτητου «πλεονάζοντος», που δεν έχει σχέση με τη χαλαρότητα της σύνθεσης ή με τη σπατάλη χώρου αλλά με την έννοια της άνεσης στο χώρο, (δ) η σχέση με το έδαφος, ένα σοβαρό ζήτημα που έχει πάρει νέες διαστάσεις στις μέρες μας συνδεόμενο με περιβαλλοντι-κά αιτήματα, (ε) η επεξεργασία του φλοιού των κτιρίων ως αυτοτελούς αισθητικού αντικειμένου παράλληλα με τον χειρισμό των κτιρίων ως μετατροπέων του κλίματος και, τέλος, (στ) η ιδιαιτερότητα και η προσωπική γραφή του αρχιτέκτο-να. Θα σας «διηγηθώ» τα ζητήματα αυτά με πολύ σύντομο τρό-πο μέσα από παραδείγματα, ανοίγοντας απλώς τη συζήτηση και όχι δίνοντας τελεσίδικες απαντήσεις.

3.1 Πρότυπα διαβίωσης

Ας ξεκινήσω με ορισμένα σχόλια για τα πρότυπα διαβίωσης συγκρίνοντας κατ’ αρχήν δύο χαρακτηριστικά κτίρια σχεδια-σμένα από δύο μεγάλες προσωπικότητες της αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα που κινούνται σε αντίθετες κατευθύνσεις. Το πρώτο είναι το «σπίτι της μητέρας μου», όπως το αποκα-λεί, του Robert Venturi (1925-) [11], ενός από τους πρω-τεργάτες αυτού που γενικευτικά έχει αποκληθεί «μεταμο-ντέρνο» και συγγραφέα σημαντικών βιβλίων όπως το Com-

plexity and Contradiction in Architecture4 και το Learning from Las Vegas5. Πρόκειται για ένα απλό κτίσμα με ευρηματι-κές τοπικές επιλύσεις αλλά και δύσβατα σημεία. Διάχυτη είναι η αίσθηση ότι αυτό που τον απασχολεί είναι η αναίρεση της σαφήνειας και της μονοδιάστατης ερμηνείας του χώρου, χα-ρακτηριστικών που κυριάρχησαν στο μοντέρνο κίνημα μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’60 [12 έως 14].

Στον αντίποδα μιας τέτοιας προσέγγισης είναι ο Glen Mur-cutt (1936-), ο Αυστραλός αρχιτέκτονας που τιμήθηκε με το βραβείο Pritzker το 2002. Ο Murcutt [15] ορίζει τον χώρο με πολύ απλούς χειρισμούς και με ευρηματικότητα στην επιλο-γή των υλικών. Στο παράδειγμα που σας δείχνω, το Simp-son-Lee House στο Mount Wilson (1989-1994), σχεδιάζει δύο ανεξάρτητες μονάδες οργανωμένες με λογική μονόχω-ρου που τις διαχωρίζει μια υδάτινη επιφάνεια. Είναι εμφανής η απλοποίηση των οργανωτικών περιορισμών στο εσωτερικό του κτιρίου, ο τονισμός της σχέσης με το ύπαιθρο και το εν-διαφέρον του αρχιτέκτονα για την ενεργειακή συμπεριφορά του κτιρίου [16 έως 18].

4 Complexity and Contradiction in Architecture (1966, 1977), The Museum of Modern Art Press.5 Learning from Las Vegas (1972, 1977), με τους Denise Scott Brown και Steven Izenour, MIT Press.

εικ. 11 _ R. Venturi

εικ. 12 _ Το σπίτι της V. Venturi,

κατόψεις

εικ. 13 _ Το σπίτι της V. Venturi όψη

εικ. 14_ Το σπίτι της Vanna Venturi εσωτερικό

107

Ο νεότερος (1946-) Alberto Campo Baeza [19], που είχαμε πρόσφατα την ευκαιρία να ακούσουμε στο Μουσείο Μπενά-κη, με το Moliner House –το λεγόμενο «σπίτι του ποιητή» [20 έως 22]– ασκεί αναμφίβολα σημαντική παρέμβαση στη συζήτηση περί του κατά πόσον η αρχιτεκτονική ερμηνεύει ή και επιβάλλει πρότυπα διαβίωσης και το πώς τα πρότυπα αυτά συνδέονται με πρωταρχικά μοντέλα χώρου και κατοίκη-σης. Έχει περισσότερο ενδιαφέρον η τομή [23] και λιγότερο η κάτοψη αυτού του –ιδιόμορφου και σκοπίμως απομονωμέ-νου από το περιβάλλον του– σπιτιού [24 έως 26]. Η τομή αυτή δείχνει τον τρόπο με τον οποίο ο Baeza διαμερισμα-τοποιεί αυτές που εννοεί ως κύριες πλευρές της ζωής του ενοίκου. Ας «ακούσουμε» τον ίδιο τον Baeza:«...Σχεδιάσαμε ένα σπίτι για έναν ποιητή, ένα σπίτι για να ονειρεύεσαι, να ζεις και να πεθαίνεις. Ένα σπίτι στο οποίο να διαβάζεις, να γράφεις και να σκέφτεσαι. Υψώσαμε τοίχους

εικ. 15_ Glen Murcutt

εικ. 16_ Simpson-Lee House, γενική άποψη της κυρίως κατοικίας

εικ. 17_ Simpson-Lee House,

κάτοψη

εικ. 18_ Simpson-Lee House,

λεπτομέρεια

εικ. 19_ Alberto Campo Baeza

εικ. 20_ Moliner House, γενική άποψη

εικ. 21, 22, 23_ Moliner House, κάτοψη ορόφου, υπογείου, τομή

εικ. 24_ Moliner House, το ισόγειο

ώστε να δημιουργήσουμε ένα κουτί ανοικτό στον ουρανό, [.....] με τοίχους και δάπεδο από μπετόν. Δημιουργήσαμε ένα εσωτερικό κόσμο. Σκάψαμε μέσα στη γη για να φυ-τέψουμε δένδρα με πλατύ φύλλωμα. Και στο κέντρο, έτσι ώστε να φαίνεται ότι αιωρείται, δημιουργήσαμε ένα κουτί πλημμυρισμένο από το διάχυτο φως του βορρά. Δημιουργή-θηκαν τρία επίπεδα: το ανώτερο για να ονειρεύεσαι, το επί-πεδο του κήπου για να ζεις και το βαθύτερο επίπεδο για να κοιμάσαι. Για να ονειρεύεσαι, δημιουργήσαμε ένα νέφος στο υψηλότερο σημείο: μια βιβλιοθήκη κατασκευασμένη με ψη-λούς τοίχους και ανοίγματα με μεγάλα διαφώτιστα υαλοστά-σια που διαχέουν το βόρειο φως, για διάβασμα και γράψιμο, για σκέψη και αίσθηση. Για να ζεις, δημιουργήσαμε τον κήπο με το νότιο ηλιακό φως: ένα χώρο που είναι στο σύνολό του κήπος, με διάφανους τοίχους που ενώνουν το εσωτερικό με το εξωτερικό. Και για να κοιμάσαι, και ίσως να πεθαίνεις, δημιουργήσαμε το κατώτερο επίπεδο, τα υπνοδωμάτια, σαν να είναι μέσα σε σπηλιά....»6.

Οι Atsushi και Mayumi Kawamoto [27], μέλη μιας νέας γε-νιάς Ιαπώνων αρχιτεκτόνων, επανερμηνεύουν προσεγγίσεις παλαιότερων σημαντικών αρχιτεκτόνων, όπως στην περί-πτωσή μας του Oswald Mathias Ungers (1926-2007) [28, 29], και δημιουργούν συνθήκες νέου κελύφους μέσα στο κέλυφος της κατοικίας. Το κάνουν αυτό με έναν εξαιρετικά τολμηρό τρόπο πλησιάζοντας με τις εσωτερικές κατασκευ-ές τα εξωτερικά όρια, τα οποία παραμένουν αυστηρά και διαμορφώνουν ένα καθαρά ορθογωνικό περίγραμμα στην κατοικία. Το κτίριο «ανοίγει» προς τη μία πλευρά του οικο-πέδου, παραμένει όμως απομονωμένο, σχεδόν εχθρικό, σε σχέση με τον δρόμο. Μιλάμε εδώ για δύο συγκρουόμενους κόσμους που συνυπάρχουν: το οικείο πρότυπο του διάτρη-του εσωτερικού κελύφους με την κεκλιμένη εσωτερική στέ-γη και το σκληρό εξωτερικό περίγραμμα [30, 31].Ένας από τους πρωτεργάτες αυτών των προσεγγίσεων

6 Πρόκειται για την περιγραφή του σπιτιού στο site του Baeza (campobaeza.com/moliner-house-2)

εικ. 25_Moliner House, η αυλή

εικ. 26_ Moliner House, το «νέφος» στον όροφο

εικ. 27_Atsushi και Mayumi Kawamoto

εικ. 28_Oswald Mathias Ungers

εικ. 29_ DAM

εικ. 30_Ant House

εικ. 31_Ant House, εσωτερικό

109

παραμένει ο γνωστότερός μας Sou Fujimoto [32] με το Ν House [33 έως 35] και άλλα παρεμφερή, αλλά πάντοτε ευ-ρηματικά, κτίρια κατοικιών. Στο N House, o παρατηρητής φτάνει στο άκρο της εμπλοκής. Είναι δύσκολο να αντιληφθεί ποιό είναι το πραγματικό όριο: τί είναι το «εντός» και τι είναι το «εκτός». Δημιουργείται η αίσθηση ότι μια τόσο εμφανής και σύμπλοκη δομή παράγει η ίδια τα πρότυπα διαβίωσης παρά το αντίθετο. Αυτή η σχέση την οποία η γενιά μας θε-ωρούσε μονοσήμαντη, δηλαδή ότι οι ανάγκες παράγουν τον χώρο, φαίνεται να αντιστρέφεται, θέτοντας αυτομάτως και το ερώτημα πόσο ελαστικοί είναι οι κανόνες της ανθρώπινης διαβίωσης, ώστε να προσαρμόζονται σε αναπάντεχα χωρικά ευρήματα.

