Fenelon neoelliniki paideia.pdf

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΣΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

(18ος - 19ος αιώνας)

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΠΡΟΣ ΤΙΜΗΝ ΤΟΥ ΑΛΕΞΗ ΠΟΛΙΤΗ

Ρέθυμνο 12-14 Απριλίου 2013

ΕπιμέλειαΣτέφανος ΚακλαμάνηςΑλέξης Καλοκαιρινός

Δημήτρης Πολυχρονάκης

Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Α Κ Ε Σ Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Κ Ρ Η Τ Η ΣΙδρυτική δωρεά Παγκρητικής Ενώσεως Αμερικής

Η ΡΑ Κ Λ Ε Ι Ο 2 0 1 5

Περιεχόμενα

Προλογικό σημείωμα xi

Σπύρος Ασδραχάς Για τον Αλέξη Πολίτη xiii

Γρηγόρης Μ Σηφάκης Χαιρετισμός xv

Mario Vitti Μια γενιά πριν μια γενιά ύστερα xvii

Στέφανος Κακλαμάνης Αντίδωρο για τον Αλέξη xxv

ΜΕΡΟΣ Αʹ ndash ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙΔημήτρης Δημητρόπουλος Το βουνό οι κλέφτες Δυο κρίκοι της εθνικής αφήγησης 3

Μαριλίζα Μητσού Στα χνάρια του Φωριέλ Οι συλλογές δημοτικών τραγουδιών του κόμη de Marcellus 23Ειρήνη Οικονόμου Η παρουσία του δημοτικού τραγουδιού στις ποιητικές ανθολογίες του 19ου αιώνα 41

Θόδωρος Χατζηπανταζής Ελληνικό θέατρο και δημοτικό τραγούδι Το ξεκίνημα μιας δύσκολης σχέσης 57

viii ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΣ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

ΜΕΡΟΣ Βʹ ndash ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ

Στέφανος Κακλαμάνης Ο Κωνσταντίνος (Καισάριος) Δαπόντες και η φαντασία της Σαντορίνης (1650) 71

Τριαντάφυλλος Ε Σκλαβενίτης Ιστοριογραφία και εθνικές συνειδητοποιήσεις στο τέλος του 18ου αιώνα 97

Στέση Αθήνη H παρουσία του Franccedilois de Salignac de la Motte Feacutenelon στη νεοελληνική παιδεία (18ος-19ος αιώνας) 109

Αντώνης Γλυτζουρής Πανούργες χήρες στο περιθώριο του νεοελληνικού Διαφωτισμού 143

Peter Mackridge Περί Βουλής και Γερουσίας Ο Πλάτων Πετρίδης και η laquoνεοελληνικήraquo μετάφραση του Ιονίου Συντάγματος του 1817 157

Κώστας Λάππας Δύο ωδές του Μιχαήλ Γ Σχινά για την Πάργα και την Ισπανία (1819 1820) Ποίηση και πολιτική στις παραμονές της Ελληνικής Επανάστασης 171

Νάσια Γιακωβάκη Ο Λόγιος Ερμής ως τόπος διαμόρφωσης του ελληνικού κοινού 207

Μιχαήλ Πασχάλης Η μυθοπλασία του Παπατρέχα και ο εκλαϊκευτικός υπομνηματισμός της Ιλιάδας 239

Εμμανουήλ Ν Φραγκίσκος laquoΝόστιμος αστείος πράοςraquo Η αίσθηση του χιούμορ στον Αδαμάντιο Κοραή 247

Μίλτος Πεχλιβάνος Ο χρόνος και ο λόγος στα γαλλόφωνα προλεγόμενα του Κοραή 277

Αλέξης Καλοκαιρινός Ο Κοραής στην laquoάρθρωση του 1800raquo 297

Δημήτρης Πολυχρονάκης Πινδαρικές αξίες και βιβλικά ιδεώδη στην αγωνιστική ποίηση της Επανάστασης 355

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ix

Δημήτρης Αρβανιτάκης Giuseppe Compagnoni Σκηνές από τον βίο ενός laquoκατήγορου του γένουςraquo 373

ΜΕΡΟΣ Γʹ ndash ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΥΝίκος Χατζηνικολάου Εκδοχές του Ρομαντισμού 431

Φίλιππος Παππάς Στοιχεία για τις μεταφραστικές τύχες λογοτεχνικών κειμένων του Διαφωτισμού την εποχή του ελληνικού ρομαντικού κλασικισμού (1830-1880) Μοντεσκιέ Μαρμοντέλ Βολταίρος ως ψυχωφελείς παραλλαγές των Φώτων (Πρόδρομη ανακοίνωση) 447

Έρη Σταυροπούλου Κριτική στη ρομαντική κοινωνία Δημήτριος Παπαρρηγόπουλος ndash Παναγιώτης Πανάς 465

ΜΕΡΟΣ Δʹ ndash ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΡΕΥΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΥΣΤΕΡΟ 19o ΑΙΩΝΑ

Μαρία Μαθιουδάκη Η πώληση εντύπων laquoεις τας οδούςraquo της Αθήνας σύμφωνα με τις αγγελίες της εφημερίδας Ακρόπολις (1883-1890) 479

Αγγέλα Γιώτη Διανοούμενοι σε δημοσιογραφικές αποστολές Ο Βλάσης Γαβριηλίδης και οι συνεργάτες του 521

Αρετή Βασιλείου Από την οθωμανική άλωση της Πόλης έως το Μακεδονικό ζήτημα Μια ανεξερεύνητη χειρόγραφη laquoΠόλεως άλωσιςraquo του Αλ Μωραϊτίδη 541

Ευαγγελία Μπαλτά Ο Κριμαϊκός πόλεμος και ο πόλεμος των κρινολίνων στην Πόλη Συρμοί και παραδοσιακά ήθη 559

Μάριος Χατζόπουλος (Απο)Τηγανίζοντας ψάρια στο Μπαλουκλί Διάλογος για ένα θρύλο 583

Γιάννης Παπαθεοδώρου Το laquoΚρυφό Σχολειόraquo και η ρητορική της εικόνας 599

x ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΣ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Παναγιώτης Στάθης Λογοτεχνία και ιστορική μνήμη Το Εικοσιένα στην πεζογραφία 1830 -1880 621

Ulrich Moennig Η κατασκευή συλλογικής μνήμης στην Κωνσταντινούπολη Οι ελληνικές και καραμανλίδικες εκδόσεις της Αλώσεως του A D Mordtmann 655

Ουρανία Πολυκανδριώτη Λογοτεχνία λαϊκότητα και παιδεία στο τέλος του 19ου αιώνα Μια πρώτη προσέγγιση 695

Μιχάλης Χρυσανθόπουλος Διαμορφώνοντας τη δημόσια σφαίρα Λογοτεχνικές διαδρομές της ιστορίας 707

Δημήτρης Τζιόβας Περι-γράφοντας το έθνος Μια επανεξέταση της ηθογραφίας 725

Χριστίνα Ντουνιά Περικλής Γιαννόπουλος Από τον ευρωπαϊκό αισθητισμό στην ελληνοκεντρική αισθητική 763

C

Αλέξης Πολίτης Καλά περιβάλλοντα 791

C

Εργογραφία Αλέξη Πολίτη 797Ευρετήριο 817

Στέση Αθήνη

Η παρουσία του Franccedilois de Salignac de la Motte Feacutenelon στη νεοελληνική παιδεία


Στο πλαίσιο της προοδευτικής κατίσχυσης της γαλλικής ηγεμονίας στην ελληνική γραμματεία στο διάνυσμα δύο ολόκληρων αιώνων του 18ου και του 19ου ο Franccedilois de Salignac de la Motte Feacutenelon (1651-1715) αντιπροshyσωπεύει ένα δυναμικό και αδιερεύνητο στο σύνολό του κεφάλαιο Ενδε-χομένως για τη λογική των αριθμών οι νεοελληνικές του μεταφράσεις υπο λείπονται του Βολταίρου του Ουγκώ του Δουμά ή του Σύηmiddot ωστόσο του χαρίζουν το προβάδισμα από άποψη μεταφραστικής συνέχειας και επιshyπλέον την πρωτιά για τη λογοτεχνική στροφή από την ιταλική προς τη γαλλική γραμματεία

Η ελληνική διαδρομή του Φενελόν ξεκίνησε αρκετά νωρίς στις αρχές του 18ου αιώνα και έκλεισε τον πρώτο και βασικό της κύκλο στο τέλος του επόμενου αιώνα Από το πληθωρικό συγγραφικό του έργο την προσο-χή συγκέν τρωσε η μυθοπλαστική παιδαγωγική και αρχαιόθεμη όψη του και πολύ λιγότερο η πολιτική και λογοτεχνική του διάστασηmiddot ο φιλοσοφι-κός στοχασμός τα ρητορικά κείμενα και δικαιολογημένα ενδεχομένως η θεολογική του παραγωγή που ως αναπόσπαστο μέρος του έργου του εξα-κολουθούν ώς σήμερα να δίνουν τροφή στη διεθνή βιβλιογραφία και να υπο-κινούν διεπιστημονικές προσεγγίσεις δεν βρήκαν απήχηση1 Το ελληνικό

1 Από την ογκώδη βιβλιογραφία που έχει συσσωρευτεί παραπέμπω ενδεικτικά σε μερικές σημαντικές μελέτες που στάθηκαν χρήσιμες στην πραγμάτευσή μου Albert Cheacuterel Feacutenelon au XVIIIe siegravecle en France (1715-1820) Son prestige - son influence Tableaux bibliographiques (Suppleacutement) Γενεύη 1970 (11917)middot Volker Kapp Teacuteleacutemaque de Feacutenelon la signification drsquoune œuvre litteacuteraire agrave la fin du siegravecle classique ΤυβίγγηshyΠαρίσι 1982middot Henk Hillenaar (επιμ) Nouvel eacutetat preacutesent des travaux sur Feacutenelon ΆμστερνταμshyΑτλάνshyτα 2000middot Jacques Le Brun ndash FranccediloisshyXavier Cuche (επιμ) Feacutenelon mystique et politique (1699-1999) Actes du colloque international de Strasbourg pour le troisiegraveme centenaire de la publication du Teacuteleacutemaque et de la condamnation des Maximes des saints Παρίσι 2004middot

110 ΣΤΕΣΗ ΑΘΗΝΗ

μεταφραστικό ενδιαφέρον απορρόφησαν τα κείμενα που είχε συνθέσει ο Φε-νελόν για διδακτικούς σκοπούς κατά τη θητεία του ως παιδαγωγός των γόνων της γαλλικής υψηλής κοινωνίας και της αυλής και πρωτίστως των εγγονών του Λουδοβίκου ΙΔ΄middot ξεφεύγοντας από τον αρχικό προορισμό τους mdashad usum delphinimdash τα έργα αυτά άλλοτε με προσωπικές ενέργει-ες άλλοτε με πρωτοβουλία κάποιου άπιστου αντιγραφέα σύμφωνα με την αφήγηση που περιβάλλει το Les aventures de Teacuteleacutemaque άλλοτε χάρη στον σημαντικότερο θεματοφύλακα του έργου και της μνήμης του τον AndreacuteshyMichel Ramsay είχαν ακολουθήσει τον δρόμο του τυπογραφείου φτάνο-ντας στα χέρια του μεγάλου αναγνωστικού κοινού πρώτα του γαλλικού και χωρίς μεγάλη αργοπορία του ευρωπαϊκού για να αποκτήσουν τελικά διε-θνή απήχηση Όπως συνέβη σε διεθνές επίπεδο το πιο δημοφιλές έργο του υπήρξε το Les aventures de Teacuteleacutemaquemiddot μεταφράστηκαν όμως και άλλα ελάσ-σονα κείμενα στην περιοχή της μυθοπλασίας και της ιστορίας της φιλοσοφί-ας καθώς και η πραγματεία του για τη γυναικεία αγωγή

Les aventures de Teacuteleacutemaque

Το Les aventures de Teacuteleacutemaque στάθηκε το έργο εκείνο που καταξίωσε τον Φενελόν σε παγκόσμια κλίμακα συνδέοντας άρρηκτα τον τίτλο με το όνο-μά του laquoο συγγραφέας του Τηλεμάχουraquo Έχει καταχωρηθεί ως νεωτερι-κή εκδοχή της μακράς στον ευρωπαϊκό χώρο παράδοσης του laquoκατόπτρου ηγεμόνοςraquo στην οποία ανήκουν ανάμεσα σε άλλα το De Regimine Principis (1265) του Θωμά Ακινάτη το Institutio Principis Christiani (1516) του Ερά-σμου το Institution drsquoun Prince Chreacutetien (1547) του Guillaume Budeacutemiddot το είδος είχε γνωρίσει όχι μόνο μεγάλη άνθηση κατά τον γαλλικό 17ο αιώνα αλλά εκμεταλλευόμενο τη δυναμική της τυπογραφίας είχε περάσει στο πλατύ αναγνωστικό κοινό λειτουργώντας παραδειγματικά για τις ανάγκες της αγωγής της ανώτερης τάξης2 Άμεσοι αποδέκτες του Les Aventures de Teacuteleacute-maque (1693-1694) ήταν οι εγγονοί του Λουδοβίκου ΙΔ΄ η ευθύνη για τη δια-παιδαγώγηση των οποίων κατά το διάστημα 1689-1697 είχε ανατεθεί στον

Jacques Le Brun laquoDu priveacute au public lrsquoeacuteducation du prince selon Feacutenelonraquo στον τόμο Ran Haleacutevi (επιμ) Le savoir du prince du Moyen Acircge aux Lumiegraveres Παρίσι 2002 σ 235-260middot Franccediloise GallouedecshyGenuys La Conception du prince dans lrsquoœuvre de Feacutenelon Παρίσι 1963middot Actes de la journeacutee Feacutenelon (11 deacutecembre 1998 - Sorbonne) επιμ FranccediloisshyXavier Cuche ndash Alain Lanavegravere ndash Franccedilois Treacutemoliegraveres ndash Emmanuel Bury ndash Benedetta Papasogli XVIIe siegravecle 206 ( JanviershyMars 2000)

2 Βλ Henk Hillenaar laquoLe projet didactique de Feacutenelon auteur de Teacuteleacutemaque en-jeux et perspectivesraquo Documents pour lrsquohistoire du franccedilais langue eacutetrangegravere ou seconde httpdhflesrevuesorg 1478

Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΦΕΝΕΛΟΝ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ 111

θεολόγο συγγραφέα Ο Φενελόν ειδικότερα είχε κατά νου τον προοριζόμε-νο για διά δοχο του θρόνου Λουδοβίκο της Βουργουνδίας mdashlaquoένα μικρό τέ-ραςraquo όπως καταγράφηκε στη μνήμη των συγχρόνων του πριν τον αναλάβει εκείνοςmdash με τον οποίο είχε αναπτύξει μια ιδιαίτερη σχέση Μέσα από την περιβολή της διδασκαλίας με μυθοπλαστικό και ευχάριστο ένδυμα και τη σκηνοθεσία της σχέσης ανάμεσα σε Μέντοραshyδάσκαλο και πρίγκιπα Τηλέ-μαχοshyμαθητή ως στοιχείο που διασφαλίζει τη δυναμική της αγωγής mdashθέ-τοντας σε εφαρμογή εντέλει μια παιδαγωγική αρχή που δεν απείχε πολύ από αυτήν που θα διατύπωνε λίγα χρόνια αργότερα ο Τζων Λοκmdash ο Φε-νελόν έφερε την ανανέωση στην παράδοση του laquoκατόπτρου ηγεμόνοςraquo που προσιδίαζε στη σοβαρή πολιτική πραγματεία

Το έργο γραμμένο σε πεζό λόγο υφαίνεται πάνω σε έναν πλούσιο διακει-μενικό καμβά η ονοματολογία του παραπέμπει άμεσα στην Οδύσσεια αλλά οφείλει περισσότερα στην Αινειάδα του Βιργιλίου ενώ η δομή του παιδα-γωγικού ταξιδιού βαδίζει στα χνάρια της Κύρου Παιδείας του Ξενοφώνταmiddot οι κοινωνίες του Σαλέντο και της Βετικής αρδεύονται από την πλατωνική ουτοπίαmiddot το νήμα της σοφιολογικής παράδοσης από τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης τον Εκκλησιαστή τον Σολομώντα τους Ψαλμούς τους Στωι-κούς ώς τον Σενέκα διανύει το κείμενο σε όλη του την έκταση Μέσα από το παιδαγωγικό και αρχαιόμυθο αφήγημα προϊόν μιας στέρεας κλασικής και χριστιανικής παιδείας ο Φενελόν διοχέτευε πνευματικές ιδέες θεο λογικές και πολιτικές θέσεις και ασκούσε κριτική με όπλο τη συγκαλυμμένη σάτιρα στον τρόπο διακυβέρνησης του Λουδοβίκου ΙΔ΄middot τούτο το τελευταίο άλλω-στε του στοίχισε ανάμεσα σε άλλους λόγους την απομάκρυνσή του από τα παιδαγωγικά του καθήκοντα Μαζί με το Politique tireacutee de lrsquoEacutecriture sainte του Bossuet θεωρείται το σημαντικότερο έργο πολιτικής θεω ρίας του με-γάλου γαλλικού αιώνα που γονιμοποίησε τη σκέψη του Μοντεσκιέ και του Ρουσσώ Κέρδισε πάραυτα μετά τη δημοσίευσή του (1699) την προσοχή πριγκίπων όπως ο Φρειδερίκος της Πρωσίας και ο Κάρολος ΙΒ΄ της Σουηshyδίας καθώς και του μεγάλου κοινού Σταδιοδρόμησε ως laquoέπος σε πεζόraquo που έφερνε την υπογραφή ενός ευυπόληπτου συγγραφέα και στοχαστή οπαδού των Νεοτέρων ως μυθιστόρημα ως παιδαγωγικό και αρχαιογνωστικό εγ-χειρίδιο ως συλλογή ηθικών και πολιτικών αξιωμάτων αλλά και ως διδα-κτικό εγχειρίδιο για τη διδασκαλία της γαλλικής ως μητρικής αλλά και ξένης γλώσσας Οι ελληνικές μεταφραστικές τύχες του Φενελόν από τις αρχές του 18ου ώς το τέλος του 19ου αιώνα συντονίστηκαν με το ευρύτε-ρο ευρωπαϊκό πλαίσιο τοποθετώντας στο επίκεντρο της προσοχής το Les aventures de Teacuteleacutemaque

Η πρώτη του ελληνική μετάφραση ήλθε στο φως λιγότερο από τριάντα χρόνια μετά τη δημοσίευση του γαλλικού πρωτοτύπου Εμφανίστηκε στο


