Elp 11 Perilipsi

232
ΕΛΠ 11 ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Η προσπάθεια καταγραφής και ανάλυσης της πολιτικής συμπεριφοράς ατόμων και κοινωνιών από την εποχή του Θουκυδίδη ακόμη, έκαναν την πολιτική ιστορία επίκεντρο της ιστορικής επιστήμης. Η ιστορία των εθνών είναι πολύ σημαντικό πράγμα. Ποια όμως είναι τα περιεχόμενα της εθνικής ιστορίας; Η γλώσσα, το θρήσκευμα, η συνείδηση της εθνικής ταυτότητας, τα όρια μέσα στα οποία το έθνος κράτος ασκεί τα δικαιώματά του; Στην περίπτωση της Ελλάδας, μόνο η γλώσσα διατηρεί τη συνέχειά της μέσα στο χρόνο, όλα τα άλλα αλλάζουν. Ο πολίτης της πόλης – κράτους γίνεται υπήκοος μιας χριστιανικής αυτοκρατορίας κι ύστερα μέλος μιας θρησκευτικής κοινότητας υπό αλλόθρησκη εξουσία. Ο υπήκοος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας δεν είχε σχέση με τον Έλληνα ειδωλολάτρη του παρελθόντος. Μόνο προς το τέλος του Βυζαντίου, επί Παλαιολόγων έγινε μια στροφή στην ελληνική αρχαιότητα. Ο Ρωμιός της οθωμανικής επικράτειας προσδοκούσε στο βασίλειο της μετά θάνατον ζωής Η Αρχαιότητα διατηρήθηκε από λίγους μορφωμένους μοναχούς και λαϊκούς για να την παραλάβει ο ελληνικός Διαφωτισμός. Αν και οι πρώτοι έλληνες διαφωτιστές ήταν μοναχοί, μετά τη Γαλλική Επανάσταση που αποξένωσε την Εκκλησία, οι διαφωτιστές φιλόσοφοι ήταν λαϊκοί, με κορυφαίο τον Αδαμάντιο Κοραή. Τα νέα αστικά στρώματα γέννησαν το Βαλκάνιο έμπορο, σχεδίασαν την κοσμική εξουσία του μέλλοντος ταυτόχρονα όμως αναγνώρισαν ως βασικό παράγοντα αυτής της εξουσίας τον ορθόδοξο χωρικό. Το ελληνικό έθνος – κράτος έκανε την εκκλησία αναπόσπαστο μέρος του προσπαθώντας συνήθως ανεπιτυχώς να συμβιβάσει τα ασυμβίβαστα. Η αρχαία ελληνική ιστορία διακόπηκε από την έλευση των Ρωμαίων το 168 π.Χ. Συνεχίστηκε μέσω της επιρροής που άσκησε ο ελληνικός πολιτισμός στη Ρώμη (όπως στην περίπτωση του Μάρκου Αυρήλιου). Η ελληνική παράδοση της Ανατολής εξελλήνισε το ανατολικό ρωμαϊκό κράτος. Η ελληνική πολιτική ιστορία επανέρχεται τον 5ο αι. μ.Χ. για να ξανακοπεί το 1453 με την Άλωση (μη ρωτήσετε ποια Άλωση, μια είναι η Άλωση. Εκείνη του 1204 από τους Σταυροφόρους λέγεται έτσι: η άλωση του 1204). Παρά την οθωμανική κυριαρχία η πολιτισμική ιστορία συνεχίζεται στην Ιταλία, την Κρήτη, την Κύπρο, στα Ιόνια ακόμα και στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Εμφανίζεται ο ‘δεύτερος ουμανισμός’ στα Γιάννενα, (μην τρομάζετε, θα τον

description

ελπ 11

Transcript of Elp 11 Perilipsi

Page 1: Elp 11 Perilipsi

ΕΛΠ 11 ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ

ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η προσπάθεια καταγραφής και ανάλυσης της πολιτικής συμπεριφοράς ατόμων και κοινωνιών από την εποχή του Θουκυδίδη ακόμη, έκαναν την πολιτική ιστορία επίκεντρο της ιστορικής επιστήμης. Η ιστορία των εθνών είναι πολύ σημαντικό πράγμα. Ποια όμως είναι τα περιεχόμενα της εθνικής ιστορίας; Η γλώσσα, το θρήσκευμα, η συνείδηση της εθνικής ταυτότητας, ταόρια μέσα στα οποία το έθνος κράτος ασκεί τα δικαιώματά του;

Στην περίπτωση της Ελλάδας, μόνο η γλώσσα διατηρεί τη συνέχειά της μέσαστο χρόνο, όλα τα άλλα αλλάζουν. Ο πολίτης της πόλης – κράτους γίνεται υπήκοος μιας χριστιανικής αυτοκρατορίας κι ύστερα μέλος μιας θρησκευτικής κοινότητας υπό αλλόθρησκη εξουσία.

Ο υπήκοος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας δεν είχε σχέση με τον Έλληνα ειδωλολάτρη του παρελθόντος. Μόνο προς το τέλος του Βυζαντίου, επί Παλαιολόγων έγινε μια στροφή στην ελληνική αρχαιότητα. Ο Ρωμιός της οθωμανικής επικράτειας προσδοκούσε στο βασίλειο της μετά θάνατον ζωής Η Αρχαιότητα διατηρήθηκε από λίγους μορφωμένους μοναχούς και λαϊκούς για να την παραλάβει ο ελληνικός Διαφωτισμός. Αν και οι πρώτοι έλληνες διαφωτιστές ήταν μοναχοί, μετά τη Γαλλική Επανάσταση που αποξένωσε τηνΕκκλησία, οι διαφωτιστές φιλόσοφοι ήταν λαϊκοί, με κορυφαίο τον ΑδαμάντιοΚοραή.

Τα νέα αστικά στρώματα γέννησαν το Βαλκάνιο έμπορο, σχεδίασαν την κοσμική εξουσία του μέλλοντος ταυτόχρονα όμως αναγνώρισαν ως βασικό παράγοντα αυτής της εξουσίας τον ορθόδοξο χωρικό. Το ελληνικό έθνος – κράτος έκανε την εκκλησία αναπόσπαστο μέρος του προσπαθώντας συνήθωςανεπιτυχώς να συμβιβάσει τα ασυμβίβαστα.

Η αρχαία ελληνική ιστορία διακόπηκε από την έλευση των Ρωμαίων το 168 π.Χ. Συνεχίστηκε μέσω της επιρροής που άσκησε ο ελληνικός πολιτισμός στηΡώμη (όπως στην περίπτωση του Μάρκου Αυρήλιου). Η ελληνική παράδοση της Ανατολής εξελλήνισε το ανατολικό ρωμαϊκό κράτος. Η ελληνική πολιτική ιστορία επανέρχεται τον 5ο αι. μ.Χ. για να ξανακοπεί το 1453 με την Άλωση (μη ρωτήσετε ποια Άλωση, μια είναι η Άλωση. Εκείνη του 1204 από τους Σταυροφόρους λέγεται έτσι: η άλωση του 1204). Παρά την οθωμανική κυριαρχία η πολιτισμική ιστορία συνεχίζεται στην Ιταλία, την Κρήτη, την Κύπρο, στα Ιόνια ακόμα και στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Εμφανίζεται ο ‘δεύτερος ουμανισμός’ στα Γιάννενα, (μην τρομάζετε, θα τον

Page 2: Elp 11 Perilipsi

δείτε παρακάτω), στη Μοσχόπολη και στην Καστοριά και επηρεάζει την Κωνσταντινούπολη και τις παραδουνάβιες ηγεμονίες.

Θεόφιλος Κορυδαλλεύς: Γεννήθηκε στην Αθήνα, σπούδασε στη Ρώμη και στηνΠάδοβα, δίδαξε. Μελέτησε τον Αριστοτέλη κι έφερε μια ανανεωμένη δυτική σκέψη. Άλλωστε, μέντοράς του υπήρξε ο Κύριλλος Λούκαρης, της ιδίας συνομοταξίας.

Πολλοί μελετητές θεωρούν πως η αρχή ενός πολυεθνικού ελληνιστικού κράτους οφείλεται στη διάδοση της ελληνικής παιδείας. Αυτό θα μπορούσε να ισχύει αν το παπαδαριό δεν προέβαλλε σθεναρή αντίσταση σε κάθε αλλαγή. Όμως, η αλλαγή ήρθε μέσω του Διαφωτισμού , παρά τα προβλήματα που δημιούργησε κι αυτός.. Τι να πεις..

Το γεγονός είναι πως ο Διαφωτισμός, έτσι όπως εκφράστηκε κατά τη Γαλλική Επανάσταση, αμφισβήτησε το παλιό καθεστώς και ζήτησε μια νέα αρχή. Η βάση αυτής της αρχής ήταν το έθνος. Ο διαφωτισμένος εθνικισμός βρήκε σημαντικό εκπρόσωπο στον Αδαμάντιο Κοραή. Όμως, το δρόμο από τον οικουμενισμό της Εκκλησίας μέχρι την αποκλειστικότητα των εθνών – κρατών άνοιξε ο Ρήγας Βελεστινλής. Η ‘Ελληνική Δημοκρατία’ του συνδυάζειέναν ελληνόφωνο οικουμενισμό με το πρότυπο της Γαλλικής Επανάστασης. ΟΡήγας ήθελε να δει όλους τους υπόδουλους ελεύθερους και φωτισμένους απόμια ελληνική οικουμενική παιδεία. Ο εθνικισμός του αντιγράφει τους Γάλλους, ο ίδιος ήταν Βλάχος και Έλληνας.

Ο συντηρητισμός της Εκκλησίας βρίσκει στον Κοραή ένα μεγάλο αντίπαλο. ΟΚοραής καυτηριάζει τη μοιρολατρία του κλήρου και κηρύσσει την επανάσταση εναντίον των οθωμανών. Θεωρεί πως οι έννοιες έθνος και γλώσσα είναι ταυτόσημες κι αφιέρωσε τη ζωή του στη διάδοση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και στη δημιουργία μιας γλώσσας που θα ‘φωτίσει’ και θα εξισώσει τους πολίτες του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους.

Στην ερώτηση αν η σημερινή ελληνική εθνική ταυτότητα είναι ίδια με παλαιότερες η απάντηση είναι : όχι απόλυτα. Η συνείδηση των ανθρώπων διαμορφώνεται από την εποχή τους την παιδεία, τις προτεραιότητες και τις κατά καιρούς ιδεολογίες. Καθώς όλα αυτά αλλάζουν, αλλάζει μαζί τους και ησυνείδηση. Εκείνο που μένει σταθερό, επηρεάζοντας την εθνική ταυτότητα, είναι η γλώσσα.

Η ονομασία ‘Ελλάς’ οφείλεται στους έλληνες διαφωτιστές. Θα μπορούσε να είχε επικρατήσει το ‘Ρούμελη’, ‘Ρωμυλία’ ή και το λατινικό ‘Γραικία’, με το οποίο αποκαλούσαν οι Λατίνοι την ανατολική αυτοκρατορία. Η συνεχής χρήση αυτού το ονόματος, οφείλεται στην ελληνολατρία των λογίων και στημισαλλοδοξία των δυτικών. Ο συσχετισμός των ορθοδόξων με το ελληνικό παγανιστικό τους παρελθόν ήταν μια ακόμη διάκριση των Λατινικών έναντι των Ελλήνων. Επίσης, οι μοναχοί της Τουρκοκρατίας όπως ο Κοσμάς ο

Page 3: Elp 11 Perilipsi

Αιτωλός, αν και παρότρυναν τους πιστούς να μαθαίνουν την ελληνική γλώσσα για να διαβάζουν τις Γραφές, θύμιζαν στον κόσμο πως δεν ήταν Έλληνες ‘αιρετικοί και άθεοι’ αλλά ορθόδοξοι χριστιανοί.

Τη λέξη ‘έθνος’ αντί του γένους, χρησιμοποίησε πρώτος ο Δημήτριος Καταρτζής το 18ο αι. Ο ίδιος θεωρεί Έλληνες και Ρωμαίους ένα έθνος. Οι ‘Ρωμιοί’ κατάγονται από Έλληνες όπως ο Περικλής και από Ρωμαίους όπως οΒελισάριος.

Ο Κοραής απέρριψε το ‘Ρωμαίος’ και προτίμησε το ‘Γραικορωμαίος’ ή ‘Γραικός’. Η Εκκλησία θεωρεί το ‘Ελλάδα’ εφεύρεση των Γάλλων επαναστατών. Το 1798 ο Αθανάσιος Πάριος με τις ευλογίες του παπαδαριού, προτρέπει τους πιστούς να αποφεύγουν τους αρχαίους συγγραφείς.

Αυτό το ρήγμα μεταξύ της αρχαιότητας και της Εκκλησίας έχει τις εξαιρέσεις του αλλά ο συμβιβασμός ήρθε πολύ αργότερα, όταν οι Σπυρίδων Ζαμπέλιος και Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος συνέδεσαν το αρχαίο ελληνικό παρελθόν με το νέο έθνος – κράτος.

Η Α’ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου αναγνώρισε την πολυκεντρική εξουσία. Τα τοπικά σώματα απέδιδαν τη διάσπαση της εξουσίας χωρίς όμως να εκφράζουν τις προσδοκίες των επαναστατημένων. Οι πρόκριτοι δεν ήταν επιλογή του πληθυσμού. Ο Δημήτριος Υψηλάντης αντιπροσώπευε μια μερίδα μόνο της Φιλικής Εταιρείας. Από τότε όμως άρχισε το κακό των σχηματισμών κομμάτων και μας τυραννά έως σήμερα. Οι προσπάθειες της τότε κυβέρνησης και των κατοπινών να συγκεντρώσουν την εξουσία στο νέοκράτος απέβησαν άκαρπες.

Από την αρχή του Αγώνα, οι επαναστάτες διαφοροποιήθηκαν από τους ριζοσπάστες της Ευρώπης, θεωρώντας πως η παλιγγενεσία αποτελούσε επιστροφή στην τάξη που είχε διασαλευτεί από τους Τούρκους. Όμως, η Ναυμαχία του Ναβαρίνο το 1827 παρόλο που ολοκλήρωσε την ελληνική ανεξαρτησία, της προσέδωσε – λόγω των ξένων δυνάμεων – και κηδεμόνα.

Το βασίλειο του Όθωνα δεν ήταν ιδανικό, έδωσε όμως στο νέο κράτος σύγχρονους εκπαιδευτικούς, δικαστικούς, στρατιωτικούς και διοικητικούς θεσμούς. Το Σύνταγμα του 1844 όρισε το πολίτευμα ως ‘βασιλευομένη δημοκρατία’. Δόθηκε δικαίωμα ψήφου σε όλους τους πολίτες (άνδρες) άσχετα από την περιουσία τους. Αναδείχθηκαν σπουδαίοι πολιτικοί όπως ο Χαρίλαος Τρικούπης και ο Θεόδωρος Δεληγιάννης, που μαζί με τον Ιωάννη Καποδίστρια και τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο αποτέλεσαν την πολιτική αφρόκρεμα. Μαζί με αυτούς και τους Φαναριώτες η Ελλάδα απέκτησε υπόσταση ως κράτος και γνώρισε μια μακρά περίοδο ειρήνης και δημοκρατίας που δεν επαναλήφθηκε ποτέ ξανά. Βέβαια, δεν ήταν όλα ρόδινα:

Το μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού βρισκόταν κάτω από το ευρωπαϊκό

Page 4: Elp 11 Perilipsi

αντίστοιχο. Η ομαλότητα οφειλόταν στην υποταγή περισσότερο, παρά στη συμμετοχή. Γεγονός πάντως είναι πως έγιναν μεγάλα έργα υποδομής.

Ο Γαλλικός Διαφωτισμός ήταν η βάση όλων των ελληνικών συνταγμάτων. Η ‘Μεγάλη Ιδέα’ που διατύπωσε ο Ιωάννης Κωλέττης το 1844 ενέπνευσε την εξωτερική πολιτική μέχρι το 1922. Ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος απέδειξε τη συνέχεια του ελληνισμού αποκαθιστώντας το περιφρονημένο Βυζάντιο ως απάντηση στις μαλακίες του Φαλμεράγιερ που έλεγε πως μόνο η βιολογική συνέχεια είναι πειστήριο εθνικής γνησιότητας.

Οι Έλληνες απέκτησαν μια στέρεη αντίληψη εθνότητας. Μπορεί η ‘Μεγάλη Ιδέα’ να έφερε δεινά στο τέλος, προσέφερε όμως μια συνεκτική ιδεολογία.

Ο 20ος αιώνας ξεκινά με το Μακεδονικό Αγώνα, οι δυσκολίες του οποίου παραπέμπουν στην Επανάσταση. Μια νίκη των Ελλήνων θα τους απάλλασσε μια για πάντα από το κόμπλεξ του υποτελή και θα επιβράβευε την πρόοδό τους.

Το 1910 ο Ελευθέριος Βενιζέλος κερδίζει τις εκλογές και γίνεται ο μεγάλος μεταρρυθμιστής. Προσπάθησε να κάνει ‘συνεταίρο’ του το Βασιλιά Γεώργιο στη διαχείριση της εξουσίας προκειμένου να υπάρχει κλίμα ενότητας. Έτσι κιέγινε, αλλά τελικά δε βγήκε σε καλό. Εμφανίζεται ο Εθνικός Διχασμός με τοπικό κυρίως χαρακτήρα. Η Ελλάδα των αυτόχθονων συντάχθηκε με τον Κωνσταντίνο, διάδοχο του Γεωργίου, ενώ η νέα με το Βενιζέλο. Το ζήτημα του διχασμού ήταν η επιλογή ανάμεσα σε δυο πολεμικά στρατόπεδα που θα καθόριζε και τη δύναμη που θα καθόριζε την τύχη της Βαλκανικής μετά τον πόλεμο. Ο Βενιζέλος επέλεξε σωστά την Αγγλία, έκανε όμως το λάθος να εμπλέξει τη χώρα στη στρατιωτική κατοχή της Σμύρνης. Η απόφαση αυτή οδήγησε στην Καταστροφή του 1922.

Μετά την Καταστροφή άρχισαν οι ανταλλαγές πληθυσμών, ενώ 1.300.000 πρόσφυγες έφτασαν στην Ελλάδα σε φρικτή κατάσταση. Η αποκατάσταση αυτών των ανθρώπων ήταν ένα τεράστιο έργο που αντιμετώπισαν όλες οι μεσοπολεμικές κυβερνήσεις.

Οι πρόσφυγες υπήρξαν σοβαρή πρόκληση για τους ιθαγενείς. Μικροαστοί και αγρότες δυσκολεύονταν να μοιραστούν αγαθά και υπηρεσίες με τους νεοφερμένους. Οι πρόσφυγες ήταν η πρώτη βάση του κομμουνισμού και μετέφερε το διχασμό βενιζελικοί – αντιβενιζελικοί σε δεξιά – αριστερά.

Ο μεσοπόλεμος υπήρξε κρατήρας ιδεών. Με την Καταστροφή το κράτος αναδιπλώνεται εντός ορίων. Ποιητές όπως ο Κώστας Καρυωτάκης ασφυκτιούν και αυτοκτονούν. Άλλοι όπως ο Άγγελος Σικελιανός ψάχνουν το αρχαίο πνεύμα αθάνατο. Η γενιά του’30 (θα την κάνετε στα Γράμματα 2, μηνανησυχείτε) βρίσκουν μια διέξοδο στους φιλελεύθερους θεσμούς και στη μετριοπάθεια.

Page 5: Elp 11 Perilipsi

Μετά από πολιτικές ανωμαλίες δεκαπέντε ετών, έρχεται η δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936. Ο Γεώργιος Β΄ επέστρεψε ως βασιλέας (η βασιλεία είχεκαταργηθεί το 1924) και αδιαφόρησε για το Σύνταγμα, επιτρέποντας στον Ιωάννη Μεταξά να κηρύξει τη δικτατορία του.

Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έφερε τα πάνω κάτω για δεύτερη φορά. Η κατάρρευση της οικονομίας και η δυστυχία του πληθυσμού δημιούργησαν το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ. Ο Εμφύλιος του 1946 – 1949 ήταν αποτέλεσμα όλων αυτών, και δε θα συνέβαινε ποτέ υπό κανονικές συνθήκες.

Ο Εμφύλιος και η περίοδος μετά από αυτόν άλλαξαν τα πάντα. Οι ψηφοφόροι χωρίζονται σε δεξιούς και αριστερούς. Η ‘εθνικοφροσύνη’ υιοθετείται από τοκράτος ως νομιμοποίηση της ελληνικής ταυτότητας. Η απόφαση του ΚΚΕ να συμφωνήσει με τη δημιουργία ενιαίας Μακεδονίας υπό βουλγαρική κηδεμονίαπροκάλεσε τεράστια προβλήματα στους Έλληνες κομμουνιστές, που τους αποδόθηκε η κατηγορία της ‘εθνικής μειοδοσίας’.

Η βοήθεια της Αμερικής στη νίκη των κυβερνήσεων έφερε την Ελλάδα σε πλήρη εξάρτηση από αυτήν, όχι χωρίς συνέπειες.

Η μεταπολεμική ιστορία χωρίζεται σε τέσσερις περιόδους: την ανασυγκρότηση (1949-63), τη φιλελεύθερη Άνοιξη (1960-67), τη δικτατορικήπαλινδρόμηση (1967-74) και τη δημοκρατική ομαλότητα με την είσοδο στην ΕΟΚ. Αυτή διανύουμε μέχρι σήμερα.

Με την αποκατάσταση της δημοκρατίας το ’74 επανήλθαν οι πολιτικές διαφορές.

ΠΑΣΟΚ: Με αρχηγό τον Ανδρέα Παπανδρέου στέγασε αριστερούς του ΚΚΕ καιδεξιούς απογοητευμένους από το ΝΑΤΟ. Κορμός του υπήρξε το κέντρο, ένα κέντρο αντιδυτικό και εθνικιστικό. Η παντοδυναμία του τη δεκαετία του 1980 παρά τις χαμένες ευκαιρίες για ανάπτυξη, προσέφερε στους Έλληνες την κάθαρση από τη βρώμα του Εμφυλίου.

Σταδιακά έγινε σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Η κυβέρνηση Σημίτη εμφάνισε τους πρώτους υποστηρικτές της ελεύθερης αγοράς. Η Νέα Δημοκρατία έμεινε προσηλωμένη στον κρατικισμό με εξαιρέσεις όπως ο Ανδρέας Ανδριανόπουλος και ο Στέφανος Μάνος. Και οι δύο βρέθηκαν εκτός κόμματος.

Η Ελλάδα καθυστερεί σε σχέση με τη Δυτική Ευρώπη, προηγείται όμως της ανατολικής και νοτιοανατολικής.

(όλα τα παραπάνω έχουν να κάνουν με τη χρονολογία γραφής του εγχειριδίου. Εξηγούμαι για να μην παρεξηγούμαι).

Page 6: Elp 11 Perilipsi

ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ : ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ

Η Μεσαιωνική Ιστοριογραφία

Είναι υποταγμένη στη θεολογία με πολιτικές και ηθικές προθέσεις. Το είδος της που ευδοκιμεί είναι η χρονογραφία. Ο χρονογράφος αφηγείται γεγονότα σύγχρονα σε αυτόν, πάντα με τη δική του εκδοχή. Τα γεγονότα του παρελθόντος τα ενσωματώνει άκριτα.

Όπως και να έχει πάντως, υπάρχει μια κάποια κριτική. Μερικές φορές οι χρονογράφοι δίνουν ορισμένες πληροφορίες ή έδιναν όλες τις εκδοχές ενός θέματος χωρίς να πάρουν οι ίδιοι θέση.

16ος και 17ος αι. Η πρώτη μεθοδολογική θεμελίωση

Στην εποχή της Αναγέννησης και του Ουμανισμού, εμφανίζονται έργα που μιμούνται την Αρχαιότητα. Βασικός εκπρόσωπος ο Νικολό Μακιαβέλι που θέλοντας να ενώσει την Ιταλία παραποιούσε τα γεγονότα .

Ο 16ος και ο 17ος αι. οι αιώνες της Επιστημονικής Επανάστασης υπήρξαν καθοριστικοί για την ανάπτυξη της επιστημονικής σκέψης. Από το αισθητό περνάμε στο αισθητό κι από το άμεσα ορατό, στη θεωρία.

Όλοι καταφεύγουν σε παλαιότερα κείμενα για να τεκμηριώσουν την άποψή τους. Οι Ιησουίτες και οι Βενεδικτίνοι εκπονούν μελέτες. Ο eruditismus, ο λογιοτατισμός, το κίνημα της εποχής συνδέεται άμεσα με αυτούς. Προωθούνται η χρονολογία, η διπλωματική, η επιγραφική και άλλες επιστήμες.

Erudit = ο εμβριθής λόγιος, ο πολυμαθής. Τέτοιοι τύποι απέκτησαν μεγάλη υπόληψη. Όμως, η συχνά άγονη και στείρα σχολαστικότητά τους κάποια στιγμή τους έβγαλαν από τη μόδα.

Η κριτική φιλολογική μέθοδος στην Ιστορία

Ο λογιοτατισμός βρίσκει τη συνέχειά του στην κριτική φιλολογική μέθοδο, στις αρχές του 19ου αι. Διάφοροι ευρωπαίοι τη μετέφεραν στην ιστορία, δίνοντας προσοχή σε μη λογοτεχνικές πηγές. Ας δούμε τα στάδια της ιστορικής ερευνητικής διαδικασίας:

Page 7: Elp 11 Perilipsi

Α) η επιλογή του θέματος: όσοι την ακολουθούν στρέφονται σε αρχειακό κυρίως υλικό, προκειμένου να εκπονήσουν μια πρωτότυπη ιστορική μελέτη που θα φέρει στο φως νέα στοιχεία. Αυτό το υλικό θα καθορίσει και τον τίτλο του θέματος.

Β) η επεξεργασία των ανέκδοτων γραπτών πηγών: επιχειρείται η ακριβής ανάγνωση και αντιγραφή του εγγράφου, ο έλεγχος της γνησιότητάς του και ο έλεγχος αξιοπιστίας του.

Γ) η σύνθεση της ιστορικής μελέτης: οι πληροφορίες προκύπτουν από τις γραπτές πηγές.

Ο θετικισμός στην Ιστορία

Η θετικιστική ιστορική οπτική του 19ου αι. κατάγεται κυρίως από το λογιοτατισμό. Θεωρεί θετικό = βέβαιο οτιδήποτε στηρίζεται σε ακριβείς παρατηρήσεις. Ενισχύθηκε έτσι η άποψη του λογιοτατισμού πως οι πληροφορίες πρέπει να αντλούνται από τις ιστορικές πηγές. Πρόκειται για την πρώτη εμφάνιση του επιστημονισμού στην Ιστορία.

Όσο όμως σημαντικός κι αν είναι ο σεβασμός στις πηγές, άλλο τόσο χρειάζεται και μια ενεργητική στάση σε αυτές. Όχι επειδή είναι πηγές, τις δεχόμαστε άντε – άντε.

Ο γερμανικός ιστορισμός

Κάθε ιστοριογραφία στηρίζεται σε μια αντίληψη για την ιστορία. Η θεωρία των ιστορικών της κριτικής φιλολογικής μεθόδου είναι ιδεαλιστική. Αυτό εκφράζει και ο γερμανικός ιστορισμός που γεννιέται στο τέλος του 19ου αι. Υποστηρίζει πως η ιστορία είναι έργο των ανθρώπων και αποδέχεται την ιστορικότητα των εννοιών.

Γενετική και ψυχολογική θεωρία

Γενετική θεωρία: τα γεγονότα τοποθετούνται χρονολογικά στον άξονα του γραμμικού χρόνου και η γένεσή τους εξηγείται σε σχέση προηγούμενου – επόμενου, αιτίας – αποτελέσματος. Επειδή όμως τα γεγονότα εξαρτώνται σεμεγάλο βαθμό από τις ιστορικές δομές και τις ιστορικές συγκυρίες, η γενετική εξήγηση είναι μερική.

Ψυχολογική εξήγηση: η γένεση των γεγονότων αποδίδεται αποκλειστικά στιςσυνειδητές προθέσεις και επιλογές όσων παίρνουν τις αποφάσεις. Τα

Page 8: Elp 11 Perilipsi

γεγονότα είναι αποτέλεσμα σκέψης.

Και οι δυο θεωρίες έχουν ελλείψεις. Γίνονται τελείως ιδεολογικές γιατί δεν εντάσσουν τα γεγονότα στις ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες.

Η σύγχρονη ιστοριογραφία βλέπει τα πράγματα από μέσα, επιχειρεί να αποκαλύψει όλες τις δομές και τους μηχανισμούς μιας κοινωνίας.

Η σύγχρονη ιστοριογραφία

Από το 19ο και μετά έχουμε μια νέα δυναμική ιστορικής θεώρησης. Σήμερα ηιστοριογραφία συνεργάζεται ευρέως με τις ανθρωπιστικές επιστήμες και προσεγγίζει το αντικείμενό της με πολλούς τρόπους.

Η ανάγνωση του πεδίου της ιστορίας

Το φυσικό περιβάλλον και η μετατροπή του σε ανθρώπινο, τα τεχνικά μέσα και οι μέθοδοι αυτής της διαδικασίας.

Η οικονομία σε όλες τις εκφάνσεις της.

Η κοινωνία και η διάκρισή της σε κοινωνικές ομάδες ή τάξεις και οι δημογραφικοί δείκτες της σύνθεσης και της διακύμανσης των πληθυσμών.

Η οργάνωση και η λειτουργία του κράτους, οι μηχανισμοί, το δίκαιο, οι διεθνείς σχέσεις ο πόλεμος και η λογική του.

Η πολιτιστική έκφραση, πίστεις, νοοτροπίες, ιδεολογίες.

Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό πως η ιστορία δεν είναι απλό πράγμα, συνέπεια μόνο των αποφάσεων του εκάστοτε κύκλου εξουσίας, αλλά όλων των όψεων του ιστορικού πεδίου που αλληλεπιδρούν και αλληλοκαθορίζονται. Έτσι προέκυψε η ανάγκη μελέτης όλων αυτών των πεδίων. Αναζητήθηκαν νέες πηγές, εκφράστηκαν θεωρίες και μέθοδοι.

Η διασταύρωση των ιστορικών χρόνων

Ο ιστορικός χρόνος είναι θεμελιακή έννοια της ιστορίας. Τα γεγονότα τοποθετούνται σε διαδοχική σειρά. Στη σύγχρονη ιστοριογραφία, στρεφόμαστε σε διαπλεκόμενους χρόνους που χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες:

1. ο μακρός χρόνος, η μακρά διάρκεια των δομών

Page 9: Elp 11 Perilipsi

2. ο μέσος χρόνος συγκυριών

3. ο σύντομος χρόνος των γεγονότων

Μια άλλη κατηγορία χρόνων είναι οι συγκυρίες. Πιέζουν το βαθύ, ελάχιστα μεταβαλλόμενο πεδίο των δομών με παλινδρομικές κινήσεις που κρατούν από λίγα χρόνια μέχρι ορισμένες δεκαετίες. Οι συγκυρίες είναι διαφόρων ειδών κι έχουν δυο φάσεις:

Α) ευνοϊκή φάση

Β) δυσμενή φάση

Οι συγκυρίες που έχουν μελετηθεί περισσότερο είναι οι οικονομικές, ονομάζονται και κύκλοι. Η ευνοϊκή φάση είναι της ανάπτυξης, η δυσμενής της κρίσης.

Σύντομοι χρόνοι των γεγονότων: τα ιστορικά γεγονότα είναι γρήγορα, και συνήθως επεισοδιακά. Κάνουν τη διαφορά, την απόκλιση και διακρίνονται σε:

1.φυσικά: σεισμός, παγετός

2.τεχνικά: η χρήση του άροτρου

3.οικονομικά: η ξαφνική άνοδος ή η πτώση της τιμής του δολαρίου

4.κοινωνικά: η βελτίωση ή η επιδείνωση των σχέσεων αγροτών – γαιοκτημόνων

5.δημογραφικά: ο αποδεκατισμός ενός πληθυσμού λόγω χολέρας

6.πολιτισμικά: η ίδρυση ενός γυμνασίου σε μια επαρχιακή πόλη

7.πολιτικά: η μεταφορά της πρωτεύουσας του ρωμαϊκού κράτους στην Κωνσταντινούπολη

8.στρατιωτικά: η δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου

9.διπλωματικά: η Συνθήκη του Κάρλοβιτς

Μερικά από τα γεγονότα είναι ανεξάρτητα της ανθρώπινης παρέμβασης. Άλλα γίνονται

χωρίς συνειδητή επιδίωξη. Μερικά έγιναν γιατί το επέτρεψαν οι συνθήκες. Τρέχα γύρευε δηλαδή.

Η ιστορία όμως, δεν είναι μόνο δομές και γεγονότα. Όλα αυτά παράγονται από τον άνθρωπο. Όταν λοιπόν έχουμε μια συνολική γνώση, μπορούμε να εξηγήσουμε τα πράγματα σφαιρικά. Η ιστορία που εξετάζει όλους τους

Page 10: Elp 11 Perilipsi

ιστορικούς χρόνους σε μακρά διάρκεια, λέγεται συνολική ή μεγάλη ιστορία.

Από την ιστορική αφήγηση στην ιστορική ανάλυση

Σχεδόν όλη η παραδοσιακή ιστοριογραφία έχει γραφτεί στο επίπεδο της ιστορικής αφήγησης, της διήγησης πολιτικών, στρατιωτικών και διπλωματικών γεγονότων. Η αφήγηση της ανθρώπινης δράσης και κυρίως των ηγετών υπήρξε επιφανειακή. Η σύγχρονη ιστοριογραφία είναι καλύτερη. Εξετάζει τις πηγές, αποκαλύπτει τα ιδεολογικά κέντρα του συντάκτη, ψάχνειτις δομές και μελετά τα πάντα χρησιμοποιώντας την ιστορική ανάλυση.

Ιστορική αίσθηση (αίσθηση ζωής) και μικρή ιστορία

Δίπλα στη μεγάλη ιστορία υπάρχει πάντα και μια μικρή, καθημερινή, βιοτική,παραδοσιακή. Η μικρή ιστορία αναδεικνύει την ετερότητα, την οικογένεια, την παιδική ηλικία, τη συλλογική ευαισθησία και ζωή. Η σχέση με την παράδοση μπορεί να είναι δημιουργική και μας βοηθά να αποφεύγουμε τα ίδια λάθη.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

Η Παραγωγική Επανάσταση

Η πρώτη μορφή ανθρώπινης οργάνωσης εμφανίζεται στην νεολιθική εποχή. Το 9000 π.Χ. στην Εγγύς Ανατολή έγινε η παραγωγική επανάσταση = ο άνθρωπος επινόησε τρόπους να παράγει την τροφή του. Στην Ελλάδα το φρούτο ήρθε το 6000 π.Χ.

Το γεγονός της παραγωγής της τροφής ήταν πολύ σημαντικό όπως καταλαβαίνετε. Για πολλές χιλιάδες χρόνια ο άνθρωπος συνέλεγε ή κυνηγούσε την τροφή του και ζούσε από δω κι από κει. Αυτό άλλαξε κι αποδεικνύεται από

-τη μόνιμη κατοικία

-την παραγωγή της τροφής με την καλλιέργεια και την κτηνοτροφία.

Ο νέος τρόπος παραγωγής βασίζεται σε σταθερές πηγές, που αλλάζουν την οργάνωση της

συλλογικής ζωής. Η συνθήκες διαβίωσης βελτιώνονται, ο πληθυσμός

Page 11: Elp 11 Perilipsi

αυξάνεται και δημιουργούνται δείγματα κωμών και πόλεων. Δημιουργήθηκε η ανάγκη φύλαξης οικισμών και αγαθών, η οικονομική δραστηριότητα επεκτάθηκε, εμφανίστηκαν (αργά αλλά σταθερά) η αγγειοπλαστική, η υφαντουργία και άλλα που συνέβαλαν σε μια πρώτη μορφή εξειδίκευσης και κατανομής της εργασίας.

Ταυτόχρονα έχουμε τις πρώτες τάσεις κοινωνικής διαφοροποίησης καθώς αναπτύσσονται οι ανταλλαγές, η κατοχή των μέσων παραγωγής, η δημιουργικότητα του ατόμου. Εμφανίζονται οι πρώτοι θεσμοί και μορφές εξουσίας. Ο άνθρωπος ασχολείται και με τα θέματα ζωής και θανάτου όπως αποδεικνύουν τα κτερίσματα και τα ειδώλια.

Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Προς την πρώιμη αστικοποίηση

Η ευρεία χρήση των μετάλλων και ιδιαίτερα του χαλκού εμφανίζεται στην Ελλάδα το 3000 π.Χ. και ονομάζει ολόκληρη την εποχή.

Τα νησιά και οι παραλιακές ηπειρωτικές περιοχές, ελλείψει άλλων πόρων στράφηκαν στις θαλάσσιες επικοινωνίες, ήρθαν σε επαφή με την Ανατολή κι από κει έμαθαν τη χρήση του χαλκού. Η ολοένα αυξανόμενη χρήση των μετάλλων έφερε μεταβολές.

Οι λαοί που έφεραν αυτές τις εξελίξεις ήταν λαοί της Ηπειρωτικής Ελλάδας, της Κρήτης, των Κυκλάδων και του βορειοανατολικού Αιγαίου. Οι λαοί αυτοί,παρά τις σχέσεις που ανέπτυξαν μεταξύ τους διατήρησαν την αυτονομία και την ιδιαίτερη φυσιογνωμία τους.

ΟΙ ΑΝΑΚΤΟΡΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ (200-1100/1050 π.Χ.

Η μινωική κοινωνία

Την εποχή της μέσης Χαλκοκρατίας εγκαθιδρύεται το ανακτορικό σύστημα στην Κρήτη. Το χτίσιμο μεγάλων ανακτόρων δείχνει τη νέα πολιτική δομή, τη συγκεντρωτική μορφή εξουσίας, που είναι ο βασιλιάς. Ένα ισχυρό σύστημα γραφειοκρατίας ασκούσε τον απόλυτο έλεγχο. Το σύστημα φαίνεταινα είναι θεοκρατικό, καθώς ο βασιλιάς είναι και αρχιερέας.

Επικουρικά στα ανάκτορα λειτουργούσαν οι ‘επαύλεις’ οι κατοικίες των

Page 12: Elp 11 Perilipsi

τοπαρχών. Ήταν κέντρα διοικητικής εξουσίας, περιφερειακά, για τον έλεγχο της γεωργικής παραγωγής, της βιοτεχνίας και του εμπορίου.

Η παραγωγή στηριζόταν στη γεωργία και την κτηνοτροφία, φυσικά στα αστικά κέντρα ανθούσε και το εμπόριο. Ο συγκεντρωτισμός δεν ήταν απόλυτος – απόλυτος αλλά όλες οι δραστηριότητες οργανώνονταν υπό το άγρυπνο βλέμμα της ανακτορικής εξουσίας με βασικά εργαλεία τη σημειογραφία, την ιερογλυφική γραφή και τη γραμμική Α.

Η τεχνολογική εξέλιξη στην κεραμική και στη μεταλλουργία βελτίωσε την παραγωγή και τη μαζικότητά της. Κέντρο της βιοτεχνίας ήταν τα ανακτορικά εργαστήρια που συνδύαζαν τους εξειδικευμένους τεχνίτες και τα σύγχρονα τεχνικά μέσα. Τα προϊόντα ήταν υψηλής ποιότητας και αισθητικής.

Η ανάπτυξη της μινωικής Κρήτης είναι άμεσα δεμένη με το εμπόριο που ήτανμονοπώλιο των ανακτόρων. Οι Μινωίτες είχαν σχέσεις με τους πάντες και διέθεταν το πλεόνασμά τους ενώ έπαιρναν πρώτες ύλες.

Ο λόγος της εξάπλωσής της ήταν ασφαλώς το περίφημο ναυτικό της με το οποίο δημιούργησε αποικίες και κατείχε τον έλεγχο των θαλάσσιων δρόμων.

Τα ανάκτορα και οι μεγάλες οικιστικές μονάδες αποδεικνύουν την κοινωνική διαστρωμάτωση. Στην κορυφή βρίσκεται ο βασιλιάς και η οικογένειά του. Ακολουθεί η αριστοκρατία, οι ειδικευμένοι τεχνίτες κι όσοι αντλούν δύναμη από τη βιοτεχνία και το εμπόριο. Οι τελευταίοι λειτουργούν ως σύνδεσμος μεταξύ της αριστοκρατίας και του λαουτζίκου.

Η Μυκηναϊκή Κοινωνία

Το ιστορικό – γεωγραφικό πλαίσιο

Ο μυκηναϊκός πολιτισμός άκμασε κατά την Ύστερη Χαλκοκρατία (1600 – 1050) και ονομάστηκε έτσι από το κέντρο του, τις Μυκήνες. Αναπτύχθηκε στο σύνολο του ελλαδικού χώρου αν και τα περισσότερα κατάλοιπά του τα βρίσκουμε στην ηπειρωτική Ελλάδα και ειδικότερα στη Θεσσαλία, τη Στερεά και την Πελοπόννησο. Έχουμε επιβλητικά ανάκτορα, μνημειώδη ταφική αρχιτεκτονική και πλούσια κτερίσματα.

Ο μυκηναϊκός πολιτισμός ήταν μεσοελλαδικός αλλά είχε δεχτεί επιδράσεις από την Κρήτη και τις Κυκλάδες.

Page 13: Elp 11 Perilipsi

Τα ανάκτορα και το πολιτικό σύστημα

Στα μεγαλύτερα μυκηναϊκά κέντρα την απόλυτη εξουσία είχε η βασιλική οικογένεια. Τα εντυπωσιακά οχυρωματικά έργα, τα πάμπολλα όπλα και οι πληροφορίες των ομηρικών επών δείχνουν τη στρατιωτική οργάνωση των Μυκηνών σε στεριά και θάλασσα.

Στην κορυφή της πυραμίδας βρισκόταν ο άναξ. Είχε την ανώτατη διοικητική,στρατιωτική και δικαστική εξουσία. Ακολουθούσαν οι τοπικοί άρχοντες.

Οι αρμοδιότητες του βασιλιά δεν είναι εξακριβωμένες. Μπορεί να ήταν επικεφαλής της συντεχνίας των μεταλλουργών που ίσως ασκούσαν κάποια τοπική εξουσία.

Η μυκηναϊκή επικράτεια χωριζόταν σε πολλές κώμες και κωμοπόλεις που συγκροτούσαν δήμους. Μια πινακίδα που βρέθηκε στην Πύλο αναφέρει τον όρο ‘άστυ’.

Τα ανάκτορα δεν ήταν μόνον η κατοικία του άνακτα αλλά η διοικητική έδρα και το επίκεντρο της οικονομικής δραστηριότητας.

Η οργάνωση της παραγωγής

Η βάση της μυκηναϊκής οικονομίας ήταν ο πρωτογενής τομέας που εξασφάλιζε την αυτάρκεια σε γεωργικά και κτηνοτροφικά προϊόντα. Υπήρχε μεγάλη εμπορική και βιοτεχνική ανάπτυξη. Τα ανάκτορα χρησιμοποιούσαν πολλούς εξειδικευμένους τεχνίτες που δημιουργούσαν μαζική παραγωγή, η οποία διοχετευόταν στο εξωτερικό.

Οι εξαγωγές τους ήταν γεωργικά προϊόντα, λάδι, υφαντά, αγγεία, όπλα, εργαλεία, κοσμήματα. Εισήγαν πολύτιμα μέταλλα, υφάσματα και είδη πολυτελείας.

Οι Μυκηναίοι διέθεταν πολύ καλό ναυτικό, αλλιώς δε θα μπορούσαν να εξαπλωθούν τόσο. Μετά την καταστροφή της μινωικής δύναμης έμειναν μόνοι τους να αλωνίζουν. Μυκηναϊκά ευρήματα έχουν βρεθεί σε όλη σχεδόν τη Μεσόγειο, τη Συρία και την Αίγυπτο.

Η κοινωνική διαστρωμάτωση

Στην κορυφή βρίσκεται ο άναξ και η οικογένειά του. Ακολουθούν οι ανώτατοιαξιωματούχοι, οι γαιοκτήμονες και οι τοπικοί αξιωματούχοι. Το ιερατείο βρίσκεται αρκετά ψηλά επίσης.

Page 14: Elp 11 Perilipsi

Κατόπιν έχουμε τους τεχνίτες, τους επαγγελματίες και στο κάτω μέρος της πυραμίδας βρίσκονται οι γεωργοί, οι κτηνοτρόφοι και οι δούλοι.

Έχουμε ένα σύστημα με αυστηρή διάρθρωση και ιεραρχία.

Η παρακμή και η κατάρρευση του Μυκηναϊκού κόσμου

Οι Μυκηναίοι στηρίζονταν σε ένα σύστημα δύσκαμπτο και ανελαστικό που δεμπορούσε να ανταποκριθεί στις μεταβαλλόμενες ανάγκες. Όταν οι εμπορικέςεπικοινωνίες με την Ανατολή και τη Μεσόγειο διακόπηκαν από τις επιδρομές των ‘λαών της θάλασσας’, οι Μυκήνες, που ήταν άμεσα εξαρτημένες από αυτές, άρχισαν να καταρρέουν.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 - Η ΠΟΛΗ ΚΡΑΤΟΣ

ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΦΥΛΑ

Φυλετικές μετακινήσεις (11ος – 9ος αι. π.Χ.)

Το 12ο αι. τα περισσότερα μυκηναϊκά κέντρα εγκαταλείφθηκαν. Έτσι διαλύθηκε η ανακτορική κοινωνία. Μέρος του πληθυσμού κατέφυγε στην ηπειρωτική Ελλάδα, στην Ανατολή, στην Κύπρο και σε νησιά του Αιγαίου.

Είχε παρατηρηθεί ήδη αραίωση πληθυσμού. Πριν ακόμα την κάθοδο των Δωριέων (11ος αι.) υπάρχει μια γενική κρίση στο Αιγαίο και στην ηπειρωτικήχώρα.

Μετακινήσεις στον ελλαδικό χώρο

(Το πρόβλημα των πηγών)

Τα στοιχεία που έχουμε για τη συγκεκριμένη περίοδο είναι φτωχά και έμμεσα. Η σημασία των ομηρικών επών ως πηγή είναι δευτερεύουσα. Καθώς όμως δεν έχουμε και πολλές άλλες πηγές, παίζουν τον πρωταρχικό ρόλο.

Τις περισσότερες πληροφορίες για τη μετακίνηση των ελληνικών φύλων τις παίρνουμε από τον Ηρόδοτο και το Θουκυδίδη.

Page 15: Elp 11 Perilipsi

Θουκυδίδης : μετά τον Τρωικό πόλεμο έγιναν δυο μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών: η πρώτη αφορά τους Θεσσαλούς που από τη Θεσπρωτία που ζούσαν πήγαν στη Θεσσαλία (από κει πήραν και το νέο τους όνομα), διώχνοντας τους Βοιωτούς που ζούσαν εκεί. Οι Βοιωτοί πήγαν στη Θήβα.

Ηρόδοτος : Το δεύτερο ρεύμα οφειλόταν στους Δωριείς και προκάλεσε πολλές αναταράξεις. Οι Δωριείς εγκαταστάθηκαν στη Φθιώτιδα, την Ιστιαιώτιδα και την Όσσα. Στη μετακίνησή τους προς την Πίνδο ονομάστηκαν Μακεδνοί (= ψηλός, ρωμαλέος). Η διείσδυση των Δωριέων έγινε σταδιακά στον ελλαδικό χώρο.

Εγκαταστάθηκαν αρχικά στη Δωρίδα κι ύστερα στην Πελοπόννησο. Προσπάθησαν να μπουν και στην Αττική αλλά τους πήραν φαλάγγι οι κάτοικοι και δεν τα κατάφεραν.

Η είσοδός τους στην Πελοπόννησο ήταν στρατιωτική επιχείρηση. Ήθελαν να υποτάξουν τους αχαϊκούς πληθυσμούς. Αργότερα ερμήνευσαν αυτή την επιχείρηση με το μύθο των Ηρακλειδών των απόγονων του Ηρακλή που επέστρεψαν στην κοιτίδα τους.

Μαζί τους ήρθαν και οι Αιτωλοί που εγκαταστάθηκαν στην Ήλιδα. Οι Αχαιοί της Αργολίδας μετακινήθηκαν βορειοδυτικά, διώχνοντας τους Ίωνες που έμεναν εκεί. Οι Ίωνες πήγαν στην Αττική, στην Εύβοια και στις Κυκλάδες. Τους έφαγαν όλους οι δρόμοι..

Μεταναστεύσεις στα μικρασιατικά παράλια.

Η έλευση των Δωριέων δημιούργησε δημογραφικά προβλήματα. Τα ελληνικά φύλα άρχισαν να εξαπλώνονται μέσω του Αιγαίου, στις δυτικές ακτές της Μικράς Ασίας. Η μετακίνηση αυτή λέγεται Α’ Ελληνικός Αποικισμός. Οι Έλληνες είχαν βάλει στο μάτι αυτές τις περιοχές από τη μυκηναϊκή εποχή, δεν ξέρουμε όμως αν είχαν δημιουργήσει μόνιμους οικισμούς ή εμπορικούς σταθμούς.

Οι ελληνικοί πληθυσμοί που μιλούσαν αιολικά και κατοικούσαν στη Θεσσαλία, εγκαταστάθηκαν στην Τένεδο, στη Λέσβο και στις μικρασιατικές ακτές. Ίδρυσαν πολλές πόλεις και η ευρύτερη περιοχή ονομάστηκε Αιολίς.

Ίωνες της Πελοποννήσου, της Αττικής και της Εύβοιας βρέθηκαν στο ανατολικό Αιγαίο και ίδρυσαν πόλεις στη Σάμο, στη Χίο και στα μικρασιατικάπαράλια. Ιδρύθηκαν 12 συνολικά πόλεις που αργότερα έγιναν θρησκευτική ένωση, το Πανιώνιον. Η σταδιακή εξάπλωση των Ιώνων έγινε κυριαρχία κι έτσι οι δυτικές ακτές της Μ. Ασίας έγιναν γνωστές ως Ιωνία.

Λέγεται πως Αιολείς και Ίωνες μετακινήθηκαν με σύστημα για την ίδρυση

Page 16: Elp 11 Perilipsi

αποικιών. Αυτό όμως μάλλον δεν είναι αληθές. Ο καθένας έφυγε μόνος του χωρίς να συνδέεται με μια μητρόπολη.

Πιο συγκροτημένοι στη μετακίνησή τους ήταν οι Δωριείς. Αναχώρησαν από Σπάρτη Επίδαυρο και Τροιζήνα για το νοτιοανατολικό Αιγαίο.

Όλοι όσοι μετακινήθηκαν αφού σταθεροποιήθηκαν άρχισαν να επεκτείνονται και σε κάποιες περιπτώσεις αναμείχθηκαν μεταξύ τους και με τους γηγενείς.

Η Φυλετική Οργάνωση

Οι μετανάστες – επιδρομείς δημιουργούν νέες κοινότητες που παρουσιάζουν στοιχεία οργάνωσης. Η οργάνωση αυτή βασίζεται στις συγγενικές σχέσεις και στην καταγωγή. Κάθε φύλο έχει φρατρίες και γένη. Ομογενείς φυλετικές ομάδες συγκροτούν το φύλο που καταλαμβάνει συγκεκριμένη έκταση. Επικεφαλής των ομάδων είναι ένας αρχηγός που έχει εκλεγεί από πολεμιστές. Έχει τη στρατιωτική, τη θρησκευτική και τη δικαστική εξουσία.

Οικονομική και κοινωνική οργάνωση

Πυρήνας είναι ο οίκος και τα μέλη του. Κύρια πηγή πλούτου είναι η γη κι όλες οι σχετικές εργασίες ασκούνται από τα μέλη της οικογένειας και όσους εξαρτώνται από αυτήν. Ο οίκος λειτουργεί ως οικονομική και κοινωνική μονάδα.

Οι δημιουργοί είναι μια ιδιαίτερη ομάδα γιατί η εργασία τους είναι εξειδικευμένη. Πρόκειται για μεταλλουργούς, ξυλουργούς και άλλους τεχνίτες. Μάλλον δεν ήταν προσκολλημένοι σε έναν οίκο αλλά μια κοινότητα. Άλλωστε, η σχετική αυτάρκεια του οίκου υποχρεώνει να βρεθούν τα αναγκαία στο εμπόριο, την ανταλλαγή, τον πόλεμο και την πειρατεία.

Το εξωτερικό εμπόριο είναι περιορισμένο και αφορά κυρίως την προμήθεια δούλων και μετάλλων. Κυρίαρχοι έμποροι της εποχής είναι οι Φοίνικες.

Τα μέλη του οίκου που κατέχουν γη έχουν και τα φράγκα. Είναι οι άριστοι, οι ευγενείς.

Από τον οίκο εξαρτάται μια μεγάλη ομάδα ανθρώπων, το πλήθος. Στη βάση βρίσκονται οι δούλοι.

Οι δεσμοί αίματος και οι οικονομικές σχέσεις του οίκου δημιουργούν τις προϋποθέσεις της πρώτης πολιτικής οργάνωσης των Ελλήνων.

Page 17: Elp 11 Perilipsi

Πολιτική οργάνωση

Ο όρος ‘πολιτική’ χρησιμοποιείται με την ευρεία έννοια. Με τη στενή, πολιτική είναι απόρροια της ίδρυσης πόλεων και τις λειτουργίας των κοινωνιών μέσα σε αυτές.

Η συνύπαρξη διαφορετικών οίκων που γειτονεύουν φέρνει και την πολιτική ένωση. Οι κοινότητες περιόρισαν τις οικονομικές δραστηριότητες των οίκωνκαι δημιούργησε κοινή εξουσία για την αντιμετώπιση των προβλημάτων. Οι πρώτοι φυλετικοί αρχηγοί εξελίχθηκαν στους βασιλείς. Ο βασιλιάς των ομηρικών κοινωνιών ήταν ο αρχηγός του στρατού σε περίοδο πολέμου και ο κυβερνήτης σε εποχή ειρήνης, με θρησκευτική και δικαστική εξουσία.

Δίπλα του υπάρχει το συμβούλιο που αποτελείται από τους αρχηγούς των γενών, τους ευγενείς που λέγονται και αυτοί βασιλείς.

Ο βασιλιάς κυβερνά με τη βοήθεια του συμβουλίου που εξασθενεί βαθμιαία και γίνεται η Βουλή των Γερόντων. Ο βασιλιάς, όταν θέλει να ανακοινώσει μια απόφασή του συγκαλεί το λαό, τους πολεμιστές, σε σύνοδο – εκκλησία.

Στο πρώτο μισό του 8ου αι. διαμορφώνονται όλοι οι θεσμοί που θα οδηγήσουν στην πολιτική συγκρότηση των πρώιμων ελληνικών κοινωνιών.

Προς το τέλος των ομηρικών χρόνων οι ευγενείς αυξάνουν τη δύναμή τους. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι άρχισαν να αμφισβητούν το βασιλιά, ή στο γεγονός πως ο βασιλιάς δεν είχε πια αρκετή στρατιωτική δύναμη να τους επιβληθεί. Οι μεταβολές αυτές ήταν αργές αλλά σταθερές.

Ο Σχηματισμός της Πόλης – Κράτους

Η πόλις και τα συστατικά της στοιχεία.

Πόλη κράτος = η λέξη ‘πόλις’ είχε δυο σημασίες: τη γεωγραφική και την πολιτική (οργανωμένη κοινότητα). Συνήθως αποδίδει και τις δυο σημασίες.

Σήμερα η έννοια πόλη – κράτος δηλώνει την κυριαρχία ενός συνόλου σε συγκεκριμένο γεωγραφικό πλαίσιο και τη συγκρότηση εξουσίας για την αντιμετώπιση των κοινών προβλημάτων.

Τα κύρια χαρακτηριστικά της πόλης – κράτους είναι:

1.Γεωγραφικά = υπάρχει ένας χώρος, κέντρο εξουσίας που λέγεται πόλη ή άστυ. Συνήθως είναι τειχισμένο ή πολύ κοντά στην ακρόπολη. Κατόπιν έχουμε μια μεγαλύτερη έκταση γύρω από το άστυ, κυρίως καλλιεργήσιμη με μικρότερους οικισμούς.

Page 18: Elp 11 Perilipsi

2.οι κάτοικοι μένουν ή στο άστυ ή στις καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Συμβάλλουν όλοι στην αντιμετώπιση των προβλημάτων όπως και στη λήψη των αποφάσεων. Ο τρόπος άσκησης της εξουσίας και η συμμετοχή ή μη, καθορίζονται από το πολίτευμα. Ανεξάρτητα από το πολίτευμα, οι πολίτες έχουν τρεις βασικές επιδιώξεις: την ελευθερία, την αυτονομία και την αυτάρκεια. Ελευθερία = δεν υπάρχει εξάρτηση από άλλη πόλη κράτος. Αυτονομία = οι πολίτες συμβάλλουν στη διακυβέρνηση με νόμους που οι ίδιοιέχουν θεσπίσει ή δεχτεί. Αυτάρκεια = η πόλη κράτος έχει τη δυνατότητα να καλύψει οικονομικά και πολιτιστικά τις ανάγκες των πολιτών της.

Η προέλευση της πόλης κράτους

Υπάρχουν πολλές απόψεις αλλά τα στοιχεία είναι λίγα. Ο Αριστοτέλης θεωρεί πως η πόλη είναι αποτέλεσμα της συνένωσης κωμών με στόχο την αυτάρκεια των κατοίκων. Σημειώνει δε πως κάθε πόλις συγκροτείται από οίκους.

Σύμφωνα με αυτήν την άποψη, η οργάνωση της πόλης ήταν αποτέλεσμα της πολιτικής μετεξέλιξης του φυλετικού κράτους, κάτι που συνέβη στο πρώτο μισό του 8ου αι. Κάποια ίχνη της εντοπίζονται και στα ομηρικά έπη.

Από ότι φαίνεται, ο σχηματισμός της ήταν αποτέλεσμα μιας μακράς και σύνθετης διαδικασίας κοινωνικών αλλαγών, που ξεκίνησε με την καταστροφή των μηκηναϊκών ανακτόρων και συνεχίστηκε κατά τους ‘σκοτεινούς αιώνες’. Οι παράγοντες που τη δημιούργησαν είναι:

-η σταθερή εγκατάσταση

-η δημογραφική αύξηση και η κοινωνική πίεση που συνεπάγεται

-η σταδιακή ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυσιπλοΐας που ανάδειξε νέες κοινωνικές ομάδες

-η επικράτηση της οπλιτικής φάλαγγας ως κύριο στρατιωτικό σώμα, στο οποίο συμμετέχουν όλοι οι πολίτες από κοινού

-η χρήση της γραφής και η αμφισβήτηση που επέφερε σταδιακά.

Καταλαβαίνουμε πόσο σύνθετοι είναι οι λόγοι που συνέβαλλαν στην πόλη κράτος. Το ζήτημα μπλέκεται όταν προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε τη χωροταξική οργάνωση καθώς και το πότε εμφανίστηκε το αίσθημα συμμετοχής στην πόλη.

Χωροταξική οργάνωση = οικιστικοί πυρήνες είχαν εμφανιστεί πριν το τέλος του 8ου αι. με τείχη, ή με τειχισμένη ακρόπολη . Το άστυ εμφανίζεται σαν πρώτο στοιχείο και συχνά βρίσκεται γύρω από έναν ιερό χώρο.

Page 19: Elp 11 Perilipsi

Στην ηπειρωτική Ελλάδα οι οικισμοί που αναφέραμε εξαφανίζονται ξαφνικά στο τέλος του 8ου αι. λόγω πιθανής μετακίνησης του πληθυσμού γύρω από μεγαλύτερα κέντρα.

Αίσθημα συμμετοχής = η μελέτη της οικονομικής και κοινωνικής ζωής επιτρέπει κάποια συμπεράσματα. Έμφαση δίνεται στο θρησκευτικό τομέα καθώς αυτήν την εποχή παγιώνονται οι τοπικές λατρείες που συνδέονται άρρηκτα με τις επικράτειες των πόλεων κρατών. Εμφανίζεται η ηρωολατρεία που τονώνει το αίσθημα της κοινότητας και δηλώνεται το δικαίωμα κατοχής γης.

(ηρωολατρεία = λατρεία ενός ήρωα που συνδέεται με τη συγκεκριμένη πόλη κράτος λόγω καταγωγής. Θεωρούνταν πως ο ήρωας ήταν ο ιδρυτής της πόλης και πάτερ φαμίλιας των αρχόντων της.)

Η πόλη κράτος ήταν ο χαρακτηριστικός τύπος της αρχαιότητας μέχρι τον 4οαι. Υπήρχαν όμως πολλοί που υπήρξαν ασύντακτοι σε αυτήν και διατήρησαν το θεσμό του κληρονομικού βασιλιά, τη στρατιωτική συνέλευση και το συμβούλιο των ευγενών. Τέτοιοι ήταν οι Αχαιοί, οι Αρκάδες, οι Αιτωλοί και άλλοι.

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΚΡΑΤΟΥΣ

Η Αρχαϊκή Κοινωνία

Οικονομία και κοινωνία

Η εμφάνιση της πόλης κράτους συνδέεται άμεσα με τις συνθήκες που επικρατούσαν στις ομηρικές κοινότητες. Δεν οργανώθηκαν όλες με τον ίδιο τρόπο ή την ίδια στιγμή. Για να κατανοήσετε καλύτερα τι έγινε, θα σας τα πούμε εμείς αναλυτικά:

Η οικονομική κρίση: άρχισε στα ομηρικά χρόνια και αυξήθηκε στα τέλη του 8ου αι. όταν οι πόλεις άρχισαν να εμφανίζονται. Έχουμε δημογραφική έκρηξη, περιορισμένες εκτάσεις, ελλιπείς τρόπους εκμετάλλευσης των αγροτικών προϊόντων, η γη συγκεντρώνεται σε λίγους, δεν υπάρχει εξειδικευμένη εργασία, ούτε άλλοι πόροι. Όλα αυτά είχαν κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες. Ο βασιλιάς πέφτει κι ανεβαίνουν οι ευγενείς, που αντλούν τη δύναμή τους από τη ‘θεϊκή’ καταγωγή τους και από τα δικαιώματά τους ως αρχηγοί των γενών. Ασκούνται συστηματικά στον πόλεμο αλλά φροντίζουν και το πνεύμα τους. Στόχος τους είναι η κατάκτησηικανοτήτων και αρετών. Το κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η ανδρεία, βρίσκονται πάντα σε πολεμική ετοιμότητα και εκτρέφουν άλογα, κάτι

Page 20: Elp 11 Perilipsi

ιδιαίτερα δαπανηρό. Για αυτό ονομάζονται και ‘ιππείς’. Σταδιακά επικυρώνουν την πολιτική τους υπεροχή με την κατοχή μεγάλων γαιών που δεν καλλιεργούν όμως οι ίδιοι.