Σε αυτήν την πρόχειρη σταχυολόγηση παραδειγμάτων που αφορούν στα πρότυπα διαβίωσης και τη σχέση τους με το κέ-λυφος, μπορεί να ενταχθεί και ο Rem Koolhaas [36] με ένα από τα γνωστότερα κτίρια του, την κατοικία στο Bordeaux [37 έως 39]. Το κτίριο αυτό έγινε πιο γνωστό εξ αιτίας του τρόπου με τον οποίο ο αρχιτέκτονας έλυσε το πρόβλημα κι-νητικότητας του ενοίκου του. Αντί να σχεδιάσει ένα οριζόντιο κτίριο, όπου ο ένοικος θα μπορούσε να κινηθεί με αναπηρικό καροτσάκι, ο Koolhaas σχεδίασε μια πλατφόρμα που κινείται

εικ. 32_ Sou Fujimoto

εικ. 33_ N House, τομή

εικ. 34_ N House, γενική άποψη

εικ. 35_ N House, εσωτερικό

εικ. 36_ Rem Koolhaas

Εικ. 053 Bjarke IngelsΕικ. 054 Τhe Mountain, Κοπεγχάγη, γενική άποψηΕικ. 055 Τhe Mountain, Κοπεγχάγη, οι επάλληλοι εξώστεςΕικ. 056 Τhe Mountain, Κοπεγχάγη, ο χώρος στάθμευσης και η εικόνα του EverestΕικ. 057 Τhe Mountain, Κοπεγχάγη, λεπτομέρεια εξώστη

κατακόρυφα και τοποθέτησε στο κέντρο της σύνθεσης, στην εσωτερική αυλή, τη ράμπα κίνησης του αυτοκινήτου [38]. Αντιλαμβάνεται, πάντως, κανείς –και αυτό δυστυχώς στην συγκεκριμένη περίπτωση αποδείχθηκε στην πράξη– ότι η στόχευση του σχεδιασμού προς συγκεκριμένες ειδικές συνθήκες οδηγεί σε αμηχανία όταν εκλείψουν οι συνθήκες αυτές. Επιβεβαιώνεται έτσι το αμφίδρομο της σχέσης χώρου και προτύπων διαβίωσης: τα πρότυπα καθορίζουν τον χώρο αλλά και, αντίστροφα, ο χώρος διαμορφώνει πρότυπα ζωής.

3.2 Η αντίληψη του συλλογικού χώρου

Το δεύτερο ζήτημα που θα συζητήσουμε ως ένα από τα βασι-κά ζητήματα που κατά τη γνώμη μου αφορούν στην κατοικία και επηρεάζουν την αρχιτεκτονική της είναι το ζήτημα του συλλογικού χώρου. Εδώ θα καταλήξουμε στον Le Corbusier, ξεκινώντας όμως από τον R. Erskine [40] και το Byker Wall, ένα μεγάλο συγκρότημα 620 κατοικιών στο Newcastle της Μεγάλης Βρετανίας, με δύο όψεις: μια κλειστή χαρακτηριζό-μενη από τη γλυπτική της τοιχοποιίας [41] και μιαν εσωτε-ρική ανοικτή [42], σχεδιασμένη μάλιστα σε συνεργασία με τους ίδιους τους κατοίκους.

εικ. 37_ Kατοικία στο Bordeaux, παρουσίαση σε φοιτητική εργασία

εικ. 38_ Kατοικία στο Bordeaux, κάτοψη

εικ. 39_ Kατοικία στο Bordeaux, άποψη από νοτιοδυτικά

εικ. 40_ Ralph Erskine

εικ. 41_ Byker Wall, εξωτερική όψη

εικ. 42_ Byker Wall, εσωτερική όψη

111

Σε άλλη κατεύθυνση, σε ό,τι αφορά στο πώς ο αρχιτέκτο-νας αντιλαμβάνεται τον δημόσιο χώρο της κατοικίας, ήταν ο Aldo Rossi [43], όταν σχεδίαζε στο Βερολίνο, στο πλαίσιο της IBA, το συγκρότημα στο Quartier Schützenstrasse [44]. Δημιούργησε εκεί ένα «κολάζ» εικόνων και αρχετύπων σε ό,τι αφορά τόσο τις όψεις όσο και τους εσωτερικούς δημό-σιους χώρους [45] επενδύοντας στη γεωμετρία και τις ιστο-ρικές αναφορές και φτάνοντας στο σημείο να αναπαραγάγει στοιχεία από την όψη του Palazzo Farnese της Ρώμης (A. Sangallo, Michelangelo κ.ά) [46, 47].

Ένα ενδιαφέρον παράδειγμα συλλογικού χώρου σε ένα συ-γκρότημα κατοικιών είναι το Μουσείο Δεινοσαύρων, ολόκλη-ρο κάτω από τη στάθμη του εδάφους, σε μια μικρή πλατεία την Plaza de Domingo Gascón, στο Teruel της Ισπανίας [48], έργο των Mi5 Arquitectos [49] που ολοκληρώθηκε το 2012. Είναι μια περίπτωση, όπου ένας ελεύθερος δημόσιος χώρος δεν παραμένει απλώς κενός με κάποιες διαμορφώσεις αλλά αποκτά μια νέα χρήση ευρύτερης σημασίας, παράγοντας λει-τουργική και αισθητική υπεραξία για τις περιβάλλουσες κα-τοικίες.

Συγγενές είναι και το ζήτημα του ημι-δημόσιου υπαίθριου χώρου κάθε κατοικίας. Θα σας δείξω δύο αρκετά συγγενή παραδείγματα διαχείρισης τέτοιων χώρων. Ο R. Salmona [50] ήταν ίσως ο γνωστότερος Κολομβιανός αρχιτέκτονας, εργαζόμενος κυρίως στην Μπογκοτά, σε έναν δύσκολο χώρο με ισχυρό τοπικό χαρακτήρα. Σε αυτήν την τοπικότητα, φαί-νεται να ήταν προσηλωμένος ο Salmona στις μορφές, στην επιλογή των υλικών και στις οικοδομικές λεπτομέρειες. Η εκφορική, εν είδει καταρράκτη, θα έλεγα, διάταξη ενός μέ-ρους τουλάχιστον των εξωστών στα πολυώροφα κτίρια κα-τοικιών που σχεδίασε ο Salmona [51, 52], είναι μια διάταξη διαφορετική από τον «ξερό» τρόπο που έχουμε συνηθίσει να σχεδιάζουμε τους εξώστες –τους οποίους και εμείς, όπως οι Κολομβιανοί, τους έχουμε ιδιαίτερη ανάγκη– όταν, συνή-θως, τους τοποθετούμε τον έναν πάνω στον άλλο.

εικ. 43_ Aldo Rossi

εικ. 44_ Quartier Schützenstrasse, γενική άποψη

εικ. 45_ Quartier Schützenstrasse, εσωτερική αυλή

εικ. 46_ Quartier Schützenstrasse, τμήμα όψης

εικ. 47_ Palazzo Farnese, Ρώμη

εικ. 48_ Plaza de Domingo

Gascón

εικ. 49_ Mi5 Arquitectos

εικ. 50_ Rogelio Salmona

εικ. 51_ Πολυκατοικίες στην Μπογκοτά

εικ. 52_ Πολυκατοικίες στην Μπογκοτά, λεπτομέρεια εξωστών

Ένα άλλο παράδειγμα σχετικό με το ίδιο ζήτημα αφορά στους BIG και το «τρομερό παιδί» τους, τον Bjarke Ingels [53], που μας έχουν καταπλήξει τα τελευταία χρόνια με επάλληλες βραβεύσεις σε διεθνείς διαγωνισμούς, με την ευ-ρηματικότητά τους στην οργάνωση των σχεδίων αλλά και την επεξηγηματική δεινότητα του Ingels. Το παράδειγμα που σας παρουσιάζω –το συγκρότημα The Mountain στην Κοπεγχάγη [54 έως 57]– είναι πολύ ενδιαφέρον ως ιδέα, κυρίως σε ό,τι αφορά στην επάλληλη διάταξη των εξωστών, στην αίσθηση συλλογικότητας αλλά και ταυτόχρονα στην έμφαση στην ατομικότητα της καθεμιάς από τις 80 κατοικίες και τέλος στον ευρηματικό αλλά και δαπανηρό σε επιφάνεια τρόπο με τον οποίο οργανώνεται το άθροισμα των ατομικών χώρων στάθμευσης. Το συγκρότημα αυτό είναι ένα δείγμα του πώς μπορεί η παραγωγή συλλογικής κατοικίας να δι-ατηρήσει την αυτοτέλεια των μονάδων της, αρκεί βεβαίως να το επιτρέπουν τα οικονομικά στοιχεία του έργου και οι οικοδομικοί κανονισμοί.

Τέλος, μια ειδική κατηγορία αποτελούν οι μικρής κλίμακας παρεμβαλλόμενοι δημόσιοι χώροι σε συγκροτήματα κατοικι-ών, όπως στα κτίρια του Winy Maas και των MVRDV. [58]. Οι MVRDV είναι ευρηματικοί σε πολλές σχεδιαστικές απο-φάσεις τους, κυρίως όμως μας ενδιαφέρει εδώ αυτό που θα ονομάζαμε «υπερυψωμένο δημόσιο χώρο». Τα δύο κτίρια που σας δείχνω είναι το Celosia [59, 60] και το Mirador [61, 62] στη Μαδρίτη. Είναι αξιοσημείωτοι οι δημόσιοι χώροι που παράγονται με τη «διάτρηση» της κτιριακής μάζας, όπως και με τη συνολική περιμετρική διάταξη που παράγει έναν μεγάλο εσωτερικό χώρο, ιδιαίτερα στο Celosia. Δεν είναι, ωστόσο, βέβαιο ότι, με το ύψος που έχει η περιβάλλουσα

εικ. 53_ Bjarke Ingels

εικ. 54_ Τhe Mountain, Κοπεγχάγη,

γενική άποψη

εικ. 55_ Τhe Mountain, Κοπεγχάγη,

οι επάλληλοι εξώστες

εικ. 56_ Τhe Mountain, Κοπεγχάγη,

ο χώρος στάθμευσης και η εικόνα

του Everest

εικ. 57_ Τhe Mountain, Κοπεγχάγη,

λεπτομέρεια εξώστη

εικ. 58_ Winy Maas, MVRDV

εικ. 59_ Celosia

113

μάζα, οι δημόσιοι αυτοί χώροι μπορούν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά. Αντίστοιχα, δεν είμαι βέβαιος ότι αυτή η με-γάλων διαστάσεων «οπή» στο κέντρο της ορθογωνικής κτι-ριακής μάζας του Mirador μπορεί να υποκαταστήσει αυτό που έχουμε συνηθίσει να αποκαλούμε δημόσιο χώρο, ούτε είμαι βέβαιος ότι έχει τις απαραίτητες ιδιότητές του. Βεβαίως, οι MVRDV δεν είναι οι πρώτοι που επιχειρούν να παραγάγουν δημόσιο χώρο με τη διάτρηση ορθογωνικών μαζών. Ας θυμη-θούμε, λόγου χάρη, τους κατά 20 τουλάχιστον χρόνια προ-γενέστερους Arquitectonica και το Atlantis στο Miami [63], με την διάσημη τότε οπή με τον φοίνικα [64].