φαναριώτικο ηγεμονικό περιβάλλον της Μολδοβλαχίας και πρέπει να ολο-κληρώθηκε ανάμεσα στα 1715 και 1725 Σύμφωνα με τη σελίδα τίτλου στο μοναδικό μεταγενέστερο χειρόγραφο αντίγραφο των αρχών του 19ου αιώ να που παραδίδει το πλήρες κείμενο3 η μετάφραση πραγματοποιήθηκε laquoκατrsquo επιταγήν του υψηλοτάτου και σοφωτάτου αυθέντου και ηγεμόνος πάσης Ουγγροβλαχίας και Μολδοβλαχίας κυρίου κυρίου Ιωάννου Νικολάου Αλε-ξάνδρου Βοεβόδα Μαυροκορδάτουraquo από τον γραμματέα και παιδαγωγό του γιου του Κωνσταντίνου Δημήτριο Προκοπίου τον Πάμπερη ο οποίος υπο-γράφει τη μετάφραση με την ιατρική του ιδιότητα4 Έχει τον τίτλο Αι Τύχαι Τηλεμάχου υιού του Οδυσσέως και συνοδεύεται από την αναφορά στο όνομα την περίοπτη ιδιότητα και τους τίτλους ευγενείας του συγγραφέα laquoπαρά Φραντζέσκου Σαλινιάκ Φενελόν διδασκάλου των υιών [sic] του βασιλέως της Φράντζας Αρχιεπισκόπου τε του Δουκάτου της Καμπρίας και Πρίγκι-πος του Ιμπερίουraquo Το κείμενο ακολουθεί τον χωρισμό σε δέκα κεφάλαια των πρώτων εκδόσεων και μεταφράσεωνmiddot κατrsquo αναλογία με το γαλλικό πρό-τυπο που διαδόθηκε πέρα από τους άμεσους αποδέκτες του πρέπει να γνώ-ρισε χειρόγραφη διακίνηση όπως πιστοποιείται από την αντιβολή με τα αποσπάσματα που διασώζουν δύο άλλα χειρόγραφα5 στα οποία κατά πάσα πιθανότητα θα πρέπει να προστεθεί και ένα τρίτο6

Στις εικασίες για την επιλογή του συγκεκριμένου αφηγήματος για να μεταφραστεί θα δίναμε προτεραιότητα στο υποσχόμενο ενδιαφέρον για τα νεαρά μέλη της ηγεμονικής οικογένειας επίδοξους διαδόχους των θρόνων της Μολδοβλαχίαςmiddot στην πολιτική και παιδαγωγική δηλαδή διάσταση του laquoκατόπτρου ηγεμόνοςraquo με μυθοπλαστικό επιπλέον περίβλημα Θα συγshyκαταλέγαμε πάντως και τις επαινετικές κρίσεις που συνόδευαν τη φήμη

3 Πρόκειται για το χφ αρ 359 της Μονής Λειμώνος Για μια σύντομη περιγραφή βλ Στέση Αθήνη laquoΗ πρώτη ελληνική μετάφραση του μυθιστορήματος Les aventures de Teacuteleacutemaque του Feacutenelonraquo Μικροφιλολογικά 20 (2006) 3-7 Ζητήματα του ξενόγλωσσου προτύπου (γαλλικού ή διάμεσου ιταλικού) θα διερευνηθούν στην έκδοση του χειρόγρα-φου αυτού μνημείου του λόγου που ετοιμάζω

4 Συντάκτης της Επιτετμημένης επαριθμήσεως των κατά τον παρελθόντα αιώνα λογίων Γραικών και περί τινων των εν τω νυν αιώνι ανθούντων (δημοσιεύτηκε στον ενδέκατο τόμο της Bibliothegraveque grecque του ελληνιστή J A Fabricius στο Αμβούργο το 1722) Μετέφρα-σε επίσης σε δημώδη γλώσσα τον Στεφανίτη και Ιχνηλάτη (1721) μια ανατολική εκδο-χή laquoκατόπτρου ηγεμόνοςraquo Βλ V Papahagi Dimitrie Procopiu Pamperi Moscopoleanul Βουκουρέστι 1937

5 Χφ αρ 358 Κωνσταντινούπολη Μετόχι του Παναγίου Τάφου Βιβλιοθήκη Μη-λεών

6 Χφ αρ 603 της Ρουμανικής Ακαδημίας προερχόμενο από τη μονή Βακαρεστίου όπου είχε καταλήξει μέρος της βιβλιοθήκης των Μαυροκορδάτων


του έργου για το ύφος τη γραφή και το περιεχόμενό του που θα είχαν υπο-πέσει στην αντίληψη των Μαυροκορδάτων Αρκετά χρήσιμα σε αυτή τη συνάφεια είναι τα σχόλια του Σκαρλάτου του μικρότερου γιου του Νικόshyλαου Μαυροκορδάτου στη γνωστή πολύτιμη επιστολή του (περ 1720) όπου αναφέρεται στις αναγνωστικές του εμπειρίες με βάση τον πλούτο της περί-φημης βιβλιο θήκης από laquoτα άπαντα του Φενελόν ο οποίος έχει και νοήμα-τα εύμορφα και φράσιν γλυκείαν και υψηλήνraquo ο Σκαρλάτος ξεχωρίζει laquoτο βι βλίον οπού κάμνει ταις οδοιπορίες του Τηλεμάχουraquo καθώς laquoφανερώνει πολλές πολιτικές όλες χριστιανικέςraquo7 Αυτές οι laquoχριστιανικές πολιτικέςraquo δηλαδή οι αρετές της ευσέβειας της μετάνοιας της ταπεινοφροσύνης μαζί με τη γενναιότητα τη σύνεση την κοινωνική δικαιοσύνη αλλά και τον φόβο του Θεού φαίνεται να συνιστούν τις βασικές υποχρεώσεις του έλλογου όντος στην πολιτική κοινωνία σύμφωνα με τον κώδικα συμπεριφοράς της πολι-τικής πραγματείας Περί Καθηκόντων του πατέρα του Νικόλαου Στη μετα-φραστική επιλογή ενδέχεται επιπλέον να συνηγόρησαν η σύνδεσή του με τη νεωτερικότητα mdashπρόκειται για εμβληματικό κείμενο στη διαμάχη Αρ-χαίων και Νεοτέρωνmdash η ειδολογική του ταυτότητα mdashας μη λησμονούμε ότι ο όρος laquoρομάντσοraquo ως δηλωτικό του μυθιστορήματος κάνει την πρώτη του εμφάνιση στα συμφραζόμενα της επιστολής του Σκαρλάτουmdash η ανα-δυόμενη προσοχή προς τη γαλλική γραμματεία όπως πιστοποιούν τίτλοι της βιβλιοθήκης των Μαυροκορδάτων και εντέλει υποκίνησαν την απόφα-ση για την πρώτη αυτή μεταφραστική δοκιμή καθώς και το ενδιαφέρον για νεωτερικές ιδέες περί αγωγής (στη βιβλιοθήκη απόκειται πρόσφατη γαλλι-κή μετάφραση της παιδαγωγικής πραγματείας του Τζων Λοκ)

Ωστόσο για την κατασκευή της ελληνικής εικόνας για τον laquoσυγγραφέα του Τηλεμάχουraquo ήταν αναγκαία η δυναμική της τυπογραφίας Το 1742 στη Βενετία είδε το φως η πρώτη έντυπη μετάφραση από το τυπογραφείο του Antonio Bortoli που ακολουθεί τη διαίρεση του κειμένου σε δέκα κεφάλαια προτάσσοντας επιπλέον στο καθένα σύνοψη8 Ο Ιταλός τυπογράφος ο οποίος είχε δώσει ήδη ένα δείγμα γραφής για την ανανέωση του παραδοσια-κού corpus του νεοελληνικού αναγνώσματος με την πρώτη έκδοση του Ερω-τόκριτου στα 1713 συνεκτιμώντας προφανώς την καλή εκδοτική τύχη των ιταλικών μεταφράσεων mdashαρκετές μάλιστα με τόπο έκδοσης τη Βενετίαmdash9

7 Για την παρουσία του ευαγγελικού λόγου στην πολιτική σκέψη του Φενελόν βλ FranccediloisshyXavier Cuche laquoFeacutenelon Une politique tireacutee de lrsquoEvangileraquo XVIIe siegravecle 206 ( JanviershyMars 2000) 73-95

8 Ακολουθεί δηλαδή τον χωρισμό των πρώτων γαλλικών εκδόσεων ώς το 1719 9 Από το 1702 ώς το 1741 καταγράφονται οκτώ ιταλικές εκδόσεις (μεταφράσεις σε

πεζό και επανεκδόσεις) πολλές έμμετρες διασκευές όπερες και μιμήσεις Βλ Gabriel


τόλμησε όχι μόνο να τυπώσει την πρώτη μετάφραση γαλλικού μυθιστορή-ματος laquoεις την απλουστέραν ελληνικήν γλώσσανraquo αλλά και να καταβάλει χρήματα προκειμένου να την εξασφαλίσει από τον μεταφραστή Ο τελευ-ταίος laquoκαλός ησκημένος και εις άλλας γλώσσας και εις την γαλλικήνraquo που εμφανιζόταν με το αρχικώνυμο ΑΣ πιστεύεται ότι είναι ο Κεφαλλονίτης λόγιος νομικός φιλόλογος και παλαιογράφος Αθανάσιος Σκιαδάς ο οποίος είχε πραγματοποιήσει το πρώτο ενυπόγραφο βήμα του στον εκδοτικό χώ-ρο της Βενετίας με το έργο Γένος ήθος κίνδυνοι και κατορθώματα Πέτρου του πρώτου πατρός πατρίδος αυτοκράτορος πάσης Ρωσσίας (Βενετία 1737)10 Η δίτομη έκδοση του Τύχαι Τηλεμάχου υιού του Οδυσσέως11 αφιερώθηκε σε πρόσωπο της λογιοσύνης (Αθανάσιο Καραϊωάννη) και απευθυνόταν στον laquoφίλτατον αναγνώστηνraquo χωρίς ηλικιακή διάκριση Στην προσφώνηση του εκδότη υπογραμμίζεται η πλούσια μεταφραστική τύχη που γνώρισε το έργο σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες και τα laquoμύρια εγκώμιαraquo με τα οποία έγινε δεκτό από τους αναγνώστες laquoθαυμάζοντες την σοφίαν του συγγραφέως και το κοινόν από της αναγνώσεως τούτου όφελοςraquo Βρισκόμαστε μπροστά στα επιχειρήματα που θα συνοδεύσουν κάθε σχεδόν μεταφραστική δια δικασία νεωτερικού ευρωπαϊκού έργου μέσα στα επόμενα χρόνια από τα οποία δεν θα μπορούσε να παραλειφθεί ο επιδιωκόμενος στόχος του εγχειρήματος laquoπρος διδασκαλίαν και μάθησινraquo Ανάμεσα στα άφθονα βιογραφικά στοιχεία για τον laquoιερώτατονraquo και laquoσοφώτατονraquo συγγραφέα περιλαμβάνεται η ανα-φορά στα εκκλησιαστικά του αξιώματα στους τίτλους ευγε νείας (laquoαρχιεπί-σκοπος και δούκας του Καμβραί πρίγκιπας της Δυτικής Αυτοκρατο ρίαςraquo) και στην επιλογή του ως διδασκάλου των εγγονών του Λουδοβίκου ΙΔ΄ Η έκδοση συστηνόμενη ως laquoη συνέχεια της τετάρτης βίβλου της Οδυσσείας του Ομήρουraquo αφήνει να διαφανούν οι προσδοκίες του τυπογράφου για μια καλή εμπορική τύχη Ωστόσο φαίνεται ότι ώς το 1791 τα αποθέματα δεν είχαν εξαντληθεί αφού σε αποστολή βιβλίων από το Μπρασόβ της Τραν-συλβανίας προς το Ιάσι ανάμεσα σε θρησκευτικά και χρηστικά βιβλία αλλά και τη Νέα Χαλιμά συμπεριλαμβάνονταν δέκα αντίτυπα του Τηλεμάχου12 Ως αντιστάθμισμα όμως για την εμπορική του αποτυχία το εγχείρημα του

Maugin Documenti bibliografici e critici per la storia della fortuna del Feacutenelon in Italia Παρίσι 1910 σ 30-61 και Anna Luigia Villani laquoIl Telemaco di Feacutenelon nelle biblioteche universitagrave e istituti drsquoistruzione religiosi a Roma Strumento pedagogicoshylinguistico suppor-to per una formazione morale e culturale o oggetto di una disputa teologicaraquo Documents pour lrsquohistoire du franccedilais langue eacutetrangegravere ou seconde http dhflesrevuesorg 1914211

10 Βλ Πασχάλης Μ Κιτρομηλίδης Νεοελληνικός Διαφωτισμός μετάφραση Στέλλα Νικολούδη Αθήνα 1996 σ 36

11 Στον δεύτερο τόμο ο τίτλος Των συμβάντων του Τηλεμάχου υιού του Οδυσσέως12 Βλ Athanasios E Karathanasis laquoLa Compagnie helleacutenique de Brasovraquo LrsquoHelleacuteni-


Bortoli κέρδισε τον έπαινο της λογιοσύνης Εισέπραξε τα λιγοστά καλά λό-για που βρήκε να πει ο Αδαμάντιος Κοραής στα 1803 στην Εταιρεία των Αν-θρωποτηρητών για τη συμβολή των βενετικών τυπογραφείων στην πρόοδο της παιδείας laquoCrsquoest par un heureux hasard que nous avons ducirc agrave ces presses [Venise] la traduction du Teacuteleacutemaque de lrsquoimmortel archevecircque de Cambrairaquo13 Λίγα χρόνια αργότερα ο Κωνσταντίνος Μ Κούμας θα αντέκρουε μέσω του Ερμή του Λογίου τις γλωσσικές απόψεις των αρχαϊστών μέσα από το ίδιο παράδειγμα laquoΤην ύπαρξιν της γλώσσης του γένους μαρτυρούσιν όχι μόνον όλοι οι κατά το παρόν ζώντες και λαλούντες αυτήν Γραικοίmiddot αλλά και πολλά διrsquo αυτής συγγραφέντα βιβλία κατά την παρελθούσαν εκατονταετηρίδαmiddot αι διδαχαί του Μηνιάτουmiddot η πρώτη μετάφρασις των τυχών του Τηλεμάχουraquo14

Η έλευση του νέου αιώνα θα υποδεχτεί μια νέα μετάφραση του Les aven-tures de Teacuteleacutemaque που θα προτείνει μια διαφορετική ανάγνωση δίνοντας έμφαση στην αρχαιόθεμη διάσταση και την ιδεολογική της εκμετάλλευση Πρόκειται για τη δίτομη και πάλι μετάφραση Τύχαι Τηλεμάχου υιού του Οδυσσέως που δημοσιεύτηκε στη Βούδα το 1801 από το τυπογραφείο του Βασιλικού Πανδιδακτηρίου Ο μεταφραστής Δημήτριος Παναγιώτου Γο-βδελάς (1780-1831)15 γεννημένος στη Ραψάνη της Θεσσαλίας πριν 21 χρό-νια ολοκλήρωνε τότε τις σπουδές φιλοσοφίας μαθηματικών και φυσικών επιστημών στην Ακαδημία της Πέστης θα αναγορευόταν την επόμενη χρο-νιά laquoΔόκτωρ των Ελευθέρων Τεχνών και της Φιλοσοφίαςraquo και ετοιμαζόταν να αναλάβει διδακτική θέση Η έκδοση που πραγματοποιήθηκε laquoδαπάνῃ φιλελλήνωνraquo φρόντισε να προβάλει ήδη από τη δεύτερη σελίδα το αρχαιοshyπρεπές της ένδυμα παραθέτοντας στίχους προς τους νέους από τον Μέγα Βασίλειο και από τα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη Αφιερώθηκε στον ηγεμόνα της Μολδοβλαχίας Αλέξανδρο Υψηλάντη προς τον οποίο ο μετα-φραστής απήυθυνε σε αρχαΐζουσα γλώσσα εκτενές εγκώμιο σε πεζό λόγο και σαπφικό στιχούργημα16

sme en Transylvanie Lrsquoactiviteacute culturelle nationale et religieuse des compagnies commer-ciales helleacuteniques de Sibiu et de Braşov aux XVIII-XIX siegravecles Θεσσαλονίκη 1989 σ 162

13 Coray Meacutemoire sur lrsquoeacutetat actuel de la civilisation dans la Gregravece lu agrave la Socieacuteteacute des Observateurs de lrsquohomme le 16 Nivocircse an XI (6 Janvier 1803) σ 9-10

14 Βλ Κ Μ Κούμας laquoΔιατριβή εις κατηγορίας τινάς της του Δούκα Αργούςraquo Ερμής ο Λόγιος 3 (1813) 288

15 Βλ Διον Βαλαής laquoΟ λόγιος Δημήτριος Γοβδελάςraquo ΕΕΦΣΠΘ-Τμήμα Θεολογίας 2 (1991-92) 205-226

16 Βλ Τύχαι Τηλεμάχου Βούδα 1801 σ iiishyx


Ο εκτενής πρόλογος17 σε γλώσσα αρχαΐζουσα και αυτός απέβλεπε προς μια συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα laquoΕλλήνων τοις παισί τοις φιλοΐστορ-σινraquo και ξεκινούσε με την εγκωμιαστική απαρίθμηση των επιτευγμάτων των σοφών της ελληνικής αρχαιότητας για να καταλήξει στο ότι προσέφερε laquoμίαν των εννέα Ελικωνιάδωνraquo Συνέδεε το laquoσύγγραμμαraquo (ο κοραϊκός όρος laquoμυθιστορίαraquo θα διατυπωνόταν δημόσια το 1804) με τις ομηρικές απαρχές του τόνιζε τις οφειλές του laquoσοφούraquo συγγραφέα στην αρχαιοελληνική παρα-καταθήκη mdashlaquoηκολούθησε και ησπάσθη τα παλαιά ίχνη των προπατόρων μαςraquomdash την οποία επιπλέον αξιοποίησε για τη διδασκαλία ενός ξεχωρι-στού μαθητή του Γάλλου πρίγκιπα Οι Μούσες λοιπόν επέστρεφαν στον τόπο που γεννήθηκαν με γαλλικό και επίσημο διαβατήριο και μέσω της μετάφρασης ανακτούσαν την ελληνική ιθαγένεια Η υπενθύμιση των μετα-φράσεων στα λατινικά ιταλικά αγγλικά γερμανικά ουγγρικά και ιλλυρι-κά αλλά και οι έμμετρες αποδόσεις συνηγορούσαν για το κοινωφελές και δημοφιλές του πονήματος το οποίο παρά το μυθολογικό του περίβλημα πε-ριέχει αλήθειες σύμφωνα με τον κλασικό ορισμό του Ερμογένη laquoΟ μύθος κατά τον Προγυμναστήν εστί λόγος ψευδής εικονίζων αλήθειανmiddot όθεν διά να φανερώσει ο συγγραφεύς χαριέντως το βουλόμενον ηθέλησε να το ενδύ-σει με το γλαφυρόν ιμάτιον της Μυθολογίαςraquo