Η αγροτική κρίση προκαλεί αντιδράσεις από τους μικρομεσαίους καλλιεργητές. Είναι γνωστοί ως ‘όχλος’. Κάποιοι ασχολούνται με το εμπόριο,τη βιοτεχνία και τη ναυτιλία και θα πλουτίσουν. Αυτό δεν τους εξισώνει με τους ευγενείς, τους δίνει όμως κάποια πατήματα στην άσκηση εξουσίας Ορισμένοι από τα χρέη, γίνονται δούλοι.

Στην Αθήνα οι δούλοι ήταν πολίτες που χρωστούσαν στους ευγενείς. Αυτό ίσχυε μέχρι τις αρχές του 6ου αι. όταν ο Σόλων κατήργησε το δανεισμό επί σώμασι.

Οι δούλοι της Σπάρτης, οι είλωτες ήταν σκλαβωμένοι αντίπαλοι. Σε άλλες πόλεις οι δούλοι ήταν προϊόν συγκρούσεων ή αγοραπωλησίας. Η δουλεία ήταν συνδεδεμένη με την οικονομική ανάπτυξη μέσω του εμπορίου και των αποικιών. Η αποδοχή της δουλείας συνδεόταν με την αντίληψη πως ο πολίτης έπρεπε να είναι απαλλαγμένος από τη χειρωνακτική εργασία, έτσι ώστε να ασχολείται με τα κοινά.

Αντιμετώπιση της κρίσης

1.Αναπτύχθηκε ο δευτερογενής και τριτογενής τομέας της οικονομίας

2.οι πόλεις κράτη επεκτάθηκαν μέσω κατακτητικών πολέμων

3.ιδρύθηκαν αποικίες

Κάποιες πόλεις κράτη απλώς υποδούλωσαν τις γειτονικές τους περιοχές. Οι περισσότερες ίδρυσαν αποικίες. Όσοι δεν ήθελαν τίποτε από αυτά απλώς δεναναπτύχθηκαν οικονομικά και διατήρησαν το φυλετικό τρόπο οργάνωσης.

Β’ Ελληνικός Αποικισμός (8ος – 6ος αι.)

Η λέξη αποικίζω σημαίνει τη μετακίνηση μιας ομάδας ανθρώπων από τον τόπο τους, την εγκατάστασή τους αλλού και την ίδρυση νέας πόλης. Στα αρχαϊκά χρόνια ήταν μια επιχείρηση οργανωμένη από τη μητρόπολη. Τώρα πρόκειται για νέες πόλεις κράτη που είχαν χαλαρούς δεσμούς με τη μαμά πόλη.

Αίτια

Page 21: Elp 11 Perilipsi

-Η στενοχωρία: το δημογραφικό πρόβλημα. Ο πληθυσμός αυξήθηκε, όχι όμωςκαι η γη.

-Η έλλειψη πρώτων υλών: ιδιαίτερα μετάλλων, αναγκαίων για την κατασκευήεργαλείων.

-Η αναζήτηση νέων αγορών για προμήθεια και πώληση αγαθών.

-Οι εσωτερικές πολιτικές κρίσεις

-Οι γνώσεις των θαλάσσιων δρόμων και των νέων περιοχών εγκατάστασης

-Ο χαρακτήρας του ριψοκίνδυνου Οδυσσέα (καλά, αυτό είναι ψιλομύθος, θα το μάθουν όσοι πάρουν αργότερα Ελληνισμό της Διασποράς.)

Χαρακτηριστικά

-οι αποικίες είναι νέες πόλεις κράτη, ανεξάρτητες και όχι προεκτάσεις των μητροπόλεων

-η αποστολή είναι συνήθως οργανωμένη από κάποια πόλη κράτος, μπορεί όμως να πρόκειται για εκστρατευτική ομάδα με άτομα διαφόρων προελεύσεων. Την αρχηγία αναλαμβάνει ο οικιστής που έχει καθήκοντα την τείχιση της πόλης, την ανέγερση ναών, τη διανομή της γης και τη θέσπιση νόμων. Ηγείται του στρατού, κάνει τις διαπραγματεύσεις με τους ντόπιους κι όταν πεθάνει τον κάνουν ήρωα.

-Οι σχέσεις με τους γηγενείς είναι συνήθως ειρηνικές. Καθώς δημιουργούνται εμπορικοί δεσμοί και μιλάει το χρήμα, τα πράγματα είναι χαλαρά. Αν οι γηγενείς αντιδράσουν τους τρώει το μαύρο χώμα κι εξαφανίζονται.

Αποικιακή εξάπλωση

Υπάρχουν δυο χρονικές περίοδοι:

1.Από τα μέσα του 8ου μέχρι το πρώτο τέταρτο του 7ου αι. : Ιταλία, Σικελία. Οι άποικοι προέρχονται από την Εύβοια και την ηπειρωτική Ελλάδα. Αργότερα έρχονται Ρόδιοι και Κρήτες.

2.οι τόποι καταγωγής και η εγκατάσταση αποίκων πληθαίνει. Στο χορό μπαίνουν και τα μικρασιατικά παράλια ενώ ιδρύονται αποικίες στον Ελλήσποντο, την Προποντίδα, τον Εύξεινο Πόντο, την Αφρική και τις ακτές της δυτικής Μεσογείου.

Page 22: Elp 11 Perilipsi

Το γεγονός είναι πως μέσα σε διακόσια χρόνια (200) οι Έλληνες έμποροι κυριαρχούν από τον Καύκασο μέχρι τις Ηράκλειες Στήλες.

Αποτελέσματα

Οικονομικός τομέας: η οικονομική κρίση λύθηκε με τον καλύτερο τρόπο. Αναπτύχθηκε το εμπόριο και η ναυτιλία, τελειοποιήθηκε η ναυσιπλοΐα και βρέθηκαν τρόποι επεξεργασίας μετάλλων. Εμφανίστηκε η εργασιακή εξειδίκευση και αυξήθηκε η παραγωγή. Η οικονομία ξέφυγε από το ανταλλακτικό εμπόριο, κόπηκε νόμισμα. Φυσικά αναπτύχθηκε και ο θεσμός της δουλείας, για πρώτη φορά αγοράζονται δούλοι (αργυρώνητοι) ως εργάτες.

Κοινωνική και πολιτική συγκρότηση: οι πολίτες που πλούτισαν θέλησαν κοινωνική αναβάθμιση. Το καθεστώς της ίσης κατανομής της γης εντείνει την κρίση στη μητρόπολη και επιταχύνει τις αλλαγές.

Πολιτισμική άνθηση: όλα τα στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού εξαπλώθηκαν στις νέες πατρίδες. Οι αποικίες έγιναν ‘πειραματικά εργαστήρια’ που έδιναν κι έπαιρναν πολιτιστικά στοιχεία. Οι αυτόχθονες έμαθαν να κατασκευάζουν χάλκινα και πήλινα ειδώλια και υιοθέτησαν την εικονιστική απεικόνιση.

Η επιρροή των γηγενών ήταν περιορισμένη και μόνο σε λατρευτικά θέματα.

Η επινόηση του νομίσματος

Το νόμισμα δεν είναι μια απλή καινοτομία που διευκολύνει το εμπόριο, αλλά γίνεται το κύριο μέσο συναλλαγής και καθορίζει την παγκόσμια οικονομία μέχρι σήμερα.

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, το νόμισμα επινοήθηκε στη Λυδία στο δεύτερο μισό του 7ου αι. Ακολούθησαν τα μικρασιατικά παράλια. Τα πρώτα νομίσματα ήταν από ήλεκτρο (κράμα χρυσού και αργύρου) και είχαν μεγάλη αξία. Νομισματικά συστήματα στην Ελλάδα εφάρμοσαν πρώτοι οι Αιγινήτες και οι Ευβοείς.

Τον 4ο αι το νόμισμα είναι πια το κύριο μέσο συναλλαγής. Η νεότερη έρευνα συμπεραίνει ότι η επινόηση του νομίσματος έχει να κάνει με την προβολή της πόλης και τη διευκόλυνση των σχέσεων των πολιτών. Ο Αριστοτέλης θεωρεί πως είναι άμεση συνέπεια της πολιτικής συγκρότησης, της ανάγκης προσδιορισμού των αξιών και της τιμής των αγαθών και των υπηρεσιών. Αρχικά ήταν απαραίτητο για την είσπραξη φόρων, τα πρόστιμα, την αμοιβή

Page 23: Elp 11 Perilipsi

των μισθοφόρων και τελικά, τις εμπορικές συναλλαγές. Έτσι, δόθηκε σε ένα κομμάτι μετάλλου μια μόνιμη και νόμιμη μορφή. Η νομιμότητα εκφραζόταν με τη σφράγιση του νομίσματος από την πόλη που το έκοβε. Σταδιακά, το νόμισμα συνδέθηκε με την ανεξαρτησία της πόλης και εξελίχθηκε σε μέσο διαμόρφωσης πολιτικής συνείδησης.

Τα Πολιτεύματα

Η κάθε πόλη κράτος ακολούθησε διαφορετική πορεία αλλά μπορούμε να εξετάσουμε ένα θεωρητικό σχήμα: βασιλεία à αριστοκρατία à ολιγαρχία à τυραννία à δημοκρατία.

Αριστοκρατία

Η εξουσία βρίσκεται στα χέρια όσων έχουν γη και ευγενική καταγωγή. Η συγκέντρωση εξουσίας όμως, δημιουργεί προβλήματα από το τέλος του 8ου αι. και μετά. Οι οικονομικές εξελίξεις ανέβασαν ομάδες βιοτεχνών, εμπόρων και τεχνιτών με βάση τη νομισματική οικονομία.

Τεράστιος παράγοντας της παρακμής της αριστοκρατίας υπήρξε η οπλιτική φάλαγγα. Μέχρι τότε, υπεύθυνοι για την υπεράσπιση της πόλης ήταν οι ευγενείς που μπορούσαν και διατηρούσαν άλογα. Όμως οι συνεχείς πόλεμοι και οι επεκτάσεις έδωσαν την ιδιότητα του πολεμιστή σε όσους μπορούσαν να φέρουν όπλα με δικά τους έξοδα. Δημιουργήθηκε η φάλαγγα που συνέβαλεστην ανάπτυξη της ισότητας και όσον αφορά την εξουσία. Ο Αριστοτέλης θεωρεί καλύτερη πόλη εκείνη στην οποία οι πολίτες της είχαν τη δυνατότητα να εξοπλίζονται.

Στη Σπάρτη πολίτης = πολεμιστής. Στην Αθήνα πολίτης = εκείνος που είχε τα χρήματα να εξοπλίζεται. Οι ακτήμονες ελεύθεροι πολίτες ονομάζονταν θήτες και βρίσκονταν στην κατώτερη τάξη ελεύθερων πολιτών.

Ολιγαρχία

Στο τέλος του 7ου και αρχές του 6ου αι. οι ευγενείς από τη μια και οι εύποροι και το πλήθος από την άλλη, σκοτώνονται ποιος θα επικρατήσει. Υπάρχει το αίτημα κατάργησης των χρεών, του αναδασμού και οι εύπορες κοινωνικές ομάδες θέλουν να ασκούν εξουσία. Όλα αυτά αντιμετωπίστηκαν εν μέρει από την κωδικοποίηση του άγραφου, εθιμικού δίκαιου.

Η καταγραφή των νόμων έγινε από τους νομοθέτες, αξιοσέβαστα πρόσωπα, έτσι διευρύνθηκε η πολιτική βάση. Οι πολίτες συμμετέχουν στη

Page 24: Elp 11 Perilipsi

διακυβέρνηση της πόλης ανάλογα με τα λεφτά που διαθέτουν. Το κριτήριο της καταγωγής γίνεται οικονομικό. Έτσι προκύπτει μια ολιγαρχική κοινωνία.Το γεγονός πως η οργάνωση βασίζεται σε ένα τόσο άστατο πράγμα όπως ο πλούτος επιτρέπει την κινητικότητα των πολιτών στην κοινωνική ιεραρχία.

Τυραννίς

Η ολιγαρχία δεν έλυσε τα προβλήματα και υπήρξαν αρκετοί θερμοκέφαλοι ευγενείς που έριχναν λάδι στη φωτιά. Κάποιοι αριστοκράτες που είχαν τσακωθεί με άλλους αριστοκράτες και ήταν αρεστοί στο πλήθος εγκαθίδρυαν ένα είδος μοναρχίας που της έλειπε η νομιμότητα. Αυτό λέγεταιτυραννία. Πολλοί τύραννοι (για να τα λέμε όλα) υπήρξαν φωτισμένοι ηγέτες.

Η τυραννία επικράτησε σε πολλά μέρη της Σικελίας. Ευνοήθηκε από τις ιδιαίτερες συνθήκες όπως οι γηγενείς, η άφιξη αποίκων και η γειτνίαση με Ετρούσκους και Καρχηδόνιους.

Οι περισσότεροι τύραννοι είχαν βίαιο τέλος. Οι δολοφονικές απόπειρες εναντίον τους και η πτώση τους εξέφραζαν τα αισθήματα των πολιτών. Η δολοφονία τυράννου ήταν ηρωική πράξη.

Δημοκρατία

Πρόκειται για το αποτέλεσμα πολιτικών μεταρρυθμιστικών μέτρων που έφεραν στην εξουσία όλους τους ελεύθερους πολίτες (δήμος). Κυρίαρχο όργανο είναι η Εκκλησία του Δήμου, η συνέλευση όλων των ενήλικων πολιτών, ανεξαρτήτως κοινωνικής θέσης και εισοδήματος. Η ισηγορία και η ισονομία είναι βασικά συστατικά. Κάθε πολίτης λαμβάνει το λόγο και εκφράζεται ελεύθερα ενώ όλοι είναι ίσοι απέναντι στο νόμο. Οι γυναίκες δε συμπεριλαμβάνονται στο πακέτο.

Οι σημαντικότερες πόλεις κράτη: Σπάρτη και Αθήνα

Σπάρτη: τον 11ο αι. οι Δωριείς εγκαθίστανται στην κοιλάδα του Ευρώτα και τα σαρώνουν όλα. Οι κάτοικοι γίνονται είλωτες. Η επεκτατική τους πολιτική καθόρισε και το πολίτευμά τους. Από το φόβο των εξεγέρσεων έγινε στρατιωτικό κράτος.

Η νομοθεσία της σύμφωνα με την παράδοση, οφείλεται στο Λυκούργο. Η λυκούργεια ρήτρα δεν καταγράφηκε διασφάλιζε όμως τα δικαιώματα των δύο βασιλέων και τη συμμετοχή τους στη Γερουσία. Έτσι υπήρχε μια ισορροπία μεταξύ βασιλέων, Γερουσίας και Εκκλησίας του Δήμου. Για το

Page 25: Elp 11 Perilipsi

σώμα των Πέντε Εφόρων δεν ξέρουμε πολλά, τα μέλη του προέρχονταν από τους πολίτες και η θητεία τους ήταν ετήσια. Είχαν πολλές δικαιοδοσίες και λειτουργούσαν ισορροπιτικά ενώ ρύθμιζαν την πολιτική και κοινωνική ζωή.

Στα τέλη του 6ου αι. η Σπάρτη βρέθηκε να επιζητεί συμμαχίες κι όχι επεκτατικούς πολέμους. Δεν άλλαξε όμως ως προς τη στρατοκαυλίασή της. Από τα μέσα του 4ου αι. και μετά βρέθηκε σε διαρκή, ηθελημένη απομόνωση και οικονομική και κοινωνική κρίση.

Αθήνα: αρχικά συγκροτήθηκε σε συνοικισμό, τον 8ο αι. Αργότερα οι κάτοικοιτης Αττικής συνενώθηκαν με πολιτικό κέντρο την Αθήνα. Η πράξη αυτή έφερε τα πάνω κάτω. Στα επόμενα 200 χρόνια η Αθήνα γνώρισε όλων των ειδών τα πολιτεύματα.

Αρχικά ήταν η βασιλεία. Μετά ήρθαν οι αριστοκράτες δεν ξέρουμε πότε ακριβώς. Οι ευγενείς είχαν αρχικά δεκαετή θητεία και κατόπιν ετήσια. Το 2ο μισό του 7ου αι. έγινε προσπάθεια επιβολής τυραννίας από τον Κύλωνα που απέτυχε παταγωδώς. (Κυλώνειο άγος = όταν ο Κύλωνας απέτυχε, οι οπαδοί του κατέφυγαν ικέτες στο ναό της Αθηνάς στην Ακρόπολη. Οι αντίπαλοί τους οι Αλκμαιωνίδες τους κατέσφαξαν μπρος στο ιερό της Παλλάδας, κάτι τόσο κατακριτέο που χρειάστηκαν χρόνια θυσιών για να κατευναστούν οι θεοί. Από τότε Κυλώνειο άγος ονομάζεται οποιαδήποτε άτιμη πράξη).

Στο τέλος του 7ου αι. υπήρχαν τόσα προβλήματα που οι ευγενείς υποχρεώθηκαν να δεχτούν την κωδικοποίηση του μέχρι τότε άγραφου εθιμικού δικαίου. Η πρώτη αυτή νομοθετική ρύθμιση ανατέθηκε στο Δράκοντα, όμως τα αποτελέσματα δεν ήταν τα αναμενόμενα. Η νομοθεσία εξυπηρετούσε τους ευγενείς και έκανε χειρότερες τις κοινωνικές διαφορές, κυρίως επειδή συνεχιζόταν ο δανεισμός με αντάλλαγμα την προσωπική ελευθερία.

Οι Μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα και του Κλεισθένη

Σόλων: ευνοούσε το γενικό συμφέρον και μετέβαλε τις αθηναϊκές αριστοκρατικές δομές. Χώρισε τους πολίτες σε τάξεις ανάλογα με το εισόδημά τους, θέτοντας ένα τιμοκρατικό πολίτευμα. Η νομοθεσία του ήταν το πρώτο στάδιο του εκδημοκρατισμού της Αθήνας. Καταργήθηκε το προνόμιο της καταγωγής και καθιερώθηκε η λαϊκή συμμετοχή στην Εκκλησίατου Δήμου και πιθανόν και της Ηλιαίας.

Ανάλογα με το εισόδημα προσδιορίζονταν και τα αξιώματα και οι υποχρεώσεις των πολιτών. Οι δυο ανώτερες τάξεις είχαν πρόσβαση παντού και πλήρωναν μεγάλους φόρους. Η τρίτη τάξη είχε περιορισμένης σημασίας

Page 26: Elp 11 Perilipsi

αξιώματα.

Οι ανώτερες τάξεις συμμετείχαν στο στρατό ως έφιπποι, γιατί μπορούσαν νασυντηρούν άλογα. Η τρίτη τάξη είχε το ρόλο του οπλίτη. Η τέταρτη τάξη, οι θήτες, δεν αναλάμβαναν αξιώματα συμμετείχαν όμως στις λαϊκές συνελεύσεις και στρατεύονταν με ελαφρύ οπλισμό ή ως κωπηλάτες.

Η κοινωνική ειρήνη που επετεύχθη ήταν μικρή σε διάρκεια, διότι καμιά τάξη δεν ήταν ευχαριστημένη. Τον 6ο αι. ο Πεισίστρατος εκμεταλλεύεται την κατάσταση και γίνεται τύραννος με τη βοήθεια του λαουτζίγκου. Αν και τύραννος υπήρξε καλός ηγέτης και η Αθήνα αναπτύχθηκε. Μετά το θάνατό του ανέλαβαν οι γιοί του, ο Ίππαρχος και ο Ιππίας. Ο Ίππαρχος δολοφονήθηκεαπό τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα, ενώ ο Ιππίας κατέφυγε στους Πέρσες.

Με το τέλος της τυραννίας άρχισαν εκ νέου οι φαγωμάρες.

Κλεισθένης: κατάφερε να θεμελιώσει τη δημοκρατία το 508 π.Χ. με μια σειράμεταρρυθμίσεων. Έδωσε πολιτικά δικαιώματα σε όλους τους ελεύθερους Αθηναίους καθώς η διάκρισή τους δε γινόταν πλέον με οικονομικά κριτήρια αλλά με πολιτικά. Οι Αθηναίοι χωρίζονταν σε φυλές ανά περιοχή. Η εκτελεστική εξουσία δόθηκε στη Βουλή των 500 όπου συμμετείχε κάθε πολίτης άνω των 30 ετών κατόπιν κλήρωσης. Η Εκκλησία του Δήμου γίνεται τοπ θεσμός. Συμμετέχουν σε αυτήν όλοι οι πολίτες άνω των 20 ετών και αποφασίζουν για όλα τα σοβαρά θέματα όπως η κήρυξη πολέμου, η εκλογή των αρχόντων κ.α.

Ο Κλεισθένης εισάγει και τον οστρακισμό, ένα μέσο προφύλαξης από την τυραννία. Κάθε άνοιξη οι πολίτες έγραφαν σε ένα όστρακο (κομμάτι από αγγείο, μην το πάρετε κυριολεκτικά) το όνομα εκείνου που θεωρούσαν επικίνδυνο για τη δημοκρατία. Όποιος έπαιρνε τις περισσότερες ψήφους εξοριζόταν από την Αθήνα για δέκα χρόνια.

Οι Περσικοί πόλεμοι και η ανάδειξη της αθηναϊκής ηγεμονίας

Στη διάρκεια των Περσικών (Μηδικών) πολέμων η Αθήνα καταστράφηκε δυο φορές αλλά ανασυγκροτήθηκε και τους άλλαξε τα φώτα. Εξομάλυνε τις κοινωνικές αντιθέσεις στο εσωτερικό της κι έγινε μεγάλη ναυτική δύναμη. Εκδημοκρατικοποιήθηκε ακόμα περισσότερο και βελτίωσε την καθημερινότητα των πολιτών της. Για 50 χρόνια μετά τα Περσικά η πορεία της ήταν ανοδική. Σε αυτό συνέβαλαν τα μέτρα του Εφιάλτη που περιόρισε τις δικαιοδοσίες του αριστοκρατικού Αρείου Πάγου. Πάντως, η δημοκρατία παγιώθηκε στα χρόνια του Περικλή.

Περικλής: κυβέρνησε την Αθήνα για 30 χρόνια περίπου. Περιόρισε τους

Page 27: Elp 11 Perilipsi

αριστοκράτες και επέκτεινε τα δικαιώματα του λαού. Επιβαλλόταν στο πλήθος χωρίς να περιορίζει τις ελευθερίες του.

Η Αθήνα προσελκύει πολίτες και άλλων πόλεων, που εργάζονταν στο εμπόριο, τη βιοτεχνία και αλλού, χωρίς όμως να έχουν πολιτικά δικαιώματα. Ονομάζονταν μέτοικοι και βάζουν κι αυτοί το λιθαράκι τους στην ανάπτυξή της. Όμως, μόνον όσοι είχαν και τους δυο γονείς Αθηναίους μπορούσαν να έχουν πολιτικά δικαιώματα. Το μέτρο εφαρμόστηκε για μικρό διάστημα, συσπείρωσε όμως τους Αθηναίους έναντι των ξένων.

Τη λαμπρή αυτή εποχή διαδέχτηκε μια περίοδος εσωτερικών πολιτικών αναταραχών απόρροια των Πελοποννησιακών πολέμων. Με το τέλος τους η νικημένη Αθήνα έχασε το δημοκρατικό της πολίτευμα για ένα χρόνο. Βελτίωσε την οικονομική της κατάσταση δε μπόρεσε όμως ποτέ να επανέλθει πλήρως.

Ο 4ος αιώνας

Αυτήν την εποχή δεν αναδεικνύονται σπουδαίοι πολιτικοί αλλά δημαγωγών που επηρεάζουν το πλήθος και το κάνουν σαν τα μούτρα τους για ίδιον όφελος. Ταυτόχρονα, οι πολίτες αρχίζουν να αδιαφορούν για τα κοινά.

Σε αυτό το κλίμα προπαγανδίστηκε η ιδέα της συνένωσης των ελληνικών πόλεων και η εκστρατεία ενάντια στους Πέρσες. Οπαδός αυτής της ιδέας ήταν ο Ισοκράτης που δημιούργησε μια φιλομακεδονική μερίδα. Αντίθετος ήταν ο Δημοσθένης και η αντιμακεδονική μερίδα του που πίστευε στην υπεροχή της Αθήνας. Μέχρι την έλευση των Ρωμαίων πάντως, η Αθήνα εξαρτήθηκε από τους Μακεδόνες.

Οι Σχέσεις των Πόλεων – Κρατών

Ο θεσμός της πόλης κράτους ενισχύθηκε με τη δημιουργία σχέσεων. Από τηναρχή η κάθε πόλη επεδίωξε την ελευθερία, την αυτονομία και την αυτάρκεια κι όταν αυτά απειλήθηκαν από τους Πέρσες συσπειρώθηκαν για να αμυνθούν.Όταν ο κοινός εχθρός έλειπε, η κάθε μια κοίταζε να βγάλει τα μάτια της άλλης.

Οι κυριότερες μορφές σχέσεων ήταν οι αμφικτυονίες, οι συμμαχίες, τα κοινά και οι πανελλήνιες ενώσεις.

Οι συμμαχίες και οι ενώσεις πόλεων

Page 28: Elp 11 Perilipsi

Οι Αμφικτυονίες

Ένωση πόλεων κρατών ή φυλετικών κρατών γύρω από ένα ιερό. Ονομάστηκαν έτσι από τον Αμφικτύονα, γιο του Δευκαλίωνα. Δεν ξέρουμε πότε δημιουργήθηκαν ξέρουμε όμως πως ήταν στη Μικρά Ασία και τα κριτήριά τους ήταν φυλετικά.

Δελφική Αμφικτυονία: ήταν η σημαντικότερη. Συμμετείχαν 12 ελληνικά φύλα.Τα προβλήματά της τα έλυνε σε ένα συνέδριο στο οποίο συμμετείχαν δυο αντιπρόσωποι από το κάθε φύλο. Το συνέδριο γινόταν την άνοιξη στους Δελφούς και το φθινόπωρο στην Αμφύλη, κοντά στις Θερμοπύλες. Αρχικά τα θέματά τους ήταν θρησκευτικά αλλά με τον καιρό διευρύνθηκαν και σε πολιτικά. Το κύρος της Αμφικτυονίας ήταν τεράστιο κι ασκούσε πανελλήνια επιρροή.

Οι Συμμαχίες

Ποικίλης διάρκειας ενώσεις πόλεων κρατών πολιτικού και στρατιωτικού χαρακτήρα, με στόχο την κοινή άμυνα ή την επιβολή τους. Συνήθως τα μέρη μιας συμμαχίας ήταν ίσα, αλλά σε μερικές περιπτώσεις, κάποια πόλη αποκτούσε ηγετική θέση και καθόριζε την πολιτική της συμμαχίας.

Πελοποννησιακή συμμαχία: η αρχαιότερη. Τον 6ο αι. η Σπάρτη ξεκίνησε τις συμμαχίες. Σε αυτήν περιλαμβανόταν όλη η Πελοπόννησος (εκτός Άργους καιΑχαΐας), τα Μέγαρα και η Αίγινα. Οργανώθηκε με επί μέρους συμφωνίες μεταξύ των πόλεων κρατών και της Σπάρτης. Οι πόλεις ήταν αυτόνομες, αλλά υποχρεωμένες να παρέχουν στρατό υπό την ηγεσία της Σπάρτης.

Ήταν ο πρώτος πυρήνας δυνάμεων του αρχαίου ελληνικού κόσμου απέναντι στους Πέρσες.

Α’ Αθηναϊκή Συμμαχία: μετά τα Περσικά, η Αθήνα άρχισε να πρωταγωνιστεί ως προστάτιδα των νησιών του Αιγαίου και των μικρασιατικών παράλιων. Για να αναδειχτεί περισσότερο ίδρυσε την Α’ Αθηναϊκή Συμμαχία. Έδρα ήταν η Δήλος. Συγκεντρώνονταν εκεί κάθε χρόνο οι αντιπρόσωποι ενώ εκεί υπήρχεκαι το συμμαχικό ταμείο. Αρχικά όλα τα μέλη είχαν τις ίδιες υποχρεώσεις και δικαιώματα ενώ η συμμετοχή ήταν σε πλοία ή χρήματα. Όταν ιδρύθηκε είχε 150 μέλη που αργότερα έγιναν 425.

Οι Αθηναίοι στην αρχή ήταν πρώτοι μεταξύ ίσων αργότερα όμως ανέλαβαν τον ηγετικό ρόλο. Σημείο καμπής, η μεταφορά του συμμαχικού ταμείου στην Αθήνα και οι ένοπλες επεμβάσεις σε πόλεις που ήθελαν να απομακρυνθούν. ΗΑ’ Αθηναϊκή Συμμαχία διαλύθηκε μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο.

Β’ Αθηναϊκή Συμμαχία: 100 χρόνια μετά την πρώτη, η Αθήνα ίδρυσε τη Β’.

Page 29: Elp 11 Perilipsi

Όμως τώρα όλοι οι σύμμαχοι ήταν ελεύθεροι και αυτόνομοι. Τα θέματα διαχειριζόταν ένα συνέδριο αποτελούμενο από όλους τους συμμάχους. Το συνέδριο είχε έδρα την Αθήνα και καθόριζε τις εισφορές. Οι αποφάσεις του έπρεπε να εγκριθούν από την Εκκλησία του Δήμου. Συμμετείχαν αρκετές πόλεις και η Αθήνα πήρε μια ανάσα ανάπτυξης.

Τα Κοινά

Κρατικοί σχηματισμοί ομοσπονδιακής μορφής στους οποίους συμμετείχαν διάφορες περιοχές. Ήταν φυλετικά συγγενείς ομάδες ή και πόλεις κράτη που συνδέονταν με πολιτικούς δεσμούς κάτω από μια κεντρική εξουσία. Το Κοινό των Αιτωλών εξελίχθηκε τον 3ο αι. σε συμπολιτεία. Η Αιτωλική και κατόπιν η Αχαϊκή Συμπολιτεία έπαιξαν σημαντικό ρόλο στους ελληνιστικούς χρόνους όταν ο θεσμός της πόλης κράτους όδευε προς το τέλος.

Οι Πανελλήνιες ενώσεις

Η πρώτη σχηματίστηκε από την Αθήνα και τη Σπάρτη για να αντιμετωπιστεί ο περσικός κίνδυνος. Δημιουργήθηκε το 481 π.Χ. στην Κόρινθο με αρχηγό τη Σπάρτη.

Η δεύτερη ήταν του Φιλίππου Β’ το 337, πάλι στην Κόρινθο. Εκεί απαγορεύτηκαν οι συγκρούσεις μεταξύ των ελληνικών πόλεων και η βίαιη μεταβολή των καθεστώτων. Προστατευόταν η ναυσιπλοΐα και απαγορευότανη πειρατεία. Υπήρχε ένα αντιπροσωπευτικό όργανο όπου οι πόλεις συμμετείχαν ανάλογα με το μέγεθός τους. Κατόπιν ο Φίλιππος Β’ δημιούργησε πανελλήνια συμμαχία με αμυντικό και επιθετικό χαρακτήρα και ισόβια αναγνώριση της ηγεμονίας του. Στόχος του ήταν η κατάκτηση των Περσών. Όταν εκείνος πέθανε έγινε νέο συνέδριο όπου ηγεμόνας αναδείχθηκε ο Αλέξανδρος.

Οι πόλεμοι εναντίον των βαρβάρων

Τον 6ο αι. εσωτερική οργάνωση βίωνε και η Ανατολή. Οργανώθηκε η περσικήαυτοκρατορία και συγκροτήθηκε το κράτος της Καρχηδόνας.

Οι Περσικοί Πόλεμοι ή Μηδικά

Οι Πέρσες ήθελαν να κατακτήσουν τον κόσμο κι έτσι συγκρούστηκαν με τις ελληνικές πόλεις. Όλα ξεκίνησαν από την επανάσταση των ιωνικών πόλεων

Page 30: Elp 11 Perilipsi

της Μ. Ασίας που ήταν υποτελείς στους Πέρσες.

Στις αρχές του 5ου αι. οι ελληνικές πόλεις αμύνονται. Την Ιωνική επανάσταση ακολούθησαν δυο περσικές εκστρατείες εναντίον των Ελλήνων. Πριν από αυτό, ο Μαρδόνιος είχε καταλάβει τη Θάσο και τις ακτές της Θράκης, ενώ η Μακεδονία έγινε υποτελής. Ο στόλος τους όμως καταστράφηκε σε τρικυμία στο ακρωτήριο του Άθω.

Το 490 γίνεται η πρώτη οργανωμένη εκστρατεία, με αρχηγούς το Δάτι και τον Αρταφέρνη. Κατέλαβαν τις Κυκλάδες, κατέστρεψαν την Ερέτρεια και αποβιβάστηκαν στο Μαραθώνα. Όμως έφαγαν τα μούτρα τους από τους Αθηναίους και τους Πλαταιείς. Μεγάλο ρόλο στη νίκη έπαιξε το σχέδιο του Μιλτιάδη. (αν πάτε ποτέ στο Μουσείο της Ολυμπίας – οπωσδήποτε – θα δείτετο κράνος του Μιλτιάδη το οποίο αφιέρωσε ο ίδιος στο Δία, μετά την νίκη. Τότε θα καταλάβετε πολλά πράγματα).

Η νίκη απέκτησε μυθικές διαστάσεις, ως η επικράτηση της δημοκρατίας απέναντι στην αλαζονική αυτοκρατορία.

Η δεύτερη εκστρατεία είχε αρχηγό τον Ξέρξη που συγκέντρωνε από το 483 στρατό και στόλο. Ο περσικός στρατός πέρασε τον Ελλήσποντο το 483 και βρέθηκε στη Θράκη. Μέσω Μακεδονίας και Θεσσαλίας κατέβηκε προς τα κάτω. Ο στόλος ακολουθούσε.

Οι ελληνικές πόλεις είχαν αποφασίσει να εναντιωθούν από κοινού και να τιμωρήσουν όσους μήδιζαν. Στην αρχή ταμπουρώθηκαν στα Τέμπη, αργότεραβρέθηκαν στις Θερμοπύλες. Εκεί έμειναν 300 Σπαρτιάτες και 700 Θεσπιείς με αρχηγό το σπαρτιάτη Λεωνίδα. Δεν έκοψαν την πορεία του Ξέρξη, αν και τον ζεμάτισαν αρκετά όπως όλοι ξέρουμε.

Ταυτόχρονα, ο ελληνικός στόλος με αρχηγό τον σπαρτιάτη Ευριβιάδη και τον Αθηναίο Θεμιστοκλή, προσπάθησε να εμποδίσει τους πέρσες. Οι δυο στόλοι συγκρούστηκαν στο Αρτεμίσιο, ήρθαν όμως ισόπαλοι λόγω της θαλασσοταραχής.

Οι Πέρσες προχώρησαν κι έκαψαν την Αθήνα. Τα γυναικόπαιδα είχαν καταφύγει στη Σαλαμίνα, την Αίγινα και την Τροιζήνα, ηλικιωμένοι και φτωχοί κλείστηκαν στην Ακρόπολη ενώ οι ικανοί για πόλεμο πήγαν με το στόλο.

Η καθοριστική σύγκρουση έγινε στη Σαλαμίνα το Σεπτέμβρη του 480 π.Χ. Το σχέδιο του Θεμιστοκλή έφερε τη νίκη. Ο περσικός στόλος καταστράφηκε σχεδόν ολοσχερώς και ο Ξέρξης έφυγε από την Ελλάδα, αφήνοντας το στρατό στη Θεσσαλία υπό το Μαρδόνιο.

Την επόμενη χρονιά η Αθήνα έγινε πάλι στάχτη και μπούρμπερη.

Page 31: Elp 11 Perilipsi

Η τελική μάχη δόθηκε στις Πλαταιές όπου ενωμένοι οι Έλληνες έτρεψαν σε φυγή τα περσικά στρατεύματα. Αρχηγός ήταν ο σπαρτιάτης Παυσανίας. Παράλληλα, ο ελληνικός στόλος με αρχηγούς το Λεωτυχίδη και τον Ξάνθιπποξέκανε τον περσικό στο ακρωτήριο της Μυκάλης. Η νίκη αυτή έφερε την εξέγερση πολλών ιωνικών πόλεων.

Ο αγώνας κατά των Καρχηδόνιων

Οι Έλληνες της Δύσης είχαν να τα βγάλουν πέρα με τους Καρχηδόνιους. Σικελία, Συρακούσες και Ακράγαντας νίκησαν τους Καρχηδόνιους στην Ιμέρα. Μερικοί μελετητές λένε πως οι Καρχηδόνιοι είχαν συνεννοηθεί με τους Πέρσες για κοινή δράση

Το όλο θέμα με τους Περσικούς πολέμους δεν ήταν μόνο η δυναμική της πόλης κράτους αλλά το γεγονός πως ήταν κοινό έργο όλων των Ελλήνων. Δεν είχαμε τη σύγκρουση μόνο δυο δυνάμεων αλλά δύο πολιτισμών, δυο συστημάτων αξιών και δυο διαφορετικών τρόπων ζωής.

Τα Μετά τα Μηδικά

Η σύγκρουση με τους Πέρσες συνεχίστηκε μέχρι τα μέσα του 5ου αι. με επιθετικό χαρακτήρα. Ο στόχος ήταν να απελευθερωθούν οι ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας κι αυτό το προσπάθησαν οι Αθηναίοι με την πρώτη τους συμμαχία. Το 449 με τη Συνθήκη του Καλλία οι πόλεις αυτές αυτονομήθηκαν.Οι Έλληνες κυριάρχησαν σε Αιγαίο και Βόσπορο, όμως οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους ανέλαβαν την υποχρέωση να μην εκστρατεύσουν πια σε χώρα που κυβερνούσε ο Πέρσης βασιλιάς.

Οι αγώνες τον 4ο αι.

Στο τέλος του 5ου αι. ο Κύρος, μικρότερος αδερφός του Αρταξέρξη θέλησε το θρόνο. Στον αγώνα του χρησιμοποίησε και 13000 Έλληνες μισθοφόρους. Η Κύρου Ανάβασις ήταν νικηφόρα όμως ο Κύρος σκοτώθηκε. Οι Έλληνες με αρχηγό τον Ξενοφώντα κατάφεραν να γυρίσουν στον Εύξεινο Πόντο (η Κάθοδος των Μυρίων), αφήνοντας τους Έλληνες της Μ. Ασίας εκτεθειμένουςστον Αρταξέρξη. Την προστασία τους ανέλαβε η Σπάρτη.

Ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Αγησίλαος πήγε στη Μ. Ασία για να ελευθερώσει τις ιωνικές πόλεις. Στο πρόβλημά τους δόθηκε λύση με την υπογραφή της Βασιλείου ειρήνης ή Ανταλκιδείου, εις βάρος όμως των Ελλήνων.

Page 32: Elp 11 Perilipsi

Το τέλος για την περσική απειλή ήρθε με τον Αλέξανδρο και την εκστρατεία του, που τους πήρε όλους παραμάζωμα.

Οι Πόλεμοι μεταξύ πόλεων κρατών

Για να διατηρήσουν την ελευθερία, την αυτονομία και την αυτάρκειά τους όξυναν τις διαφορές. Οι ηγεμονικές τάσεις κάποιων πόλεων οδήγησαν σε συγκρούσεις, ειδικά τον 5ο και 6ο αι. Μόνο σε περίπτωση έξωθεν απειλής τα έβρισκαν μεταξύ τους.

Η άνοδος της Αθήνας όξυνε τις διαφορές με τη Σπάρτη. Οι συγκρούσεις ξεκίνησαν το 460 και τελείωσαν το 445, περίοδος που ονομάζεται πρώτος ή μικρός Πελοποννησιακός πόλεμος. Οι μάχες γίνονταν κυρίως στην Πελοπόννησο και τη Βοιωτία. Το αποτέλεσμα ήταν ισόπαλο κι έτσι, το 445 υπογράφτηκε συνθήκη ειρήνης μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης.

Ο Πελοποννησιακός πόλεμος

Οι διαφορές Αθήνας Σπάρτης δε γεφυρώθηκαν. Τόσο οι ίδιες όσο και οι σύμμαχοί τους ανακάτευαν τα πράγματα για να γίνει νέος πόλεμος.

Υπήρχε η φυλετική διαφορά (Ίωνες – Δωριείς), η διαφορά στην πολιτική συγκρότηση και κυρίως στις ηγεμονικές τάσεις της Αθήνας. Πριν τον πόλεμο, η Ελλάδα είχε χωριστεί σε δυο στρατόπεδα (συνήθεια που δεν έλειψεποτέ). Το μόνο που έλειπε ήταν η αφορμή.

Ο πόλεμος κράτησε τριάντα χρόνια. Τα γεγονότα ερεύνησαν ο Θουκυδίδης και ο Ξενοφώντας.

Σήμερα διαιρούμε τα γεγονότα σε τρεις περιόδους:

-Αρχιδάμειος ή δεκαετής πόλεμος (431-421)

-Σικελική εκστρατεία (415-413)

-Δεκελεικός ή Ιωνικός πόλεμος 413-404)

Ο πόλεμος εξόντωσε όλες τις ελληνικές πόλεις και καθόρισε το μέλλον τους καθώς εκτός από τις υλικές καταστροφές και την εξαχρείωση, έφερε την ανάμειξη των Περσών. Αυτό έφερε την ήττα των Αθηνών και την επικράτησητης Σπάρτης.

Οι συγκρούσεις του 4ου αι.

Page 33: Elp 11 Perilipsi

Πρώτο μισό = ο ανταγωνισμός συνεχίζεται με ένταση και συγκρούσεις. Οι Πέρσες παρεισφρέουν στα ελληνικά εσωτερικά και διαιρούν τους Έλληνες φέρνοντας μεγάλο μπάχαλο. Δημιουργήθηκε αντισπαρτιατικός συνασπισμός από τη Θήβα, την Κόρινθο, το Άργος και την Αθήνα και είχαμε διάφορες συγκρούσεις που ονομάστηκαν Βοιωτικός ή Κορινθιακός πόλεμος. Ο πόλεμος αυτός σφραγίστηκε από την Βασίλειο ειρήνη, όπου παραδίδονταν οι ιωνικές πόλεις και η Κύπρος στον Πέρση βασιλιά. Η Ίμβρος, η Λήμνος και η Σκύρος παρέμεναν στους Αθηναίους και την τήρηση της συνθήκης ανέλαβαν οι Σπαρτιάτες.

Κατόπιν άνοιξε η όρεξη των Θηβαίων για εξουσία. Έγιναν δυο μάχες, στα Λεύκτρα (νίκησαν οι Θηβαίοι) και τη Μαντίνεια (νίκησαν οι Σπαρτιάτες). Η τρίτη, η μάχη της Χαιρώνειας, επέβαλε ως ηγεμόνα το Φίλιππο Β’.

Δεύτερο μισό = οι πόλεις κράτη ανησυχούν για το μέλλον τους και σχηματίζουν πανελλήνιο συνασπισμό. Ο Φίλιππος ο Β’ με τις επεμβάσεις του, καθιερώθηκε ως ο ηγέτης που θα οδηγούσε τους Έλληνες ενάντια στους Πέρσες.

Η Παρακμή της πόλης κράτους

Όλα τα ωραία κάποτε τελειώνουν. Οι μεταξύ τους συγκρούσεις διέλυσαν τις πόλεις κράτη στα εξ ων συνετέθησαν. Η κοινωνική συνοχή εξασθένισε, η επιβίωση και η ανάπτυξη έγινε προσωπική και όχι συλλογική επιβίωση. Τα ολιγαρχικά καθεστώτα που επικράτησαν (φιλικά προς τη Σπάρτη) ευνόησαν τη συγκέντρωση του πλούτου σε λίγους ενώ το πλήθος εξαθλιώθηκε. Καταλαβαίνετε πως οι προϋποθέσεις άλλαξαν και ο θεσμός παρήκμασε.

Η ελευθερία έγινε αίτημα προστασίας σε έναν ηγεμόνα. Η αυτονομία στηρίχθηκε στο στρατό κατοχής. Η αυτάρκεια πέταξε. Οι πλούσιοι πλούταιναν με κάθε τρόπο έξω από την πόλη. Οι φτωχοί έγιναν μισθοφόροι που πουλούσαν τις υπηρεσίες τους σε όποιον είχε λεφτά να τις αγοράσει. Αλλιώς παρασιτούσαν.

Λύσεις για τη συνολική αυτή κρίση θεωρήθηκαν οι συμπολιτείες και η ιδέα της πανελλήνιας ένωσης υπό έναν ισχυρό μονάρχη όπως ο Φίλιππος Β ή ο Αλέξανδρος.

Η επιβίωση της πόλης κράτους

Η αυτοκρατορία του Αλέξανδρου είχε νέες δομές.

Σε όλη την ελληνιστική περίοδο κυριάρχησε η απόλυτη μοναρχία. Η πόλη

Page 34: Elp 11 Perilipsi

κράτος επιβιώνει μέσα από τα ακόλουθα σχήματα:

-οι περισσότερες ενσωματώθηκαν στις ελληνιστικές μοναρχίες

-οι απομονωμένες συγκρότησαν ομοσπονδιακά κράτη

-κάποιες διατήρησαν μερικά προνόμια και μια σχετική αυτονομία, όπως η Αθήνα, η Σπάρτη, η Ρόδος.

Το γεγονός είναι πως ακόμη κι αυτές που ενσωματώθηκαν πλήρως κληροδότησαν στις μοναρχίες τους πολλά χαρακτηριστικά τους που επηρέασαν τον ελληνιστικό πολιτισμό.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 – Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ

Το Μακεδονικό Βασίλειο την εποχή του Φιλίππου (359-336 π.Χ.)

Οι Μακεδόνες ήταν σύνολο φυλών που κατοικούσαν γύρω από τα Πιέρια όρη, νομάδες και κτηνοτρόφοι. Όταν έγινε βασιλιάς ο Περδίκας άρχισαν να εγκαθίστανται και να μη γυρνούν από δω κι από κει. Οι πόλεις τους ήταν μονάδες ενός ενιαίου βασιλείου.

Η περσική κυριαρχία στη Μακεδονία που κράτησε από το 510 έως το 480 εξασφάλισε μια ειρηνική περίοδο. Οι βασιλείς Αλέξανδρος και Αμύντας προώθησαν τα συμφέροντά τους και επέκτειναν το κράτος τους. Οι ελληνικές πόλεις κράτη αντιτάχθηκαν στον περσικό επεκτατισμό και κυρίως η Αθήνα.

Η αναδιοργάνωση του μακεδονικού βασιλείου

Ο Φίλιππος ανέλαβε το 359 με προτεραιότητα την αναδιοργάνωση του στρατού και την εισαγωγή μιας νέας πολεμικής τακτικής που βασιζόταν στη σάρισα, όπλο που επινόησε ο ίδιος. Ήταν ένα μακρύ δόρυ 5 μέτρων με κοφτερή λεπίδα στο ένα άκρο. Ο σαρισοφόρος την κρατούσε και με τα δυο χέρια κι έριχνε όλο το βάρος επάνω της όταν χτυπούσε. Η φάλαγγα των σαρισοφόρων είχε σχεδιαστεί για να αντιπαραταχτεί στη φάλαγγα των οπλιτών.

Μετακινώντας πληθυσμούς από τη δυτική στην ανατολική Μακεδονία δημιούργησε νέες πόλεις. Ενίσχυσε τη γεωργία και το εμπόριο και περιόρισε το νομαδικό τρόπο ζωής. Οι νέες πόλεις προσέφεραν και νέους στρατιώτες. Διάκριση ανάμεσα στους παλαιούς και στους νέους στρατιώτες υπήρχε μόνο στο στρατό. Πεζέταιροι ήταν οι παλαιοί και αποτελούσαν τη βασιλική φρουρά και ασθέταιροι οι νέοι. Κάθε πόλη είχε μια πολιτοφυλακή για την άμυνά της.

Page 35: Elp 11 Perilipsi

Κατόπιν ο Φίλιππος επεκτάθηκε στο Στρυμόνα με την κατάληψη της Αμφίπολης, πόλης φιλικά προσκείμενης στην Αθήνα. Ίδρυσε τους Φιλίππους για να ελέγχει τα μεταλλεία χρυσού και αργύρου του Παγγαίου όρους. Δημιούργησε κι άλλες πόλεις ενώ νίκησε τελικά την Αθήνα με την κατάληψη της Πύδνας και της Μεθώνης όπου έχασε το δεξί του μάτι, κατέλαβε τη Χαλκιδική και κατέστρεψε την Όλυνθο.

Η οργάνωση της παραγωγής στο μακεδονικό βασίλειο

Ο Φίλιππος υπήρξε καλός ηγέτης. Δημιούργησε πόλεις, έδωσε ώθηση στη γεωργία, έκανε αρδευτικά έργα, εκμεταλλεύτηκε τον ορυκτό πλούτο. Έκοψε νομίσματα από την αρχή σχεδόν της ηγεσίας του που απεικόνιζαν τον Ηρακλή και αργότερα τον Απόλλωνα. Μέχρι το θάνατό του τα νομίσματα αυτά είχαν μεγάλη διάδοση. Έκοψε επίσης και χάλκινα, για τις εσωτερικές συναλλαγές.

Οι σχέσεις του Φιλίππου και των ελληνικών πόλεων κρατών

Οι απόψεις των Ελλήνων για τους Μακεδόνες ποίκιλλαν. Τους θεωρούσαν μάλλον απολίτιστους. Η μοναρχία τους ήταν άλλος ένας λόγος για να θεωρηθούν βάρβαροι. Μόνο ο Ισοκράτης εκτιμούσε το Φίλιππο.

Όταν ο Φίλιππος σταθεροποιήθηκε στην εξουσία, άρχισε να ανακατεύεται στα εσωτερικά των άλλων. Ήθελε η Μακεδονία να γίνει Αθήνα στον πόλεμο κατά της Περσίας έτσι ώστε να αποκτήσει νέα εδάφη και πλούτη.

Έτσι, ενεπλάκη στον Ιερό Πόλεμο που αφορούσε το ιερό του Απόλλωνα στουςΔελφούς. Η Φωκίδα και οι σύμμαχοί της που διαχειρίζονταν τα αναθήματα του ιερού πολεμούσαν ενάντια στη Βοιωτία, τη Θεσσαλία και τη Μακεδονία που έλεγαν πως ήθελαν να προστατεύσουν το ιερό αλλά στην ουσία ήθελαν να βάλουν χέρι στα αναθήματα. Ακολούθησε η εκστρατεία εναντίον της Χαλκιδικής και ο Ιερός Πόλεμος τελείωσε με την τελική επικράτηση του Φίλιππου που κατάφερε να γίνει Αθήνα στη θέση της Αθήνας. Η Αθήνα προσπάθησε να αντιταχθεί αλλά τελικά ηττήθηκε στη μάχη της Χαιρώνειας, διαλύθηκε η Αθηναϊκή Συμμαχία και υπογράφτηκε συνθήκη μεταξύ τους.

Ευχαριστημένος ο Φίλιππος που κατάφερε και τους έκανε όλους υποτελείς, πρότεινε στις ελληνικές πόλεις να δημιουργήσουν ομοσπονδία. Πίστευε πως έτσι θα μπορούσαν να κηρύξουν τον πόλεμο εναντίον της Περσίας. Όταν το σχέδιο αυτό έγινε δεκτό από τους περισσότερους, τα μέλη της ονομάστηκαν Έλληνες (Το Κοινό των Ελλήνων). Όλοι. Συμφώνησαν μάλιστα να περιφρουρούν τη μεταξύ τους ειρήνη.

Page 36: Elp 11 Perilipsi

Το 337 αποφασίστηκε ο πόλεμος ενάντια στην Περσία, όμως ο Φίλιππος δολοφονήθηκε το 336 κι έτσι πάπαλα. Πάντως, ήταν ο μόνος που κατάφερε να συνασπίσει τους Έλληνες.

Άλλες πτυχές της πολιτικής του Φιλίππου

-Είχε στρατιωτικές και διπλωματικές ικανότητες αλλά και οι Μακεδόνες τον υποστήριζαν πάντα.

-Η συμπεριφορά της βασιλικής οικογένειας και των ανώτερων αξιωματούχωνήταν αποτέλεσμα της εκπαίδευσης που έλαβαν από το Φίλιππο. Όσους εμπιστευόταν τους φρόντιζε, όσοι δεν τον υπάκουαν έφτανε μέχρι και να τους σκοτώσει. Οργάνωνε δαπανηρά συμπόσια για να τους ευχαριστεί κι έκανε πλούσια δώρα.

-Παντρεύτηκε τέσσερις φορές με πολιτικά κριτήρια καθώς έτσι δημιουργούσε συμμαχίες. Σαφώς βέβαια ήθελε να αποκτήσει και διάδοχο.

-Τα πλούτη και η δύναμη της Αυλής του προσέλκυσαν καλλιτέχνες και ανθρώπους του πνεύματος. Η Πέλλα συναγωνιζόταν την Αθήνα ως πολιτιστικό κέντρο. Δάσκαλος του Αλέξανδρου ήταν ο Αριστοτέλης ενώ ο Φίλιππος ζήτησε από το βοτανολόγος Θεόφραστο να ασχοληθεί με τους τρόπους καλλιέργειας της γης.

-Όσοι Αθηναίοι φιλοξενήθηκαν εκεί, τον χαρακτήριζαν γενναιόδωρο οικοδεσπότη και καλό ρήτορα. Ο Φίλιππος περηφανευόταν για τη διπλωματίατου περισσότερο από ότι για τις στρατιωτικές του νίκες. Ήταν πάντα στην πρώτη γραμμή, τραυματίστηκε επτά φορές κι έχασε ένα μάτι.

Ο Φίλιππος δολοφονήθηκε στα 46 του και στο απόγειο της δύναμής του από τον Παυσανία, ανώτερο αξιωματούχο, σε μια γιορτή. Μετά το θάνατό του λατρεύτηκε σα θεός.

ΟΙ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

Η Εκστρατεία του Αλέξανδρου στην Ασία

Όταν ανέλαβε ο Αλέξανδρος το βασίλειο των Μακεδόνων, το 336 π.Χ. ήταν έτοιμος να

εισβάλλει στην Περσία. Θέλοντας να ξεπεράσει τον πατέρα του σε δόξα και υστεροφημία, πέταξε τη σκούφια του. Πρώτα εδραίωσε τη βασιλεία του κι

Page 37: Elp 11 Perilipsi

ύστερα ενίσχυσε τα βόρεια σύνορά του.

Την άνοιξη του 334 πέρασε στην Ασία με 37000 στρατό από όλες τις ελληνικές πόλεις. Μαζί πήγαν αυλικοί, ιστορικοί, αρχιτέκτονες, μηχανικοί και τοπογράφοι. Αντιβασιλέας της Μακεδονίας ορίστηκε ο Αντίπατρος ενώ τα θρησκευτικά καθήκοντα ανέλαβε η μαμά Ολυμπιάδα.

Ο Άλεξ επισκέφθηκε την Τροία κι έδωσε την πρώτη μάχη στο Γρανικό ποταμό, κοντά στη θάλασσα του Μαρμαρά. Η νίκη του έδωσε τη δυνατότητα να προχωρήσει μέσω του Γορδίου στην Άγκυρα, από εκεί στην Κιλικία και το φθινόπωρο στην Ισσό, όπου νίκησε το Δαρείο. Η Τύρος του έκανε τη ζωή δύσκολη για αρκετό καιρό αλλά στο τέλος παραδόθηκε. Μέχρι το 332 είχε κυριεύσει τη Συρία, την Παλαιστίνη, πέρασε στην Αίγυπτο όπου ίδρυσε την περίφημη Αλεξάνδρεια. Κατόπιν θέλησε να πάει στην έρημο της Σίβα και να συμβουλευτεί το μαντείο του Δία – Άμμωνα.

Το 331 έρχεται πάλι αντιμέτωπος με το Δαρείο στα Γαυγάμηλα, όπου πάλι κερδίζει τη μάχη. Οι Πέρσες το έβαλαν στα πόδια κι ο Άλεξ κυρίευσε ανενόχλητος τη Βαβυλώνα και τους θησαυρούς της. Κατόπιν ήρθε η σειρά της Περσέπολης, όπου έκαψε τα ανάκτορα του Ξέρξη, και τις Πασαργάδες. Στα Εκβάτανα απέλυσε το θεσσαλικό ιππικό, αφού τους πλήρωσε τα συμφωνημένα.

Οι νίκες του είναι συνεχείς. Υρκανία, Αμόλ, Αριανή, Δραγγιανή, Προφθασία. Εκεί οργάνωσε και τη δολοφονία του Παρμενίωνα, ο οποίος του δημιουργούσε προβλήματα. Στις Παροπαμισάδες ίδρυσε νέα Αλεξάνδρεια, αυτήν του Καυκάσου. Ο Αλέξανδρος υιοθετεί το ρόλο του Μέγα Βασιλέα των Περσών.

Πέρασε τον ποταμό Ιαξάρτη, νίκησε τους Σκύθες και τους Σογδιανούς που είχαν επαναστατήσει. Εκεί παντρεύτηκε τη Ρωξάνη, κόρη του αρχηγού των Σογδιανών.

Διέσχισε τον Ινδικό Καύκασο και κατευθύνθηκε στην Ινδία. Νίκησε τον Πώρο και τον έκανε σύμμαχο. Κάπου εκεί όμως το στράτευμα άρχισε να γκρινιάζει και τελικά ανέκοψε την πορεία του Αλέξανδρου. Συναινεί στην επιστροφή, ναυπήγησε στόλο, κατέπλευσε τον Ινδό ποταμό και μέχρι τον Ινδικό ωκεανό πολεμούσε συνεχώς.

Το φθινόπωρο του 325 ξεκινά η επιστροφή. Στα Σούσα οργανώθηκαν χαρές και πανηγύρια για την ολοκλήρωση της κατάκτησης της περσικής αυτοκρατορίας. Για να εξομαλυνθούν οι διαφορές, αρκετοί Έλληνες, κι ο Άλεξ μαζί, παντρεύτηκαν περσίδες.

Το 324 όλο το στράτευμα εκτός από τη βασιλική σωματοφυλακή στασιάζει. Ο Αλέξανδρος τους κόβει το βήχα, εκτελώντας τους πρωτεργάτες και

Page 38: Elp 11 Perilipsi

διοργανώνοντας συμπόσιο Ελλήνων και Περσών. Με λόγο εξέφρασε το όραμάτου για συγκυριαρχία των δυο λαών. Επίσης με γραπτή εντολή στην Ελλάδα αποφάσισε να γυρίσουν στα σπίτια τους όλοι οι πολιτικοί εξόριστοι εκτός από τους Θηβαίους. Ανακήρυξε το σκοτωμένο φίλο του Ηφαιστίωνα σε ήρωα και απαίτησε θεϊκές τιμές προς τον εαυτό του.

Πέθανε στη Βαβυλώνα το 323, μάλλον από ασθένεια. Ήταν 33 ετών και σχεδίαζε νέες κατακτήσεις. Άφησε κληρονομιά μια τεράστια αυτοκρατορία που οι διάδοχοί του βρήκαν μεγάλο μπελά μαζί της.

Η Οργάνωση του Κράτους της Ασίας

Το σύστημα του Αλέξανδρου ήταν η σατραπεία που ακολουθούσαν ήδη οι Πέρσες, με τη διαφορά πως η ανάθεση των πολιτικών, στρατιωτικών και οικονομικών αρμοδιοτήτων ανατέθηκε σε τρεις κι όχι έναν. Και οι τρεις ήτανυπόλογοι στον Αλέξανδρο.

Η Αίγυπτος, απομακρυσμένη από την έδρα Βαβυλώνα χρειαζόταν άλλο σύστημα, που σήμαινε περισσότερα πρόσωπα.

Σε πολλές περιπτώσεις, για να μην δημιουργηθούν δυσαρέσκειες στους ντόπιους, ο Αλέξανδρος διατήρησε τους προηγούμενους βασιλείς. Παραχωρούσε πολιτικά και στρατιωτικά προνόμια σε όλους και στρατολογούσε τους πάντες. Προφανώς δεν ήταν ρατσιστής.

Καθώς ο ίδιος έλειπε συχνά σε πολέμους και μάχες, έδωσε το δικαίωμα στον οποιονδήποτε να μπορεί να απευθύνεται στον ίδιο ή στους αντιβασιλείς. Αυτό, μαζί με την επιρροή της προσωπικότητάς του, συνέβαλλε στη διατήρηση της τάξης. Αν κάποιος σατράπης αποδεικνυόταν ανίκανος να κυβερνήσει, φυλακιζόταν ή θανατωνόταν. Περαιτέρω έλεγχος εξασφαλιζόταν με τον εποικισμό νέων πόλεων και εγκατάσταση φρουρών σε μακρινές περιοχές.

Ο Αλέξανδρος ίδρυσε πολλές πόλεις και στις περισσότερες έδωσε το όνομά του. Έτσι μπορούσε να εποπτεύει στρατηγικά σημεία και να εγκαθιστά αποίκους. Προώθησε την ανάπτυξη της γεωργίας και των αστικών κέντρων. Πολλές ενσωμάτωσαν τον ιθαγενή πληθυσμό αλλά η οργάνωση και η διοίκησή τους είχε βάση τα ελληνικά πρότυπα.

Ο Αλέξανδρος ως ηγεμόνας

Είχε εξαιρετικές ηγετικές και στρατιωτικές ικανότητες, με απολυταρχικές τάσεις. Υπάρχουν πολλά σχετικά ανέκδοτα, ψάξτε να τα βρείτε. Δε δίσταζε

Page 39: Elp 11 Perilipsi

να σκοτώσει όσους του στέκονταν εμπόδιο, όπως τον Παρμενίωνα και τον Καλλισθένη που αρνήθηκε να τον προσκυνήσει.

Αν και η εκστρατεία του είχε γίνει υποτίθεται για την απελευθέρωση των ελληνικών πόλεων της Μικράς Ασίας η ελευθερία τους δεν ήταν ακριβώς τέτοια. Μερικές πλήρωναν εισφορές.

Από ένα σημείο και μετά απαιτούσε την απόδοση θεϊκών τιμών στο πρόσωπό του κατά τα περσικά πρότυπα. Είχε αναγνωριστεί ως Φαραώ από το μαντείο του Δία – Άμμωνα στη Σίβα. Μάλιστα, φρόντιζε να ενθαρρύνει τη ‘θεϊκή’ του υπόσταση είτε ως γιος, είτε ισάξιος του Δία. Είπαμε ήδη για την αξίωση να τον προσκυνούν.

Μετά το θάνατό του αυτή η λατρεία ατόνησε, αν και κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, θεϊκές τιμές αποδίδονταν σε όλους τους βασιλείς.

Η Συγκρότηση των Ελληνιστικών Βασιλείων (323 – 276 π.Χ.)

Εισαγωγή

Μετά το θάνατο του Αλέξανδρου προέκυψε πρόβλημα διαδοχής. Η επιβίωση της αυτοκρατορίας ήταν αμφίβολη. Από το 323 μέχρι το 276 υπήρχαν συνεχείς διαμάχες που τελείωσαν όταν αναγορεύτηκε βασιλιάς της Μακεδονίας ο Αντίγονος Γονατάς.

