ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΛΠ22

Ιωάννα Πατσιώτη-Τσακπουνίδη

Ιστορία της φιλοσοφίας και φιλοσοφία

• Η Ιστορία της φιλοσοφίας μελετά την εξέλιξη φιλοσοφικών θέσεων και θεωριών μέσα στο ιστορικό τους πλαίσιο. Προβαίνει επίσης στην ανασυγκρότηση και αποτίμηση της εγκυρότητας των επιχειρημάτων που χρησιμοποιούσαν οι στοχαστές περασμένων εποχών.

• Η συστηματική φιλοσοφία προβαίνει στην ανάλυση φιλοσοφικών προβλημάτων και τρόπων αντιμετώπισής τους χωρίς έμφαση στη διαχρονική τους διαπλοκή.

Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι • Τα φιλοσοφικά ερωτήματα που διατυπώθηκαν αφορούν

στα εξής:- Κοσμογονία: πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος (δημιουργία,

γένεση του κόσμου)- Κοσμολογία: από τί αποτελείται και πώς λειτουργεί ο

κόσμος (υφή και λειτουργία του κόσμου)- Οι πρώτοι αυτοί φιλόσοφοι ονομάστηκαν φυσικοί ή

φυσιολόγοι, δηλαδή φυσικοί φιλόσοφοι.- Υφίσταται και ενασχόληση με ζητήματα ηθικής και

πολιτικής φιλοσοφίας.

Οι Μιλήσιοι (Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένη)

• Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, οι Μιλήσιοι εξετάζουν την «αρχή» των πάντων (Θαλής: το νερό, Αναξίμανδρος: το άπειρον, Αναξιμένης: ο αήρ)

• Η «αρχή» αυτή αποτελεί το υλικό, ειδικό, ποιητικό και τελικό αίτιο των πάντων:- Υλικό αίτιο: ως αρχή της υλικής δημιουργίας- Ειδολογικό αίτιο: ως ουσία μη υλική- Ποιητικό αίτιο: ως αρχή της κίνησης (γένεσης και φθοράς)- Τελικό αίτιο: ως αυτό για χάρη του οποίου όλα υφίστανται ή καταλήγουν

Το «άπειρον» στον Αναξίμανδρο

• Η έννοια του «απείρου» εξηγείται ως εξής:(α) Αυτό το οποίο δεν έχει όρια (α + πέρας), υπό την έννοια του χρονικά απεριόριστου και χωρικά άπλετου.(β) Αυτό το οποίο δεν δύναται να προσδιορισθεί μορφικά ως ένα από τα τέσσερα στοιχεία.

Ο «αήρ» του Αναξιμένη

• Ο «αήρ» αποτελεί την «αρχή», η οποία είναι μία και μοναδική, καθώς επίσης και άπειρη.

• Με τον όρο «αήρ» εννοούσε τον αόρατο ατμοσφαιρικό αέρα.

• Ταυτίζει την ψυχή με τον αέρα και χρησιμοποιεί τον αέρα και το πνεύμα ως συνώνυμους όρους, υποδηλώνοντας έτσι ότι το πνεύμα-η πνοή είναι η πηγή ζωής.

Ο «Λόγος» «Έν» στον Ηράκλειτο

• Ο «Λόγος» ως λογική, διέπει και κατευθύνει τα πάντα.

• Είναι η αιώνια καθολική σχέση που ρυθμίζει την πραγματικότητα, καθορίζει και συνδέει τη βαθύτερη φύση των πραγμάτων.

• Αφορά τόσο στον φυσικό μακρόκοσμο όσο και τον ανθρώπινο μικρόκοσμο.

• Ο λόγος είναι «κοινός», αλλά οι άνθρωποι κατανοούν την πραγματικότητα διαφορετικά.

Το Παρμενίδειο «Ον»

• Η γένεση της οντολογίας: λόγος περί του όντος.• Ο Παρμενίδης δεν εξετάζει το τι των όντων, αλλά στο ότι

τα όντα είναι, στο είναι τους που είναι αμετάβλητο.• «Η οδός του ‘είναι’ είναι, και (είναι) αδύνατον να μην

είναι»: μη αποδοχή του μη όντος.• Υφίσταται αμοιβαία εξάρτηση και συνάρθρωση του

«είναι» και του «νοείν»: το είναι έχει την ανάγκη του νοείν για να έλθει στο φως, όπως και το νοείν χρειάζεται το είναι ως αντικείμενό του, ώστε να διακρίνεται από την αίσθηση.