Οι υψηλές έννοιες του μυθιστορήματος κατά την κρίση του Γοβδελά απαιτούσαν υψηλή έκφραση άρα η επιλογή της αρχαΐζουσας γλώσσας έμοιαζε μονόδρομος laquoόσον και αν ήθελεν είναι το νόημα λαμπρόν και με-γαλοπρεπές όσον αγχίνουν όσον επέραστον αχρειούται όμως διά μιας ασυνδέτου και αναρμόστου φράσεωςmiddot ύψος νοημάτων πλάσματα ποιητι-κά φράσις ρητορική είναι το ουδέν χυδαϊστί προφερόμεναraquo Προκειμένου laquoπρος το κομψόν και χαρίεν [hellip] να γένει το πόνημα και εντελέςraquo καταβλή-θηκαν laquoπόνοιraquo και laquoιδρώτεςraquo και απαιτήθηκε συστηματική μελέτη της βι-βλιογραφίας στη Βασιλική βιβλιοθήκη του τόπου σπουδώνmiddot η δημοσίευση μέσα στην έκδοση τιμητικών επιγραμμάτων προς το πρόσωπο του μετα-φραστή συνθεμένα για την περίσταση προκατέβαλλαν τον αναγνώστη να αποδεχτεί αναντίρρητα το επίμοχθο του εγχειρήματος18

Ο Γοβδελάς εστίασε στον μυθολογικό πλούτο του έργου και τον εκμεταλ-λεύτηκε εξαντλητικά εμπλουτίζοντάς τον με εκτενέστατες υποσημειώ σεις για πρόσωπα και τοπωνύμια19 Εκτός από τις υποσημειώσεις που συνάντη-

17 Τύχαι Τηλεμάχου όπ σ xishyxix18 Όπ σ xx19 Για τις εκδόσεις που ανταποκρίνονταν στο ενδιαφέρον για τη μυθολογία βλ

Χ Λ Καράογλου laquoΠροεπαναστατικές μυθολογίεςraquo Σημείο 1 (1992) 23-35 [= Δήμητρα Μήττα Απολογία για τον Μύθο Θεσσαλονίκη 1997 σ 209-223]


σε στο ξενόγλωσσο πρότυπό του mdashτις οποίες μετέφρασεmdash πρόσθεσε και δικές του (laquoπλήστοις σημειώμασιν επηυξήθησανraquo) αποθησαυρισμένες από ποικίλες πηγές (κυρίως αρχαίες ελληνικές και λατινικές αλλά και νεότερες ευρωπαϊκές) που τις παρέθεσε με αλφαβητική σειρά στο τέλος του πρώ-του τόμου εξασφαλίζοντας στο εγχείρημα επιστημονική εγκυρότητα Το κείμενο ακολουθεί τον χωρισμό σε 24 κεφάλαια (βιβλία)20 στα οποία προ-τάσσεται σύνοψη Στην έκδοση συμπεριλήφθηκαν 23 υποτιτλισμένες ξυλο-γραφίες αντλημένες από γαλλικές ή άλλες ευρωπαϊκές εκδόσεις του 18ου αιώνα21 Η παρουσία εικονογράφησης μαζί με όλον αυτό τον παρακειμενι-κό πλούτο (αφιερώσεις εγκώμια πρόλογος υποσημειώσεις βιβλιο γραφία ευρετήριο ονομάτων κά) σε συνδυασμό με τον laquoσυλλογικό (φιλελληνικό) μαικηνισμόraquo που εξασφάλισε την υλοποίηση προσδίδουν στην έκδοση τα χαρακτηριστικά του λόγιου και συνάμα διδακτικού και ωφέλιμου βιβλίου του Διαφωτισμού Μια μαρτυρία Γάλλου περιηγητή στην Κρήτη στα 1812-1813 που έχει αναδείξει ο Αλέξης Πολίτης είναι αρκετά διαφωτιστική για τα κίνητρα που υποκίνησαν τον Γοβδελά στη χειραγώγηση της μετάφρα-σης προς την κατεύθυνση του μυθολογικού και αρχαιογνωστικού εγχειριshyδίου αλλά και για την αποτελεσματικότητα του εγχειρήματος

είδα στα χέρια ενός λογιότατου μια μετάφραση του Τηλεμάχου μας από την οποία ανέγνωθε σrsquo όποιον συναντούσε κάμποσα αποσπάσματα με ύφος όσο γί-νεται πιο σχολαστικό και εμφατικό Παρά την τεράστια φήμη της σοφίας του αυτός ο λογιότατος δεν είχε ωστόσο καμία γνώση ούτε της μυθολο γίας ούτε της ιστορίας αγνοούσε ώς και τα ονόματα των θεών ή των αρχαίων ηρώων της πα-τρίδας του22

Η μετάφραση του Γοβδελά πρέπει να στάθηκε ευπώλητη και τα αντίτυ-πά της να εξαντλήθηκαν γρήγοραmiddot δύο χρόνια αργότερα (1803) κυκλοφόρη-σε δεύτερη έκδοση στη Βενετία με τη χρηματοδότηση ενός εμπόρου αυτή τη φορά του Ευστάθιου Μίτζη χωρίς την άδεια του μεταφραστή Σύντομα

20 Διαίρεση που τηρούν οι γαλλικές εκδόσεις από το 1717 κε21 Οι εικονογραφήσεις μολονότι αντιπροσωπεύουν ένα πολύτιμο τεκμήριο για την

ευρωπαϊκή πρόσληψη του μυθιστορήματος παραμένουν αναξιοποίητο θέμα της έρευ-νας Βλ Volker Kapp laquoLes illustrations des eacuteditions du Teacuteleacutemaqueraquo στον τόμο Feacutenelon Mystique et Politique (1699-1999) Actes du colloque international de Strasbourg pour le troi-siegraveme centenaire de la publication du Teacuteleacutemaque et de la condamnation des Maximes des Saints όπ σ 287-303

22 Το απόσπασμα από το Voyage agrave Smyrne τ 1 Παρίσι 1817 σ 140-141 του Γάλλου περιηγητή Tancoignemiddot βλ Αλέξης Πολίτης laquoΑρχαιόθεμα μυθιστορήματα 1790-1900 Και πάλι το βάρος της αρχαίας κληρονομιάςraquo στον τόμο Η πρόσληψη της αρχαιότητας στο βυζαντινό και νεοελληνικό μυθιστόρημα επιμ Στέφανος Κακλαμάνης ndash Μιχαήλ Πα-σχάλης Αθήνα 2005 σ 132


έγινε και αυτή δυσεύρετη τουλάχιστον στο περιβάλλον του Παρισιού αν κρί-νουμε από το αίτημα του Αδαμάντιου Κοραή στα 1805 προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου laquoεπεθύμουν να έχω [hellip] την νέαν μετάφρασιν του Τηλεμάχουraquo23 αλλά και την υψηλή τιμή στην οποία laquoκτυπήθηκεraquo σε δημοπρασία το αντίτυ-πο της βιβλιοθήκης του φίλου του ελληνιστή Gaspar drsquoAnsse de Villoison το 180624 Η μετάφραση πραγματοποίησε μια νέα έκδοση στη Βενετία το 1830 αναθεωρημένη από τον Χιώτη Αντώνιο Πατεράκη Μια τέταρτη έκδοση εμ-φανίστηκε ύστερα από 36 χρόνια στην Αθήνα για την οποία θα γίνει περισσό-τερος λόγος στη συνέχεια Η πρώτη δεκαετία μετά την ίδρυση του ελλαδικού κράτους επιχειρώντας έναν πρώτο απολογισμό για την κληρονομιά του πρό-σφατου παρελθόντος στον τομέα της παιδείας τοποθέτησε τη μετάφραση ανάμεσα στα έργα που είχαν συμβάλει στην πρόοδο των επιστημών25

Ωστόσο στη διάρκεια της προεπαναστατικής εικοσαετίας η μετάφραση του Γοβδελά δεν κράτησε το αποκλειστικό μονοπώλιο για την επαφή με το πλασματικό αφήγημα του Φενελόν και τη μεταφραστική ή αναγνωστική του διαχείριση Φαίνεται ότι υπήρξαν αναγνώστες που πρόσεξαν άλλες πτυ-χές του κειμένου εκτός από την αρχαιογνωστική οι οποίοι ενδεχομένως να το είχαν διαβάσει στο γαλλικό του πρωτότυπο Λόγου χάριν στο τετράτομο έργο Ερμής ο Κερδῴος ήτοι Εμπορική Εγκυκλοπαιδεία του Νικόλαου Παπα-δόπουλου (Βενετία 1815-1817) σε μια ενότητα που εξετάζει το laquoΠότερον ωφελεί το Εμπόριον εις τον ανθρώπινον βίον ή βλάπτειraquo ο συγγρα φέας για να τεκμηριώσει τις θέσεις του εκθέτει laquoτην περί του εμπορίου γλαφυ-ρωτάτην και φιλοσοφικωτάτην έκφρασιν του περιφήμου συγγραφέως των Τυχών του Τηλεμάχου επαινούντος τας αρετάς των πατέρων του εμπορίου Φοινίκωνraquo παραθέτοντας σε δική του μετάφραση απόσπασμα από το τρίτο βιβλίο26 Επίσης μια υποψιασμένη αναγνώστρια η Ευανθία Καΐρη σε επι-

23 Προς Αλέξανδρον Βασιλείου (Wien 2951805) Αδαμάντιος Κοραής Αλλη λο-γραφία επιμ Κ Θ Δημαράς Άλκης Αγγέλου Αικ Κουμαριανού Εμμ Ν Φραγκίσκος τ 2 (1799-1809) Αθήνα 1966 σ 270

24 Σύμφωνα με τον Fleury Leacutecluse ο οποίος είχε εξασφαλίσει από ένα αντίτυπο της κάθε έκδοσης ο Γάλλος βιβλιοθηκάριος της αυτοκρατορικής βιβλιοθήκης δεν κατάφερε να το αποκτήσει προσφέροντας 80 γαλλικά φράγκα Βλ Βιβλιολογικό Εργαστήρι laquoΦί-λιππος Ηλιούraquo Διά του γένους τον φωτισμόν Αγγελίες προεπαναστατικών εντύπων (1734-1821) Από τα κατάλοιπα του Φίλιππου Ηλιού επιμ Πόπη Πολέμη με τη συνεργασία της Άννας Ματθαίου και της Ειρήνης Ριζάκη Αθήνα 2008 σ 161 σημ 1[2]

25 laquoΦιλολογία Περί της συγχρόνου Ελληνικής φιλολογίαςraquo Ανθολογία των κοι νω-φελών γνώσεων 16 (Αύγ 1838) 244

26 Βλ Τριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (εισαγωγή ndash επιμέλεια) Νικόλαος Παπαδόπου-λος Ερμής ο Κερδῴος ήτοι Εμπορική Εγκυκλοπαιδεία τ Α΄shyΔ΄ Αθήνα 1989 (φωτομηχανι-κή ανατύπωση) τ Α σ 11-12


στολή του 1827 από τη Σύρο εκφράζοντας τους προβληματισμούς της για την κοινωνικοπολιτική επικαιρότητα επικαλείται την ουτοπική κοινωνία του Σαλέντου για να την προβάλει ως παράδειγμα δημοκρατικής διοίκησης

Αδημονώ διότι κινδυνεύουν να σβήσουν όλα όλων των Κυδωνιατομοσχονησιωshyτών τα δικαιώματα Αλλrsquo όσον αδημονώ τόσον και απορώmiddot δεν ηξεύρω τι εις τέλος αποκρίνονται οι διαφιλονικούντες το ζήτημά μαςmiddot αν ήσαν Μέντορες (ως πρέπει να είναι οι διοικηταί όλων των πολιτειών και μάλιστα των νεοσυστά-των) ήθελον διατάξει τα της αναγεννωμένης Ελλάδος συμφέροντα ως ο πα-ρά του Φενελώνος εξιστορούμενος Μέντωρ διέταξε τα του Σαλέντου επιφέρων την ευτυχίαν και διαμοιράζων εξίσου τα δικαιώματα και εις της κατωτάτης τά-ξεως τους πολίτας27

Δεν έλειψαν επίσης οι μεταφραστικές απόπειρες σε έμμετρη μορφή υπο-κινημένες προφανώς από αντίστοιχες αποδόσεις του μυθιστορήματος στα ιταλικά ή τα λατινικά Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος είχε καταπιαστεί με την έμμετρη μετάφρασή του σε ηρωικό εξάμετρο γύρω στα 1807 χάρη στην οποία σύγχρονοί του όπως ο Γρηγόριος Κωνσταντάς τον προσφώνησαν laquoστιχουργό του Τηλεμάχουraquomiddot28 η μετάφραση αυτή κάηκε στην πυρκαγιά του Φιλολογικού Γυμνασίου της Σμύρνης το 1818 Δεν θα αποκλείαμε πάνshyτως ότι για τη στιχοποίηση του κειμένου υποκινήθηκε και από το αμφίθυμο της ειδολογικής του ένταξης ανάμεσα στην ποίηση και την πρόζα Χαρα-κτηριστικά είναι τα σχόλια του Οικονόμου στο ποιητολογικό του εγχειρίδιο Γραμματικών βιβλία Δ΄ (Βιέννη 1817) που συνδυάζουν πληροφορίες και κρί-σεις από τον Blair και τον La Harpe29

Την πλάνην του ομηρικού Τηλεμάχου εμιμήθη και ο Γαλάτης Φενελών εις την καθrsquo ημάς υπό του σοφού Γοβδελά μεταφρασμένην πεζήν Εποποιίαν Αλλrsquo η μίμησις του γλαφυρωτάτου Φενελών ευτύχησεν εις μέρη τινά να υπερβεί το πρωτότυπον Η εις Άδου μάλιστα κάθοδος του Τηλεμάχου διαγράφεται με ζωηshyρότατα χρώματα της Μυθολογίας και της αληθούς θρησκείας την λάμψιν Η ζω-γραφία της ευδαιμονίας των δικαίων είναι θελκτικωτάτη Καθόλου δε τα πρώτα εξ βιβλία είναι επικώτατα Των υστέρων δώδεκα βιβλίων η διήγησις αποβαίνει πληκτική και νεναρκωμένη διά τα συχνά της Πολιτικής αξιώματα και τας πυ-κνάς του Μέντορος ηθικολογίας αι οποίαι χαλώσι τον τόνον του Ποιήματος30

27 laquoΠρος άδηλονraquo Δεκέμβριος 1827middot βλ Δημήτριος Ι Πολέμης Αλληλογραφία Θεο-φίλου Καΐρη Μέρος δεύτερον Επιστολαί Ευανθίας Καΐρη 1814-1866 Άνδρος 1997 σ 88

28 Βλ Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων Αλληλογραφία επιμέλεια Κώστας Λάππας και Ρόδη Σταμούλη τ 1 1802-1817 Αθήνα 1989 σ 56

29 Βλ Γιάννης Ξούριας Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων Το φιλολογικό έργο Η θεωρία των laquoΓραμματικών Τεχνώνraquo Αθήνα 2007 σ 288-289

30 Βλ Γραμματικών ή εγκυκλίων παιδευμάτων βιβλία Δ Βιέννη 1817 σ 262 σημ α


Μια άλλη μετάφραση επίσης σε εξάμετρο αλλά στην αρχαία ελληνική προσγραφόμενη σε Γάλλο ελληνιστή την γνωρίζουμε από μικρό απόσπα-σμα που δημοσίευσε ο Ερμής ο Λόγιος το 181931

Ιδιαίτερα φιλόξενη για το Les aventures de Teacuteleacutemaque32 αναδείχτηκε η δε-καετία του 1860 με τέσσερις εκδόσεις τη δημοσίευση το 1864 για τέταρτη και τελευταία φορά της μετάφρασης του Γοβδελά στη Βενετία την εμφάνιση μιας νέας μετάφρασης στην Αθήνα μέσα στην ίδια χρονιά που πραγματοποί-ησε τον επόμενο χρόνο (1865) δεύτερη έκδοση καθώς και μιας συναγωγής με γνωμικά αντλημένα από το αφήγημα (1866) Η ανανέωση του ενδιαφέροντος θα μπορούσε να ερμηνευτεί στο πλαίσιο των ζυμώσεων που σημειώ θηκαν από τις αρχές της έβδομης αυτής δεκαετίας του 19ου αιώνα τις αντιρομανshyτικές αντιδράσεις που υποκίνησαν μεταξύ άλλων τη στροφή προς τον κλα-σικισμό και τα αρχαιόθεμα έργα33 τις επικρίσεις για το γαλλικό κυρίως μυθιστόρημα που απέβλεπε αποκλειστικά στο τερπνό τα αιτήματα για προ-σεκτικότερες μεταφραστικές επιλογές και ποιοτική αναβάθμιση των μετα-φράσεων που ενθάρρυναν τις αναμεταφράσεις34 Μέσα στα συμφραζόμενα αυτά είχε αναδυθεί η μετάφραση του Οδοιπορικού (1860) του Chateaubriand35 στον πρόλογο της οποίας ο Ροΐδης κάνοντας λόγο για τις ποιοτικότερες με-ταφραστικές επιλογές laquoεπί των οικτρών της δουλείας χρόνωνraquo σε σύγκριση με εκείνες των συγχρόνων του συμπεριλάμβανε ανάμεσα στα παραδείγματα που laquoτοσαύτης ηξιώθησαν υποδοχής ώστε είναι προ πολλού εξηντλημέναraquo το Τύχαι Τηλεμάχουmiddot36 λίγα χρόνια αργότερα θα επαναλάμβανε τη θετική του κρίση για το έργο εστιάζοντας στη laquoφιλελληνικήraquo του διάσταση (είχε κατα-στήσει laquoπασίγνωστον και φαεινήν [hellip] την ηρωικήν Ελλάδαraquo)37

31 Βλ Ερμής ο Λόγιος 9 (1819) 78432 Έχει ενδιαφέρον να προσθέσουμε ότι στη γραμματεία αφετηρίας το έργο είχε

αρχίσει να φθίνει από την πλευρά της λογιοσύνηςmiddot βλ Freacutedeacuteric Gesse laquoFeacutenelon au XIXe siegravecle De J Joubert agrave G Brunoraquo στον τόμο Feacutenelon Mystique et Politique (1699-1999) όπ σ 549-566