Από τη μια είχαμε τη μακεδονική βασιλική οικογένεια (Περδίκας, Ηφαιστίωνας, Μελέαγρος) και από την άλλη τους στρατιωτικούς (Λυσίμαχος,Αριστόνους, Πευκέστας). Υπήρξαν κι άλλοι πολλοί, που να τους λέμε τώρα όλους, διαβάστε και το εγχειρίδιο.

323 – 320: ο Περδίκας προσπαθεί να συμβιβάσει τις καταστάσεις προς όφελός του. Είχε το υψηλότερο αξίωμα όταν ζούσε ο Αλέξανδρος και μάλιστα σε εκείνος είχε δώσει το δαχτυλίδι με τη σφραγίδα του. Ο Περδίκας υποστήριζε να περιμένουν μέχρι να γεννήσει η Ρωξάνη, θέλοντας να αναλάβει επίτροπος. Υποστηρικτές όμως είχε και ο Αρριδαίος, ετεροθαλής και πνευματικά καθυστερημένος αδερφός του Αλέξανδρου. Αντιλαμβάνεστε πως οι υποστηρικτές αυτοί ήθελαν την εξουσία για λογαριασμό τους. Ο Πτολεμαίος πρότεινε να μοιραστεί η αυτοκρατορία στους στενούς συνεργάτες του Άλεξ.

320 – 301: ο Αντίγονος ο μονόφθαλμος προσπάθησε να κυριαρχήσει. Η προσπάθεια αυτή έληξε στη μάχη της Ιψού, όταν πέθανε. Ο γιος του, Δημήτριος ο Πολιορκητής αγωνίσθηκε να κάνει πραγματικότητα το όνειρο του μπαμπά όμως δεν τα κατάφερε, γιατί ο Λυσίμαχος και ο Πύρρος από την Ήπειρο συμμάχησαν και τον έστειλαν για βρούβες.

Page 40: Elp 11 Perilipsi

Η αυτοκρατορία άρχισε να κομματιάζεται. Η διαμόρφωση των διαφόρων βασιλείων οριστικοποιήθηκε το 280 κι έχουμε τους επίγονους.

- Πτολεμαίοι – Αίγυπτος: σταδιακά κυριάρχησαν και στη Λιβύη, στη Νότια Συρία, την Κύπρο, τη νότια Τουρκία και τα νησιά του Αιγαίου

- Σελευκίδες – Βαβυλωνία – Συρία: το μεγαλύτερο βασίλειο. Έφτανε μέχρι το σημερινό Αφγανιστάν.

- Ατταλίδες – Μ. Ασία: σημαντικότερη πόλη η Πέργαμος

- Λυσίμαχος – Θράκη και Εύξεινος Πόντος.

- Αντιγονίδες – Μακεδονία: μετά από πολλές περιπέτειες, ανέλαβε ο Δημήτριος Γονατάς. Η δυναστεία του κυβέρνησε μέχρι την κατάκτηση της Μακεδονίας από τους Ρωμαίους.

Αν κι εμφανίστηκαν μικρότερα βασίλεια, όπως της Βακτριανής και των Πάρθων, η βασική δομή παρέμεινε ίδια για δυο αιώνες.

Τα Ελληνιστικά Βασίλεια

Η Μακεδονία

Από το θάνατο του Αλέξανδρου και μετά, ο θρόνος της πέρασε από πολλά κύματα. Από το 316 και μετά που ανέλαβε ο Κάσσανδρος, άρχισε να ανακάμπτει. Οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν όταν πέθανε ο Κάσσανδρος, αλλά το 168 π.Χ. ανέλαβαν οι Ρωμαίοι κι όλα τελείωσαν.

Το μοναρχικό πολιτειακό της σύστημα παρέμεινε αναλλοίωτο σχεδόν καθ’ όλη την ελληνιστική περίοδο, αν και σταδιακά, αποκτούσε κάποια χαρακτηριστικά των άλλων βασιλείων. Ο Μακεδόνας βασιλιάς ανήκε στην ίδια οικογένεια με τους υπηκόους του, οι εταίροι του όμως μπορούσαν να είναι αλλοεθνείς. Εμφανίζονται επίσης αξιώματα ‘δανεικά’ από αλλού, όπως ο γραμματέας του κράτους, ο αρχηγός της φρουράς και των σωματοφυλάκων. Επίσης ιδρύθηκαν νέες πόλεις όπως η Κασσάνδρεια, και η Θεσσαλονίκη από τον Κάσσανδρο.

Πληροφορίες για τις μακεδονικές πόλεις μας δίνουν τέσσερις επιγραφές που βρέθηκαν στην Κω και στις οποίες διασώζονται ψηφίσματα.

Η Κασσάνδρεια, οι Φιλίπποι και η Αμφίπολη διέθεταν Βουλή. Η Θεσσαλονίκη είχε και Βουλή και Εκκλησία του Δήμου. Σε όλες υπάρχει η διαίρεση κατά φυλές και δήμους ενώ αναφέρονται νομοφύλακες, στρατηγοί κ.α. Οι πόλεις της Μακεδονίας συμμετείχαν στη διακυβέρνηση αν και βρίσκονταν πάντα υπό το βασιλιά.

Page 41: Elp 11 Perilipsi

Η Μακεδονία είχε επίσης προχωρημένη αστικοποίηση. Η Δημητριάδα ας πούμε, ήταν σημαντικό λιμάνι. Οι περισσότεροι πάντως Μακεδόνες ήταν αγρότες ή καλλιεργητές των βασιλικών γαιών. Δούλοι δεν υπήρχαν πολλοί, με εξαίρεση τους οικιακούς.

Η οικονομική ανάπτυξη της Μακεδονίας τον 3ο αι. είναι δύσκολο να αναλυθεί. Πάντως είχε λιγότερα έσοδα από άλλα ελληνιστικά βασίλεια. Άλλωστε οι συνεχείς πόλεμοι και η μετανάστευση δεν άφηναν πολλά περιθώρια ανάπτυξης. Όσο βασίλευε ο Αντίγονος Γονατάς, δείγμα ευημερίας ήταν τα νομίσματα που έκοψε.

Όταν βασίλευε ο Φίλιππος ο Ε’, η Μακεδονία πλήρωνε φόρο στους Ρωμαίους. Όμως ο Φίλιππος επέτρεψε να κόβονται νομίσματα από τοπικά νομισματοκοπεία και πόλεις. Στόχος ήταν η αύξηση των εσόδων, μια πρακτική που ακολούθησε και ο γιος του Περσέας.

Οι σχέσεις της Μακεδονίας με τις ελληνικές πόλεις και συμπολιτείες

Λόγω γεωγραφίας, η Μακεδονία είχε στενές σχέσεις με την ηπειρωτική και νότια Ελλάδα, την οποία προστάτευε κιόλας.

Οι Αντιγονίδες προσπάθησαν να θέσουν την ηπειρωτική Ελλάδα υπό τον έλεγχό τους, για να εξασφαλίσουν την ασφάλειά τους. Έτσι εγκαθιστούσαν μακεδονικές φρουρές στα πιο σημαντικά σημεία, στην Αθήνα, στην Κόρινθο, τη Χαλκίδα και τη Δημητριάδα. Αυτό δημιουργούσε συγκρούσεις με τις πόλεις που ήθελαν την αυτονομία τους.

Χρεμωνίδειος Πόλεμος: εξέγερση εναντίον της Μακεδονίας το 267 που υποκίνησε ο Πτολεμαίος Β και οργάνωσε ο Χρεμωνίδης ο Αθηναίος. Οι Έλληνες ηττήθηκαν κι ο Αντίγονος εγκατέστησε τυραννικά καθεστώτα στην Πελοπόννησο. Όμως, το 245 ο Άρατος κατέλαβε την Κόρινθο κι οι τύραννοι εκδιώχθηκαν χωρίς να μπορεί η Μακεδονία να κάνει κάτι.

Η μακεδονική κυριαρχία ανακόπηκε προσωρινά από την Αχαϊκή και Αιτωλική Συμπολιτεία, όμως ο Κλεομένης Γ’ που ανέβηκε στην εξουσία της Σπάρτης και οι φιλοδοξίες του, ανάγκασαν τον Άρατο να προσεγγίσει εκ νέου τους Μακεδόνες.

Όταν βασιλιάς της Μακεδονίας έγινε ο Φίλιππος Ε’, η κυριαρχία της βασίστηκε σε μια συμμαχία ομοσπονδιών (Αχαΐα, Θεσσαλία, Ήπειρος, Ακαρνανία, Βοιωτία) . Η συμμαχία αυτή έφαγε τα μούτρα της από την Αιτωλική Συμπολιτεία κι ύστερα έγινε το μέσο με το οποίο ο Φίλιππος ήθελε να τα βάλει με τους Ρωμαίους. Η Αιτωλία συμπτύχθηκε με τους Ρωμαίους.

Κυνός Κεφαλές: εκεί έληξε ο δεύτερος πόλεμος, όπου ο Φίλιππος ηττήθηκε

Page 42: Elp 11 Perilipsi

και αναδιπλώθηκε στα παλαιά του εδάφη.

Ο τρίτος μακεδονικός πόλεμος μεταξύ Ρωμαίων και Περσέα έδωσε τέλος στηβασιλεία των Αντιγονιδών. Μέχρι το 150 μ.Χ. η Μακεδονία ήταν χωρισμένη σε τέσσερις ανεξάρτητες δημοκρατίες που πλήρωναν φόρο. Με την εξέγερσητου Ανδρίσκου, έγινε ρωμαϊκή επαρχία.

Ο παλαιός ελληνικός κόσμος

Στην ηπειρωτική και νότια Ελλάδα είχε επικρατήσει το σύστημα της συμπολιτείας ενώ οι πόλεις – κράτη εξακολουθούσαν να υφίστανται. Η Αιτωλική και η Αχαϊκή συμπολιτεία ήταν οι ισχυρότερες.

Η Αιτωλική Συμπολιτεία πραγματοποιούσε μια συνέλευση δυο φορές το χρόνοστην οποία συμμετείχαν όλοι οι άντρες στρατεύσιμης ηλικίας. Επικεφαλής ήταν ο στρατηγός. Ένα συμβούλιο από εκπροσώπους των πόλεων μεριμνούσεγια τη διακυβέρνηση. Οι καθημερινές υποθέσεις ήταν δουλειά των αποκλήτων, μικρή επιτροπή της Βουλής με 30 περίπου μέλη. Τα εξωτερικά θέματα διαχειριζόταν η συνέλευση.

Οι Αιτωλοί επέκτειναν τη συμπολιτεία τους στην κεντρική Ελλάδα. Όσοι ενσωματώνονταν απολάμβαναν ισοπολιτεία. Συγκρούστηκαν αρκετές φορές με τους Μακεδόνες αλλά και με τους Αχαιούς.

Η Αχαϊκή Συμπολιτεία είχε συγκροτηθεί πριν τους ελληνιστικούς χρόνους αλλά διαλύθηκε στα χρόνια του Αλέξανδρου. Αναδημιουργήθηκε το 280 π.Χ. από πόλεις που είχαν και τους δικούς τους νόμους και εκείνους της συμπολιτείας καθώς και τα δικά τους νομίσματα.

Άρατος: πέτυχε την ένταξη της Σικυώνας στην ομοσπονδία και προσάρτησε αρκετά νέα μέλη. Η Αχαϊκή Συμπολιτεία συμμάχησε με το Μακεδόνα βασιλιά Αντίγονο Δώσωνα και ήρθε σε πόλεμο με τη Ρώμη, μέχρι που συντάχθηκε μαζί της.

Το βασίλειο της Αιγύπτου

Μετά τον Άλεξ, τη διακυβέρνηση της Αιγύπτου ανέλαβε ο Πτολεμαίος Λάγος.Η Αίγυπτος άκμασε μέχρι το τέλος του 3ου αι. Στην παρακμή της συνέβαλλε ο επεκτατισμός των Σελευκιδών και των Ρωμαίων που στέρησε στους Πτολεμαίους τις εξωτερικές τους κτήσεις. Η κοινωνική δυσαρέσκεια αυξήθηκε και οι δομές άλλαξαν.

Οι Πτολεμαίοι εδραίωσαν την κυριαρχία τους και με εδάφη εκτός Αιγύπτου. Εξαπλώθηκαν στο Αιγαίο, ενίσχυσαν το θαλάσσιο εμπόριο κι εξασφάλισαν ότι

Page 43: Elp 11 Perilipsi

τους έλειπε. Τα παράλια της Μ. Ασίας, μέρη του Ελλήσποντου και της Θράκης, η Σαμοθράκη, η Λέσβος, η Σάμος, η Κύπρος, η Κοίλη Συρία κι ένα μέρος της Φοινίκης, ήταν δικά τους.

Το 311 π.Χ. ο Πτολεμαίος Λάγος μετέφερε την πρωτεύουσα από τη Μέμφιδα στην Αλεξάνδρεια που εξελίχθηκε σε σημαντικό κέντρο. Επίσης υπήρξε αθρόα εισροή εποίκων που συχνά αυτοοργανώνονταν σε ‘έθνη’ αυτοδιοικούμενα.

Διοίκηση

Οι Έλληνες μπήκαν στο στρατό και στελέχωσαν διοικητικές θέσεις. Οι Αιγύπτιοι ήταν κατώτεροι λειτουργοί, για να έρχονται σε επαφή με το λαό. Ονομάζονταν δε, ‘βασιλικοί λαοί’ διότι ήταν υποτελείς στο βασιλιά, η θέση τους μειονεκτούσε κι είχαν πολλές υποχρεώσεις. Για να τους καλοπιάσουν, οιΠτολεμαίοι σεβάστηκαν τη θρησκεία και τους νόμους τους, διατήρησαν τα δικαιώματα του ιερατείου και το ρόλο του Φαραώ. Σταδιακά η θέση των Αιγυπτίων βελτιώθηκε και είχαμε επιγαμίες με Έλληνες.

Οικονομική Πολιτική

Υπήρχε ένας ισχυρός διοικητικός μηχανισμός και το κράτος ήταν συγκεντρωτικό. Ο μονάρχης είχε την εποπτεία και λάμβανε τις αποφάσεις. Διοικητικές μονάδες ήταν οι νομοί, οι επαρχίες και οι κώμες. Στόχος ήταν η αύξηση των εισοδημάτων του κράτους για να διατηρηθεί η αυτάρκειά της. Έτσι, αναπτύχθηκαν οι κρατικές υπηρεσίες για να παρακολουθούν την παραγωγή και την ανάπτυξή της. Επιβλήθηκε μονοπώλιο σε πολλά προϊόντα όπως το λάδι. Τέλος, υπήρχε πολύ αυστηρός κρατικός έλεγχος και επέμβαση στο κόστος παραγωγής και στην τιμή πώλησης του προϊόντος.

Μεγάλο μέρος των εσόδων προερχόταν από φόρους και μισθώματα. Οι κάτοχοι γης πλήρωναν φόρους στο κράτος και εισφορές στις κοινότητες όπου ανήκαν. Οι έμποροι και οι βιοτέχνες πλήρωναν φόρο άσκησης επαγγέλματος και φόρο για κατοχή και χρήση εργαλείων.

Πέρα από τα εισοδήματα, με τους φόρους προστατεύονταν και τα προϊόντα της Αιγύπτου, κυρίως αυτά των μονοπωλίων. Άλλα έσοδα προέρχονταν από πρόστιμα, κατασχέσεις και λάφυρα πολέμου. Ο Πτολεμαίος Λάγος αντικατέστησε το αττικό σύστημα βάρους των νομισμάτων με το ρόδιο κι αργότερα το φοινικικό. Έτσι αποκόπηκαν από το ευρέως διαδεδομένο αττικό νόμισμα.

Οι Πτολεμαίοι βελτίωσαν το οδικό δίκτυο και κατασκεύασαν διώρυγες.

Page 44: Elp 11 Perilipsi

Ανέπτυξαν τις καλλιέργειες σε ελώδεις περιοχές κι ευνόησαν νέες, όπως το αμπέλι. Η βιοτεχνία λειτουργούσε με τις εκεί παραδόσεις, ενσωματωμένη στο σύστημα. Οι εισαγωγές αφορούσαν μέταλλα, μάρμαρα, ξυλεία.

Το βασίλειο των Σελευκιδών

Μοιάζουν με τους Αχαιμενίδες στη διοίκηση (ποιους?) γιατί αναπτύχθηκαν στο χώρο τους. Οι Σελευκίδες αναγνώρισαν μια σχετική αυτονομία στις πόλεις τους και παραχώρησαν δικαιώματα στους διοικητές.

Η βασιλική ιδιοκτησία και οι φόροι ήταν περιορισμένα. Εκχώρησαν αρκετή βασιλική γη σε ακτήμονες, πόλεις, ναούς κ.α. Τα μονοπώλιά τους ήταν λίγα. Οικειοποιήθηκαν τους τίτλους των Αχαιμενιδών και των Βαβυλωνίων βασιλέων.

Διοίκηση

Η επικράτεια των Σελευκιδών είχε δύο τμήματα: τη βασιλική χώρα που ελεγχόταν από το μονάρχη και τους αξιωματικούς και τη ‘συμμαχία’ που αποτελούνταν από μικρότερα ημιαυτόνομα κράτη και τα διοικούσαν οι στρατηγοί. Οι ‘σύμμαχοι’ παρείχαν στρατιωτική βοήθεια, πλήρωναν φόρο καισυντηρούσαν τα βασιλικά στρατεύματα. Εξέδιδαν νομίσματα κι εφάρμοζαν το δικό τους δίκαιο.

Το ιερατείο ήταν αυτοδιοικούμενη κοινότητα, συνηθιζόταν αυτό στην Ανατολή. Η περιουσία τους ήταν η γη και τα εργαστήρια. Ανώτατος άρχων ήταν ο αρχιερέας. Πλήρωναν φόρους στο μονάρχη και φιλοξενούσαν τους βασιλικούς υπαλλήλους. Κάποια από αυτά ελέγχονταν από βασιλικό επίτροποπου ονομαζόταν νεωκόρος.

Οι πόλεις των ιθαγενών διατήρησαν κάποια αυτονομία σε θέματα θρησκευτικής εξουσίας και λατρείας αλλά διοικούνταν από βασιλικούς υπαλλήλους. Το ίδιο συνέβαινε με τις ‘κατοικίες’ = αποικίες των στρατιωτικών κληρούχων. Κάποιες εξελίχθηκαν σε πόλεις. Στο εσωτερικό τους διαμορφώνονταν τα πολιτεύματα, όταν ο αριθμός των εποίκων ήταν σημαντικός.

Η σχέση των Σελευκιδών με τις πόλεις της Μ. Ασίας που απέκτησαν μετά το θάνατο του Αλέξανδρου χαρακτηριζόταν από σχετική αυτονομία και την επιβολή φόρου για τα έξοδα της κοινής άμυνας. Οι πόλεις απέδιδαν τιμές στους ηγεμόνες κι εκείνοι έδιναν φοροαπαλλαγές.

Page 45: Elp 11 Perilipsi

Η πρωτεύουσα, Αντιόχεια, είχε τα χαρακτηριστικά πόλης.

Τα έθνη, αποτελούσαν τμήμα της συμμαχίας. Πρόκειται για λαούς που κατοικούσαν στο εσωτερικό της Μ. Ασίας, της Αρμενίας και του ορεινού Ιράν. Είχαν ποικίλη εσωτερική οργάνωση καθώς συχνά ακολουθούσαν την τοπική παράδοση.

Στη συμμαχία ανήκαν και οι δυνάστες, ιθαγενείς ηγεμόνες ή αρχιερείς που αναγνώριζαν τους Σελευκίδες ως ηγεμόνες. Αργότερα, δυνάστες ορίστηκαν και από τους Σελευκίδες όπως και αξιωματούχοι που σχημάτισαν δικά τους κρατίδια που αναγνωρίστηκαν.

Οικονομική πολιτική

Η βασιλική γη θεωρούνταν το εσωτερικό της χώρας, η γη που ανήκε στους ναούς κι εκείνη που είχε εκχωρηθεί ως δωρεά. Κάποιες γαίες δωρίζονταν ή πωλούνταν σε πόλεις της συμμαχίας, αλλά όσους περισσότερους αναγνώριζαν οι μονάρχες, τόσο μειωνόταν η βασιλική περιουσία. Η κυριότητα παρέμενε στο μονάρχη και μπορούσε να ανακαλέσει τις δωρεές και να τις φορολογήσει επίσης.

Τα έσοδα προέρχονταν από εκμετάλλευση και εκποίηση της περιουσίας του κράτους. Φορολογούμενες μονάδες θεωρούνταν οι κοινότητες, όχι τα άτομα.Στο εσωτερικό της χώρας οι φόροι κατανέμονταν αρχικά στις σατραπείες, κατόπιν στις υποδεέστερες μονάδες και τέλος ανάμεσα στους κατοίκους. Η πληρωμή των φόρων ήταν υποχρέωση κάθε πόλης ξεχωριστά και το ύψος του ήταν σταθερό. Επίσης, κάποια προϊόντα υπόκειντο σε δασμούς, υπήρχαν φόροι ναυσιπλοΐας και ελλιμενισμού στα ποτάμια.

Ο Σέλευκος Α’ διατήρησε το νομισματικό σύστημα του Αλέξανδρου, όμοιο με το αττικό. Τον 3ο αι. κυκλοφόρησαν αργυρά και χρυσά νομίσματα που έγιναν πολύ της μόδας και έξω από το βασίλειο. Ταυτόχρονα όμως οι Σελευκίδες επέτρεπαν την κυκλοφορία και άλλων νομισμάτων. Όταν όμως χάθηκαν τα κοιτάσματα πολύτιμων μετάλλων, σταμάτησε και η κυκλοφορία των νομισμάτων.

Η σύνθεση του πληθυσμού άλλαξε με την έλευση Ελλήνων και Μακεδόνων που εγκαταστάθηκαν στη Μεσοποταμία και στη Συρία, δημιουργώντας πολλάαστικά κέντρα. Αποκτούσαν προνόμια μόνο με τη συγκατάθεση του βασιλιά. Οι Πέρσες παραγκωνίστηκαν.

Οι Σελευκίδες σεβάστηκαν τους ντόπιους, τον πολιτισμό και τις παραδόσεις τους. Βέβαια στη διοίκηση προωθήθηκαν οι Έλληνες ή όσοι είχαν ελληνική παιδεία. Οι ιθαγενείς προωθήθηκαν σε στρατιωτικά αξιώματα, όχι όμως και σε ηγετικά. Υποστήριξαν τους Βαβυλώνιους με επανίδρυση των ναών τους

Page 46: Elp 11 Perilipsi

και παραχώρηση γαιών, έτσι ώστε να τους κάνουν σύμμαχους.

Υπήρξαν επίσης λαοί όπως οι Βιθυνοί και οι Αρμένιοι που ίδρυσαν δικό τους κράτος. Τα κινήματα αντίδρασης είχαν Έλληνες επικεφαλείς και υποστηρίχθηκαν από Έλληνες αποίκους.

Οι προσπάθειες των Σελευκιδών να συγχωνεύσουν όλους τους λαούς πήγαν άπατες κυρίως επειδή δε δημιουργήθηκαν ποτέ οι κατάλληλες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες όπως και οι αντίστοιχοι κρατικοί θεσμοί.

Το Βασίλειο της Περγάμου

Οι Σελευκίδες φαγώθηκαν μεταξύ τους και χάλασαν τον κόσμο. Καθώς ο λύκος στην αναμπουμπούλα χαίρεται, ο Άτταλος Α’, κληρονόμος της Περγάμου εδραιώθηκε στη Μ. Ασία και η Πέργαμος αποσχίστηκε από τους Σελευκίδες. Συμμάχησε και με τη Ρώμη κι έτσι αύξησε την επιρροή του στην περιοχή.

Δεν έχουμε πολλές πληροφορίες για την Πέργαμο. Η έκτασή της δεν ήταν μεγάλη και τα σύνορα της δεν τα γνωρίζουμε ακριβώς.

Για το πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό της καθεστώς έχουμε λίγες πληροφορίες που προέρχονται από επιγραφές. Κάποιοι λένε ότι το σύστημά της ήταν αντίστοιχο του Αιγυπτιακού, πάντως είχε χρυσό και άργυρο.

Η γαιοκτησία ήταν όπως στους Σελευκίδες. Υπήρχε ο διαχωρισμός της βασιλικής γης από εκείνης που δινόταν ως δωρεά σε αγροτικές κοινότητες, σημαντικός παράγοντας της οικονομικής πολιτικής. Οι δούλοι ήταν συνηθισμένο φαινόμενο.

Η Πέργαμος, είχε τη δεύτερη μεγαλύτερη βιβλιοθήκη μετά αυτήν της Αλεξάνδρειας και πολλά γλυπτά μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας.

Το Βασίλειο της Βακτριανής

Η Βακτριανή ήταν ανατολική επαρχία των Σελευκιδών και τη διοικούσε σατράπης. Όταν ο Διόδορος απομακρύνθηκε από τους παρηκμασμένους Σελευκίδες κυκλοφόρησε νομίσματα με τη φάτσα του κι ανακηρύχθηκε βασιλιάς. Αρχίσαν όμως κι εκεί οι φαγωμάρες μέχρι που το βασίλειο χωρίστηκε στα δυο.

Αντίθετα με το σημερινό Αφγανιστάν – άγονο μέρος με στέπες και ερήμους – η Βακτρία υπήρξε εύφορη στην αρχαιότητα. Είχε αναπτυγμένη γεωργία και κτηνοτροφία. Η μεγαλύτερη πηγή πλούτου ήταν το εμπόριο και

Page 47: Elp 11 Perilipsi

κυκλοφορούσαν πολλά νομίσματα.

Δεν έχουμε ιδιαίτερες πληροφορίες για τη Βακτριανή.

Η πληθυσμιακή σύνθεση των ελληνιστικών βασιλείων

Δε μπορούμε να προσδιορίσουμε τον πληθυσμό τους, έχουμε μόνο κάποιες ενδείξεις. Περισσότερα γνωρίζουμε για τη δημογραφική τους σύνθεση και τις μετακινήσεις του πληθυσμού.

Πολλοί Μακεδόνες και Ελλαδίτες αποίκησαν εκεί. Πολλοί απασχολήθηκαν ως μάχιμοι ενώ πολλοί ήταν και οι απόμαχοι που ξέμειναν εκεί. Υπήρχαν έποικοι που ανήκαν στην πνευματική ελίτ και στελέχωναν τη διοίκηση, μισθοφόροι που ο αριθμός τους αυξομειωνόταν, έμποροι και καιροσκόποι.

Σύριοι εγκαταστάθηκαν στην Κόρινθο, τη Θεσσαλία και τη Δήλο ενώ στη Ρόδο έζησαν Αλεξανδρινοί, Αντιοχείς και Λαοδίκες.

Οι μετοικεσίες δημιούργησαν μεγάλο αριθμό ανθρώπων που δεν είχαν την ιδιότητα του πολίτη. Για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα, δόθηκαν πολιτικά δικαιώματα σε αρκετούς.

Η σύνθεση του πληθυσμού ήταν ανομοιογενής. Οι έποικοι επιθυμούσαν σταδιοδρομία στο δημόσιο και στο στρατό. Υπήρξαν πολλές αλληλεπιδράσειςπου οδήγησαν στην πολυμορφία του ελληνιστικού πολιτισμού.

ΟΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΕΣ ΔΟΜΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟ ΚΟΣΜΟ

Η Μοναρχία

Ο χαρακτήρας της ελληνιστικής μοναρχίας

Τα αίτια επικράτησης της μοναρχίας σχετίζονται με το στρατιωτικό και απολυταρχικό χαρακτήρα της εξουσίας του Μ. Αλεξάνδρου καθώς και με το μέγεθος και την πολυμορφία που απέκτησε η αυτοκρατορία του. Άλλωστε οι περισσότερες κατακτημένες περιοχές είχαν ήδη παρόμοιο πολίτευμα. Άλλωστε και στην Ελλάδα οι φιλόσοφοι Πλάτωνας και Αριστοτέλης και οι ρήτορες Αντισθένης και Διογένης που επέκριναν τη δημοκρατία προετοίμασαν το έδαφος.

Η ελληνιστική μοναρχία βασίστηκε στην ελληνομακεδονική δεχόμενη όμως και επιρροές από την Ανατολή. Οι γενικές αρχές ήταν κοινές σε όλα τα βασίλεια, υπήρξαν όμως τοπικές διαφοροποιήσεις.

Η μακεδονική μοναρχία είχε τα εξής χαρακτηριστικά:

Page 48: Elp 11 Perilipsi

- Ο ηγεμόνας είχε στενές σχέσεις με τους υπηκόους του σε σύγκριση με άλλους μονάρχες.

- στη Μακεδονία δεν υπήρχε δυναστεία

- στον βασιλικό τίτλο υπήρχε η προσθήκη ‘βασιλεύς των Μακεδόνων’. Κάποιοι ελληνιστικοί ηγεμόνες προσδιορίζονταν τοπικά όπως π.χ. οι Πτολεμαίοι ως ‘βασιλείς της Άνω και Κάτω Αιγύπτου’.

Στην ελληνιστική περίοδο, η κατάκτηση εδαφών μέσω πολέμων και η επέκταση σε νέες περιοχές θεωρούνταν απόδειξη της αξίας του ηγεμόνα.

Σε όλα τα ελληνιστικά βασίλεια η διαδοχή ήταν κληρονομική. Ο πρωτότοκος συγκυβερνούσε με το μονάρχη έτσι ώστε να είναι έτοιμος να αναλάβει όταν ερχόταν η στιγμή. Η διαδοχή στους Πτολεμαίους εξασφαλιζόταν από το γάμο μεταξύ αδερφού και αδερφής.

Η αίγλη του τίτλου εκφραζόταν με συγκεκριμένο ενδυματολογικό κώδικα καιτα απαιτούμενα σύμβολα της εξουσίας. Οι ελληνιστικοί ηγεμόνες υιοθέτησαντη μακεδονική στρατιωτική στολή και τα σύμβολά τους ήταν το διάδημα με την άσπρη και μωβ κορδέλα, το στέμμα, το σκήπτρο και το δαχτυλίδι με το σφραγιδόλιθο.

Η λειτουργία του μοναρχικού συστήματος

Οι πληροφορίες μας προέρχονται από τους πάπυρους της Αιγύπτου. Η μοναρχία ήταν έντονα γραφειοκρατική, με πολυπρόσωπη κεντρική εξουσία και οργανωμένο δίκτυο περιφερειακών υπαλλήλων. Επικεφαλής ήταν ο μονάρχης που πλαισιωνόταν από μια σειρά αξιωματούχων, απαραίτητων βέβαια αν και η κύρια εξουσία ήταν του μονάρχη, της ‘πηγής’ του νόμου. Τα βασιλικά διατάγματα δημοσιοποιούνταν σε όλο το βασίλειο όπως και στις πόλεις που βρίσκονταν υπό την εξουσία του.

Οι τίτλοι των αξιωματούχων:

-ο επί των πραγμάτων : ο σημερινός πρωθυπουργός

-ο υπομνηματογράφος: μεταβίβαζε τις βασιλικές διαταγές στον

-επιστολογράφο : υπεύθυνο της βασιλικής αλληλογραφίας

-αρχιδικαστής: ο επόπτης των δικαστικών υπαλλήλων

-αυλικοί: μαζί με τους δούλους και τους ευνούχους εξασφάλιζαν την ομαλή λειτουργία του παλατιού όπου και ζούσαν.

-Σωματοφύλακες : φρόντιζαν την ασφάλεια του μονάρχη

Page 49: Elp 11 Perilipsi

-Προσωπικός γιατρός : καταλαβαίνετε τα καθήκοντά του φαντάζομαι.

Οι φίλοι του ήταν μορφωμένοι και κυρίως Μακεδόνες ή Έλληνες, μαζί με αριστοκράτες

άλλων πληθυσμών. Από αυτούς ο μονάρχης επέλεγε αξιωματούχους και τους επιβράβευε συνήθως με γη. Επίσης έφεραν τιμητικούς τίτλους όπως φίλοι, πρώτοι των φίλων και τέτοια.

Η πρωτεύουσα του βασιλείου

Εκεί κατοικούσε ο μονάρχης και διατηρούσε την αυλή του. Η πόλη αυτή βρισκόταν σε προνομιακή θέση καθώς εκεί έπεφτε όλο το χρήμα και γινόντουσαν μεγαλόπρεπα έργα. Η εξέλιξη των πρωτευουσών ως κέντρα πνευματικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας συντελούσε στην καλλιέργεια της εικόνας του μονάρχη ως προστάτη των γραμμάτων και των τεχνών.

Οι Σχέσεις του μονάρχη με τις ελληνικές πόλεις

Η σχέση αυτή ήταν συνήθως προσεταιρισμού και επιβολής ισχύος, ανάλογα με τη θέση, τη δύναμη και το πολίτευμα της πόλης.

Ο προσεταιρισμός επιτυγχανόταν με διάφορες ευεργεσίες. Προσφορά πρώτων υλών, δημόσια έργα, οικονομική ενίσχυση. Όλα αυτά είχαν πολιτική σκοπιμότητα καθώς τίποτα δε γινόταν αν δεν υπήρχε κάποιο συμφέρον. Ήτανεπίσης ένα μέτρο που αντιστάθμισε την εγκατάσταση βασιλικού επιστάτη και την επιβολή φορολογίας.

Η Πόλη

Η πόλη – κράτος επιβίωσε και στην ελληνιστική εποχή αλλά με διαφορετική μορφή. Έχουμε τις εξής κατηγορίες:

- Αυτόνομες πόλεις: διατηρούσαν σε γενικές γραμμές την παραδοσιακή τους δομή (Ρόδος)

- Πόλεις που είχαν ενταχθεί σε συμπολιτεία: έχαναν σε ένα βαθμό την αυτονομία τους αλλά ήταν ισότιμα μέλη της συμπολιτείας. (Αμβρακία).

- Παλαιές ελληνικές πόλεις, εξαρτημένες από τους ελληνιστικούς ηγεμόνες: διατήρησαν τη δομή και τις λειτουργίες τους αλλά διοικούνταν από συγκεκριμένα τοπικά όργανα, επιστάτες και φρουρά του μονάρχη. (Κυρήνη). Πολλές έγιναν σημαντικά οικονομικά και πολιτιστικά κέντρα.

Page 50: Elp 11 Perilipsi

- Νέες πόλεις που ίδρυσαν ο Μ. Αλέξανδρος ή οι ελληνιστικοί ηγεμόνες. Ο αυστηρός έλεγχος και η έλλειψη παράδοσης θεσμών τις έκαναν απλές αυτοδιοικούμενες ενότητες. (Αντιόχεια).

Η Συμπολιτεία

Συμπολιτεία = ο συνασπισμός πολλών πόλεων σε μια ισχυρή ομοσπονδία. Η αυτονομία των μελών μειώνεται για να ενισχυθεί το σύνολο. Το σύστημα αυτό αναπτύχθηκε στη νότια Ελλάδα και κυρίως εκεί που υπήρχε πρότερη παράδοση, όπως στην Αχαΐα.

Ο λόγος ίδρυσης συμπολιτειών ήταν η αδυναμία των πόλεων να αντιμετωπίσουν κατά μόνας τον επεκτατισμό του Άλεξ και των διαδόχων του. Ισχυρότερες ήταν η Αιτωλική και η Αχαϊκή.

Στη συμπολιτεία συμμετείχαν και γειτονικές και μη γειτονικές πόλεις. Οι μη γειτονικές υπέγραφαν συνθήκη ισοπολιτείας.

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟ ΚΟΣΜΟ

Ο Πρωτογενής Τομέας

Η μετακίνηση των πληθυσμών στα ελληνιστικά βασίλεια συνέβαλε στη διάδοση ζώων και φυτών και στην ενίσχυση του πειραματισμού στις καλλιέργειες. Οι Πτολεμαίοι εισήγαγαν ελληνικά σιτηρά στην Αίγυπτο π.χ. Τα βασικά γεωργικά προϊόντα της Μεσογείου πάντως, παρέμειναν τα σιτηρά,η ελιά και το αμπέλι.

Η γεωργία δεν παρουσίασε ιδιαίτερες καινοτομίες. Χρησιμοποιούνταν το άροτρο με σιδερένιο υνί και αναπτύχθηκαν νέες τεχνικές αποχέτευσης και ύδρευσης.

Η κτηνοτροφία ανανεώθηκε και αναπτύχθηκε. Οι ελληνιστικοί ηγεμόνες κατείχαν μεγάλα κοπάδια ζώων που δημιούργησαν από διασταυρώσεις ειδών από άλλες χώρες.

Τα μέταλλα είχαν μεγάλη ζήτηση. Χρησιμοποιήθηκαν για την έκδοση νομισμάτων και για την κατασκευή ειδών πολυτελείας.

Ο Δευτερογενής τομέας

Αναπτύχθηκαν ποσοτικά, αλλά όχι και τόσο ποιοτικά. Μειώθηκε η οικοτεχνία,προωθήθηκε η βιοτεχνία κι εμφανίστηκαν νέες τεχνικές ειδικότητες. Οι

Page 51: Elp 11 Perilipsi

συνεχείς πόλεμοι κι ο ανταγωνισμός των εξοπλισμών δημιούργησαν την ανάγκη βελτίωσης των πολεμικών μηχανών. Η οικοδομική ανάπτυξη συντέλεσε στην εξέλιξη των μηχανημάτων ανύψωσης και σύνθλιψης, καθώς και στη βελτίωση της στατικής.

Η ναυπηγική αναπτύχθηκε επίσης. Από τις τριήρεις περάσαμε στις τετρήρεις, πεντήρεις και φορτηγά πλοία. Οι Συρακούσιοι έφτιαξαν και εικοσήρη.

Η πολεοδομία εξελίχθηκε ραγδαία. Πόλεις αναπτύχθηκαν και αναδιοργανώθηκαν ενώ ιδρύθηκαν νέες. Τα ανάκτορα, οι οχυρώσεις, τα δημόσια κτίρια, τα λιμάνια, απαιτούσαν πολλούς τεχνίτες και δούλους. (Μίλητος, Έφεσος).

Ο Τριτογενής τομέας

Το εμπόριο άνθησε πάρα πολύ καθώς ασχολήθηκε με αυτό μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Δεν ξέρουμε πολλά όμως.

Οι εμπορικές συναλλαγές μεταξύ των ελληνιστικών βασιλείων.

Η μείωση των νομισμάτων και η χρήση τους, απλοποίησαν και έδωσαν ώθησηστις εμπορικές συναλλαγές. Για τη διευκόλυνση του εμπορίου ανάμεσα σε κράτη και βασίλεια κατοχυρώθηκε η χρήση μιας ενιαίας μετρικής μονάδας βάρους για την κοπή των κυριότερων νομισμάτων εκτός του Πτολεμαϊκού.

Η μετακίνηση των πληθυσμού βοήθησε επίσης. Οι διάδοχοι και επίγονοι του Αλέξανδρου δελέασαν οικονομικά Μακεδόνες και Έλληνες για να μετοικίσουνστα νέα βασίλεια. Η άφιξή τους έδωσε ώθηση στο εμπόριο με τον ελλαδικό χώρο καθώς υπήρχε ζήτηση συγκεκριμένων προϊόντων. Οι ίδιοι έμποροι έστελναν στην Ελλάδα προϊόντα από την Ινδία, την Αραβία κι άλλα εξωτικά μέρη.

Άλλος λόγος ανάπτυξης ήταν η ανάπτυξη των συγκοινωνιών, η βελτίωση των λιμανιών, τα προστατευτικά μέτρα κατά της πειρατείας και της ληστείας.

Τα προϊόντα που διακινούνταν ήταν πρώτες ύλες, είδη διατροφής και βιοτεχνικά αγαθά. Σταδιακά η Αίγυπτος επιβλήθηκε ως σιτοπαραγωγική χώρα. Το Αιγαίο προμήθευε λάδι και κρασί. Γενικά υπήρχε κίνηση.

Ελάχιστα ήταν τα προϊόντα που είχαν ζήτηση εκτός χώρας παραγωγής τους,όπως οι αιγυπτιακοί πάπυροι, οι συριακές περγαμηνές, τα πορφυρά υφάσματατης Φοινίκης και οι λεπτοί μάλλινοι χιτώνες του Τάραντα.

Page 52: Elp 11 Perilipsi

Οι Εμπορικές συναλλαγές μεταξύ ελληνιστικού και υπόλοιπου κόσμου.

Το εμπόριο αναπτύχθηκε και με τον υπόλοιπο κόσμο. Ανατολική Αφρική, Ινδία, Σκυθία, Κεντρική Ευρώπη, Κίνα, Μογγολία, Αφρική.. Να ρέει το χρήμα.. Καρυκεύματα, έβενος, πολύτιμοι λίθοι, μεταξωτά, ελέφαντες… Δεν ξέρουμε όμως με τί ανταλλάσσονταν όλα αυτά.

Μεγάλα κέντρα εμπορίου: Αλεξάνδρεια, Λαοδικεία, Αντιόχεια, Δήλος, Μίλητος, Ρόδος, Βυζάντιο και άλλες.

ΟΙ ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ

Αισθητική και Τέχνη

Παγκοσμιότητα = το βασικό χαρακτηριστικό της ελληνιστικής τέχνης. Η ανάπτυξη μιας κοινής έκφρασης με βάση το ελληνικό στοιχείο που επεκτάθηκε και εδραιώθηκε μέχρι του διαόλου τη μάνα. Σε αυτό συνέβαλλε και η κοσμοπολίτικη συνείδηση του ατόμου.

Οι κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές επέδρασαν καθοριστικά στην τέχνη. Η άνθηση των επιστημών και της φιλοσοφίας συντέλεσαν στη νέα θεώρηση τουκόσμου. Ο θεσμός της βασιλείας είχε τεράστια σημασία για τη διαμόρφωση της τέχνης. Ο συνδυασμός ελληνικής και ντόπιας τεχνοτροπίας έδωσε νέες κατευθύνσεις.

Τα χαρακτηριστικά της ελληνιστικής τέχνης συνοψίζονται σε :

-προσπάθεια απεικόνισης του πραγματικού κόσμου

-προσπάθεια απεικόνισης του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου

-τάση ρεαλισμού και άκρατη εκδήλωση συναισθημάτων

Πολεοδομία

Οι αρχές του Ιππόδαμου (κλασική περίοδος) συνέχισαν να εφαρμόζονται στηνανοικοδόμηση των πόλεων που ιδρύθηκαν. Αυτές της νότιας Ελλάδας, συνέχισαν να χτίζονται με τις προηγούμενες αντιλήψεις.

Σύμφωνα λοιπόν με τον Ιππόδαμο, οι πόλεις χωρίζονταν σε κανονικά οικοδομικά τετράγωνα με παράλληλους και κάθετους δρόμους. Οι διαστάσεις των τετραγώνων ήταν προκαθορισμένες. Καθένα από αυτά είχε πλάτος που καλύπτονταν από δυο σπίτια με έναν κοινό τοίχο στην εσωτερικήτους πλευρά και μήκος οκτώ σπίτια.

Page 53: Elp 11 Perilipsi

Αρχιτεκτονική

Έχουμε τάση για μνημειακά οικοδομήματα (κληρονομιά του 4ου αι. π.Χ.), υποχώρηση της λειτουργικότητας μπροστά στη διακόσμηση και νέα αντίληψη για τη σχέση κτιρίων – περιβάλλοντος.

Εκτεταμένη είναι η χρήση του ιωνικού ρυθμού. Ο Ερμογένης, μέγας αρχιτέκτονας της εποχής κωδικοποίησε τις γενικές τάσεις, δηλαδή τη δημιουργία άνετων εσωτερικών χώρων, την αύξηση της απόσταση μεταξύ δυο κιόνων, τη δημιουργία έντονης αντίθεσης μεταξύ φωτός και σκιάς.

Ο κορινθιακός ρυθμός άρχισε να χρησιμοποιείται από τον 3ο αι. γιατί ο έντονα διακοσμητικός του χαρακτήρας κάλυπτε τις ανάγκες.

Θόλοι : κυκλικά οικοδομήματα που γνώρισαν ανάπτυξη και εξέλιξη.

Θέατρα: η δράση των ηθοποιών μεταφέρεται στο λογείο (εξέδρα πάνω από το προσκήνιο) περιορίζεται ο χώρος της ορχήστρας και η σκηνή αποκτά μνημειακές διαστάσεις και περίτεχνη πρόσοψη.

Οικία: διατήρησε την κλασική οργάνωση (δωμάτια γύρω από εσωτερική αυλή) επεκτάθηκε όμως η στοά και δημιουργήθηκε ο τύπος της οικίας με περιστύλιο που επικράτησε και στα ρωμαϊκά χρόνια.

Γλυπτική

Το ενδιαφέρον στράφηκε στην απεικόνιση ανθρώπινων τύπων και στιγμιότυπων από την καθημερινή ζωή. Επίσης, στην απόδοση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους (συναισθηματικών, ηλικιακών, φυλετικών,επαγγελματικών).

Για πρώτη φορά δίνεται έμφαση στη δυστυχία. Οι καλλιτέχνες προσπαθούν να αποδώσουν με ρεαλισμό λεπτομέρειες ανατομικές και άλλες, όπως ασθενειών. Το ενδιαφέρον γίνεται κατανοητό μόνο μέσα στο πλαίσιο της ανάπτυξης της ιατρικής.

Εκτός από τις καθημερινές σκηνές, προβάλλονται διονυσιακά θέματα, θέματα που σχετίζονται με την Αφροδίτη και τον Έρωτα.

Πορτρέτο: γνώρισε μεγάλη άνθηση. Οι καλλιτέχνες σκοτώνονταν να αποδώσουν τα ατομικά χαρακτηριστικά. Στην Ανατολή ευδοκίμησε το εξιδανικευμένο πορτρέτο.

Νατουραλισμός: αναπτύχθηκε ταυτόχρονα με το ρεαλισμό.

Page 54: Elp 11 Perilipsi

Πέργαμος: σημαντικό κέντρο γλυπτικής καθώς πολλοί γλύπτες μαζεύτηκαν στην αυλή των Ατταλιδών, οι οποίοι έκαναν και συλλογή έργων τέχνης ως μορφή δυναστικής προπαγάνδας.

Κλασικιστικό ρεύμα: από το τέλος του 2ου αι μέχρι και τη ρωμαϊκή κατάκτηση εμφανίστηκε λόγω της αγάπης των Ρωμαίων για την ελληνική γλυπτική. Ο κλασικισμός εκφράστηκε σε τρεις μορφές:

-πρωτότυπα έργα κλασικών κανόνων. Κύριος εκπρόσωπος ο Πραξιτέλης

-ελεύθερες μεταπλάσεις γνωστών έργων με σύγχρονα στοιχεία

-πιστά αντίγραφα κλασικών έργων.

Ζωγραφική

Είναι δύσκολο να τη μελετήσουμε καθώς δε διασώθηκε τίποτα. Υπάρχουν αντανακλάσεις της σε αγγεία, γραπτές επιτύμβιες στήλες, τοιχογραφίες και ψηφιδωτά.

Οι γνώμες των μελετητών διχάζονται. Από αρχαίους συγγραφείς ξέρουμε ότιγύρω στο 300 π.Χ. φιλοτεχνήθηκε σειρά έργων με μυθολογικές σκηνές.

Στα ελληνιστικά χρόνια διαδόθηκε η ζωγραφική πάνω σε πίνακες με τη μέθοδο της εγκαυστικής. Οι πίνακες διέθεταν πολυχρωμία και προσπαθούσαννα αποδώσουν την τρίτη διάσταση σύμφωνα με τις αρχές της προοπτικής. Δόθηκε έμφαση και στην υποδήλωση του περιβάλλοντος χώρου, με αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες ή στοιχεία της φύσης.

Η θεματολογία αφορούσε μυθολογικά περιστατικά, ιστορικά, στιγμές που εξήραν τους ηγεμόνες, καθημερινά θέματα, βουκολικά τοπία και νεκρές φύσεις. Οι καλλιτέχνες ενδιαφερόντουσαν επίσης για το παράδοξο, το εξωτικό και την ακρίβεια στις ανατομικές λεπτομέρειες.

Μικροτεχνία

Τα αντικείμενα μικροτεχνίας είχαν μεγάλο σουξέ και αντανακλούσαν τη χλιδή των ηγεμόνων. Χρηστικά αντικείμενα, είδη οικοσκευής, κοσμήματα καιάλλα είναι κάποιες από τις κατηγορίες, όπως επίσης και τα μικροαντικείμεναγια θρησκευτικούς σκοπούς.

Τορευτική: περιλαμβάνει χρυσά, χάλκινα και αργυρά έργα.. Τα αντικείμενα πολυτελείας απολάμβαναν και οι πλούσιοι, όχι μόνον οι ηγεμόνες. Η εκμετάλλευση των μεταλλείων χρυσού της Θράκης και της Χαλκιδικής

Page 55: Elp 11 Perilipsi

έδωσε ώθηση στην άνθηση στην τορευτική. Τα πλούσια ευρήματα επιβεβαίωσαν τις μαρτυρίες. Η θεματολογία αφορούσε το Διόνυσο, την Αφροδίτη, φυτικά μοτίβα και γιρλάντες.

Σφραγιδογλυφία: η εγχάραξη πολύτιμων λίθων με διάφορα μοτίβα για να χρησιμοποιηθούν ως σφραγίδες. Οι λίθοι αυτοί στόλιζαν συνήθως δαχτυλίδια. Σημαντικό κέντρο ήταν η Αλεξάνδρεια.

Κοροπλαστική: η κατασκευή πήλινων ειδωλίων με ποικίλη θεματολογία και είχε μεγάλη ανάπτυξη.

Ο πολύμορφος χαρακτήρας της μικροτεχνίας ήταν ουσιαστικά ίδιος με αυτόν της μνημειακής τέχνης, καθώς τα θέματα, οι σκοποί και η καλλιτεχνική γλώσσα ήταν κοινά.

Γράμματα

Φιλοσοφικά ρεύματα

Επίκουρος, Ζήνων οι βασικότεροι που η διδασκαλία τους ανταποκρίνονταν στο κλίμα της εποχής. Η κατάλυση της πόλης – κράτους και ο περιορισμός της θρησκείας έφεραν τα πάνω κάτω στον άνθρωπο που ως πολίτης του κόσμου πια, στράφηκε στη φιλοσοφία.

Πλατωνική Ακαδημία : συνέχισε τη διδασκαλία του Πλάτωνα και στράφηκε σε ηθικά ζητήματα. Από τα μέσα του 3ου αι. με τον Αρκεσίλαο, η Ακαδημία ενστερνίστηκε τις θεωρίες του σκεπτικού Πύρρωνα που θεωρούσε ότι η πηγήτης ευτυχίας είναι η γαλήνη, την οποία ο άνθρωπος κατακτά όταν αρνείται να κάνει αρνητικές κρίσεις.

Επίκουρος: Ίδρυσε τον ‘Κήπο’ στην Αθήνα. Η σχολή του ήταν μια ‘κοινότητα’ ανοιχτή σε όλους, δούλους και γυναίκες. Βασικό δόγμα του ήταν η ηδονή, όχιεκείνη που προέρχεται από την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών, αλλάεκείνη που πηγάζει από την αταραξία και τη γαλήνη της ψυχής. Η κατάκτησηαυτού του ιδεώδους έρχεται όταν ο άνθρωπος απέχει από έντονες συγκινησιακές καταστάσεις και με γνώμονα το ‘Λάθος βιώσας’, δηλαδή να ζει χωρίς να τον γνωρίζει κανείς. Ο άνθρωπος πρέπει να απέχει από τις πολιτικές δραστηριότητες και να επιδιώκει τη φιλία ως μέσο για την εξασφάλιση της γαλήνης. Όσον αφορά στο θάνατο, οι Επικούριοι πίστευαν πως όταν ο άνθρωπος πεθάνει, βρίσκεται εκεί που βρισκόταν και πριν γεννηθεί, δηλαδή στο τίποτα.

Ζήνων: θεμελίωσε το Στωικισμό. Η σχολή του στεγαζόταν στην Ποικίλη Στοάτης Αθήνας από όπου και πήρε το όνομά της. Είχε ρεύμα μέχρι και τους 2 πρώτους αιώνες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Οι στωικοί στηρίχθηκαν στη

Page 56: Elp 11 Perilipsi

θεωρία του Ηράκλειτου σχετικά με την ταυτοσημία της τύχης και της ανάγκης. Το σημαντικότερο αγαθό για τον άνθρωπο είναι το να ζει σύμφωνα με τη θέληση του θεού ή της φύσης. Δέχονταν τέσσερις βασικές αρετές, την ανδρεία, τη σωφροσύνη, τη φρόνηση και τη δικαιοσύνη. Οι ρίζες της στωικής ηθικής βρίσκονται στο ‘γνώθι σαυτόν’ του Σωκράτη. Συμφωνούσαν με τον Αντισθένη ότι δεν υπάρχει τίποτα νοητό αλλά μόνο αισθητό. Ακολούθησαν τη θεωρία του Αριστοτέλη που υποστήριζε πως τίποτε δε μετατρέπεται σε νοητική παράσταση αν δε γίνει πρώτα αντιληπτό με τις αισθήσεις. Για τους στωικούς, το ασφαλέστερο κριτήριο αληθείας ήταν η ‘καταληπτική φαντασία’, όπου οι ερεθισμοί λαμβάνονται από τα αισθητήρια όργανα και μεταδίδονται στην ψυχή.

Κυνικοί: η διδασκαλία τους στρεφόταν γύρω από την προσαρμογή του ανθρώπου στις καταστάσεις της ζωής. Αντιμετώπιζαν με σατιρικό και συχνάπεριφρονητικό τρόπο τον πολιτισμό, τη θρησκεία, την επιστήμη και την ίδια τη ζωή. Ο κυνισμός συνδεόταν με την άρνηση όλων των αγαθών του πολιτισμού και αξίωνε την επιστροφή του ανθρώπου στην πρωτόγονη κατάσταση.

Λογοτεχνική έκφραση: Ποίηση

Οι ελληνιστικές δημιουργίες αντανακλούσαν τα ενδιαφέροντα του ατόμου και όχι του συνόλου. Αποδέκτες του ήταν η ανώτερη τάξη, που είχε και τους μορφωμένους.

Ποίηση: γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση κυρίως στην Αλεξάνδρεια. Στόχος της ήταν η καλλιτεχνική απόλαυση κι όχι η νουθεσία (όπως η τραγωδία π.χ.). Η θεματολογία στράφηκε προς τους τοπικούς θρύλους, είχε ανθρωπιστικό χαρακτήρα και επικεντρωνόταν στην ενασχόληση με τη ζωή των καθημερινών ανθρώπων.

Ελεγεία: κύριος εκπρόσωπός της ο Καλλίμαχος από την Κυρήνη. Η ελεγεία εμπνεόταν από τοπικούς μύθους που ερμήνευαν παράδοξα κοινωνικά, φυσικά ή θρησκευτικά φαινόμενα.

Μυθολογικό έπος: προσπάθησαν να το αναβιώσουν οι Αλεξανδρινοί, κυρίως οΑπολλώνιος ο Ρόδιος. Το έργο του ‘Αργοναυτικά’ με επίκεντρο τον έρωτα Μήδειας και Ιάσονα είχε μεγάλη επίδραση στους μεταγενέστερους.

Επύλλιο: σύντομο ρεαλιστικό επικό ποίημα που αναφερόταν σε άγνωστο επεισόδιο της ζωής των μυθικών ηρώων. Γνωστότερος εκπρόσωπος ο Ευφορίων από τη Χαλκίδα.

Μίμος: σύντομη, ρεαλιστική παρουσίαση σκηνών της καθημερινής ζωής. Ο Θεόκριτος έγραψε πολλούς, που αργότερα ονομάστηκαν ειδύλλια (μικρά περιγραφικά ποιήματα με δραματική πλοκή και αγροτική θεματολογία).

Page 57: Elp 11 Perilipsi

Νέα αττική κωμωδία: ρεαλιστική έκφραση του καθημερινού βίου. Ο Μένανδρος ήταν πολύ δυνατός στο είδος αν και σώζεται μόνο ένα έργο του, ο Δύσκολος, ολόκληρο.

Επιστήμη και Τεχνολογία

Υπήρξε μεγάλη πρόοδος των θεωρητικών επιστημών και πολλά επιτεύγματα στην εφαρμοσμένη επιστήμη. Οι λόγοι για αυτό ήταν τα ποικίλα ερεθίσματα, η αλληνλεπίδραση των διαφορετικών πολιτισμών και η ανταλλαγή ιδεών. Φυσικά, και οι οικονομικές εισφορές των βασιλέων, οι μεγάλες βιβλιοθήκες και τα ερευνητικά κέντρα.

Ιατρική και βιολογία: εξελίχθηκαν ραγδαία κυρίως στην Αλεξάνδρεια. Εμφανίστηκαν τα πρώτα ιατρικά συγγράμματα καθώς οι Πτολεμαίοι ήταν οι πρώτοι που επέτρεψαν τομές σε πτώματα. Συχνά οι εγκληματίες παραδίδονταν στους επιστήμονες ως πειραματόζωα. Ο Ηρόφιλος μελέτησε διάφορα ανθρώπινα όργανα, ο Ερασίστρατος ασχολήθηκε με το αγγειακό σύστημα και την πέψη. Αναπτύχθηκαν επίσης η ιατρική και η φαρμακολογία.

Αστρονομία – μετεωρολογία; Υπήρξε μεγάλο ενδιαφέρον για να προσδιοριστεί η θέση της Γης στο σύμπαν και η σχέση της με άλλα σώματα. Ο Αρίσταρχος μίλησε πρώτος για ηλιοκεντρικό σύστημα ( ο ήλιος παραμένει ακίνητος κι η γη κινείται γύρω του). ο Απολλώνιος έθεσε τις βάσεις της τριγωνομετρίας, ο Ίππαρχος κατασκεύασε τη διόπτρα που συνέβαλλε στον προσδιορισμό της θέσης των πλανητών. Ο Ερατοσθένης προσπάθησε ανεπιτυχώς να υπολογίσει την περίμετρο της γης με σωστή όμως μέθοδο. Ο Ευκλείδης διατύπωσε τις βασικές αρχές της γεωμετρίας. Ο Αρχιμήδης προβληματίστηκε για τον τετραγωνισμό του κύκλου, ασχολήθηκε με πολλές επιστήμες κι ήταν πολύ καλός εφευρέτης.

Τεχνολογικά Επιτεύγματα

Εκτός από τις πολεμικές μηχανές δεν έχουμε τίποτα ιδιαίτερα αξιόλογο. Ο Κτησίβιος έφτιαξε αρκετές μηχανικές εφευρέσεις. Έργα μας άφησαν επίσης οΒιτρούβιος, ο Φίλων και ο Ήρωνας.

Θρησκεία και Λατρείες

Δυναστικές Θεότητες και λατρεία του Ηγεμόνα

Στα νέα βασίλεια καθιερώθηκε μια ολύμπια θεότητα ως προστάτιδα της εκάστοτε δυναστείας, ως νομιμοποίηση αυτής της εξουσίας. Η οικειοποίηση

Page 58: Elp 11 Perilipsi

θεοτήτων έφερε και τη λατρεία του ηγεμόνα, αρχικά του νεκρού και μετά του ζωντανού. Π.χ. ο Πτολεμαίος Α’ καθιέρωσε τη λατρεία του Αλέξανδρου ενώ από τον Πτολεμαίο Β’ και μετά καθιερώθηκε η λατρεία των ζωντανών.

Οι Σελευκίδες άργησαν να υποκύψουν σε αυτή τη μόδα που παρουσιάστηκε αρχικά ως πρωτοβουλία των ελληνικών πόλεων. Ο Αντίοχος ήταν ο πρώτος που καθιέρωσε τη λατρεία του εαυτού του.

Η λατρεία του ηγεμόνα είχε πολιτικές αιτίες. Ενισχυόταν η βασιλική εξουσία και το κύρος της δυναστείας. Η απόδοση τιμών των πόλεων ενίσχυε τις καλές τους σχέσεις με τον ηγεμόνα. Τέλος, υπήρχε γενικά ένας σκεπτικισμόςόσον αφορούσε τη θρησκεία, οπότε η λατρεία του ηγεμόνα δεν θεωρούνταν κάτι σοβαρό.

Θρησκευτικές αναζητήσεις

Οι νέες κοινωνικές συνθήκες άλλαξαν και τις θρησκευτικές αντιλήψεις. Υπάρχει έντονο ενδιαφέρον για τις μυστηριακές θρησκείες που πρόσφεραν αισιοδοξία για τη μετά θάνατον ζωή όπως τα Ελευσίνια Μυστήρια και τα Καβείρεια στη Σαμοθράκη.

Παρατηρείται επίσης μια διείσδυση των λατρειών της Αιγύπτου και της Ανατολής στον ελληνικό κόσμο. Ο Σέραπις εμφανίζεται στο αιγυπτιακό πάνθεον κι άρχισε να λατρεύεται και σε άλλες ελληνικές πόλεις. Η Ίσιδα διαδόθηκε ακόμη περισσότερο. Κυβέλη, Άττις, Αστάρτη και άλλοι θεοί άρχισαν να λατρεύονται επίσης. Ο Διόνυσος και τα μυστήριά του εισχώρησαν στα ελληνιστικά βασίλεια με άνεση.

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΡΩΜΗ

Η Διείσδυση της Ρώμης στην Ανατολή

Η παρουσία των Ρωμαίων δυνάμωσε όταν άρχισαν να παρακμάζουν τα βασίλεια λόγω ανίκανων ηγεμόνων. Σύντομα τα βασίλεια υποτάχθηκαν στη Ρώμη.

Οι σχέσεις μεταξύ τους ήταν παλαιότερες, από τον 6ο αι. π.Χ. μέσω εμπορίουκαι εμπλοκής των Ρωμαίων σε διάφορους πολέμους. Οι Ρωμαίοι είχαν ιδιαίτερες σχέσεις με τους Πτολεμαίους.

Βοηθώντας την καταστολή της πειρατείας, οι Ρωμαίοι ανέπτυξαν φιλικές σχέσεις με τις πόλεις που μαστίζονταν από αυτούς και οι οποίες τους παραχώρησαν στρατιωτικά δικαιώματα.

Page 59: Elp 11 Perilipsi

Τα τέσσερα στάδια της παρουσίας των Ρωμαίων είναι:

1.στους δυο πολέμους κατά του Φιλίππου Ε’ της Μακεδονίας

2.στον πόλεμο μεταξύ Αιτωλών και Αντίοχου Γ’ της Συρίας

3.στον πόλεμο κατά του Περσέα της Μακεδονίας (φιλήσυχοι άνθρωποι οι Ρωμαίοι..)

