Ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας.Το openLIT ως εργαλείο μάθησης και διδασκαλίας της ΙΝΕΛ στο Freie Universität Berlin

Bart Soethaert (FU Berlin)

Εναλλακτικά προς την κανονικοποίηση των πληροφοριών σε (άλλη) μια συνεχή αφήγηση, αλλά επίσης προς τονπληθωρισμό του ψηφιακού εγκυκλοπαιδισμού, το wiki openLIT της Έδρας Νεοελληνικών Σπουδών στο ΕλεύθεροΠανεπιστήμιο του Βερολίνου υποδέχεται την «ιστορία» της νεοελληνικής λογοτεχνίας (ΙΝΕΛ) ως μια μη γραμμική,ανομοιογενή και πάντοτε ανολοκλήρωτη ιστορία συσχετίσεων. Αφορμώμενο από τη διαπίστωση ότι τη «γνώση» τηςΙΝΕΛ δεν την έχουμε ποτέ, αντίθετα εργαζόμαστε αενάως προς αυτήν, το ηλεκτρονικό εργαλείο μάθησης καιδιδασκαλίας της ΙΝΕΛ προσκαλεί τους φοιτητές να γίνουν παραγωγικοί αναγνώστες της και με τίτλο Didaktik derneugriechischen Literaturgeschichte εντάσσεται στη γενικότερη προσπάθεια της Έδρας για την αξιοποίηση τωνψηφιακών τεχνολογιών στην πανεπιστημιακή προπτυχιακή και μεταπτυχιακή διδασκαλία.

Αναζητώντας την αφετηρία της συμβολής μου στον ίδιοτον τίτλο της παρουσίασής μου, γίνεται σαφές εξαρχήςότι δεν σκοπεύω να κινηθώ έξω από τον πολιτισμικό-επιστημολογικό ορίζοντα, που καθιστά το εγχείρημά μαςστο Βερολίνο με το wiki openLIT δυνατό και συγχρόνωςαναγκαίο. Τι εννοώ; Ο πληθυντικός αριθμός στον τίτλο(Ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας) προφανώςακουμπά αφενός στην υποψία μας για τα τυφλά σημείακάθε «ιστορίας» ενικού αριθμού (κεφαλαιογραφημένης ήόχι) και, αφετέρου, στην εμπειρία της πολλαπλότητας