33 Βλ Panayotis Moullas laquoLe neacuteoshyclassicisme bat son plein (1862-1867)raquo Les concours poeacutetiques de lrsquoUniversiteacute drsquoAthegravenes 1851-1877 Αθήνα 1989 σ 167-237middot βλ επίσης Αθηνά Γεωργαντά Εμμανουήλ Ροΐδης Η πορεία προς την Πάπισσα Ιωάννα Αθήνα 1993 σ 223

34 Βλ Φίλιππος Παππάς Ο διάλογος της ελληνικής με τις ξένες λογοτεχνίες μέσω των μεταφράσεων (1830-1909) Ρέθυμνο 2012 σ 59-64 (διδακτορική διατριβή)

35 Βλ Γεωργαντά Εμμανουήλ Ροΐδης όπ σ 146-15436 Βλ Εμμανουήλ Ροΐδης Άπαντα φιλολογική επιμέλεια Άλκης Αγγέλου Αθήνα

1978 τ 1 σ 2437 laquoΤοις εντευξομένοιςraquo Η Πάπισσα Ιωάννα Μεσαιωνική Μελέτη Εμμανουήλ

Ροΐδης Άπαντα τ 1 σ 70


Η πρωτοβουλία της νέας μετάφρασης με τον τίτλο Τύχαι του Τηλεμά-χου υιού του Οδυσσέως ανήκε στον Κωνσταντίνο Σταματιάδη καθηγητή της γαλλικής στο Γυμνάσιο της Τρίπολης Πρόκειται για μια συνειδητή αναμε-τάφραση που πληρούσε πολλούς από τους λόγους που αιτιολογούν σύμφωνα με τις σύγχρονες μεταφραστικές θεωρίες την εμφάνισή της38 Στόχος ήταν να τερματιστεί η επί 60 και πλέον χρόνια χειραγώγηση του μυθιστορήμα-τος για τις ανάγκες της αρχαιομάθειας να επανενταχθεί στο λογοτεχνικό σύστημα ελαφρυμένο από τις μυθολογικές πληροφορίες καθώς κατά την κρίση του μεταφραστή η περιοχή αυτή καλυπτόταν πλέον από αντίστοιχα εγχειρίδια Ο Σταματιάδης γνώριζε καλά το μεταφραστικό παρελθόν είχε πληροφορηθεί για τη χαμένη έμμετρη μετάφραση του Κωνσταντίνου Οικο-νόμου39 είχε αποθησαυρίσει το έμμετρο απόσπασμα του Γάλλου ελληνιστή στο περιοδικό Ερμής ο Λόγιος το οποίο αναδημοσίευσεmiddot είναι αναμενόμενο ότι είχε διαβάσει προσεκτικά τη μετάφραση του Γοβδελά όπως φαίνεται άλλωστε από τα περικειμενικά σχόλια την οποία έκρινε γλωσσικά laquoαπηρ-χαιωμένηraquo και laquoεσφαλμένηraquo στην απόδοση βασικών εννοιών και ονομάτων Η νέα μετάφραση βασίστηκε σε διαφορετική γαλλική έκδοση του πρωτοτύ-που που ακολουθούσε τη διαίρεση σε 18 βιβλία

Στον δεκαπεντασέλιδο πρόλογο εκτός από βιογραφικά στοιχεία για τον Φενελόν ο Σταματιάδης παρέθετε τη συγγραφική και εκδοτική ιστορία του κειμένου αναφερόταν στη θετική επίδραση που είχε ασκήσει στον δελφίνο εμμένοντας με τη σειρά του στην παιδαγωγική του χρησιμότητα στη δυ-σαρέσκεια που προκάλεσε λόγω της συγκαλυμμένης κριτικής στη βασιλεία του Λουδοβίκουmiddot τόνιζε επιπλέον την ηθικοπολιτική του διάσταση όπως και τις χριστιανικές ιδέες που το διέπουν Δεν παρέλειψε επίσης να με-ταφέρει επιχειρήματα από τη συζήτηση που είχε ξεκινήσει στις αρχές του 18ου αιώνα και συνόδευε από τότε τις περισσότερες γαλλικές εκδόσεις όπως και τις μεταφράσεις σε ευρωπαϊκές γλώσσες σχετικά με την ειδολογική του ταυτότητα τον χαρακτηρισμό του ως laquoέπος σε πρόζαraquo Ο ίδιος πά-ντως χρησιμοποίησε τους όρους laquoμυθιστορίαraquo ή laquoμυθιστόρημαraquo Επισή-μανε τις λογοτεχνικές οφειλές του έργου στον Όμηρο αλλά και τον Βιργίλιο και παρέθεσε στοιχεία για την κριτική του πρόσληψη από τη γαλλική δια-νόηση τον Νικολά Μπουαλώ (Nicolas Boileau) τον Βολταίρο ή τον Βιλμαίν

38 Βλ τις απόψεις του Lawrence Venuti στο Μαρία Παπαδήμα Τα πολλαπλά κάτο-πτρα της μετάφρασης Αθήνα 2012 σ 23

39 Ο Σταματιάδης πρέπει να άντλησε την πληροφορία από τον πρώτο βιογράφο του Οικονόμου Κωνσταντίνο Σιβίνη στον επικήδειο που εξέδωσε το 1857 τη χρονιά του θανάτου τουmiddot Υπόμνημα αυτοσχέδιον περί του αιδεσιμωτάτου πρεσβυτέρου και Οικονόμου Κωνσταντίνου του εξ Οικονόμων Τεργέστη 1857 σ 8 Ευχαριστώ και από τη θέση αυτή τον Γιάννη Ξούρια για την πληροφορία


(Villemain) που το είχε παραλληλίσει με την Κυροπαιδεία και το είχε συν-δέσει με την πλατωνική φιλοσοφία κά Έκανε λεπτομερείς αναφορές στο ευρύτερο έργο του Φενελόν πνευματικό και θρησκευτικό στις έριδες που ανέκυψαν με τον πρώην φίλο και μετέπειτα αντίπαλο Bossuet στη φιλία του με τη Mme Guyon και την παπική καταδίκη των Maximes des saints Δύο αθηναϊκά περιοδικά η Χρυσαλλίς40 και η Μέλισσα των Αθηνών41 χαιρέτισαν την έκδοση της μετάφρασης και επαίνεσαν την laquoκαθα ρεύουσανraquo και laquoεύλη-πτονraquo γλώσσα της Το Τύχαι του Τηλεμάχου θα πραγματοποιήσει μια τρίτη και τελευταία αθηναϊκή επανέκδοση το 1883

Μια ανάλογη ανακαινιστική διάθεση υποκίνησε τη δημοσίευση το 1866 στην Αθήνα του έργου Γνωμικά ηθικά και πολιτικά περί καθηκόντων του βασι-λέως συλλεχθέντα [hellip] εκ του Τηλεμάχουmiddot έκδοση αφετηρίας ήταν το εράνι-σμα Maximes morales et politiques tireacutees de Teacuteleacutemaque sur la science des rois et le bonheur des peuples που είχε εκπονήσει ο δωδεκάχρονος δελφίνος Louis Auguste ο μετέπειτα Λουδοβίκος ΙΣΤ΄ Το γαλλικό πρωτότυπο είχε τυπω-θεί το 1766 στο βασιλικό τυπογραφείο της Βαστίλλης σε 25 μόνο αντίτυπα που είχαν διανεμηθεί αποκλειστικά στα μέλη της βασιλικής αυλής ως δώ-ρο του πρίγκιπαmiddot στη βιβλιαγορά εμφανίστηκε αρκετά αργότερα (Λονδίνο και Αμβούργο 1799 Παρίσι 1814) Μετάφραση της συναγωγής αυτής είχε δημοσιεύσει ο Γοβδελάς το 1816 στο πλαίσιο ενός εκδοτικού του σχε δίου για τη διδασκαλία της γαλλικής για το οποίο θα γίνει λόγος παρακάτω Οι ανώνυμοι αναμεταφραστές του 1866 στον εκτενή τους πρόλογο δήλω-ναν ότι πείστηκαν να επιχειρήσουν laquoνέαν εξ υπαρχήςraquo μετάφραση προς χά-ριν laquoτων περιέργων και φιλαναγνωστώνraquo παρακινούμενοι από φίλους που έκριναν laquoπλημμελήraquo τη μετάφραση του Γοβδελά μολονότι το απάνθισμα laquoπρο πολλών χρόνων ελησμονήθη διότι παρήλθον και οι καιροί και οι σκο-ποί διά τους οποίους συνεγράφηraquo Απολογήθηκαν για τις μεταφραστικές αδυναμίες και δυσκολίες που συνάντησαν και επικαλούμενοι μια παλιότερη

40 Αναφέρονται οι πλούσιες γαλλικές εκδοτικές τύχες και οι πολλές μεταφράσεις σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες όπως και η προγενέστερη μετάφραση του Γοβδελά και (εσφαλμένα) μια μετάφραση αποδιδόμενη στον Αντώνιο Πατεράκη τον επιμελη-τή δηλαδή της έκδοσης του 1830 Οι μεταφράσεις όμως αυτές laquoήκιστα ικανοποιούσι τας ανάγκας των καθrsquo ημάς φιλαναγνωστών διά τε την απηρχαιωμένην αυτών φράσιν και την εσφαλμένην ενιαχού μετάφρασινraquo Η μετάφραση του Σταματιάδη έρχεται να ικανοποιήσει αυτές τις ελλείψεις laquoγενομένη μετά πλείστης επιμελείας και εις γλώσσαν καθαρεύου σαν και τοις πάσι εύληπτονraquo Χρυσαλλίς 2 (1864) 566

41 Ο laquoένδοξος συγγραφεύς αυτού μακαρίτης Φενελών διά τούτου και μόνου του έργου απεθανάτισεν το όνομά τουraquo Μέλισσα των Αθηνών 2 (1865) 47-48


μεταφραστική αστοχία του Κωνσταντίνου Μ Κούμα η οποία ουδόλως είχε προσβάλει την υπόληψή του υπερασπίστηκαν την προσπάθειά τους

Αλλά και η ημετέρα μετάφρασις ομολογούμεν ότι έχει πολλάς ελλείψεις και ότι άλλοι είναι οι εις τούτο επιτήδειοι ενώ ημείς και τας δύο γλώσσας μετριώτα-τα γνωρίζομενmiddot όθεν και δεν φοβούμεθα μη απολέσωμεν υπόληψιν σοφού και λογίου την οποίαν ουδέποτε ηλπίσαμεν να αποκτήσωμεν ως μη ανήκοντες εις το ισνάφι των σοφών οίτινες δεν ευρίσκουσι και τι να μας ζηλεύσωσιν ώστε να μας επικρίνωσιν

Οι μεταφραστές τοποθέτησαν το laquoαριστούργημα των μυθιστορημάτωνraquo στη γενεαλογία του laquoκατόπτρου ηγεμόνοςraquo αναγνώρισαν την πολιτική του διάσταση και απέδωσαν τη συγγραφή του στην προσπάθεια του Φενελόν να προστατέψει τον μαθητή του από τον ολέθριο ρόλο που ασκούσαν οι αυλικοί στον ηγεμόνα καταφεύγοντας στον παραβολικό λόγο προκειμένου να απο-φύγει τη μήνι τους

Οι μεταφραστικές τύχες του Τηλεμάχου στον 19ο αιώνα τερματίστη-καν με μια μερική μετάφραση του έργου στα καραμανλίδικα από τον Παύ-λο Ι Μισαηλίδη το 1887 δημοσιευμένη σε δύο φυλλάδια Η καραμανλίδι-κη αυτή έκδοση μπορεί να ερμηνευτεί μέσα στα συμφραζόμενα της στρο-φής προς τη Δύση που είχε καταλάβει τον ορθόδοξο τουρκόφωνο χώρο από τα μέσα του 19ου αιώνα και εξής42 η οποία εκφράστηκε και μέσα από τη μετάφραση δοκιμασμένων έργων προφανώς όχι μόνο στην ελληνική αλλά και στην τουρκική γραμματεία και γλώσσα43 Ο αρχαιόθεμος Τηλέμαχος δεν άντεξε παραπάνω Προσπάθειες σαν κι αυτές που προέτρεπαν laquoυμε-τέρους οι κείους τε και φίλους ίνα προτιμώσι της αναγνώσεως των νεω-τέρων μυθιστορημάτων την του αριστουργήματος τούτουraquo στα 1894 δεν

42 Για τις μεταφράσεις δυτικών έργων στα καραμανλίδικα βλ Ιωάννα Πετρο-πούλου laquoΑπό τη Δύση στην Ανατολή το ξένο μυθιστόρημα στα καραμανλίδικαraquo στον τόμο Τσάλαρ Κέυντερ και Άννα Φραγκουδάκη (επιμ) Ελλάδα και Τουρκία πορείες εκ-συγχρονισμού Οι αμφίσημες σχέσεις τους με την Ευρώπη 1850-1950 μετάφραση Κώστας Κουρεμένος Αθήνα 2008 σ 145-180 ειδικότερα σ 167 171

43 Το έργο είχε γίνει δημοφιλές μέσα από τη δημοσίευση της πρώτης του μετάφρα-σης στα τουρκικά το 1862 με τον τίτλο Terceme-I Telemak από τον μεγάλο βεζίρη Yusuf Kamil Pashamiddot βλ Saliha Paker laquoTurkish Traditionraquo Routledge Encyclopedia of Translation Studies επιμέλεια Mona Baker ndash Gabriela Saldanha ΛονδίνοshyΝέα Υόρκη 2011 σ 556middot γνώρισε και άλλες μεταφράσεις στα τουρκικάmiddot βλ σχετικά Johann Strauss laquoThe Greek Connection in NineteenthshyCentury Ottoman Intellectual Historyraquo στον τόμο Greece and the Balkans Identities Perceptions and Cultural Encounters since the Enlightenment επιμ Dimitris Tziovas Ώλντερσοτ 2003 σ 54-55


καρποφόρησαν44 Το σχόλιο του Ειρηναίου Ασώπιου στα 1897 συνόψι-ζε γλαφυρά την αλλαγή των καιρών laquoτα πάντα ριζηδόν μετεβλήθησανraquomiddot ο αγλαός γυναι κείος τύπος της Ομηρικής Πηνελόπης μεταμορφώθηκε laquoεις μοδίσταν και καπελούνraquo Το laquoκρατούν ιδεώδεςraquo προερχόταν από τη Νανά του Ζολά και όχι από τον Τηλέμαχον του Φενελώνος45

Les aventures de Aristonouumls

Με την εγγύηση της υπογραφής του laquoσυγγραφέα του Τηλεμάχουraquo σε συν-δυασμό με το αρχαιόμυθο περιεχόμενό του το σύντομο πεζογράφημα Les aventures de Aristonouumls γνώρισε δύο (κατά πάσα πιθανότητα τρεις) διαφορε-τικές μεταφράσεις και τρεις (με τέσσερις) συνολικά εκδόσεις κατά το διάshyστημα 1844-1863 Πρόκειται για έναν από τους λιγοστούς αρχαιόθεμους μύθους σε σύνολο 36 από τη συναγωγή των Fables mdashοι περισσότεροι ήταν μύθοι με ομιλούντα ζώαmdash που είχε συνθέσει ο Φενελόν για τις ανάγκες της αγωγής του δούκα της Βουργουνδίας κατά τα πρώτα χρόνια της θητείας του ως παιδαγωγού του Τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1699 αυτοτελώς και δημοσιεύτηκε συχνά ως επίμετρο του Les aventures de Teacuteleacutemaque σε γαλλι-κές εκδόσεις και μεταφράσεις σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες Στα ελληνικά εμφανίστηκε με τον τίτλο Αι τύχαι του Αριστονόου ή Τα συμβάντα του Αριστο-νόου ή απλά Αριστόνους Από τα περικειμενικά στοιχεία συνάγεται ότι κάλυ-πτε αναγνωστικές ανάγκες των μαθητών της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης η δεύτερη έκδοση της μετάφρασης του Σ Γ Στεφάνου του 1847 δήλωνε laquoπρος χρήσιν των δημοτικών σχο λείωνraquo ενώ αυτή του 1863 είχε χρηματο-δοτηθεί από έναν δημοδιδάσκαλο46

Traiteacute de lrsquoEacuteducation des filles και Abreacutegeacute des vies des anciens philosophes avec un recueil de leurs plus belles maximes

Οι νέοι προσανατολισμοί στην εκπαίδευση που είχαν αρχίσει να εκδηλώ-νονται στα νεωτερικά σχολεία κατά την προεπαναστατική εικοσαετία ακολούθως στην Ιόνιο Ακαδημία και στα σχολεία του ελληνικού κράτους δημιούργησαν το πλαίσιο για την υποδοχή δύο ακόμη έργων του laquoσυγ-γραφέα του Τηλεμάχουraquo την πραγματεία Traiteacute de lrsquoEacuteducation des filles και του Abreacutegeacute des vies des anciens philosophes avec un recueil de leurs plus belles maximes

44 Βλ Κ Καλιάδης laquoΦιλολογικά Αι Τύχαι του Τηλεμάχου του Φενελώνοςraquo Νεο-λόγου εβδομαδιαία επιθεώρησις 3 (1894) 567-568 593-595 605-608

45 Βλ Ε Κ Ασώπιος laquoΤο νέον ιδεώδεςraquo Τα Ολύμπια 2 (1897) 15-1646 laquoΕκδοθέν δαπάνη Σπ Γ Φοίσθη δημοδιδασκάλουraquo


Το Traiteacute de lrsquoEacuteducation des filles είχε συνταχθεί γύρω στα 1680 κατrsquo απαίτηση του δούκα και της δούκισσας του Beauvilliers για τις ανάγκες που αντιμετώπιζαν στην αγωγή των οκτώ θυγατέρων τουςmiddot προήλθε από τους προβληματισμούς που είχαν γεννηθεί στον Φενελόν από την εμπειρία του στη διεύθυνση των laquoΝέων Καθολικώνraquo ενός ιδρύματος που είχε σκοπό την κατήχηση νεαρών γυναικών που είχαν πρόσφατα απαρνηθεί τον Προτεshyσταντισμό Ήδη στα 1687 το έργο είχε περάσει στον χώρο του εντύπουmiddot είχε πραγματοποιήσει πολλές επανεκδόσεις στη διάρκεια του 18ου αιώνα και ακόμη περισσότερες στη διάρκεια του 19ου αιώναmiddot κατά πολύ λιγότε-ρο επιτυχημένη υπήρξε η μεταφραστική του τύχη μολονότι είχε ξεκινήσει σχετικά έγκαιρα κατά την πρώτη εικοσαετία του 18ου αιώνα Η πραγ-ματεία διατύπωνε προωθημένες για την εποχή παιδαγωγικές θέσεις για την αγωγή των κοριτσιών ελέγχοντας παραδομένες αντιλήψεις σχετικά με τη φύση τους Φέροντας ως μότο laquorien nrsquoest plus neacutegligeacute que lrsquoeacuteducation des fillesraquo υποστήριζε την αναγκαιότητα της μόρφωσης των κοριτσιών η οποία έπρεπε να εξειδικεύεται ανάλογα με τους ρόλους που αναλάμβαναν μέσα στην οικογένεια Οι γυναίκες έπρεπε να αποκτήσουν αυξημένες γνώ-σεις όπως λχ οικονομικές και νομικές χρήσιμες για περιουσιακά ζητήμα-τα να μαθαίνουν ιστορία να διαβάζουν ποίηση47