Η σωκρατική μεθοδολογία

• Η χαρακτηριστική ερώτηση είναι «Τί είναι το Χ;», όπου Χ είναι κάποιος ηθικός όρος.– Μένων: Τί είναι αρετή;– Χαρμίδης: Τί είναι σωφροσύνη;– Ευθύφρων: Τί είναι οσιότης; Στον Ευθύφρονα αναφέρει ότι θέλει να μάθει τι

ακριβώς είναι οσιότης, διότι θέλει να χρησιμοποιήσει αυτή τη γνώση για να μπορέσει να γίνει ο ίδιος όσιος. Θέλει επίσης να γνωρίζει ποια πράξη είναι όσια και ποια ανόσια.

Σκοπός της σωκρατικής ερώτησης

• Σκοπός της σωκρατικής ερώτησης δεν είναι απλώς η σημασιολογική ανάλυση των όρων. Δεν θέλει απλώς να μάθει τι σημαίνει η «αρετή» στην καθημερινή έννοια του όρου, αλλά τι ακριβώς είναι εκείνο στο οποίο αναφέρεται.

Η ελεγκτική μέθοδος• Ο Σωκράτης θέτει την ερώτηση «τί είναι το Χ;» και

ισχυρίζεται ότι ο ίδιος δεν ξέρει την ορθή απάντηση.• Ελέγχει το κατά πόσο οι συνομιλητές του γνωρίζουν την

απάντηση των ερωτήσεών του, χωρίς να τη γνωρίζει ο ίδιος.

• Η ελεγκτική διαδικασία μπορεί να αποδείξει άγνοια όταν ο συνομιλητής δεν ανταποκρίνεται στις ερωτήσεις, αλλά δεν θα μπορούσε να αποδείξει γνώση αν τα πήγαινε πολύ καλά.

• Ο έλεγχος δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως έγκυρη μέθοδος ανακάλυψης της αλήθειας.

Παράδειγμα: Τί είναι ανδρεία;• Απάντηση: Ανδρείος είναι ο στρατιώτης που μάχεται χωρίς να

οπισθοχωρεί.• Αντεπιχείρημα: Τί είναι γενικώς η ανδρεία και όχι απλώς οι επί

μέρους περιπτώσεις.• Απάντηση: Ανδρεία είναι η καρτερία της ψυχής.• Αντεπιχείρημα: Για να μπορέσει αυτή η καρτερία να χαρακτηριστεί

ως ανδρεία, θα πρέπει να συνοδεύεται από γνώση.• Απάντηση: Για να είναι κάποιος ανδρείος είναι αναγκαίο να έχει

γενική γνώση καλών και κακών.• Αντεπιχείρημα: Μια τέτοια γνώση αποτελεί ολόκληρη την αρετή,

όχι μόνο την ανδρεία που είναι μέρος της.• Συμπέρασμα: Δεν γνωρίζουν τι είναι η ανδρεία.

Η έννοια της ψυχής

• Η ψυχή-πνεύμα στην προσωκρατική φιλοσοφία.• Η ψυχή ως συγγενής με τη θεότητα στις

μυστηριακές θρησκείες, ή συνδεόμενη με το θεϊκό στοιχείο βάσει της διανοητικής ικανότητας του ανθρώπου.

• Η σωκρατική «ψυχή» έχει την έννοια του αληθινού εαυτού. Ο άνθρωπος που ζει είναι η ψυχή, ενώ το σώμα είναι μόνο ένα σύνολο εργαλείων ή οργάνων, τα οποία χρησιμοποιεί για να ζήσει.

Σχέση σώματος και ψυχής στον Σωκράτη

• Η ψυχή έχει με το σώμα την ίδια σχέση που έχει ο χρήστης με αυτό που χρησιμοποιεί, ο τεχνίτης με το εργαλείο του. Ο τεχνίτης μπορεί να κάνει καλή δουλειά, όταν ελέγχει απολύτως τα εργαλεία του και μπορεί να τα χειριστεί όπως θέλει, ικανότητα που απαιτεί γνώση και άσκηση. Κατά τον ίδιο τρόπο, τότε μόνο ζει κανείς καλά, όταν η ψυχή «άρχει» του σώματος μέσω του «νου».

Επιμέλεια της ψυχής

• Η ψυχή πρέπει να έχει τον έλεγχο του σώματος, υπό την έννοια ότι ο νους, η διανοητική ικανότητα της ψυχής, εξουσιάζει τα πάθη και τις αισθήσεις. Η βασική αρετή του νου είναι η «σοφία» και η «φρόνησις».

• Βελτίωση της ψυχής σημαίνει φροντίδα για «φρόνησιν» και αλήθεια (Απολ. 29 d).

• Βασική προϋπόθεση του ορθού βίου και της επιμέλειας της ψυχής είναι η αυτογνωσία.