των ιστοριών που ως παραγωγικοί αναγνώστες επινοούμε, ανασυνθέτουμε (και σπανίως ακόμη –είναι αλήθεια – διδάσκουμε). Φανερώνει, με άλλα λόγια, έναν δισταγμό γι' αυ τή τη μια και ενιαίαυφιστάμενη και κανονικοποιημένη αφήγηση, που στον ψηφιακό μας κόσμο απαντάται πλέον ωςπροϊόν προς ελεύθερη κατανάλωση μεν, αλλά κλειστής εν τέλει μνήμης για το λογοτεχνικό μαςπαρελθόν.Αλλά ας μην ενδώσω πλήρως στη βούληση για αποσπασματικότητα, πολλαπλότητα και αντιλογίασε δομικές αρχές του κάθε «κανόνα» και ας ανακαλέσω στον σημερινό μας ορίζοντα επίσης τημεγάλη πρόκληση και, ας ομολογήσουμε ως αδυναμία μας το να καταστήσουμε διαχειρίσιμο τονσυσσωρευμένο και ετερογενή όγκο πληροφοριών – εκείνο το χαοτικό και λαβυρινθώδες συμπίλημαηλεκτρονικού «υλικού», που μας υπενθυμίζει σε κάθε σχετική αναζήτηση στο Διαδίκτυο ότι τη«γνώση» της ΙΝΕΛ δεν την έχουμε ποτέ, αντίθετα εργαζόμαστε αενάως προς αυτήν.Μπροστά, λοιπόν, στο ξεχείλισμα βιογραφικών και βιβλιογραφικών πληροφοριών, που αρνούνταινα γίνουν – και καλά κάνουν – μια ενιαία, συνεπής, τακτοποιημένη «κύρια» αφήγηση, αλλά καιμπροστά σ' ένα υλικό συχνά άμεσα διαθέσιμο, ελεύθερα προσβάσιμο, αλλά συνήθως και«φιλολογικά» ακατέργαστο, με ποιες δεξιότητες οφείλει ο σημερινός νεοελληνιστής-φοιτητής ναπροσέλθει, ώστε η λογοτεχνία και ο λόγος περί αυτής να μπορέσουν να πάρουν τη μορφή τηςιστορίας: να γίνουν δηλαδή αφηγήσεις μικρής ή μεγαλύτερης κλίμακας; Υπάρχει – συγκεκριμέναστη διδασκαλία της ΙΝΕΛ – κάποιος τρίτος δρόμος, που μπορεί να βοηθήσει ψηφιακούς ιθαγενείς( digital natives) να γίνουν επίδοξοι ιστοριογράφοι και όχι απλά ιστοριοδίφεις στον ψηφιακόεγκυκλοπαιδισμό, που μας κατακλύζει, ή πειθαρχημένοι καταναλωτές της (ψηφιοποιημένης ή όχι)έντυπης αφηγηματικής ΙΝΕΛ; Πώς μπορούμε να εξασκήσουμε και να εξοικειώσουμε τους φοιτητέςμας με την ποικιλία των προσεγγίσεων στη μεγάλη παρακαταθήκη λογοτεχνικών έργων καθώς καιμε τα επιστημολογικά ερωτήματα, που τέμνουν τη θεωρία της ιστορίας, τη θεωρία της λογοτεχνίαςκαι τη θεωρία της έκθεσης της ιστορίας της λογοτεχνίας; Και τι, τέλος, μπορούμε κι εμείς ωςψηφιακοί μετανάστες (digital immigrants) να διδαχτούμε από τη δυνητικά εναλλακτική κουλτούραγνώσης και τη νέα τεχνολογία που τη φιλοξενεί;

1

Εναλλακτικά προς τα δυο παραδοσιακά και δοκιμασμένα πρότυπα ιστοριογραφίας τηςνεοελληνικής λογοτεχνίας – εννοώ τη συνεκτική αφήγηση μιας ενοποιητικής ιστορίας και τηναλφαβητική οργάνωση μιας εγκυκλοπαίδειας – η Έδρα Νεοελληνικών Σπουδών του FreieUniversität Berlin πειραματίζεται με τη δυνατότητα για μια μη γραμμική, ανομοιογενή και πάντοτεανολοκλήρωτη ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Η παράταξη αποσπασματικών εγγραφών σεwiki-σελίδες και η υπερκειμενικότητα που τις χαρακτηρίζει, μπορούν να παράγουν, θαρρούμε,διαρκώς ανανεούμενες εστιάσεις, δίχως να συναρθρώνονται σε μια ενιαία αφήγηση.

Αυτή η υπερκειμενική ιστορία της νεοελληνικήςλογοτεχνίας, που την ονομάσαμε openLIT καιπροορίζεται για εκπαιδευτική κυρίως χρήση, είναι έναέργο-εν-προόδω, που χρηματοδοτήθηκε αρχικά απόπανεπιστημιακό ερευνητικό πρόγραμμα τη διετία 2010-2012, εμπλουτίζεται έκτοτε σταθερά με νέες εγγραφέςκαι τιτλοφορείται Didaktik der neugriechischenLiteraturgeschichte εντασσόμενη στη γενικότερηπροσπάθεια της Έδρας για την αξιοποίηση τωνψηφιακών τεχνολογιών στην πανεπιστημιακή

προπτυχιακή και μεταπτυχιακή διδασκαλία. Σ' αυτή τη συλλογική προσπάθεια συνεργάστηκαν οκαθηγητής Μίλτος Πεχλιβάνος, η Αγγέλα Γιώτη κι εγώ, ενώ κείμενα προσκόμισαν υποψήφιοιδιδάκτορες της Έδρας, όπως η Μαρία Ακριτίδου και η Όλγα Μπεζαντάκου, αλλά και συνάδελφοιάλλων Πανεπιστημίων, όπως η Αλεξάνδρα Ιωαννίδου (ΕΚΠΑ), που προσέθεσε πιλοτικά αρκετάδεδομένα για την πρόσληψη της ρωσικής και της σοβιετικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα.