Τα πρώτα σημάδια ενδιαφέροντος για την πραγματεία και τη μετάφρα-σή της αναδύθηκαν στα χρόνια της κορύφωσης του νεοελληνικού Διαφω-τισμού48 στο πλαίσιο της σημασίας που είχε αρχίσει να αποδίδεται στη μόρ φωση των γυναικών όπου πρωτεύοντα ρόλο είχε ο Αδαμάντιος Κο ραής καθώς και η νεαρή συνομιλήτριά του Ευανθία Καΐρη Η επιστολική συζή-τηση που διαμείφθηκε στα μέσα της δεύτερης δεκαετίας του 19ου αιώνα έχει σωθεί και μπορούμε να την παρακολουθήσουμε Το έργο είχε αποστεί-λει ο Κοραής στην Ευανθία συνοδεύοντάς το με την υπόμνηση laquoτου Αρχιεshyπισκόπου Καμαράκου Φενελώνος (Feacutenelon archevecircque de Cambrai) του αυτού όστις έγραψε και τον Τηλέμαχονraquo και την είχε συμβουλεύσει μέσω του αδελφού της Θεόφιλου να το μεταφράσει49 Η Ευανθία έφερε σε πέρας

47 Βλ Patricia Touboul laquoLe statut des femmes nature et condition sociale dans le Traiteacute de lrsquoeacuteducation des filles de Feacutenelonraquo Revue drsquoHistoire Litteacuteraire de la France 104 2 (2004) 325-342

48 Βλ P M Kitromilidis laquoThe Enlightenment and Womanhood Cultural Change and the Politics of Exclusionraquo Journal of Modern Greek Studies 1 (1983) 39-61

49 Η αποστολή είχε γίνει με τη μεσολάβηση του Αλέξανδρου Βασιλείουmiddot βλ επι-στολή προς Αλ Βασιλείου (Wien 1321815) Αδαμάντιος Κοραής Αλληλογραφία επιμ Κ Θ Δημαράς Άλκης Αγγέλου Αικ Κουμαριανού Εμμ Ν Φραγκίσκος τ 3 1810-1816 Αθήνα 1979 σ 380 Για τη μεταφραστική πρόταση σε επιστολή προς τον Θεόφιλο Καΐρη (Κυδωνίες 2811815) βλ Δημήτριος Ι Πολέμης (επιμ) Αλληλογραφία Θεοφί-


τη μετάφραση του Περί νεανίδων ανατροφής και ο Κοραής εξέφρασε την επι-θυμία του να τυπωθεί στη Βιέννη αφού προηγουμένως αναθεωρηθεί από τον Θεόφιλο50 Ανέκυψαν όμως σοβαρές επιφυλάξεις από τη μεριά του Καΐshyρη laquoΠερί δε του βιβλίου του Περί αγωγής νεανίδων του Φενελώνος με εβε-βαίωσαν οι φίλοι μου ότι θέλει με επιφέρει πειρασμόν όχι μικρόν Δεν τολμώ λοιπόν να το εκδώσω και διrsquo άλλα πολλά αίτια και μάλιστα διrsquo αυτόraquo51 Ο Κοραής διαφώνησε laquoΠερί της μεταφράσεως του Φενελώνος δεν εμπορώ να μαντεύσω τας αφορμάς του φόβου σουmiddot εγώ ελπίζω πολλά καλά από την έκ-δοσινmiddot κακόν τι να φοβηθώ δεν ευρίσκωraquo52 Εντέλει η Ευανθία εγκαινίασε το μεταφραστικό και εκδοτικό της πρόγραμμα με μιαν άλλη μεταγενέστερη κοραϊκή αναγνωστική πρόταση53 το Conseils agrave ma fille του Bouilly mdashδημο-σιεύτηκε το 1820 στις Κυδωνίες με τον τίτλο Συμβουλαί προς την θυγατέρα μουmdash που περιείχε απλές παραδειγματικές αφηγήσεις και διηγήματα προς θεμελίωση της γυναικείας υπόληψης54 Ωστόσο πριν τη λήξη της προεπα-ναστατικής εικοσαετίας θέσεις από την πραγματεία του Φενελόν είχαν κα-ταφέρει να περάσουν στον χώρο του εντύπου διαμεσολαβημένες μέσα από το Παραινέσεις μητρός προς θυγατέρα μεταφρασμένο από τη Ραλλού Σού-τσου και δημοσιευμένο στη Βενετία το 1819 η Γαλλίδα συγγραφέας της γαλλικής έκδοσης αφετηρίας Avis drsquoune megravere agrave sa fille (1728) AnneshyTheacuteregravese de Lambert υπήρξε στενή φίλη του Φενελόν και είχε επανειλημμένα ομολο-γήσει ρητά τις οφειλές της στο δικό του έργο55

Η πρώτη μετάφραση του Traiteacute de lrsquoEacuteducation des filles από τον Πάνο Ν Πλέσκα δημοσιεύτηκε στην Ερμούπολη το 1842 Ωστόσο λόγω της παρουshyσίας της Ευανθίας Καΐρη στην ίδια πόλη (1824-1839) και της ενασχόλησής της με την εκπαίδευση των κοριτσιών (1826-1828) σε συνδυασμό με τη λειτουρshy

λου Καΐρη Μέρος Τρίτον Επιστολαί προς Θεόφιλον Καΐρην 1808-1839 τ 1 Άνδρος 1998 σ 373-374

50 Προς Θεόφιλον Καΐρην Κυδωνίες (25121817) Αδαμάντιος Κοραής Αλληλογρα-φία επιμ Κ Θ Δημαράς Άλκης Αγγέλου Αικ Κουμαριανού Εμμ Ν Φραγκίσκος τ 4 1817-1822 Αθήνα 1982 σ 58

51 Επιστολή από Κυδωνίες (1221819) όπ σ 13752 Όπ σ 18553 Όπ σ 18654 Βλ Βίκυ Πάτσιου laquoΕνδείξεις γυναικείας λογιοσύνης τον αρχόμενο ελληνικό 19ο

αιώνα Το μεταφραστικό έργο της Ευανθίας Καΐρη και η παράδοση του νεοελληνικού Διαφωτισμούraquo Ευανθία Καΐρη Διακόσια χρόνια από τη γέννησή της 1799-1999 Πρακτι-κά Συμποσίου Άνδρος 4 Σεπτεμβρίου 1999 Ανδριακά Χρονικά 31 Άνδρος 2000 σ 45-62

55 Για τις συγκλίσεις και τις αποκλίσεις ανάμεσα στα δύο παιδαγωγικά συγγράμ-ματα βλ R Granderoute laquoDe ldquoLrsquoEacuteducation des fillesrdquo aux ldquoAvis drsquoune megravere agrave sa fillerdquo Feacute-nelon et Madame de Lambertraquo Revue drsquoHistoire Litteacuteraire de la France 87 1(1987) 15-30


γία ξεχωριστού σχολείου για τις μαθήτριες από το 183056 θα συνήγαμε ότι οι θέσεις του έργου είχαν διαδοθεί νωρίτερα Ένα πρόσθετο πειστήριο προσφέ-ρει η έκδοση Περί ανατροφής των κορασίων και της δημοσίου εκπαιδεύσεως των αρρένων (Ερμούπολη 1836) mdashαφιερωμένη laquoτω δωμήτορι και κηδεμόνι και καθηγητῄ του εις Άνδρον Ορφανοτροφείου Κ Θ Καΐρη ευγνωμοσύνης ένε-καraquomdash 57 του γιατρού Π Ζωντανού58 που αναφέρει στον πρόλογό της

Ο κύριος Φενελών θέλει επί τέλους να διδάσκωνται εις τα ευγενή και ευκατά-στατα κοράσια και αρχαί τινές της Νομικής του Δικαίου και των συνηθειών του τόπου ένθα διατρίβουνmiddot τί εστιν ιδιοκτησία τί δημόσιον κινητόν και ακί-νητον κτήμα κτλ Είναι αληθές ότι αι γνώσεις αυταί φαίνονται περιτταί εις γυ-ναίκα ύπανδρον αλλrsquo άραγε πόσαι δεν ησθάνθησαν την ανάγκην των γνώσεων αυτών στερηθείσαι του ανδρός εις πόσα κακά δεν υπόκεινται αφιερούμεναι τυ-φλώς εις στους δικηγόρους

Θίγοντας στη συνέχεια το ζήτημα της παραμέλησης της laquoδιοικήσεως της οικίαςraquo επικαλείται και πάλι την ίδια πηγή

Είναι εν τοσούτω εις μεγάλην απάτην όσαι καταφρονώσι την επιστήμην αυτήν της οικονομίαςmiddot απαιτείται αναμφιβόλως ως παρατηρεί ο Κ Φενελών να έχει τις πνεύμα πολύ υψηλότερον και πλέον εκταταμένον διά να σπουδάση παν ότι ανάγεται εις την οικονομίαν και να γενεί ικανός να βάλει εις ευταξίαν ολόκλη-ρον οικογένειαν ήτις είναι μικρά τις δημοκρατία παρrsquo ότι απαιτείται να έχει διά να μανθάνει να παίζει να ομιλεί διά τον συρμόν (μόδαν) και διά να γυμνα-σθεί εις τους ευγενικούς της συναναστροφής τρόπους59

Από τη συστηματική ανάγνωση του εγχειριδίου αυτού που γράφτηκε για να υποστηρίξει τη δημόσια εκπαίδευση των κοριτσιών τεκμηριώθηκε ότι ορισμένα κεφάλαια συνιστούν αδήλωτη μετάφραση αντίστοιχων κεφαshyλαίων του De lrsquoEacuteducation des filles60

56 Βλ Σιδηρούλα ΖιώγουshyΚαραστεργίου Η μέση εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893) Αθήνα 1986 σ 50

57 Αποσπάσματα δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Αποθήκη των Ωφελίμων Γνώσεων 1 τχ 1 (1837) 78-79 και τχ 2 (1837) 11

58 Ιδιωτικό αλληλοδιδακτικό σχολείο θηλέων λειτούργησε το 1830 στην Ερμούπολη από τις δασκάλες Α Ζωντανού και Μ Δημητρίουmiddot βλ ΖιώγουshyΚαραστεργίου όπ σ 51 Προφανώς η έκδοση του Π Ζωντανού εγγράφεται σε αυτά τα συμφραζόμενα

59 Βλ Π Ζωντανός Περί ανατροφής των κορασίων Και της Δημοσίου εκπαιδεύσεως των αρρένων Ερμούπολη 1836 σ 60 Βλ επίσης Ελένη Φουρναράκη Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών Ελληνικοί προβληματισμοί (1830-1910) Ένα ανθολόγιο Αθήνα 1987 σ 79-98

60 Πβ laquoΤα πρώτα της ανατροφής θεμέλιαraquo (σ 21-28) laquoQuels sont les premiers fon-dements de lrsquoeacuteducationraquo (13-22) laquoΖωντανός μίμησις επίφοβοςraquo (σ 20-30) laquoImitation agrave


Το Περί κορασίων ανατροφής του Πάνου Ν Πλέσκα γνώρισε δύο ακόμη επανεκδόσεις στην Ερμούπολη (1857 1868) Μια άλλη μετάφραση laquoπρος χρήσιν απάντων των εφιεμένων της ορθής των εαυτών τέκνων ανατροφήςraquo δημοσιεύτηκε στο Ναύπλιο το 1857 mdashη πόλη διέθετε σχολείο θηλέων ήδη από το 1828mdash61 από τον δάσκαλο Δημήτριο Αποστολίδη και μεταφραστή και άλλων βιβλίων προοριζόμενων για εκπαιδευτική χρήση

Την αξιοσημείωτη θέση που είχε αποκτήσει η παιδαγωγική πραγματεία του Φενελόν και ενδεχομένως την υποσχόμενη εμπορική επιτυχία των ελ-ληνικών της εκφορών μαρτυρεί η έριδα που ανέκυψε ανάμεσα στη συριανή και τη ναυπλιώτικη μετάφραση που δημοσιεύτηκαν την ίδια χρονιά Η αναγ-γελία για την έκδοση της μετάφρασης του Αποστολίδη στο Ναύπλιο προκά-λεσε τη μήνι του Γ Μελισταγούς από το συριανό τυπογραφείο του οποίου κυκλοφόρησε η μετάφραση του Πλέσκα που έσπευσε να πληροφορήσει για την ύπαρξη προγενέστερης μετάφρασης στην τοπική εφημερίδα Ένω-σιςmiddot ακολούθησε εριστικό κείμενο στην εφημερίδα Αθηνά (με το αρχικό Ω) που επέκρινε τη μετάφραση του Αποστολίδη και εγκωμίαζε τον Πλέσκα Ο Αποστολίδης επέλεξε την οδό της σιωπής προβάλλοντας ωστόσο ως επι-χείρημα για τη μεταφραστική του επάρκεια την ιδιότητά του ως Δημοδι-δασκάλου έναντι αυτής του Νομαρχιακού γραμματέα Πλέσκα62 Μια τρίτη μετάφραση της πραγματείας (Το περί αγωγής κορασίων) δημοσιεύτηκε στην Αθήνα το 1868 με την υπογραφή του γνωστού λογίου εκδότη και διευθυντή του περιοδικού Χρυσαλλίς Θ Νικολαΐδη Φιλαδελφέωςmiddot είχε εκπονηθεί για τις ανάγκες της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας και γνώρισε επεξεργασμένη επανέκδοση το 187563

craindreraquo (23-25) laquoΔιδασκαλία πλάγιος Οι παίδες δεν πρέπει να στενοχωρώνταιraquo (σ 30-53) laquoInstructions indirectes Il ne faut pas presser les enfantsraquo (26-54) laquoΣημειώσεις περί πολλών ελαττωμάτων των κορασίωνraquo (σ 53-58) laquoRemarques sur plusieurs deacutefauts des fillesraquo (92-97) laquoΧρέη των γυναικώνraquo (σ 71-76) laquoInstruction des femmes sur leurs devoirsraquo (106-113) laquoΠερί τροφώνraquo (σ 76-80) laquoDes gouvernantesraquo (130-138) Η αντιπαραβολή με βάση την έκδοση Feacutenelon De lrsquoeacuteducation des filles Texte collationneacutee sur lrsquoeacutedition de 1687 par Charles Defodon Παρίσι 1898

61 Βλ ΖιώγουshyΚαραστεργίου όπ σ 4962 Η έριδα αυτή γίνεται γνωστή μέσα από τον Πρόλογο του Δημ Αποστολίδη

Δοκίμιον περί Ανατροφής Κορασίων Ναύπλιο 1857 σ ζshyη΄63 Ας σημειωθεί ότι κατά τη σχολική χρονιά 1876-1877 στη Δ΄ τάξη του Διδασκαshy

λείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας σύμφωνα με πληροφορία το Les aventures de Teacuteleacutemaque διδασκόταν ολόκληρο στο γαλλικό πρωτότυπο Βλ Κονδυλία Γ Χοϊδά Το μάθημα των γαλλικών στα ελληνικά σχολεία της μέσης εκπαίδευσης του ελεύθερου κράτους και του έξω ελληνισμού κατά τον 19ο αιώνα (σκοπός περιεχόμενο οργάνωση βιβλία) Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής Φιλοσοφική Σχολή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσ-σαλονίκης Θεσσαλονίκη 2003 (διδακτορική διατριβή) σ 221


Το De lrsquoEacuteducation des filles συνεπώς με έξι εκδόσεις τρεις διαφορετικές μεταφράσεις και ένα εράνισμα κατέλαβε μια καλή θέση ώς την όγδοη δεκα-ετία του 19ου αιώνα ενδεχομένως και πολύ υψηλή ανάμεσα στα ομοειδή κείμενα που κυκλοφόρησαν μέσα σε αυτό το διάστημαmiddot θα μπορούσε λοιπόν από ποσοτική άποψη να διεκδικήσει τα μεταφραστικά πρωτεία από το Τύ-χαι Τηλεμάχου

Η ανάγκη για τη δημιουργία ελληνικού ρεπερτορίου με ιστοριογραφικά έργα της αρχαίας φιλοσοφίας και η φερεγγυότητα του Φενελόν ως διαμεσο-λαβητή της νεότερης ευρωπαϊκής σκέψης με την αρχαία υποκίνησαν το με-ταφραστικό ενδιαφέρον για το Abreacutegeacute des vies des anciens philosophes avec un recueil de leurs plus belles maximes Αυτό το αμφισβητούμενης αρχικά πατρό-τητας έργο64 είχε δημοσιευτεί οψίτυπα το 1726 για να ενταχθεί στη συνέχεια στο corpus των Απάντων του συγγραφέα Πρόκειται για μια πινακοθήκη με 26 κεφάλαιαshyπορτραίτα αφιερωμένα σε φιλοσόφους της αρχαιότητας αρ-χής γενομένης από τον Θαλή και με κατάληξη τον Ζήνωνα δομημένα πάνω σε ένα κοινό σχήμα ημερομηνία γέννησης ή ακμή τόπος γέννησης πληρο-φορίες για τη ζωή και τον χαρακτήρα κατάλογος αξιωμάτων και θέσεων συνθήκες θανάτου Η ηθική διδασκαλία που αναδύεται από την προσωπικό-τητα και τη συμπεριφορά του κάθε φιλοσόφου συνδέεται με τις φιλοσοφικές του αρχές αποτυπώνεται μέσα από αξιώματα και διανθίζεται από ανέκδο-τα για τη ζωή του δοσμένα σε ανάλαφρο ύφος που προσθέτουν το dulce πλάι στο utile Ο Φενελόν φέρεται να είχε συνθέσει τα κείμενα για τους γιους του δούκα de Beauvilliers οι οποίοι μαζί με τους Βίους φιλοσόφων του Διογένη του Λαέρτιου mdashπου αποτέλεσαν και το βασικό του πρότυποmdash τα μελε-τούσαν στη διάρκεια των διακοπών τους Η συναγωγή σηματοδότησε την εισα γωγή του λογοτεχνικού είδους της ιστορίας της φιλοσο φίας (laquoβίοςraquo και laquoρήσειςraquo κατά τους κλασικούς) στο ratio studiorum των πριγκίπων στο τέ-λος του 17ου αιώνα και ακολούθως στο σχολικό πρόγραμμα διδασκαλίας Σημαντική στιγμή για την κατακύρωση του Abreacutegeacute des vies des anciens phi-losophes avec un recueil de leurs plus belles maximes στην ιστοριο γραφία της φιλοσοφίας ήταν η συμπερίληψή του στη συστηματική βιβλιο γραφία του Wilhelm Gottlieb Tennemann (1796)65 με επακόλουθο την ευρωπαϊκή του