Α’ Μακεδονικός πόλεμος: ο Φίλιππος Ε’ συμμάχησε με τον Αννίβα στον πόλεμο του τελευταίου ενάντια στους Ρωμαίους. Από το 220 η Αιτωλική Συμπολιτεία βρισκόταν σε πόλεμο με την Αχαϊκή με την υποστήριξη του Φιλίππου Ε’. Οι Ρωμαίοι συντάχθηκαν με τους Αιτωλούς. Η λήξη του Α’ Μακεδονικού πολέμου ήρθε το 205 αλλά το 200 οι Ρωμαίοι επιτέθηκαν πάλι στη Μακεδονία. Για να μην πολυλογούμε, μια σειρά πολέμων έδωσε στους Ρωμαίους τη δυνατότητα να κατσικωθούν στα ελληνικά και μικρασιατικά πράγματα, ενώ ανέλαβαν και το ρόλο του διαιτητηή.

Το 168 π.Χ. ο Περσέας, διάδοχος του Φίλιππου Ε ηττήθηκε στη μάχη της Πύδνας κι εκθρονίστηκε. Η ελληνική κυριαρχία στην Ανατολή έπαψε και η Μακεδονία χωρίστηκε στα τέσσερα για να γίνει το 149 ρωμαϊκή επαρχία. Η Κόρινθος που προσπάθησε να αντιδράσει καταστράφηκε τελείως το 146. Απότότε η Ρώμη κυριαρχεί στην Ελλάδα.

Η ανάπτυξη φιλορωμαϊκών παρατάξεων στις πόλεις ήταν βασικός παράγοντας της επικράτησής της. Η δύναμή της ήταν αναμφισβήτητη κι όλοι θέλουν να είναι με το μέρος των ισχυρών. Οι αλλεπάλληλοι πόλεμοι τους είχαν φέρει απίστευτα πλούτη από λάφυρα και πολεμικές αποζημιώσεις,ενώ μετά το 167 επιβλήθηκαν φόροι κι αργότερα εμφανίστηκε και ο φόρος υποτέλειας.

Οι Ρωμαίοι δεν έμειναν αλώβητοι. Τα ελληνικά γράμματα και οι τέχνες πρόσφεραν πρότυπα και κίνητρα ανάπτυξης. Οι μορφωμένοι Ρωμαίοι γνώριζαν απαραιτήτως ελληνικά ενώ υπήρξαν και θρησκευτικές επιδράσεις, όπως η θεοποίηση του αυτοκράτορα.

Κάτω από τη ρωμαϊκή κυριαρχία, η Μεσόγειος έγινε ένα πολυπολιτισμικό χωνευτήρι.

Η διοικητική οργάνωση των ρωμαϊκών επαρχιών του ελληνικού χώρου

Η νίκη του Οκταβιανού επί του Μάρκου Αντώνιου στη ναυμαχία του Άκτιου (2Σεπτεμβρίου 31 π.Χ.) ανοίγει νέα εποχή. Οι ελληνικές πόλεις υιοθετούν νέο σύστημα χρονολόγησης με αφετηρία την ημερομηνία της νίκης στο Άκτιο.

Page 60: Elp 11 Perilipsi

Ξεκινά μια μακρά περίοδος ειρήνης και σταθερότητας που ευνοεί την οικονομική ανάπτυξη και την πολιτιστική άνθηση.

Οι Ρωμαίοι αρχικά δεν είχαν παρέμβει ιδιαίτερα στο εσωτερικό των πόλεων. Τώρα όμως επιβάλλεται μια αναδιοργάνωση που εντάσσει τις ρωμαϊκές κτήσεις σε ενιαίο διοικητικό σύστημα. Ασκείται πλέον κεντρικός έλεγχος και οι πόλεις γίνονται τμήματα μιας αυτοκρατορίας.

Το 27 π.Χ. οι επαρχίες διανέμονται μεταξύ του αυτοκράτορα και της Συγκλήτου. Η Ελλάδα χωρίζεται σε δυο συγκλητικές επαρχίες, τη Μακεδονία και την Αχαΐα.

Επαρχία της Μακεδονίας: ιδρύθηκε το 148 π.Χ. περιλαμβάνοντας τις τέσσερις μερίδες του πρώην Μακεδονικού βασιλείου, καθώς και όλες τις ρωμαϊκές κτήσεις της Βαλκανικής. Αυτό άλλαξε καθώς η

Επαρχία της Αχαΐας: παίρνει τον ελλαδικό χώρο νότια της Μακεδονίας, το μεγαλύτερο μέρος της Ηπείρου, τα Ιόνια νησιά και τις Κυκλάδες.

Τα όρια των επαρχιών μεταβάλλονταν ανάλογα με τα κέφια της κεντρικής εξουσίας, οπότε δεν έχουμε και πολλές σχετικές πληροφορίες. Αργότερα ιδρύθηκε η επαρχία της Θράκης, της Ηπείρου κ.α.

15 – 44 μ.Χ.: η Μακεδονία και η Αχαΐα συνενώθηκαν με την επαρχία της Μυσίας.

Η ένταξη στις αυτοκρατορικές επαρχίες σήμαινε ελαφρύτερες υποχρεώσεις οπότε καταλαβαίνουμε πως η διοίκηση των ανθύπατων μπορούσε να γίνει ιδιαίτερα επαχθής. Όσο κι αν παρέμβαινε συχνά ο αυτοκράτορας τα λαμόγια πάντα βρίσκουν ευκαιρίες για λαμογιά.

67 μ.Χ.: ο Νέρωνας διακηρύττει την ελευθερία των Ελλήνων, επί της ουσίας,της επαρχίας της Αχαΐας. Φυσικά δε μιλάμε για ελευθερία αλλά για κάποια προνόμια, με κύριο την απαλλαγή από τη φορολογία. Ως έκφραση ευγνωμοσύνης, η Πελοπόννησος ονομάζεται ‘Νέρωνος Νήσος’. (μπλιάχ!) Επρόκειτο όμως για αναλαμπή. Ο Βεσπασιανός παίρνει πίσω τα προνόμια και το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στις δυτικές επαρχίες.

Οι Πόλεις

Α) Εσωτερική δομή και οικονομία των πόλεων

Η οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη που έφερε η ειρήνη φτάνει στο απόγειό της το 2ο αι. μ.Χ. Δείκτες ευμάρειας αποτελούν η οικοδομική δραστηριότητα, η αύξηση των επιγραφών και η επανακοπή νομίσματος. Ταυτόχρονα χάθηκε η αυτονομία των πόλεων και συγχωνεύονται με άλλες.

Page 61: Elp 11 Perilipsi

Σε γενικές γραμμές οι ελληνικές πόλεις διατηρούν την εσωτερική δομή, θεσμούς και παραδόσεις τους. Αναφέρονται ακόμη η Βουλή και ο Δήμος, οι αποφάσεις όμως μετατοπίζονται από το Δήμο στη Βουλή και στους άρχοντες. Οι Βουλευτές και οι αξιωματούχοι αναδεικνύονται μέσα από ένα τιμοκρατικό σύστημα. Συχνά πληρώνουν για να αναλάβουν ένα αξίωμα ή αναλαμβάνουν ένα δημόσιο έργο. Αυτό σημαίνει πως τα ανώτερα στρώματα μονοπωλούν τα αξιώματα, παίζουν σημαντικό ρόλο στη δημόσια ζωή και ενισχύουν το γόητρό τους. Διατηρούν καλές σχέσεις με τους Ρωμαίους, αναλαμβάνει έργα κοινής ωφέλειας και πολιτιστικά.

Στην πραγματικότητα οι θεσμοί χάνουν κάθε πολιτικό βάρος και λειτουργούνεσωτερικά σε θέματα μικρής σημασίας. Στα σημαντικά, τις αποφάσεις παίρνει η κεντρική εξουσία, κυρίως στα οικονομικά θέματα.

Οι κάτοικοι των πόλεων συνέχιζαν τις παραδοσιακές ασχολίες τους, αξιοποιώντας σε μεγάλο βαθμό τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους της περιοχής, ή τις νέες δυνατότητες πλουτισμού μέσα στο ρωμαϊκό κράτος. Πλέον όμως, η ρωμαϊκή διοίκηση ρυθμίζει τις οικονομικές δραστηριότητες.

Η οικονομία των πόλεων υφίσταται αφαίμαξη μέσω των φόρων. Φόροι από δω, φόροι από κει, φόροι παραπέρα.

Νομικό καθεστώς των πόλεων

Οι πρώην ισχυρές πόλεις – κράτη του ελλαδικού χώρου ζουν αναπολώντας τα περασμένα μεγαλεία. Το ενδιαφέρον της Ρώμης βρίσκεται στη Μ. Ασία. Η Αθήνα παρακμάζει, η Σπάρτη έχει κάποια προνόμια, όπως ευημερούν επίσης το Άργος και οι αποικίες της Κορίνθου και της Πάτρας, ενώ σημαντική ήταν και η Νικόπολη. Υπήρχε διαφορά ως προς το νομικό καθεστώς της κάθε πόλης και ως προς τα προνόμιά της, ανάλογα το πόσο τη γούσταρε η κεντρική εξουσία.

Πιο ευνοημένες ήταν οι αποικίες που αρχικά ήταν εγκαταστάσεις παλαίμαχων του ρωμαϊκού στρατού. Στην αυτοκρατορική εποχή ο τίτλος τηςαποικίας έγινε τιμητικός και τον απέκτησαν πολλές ελληνικές πόλεις. Η διοίκηση σε αυτές ήταν οργανωμένη κατά τα ρωμαϊκά πρότυπα και επίσημη γλώσσα ήταν η λατινική.

Προνομιακό καθεστώς είχαν και οι ισοπολίτιδες πόλεις, που διοικούνταν από δικούς τους άρχοντες βάσει της δικής τους νομοθεσίας. Κανείς όμως, ούτε οι αποικίες, ούτε οι ισοπολίτιδες απαλλάσσονταν από τη φορολογία. Ελάχιστες ήταν οι εξαιρέσεις.

Οι ομόσπονδες πόλεις ήταν επίσης ευνοημένες καθώς είχαν συνάψει συνθήκες με τη Ρώμη, ενώ σε ελάχιστες είχε παραχωρηθεί το καθεστώς της

Page 62: Elp 11 Perilipsi

ελεύθερης πόλεως όπου θεωρητικά δεν αναμειγνυόταν ο διοικητής της επαρχίας, ενώ ακόμα ελαχιστότερες είχαν το καθεστώς της ελεύθερης και αφορολόγητης πόλης, όπως η Σπάρτη.

Οι περισσότερες πόλεις παρέμειναν υποτελείς, εξαρτημένες από τον επαρχιακό διοικητή ενώ οι φόροι τους έπιναν το αίμα.

Η κατάργηση των ορίων της πόλης – κράτους

Η ρωμαϊκή κυριαρχία έσβησε από το χάρτη την πόλη – κράτος. Αν θυμάστε, ηκλασική πόλις είναι αυτάρκης, με αστικό και περιαστικό ζωτικό χώρο, κόβει δικό της νόμισμα και ρυθμίζει την οικονομική της δραστηριότητα. Αυτά τελείωσαν με τους Ρωμαίους. Οι επεμβάσεις τους καταργούν τα στενά όρια των πόλεων και τις συνδέουν μεταξύ τους. Π.χ. τα υδραγωγεία διασχίζουν περιαστικούς χώρους πέραν της μιας πόλης, το ίδιο συμβαίνει με τις κτηματογραφήσεις.

Το σαφέστερο έργο σύνδεσης ήταν το οδικό δίκτυο. Για πρώτη φορά κατασκευάζεται συστηματικά ή βελτιώνεται. Οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν κυρίως τις φυσικές δίοδους με προτίμηση στους θαλάσσιους δρόμους. Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία όμως χρειάζεται γρήγορη επικοινωνία στην ενδοχώρα. Στρατός και αγαθά πρέπει να φτάνουν γρήγορα εκεί που πρέπει οπότε η κατασκευή ενός μεγάλου οδικού δικτύου είναι απαραίτητη. Οι αποστάσεις μετριούνται πλέον με ακρίβεια και οι ταξιδιώτες πληροφορούνται για αυτές από τα μιλιάρια (λίθινα οδόσημα).

Το σημαντικότερο βήμα κατάργησης της πόλης – κράτους ήταν σιωπηλό και αργό και προερχόταν από την κοινωνική βάση. Η άρχουσα τάξη συντηρεί τους παραδοσιακούς θεσμούς και την αυτοδιοίκηση προκειμένου να αναδειχθεί η ίδια, οι απλοί άνθρωποι απομακρύνονται από αυτές τις αξίες. Η ιδιότητα του πολίτη έχει πλέον ελάχιστη σημασία κι ο άνθρωπος συνειδητοποιεί πως υπάρχουν πανανθρώπινες ανησυχίες και μια κοινή αναζήτηση λύτρωσης.

Τα Κοινά

Τα Κοινά είναι οργανισμοί που συστάθηκαν με πρωτοβουλία των πόλεων για τη σύνδεσή τους. Τα ‘εθνικά κοινά’ ευνοήθηκαν από τους Ρωμαίους γιατί διευκόλυναν τη διακυβέρνηση σε περιοχές που διατηρούσαν τη φυλετική οργάνωση.

Τα ‘επαρχιακά κοινά’ είναι συνενώσεις πόλεων ή γεωγραφικών ενοτήτων όπου όλα τα μέλη είναι ισότιμα κι εκλέγουν έναν ηγεμόνα ή στρατηγό.

Page 63: Elp 11 Perilipsi

Για τα κοινά της αυτοκρατορικής εποχής δεν έχουμε πολλές πληροφορίες, η έρευνα όμως τείνει να δεχτεί πως είτε παρέμειναν και μετά την πτώση της Κορίνθου, είτε αναβίωσαν εκ νέου. Το Κοινό των Αχαιών, το πιο γνωστό, εκτός από πόλεις περιελάμβανε και μικρότερα κοινά, χωρίς να καλύπτει όλη την περιοχή της Αχαΐας.

Η εσωτερική οργάνωση των κοινών ποίκιλε. Κύρια δραστηριότητα ήταν η αυτοκρατορική λατρεία με επικεφαλής έναν αρχιερέα που είναι συνήθως και η πολιτική κεφαλή του Κοινού.

Η λατρεία των Ρωμαίων Αυτοκρατόρων

Η αυτοκρατορική λατρεία παίζει σπουδαίο ρόλο τόσο στα επαρχιακά Κοινά όσο και στις μεμονωμένες πόλεις. Αποδίδονται θεϊκές τιμές στον αυτοκράτορα, στην οικογένειά του και στην προσωποποίηση της Ρώμης. Τελούνται θυσίες και αγώνες, απεικονίζονται με σύμβολα θεοτήτων και εξομοιώνονται μαζί τους καθώς και με τη στέγαση αυτής της λατρείας σε ναούς. Η λατρεία των ηγεμόνων χρονολογείται από την ελληνιστική εποχή με ακόμη παλαιότερες ρίζες.

Η αυτοκρατορική λατρεία ξεκινά από τα ανατολικά, διαδίδεται ευρύτατα καιπαίρνει τεράστιες διαστάσεις στη Δύση αν και πιο αργά.

Εκρωμαϊσμός του ελληνικού πληθυσμού και ο ρόλος της ελληνικής πνευματικής κληρονομιάς στη ζωή της αυτοκρατορίας: δυο αλληλεπιδρώσεςδυνάμεις

Α) Εκρωμαϊσμός του ελληνικού στοιχείου

Η ρωμαϊκή διοίκηση στηριζόταν ουσιαστικά στους επιφανείς πολίτες καθώς με αυτούς συνεργάζονταν οι εκάστοτε αξιωματούχοι παίρνονταν σε αντάλλαγμα κάποια προνόμια. Η ελληνική ελίτ με τη σειρά της, βασιζόταν στους Ρωμαίους αξιωματούχους για να ισχυροποιήσει τη θέση της και να ανέλθει οικονομικά και κοινωνικά. Αυτή η ελίτ ήταν ο βασικός φορέας του εκρωμαϊσμού της ελληνικής κοινωνίας.

Όμως, δεν έχουμε πλήρη αφομοίωση αλλά σταδιακή αποδοχή των ρωμαϊκών στοιχείων σε ορισμένες καταστάσεις. Η αποδοχή αυτή άλλοτε ήταν συνειδητή προσπάθεια για απόκτηση προνομίων και ασφάλειας, κι άλλοτε διείσδυση στοιχείων που οφειλόταν στην τριβή των δυο πολιτισμών.

Πρώτοι οι Ιταλοί έμποροι μετέφεραν τις επιχειρήσεις τους στην Ανατολή σε περιοχές με δυνατότητες οικονομικής ανάπτυξης. Οι άποικοι του Καίσαρα

Page 64: Elp 11 Perilipsi

και του Αύγουστου ενίσχυσαν την επαφή με το ελληνικό στοιχείο. Μαζί τους ήρθαν οι ρωμαϊκοί θεσμοί, μια νέα μορφή πολιτικής οργάνωσης και διοίκησης, καθημερινά στοιχεία όπως η ενδυμασία και οι τρόποι ψυχαγωγίας (μονομαχίες, θηριομαχίες, ευγενικά πράγματα).

Η σημαντικότερη μαρτυρία εκρωμαϊσμού είναι η διάδοση του δικαιώματος του Ρωμαίου πολίτη. Οι πρώτη που το απέκτησαν ήταν οι επιφανέστεροι πολίτες, κυρίως αυτοί που είχαν σχέσεις με ρωμαίους αξιωματούχους. Το δικαίωμα του Ρωμαίου πολίτη εξασφάλιζε κοινωνική καταξίωση, προνόμια και δυνατότητες ανόδου στα ρωμαϊκά αξιώματα.

Οι Ρωμαίοι αναγνωρίζονται από τα ονόματά τους. Το όνομα έχει τρία στοιχεία, το όνομα, το όνομα γένους και το παρωνύμιο. Καμιά φορά πριν το παρωνύμιο αναφέρεται το όνομα του πατέρα. Οι Έλληνες που γίνονταν ρωμαίοι πολίτες διατηρούσαν το ελληνικό όνομά τους ενώ ως όνομα γένους έπαιρναν το όνομα του προσώπου που μεσολάβησε στο να πάρουν την πολιτεία, ή καμιά φορά το όνομα του εκάστοτε αυτοκράτορα.

Στην αρχή η απόδοση της ρωμαϊκής πολιτείας ήταν πολύ περιορισμένη αλλά σταδιακά αυξήθηκε, ενώ με το διάταγμα του Καρακάλλα απονεμήθηκε το δικαίωμα του Ρωμαίου σε όλους τους ελεύθερους κατοίκους της αυτοκρατορίας.

Η επιβίωση της ελληνικής πνευματικής κληρονομιάς και η επίδρασή της στους Ρωμαίους

Ο ελληνικός πολιτισμός ήταν βαθιά ριζωμένος. Οι πόλεις διατήρησαν την παλαιά εσωτερική τους οργάνωση, το γυμνάσιο ήταν το κέντρο της δημόσιας ζωής, τα επίσημα κείμενα συντάσσονταν στα ελληνικά που ήταν και η καθομιλουμένη.

Πολλοί ρωμαίοι έγιναν φορείς της ελληνικής κληρονομιάς. Η ελληνική παιδεία έγινε απαραίτητη σε κάθε ρωμαίο αριστοκράτη. Μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας σπούδασαν σε Έλληνες δασκάλους και οι ρωμαίοι συμμετείχαν στους ελληνικούς αγώνες, με αποκορύφωμα τους Ολυμπιακούς.

Οι ρωμαίοι ηγεμόνες χρησιμοποίησαν συνειδητά τα στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού για πολιτική προπαγάνδα. Η ίδρυση του Πανελληνίου από τον Αδριανό ήταν μια προσπάθεια συνένωσης των Ελλήνων με κέντρο την Αθήνα.Γίνονταν δεκτές οι ελληνόφωνες πόλεις με βασικό κριτήριο τις γνήσιες ελληνικές ρίζες τους.

Οι φιλέλληνες Αδριανός και οι Αντωνίνοι έφεραν την πνευματική ζωή στο απόγειό της, σε αντίθεση με τους σκοταδιστές Φλάβιους.

Page 65: Elp 11 Perilipsi

Η Β’ Σοφιστική (εποχή των Αντωνίνων 138 – 192 μ.Χ.)

Είχε κυρίαρχο στοιχείο τον αρχαϊσμό, την αναδρομή και την εντρύφηση στη μαγεία του ένδοξου ελληνικού παρελθόντος, στην αναβίωση των αρχαίων ελληνικών μύθων φτάνοντας συχνά στην αρχαιολατρεία και το φτύσιμο των σύγχρονων μνημείων και προσωπικοτήτων. Ο Μάρκος Αυρήλιος ήταν πολύ καλλιεργημένος και επηρεασμένος από τους Στωικούς.

Αναπτύχθηκαν και άλλες τάσεις όπως οι Σκεπτικιστές και οι νεοπλατωνικοί.

Στο Μεταίχμιο της Ύστερης Αρχαιότητας

Παρά την πνευματική αναγέννηση η εποχή των Αντωνίνων είναι δύσκολη. Βάρβαροι εισβάλλουν και λεηλατούν τις πόλεις, υπάρχουν εχθροί στα βόρειακαι στα ανατολικά ενώ εμφανίζονται και εσωτερικές ανωμαλίες. Οι πλούσιοι ψοφάνε από τη φορολογία. Υπάρχει μια γενική οικονομική κρίση. Το αυτοκρατορικό καθεστώς γίνεται όλο και περισσότερο δεσποτεία με την απαίτηση πλήρους υποταγής στον αυτοκράτορα.

Μετά την εισβολή των Ερούλων που καταστρέφουν τις πόλεις, ανασκευάζονται τα παλαιά τείχη και χτίζονται νέα. Οι πόλεις αναλαμβάνουν οι ίδιες την προστασία τους.

Από τα τέλη του 2ου αι και μετά, οι κοινωνικές ζυμώσεις οδηγούν σε ανατροπή της αριστοκρατίας και ανεβαίνουν νέες ομάδες που διαθέτουν πλούτο. Μετά τα μέσα του 3ου αι. ο πλούτος αυτός δεν πάει στην πόλη αλλά σε ιδιωτικές δραστηριότητες. Τα αξιώματα τα παίρνουν πια δούλοι και απελεύθεροι.

Διοκλητιανός: γιος απελεύθερου από τη Δαλματία, προσπάθησε να αναδιοργανώσει το κράτος και το στρατό. Εισάγει την τετραρχία = συγκυριαρχία δυο Αυγούστων που ο καθένας έχει για βοηθό έναν Καίσαρα. Κάθε τετράρχης έχει δική του πρωτεύουσα, δική του διοίκηση, δικό του στρατό. Στρατολογούνται όλο και περισσότεροι μισθοφόροι από βαρβαρικούς λαούς.

Οι μεταρρυθμίσεις όμως δε φέρνουν κανένα σοβαρό αποτέλεσμα. Τα οικονομικά προβλήματα, η αδυναμία πληρωμής φόρων, η εσωτερική ανωμαλία και η βία, η εξαθλίωση των ασθενέστερων τα κάνουν όλα μύλο. Οι συγκυρίαρχοι αντιπαρατίθενται και ο Κωνσταντίνος κυριαρχεί εγκαθιδρύοντας μια απολυταρχική μονοκρατορία (σας θυμίζουν κάτι όλα

Page 66: Elp 11 Perilipsi

αυτά?)

Η ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ ΣΤΗ ΡΩΜΑΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

Η στάση του ρωμαϊκού κράτους απέναντι στις νέες θρησκείες

Οι ρωμαίοι ήταν ανεκτικοί στις τοπικές λατρείες και συχνά τις υιοθετούσαν για να εξευμενίσουν τις προστάτιδες θεότητες των κατακτημένων περιοχών.

Η πολιτική αυτή σταμάτησε τη δημοκρατική περίοδο με την οικειοποίηση της λατρείας της φρυγικής Μεγάλης Μητέρας, της Κυβέλης στην οποία αποδόθηκε η κατάκτηση της Καρχηδόνας, αφού απομακρύνθηκαν από αυτήν τα ακραία τελετουργικά της στοιχεία. Υπάρχει πλέον μια επιφύλαξη απέναντιστο μυστικισμό, οι νέες λατρείες δε νομιμοποιούνται πια, ιδίως εκείνες που απαιτούν μύηση κι ευνοούν τις θρησκευτικές οργανώσεις. Η εξουσία δε μπορεί να τις ελέγξει. Η Ίσιδα και ο Μίθρας θεωρούνται πλέμπα, ενώ η λατρεία των κλασικών θεών ενισχύεται το 2ο αι. κι έχουμε αναβίωση μαντείων και ιερών.

Στο δεύτερο μισό του 2ου αι. οι ανατολικές μυστηριακές λατρείες είναι στο φόρτε τους και η θρησκευτική πολιτική έχει ατονήσει. Ανεπίσημα, διάφοροι αυτοκράτορες έδειχναν ευλάβεια σε διάφορες θεότητες. Ο Κόμμοδος άνοιξε τις πόρτες στις ανατολικές θρησκείες. Όλα αυτά όμως, χωρίς να υπάρχει καμιά σύγχυση μεταξύ της επίσημης κρατικής θρησκείας και της προσωπικής. Τα πράγματα ήταν ξεκάθαρα.

Η διάδοση εξωτικών λατρειών μετά τα μέσα του 2ου αι.

Διαδίδονται εξωτικές λατρείες που επαγγέλλονται την αντιμετώπιση της ανθρώπινης ανασφάλειας, εσχατολογούν και υπόσχονται λύτρωση. Όλα αυτάβρίσκουν την έκφρασή τους σε μια φιλολογία, με χαρακτηριστικότερη την αρεταλογία = ύμνοι για θεότητες που θεωρούνται παντοδύναμες.

Διαδίδεται η Ίσιδα και ο Όσιρις που παραγκωνίζεται από το Σέραπι. Επίσης, ομιθριδαϊσμός, που διαχωρίζει την ύλη του σώματος από το άυλο της ψυχής μέσω του Μίθρα, δύναμη του φωτός και του αγαθού.

Αναπτύχθηκε ο γνωστικισμός = ύπαρξη δυο δυνάμεων, του καλού και του κακού. Η διάκριση επιτυγχάνεται μέσω της γνώσης. Υπάρχει έντονη αγωνία για το νόημα της ζωής και τη σωτηρία.

Μανιχαϊσμός: αναζητεί την αλήθεια μέσα από τη διάκριση των δυο δυνάμεωνπου κυριαρχούν στον κόσμο.

Page 67: Elp 11 Perilipsi

Οι απαρχές του χριστιανισμού : ιουδαϊσμός και ελληνισμός

Ο ιουδαϊσμός ήρθε σε πρώτη επαφή με τον ελληνισμό όταν ο Αλέξανδρος κατέκτησε την Παλαιστίνη και διάφορες εβραϊκές κοινότητες. Οι δυο κόσμοι όμως παρέμειναν ασυμβίβαστοι τόσο στην αυτοκρατορία του Αλέξανδρου, όσο και στην ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο. Πάντως η ελληνική γλώσσα διαδίδεται σταδιακά και επιδρά σε πράγματα όπως τα ονόματα ορισμένων μαθητών του Χριστού (Ανδρέας, Φίλιππος).

Οι Ελληνιστές: φορείς της ελληνικής παιδείας στους κόλπους του ιουδαϊσμού. Πιθανόν προέρχονται από Ιουδαίους της διασποράς που επαναπατρίζονται στα Ιεροσόλυμα φέρνοντας μαζί τους την ελληνική παιδεία. Κάποιοι δέχονται το χριστιανισμό, αλλά βασικά, οι ελληνιστές εκδιώχθηκαν από τα Ιεροσόλυμα και εγκαταστάθηκαν στην Αντιόχεια.

Με την εγκατάστασή τους εκεί, ο χριστιανισμός μεταφυτεύεται στον ελληνικό κόσμο και παύει να αποτελεί παραφυάδα της ιουδαϊκής θρησκείας. Μέσα σε λίγες δεκαετίες, ο χριστιανισμός διέσπασε την εσωστρέφεια των ιουδαϊκών κοινοτήτων και τροφοδοτείται από το ελληνικό στοιχείο στο οποίο διαδίδεται ταχύτατα.

Αποστολική Σύνοδος του 48/49 μ.Χ.: δίνεται η δυνατότητα στους Έλληνες ναγίνουν χριστιανοί καθώς δεν είναι απαραίτητος παράγοντας πια η περιτομή και η υπακοή στο μωσαϊκό νόμο. Μετά την καταστροφή της Ιερουσαλήμ από τους Ρωμαίους ο ιουδαϊσμός αποκόπηκε από τον ομφάλιο λώρο του και η αναλογία των Ελλήνων χριστιανών αυξάνεται θεαματικά.

Η ελληνική γλώσσα είναι σημαντικό όργανο διάδοσης του χριστιανισμού, καθώς εκφράζει τις θεμελιώδεις έννοιες της πίστεως ενώ λειτουργεί και ως μέσο ανάπτυξης της χριστιανικής γραμματείας.

Ο ρόλος του αποστόλου Παύλου και του Ευαγγελιστή Ιωάννη στη διάδοση του χριστιανισμού στον ελληνικό κόσμο.

Απόστολος Παύλος: γεννήθηκε στην ιουδαϊκή Ταρσό της Κιλικίας κι έλαβε ελληνική μόρφωση. Με τις περιοδείες του διέδωσε το χριστιανισμό σε όλη τηΜεσόγειο. Συνέβαλε αποφασιστικά στην απελευθέρωση του χριστιανισμού από την ιουδαϊκή τυπολατρεία και το μωσαϊκό νόμο. Μπόρεσε και γεφύρωσε το χάσμα μεταξύ τους.

Ο Παύλος ήρθε πρώτη φορά στην Ελλάδα το 49-52. Στο δρόμο για τη Μακεδονία ίδρυσε πολλές εκκλησίες. Σημαντικοί σταθμοί του ήταν η Κόρινθος και η Αθήνα, στην οποία συνδιαλέγεται με επικούρειους και στωικούς. Διαπιστώνοντας την ύπαρξη ενός βωμού για τον ‘άγνωστο θεό’ μιλά για το Θεό του που δεν κατοικεί σε ‘χειροποίητους’ ναούς. Ιδρύει

Page 68: Elp 11 Perilipsi

χριστιανικές κοινότητες για τις οποίες τρέφει ιδιαίτερα αισθήματα όπως φαίνεται από τις επιστολές του.

Ευαγγελιστής Ιωάννης: συνέγραψε το Ευαγγέλιο, στοιχεία του οποίου έχουν συγκριθεί με κείμενα πλατωνισμού και στωικισμού. Το έργο του είναι επηρεασμένο από την ελληνική παιδεία. Ιδιαίτερα ο πρόλογος, θεωρείται απόορισμένους ως αντιγραφή παλαιότερου κειμένου. Η αναφορά του στο Λόγο του Θεού φανερώνει επιρροές από Ηράκλειτο. Άλλωστε ο Ιωάννης έγραψε το Ευαγγέλιο στην πατρίδα του Ηράκλειτου, Έφεσο.

Ο Ιωάννης αναφέρεται με έμφαση στους Έλληνες, ίσως γιατί κατάλαβε το ρόλο του ελληνισμού στη διάδοση του χριστιανισμού. Άλλωστε, του δάνεισε (ο ελληνισμός στο χριστιανισμό) την ελληνική γλώσσα που εξέφρασε τα δόγματα και χρησιμοποιήθηκε στη διαλεκτική της νέας θρησκείας και τη διανόησή της.

Οι συνθήκες που ευνόησαν την εξάπλωση του χριστιανισμού

Η θρησκευτική ανοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ευνοήθηκε από την πολιτική αστάθεια, τον κίνδυνο των βαρβάρων, τους πολέμους, την οικονομική κρίση και την αδυναμία της κεντρικής εξουσίας να ανταπεξέλθει σε όλα αυτά. Υπήρχε τρόμος και ανασφάλεια την οποία βιώνουν φτωχοί και πλούσιοι. Ο άνθρωπος απομακρύνεται από την έννοια του πολίτη όπου ένιωθε σημαντικός δια της συμμετοχής του στα κοινά. Τώρα πια αναδιπλώνεται στον εαυτό του, διαπιστώνει τις πανανθρώπινες ανησυχίες, αναρωτιέται για το νόημα της ύπαρξης κι όλα αυτά τα μεταφυσικά. Αναζητάλοιπόν έναν υπερβατικό θεό, με τον οποίον θα έχει μια εσωτερική και προσωπική σχέση. Έτσι στρέφεται σε εξωτικές, μυστηριακές θρησκείες που υπόσχονται διέξοδο από όλα αυτά.

Αυτή η ρευστή ατμόσφαιρα είναι ιδανική για να εξαπλωθεί ο χριστιανισμός, ειδικά μετά τον 3ο αι. Προσφέρει παρηγοριά, καταργεί τα φυλετικά και κοινωνικά όρια, και υπόσχεται μετά θάνατον ζωή. Αρχικά προστρέχουν σε αυτόν τα κατώτερα στρώματα, σταδιακά όμως προσχωρούν και τα ανώτερα.Από τα τέλη του 3ου αι. που οι βαρβαρικές επιθέσεις δημιουργούν τρόμο και οικονομικά προβλήματα, οι επίσκοποι αρχίζουν να αναλαμβάνουν όλο και περισσότερο ανακουφιστική δράση και χρίζονται πνευματικοί ηγέτες.

Η στάση του ρωμαϊκού κράτους απέναντι στο χριστιανισμό και οι Διωγμοί.

Στην αρχή ο χριστιανισμός αντιμετωπίζεται ως μια ακόμη ανατολική, μυστικιστική λατρεία. Οι άλλες όμως δεν ήρθαν ποτέ σε ρήξη με την παραδοσιακή πίστη, ούτε απαιτούσαν την αποκλειστικότητα που απαιτεί ο

Page 69: Elp 11 Perilipsi

χριστιανισμός. Η αποκλειστικότητα αυτή καθορίζει τον τρόπο ζωής του πιστού που απορρίπτει ο,τιδήποτε διαφορετικό. Αυτό συνεπάγεται αυτόματα την άρνηση συμμετοχής στις επίσημες θρησκευτικές τελετές και στην αυτοκρατορική λατρεία. Οι χριστιανοί θεωρούνται άθεοι και επικίνδυνοι για την ασφάλεια του κράτους, αφού προκαλούν τη μήνι των θεών και υπονομεύουν τον αυτοκρατορικό θεσμό.

Από την εποχή του Νέρωνα, η μη συμμόρφωση στις παραδοσιακές θρησκευτικές υποχρεώσεις τιμωρείται με θάνατο. Ο Τραϊανός αργότερα αποφασίζει να μη διώκονται οι χριστιανοί παρά μόνο σε ορισμένες περιπτώσεις. Έτσι, η Εκκλησία παίρνει μια ανάσα, αναπτύσσεται και οργανώνεται τόσο πολύ, που το κράτος αναγκάζεται να πάρει μέτρα.

Τον 3ο αι. ο χριστιανισμός προσελκύει όλο και περισσότερους πιστούς από όλα τα κοινωνικά στρώματα. Φαίνεται πια ως ξεκάθαρη απειλή. Οι χριστιανοί διώκονται σκληρά. Ο Δέκιος πραγματοποιεί τον πρώτο μαζικό διωγμό, όπου χριστιανοί θυσιάζονται μαζικά. Ακολουθούν ο Βαλεριανός και οΑυρηλιανός, ενώ επί Διοκλητιανού γίνεται ο πιο αιματηρός διωγμός.

Μικρή ανάπαυλα σημειώνεται στο τέλος του 3ου αι. όταν ο Κωνσταντίνος και ο Λικίνος υπογράφουν το διάταγμα του Μεδιολάνου, το οποίο αναγνωρίζει τη θρησκευτική ελευθερία. Η Εκκλησία αναπνέει και εδραιώνεται.

Η διαλεκτική χριστιανισμού και ελληνικής διανόησης

Το 2ο αι. η ελληνική διανόηση αγνοεί ως επί το πλείστον τους χριστιανούς ή είναι επιφυλακτική στην εσωτερική τους λατρεία. Οι χριστιανοί αναγκάζονται να αναπτύξουν μια απολογητική φιλολογία για να υπερασπιστούν την πίστη τους. Με αυτούς τους απολογητές και τους πρώτους πεπαιδευμένους χριστιανούς συγγραφείς, τους Αποστολικούς Πατέρες αρχίζει η διαλεκτική ελληνικής και χριστιανικής σκέψης. Ο χριστιανισμός δέχεται τα ελληνικά φιλοσοφικά συστήματα ως ελλιπή αλλά μόνο προς το τέλος του 2ου αι. καταδέχονται οι εθνικοί λόγιοι να συγγράψουν κείμενα που αντιτίθενται στο χριστιανισμό. (Κέλος, Γαληνός).

Η αντίδραση παίρνει διαστάσεις με τον Πλωτίνο και τον Πορφύριο σους οποίος αντιτίθενται ο Ωριγένης και ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς. Επίκεντρο του διαλόγου είναι η Αλεξάνδρεια.

Η πορεία διάδοσης του χριστιανισμού στον ελλαδικό χώρο.

Α) οι τρεις πρώτοι αιώνες μ.Χ.: Οίκοι λατρείας και κοιμητήρια.

Page 70: Elp 11 Perilipsi

Ο πρώιμος χριστιανισμός ρίζωσε ταχύτερα σε αστικά κέντρα. Η ύπαιθρος τον δέχτηκε πολύ αργότερα. Οι πηγές μας για αυτήν την περίοδο είναι σπάνιες, οι πληροφορίες μας έρχονται από τις επιστολές των Αποστόλων καιτου Παύλου. Τα συναξάρια αγίων δεν είναι ιδιαίτερα αξιόπιστα. Τα αρχαιολογικά ευρήματα που είναι αξιόπιστα, δεν είναι πολλά.

Εκκλησία: σύναξη της χριστιανικής κοινότητας σε τακτά χρονικά διαστήματα με σκοπό την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας. Σταδιακά, ο όρος προσδιορίζει το χώρο συνάθροισης και το σώμα των πιστών (κλήρος και λαός). Ο κλήρος σταδιακά αποκτά δομή με κορυφαίο τον επίσκοπο.

Οι πρώτες χριστιανικές συνάξεις γίνονταν σε σπίτια. Στα τέλη του 2ου αι. μετην αύξηση των πιστών αναζητούνται χώροι αποκλειστικά για λατρευτική χρήση. Τέτοιοι πρώιμοι οίκοι – εκκλησίες έχουν βρεθεί στο Δίον. Ναοί με τη σημερινή έννοια εμφανίζονται στα τέλη του 3ου αι. με το διάταγμα των Μεδιολάνων. Επικρατεί ο τύπος της βασιλικής.

Κύριος άξονας της ζωής των πιστών είναι η λατρεία. Η παρούσα ζωή είναι ο προθάλαμος της μετά θάνατον. Ο θάνατος είναι απλά ένας ύπνος της ψυχής μέχρι τη Δευτέρα Παρουσία, για αυτό και οι πιστοί θάβονται και δεν καίγονται ενώ τα νεκροταφεία ονομάζονται κοιμητήρια. Οι πιστοί πάνε συχνά σε αυτά, για να τιμήσουν τους μάρτυρες, να τελέσουν τα νεκρικά τουςέθιμα. Οι τύποι τάφων ήταν οι συνηθισμένοι: επίγειοι, υπέργειοι, μνημειώδη κτίρια ή υπόγειοι. Αναγνωρίζονται ως χριστιανικοί από επιγραφές ή σύμβολα(σταυρός, ιχθύς) που χαράσσονταν πάνω σε λίθινη στήλη ή κτερίσματα.

Κιβωτιόσχημος: ο συνηθέστερος τύπος τάφου, λάκος που σκεπάζεται με πλάκες ή θόλο.

Κατακόμβες: υπόγεια κοιμητήρια με σύστημα γαλαριών που οδηγούσαν σε εισόδους διαμερισμάτων. Οι τάφοι λαξεύονταν στους τοίχους, σε αλλεπάλληλες σειρές κι εκτός από την επιγραφή, φέρουν συχνά συμβολικές παραστάσεις (άγκυρα, ιχθύς). Οι περισσότερες κατακόμβες έχουν βρεθεί στηΡώμη καθώς τη βοηθούσε το πορώδες υπέδαφος κι ο μεγάλος πληθυσμός. Μικρότερες έχει και η Μήλος.

Έχει επικρατήσει ευρέως η πλάνη πως οι κατακόμβες ήταν μυστικοί τόποι λατρείας ή καταφύγια χριστιανών σε περιόδους διώξεων. Δεν ισχύει. Είναι απλά ιδιωτικοί τόποι ταφής και τέλεσης ταφικών εθίμων που χρησιμοποιούνταν γενικά. Αργότερα πέρασαν στην κατοχή της Εκκλησίας. Οιλαξευτοί τάφοι θύμιζαν τον τάφο του Χριστού. Ως καταφύγιο χρησιμοποιήθηκαν και από εθνικούς, και δεν ήταν άγνωστοι στην εξουσία. Ταομαδικά κοιμητήρια ανήκαν σε ενώσεις με κοινό ταμείο, προκειμένου να αποκτήσουν τάφο τα μέλη τους και να είναι σίγουροι πως θα τελείται το ταφικό τελετουργικό. Οι χριστιανοί αντέγραψαν αυτές τις ενώσεις οι οποίες μάλιστα προστατεύονταν από τους νόμους.

Page 71: Elp 11 Perilipsi

Λαξευτοί – θολωτοί τάφοι: έχουν βρεθεί στην Ελλάδα αλλά είναι τόσο κατεστραμμένες που δε μπορούν να μας πουν πολλά.

Τα περισσότερα ταφικά έθιμα δεν παρουσιάζουν καινοτομίες. Υιοθετούνται αρκετές ειδωλολατρικές πρακτικές φροντίδας των νεκρών όπως τα νεκρόδειπνα.

Η Εκκλησία ενσωματώνει ότι μπορεί από τους εθνικούς καθώς συμβιώνει μαζί τους. Πέρα από τον τύπο κτιρίου που χρησιμοποιείται ως τόπος λατρείας, οι συμβολικές παραστάσεις αντλούν τα θέματά τους από την εθνική. Ο Ορφέας που σαγηνεύει με τη μουσική του έγινε Χριστός. Άλλωστε και τα μέλη της Εκκλησίας, πρώην εθνικοί ήταν, δε μπορούσαν να σβήσουν όλο τους το παρελθόν. Απλά ο χριστιανισμός δίνει νέο περιεχόμενο σε όλα αυτά.

Η ισχυρή ελληνική παράδοση δεν ήταν κάτι που ξεχνιόταν εύκολα. Οι ενδείξεις διείσδυσης του χριστιανισμού εμφανίζονται στα τέλη του 3ου αι.

Ο χριστιανισμός κατά τον 4ο αι.

Το διάταγμα των Μεδιολάνων, το ενδιαφέρον του Κωνσταντίνου άφησαν το χριστιανισμό να αναπτυχθεί. Στις μέρες του Κωνσταντίνου εθνικοί και χριστιανοί συνυπήρχαν. Η προσωπική του μεταστροφή και ο σταδιακός εκχριστιανισμός της αυτοκρατορίας δε θα γίνονταν ομαλά εάν δεν είχε εξαπλωθεί τόσο η νέα θρησκεία. Κάθε περιοχή εκχριστιανίστηκε με τους δικούς της ρυθμούς:

Ελλαδικός χώρος : η παλαιά θρησκεία θα αργήσει πολύ να υποχωρήσει. Οι παλαιοί θεοί εξακολουθούν να τιμώνται από όλους και η εθνική διανόηση αναπτύσσεται εκ νέου στην Αθήνα. Από τον 4ο αι. αυξάνεται η διάδοση του χριστιανισμού. Πληθαίνουν οι επιγραφές, η χριστιανική τέχνη παρουσιάζει λαμπρά δείγματα παίρνοντας μορφές και μέσα της ελληνορωμαϊκής τέχνης, χτίζονται βασιλικές και παλαιά κτίρια μετατρέπονται σε ναούς, πολλές φορές πάνω σε ερείπια αρχαίων.

Ο βανδαλισμός προς το παλιό δεν ήταν συχνός στον ελληνικό χώρο. Η έρευνα τείνει στο ότι οι καταστροφές αυτές έγιναν από βαρβάρους και φυσικές καταστροφές. Οι περιπτώσεις εσκεμμένου βανδαλισμού είναι ελάχιστες.

Παρά τις προσπάθειες του Ιουλιανού που προσπάθησε να επαναφέρει την παλαιά θρησκεία, ο χριστιανισμός είναι η νέα πραγματικότητα.

(όταν ο Ιουλιανός έστειλε το φίλο του Ορειβάσιο στο μαντείο των Δελφών για χρησμό, το μαντείο απάντησε:

Page 72: Elp 11 Perilipsi

Πέστε στο βασιλιά, γκρεμίστηκαν οι πλουμιστές αυλές

Εχάθη, δεν έχει πια ο Φοίβος καλύβι, ουδέ προφητική έχει δάφνη

Μήτε πηγή που να λαλεί και το μιλητικό νερό βουβάθηκε….. )

Ακόμα κι έτσι όμως, ο χριστιανισμός δεν απορρίπτει ως βλαβερό κάθε τι ελληνικό. Οι μεγάλοι θεολόγοι όπως ο Μ. Βασίλειος, ο Γρηγόριος Νύσσης, ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός, έχουν σημαντική ελληνική παιδεία. Το τέλος έρχεταιμε την απαγόρευση της παλαιάς λατρείας από το Θεοδόσιο Α το 392. Εμφανίστηκαν μεν αιρέσεις, που αποκρυστάλλωσαν δε την πίστη.

ΤΟΜΟΣ Β’

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 – ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΘΕΣΜΟΙ

Η Ίδρυση της Κωνσταντινούπολης : προοίμιο στο ρωμαϊκό, το ελληνικό και το χριστιανικό υπόβαθρο της Β. Αυτοκρατορίας

Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης κάλυψε την ανάγκη ενός νέου διοικητικού κέντρου σύμφωνα με το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα του Κωνσταντίνου. Η Ρώμη είχε πάψει προ πολλού να είναι το επίκεντρο. Οι αυτοκράτορες κυβερνούσαν από άλλα μέρη και πήγαιναν στη Ρώμη μόνο για εθιμοτυπικούς λόγους.

Όταν ο Κωνσταντίνος νίκησε το Λικίνιο, έψαξε την κατάλληλη τοποθεσία γιατη νέα του πρωτεύουσα. Το Βυζάντιο κέρδισε άνετα το συναγωνισμό. Βρισκόταν στο σταυροδρόμι (στοοοοο σταυροδρόμιιιιιιι, εκεί που μου’πες σ’αγαώώώώ, εκεί άάάάλαξες γνώώώμηηηηηη) Ευρώπης και Ασίας, ήταν πέρασμα χερσαίων και θαλάσσιων δρόμων, σε απόσταση βολής και ασφαλείας από τα σύνορα. Η έκταση της παλαιάς πόλης αυξήθηκε και δόθηκαν κίνητρα προκειμένου να αυξηθεί και ο πληθυσμός της. Ο λαός της Πόλης, όπως και της Ρώμης, θα απολάμβανε δωρεάν άρτο και θεάματα, ενώ οι αριστοκράτες θα αποκτούσαν λαμπρά παλάτια.

Ο Κωνσταντίνος διεύρυνε τον Ιππόδρομο και τον έκανε δημόσιο κέντρο ψυχαγωγίας. Δίπλα έκτισε το παλάτι της Δάφνης, με απευθείας πρόσβαση στην αυτοκρατορική εξέδρα του Ιπποδρόμου. Μπροστά από το παλάτι έγινε το Αυγουσταίον, πλατεία προς τιμήν της μαμάς Ελένης, με το άγαλμά της στο κέντρο. Εκεί κοντά κατασκευάστηκε και η Σύγκλητος.

Η Κωνσταντινούπολη μετατράπηκε σε Νέα Ρώμη, όνομα που πήρε μαζί με το δικό της. Ήταν όμως καλύτερη, καθώς διαμορφώθηκε με τελείως νέες αντιλήψεις.

Παρά το γεγονός πως ο χριστιανισμός δεν ήταν ακόμη επίσημη θρησκεία, η

Page 73: Elp 11 Perilipsi

πρωτεύουσα είχε χριστιανικό χαρακτήρα. Χτίστηκαν αρκετοί ναοί, χωρίς ωστόσο να καταστραφούν οι παλαιότεροι ειδωλολατρικοί. Ο καθεδρικός της Αγίας Ειρήνης και η κατοικία του επισκόπου υψώθηκαν κοντά στο παλάτι. Εκκλησία και αυτοκρατορική εξουσία είναι οι βασικοί παράγοντες και ισότιμοι, όσον αφορά τη διασφάλιση του χριστιανικού πνεύματος και τη διευθέτηση των ανθρώπινων υποθέσεων.

Η ελληνιστική παράδοση υπήρξε επίσης σημαντική. Η νέα πρωτεύουσα είχε πλατιές λεωφόρους με κιονοστοιχίες, δευτερεύοντες δρόμους κυκλοφορίας και άνετα καταστήματα. Η κεντρική λεωφόρος, η Μέση, οδηγούσε κατευθείαν στο Forum του Κωνσταντίνου. Εκεί ο αυτοκράτορας προβάλλει τις ξεπερασμένες αντιλήψεις του για τη λατρεία του. υπήρχε ορειχάλκινο άγαλμά του με ακτινωτό διάδημα που παρέπεμπε στο θεό Ήλιο. Ο Διοκλητιανός έλεγε πως κατάγεται από το Δία. Ο Μαξιμιανός από τον Ηρακλή κι ο Κωνσταντίνος θεωρούσε πως πρόγονοί του ήταν ο Απόλλωνας και ο Ήλιος.

Το γεγονός πως όλα τα σημαντικά έργα τέχνης μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, μαρτυρά τη νέα τάξη πραγμάτων. Η ίδρυσή της εξάλλου,έκρυβε πολλές σκοπιμότητες: ανταποκρινόταν στις πολιτικές και θρησκευτικές προσδοκίες της ελληνόφωνης Ανατολής, σηματοδοτούσε μια ειρηνική πολιτική εξουσία υπό τον αυτοκράτορα και υπό το χριστιανισμό. Έτσι, η Νέα Ρώμη, η Βασιλεύουσα, η Πόλις του Κωνσταντίνου, βρίσκεται στο μεταίχμιο του παλαιού με το νέο τρόπο ζωής. Εγκαινιάζει ένα πολιτικό και θρησκευτικό οικουμενικό κράτος.

8 Νοεμβρίου 324 – η θεμελίωση της Πόλης

11 Μαΐου 330 – επίσημα εγκαίνια

29 Μαΐου 1453 – η Άλωση

Διαμόρφωση των βυζ. Θεσμών: η ρωμαϊκή κληρονομιά, η ελληνική παράδοση,ο χριστιανισμός

Ο κρατικός οργανισμός της Πόλης βασίστηκε στο ρωμαϊκό. Ωστόσο, η συγκέντρωση της εξουσίας στον αυτοκράτορα και η εδραίωση της μονοκρατορίας του Κωνσταντίνου άνοιξαν νέους δρόμους. Ο αυτοκράτορας πλέον μπορεί να φέρει νεωτερισμούς που ανατρέπουν τις παραδόσεις.

Η μεταφορά του κέντρου στην Ανατολή έφερε στο προσκήνιο την ελληνική παιδεία με την ευρύτερη έννοια της και το χριστιανισμό. Η ελληνική γλώσσα συνέδεε εκατομμύρια ανθρώπων με διαφορετικά φυλετικά, θρησκευτικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά. Η χριστιανική θρησκεία με το συμβολισμό, την εσχατολογία και τα κηρύγματα για αλληλεγγύη και αγάπη ήταν ιδιαίτερα

Page 74: Elp 11 Perilipsi

γοητευτική. Η εξάπλωσή του υποσχόταν περισσότερη κοινωνική συνοχή.

Συγκρότηση ενιαίας ανθρώπινης κοινότητας

Το διάταγμα του Καρακάλλα έδωσε την ιδιότητα του ρωμαίου πολίτη σε όλους σχεδόν τους υπηκόους, προωθώντας την πολιτική συνοχή μέσω διοικητικών διαδικασιών. Η βυζαντινή προσπάθεια ήταν πιο πνευματική, στηρίχθηκε στο χριστιανισμό και την ελληνική γλώσσα. Το ομόδοξον και το ομόγλωσσον αντίστοιχα. Έτσι παγιώθηκε με τη σειρά του το ομότροπον, η ουσιαστική και συνειδητή συγκρότηση μιας ενιαίας ανθρώπινης κοινότητας. Το Βυζάντιο έγινε ένα κράτος πολυεθνικό με ενιαίους πολιτικούς και πολιτειακούς θεσμούς. Προσέφερε επίσης οργάνωση και συγκροτημένο τρόπο ζωής σε χώρες που υπήρξαν κοινωνοί του πολιτισμού του και τις επηρέασε σημαντικά.

Θέσπιση συγκεντρωτικού και μοναρχικού πολιτεύματος

Η πίστη στη θεοπρόβλητη και θεοστήρικτη εξουσία ήταν το βασικό χαρακτηριστικό του βυζαντινού πολιτεύματος. Ο Βυζ. Αυτοκράτορας ήταν το κέντρο της πολιτικής εξουσίας και μεταβλήθηκε σε τοποτηρητή του θεού.Έπρεπε βέβαια να λειτουργεί κατά μίμησή του, να είναι δηλαδή φιλάνθρωπος, και οι αντιδράσεις του να είναι οι καλύτερες δυνατές, κατ’ οικονομίαν.

Με αυτόν τον τρόπο, η χριστιανική σκέψη λειτουργούσε ως φραγμός στο συγκεντρωτισμό και την απολυταρχία του αυτοκράτορα και συνειδητά ή ασυνείδητα, αφομοίωσε αρχαία ελληνικά διδάγματα με επίκεντρο την προστασία του ελεύθερου πολίτη.

Η παντοδυναμία του βυζ. Αυτοκράτορα δεν είχε μόνο ηθικούς ή δεοντολογικούς φραγμούς. Υπήρχαν αντίπαλες πολιτικές δυνάμεις και έντονη εκδήλωση της ατομικής πρωτοβουλίας.

Πίστη στα ρωμαϊκά πάτρια

Η διατήρηση της ρωμαϊκής κληρονομιάς ήταν ουσιώδης για τους βυζαντινούς. Για αυτό άλλωστε οι ιδιοκτησιακές αξιώσεις του δημοσίου ήταν απαράγραπτες και μπορούσε να τις διεκδικεί από Αυγούστου καίσαρος. Όλα διέπονται από αυτό.

Το ρωμαϊκό ιδεώδες για αποκατάσταση του ρωμαϊκού κράτους στα παλιά του σύνορα επηρέασε πολύ την Πόλη. Για αυτό το λόγο υπήρχε συνεχής

Page 75: Elp 11 Perilipsi

μέριμνα για κατοχύρωση της οικουμενικής δύναμης της αυτοκρατορίας, του αιώνιου και αήττητου, της δυναστείας των ρωμαίων. Άλλωστε και ο αυτοκράτορας, ατοκράτωρ Ρωμαίων λεγόταν. Με την επιρροή του χριστιανισμού όμως, ο αυτοκράτορας αναβαθμίστηκε και σε τοποτηρητή τουθεού επί της γης και σε αιώνιο προστάτη της ρωμαϊκής κυριαρχίας μέχρι τη συντέλεια του κόσμου. (ανατριχιαστικό…)

Πίστη στο κράτος

Κάθε διεκδίκηση εις βάρος της αυτοκρατορίας είναι κατάπτυστη και καταδικάζεται στο πυρ το εξώτερον, καθώς προσβάλλει την Ουράνια Βασιλεία επί της γης και υπονόμευε τη σωτηρία των πολιτών. Έτσι αναπτύχθηκε η πεποίθηση πως κάθε πόλεμος ήταν αμυντικός και καθιερώθηκε ο όρος του δίκαιου πολέμου. Η βυζ. Κυριαρχία έγινε φύλακας του ιερού, τιμωρός της αυθαιρεσίας, προστάτης της τάξης και της ευμάρειας.

Η Πολιτειακή θέση του αυτοκράτορα

Το αυτοκρατορικό αξίωμα

Ο επίσημος τίτλος του βυζ. Ηγεμόνα ήταν Ιμπεράτωρ ή Αύγουστος, γραμμένος στα λατινικά. Ο τίτλος του Αύγουστου διατηρήθηκε μέχρι τέλος ενώ το Ιμπεράτωρ έγινε Αυτοκράτων και δήλωνε την απόλυτη εξουσία.

Ο όρος Βασιλεύς είναι ελληνιστικός και εμφανίζεται πρώτη φορά στα χρόνια του Ηράκλειου. Ο τίτλος γενικεύεται και το Αύγουστος επιβιώνει μόνο του ή μαζί με το Βασιλεύς.

Η αναγόρευση του αυτοκράτορα ήταν καθορισμένη σε δυο διαδικασίες: την αναγόρευση και τη στέψη. Εκλέκτορες ήταν ο στρατός, η Σύγκλητος και ο λαός.

Όταν ο αυτοκράτορας τα έκανε μούσκεμα οι εκλέκτορες είχαν το δικαίωμα να τον ανατρέψουν και να εκλέξουν άλλον αυτοκράτορα. Κάτι τέτοιο γινότανσυνήθως από το στρατό και επικυρωνόταν μόνο αν συμφωνούσαν η Σύγκλητος και ο λαός. Ανατροπές γινόντουσαν και για πολιτικούς λόγους, βεβαίως – βεβαίως. Άλλες φορές, τον τελικό λόγο είχε ο λαός.

Αναγόρευση: πολιτική πράξη, απαραίτητη για την απόκτηση αυτοκρατορικήςιδιότητας. Λάμβανε χώρα οπουδήποτε, στο Παλάτι, στον Ιππόδρομο και σε περιπτώσεις επανάστασης, σε στρατόπεδα και επαρχίες. Γινόταν η απλή εκφώνηση της φράσης: «Του δείνα βασιλέως και αυτοκράτορος πολλά τα

Page 76: Elp 11 Perilipsi

έτη».

Στέψη: θρησκευτική πράξη που γινόταν συνήθως στην Αγία Σοφία από τον πατριάρχη. Κατά την τελετή ο πατριάρχης έβαζε το στέμμα στο κεφάλι του αυτοκράτορα ενώ ο λαός αναφωνούσε ‘άγιος’. Η στέψη καθιστούσε τον αυτοκράτορα ημίθεο. Το γόητρο που περιέβαλλε την προσωπικότητά του ενισχυόταν από ένα σκασμό τελετές.

(υπήρξαν διαφοροποιήσεις κατά καιρούς, αλλά ασήμαντες). Το θέμα είναι πως για να νομιμοποιηθεί η αυτοκρατορική ιδιότητα ήταν απαραίτητη η αναγόρευση, όχι η στέψη.

Τα σύμβολα της βασιλείας ήταν η χλαμύδα και το στέμμα. Στα πρώιμα χρόνια ο αυτοκράτορας δεχόταν ως δώρο από το στρατό ένα χρυσό μανιάκιον, περιδέραιο των υψηλόβαθμων στρατιωτικών. Από το 10ο αι. και μετά προστίθενται τα κόκκινα πέδιλα.

Η δυναστική διαδοχή έχει αρκετές ιδιομορφίες.

- Η κληρονομική διαδοχή δεν καθιερώθηκε ποτέ νομοθετικά. Στην πράξη είχαμε τον πρωτότοκο γιο ως διάδοχο κι αν δεν υπήρχε τέτοιος, είχαμε εγγονό, ανιψιό ή σύζυγο θυγατέρας. Ο διάδοχος αναγορευόταν αρχικά ως συναυτοκράτορας. Ο ρόλος των εκλεκτόρων συρρικνώθηκε. Η επιβολή της δυναστικής σταθερότητας με τον ορισμό διαδόχου απέκτησε θεσμική οντότητα. Οι περισσότεροι, έγιναν αυτοκράτορες αφού είχαν ήδη στεφθεί πριν πεθάνει ο προκάτοχός τους. Ακόμη και οι σφετεριστές, σέβονταν τα δικαιώματα των κληρονομικών ανήλικων διαδόχων.

Όταν ο αυτοκράτορας ήταν ανήλικος, την εξουσία ασκούσε ο αντιβασιλέας μέχρι να γίνει ο νόμιμος 16 ετών. Με την πάροδο του χρόνου η αντιβασιλεία απέκτησε συγκεκριμένη πολιτειακή μορφή, μέσω πάγιων κανόνων και ευθυνών. Την επιτροπεία του ανήλικου αναλάμβανε η Σύγκλητος και αργότερα διάφορες εξέχουσες προσωπικότητες, μαζί με τη μητέρα του.

Από το 10ο αι. επικράτησε η συνήθεια να γίνεται αυτοκράτορας - αντιβασιλέας ένας στρατηγός ή ναύαρχος. Είχε απόλυτη εξουσία και προβάδισμα στην ιεραρχία, πάντοτε όμως διαφύλαττε τα δικαιώματα του ανήλικου αυτοκράτορα. Μεγαλύτερη εγκυρότητα αποκτιόταν αν ο αντιβασιλέας παντρευόταν μέλος της αυτοκρατορικής οικογένειας. Ο λαός δεν είχε πρόβλημα με όλα αυτά, φτάνει να μη γινόταν προσπάθεια ανατροπής του νόμιμου ηγεμόνα.

Παρά την τυπολατρεία, ο καθένας μπορούσε να γίνει αυτοκράτορας. Ο Βασίλειος Α’ ήταν χωρικός, ο Μιχαήλ Δ’ τραπεζίτης. Εξαιρούνταν οι ευνούχοιπου δε μπορούσαν να δώσουν διάδοχο και οι ανάπηροι. Εξαίρεση αποτελούν οΙουστινιανός Β’ που είχε υποστεί ρινότμηση (του έκοψαν τη μύτη) και ο

Page 77: Elp 11 Perilipsi

Ισαάκιος Β’ Άγγελος που τον τύφλωσαν.

Επίσης, δεν υπήρχε επίσημος περιορισμός για τις γυναίκες αλλά οι περιπτώσεις ήταν σπάνιες και συνήθως αφορούσαν χηρεία. Η στέψη των γυναικών είχε δυο θεωρητικούς φράκτες: δε μπορούσαν να γίνουν ιερείς ούτε να ηγηθούν του στρατού. Εξαίρεση ήταν η Ειρήνη η Αθηναία που πήρε το θρόνο από το γιό της Κωνσταντίνο, η Ζωή και η Θεοδώρα.

Η θέση της αυτοκράτειρας ως συζύγου ήταν παράξενη. Η στέψη της γινόταν χωριστά και αν δε συνέπεπτε χρονικά με του συζύγου, στο παλάτι. Τον τίτλο μπορούσαν να πάρουν μητέρες, αδελφές, κόρες. Η θέση της στη διοίκηση δενείναι γνωστή. Η Θεοδώρα ήταν παρούσα στα συμβούλια του Ιουστινιανού Α’, αλλά ζητούσε συγγνώμη όταν έπαιρνε το λόγο.

Η άσκηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

Το πολίτευμα του Βυζ. Ήταν η απόλυτη μοναρχία. Τέλος.