Ανταποκρινόμενη προς τον γενικευμένο σκεπτικισμό στοπλαίσιο της αγγλοσαξονικής νέας κριτικής (NewCriticism) και της αποδόμησης (Deconstruction) ως προςτο εφικτό της συγγραφής μιας ιστορίας της λογοτεχνίας,αλλά και συγχρόνως στην πληθωριστική παρουσία τωνιστορικών σπουδών, που τονίζουν την -ανανεωμένη-αναγκαιότητα της ιστορίας, η νεότατη ιστοριογραφία τηςλογοτεχνίας – και αναφέρομαι ενδεικτικά στους τόμουςτου τύπου Harvard με «νέες ιστορίες» της γαλλικής

(1989), ολλανδικής (1993) και γερμανικής λογοτεχνίας (2005) – αντιτίθεται στην ευθύγραμμη,ολιστική και ενοποιητική έκθεση του λογοτεχνικού παρελθόντος καθώς και προς την ευθείασυνάρτηση αυτών των μνημειακών αφηγήσεων με την ιδέα της εθνικής ατομικότητας και τηβούληση της τάξης στον χρόνο της εθνικής εντελέχειας.1

Σύμμετρα προς αυτές τις «νέες ιστορίες» τοποθετήσαμεκι εμείς στον πυρήνα του ιστοριογραφικού μαςεγχειρήματος για τη νεοελληνική λογοτεχνία την έννοιατου λογοτεχνικού γεγονότος ή συμβάντος. Παραθέτωενδεικτικά κάποιες «ημερομηνίες», που διασφαλίζουντην πρόσβαση σε επιλεγμένα θέματα γύρω από αυτό τονδείκτη, χωρίς να παραφορτώσουν τον αναγνώστη-φοιτητή μ' έναν ανεπισκόπητο όγκο πληροφοριών: «1828– Ο Δ. Σολωμός εγκαθίσταται στην Κέρκυρα», «1879 –Η Διάπλασις των Παίδων», «1888 – Οι Πάλλης και

Εφταλιώτης λαμβάνουν ταχυδρομικά Το Ταξίδι μου στη Βομβάη», «1919 – Ο E. M. Forsterδημοσιεύει στο The Athenaeum δοκίμιο με τίτλο "Η ποίηση του Κ. Π. Καβάφη"», «1947 – ΗΜακρόνησος μετατρέπεται σε στρατόπεδο εξορίας», «1964 – Η ταινία Zorba the Greek αποτελεί

1 Μ. Πεχλιβάνος, «Ιστορία (και ιστορίες) της λογοτεχνίας», Μολυβδοκονδυλοπελεκητής 6 (1998-99) 169-186.

2

σταθμό στην πορεία κινηματογραφικών μεταφορών του καζαντζακικού έργου», «1964 – Ο Γ.Ρίτσος υποψήφιος βουλευτής της ΕΔΑ», «1973 – Ο Άρης Αλεξάνδρου δημοσιεύει σε μετάφρασηαπό τα ρωσικά το Requiem της Άννας Αχμάτοβα», «2004 – Η Ορθοκωστά του Θανάση Βαλτινούπροκαλεί ένα δεύτερο γύρο διενέξεων γύρω από τη 'λογοτεχνία του εμφυλίου'», κ.ο.κ.Η συνομιλία με το λογοτεχνικό παρελθόν γίνεται, λοιπόν, κάθε φορά εξ αφορμής και η χρονολογικήπαράταξη των συμβάντων (και επομένως των θεμάτων και εστιάσεων) δεν φιλοδοξεί επ' ουδενί νακατα-λήξει σε μια ενιαία αφήγηση. Εξάλλου η τεχνολογία του wiki, που προκρίθηκε για ναυποδεχτεί αυτή την πολυφωνία, δημιουργεί για τις ανάγκες μας ένα ψηφιακό περιβάλλον, που είναικατεξοχήν επεκτάσιμο και ανανεώσιμο.2 Στο wiki openLIT κάθε συμβάν οργανώνεται ως wiki-σελίδα με σταθερή δομή και συνιστά ένα Reusable Information Object (RIO), δηλαδή μια μονάδαπληροφορίας, που γίνεται αφορμή για μια ευρύτερη συζήτηση σε πλείστες όσες πανεπιστημιακέςπαραδόσεις και σεμινάρια τέμνουν τη θεματική της.