64 Η δημοσίευσή του προκάλεσε φιλολογική διαμάχη καθώς αμφισβητήθηκε από τον εκδότη και βιογράφο του Ramsay που υποστήριζε ότι διέφερε υφολογικά από τον Τηλέμαχο

65 Βλ Gregorio Piaia laquoFranccedilois Feacutenelon (1651-1715) Abreacutegeacute des vies des anciens phi-losophesraquo στον τόμο Giovanni Santinello ndash Gregorio Piaia (επιμ) Models of the History of Philosophy τ 2 From Cartesian Age to Brucker ΧαϊδελβέργηshyΛονδίνο 2011 σ 148-151


επιτυχία κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα66 Η ορθολογική θεώ ρηση του καντιανού αυτού ιστορικού είχε επηρεάσει την ελληνική προεπαναστατική σκέψη μέσω της μετάφρασης του Κωνσταντίνου Μ Κούμα67 το εκδοτικό έργο του οποίου για χρήση του Γυμνασίου της Σμύρνης έχει τοποθετηθεί στις απαρχές του ενδιαφέροντος για την ιστορία της φιλοσοφίας

Η μεταφραστική πρωτιά ανήκει στο περιβάλλον της Ιονίου Ακαδηshyμίας και συγκεκριμένα στον Κωνσταντίνο Τυπάλδο (Ιακωβάτο) καθηγη-τή της από το 1826 ο οποίος είχε ξεκινήσει τη μετάφραση ολόκληρου του έργουmiddot δημοσίευσε όμως τελικά μόνο τον βίο του Θαλή στην Κέρκυρα το 182768 Στον πρόλογο της μετάφρασης που απευθυνόταν laquoεις την νεο λαίαν μαςraquo ο Κεφαλλονίτης ιεροδιάκονος πρόβαλε την αρχαιογνωσία του laquoπε-ριφήμου Φενελώνοςraquo παραπέμποντας στο γνωστό σχήμα της (κοραϊκής) μετα κένωσης

Ο σοφός Γάλλος συνεράνισε τους βίους τούτους απrsquo αυτά τα συγγράμματα των Προγόνων μας όθεν και δεν ήθελεν φανεί παράδοξον εάν είπωμεν ότι δεν παίρ-νομεν κατά τούτο ξένα αλλrsquo ότι ευγνωμονούντες εις την γαλλικήν ευφυΐαν ανα-λαμβάνομεν τα ημέτερα

Απαραίτητο όμως ήταν να υπενθυμίσει τη γνωστή καλή σύσταση που συνshyόδευε τη φήμη του Γάλλου συγγραφέα

Τις δε ο Φενελών Μόνον το χρυσούν του πεζόν πόνημα ο Τηλέμαχος τον αποδει-κνύει οποίος είναι και τούτο μόνον αρκούσε να τον απαθανατίσει καθώς και τω όντι τον απεθανάτησεν ως τους Ομήρους και τους Πλάτωνας

Ο μεταφραστής έκρινε επιπλέον σκόπιμο να παραθέσει την άποψη του γνω-στού στην ελληνική σκέψη laquoκριτικούraquo και laquoιστορικού της φιλοσοφίαςraquo JosephshyMarie Degeacuterando (στο γαλλικό πρωτότυπο και σε ελληνική απόδο-ση) υποδεικνύοντας στον αναγνώστη του το γνωστικό πεδίο στο οποίο εγ-γραφόταν το πόνημα69

66 Εντάχθηκε στις εκδόσεις των Απάντων και ανατυπώθηκε τουλάχιστον 23 φορές ώς το 1875middot μεταφράστηκε στα αγγλικά (1726 άλλες έξι εκδόσεις μέχρι το 1840) γερ-μανικά (1748 1761 1796) και ισπανικά (1825)

67 Βλ Κ Μ Κούμας laquoΕπιστολή προς Φραγκίσκον Κ Μαύρονraquo Σύνταγμα Φιλο-σοφίας Βιέννη 1818 σ γ΄shyξβ΄ και Σύνοψις της Ιστορίας της Φιλοσοφίας συγγραφείσα μεν γερμανιστί υπό Βιλ Γοτλ Τενεμάννου μεταφρασθείσα δε εις χρήσιν του φιλολογικού της Σμύρνης Γυμνασίου υπό Κ Μ Κούμα εν Βιέννη της Αυστρίας εκ τῆς Τυπογραφίας Ιωαν Βαρθ Τεσεβεκίου ΑΩΙΗ΄ Βλ επίσης Νίκος Ψημμένος laquoΟ Κωνσταντίνος Κούμας ως ιστορικός της νεοελληνικής φιλοσοφίαςraquo Φιλοσοφία 15-16 (1985-86) 376-397

68 Βλ Ηλίας Α Τσιτσέλης Κεφαλληνιακά Σύμμικτα Συμβολαί εις την ιστορίαν και λαογραφίαν της νήσου Κεφαλληνίας Αθήνα 1904 τ 1 σ 669-690

69 laquoΟ μεταφραστής προς τον αναγνώστηνraquo Εκ των του Φενελώνος κατrsquo επιτομήν


Δέκα χρόνια αργότερα (1837) δημοσιεύτηκε στην Αθήνα σε μετά-φραση του Α Ποθητού η Επιτομή των Βίων των ενδόξων Φιλοσόφων της Αρχαιό τητος ομού με τα Δόγματα τα Συστήματα το Ηθικόν των και Συλ-λογήν των ωραίων γνωμών αυτών που περιλάμβανε και τους 26 βίους Η δημοσίευση της μετάφρασης είχε αναγγελθεί μετrsquo επαίνων σε αθηναϊκό περιοδικό

δυσκόλως δυνάμεθα να εύρωμεν συνηγμένας εις εν βιβλίον όσας ιδέας ο Φενε-λών ως Αττική αυτόχρημα και Υμήττειος μέλισσα απάνθισε πολλαχόθεν διά να συντάξει την ιστορίαν των ενδοξοτάτων φιλοσόφων της αρχαιότητος και να πυ-κνώσει τρόπον τινά ή να συνάψει τις μικρόν όγκον τας διαφόρους αυτών ιδέας περί πολιτικών και φιλοσοφικών επιστημών εν γένει [hellip] Το σύγγραμμα [hellip] φέρει χαρακτήρα εθνικόν ως πραγματευόμενον την επιστημονικήν και βιωτι-κήν ιστορίαν των διασημοτέρων της Ελλάδος φιλοσόφων όθεν εφοδιασμένον με το όνομα του Φενελώνος ως με απόλυτον διαβατήριον δεν αμφιβάλλομεν ότι θέλει εισχωρήσει παντού εις την ελληνικήν επικράτειαν70

Στον πρόλογο γινόταν λόγος για την αναγκαιότητα της έκδοσης

Του τοιούτου συγγράμματος την εις την γλώσσαν μας έλλειψιν επιθυμών να ίδω αναπληρωμένην εκδίδω την παρούσαν βιογραφίαν των αρχαίων φιλοσό-φων ήτις συντεθείσα επrsquo ανδρός σοφωτάτου του περιφήμου Φενελώνος προς εκπαίδευσιν της γαλλικής νεολαίας μετεφράσθη εις την νέαν ελληνικήν προς τον αυτόν σκοπόν διά τους νέους της Ελλάδος

Αποδέκτες και αυτής της μετάφρασης ήταν οι σπουδαστές της φιλοσοφίας

Το προκείμενον δε τούτο πόνημα νομίζω παντάπασι περιττόν να συστήσω αυτο σύστατον ον και νrsquo αποδείξω την μεγάλην αυτού ωφέλειανmiddot καθότι εκ της αναγνώσεως ενός μόνου εκ των εμπεριεχομένων βίων θέλει βέβαια κρίνει αυτό έκαστος ανώτερον παντός επαίνου και θέλει πληροφορηθεί πόσον ωφέλιμον αποκαθίσταται εις πάντας και μάλιστα εις τους σπουδάζοντας την φιλοσο φίαν νέους εις τους οποίους είνrsquo επάναγκες να γνωρίζωσι τα διάφορα των παλαιών συστήματα της φιλοσοφίας

Δεύτερη επαυξημένη και βελτιωμένη έκδοση του έργου πραγματοποιήθη-κε το 1842 στην Κωνσταντινούποληmiddot ανάμεσα στις προθέσεις ήταν και η αρχαϊκότερη γλωσσική εκφορά σύμφωνα με την προλογική ομολογία του μεταφραστή

εκάλλινα επί το ελληνικώτερον φράσεις και λέξεις πλείστας όσαι εις το τύμπα-νον της ακοής μου ήχον δυσαρέστως [hellip] προσέξας όμως πάντοτε μην εξοκοίλω

Βίων των ενδοξοτέρων αρχαίων Φιλοσόφων Ο του Θάλητος μτφρ Κ Τυπάλδος Κέρκυ-ρα 1827 σ 3-5

70 Βλ Ανθολογία των κοινωφελών γνώσεων τχ 8 (1837) 126-127


εις το κατεπατημένον και δημώδες καθώς επρόσεξα μη με λανθάσει παρείσδυ-σις ξενισμών71

Στην έκδοση προτάχθηκε βίος του Φενελόν που εξιστορούσε τη ζωή και τις σχέσεις του στην αυλή του Λουδοβίκου ΙΔ΄ αναφερόταν στο έργο του και συζητούσε για μια ακόμη φορά την ειδολογική ταυτότητα του Τηλεμάχου

Εν τω μεταξύ είχαν δημοσιευτεί στην Ερμούπολη το 184072 σε ξεχω-ριστούς τόμους ο Βίος Θαλού και Βίος Πιττακού laquoπρος χρήσιν των Ελλη-νοπαίδωνraquo σε μετάφραση αποδιδόμενη στον Χρήστο Παρμενίδη ο οποίος πρόσφατα είχε ολοκληρώσει τις σπουδές του στο Γυμνάσιο της συριανής πρωτεύουσας με γυμνασιάρχη τον laquoγαλλοτραφήraquo αρχαιομαθή και αρχαιο-λάτρη Γεώργιο Σερούιο

Στην υπηρεσία της γλωσσομάθειας

Με αρκετή αργοπορία μισόν αιώνα και πάνω χρονολογείται η ελληνική συμμετοχή mdashτουλάχιστον στην περιοχή του έντυπου βιβλίουmdash σε ένα φαινόμενο που είχε καταλάβει την Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη (Κάτω Χώρες Πρωσία Ιταλία) τη Νότια (Ισπανία Πορτογαλία) και περιοχές της Νοτιοανατολικής Ευρώπης (Σερβία Κροατία) και είχε φτάσει ώς τον Νέο Κόσμο (ΗΠΑ) τη χρήση του Les aventures de Teacuteleacutemaque και σπανιό-τερα άλλων κειμένων του Φενελόν για τη διδασκαλία της γαλλικής γλώσ-σας Έχουν διατυπωθεί πολλές απόψεις για τους λόγους που συνέβαλαν στη μακρόχρονη αυτή εκμετάλλευση του φενελονικού έργου στη διδακτική των γλωσσών που διήρκεσε ώς τα μέσα του 20ού αιώναmiddot ανάμεσα σε αυτούς συν αριθμούνται η παιδαγωγική σκέψη του συγγραφέα η γραφή το ύφος και η γλωσσική καθαρότητα του έργου του που το ανήγαγαν σε πρότυπο της γαλλικής γλώσσας η περιπετειώδης δομή του μυθιστορήματος η ηθι-κή του διά σταση και το απόθεμα αρχαιογνωσίας ακόμη και η φαντασιακή ταύτιση του δασκάλου με τον Μέντορα73

71 laquoΠροοίμιονraquo Επιτομή των Βίων των Ενδόξων Φιλοσόφων της Αρχαιότητος ομού με τα Δόγματα τα Συστήματα το ηθικόν των και Συλλογήν των ωραίων γνωμών αυτών μετά-φραση Α Ποθητός Κωνσταντινούπολη 1842 σ ii

72 Στο Γενικόν Σχέδιον του εν Ερμουπόλει Ελληνικού Γυμνασίου που συνέταξε ο Νεό-φυτος Βάμβας το 1833 δινόταν έμφαση στη διδασκαλία της φιλοσοφίας και ειδικότερα στην Ιστορία της αρχαίας Φιλοσοφίας Βλ πρόχειρα Βασ Βλ Σφυρόερας laquoΟι πρώτες εφημερίδες της Ερμούπολης Φιλολογικές και πολιτικές ανιχνεύσειςraquo στον τόμο Νεο-ελληνική Παιδεία και Κοινωνία Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου αφιερωμένου στη μνήμη του Κ Θ Δημαρά Αθήνα 29 Σεπτεμβρίου - 1η Οκτωβρίου 1993 Αθήνα 1995 σ 299

73 Documents pour lrsquohistoire du franccedilais langue eacutetrangegravere ou seconde httpdhflesre-vuesorg1465


Η πρώτη παρουσία νεοελληνικής μετάφρασης αντικριστά με το γαλλι-κό κείμενο συνδέθηκε με τις προθέσεις του Γάλλου καθηγητή ελληνιστή οριενταλιστή και εκδότη εκπαιδευτικών εγχειριδίων Fleury Leacutecluse74 να δη-μοσιεύσει έναν laquoπολύγλωσσο Τηλέμαχοraquo Πολύγλωσσος ο ίδιος και φα-νατικός αναγνώστης του μυθιστορήματος του Φενελόν από τα παιδικά του χρόνια δημοσίευσε μια αναγγελία για προεγγραφή συνδρομητών στα 1812 για την έκδοση του Essai drsquoun Teacuteleacutemaque polyglotte75 σε δύο διαφορετικές εκ-δόσεις σε σχήμα 8ο και 4ο αντιστοίχως που θα κυκλοφορούσαν σε μη νιαία φυλλάδια Η έκδοση θα βασιζόταν σε έτοιμες δημοσιευμένες μεταφρά-σεις του πιο μεταφρασμένου βιβλίου της νεότερης εποχής με εξαίρεση την Βίβλο τον Όμηρο τον Δημοσθένη τον Βιργίλιο και τον Κικέρωνα Η μι-κρή έκδοση θα περιλάμβανε το γαλλικό κείμενο με τη μετάφραση σε πέντε γλώσσες θα ξεκινούσε με τη νεοελληνική mdashκαθώς αυτή έμοιαζε να είναι η φυσική γλώσσα του κειμένουmdash στη μετάφραση του Δ Π Γοβδελά και θα ακολουθούσαν οι γλώσσες των τεσσάρων γειτόνων της Γαλλίας η ιταλική η ισπανική η αγγλική και η γερμανικήmiddot στη μεγάλη έκδοση θα προστίθεντο τα ολλανδικά τα πορτογαλικά τρεις διάλεκτοι των σλαβονικών τα ρωσι-κά τα πολωνικά τα ιλλυρικά και για λόγους εκπροσώπησης μιας τουλάχι-στον ασιατικής γλώσσας τα αρμενικά Θα συμπεριλαμβάνονταν επίσης και δύο έμμετρες μεταφράσεις του Τηλεμάχου στη γλώσσα του Ομήρου και του Βιργιλίου καμωμένες από τον ίδιο τον Leacutecluse Το φιλόδοξο όμως εκδοτι-κό αυτό σχέδιο δεν ευοδώθηκε

Το πρώτο πάντως εκδοτικό σχέδιο προσανατολισμένο προς το ελληνό-φωνο κοινό που επιδίωκε προφανώς να ικανοποιήσει την αυξανόμενη ζή-τηση για την εκμάθηση της γαλλικής ξεκίνησε το 1816 με πρωτοβουλία του Δημήτριου Π Γοβδελάmiddot θα περιλάμβανε μια τετράτομη δίγλωσση (σε γαλλικά και νέα ελληνικά) έκδοση του Τύχαι Τηλεμάχου με εικονογράφηση μυθολογικές και ιστορικές σημειώσεις του ίδιου Η πρωτοβουλία μάς είναι γνωστή από προαναγγελία της στο περιοδικό Ερμής ο Λόγιος76 που συνο-δευόταν από έκκληση για εγγραφή συνδρομητών Από την έκδοση αυτή υπάρχει η πληροφορία ότι κυκλοφόρησε ένας τόμος το 182077 Η μοναδική

74 Βλ Ελισάβετ ΠαπαγεωργίουshyΠροβατά Fleury Leacutecluse Ένας άγνωστος γάλλος ελ-ληνιστής Αθήνα 1984

75 Βλ την αναδημοσίευση της αγγελίας στο Βιβλιολογικό Εργαστήρι laquoΦίλιππος Ηλιούraquo Διά του γένους τον φωτισμόν Αγγελίες προεπαναστατικών εντύπων (1734-1821) Από τα κατάλοιπα του Φίλιππου Ηλιού όπ σ 158-164

76 Βλ Ερμής ο Λόγιος 6 (1816) 31-32 Βλ και την αναδημοσίευσή της όπ σ 231-232

77 Βιβλιολογικό Εργαστήρι laquoΦίλιππος Ηλιούraquo Διά του γένους τον φωτισμόν όπ σ 233


σωζόμενη έκδοση στο πλαίσιο του φιλόδοξου αυτού σχεδίου υπήρξε το Δο-κίμιον περί των Γραμμάτων της των Γάλλων φωνής και της αυτών απαγγελίας που περιλάμβανε σε δική του μετάφραση τα laquoΓνωμικά Ηθικά τε και Πολι-τικά [hellip] εκ του Τηλεμάχουraquo78 για τα οποία έγινε λόγος πρωτύτερα και το αρχαιόθεμο αφήγημα laquoΑριστονόου Τύχαιraquo συνοδευόμενα από γαλλικό γλωσσάρι και σχόλια79