Πρέπει, κλείνοντας την ενότητα αυτή να σημειώσουμε ότι βασικά ζητήματα, που αφορούν στον συλλογικό χώρο και στον τρόπο με τον οποίο αυτός σχετίζεται με τις κατοικίες, τα είχε ήδη συλλάβει ο Le Corbusier [65] μισόν αιώνα νωρίτε-ρα, με έργα όπως η Unité d’ habitation στη Μασσαλία [66], σχεδιασμένη πριν από το 1947 μαζί με τους Κανδύλη και Woods αλλά και με τον ζωγράφο και αρχιτέκτονα N. Afonso. Στο δώμα αυτού του κτιρίου τοποθετήθηκαν κοινόχρηστες εγκαταστάσεις αθλητισμού και συλλογικών χρήσεων, επε-ξεργασμένες γλυπτικά και συνδυασμένες με τις απαραίτητες εγκαταστάσεις αερισμού [67]. Σήμερα, το δημοφιλές αυτό συγκρότημα περιέχει και άλλες δημόσιες χρήσεις στο εσωτε-

εικ. 60_ Celosia, εσωτερικός δημόσιος χώρος

εικ. 61_ Mirador

εικ. 62_ Mirador, λεπτομέρεια

εικ. 63_ Arquitectonica, Atlantis

εικ. 64_ Atlantis, λεπτομέρεια

ρικό του, ενώ οι εγκαταστάσεις του δώματος έχουν πλειστά-κις στεγάσει θεατρικές παραστάσεις. Με την Unité, βοηθού-σης και της φήμης των εμπνευστών της, δημιουργήθηκε ένα ισχυρό προηγούμενο για τις πολλές μεταγενέστερες απόπει-ρες ενσωμάτωσης συλλογικών χώρων στα συγκροτήματα κατοικιών.

3.3 Η αξία του πλεονάζοντος

Το τρίτο από τα βασικά θέματα που κατά τη γνώμη μου αφο-ρούν στην κατοικία και επηρεάζουν την αρχιτεκτονική της είναι –όπως σας ανέφερα και προηγουμένως– ο χειρισμός του απαραίτητου «πλεονάζοντος» (redundant). Το πλεονά-ζον, τονίζω ξανά, δεν έχει σχέση με χαλαρότητα της σύν-θεσης ή με σπατάλη χώρου αλλά με το στοιχείο της άνεσης στο χώρο. Ας ξεκινήσουμε με έναν ιδιαίτερα μαχητικό αρ-χιτέκτονα, τον Jørn Utzon [68], γνωστόν κυρίως για την Όπερα του Sydney. Θα σας δείξω εδώ μια κατοικία του στη Majorca. Δεν με απασχολεί τόσο το προφανές πλεονάζον στην κάτοψη αυτής της μεγάλης σε μέγεθος κατοικίας [69]. Αυτό που κυρίως εκτιμώ σε αυτό το κτίριο είναι ο χειρισμός του ύψους και το πλεονάζον του όγκου του, όπως και ο τρόπος με τον οποίο η τρίτη διάσταση αξιοποιεί το φως που

εικ. 65_ Le Corbusier

εικ. 66_ Unité d’ habitation, Μασσαλία

εικ. 67_ Unité d’ habitation, διαμόρφωση δώματος

εικ. 68_ Jørn Utzon

εικ. 69_ Κατοικία στην Majorca, κάτοψη

115

εισέρχεται στους χώρους με μη αναμενόμενους τρόπους, δι-αφορετικούς κάθε ώρα της ημέρας, μετατρέποντας το κτίριο σε ένα είδος ηλιακού ρολογιού [70].

Ας ξαναγυρίσουμε στον Le Corbusier, και στην ευρηματικό-τητά του σε ό,τι αφορά στο ζήτημα που μας απασχολεί. Στη βίλα Savoye [71], σχεδιασμένη από τον Le Corbusier και τον εξάδελφό του Pierre Jeanneret και κτισμένη μεταξύ 1928 και 1931, μας ενδιαφέρει ο «αρχιτεκτονικός περίπατος» (promenade architecturale7) που δεν είναι τίποτε άλλο από αυτό που μόλις ονομάσαμε πλεονάζον [72 έως 74]. Ίσως, το πιο χαρακτηριστικό κτίριο του Le Corbusier, όπου εμφανίζο-νται οι αρετές του πλεονάζοντος, είναι ένα λιγότερο γνωστό έργο του, το μόνο που έχει σχεδιάσει στη Νότια Αμερική και το οποίο δεν επισκέφθηκε ποτέ: η κατοικία Curutchet στη La Plata της Αργεντινής (1948-1953) [75, 76]. Τόσο στις κατό-ψεις του κτιρίου [77] όσο και στις εικόνες, η λογική του πλε-ονάζοντος κυριαρχεί: η διείσδυση του υπαίθριου χώρου στο 7 Ειδικά για το θέμα αυτό, βλ. μεταξύ άλλων και το Flora Samuel (2010), Le Corbusier and the Architectural Promenade, Birkhäuser.

εσωτερικό της κτιριακής μάζας, ο αρχιτεκτονικός περίπατος και μια σειρά από άλλα ευρήματα κάνουν την ερώτηση «τι χρησιμεύει αυτός ο χώρος;» να μοιάζει μάλλον ανόητη [78, 79]. Στα κτίρια αυτά φαίνονται η ιστορική ιδιομορφία και η δια-χρονικότητα της αρχιτεκτονικής του Le Corbusier. Μια σειρά από ζητήματα ακόμη και της μετά τον μοντερνισμό αρχιτε-κτονικής γλώσσας, όπως η αμφισημία ή οι συγκαλυμμένες εσωτερικές σχέσεις των επιμέρους στοιχείων, φαίνεται να τίθενται από τον Le Corbusier, αν και ακόμη εκτός κανόνων και επισήμων μανιφέστων, που θα έρθουν αρκετά αργότερα.

εικ. 70_ Κατοικία στη Majorca, λεπτομέρεια

εικ. 71_ O Le Corbusier με μοντέλο της Βίλας Savoye

εικ. 72_ Villa Savoye, κατόψεις

εικ. 73_ Villa Savoye, γενική άποψηεικ. 74_ Villa Savoye, εσωτερική αυλή

εικ. 75_ Κατοικία Curutchet

εικ. 76_ Κατοικία Curutchet, κατόψεις

εικ. 77_ O Le Corbusier με μοντέλο της κατοικίας Curutchet

εικ. 78_ Κατοικία Curutchet, εσωτερική ράμπα

εικ. 79_ Κατοικία Curutchet, εσωτερική αυλή

117

3.4 Η σχέση με το έδαφος

Το τέταρτο από τα θέματα που αφορούν στην κατοικία και επηρεάζουν την αρχιτεκτονική της είναι η σχέση με το έδα-φος. Είναι ένα ζήτημα που στις μέρες μας έχει αποκτήσει νέο ενδιαφέρον, κυρίως λόγω της σύνδεσής του με την ενερ-γειακή συμπεριφορά του κτιρίου και της τάσης ορισμένων αρχιτεκτόνων να ερμηνεύουν αυτή τη σχέση ως ένταξη του κτιρίου στο έδαφος, οπότε το αρχιτεκτόνημα φαίνεται να ζη-τεί και την προστασία του εδάφους.Έχοντας σχεδιάσει κτίρια μέσα ή δίπλα στο έδαφος, θα μπο-ρούσα να ισχυριστώ ότι έχω αισθανθεί αυτό το είδος ενερ-γειακού αλλά και μορφολογικού καταφυγίου που προσφέρει η ένταξη στο έδαφος, όπως έχω συνειδητοποιήσει και τους κινδύνους που συνεπάγεται.Έχω κάνει το πείραμα αυτό σε δημόσια κτίρια και αναρω-τιόμουν πάντοτε τι θα σήμαινε ένας τέτοιος χειρισμός στην κατοικία. Θα σας δείξω μια τέτοια εμπειρία μου προς το τέλος αυτής της παρουσίασης. Θα ξεκινήσω, εν είδει συμβολικής επικεφαλίδας, τη συζήτη-ση για το ζήτημα της σχέσης με το έδαφος από ένα κτίριο που δεν είναι, βέβαια, υπόγειο αλλά «συνομιλεί» αριστοτε-χνικά, και θα έλεγε κανείς και μαχητικά, τόσο με το έδαφος όσο και γενικότερα με το τοπίο, καθώς, αντίθετα με τις αρ-χικές προθέσεις του ιδιοκτήτη του, κατασκευάστηκε πάνω και όχι απέναντι από τους καταρράκτες: πρόκειται για την κατοικία Kaufmann, το επονομαζόμενο Fallingwater house του Frank Lloyd Wright [80 έως 84].

εικ. 80_ Frank Lloyd Wright

εικ. 81_ Fallingwater house

εικ. 82_ Fallingwater house, κάτοψη ισογείου

εικ. 83_ Fallingwater house, κάτοψη πρώτου ορόφου

εικ. 84_ Fallingwater house, κάτοψη δευτέρου ορόφου

Προχωρώντας κατά ένα βήμα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η σχέση με το έδαφος μπορεί να ερμηνεύεται και ως ηθελη-μένη απόσταση από το έδαφος. Παράδειγμα το Farnsworth house [85, 86] του Mies van der Rohe, αλλά και –σε άλλη συνθετική κατεύθυνση– ένα από τα πρώτα και πιο ενδια-φέροντα έργα του Mario Botta [87], η βίλα San Vitale στη λίμνη του Lugano στην Ελβετία [88 έως 90]. Είναι ένα κτίριο που χαρακτηρίζεται από τη γέφυρα της ει-σόδου και από τη σκόπιμη απομάκρυνση από το έδαφος, σε ένα πρανές όπου μια εξ ίσου αποδεκτή επιλογή θα ήταν η παρακολούθηση της κλίσης του εδάφους και, ενδεχομένως, ακόμη και η βύθιση μέρους του κτιρίου μέσα σε αυτό.

Αρχιτέκτονες του πρώτου από τα τρία παραδείγματα πλή-ρους ένταξης της κατοικίας στο έδαφος, που θα σχολιάσουμε στη συνέχεια, είναι η ομάδα Future Systems με τον αείμνη-στο Jan Kaplický [91] και την Amanda Levete. Η ομάδα των Future Systems έγινε γνωστή στο ευρύ κοινό κυρίως από το πολυκατάστημα Selfridges στο εμπορικό κέντρο του Bull Ring στο Birmingham.