Ο Σωκράτης και η θεωρία του Αναξαγόρα

• Σύμφωνα με τη θεωρία του Αναξαγόρα, ο νους δίδει την πρώτη ώθηση, έπειτα δε η τακτοποίηση πάντων γίνεται αφ’εαυτής, μηχανικά. Η πρώτη διάκριση μέσα στο αρχικό χάος προκαλεί μια περιστροφική κίνηση, η οποία εκτεινόμενη πολλαπλασιάζει τις διακρίσεις: ό,τι είναι θερμό, φωτεινό, ξηρό, αραιό αποχωρίζεται από το ψυχρό, σκοτεινό, υγρό και πυκνό. Έτσι σχηματίζεται ο αιθήρ και ο αήρ. Έπειτα χωρίζονται από τον αέρα το ύδωρ και η γη.

Η σωκρατική θεώρηση• Ο Σωκράτης αρχικώς δέχτηκε τη διδασκαλία του

Αναξαγόρα ότι ο «νους» είναι παντού το μοναδικό αίτιο της τάξης. Η άποψη αυτή τού άρεσε λόγω της τελεολογικής της θεώρησης. Στη συνέχεια, όμως, διαπίστωσε ότι ο Αναξαγόρας απλώς κατέφευγε στο ίδιο είδος μηχανιστικών αιτίων που χρησιμοποιούσαν και οι υπόλοιποι κοσμολόγοι. Κι έτσι κατέληξε να συγχέει την αιτία με τα στοιχεία χωρίς τα οποία η αιτία δεν θα δρούσε ως αιτία -Σύγχυση μεταξύ αιτιών και όρων.

(βλ. Φαίδων, 97 c – 98 c)

Παράδειγμα της αιτίας• Επί παραδείγματι, η αιτία για την οποία ο Σωκράτης

βρίσκεται αυτή τη στιγμή στη φυλακή και κάθεται, δεν είναι το γεγονός ότι το σώμα του αποτελείται από κάποια συστατικά και ότι τα μέλη του εκτελούν κάποιες κινήσεις, διότι όλα αυτά είναι οι όροι, υπό τους οποίους η πραγματική αιτία (δηλ. Η αίρεσις του βελτίστου) φέρει το αποτέλεσμά της: το να βρίσκεται εδώ καθήμενος και να μην είναι σε κάποιο άλλο μέρος με τους καλούς του φίλους (98 c – 99 a). Θεωρεί σωστό να συμμορφωθεί με την απόφαση του δικαστηρίου. Η κρίση του αυτό ορίζει. Αυτό εννούμε λέγοντας ότι ο Σωκράτης ενεργεί νω, δηλαδή με τρόπο ορθολογικό ή νοήμονα (βλ. Taylor, Πλάτων, σελ.241)

Ο Πλατωνικός Σωκράτης

• Απογοητευμένος από τον Αναξαγόρα, αναζητεί εκ νέου λύση του προβλήματος, την οποία βρίσκει στην καθαρή νόηση, και όχι απλώς στην εμπειρική έρευνα. Μέσω της καθαρής νόησης μπορεί να ερευνήσει την αλήθεια των όντων (99 e).

• Εν συνεχεία, σκέφθηκε να βρει μια γενική αρχή με στέρεα λογική βάση και με αυτή ως αφετηρία να προχωρήσει έως τις ύστατες αλήθειες(100 a).

Η Ιδέα ως Αιτία

• «Αιτία και της γενέσεως και της φθοράς και της υπάρξεως είναι μόνο η Ιδέα, η ιδανική και απόλυτη μορφή, με την «κοινωνία» ή την «παρουσία» της οποίας τα πράγματα φαίνονται ό,τι φαίνονται και γίνονται ό,τι γίνονται».

• Κατά την πλατωνική φυσική, και συγκεκριμένα στον Τίμαιο, ο μηχανισμός των πραγμάτων διευθύνεται από την Ιδέα του Αγαθού. Ο Δημιουργός θέτει τα πάντα σε τάξη έχων ως πρότυπα τις Ιδέες.

(βλ.Πλάτων, Φαίδων, μτφ.Παπανούτσος, σσ.27-30)

Η πλατωνική θεώρηση

• Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η Ιδέα λειτουργεί ως ποιητικό αίτιο (αυτό που προκαλεί τη γένεση και φθορά), ως ειδολογικό αίτιο (η νοητή μορφή είναι η αιτία, εκ της οποίας και για την οποία κάτι πραγματικά γίνεται), και ως τελικό αίτιο (η πραγμάτωση, ο σκοπός για τον οποίο κάτι γίνεται, η αξία).