Ιδιάζουσα είναι η περίπτωση της δίγλωσσης δίτομης έκδοσης (το πρώ-το και το δεύτερο βιβλίο του Les aventures de Teacuteleacutemaque) που δημοσιεύτηκε στο Παρίσι το 1830 με τις φροντίδες του νεαρού τότε οικοδιδασκάλου και μετέπειτα υπουργού Leacuteon Faucher Η έκδοση καθώς περιείχε αντικριστά προς το γαλλικό κείμενο τη μετάφρασή του στα αρχαία ελληνικά θεωρη-μένη από τον ελληνιστή Κωνσταντίνο Μηνά Μηνωίδη80 δεν αποσκοπούσε προφανώς στο ελληνικό κοινό Επιδίωκε μέσα από την εφαρμογή της laquoκα-θολικής διδασκαλίαςraquo του M Jacotot η οποία είχε βασιστεί στο ίδιο ακρι-βώς έργο81 να προαγάγει την εκμάθηση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας σε Γάλλους Η δήλωση του Faucher ήταν σαφής laquoCrsquoest donc au nom de lrsquoen-seignement universel que nous adressons la traduction grecque du Teacuteleacutemaque puisseshytshyelle contribuer agrave reacutepandre lrsquoamour de lrsquoantiquiteacute et en faciliter lrsquointel-ligenceraquo

Στο πλαίσιο της κατάκτησης της γλωσσομάθειας κινήθηκε και η με-τάφραση ευάριθμων νεκρικών διαλόγων από τους 50 περίπου Dialogues de morts τους οποίους είχε συνθέσει ο Φενελόν κατά το διάστημα 1692-1696

78 Ο Γοβδελάς είχε βασιστεί προφανώς στην πρόσφατη επανέκδοση του Παρισιού του 1814

79 Έχει ενδιαφέρον να αναφέρουμε το εκ παραδρομής χειρόγραφο που έχει αναρτηθεί στις Δημόσιες βιβλιοθήκες προερχόμενο από την ιστορική βιβλιοθήκη της Ανδρίτσαινας που περιέχει σε αντιβολή με το γαλλικό κείμενο μετάφραση του ίδιου μύθου και στο τέλος τις κλίσεις των γαλλικών ρημάτων httpdiglibypepthgrawwebmainjspflag=browseampsmd=1ampawdid=1

80 Βλ Γ Κουτζακιώτης laquoΗ βιβλιοθήκη του Κ Μηνά Μηνωίδη στις Σέρρες (1815-1819) και η τύχη τηςraquo Ο Ερανιστής 23 (2001) 219-252 Βλ επίσης και το προγενέστερο δημοσίευμα του Γ Τουσίμη laquoΚωνσταντίνος Μηνάς Μηνωίδης ένας Εδεσσαίος λόγιος του 1812raquo Μακεδονικά 11 (1971) 403-405

81 Ο παιδαγωγός Jean Joseph Jacotot (1770-1840) είχε εισηγηθεί το 1818 τη μέθοδο laquoκαθολικής διδασκαλίαςraquo Την εφάρμοσε για πρώτη φορά στη Λουβαίν όταν κατά τη δι-δασκαλία της γαλλικής πρότεινε στους Φλαμανδούς μαθητές να αυτενεργήσουν με αφε-τηρία μια δίγλωσση έκδοση του Τηλεμάχου για να εξασκηθούν στα γαλλικά Βλ Javier Suso Loacutepez laquoTeacuteleacutemaque au cœur de la ldquomeacutethoderdquo Jacototraquo Documents pour lrsquohistoire du franccedilais langue eacutetrangegravere ou seconde httpdhflesrevuesorg 1608


για τις αυξανόμενες διδακτικές απαιτήσεις του νεαρού δελφίνου που κα-θώς ωρίμαζε εύρισκε πλέον απλοϊκούς τους Fables των πρώτων χρόνων (1690) Ο Φενελόν γνώριζε μέσα από τη λουκιάνεια εκδοχή ότι η ουδετερό-τητα που προσφέρει ο Κάτω Κόσμος εγγυάται την ανάπτυξη του διαλόγου και την άσκηση κριτικήςmiddot επιπλέον η πρόσφατη δημοσίευση το 1683 των Nouveaux dialogues de morts του Fontenelle είχε καταστήσει δημοφιλές και ευυπόληπτο το είδος Οι νεκρικοί διάλογοι του Φενελόν στην υπηρεσία της laquoελκυστικής διδασκαλίαςraquo διοχέτευαν ιδέες για την εφαρμογή της ηθικής στην πολιτική προήγαν την ιστορική γνώση και καλλιεργούσαν την αρ-χαιογνωσία82 Καθώς δεν υπήρχε η πρόθεση από τον συγγραφέα να δημο-σιευτούν πέρασαν στον χώρο του εντύπου με τις φροντίδες του Ramsay με μεγάλη αργοπορία το 1712 και παρότι τοποθετούνται στα ήσσονα έρ-γα του Φενελόν δεν στερήθηκαν την εκδοτική επιτυχία Μο λονότι στη νεοελληνική γραμματεία κατά την τελευταία εικοσαετία του 18ου αιώνα είχε εκδηλωθεί ενδιαφέρον για το είδος των νεκρικών διαλόγων83 υπήρ-ξε αδράνεια για τη μετάφραση ομόλογων έργων του Fontenelle του Φενε-λόν ή άλλων συγγραφέων με μια αμελητέα μεταγενέστερη εξαίρεση την παράφραση του διαλόγου laquoΔημοσθένης και Κικέρωνraquo στην Αποθήκη των ωφελίμων γνώσεων του 183784 από τον Νεόφυτο Βάμβα Ίσως η παράδοση του Λουκιανού να στάθηκε εντέλει εξαιρετικά ισχυρή Μετάφραση επτά νεκρικών διαλόγων δημοσιεύτηκε στο εγχειρίδιο Dialogues familiers Fa-miliar dialogues Διάλογοι Οικιακοί του πατρινού Γεώργιου Θεοχαρόπου-λου85 γνώριμου στον κοραϊκό κύκλο του Παρισιού και μεταφραστή στα γαλλικά των Λυρικών (1828) του Αθανάσιου Χριστόπουλου Το εγχειρί-διο αυτό τρίγλωσσο αρχικά (Παρίσι 11827 21828) έφθασε μέσα σε είκοσι χρόνια τις πέντε εκδόσεις (Αθήνα 31839 41842 51845) αποσύρον τας ήδη από την τρίτη του έκδοση τη σημερινή ηγεμονική γλώσσα Προορισμός του ήταν οι νέοι Περιείχε κοινότοπες φράσεις και διαλόγους σε αντικρι-στές μεταφράσεις που θα χρησίμευαν για τις ανάγκες της καθημερινής επικοινωνίαςmiddot η παρουσία των επτά νεκρικών διαλόγων ενδέχεται να απο-σκοπούσε στο να καταδείξει τη διαφορά ανάμεσα στη γραπτή γλώσσα και

82 Βλ Johan S Egilsrud Le ldquodialogue des mortsrdquo dans les litteacuteratures franccedilaise alle-mande et anglaise (1644-1789) Παρίσι 1934 σ 58-85

83 Βλ Ευγενία Κεφαλληναίου laquoΟ Διαφωτισμός και η γαλλική επανάσταση στους Νεκρικούς Διαλόγουςraquo Νεοελληνικόν Αρχείον 3 (1990) 274-296

84 1 (1837) 25-2685 Βλ Χρήστος Α Μούλιας Γεώργιος Β Θεοχαρόπουλος (1770-1852) Ένας άγνωστος

Πατρινός λόγιος Πάτρα 1993


τη laquoλαλουμένηνraquo που laquoσπουδάζεται εις τους ιστορικούς τους ποιητάς και τους ρήτοραςraquo86

Από την πέμπτη δεκαετία του 19ου αιώνα ο Φενελόν υπηρέτησε τη δι-δασκαλία της γαλλικής γλώσσας μέσα από έναν άλλο δρόμο τα αποσπά-σματα στο γαλλικό πρωτότυπο που περιείχαν οι γαλλικές χρηστομά θειες και τα ανθολόγια87 Οι χρηστομάθειες καθώς είχαν βασιστεί σε αντίστοιχα εγχειρίδια που ήταν σε χρήση στα γαλλικά σχολεία μετέφεραν τον γαλλικό κανόνα όπως αυτός είχε διαμορφωθεί τον 18ο αιώνα όπου ο προσφιλέστε-ρος συγγραφέας ήταν ο Φενελόν88 με αποσπάσματα από το Les aventures de Teacuteleacutemaque Σπανιότερα ανθολογούσαν αποσπάσματα από το Les aventures drsquoAri stonouumls άλλους μύθους κάποτε και από άλλα κείμενα89 Είναι χρήσιμο για τη συνάφειά μας να παραθέσουμε εδώ την αφήγηση του ήρωα στον Λου-κή Λάρα που τοποθετείται στην τρίτη δεκαετία του 19ου αιώνα όπως μας το έχει θυμίσει ο Αλέξης Πολίτης laquoΌσα ιταλικά και γαλλικά εδιδάχθην τα έμα-θον διά του Τηλεμάχου Αλλά και τούτον ολόκληρον ουδέποτε ανέγνωσαmiddot αφrsquo ότου δrsquo εξήλθον του σχολείου δεν ήνοιξα ποτέ βιβλίον προς ανάγνωσιν εκτός των εμπορικών καταστίχωνshyμας Είχον αμυδράς τινας και συγκεχυμένας ιδέας περί Λεωνίδου και Μαραθώνος και περί της Γαλλικής επαναστάshyσεωςraquomiddot90 η αφήγηση αυτή ερμηνεύει και τη σημαντική παρουσία ιταλικών εκδόσεων του έργου σε πολλές βιβλιοθήκες που χρησίμευσαν προφανώς και προς την κατεύθυνση της εκμάθησης της ιταλικής91

86 Βλ Georges Theacuteocharopoulos Dialogues familiers preacuteceacutedeacutes de quelques phrases fa-ciles et suivis de plusieurs dialogues de Feacutenelon en franccedilais anglais et grec Familiar Dialogues Preceded by some easy phrases and followed by several dialogues from Fenelon in French English and Greek Διάλογοι Οικειακοί μετά προηγουμένων τινών φράσεων και έτεροι εκ των του Φενελών γαλλο-αγγλο-ελληνικοί Παρίσι 1827 σ iiishyiv

87 Βλ Κ Γ Χοϊδά Το μάθημα των γαλλικών στα ελληνικά σχολεία της μέσης εκπαίδευ-σης του ελεύθερου κράτους και του έξω ελληνισμού κατά τον 19ο αιώνα όπ

88 Οι πιο δημοφιλείς συγγραφείς του 17ου αιώνα στον πεζό λόγο ήταν οι Feacutenelon Bossuet La Βruyegraveremiddot στην ποίηση οι La Fontaine Racine Σε όλες τις χρηστομάθειες εκτός από μία παραδίδονται 19 αποσπάσματα τα περισσότερα από τον Τηλέμαχοmiddot βλ Κ Γ Χοϊδά όπ σ 245 247

89 Λχ laquoDeacutemonstration sur lrsquoexistence de Dieuraquo στο Γεώργιος Ν Μακρίδης Γαλ-λική Χρηστομάθεια Κων σταντινούπολη 1886middot laquoDialogues des mortsraquo στο Ν Κοντόπου-λος Γαλλική Χρηστομάθεια προς χρήσιν των Γυμνασίων Αθήνα 1898

90 Βλ Αλέξης Πολίτης laquoΑρχαιόθεμα μυθιστορήματα 1790-1900 Και πάλι το βά-ρος της αρχαίας κληρονομιάςraquo όπ σ 132

91 Ιταλόγλωσσες εκδόσεις του μυθιστορήματος απαντούν σε πολλές βιβλιοθήκες Βλ πχ Πρακτικά του ευγενεστάτου βαρώνου κυρίου Κωνσταντίνου Μπέλλιου Μακεδόνος Συλλεχθέντα υπό των αυταδέλφων Δ και Ν Αργυριαδών των εκ Σιατίστης της Μακεδο νίας Βιέννη 1838 σ 69 70 και Χρήστος Λούκος Τάινα Χιέταλα και Αγγελική Ψιλοπούλου


Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι συντάκτες γαλλικών χρηστομαθειών και ανθολογιών που ασχολούνταν ενεργά με τη συγγραφή ή τη μετάφραση λο-γοτεχνικών έργων όπως ο Ιωάννης Καρασούτσας ή ο ΑλέξανδροςshyΡίζος Ραγκαβής επιδιώκοντας εκτός από τη διδασκαλία της γαλλικής γλώσσας laquoκαι έννοιάν τινα [hellip] να λάβει της προκειμένης φιλολογίας και της αξίας εκάστου συγγραφέωςraquo92 πλαισίωναν τα ανθολογημένα κείμενα με σχόλια κριτικά και εισαγωγικά σημειώματα για τον κάθε συγγραφέα συμβάλλονshyτας έτσι από τη μεριά τους στην κατασκευή της εικόνας του93 Τα σχόλια για τον Feacutenelon αντλημένα από τη γαλλική κριτική έδιναν ιδιαίτερη έμ-φαση στην αρχαιογνωστική διάσταση του έργου του το Τύχαι Τηλεμάχου ήταν ένα πεζό laquoέποςraquo που μιμείται τον Όμηρο όπου laquoζει και αναπνέει η χαρίεσσα ελληνική μυθολογίαraquomiddot94 laquoο συγγραφεύς ούτος υπέρ πάντας τους συγχρόνους του εμελέτησε και εγίγνωσκε καλώς την αρχαιότηταraquo ενώ το μυθιστόρημα του Feacutenelon στο σύνολό του και στο πνεύμα του χαρακτηρί-στηκε μια θαυμάσια μετάφραση της αρχαιότητας Ως αρετές του Τηλεμά-χου προβλήθηκαν laquoη επίνοιαraquo laquoο πλούτος των εικόνων [και] το έντεχνον της οικονο μίαςraquo95 Από τα εισαγωγικά σημειώματα στις χρηστομά θειες δεν απουσία σε ο απόηχος των συζητήσεων γύρω από την υβριδική ειδο-λογική ταυτότητα του Τηλεμάχου που ενδεχομένως τον απάλλασσαν και από ενστάσεις για τη συμπερίληψη ενός μυθιστορήματος στη σχολι-κή ύλη ως laquoποιητικόν έργονraquo το αναφέρει ο Καρασούτσας για laquoλαμπρά επο ποιία εις πεζόν λόγονraquo μιλάει ο συντάκτης μιας άλλης χρηστομάθειας96

Η βιβλιοθήκη Σταύρου Ι Βαφία Κατάλογος Ερμούπολη Δήμος ΕρμούποληςshyΙνστιτού-το Μεσογειακών Σπουδών 2001 αρ 29 και 67 Επίσης από μια ηλεκτρονική έρευνα στις Δημόσιες βιβλιοθήκες εντοπίστηκαν ιταλικές εκδόσεις στη βιβλιοθήκη των Μηshyλεών (1) της Σιάτιστας (4) δίγλωσση έκδοση σε αγγλικά και ιταλικά στη βιβλιοθήκη της Κέρκυρας και επτά εκδόσεις στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος Να προσθέσου-με μια πληροφορία αντλημένη από το περιο δικό Ερμής ο Λόγιος 7 (1817) 344 ότι έμμε-τρη ιταλική μετάφραση δόθηκε ως πρώτο βραβείο σε ελληνόφωνους μαθητές σχολείου στην Τεργέστη

92 Βλ Ιωάννης Καρασούτσας Χρηστομάθεια Γαλλική Αθήνα 1855 σ γ΄93 Φαίνεται πάντως ότι το κείμενο διδασκόταν και ολόκληρο στη Δ΄ τάξη του Διδα-

σκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας 1876-1877 Βλ Κ Γ Χοϊδά Το μάθημα των γαλλικών στα ελληνικά σχολεία της μέσης εκπαίδευσης του ελεύθερου κράτους και του έξω ελ-ληνισμού κατά τον 19ο αιώνα όπ σ 221

94 Βλ Ι Καρασούτσας laquoΈκθεσις συνοπτική της γαλλικής φιλολογίαςraquo Χρηστομά-θεια Γαλλική όπ σ ιβ΄

95 Όπ σ ιβ΄96 Βλ Κ Ν Οικονομίδης Γαλλική Χρηστομάθεια Αθήνα 21866 σ 173


ενώ ο Ραγκαβής κάνει λόγο για laquoποικίλην πλήρη περιέργων επεισοδίων μυθιστορίαν ή μάλλον εις πεζόν επικόν ποίημα τερπνώς γεγραμμένονraquo97 Αναγνωρίσιμη είναι και η ηθικοπολιτική διάσταση του κειμένου στην πα-ράδοση του laquoκατόπτρου ηγεμόνοςraquo

ως ηθικόν βιβλίον υπάρχει θησαυρός ανεξάντλητος πολιτικών και βιωτικών γνωμών και παραγγελμάτων [hellip] εγράφη να είναι εγκόλπιον των αγαπώντων τους λαούς αυτών ηγεμόνων καθώς το σύγγραμμα του Ιταλού Μακιαβέλου είναι το εγκόλπιον των τυράννων98

και laquoδίδει και εις άρχοντας και εις αρχομένους τα υψηλότερα ηθικής μα-θήματα και τους ορθωτέρους κανόνας αγωγήςraquo99 Χαρακτηριστική τέλος είναι η αναφορά στον προχρονολογημένο laquoφιλελληνισμόraquo του Γάλλου συγ-γραφέα

Οι δε Έλληνες οφείλομεν ιδιαιτέραν ευγνωμοσύνη προς την μνήμην του εξόχου τούτου ανδρός ότι εις τους καιρούς εκείνους καθrsquo ους η πατρίς ημών έκειτο εν σκότει και σκιά θανάτου ο Φενελόν ενεθυμήθη την Ελλάδα και ηύχετο την απε-λευθέρωσίν της100

Οι διάσπαρτες κρίσεις στον περιοδικό τύπο αρχής γενομένης από τον προ-επαναστατικό Ερμή τον Λόγιον101 και στη συνέχεια στα εγκυκλοπαιδικά περιοδικά των πρώτων δεκαετιών μετά την ίδρυση του κράτους ώς τα οικο-γενειακά φιλολογικά περιοδικά που κατέκλυσαν τον 19ο αιώνα συνεισέφε-ραν τον οβολό τους για την κατασκευή της εικόνας του συγγραφέα χωρίς πάντως να τη φωτίσουν ή να τη χρωματίσουν περισσότερο Ο Φενελόν μνη-μονεύθηκε ως παράδειγμα ευγλωττίας ποιητικής τέχνης φιλανθρωπίας και αρετής ως γνήσιος απόγονος των αρχαίων laquoαττικώτερος πάντων των νεωτέρων συγγραφέωνraquo Τονίστηκε η συμβολή του στην αρχαιομάθεια της ευρωπαϊκής λογιοσύνης η συμμετοχή του στη διαμάχη Αρχαίων και Νεο-τέρωνmiddot καταχωρήθηκε ως μια σταθερή και γνωστή στον ελληνισμό αξία Πρόκειται συνήθως για αναφορές τετριμμένες σταχυολογημένες από