εικ. 85_ Mies van der Rohe, Farnsworth house, όψη

εικ. 86_ Mies van der Rohe, Farnsworth house, είσοδος

εικ. 87_ Mario Botta

εικ. 88_ Βίλα San Vitale, γενική άποψη

εικ. 89_ Βίλα San Vitale, τομή

εικ. 90_ Βίλα San Vitale, κατόψεις

11927

Σε ό,τι αφορά στη σχέση με τη γη, ενδιαφέρον είναι ένα μικρό έργο τους, ένα καμπυλόμορφο κτίριο κατοικίας στην Ουαλία, προστατευμένο στις τρεις πλευρές από το έδαφος και ανοικτό προς τη θέα στην τέταρτη πλευρά [92 έως 94].

Την ίδια λογική αλλά σε ορθογωνικό σύστημα, ακολουθεί και η κατοικία Villa One του Dominique Perrault [95] στη Βρε-τάνη, σε άλλο όμως μέγεθος με ανάπτυγμα όψης περίπου 50 μέτρα [96 έως 99]. Η κατοικία αυτή, που προοριζόταν για την οικογένεια του Perrault, ανατρέπει σε ένα βαθμό τη συνήθη τυπολογία της κατοικίας: 6 υπνοδωμάτια μαζί με την κουζίνα και τους βοηθητικούς χώρους εντάσσονται σε ένα εσωτερικό container και απλοποιούν σημαντικά τις κινήσεις. Η ανατροπή αυτή υποστηρίζεται από το μεγάλο μέγεθος του κτίσματος, το οποίο όμως, εξακολουθεί να είναι ιδιαίτερα ευ-γενές σε ό,τι αφορά στην ένταξη στο τοπίο.

εικ. 91_ Jan Kaplický

εικ. 92_ Κατοικία στην Ουαλία, τον χειμώνα

εικ. 93_ Κατοικία στην Ουαλία, κάτοψη

εικ. 94_ Κατοικία στην Ουαλία, γενική άποψη

εικ. 95_ Dominique Perrault

εικ. 96_ Villa One στη Βρετάνη

εικ. 97_ Villa One, κάτοψη και όψη

εικ. 98_ Villa One, εσωτερικό

εικ. 99_ Villa One, εσωτερικό

Το τρίτο παράδειγμα αφορά στο κτίριο που έχει σχεδιάσει ο Κορεάτης Byoung Soo Cho [100] το οποίο βρίσκεται στο άκρο του φάσματος της σχέσης με το έδαφος: αναπτύσσεται στο σύνολό του κάτω από την επιφάνεια του εδάφους με τη μεσολάβηση όμως ενός ευμεγέθους αύλειου χώρου [101]. Είναι ενδιαφέρον ότι αυτή η υπόγεια αυλή του κτιρίου μπο-ρεί να μετατρέπεται και σε χώρο εκδηλώσεων [102], απο-δεικνύοντας ότι ένα περίκλειστο αίθριο ενός πλήρως υπό-γειου κτιρίου έχει χαρακτηριστικά όχι πολύ διαφορετικά από εκείνα ενός αιθρίου σε ένα ισόγειο κτίριο.

3.5 Η επεξεργασία του φλοιού

Το επόμενο από τα θέματα που αφορούν στην κατοικία και επηρεάζουν την αρχιτεκτονική της είναι η επεξεργασία του φλοιού σε όλες της τις εκδοχές: από τον μη φλοιό, δηλα-δή την απόλυτη διαφάνεια, μέχρι τα σύμπλοκα συστήμα-τα προστασίας της εξωτερικής επιφάνειας του κτιρίου, που έχουν αναπτυχθεί και έχουν ευρεία διάδοση στις μέρες μας. Υποψιάζομαι, χωρίς να θέλω να περιπέσω σε μιαν ερασιτε-χνική ψυχαναλυτική περιγραφή προθέσεων, ότι το ζήτημα του φλοιού –και των σχετικών υπερβολών σε ό,τι αφορά στα «ενδύματα» των κτιρίων– εμπλέκεται άμεσα με το ζή-τημα της γλυπτικής της αρχιτεκτονικής μορφής, ή καλύτε-ρα με την τάση αποφυγής της γλυπτικής επεξεργασίας των αρχιτεκτονημάτων, ιδίως σε ό,τι αφορά στην οργάνωση των ανοιγμάτων και τη σχέση πλήρους και κενού. Ας αρχίσουμε τη συζήτηση για το ζήτημα της επεξεργασίας του φλοιού από μια κορυφαία αρχιτεκτονική προσωπικό-τητα του 20ου αιώνα, τον Philip Johnson [103]. Στο ευρύ

παγκόσμιο κοινό ο Johnson έγινε περισσότερο γνωστός από ένα αμφιλεγόμενο κτίριό του, τον παλλαντιανού ύφους ου-ρανοξύστη της AT&T στη Νέα Υόρκη. Το πιο πρωτοποριακό κτίριό του, πάντως, είναι το Glass House στη New Canaan του Connecticut [104, 105], ένα εντελώς διάφανο σπίτι σε έναν μεγάλο οικοπεδικό χώρο, σχεδιασμένο το 1949 μαζί με τον David Whitney και προοριζόμενο για κατοικία του ίδιου του Johnson. Το Glass Ηouse, επηρεασμένο από το Farnsworth Ηouse του

εικ. 100_ Byoung Soo Cho

εικ. 101_ Κατοικία στη Ν. Κορέα

εικ. 102_ Κατοικία στη Ν. Κορέα, αυλή

εικ. 103_ Philip Johnson

απέναντι σελίδα (πάνω):

εικ. 104_ Glass house

εικ. 105_ Glass house, εσωτερικό

121

Εικ. 118 Sean GodsellΕικ. 119 St. Andrews Beach houseΕικ. 120 St. Andrews Beach house, λεπτομέρειαΕικ. 121 Carter/Tucker house

Εικ. 122 Eduard FrançoisΕικ. 123 Eden-Bio, ΠαρίσιΕικ. 124 Eden-Bio Εικ. 125 Eden-Bio Εικ. 126 Tower Flower, ΠαρίσιΕικ. 127 Patrick BlancΕικ. 128 Caixa Forum, Μαδρίτη

εικ. 103_ Philip Johnson

απέναντι σελίδα (πάνω):

εικ. 104_ Glass house

εικ. 105_ Glass house, εσωτερικό

Mies, αποτελεί ένα πρότυπο ελάχιστου διαφανούς φλοιού, εν πολλοίς αιτιολογούμενου από την πυκνότητα του πρασίνου στο τοπίο που το περιβάλλει. Το σύνολο του χώρου αυτού, με συμπληρωματικές κατασκευές εντός του εδάφους, έχει μετατραπεί σε μουσείο, όπως άλλωστε και το ίδιο το Glass Ηouse.

Έμμεσος απόγονος του Glass Ηouse –αν και με την τεχνο-λογία του 21ου αιώνα– θα μπορούσε να θεωρηθεί η κατοι-κία R128 του αρχιτέκτονα και πολιτικού μηχανικού Werner Sobek [106] στη Στουτγάρδη, εν πολλοίς επηρεασμένου από το Mies, όπως φαίνεται κυρίως από μιαν ισόγεια κατοικία του Sobek στην Ulm, τη γνωστή ως D10 [107]. Η κατοικία R128 είναι ένα απολύτως διάφανο τετραώροφο κυβικό κτίριο [108 έως 110], με τριπλούς υαλοπίνακες, ηλιακά πανέλα, εκμε-τάλλευση της γεωθερμίας και άλλες διατάξεις, που παρά τη διαφάνειά του, εξασφαλίζουν ενεργειακή αυτονομία και απο-δεκτές συνθήκες άνεσης στο εσωτερικό του. Η περίπτωση της κατοικίας R128 του Sobek και η απλουστευτική, μερικές φορές, κριτική απέναντί της αποδεικνύουν, αφενός, πόσο σημαντικό είναι να έχει κανείς πλήρη γνώση και ενδεχομέ-νως εμπειρία της διαβίωσης σε ένα κτίριο προτού αρθρώσει επικριτικό λόγο και, αφετέρου, πόσο ενδιαφέρον υλικό είναι το γυαλί και πόσο άδικη είναι η συλλήβδην καταδίκη του.

εικ. 106_ W. Sobek

εικ. 107_ Κατοικία D10 στην Ulm

εικ. 108_ Κατοικία R128 στη Στουτγκάρδη

εικ. 109_ Κατοικία στη Στουτγκάρδη, τομή

εικ. 110_ Κατοικία στη Στουτγκάρδη, εσωτερικό

.

Το άλλο μέρος της συζήτησης για τους φλοιούς αφορά στη μεγάλη οικογένεια των συστημάτων και επιφανειών προστα-σίας και κατ’ αρχήν τις περσίδες. Όπως ήδη σημειώσαμε, τα διαφράγματα αυτά έχουν δημιουργήσει ένα νέο πεδίο για την αισθητική της αρχιτεκτονικής αλλά, ταυτόχρονα, έχουν υποβαθμίσει σε έναν βαθμό και τις γλυπτικές «υποχρεώσεις» του αρχιτέκτονα όταν σχεδιάζει το πλήρες και το κενό. Με απλά λόγια, πολλές φορές σχεδιάζουμε «ό,τι μας κατέβει» και μετά παίρνουμε ένα ωραίο ρούχο και επενδύουμε αυτό που σχεδιάσαμε, ασχολούμενοι με την αισθητική όχι του κτι-ρίου αλλά αυτού του ρούχου, υπό το πρόσχημα μάλιστα και του ενεργειακού σχεδιασμού.Για να σας θυμίσω, πάντως, ότι οι περσίδες δεν εφευρέθη-καν εφέτος –ή έστω τα τελευταία 20 χρόνια– σας δείχνω ένα πρώιμο έργο του Paul Rudolf [111], ενός αρχιτέκτονα που έγινε γνωστός περισσότερο για την μπρουταλιστική του προσέγγιση στην αρχιτεκτονική του μπετόν, με κορύφωση ίσως το κτίριο της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Yale. Ο Ru-dolph είναι λιγότερο γνωστός για τα πρώτα του ραδινά έργα, όπως το Cocoon House του 1949, το οποίο σας δείχνω και το οποίο σχεδιάστηκε σε συνεργασία με τον Ralph Twitchell [112, 113].

Από τα πιο σύγχρονα έργα, ενδιαφέρον έχει η κατοικία Kern στο Lochau στην Αυστρία, της ομάδας Baumschlager και Eberle [114], ένα προκατασκευασμένο κτίσμα απολύτως καλυμμένο με περσίδες, το οποίο στήθηκε στο οικόπεδό του σε μιαν εβδομάδα το 1996. Οι μεταβλητής κλίσης ξύλινες περσίδες επιτρέπουν τη θέα προς τη λίμνη, εμποδίζουν τον ήλιο και παράγουν μιαν απλή γεωμετρική μορφή απολύτως διαφοροποιημένη από εκείνη των τα χαρακτηριστικών κτι-ρίων της περιοχής με τις οξυγώνιες στέγες [115 έως 117].