Ο ρόλος του αυτοκράτορα ήταν πολυδιάστατος. Διόριζε και απέλυε κρατικούς υπαλλήλους, απένειμε τίτλους και αξιώματα. Έλεγχε απόλυτα τις οικονομικές υποθέσεις, θέσπιζε νόμους και απένειμε δικαιοσύνη. Επηρέαζε ταεκκλησιαστικά πράγματα. Συγκαλούσε Οικουμενικές συνόδους, γινόταν διαιτητής στις διαφορές, τα έκανε όλα τέλος πάντων.

Αν και δεν υπήρχε κοινοβουλευτικός έλεγχος ή συνταγματικοί φραγμοί, το ιδεώδες της φιλανθρωπίας, της δικαιοσύνης και των χριστιανικών διδαχών έβαζε κάποιο φρένο στην παντοδυναμία του. Πρόκειται για μια ισορροπία δυνάμεων. Οι αναφωνήσεις ή οι επευφημίες του λαού περιστρέφονταν γύρω από αυτό.

Υπήρχαν επίσης παράγοντες όπως η Σύγκλητος, ο στρατός και οι δήμοι, ενώ σταδιακά εμφανίστηκε και η Εκκλησία. Όλοι αυτοί περιόριζαν κάπως τον αυτοκράτορα.

Η Σύγκλητος

Το ανώτατο συμβούλιο του ρωμαϊκού κράτους με τεράστιο κύρος κατά τη ρωμαϊκή δημοκρατία. Όταν η Ρώμη απέκτησε αυτοκράτορα, ο ρόλος της περιορίστηκε σε συμβουλευτικό. Τα πρώτα χρόνια της Κωνσταντινούπολης ήταν αποδυναμωμένη, αλλά έγινε προσπάθεια να αναβαθμιστεί.

Τον 5ο αι. ήταν πια σημαντικός πολιτικός φορέας με αρμοδιότητες την εκλογή του αυτοκράτορα, δικαστικά καθήκοντα και συμμετοχή στη διπλωματία. Διατηρήθηκε μέχρι το τέλος, αλλά από τον 7ο αι. και μετά,

Page 78: Elp 11 Perilipsi

αποδυναμώθηκε πάλι. Η Σύγκλητος παρεμβαίνει στο διορισμό αντιβασιλέως όταν ο αυτοκράτορας είναι ανήλικος. Έλεγχε τα οικονομικά του αυτοκράτορα και αν χρειαζόταν, διόριζε στρατηγούς.

Την αποτελούσαν εξέχοντες πολίτες, έμπειροι κρατικοί λειτουργοί και αφοσιωμένοι αυλικοί. Από τον 11ο αι. πληθαίνουν οι αστοί. Η πορεία της επηρεαζόταν και από τις προσωπικές προτιμήσεις του αυτοκράτορα.

Ο στρατός

Σημαντικός παράγοντας, διαδραμάτισε ουσιαστικό ρόλο στον περιορισμό της αυτοκρατορικής απολυταρχίας. Υπήρξε πηγή ανταπαιτητών του θρόνου.

Ο λαός

Είχε θεωρητικά το δικαίωμα να ελέγχει τον αυτοκράτορα και τα πρώτα χρόνια το έκανε κιόλας. Ήταν οργανωμένος σε δήμους (ομάδες) που αρχικά είχαν αθλητικό χαρακτήρα κι οργάνωναν αγώνες στον Ιππόδρομο. Οι Βένετοικαι οι Πράσινοι ήταν οι μεγάλοι αντίπαλοι που απορρόφησαν τους μικρότερους δήμους. Συχνά αναλάμβαναν καθήκοντα κοινού ενδιαφέροντος όπως η ανοικοδόμηση των τειχών της πρωτεύουσας ή τη φρούρησή τους.

Η σύστασή τους είχε κοινωνικά και θρησκευτικά κριτήρια. Οι Βένετοι προέρχονταν από την αριστοκρατία των γαιοκτημόνων και ήταν ορθόδοξοι. Οι περισσότεροι ήταν μέλη των ανακτόρων. Οι Πράσινοι ήταν έμποροι, βιοτέχνες και οι οπαδοί τους ήταν εργάτες, τεχνίτες ή μικρέμποροι. Είχαν δεσμούς με την Ανατολή και ευνοούσαν το μονοφυσιτισμό.

Οι δήμοι εκδήλωναν τα αιτήματά τους στη Σύγκλητο και ζητωκραύγαζαν το νέο αυτοκράτορα. Συχνά αντιδρούσαν σε αντιλαϊκά μέτρα και γρήγορα απέκτησαν πολιτική ισχύ. Από τον 7ο αι. η ανάμειξή τους εξασθένησε και περιορίστηκαν να αντιπροσωπεύουν το λαό σε διάφορες επίσημες εκδηλώσεις. Γενικά όμως ο λαός της Κωνσταντινούπολης εκφραζόταν δημόσια για όσα του άρεσαν ή όχι.

Η εικόνα του ιδανικού άρχοντα

Ο αυτοκράτορας θεωρείται ο εκλεκτός του θεού και είναι εξ ορισμού πιστός.Όπως ο θεός κυβερνά το σύμπαν, έτσι και αυτός. Ο κακός αυτοκράτορας ήταν ένδειξη θείας τιμωρίας.

Ο αυτοκράτορας ήταν άγιος και στις εικόνες του έχει φωτοστέφανο. Το

Page 79: Elp 11 Perilipsi

παλάτι του είναι ιερό και διαθέτει προστατευτική ζώνη απομόνωσης. Οι δημόσιες εμφανίσεις του ακολουθούσαν τελετουργία ανάλογη της αρμονικήςλειτουργίας του σύμπαντος. Οι υπήκοοί του επικοινωνούσαν μαζί του με ρυθμικές επευφημίες. Όταν τους δεχόταν σε ακρόαση έπεφταν στο έδαφος μπροστά του. Ότι ήταν ο αυτοκράτορας για τους υπηκόους του ήταν ο θεός για τον αυτοκράτορα για αυτό υπάρχουν εικόνες του να πέφτει στο έδαφος μπροστά στο Χριστό.

Οι αρετές του απορρέουν από την προσπάθεια μίμησης του θεού. Δικαιοσύνη,φιλανθρωπία, γενναιοδωρία, αγνότητα, φιλαλήθεια και κυρίως, ευσέβεια. Η πολεμική ικανότητα παραμερίζει μπροστά στην ιδιότητα του ειρηνοποιού.

Ο τονισμός των στρατιωτικών αρετών εμφανίζεται με το Νικηφόρο Φωκά η αλλαγή όμως γίνεται πολύ αργότερα. Το ιδεώδες του αυτοκράτορα – πολεμιστή διατηρήθηκε και μετά. Τα αίτια αυτής της στρατικοποίησης ήταν η ανάγκη αντιμετώπισης των εξωτερικών προβλημάτων που είχε πάντα το Βυζάντιο, αλλά μετά τον 11ο αι. καλλιεργήθηκε πιο έντονα ως αποτέλεσμα της πολιτικής υπεροχής της στρατιωτικής αριστοκρατίας.

Το ίδιο συνέβη και με την αριστοκρατική καταγωγή. Τους πρώτους αιώνες μέχρι τον 11ο οι αυτοκράτορες δεν ανήκαν στην αριστοκρατία, μετά όμως, η αριστοκρατική καταγωγή σε συνδυασμό με την πολεμική τόλμη θεωρούνται σημαντικό στοιχείο για έναν επιτυχημένο αυτοκράτορα.

Οι αλλαγές αυτές αντανακλούν τις γενικότερες κοινωνικές μεταβολές του 11ου αι. όπου η αριστοκρατική καταγωγή αναβαθμίζεται και η στρατιωτική αριστοκρατία που πλέον κυριαρχεί.

Η προβολή του αυτοκρατορικού ιδεώδους: η νομισματική μαρτυρία

Το βυζαντινό νόμισμα, σύμβολο, καθρέφτης, θεμέλιο και όπλο της αυτοκρατορίας ήταν το ιδανικό μέσο αποτύπωσης και μετάδοσης έντονου συμβολισμού και προπαγάνδας, με επίκεντρο τον αυτοκράτορα. Μέσω του νομίσματος η κεντρική εξουσία έστελνε μηνύματα προς πάσα ενδιαφερόμενο.Το πρώτο μέλημα κάθε αυτοκράτορα ήταν η κοπή νομισμάτων στο όνομά του. Έτσι, το βυζαντινό νόμισμα είναι εικαστική επίσημη έκφραση της προβολής του αυτοκρατορικού ιδεώδους.

Ο αυτοκράτορας γίνεται μια συμβατική εικόνα προς λατρεία χωρίς καμιά αίσθηση βάθους, όγκου ή τρίτης διάστασης. Η έμφαση δίνεται στο συμβολισμό μέσω της αυτοκρατορικής ένδυσης και γίνεται πιο συγκεκριμένηκαθώς στη μια όψη του νομίσματος είναι η φάτσα του αυτοκράτορα και στηνάλλη ο θεός ή κάποιος άγιος. Έτσι εκφράζεται η θρησκευτική αποστολή του αυτοκράτορα, ο ρόλος του επί της γης, η δύναμη και το κύρος του.

Page 80: Elp 11 Perilipsi

Πρωτοβυζαντινή περίοδος: η απεικόνιση βρίσκεται μακριά από στρατιωτικούς τύπους. Ο αυτοκράτορας δεν κρατά πια δόρυ αλλά σταυροφόρο σφύρα για να τονίσει την κυριαρχία του ελέω θεού. Είναι προστάτης της πίστεως και της οικουμένης.

Εικονομαχία: ο σταυρός που βρισκόταν στην πίσω όψη των σόλιδων εξαφανίζεται και στη θέση του έρχεται ο συναυτοκράτορας, νεκροί προκάτοχοι του θρόνου ή μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας. Ο συμβολισμός μετατοπίζεται στην καθημερινότητα κι εξυπηρετεί την πολιτική σκοπιμότητα των ανακτόρων, την επιβολή εξουσίας, την κατοχύρωση της δυναστείας και της συνέχειας.

843: με την οριστική αναστήλωση των εικόνων μπαίνουμε σε νέα νομισματική φάση. Η μορφή του Χριστού επανέρχεται αν και ο αυτοκρατορικός συμβολισμός καλά κρατεί. Σταδιακά, ο αυτοκράτορας στέφεται από το Χριστό ή κάποιον άγιο, εικονίζεται να κρατά σταυρό και διάφορα τέτοια συμβολικά. Τέτοια νομίσματα εμφανίζονται κατά τη Μακεδονική δυναστεία και πληθαίνουν από τον 11ο αι. και μετά. Υποδηλώνουν μια θεία χάριτι μεταμόρφωση του αυτοκράτορα από κυρίαρχο βασιλέα σε θεό. Υπάρχει και μια τάση αναζήτησης μεσιτείας προς το Θεό.

Β’ μισό 11ου αι.: επιβάλλεται το πρότυπο του αυτοκράτορα – πολεμιστή με κάποιες εκλεπτυσμένες αλλαγές καθώς ο κόσμος παραπονέθηκε πως φαινόταν ότι η εξουσία δεν ερχόταν από το θεό αλλά από τα όπλα. Το 12ο αι.η στρατιωτική υπόσταση του αυτοκράτορα τονίζεται με την παρεμβολή στρατιωτικών αγίων που τον συνοδεύουν.

Παλαιολόγεια εποχή: συνεχίζεται η θεώρηση του αυτοκράτορα – πολεμιστή, όμως τα πράγματα είναι χέσε μέσα. Η αυτοκρατορία έχει συρρικνωθεί και οι κίνδυνοι τη ζώνουν από παντού. Ο αυτοκράτορας πεσμένος στα γόνατα ζητάτη θεία παρέμβαση. Γίνεται ικέτης – υπήκοος της ουράνιας βασιλείας.

Η ΙΣΧΥΣ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ

Οι σχέσεις του αυτοκράτορα με τους νόμους

Το μόνο φρένο για τον αυτοκράτορα ο οποίος ήταν η πηγή των νόμων αλλά πάντα ο νόμος ήταν πάνω από αυτόν.

Η νομοθεσία του Ιουστινιανού υιοθέτησε το ρωμαϊκό ‘ο αυτοκράτορας εξαιρείται των νόμων’ κάνοντάς τον παντοδύναμο και δίνοντάς του το αποκλειστικό δικαίωμα να νομοθετεί, να ερμηνεύει και να ακυρώνει τους νόμους. Ο αυτοκράτορας έχει οριστεί να κυβερνά από το θεό ως έμψυχος νόμος.

Page 81: Elp 11 Perilipsi

Κάποτε όμως κλαίνε και οι δυνατοί. Ο αυτοκράτορας υποκύπτει κι αυτός στους νόμους μέσω φραστικών προσδιορισμών: ‘είναι λόγος αντάξιος του αυτοκράτορα η δημόσια αναγνώρισή του ότι υπόκειται κι αυτός στους νόμους’. Αυτό προκύπτει από την ηθική υποχρέωση της υποταγής στην ιερότητα των νόμων καθώς και της επιταγής να πράττει ανάλογα με τα χριστιανικά διδάγματα της ευνομίας. Πρόκειται για την εύνομη επιστασία που τόσες φορές χρησιμοποιούν οι βυζαντινοί.

Κυρίαρχη είναι επίσης η άποψη ότι το κύρος δικαίου είναι προϋπόθεση για το κύρος της εξουσίας.

Ο χαρακτήρας του βυζαντινού νομοθετικού οικοδομήματος

Η κωδικοποίηση και ο εκσυγχρονισμός του ρωμαϊκού δίκαιου από τον Ιουστινιανό θεωρείται τεράστιο επίτευγμα μέχρι σήμερα. Ξεκίνησε να εργάζεται πάνω σε αυτό από την αρχή της βασιλείας του κι άφησε τέσσερα μεγάλα έργα: τον Κώδικα, τους Πανδέκτες, τις Εισηγήσεις και τις Νεαρές.

Οι νόμοι του είναι ρωμαϊκοί με επιρροές από το χριστιανισμό. Η νομοθεσία του διέπεται από πνεύμα κοινωνικής δικαιοσύνης και μέριμνας για τη βελτίωση της θέσης των αδυνάτων.

Περιόρισε τον απόλυτο έλεγχο του πατέρα της οικογένειας. Ενθάρρυνε και διευκόλυνε την απελευθέρωση των δούλων. Επέτρεψε στις γυναίκες να γίνονται κηδεμόνες των παιδιών τους και σε περίπτωση θανάτου τους να μεταβιβάζεται η προίκα τους στην οικογένειά τους και όχι στο σύζυγο εκτόςκι αν είχε γίνει ειδική συμφωνία.

Εκλογή των Νόμων: εκδόθηκε από τον εικονομάχο Λέοντα Γ’. Κωδικοποιεί τους βασικούς κανόνες δικαίου που αφορούν την καθημερινή ζωή. Σκοπός ήταν η αναθεώρηση των νόμων προς το φιλανθρωπότερον. Περιόρισε τη θανατική ποινή για τα ποινικά αδικήματα και την αντικατέστησε με ακρωτηριασμό κάτι που είναι βέβαια βάρβαρο. Όμως, καθιέρωσε την αποκλειστική αναγνώριση του χριστιανικού γάμου, έδωσε στην Εκκλησία το δικαίωμα να επιμελείται ορφανών, απέκλεισε τη φρενοβλάβεια ως λόγο διαζυγίου και βελτίωσε τη θέση της γυναίκας η οποία είχε ίσο μερίδιο με το σύζυγο στην κοινή περιουσία.

Μακεδονική δυναστεία: ο Βασίλειος Α’ και ο Λέων ΣΤ’ Σοφός εξέδωσαν τον Πρόχειρο Νόμο, την Επαναγωγή (ή Εισαγωγή) και τα Βασιλικά. Την ίδια εποχή εμφανίστηκαν και οι Νεαρές. Η χρονολόγησή τους είναι θέμα ακόμη ανοιχτό. Οι Μακεδόνες προσπάθησαν να επαναφέρουν τη νομοθεσία του Ιουστινιανού επεξεργασμένη. Σε περίπτωση όμως νομικού κενού, ακολουθούσαν τον Ιουστινιανό. Στην Επαναγωγή ο αυτοκράτορας και ο

Page 82: Elp 11 Perilipsi

πατριάρχης γίνονται ισοδύναμοι. Ο αυτοκράτορας μεριμνά για την ασφάλειακαι τη γαλήνη του κράτους και την ευημερία των πολιτών, ενώ ο πατριάρχηςφρουρεί και ενισχύει την ορθοδοξία. Αυτό οφείλεται μάλλον στον Πατριάρχη Φώτιο και δεν κράτησε πολύ. Κάποιες Νεαρές του Λέοντος επικυρώνουν με νόμο τον απόλυτο έλεγχο του αυτοκράτορα.

Μετά το 10ο αι. δεν έχουμε πολλές νομικές καινοτομίες. Υπάρχουν συλλεκτικά έργα, ερμηνευτικά και διδακτικά εγχειρίδια. Τα Βασιλικά παρέμειναν η βασική νομική πηγή κι όποτε χρειάζεται εκδίδεται καμιά Νεαρή.

Θεόδωρος Βαλσαμώνας : εκκαθάρισε τους κανόνες της Εκκλησίας και άλλωνδιατάξεων σύμφωνα με τις Βασιλικές, προκειμένου να ενημερωθούν οι πολίτες.

1204 – 1453: η νομοθετική δραστηριότητα είναι ψόφια καθώς υπάρχουν σοβαρότερα προβλήματα. Υπάρχει μονομέρεια. Ελάχιστα είναι τα θέματα ιδιωτικού δικαίου και οι νέες ρυθμίσεις αφορούν την Εκκλησία. Όλα καταρρέουν.

Εξάβιβλος: το τελευταίο συλλεκτικό έργο της περιόδου. Εκεί υπάρχει όλη η ύλη του αστικού και ποινικού δικαίου καθώς και διάφορες ξέμπαρκες ρυθμίσεις.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 – Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Η διάρθρωση της Βυζαντινής Κοινωνίας

Υπάρχουν πολλές ταξινομήσεις: μεγάλοι και μικροί, δυνατοί και πένητες καμιά φορά και μεσαίοι. Υπάρχουν ταξινομήσεις ανά επάγγελμα ή λειτούργημα.

Κάτω από τον κορυφαίο αυτοκράτορα υπήρχε μια κοινωνία που θεωρητικά στηριζόταν στην τάξη. Ανώτερη, μεσαία και φτωχολογιά.

Πέρα από την ευγενική καταγωγή σημαντικά κριτήρια ήταν η περιουσία, η άσκηση ανώτατων λειτουργημάτων και η προσωπική αξία.

Ανώτερη τάξη: οι οικονομικά ισχυροί είτε λόγω καταγωγής είτε λόγω κατοχής γης. Οι κρατικοί και εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι. Η οικονομική δύναμη έφερνε την πολιτική ισχύ. Δεν προσδιοριζόταν από κοινωνικά κριτήρια, άρα δεν υπήρχε και κληρονομική κατοχύρωση. Επηρεαζόταν έντονα από κοινωνική κινητικότητα και ρευστότητα σε συνδυασμό με τους ‘ημέτερους’, γνωστή τακτική παντού και πάντα. Ο καθένας μπορούσε να

Page 83: Elp 11 Perilipsi

φτιάξει περιουσία, να αποκτήσει τίτλο και αξίωμα. Για αυτό το λόγο η αριστοκρατική κοινότητα δε μπόρεσε ποτέ να γίνει κλειστή, όπως σε άλλες κοινωνίες.

Η βυζαντινή κοινωνία γνώρισε πολλές ανακατατάξεις που έγιναν περισσότερο αισθητές από το 10ο αι και μετά.

Ο Βασίλειος ο Β’ τα πήρε στο κρανίο που οι ίδιες οικογένειες είχαν τα υψηλότερα αξιώματα για 70 και πλέον χρόνια. Κάποια στιγμή δημιουργήθηκεμια πιο κλειστή ή παγιωμένη ‘άρχουσα’ τάξη, εδραιώνονται δυναστείες και επικρατούν αριστοκρατικοί οίκοι μέσω επιγαμιών. Η παρουσία πλούσιων οικογενειών της επαρχίας διαμόρφωσαν αυτήν την τάξη. Βαθμιαία απέκτησαν μεγάλη δύναμη που ενισχύθηκε με γάμους και την άσκηση κρατικών λειτουργημάτων, είτε κατείχαν αξίωμα είτε όχι. Από τις αρχές του10ου μέχρι τις αρχές του 11ου αι. η κεντρική εξουσία σφάζονταν με τους γαιοκτήμονες. Οι αυτοκράτορες θέσπισαν ειδικές Νεαρές για να περιορίσουντους δυνατούς που έκαναν καταχρήσεις. Ο ανταγωνισμός ήταν συνήθως πολιτικός αλλά υπήρχαν και κοινωνικές προεκτάσεις.

Τα μέτρα που πήρε ο Βασίλειος Β’ έφεραν προσωρινά διάφορες ανακατατάξεις. Οι διάδοχοί του συνέχισαν την προσπάθεια για διεύρυνση της κοινωνικής βάσης και στηρίχθηκαν στη νέα ‘αστική’ τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση. Η αστικοποίηση προήλθε από το εμπόριο όπως και από το γεγονός πως ο κρατικός μηχανισμός χρησιμοποιούσε πρόσωπα άσχετα με την αριστοκρατία που διέθεταν όμως αξιόλογα προσόντα.

Η αστικοποίηση της κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας

Δημιουργήθηκε μια νέα κατηγορία από ανθρώπους κατώτερων ή μεσαίων στρωμάτων από την πρωτεύουσα και την επαρχία με προσόντα όπως ευφυΐα, ευελιξία, υψηλή γενική παιδεία και ειδικευμένες γνώσεις. Όλοι αυτοί μπορούσαν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της Εκκλησίας και του κρατικού μηχανισμού. Πρόκειται για μια πρώιμη γενιά τεχνοκρατών.

Έχουμε μια δεύτερη ομάδα διευθυντικών παραγόντων με πρόσβαση στη Σύγκλητο και συμμετείχαν στην ανακήρυξη του αυτοκράτορα. Αυτή η νέα τάξη συγκρούστηκε πολλές φορές με τους παραδοσιακούς αριστοκράτες και τους στρατηγούς. Προσπάθησαν να δημιουργήσουν ένα κράτος της προκοπής οι γαιοκτήμονες όμως αντέδρασαν βίαια και τελικά ανέλαβαν τον απόλυτο έλεγχο του κράτους όταν ανέβηκε στο θρόνο ο Αλέξιος Α’ Κομνηνόςκι επέβαλλε τις δικές του δομές.

Οι Κομνηνοί εκπροσωπούσαν μια συνειδητοποιημένη κληρονομική

Page 84: Elp 11 Perilipsi

αριστοκρατία από την επαρχία κι αναδιοργάνωσαν την αυλική ιεραρχία όπωςήθελαν. Υπήρξε μια κλειστή ομάδα οικογενειών που συνδέονταν με γάμους μετους Κομνηνούς. Είχαν πλούτη, αξιώματα και αποκλειστικότητα στους υψηλούς τίτλους. Η αστική τάξη από την άλλη, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εκμηδένιση των οπαδών των Κομνηνών. Μετά την άλωση του 1204 (από τουςσταυροφόρους) κατέφυγαν στη Νίκαια. Οι Παλαιολόγοι ευνόησαν επίσης τους αριστοκράτες όμως τα λεφτά της αστικής τάξης ήταν απαραίτητα οπότε οι αστοί είχαν πια πολιτική και κοινωνική υπόσταση.

Στα χρόνια των Παλαιολόγων η ‘άρχουσα τάξη’ αποκτά πάλι κλειστό και συμπαγή χαρακτήρα και δημιουργεί κέντρα εξουσίας εκτός Πόλης, ανεξαρτητοποιήθηκε τελείως.

Μεσαία τάξη και φτωχολογιά: για πολλούς βυζαντινούς συγγραφείς είναι το ίδιο και το αυτό, η μάζα, ο όχλος. Πάντως, ανάμεσα στους πλούσιους και τους απόρους βρίσκονταν καλλιεργητές, κατώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι, ελεύθεροι επαγγελματίες, έμποροι και άλλοι. Η ανάπτυξη της αστικής οικονομίας έδωσε το έναυσμα για μεγαλύτερη συνείδηση της υπόστασης τηςαστικής τάξης.

Κοινωνικές μικροδομές: οντότητες τα μέλη των οποίων διατηρούσαν επαφή μέσα από συγγενικές, επαγγελματικές ή πελατειακές σχέσεις. Η οικογένεια, η κοινότητα, οι συντεχνίες, τα μοναστήρια είναι μερικές από αυτές. Οι δεσμοί τους στηρίχθηκαν σε ευκαιριακούς παράγοντες, άρα η διάρκειά τους ήταν ρευστή ανάλογα με τις γενικότερες συνθήκες.

Το πρόβλημα της ‘βυζαντινής φεουδαρχίας’

Η φεουδαρχία αναπτύχθηκε στη Δύση και είχε τα εξής χαρακτηριστικά:

- Θεσμοί εξάρτησης του ελεύθερου ανθρώπου από άνθρωπο και αυστηρή ιεράρχηση των ανθρώπων σε εξαρτημένους υποτελείς και δεσπότες.

- Κατακερματισμό της κεντρικής κρατικής εξουσίας έτσι ώστε οι διάφοροι δεσπότες και οι υποτελείς τους να κατέχουν αρμοδιότητες που έφταναν μέχρι την απόδοση δικαιοσύνης, τη διατήρηση προσωπικού στρατού και την κοπή νομισμάτων.

- στήριξη της οικονομίας αποκλειστικά από τη γεωργία

- την παραχώρηση γης (φέουδο) σε γαιοκτήμονες που την εκμεταλλευόντουσαν για δικό τους όφελος , με την υποχρέωση να παρέχουν υπηρεσίες, κυρίως στρατιωτικές.

- την ανάθεση καλλιέργειας της γης σε χωρικούς με περιορισμένη προσωπική

Page 85: Elp 11 Perilipsi

ελευθερία που κατέβαλλαν στο φεουδάρχη τη φεουδαρχική πρόσοδο.

Μερικοί μελετητές υποστηρίζουν πως ο φεουδαρχικός χαρακτήρας του Βυζαντίου έχει να κάνει με την κυριαρχία της μεγάλης ιδιοκτησίας και την ισχύ των δυνατών σε όλα τα επίπεδα. Με βάση αυτό, θεωρούν την αντιδραστική πολιτική των Μακεδόνων ως πάλη ανάμεσα στην κεντρική εξουσία και τους φεουδάρχες. Για να δούμε μερικά μέτρα που ενθάρρυναν τηφεουδαρχία στο Βυζάντιο:

1 Η πρόνοια = παροχή ενός κτήματος μαζί με τους παροίκους του σε διάφορα πρόσωπα με τον όρο της παροχής στρατιωτικών υπηρεσιών στο κράτος. Ο Μανουήλ Α’ Κομνηνός αντικατέστησε τους μισθούς των στρατιωτών με δωρεές παροίκων. Όπως καταλαβαίνετε έγινε πατείς με πατώ σε από κόσμο που ήθελε να μπει στο στρατό. Οι στρατιώτες αποκτούσαν χωρίς πολλά – πολλά βασιλικά διπλώματα, που τους εξασφάλιζαν κτήματα και πολίτες – δούλους. Οι δικαιούχοι εισέπρατταν φόρους και έπιναν το αίμα των υποτελών τους. Καμιά φορά οι παραχωρήσειςαυτές γίνονταν και σε ξένους.

2 Η ανάπτυξη ιδιωτικών στρατών (ακολουθίες) για τους ευγενείς. Οι ακολουθίες περιλάμβαναν δούλους, συγγενείς και ένοπλους φρουρούς.

3 Οι εξκουσσίες = μερικές ή καθολικές φοροαπαλλαγές των μεγαλοϊδιοκτητών και των μονών. Έγιναν συχνότερες τον 11ο και το 12ο αι. κι αποτέλεσαν όπλο των πλουσίων εναντίον των δημοσιονομικών και δικαστικών παρεμβάσεων.

Δ Το χαριστίκιον = παραχωρήσεις μοναστηριών και ευαγών ιδρυμάτων σε μεγαλοτσιφλικάδες και εκκλησιαστικά πρόσωπα. Πολλά ιδρύματα ανήκαν στο Πατριαρχείο, στο κράτος ή στον αυτοκράτορα πριν εκχωρηθούν. Ο αρχικός σκοπός ήταν η φροντίδα για την καλή λειτουργία του ιδρύματος . Οιχαριστικάριοι ως πληρωμή για τη φροντίδα τους αποκτούσαν την επικαρπία της περιουσίας του για όλη τους τη ζωή. Συχνό φαινόμενο ήταν και η ίδρυση μοναστηριών από φεουδάρχες στα οποία παραχωρούσαν μέρος της περιουσίας τους για να την σταθεροποιήσουν.

Το χαριστίκιον και το φέουδο θυμίζουν δυτικές πρακτικές αλλά δεν έγιναν ποτέ ο κύριος τρόπος κατοχής γης ούτε κατά τον 11ο και 12ο αι. που εμφανίζονται, ούτε αργότερα. Ούτε η παραχώρηση οικονομικών και φορολογικών δικαιωμάτων σε κάποιο πλούσιο γαιοκτήμονα γενικεύτηκε ποτέ. Το φεουδαρχικό και το βυζαντινό σύστημα έχουν σημαντικές διαφορές.

1.Στο δυτικό φέουδο η καλλιέργεια μεγάλου μέρους γίνεται από τις αγγαρείες των χωρικών στους οποίους ασκείται ιδιαίτερη εκμετάλλευση. Στη βυζαντινή οικονομία η καλλιέργεια με αγγαρείες είναι ελάχιστη έως μηδαμινή. Το μεγαλύτερο μέρος των μεγάλων ιδιοκτησιών κατανέμεται σε

Page 86: Elp 11 Perilipsi

μικρές, οικογενειακές εκμεταλλεύσεις των χωρικών, παροίκων ή ανεξάρτητων καλλιεργητών. Οι αγγαρείες που οφείλουν οι πάροικοι στον κύριο της γης είναι ελάχιστες και συνήθως εξαγοράζονται. Ο πάροικος μπορεί να διαθέτει περιουσία ρωμαϊκού τύπου, δεν είναι ο δυτικός χωρικός.

2.Η οικονομία του Βυζαντίου ήταν πέρα από αγροτική, εμπορική και βιοτεχνική

3.ο ισχυρός συγκεντρωτικός χαρακτήρα του βυζαντινού κράτους δεν επέτρεψε τον κατακερματισμό της πολιτικής εξουσίας και τη χαλάρωση τωνδεσμών κράτους και υπηκόου. Η κοσμοθεωρία του βυζαντινού ανθρώπου ήταν πως ο ίδιος ήταν υπήκοος του ανώτερου άρχοντα και όχι μέλος μιας ομάδας, παρέμεινε σταθερή μέχρι τέλους.

ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ

Η Ανώτερη ή άρχουσα τάξη

Τα τρία βασικά κριτήρια της βυζαντινής άρχουσας τάξης ήταν η οικονομική δύναμη, η αριστοκρατική καταγωγή και η υψηλή θέση στην αυτοκρατορική ιεραρχία. Όλα αυτά όμως δεν ήταν απόλυτα παγιωμένα. Στον κύκλο περιλαμβάνονται κρατικοί αξιωματούχοι, στρατιωτικοί, μοναχοί, τα μέλη της Συγκλήτου και άλλοι πολλοί. Ας δούμε τις μικρότερες ομάδες:

- Η τάξη των Συγκλητικών: τα μέλη της ήταν αριστοκράτες και πλούσιοι. Αργότερα προστίθενται η άσκηση κρατικών λειτουργημάτων και η προσωπική αξία. Τα πρώτα χρόνια ο τίτλος είναι κληρονομικός εφόσον υπάρχουν τα αναγκαία φράγκα αλλά ατονεί σταδιακά. Τον 11ο αι. η τάξη αναβαθμίζεται και αρχίζει να δέχεται νεόπλουτους εμπόρους και τεχνίτες, κάτι που έφερε αντιδράσεις από τα μεγάλα τζάκια.

- Στρατιωτική αριστοκρατία : στρατιωτικοί αξιωματούχοι από μεγάλες επαρχιακές οικογένειες που είχαν τα αξιώματα σχεδόν μονοπωλιακά. Λόγω ενδογαμίας και μεγάλης ιδιοκτησίας παγιώθηκαν ενώ είχαν ιδιότυπα αριστοκρατικά ιδεώδη. Εκτιμούσαν την αρχαία καταγωγή και κατασκεύαζαν φανταστικές γενεαλογίες. Διατηρούσαν τους δεσμούς με την ιδιαίτερη πατρίδα τους ακόμη κι όταν μετακόμισαν στην Πόλη. Είχαν μεγάλη δύναμη.

- Πολιτική αριστοκρατία : Υψηλόβαθμοι αυλικοί ή κρατικοί λειτουργοί και αξιωματούχοι, μέλη μεγάλων οικογενειών που βρίσκονταν στην υπηρεσίατου αυτοκράτορα. Η καταγωγή τους ήταν κυρίως από την Πόλη, την Ελλάδα,τα νησιά του Αιγαίου και τις παράκτιες πόλεις. Διέθεταν όμορφα σπίτια και πολλές αυτοκρατορικές παραχωρήσεις. Ήταν επινοητικοί, υπάκουοι, ήξεραν να κολακεύουν και είχαν ειδικές γνώσεις και ικανότητες , για αυτό και πέτυχαν. Όμως ήταν έρμαια της αυτοκρατορικής εύνοιας ή μη. Η αστικοποίηση της κοινωνίας της Κωνσταντινούπολης διεύρυνε τη σύσταση

Page 87: Elp 11 Perilipsi

της πολιτικής αριστοκρατίας.

Η Μεσαία και κατώτερη τάξη

Μεσαία τάξη: αρκετά εκτεταμένη με οικονομική διαφοροποίηση και ρευστότητα μεταξύ των μελών. Καλλιεργητές, μεσαίοι και μικροί γαιοκτήμονες, κατώτεροι κρατικοί υπάλληλοι, ελεύθεροι επαγγελματίες, ειδικευμένοι τεχνίτες, στρατιώτες κ.α.

Οι περισσότεροι ελεύθεροι επαγγελματίες ζούσαν στα αστικά κέντρα. Οι έμποροι ή ήταν μόνιμα εγκατεστημένοι κάπου, είτε περιέφεραν την πραμάτεια τους από δω κι από κει.

Η ανάπτυξη της οικονομίας το 10ο αι και μετά, δημιούργησε μια ομάδα σχετικά πλούσιων βιοτεχνών και εμπόρων που μαζί με τραπεζίτες, ειδικευμένους τεχνίτες και ελεύθερους επαγγελματίες σχημάτισαν τη μέση τάξη. Ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες ή αδελφότητες και διέφεραν από τονόχλο. Στις αρχές του 11ου αι. η τάξη αυτή συνειδητοποιεί τη δύναμή της κι αρχίζει να απαιτεί.

Στρατιωτική σταδιοδρομία: κάθε πολίτης με τα απαραίτητα σωματικά προσόντα μπορούσε να γίνει στρατόκαυλος. Έπρεπε να είναι αφοσιωμένος στο καθήκον του, να απέχει από πολιτικά αξιώματα, επιχειρήσεις ή καλλιέργειες. Σε αντάλλαγμα δεν έκανε αγγαρείες και κατέβαλλε μόνο τους δημόσιους φόρους.

Κατώτερα στρώματα: η διαφορά τους με τη μεσαία τάξη ήταν τα λεφτά και η υπόληψη. Η κατώτερη τάξη βίωνε φτώχεια στα όρια της εξαθλίωσης. Εργάτες, μικρομαγαζάτορες, απλοί τεχνίτες, ηθοποιοί, τυχοδιώκτες και ζητιάνοι. Πολλοί ζούσαν από την κοινωνική πρόνοια.

Δούλοι: η κατώτατη τάξη που λόγω χριστιανισμού είχαν λίγο καλύτερες συνθήκες μεταχείρισης. Ήταν αρκετά ακριβοί και δεν ξέρουμε από πού προέρχονταν. Άλλοι είναι απόγονοι δούλων, άλλοι αγοράζονταν κι άλλοι ήταν αιχμάλωτοι. Εργάζονταν σε πλούσια σπίτια κι έκαναν οικιακά. Ο δούλοςπου του εμπιστεύονταν την επιστασία του σπιτιού ή τη φροντίδα της οικογενειακής περιουσίας ήταν ο πρωτεύων δούλος. Η νομοθεσία προέβλεπε την απελευθέρωσή τους και καθόριζε τους τρόπους και τους όρους της διαδικασίας. Συχνή ήταν η απελευθέρωση ζεύγους παντρεμένων δούλων με μια οικονομική ενίσχυση.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 – ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ ΤΟΥ

Page 88: Elp 11 Perilipsi

Το Βυζάντιο και το Ισλάμ

Η διάδοση του μωαμεθανισμού στην Αραβία και η ενοποίηση των Αράβων

Μέχρι τις αρχές του 7ου αι. η Αραβική χερσόνησος ήταν το κέντρο της Μεσογείου. Οι Ρωμαίοι και οι Βυζαντινοί δεν ενδιαφέρθηκαν ιδιαίτερα να τηνυποτάξουν, το μόνο που ήθελαν ήταν η φύλαξη των συνόρων στις επιδρομές των Βεδουΐνων. Οι Βεδουΐνοι ήταν νομάδες της ερήμου με έναν πρωτόγονο κώδικα τιμής που χαρακτηριζόταν από τη βεντέτα. Ήταν πολυθεϊστές και λάτρευαν τα άστρα και διάφορα ιερά σημεία (πηγές, δέντρα). Τα παράλια ήταν πιο ανεπτυγμένα με πόλεις όπως η Μέκκα και η Αιθρίβη, κέντρα διαμετακομιστικού εμπορίου. Οι κάτοικοι ήρθαν σε επαφή με το μονοθεϊσμό και προβληματίστηκαν αρκετά με το θέμα θρησκεία. Άλλωστε στη Μέκκα βρισκόταν το κυριότερο κέντρο λατρείας η Καάμπα την οποία σύμφωνα με το μύθο έχτισε ο Αβραάμ και υπήρχαν κατάλοιπα ενός μετεωρίτη.

Μωάμεθ: γεννήθηκε στη Μέκκα το 570. Όντας καμηλιέρης κι έμπορος ήρθε σε επαφή με πολύ κόσμο κι εκδήλωσε την έμφυτη θρησκευτικότητά του. Έβλεπε επίσης οράματα. Στα 40 του ήρθε σε σύγκρουση με το θρησκευτικό κατεστημένο και το 622 κατέφυγε στην Αιθρίβη που από τότε ονομάστηκε Μεδίνα (πόλη του προφήτη). Εκεί έγινε θρησκευτικός αρχηγός, μετά κατέλαβε τη Μέκκα, κατέστρεψε την πολυθεϊστική θρησκεία, επέβαλλε το Ισλάμ (θρησκεία των πιστών) και τη λατρεία του ενός θεού (Αλλάχ). Η φυγή του από τη Μέκκα είναι γνωστή ως Εγίρα, ενώ το έτος που έγινε, είναι το έτος έναρξης της ισλαμικής χρονολογίας.

Το κήρυγμά του είναι γραμμένο στο Κοράνι και βασίστηκε σε πέντε αρχές:

1.Πίστη στον Αλλάχ και τον προφήτη του Μωάμεθ

2.πιστή εκτέλεση των προσευχών βάσει συγκεκριμένου τυπικού

3.Νηστεία κατά το μήνα Ραμαντάν (Ραμαζάνι)

4.Συνεισφορά χρημάτων για φιλανθρωπικούς λόγους και για τις στρατιωτικές ανάγκες της κοινότητας

5.Προσκύνημα των πιστών στην Καάμπα τουλάχιστον μια φορά στη ζωή του.

Με το θάνατό του (632) και την εξάπλωση του κηρύγματός του στην υπόλοιπη Αραβία, ο μωαμεθανισμός εμπλουτίστηκε με αρχές των Βεδουΐνων. Η κυριότερη ήταν η με κάθε τρόπο επιβολή του Ισλάμ στους ‘άπιστους’ ακόμη και με ιερό πόλεμο ‘τζιχάντ’. Η ενσωμάτωση αυτής της αρχής ήταν τοτέλος της ανοχής του μωαμεθανισμού και παρείχε ηθική κάλυψη στις πολεμικές διαθέσεις των Βεδουΐνων.

Page 89: Elp 11 Perilipsi

Οι Αραβικές κατακτήσεις

Οι διάδοχοι του Μωάμεθ, Αμπού Μπακρ και Ομάρ ξεκίνησαν τις εξορμήσεις για να προσηλυτίσουν και άλλους λαούς, αφού πρώτα απέτυχαν να πείσουν τους ηγεμόνες να προσχωρήσουν στο Ισλάμ ειρηνικά. Οι μακρόχρονοι πόλεμοι οδήγησαν σε απώλειες την Περσία και το Βυζάντιο. Η Περσία εξισλαμίστηκε και οι Βυζαντινοί ηττήθηκαν. Η Συρία, η Παλαιστίνη και η Αίγυπτος κατακτήθηκαν σύντομα καθώς οι Βυζαντινοί ήταν υποδεέστεροι στρατιωτικά, οι Άραβες ήταν δυναμικοί, υπήρχε φυλετική συγγένεια, πολλές αιρέσεις ενώ η βυζαντινή διοίκηση τους είχε τρελάνει όλους στους φόρους.

Η απώλεια της Μέσης Ανατολής είχε σοβαρές συνέπειες για το Βυζάντιο. Τέρμα το σιτάρι της Αιγύπτου, τέλος και η κυριαρχία σε ακμαίες περιοχές. Πάντως, κη Βυζαντινή Αυτοκρατορία κατάφερε να επιβιώσει στηριζόμενη στην ελληνική Μικρά Ασία.

Αραβικές επιθέσεις εναντίον της Κωνσταντινούπολης

Μέχρι το 648 το βυζαντινό κράτος έχασε τη Μέση Ανατολή, την Αίγυπτο και ολόκληρη τη Βόρεια Αφρική. Οι Άραβες στη συνέχεια κατέκτησαν το Γιβραλτάρ και το μεγαλύτερο μέρος της Ισπανίας. Ο πιο επικίνδυνος για το Βυζάντιο ήταν ο δραστήριος Μωαβίας που κατέκτησε πολλές περιοχές. Πολιόρκησε την Κωνσταντινούπολη επί πέντε χρόνια και η Πόλη σώθηκε τελικά χάριν στο ‘υγρό πυρ’ που λαμπάδιασε το μεγαλύτερο μέρος του αραβικού στόλου.

Η ιστορία συνεχίστηκε και τον 7ο αι. Οι Άραβες κατέλαβαν την Αρμενία και προέλασαν μέχρι τα τείχη της Πόλης που σώθηκε χάρη στο Λέοντα Γ’ Ίσαυρο, το υγρό πυρ και το λιμό που ξεκατίνιασε τους Άραβες. Ήταν η αρχή του τέλους για τους Άραβες που αργότερα ηττήθηκαν στη Γαλλία κι έτσι ξεκουμπίστηκαν από την Ευρώπη. Ευτυχής συγκυρία ήταν και οι στρατιωτικές ικανότητες των Ισαύρων.

Οι διάδοχοι των Ισαύρων δεν ήταν και πολύ της προκοπής, έτσι η ισορροπία ανατράπηκε. Την ίδια περίοδο οι Άραβες ανέκαμπταν. Μετέφεραν την πρωτεύουσά τους από τη Δαμασκό στη Βαγδάτη κι εξακολούθησαν να επιτίθενται. Πολύ καλός ηγέτης υπήρξε ο Χαρούν Αλ Ρασίντ που αναφέρεται συχνά στα παραμύθια της Χαλιμάς. Υπό την ηγεσία του, εισέβαλλαν βαθιά στο Βυζάντιο και το ανάγκασαν να πληρώνει φόρο.

Στα μέσα του 9ου αι. ο καβγάς Βυζαντινών – Αράβων κορυφώθηκε. Οι αυτοκράτορες της δυναστείας του Αμορίου απέτυχαν να συγκρατήσουν τουςΆραβες που κατέκτησαν την Κρήτη και αποβιβάστηκαν στη Σικελία. Τους

Page 90: Elp 11 Perilipsi

σταμάτησαν όμως στη Μικρά Ασία, κάτι είναι κι αυτό.

Οι νέοι θεσμοί των θεμάτων και των ακριτών. Η βυζαντινή αντεπίθεση

Ακρίτες: συνοριακοί φρουροί που κατοικούσαν κοντά στις περιοχές που φύλαγαν. Τους είχαν παραχωρηθεί κτήματα από τα οποία ζούσαν. Ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματικοί τον 8ο και 9ο αι. καθώς παρενοχλούσαν τους εισβολείς και ειδοποιούσαν έγκαιρα τους αυτοκράτορες με το σύστημα των φρυκτωριών (σταθμοί επικοινωνίας με οπτικά σήματα). Έτσι ο βυζαντινός στρατός αντιδρούσε έγκαιρα και αποτελεσματικά. Η συμβολή των ακριτών υμνήθηκε στα ακριτικά δημοτικά τραγούδια και το ανώνυμο λόγιο έπος.

Θέματα: μεγάλες διοικητικές περιφέρειες. Επέτρεπαν την ευκολότερη αντιμετώπιση των εισβολών καθώς εκεί παρέμεναν συνέχεια στρατιωτικές μονάδες που έδιναν το όνομά τους στις περιοχές αυτές. Τα θέματα μείωσαν τις αραβικές καταστροφές και συνέβαλλαν στις βυζαντινές νίκες.

Η ‘Βυζαντινή εποποιΐα’

Όταν βασίλευε ο Μιχαήλ Γ’ οι βυζαντινοί αντεπιτέθηκαν και μετέφεραν τον πόλεμο σε αραβικά εδάφη. Στην επική μικρασιατική ποίηση ο Μιχαήλ μνημονεύεται ως Αρμούρης ή γιός του Αρμούρη ενώ οι αγώνες του 9ου και 10ου αι χαρακτηρίστηκαν ως Βυζαντινή εποποιΐα’.

Οι αυτοκράτορες της Μακεδονικής δυναστείας απάλλαξαν οριστικά τη Μ. Ασία από τους Άραβες. Οι εκστρατείες εναντίον τους είχαν αποκτήσει τη μορφή ‘ιερού πολέμου’. Στο τέλος οι Άραβες του Χαλεπίου έγιναν υποτελείς των Βυζαντινών.

Ύστερα ο πόλεμος πήγε στην Παλαιστίνη. Ο Ιωάννης Τζιμισκής κατέλαβε τη Δαμασκό, τη Βηρυτό, τη Σιδώνα και άλλες πόλεις. Το 1032 πάρθηκε πίσω η Έδεσσα της άνω Μεσοποταμίας από το Γεώργιο Μανιάκη. Ήταν και το τέλος της Βυζαντινής εποποιίας’.

Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ του βυζαντινού και του αραβικού πολιτισμού

Οι σχέσεις μεταξύ των δύο δεν ήταν πάντα εχθρικές. Σε διαστήματα ειρήνηςυπήρχε ανταλλαγή ιδεών από όπου ωφελήθηκαν κυρίως οι Άραβες που δεν είχαν σοβαρό πολιτισμό. Έτσι στηρίχθηκαν στο ελληνικό στοιχείο για τη λογιστική υποστήριξη του κράτους τους, την ανέγερση κτιρίων και τζαμιών καθώς και τη μελέτη θετικών επιστημών.

Page 91: Elp 11 Perilipsi

Κυριότερη αραβική επίδραση ήταν η τάση για τον παραμερισμό των εικόνων ως μέσο λατρείας. Η τάση αυτή βρήκε υποστηρικτές και καταλήξαμε στην Εικονομαχία.

Η εγκατάσταση των Τούρκων στη Μικρά Ασία

Ο Βασίλειος Β’ Βουλγαροκτόνος είχε εξουδετερώσει όλους τους εχθρούς. Αποδυνάμωσε τους αριστοκράτες και έφερε την αυτοκρατορία στο απόγειό της το 1025. Δυστυχώς οι διάδοχοί του δεν του έμοιασαν. Ασχολήθηκαν με ίντριγκες και σπατάλες. Στο θρόνο ανέβαιναν πλούσιοι άσχετοι ενώ οι αριστοκράτες που άξιζαν έμειναν στο περιθώριο. Ο στρατός αποδυναμώθηκεκι αντικαταστάθηκε από μισθοφόρους που δεν είναι και ότι καλύτερο. Όταν εμφανίστηκαν οι Σελτζούκοι Τούρκοι, το Βυζάντιο δεν ήταν σε θέση να τους αντιμετωπίσει.

Σελτζούκοι: νομαδικό φύλο της κεντρικής Ασίας. Το 1000 έγιναν μωαμεθανοίκαι εργάστηκαν ως μισθοφόροι. Πήραν την πολιτική εξουσία κι έγιναν φόβος και τρόμος. Οι επιδρομές τους ήταν όλο και πιο δύσκολο να αντιμετωπιστούν.

Ο Ρωμανός Δ’ Διογένης προσπάθησε να τους νικήσει. Στη μάχη του Μαντζικέρτ ηττήθηκε λόγω στρατιωτικής ανωτερότητας των τούρκων και προδοσίας από τους δικούς του. Ο ίδιος αιχμαλωτίστηκε προσωρινά. Η ήττα στο Μαντζικέρτ άνοιξε τις πόρτες της Μ. Ασίας και οι Σελτζούκοι εγκαταστάθηκαν για τα καλά.

Η δεκαετία που μεσολάβησε μέχρι τους Κομνηνούς παγίωσε τη μορφή της Μ. Ασίας. Οι Σελτζούκοι συνέχισαν να γαμούν και να δέρνουν αβέρτα κουβέρτα. Το 1080 η επικράτειά τους περιελάμβανε Μ. Ασία, Μεσοποταμία, διασπάστηκε όμως και τα μικρασιατικά εδάφη έγιναν στουλτανάτο του Ρουμ με πρωτεύουσα τη Νίκαια, σχεδόν φάτσα κάρτα με την Κωνσταντινούπολη.

Πρόσκαιρη αντιμετώπιση του τουρκικού κινδύνου (11ος – 13ος αι.).

Οι Κομνηνοί κατάφεραν και αναχαίτισαν την τουρκική προέλαση για έναν αιώνα.

Αλέξιος Α : εξουδετέρωσε το Σελτζούκο πειρατή Τζαχά και αξιοποίησε τα στρατεύματα της πρώτης Σταυροφορίας παίρνοντας πίσω διάφορα εδάφη. Η αυτοκρατορία αποκατέστησε την εξουσία της στη Μ. Ασία.

Ιωάννης Β’: περιόρισε την επικράτεια του σελτζουκικού σουλτανάτου και περιόρισε το νέο βασίλειο της Αρμενίας.

Page 92: Elp 11 Perilipsi

Μανουήλ: είχε όραμα να ξαναδώσει στο Βυζάντιο την αίγλη που είχε επί Ιουστινιανού. Η εκστρατεία του κατέληξε σε πανωλεθρία στο Μυριοκέφαλο και η τουρκική κυριαρχία παγιώθηκε στο εσωτερικό της Μ. Ασίας. Λίγο αργότερα στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας γινόταν ο κακός χαμός και οι τούρκοι βρήκαν την ευκαιρία να εξαπλωθούν.

Μετά την κατάληψη της Πόλης από τους Σταυροφόρους το 1204 η πολιτική και θρησκευτική ηγεσία κατέφυγε στη Βιθυνία και ίδρυσε την αυτοκρατορία της Νίκαιας. Οι Λασκαρίδες αξιοποίησαν το μικρασιατικό στοιχείο, ισχυροποίησαν τις θέσεις τους και απέκρουσαν λατινικές επιθέσεις όπως και τις τουρκικές.

Η οριστική απώλεια της Μικράς Ασίας

Το 1261 ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος της Νίκαιας ανακατέλαβε την Πόλη κι ανασύστησε την αυτοκρατορία. Ο Μιχαήλ αναγκάστηκε να δώσει το βάρος στα ευρωπαϊκά του εδάφη κι αποδυναμώθηκε η Μ. Ασία. Οι πληθυσμοί της άρχισαν να νιώθουν εγκατάλειψη και δικαίως.

Ο μεγαλύτερος κίνδυνος ήταν οι Τουρκομάνοι, νομαδικό φύλο. Έκαναν επιδρομές, λεηλατούσαν κι ανάγκαζαν τους κατοίκους να καταφεύγουν στις πόλεις. Οι Ακρίτες παράκμασαν επιτρέποντας τελικά στους Τουρκομάνους ναεπικρατήσουν. Οι Έλληνες εξισλαμίστηκαν ή κατέφυγαν αλλού.

Οθωμανοί τούρκοι: έδωσαν τη χαριστική βολή. Απέκλεισε πολλές πόλεις και τις ανάγκασε σε παράδοση. Η επικράτησή τους ευνοήθηκε από το γεγονός πως οι πληθυσμοί τα είχαν παίξει από τους βυζαντινούς φόρους και από το ότι οι ίδιοι ήταν επιεικείς με όσους παραδίνονταν, αν εξαιρέσουμε τον εξισλαμισμό και το παιδομάζωμα. Με πρωτεύουσα την Προύσα, κατάφεραν να εδραιώσουν την κραταιά Οθωμανική αυτοκρατορία.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ

Η εγκατάσταση των σλαβικών φύλων στα Βαλκάνια

Οι Σλάβοι εμφανίστηκαν τον 6ο αι. ως υποτελείς των βαρβάρων και μαζί τους συμμετείχαν σε επιδρομές. Μέχρι το τέλος του αιώνα η εμφάνισή τους δεν ήταν μόνιμη όταν όμως οι βυζαντινοί πήγαν στην Ασία για να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες, οι Σλάβοι ξεθάρρεψαν κι εγκαταστάθηκαν ανενόχλητοι στα Βαλκάνια, και κυρίως στη βόρεια βαλκανική. Κάποια μικρά φύλα ήρθαν και στην ελλαδική. Ο γερμανός ιστορικός Φαλμεράϊερ θεώρησε πως η βυζαντινή Ελλάδα είχε ερημώσει πλήρως και εποικίστηκε από Σλάβους. Η βλακεία του αυτή είχε διάφορες συνέπειες που θα μάθετε και

Page 93: Elp 11 Perilipsi

αλλού. Η αλήθεια είναι ότι οι Σλάβοι που ήρθαν εδώ ήταν λίγοι και ανοργάνωτοι, αγρότες και κτηνοτρόφοι. Συνήθως ήταν ειρηνικοί αν και υπήρξαν κάποιες απόπειρες εναντίον αστικών κέντρων. Σταδιακά έγιναν αυτοτελείς κοινότητες, οι σκλαβηνίες που διοικούνταν από βυζαντινούς αξιωματούχους και ήταν ενσωματωμένες στο βυζαντινό κράτος. Με το πέρασμα του χρόνου αφομοιώθηκαν λόγω εκχριστιανισμού, διασποράς και εσκεμμένη εγκατάσταση ελλήνων πληθυσμών ανάμεσά τους. Το μοναδικό κατάλοιπο είναι πλέον κάποια σλάβικα τοπωνύμια.

Η δημιουργία του πρώτου βουλγαρικού κράτους

Βυζαντινοί – Βούλγαροι σημειώσατε της τρελής το μαλλί. Οι Βούλγαροι ήταντουρκικό φύλο αρχικά στον Καύκασο. Μετά εγκαταστάθηκαν στην Αζοφική και ίδρυσαν τη Μεγάλη Βουλγαρία. Το 660 διασπάστηκαν και κάποιοι εγκαταστάθηκαν στη σημερινή Ρουμανία.

Οι βυζαντινοί ήρθαν συχνά σε πολεμική σύγκρουση μαζί τους με αμφίρροπα αποτελέσματα, ειδικά όταν οι Βούλγαροι άρχισαν να πολλαπλασιάζονται.

Οι σχέσεις της Βυζ. Αυτοκρατορίας με τους Βούλγαρους.

Στην αρχή (8ος αι.) καλά τα πηγαίνανε. Είχαν εμπορικές σχέσεις και μάλιστακάποια στιγμή οι βούλγαροι επιτέθηκαν στους Άραβες για αντιπερισπασμό. Μετά άλλαξαν τα πράγματα κι άρχισαν να επιτίθενται στους βυζαντινούς. Ο Κωνσταντίνος Ε υπέγραψε μια ευνοϊκή ειρήνη και μάλιστα στα ελληνικά. Αργότερα όμως, ο φιλόδοξος Κρούμος κινήθηκε εναντίον τους. Όταν ο Κρούμος νίκησε το Νικηφόρο Α και τον εξολόθρευσε, έφτιαξε ένα κύπελλο από το κρανίο του. Προσπάθησε να καταλάβει και την Πόλη αλλά συνειδητοποίησε πως δε θα τα κατάφερνε κι αποχώρησε. Ο θάνατός του αποκατέστησε τις καλές σχέσεις, βοηθούμενες από τον εκχριστιανισμό των Βούλγαρων. Μετά ήρθε στα πράγματα ο Συμεών και ξεκίνησαν νέες συγκρούσεις. Ο Συμεών είχε ελληνική μόρφωση κι ήθελε να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη και να την κάνει κέντρο της βουλγαρικής αυτοκρατορίας. Άρχισε με επιδρομές και συνέχισε με πόλεμο. Τους τα έκανε τσουρέκια των βυζαντινών και τελικά ήρθαν σε διαπραγμάτευση που τον απομάκρυνε από την Πόλη, δεν ξέρουμε με τι ανταλλάγματα. Σφετερίστηκε επίσης τον τίτλο του ‘βασιλέως Ρωμαίων’. Πάντως όταν πέθανε, δε λυπήθηκαν και πολύ οι βυζαντινοί. Ο διάδοχός του παντρεύτηκε την κόρη του Ρωμανού Α’ και ηρέμησαν λίγο τα πράγματα.

Ο 10ος αι. έφερε το τέλος του βουλγαρικού κράτους που κατέληξε έρμαιο των ξένων εισβολέων. Η Βουλγαρία προσαρτήθηκε από τον Ιωάννη Τζιμισκή

Page 94: Elp 11 Perilipsi

μέχρι που εμφανίστηκε ο Σαμουήλ και τα έκανε μαντάρα. Ήρθε όμως ο Βασίλειος ο Β’ και τον τσάκισε. Ο Βασίλειος αντιμετώπισε τον αντίπαλο ως αποστάτη και τύφλωσε τους αιχμαλώτους, αφήνοντας ένα μονόφθαλμο ανά 100 για να τους οδηγεί. Έτσι ονομάστηκε Βουλγαροκτόνος. Ο Σαμουήλ έπεσεσε κατάθλιψη και στο τέλος πέθανε ενώ ταυτόχρονα το πρώτο βουλγαρικό κράτος το τρώει η μαρμάγκα.

Η συνέχεια ήταν λίγο πολύ αναμενομένη: κάτι φιλόδοξοι βούλγαροι, κάτι η αποδιοργάνωση της αυτοκρατορίας, κάτι η άλωση του 1204 κάτι έξωθεν παράγοντες, υπάρχει κινητικότητα στην περιοχή. Πάντως, το 14ο αι. η Βουλγαρία διασπάται και πάλι σε κρατίδια που μέχρι το 1396 τα είχαν καταλάβει όλα οι Οθωμανοί.

Η Βυζαντινή αυτοκρατορία και η μεσαιωνική Σερβία

Είπαμε πως στη βόρεια βαλκανική εγκαταστάθηκαν σλαβικά φύλα, με κυριότερα τους Σέρβους και τους Κροάτες. Ζούσαν στο σημείο επαφής της β.α. με τη δυτική Ευρώπη. Ακριβώς επειδή ήταν πέρασμα, διευκολύνονταν οι επιδρομές. Έτσι, ο ευρύτερος γιουγκοσλαβικός χώρος ήταν πεδίο έντονων πολιτικών και πολιτιστικών επιδράσεων. Διαμορφώθηκαν δυο σφαίρες επιρροής, η δυτική και η βυζαντινή. Στην πρώτη πήγαν οι Κροάτες που ασπάσθηκαν το ρωμαιοκαθολικισμό. Αρχικά ανεξάρτητοι, μετά ενσωματώθηκαν στο ουγγρικό κράτος. Το μέρος που κατοικούνταν από Σέρβους ακολούθησε το ορθόδοξο δόγμα.

Οι Σέρβοι εκχριστιανίστηκαν περί το 867 – 874. Το πρώτο κράτος, η Ρασκία ιδρύθηκε στα μέσα του 8ου αι. και λίγο πιο μετά, ιδρύθηκε η Ζέτα. Και τα δυο ήταν υπό την επήρεια του Βυζαντίου μέχρι το θάνατο του Βουλγαροκτόνου. Οι Κομνηνοί το πήραν πάλι μέχρι που ο Στέφανος Νεμάνια έγινε ο πρώτος ανεξάρτητος σέρβος ηγεμόνας. Η σερβική αυτοκρατορία έγινε αυτοκέφαλη. Ο Στέφανος Β’ Μιλιούτιν παντρεύτηκε τη βυζαντινή πριγκίπισσα Σιμωνίδα και μαζί της ήρθαν καλλιτέχνες και αξιωματούχοι.

Στα χρόνια του Στέφανο Ντουσάν το σερβικό κράτος απέκτησε τη μεγαλύτερη έκτασή του. Φιλοδόξησε κι αυτός να υποκαταστήσει τη β.α. και συμμετείχε στον δεύτερο εμφύλιο πόλεμο των Παλαιολόγων. Κατέλαβε τη Μακεδονία, την Ήπειρο και τη Θεσσαλία για λογαριασμό του Καντακουζηνού.Τις κράτησε όμως για τον εαυτό του (χαζός ήταν?).Ο Ντουσάν πέθανε λίγο πριν εκστρατεύσει στην Κωνσταντινούπολη.

Υπό τη βασιλεία του, η Σερβία μιμήθηκε τη βυζαντινή εθιμοτυπία, την ιεραρχία και νέο νομικό κώδικα. Οι ανώτεροι αξιωματούχοι ήταν Σέρβοι αλλά η τοπική εξουσία ήταν ελληνική με επίσημη γλώσσα την ελληνική. Μετά το θάνατό του το κράτος κατακερματίστηκε. Οι διάδοχοι

Page 95: Elp 11 Perilipsi

αποκατέστησαν τις σχέσεις με τη β.α. λόγω του οθωμανικού κινδύνου. Ηττήθηκαν και έγιναν υποτελείς των Τούρκων. Μετά την Άλωση η Σερβία υπήρξε ελληνικό καταφύγιο.

Οι Σλάβοι της Ρωσίας και η εμφάνιση των Ρως

Για την ευρωπαϊκή Ρωσία το Μεσαίωνα δεν ξέρουμε πολλά. Ξέρουμε όμως πως τον 9ο αι. τα δυτικά της κατοικούσαν ανοργάνωτα σλαβικά φύλα που πολεμούσαν μεταξύ τους. Η β.α. διατηρούσε λίγες εμπορικές σχέσεις για να προμηθευτεί πρώτες ύλες.