97 Βλ Α Ρ Ραγκαβής Γαλλική Εγκυκλοπαιδεία ή συλλογή τεμαχίων εκ των δοκι-μωτέρων λογογράφων και ποιητών της Γαλλ 31852 σ 59

98 Βλ Ιωάννης Καρασούτσας Χρηστομάθεια Γαλλική Αθήνα 21859 σ ιγ΄ 99 Α Ρ Ραγκαβής Γαλλική Εγκυκλοπαιδεία όπ σ 59 100 Βλ Ι Καρασούτσας Χρηστομάθεια Γαλλική όπ σ ιβ΄shyιγ΄101 laquoΕπί της ηγεμονίας Λουδοβίκου 14ου εγεννήθησαν τα πλέον ένδοξα συγγράμ-

ματα της ευγλωττίας ιστορίας και ποιητικής τέχνης τα οποία άφησαν αιώνιον δόξαν εις την Γαλλίανmiddot [hellip] Ο δεύτερος των ανθρώπων εις την ευγλωττίαν Φενελών και ο πρώ-τος διά την τέχνην να κάμη αγαπητήν την αρετήν ενέπνευσεν εις όλους την δικαιοσύ-νην και φιλανθρωπίαν διά του Τηλεμάχου αυτούraquo επιστολή Ιωάννου Ραστή 1812 εκ Παυίας Ερμής ο Λόγιος 2 (1812) 278 σημ α


ξενόγλωσσα δημοσιεύματα που μετέφεραν ανεπεξέργαστα τις θέσεις τους Μια συστηματική όχι βέβαια εξαντλητική διερεύνηση απέφερε μόλις μια σύντομη βιογραφία102 ευάριθμα μεταφρασμένα αποσπάσματα και ρήσεις ηθικολογικού χαρακτήρα που δεν θα αποκλείαμε ότι συμπεριλήφθησαν για να καλύψουν τα κενά της σελιδοποίησης103 Η σοβαρότερη ίσως περίπτωση είναι αυτή του Σ Δ Βάλβη στο γνωστό δημοσίευμά του για τη μετάφραση της ποίησης όπου αξιοποιήθηκαν γνωστά στοιχεία επεξεργασμένα όμως μέσα σε ένα θεωρητικό πλαίσιο104

Στη διάρκεια των δύο αιώνων το έργο του Φενελόν διέγραψε έναν ικανο-ποιητικό μεταφραστικό και αναγνωστικό κύκλο105 στο κέντρο του οποίου τοποθετήθηκε το μείζον έργο του Les aventures de Teacuteleacutemaquemiddot το πλασμα-τικό αφήγημα αποτέλεσε ένα καλό διαβατήριο για τη διείσδυση και άλλων έργων του Γάλλου συγγραφέα που κρίθηκαν εκμεταλλεύσιμα για να κα-λύψουν γνωστικές και παιδαγωγικές ζητήσεις Το έργο του αξιοποιήθηκε σε διαφορετικά περιβάλλοντα σύμφωνα με τα πολιτισμικά τους συμφραζό-μενα και πρόσφερε ένα προσφιλές θέμα στην επανερχόμενη συζήτηση για τη σχέση του νέου ελληνισμού με την ευρωπαϊκή ετερότητα και το αρχαιοshyελληνικό παρελθόν

102 laquoΦενελώνraquo Παρθενών 4 (1878) 29

103 laquoΑληθινοί φίλοιraquo Εφημερίς των παίδων (Ιούλιος 1871) 170middot laquoΠρακτική φιλοσο-φίαraquo Εστία 24 (1887) 519 535 615middot Π Πυργωτός laquoΠεριοδεία ανά την νήσον των απο-λαύσεωνraquo Διάπλασις των παίδων 2 (1895) 341-342 (βλ Βίκυ Πάτσιου laquoΗ Διάπλασις των Παίδωνraquo (1879-1922) Το πρότυπο και η συγκρότησή του Αθήνα 1987 σ 70)

104 laquoΠερί μεταφράσεως ποιητώνraquo Αθήναιον 7 (1878) 167-178105 Ο 20ός αιώνας με βάση τον υπολογισμό των αυτοτελώς εκδεδομένων μεταφρά-

σεων δεν υπήρξε ιδιαίτερα φιλόξενος Στον πρόσφατα δημοσιευμένο δεύτερο τόμο της Βιβλιογραφίας των ελληνικών μεταφράσεων της ξένης λογοτεχνίας ΙΘ΄-Κ΄ αι Αυτοτελείς εκ-δόσεις (1901-1950) Αθήνα 2013 του Κ Γ Κασίνη καταγράφεται ένας μοναδικός τίτ-λος Οι περιπέτειες του Τηλεμάχου γιου του Οδυσσέα διασκευή Νίκος Πάντζαρης Αθήνα [1950] προορισμένη προφανώς για το παιδικό κοινό Η έρευνα στον ηλεκτρονικό κα-τάλογο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος απέφερε μόλις δύο ακόμη τίτλους για το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα Οι περιπέτειες του Τηλεμάχου μτφρ Λεωνίδας Δ Κο-τσιφάκος Αθήνα 1964 και Τηλεμάχου Τύχαι μτφρ Μαρία Στασινοπούλου Αθήνα 1998


ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΩΝ

Η καταγραφή βασίζεται στις βιβλιογραφίες Eacutemile Legrand Bibliographie Helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes par les Grecs au XVIIIegraveme siegravecle Œuvre pοsthume compleacuteteacutee et publieacutee par Louis Petit et Hubert Pernot Παρίσι 1918-1928middot Φίλιππος Ηλιού Ελληνική Βιβλιογραφία του 19ου αιώνα Βιβλία-φυλλάδια (1801-1818) Αθήνα 1997middot Βιβλιολογικό Εργαστήρι laquoΦίλιππος Ηλιούraquo Ελληνική βιβλιογραφία 1864-1900 Συνο-πτική αναγραφή Εισαγωγή συντομογραφίες ευρετήρια Πόπη Πολέμη Αθήνα 2006middot Βιβλιολογικό Εργαστήρι laquoΦίλιππος Ηλιούraquo Φίλιππου Ηλιού Κατάλοιπα Ελληνική Βι-βλιογραφία του 19ου αιώνα Βιβλία-φυλλάδια (1819-1832) επιμέλεια Πόπη Πολέμη Αθή-να 2011middot Βιβλιολογικό Εργαστήρι laquoΦίλιππος Ηλιούraquo Φίλιππος Ηλιού ndash Πόπη Πολέμη Ελληνική βιβλιογραφία του 19ου αιώνα Ηλεκτρονικός κατάλογος http wwwbenakigr bibliology 19htmmiddot Κ Γ Κασίνης Βιβλιογραφία των ελληνικών μεταφράσεων της ξένης λογοτεχνίας ΙΘ΄-Κ΄ αι Αυτοτελείς εκδόσεις τ 1 (1801-1900) Αθήνα 2006 Όπου χρησιμο-ποιήθηκε άλλη πηγή δηλώνεται στο λήμμα


Αι Τύχαι του Τηλεμάχου υιού του Οδυσσέως παρά Φραντζέσκου Σαλινιάκ Φενελόν διδα-σκάλου των υιών του Βασιλέως της Φράντζας [hellip] μετάφρασις δε Δημητρίου Προκοπίου ιατρού κατrsquo επιταγήν του υψηλοτάτου και σοφωτάτου Αυθέντου και Ηγεμόνος [hellip] Νι-κολάου [hellip] Μαυροκορδάτου 1715 Μονή Λειμώνος χφ αρ 359 (Μητροπολίτης Διονύ-σιος [Χαραλάμπους] Συμπληρωματικός Κατάλογος των χειρογράφων της ιεράς Μονής Λειμώνος εν Λέσβω Αθήνα [1947])

Τηλεμάχου τύχαι 1731 Κων σταντινούπολη Μετόχι του Παναγίου Τάφου χφ αρ 358 (Αθ ΠαπαδόπουλοςshyΚεραμεύς Ιεροσολυμητική Βιβλιοθήκη [hellip] Πετρούπολις 1891-1915 τ 4 σ 239)

Τύχαι Τηλεμάχου (πέμπτο και έκτο βιβλίο) 1814-1816 βιβλιοθήκη Μηλεών χφ αρ 56Τηλεμάχου τύχαι Ρουμανική Ακαδημία χφ αρ 603 (Ariadna CamarianoshyCioragraven Les Aca-

deacutemies princiegraveres de Bucarest et de Jassy et leurs professeurs Θεσσαλονίκη 1974 σ 647 σημ 364)

Τηλέμαχος (αποσπάσματα από το πρώτο βιβλίο ndash ιταλικό διάμεσο) Φιλολογικός Σύλ-λογος Κωνσταντινουπόλεως χφ αρ 57 (Paul Moreaux Catalogue des manuscrits grecs (Fonds du Syllogos) Άγκυρα 1964)

Τύχαι Τηλεμάχου υιού του Οδυσσέως Η συνέχεια της τετάρτης βίβλου της Οδυσσείας του Ομήρου μετάφραση Α [Αθανάσιος] Σ [Σκιαδάς] 2 τόμοι Βενετία 1742

Τύχαι Τηλεμάχου υιού του Οδυσσέως μετάφραση Δημήτριος Παναγιώτου Γοβδελάς 2 τόμοι Βούδα 1801

Τύχαι Τηλεμάχου υιού του Οδυσσέως μετάφραση Δημήτριος Παναγιώτου Γοβδελάς 2 τόμοι Βενετία 1803

[Τύχαι Τηλεμάχου] μετάφραση Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων (σε εξάμε-τρο) 1807 περ (Σοφοκλής Κ Οικονόμος (επιμέλεια) Κωνσταντίνου πρεσβυτέρου και οικονόμου του εξ Οικονόμων Τα Σωζόμενα Φιλολογικά συγγράμματα Αθήνα 1871 σ στ΄)


[Τηλέμαχος] μετάφραση Γάλλος ελληνιστής (απόσπασμα σε εξάμετρο στην αρχαία ελ-ληνική) Ερμής ο Λόγιος 9 (1819) 784


Τύχαι Τηλεμάχου μετάφραση Δημήτριος Παναγιώτου Γοβδελάς 2 τόμοι Βενετία 1864

Τύχαι του Τηλεμάχου μετάφραση Κωνσταντίνος Σταματιάδης Αθήνα 1864 Τύχαι του Τηλεμάχου μετάφραση Κωνσταντίνος Σταματιάδης Αθήνα 1865 Τύχαι Τηλεμάχου μετάφραση Κωνσταντίνος Σταματιάδης Αθήνα 1883Σερ-γκιουζέστ-ι Τελεμάκ Λισάν μετάφραση Παύλος Ι Μισαηλίδης Ικινδζί Δζουζ ndash Δερ

Αλιγιεδέ 1887Σερ-γκιουζέστ-ι Τελεμάκ Λισάν μετάφραση Παύλος Ι Μισαηλίδης Ικινδζί Δζουζ ndash Δερ

Αλιγιεδέ 1887

Maximes morales et politiques tireacutees du Teacuteleacutemaque

Γνωμικά ηθικά και πολιτικά περί καθηκόντων του βασιλέως Αθήνα 1866

Sophronime ou les aventures drsquoAristonouumls

Αι Τύχαι του Αριστονόου μετάφραση Σ Γ Σ [Σ Γ Στέφανος] Αθήνα 1844Αι Τύχαι του Αριστονόου μετάφραση Σ Γ Στέφανος Αθήνα 1847 Τα συμβάντα του Αριστονόου (μετάφραση Λ Λυβαθυνόπουλος) Κεφαλληνία 1858 [η

απόδοση με βάση τον τίτλο]Ο Αριστόνους μετάφραση ΣΜ[Στ Μεταξάς] Ερμούπολη 1863

Traiteacute de lrsquoEacuteducation des filles

Π Ζωντανός Περί ανατροφής των κορασίων Και της Δημοσίου εκπαιδεύσεως των αρρέ-νων Ερμούπολη 1836

Περί κορασίων ανατροφής μετάφραση Πάνος Ν Πλέσκας Ερμούπολη 1846Δοκίμιον περί Ανατροφής Κορασίων μετάφραση Δημήτριος Αποστολίδης Ναύπλιο

1857Περί κορασίων ανατροφής μετάφραση Πάνος Ν Πλέσκας Ερμούπολη 1857 Περί κορασίων ανατροφής μετάφραση Πάνος Ν Πλέσκας Ερμούπολη 1868Το περί αγωγής κορασίων μετάφραση Θ Νικολαΐδης Φιλαδελφεύς Αθήνα 1868Το περί αγωγής κορασίων μετάφραση Θ Νικολαΐδης Φιλαδελφεύς Αθήνα 1875

Abreacutegeacute des vies des anciens philosophes avec un recueil de leurs plus belles maximes

Εκ των του Φενελώνος κατrsquo επιτομήν Βίων των ενδοξοτέρων αρχαίων Φιλοσόφων Ο του Θά-λητος μετάφραση Κ Τυπάλδος Κέρκυρα 1827

Επιτομή των Βίων των Ενδόξων Φιλοσόφων της Αρχαιότητος ομού με τα Δόγματα τα Συ-στήματα το ηθικόν των και Συλλογήν των ωραίων γνωμών αυτών μετάφραση Α Πο-θητός Αθήνα 1837

Βίος Θαλού προς χρήσιν των Ελληνοπαίδων μετάφραση ΧΑ [Χρήστος Α Παρμενίδης] Ερμούπολη 1840


Βίος Πιττακού προς χρήσιν των Ελληνοπαίδων μετάφραση ΧΑ [Χρήστος Α Παρμενί-δης] Ερμούπολη 1840

Επιτομή των Βίων των Ενδόξων Φιλοσόφων της Αρχαιότητος ομού με τα Δόγματα τα Συ-στήματα το ηθικόν των και Συλλογήν των ωραίων γνωμών αυτών μετάφραση Α Πο-θητός Κωνσταντινούπολη 1842

Δίγλωσσες και πολύγλωσσες εκδόσεις

Essai drsquoun Teacuteleacutemaque polyglotte ou les Aventures du fils drsquoUlysse publieacutees en langues fran-ccedilaise grecque-moderne armeacutenienne italienne espagnole portugaise anglaise alle-mande hollandaise russe polonaise illyrienne Avec une traduction en vers grecs et latins par Fleury Leacutecluse Παρίσι 1812 [Προαγγελίαmiddot η έκδοση δεν πραγματοποιήθηκε]

Τύχαι Τηλεμάχου μετάφραση Δημήτριος Παναγιώτου Γοβδελάς (ελληνογαλλική) Αγ-γελία Λόγιος Ερμής 6 (1816) 31-32 Κυκλοφόρησε ένας από τους τέσσερις τόμους 1820 περ

Τα κατά Τηλέμαχον μετάφραση Λέων Φωσσέ [Leacuteon Faucher] (δίγλωσση έκδοση σε γαλλικά και αρχαία ελληνικά) 2 τόμοι (πρώτο και δεύτερο βιβλίο) Παρίσι 1830

Δοκίμιον περί των Γραμμάτων της των Γάλλων φωνής και της αυτών απαγγελίας laquoΑριστο-νόου Τύχαιraquo ndash laquoΓνωμικά Ηθικά τε και Πολιτικά [hellip] εκ του Τηλεμάχουraquo μετάφρα-ση Δημήτριος Παναγιώτου Γοβδελάς (ελληνογαλλική) Βιέννη 1816

Georges Theacuteocharopoulos Dialogues familiers preacuteceacutedeacutes de quelques phrases faciles et sui-vis de plusieurs dialogues de Feacutenelon en franccedilais anglais et grec Familiar Dialogues Preceded by some easy phrases and followed by several dialogues from Fenelon in French English and Greek Διάλογοι Οικιακοί μετά προηγουμένων τινών φράσεων και έτεροι εκ των του Φενελών γαλλο-αγγλο-ελληνικοί Παρίσι 1827 (Περιλαμβάνονται οι νεκρι-κοί διάλογοι laquoΞέρξης και Λεωνίδαςraquo laquoΣόλων και Πεισίστρατοςraquo laquoΣόλων και Ιου-στινιανόςraquo laquoΣωκράτης και Αλκιβιάδηςraquo laquoΑλκιβιάδης και Περικλήςraquo laquoΑντωνίνος Πίος και Μάρκος Αυρήλιοςraquo)

Georges Theacuteocharopoulos Dialogues familiers preacuteceacutedeacutes de quelques phrases faciles et suivis de plusieurs dialogues de Feacutenelon en franccedilais anglais et grec Familiar Dialogues Preceded by some easy phrases and followed by several dialogues from Fenelon in French English and Greek Διάλογοι Οικιακοί μετά προηγουμένων τινών φράσεων και έτεροι εκ των του Φενελών γαλλο-αγγλο-ελληνικοί Παρίσι 1828

Γ Θεοχαρόπουλος Dialogues familiers Preacuteceacutedeacutes de quelques phrases faciles et suivis de plu-sieurs dialogues de Feacutenelon en franccedilais et grec Διάλογοι Οικιακοί μετά προηγουμένων τινών φράσεων και έτεροι εκ των του Φενελών γαλλο-ελληνικοί Αθήνα 1839

Γ Θεοχαρόπουλος Dialogues familiers Preacuteceacutedeacutes de quelques phrases faciles et suivis de plu-sieurs Dialogues de Feacutenelon en franccedilais et grec Διάλογοι Οικιακοί μετά προηγουμέ-νων τινών φράσεων και έτεροι εκ των του Φενελών γαλλο-ελληνικοί Αθήνα 1842


Περιεχόμενα

Προλογικό σημείωμα xi

Σπύρος Ασδραχάς Για τον Αλέξη Πολίτη xiii

Γρηγόρης Μ Σηφάκης Χαιρετισμός xv

Mario Vitti Μια γενιά πριν μια γενιά ύστερα xvii

Στέφανος Κακλαμάνης Αντίδωρο για τον Αλέξη xxv

ΜΕΡΟΣ Αʹ ndash ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙΔημήτρης Δημητρόπουλος Το βουνό οι κλέφτες Δυο κρίκοι της εθνικής αφήγησης 3

Μαριλίζα Μητσού Στα χνάρια του Φωριέλ Οι συλλογές δημοτικών τραγουδιών του κόμη de Marcellus 23Ειρήνη Οικονόμου Η παρουσία του δημοτικού τραγουδιού στις ποιητικές ανθολογίες του 19ου αιώνα 41

Θόδωρος Χατζηπανταζής Ελληνικό θέατρο και δημοτικό τραγούδι Το ξεκίνημα μιας δύσκολης σχέσης 57


































C


C




















































































































































































































































































































C


C



















































































































































































































































































Fenelon neoelliniki paideia.pdf

Documents

Transcript of Fenelon neoelliniki paideia.pdf