Ανάλογες ποιότητες, με ίσως εντονότερο το στοιχείο της φιλτραρισμένης θέας, παρατηρούμε και στα κτίρια του αυ-στραλού Sean Godsell [118], μαθητή του Dennis Lasdun. Ο Godsell απομακρύνεται από τα πρότυπα του Lasdun και τη γλυπτική του μπετόν, σχεδιάζοντας ημιδιάφανα και μεταβλη-τής όψης κτίρια, όπως το St. Andrews Beach Ηouse [119,

εικ. 111_ Paul Rudolf

εικ. 112_ Cocoon House (Healy Guest House)

εικ. 113_ Cocoon House, προοπτική τομή

εικ. 114_ Baumschlager και Eberle

εικ. 115_ Κατοικία Kern

εικ. 116_ Κατοικία Kern

εικ. 117_ Κατοικία Kern,

νυχτερινή άποψη

123

120] και το Carter/Tucker house με την κυβική του μορφή και τα μεγάλα ανοιγόμενα σκιάδια [121].

Από την παρουσίαση αυτή δεν θα μπορούσαμε να εξαιρέ-σουμε και προτάσεις αστικής λειτουργίας των φίλτρων και δημιουργίας πράσινων κατακόρυφων επιφανειών, όπως τα έργα του Eduard François [122], δηλαδή το Eden-Bio στο Παρίσι, για το οποίο ο François υποστηρίζει ότι ένας από τους βασικούς στόχους του σχεδιασμού του, είναι να αφήσει τη φύση να διεισδύσει στον αστικό σχηματισμό [123 έως 125] και το Tower Flower επίσης στο Παρίσι [126], που ολοκλη-ρώθηκε το 2004 με αρχιτέκτονα τοπίου τον Patrick Blanc [127], γνωστό κυρίως από το Caixa Forum της Μαδρίτης των Herzog και de Meuron [128].

3.6 Η προσωπική γραφή και η επένδυση στην ιδιαιτερότητα

Το τελευταίο από τα ζητήματα που αφορούν στην κατοικία, αλλά όχι μόνον σε αυτήν, και το οποίο θα ήθελα εν συντομία να σχολιάσω πριν σας δείξω ορισμένες από τις κατοικίες που έχουμε σχεδιάσει, είναι το ζήτημα της προσωπικής γραφής και της επένδυσης των αρχιτεκτόνων στην ιδιαιτερότητα του έργου τους. Στην ουσία, πρόκειται για ένα γενικής σημα-

σίας ζήτημα όχι μόνο για την αρχιτεκτονική αλλά και για τις τέχνες γενικότερα: την τάση δηλαδή του δημιουργού –προσχεδιασμένη ή αυτόματη– να καθιερώσει ένα προσωπικό ύφος και να αναγνωρίζεται μέσα από αυτό. Είναι σημαντικό να σημειώσουμε εξαρχής ότι η πρόθεση δη-μιουργίας προσωπικής γραφής δεν είναι στοιχείο προς

εικ. 118_ Sean Godsell

εικ. 119_ St. Andrews Beach Ηouse

εικ. 120_ St. Andrews Beach

Ηouse, λεπτομέρεια

εικ. 122_ Eduard François

εικ. 123_ Eden-Bio, Παρίσι

εικ. 124_ Eden-Bio

εικ. 125_ Eden-Bio

εικ. 126_ Tower Flower, Παρίσι

εικ. 127_ Patrick Blanc

εικ. 128_ Caixa Forum, Μαδρίτη

εικ. 121_ Carter/ Tucker Ηouse

αξιολόγηση, δηλαδή στοιχείο που μπορεί να χαρακτηριστεί καλό ή κακό. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι όλοι οι ση-μαντικοί αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες έχουν κοινά στοιχεία στη «γλώσσα» που χρησιμοποιούν. Όπως, επίσης, ότι τα στοιχεία αυτά συνδέονται μεταξύ τους σε συνεκτικές οντό-τητες, οι οποίες μάλιστα μεταβάλλονται στον χρόνο, μέχρι σημείου να αναγνωρίζουμε ευδιάκριτες «εποχές». Μερικές φορές τα κοινά στοιχεία από έργο σε έργο είναι υπερβολικά πολλά –και ενίοτε σκοπίμως– ακόμη και αν τα έργα διαφέ-ρουν δραματικά ως προς την κλίμακα, το πρόγραμμα ή τον τόπο εγκατάστασής τους. Μερικές φορές τα κοινά στοιχεία από έργο σε έργο είναι ελάχιστα –επίσης σκοπίμως– ακόμη και αν τα έργα έχουν παρόμοια κλίμακα, πρόγραμμα αλλά και τόπο εγκατάστασης. Ας δούμε επιτροχάδην μερικές περι-πτώσεις με αντικείμενο την κατοικία.Μια περίπτωση που έχει ενδιαφέρον για τη μετάλλαξη όλων αυτών των εκδοχών μιας προσωπικής γραφής αλλά και για το θεωρητικό υπόβαθρο στο οποίο αυτή στηρίζεται είναι εκεί-νη του θεωρητικού και αρχιτέκτονα Peter Eisenman [129]. Ο Eisenman επεχείρησε να δημιουργήσει μια προσωπική θε-ωρία αλλά και ένα εφαρμοσμένο αρχιτεκτονικό ιδίωμα «με-ταγράφοντας» στην αρχιτεκτονική τις «βαθιές δομές» και τους «μετασχηματιστικούς κανόνες» του Noam Chomsky στις περίφημες κατοικίες Ι έως VI [130, 131]. Από τις κατοικίες αυτές κτίστηκαν, μετά το 1969, μόνον οι τέσσερις. Εκτός της πρώτης, που στην πραγματικότητα ήταν ένα μικρό μουσείο παιγνιδιών, οι υπόλοιπες έχουν κατεδα-φιστεί ή υποστεί πολλές αλλαγές από τους ιδιοκτήτες τους, αλλαγές οι οποίες έχουν αντιμετωπιστεί με κατανόηση και, σχεδόν, χιούμορ από τον αρχιτέκτονα. Ο Eisenman, πάντως, στα μεταγενέστερα έργα του εγκαταλείπει την αναφορά στον Chomsky, μετατρεπόμενος σε πρωταγωνιστή της λεγόμενης αποδόμησης, διατηρώντας όμως την σχολιαστική του διάθε-ση, που φαίνεται να αποτελεί το πραγματικό υπόστρωμα της προσωπικής του γραφής. Χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα δημιουργίας και εμμο-νής σε προσωπικό ύφος είναι ο Mario Botta, ιδίως στα πρώτα κτίριά του, κυρίως κατοικίες στην ευρύτερη περιοχή του Lu-gano, όπου είναι εμφανής η εμμονή σε οργανωτικά στοιχεία

και αρχές όπως η συμμετρία ή σε υλικά όπως το εμφανές τούβλο ή ο τσιμεντόλιθος [132].

Δεν θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι οι SANAA –η Κ. Sejima και ο R. Nishizawa [133]– εμμένουν σε μιαν ορατή προσωπική γραφή, όταν κάθε έργο τους χαρακτηρίζεται από ευρηματικότητα και νέα στοιχεία. Η ευρηματικότητά τους φτάνει σε σημείο να αναρωτιέται κανείς πού βρίσκεται αυτό το μεγάλο container των ανανεωτικών ιδεών από το οποίο ανασύρουν φλοιούς, γεωμετρικές διατάξεις, χειρισμούς του φωτός ή ευρύτερης σημασίας οργανωτικές αρχές. Αυτό συμβαίνει όχι μόνο στις λίγες, άλλωστε, κατοικίες τους όσο κυρίως στα δημόσια κτίριά τους [134 έως 136], όπου η ευ-ρηματικότητα και η επένδυση στην ιδιαιτερότητα της κάθε περίπτωσης είναι ενίοτε εκθαμβωτική.

εικ. 129_ Peter Eisenman

εικ. 130_ Κατοικία ΙΙ

εικ. 131_ Κατοικία ΙΙΙ

εικ. 132_ Mario Botta, Casa Breganzona

εικ. 133_ SANAA (Κ. Sejima,

R. Nishizawa)

εικ. 134_ Rolex Learning

Centre

εικ. 135_ Zollverein School of

Management and Designεικ. 136_ Louvre Lens Museum

125

Μια εύκολη και απλοποιητική απάντηση θα μπορούσε να εί-ναι ότι ο ίδιος ο κόσμος της διεθνούς αρχιτεκτονικής πρωτο-πορίας συνιστά ένα τέτοιο container8. Σημασία όμως δεν έχει μόνον η αφετηρία αλλά –όπως, κατ’ εξοχήν, στην περίπτωση των SANAA– η δεξιοτεχνική υλοποίηση των ιδεών αυτών.

Την διαφοροποίηση από το τοπίο –αστικό ή φυσικό– επιλέ-γουν πολλοί σημαντικοί αρχιτέκτονες είτε μέσω της εμμονής σε μια προσωπική γραφή είτε αλλάζοντας δραματικά τις επι-λογές τους κάθε φορά. Αυτό φαίνεται να συμβαίνει εντονό-τερα στις κατοικίες, όπου η διαφοροποίηση και η επένδυση στην ιδιαιτερότητα είναι ενίοτε και ζητούμενο από το πρό-γραμμα του έργου. Ένα ενδιαφέρον παράδειγμα πλήρους διαφοροποίησης στη μορφή αλλά λειτουργικής ένταξης και αξιοποίησης του δημόσιου χώρου μεταξύ δύο υπαρχουσών κατοικιών είναι η κατοικία στο Landskrona (Σουηδία) [137 έως 140] της ομάδας Elding και Oscarson [ 141]9

Στην κατεύθυνση της διαφοροποίησης ιδίως από το αστικό τοπίο, σε ό,τι αφορά σε κτίρια κατοικίας, βρίσκονται και δύο αρχιτέκτονες για τους οποίους ήδη μιλήσαμε, ο A. Campo Baeza και ο Sou Fujimoto. Θα μου επιτρέψετε να παρουσιά-σω, με τη βοήθεια του photoshop, δύο σχόλια πάνω

8 Έχουν διατυπωθεί, λόγου χάρη, στο διαδίκτυο διάφορα –μάλλον υπερβολικά– σχόλια για την καταγωγή της οργανωτικής αρχής των ανοιγμάτων στο Zollverein School of Management and Design. 9 Το παράδειγμα αυτό δεν παρουσιάστηκε στη διάλεξη και προσετέθη κατά την επεξεργασία του κειμένου.