Η «ανοιχτή» ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας(openREAD) αποτελείται αυτή τη στιγμή από 150περίπου εγγραφές και καλύπτει αποσπασματικώ τωτρόπω 350 χρόνια νεοελληνικής λογοτεχνίας, αρχίζονταςαπό την ένδειξη «1673», χρονιά που ο ΑλέξανδροςΜαυροκορδάτος διορίζεται μέγας Διερμηνέας τηςΥψηλής Πύλης, και φτάνοντας στην ένδειξη «2011», πουχρονολογεί τις εκδηλώσεις με αφορμή τα εκατό χρόνιααπό το θάνατο του Παπαδιαμάντη. Ο αναγνώστης δεν θα

βρει καμία εγγραφή αφιερωμένη εξ ολοκλήρου στη συνολική αποτίμηση του έργου ενόςσυγγραφέα· εάν έτσι θελήσει να διαβάσει λ.χ. για τον Κωνσταντίνο Καβάφη, θα βρει στο wiki έξιπυκνές περιγραφές για επιμέρους όψεις της ποιητικής του δημιουργίας καθώς και μέσα απόενδοκειμενικούς συνδέσμους άλλες τόσες αναφορές σε άλλα κείμενα.

Κάθε κείμενο στο open reader αποτελεί ένα μοντάζ απόεπτά «δεδομένα», που συμπληρώνονται με χωρία απόπρωτογενείς πηγές, και συμπληρώνεται με αποσπάσματααπό την ερευνητική βιβλιογραφία και οπτικοακουστικόυλικό. Την πρόσβαση σ' αυτό το ετερόκλητο υλικόδιασφαλίζουν όχι μόνο οι χρονολογίες του open readerαλλά επίσης τα εξαντλητικά ευρετήρια με συγγραφείς καιέργα (openSEARCH), ανοίγοντας έτσι πολλαπλά σενάριαγια μια μη γραμμική περιδιάβαση στην ιστορία τηςνεοελληνικής λογοτεχνίας.

Λίγο έως διόλου τυχαία «γεγονότα» κατευθύνουν, λοιπόν, μια συνεχώς ανανεούμενη ειδοποιόεστίαση. Ανάλογα με το ερώτημα, που επεξεργάζεται, οι αναγνώστες εντάσσουν τις πυκνώσειςπληροφοριών σε επιμέρους ερευνητικά πεδία της ιστορίας (όπως λ.χ. στην παραγωγή, τη διάδοσηκαι την πρόσληψη της λογοτεχνίας) αλλά και σε ευρύτερες συνάφειες, λ.χ. σε μη «ρεαλιστικά»εννοούμενες εννοιολογικές κατηγορίες του τύπου λογοτεχνικά ρεύματα, λογοτεχνικές σχολές ήλογοτεχνικά είδη. Το openLIT βασίζεται στην αρχή της διάταξης αποσπασμάτων που παραμένουντέτοια, για να αφηγηθεί μέσα από ενδοκειμενικούς συνδέσμους μια μη γραμμική, ανομοιογενή καιπάντοτε ανολοκλήρωτη ιστορία συσχετίσεων, που μετατοπίζει την έμφαση από την αφήγηση τηςευθύγραμμης εξέλιξης της εθνικής λογοτεχνίας στη δυνητικότητα του δικτύου των σχέσεων τωνκειμένων.Αυτή η αφηγηματική στρατηγική της διασποράς (και όχι της ολοποίησης) μπορεί – έτσι

2 J. Moskaliuk – J. Kimmerle, «Wikis in der Hochschule - Faktoren für den erfolgreichen Einsatz» και S. Panke – Α.Thillosen, «Unterwegs auf dem Wiki-Way. Wikis in Lehr- und Lernsettings», e-teaching.org (2008).