Στα μέσα του 9ου, τα φύλα του Νόβγκοροντ και του Κιέβου συνενώθηκαν χάρη σε ομάδες Ρως υπό τον θρυλικό Ρούρικ και του διαδόχου του Ιγκόρ. Οι Ρως ήταν κλάδος των Βίκινγκς της Σκανδιναβίας. Με τις ικανότητές τους μετέτρεψαν τα αδύναμα σλαβικά φύλα της Ρωσίας σε υπολογίσιμο αντίπαλο, ονομάζοντάς τους Ρώσους.

Οι Ρως στην αρχή προσπάθησαν να λεηλατήσουν την Πόλη, ο Μιχαήλ Γ’ όμωςτους έκοψε την όρεξη.

Οι βυζαντινορωσικές συγκρούσεις του 10ου αι.

Οι εχθρικές εμφανίσεις συνεχίστηκαν χωρίς όμως να είναι ιδιαίτερα απειλητικές. Η αρχή για καλύτερες σχέσεις έγινε με την επίσκεψη της πριγκίπισσας Έλγα που βαφτίστηκε χριστιανή ανοίγοντας το δρόμο για τον εκχριστιανισμό της Ρωσίας.

Υπήρξαν κι άλλες ταραγμένες εποχές μέχρι που ο γάμος του ρώσου Βλαδίμηρου με τη βυζαντινή Άννα που συνοδεύτηκε από ομαδική βάπτιση των Ρως επισφράγισε την επιβολή του βυζαντινού πολιτισμού στις ρωσικές χώρες. Μεταφέρθηκε η βυζαντινή εθιμοτυπία, το Ευαγγέλιο μεταφράστηκε στα ρωσικά κι οργανώθηκαν ελληνικές επισκοπές από το Οικουμενικό Πατριαρχείο.

Στους επόμενους αιώνες η Ρωσία αποτέλεσε βυζαντινό στήριγμα. Παρείχε καταφύγιο ειδικά μετά την Άλωση κι αποτέλεσε τη μεγαλύτερη ελπίδα του ελληνισμού για την απελευθέρωση.

Η ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ

Ο 11Ος ΚΑΙ 12Ος αι. και η απειλή από τη Δύση και την Ανατολή

Page 96: Elp 11 Perilipsi

Ο 11ος και 12ος αι. είναι πολύ σημαντικοί για τη β.α.

11ος: ήταν καθοριστικός. Μετά το θάνατο του Βασιλείου Β’ αν και οι αυτοκράτορες που τον διαδέχτηκαν ήταν μέτριοι έως ανίκανοι υπήρξε μια οικονομική και δημογραφική ανάκαμψη. Εμπόριο και βιοτεχνία έδωσαν ώθηση στις πόλεις ενώ η αγροτική παραγωγή παρέμεινε ανθηρή.

Στα τέλη του αιώνα η δυναστεία των Κομνηνών άφησε το δικό της στίγμα. Ενισχύθηκαν ο θεσμός του αυτοκράτορα, της κεντρικής εξουσίας και οι γαιοκτήμονες. Η αυξανόμενη δύναμη των τελευταίων σε συνδυασμό με τη διείσδυση των ιταλικών πόλεων στο εμπόριο επηρέασαν καθοριστικά την οικονομία και τα θεμέλια του κράτους. Οι μεγάλοι γαιοκτήμονες υπονόμευαντην κεντρική εξουσία και οι φορολογικές τους ελαφρύνσεις μείωναν τα κρατικά έσοδα. Οι Ιταλοί αύξαναν διαρκώς τα κέρδη τους και υποσκέλιζαν τις βυζαντινές αρχές.

Το οριστικό σχίσμα των Εκκλησιών (1054) χώρισε οριστικά Δύση και Ανατολή. Λίγο αργότερα η ήττα στο Μαντζικέρτ (1071) άνοιξε το δρόμο στους Σελτζούκους. Την ίδια χρονιά το βυζαντινό Μπάρι έπεσε στα χέρια των Νορμανδών και πιο μετά ιδρύθηκε στη Μ. Ασία το σουλτανάτο του Ρουμ.Ο κατήφορος συνεχίζεται. Οι Νορμανδοί πραγματοποιούν επιδρομές στην Ελλάδα, και το 1095 έχουμε την κήρυξη της Α’ Σταυροφορίας.

Από τη στιγμή που η ορθοδοξία τα έσπασε με τον καθολικισμό, η Δύση άρχισε να το βλέπει ως εχθρό. Άρχισαν οι πολεμικές επιχειρήσεις. Ο ελλαδικός χώρος ως δυτικό σύνορο δέχτηκε επιθέσεις, καταστροφές και στοτέλος εγκαταστάσεις Λατίνων που δημιούργησαν κρατίδια. Οι νέοι ηγεμόνες ήθελαν να ισχυροποιήσουν τη θέση τους και να αφαιρέσουν εδάφη από τη β.α. Από την άλλη πλευρά οι Οθωμανοί άρχισαν να ονειρεύονται την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης.

Οι Νορμανδοί επίσης επέλασαν στην Ελλάδα αλλά τελικά ηττήθηκαν χωρίς όμως να πάψουν να ανακατεύονται.

Η διείσδυση των ιταλικών πόλεων στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία

Η δημογραφική και οικονομική ανάπτυξη της Ευρώπης κατά το 12ο αι. το άνοιγμα των αγορών και η βελτίωση της ασφάλειας στη Μεσόγειο, ανέπτυξαν φυσικά το εμπόριο. Οι ναυτικές πόλεις της Ιταλίας εκμεταλλεύτηκαν αυτά, συν το γεγονός πως στο Βυζάντιο γινόταν της τρελής. Κατάφεραν να εξασφαλίσουν ιδιαίτερο καθεστώς από τους β. αυτοκράτορες, εκτόξευσε το εμπόριό τους, γέμισαν λεφτά και απέκτησαν θέση εξουσίας.

Από τον 11ο αι και μετά η παρουσία των Ιταλών εμπόρων στην

Page 97: Elp 11 Perilipsi

αυτοκρατορία αυξήθηκε ραγδαία. Για να εξασφαλίσουν την προστασία και τασυμφέροντά τους, η μια μετά την άλλη ιταλικές πόλεις άρχισαν διαπραγματεύσεις για την έκδοση αυτοκρατορικών εγγράφων (χρυσόβουλων) που θα κατοχύρωναν την ιταλική θέση στο βυζαντινό εμπόριο.

Βενετία: ήταν η πρώτη που απέκτησε εμπορικά προνόμια και εδραίωσε τη θέση της μέσα σε έναν αιώνα. Τον ίδιο δρόμο ακολούθησαν η Πίζα και η Γένοβα.

Βενετία και Γένοβα σκιζόντουσαν για την πρωτοκαθεδρία. Δεν έβρισκαν πάντα συμπαράσταση από τους αυτοκράτορες, ο Ιωάννης Β’ Κομνηνός μάλιστα, αρνήθηκε να επικυρώσει τα προνόμιά των Βενετών. Εκείνοι προχώρησαν σε λεηλασίες και δυο χρόνια αργότερα τα προνόμιά τους ανανεώθηκαν. Ο Μανουήλ Α’ Κομνηνός προσπάθησε να τους ξεφορτωθεί δημεύοντας τις περιουσίες τους και με μαζικές συλλήψεις. Υπό τις πιέσεις της Βενετίας όμως αναγκάστηκε να υποχωρήσει. Οι Γενουάτες είδαν κι αυτοίτις περιουσίες τους να χάνονται επί Ανδρόνικου Α Κομνηνού κατά τη διάρκεια αντιλατινικής εξέγερσης στην Πόλη.

Πάντως, παρά τις προσπάθειες των αυτοκρατόρων και τον μεταξύ τους ανταγωνισμό, κατά την περίοδο του 12ου αι και πριν την Δ’ Σταυροφορία, Βενετία και Γένοβα ηγούνταν το εμπόριο της Μεσογείου.

Τα επόμενα χρόνια τα προνόμια θεωρούνταν δεδομένα και επικυρώνονταν τυπικά, όταν δεν προστίθεντο νέα. Η Πίζα έκοψε λάσπη κι απέμειναν Βενετία και Γένοβα να αλωνίζουν.

Οι δυο πόλεις βρέθηκαν αντιμέτωπες σε τέσσερις πολέμους, μπλέκοντας και το Βυζάντιο. Όλα ξεκίνησαν με τη συνθήκη του Νυμφαίου το 1261, όταν ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος ευνόησε τους Γενουάτες. Έτσι έγινε ο πρώτος πόλεμος. Ακολούθησαν άλλοι τρεις που εξουθένωσαν τις δυο πόλεις που δεν κατάφεραν να βρουν λύση. Μετά από πολλά πολλά χρόνια, επικράτησε η Βενετία.

Είναι φως φανάρι πως ο εμπορικός ανταγωνισμός στην ανατολική Μεσόγειο από το 1261 και μετά δεν αφορούσε το Βυζ και τις δυο πόλεις, αλλά τις δύο πόλεις μεταξύ τους. Σε αυτήν τη διένεξη έπαιρναν αναγκαστικά μέρος οι αυτοκράτορες που καμιά φορά έριχναν λάδι στη φωτιά. Οι συγκρούσεις υπήρξαν πολλές και ο χαμένος ήταν πάντα το Βυζάντιο.

Η μεγάλη επιτυχία των ιταλών εμπόρων ήταν η σημαντική μείωση των δασμών σε όλα τα προϊόντα. Το ιταλικό εμπόριο ενισχύθηκε ιδιαίτερα ενώ αυξανόταν διαρκώς ο αριθμός των εμπόρων και ο όγκος των εμπορευμάτων. Η αύξηση οδηγούσε στην απαίτηση περισσότερων προνομίων. Παρά τις δυσκολίες, οι πόλεις πετύχαιναν το σκοπό τους και το αποτέλεσμα ήταν να

Page 98: Elp 11 Perilipsi

βρίσκονται στην Πόλη περισσότεροι Ιταλοί παρά βυζαντινοί.

Οι πόλεις οργάνωσαν και τις πολυπληθείς κοινότητές τους. Απέκτησαν συνοικίες και αποβάθρες, κατοικίες, αποθήκες, ταβέρνες και εκκλησίες. Η βενετική συνοικία βρισκόταν στην Πόλη με επικεφαλής το βάιλο και η γενουάτικη στο Γαλατά με επικεφαλής τον ποντεστά. Και οι δυο εξελίχθηκαν σε σημαντικούς παράγοντες και φρόντιζαν τα συμφέροντα των γενουατών και βενετών του βυζαντίου.

Τα προνόμια που ξεκίνησαν ως διευκολύνσεις κατέληξαν στην παραχώρηση δικαιωμάτων και σταδιακά στη μονοπώληση του εμπορίου από τους Ιταλούς.

Οι Σταυροφορίες

Οι σταυροφορίες έφεραν τη Δύση αντιμέτωπη με την Ανατολή. Ήταν η αφορμή και η πρόφαση για την εγκατάσταση των Λατίνων στα βυζ. Εδάφη.

Η εγκατάσταση είχε προετοιμαστεί ειρηνικά χάρη στα εμπορικά προνόμια που είχαν δοθεί. Υπήρξε οικονομική διείσδυση που σε συνδυασμό με τις σταυροφορίες επέτρεψαν στους Λατίνους να καταλάβουν τα βυζ. Εδάφη.

Οι δυο πρώτες σταυροφορίες δεν έπληξαν ουσιαστικά την αυτοκρατορία, αντίθετα επανέκτησε τη Νίκαια που είχε πέσει στα χέρια των Σελτζούκων. Η Γ’ και η Δ’ σταυροφορία άλλαξαν το σκηνικό. Κατά τη Γ’ Σταυροφορία, ο Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος κατέλαβε την Κύπρο.

10 χρόνια μετά την Γ’ Σταυροφορία, η αμφιλεγόμενη ως προς τους σκοπούς της Δ’ σταυροφορία διέλυσε την αυτοκρατορία ενώ η Πόλη κατελήφθη. Λίγο πριν, Φράγκοι και Βενετοί είχαν μοιράσει τα εδάφη της. Το ένα τέταρτο δόθηκε στο Φράγκο βασιλιά της Κωνσταντινούπολης και τα υπόλοιπα μοιράστηκαν η Βενετία και οι υπόλοιποι σταυροφόροι.

Οι σταυροφόροι κατέστρεψαν και λεηλάτησαν την Κωνσταντινούπολη με όποιον τρόπο μπόρεσαν. Η διανομή των λάφυρων είχε ήδη προαποφασισθεί.

Η διάλυση της αυτοκρατορίας οδήγησε διάφορους τοπικούς άρχοντες σε ανεξαρτησία, λίγοι όμως κατάφεραν να μείνουν αυτόνομοι. Οι Δαβίδ και Αλέξιος Κομνηνοί ίδρυσαν την αυτοκρατορία της Τραπεζούντας που κατακτήθηκε εν τέλει από τους τούρκους λίγο μετά την Άλωση.

Το ίδιο σημαντικό υπήρξε το Δεσποτάτο της Ηπείρου που ιδρύθηκε από το Μιχαήλ Άγγελο Κομνηνό Δούκα και διατηρήθηκε μέχρι το 1300 οπότε και εντάχθηκε πάλι στη βυζ. Αυτοκρατορία.

Τέλος, έχουμε την αυτοκρατορία της Νίκαιας που ίδρυσε ο Θεόδωρος Α’ Λάσκαρις κι έγινε κέντρο αντίστασης κατά των Λατίνων. Από εδώ ξεκίνησαν

Page 99: Elp 11 Perilipsi

οι Παλαιολόγοι ενώ το 1261 ο Μιχαήλ Η’ κατάφερε να ανακτήσει την Κωνσταντινούπολη.

Η ανακατάληψη δεν επανέφερε την αυτοκρατορία στα προηγούμενα σύνορά της, ούτε τη δύναμή της. Απέναντί της είχε τα δυτικά κράτη που γίνονταν όλο και πιο ισχυρά. Πολλά λατινικά κρατίδια ιδρύθηκαν που κράτησαν αρκετά, ακόμη και μετά την οριστική Άλωση. Η πορεία τους ήταν διαφορετική από αυτή των εδαφών που είχαν καταλάβει οι Τούρκοι. Ακόμη κιόταν – αργότερα – κάποια από αυτά τα κατέλαβαν οι Τούρκοι, διατήρησαν τηλατινική τους σφραγίδα.

Τα λατινικά κράτη στον ελληνικό χώρο μέχρι και τον 15ο αι.

Λατίνοι θεωρούνται οι γαλλόφωνοι Φράγκοι και οι Ιταλοί. Έχουμε λοιπόν φραγκοκρατούμενες περιοχές (ηγεμόνες γαλλικής καταγωγής) και ιταλοκρατούμενες. Πρόκειται για δυο διαφορετικές πολιτικές και οικονομικές αρχές που είχαν ως αποτέλεσμα διαφορετική εξέλιξη.

Το κλασικό φεουδαρχικό σύστημα της κεντροδυτικής Ευρώπης βασιζόταν αυστηρά στις σχέσεις υποτέλειας ανθρώπου με άνθρωπο. Μη ισχυρή κεντρική εξουσία, κλειστές κοινωνικές τάξεις, απόλυτη εξάρτηση του αγρότη από το γαιοκτήμονα κ.α. Το φεουδαρχικό σύστημα σχεδόν ταυτίστηκε με το Μεσαίωνα.

Οι Φράγκοι μετέφεραν την παράδοσή τους στις περιοχές που κατέλαβαν. Η παράδοσή αυτή όμως είχε ήδη παρακμάσει και το ίδιο έγινε και σε αυτές τις περιοχές. Τα φραγκικά κράτη, ιδιαίτερα τα μικρά, δε μπόρεσαν να ισχυροποιηθούν κι έτσι ήταν πιο εύκολο να καταλυθούν πιο σύντομα από τα ιταλικά.

Οι ναυτικές πόλεις της Ιταλίας είχαν μια νέα δυναμική στην οικονομία και στην κοινωνία που γέννησε την αστική τάξη. Είχαν διεισδύσει στο Βυζάντιο από πριν. Η ύπαρξή τους βασιζόταν στη θάλασσα και στο εμπόριο και δεν είχαν σοβαρό ανταγωνισμό παρά μόνο τον μεταξύ τους (Βενετία – Γένοβα). Ισχυροποιήθηκαν οικονομικά στις περιοχές που είχαν καταλάβει και ανέπτυξαν τη διπλωματία τους απέναντι στο Βυζάντιο και τους Τούρκους. Έτσι, ενώ τα φράγκικα κράτη διαλύθηκαν το 13ο και 14ο αι, τα ιταλικά παρέμειναν μέχρι την κατάλυση της Βενετίας, το 1797.

Ας δούμε τώρα που είχαν κατσικωθεί οι Λατίνοι.

Κύπρος

Page 100: Elp 11 Perilipsi

Την κατέλαβε ο Ριχάρδος Α’ ο Λεοντόκαρδος το 1911 και την πούλησε στους Ναΐτες οι οποίοι ένα χρόνο μετά εκδιώχθηκαν και το νησί πήγε στον Γκι ντε Λουζινιάν που ξεκίνησε τη φράγκικη κατοχή του νησιού. Οι ντε Λουζινιάν ηγεμόνευσαν μέχρι το 1489, όταν η Αικατερίνη Κορνάρο, χήρα του Ιακώβου Β’ Λουζινιάν την έδωσε δώρο στη Βενετία. Οι Βενετοί κράτησαν το νησί μέχρι το 1571 που η Κύπρος έπεσε στους Τούρκους.

Πελοπόννησος

Από το 13ο έως τα μέσα του 15ου αι. ήταν μοιρασμένη στους Έλληνες (Δεσποτάτο του Μωρέως με έδρα το Μυστρά), τους Φράγκους (Αχαΐα με έδρα την Ανδραβίδα) και τους Βενετούς (Μεθώνη, Κορώνη, Ναύπλιο, Άργος, Μονεμβασιά). Οι σχέσεις μεταξύ τους δεν ήταν πάντα καλές κι είχαμε αρκετές συγκρούσεις. Υπήρξαν όμως και ειρηνικές περίοδοι.

Η ηγεμονία της Αχαΐας ιδρύθηκε από το Γοδεφρείδο Βιλλαρδουίνο. Η οικογένειά του διατήρησε την εξουσία μέχρι το 1383.

Γενικώς υπήρχε μια κινητικότητα στους κατακτητές. Τα εδάφη περνούσαν από τη μια κατοχή στην άλλη.

Εύβοια

Καταλήφθηκε το 1205 από το Βονιφάτιο το Μομφερατικό που την έδωσε πρώτα στον Ιάκωβο ντ’ Ανβέν κι όταν ο Ιάκωβος πέθανε, σε τρεις ευγενείς από τη Βερόνα που ονομάστηκαν τριτημόριοι γιατί μοίρασαν το νησί σε τρία μέρη. Η Χαλκίδα παρέμεινε μπαλαντέρ (κοινή κτήση). Μετά από διάφορες αλλαξοκωλιές, την πήρε η Βενετία.

Κρήτη

Η Κρήτη ήταν η μόνη περιοχή που γνώρισε μόνον έναν κατακτητή. Ο ΑλέξιοςΔ’ Άγγελος την παραχώρησε στο Βονιφάτιο το Μομφερατικό που την πούλησεστους Βενετούς. Μεσολάβησε ένα διάστημα όπου ο Χάνδακας καταλήφθηκε από το Γενουάτη πειρατή Ερρίκο Πεσκατόρε τον οποίον έδιωξε ο βενετός Ιάκωβος Τιέπολο. Λίγο αργότερα κατέφθασαν οι πρώτοι βενετοί άποικοι που πήραν γη και έγιναν ο πρώτος πυρήνας φεουδαρχών του νησιού.

Οι Κρήτες αντέδρασαν με ένοπλη αντίσταση ολόκληρο τον πρώτο αιώνα. Η Βενετία με διπλωματικό τρόπο έλυνε τα προβλήματα χωρίς να χάνει τίποτα ουσιαστικό. Οι Έλληνες γαιοκτήμονες κατοχύρωσαν τη γη τους, δεν μπήκαν όμως στο διοικητικό και κοινωνικό πλαίσιο του νησιού. Έτσι η Βενετία

Page 101: Elp 11 Perilipsi

απέφυγε πιθανή υπονόμευση της κυριαρχίας της.

Τα πρώτα πενήντα χρόνια οι κρητικές επαναστάσεις είχαν απελευθερωτικό χαρακτήρα, μετά όμως το ζητούμενο ήταν να μη χάσουν τη γη τους όσοι είχαν, από τους βενετούς αποίκους.

Το 14ο αι τα προβλήματα άλλαξαν. Η Βενετία που είχε πια εδραιωθεί ήθελε να εκμεταλλευτεί την αγροτική παραγωγή του νησιού και το εμπόριο. Η Επανάσταση του Αγίου Τίτου ξεκίνησε από τους βενετούς φεουδάρχες που στράφηκαν ενάντια στη μητρόπολη αλλά απέτυχαν. Υπήρξαν κι άλλες επαναστάσεις, μερικές μάλιστα υποκινήθηκαν από αγρότες που διαμαρτύρονταν για την αθλιότητα που ζούσαν.

Η σταδιακή παρακμή της Βενετίας είχε μεγάλο αντίκτυπο στην Κρήτη, τόσο που εμφανίστηκαν φιλοτουρκικές τάσεις. Γενικά πάντως Βενετία – Τουρκία σημειώσατε ειρηνική συνύπαρξη που οδήγησε το νησί σε οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη μέχρι την κατάληψη από τους Τούρκους,το 1669.

Χίος – Μυτιλήνη

Στις αρχές του 14ου αι. τη Χίο κατέλαβε ο γενουάτης Βενέδικτος Τσακαρία κατάληψη που αναγνωρίστηκε από το βυζαντινό αυτοκράτορα. Το νησί παρέμεινε υπό την Γένοβα μέχρι το 1566 που έπεσε στα χέρια των Τούρκων.

Λέσβος, Λήμνος και Θάσος από τον 14ο αι μέχρι την οθωμανική κατάκτηση ήταν υπό τη γενουατική οικογένεια των Γκατιλούζιο.

Κυκλάδες και Δωδεκάνησα

Τα νησιά του Αιγαίου μοιράστηκαν ανάμεσα στο Λατίνο αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης, τη Βενετία και τους υπόλοιπους σταυροφόρους. Αυτά στη θεωρία. Στην πράξη τα νησιά πέρασαν στα χέρια βενετικών οικογενειών.Επικεφαλής ήταν ο Μάρκος Σανούδος που κατέλαβε εφτά νησιά και ίδρυσε τοΔουκάτο της Νάξου ή του Αρχιπελάγους με έδρα τη Νάξο. Ήταν το πιο ισχυρό κρατίδιο του κεντρικού Αιγαίου. Όσοι είχαν καταλάβει τα υπόλοιπα νησιά στο τέλος δήλωσαν υποτέλεια ή στο Σανούδο ή στον αυτοκράτορα.

Δωδεκάνησα: έδρα η Ρόδος. Δεν ξέρουμε πολλά πράγματα για την κατάσταση παρά πως οι δεσμοί με το Βυζάντιο ήταν πολύ χαλαροί. Έχουμε κιεδώ πότε τον έναν κατακτητή και πότε τον άλλον. Μεταξύ 1306 και 1309 η Ρόδος πέρασε στους Ιωαννίτες Ιππότες μέχρι την κατάληψη από τους Τούρκους το 1522.

Page 102: Elp 11 Perilipsi

Το Δουκάτο των Αθηνών

Αττική, Βοιωτία, Μεγαρίδα, Άργος και Ναύπλιο. Ο Βονιφάτιος ο Μομφερατικός τα παραχώρησε στον Όθωνα Ντε λα Ρος. Μετά ήρθαν οι Καταλανοί που το διέσπασαν σε δυο τμήματα. Το νότιο, με πρωτεύουσα τη Θήβα και το βόρειο με πρωτεύουσα την πόλη των Νέων Πατρών. Όλα αυτά μέχρι το 1456 που έπεσε στα χέρια – ποιών άλλων? – των Τούρκων.

Επτάνησα

Η Κέρκυρα βρέθηκε στα χέρια της Βενετίας, μετά πήγε στους Ανδεγαβούς κι ύστερα στους Βενετούς που το κράτησαν μέχρι το 1797.

Κεφαλλονιά, Ζάκυνθος και Ιθάκη περιήλθαν στον πειρατή Μαργαρίτο, ύστεραπήγαν στην ιταλική οικογένεια των Ορσίνι, μετά οι Ανδεγαβοί, ύστερα στη Βενετία μέχρι το 1797.

Λευκάδα: από το δεσπότη της Ηπείρου πέρασε στον Ιωάννη Ορσίνι, μετά στον Γουαλτέριο ντε Μπριέν και ο βενετός Ζόρζι. Καταλήφθηκε από τους Οθωμανούς το 15ο αι. και μετά πήγε στη Βενετία.

Κύθηρα: Βενετοί αρχικά, μετά βυζαντινοί και πάλι βενετοί. Τα Αντικύθηρα είχαν βενετούς.

Η διοίκηση των λατινοκρατούμενων ελληνικών περιοχών

Ήταν λατινικό. Υπήρχε διαφορά μεταξύ των φραγκοκρατούμενων και των ιταλοκρατούμενων περιοχών.

Οι φραγκοκρατούμενες ήταν αυτόνομα κρατίδια που αναγνώριζαν επικυρίαρχους. Εφάρμοζαν το φεουδαρχικό σύστημα της κεντρικής Ευρώπης με ανώτατη αρχή (βασιλιάς, πρίγκιπας, δούκας) και με μεγάλες εξουσίες.

Οι ιταλοκρατούμενες αναγνώριζαν τη μητρόπολη. Εφάρμοσε το δικό της σύστημα με ανώτατη αρχή (δούκας, βάιλος, καστελάνος) που εκλεγόταν από τα κεντρικά όργανα της μητρόπολης με βραχύχρονη θητεία και μισθό.

Στις νησιωτικές περιοχές που είχαμε ιταλικές οικογένειες, η ανώτατη αρχή ήταν κληρονομική καθώς η κτήση ήταν οικογενειακή. Η δομή του συστήματος έκλινε προς το βενετικό σύστημα και προσαρμοζόταν στις συνθήκες του τόπου.

Χίος : η Γένοβα ανέθεσε τη διοίκησή της στον εμπορικό οργανισμό Μαόνα και ο ποντεστά εκλεγόταν από το δόγη και τις αρχές της Γένοβας σε

Page 103: Elp 11 Perilipsi

συνεργασία.

Ρόδος : οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννη είχαν δική τους οργάνωση και ανώτατο όργανο τη Γενική Σύνοδο. Η Σύνοδος εξέλεγε ισόβιο Μεγάλο Μάγιστρο και τους αξιωματούχους.

Υπάρχει μια ακόμη διάκριση. Τα λατινοκρατούμενα κρατίδια με στοιχεία αυτόνομου κρατιδίου και εκείνα με αδύναμη πολιτική ή προβλήματα εξουσίας που αναγνώριζαν κάποιον άλλον ως ανώτερη αρχή.

Τα ‘αυτόνομα’ κρατίδια είχαν διακριτή ανώτατη αρχή ενώ τα αδύναμα, είχανεπικυρίαρχο ηγεμόνα που διόριζε αντιπροσώπους του.

Σε κάθε περιοχή, κάτω από την ανώτατη αρχή υπήρχε ένα διοικητικό σύστημα με βοηθητικά συμβούλια, αξιωματούχους, υπηρεσίες και άλλα. Είχαν το δημόσιο ταμείο που συγκέντρωνε τα κρατικά έσοδα από δασμούς και την κεντρική γραμματεία που αρχειοθετούσε όλα τα δημόσια έγγραφα. Το πιο αυστηρό τέτοιο σύστημα είχαν οι βενετικές αποικίες. Οι φραγκοκρατούμενες είχαν πιο απλό.

Η κοινωνία των λατινοκρατούμενων ελληνικών περιοχών

Υπήρχαν τρεις τάξεις: Φεουδάρχες – γαιοκτήμονες, αγρότες και αστοί. Ανάλογα την εποχή, την περιοχή και την αρχή μια από τις τρεις επικρατούσε.

Στις φραγκοκρατούμενες ελληνικές περιοχές η ιεραρχία είναι λιγότερο αυστηρή, αν και υπάρχουν συγκεκριμένες σχέσεις υποτέλειας, σαν αυτές τηςΚεντρικής Ευρώπης.

Στις βενετοκρατούμενες η φεουδαρχική τάξη προσαρμοζόταν στις οδηγίες της Βενετίας.

Οι Έλληνες φεουδάρχες των περιοχών αυτών διατήρησαν το μεγαλύτερο μέρος της γης τους και εντάχθηκαν στην κατά τόπους αντίστοιχη τάξη αν και με λιγότερα δικαιώματα έναντι των Λατίνων.

Αγροτική τάξη: εμφανίζει μεγαλύτερη ομοιομορφία. Περιλάμβανε περισσότερο εξαρτημένα και λιγότερο ελεύθερα πρόσωπα. Οι εξαρτημένοι ήταν είτε δεμένοι με τη γη που καλλιεργούσαν είτε με το φεουδάρχη – γαιοκτήμονα και δε μπορούσαν να μετακινηθούν. Οι ελεύθεροι έκαναν ότι ήθελαν. Όλοι όμως σε μικρό ή μεγάλο βαθμό εξαρτιόταν από τους γαιοκτήμονες.

Αστική τάξη: εμφανίζεται λόγω της ανάπτυξης της αγροτικής και βιοτεχνικής παραγωγής με σκοπό την εμπορευματοποίηση των προϊόντων. Απαραίτητες προϋποθέσεις ήταν το άνοιγμα των αγορών και η επένδυση του

Page 104: Elp 11 Perilipsi

συσσωρευμένου κεφαλαίου στην παραγωγή και τη διακίνηση. Καθώς η Βενετία και η Γένοβα ήταν προσανατολισμένες στο εμπόριο δημιουργήθηκαν οι βάσεις για την ανάπτυξη των αστών. Πρόκειται κυρίως για εμπόρους και πλοιοκτήτες, καθώς η βιοτεχνία δεν είχε ιδιαίτερη ανάπτυξη. Στους αστούς ανήκαν και ντόπιοι Έλληνες, κυρίως ιδιοκτήτες μικρών σκαφών. Στις φραγκοκρατούμενες περιοχές ήταν πιο περιορισμένη.

Η οικονομία των λατινοκρατούμενων ελληνικών περιοχών

Οι περισσότερες διαδραμάτισαν νέο ρόλο μετά την κατάκτησή τους. Οι κατακτητές τους εκμεταλλεύτηκαν σωστά την οικονομική και δημογραφική ανάπτυξη της Ευρώπης, το άνοιγμα των αγορών, την ενίσχυση του εμπορίου και τη ζήτηση νέων προϊόντων. Η Βενετία και η Γένοβα ήταν πιο προσεκτικέςστη στρατηγική τους στην απόκτηση αποικιών. Βρέθηκαν στα νησιά και στιςπαράκτιες περιοχές και σε όσα λιμάνια μπορούσαν να γίνουν διαμετακομιστικοί σταθμοί.

Οι Φράγκοι προσανατολίζονταν στην οικονομία της αυτάρκειας και όχι του εμπορίου. Ενδιαφέρθηκαν περισσότερο για την αγροτική παραγωγή. Μετά στράφηκαν προς το εμπόριο με την Κύπρο, κάτι που οδήγησε σε έντονο ανταγωνισμό με τη Γένοβα και τη Βενετία. Τελικά το νησί κατέληξε στη Βενετία που ήταν πιο καλή στη διπλωματία. Οι ιταλικές πόλεις είχαν κυρίαρχο ρόλο στο εμπόριο της ανατολικής Μεσογείου, κυρίως η Βενετία.

Οι λατινοκρατούμενες και κυρίως οι Φραγκοκρατούμενες περιοχές προσέλκυσαν μεγάλους ευρωπαϊκούς εμπορικούς οίκους. Βενετοί και Γενουάτες βρίσκονταν παντού. Τα μεγάλα λιμάνια έγιναν κοσμοπολίτικα κέντρα.

Ο ρόλος των Ελλήνων στην κάθε οικονομία ήταν ενεργός. Πρωταγωνιστούσεστην αγροτική παραγωγή ως αγρότης αν και την έλεγχαν οι φεουδάρχες. Στη ναυτιλία τα πήγαιναν ακόμη καλύτερα ως ιδιοκτήτες και καπετάνιοι μικρών σκαφών.

Η Βενετία δημιούργησε θαλάσσιους δρόμους, το ίδιο και η Γένοβα. Το πυκνό δίκτυο λιμανιών εξυπηρετούσε τη σύνδεση Βενετίας και Ανατολής αλλά και της Ανατολής γενικότερα. Με τα μικρομεσαία σκάφη τους οι Έλληνες ταξίδευαν παντού. Στην Κρήτη συγκεντρώθηκαν Έλληνες από όλες τις κατακτημένες περιοχές, όπως και ξένοι.

Αγροτική οικονομία: σκοπό είχε την εμπορευματοποίηση των προϊόντων της γης και των ζώων. Οι αρχές ενθάρρυναν την αύξηση της καλλιέργειας και ειδικά αυτή ορισμένων προϊόντων που είχαν διεθνή ζήτηση.

Στις βενετικές και γενουατικές κτήσεις ο οικονομικός χαρακτήρας ήταν

Page 105: Elp 11 Perilipsi

εμπορικός. Η εκμετάλλευση των φυσικών πηγών δηλαδή.

Το σημαντικότερο είναι πως όλοι ζούσαν κάτω από τον εμπορικό ζυγό Βενετίας και Γένοβας.

Η Εκκλησία στις λατινοκρατούμενες ελληνικές περιοχές.

Η θρησκευτική πολιτική των Φράγκων ήταν λίγο πολύ ίδια. Δεν καταδίωξαν τους ορθόδοξους αλλά τα πρωτεία τα είχε η λατινική Εκκλησία που καταργούσε την ορθόδοξη. Η αντιπαράθεση ήταν συνεχής και συχνά έντονη, ιδιαίτερα όταν η λατινική εκκλησία προσπαθούσε να ενισχύσει κι άλλο τη θέση της ή όταν συνέβαιναν σημαντικά γεγονότα.

Γενικά η θρησκευτική πολιτική κάθε κατακτητή διαμορφωνόταν σύμφωνα με τις εκάστοτε συνθήκες. Στην Κρήτη ας πούμε, καταργήθηκε η ορθόδοξη εκκλησία και οι επισκοπές. Δεν υπήρχαν μητροπολίτες και για τη χειροτονία ιερέων ο κόσμος πήγαινε στην Πελοπόννησο. Η αυστηρότητα αυτή δεν ήταν εναντίον των πιστών αλλά του θεσμού. Οι κατακτητές δεν ήθελαν να συσπειρωθεί ο κόσμος γύρω από την Εκκλησία και να διεκδικήσει την ελευθερία του. Σε άλλες περιοχές τα πράγματα δεν ήταν τόσο άσχημα. Υπήρχε όμως μια πολιτική προσηλυτισμού και κάποια δυτικά μοναστικά τάγματα εγκαταστάθηκαν στην ορθόδοξη Ανατολή, τους παραχωρήθηκαν μάλιστα μοναστήρια και εκκλησίες ή χώροι για την ανέγερσή τους.

Ο πολιτισμός στις λατινοκρατούμενες ελληνικές περιοχές.

Η μακρόχρονη λατινική παρουσία άφησε τα σημάδια της. Βοήθησε στην ανάπτυξη της τέχνης και της λογοτεχνίας μέσω της συνύπαρξης του ντόπιουελληνικού με το δυτικό στοιχείο. Η επίσημη γλώσσα ήταν κατά περίπτωση γαλλική, λατινική ή ιταλική, η κυρίαρχη καθομιλουμένη όμως ήταν τα ελληνικά, τα οποία μιλούσαν ακόμη και οι Λατίνοι.

Η πολιτιστική ανάπτυξη βρήκε πρόσφορο έδαφος στις περιοχές με ομαλότητα. Τέτοιες ήταν οι βενετικές κτήσεις, κυρίως η Κρήτη και τα Ιόνια νησιά. Λόγιοι Βενετοί ευγενείς και Έλληνες που σπούδασαν στην Ιταλία ήταν οι φορείς του καινούριου. Από το 16ο αι. και μετά ανθούν οι βιβλιοθήκες στην Κρήτη, τα ιταλικά έργα τέχνης και οι Ακαδημίες (λογοτεχνικοί κύκλοι).

Σε αυτό το κλίμα γεννήθηκε η αναγεννησιακή κρητική λογοτεχνία που συνδύασε τις ευρωπαϊκές ποιητικές φόρμες με τις παραδόσεις και τη γλώσσα του τόπου. Τα πρώτα έργα εμφανίστηκαν το 14ο αι. (ποιητικά και θεατρικά) και θεωρήθηκαν τα πρωιμότερα της ελληνικής λογοτεχνίας. Θα τα μάθετε και στα Γράμματα Ι, δεν ανησυχώ. Μετά την κατάληψη της

Page 106: Elp 11 Perilipsi

Κρήτης από τους Τούρκους, ανάλογη άνθηση συνέβη και στα Επτάνησα, όπουκατέφυγαν πολλοί κρητικοί, όπως και στην Κύπρο.

Βυζαντινή ζωγραφική τέχνη της εικόνας και της τοιχογραφίας: γνώρισε μεγάλη εξέλιξη στην Κρήτη και στα Επτάνησα και έγραψε λαμπρή ιστορία. Πολλοί ήταν οι κρητικοί ζωγράφοι που ζωγράφιζαν φορητές εικόνες και εικονογραφούσαν τις πολλές εκκλησίες. Κάποιοι ξεχώρισαν ενώ από εδώ ξεκίνησε κι ο τρισμέγιστος Δομήνικος Θεοτοκόπουλος.

Ξυλογλυπτική, μεταλλοτεχνία, μικρογραφία: άνθησαν επίσης.

Οι Κρητικοί επηρέασαν την καλλιτεχνική κίνηση των Επτανήσων που συνέχισαν και προχώρησαν την κρητική παράδοση. Σπουδαία δείγματα έχουμε στην αρχιτεκτονική, την οχυρωματική και τη λιμενική τέχνη. Πολλά από αυτά έχουν σωθεί σε φραγκοκρατούμενες ελληνικές περιοχές, οι πολιτικές συγκυρίες όμως δεν ευνόησαν την ανάπτυξη μιας ιδιαίτερης τάσης. Οι φόρμες στην αρχιτεκτονική κυρίως ήταν καθαρά δυτικές. Όπως και να έχει, η βυζαντινή τέχνη υπήρχε πάντα στην αρχιτεκτονική των ορθόδοξων ναών και των τοιχογραφιών τους καθώς πρόκειται για τέχνη άρρηκτα δεμένη με τη ντόπια παράδοση και λατρεία.

Μουσική: δεν αναπτύχθηκε όπως η λογοτεχνία και η ζωγραφική (από όσο ξέρουμε δηλαδή), καλλιεργήθηκε όμως στην Κρήτη και τα Επτάνησα. Στα τέλη του 15ου αι. λειτούργησε σχολή εκκλησιαστικής δυτικής μουσικής στο Χάνδακα. Υπήρξε προσέγγιση της δυτικής και βυζαντινής παράδοσης όχι μόνο στις καθαρά μουσικές φόρμες αλλά και στην καθημερινή πρακτική λατρεία. .

Η λαϊκή μουσική δέχτηκε και αυτή δυτικές επιδράσεις, τόσο ως προς την εισαγωγή ιταλικών τραγουδιών στην Κρήτη όσο και ως προς τη χρήση οργάνων που έμοιαζαν με τα δυτικά.

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ

Η Οθωμανική εξάπλωση και η πτώση της Βυζ. Αυτοκρατορίας (μέσα 14ου – 1453)

Στα μέσα του 14ου αι. οι Οθωμανοί είχαν καταλάβει ολόκληρη τη Μ. Ασία. Η β.α. είχε περιοριστεί στην Κωνσταντινούπολη, τη Θεσσαλονίκη και το Δεσποτάτο του Μωρέως. Οι Οθωμανοί όμως ήθελαν να καταλάβουν την Πόλη, τελεία και παύλα.

Πρώτα έπεσε η Καλλίπολη, το 1354 κι άνοιξαν οι πόρτες για τη βαλκανική. Ηοθωμανική προέλαση ήταν ραγδαία και σχεδόν συνεχής.

Οι αντιδράσεις στην οθωμανική λαίλαπα ήταν πολλές τόσο από την πλευρά του Βυζαντίου όσο και από τα υπόλοιπα βαλκανικά κράτη και τη Δύση. Οι

Page 107: Elp 11 Perilipsi

μόνοι χαμένοι ωστόσο ήταν όσοι αντέδρασαν, αν και καθυστέρησαν κάπως την οθωμανική εξάπλωση. Σε αυτό βοήθησαν και οι Μογγόλοι που δημιουργούσαν προβλήματα στους Τούρκους.

Οι Παλαιολόγοι προσπάθησαν να βρουν συμμάχους για να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο μέσω της ένωσης των δυο Εκκλησιών. Παρά τις προσπάθειες, τααποτελέσματα δεν ήταν τα αναμενόμενα. Το σερβικό κράτος έπαψε να είναι απειλή για τους Τούρκους. Η Ε’ σταυροφορία κατά των απίστων στράφηκε τελικά εναντίον των Αιγυπτίων που ήταν πιο επικίνδυνοι για τη Δύση. Η Γένοβα και η Βενετιά είχαν προσεγγίσει τους Οθωμανούς για να επεκτείνουν το εμπόριό τους.

Το θέμα είναι πως για να βοηθήσει η Δύση το Βυζάντιο έπρεπε να ενωθούν οι Εκκλησίες, δηλαδή να υποταχθεί η ορθόδοξη στην καθολική. Ταυτόχρονα οι Τούρκοι πέτυχαν μια μεγάλη νίκη στον Έβρο και ξεχύθηκαν στα Βαλκάνια. Ο Ιωάννης Ε’ δήλωσε υποταγή στον πάπα για να σώσει ότι είχε απομείνει, η ορθόδοξη εκκλησία όμως δεν τον ακολούθησε κι έτσι τελικά, υποχώρησε στοσουλτάνο.

Δεν έφταναν τα υπόλοιπα, στην Κωνσταντινούπολη προέκυψαν δυναστικά προβλήματα στην αυτοκρατορική φάρα με αποτέλεσμα να εμπλακούν όλοι σεπολιτικές ίντριγκες με τους δυτικούς και να πάρουν τελικά το μακρύτερο. Οισέρβοι που προσπάθησαν επίσης να ανακόψουν τους τούρκους στο Κοσσυφοπέδιο ηττήθηκαν κατά κράτος, παίρνοντας μαζί τους όλο το βόρειο μέτωπο.

Ο νέος σουλτάνος Βαγιαζίτ τους πήρε όλους παραμάζωμα. Κατέλαβε τουρκικά εμιράτα, έδιωξε τους βυζαντινούς από τη Φιλαδέλφεια της Ασίας, κατέλυσε το βουλγαρικό κράτος, κατέλαβε τη Θεσσαλία, τη Θράκη ενώ πολιόρκησε και την Κωνσταντινούπολη. Όταν έφυγε, η Πόλη ήταν σχεδόν πλήρως κατεστραμμένη.

Οι Δυτικοί θορυβήθηκαν από τις επιτυχίες του και ξεκίνησαν νέα σταυροφορία. Στη μάχη της Νικόπολης νικήθηκαν ολοκληρωτικά. Την κατάσταση ήρθε να σώσει ο Μογγόλος Ταμερλάνος που πρώτος αυτός νίκησετο Βαγιαζίτ σε μάχη κοντά στην Άγκυρα. Έληξε η πολιορκία της Πόλης και κυρίως, το οθωμανικό κράτος διασπάστηκε σε μικρές ηγεμονίες υπό του Ταμερλάνου.

Οι έξι γιοί του Βαγιαζίτ άρχισαν να τσακώνονται για την πρωτοκαθεδρία. Ο Σουλεϊμάν υπέγραψε σύμφωνο ειρήνης με το Βυζάντιο και στράφηκε στην Ασία για να ξαναφτιάξει το κράτος του πατέρα του. Το Βυζάντιο πήρε μια ανάσα.

Οι γιοι του Βαγιαζίτ συνέχισαν τη φαγωμάρα και στο τέλος επικράτησε ο Μωάμεθ Α’ που θα οδηγούσε ξανά τους τούρκους στη δόξα. Ο Μωάμεθ Α’

Page 108: Elp 11 Perilipsi

εξουδετέρωσε τους εχθρούς κι αποκατέστησε την τάξη. Με το βυζάντιο είχε καλές σχέσεις καθώς δεν ένιωθε έτοιμος για εχθροπραξίες.

Στη συνέχεια επικράτησε ο Μουράτ Β’ με τη βοήθεια της Γένοβας και πολιόρκησε κι εκείνος την Κωνσταντινούπολη, τον έδιωξε όμως ο Μανουήλ Β’. Ο Μουράτ δε σταμάτησε εκεί και ξαναρχίσαμε το ίδιο βιολί. Ο αυτοκράτορας στράφηκε για βοήθεια στη Δύση και με τη συνθήκη της Συνόδου της Φερράρας – Φλωρεντίας ενώθηκαν οι δυο εκκλησίες. Λογάριαζαν όμως χωρίς τον ξενοδόχο γιατί ο κόσμος στην Κωνσταντινούπολη απέρριψε αυτήν την ένωση. Ακολούθησαν σταυροφορίες, πόλεμοι και συγκρούσεις. Στη μάχη της Βάρνα (1444) ο Μουράτ έκανε τη μούρη των σταυροφόρων κρέας, έτσι οι δυτικοί σταμάτησαν να πιστεύουν πως μπορούν να ανακόψουν τους οθωμανούς.

Ο Μουράτ παρέδωσε το θρόνο στο γιό του, Μωάμεθ Β’ που τον έχασε λόγω πραξικοπήματος κι ο Μουράτ επανήρθε. Εκστράτευσε στην Πελοπόννησο και νίκησε.

Σχεδόν σε όλη τη διάρκεια της βασιλείας Μωάμεθ Β’ και Μουράτ πρόβαλλαν αντίσταση βαλκανικοί συνασπισμοί, δυτικές σταυροφορίες και δυτικοί ηγεμόνες. Το Βυζάντιο λίγα πράγματα έκανε πέρα από την προσπάθεια της ένωσης των εκκλησιών και κάποιες διπλωματικές ενέργειες. Κατάφερε να πάρει μερικές ανάσες οι οποίες όμως απλά καθυστέρησαν το αποτέλεσμα.

Και φτάνουμε σιγά – σιγά στο τέλος. Αυτοκράτορας είναι ο Κωνσταντίνος ΙΑ’Παλαιολόγος και σουλτάνος ο Μωάμεθ ο Β. Το Βυζάντιο είναι περιορισμένο στην Κωνσταντινούπολη και στα εδάφη του Δεσποτάτου του Μορέως. Ο Μωάμεθ αρχικά υπήρξε συγκαταβατικός, αλλά του έδωσαν αφορμή όταν αμφισβήτησαν τη διαδοχή του. ξεκίνησε λοιπόν η πολλοστή πολιορκία της Πόλης, αποκόπτοντάς την από τη θάλασσα το 1452. Λίγο αργότερα ο Κωνσταντίνος έκλεισε τα τείχη. Ο Μωάμεθ τακτοποίησε τα εσωτερικά του κιαφοσιώθηκε πλήρως στην κατάκτηση του στόχου του. Είχε τους ανάλογους πόρους, οπότε απλά έκατσε και περίμενε.

Ο Κωνσταντίνος προσπάθησε εκ νέου να ενώσει τις ρημάδες τις εκκλησίες, προκειμένου να βοηθηθεί από τη Δύση. Ο κόσμος της Κωνσταντινούπολης όμως θυμόταν πολύ καλά τι είχε γίνει στην Άλωση του 1204 κι υπήρχαν και διαφορές δόγματος. Ούτε καν ο φόβος των οθωμανών δε μπορούσε να γεφυρώσει τις θρησκευτικές διαφορές. Επικεφαλής των ανθενωτικών ήταν ο Γεώργιος Σχολάριος Γεννάδιος, σημαντική προσωπικότητα, που μετά την Άλωση έγινε πατριάρχης. Τα συμπεράσματα δικά σας.

Η στροφή προς τη Δύση δεν απέδωσε. Η πολιορκία της Πόλης κράτησε ένα χρόνο και στις 29 Μαΐου του 1453 η Κωνσταντινούπολη έπεσε.

Page 109: Elp 11 Perilipsi

Το νέο καθεστώς

Η άλωση της Κωνσταντινούπολης και η κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας σηματοδότησαν την αρχή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας η οποία ήταν τόσο δυναμική που επεκτεινόταν μέχρι το 17ο αι. απειλώντας καιτην κεντρική Ευρώπη. Η αυτοκρατορία είχε ισχυρή κεντρική εξουσία και θεοκρατικό καθεστώς. Η δομή της στηριζόταν στο σουλτάνο ‘σκιά του θεού στη γη’ και στον ιερό νόμο του Κορανίου.

Η ιστορία της διακρίνεται σε δυο μεγάλες περιόδους: σε αυτήν του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς και του γιού του Σελίμ Β’ το 16ο αι. Στα χρόνια τους η αυτοκρατορία βρέθηκε στην ακμή της ενώ μετά το θάνατο του Σελίμ άρχισε να την παίρνει η κάτω βόλτα.

Μετά την Άλωση, ο ελληνικός χώρος ενοποιήθηκε (εκτός των Ιονίων) κάτω από την κεντρική εξουσία. Αυτό έδωσε την ευκαιρία στους Έλληνες να αποκτήσουν κοινά οράματα για την ελευθερία και την ίδρυση δικού τους κράτους.

Για την πρώτη περίοδο της κατοχής δεν έχουμε πολλές πληροφορίες λόγω έλλειψης πηγών αλλά και του χαμού που επεκράτησε αρχικά. Η περίοδος αυτή (15ος – 16ος αι.) ταυτίζεται με την προσπάθεια του ελληνικού στοιχείου να συνειδητοποιήσει τι το χτύπησε και να ενταχθεί στη νέα κατάσταση. Κινδύνεψε στα σοβαρά να εκμηδενιστεί με τους εξισλαμισμούς, το παιδομάζωμα, τη μετανάστευση, τη δημογραφική κάμψη. Από το 17ο αι. και μετά η θέση των Ελλήνων σταθεροποιείται, ενώ οι Έλληνες οργανώνονται και αναπτύσσονται στο πλαίσιο της οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Οι λατινοκρατούμενες περιοχές άργησαν λίγο να κατακτηθούν, στο τέλος όμως υπέκυψαν. Η Βενετία διατηρούσε τις περισσότερες και ισχυρότερες κτήσεις στη Μεσόγειο κι ήταν ο μεγαλύτερος αντίπαλος των οθωμανών. Έγιναν επτά βενετοτουρκικοί πόλεμοι όπου πάντα η Βενετία έχανε εδάφη. Στο τέλος (16ος αι.) δεν της έμεινε τίποτα.

Η βυζαντινή κοινωνία προσπάθησε επίσης να επιβιώσει. Πολλές μεγάλες βυζαντινές οικογένειες έφυγαν προς τη Δύση, τις παραδουνάβιες χώρες και τη Ρωσία. Όσες παρέμειναν διατήρησαν το γόητρό τους μεταξύ των Ελλήνων. Η νέα πρωτεύουσα των Οθωμανών έγινε πόλος έλξης για τούρκουςκαι έλληνες, που ασχολήθηκαν κυρίως με το εμπόριο και τη ναυτιλία.

Ο ελληνισμός της Πόλης συσπειρώθηκε γύρω από το Φανάρι, περιοχή του Πατριαρχείου. Οι εξέχοντες έγιναν ο πυρήνας της φαναριώτικης τάξης που αργότερα εμπλουτίστηκε και με άλλους. Οι Φαναριώτες διείσδυσαν στην οθωμανική διοίκηση και αργότερα διατέλεσαν μεγάλοι διερμηνείς και ηγεμόνες της Βλαχίας και της Μολδαβίας.

Page 110: Elp 11 Perilipsi

Οι διερμηνείς αρχικά μετέφραζαν τις επαφές Τούρκων και άλλων. Το 17ο αι. ο ρόλος τους αναβαθμίστηκε κι ονομάστηκαν μεγάλοι διερμηνείς. Αναλάμβαναν διπλωματικές αποστολές ως εκπρόσωποι του σουλτάνου και συμμετείχαν στις διαπραγματεύσεις για διάφορες συνθήκες. Συνέβαλλαν σημαντικά στη βελτίωση της θέσης των Ελλήνων και κατά την κατοχή και κατά την επανάσταση και κατά την απελευθέρωση.

Η θρησκευτική διαφορά καθόρισε τις δυο ομάδες: μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι. Οι χριστιανοί ήταν η μεγαλύτερη ομάδα μη μουσουλμάνων της αυτοκρατορίας. Ως τέτοιοι οι Έλληνες τέθηκαν στο περιθώριο, απαγορεύτηκε να παντρεύονται μουσουλμάνους δεν έχασαν όμως την ελευθερία της πίστης τους. Η θρησκευτική ανοχή ήταν ένα χαρακτηριστικό της νέας κατάστασης. Ο Μωάμεθ Β’ αναγνώρισε το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης και διόρισε πατριάρχη το Γεώργιο Σχολάριο Γεννάδιο. Μακροπρόθεσμα η ενέργεια αυτή απεδείχθη αποφασιστικής σημασίας για τη συγκρότηση των Ελλήνων.

Σουλτάνος: η ανώτατη αρχή, κληρονομικό δικαίωμα.

Μεγάλος Βεζύρης : συντονιστής των υπηρεσιών και των αξιωματικών. Τον βοηθούσε το αυτοκρατορικό συμβούλιο.

Δεφτερδάρης: υπεύθυνος οικονομικών

Αρχιγραμματέας: του αυτοκρατορικού συμβουλίου

Ουλεμάδες : επίσημοι ερμηνευτές του μουσουλμανικού κανονικού δικαίου.

Μετά την Άλωση η αυτοκρατορία διαιρέθηκε σε:

Μπεηλερμεηλίκια ή εγιαλέτια: της Ανατολής (ασιατικές κτήσεις), Ρούμελη. Επικεφαλής ήταν ο μπεηλέρμπεης. Ο αριθμός των περιφερειών μεγάλωνε ανάλογα με την επέκταση της αυτοκρατορίας.

Σαντζάκι: μικρότερη, πιο λειτουργική περιφέρεια. Επικεφαλής ήταν ο σαντζάκμπεη.

Καζάς: περιφέρεια που κάλυπτε μια πόλη με τα γύρω χωριά της. Επικεφαλής αρχικά ο σούμπασης και μετά ο βοεβόδας. Αυτός μαζί με τον καδή, το δικαστή, ασκούσαν τοπική εξουσία.

Η γη σύμφωνα με το Κοράνι ανήκει στο θεό και στον εκπρόσωπό του, το σουλτάνο. Υπήρχαν τρεις κατηγορίες, η δημόσια, η βακουφική και η ιδιωτική. Οι δυο πρώτες υπερίσχυαν σε έκταση κατά τους πρώτους αιώνες ενώ η ιδιωτική αυξήθηκε προς το τέλος. Οι δημόσιες γαίες (χάσια, ζιαμέτια ή τιμάρια) παραχωρούνταν σε φυσικά πρόσωπα με ισόβια επικαρπία έναντι κάποιας υπηρεσίας. Η παραχώρηση μπορούσε να ανακληθεί.

Page 111: Elp 11 Perilipsi

Βακουφική ήταν η γη που είχε παραχωρηθεί σε θρησκευτικά ή φιλανθρωπικά ιδρύματα. Στην ίδια κατηγορία ανήκε η γη των μοναστηριών.

Η ιδιωτική διακρινόταν σε γη που ο ιδιοκτήτης της είχε την κατοχή και τη νομή αλλά όχι την κυριότητα και σε εκείνη που υπήρχε πλήρης κυριότητα (τσιφλίκι). Στην αρχή γη με πλήρη κυριότητα κατείχαν οι μουσουλμάνοι αλλάμε το πέρασμα του χρόνου και οι χριστιανοί, μετά από ειδικές παραχωρήσεις.

Η πτώση του βυζαντίου και των υπόλοιπων βαλκανικών κρατών σήμανε αυτόματα την απώλεια της περιουσίας των κατακτημένων. Όλη η γη πέρασε στα χέρια των τούρκων. Σε ορεινές και δύσβατες περιοχές, όπως και σε περιοχές που δεν έφεραν αντίσταση, δόθηκαν προνόμια, ένα από τα οποία ήταν η κατοχύρωση της γης των χριστιανών. Τα Ιωάννινα παραδόθηκαν ειρηνικά το 1430 και οι κάτοικοί τους μπορούσαν να διατηρήσουν τις εκκλησίες, το μητροπολίτη και τις περιουσίες τους, ενώ εξαιρέθηκαν από το παιδομάζωμα. Το προνόμιο αυτό καταργήθηκε με την επανάσταση του Διονυσίου του Σκυλόσοφου το 17ο αι.

Κεφαλοχώρια: χωριά που η γη τους ανήκε ολόκληρη στους χριστιανούς.

Όλοι οι υπόλοιποι μετατράπηκαν σε καλλιεργητές της τουρκικής γης. Οι αγρότες ανήκαν σε τρεις κατηγορίες, τους δούλους, τους επίμορτους (ενοικιαστές) και τους ‘ελεύθερους’ αγρότες. Οι τελευταίοι ήταν ο κύριος όγκος, καλλιεργούσαν τη γη άλλου ιδιοκτήτη εφ’ όρου ζωής, μπορούσαν όμως να τη μεταβιβάσουν στους απογόνους τους. Ήταν δεμένοι με τη γη και δύσκολα την εγκατέλειπαν, άσε που η μετακίνηση αγροτών απαγορευόταν.

Οθωμανικό φορολογικό σύστημα: είχε τακτικούς και έκτακτους φόρους. Οι πρώτοι απέρρεαν από τον ισλαμικό νόμο ενώ οι δεύτεροι είχαν σχέση με τις ανάγκες του κράτους. οι κυριότεροι τακτικοί φόροι ήταν ο κεφαλικός, για όλους τους ενήλικους άρρενες υπηκόους και ο έγγειος, το χαράτσι που βάραινε τη γη και την παραγωγή της. Οι δυο αυτοί φόροι βάραιναν φυσικά τους χριστιανούς κι ήταν βασικό έσοδο της αυτοκρατορίας. Μαζί με το παιδομάζωμα αντιλαμβάνεται κανείς τη θέση τους τουλάχιστον στα πρώτα χρόνια.

Από το 17ο αι. και μετά η θέση αυτή βελτιώθηκε. Η αποδυνάμωση της κεντρικής εξουσίας, η ανάδειξη ισχυρών τοπικών ηγεμόνων και η αναπόφευκτη σύγκλιση χριστιανικού και μουσουλμανικού στοιχείου στην καθημερινή ζωή, ανέδειξαν κάποια κοινωνικά στρώματα. Το 18ο αι. υπήρχαν πολλοί χριστιανοί γαιοκτήμονες και περιοχές με προνόμια κι ελευθερίες. Αναπτύχθηκε ο παλαιός θεσμός των κοινοτήτων που οργάνωσαν τον ελληνικό πληθυσμό. Η άνθηση της εμπορικής ναυτιλίας ήταν σημαντικό επίτευγμα κι αργότερα έπαιξε μεγάλο ρόλο στην επανάσταση.

Page 112: Elp 11 Perilipsi

Τα επαναστατικά κινήματα των Ελλήνων και οι προσπάθειες για απελευθέρωση (15ος – αρχές 18ου αι.)

Οι προσπάθειες για απελευθέρωση άρχισαν αμέσως μετά την Άλωση και κράτησαν περισσότερο από τέσσερις αιώνες. Άλλοτε μόνοι τους κι άλλοτε μετη βοήθεια τρίτων, οι Έλληνες απελευθερώθηκαν όταν η οθωμανική αυτοκρατορία άρχισε να κουράζεται και να παρακμάζει. Ακόμα και αποτυχημένες, όλες οι προσπάθειες είχαν πολιτικό και ιδεολογικό αποτέλεσμα. Οι Έλληνες έδειξαν σε όλους πως δεν επρόκειτο να το βάλουν κάτω ως προς την απελευθέρωσή τους.

Έγιναν πολλοί πόλεμοι στην Ελλάδα, μεταξύ της οθωμανικής αυτοκρατορίαςκαι της δύσης που αρχικά είχαν στόχο τη διατήρηση συμφερόντων κι ύστερατην υποκίνηση απελευθερωτικών κινημάτων.

Ο 15ος αι

Υποκινητές του απελευθερωτικού αγώνα ήταν βυζαντινές προσωπικότητες που κατέφυγαν στη Δύση. Δρούσαν στην Ιταλία και τη Βενετία καθώς και στοπαπικό κράτος, προσπαθώντας να υποκινήσουν σταυροφορίες. Τίποτα όμως δεν είχε αποτέλεσμα. Αργότερα οι Έλληνες στράφηκαν στη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ισπανία και τη Ρωσία.

Ο Α’ Βενετοτουρκικός πόλεμος κράτησε πάνω από 15 χρόνια. Η Βενετία ηττήθηκε και υπέγραψε συνθήκη που επέστρεφε ελληνικά μέρη στους οθωμανούς. Οι Έλληνες απογοητεύθηκαν και ξέσπασε το κίνημα του Κροκόδειλου Κλαδά. Παρά την αποτυχία, ο Κλαδάς συνέχισε τις προσπάθειες μέχρι το θάνατό του από τους Τούρκους.

Ο Β’ Βενετοτουρκικός πόλεμος είχε το ίδιο οικτρό αποτέλεσμα.

Ο 16ος αι.

Βενετία, Ισπανία και Γαλλία ερίζουν για την επικράτησή τους στην Ευρώπη και τη Μεσόγειο. Μαζί με αυτούς και ο πάπας.

Στην αρχή του αιώνα όλο και κάποιος βρισκόταν να βοηθήσει τους Έλληνες και παρά τις αποτυχίες υπήρχε ένα κοινό μέτωπο. Όταν όμως υπογράφτηκε

Page 113: Elp 11 Perilipsi

συνθήκη μεταξύ του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς και του Γάλλου βασιλιά και δόθηκαν διομολογήσεις (εμπορικά προνόμια), το μέτωπο έσπασε. Η Γαλλία και η Τουρκία ήταν πλέον σύμμαχοι. Οι Έλληνες μετέφεραν τις προσπάθειες για απελευθέρωση στον ελλαδικό χώρο.

Ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής και ο γιός του Σελίμ Β’ μαζί με τον αυτοκράτορα Κάρολο Ε, Φίλιππο Β (Ισπανία) και πάπα Πίο Ε σφράγισαν την εποχή με τις προσωπικότητές τους. Η Βενετία ήταν πάντα παρούσα και υποκινήτρια κινημάτων. Είχε στην κατοχή της πολλές ελληνικές περιοχές και οι Έλληνες προσδοκούσαν τη βοήθειά της.