εικ. 137_ Κατοικία στο Landskrona,

η περιοχή

εικ. 138_ Κατοικία στο Landskrona

εικ. 139_ Κατοικία στο Landskrona

εικ. 140_ Κατοικία στο Landskrona,

εσωτερικό αίθριο

εικ. 141_ Elding, Oscarson

σε κτίριά τους που ήδη έχουμε παρουσιάσει προηγουμένως. Παρακαλώ να μην εκλάβετε τα σχόλια αυτά ως επικριτικά για τα σπουδαία αρχιτεκτονήματα στα οποία αναφέρονται. Προ-σπαθώ, απλώς, να δείξω ότι είναι κάπως ασταθές να επεν-δύει κανείς στην ιδιαιτερότητα, ιδίως αν –με την οικοδόμηση αντιγράφων ή ομοιωμάτων τους– τα κτίρια αυτά δεν είναι δύσκολο να χάσουν το προνόμιο της μοναδικότητας [142 έως 145].

εικ. 142_ Fujimoto, N Ηouse

εικ. 143_ Πολλά Ν Ηouses

εικ. 144_ Baeza, Moliner Ηouse

εικ. 145_ Πολλά «Μολινεροειδή»

127

4. Προσωπικές εμπειρίες

Ας περάσουμε τώρα στο τελευταίο μέρος αυτής της παρουσί-ασης. Πριν σας δείξω μερικές κατοικίες, σχεδιασμένες από το γραφείο μας, ας πάρουμε μια γεύση από μια από τις μάλλον λίγες φορές που ασχολήθηκα με την κατοικία στα περίπου 40 χρόνια διδακτικού μου έργου στην Αρχιτεκτονική Σχο-λή της Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για μια συλλογική κατοικία σε ένα υποθετικό οικόπεδο κοντά στο νέο Δημαρχείο της Θεσσαλονίκης [146]. Στο συγκεκριμένο παράδειγμα φοιτη-τικής δουλειάς του 2010 που σας δείχνω –σχεδιασμένο από τους τότε φοιτητές αρχιτέκτονες Γ. Τσακιρίδη και Στ. Ψάλ-τη– βασικές επιδιώξεις είναι να προκληθεί η μικρότερη δυ-νατή όχληση στα γειτονικά κτίρια και να δημιουργηθεί ένας εσωτερικός δημόσιος χώρος [147]. Τα έκαναν αυτά νομίζω με επιτυχία, χρησιμοποιώντας ένα ορθογωνικό γεωμετρικό σύστημα πλήρους και κενού, λύνοντας ταυτόχρονα και τα προβλήματα της σχέσης με το γειτονικό σχολείο, της ηλιο-προστασίας, της θέας αλλά και της ηχητικής προστασίας από τους οδικούς άξονες [148, 149].

εικ. 146_ Φοιτητική εργασία (Τσακιρίδης, Ψάλτης), οικόπεδο

εικ. 147_ Γενικές αρχές

εικ. 148 _ Άποψη από ψηλά προς νοτιοδυτικά

εικ. 149 _ Ο εσωτερικός δημόσιος χώρος

Θα ξεκινήσω την παρουσίαση των κατοικιών που σχεδιάστη-καν από το γραφείο μας με τέσσερις θερινές μονοκατοικίες που βρίσκονται στον ίδιο τόπο, στη Βουρβουρού της Σιθω-νίας. Οι τρεις πρώτες από αυτές σχεδιάστηκαν πριν από 40 χρόνια περίπου, το 1971-72, και η τελευταία πρόσφατα, το 2011. Θα κλείσω την παρουσίασή μου με δύο αστικές μονο-κατοικίες στην Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης σχεδιασμένες το 1985 και το 1995. Παράλληλα, θα σας δείχνω επιτροχάδην και ορισμένα άλλα κτίριά μας, όταν χρειάζεται να εξηγήσω ορισμένες σχεδιαστικές επιλογές και επιρροές.Το 1971 σχεδιάστηκε ένα κτίριο θερινής κατοικίας (κατοικία 1)10, που ήταν και το πρώτο μου αρχιτεκτονικό έργο, υλο-ποιώντας μια σχεδόν έμμονη ιδέα –τη συμπαγή μάζα πάνω σε λεπτούς μεταλλικούς στύλους– [150 έως 156]. Την ιδέα αυτή υλοποιήσαμε για δεύτερη φορά σχεδόν ταυτόχρονα, σε μικρότερη κλίμακα και με αισθητή πλέον την κυριαρχία των επιπέδων, σε μιαν ακόμη κατοικία (κατοικία 2)11 σε επικλινές αυτή τη φορά οικόπεδο, στον ίδιο οικισμό [157 έως 159]. Πρόκειται για κτίρια με απλή, σχεδόν μονοχωρική, κάτοψη με κεντρικό αίθριο. Και στα δύο η κύρια μάζα της κατοικίας απομακρύνεται από το έδαφος, είτε λόγω της κλίσης του εδάφους, είτε λόγω της πρόθεσης του ιδιοκτήτη για αυξη-μένη προστασία.

10 Καλοκαιρινή κατοικία 1 στη Βουρβουρού Χαλκιδικής - A. Κωτσιόπουλος, στατική μελέτη: I. Τσομπάνογλου, 1971-197211 Καλοκαιρινή κατοικία 2 στη Βουρβουρού Χαλκιδικής - A. Κωτσιόπουλος, στατική μελέτη: I. Τσομπάνογλου, 1971-1972

εικ. 150_ Κατοικία 1 στη Χαλκιδική, γενική άποψη

εικ. 151_ Κατοικία 1, βόρεια όψη

εικ. 152_ Κατοικία 1, κάτοψη ορόφου

εικ. 153_ Κατοικία 1, κάτοψη ισογείου

εικ. 154_ Κατοικία 1, λεπτομέρεια

εικ. 155_ Κατοικία 1, λεπτομέρεια

εικ. 156_ Κατοικία 1, γενική άποψη από τον βορρά

εικ. 157_ Κατοικία 2, στη Χαλκιδική, γενική άποψη από το νότο

εικ. 158_ Κατοικία 2, γενική άποψη από τα νοτιοδυτικά

εικ. 159_ Κατοικία 2, κάτοψη

129

Επί τη ευκαιρία, αναφέρομαι εν συντομία και σε τρία άλλα κτίριά μας, σχεδιασμένα πολύ αργότερα, στα οποία είναι εμ-φανής η ίδια διάθεση απομάκρυνσης από το έδαφος, είτε με τη λογική της γέφυρας ώστε να κινείται κανείς ελεύθερα στο ισόγειο, όπως στις περιπτώσεις του κτιρίου της Alumil12 [160, 161] και του Πανεπιστημίου Κύπρου13 [162, 163], είτε γιατί το επέβαλε το σχήμα του αστικού χώρου και η παρουσία ενός υπάρχοντος κτιρίου, όπως στην περίπτωση της νέας πτέρυγας της Φυσικομαθηματικής Σχολής του ΑΠΘ14 [164 έως 166]. Δεν υπάρχει ιδιαίτερη διάθεση να κατατεθεί κά-ποια προσωπική γραφή. Υπάρχει, απλώς, σύμπλευση με τις ιδιαιτερότητες και τις απαιτήσεις κάθε περίπτωσης. Ίσως το κυριότερο ενοποιητικό στοιχείο σε όλες αυτές τις κατασκευ-ές είναι η χρήση του μεταλλικού φέροντος οργανισμού και η ύπαρξη ενός –διαφορετικού κάθε φορά– προστατευτικού φλοιού.

.

12 Νέο συγκρότημα κεντρικών γραφείων της εταιρείας Alumil στη βιομηχανική περιοχή Κιλκίς: Α. Κωτσιόπουλος και συνεργάτες αρχιτέκτονες (Α. Κωτσιόπου-λος, E. Ζουμπουλίδου, Α. Πάνου), συνεργάτες: Στ. Ζερεφός, Ε. Χαλκιοπούλου, σύμβουλος βιοκλιματικής σχεδίασης: Β. Κουβάκη, στατική μελέτη: Χ. Μπανιωτό-πουλος, Ι. Λαβασάς, Π. Ζέρβας, Γ. Νικολαίδης, Η/Μ μελέτη: Γ. Λαγός, Κ. Σαρρό-πουλος, Βραβείο Μεσογειακού Διαγωνισμού για κτίρια με προσόψεις αλουμινίου (οργ. UIA, ETEM) 2003, 2004.13 Πολυτεχνική Σχολή Πανεπιστημίου Κύπρου: Χρύσανθος Η. Χρυσάνθου και συνεργάτες αρχιτέκτονες, Ηρακλής Παπαχρίστου αρχιτέκτονες, Α. Μ. Κωτσιό-πουλος και συνεργάτες αρχιτέκτονες (Α. Κωτσιόπουλος, E. Ζουμπουλίδου, Α. Πάνου), Α Βραβείο Διεθνούς Διαγωνισμού 2010, 2011.14 Νέα πτέρυγα της Φυσικομαθηματικής Σχολής του ΑΠΘ: Α. Κωτσιόπουλος, Ν. Αρβανιτοπούλου, Δ. Δακή, Ε. Σπάρτση, Γ. Χορόζογλου, συνεργάτες: Β. Καρα-λάζος, Γ. Ψωμαδάκης, μελέτη εφαρμογής: Χ. Μπουγαδέλλης και συνεργάτες, συνεργάτις: Μ. Ρίζου, στατική μελέτη: Π. Παναγιωτόπουλος, Α. Αβδελάς, Λ. Μπανιωτόπουλος, E. Μυστακίδης, Ο. Παναγούλη – Τ. Τσικνιάς ΑΕΜΤΕ, Α. Καρα-μάνος, Η/Μ μελέτη: Α. Τσαλαπάτας – ΜΑΚΤΕ ΕΠΕ, 1992-1996.

εικ. 160_ Κεντρικά γραφεία της Alumil, όψη

εικ. 161_ Κεντρικά γραφεία της Alumil, τομή

εικ. 162_ Πολυτεχνική Σχολή Πανεπιστημίου Κύπρου, γενική κάτοψη

εικ. 163_ Πολυτεχνική Σχολή Πανεπιστημίου Κύπρου, προοπτικό

εικ. 164_ Νέα πτέρυγα Φυσικομαθηματικής Σχολής Α.Π.Θ., διάγραμμα

εικ. 165_ Νέα πτέρυγα Φυσικομαθηματικής Σχολής Α.Π.Θ., γενική

άποψη

εικ. 166_ Νέα πτέρυγα Φυσικομαθηματικής Σχολής Α.Π.Θ., τομή

131

Η τρίτη κατοικία15, της ίδιας εποχής (1972) τροποποιήθηκε σε δεύτερη φάση (1985) από τον ίδιο τον αρχικό σχεδιαστή της [167 έως 170]. Είναι ενδιαφέρον –και ενδεικτικό των δραματικών αλλαγών που έγιναν στην αρχιτεκτονική από το 1970 και μετά– το ότι, όταν έγινε η μετατροπή στην κατοικία αυτή, είχε ήδη μειωθεί το ενδιαφέρον για επιλύσεις όπως αυ-τές των κτιρίων με τους μεταλλικούς στύλους και είχε καθιε-ρωθεί ήδη μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα που ευνοούσε κάθε γεωμετρική ανησυχία.