3

τουλάχιστον πιστεύουμε – να καταστήσει νοητές τις ταξινομητικές κατηγορίες της κάθε ιστορίαςως τεχνάσματα της κατασκευής. Η μεροληπτικότητα και ο πληθυντικός αριθμός των εστιάσεωνθέτουν παράλληλα στο προσκήνιο το ίδιο το έργο της ιστορίας της λογοτεχνίας ως studium, ωςσπουδής και αέναης ανάγνωσης, εφικτής μόνο υπό το πρόσημο του ατελούς.

Αυτή η «ανοιχτή» υπερκειμενική ιστορία τηςνεοελληνικής λογοτεχνίας γίνεται ένα χρήσιμο εργαλείομάθησης και διδασκαλίας, όταν οι «σπουδαστές»επιλέγουν, συνδυάζουν, ταξινομούν τις ψηφίδες λόγουτης ιστορίας ανάλογα με τα (θεματικά, χρονολογικά,θεωρητικά) κριτήρια, που καθόρισαν για το σεμινάριότους (openLEARN). Κατά το πρότυπο του μυθικούλαβυρίνθου στην Κρήτη ο αναγνώστης καλείται ναξετυλίξει ο ίδιος το νήμα που έχει δέσει στην πύλη – μια

ημερομηνία, ένα όνομα, ένα κείμενο κλπ. – κατά την είσοδό του στο πολύπλοκο οικοδόμημα.Καθώς ανακατεύεται η τράπουλα της γραμμικής χρονολογίας, η συσχετίζουσα κατασκευήευαισθητοποιεί τους συμμετέχοντες για την ιστορικότητα των παραδοσιακών ταξινομητικώνκατηγοριών μιας ιστορίας της λογοτεχνίας (εποχές, περίοδοι, ρεύματα, σχολές, γενιές) και για τιςιστορικότητες των αλλεπάλληλων ανακλήσεών τους στο γίγνεσθαι της ιστορίας της λογοτεχνίας.Περισσότερο απ' ό,τι τα κλασικά εγχειρίδια και βοηθήματα μπορούν να μας προσφέρουν, η λογικήτου wiki εφιστά την προσοχή μας στο γεγονός ότι οι εποχές, τα έργα, οι συγγραφείς, οιτεχνοτροπίες, οι πρωτοπορίες και οι συντηρητισμοί δεν εξαντλούν τη σημασία τους στο γεγονός ότιακολουθούν το ένα το άλλο αλλά στο ότι παραπέμπουν το ένα στο άλλο.

Εάν η θεώρηση της συγκρότησης του νοήματος ωςανίχνευσης συσχετίσεων διατρέχει το υπερκειμενικόυλικό μάθησης και διδασκαλίας, αυτή η αναστοχαστικήδιάθεση μπορεί στην τέταρτη περιοχή του wiki(openWRITE) να οδηγήσει σε μια δραστηριότητα, κατάτην οποία παίζοντες και σπουδάζοντες οι φοιτητέςκαλούνται να τεκμηριώσουν γραπτώς τις αναγνωστικέςτους διαδρομές και εξασκούνται στη μορφοποίηση τηςλογοτεχνίας ως ιστορίας. Οι ασκήσεις στο εργαστήριγραφής αποβλέπουν στην εξοικείωση του φοιτητή με τολεξιλόγιο και τη μεθοδολογία των γραμματολογικώνσπουδών αλλά συνιστούν επίσης δοκιμές γραφής για τηνεργασία, με την οποία ο φοιτητής οφείλει, στο τέλος τουεξαμήνου, να πιστοποιήσει τις γνώσεις και τις δεξιότητέςτου.3