Ο Γ Βενετοτουρκικός πόλεμος χάρισε στους τούρκους το Ναύπλιο, τη Μονεμβασιά, τις βόρειες Σποράδες και κάποια νησιά του Αιγαίου. Μια – μια οι βενετικές κτήσεις έπεφταν στους οθωμανούς που έβαλαν στο μάτι την Κύπρο

Η επέλαση των μουσουλμάνων δημιούργησε την Ιερή Συμμαχία, το 1571 λίγο πριν την άλωση της Αμμοχώστου. Στην προσπάθεια συμμετείχαν ο πάπας Πίος ο Ε, η Βενετία και η Ισπανία. Οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες είδαν με συμπάθεια την κίνηση, δεν κούνησαν όμως το σχετικό δαχτυλάκι τους.

Την ίδια στιγμή η οθωμανική αυτοκρατορία ζούσε στο απόγειό της. Τη χρονιά που πάρθηκε η Αμμόχωστος όμως, στη ναυμαχία της Ναυπάκτου ο οθωμανικός στόλος καταστράφηκε από το στόλο της Ιερής Συμμαχίας. Κι ενώ θα μπορούσαν να φτιάξουν λίγο τα πράγματα, οι τριβές μεταξύ των ‘συμμάχων’ έδωσαν την ευκαιρία στους Τούρκους να ανασυγκροτηθούν. Παρόλα αυτά, η ναυμαχία αναπτέρωσε το ηθικό των υπόδουλων και σήμανε την αρχή του τέλους για τους οθωμανούς που τους κόπηκε λίγο η φόρα.

Πάντως, η απώλεια της Κύπρου, η διάλυση της Ιερής Συμμαχίας και η ναυμαχία της Ναυπάκτου υπήρξαν σταθμοί. Ο υπόλοιπος αιώνας κύλησε με διάφορα επαναστατικά κινήματα της δυτικής Ελλάδας με υποκινητή τη Βενετία.

Ο 17ος αι.

Με την έναρξη του αιώνα έχουμε δυο επαναστατικά κινήματα υπό το μητροπολίτη Λαρίσης – Τρίκης Διονύσιο Β’ το Φιλόσοφο ή Σκυλόσοφο, στη Θεσσαλία και την Ήπειρο. Απέτυχαν και τα δυο. Ο Διονύσιος βασανίστηκε προτού θανατωθεί και μαζί με το Νεόφυτο Μάνης που προσπάθησε κι αυτός ανεπιτυχώς να επαναστατήσει, ανέδειξαν τους κληρικούς ως μαχητές της ελευθερίας.

Την ίδια εποχή στην Ευρώπη εκδηλωνόταν μεγάλο ενδιαφέρον για τον ελληνικό αγώνα. Πρωτοπόρος σε αυτό ήταν ο γάλλος Κάρολος Γκοντζάκα,

Page 114: Elp 11 Perilipsi

δούκας του Νεβέρ. Είχε σχέσεις με τους Μανιάτες και προσπάθησε να κερδίσει την υποστήριξη του πάπα, της Ισπανίας και της Γαλλίας. Δεν κατάφερε τίποτα.

Στα μέσα του αιώνα έχουμε δυο βενετοτουρκικούς πολέμους, στη διάρκεια των οποίων δεν εκδηλώθηκαν επαναστατικές κινήσεις. Ο Ε’ βενετοτουρκικόςπόλεμος είχε στόχο την Κρήτη που έπεσε τελικά στα χέρια των Τούρκων. Η Βενετία περιορίστηκε στο Ιόνιο και σε λίγες θέσεις του Αιγαίου.

Ο επόμενος πόλεμος Βενετών και Τούρκων έληξε με τη συνθήκη του Κάρλοβιτς. Για πρώτη φορά οι οθωμανοί βρέθηκαν σε δύσκολη θέση. Παραχώρησαν εδάφη και η Αυστρία άρχισε να αναδεικνύεται ως υπερδύναμη.Η Βενετία έχασε κάποια εδάφη και κέρδισε κάποια άλλα. Οι Έλληνες στράφηκαν σε νέους συμμάχους, την Αυστρία και τη Ρωσία.

Ο 18ος αι.

Ο τελευταίος Βενετοτουρκικός πόλεμος έληξε με τη Συνθήκη του Πασάροβιτς. Η Βενετία αποχώρησε οριστικά από το Αιγαίο και την Πελοπόννησο. Όλος ο ελλαδικός χώρος εκτός από τα Ιόνια νησιά και λίγες περιοχές την ηπειρωτική ακτή εντάχθηκε στην οθωμανική αυτοκρατορία.

Οι συνθήκες του Κάρλοβιτς και του Πασάροβιτς σηματοδότησαν μια νέα εποχή. Η θέση των Ελλήνων είχε αλλάξει λόγω της αυξανόμενης παρακμής της οθωμανικής αυτοκρατορίας αλλά και από την εδραίωση των Ελλήνων σεκοινωνικό και οικονομικό επίπεδο. Η ενίσχυση των Αψβούργων και των Ρώσων, έδωσαν ελπίδες για απελευθέρωση.

Ταυτόχρονα εμφανίζονται οι κλέφτες και οι αρματολοί.

Κλέφτες: ομάδες ανταρτών που είχαν καταφύγει στα βουνά.

Αρματολοί: παλιός οθωμανικός θεσμός. Σώματα χριστιανών υπεύθυνα για την τήρηση της τάξης.

Οι κλέφτες συνεργάστηκαν με τους αρματολούς ενάντια στους τούρκους. Η Πύλη προσπάθησε να καταργήσει τους αρματολούς, αλλά δεν τα κατάφερε.

Ο 18ος αι υπήρξε θετικός για όλους πλην των οθωμανών. Καθόρισε την πορεία των Ελλήνων προς την απελευθέρωση.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΗ ΑΦΥΠΝΙΣΗ

Η Εθνική αφύπνιση του ύστερου βυζαντινού κόσμου

Page 115: Elp 11 Perilipsi

Η άλωση του 1204 είχε ως αποτέλεσμα τον κατακερματισμό του βυζαντινού κόσμου σε κρατίδια. Η ανεπάρκεια των σταυροφόρων δεν τους επέτρεψε να καταλάβουν τη βυζαντινή επικράτεια κι έτσι είχαμε εστίες αντίστασης όπωςτο Δεσποτάτο της Ηπείρου και κάποιες περιοχές της Μ. Ασίας.

Η λατινική αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης ήταν το κυριότερο από αυτά τα κρατίδια. Δε μπόρεσε να επεκταθεί. Η αυτοκρατορική εξουσία του βυζαντίου ανασυγκροτήθηκε στη Νίκαια της Βιθυνίας από το Θεόδωρο Α’ Λάσκαρι. Σχεδόν ταυτόχρονα ιδρύθηκε στην Τραπεζούντα η αυτοκρατορία των μεγάλων Κομνηνών από τους Αλέξιο και Δαβίδ. Όλοι ήθελαν την ανάκτηση της αυτοκρατορίας. Στην Ήπειρο κατέφυγαν πολλοί πνευματικοί άνθρωποι που συνέβαλλαν στην εθνική αφύπνιση.

Το 1222 ο Θεόδωρος στέφεται αυτοκράτορας στη Θεσσαλονίκη. Προέλασε προς τον Έβρο αλλά έφαγε τα μούτρα του στη μάχη της Κλοκότνιτσας από το Βούλγαρο Ιωαννίτση και επέστρεψε με την ουρά στα σκέλια. Οι διάδοχοί του ήταν πολύ απασχολημένοι να τρώγονται μεταξύ τους κι έτσι στο τέλος διασπάστηκαν. Η Ήπειρος τελικά παρέμεινε ένα επαρχιακό κρατίδιο.

Ο χαρακτήρας της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας

Οι ηγεμόνες της, γνωστοί ως Λασκαρίδες αξιοποίησαν το μικρασιατικό στοιχείο και τις αντιδράσεις που προκάλεσαν οι σταυροφόροι με τις βαρβαρότητές τους. Οι Θεόδωρος Α’ Λάσκαρις και Ιωάννης Α’ Βατάτζης υπήρξαν καλοί ηγέτες σε οικονομικό και στρατιωτικό επίπεδο. Ο Βατάτζης οδήγησε την αυτοκρατορία στο απόγειό της. Ευνόησε τους μικρούς καλλιεργητές, ανακηρύχθηκε άγιος και του αποδόθηκαν θαύματα. Ίδρυσε σχολή φιλοσοφίας και βιβλιοθήκες. Τόνωσε έτσι την πνευματική κίνηση και πρόσφερε ερεθίσματα εθνικής αφύπνισης.

Θεόδωρος Β’ Λάσκαρις: ο τρίτος σημαντικός της Νίκαιας. Ανοιχτά ελληνολάτρης επιτάχυνε τον εξελληνισμό που είχαν ξεκινήσει οι Κομνηνοί. Για να ανακτήσουν την Κωνσταντινούπολη βασίστηκαν στο πατριωτικό συναίσθημα των υπηκόων τους. Σε αυτό συνέβαλλε η εγκατάσταση Ελλήνων προσφύγων από άλλα μέρη. Η άμυνα των πόλεων ανατέθηκε στους κατοίκουςτης κι εφαρμόστηκε ξανά ο θεσμός των θεμάτων και των ακριτών. Τότε σχηματοποιήθηκε για πρώτη φορά η Μεγάλη Ιδέα και υιοθετήθηκε ως σύμβολο ο δικέφαλος αετός τα κεφάλια του οποίου συμβολίζουν τις βλέψεις της αυτοκρατορίας σε ανατολή και δύση.

Νέες απειλές για την αναγεννημένη βυζαντινή αυτοκρατορία

Στις 25 Ιουλίου 1261 ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος ανακατέλαβε την

Page 116: Elp 11 Perilipsi

Κωνσταντινούπολη από τους Λατίνους. Το γεγονός μετατόπισε το κέντρο βάρους της Β.Α. προς τα ευρωπαϊκά εδάφη της που αντιμετώπιζαν απειλές. Μεταξύ 1267 – 1282 το Βυζάντιο κόντεψε να καταρρεύσει από τις επιθέσεις του Καρόλου Ανδεγαβού. Στα τέλη του 13ου αι. άρχισαν να επεκτείνονται οι Σέρβοι. Όλα αυτά σήμαιναν συνεχείς πολέμους, συνεχή στρατό. Οι Μικρασιατικές επαρχίες παραγκωνίσθηκαν κι έμειναν στο έλεος των νομάδων Τουρκομάνων. Το βάρος της αναχαίτησης αυτής έπεσε στην Καταλανική εταιρεία, ένα σώμα Καταλανών μισθοφόρων που έδρασε με περιορισμένη επιτυχία στη δυτική Μικρά Ασία. Η βαρβαρότητά τους όμως ήταν τόση (δεν έκαναν διάκριση σε εχθρούς και φίλους) που τα τσούγκρισαν με την αυτοκρατορία και τελικά, η βυζαντινή Μικρά Ασία καταλήφθηκε ολόκληρη από τους Τουρκομάνους. Στην υποχώρησή τους οι Καταλανοί λεηλάτησαν ότι μπορούσαν. Κατάφεραν να καταλάβουν το Δουκάτο των Αθηνών και όσο κράτησε η κυριαρχία τους έβγαλαν το λάδι των Ελλήνων της περιοχής. Δεν επέτρεπαν τη διάθεση των περιουσιών παρά μόνο αν συμφωνούσαν και οι ίδιοι. Δεν ανέχονταν την παρουσία επισκόπων. Το μόνο καλό που έκαναν, ήταν πως βοήθησαν στην εθνική αφύπνιση.

Η θρησκευτική αντιπαράθεση Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και Δύσης

Το Σχίσμα των Εκκλησιών αρχικά παρουσιάζεται ως μια απλή διαμάχη για το αν η καινούρια βουλγάρικη εκκλησία θα υπαγόταν στον Πατριάρχη ή τον πάπα. Συνεχίστηκε με διενέξεις και μαλλιοτραβήγματα και καλά ιδεολογικού περιεχομένου, όπως τα πρωτεία του πάπα, η εκπόρευση του Αγίου Πνεύματοςκι άλλες τέτοιες γελοιότητες. Οι πραγματικοί λόγοι ήταν πολιτικοί. Οι πάπεςτης Ρώμης ήθελαν να αποδεσμευτούν από τους βυζαντινούς αυτοκράτορες και να αναλάβουν την ηγεσία της Δύσης καθώς και το χρήμα που αυτή άρχισε να παράγει. Για τους βυζ. Αυτοκράτορες που θεωρούσαν τους εαυτούς τους εκπροσώπους του θεού επί της γης, αυτό ήταν απαράδεκτο. Άλλωστε οι Βυζαντινοί έβλεπαν τους Δυτικούς ως απολίτιστους βάρβαρους και οι Δυτικοί ζήλευαν τους Βυζαντινούς για την ευημερία τους. Για αυτό οι πάπες υποστήριξαν ενέργειες εναντίον του βυζαντίου, όπως τις νορμανδικέςεισβολές και κυρίως την Δ’ Σταυροφορία. Αυτή ήταν και η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι και δημιούργησε αγεφύρωτο χάσμα μεταξύ βυζαντινών και δυτικών.

Οι προσπάθειες για την προσέγγιση των Εκκλησιών

Η ανάκτηση της Πόλης το 1261 φάνηκε να επαναφέρει την ισορροπία μεταξύΑνατολής Δύσης. Όμως το Βυζάντιο ήταν ευάλωτο. Ο πόλεμος με τον Ανδεγαβό οδήγησε την αυτοκρατορία στα όριά της. Το 1274 ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος για να βρει βοήθεια στον αγώνα του εναντίον του Ανδεγαβού

Page 117: Elp 11 Perilipsi

υπέκυψε στον πάπα και δέχτηκε την ένωση των Εκκλησιών. Ο κόσμος όμως αντέδρασε και τελικά δεν προέκυψε ένωση επί της ουσίας. Ο Μιχαήλ έγινε ρεντίκολο και όταν πέθανε δεν τον έθαψαν. Έτσι κι αλλιώς όμως, δε δόθηκε καμιά ουσιαστική βοήθεια.

Τον 14ο και 15ο αι. ο κίνδυνος των Τούρκων ώθησε και άλλους αυτοκράτορες σε τέτοιες βεβιασμένες κινήσεις. Ο Ιωάννης Ε’ Παλαιολόγος ασπάστηκε τον καθολικισμό ενώ ο Ιωάννης Η’ δέχτηκε τη σύγκληση συνόδου στη Φερράρα και στη Φλωρεντία, όπου συμφωνήθηκε η ένωση με αντάλλαγμα τη διοργάνωση σταυροφορίας. Η σταυροφορία δεν είχε αποτέλεσμα ενώ η Ένωση αποκηρύχτηκε. Το 1453, παραμονές της Άλωσης η πλειοψηφία του λαού της Κωνσταντινούπολης δήλωνε ρητά πως προτιμούσε την οθωμανική κατάκτηση από την πνευματική υποταγή στον πάπα. Αυτό μπορεί να οφείλεται στη λειψή παπική βοήθεια που δόθηκε στην Πόλη. Ο θρησκευτικός φανατισμός που επικρατούσε είχε πείσει τους βυζαντινούς πωςη πόλη θα έπεφτε λόγω των ‘αμαρτιών’ της, και πως ο θεός την είχε εγκαταλείψει. Η υποταγή στους απολίτιστους Τούρκους ήταν ένα είδος εξιλέωσης προτιμότερο από την απώλεια της ψυχής έτσι και υποτασσόντουσαν στον πάπα.

Η οικονομική διείσδυση της Δύσης στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία

Από τον 5ο έως τον 9ο αι το Βυζάντιο απομακρύνθηκε από τη βόρεια και κεντρική Ιταλία λόγω των Γοτθικών εισβολών. Έτσι χειραφετήθηκαν ορισμένες παράκτιες πόλεις όπως το Αμάλφι, η Πίζα και φυσικά η Γένοβα και η Βενετία που εκμεταλλεύτηκαν τα προβλήματα του βυζαντίου με Βούλγαρους και Άραβες για να αναλάβουν σταδιακά τον έλεγχο του εμπορίου και των θαλάσσιων δρόμων. Το Βυζάντιο παραμέλησε το στόλο τουγια χάρη του στρατού κι έτσι όταν χρειάστηκε, ήταν εξαρτημένο από τους στόλους των άλλων. Με αυτόν τον τρόπο, αναγκάστηκε να δώσει υπερβολικάπρονόμια που το στράγγιξαν οικονομικά. Οι Γενουάτες και οι Βενετοί κατσικώθηκαν για τα καλά κι έγιναν ένα είδος κράτος εν κράτει. Σα να μην έφταναν αυτά, η οικονομική ευμάρεια των Ιταλών, η εξαθλίωση των Βυζαντινών και η αναποτελεσματική βοήθεια, δημιούργησαν βαθύ χάσμα μεταξύ των πλευρών. Συχνές ήταν οι εκρήξεις μίσους εναντίον των Ιταλών που έμεναν στη Βασιλεύουσα. Για αυτό η Βενετία έστρεψε την Δ’ Σταυροφορία εναντίον της Κωνσταντινούπολης, για να μπορεί να ελέγχει τους θαλάσσιους εμπορικούς δρόμους.

Οι ιταλοβυζαντινές σχέσεις την περίοδο 1204 – 1453

Αρχικά ήταν εχθρικές. Μετά ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος υπέγραψε συμφωνία

Page 118: Elp 11 Perilipsi

με τη Γένοβα για να μπορέσει να χρησιμοποιήσει το στόλο της στην ανάκτηση της Πόλης. Αν και η Πόλη απελευθερώθηκε μόνο με βυζαντινές δυνάμεις, η πολιτική δεν άλλαξε. Συν του ότι οι αυτοκράτορες δεν κατάφεραν ποτέ να απελευθερωθούν από τους εμπόρους που ρίζωσαν πια γιατα καλά. Ήρθε κάποτε μια στιγμή που η άμυνα της Πόλης ήταν περισσότερο υπόθεση των Λατίνων εμπόρων παρά των κατοίκων της που οι περισσότεροι αδιαφορούσαν για την οθωμανική κατάκτηση.

Η ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΕΙΑ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ, Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΑΝΑΛΑΜΠΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Η ανθρωπιστική κίνηση κατά την περίοδο των Παλαιολόγων

Στην αυτοκρατορία της Νίκαιας είχαμε έντονη πνευματική ανάπτυξη. Οι Παλαιολόγοι συνέχισαν αυτήν την ανάπτυξη.

Έχουμε δυο κατηγορίες ρευμάτων:

- Συνεχιστές της καθ’ αυτό βυζαντινής παράδοσης με εκπρόσωπο το Θεόδωρο Μετοχίτη. Πολιτικός με αξιόλογη δράση, έγινε Μέγας Λογοθέτης (πρωθυπουργός) και χορηγός της ανακαίνισης των μωσαϊκών της Μονής τηςΧώρας (Καχριέ Τζαμί σήμερα). Έγραψε φιλοσοφικά και αστρονομικά έργα καιδιαμόρφωσε καλλιγραφικό ύφος που φέρει το όνομά του.

Κωνσταντίνος Αρμενόπουλος : του ιδίου φυράματος. Η Εξάβιβλος, το νομικό του έργο είναι μια εύχρηστη επιτομή παλαιότερων βυζαντινών.

Γεώργιος Παχυμέρης / Νικηφόρος Γρηγοράς: ιστοριογράφοι που συνεχίζουν τη μακραίωνη παράδοση της νηφάλιας καταγραφής των γεγονότων. Τους οφείλουμε πολλά για τις πληροφορίες τους σχετικά με την τουρκική εξάπλωση στη Μικρά Ασία και τη Θράκη. Ο Γρηγοράς έγραψε ρητορικά έργα,ο Παχυμέρης μαθηματικά και αστρονομία.

Μάξιμος Πλανούδης : εισηγήθηκε την υιοθέτηση των αραβικών αριθμών χάριν ευκολίας. Εισήγαγε το σύμβολο του μηδενός.

- Λόγιοι που αναζήτησαν τις πνευματικές ρίζες τους κατευθείαν στον αρχαίο

Page 119: Elp 11 Perilipsi

ελληνικό πολιτισμό. Π.χ. Δημήτριος Κυδώνης και Ιωάννης Αργυρόπουλος.

Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων: εξέφρασε την πιο ακραία μορφή στροφής προςτην αρχαιοελληνική παράδοση. Επίκεντρο της δράσης του ήταν ο Μυστράς, λόγω της εγγύτητάς του με τη Σπάρτη. Μελέτησε την πλατωνική φιλοσοφία και την ασπάστηκε τόσο που απέρριψε το χριστιανισμό. Άλλαξε το όνομά τουσε Πλήθων, ως παράφραση του Πλάτων. Υπήρξε διορατικός πολιτικός στοχαστής. Συνιστούσε την οικονομική και αμυντική αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας έτσι ώστε να καταστεί αυτάρκης και να μην έχει ανάγκη τους ξένους. Οι απόψεις του δεν υιοθετήθηκαν ενώ οι πολυθεϊστικές του αντιλήψεις προκάλεσαν την αντίδραση του μετέπειτα πατριάρχη Γενναδίου Β’ που κατηγόρησε τον Πλήθωνα για αποπροσανατολισμό της κοινωνίας κι έκαψε στην πυρά αρκετά έργα του.

Βησσαρίων: μαθητής του Πλήθωνα που προσπάθησε να οργανώσει σταυροφορία για την ενίσχυση της αυτοκρατορίας.

Λαόνικος Χαλκοκονδύλης: ο τελευταίος ιστοριογράφος, βαθύς γνώστης της προέλευσης και της εξάπλωσης του οθωμανικού κράτους, ο πρώτος εισηγητής της συνέχειας του ελληνικού έθνους.

Οι περισσότεροι λόγιοι μετά την Άλωση κατέφυγαν στη Δύση όπου με τη διδασκαλία και τη συγγραφή συνέβαλλαν στην ενίσχυση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας.

Ο Ησυχασμός, αντίδραση στον ορθολογισμό της δυτικής Εκκλησίας

Οι πνευματικές αναζητήσεις της παλαιολόγειας περιόδου εκδηλώθηκαν μέσωτης έριδας σχετικά με το κίνημα του Ησυχασμού. Οι αρχές του εκφράστηκαν στο Άγιο Όρος από ασκητές μοναχούς. Η ουσία του κόσμου δε μπορεί να γίνειαντιληπτή από τον άνθρωπο παρά μόνο μέσω της έντονης αυτοσυγκέντρωσης που καταλήγει στην ενόραση του θείου φωτός. Η φιλοσοφική προσέγγιση της θρησκείας που συνδύαζε τις μελέτες του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη απορρίπτεται.

Υποστηρικτές του Ησυχασμού υπήρξαν ο Γρηγόριος Παλαμάς και ο Ιωάννης Στ’ Κατακουζηνός. Το κίνημα έγινε ευρύτερα γνωστό όταν αντέδρασε σε αυτό ο Βαρλαάμ Καλαβρός. Ο Βαρλαάμ ήταν έλληνας μοναχός της Κάτω Ιταλίας επηρεασμένος από το δυτικό ορθολογισμό, τον οποίον προσπάθησε να μετεμφυτεύσει στην ορθόδοξη εκκλησία απορρίπτοντας τους Ησυχαστές. Οι Ησυχαστές έλεγαν πως μπορούσαν να δουν το θείο φως να αναβλύζει από τον αφαλό τους μετά από πολύωρη αυτοσυγκέντρωση και παρατήρηση. Οι έριδες σταμάτησαν όταν μετά από διάφορες συνόδους απορρίφθηκε ο Βαρλαάμ και ο ησυχασμός ενσωματώθηκε στην ορθόδοξη εκκλησία.

Page 120: Elp 11 Perilipsi

Η επικράτησή του θεωρήθηκε νίκη της ορθοδοξίας και του παραδοσιακού χαρακτήρα του βυζαντίου. Συνδυάστηκε επίσης με την παγίωση του τότε κοινωνικού καθεστώτος που ευνοούσε τη μεγάλη γαιοκτησία εις βάρος της αστικής τάξης, την ίδια στιγμή που στη Δύση η αστική τάξη διαδεχόταν την αριστοκρατία.

Εκπρόσωπος του βυζαντινού καθεστώτος ήταν ο Ιωάννης Καντακουζηνός που ανέλαβε μετά από εμφύλιο πόλεμο και αφού κατέπνιξε τα λαϊκά κινήματα. Έλαβε την υποστήριξη των Ησυχαστών και το αποτέλεσμα ήταν να ταυτιστεί ο ησυχασμός με τα οπισθοδρομικά κοινωνικά ρεύματα της εποχής των Παλαιολόγων.

Τρία χαρακτηριστικά τοπικά κινήματα στην Ύστερη Β. Α.

Οι εμφύλιοι των Παλαιολόγων φαίνονταν δυναστικοί αλλά έκρυβαν κι άλλα από πίσω.

Ο δεύτερος εμφύλιος (1341-1347) ήταν τυπικά μια δυναστική διαμάχη μεταξύ του ανήλικου Ιωάννη Ε’ και του διεκδικητή του θρόνου Ιωάννη Καντακουζηνού που εκπροσωπούσε την αριστοκρατία των γαιοκτημόνων. Η τάξη αυτή είχε οδηγήσει τη β. οικονομία στην εξαθλίωση καθώς μετέτρεψε τους χωρικούς σε δουλοπάροικους, έδωσε προνόμια στις ιταλικές ναυτικές δυνάμεις και υπερφορολογούσαν τον πληθυσμό. Έκαναν συμμαχίες με ξένες δυνάμεις οι οποίες κατέληγαν σε λεηλασία των βυζαντινών περιοχών.

Το κίνημα των κατοίκων της Αδριανούπολης (1341-1345)

Ο πόλεμος πυροδότησε την αντίδραση διάφορων κοινωνικών ομάδων. Οι αγρότες δε μπορούσαν να κάνουν πολλά πράγματα αλλά οι αστοί εξεγέρθηκαν εναντίον του Καντακουζηνού. Στην Αδριανούπολη η εξέγερση άρχις στις 27 Οκτωβρίου 1341 όταν ο Καντακουζηνός αυτοαναγορεύτηκε αυτοκράτορας χωρίς την έγκριση του λαού της Κωνσταντινούπολης. Οι αριστοκράτες οπαδοί του συνελήφθησαν ή έφυγαν και οι περιουσίες τους κατασχέθηκαν ή καταστράφηκαν. Η Αδριανούπολη αποκλείστηκε το 1344 από το στρατό του Καντακουζηνού και το 1345 παραδόθηκε ενώ οι αρχηγοί των επαναστατών εκτελέστηκαν.

Το κίνημα των Ζηλωτών της Θεσσαλονίκης (1342-1349)

Οι Ζηλωτές ήταν φρατρία της Θεσσαλονίκης. Δέχτηκαν τυπικά την κυριαρχία του Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγου, επί της ουσίας όμως κυβερνούσαν οι

Page 121: Elp 11 Perilipsi

ίδιοι. Το 1345 μάλιστα εκτέλεσαν τον κυβερνήτη Ιωάννη Απόκαυκο. Έλαβαν τρομοκρατικά μέτρα εναντίον των αριστοκρατών και των Ησυχαστών. Όμως, ο Καντακουζηνός τελικά επικράτησε και οι Σέρβοι στους οποίους είχαν πάει για βοήθεια τους αποξένωσε από τους υπόλοιπους Θεσσαλονικείς που αναγνώρισαν στο τέλος τον Καντακουζηνό.

Το κίνημα των κατοίκων του Μυστρά

Το 1400 οι κάτοικοι του Μυστρά εξεγέρθηκαν εναντίον του δεσπότη Θεόδωρου Α’ Παλαιολόγου. Ήταν η πιο χαρακτηριστική κίνηση αντίδρασης μιας κοινότητας απέναντι σε αποφάσεις που την έθιγαν. Ο Θεόδωρος δε μπορούσε να υπερασπιστεί την περιοχή του έναντι των Τούρκων κι έτσι πούλησε στους Ιωαννίτες Ιππότες την Κόρινθο, τα Καλάβρυτα και τον ίδιο τοΜυστρά. Οι κάτοικοι αντέδρασαν κι έτσι ο Θεόδωρος αποκήρυξε τη συμφωνία καταλήγοντας να πληρώσει τους Ιωαννίτες προκειμένου να ξεκουμπιστούν από το δεσποτάτο.

Τα κοινοτικά προνόμια στις περιοχές υπό βυζαντινή κυριαρχία και υπό ξένη κατοχή

Τα προνόμια της Μονεμβασίας

Την περίοδο των Παλαιολόγων παραχωρήθηκαν κοινοτικά προνόμια (αυτοδιοίκησης φοροαπαλλαγών) σε αρκετές βυζαντινές πόλεις. Η σθεναρή αντιμετώπιση των κατοίκων της Μονεμβασίας στο λατίνο Γουλιέλμο Βιλλαρδουΐνο είχε κατοχυρώσει την παραχώρηση προνομίων από τον ίδιο, προκειμένου να πετύχει την υποταγή τους. Προνόμια παραχώρησαν αργότερα ο Ανδρόνικος Β’ και Ανδρόνικος Γ’ λόγω της καίριας γεωγραφικής της θέσης. Διέθετε εμπορικούς δρόμους και ήταν το μοναδικό βυζαντινό λιμάνι στην Πελοπόννησο. Τα προνόμια δόθηκαν για την ενίσχυση του εμπορίου και της ναυτιλίας. Παρόμοια προνόμια παραχωρήθηκαν αργότερα στο Μυστρά.

Τα προνόμια των Ελλήνων στις λατινοκρατούμενες περιοχές

Συνήθως ήταν ελάχιστα υπήρξαν όμως και εξαιρέσεις. Στη Μεθώνη και στην Κορώνη ο λαός εξέλεγε τρεις έλληνες αγορανόμους ενώ ήταν ανεκτή η παρουσία επισκόπων. Η Βενετία έδωσε προνόμια στην Κέρκυρα και οι Ιωαννίτες Ιππότες στη Ρόδο, όπου υπήρχε η δυνατότητα να αναλαμβάνουν έλληνες κάποιες κατώτερες διοικητικές θέσεις.

Page 122: Elp 11 Perilipsi

Παραχώρηση κοινοτικών προνομίων από τους Σέρβους

Ο Σέρβος Στέφανο Ντουσάν κατείχε το μεγαλύτερο μέρος της Βόρειας Ελλάδας κατά το 14ο αι. με κέντρο τις Σέρρες. Ο Ντουσάν και ο διάδοχός του Ιωάννης Ούγγλεσι παραχώρησαν προνόμια αυτοδιοίκησης. Την ανώτατη εξουσία ασκούσαν οι προεστοί, στα δικαστήρια η επίσημη γλώσσα ήταν τα ελληνικά. Τα προνόμια των Σερρών διατηρήθηκαν και μετά την κατάκτησή τους από τους Τούρκους.

Το κοινοτικό σύστημα επί τουρκοκρατίας

Η τουρκική κατάκτηση ήταν αργή και σταδιακή. Για αυτό οι συνθήκες κατάκτησης ποικίλλουν και η θέση των Ελλήνων διέφερε από περιοχή σε περιοχή. Ο τουρκικός ζυγός ήταν χειρότερος σε εύφορες πεδιάδες και τα μεγάλα νησιά. Μικρό ήταν το τουρκικό ενδιαφέρον για τις ορεινές περιοχές και τα άγονα νησιά οπότε όσοι κατέφυγαν εκεί είχαν μεγαλύτερες ελευθερίες. Προνόμια είχαν και όσες περιοχές είχαν παραδοθεί ειρηνικά, όπως τα Ιωάννινα.

Συνήθως τα προνόμια περιλάμβαναν το δικαίωμα κοινοτικής αυτοδιοίκησης. Αυτό είχε να κάνει με τη συλλογή φόρων που ήταν αρμοδιότητα των εκλεγμένων μελών της κοινότητας, τα οποία εκδίκαζαν και τις διαφορές τωνσυμπολιτών τους σύμφωνα με το εθιμικό δίκαιο.

Άλλωστε, η κύρια δουλειά των οθωμανών ήταν ο πόλεμος, θεωρούσαν λοιπόνκαλύτερο να μην ασχολούνται με ποταπά πράγματα όπως η συλλογή των φόρων και την παραγωγή.

Η ΦΥΓΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΣΤΙΕΣ ΤΟΥΣ

Μεταναστεύσεις των ελληνικών πληθυσμών

Μέχρι το τέλος του 13ου αι. η Μ. Ασία είχε σαφείς ζώνες επιρροής χωρισμένες σε βυζαντινές και τουρκικές. Ο Πόντος κατοικούνταν από ελληνικούς πληθυσμούς, ενώ κεντρικά και ανατολικά ζούσαν τούρκοι. Όσο

Page 123: Elp 11 Perilipsi

όμως το βυζάντιο κατέρρεε τόσο αυξάνονταν οι επιδρομές των τουρκομανικών φύλων που λεηλατούσαν συστηματικά την ύπαιθρο. Οι εκεί πόλεις δεν είχαν πλέον δυνατότητα ανεφοδιασμού και συχνά παραδίνονταν. Άλλοι κατέφευγαν αρχικά πίσω από τα τείχη των πόλεων ή πήγαιναν σε ελεύθερες περιοχές. Από τα 1354 και μετά που οι Τούρκοι αποθρασύνονται, το προσφυγικό κύμα μεγαλώνει και κατευθύνεται στις ορεινές περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας, στο δυσπρόσιτο εσωτερικό της Μ. Ασίας και στις λατινοκρατούμενες περιοχές, κυρίως Κρήτη και Επτάνησα. Στις βενετοκρατούμενες μάλιστα προσφέρθηκαν εδάφη σε όσους Έλληνες πολέμησαν στα σώματα των στραντιότι. Οι βενετοτουρκικοί πόλεμοι προκάλεσαν επίσης μεταναστεύσεις.

Έλληνες βρέθηκαν στη δυτική Ευρώπη, στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, στον Καύκασο και στη νότια Ρωσία. Άλλες ομάδες υποχρεώθηκαν από τους Τούρκους να μετοικήσουν σε έρημα σημεία της αυτοκρατορίας, όπως η Κωνσταντινούπολη μετά την Άλωση.

Η Φυγή των Ελλήνων λογίων στη Δύση

Οι τουρκικές επιδρομές και οι πόλεμοι δυσκόλεψαν όπως καταλαβαίνετε τη ζωή των πληθυσμών, που έφυγαν και πήγαν αλλού. Μέσα σε αυτούς ήταν και πολλοί βυζαντινοί λόγιοι που κατέφυγαν στη δυτική Ευρώπη, όπου εξελισσόταν η Αναγέννηση. Το επίκεντρό της ήταν ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός. Ελάχιστοι ήταν εκείνοι που εγκαταστάθηκαν σε ελληνικές περιοχές. Οι περισσότεροι πήγαν στην Ιταλία όπου συντέλεσαν στη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων μέσω της μεταφοράς χειρογράφων, της συγγραφής επεξηγηματικών σχολίων και της διδασκαλίας. Κάποιοι όπως ο Μανουήλ Χρυσολωράς και Ιωάννης Αργυρόπουλος θήτευσαν σε διπλωματικέςαποστολές. Τελευταίος μεγάλος λόγιος ήταν ο Ιανός Λάσκαρις.

Οι περισσότεροι έλληνες λόγιοι προσπάθησαν να εξασφαλίσουν την υποστήριξη της Ευρώπης για την απελευθέρωση. Το θέμα όμως είναι πως η φυγή τους στέρησε το γένος από την πνευματική του ηγεσία καθιστώντας δυσκολότερο τον τουρκικό ζυγό.

Page 124: Elp 11 Perilipsi

Κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες των μεταναστεύσεων για το ελληνικό έθνος

Τόσο εκείνοι που έμειναν όσο κι εκείνοι που έφυγαν χρειάστηκε να αναζητήσουν νέους τρόπους επιβίωσης.

Εκείνοι που έμειναν ζούσαν μια μόνιμη ανασφάλεια λόγω των πολεμικών επιχειρήσεων και των επιδρομών από ληστές και πειρατές. Εκείνοι που έφυγαν έπρεπε να προσαρμοστούν σε ένα περιβάλλον που συχνά τους αντιμετώπιζε ως αιρετικούς. Η κατάκτηση, πέραν των άλλων είχε ως συνέπεια και τη φυσική εξόντωση της βυζαντινής αριστοκρατίας. Για πολλούς, ο ασφαλέστερος τρόπος ήταν η ενασχόληση με αστικά επαγγέλματα και η συμμετοχή στο βενετικό στρατό ως μισθοφόροι = στραντιότι = στρατιώτες. Αρκετοί διέπρεψαν ως λόγιοι και τυπογράφοι.

Οι Έλληνες των κατακτημένων περιοχών περνούσαν πολύ δυσκολότερα. Ως ‘άπιστοι’ κατέβαλλαν κεφαλικό φόρο, το ‘χαράτσι’. Η βιοποριστική τους έξοδος ήταν το εμπόριο καθώς και η ενασχόληση με τη γεωργία ήταν απαγορευμένη, λόγω των υπερβολικών φόρων. Όσοι μεταφέρθηκαν στην Πόλη προστατεύονταν από το Πατριαρχείο και από αυτούς αναδείχθηκαν οι Φαναριώτες. Όσοι πήραν τα βουνά και τις παραλίες ασχολήθηκαν με την οικοτεχνία, την κτηνοτροφία και την πειρατεία.

Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ

Εκδηλώσεις παθητικής αντίστασης

Η τουρκική καταπίεση εκδηλώθηκε με τη φορολογία, τους υποχρεωτικούς εξισλαμισμούς και το παιδομάζωμα. Πολλοί ραγιάδες ασπάζονταν από μόνοι τους το Ισλάμ για να εξασφαλίσουν κάποια προνόμια και να απαλλαγούν κάπως από τη φορολογία. Συχνά όμως η μόνη εναλλακτική του εξισλαμισμού ήταν ο θάνατος. Το παιδομάζωμα ήταν η παράδοση σε τακτά χρονικά διαστήματα ενός αριθμού εύρωστων αγοριών μικρής ηλικίας που κατατάσσονταν υποχρεωτικά στο σώμα των γενίτσαρων.

Η παθητική αντίδραση σε όλα αυτά ήταν ο κρυπτοχριστιανισμός, η επιφανειακή προσχώρηση στο Ισλάμ με κρυφή διατήρηση της ορθόδοξης πίστης. Το φρόνημα ενίσχυε η δράση των νεομαρτύρων, συνήθως νεαρών που αρνούνταν να αλλαξοπιστήσουν. Γίνονταν έτσι παράδειγμα προς μίμηση.

Ο ρόλος των Ελλήνων κατά τις πολεμικές συγκρούσεις στον ελληνικό χώρο

Στις συγκρούσεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων με τους Τούρκους λάμβαναν

Page 125: Elp 11 Perilipsi

μέρος και Έλληνες, είτε ως εθελοντές είτε μέσω αναγκαστικής στράτευσης (κωπηλάτες στις γαλέρες). Οι Βενετοί υποχρέωναν τους χωρικούς τους σε στρατιωτική υπηρεσία και παράλληλα έκαναν ντου σε τουρκοκρατούμενες περιοχές παίρνοντας αιχμαλώτους που τους χρησιμοποιούσαν στις γαλέρες (κατεργάρηδες). Το ίδιο έκαναν και οι Τούρκοι. Οι συνθήκες διαβίωσης στις γαλέρες ήταν χέσε μέσα και το ποσοστό θνησιμότητας πάρα πολύ υψηλό. Γιααυτό το λόγο συχνά οι κατεργάρηδες επαναστατούσαν.

Αυτόνομη επαναστατική δράση του ελληνικού στοιχείου

Οι συγκρούσεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων με τους Τούρκους θεωρούνταν βλακωδώς από τους Έλληνες ως προσπάθειες για την απελευθέρωσή τους. Αυτό ήταν σπάνιο βέβαια. Για το λόγο αυτό, ήταν συχνές οι προσπάθειες τωνυπόδουλων να εξεγερθούν. Σε όλη τη διάρκεια της τουρκικής κατοχής είχαμεεπαναστάσεις και εξεγέρσεις.

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΩΣ ΠΑΡΑΓΩΝ ΔΙΑΣΩΣΗΣ ΤΟΥ ΥΠΟΔΟΥΛΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Η ορθόδοξη εκκλησία, ηγετικός φορέας του υπόδουλου έθνους.

Η Άλωση βρήκε το Πατριαρχείο ρημάδι, λόγω της έριδας για το σχίσμα. Ο Μωάμεθ ο Πορθητής που κατάλαβε τι γινόταν, εκμεταλλεύθηκε το γεγονός βάζοντας επικεφαλής τον ανθενωτικό Γεώργιο Σχολάριο, ως Πατριάρχη Γεννάδιο Β’. Εξασφάλισε έτσι την υποταγή του πατριαρχείου καθώς ο Γεννάδιος και άλλοι σαν κι αυτόν θεωρούσαν την κατάκτηση ‘θέλημα θεού’ λόγω των ελληνικών αμαρτιών. Ο Μωάμεθ παραχώρησε σύμβολα κοσμικής εξουσίας επί της ορθόδοξης κοινότητας. Πολυτελή ποιμαντική ράβδο και άλογο και προνόμια. Επέτρεψε στους ορθόδοξους να τελούν ελεύθερα τη λατρεία τους (κάτι που συνέχισαν και οι διάδοχοί του) στον πατριάρχη να κυβερνά την Εκκλησία και στους μητροπολίτες να δικάζουν διαφορές και να φορολογούν υπέρ της Εκκλησίας.

Υπήρχαν και αρνητικά βέβαια, καθώς η ευνοϊκή διάθεση των σουλτάνων δεν ήταν πάντα δεδομένη, η αρχική φορολογική ατέλεια του πατριαρχείου καταργήθηκε ενώ η έδρα του μεταφέρθηκε στο Φανάρι μετά από πολλές εξώσεις. Οι πατριάρχες γίνονταν συχνά δέκτες της δυσμένειας των τούρκων, που τους καθαιρούσαν ή τους εκτελούσαν αυθαίρετα όπως έγινε μετο Γρηγόριο Ε’.

Η ορθοδοξία ως εκφραστής των πνευματικών προβληματισμών των ραγιάδων

Page 126: Elp 11 Perilipsi

Η περίεργη θέση της, επέτρεψε στην Εκκλησία να γίνει χώρος πνευματικών αναζητήσεων και θεματοφύλακας της πνευματικής ελληνικής κληρονομιάς. Πολλά μοναστήρια όπως αυτό των Μετεώρων φύλαξαν θησαυρούς όπως χειρόγραφα και κειμήλια. Υπήρξαν καταφύγιο κατατρεγμένων και κέντρα οργάνωσης ένοπλης αντίστασης. Συχνά έγιναν στόχοι.

Πολλοί κληρικοί μαρτύρησαν για την πίστη τους όπως ο Άγιος Ραφαήλ στη Λέσβο.

Μετά τη Μεταρρύθμιση που συνέβη στην κεντρική Ευρώπη, η Εκκλησία αναγκάστηκε να αντιπαρατεθεί στον έντονο προσηλυτισμό της καθολικής Εκκλησίας. Καθολικοί Ιησουίτες ιεραπόστολοι προσπαθούσαν να βρουν πελάτες στα νησιά του Αιγαίου.

Η εμπλοκή του ορθόδοξου κλήρου στις διαφορές καθολικισμού – προτεσταντισμού αναζωογόνησε την πνευματική κίνηση, στέρησε όμως και πάλι τον ελληνισμό από φωτισμένους μεταρρυθμιστές τους οποίους έφαγε η μαρμάγκα του σουλτάνου ή των ευρωπαίων. Ορισμένοι ήρθαν σε συμφωνία με ευρωπαίους προκειμένου να υπάρξει ένοπλη εξέγερση.

Το γεγονός είναι πως μετά το 16ο αι. η Εκκλησία έγινε ο κύριος εκφραστής της προσπάθειας για πνευματική αναβάθμιση του γένους. Το πατριαρχείο ίδρυσε τα πρώτα σχολεία σε τουρκοκρατούμενες περιοχές ενώ αξιόλογοι λόγιοι δημιούργησαν τους πρώτους πυρήνες εκπαιδευτικής δραστηριότητας κι αναδείχθηκαν σε διδάσκαλοι του Γένους. Αυτοί οι πυρήνες έγιναν αργότερα οι εστίες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού στην Ελλάδα.

ΤΟΜΟΣ Γ’ ΝΕΟΤΕΡΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 – Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΝ

Η γέννηση της Ευρώπης

Το τέλος της Αρχαιότητας ταυτίστηκε με το τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας τον 5ο ή 6ο π.Χ. αιώνα. Ακολούθησε μια μακρά περίοδος που η ιστορία, επηρεασμένη από το Διαφωτισμό ονόμασε ‘σκοτεινούς αιώνες’. Η σημερινή έρευνα όμως αποδεικνύει πως πολλά από τα χαρακτηριστικά της Ευρώπης εμφανίστηκαν εκείνους ακριβώς τους αιώνες.

Κατά τη διάρκεια του μεσαίωνα ενοποιήθηκαν οι οικονομικοί και κοινωνικοί θεσμοί. Ιππότες και ευγενείς συσπειρώθηκαν γύρω από τους ηγεμόνες προετοιμάζοντας τα εθνικά κράτη. Οι εξωτερικές απειλές Τούρκων, Αράβων και Μογγόλων δημιούργησαν την αίσθηση κοινού κινδύνου. Με την υποκίνησητης Εκκλησίας, οι Ευρωπαίοι ξεκίνησαν τις Σταυροφορίες.

Page 127: Elp 11 Perilipsi

Στον πολιτισμό, η μεσαιωνική Ευρώπη ήταν χριστιανική ήπειρος. Μέχρι το 100 ολόκληρη η ήπειρος είχε εκχριστιανιστεί με τον έναν ή τον άλλον τρόπο και δέθηκαν με την Εκκλησία, κυρίως με εκείνη της Ρώμης και της Κωνσταντινούπολης. Αυτή η θρησκευτική ταυτότητα έστρεψε το πολιτιστικόενδιαφέρον στη Μεσόγειο και το λαμπρό παρελθόν της, την Αρχαιότητα. Το 14ο αι. το ενδιαφέρον αυτό εξελίχθηκε στο κίνημα του Ουμανισμού, δηλαδή στην προσπάθεια ανάδειξης και μελέτης της αρχαίας γραμματείας, λατινικής, ελληνικής, εβραϊκής.

Ανθρωπισμός, Αναγέννηση, Μεταρρύθμιση

Ανθρωπισμός: ξεκίνησε στην Ιταλία το 14ο αι. από τον Πετράρχη κι εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη. Επηρέασε και τον ελληνικό χώρο για αυτό και οι τελευταίοι σημαντικοί λόγιοι του Βυζαντίου εντάχθηκαν στο δυτικό κόσμο της διανόησης. Το ρεύμα του Ουμανισμού φτάνει στο ζενίθ του με τον Έρασμο στην Ολλανδία. Η διάδοση της τυπογραφίας ενίσχυσε την εξάπλωσή του.

Από τα αρχαία κείμενα ξεπήδησαν μια στάση ζωής κι ένας τρόπος σκέψης. Ο άνθρωπος βρέθηκε στο κέντρο του κόσμου και θεωρήθηκε μέτρο της ζωής. Η υπερβατική αγωνία μας τελείωσε όπως τελείωσε και η άρνηση της ανθρώπινης υπόστασης σε σχέση με κάποια αόριστη ταύτιση με το θείο. Παρόλα αυτά, το ρεύμα ήταν βαθιά θρησκευτικό. Η ‘εξανθρώπιση’ του χριστιανισμού ήταν η θεϊκή θέληση όπως τη διατύπωσαν οι Γραφές. Ο φόβος όμως, έδωσε τη θέση του στην αισιοδοξία.

Ο ανθρωπισμός έβγαλε την Ευρώπη από τον κύκλο του φόβου που είχε ενταθεί από την τρομερή επιδημία πανώλης. Ο φόβος της Δευτέρας Παρουσίας, της Κρίσης και της Κόλασης, της αρρώστιας, του θανάτου, της ανθρώπινης αδυναμίας, έπαψε να υπάρχει. Η απελευθέρωση από όλα αυτά, επέτρεψε την απογείωση του ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Αναγέννηση: η τέχνη που ξεκίνησε από τη μεσογειακή Ιταλία κι εξαπλώθηκε σε όλη σχεδόν την Ευρώπη. Το μπαρόκ, αν και χρησιμοποιήθηκε από την Εκκλησία ως δεκανίκι του κύρους της, τόνιζε τα κοσμικά στοιχεία, την αφθονία, την ευτυχία, τη φύση. Αποδεχόταν το ανθρώπινο αίτημα για ευημερία.

Οι αλλαγές κλόνισαν την Εκκλησία. Ο Πάπας είχε χρησιμοποιήσει έντονα τις φοβίες του παρελθόντος για να ενισχύσει τη δύναμη της Εκκλησίας. Τα ‘συγχωροχάρτια’ ήταν έκφραση αυτής της εξουσίας, έναντι χρημάτων ακύρωναν τις αμαρτίες των πλούσιων πιστών. Ήταν πολλοί εκείνοι που δεν είδαν με καλό μάτι αυτήν την πρακτική.

Page 128: Elp 11 Perilipsi

Μεταρρύθμιση: συγκροτήθηκε το 16ο αι. κι εκφράστηκε από το Μάρτινο Λούθηρο και τον Ιωάννη Καλβίνο. Το κίνημα διεκδίκησε κάθαρση της Εκκλησίας κι έφερε μια νέα αντίληψη: η Βίβλος καθοδηγεί τους πιστούς σε ότι αφορά τη συμπεριφορά και τις επιλογές. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες μπορούν να εξελιχθούν άφοβα, αν δεν έρχονται σε αντίθεση με τις διδαχές της.

Πολλά ήταν αυτά που άλλαξαν, όπως η σχέση των ανθρώπων με τον πλούτο. Η συσσώρευση περιουσίας δεν ήταν πλέον αμάρτημα. Τα λεφτά μπορούσαν να ανήκουν και στους ανθρώπους, όχι μόνο στο θεό. Πείτε χάλλόου στον καπιταλισμό.

Αντιμεταρρύθμιση: η Εκκλησία αντεπιτίθεται. Στηρίχθηκε στον Ιγνάτιο Λογιόλα και την Εταιρεία του Ιησού. 20 χρόνια αργότερα, η Σύνοδος του Τρέντο διαμόρφωσε ένα νέο πρόσωπο της Εκκλησίας προσαρμοσμένο στα νέα δεδομένα και ικανό να βοηθήσει στη συγκρότηση νέων κρατών, διαρθρωμένων γύρω από μια κεντρική εξουσία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της προσφοράς της είναι η Ιερά Εξέταση.

Η Πολιτική συγκρότηση της Ευρώπης

Ο 16ος αι. θεωρείται σημείο κλειδί για τη διαμόρφωση της σημερινής μορφής της Ευρώπης, με την ευγενική χορηγία των εξωτερικών παραγόντων. Η Οθωμανική αυτοκρατορία του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούςαπείλησε την Ευρώπη. Πολιορκήθηκε η Βιέννη, ενώ η Κωνσταντινούπολη ακτινοβολούσε πλούτο και πληθυσμό. Ισπανοί και Πορτογάλοι άρχισαν να αρμέγουν την Αμερική φέρνοντας πολύτιμα αγαθά στα λιμάνια τους. Αναδείχθηκε ο Φίλιππος Β’ που περιόρισε τους Τούρκους με τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και δημιούργησε εμπορικούς ιστούς από τη Βαλτική έως τον Ατλαντικό και τη Μεσόγειο. Η παγκοσμιοποίηση είχε ξεκινήσει.

Την ίδια εποχή με μακρόχρονους πολέμους διαμορφώθηκαν τα σύγχρονα ευρωπαϊκά κράτη.

Η Απολυταρχία

Κάθε κράτος είχε κι ένα φωτισμένο ηγέτη. Ο Λουδοβίκος ΙΔ’ στη Γαλλία, ο Φρειδερίκος Β’ στην Πρωσία, η Μαρία Θηρεσία στην Αυστρία, ο Κάρολος ΙΒ’ για τη Σουηδία, ο Μεγάλος Πέτρος και η Μεγάλη Αικατερίνη στη Ρωσία. Μόνη η Αγγλία είχε κοινοβουλευτικό σύστημα.

Οι φωτισμένοι αυτοί μονάρχες είχαν κάνει τις αυλές τους κέντρα παιδείας και επιστήμης. Καλλιεργούσαν τις τέχνες και τα γράμματα. Το μπαρόκ έδωσε

Page 129: Elp 11 Perilipsi

τη θέση του στον κλασικισμό του 18ου αι. μια αναδρομή στις αξίες της Αρχαιότητας. Η σοφία βρισκόταν στην υπηρεσία της τάξης και της εξουσίας.Το κύρος των αρχαίων Ελλήνων αποκαταστάθηκε ωφελώντας τους απογόνους τους που άδραξαν την ευκαιρία να διεκδικήσουν την ελευθερία τους.

Το κράτος αυτών των μοναρχών στηρίχθηκε στον Ορθό Λόγο που μεταλλάχθηκε σε Ραιζόν ντ’ Ετά, τη Λογική του Κράτους. Ισονομία, κατάργηση των βασανιστηρίων, σχετικός σεβασμός στον υπήκοο, κατάργηση της δουλοπαροικίας, προστασία της ιδιοκτησίας και της τάξης, ήταν μερικές από τις αρχές που συνόδευσαν την πρόοδο του κράτους. Ο κρατικός μηχανισμός έγινε στοιχείο της κοινωνικής ζωής και η Ευρώπη άνοιξε το δρόμο για τη σύγχρονη εποχή.

Επιστήμη και Διαφωτισμός

Διαφωτισμός: πνευματικό κίνημα που συνδέθηκε με την αναζήτηση της επιστημονικής γνώσης και την καλλιέργεια του ορθού λόγου. Το ρεύμα της Επιστημονικής Επανάστασης υιοθετήθηκε και ενισχύθηκε στις ευρωπαϊκές αυλές. Οι μονάρχες ίδρυσαν ένα σκασμό ιδρύματα για την προώθηση της γνώσης, αντιλαμβανόμενοι την πολιτική της σημασία. Από τότε η επιστήμη και η πολιτική εξουσία διάγουν βίο ανθόσπαρτο.

Ο Διαφωτισμός στηρίχθηκε στα μαθηματικά, τη φυσική, την αστρονομία και τη χημεία. Συνέδεσε τον επιστημονικό ορθολογισμό με την κοινωνία και την πολιτική. Φιλόσοφοι όπως ο Μοντεσκιέ, ο Βολταίρος κι ο Ρουσώ άπλωσαν τιςιδέες τους σε όλη την Ευρώπη. Στη Γαλλία οι Εγκυκλοπαιδιστές (Ντιντερό, Ντ’ Αλαμπέρ) ταξινόμησαν τις ανθρώπινες γνώσεις σε ένα μνημειώδες έργο, την Εγκυκλοπαίδεια.

Η Βιομηχανία, το Εμπόριο, ο Καπιταλισμός

Πέρα από τη θεωρία, έχουμε και απελευθέρωση της πράξης, της τεχνικής. Αναπτύχθηκαν νέες γεωργικές πρακτικές, οι κλωστοϋφαντουργικές μηχανές έζησαν μια σωστή επανάσταση, το κοκ αντικατέστησε το ξυλοκάρβουνο και η χημεία άρχισε να προσφέρει προϊόντα γενικής χρήσης. Αυξήθηκε η χρήση της υδραυλικής δύναμης και ο ηλεκτρισμός άνοιξε νέους δρόμους.

Όλα αυτά ευνόησαν την παραγωγή. Η Ευρώπη άρχισε να αξιοποιεί τους φυσικούς της πόρους και να ξεχωρίζει από τις άλλες ηπείρους. Πολλά κράτη γενίκευσαν τις εξαγωγές τους με αντάλλαγμα την εισαγωγή πρώτων υλών. Το εμπόριο άνοιγε θαλάσσιους και μη δρόμους και εμφανίστηκε η ανάγκη σιδηροδρόμων και ατμόπλοιων.

Page 130: Elp 11 Perilipsi

Μια που όλα αυτά χρειαζόντουσαν κεφάλαια, οι τράπεζες πήραν τα πάνω τους. Απέκτησαν πολιτικό ρόλο. Η έννοια της επιχείρησης και το κεφάλαιο έγιναν η κινητήρια δύναμη του κόσμου. Long live καπιταλισμός.

Η Γαλλική Επανάσταση

Το 1789 η Γαλλία είχε 28 εκατομμύρια κατοίκους και το καλύτερα οργανωμένο κράτος. Η αριστοκρατία της βρισκόταν στο κέντρο του ‘Παλαιού Καθεστώτος’.

Οι κοινωνικές και πολιτικές εντάσεις εκδηλώθηκαν τον Ιούνιο του1789. Οι Γενικές Τάξεις, ένα είδος μοναρχικού κοινοβουλίου συμβουλευτικού χαρακτήρα, στο οποίο συμμετείχαν αριστοκράτες, κλήρος και αστοί, αυτοορίστηκαν ως Εθνοσυνέλευση. Στις 14 Ιουλίου οι Παριζιάνοι επιτέθηκαν στη Βαστίλη, σύμβολο της τυραννίας. Τον Αύγουστο κατήργησαν τα φεουδαρχικά προνόμια. Στις 26 Αυγούστου δημοσιεύθηκε η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, που άλλαξε την αντίληψη περί κοινωνικής ιεραρχίας και πολιτικής. Στο Σύνταγμα του 1791 η πολιτική εξουσία αποδεσμεύτηκε από το θείο και το έθνος ορίστηκε ως μοναδική πηγή εξουσίας.

Η επανάσταση γρήγορα ξεπέρασε τα σύνορα και υιοθετήθηκε από προοδευτικές και φιλελεύθερες δυνάμεις και προκάλεσε έντονες ανησυχίες στους μονάρχες. Ο Λουδοβίκος ΙΣΤ’ προσπάθησε ανεπιτυχώς να διαφύγει απότη Γαλλία και οι λοιποί ηγεμόνες κινήθηκαν εναντίον της. Αυτό έδωσε νέα ώθηση στα πράγματα. Τον Αύγουστο του 1792 καταλήφθηκαν τα ανάκτορα του Παρισιού και το Σεπτέμβριο η χώρα ανακηρύχθηκε ‘Δημοκρατία’ υπό τη διακυβέρνηση μιας εκλεγμένης συνέλευσης.

Ακολούθησε η Τρομοκρατία, από το φόβο της προδοσίας. Το Γενάρη του 1792 αποκεφαλίστηκε ο Λουδοβίκος και η λαιμητόμος έκανε χρυσές δουλειές. Τον Απρίλιο η Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας επέβαλε επαναστατική δικτατορία κι υποσχέθηκε να βοηθήσει όσους λαούς ήθελαν την ανεξαρτησίατους.

Ακολούθησε ένας εμφύλιος κι ένας εξωτερικός πόλεμος. Πολιτικά κυριάρχησαν οι ‘ξεβράκωτοι’ η πιο επαναστατική παράταξη. Η Τρομοκρατία μέτρησε 20.000 εκτελέσεις ανάμεσα στις οποίες ήταν και αυτές του Ροβεσπιέρου, του Δαντών κ.α. ηγετών.

Το θέμα είναι πως η Γαλλία νίκησε τους εχθρούς της κι έγινε σημείο αναφοράς των απανταχού σκλαβωμένων. Μέσα σε αυτούς και οι Έλληνες.

Page 131: Elp 11 Perilipsi

Ο Ναπολέων και η Αυτοκρατορία

Η κούραση του γαλλικού λαού και η επαναστατική περίοδος έφεραν στο προσκήνιο το Ναπολέοντα Βοναπάρτη, πολυμήχανο Κορσικανό στρατιωτικό. Είχε διακριθεί και παλαιότερα η φήμη του όμως απογειώθηκε όταν οδήγησε τον επαναστατικό στρατό στη Βόρεια Ιταλία. Άλλαξε τον πολιτικό χάρτη τηςΙταλίας, προκαλώντας έντονες προσδοκίες σε πολλούς.

Το ενδιαφέρον του για την Ανατολή ολοκληρώθηκε με την εκστρατεία στην Αίγυπτο, την απόπειρα να αποκόψει την Αγγλία από τις ινδικές κτήσεις της και την επίδειξη της πολιτιστικής και απελευθερωτικής προοπτικής της Γαλλίας. Οι Άγγλοι τον νίκησαν και του έκοψαν τα φτερά, αλλά η δόξα που είχε ήδη κερδίσει τον ανέδειξαν σε πρώτο ύπατο της Γαλλίας και του έδωσαν δικτατορικές εξουσίες. Παγίωσε τις κατακτήσεις της Επανάστασης, αναδιοργάνωσε τον κρατικό μηχανισμό κι εξασφάλισε μια σύντομη περίοδο ειρήνης με τον Πάπα και την Αγγλία. Η Γαλλία έγινε το πλέον ισχυρό κράτος και διεκδίκησε την ηγεμονία της Ευρώπης. Ο Ναπολέων προσπάθησε να αποκλείσει τα αγγλικά πλοία από όλα τα ευρωπαϊκά λιμάνια και η Αγγλία εμπόδιζε κάθε υπερπόντιο προϊόν να φτάσει στη Γηραιά Ήπειρο. Από αυτή την ανακατωσούρα επωφελήθηκαν μεταξύ άλλων οι Έλληνες ναυτικοί που έσπαγαν τους αποκλεισμούς.

Η γαλλική κυριαρχία είχε απρόσμενα αποτελέσματα. Ο εθνικισμός φούντωσε σε όλη την Ευρώπη. Η Ισπανία εξεγέρθηκε κατά των Γάλλων. Το ίδιο συνέβη στην Ιταλία και κυρίως στη Γερμανία. Στη Ρωσία που ο Ναπολέων εισέβαλλε, η αντίσταση πήρε μυθικές διαστάσεις. Ο γαλλικός στρατός συντρίφτηκε και είχαμε εξέγερση εναντίον του Ναπολέοντα. Το 1814 οι σύμμαχοι κατέλαβαν το Παρίσι και ο Ναπολέων καθαιρέθηκε κι εξορίστηκε στο νησί Έλβα της Ιταλίας.

Το Βατερλώ και το Συνέδριο της Βιέννης

Οι Σύμμαχοι προσπάθησαν να εγκαταστήσουν ξανά μοναρχία στη Γαλλία, έτσι ο Ναπολέων επέστρεψε στην εξουσία. 100 μέρες αργότερα συντρίφτηκε στο Βατερλώ, εξορίστηκε στο νησί της Αγίας Ελένης και οι ευρωπαίοι μονάρχες οργάνωσαν τη νέα τάξη με την ησυχία τους.