15 Καλοκαιρινή κατοικία 3 στη Βουρβουρού Χαλκιδικής: A. Κωτσιόπουλος , στατι-κή μελέτη: I. Τσομπάνογλου, 1971-72.

εικ. 167_ Κατοικία 3 στη Χαλκιδική, αξονομετρικό

εικ. 168_ Κατοικία 3, άποψη από το βορρά

εικ. 169_ Κατοικία 3, αρχικές κατόψεις

Και αυτό λίγα μόλις χρόνια πριν από τα μέσα της δεκαετίας του ’90, όταν πλέον επανερχόμαστε με κτίρια όπως η Φυσι-κομαθηματική ή η Alumil. Μοιάζει σαν να πέρασε μια θύελλα αμφισβήτησης των θεμελιωδών αρχών που διδαχθήκαμε το ’60, μια θύελλα σύντομη σε διάρκεια, που δεν έμεινε όμως χωρίς κατάλοιπα, και μάλιστα βαθύτερης σημασίας. Ίσως το σημαντικότερο κατάλοιπό της να είναι ότι η σημερινή επι-στροφή στον μοντερνισμό έχει πλέον χαρακτηριστικά στιλι-στικού ιδιώματος, δείχνοντας αυξημένο ενδιαφέρον για την εικόνα. Αυτό δεν σημαίνει με κανέναν τρόπο ότι, γενικότε-ρα, η σήμερα παραγόμενη αρχιτεκτονική είναι υποδεέστερη εκείνης του παρελθόντος. Απλώς, αντανακλά την εποχή της: τα νέα υλικά, τις νέες σχεδιαστικές και αναπαραστατικές δυ-νατότητες και τις νέες ταχύτητες διάδοσης των εικόνων και των ιδεών.

Η θερινή κατοικία που σας δείχνω τελευταία16, σχεδιάστηκε προσφάτως ως δεύτερο κτίσμα σε γειτνίαση με ένα υπάρχον, το οποίο είχε κατασκευαστεί τη δεκαετία του ’70 και το οποίο στη διάρκεια της ζωής του δέχθηκε σειρά επεμβάσεων και προσθηκών που αλλοίωσαν την αρχική μορφή του [171 έως 173]. Στόχος μας ήταν να επαναφέρουμε το υπάρχον κτίσμα στην αρχική του κατάσταση και να προσθέσουμε μια δεύ-τερη κατοικία δημιουργώντας ένα ενιαίο σύνολο με το ήδη υπάρχον και τον μεταξύ τους αύλειο χώρο. Το νέο κτίσμα κατασκευάστηκε σε μια στάθμη χαμηλότερα από το υπάρχον αξιοποιώντας την ένταξη μέρους των χώρων του στο έδα-φος, ενώ το γραμμικό σχήμα του προσδιορίστηκε απολύτως από τους περιορισμούς δόμησης του οικοπέδου. Η κεντρική ιδέα ήταν οι δύο όμοιες ως προς την κάτοψη ενότητες χώρων να προκύψουν από την πτύχωση μια συνεχούς επιφάνειας εμφανούς οπλισμένου σκυροδέματος. Πρέπει να σημειωθεί ότι όλοι οι κύριοι χώροι, που με τον χειρισμό αυτό εντάσσονται μέσα στο έδαφος, φωτίζονται από

16 Καλοκαιρινή κατοικία 4 στη Βουρβουρού Χαλκιδικής: Α. Κωτσιόπουλος και συ-νεργάτες αρχιτέκτονες (Α. Κωτσιόπουλος, E. Ζουμπουλίδου, Α. Πάνου), συνερ-γάτιδες: Α. Σκιαδοπούλου, Μ. Τσαρούχη, στατική μελέτη: Ι. Λαβασάς, Π. Ζέρβας, Γ. Νικολαίδης, Μ. Στεφανούρη, Η/Μ μελέτη: Π. Μπούκας, Σ. Σταματιάδης, Κ. Χατζημωυσιάδης, 2010-2012.εικ. 170_ Κατοικία 3, λεπτομέρεια της δυτικής αυλής

133

το ηλιακό φως, δεδομένου ότι είναι στραμένοι προς τον νότο και η υπόγεια αυλή που τους περιβάλλει στεγάζεται με εσχάρες.

εικ. 171_ Κατοικία 4 στη Χαλκιδική,

κάτοψη από ψηλά

εικ. 172_ Κατοικία 4, κάτοψη κάτω επιπέδου

εικ. 173_ Κατοικία 4, κάτοψη άνω επιπέδου

εικ. 174_ Κατοικία 4, βόρεια όψη

εικ. 175_ Κατοικία 4, δυτική όψη

εικ. 176_ Κατοικία 4, άποψη από το νότο

εικ. 177_ Κατοικία 4, λεπτομέρεια

εικ. 178_ Κατοικία 4, το καθημερινό του άνω επιπέδου

εικ. 179_ Κατοικία 4, λεπτομέρεια της δυτικής αυλής

εικ. 180 _ Κατοικία 4, άποψη από το βορρά

εικ. 181_ Κατοικία 4, υπνοδωμάτιο του κάτω επιπέδου

στην επόμενη σελίδα:

εικ. 182_ Κατοικία 4, ο δυτικός εξώστης

εικ. 183_ Κατοικία 4, λεπτομέρεια του άνω εξώστη

Ορισμένες επιλογές του σχεδιασμού στο κτίριο αυτό μας πα-ραπέμπουν σε προγενέστερα έργα, όπως η νέα πτέρυγα της Φιλοσοφικής Σχολής17 [184 έως 186] και η νέα μονάδα της κεντρικής βιβλιοθήκης του ΑΠΘ18 [187 έως 189] κυρίως σε ό,τι αφορά στην ένταξη στο έδαφος και στη λειτουργία του ηλιακού φωτός. Δεν είναι συγκρίσιμες οι κλίμακες, είναι εν-διαφέρον όμως ότι τα κτίρια εκείνα και, κυρίως, η εμπειρία από αυτά όταν ολοκληρώθηκαν γύρω στο 2000, μας απε-λευθέρωσαν από τον φόβο του εδάφους και μας έδειξαν τη διεισδυτική ικανότητα του ηλιακού φωτός.

17 Νέα μονάδα της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ: Α. Κωτσιόπουλος, Ν. Αρβανιτο-πούλου, Δ. Δακή, Β. Καραλάζος, Ε. Σπάρτση, στατική μελέτη: Π. Παναγιωτόπου-λος, Α. Αβδελάς, Λ. Μπανιωτόπουλος, E. Μυστακίδης, - Delco: Δ. Δεληγιαννίδης, Σ. Σαλονικίδης, Η/Μ μελέτη: Α. Τσαλαπάτας – Κ. Μπουζάκης, Κ. Ευσταθίου, Γ. Καλλιδαρόπουλος, Α. Αντωνιάδης - Θ. Μέλιος, 1991-2000.18 Νέα μονάδα της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του ΑΠΘ: Α. Κωτσιόπουλος, Μ. Πα-πανικολάου, Ρ. Σακελλαρίδου, συνεργάτις: Α. Οικονομίδου, στατική μελέτη: Π. Παναγιωτόπουλος, Χρ. Μπίσμπος – Χ. Μυλωνάς, Π. Αντωνιάδου, Η/Μ μελέτη: Σ. Κολοκοντές, Βραβείο Αρχιτεκτονικής ΕΙΑ 2000, 1991-1999.

εικ. 184_ Νέα πτέρυγα Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ, μακέτα

εικ. 185_ Νέα πτέρυγα Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ, κατόψεις

135

εικ. 186_ Νέα πτέρυγα Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ, άποψη από την

εσωτερική αυλή

εικ. 187_ Νέα μονάδα κεντρικής βιβλιοθήκης ΑΠΘ, κεντρική ιδέα

εικ. 188_ Νέα μονάδα κεντρικής βιβλιοθήκης ΑΠΘ, άποψη από

ψηλά

εικ. 189_ Νέα μονάδα κεντρικής βιβλιοθήκης Α.Π.Θ., εσωτερικό

137

Όπως σας υποσχέθηκα, θα κλείσω την παρουσίασή μου με δύο αστικές μονοκατοικίες στην Άνω Πόλη της Θεσσαλονί-κης, σχεδιασμένες το 1985 και το 1995. Η κατοικία Ι19 οργανώνεται σε τέσσερα επίπεδα. Προσπά-θεια των μελετητών ήταν να αναπαραγάγουν εξωτερικά τον συνήθη στη μακεδονική αρχιτεκτονική παράδοση τύπο της διπλής προεξοχής, χωρίς να ακολουθούν κατά γράμμα τις μάλλον υπερβολικές δεσμεύσεις του ειδικού οικοδομικού κα-νονισμού της Άνω Πόλης [190 έως 193]. Η διαφοροποίηση από τον κανονισμό αυτό έγκειται στην εσωτερική αλλά και εξωτερική διαφάνεια του κτιρίου, αλλά και στην παρουσία του κεντρικού στύλου, που αποτελεί ένα βασικό οργανωτικό στοιχείο του κτιρίου. Πρέπει να ομολογήσω ότι η στάση των ελεγκτικών αρχών ήταν πολύ εποικοδομητική και το έργο υλοποιήθηκε χωρίς σοβαρές αλλαγές, αν εξαιρέσει κανείς ορισμένες απλοποιήσεις ιδίως στη δομή της στέγης, που έγι-ναν από τον κατασκευαστή για οικονομικούς λόγους.

19 Κατοικία Ι στην Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης: Δ. Δακή, Α. Κωτσιόπουλος, Δ. Νικο-λάου, Ε. Σπάρτση, 1985-1986

εικ. 190_ Κατοικία Ι στην Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης, η διπλή

προεξοχή

εικ. 191_ Κατοικία Ι, προοπτικό

εικ. 192_ Κατοικία Ι, κάτοψη δευτέρου ορόφου

εικ. 193_ Κατοικία Ι, γενική άποψη

139

Η κατοικία ΙΙ20, που ολοκληρώθηκε το 1998, είναι ένα κτί-ριο αναγνωριζόμενο κυρίως εξαιτίας του ξύλινου καφασωτού περιβλήματος των κυρίων χώρων στα δύο ανώτερα επίπεδά του [194]. Έχει κτιστεί σε ένα εξαιρετικά επικλινές οικόπεδο [195] και πέρασε από διάφορα στάδια επιρροών αλλά και διαπραγματεύσεων με τις ελεγκτικές αρχές μέχρι να οριστι-κοποιηθεί από πλευράς υλικών και ογκοπλασίας [196 έως 199].