Η εργασία αυτή υποβάλλεται με τη μορφή ενός νέουλήμματος ή επεξεργασίας ενός ήδη διαθέσιμουλήμματος, που προορίζεται για δημοσίευση στηγερμανόφωνη Wikipedia. Κάπως έτσι, προϊόντος τουχρόνου, ελπίζουμε να συμβάλουμε στον εμπλουτισμό τουγερμανόφωνου διαδικτύου στα της νεοελληνικής

λογοτεχνίας, με βιογραφικά και εργογραφικά λήμματα ή και με λήμματα για λογοτεχνικά είδη,ρεύματα και σχολές, υπό την προϋπόθεση πάντοτε πως οι αλφαβητισμένοι στην υπερκειμενική3 J. Hodel – P. Haber, «Das kollaborative Schreiben von Geschichte als Lernprozess. Eigenheiten und Potenzial von

Wiki-Systemen und Wikipedia» (σ. 43-53) και T. Lohse – C. von Buchholz, «Kollaboratives Schreiben anwissenschaftlichen Texten 'Neue Medien' und 'Neue Lehre' im Fach Geschichte» (σ. 76-86) στο: M. Merkt κ.ά.(επιμ.), Studieren neu erfinden - Hochschule neu denken (Münster/New York/München/Berlin: Waxmann, 2007).

4

ιστορία της λογοτεχνίας επίδοξοι ιστοριογράφοι θα έχουν συνειδητοποιήσει πως την ιστορία τηςλογοτεχνίας δεν την έχουμε ποτέ, αντίθετα συνιστούμε τμήμα της: εργαζόμαστε αενάως προςαυτήν.

Πόσο ανοιχτό είναι εν τέλει το openLIT και πώς φιλοδοξεί να πραγματοποιήσει αυτό τον σκοπό;Αναφέρθηκα προηγουμένως στην πληθυντική ποιότητα της ΙΝΕΛ στο openLIT, στην ανοικτότητατων εστιάσεων, των τρόπων παρουσίασης και ανάγνωσης, που προϋποθέτει έναν «σπουδαστή», όχιτόσο ως παθητικού αποδέκτη ψηφιακού υλικού, αλλά κυρίως ως ερμηνευτή του, αφηγητή του –ενίοτε και ως παραγωγού του. Αυτό το εγχείρημα δεν θα μπορούσε βέβαια να συνεχιστεί χωρίς τησυνδρομή πολλών ανθρώπων και την τεχνολογία του wiki που υποδέχεται τη συνεργατική γραφήτους.Και μια τελευταία παρατήρηση: Ζούμε, αν μη τι άλλο, σε μια ολοένα και περισσότερο ψηφιακάπροσανατολισμένη κοινωνία. Όσο ψηφιοποιούμε, ευρετηριάζουμε, βάζουμε σημάνσεις, βρίσκουμεσε ψηφιακές βιβλιοθήκης άλλα από αυτά που αρχικά αναζητήσαμε, δεν πρέπει ωστόσο ναξεχάσουμε ότι το νόημα, δηλαδή ό,τι, στην τελική, αυτά τα «δεδομένα» σημαίνουν για μας, συνιστάτο έργο ενός δημιουργικού αναστοχασμού που συσχετίζει, επιλέγει και ενίοτε αποτυπώνεται. Μ'αυτή τη διάθεση προσερχόμαστε σε διάλογο με τους φοιτητές μας, συζητώντας μαζί τους μέσα απότο wiki πολλαπλές ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας – και ας μείνει το βιβλίο στο οποίοκαταλήγουμε, κατά το πολυφορεμένο του Mallarmé, ασυνεχές και ατέρμονο.

Βιβλιογραφία

B. Soethaert, «Didaktik der neugriechischen Literaturgeschichte. Fragenorientiertes Lehren und Lernen im Wiki», στο Workshop Blended-Learning in Masterstudiengängen (Βερολίνο, 29-30 Οκτωβρίου 2013).Μ. Πεχλιβάνος, «Διδάσκοντας την Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας την εποχή της Wikipedia», στο Συνέδριο Η Νεοελληνική Λογοτεχνία σήμερα. Κοινωνία και Εκπαίδευση (Αθήνα, 30Νοεμβρίου 2013)

5