20 Κατοικία ΙΙ στην Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης - Α. Κωτσιόπουλος, Ε. Χαλκιοπούλου, στατική μελέτη: E. Μυστακίδης, Η/Μ μελέτη: Ι. Τσελεπίδης, 1995-1998

εικ. 194_ Κατοικία ΙΙ στην Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης, γενική άποψη

από νοτιοδυτικά

εικ. 195_ Κατοικία ΙΙ, τοπογραφικό και τομή

εικ. 196_ Κατοικία ΙΙ, αρχική πρόταση, νοτιοδυτική όψη

εικ. 197_ Κατοικία ΙΙ, τελική πρόταση, νοτιοδυτική όψη

εικ. 198_ Κατοικία ΙΙ, αρχική πρόταση, βορειοανατολική όψη

εικ. 199_ Κατοικία ΙΙ, τελική πρόταση, βορειοανατολική όψη

εικ. 200_ Κατοικία ΙΙ, κάτοψη υπογείου

εικ. 201_ Κατοικία ΙΙ, κάτοψη ισογείου

εικ. 202_ Κατοικία ΙΙ, κάτοψη 1ου ορόφου

εικ. 203_ Κατοικία ΙΙ, κάτοψη 2ου ορόφου

εικ. 204_ Κατοικία ΙΙ, ο διάδρομος των υπνοδωματίων

εικ. 205_ Κατοικία ΙΙ, καθημερινό

εικ. 206_ Κατοικία ΙΙ, βιβλιοθήκη

141

Το καφασωτό πλέγμα έχει μιαν ενδιαφέρουσα ενεργειακή συμπεριφορά, γνωστή άλλωστε στις χώρες της Μεσογείου επί χιλιετίες [208]: διαθέτει μικρές κυψέλες με οριζόντιες και κατακόρυφες περσίδες, οι οποίες επιτρέπουν στο ηλιακό φως να διεισδύει στους χώρους τους χειμερινούς μήνες ενώ αποτρέπουν την είσοδό του τους θερινούς [209]. Όλα τα φύλλα είναι ανοιγόμενα, ώστε να επιτρέπουν το κατ’ επιλογήν καδράρισμα της θέας, χωρίς η θέα αυτή να αποκρύπτεται, ακόμη και όταν όλα τα φύλλα είναι κλειστά. [210, 211].

εικ. 207_ Κατοικία ΙΙ, η οργάνωση καθ’ ύψος (απέναντι σελίδα)Αρθρώνεται σε δύο ενότητες χρήσεων (κύριοι χώροι προς τα νοτιοδυτικά και τη θέα και χώροι υποστήριξης προς βορει-οανατολικά) με ενδιάμεσο εσωτερικό κενό, διά του οποίου διεισδύει το φως στο εσωτερικό της κτιριακής μάζας [200 έως 206]. Σε ό,τι αφορά στην καθ’ ύψος οργάνωση της νοτιοδυτικής ενότητας, που κυριαρχεί στην κύρια όψη της κατοικίας, διακρίνονται τρεις ζώνες υλικών: βάση από πέτρα, κύριος κορμός από εμφανές τούβλο, και ξύλινο καφασωτό, που περικλείει μεγάλες επιφάνειες ανοιγμάτων με κουφώματα αλουμινίου και χάλυβα [207].

εικ. 208_ Καφασωτό σε κατοικία στη Σαουδική Αραβία

143

εικ. 209-210_ Κατοικία ΙΙ, άνοιγμα των φύλλων του καφασωτού. Η

λειτουργία του καφασωτού.

145

εικ. 211α, 211β_ Κατοικία ΙΙ, ρύθμιση της θέας στο υπνοδωμάτιο

Η ιδέα του ανοιγόμενου καφασωτού εφαρμόστηκε και σε ένα άλλο κτίριο, ένα μικρό δημοτικό πολιτιστικό κέντρο και μου-σείο στη Σχολή Αριστοτέλη στη Νάουσα (2006, δωρεά Χρ. Λαναρά) [213 έως 218] 21.

21 Δημοτικό Πολιτιστικό Κέντρο στη Σχολή Αριστοτέλους Νάουσας (δωρεά Χρ. Λαναρά): Α. Κωτσιόπουλος και συνεργάτες αρχιτέκτονες (Α. Κωτσιόπουλος, E. Ζουμπουλίδου, Α. Πάνου), συνεργάτες: Α. Τέλιος, Θ. Κουβάκη, Ε. Χαλκιοπού-λου, στατική μελέτη: Ι. Λαβασάς, Λ. Δέδα, Η/Μ μελέτη: Γ. Λαγός Κ. Σαρρό-πουλος, επίβλεψη: Δ. Αλτίνης, Ειδική διάκριση Βραβείων ΕΙΑ 2008, 2004-2006.

Με έκπληξη διαπιστώσαμε μιαν εικόνα που θυμίζει την κα-τοικία ΙΙ, σε ένα από τα σκηνικά της ταινίας Inception του Christopher Nolan (2010), [212]. Είμαστε ευτυχείς που μια ταινία με θέμα την επεξεργασία των ονείρων είχε παρόμοιες αφετηρίες με το κτίριό μας. Οφείλουμε, βεβαίως, να παρα-δεχθούμε ότι η προβολή του κτιρίου μας, μέσω των δημο-σιεύσεών του εντός και εκτός Ελλάδος, δεν μας απέφερε παρά μόνον ένα μικρό κλάσμα της δημοσιότητας του Incep-tion.

εικ. 212_ Inception, σκηνικό

εικ. 213_ Πολιτιστικό κέντρο Νάουσας, προοπτικό

εικ. 214_ Πολιτιστικό κέντρο Νάουσας, τοποθέτηση των καφασωτών

εικ. 215_ Πολιτιστικό κέντρο Νάουσας, γενική άποψη

147

Με την ευκαιρία αυτού του έργου διερευνήσαμε το ζήτημα της διαφάνειας και της ηλιοπροστασίας που προσφέρουν τα καφασωτά, με μια σειρά δοκιμίων, διαφοροποιώντας τα με-γέθη των οπών. Επιλέξαμε τελικώς ένα που ήταν σχεδόν ταυτόσημο με εκείνο της Άνω Πόλης (εικ. 219 έως 222).

εικ. 216_ Δοκιμή καφασωτού, μεγάλες οπές προς το εσωτερικό

εικ. 217_ Δοκιμή καφασωτού, μικρές οπές προς το εξωτερικό

εικ. 218_ Δοκιμή καφασωτού, μεγάλες οπές προς το εξωτερικό

149

εικ. 219_ Δοκιμή καφασωτού, μικρές οπές

προς το εσωτερικό

εικ. 220_ Πολιτιστικό κέντρο Νάουσας,

λεπτομέρεια εσωτερικού

εικ. 221_ Πολιτιστικό κέντρο Νάουσας, εσωτερικό αναγνωστηρίου

151

εικ. 222_ Πολιτιστικό κέντρο Νάουσας, το καφασωτό περίβλημα τη νύχτα

5. Επίλογος

Που «πηγαίνει» τελικώς η κατοίκηση και η κατοικία; Στο καταστροφικό χρονικό του χρόνου του Giacomo Costa, στις χαριτωμένες έως εφιαλτικές απεικονίσεις πόλεων και κατοικιών στο νερό ή στο δάσος ή, τέλος, στις μάλλον πιο απαισιόδοξες ακραίες εικόνες του παρόντος; Ας μην επιχειρήσω σχόλια για το άγνωστο μέλλον.

153

εικ. 223_ Front Architects, tiny house

εικ. 224_ Giacomo Costa: The Chronicles of Time

εικ. 225_ Center of universe

εικ. 226_ Νοτιοανατολική Ασία

εικ. 227_ Νότιος Αμερική

Νομίζω ότι ως αρχιτέκτονες μπορούμε να σχολιάζουμε και εμμέσως, αξιοποιώντας την αυθαίρετη, επιτέλους, και χωρίς δεσμεύσεις ανασύνταξη των εικόνων που μας περισσεύουν μετά την άσκηση της αρχιτεκτονικής22.

Θα ήθελα, κλείνοντας, να απολογηθώ γιατί, εκτός από έργα στον σχεδιασμό των οποίων έχω συμμετάσχει, δεν σας μίλη-σα για την ελληνική αρχιτεκτονική. Αναμένω ότι ο επόμενος ομιλητής, που είναι μια κορυφαία προσωπικότητα της ελ-ληνικής αρχιτεκτονικής, όπως και οι άλλοι ομιλητές που θα ακολουθήσουν, θα σας μιλήσουν εις βάθος για αυτήν.

Σας ευχαριστώ

Παρακάτω παρουσιάζονται τα σχέδια:

εικ. 228_ «Κόκκινο ακρωτήριο» 30x42, 2008, 201123

εικ. 229_ «Πολύπλοκος ελλιμενισμός» 30x42, 2007, 2011

εικ. 230_ «Μητρόπολη» 70x100, 2008

εικ. 231_ «Φλοιοί» 30x90, 2008

εικ. 232_ «Άνω Πόλη» 30x90, 2008

22 Σχέδια του Α.Μ. Κωτσιόπουλου, παρουσιάστηκαν στην έκθεση «Α.Μ. Κωτσι-όπουλος και συνεργάτες αρχιτέκτονες: μια διαδρομή στα όρια του μοντέρνου» (Μουσείο Μπενάκη 2011, Τελλόγειο Ίδρυμα Τεχνών 2012, οργάνωση ΕΙΑ και ΑΠΘ, επιμέλεια: Άννα Σκιαδά, επιμέλεια μονογραφίας: Α. Γιακουμακάτος).23 Το σχέδιο αυτό χρησιμοποιήθηκε ως βάση για την αφίσα της διάλεξης.

εικ. 228_ «Κόκκινο ακρωτήριο»

[30x42], 2008, 2011

155

εικ. 229_ «Πολύπλοκος ελλιμενισμός»

[30x42], 2007, 2011

εικ. 230_ «Μητρόπολη»

[70x100], 2008

157

εικ. 231_ «Φλοιοί»

[30x90], 2008

εικ. 232_ «Άνω Πόλη»

[30x90], 2008

Χρηματοδότηση

Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα.

Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα» του ΕΜΠ έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του υλικού.

Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.