Συνέδριο της Βιέννης : έγινε το 1815 και καθιερώθηκε σύστημα συνεργασίαςκαι πολιτικής αλληλεγγύης με σκοπό τη διατήρηση των καθεστώτων. Το σύστημα ονομάστηκε Ιερά Συμμαχία κι εγγυητές ορίστηκαν η Ρωσία, η Αυστρία και η Μεγάλη Βρετανία. Τα σύνορα αναπροσαρμόστηκαν εις βάρος των ‘ενοχλητικών’ εθνών όπως η Πολωνία. Η ισορροπία μεταξύ των δυνάμεων θα απέτρεπε τους πολέμους, διατηρώντας την κοινωνική γαλήνη και την πολιτική σταθερότητα. Άστρο της Συμμαχίας ήταν ο αυστριακός

Page 132: Elp 11 Perilipsi

καγκελάριος Μέττερνιχ.

Οι Επαναστατικές Ιδέες. Φιλελεύθεροι και Ρομαντικοί

Η Ιερά Συμμαχία δεν κατάφερε να εξουδετερώσει τις κοινωνικές εντάσεις, εγκαινίασε όμως μια περίοδο σταθερότητας που κράτησε έναν αιώνα. Μέχρι τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο κυριάρχησε η Παλινόρθωση του Παλαιού Καθεστώτος. Οι επαναστάσεις διώχτηκαν.

Ο ριζοσπαστικός ορθολογισμός υποχώρησε και αναδείχθηκαν νέα ρεύματα.

Ρομαντισμός : κίνημα που ανέδειξε το συναίσθημα ως κεντρικό ανθρώπινο γνώρισμα. Κορυφαίος του ήταν ο Λόρδος Μπάυρον.

Η ελληνική Επανάσταση ήταν ο πρώτος σταθμός της νέας εποχής και κλόνισε για πρώτη φορά την Ιερά Συμμαχία.

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία

Η κατάκτηση

Η οθωμανική κατάκτηση αρχίζει συμβατικά από την πτώση της Πόλης το 1453, στην ουσία όμως ξεκίνησε νωρίτερα.

Το 1071 με τη μάχη του Ματζικέρτ οι οθωμανοί ενισχύονται και κυριαρχούν στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας. Υπήρχαν και περιοχές που κατέκτησαν αργότερα, όπως η Κρήτη (1669) που βρισκόταν υπό Βενετική κατοχή. Η σημερινή Βόρεια Ελλάδα έπεσε πριν την Πόλη και ξανάγινε ελληνική μόλις το1913, η Θράκη το 1919-1923.

‘Κατάκτηση’ είναι η δράση ενός από τα εμιράτα που σχηματίστηκαν μετά τον 11ο αι. από τους Σελτζούκους. Ονομάστηκαν Οθωμανοί από το όνομα του αρχηγού τους, Οσμάν που βρισκόταν γεωγραφικά κοντά στην Κωνσταντινούπολη κι άρχισε να την εποφθαλμιά.

Η Μικρά Ασία και τα Βαλκάνια έπεσαν γρήγορα, άρα εύκολα. Τότε, τα έθνη δεν είχαν ακόμη διαμορφωθεί, ο πληθυσμός δεν είχε διάθεση να αντισταθεί. Η χριστιανική άρχουσα τάξη ήταν αδύναμη, οι αριστοκράτες εξασθενισμένοι από τις μεταξύ τους έριδες. Η κεντρική εξουσία της Κωνσταντινούπολης ήταν επίσης για τα μπάζα, συν του ότι το εμπόριο είχε περάσει σε Γενουάτες και Βενετούς.

Οι Οθωμανοί μοίραζαν αξιώματα δεξιά κι αριστερά σε όσους παραδίνονταν αμαχητί. Για πολλούς φτωχούς αγρότες αυτό ήταν μια λύση τόσο στη βαριά

Page 133: Elp 11 Perilipsi

φορολογία όσο και στις έριδες των αριστοκρατών. Βοήθησε και η πανώλη του 1350 που αποδεκάτισε τον πληθυσμό κι αν όλα αυτά δεν ήταν αρκετά, υπήρχε πάντα ο οθωμανικός στρατός να επιβάλει την άποψή του χωρίς πολλά – πολλά.

Η αυτοκρατορία των σουλτάνων : έκταση και σύνθεση

Το 18ο αι. η οθωμανική αυτοκρατορία ήταν τεράστια σε έκταση και πληθυσμό. Κυριαρχούσε στα παράλια της Αφρικής, στην Αίγυπτο, την Παλαιστίνη, τη Συρία, τη Μικρά Ασία και τα Βαλκάνια. Στην Ασία, μόνο την Περσία δεν είχε καταλάβει. Εκτεινόταν μέχρι την Αραβική χερσόνησο, τη Μέκκα και τη Μεδίνα.

Σε όλο αυτό το μωσαϊκό, η Ελλάδα βρισκόταν ανάμεσα στην Οθωμανική αυτοκρατορία και την αναπτυσσόμενη Ευρώπη.

Η κρίση των θεσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Το σύστημά της ήταν περίπλοκο και φεουδαρχικό. Ο Σουλτάνος βρισκόταν στην καρδιά των πάντων. Μοίραζε τη γη σε άρχοντες – πολεμιστές με αντάλλαγμα να τον υπηρετούν και να εκστρατεύουν μαζί του. Η γη που μοίραζε, τεράστια σε έκταση, ήταν τα τιμάρια, τα ζιαμέτια, τα χάσια.

Ο Σουλτάνος κρατούσε τις αποστάσεις του από τους άρχοντες λόγω φόβου. Ήταν οι μόνοι που μπορούσαν να του πάρουν την εξουσία. Για αυτό ο διοικητικός και στρατιωτικός μηχανισμός του στελεχωνόταν από ‘απίστους’ που δε θα μπορούσαν ποτέ να τον απειλήσουν. Σε αυτόν το μηχανισμό άνθισαν οι Φαναριώτες.

Άλλη αγαπημένη τακτική του Σουλτάνου ήταν το παιδομάζωμα. Τα παιδιά επιφανών χριστιανών σχημάτιζαν τα σώματα των Γενίτσαρων, τον προσωπικό στρατό του Σουλτάνου. Οπαδός του διαίρει και βασίλευε, ο Σουλτάνος ευνοούσε τους Γενίτσαρους σε σχέση με τους σπαχήδες, τους άρχοντες του πολέμου.

Το 17ο αι. οι γαίες που μοίραζε ο Σουλτάνος στους πολεμιστές άρχισαν να φθίνουν. Οι πόλεμοι γίνονταν πλέον πολύ μακριά (Μεσοποταμία, στέπες) και ήταν εξαιρετικά δαπανηροί. Ακόμη και τα κέρδη έφευγαν πιο γρήγορα από ότι μου φεύγει εμένα ο μισθός μου. Χωρίς λεφτά έρχεται η γκρίνια και τα προβλήματα άρχισαν.

Το βάρος έπεσε και πάλι στους υπηκόους του σουλτάνου, τους ραγιάδες,

Page 134: Elp 11 Perilipsi

τους χριστιανούς. Μπορεί να σταμάτησε το παιδομάζωμα (καθώς χωρίς λεφτά οι Γενίτσαροι απειλούσαν το Σουλτάνο), βρέθηκαν όμως άλλοι τρόποι να τους πιει το αίμα. Φόροι, κι άλλοι φόροι, κι ύστερα λίγοι φόροι ακόμη.

Τα τσιφλίκια: η απόκτηση της γης έπαψε να έχει απαραίτητη προϋπόθεση τηνεύνοια του σουλτάνου, μπορούσε να αγοραστεί. Μετά ο ιδιοκτήτης συγκέντρωνε την αγροτική παραγωγή, την πουλούσε και πλήρωνε τους φόρους σε χρήμα. Αυτό σήμαινε πως πλέον ο αγρότης δούλευε για τον αφέντη του κι όχι για το σουλτάνο, μένοντας εξαρτημένος από αυτόν, έκθετος στις διαθέσεις του.

Οι αντιδράσεις των χριστιανών κλιμακώνονται. Εντείνεται η μετανάστευση στο εξωτερικό. Άλλωστε, με τη συνθήκη του Πασάροβιτς οι υπήκοοι του Σουλτάνου κέρδισαν προνόμια από τους Αψβούργους. Εμφανίζεται η ισχυρή παροικία της Βιέννης.

Υπάρχουν τέλος και μεγάλα ρεύματα εξισλαμισμού παρέα με διάχυτους φόβους. Το σκηνικό συμπληρώνουν η οικονομική αστάθεια και η ανασφάλεια στις επικοινωνίες θάλασσας και ξηράς.

Οι αποστάσεις από τη Δύση

Εκείνο που έδωσε η οθωμανική αυτοκρατορία στην Ανατολή, ήταν η διαφοροποίηση από την υπόλοιπη Ευρώπη. Η Ανατολή έμεινε στάσιμη ενώ στη Δύση γινόταν ο χαμός από ανακαλύψεις κι εξελίξεις. Για να είμαστε δίκαιη όμως, δε φταίει μόνο η τουρκική κατοχή. Γενικά υπήρξε ‘καθυστέρηση’ στη Μεσόγειο. Η Ιβηρική χερσόνησος, η νότια Ιταλία και Γαλλία έμειναν κι αυτές πίσω. Τα κέντρα οικονομικών και πολιτικών δραστηριοτήτων μεταφέρθηκαν στο Βορρά. Άλλωστε, από το 18ο αι. υπήρξαν πολλοί σουλτάνοι που θέλησαν να μιμηθούν τον εκσυγχρονιστή Μεγάλο Πέτρο, απέτυχαν όμως παταγωδώς.

Ο Νέος Ελληνισμός

Οι ραγιάδες, οι Ρωμιοί, οι Έλληνες

Οι Έλληνες της εποχής δεν είχαν καμία σχέση με τους λαμπρούς αρχαίους προγόνους. Οι περισσότεροι υπέφεραν από πείνα, φτώχεια και εξαθλίωση. Οι λίγοι τυχεροί, έμποροι, προεστοί καραβοκύρηδες και αξιωματούχοι του σουλτάνου, ζούσαν συνεχώς με το φόβο πάνω από το κεφάλι τους.

Ούτε η χώρα ήταν αυτή που είναι σήμερα. Επρόκειτο για μωσαϊκό γλωσσών, θρησκειών, πολιτισμών. Στις πόλεις υπήρχε συνύπαρξη. Η Ύδρα, ο Πόρος και

Page 135: Elp 11 Perilipsi

οι Σπέτσες αποικίστηκαν από εξισλαμισμένους Αλβανούς. Στα ορεινά υπήρχαν Βλάχοι. Στα νησιά ζούσαν ‘δυτικοί’, καθολικοί. Το κράτος του σουλτάνου ήταν πολυεθνικό.

Οι ραγιάδες, οι χριστιανοί υπήκοοι ονόμαζαν τους εαυτούς τους Ρωμαίους, Ρουμ, ποίμνιο πνευματικό του Πατριάρχη των Ρωμαίων με έδρα την Πόλη. Η πιο εύκολη και διαδεδομένη γλώσσα ήταν τα νέα ελληνικά.

Η έννοια ‘Έλληνας’ είχε τραβήξει πολλά από τα πρώτα χρόνια του Βυζαντίουγιατί ταυτίστηκε με την έννοια ‘εθνικός’, ειδωλολάτρης. Εμφανίστηκε πάλι στην ύστερη βυζαντινή περίοδο από τους τότε διανοούμενους και ξαναχάθηκε μέχρι το Νεοελληνικό Διαφωτισμό. Η επανεμφάνιση του ονόματος σηματοδότησε το νέο ελληνισμό. Θα τα δούμε όλα αυτά και αργότερα, μην ανησυχείτε.

Το Πατριαρχείο

Ο Σουλτάνος χώριζε τους υπηκόους του σε τρεις κατηγορίες και ανάλογα τους φερόταν. Το μιλέτι ήταν θρησκευτική κοινότητα των μουσουλμάνων, των εβραίων και των ελλήνων. Για τους έλληνες υπεύθυνος ήταν ο Πατριάρχης κι ο μηχανισμός του.

Προς το τέλος του Βυζαντίου η φθορά των θεσμών έπληξε και το Πατριαρχείο. Στα Βαλκάνια είχαν δημιουργηθεί κι άλλα Πατριαρχεία ενώ η σύγκρουση ενωτικών – ανθενωτικών έδωσε το τελειωτικό χτύπημα. Το 1453 δεν υπήρχε καν Πατριάρχης καθώς οι αυτοκράτορες ήταν απασχολημένοι με την άμυνα και δε μπορούσαν να ασχοληθούν με το παπαδαριό.

Όταν ο Μωάμεθ ο Πορθητής μετέφερε την πρωτεύουσά του στην Κωνσταντινούπολη αναβίωσε και αναβάθμισε το θεσμό. Η Εκκλησία ήταν αυστηρά ιεραρχημένος θεσμός και είχε το δικαίωμα να φορολογεί τους πιστούς. Διέθετε επίσης δικαστικές αρμοδιότητες και οργανωτική αυτονομία.

Ως εξουσία ‘παρά τω Σουλτάνω’ το Πατριαρχείο ανέκτησε αρκετή από την οικουμενικότητά του. Τα Πατριαρχεία και οι Εκκλησίες των Βαλκανίων και της Ανατολικής Μεσογείου υποτάχθηκαν χωρίς πολλά – πολλά. Η εμφάνιση της Ρωσικής Εκκλησίας έδωσε στο Πατριαρχείο λόγο και στην εξωτερική πολιτική. Παρεμπόδιζε επίσης το έργο των καθολικών ιεραποστόλων, κυρίωςΙησουϊτών που ερχόντουσαν να προσηλυτίσουν.

Το Πατριαρχείο και η Εκκλησία στηρίχθηκαν στα ελληνικά, διατηρώντας τα ζωντανά και λειτουργικά. Στήριξαν στην περιοχή γύρω από το Πατριαρχείο, ναι, το Φανάρι, μια ελληνική διοικητική, αστική τάξη που βρέθηκε αργότερα στον οθωμανικό μηχανισμό εξουσίας.

Η ανάδειξη του Πατριάρχη γινόταν με εξαγορά. Οι διεκδικητές της θέσης

Page 136: Elp 11 Perilipsi

δανείζονταν τα κέρατά τους και με επαχθείς όρους. Όποιος τα κατάφερνε, έπρεπε να βρει τα λεφτά να ξεχρεώσει. Για αυτό υπήρχαν οι εκκλησιαστικοί φόροι και τα συγχωροχάρτια.

Το θέμα είναι πως μ’ αυτά και μ’ αυτά ενισχυόταν η ελληνική γλώσσα και παρουσία.

Οι Φαναριώτες και οι Ηγεμονίες

Η θέση των Ελλήνων ήταν καλύτερη από αυτή των άλλων υπηκόων. Υπήρχε συγκροτημένη Εκκλησία, ελληνική αριστοκρατία με διοικητική ισχύ και Φαναριώτες αξιωματούχοι. Οι Οθωμανοί ήθελαν να ενσωματώσουν τους θεσμούς και το κύρος μιας αυτοκρατορίας που πάντα ζήλευαν και θα τους έδινε την ευκαιρία να βάλουν χέρι ή πόδι στην Ευρώπη.

Οι Φαναριώτες προσπαθούσαν να μιμηθούν τη βυζαντινή αυτοκρατορική μηχανή. Εκμεταλλευόντουσαν τους δισταγμούς των σουλτάνων να δώσουν αξιώματα σε ομόθρησκους μουσουλμάνους (που μπορούσαν να τους πάρουν την εξουσία) και κατάφεραν να γίνουν απαραίτητοι. Δυο πολύ υψηλά αξιώματα, αυτό του Μεγάλου Δραγουμάνου (μεταφραστής) και του Δραγουμάνου του Στόλου, βρέθηκαν από νωρίς σε φαναριώτικα χέρια.

Οσποδάροι: οι Φαναριώτες που ασκούσαν εξουσία στις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Καλλιέργησαν τις τέχνες και τα γράμματα. Οι θέσεις εξαγοράζονταν σε πλειστηριασμούς καταλαβαίνετε λοιπόν πως για να ξεχρεώσουν, ξεζούμιζαν τους υποτελείς τους, αποκτώντας και οι ίδιοι τρελάλεφτά.

Κοινότητες, προεστοί, αρματολοί, κλέφτες.

Την Οθωμανική Αυτοκρατορία την απασχολούσαν η συλλογή φόρων και η δημόσια τάξη. Καθώς δεν είχε δικούς της μηχανισμούς, στηρίχθηκε αλλού.

Το μιλέτι των Ρωμαίων, είχε βασική υποχρέωση την πληρωμή φόρων σε χρήμα ή σε είδος. Συχνά οι φόροι νοικιάζονταν κι ο ενοικιαστής μπορούσε να κάνει ότι ήθελε για να τους μαζέψει. Έτσι δημιουργήθηκαν οι πρώτοι θεσμοί:

Κοινότητα: περιλάμβανε πολλά χωριά και δραστηριότητες. Στηριζόταν σε έναν αριθμό πλουσίων που λειτουργούσαν ως μεσάζοντες μεταξύ παραγωγών και κεντρικής εξουσίας. Λέγονταν προεστοί, προύχοντες, δημογέροντες, ή κοτσαμπάσηδες, ανάλογα με την περιοχή. Ο πλούτος τους μετριόταν από την αποτελεσματικότητά τους στην πληρωμή των φόρων. Συχνά, επειδή η πληρωμή γινόταν σε είδος, έπρεπε να διαθέτουν ολόκληρο

Page 137: Elp 11 Perilipsi

δίκτυο αποθηκών, ζώων, πρακτόρων. Οι σουλτάνοι εκτιμούσαν τέτοιες δραστηριότητες.

Κλέφτες: ένοπλοι εκτός νόμου. Η σχέση τους με τους προύχοντες περνούσε από σαράντα κύματα. Από τη μια τους φοβόντουσαν κι από την άλλη τους χρειάζονταν για να επιβάλλουν την εξουσία τους. Πότε συνεργάζονταν, πότεπολεμούσαν.

Αρματολοί: ένοπλοι, αρχικά άτακτοι και παράνομοι που ήρθαν σε συνεννόησημε τους οθωμανούς. Ανέλαβαν να τηρούν την τάξη στις περιοχές τους, να εισπράττουν τους φόρους και να φυλάνε δρόμους και περάσματα με αντάλλαγμα μια σχετική ανεξαρτησία. Πάνω σε αυτή τη σχέση χτίστηκαν περιουσίες κι αποκτήθηκαν εξουσίες.

Στα νησιά, οι εμπορικές και ναυτικές κοινότητες διατηρούσαν επίσης προνόμια και εξουσίες. Η Ύδρα, οι Σπέτσες και η Μύκονος ήταν σχεδόν αυτόνομες. Η μόνη τους υποχρέωση ήταν να στέλνουν πληρώματα που κινούσαν τα τουρκικά πλοία. Στα βόρεια, στη Νάουσα και στα Αμπελάκια, είχαν στηθεί σημαντικά εμπορικά δίκτυα.

Αιτίες απόκλισης. Όρια της λειτουργίας του νέου ελληνισμού μέσα στην Αυτοκρατορία.

Παρά τις σημαντικές θέσεις του, το ελληνικό στοιχείο δεν ενσωματώθηκε στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Το σύστημά της ήταν φεουδαρχικό και στηριζόταν σε αυστηρή ιεραρχία, όπου οι Έλληνες βρίσκονταν στη βάση.

Πριν την Επανάσταση, οι εντάσεις που δημιουργούνταν είχαν ως σημείο αναφοράς την Ευρώπη προσδοκώντας φυσικά σε βοήθεια. Οι Έλληνες ευνοήθηκαν από την ανάπτυξη του καπιταλισμού και του εμπορίου καθώς ο παραθαλάσσιος χώρος τους δέσποζε κι επικοινωνούσαν ευκολότερα με τη Δύση.

Το 18ο αι. η μετανάστευση προς τα έξω αυξήθηκε. Οι ελληνικές κοινότητες του εξωτερικού αναπτύχθηκαν σε όλους τους τομείς. Πολλοί Έλληνες έμαθαν να σκέφτονται ευρωπαϊκά, δηλαδή αστικά και καπιταλιστικά. Η ανάπτυξη όμως δε μπορούσε να ανθίσει στα οθωμανικά μιλέτια.

Νέος ελληνισμός: οι προϋποθέσεις για τη γέννηση ενός εθνικού κράτους. Κύριο ρόλο έπαιξε η ιδεολογία, η εθνική ταυτότητα. Μέσα στην αχανή οθωμανική αυτοκρατορία η αίσθηση της ελληνικότητας είχε αναπτυχθεί με πολλούς τρόπους. Υπήρχαν βέβαια πολλές αντιθέσεις, κοινός παρανομαστής όμως ήταν η τουρκική κατοχή.

Page 138: Elp 11 Perilipsi

Η Αρχαιότητα

Δύο ήταν οι σταθερές που έπρεπε να συμβιβαστούν: η ορθόδοξη χριστιανική πίστη και το κτίσιμο του νέου έθνους, και η κοινότητα καταγωγής με την λαμπρή αρχαιότητα, κάτι που πιστοποιούσε η γλώσσα. Η ιστορική συγκυρία ευνοούσε την αρχαιότητα εις βάρος της πίστης. Η ορθοδοξία είχε ταυτιστεί με τον Οθωμανό. Ο Πατριάρχης ήταν απλά ένας αξιωματούχος του Σουλτάνου.

Η επίκληση της Αρχαιότητας ήταν ο βασικός συνδετικός κρίκος. Από τους προγόνους αντλούσαν νομιμότητα και πίστη. Οι Έλληνες, ανεξάρτητα από ταόποια τους προβλήματα είχαν ένα κοινό χαρακτηριστικό, ήταν απόγονοι προγόνων που θαύμαζε όλη η Δύση. Ήταν αντάξιοι της Ευρώπης, θύματα τηςβαρβαρότητας και συνέχιζαν τον αγώνα εναντίον των Περσών.

Αυτή η σχέση με την Αρχαιότητα έγινε κοινή πεποίθηση πολύ πριν την Επανάσταση. Παρά την αντίθεση του παπαδαριού η ονοματοδοσία αρχαίων ονομάτων πήρε τρελές διαστάσεις. Μπορεί να μην υπήρχε ακόμη ενιαία γλώσσα αλλά η επάνοδος στα αρχαία ελληνικά και η κατασκευή της καθαρεύουσας ήταν οι πρώτοι προβληματισμοί.

Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Ρήγας Βελεστινλής και Αδαμάντιος Κοραής

Η ύπαρξη ισχυρών, κοσμοπολίτικων ομάδων επέτρεψε την καλλιέργεια σημαντικής παιδείας με άξονα την ελληνική γλώσσα. Ο Ανθρωπισμός, τα κλασικιστικά πρότυπα της Τέχνης και η διανόηση γέννησαν μια προεθνική συνείδηση στους Φαναριώτες και στις αυλές της Μολδοβλαχίας. Ήταν η πρώτη μορφή Μεγάλης Ιδέας και συνοψίζονταν στην πρόθεση ‘φωτισμού’ τωνΟθωμανών από το ελληνικό πνεύμα και η μετατροπή της σε μια κάποια βυζαντινή συνέχεια. Εκπρόσωποι αυτών των αντιλήψεων είναι ο Δημήτριος Καταρτζής και ο Κωνσταντίνος Υψηλάντης.

Νεοελληνικός Διαφωτισμός: άρχισε να αναπτύσσεται από το δεύτερο μισότου18ου αι. Τα χαρακτηριστικά του φαίνονται στη θεματολογία των εκδιδόμενων βιβλίων. Έργα των Διαφωτιστών άρχισαν να τυπώνονται και ναδιαβάζονται, υποβιβάζοντας τα μέχρι τότε κυρίαρχα θρησκευτικά θέματα. Την ίδια στιγμή, ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Ιώσηππος Μοισιόδακας και άλλοι δίδασκαν αυτές τις θεωρίες τελειοποιώντας την εθνική ελληνική γλώσσα.

Οι ριζοσπαστικές τάσεις του Διαφωτισμού και το αίτημα για τη λειτουργίας έθνους – κράτους επηρέασαν το Νεοελληνικό Διαφωτισμό. Η Αμερικανική καιη Γαλλική Επανάσταση καθώς και οι νίκες του Ναπολέοντα οδήγησαν στη διαμόρφωση πολιτικών – εθνικών αιτημάτων.

Ρήγας Βελεστινλής – Φερραίος: συνέδεσε τις θεωρίες του Διαφωτισμού με το

Page 139: Elp 11 Perilipsi

σχέδιο δημιουργίας του ελεύθερου κράτους. Έζησε στις ηγεμονίες, γνωρίζοντας τις τρέχουσες ιδέες. Επηρεάστηκε από τη Γαλλική Επανάσταση και από τη Βιέννη όπου εγκαταστάθηκε το 1796 ασχολήθηκε με τη συγγραφή. Η Μεγάλη Χάρτα, ο Θούριος, η Νέα Πολιτική Διοίκησις είναι μερικά από τα έργα του. Όταν θεώρησε πως ο καιρός ήταν κατάλληλος σχεδίασε την κάθοδό του στα Ιόνια Νησιά. Συνελήφθη στην Τεργέστη, παραδόθηκε στους Οθωμανούς που τον εκτέλεσαν στο Βελιγράδι, τον Ιούνιο του 1798.

Αδαμάντιος Κοραής: με το τεράστιο έργο του βοήθησε περισσότερο από κάθε άλλον στο ξεκαθάρισμα των ριζοσπαστικών προθέσεων και στήριξε τη διεκδίκηση εθνικού κράτους. Όταν οι εκπρόσωποι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού διχάστηκαν από την κατακτητικές βλέψεις του Ναπολέοντα το έργο του έγινε καθαρά πολιτικό. Ήθελε να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για εθνική αφύπνιση, να αναδείξει την ιστορία, τη γλώσσα, τις αρχές και τονπολιτισμό του ελληνικού έθνους. Πίστευε πως το ελεύθερο κράτος των Ελλήνων είναι υπόθεση παιδείας, εθνικής συνείδησης και πολιτική πράξη. Ήταν φιλελεύθερο πνεύμα, και οι αξίες του διέπονταν από αυτές της Γαλλικής Επανάστασης.

Ελληνική Νομαρχία: εκδίδεται το 1806 στην Πίζα από ανώνυμο συγγραφές κιαναγγέλλει την είσοδο της Ελλάδας σε επαναστατική προοπτική.

Προετοιμασία της Επανάστασης

Η Εταιρεία Των Φιλικών

Το τέλος της Γαλλικής Επανάστασης, η κατάρρευση του Ναπολέοντα, η ίδρυση της Ιεράς Συμμαχίας και το Συνέδριο της Βιέννης ανάγκασαν τα επαναστατικά ρεύματα να κρυφτούν, δε μπόρεσαν όμως να τα εξαφανίσουν.

Οι Έλληνες βάδιζαν σταθερά πια προς το δρόμο της Επανάστασης. Κομβικό σημείο αυτού του δρόμου ήταν η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας στην Οδησσό το 1814.

Ιδρυτές της ήταν ο Νικόλαος Σκουφάς, Αθανάσιος Τσακάλωφ και Εμμανουήλ Ξάνθος, εμπορικοί υπάλληλοι και μικρέμποροι. Είχαν ήδη συμμετάσχει σε μασονικές στοές και οργανώσεις σύμφωνες με τα ιδεώδη του Ρήγα. Ανέπτυξαν συνωμοτικότητα και μυστικιστικές πρακτικές.

Το 1816 είχε μόνο 30 μέλη και η στρατολόγηση ήταν δύσκολη. Είχε σχέσεις με τις ρωσικές αρχές που την ενθάρρυναν διακριτικά.

Τον Απρίλιο του 1818 η έδρα της μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Απελευθερώθηκε από τη ρωσική επιτήρηση, και ήρθε σε επαφή με ανθρώπους

Page 140: Elp 11 Perilipsi

από όλες τις περιοχές του Ελληνισμού. Η στρατολόγηση άρχισε να γίνεται μαζική. Το 1820 ήταν πια μια υπολογίσιμη δύναμη.

Εκτός Ρωσίας, η Εταιρεία μπορούσε να χειριστεί καλύτερα το μύθο της ρωσικής βοήθειας, της ‘Αοράτου Αρχής’. Για τους Έλληνες, Τσάρος σήμαινε Καποδίστριας. Ο Κερκυραίος αριστοκράτης διηύθυνε τη ρωσική διπλωματία και ήταν απόλυτα έμπιστος της Αυλής. Όταν στις αρχές του 1820 όμως, η Εταιρεία απευθύνθηκε στη ρωσική Αυλή και τον Καποδίστρια για να αναλάβει αρχηγός, έφαγε πόρτα. Στη θέση του ήρθε ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, στρατηγός και υπασπιστής του τσάρου, αριστοκράτης, Φαναριώτης. Η αποδοχή ήταν σε συνεννόηση με τον Καποδίστρια. Η Ρωσία δεν ήθελε να διακινδυνεύσει, αλλά ούτε να μείνει απέξω.

Η ανάληψη της εξουσίας από στρατιωτικό, σήμανε τη φάση της πολεμικής προετοιμασίας. Τον Ιούλιο του1820 ο Αλή Πασάς πυροδότησε τις εξελίξεις, όταν ξεκίνησε πόλεμο με το σουλτάνο στη Ρούμελη, την Ήπειρο και την Αλβανία.

Σχέδια και Προετοιμασία της Επανάστασης.

Η Φιλική Εταιρεία έπρεπε να βιαστεί. Ο Αλή Πασάς βρέθηκε σε πόλεμο με το σουλτάνο. Υπήρχε κίνδυνος να αποκαλυφθεί η Εταιρεία και η μη συμμετοχή του τσάρου στα ανατρεπτικά σχέδια. Έτσι, η φυγή προς τα μπρος ήταν επιβεβλημένη.

Το σχέδιο του Υψηλάντη ήταν να ξεκινήσει η Επανάσταση από τις παραδουνάβιες περιοχές, τη Ρουμανία. Ήθελε να εκμεταλλευτεί τη Βαλκανική αναταραχή, τους Σέρβους επαναστάτες και τους Ρουμάνους αγρότες. Ταυτόχρονα, σχεδιαζόταν και χτύπημα μέσα στην Πόλη, στην καρδιά του κτήνους. Ο αδερφός του Αλέξανδρου, Δημήτρης, θα αναλάμβανε το τρίτο μέτωπο, νότια Ελλάδα, Μοριάς, νησιά και Μάνη. Εκεί υπήρχε συγκροτημένη ελληνική άρχουσα τάξη που θα μπορούσε να αναλάβει την εξουσία. Όλα αυτά στη θεωρία.

Πρακτικά: ο στρατός του Υψηλάντη ηττήθηκε στο Δραγατσάνι. Η Κωνσταντινούπολη έμεινε αμέτοχη ως αδιάφορη. Η Επανάσταση ρίζωσε στους συμπαγείς ελληνικούς πληθυσμούς, στα νησιά, στο Μοριά και τη Ρούμελη κι άρχισε να εξαπλώνεται. Όμως, η επίδραση της Εταιρείας ήταν ανύπαρκτη πια. Το αίτημα προσαρμόστηκε σε αυτό της ελληνικής ανεξαρτησίας. Το γεγονός πως αυτή η ανεξαρτησία προερχόταν από επαναστατική κίνηση που απλωνόταν στα Βαλκάνια, της έδωσε μια οικουμενικότητα και συγκίνησε την κοινή γνώμη.

Page 141: Elp 11 Perilipsi

Οι συγκυρίες και οι συσχετισμοί

Το 1821 που ξεκίνησε η Επανάσταση γινόταν ένας γενικός χαμός. Οι εθνικές διεκδικήσεις και οι δημοκρατικές ιδέες πίεζαν παντού. Μεσόγειος, Ιταλία, Ισπανία και Λατινική Αμερική βίωναν τις δικές τους επαναστάσεις. Έτσι, η ελληνική έγινε τμήμα του παγκόσμιου κινήματος. Εδώ όμως υπήρχαν κι άλλαθέματα. Οι χριστιανοί αναμετρούνταν με αλλόθρησκους. Ήταν Ευρωπαίοι, απόγονοι εκείνων που τους θαύμαζαν όλοι. Οι αντίπαλοι θεωρούνταν βάρβαροι. Ο πολιτισμός ενάντια στον απολίτιστο και οπισθοδρομικό.

Το γιατί η Επανάσταση έγινε τότε, δέχεται πολλές ερμηνείες. Φταίει η οικονομική κρίση που έκανε τους φτωχούς άθλιους και τους πλούσιους φτωχούς. Φταίει το ότι οι Έλληνες πλούτιζαν τόσο γρήγορα που η κατωτερότητά τους έναντι των Οθωμανών άρχισε να γίνεται αβάσταχτη; Παίζουν όλα τα χαμομήλια. Το γεγονός είναι πως η Επανάσταση ξεκίνησε ταυτόχρονα από πολλά κοινωνικά στρώματα που αν και είχαν διαφορετικά συμφέροντα συμφωνούσαν πως οι Τούρκοι έπρεπε να φύγουν. Όλοι βρέθηκαν σύμμαχοι αν και στην πορεία συγκρούστηκαν συχνά και δεν συμφώνησαν ποτέ στο είδος του κράτους που θα ήθελαν.

Άλλοι λόγοι: η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρισκόταν σε πόλεμο με τους Πέρσες ενώ κίνδυνοι βρίσκονταν στα Βαλκάνια, την Αίγυπτο και τη βόρεια Αφρική. Οι προσπάθειες των σουλτάνων για εκσυγχρονισμό δημιούργησαν σύγκρουση με τα σώματα των γενίτσαρων. Το ελληνικό στοιχείο ήταν ισχυρόμέσα κι έξω από την Αυτοκρατορία και υπερτερούσε και αριθμητικά. Πολλοί Τούρκοι που ζούσαν εδώ προέρχονταν από κύματα εξισλαμισμού και αρκετοί είχαν διατηρήσει την ελληνική γλώσσα και τις συνήθειες.

Τις παραμονές της Επανάστασης η εθνική συνείδηση είχε παγιωθεί.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 – Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821

Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ

Προς το τέλος της Συμβίωσης

Η Επανάσταση ξέσπασε στο τέλος μιας μακράς περιόδου αναταραχής που όμως δεν προμήνυε το τι θα επακολουθήσει. Δεν υπήρχε προηγούμενο.

Οι ταραχές στον οθωμανικό χώρο αναβαθμίστηκαν ποιοτικά προς το τέλος του 18ου αι. Η Ρωσία εξασφάλισε τον έλεγχο του βόρειου Εύξεινου Πόντου, της Μαύρης Θάλασσας και ο ευσεβής της πόθος ήταν να φτάσει στο Αιγαίο. Ο απόηχος των γεγονότων έφτασε στην Ελλάδα με επαναστατικά κινήματα.

Τα Ορλωφικά: το 1770 ένα μικρό ρωσικό εκστρατευτικό σώμα αποβιβάστηκε

Page 142: Elp 11 Perilipsi

στο Μοριά, στρατολόγησε λίγες εκατοντάδες Ελλήνων και προσπάθησε να καταλάβει τη χερσόνησο. Οι χριστιανοί δεν ανταποκρίθηκαν και ο Ορλώφ ηττήθηκε. Όμως, οι ένοπλοι Αλβανοί που είχε στείλει η Πύλη έγιναν μάστιγα για την περιοχή. Έτσι οι πασάδες συμμάχησαν με τους προύχοντες και τους κλέφτες. Το 1779 οι Αλβανοί ηττήθηκαν κι έφυγαν, αφήνοντας προύχοντες και οπλαρχηγούς σε ενισχυμένη θέση.

Οι συνθήκες της εξέγερσης

Η Φιλική Εταιρεία για πολλά χρόνια παρέμεινε ένας συνομωτικός, εσωστρεφής οργανισμό. Βασική της προτεραιότητα ήταν η αυτοπροστασία. Η σύνθεσή της αποτελούνταν από ανθρώπους άσχετους με τον πόλεμο για αυτό και υπήρχε αμηχανία μπροστά στο ενδεχόμενο ένοπλης δράσης.

Όταν το 1820 ανέλαβε την ηγεσία ο Αλέξανδρος Υψηλάντης τα πράγματα άλλαξαν. Ο Αλέξης ήταν Φαναριώτης αριστοκράτης που διακρίθηκε στο στρατιωτικό τομέα. Είχε καλές σχέσεις με την Αυλή. Με το που ανέλαβε προσανατολίστηκε στην ένοπλη εξέγερση. Μετέτρεψε τη Φιλική Εταιρεία σε μηχανισμό δράσης και στρατολόγησε όσους ένοπλους μπορούσε. Η Εταιρεία εξαπλώθηκε στη Μολδοβλαχία, στο Μοριά, στα Ιόνια νησιά. Τα προβλήματά της όμως μεγάλωναν μαζί της. Το σημαντικότερο ήταν ο μύθος της ‘Αόρατης Αρχής’. Όλοι εννοούσαν τον Τσάρο. Όσο η Εταιρεία βρισκόταν στη σκιά, ήταν εύκολο να συντηρείται το παραμύθι. Τώρα όμως που ερχόταν ο καιρός της δράσης η απάτη θα αποκαλυπτόταν καθώς δεν έφτανε καμιά υλική βοήθεια.

Την ίδια περίοδο, μεγάλωναν και τα προβλήματα του σουλτάνου. Η διαμάχη με τους γενίτσαρους και τους ουλάδες έκανε τις ελληνικές κινήσεις να φαίνονται ως απλή οδοντόκρεμα. Στη Μολδοβλαχία επικρατούσε χάος. Όμωςοι ξένες δυνάμεις και κυρίως η Ιερά Συμμαχία τροφοδοτούσαν τους Τούρκουςμε πληροφορίες. Όταν στο τέλος του 1820 έφτασε ο Χουρσίτ πασά στην Πελοπόννησο ως ειδικός στην καταστολή ταραχών, σήμανε συναγερμός.

Τα σχέδια της εξέγερσης

Ο Υψηλάντης ανέλαβε δράση. Το σχέδιο ήταν να υπάρξουν τρία μέτωπα, στη Μολδοβλαχία όπου είχαν γίνει προετοιμασίες από τους οπλαρχηγούς και για να επέμβουν οι Οθωμανοί θα έπρεπε να πάρουν ειδική άδεια από τους Ρώσους. Στην Κωνσταντινούπολη υπήρχε ισχυρός μηχανισμός της Εταιρείας και πρόσβαση στο ναύσταθμο και τα ναυπηγεία. Ο τουρκικός στόλος μπορούσε να αποδεκατιστεί. Στο Μοριά βρισκόταν ο Δημήτριος Υψηλάντης αλλά και οι κοτσαμπάσηδες, οι πολεμιστές των Ιονίων, οι νησιώτες, οι

Page 143: Elp 11 Perilipsi

Φιλικοί της Διασποράς.

Στην πράξη τώρα. Ο χρόνος πίεζε, οι επικοινωνίες ήταν δύσκολες και οι προεστοί έχωναν τη μύτη τους να δουν αν υπήρχε η εγγύηση του τσάρου. Η Φιλική Εταιρεία διαλύθηκε καθώς οι ανάγκες είχαν αλλάξει. Έδωσε την ιδέα της εξέγερσης, μάζεψε τους αποφασισμένους έχτισε τον κινητήριο μύθο. Μετά ήρθαν άλλοι να συνεχίσουν το έργο της.

Ο Υψηλάντης στη Μολδοβλαχία

Ο Υψηλάντης προσπάθησε να ξεκινήσει τον αγώνα στο τέλος του 1820 στα Βαλκάνια. Στις 22 Φεβρουαρίου του 1821 κήρυξε την Επανάσταση αλλά να μη σας πω τι πήρε. Η Κωνστανινούπολη παρέμεινε απαθείς και σημειώθηκαν διώξεις εναντίον των Ελλήνων. Ο Βλαδιμηρέσκου, ηγέτης των εξεγερμένων Ρουμάνων δεν έβλεπε με καλό μάτι τους Φαναριώτες που είχαν πιει το αίμα του λαού του παλαιότερα. Ο στρατός του Υψηλάντης δεν ήταν της προκοπής. Είχε 4500 χιλιάδες άνδρες χωρίς ιππικό ενώ 700 νέοι χωρίς καμιάεμπειρία συγκρότησαν τον ΙερόΛόχο.

Στο συνέδριο της Ιεράς Συμμαχίας στο Λάυμπαχ, ο Μέττερνιχ κυριαρχούσε. Μέσω του Καποδίστρια είπε στο ρωσικό διπλωματικό σώμα να αποκηρύξει την Επανάσταση. Η Ρωσία διέγραψε τον Υψηλάντη και του απαγόρευσε την είσοδο στη χώρα. Επέτρεψε στην Πόλη να πάρει μέτρα κατά της Επανάστασης κι έδωσε οδηγίες στο διπλωμάτη Στρογκάνωφ να καταγγείλει τους Φιλικούς. Οι μύθοι κατέρρευσαν και η οργάνωση της Εταιρείας επίσης.

Ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ κατήγγειλε και αφόρισε τον Αλέξανδρο Υψηλάντηκαι τους ακολούθους του. Ο Υψηλάντης έμεινε μόνος. Ο Βλαδιμηρέσκου που θα μπορούσε να γίνει σύμμαχος συνελήφθη και εκτελέστηκε. Στο Δραγατσάνιεξοντώθηκε ο Ιερός Λόχος κι ο στρατός σκόρπισε. Ο Υψηλάντης κατέφυγε στην Αυστρία όπου φυλακίστηκε και πέθανε το 1828. Οι οπλαρχηγοί Ολύμπιος και Φαρμάκης έπεσαν ηρωικά αλλά μάταια. Έτσι άδοξα έληξε η πρώτη εστία της Επανάστασης και μας τελείωσε και η Φιλική Εταιρεία.

Η Επανάσταση στον ελληνικό χώρο

Ο Μοριάς

Υπήρχαν πολλοί λόγοι για να γίνει ο Μοριάς κέντρο της επανάστασης.

Η χερσόνησος ήταν μεγάλη με μορφολογία που θα δυσχέραινε τους Οθωμανούς και θα καθιστούσε άχρηστο το ιππικό τους. Οι χριστιανοί άρχοντες είχαν εμπειρία στην εξουσία και διέθεταν υλικά μέσα και ισχυρά

Page 144: Elp 11 Perilipsi

ένοπλα σώματα. Η περιοχή ήταν πύλη προς τη Δύση, ήταν το πιο ευρωπαϊκό κομμάτι του ελληνικού χώρου, με εξαίρεση τη Χίο.

Η οθωμανική εξουσία στο Μοριά στηριζόταν στο συμβιβασμό, στα τεχνάσματα, στις εξαγορές, στις απειλές και στο φόβο. Δεν υπήρχε κρατικόςμηχανισμός ούτε δυνάμεις ασφαλείας. Ο στρατός αποτελούνταν από τις φρουρές των μπέηδων και τους Αλβανούς μισθοφόρους. Ήταν όμως ισχυρή περιοχή. Είχε φρούρια από τον καιρό των Ενετών αν και τα περισσότερα από τα κανόνια τους ήταν άχρηστα πια και η συντήρησή τους είχε σταματήσει. Οι επάλξεις τους πάντως ήταν απόρθητες.

Στα τέλη του 1820 η Πύλη έστειλε εκεί το Χουρσίτ πασά. Ικανότατος, πρώην Μεγάλος Βεζύρης είχε εμπειρία σε ταραγμένες περιοχές και φήμη πολύ άγριου τύπου. Έκανε εντυπωσιακή εμφάνιση, με χαρέμια, πλούτη και στρατό,απογοητεύοντας τους μυημένους στην Επανάσταση.

Πριν καλά – καλά εγκατασταθεί, ο Χουρσίτ πήγε στην Ήπειρο να πολεμήσει τον Αλή Πασά μαζί με τα καλύτερά του στρατά. Η οθωμανική εξουσία πέρασε στα χέρια του Μεχμέτ Σαλήχ που αποδείχθηκε πολύ λίγος για αυτά τα καθήκοντα. Οι μυημένοι ανέπνευσαν και κάποιοι όπως ο Παπαφλέσσας μπόρεσαν να επιταχύνουν τα πράγματα.

Μέτρα Οθωμανών στο Μοριά. Οι κλέφτες

Ο Μεχμέτ Σαλήχ έπρεπε να αφοπλίσει τους χριστιανούς, να συγκεντρώσει στην Τρίπολη τους σημαντικότερους προεστούς για να τους επιβλέπει και ναοργανώσει το στρατό του.

Όμως, η πολιορκία των Ιωαννίνων έτρωγε λεφτά όπως μια φάλαινα τρώει μαριδάκια και δεν έμενε τίποτα για αυτόν. Ο αφοπλισμός έπρεπε να ξεκινήσειαπό τους παράνομους και τους κλέφτες. Υπήρχαν σημαντικοί στο Μοριά, όπως ο Αναγνωσταράς, οι Κουμανιώτες κι έφτασε κάποια στιγμή και ο Κολοκοτρώνης. Παρά τις προσπάθειες, δεν κατάφερε να τους συλλάβει. Η πίεση που άσκησε εναντίον τους έκανε τους οπλαρχηγούς δύσπιστους. Φοβόντουσαν προδοσία από την πλευρά των προεστών και τελικά έγιναν ανεξέλεγκτοι.

Το μόνο που μπορούσε να κάνει ο Μεχμέτ Σαλήχ ήταν να συγκεντρώσει τους προεστούς στην Τριπολιτσά. Παρά τις ανησυχίες τους, οι περισσότεροι ανταποκρίθηκαν και πήγαν, αυξάνοντας τις υποψίες των κλεφτών.

Page 145: Elp 11 Perilipsi

Αχαΐα και Μάνη

Η Μάνη και η Αχαΐα ήταν το κλειδί των εξελίξεων. Η Πάτρα ήταν οικονομικό κέντρο και οι πρόκριτοί της, Παλαιών Πατρών Γερμανός, ο Λόντος και άλλοι ήταν ισχυροί παράγοντες και μυημένοι.

Το ίδιο συνέβαινε και στη Μάνη. Είχε αρκετή ελευθερία κι είχε γίνει καταφύγιο πολύ κόσμου συν πως ήταν κι εκείνη εμπορικό κέντρο. Διέθετε αρκετές ισχυρές οικογένειες, όπως τους Μαυρομιχαλαίους. Ήταν μυημένοι κιαποφάσισαν να στείλουν τον Αναστάση Μαυρομιχάλη γιο του Πετρόμπεη στην Τριπολιτσά, για να ρίξουν στάχτη στα μάτια των Τούρκων. Η κίνηση πέτυχε για λίγο.

Οι πρόκριτοι της Αχαΐας το τρέναραν όσο μπορούσαν και τελικά κρύφτηκαν στα βουνά περιμένοντας οδηγίες, επισήμως από το σουλτάνο, στην ουσία της Φιλικής Εταιρείας.

Η Εξέγερση στο Μοριά

Μέσα σε ατμόσφαιρα καχυποψίας κι εξαπάτησης πλησίαζε η 25η Μαρτίου πουπολλοί Φιλικοί και οπλαρχηγοί είχαν ορίσει ως μέρα του ξεσηκωμού, λόγω του θρησκευτικού και του συμβολικού της χαρακτήρα.

Από τις 15 του Μάρτη άρχισαν τα επεισόδια, επιθέσεις σε φοροεισπράκτορεςκαι τέτοια. Όταν οι μουσουλμάνοι έμαθαν για αυτά κατέφυγαν τρομαγμένοι σε οχυρούς πύργους. Χωρίς εφόδια, αναγκάστηκαν να παραδοθούν πολύ σύντομα.

Αυτή η αρχική φυγή έδωσε κίνηση σε άλλο μηχανισμό. Χριστιανοί ρίχτηκαν στο πλιάτσικο, τουρκικές οικογένειες σφάχτηκαν και η αναρχία επιτάχυνε τις εξελίξεις.

Στις 22 Μαρτίου οι προύχοντες της Αχαΐας αποφάσισαν να επέμβουν. Διάφορες κεφαλές και οπλαρχηγοί έφτασαν στην Πάτρα. Οι ξένοι πρόξενοι το έβαλαν στα πόδια. Υψώθηκαν σημαίες, τελέσθηκαν δοξολογίες κι εκδόθηκε επαναστατική διακήρυξη. Έγινε έκκληση στα χριστιανικά βασίλεια να επέμβουν υπέρ των Ελλήνων.

Η λεηλασία συγκέντρωσε πλήθος χριστιανών. Οι μουσουλμάνοι κλείστηκαν στο φρούριο χωρίς τροφή και νερό. Όμως, ο Γιουσούφ πασάς έφτασε στην Πάτρα κι επιτέθηκε. Η ανοργανωσιά ήταν τόσο μεγάλη που η πόλη χάθηκε και παρέμεινε οθωμανική μέχρι το τέλος του Αγώνα.

Οι ειδήσεις έφτασαν στη Μάνη. Οι δισταγμοί ξεπεράστηκαν και στις 23

Page 146: Elp 11 Perilipsi

Μαρτίου ένοπλοι υπό τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη κατέλαβαν την Καλαμάτα. Οι οθωμανοί παραδόθηκαν, τελέσθηκαν δοξολογίες κι εκδόθηκε επαναστατική διακήρυξη προς τους ευρωπαίους μονάρχες. Ο Πετρόμπεης οριζόταν αρχιστράτηγος των σπαρτιατικών στρατευμάτων. Η ημερομηνία ήταν 25 Μαρτίου και δεν ανταποκρινόταν σε κάτι συγκεκριμένο. Η Επανάσταση έγινε κλιμακωτά. Όμως, η σημαδιακή αυτή μέρα έδωσε τη θεϊκήνομιμότητα στην εξέγερση. Η Επανάσταση στηρίχτηκε από την πρώτη στιγμή στην κληρονομιά των αρχαίων Ελλήνων και την εντολή της Θείας Πρόνοιας.

Η φυγή των μουσουλμάνων

Οι καιροί ήταν ταραγμένοι. Όλοι ήξεραν ή αισθάνονταν πως θα γίνει κάτι σπουδαίο. Όλο αυτό έφερε πανικό. Ισχυροί μουσουλμανικοί θύλακες εκκενώθηκαν άτακτα με πρώτους τους αξιόμαχους. Μέσα σε δυο βδομάδες, οι Οθωμανοί του Μοριά είχαν κλειστεί στα κάστρα. Όσοι δεν πρόλαβαν, σφαγιάστηκαν. Η φράση ‘φεύγουν οι Τούρκοι’ έκανε τους χωρικούς που είχαν περάσει τα πάνδεινα να βγάλουν ένα βάρβαρο πρόσωπο. Το επόμενο βήμα ήταν η Επανάσταση και μετά να μεταπλαστούν σε πολίτες.

Το επείγον ήταν να γίνουν οι χωρικοί πολεμιστές. Στις 29 Μαρτίου 6000 εξεγερμένοι κατέσφαξαν τους μουσουλμάνους της Καρύταινας.

Την επόμενη μέρα ήρθε τουρκικός στρατός και στο άκουσμα της είδησης οι πολιορκητές διασκορπίστηκαν και οι οπλαρχηγοί έμειναν μόνοι.

Η Εξάπλωση της Εξέγερσης

Τα γεγονότα στην Κωνσταντινούπολη

Ο αντίκτυπος των γεγονότων έφτασε στην Πόλη. Η Πύλη απομάκρυνε πολλούς Έλληνες κι άρχισε να ψάχνει όπλα και πυρομαχικά.

Το Μάρτη ήρθαν τα νέα από τη Μολδοβλαχία. Το ανάθεμα του Πατριάρχη στον Υψηλάντη κοίμισε για λίγο τις υποψίες αλλά τα πράγματα εξακολούθησαν να είναι ρευστά. Οι μουσουλμάνοι οπλίστηκαν και στρατεύματα εμφανίστηκαν στους δρόμους. Οι πρώτοι αποκεφαλισμοί Φαναριωτών ήταν γεγονός.

Στις 3 Απριλίου με τα νέα για τον ξεσηκωμό του Μοριά τα μέτρα εντάθηκαν. Αποκεφαλίστηκε ο Μέγας Δραγουμάνος Κωστάκης Μουρούζης. Το Μεγάλο Σάββατο ο Μέγας Λογοθέτης Σταυράκης Αριστάρχης έριξε τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’. την Κυριακή του Πάσχα ο Γρηγόριος απαγχονίστηκε στην πύλη

Page 147: Elp 11 Perilipsi

του Πατριαρχείου ενώ μέσα στο κτίριο ενθρονιζόταν ο καινούριος, ο Ευγένιος Πισιδίας.

Το σκήνωμα του Πατριάρχη αποκαθηλώθηκε τρεις μέρες μετά και παραδόθηκε στους Εβραίους που το διαπόμπευσαν. Ύστερα πετάχτηκε στο Βόσπορο από όπου το μάζεψε ένα κεφαλλονίτικο πλοίο που το πήγε στην Οδησσό.

Η άφιξη της σορού έγινε μέγα γεγονός. Ο τσάρος Αλέξανδρος έδωσε εντολή για επίσημη και μεγαλοπρεπή κηδεία, δηλώνοντας έτσι το ενδιαφέρον του.

Για τους Έλληνες ο ατιμωτικός του θάνατος έγινε σύμβολο και λάβαρο. Απέδειχνε πως ο πόλεμός τους ήταν ιερός. Τα ιδεώδη του Διαφωτισμού συγκινούσαν την ανώτερη κοινωνία, αλλά για τους αμόρφωτους, η θρησκεία έδινε μοναδικά επιχειρήματα.

Η Επανάσταση εξαπλώνεται στο Αιγαίο

Οι θαλάσσιοι δρόμοι είχαν μεγάλη σημασία για μια χώρα γεμάτη νησιά και μεπροβληματικό οδικό δίκτυο. Οι Έλληνες χρειάζονταν την κυριαρχία στη θάλασσα και ο ξεσηκωμός των νησιών ήταν βασική προϋπόθεση για την επιτυχία του Αγώνα.

Τα σημαντικότερα νησιά ήταν η Ύδρα, οι Σπέτσες και τα Ψαρά. Ο αλβανικός πληθυσμός τους είχε αφομοιωθεί πλήρως από τα τέλη του 18ου αι. Οι πόλεμοι τους έφεραν πλούτη και τα κέντρα τους ήταν πολυπληθή. Όλα μαζί διέθεταν 176 αξιόπλοα πλοία με περισσότερα και καλύτερα τα υδραίικα.

Δε μπορούσαν βέβαια να συγκριθούν με τον τουρκικό στόλο, ο οποίος όμως λόγω έλλειψης χρημάτων δεν συντηρούνταν καλά. Εκτός αυτού, με την έναρξη της Επανάστασης ο τουρκικός στόλος έχασε τα καλύτερά του πληρώματα, τους Έλληνες. Καθώς θεωρήθηκαν αναξιόπιστοι θανατώθηκαν. Το οθωμανικό ναυτικό χρειάστηκε ενισχύσεις από πειρατικά που ήταν ισάξια των ελληνικών.

Πυρπολικά: τεχνική που εισήχθη στο Αιγαίο το 1770. Ένα παλιό πλοίο παραγεμισμένο εκρηκτικά οδηγούνταν δίπλα σε εχθρικό. Οι ναύτες του έβαζαν φωτιά κι αν βοηθούσαν λίγο οι συνθήκες και η τύχη η φωτιά μεταδιδόταν σε όλα τα εχθρικά πλοία. Δεν ήταν πολύ αποτελεσματική τακτική, προκαλούσε όμως τρόμο.

Οι Σπέτσες επαναστάτησαν πρώτες, μετά τα Ψαρά και τελευταία η Ύδρα. Ο κοινός στόλος έκανε αμέσως αισθητή την παρουσία του. Οι πυρπολητές Παπανικολής και Κανάρης σημείωσαν τις πρώτες τους επιτυχίες.

Page 148: Elp 11 Perilipsi

Όμως ο τουρκικός στόλος δεν ήταν αμελητέος. Κατάφερνε και ανεφοδίαζε τα πολιορκημένα κάστρα του Μοριά ενώ κατέστρεψε τη Χίο ολοσχερώς, προκαλώντας τη συγκίνηση της Ευρώπης.

Η Εξέγερση εξαπλώνεται προς τα βόρεια

Στη Στερεά το κλίμα ήταν πολεμικό. Η επίδραση της Εταιρείας περιορισμένη.Οι αρματολοί αισθάνονταν ανασφάλεια κι αρκετοί εξεγέρθηκαν.

Στις 24 Μαρτίου ο Πανουργιάς έμαθε τα γεγονότα της Πάτρας κι άρχισε τηνπολιορκία στα Σάλωνα. Λίγες μέρες μετά οι πολιορκημένοι παραδόθηκαν. Ήταν το πρώτο κάστρο που έπεσε σε ελληνικά χέρια.

Ο Αθανάσιος Διάκος επαναστάτησε στη Λιβαδειά και το φρούριό της έπεσε γρήγορα. Όσοι μουσουλμάνοι απέμειναν κατέφυγαν στην Εύβοια.

Στην Αττική δεν υπήρχαν σημαντικοί αρματολοί και τα γεγονότα καθυστέρησαν. Στις 25 Απριλίου ένοπλοι χωρικοί επιτέθηκαν και οι μουσουλμάνοι κατέφυγαν στην Ακρόπολη.

Στο Πήλιο η Επανάσταση ατύχησε ελαφρώς. Στη Χαλκιδική εξαπλώθηκε μέχρι τη Θεσσαλονίκη. Η Κρήτη επαναστάτησε μετά τη θανάτωση 700 χριστιανών στο Ηράκλειο.

Μέχρι το καλοκαίρι του 1821 η Επανάσταση είχε εξαπλωθεί.

Οι Πολιορκίες

Μετά τον πρώτο ενθουσιασμό εμφανίστηκαν τα προβλήματα. Πέρα από στρατό, οι Έλληνες χρειάζονταν να μάθουν να πολεμούν.

Οι πρώτες συγκρούσεις ήταν απογοητευτικές. Οι στρατολογημένοι χωρικοί έφευγαν με το που άκουγαν πως έρχονται οι Τούρκοι. Ο κίνδυνος του ‘προσκυνήματος’, ήταν εμφανής. Οι αιχμάλωτοι Τούρκοι και άμαχοι θανατώνονταν για να μην υπάρχουν γέφυρες συνεννόησης. Η πρακτική αυτή εξόντωσε σχεδόν ολοκληρωτικά τους μουσουλμάνους.

Το παπαδαριό άρχισε να απειλεί όσους δείλιαζαν. Για ένα διάστημα δικαίωμα στη Θεία Κοινωνία είχαν μόνον αυτοί που είχαν σκοτώσει Τούρκο. Στους προσκυνημένους έπεφτε το ανάθεμα.

Ως πλέον εμπειροπόλεμοι ανέλαβαν οι Μανιάτες με τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη. Ξεκίνησε μια νέα τακτική, οι Έλληνες κλείνονταν σε πέτρινα σπίτια χωρίς πόρτες και παράθυρα, μόνο με πολεμίστρες. Το ‘ταμπούρι’ ήτανάπαρτο.

Page 149: Elp 11 Perilipsi

Το Μάιο ο Μουσταφάμπεης με 3000 Αλβανούς προσπάθησε να συντρίψει τουςΕπαναστάτες. Απέτυχε στο Βαλτέτσι και τα Δολιανά κι έφτασε στην Τριπολιτσά. Η πολιορκία της πόλης άρχισε. Άρχισαν να μαζεύονται εξεγερμένοι παντού. Η δίψα για εκδίκηση, η ανησυχία για αγαπημένα πρόσωπα και η βεβαιότητα του πλιάτσικου ήταν σοβαροί λόγοι. Οι επιτυχίες επιτάχυναν τις εξελίξεις. Ο τουρκικός στόλος αργούσε, τα φρούρια ήταν ανέτοιμα για πολιορκίες, το νερό άρχισε να λείπει. Οι έγκλειστοι βρίσκονταν σε πολύ δύσκολη θέση. Στις 23 Ιουλίου έπεσε η Μονεμβασιά. Στις 7 Αυγούστου το Νιόκαστρο.

Άνθρωποι άρχισαν να τρέχουν προς την Τριπολιτσά όπου βρίσκονταν αμύθητα πλούτη και τα χαρέμια του Χουρσίτ. Η πολιορκία μπήκε στην τελικήφάση.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 – Η ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 1822 – 1825

Η Ανεξαρτησία

Η επαναστατική εξουσία και οι ισορροπίες της

Η εδραίωση της Επανάστασης προκάλεσε συζητήσεις για τη μορφή εξουσίας που απαιτούνταν. Με τους μύθους της Φιλικής να έχουν καταρρεύσει, οι Έλληνες βρέθηκαν με κενό εξουσίας. Η ανάγκη για αρχή και διοίκηση ήταν επιτακτική. Η συντήρηση των στρατευμάτων και τα χρήματα που απαιτούσε ο Αγώνας οδήγησαν προς τη βαριά φορολογία και τη δημιουργία μηχανισμού που θα τη μάζευε.

Στις 26 Μαΐου στη Μονή των Καλτεζών, οι κεφαλές έστησαν την Πελοποννησιακή Γερουσία που ορίστηκε να κυβερνά ‘καθ’ όποιον τρόπον η Θεία Πρόνοια τους φωτίσει’. Αποφασίστηκε να συνεχιστεί ο φόρος της δεκάτης και του γεώμορου (απόδοση στη διοίκηση του ενός πέμπτου της παραγωγής από τα οθωμανικά κτήματα). Οι αγρότες που νόμισαν πως θα γλύτωναν από τους τουρκικούς φόρους απογοητεύτηκαν.

Στις 7 Ιουνίου έφτασε στο Μοριά ο Δημήτριος Υψηλάντη ενώ στη Μολδοβλαχία έσβηνε η Επανάσταση. Πάντως ο Δημήτριος έτυχε πολύ ζεστήςυποδοχής καθώς θεωρήθηκε πως πίσω του βρισκόταν η Ρωσία. Μαζί του συντάχθηκαν όσοι δυσαρεστήθηκαν από την Πελοποννησιακή Γερουσία. Οι δυο πλευρές ήταν ανυποχώρητες και ήρθαν σε ρήξη αν και καμιά δε μπορούσε να υπερτερήσει. Παρέμεινε μια δυαρχία που μόνο δεινά θα προκαλούσε.

Στις 20 Ιουλίου έφθασε στο Μεσολόγγι ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος για να πολεμήσει. Με έξοδα δικά του εξόπλισε πλοίο και κατέφθασε. Συσπείρωσε γύρω του επιφανείς Φαναριώτες και ομογενείς. Ο πόλος του κέρδισε έδαφος,

Page 150: Elp 11 Perilipsi

όταν έφτασαν τα νέα για την τύχη του Αλέξανδρου Υψηλάντη.

Η Άλωση της Τριπολιτσάς

Στα τέλη Αυγούστου η κατάσταση στην πόλη ήταν αφόρητη. Τα τρόφιμα είχαν εξαφανιστεί. Μόνο στη μαύρη αγορά των Αλβανών εντός των τειχών και των Μανιατών εκτός από αυτά γινόταν κάτι.

Οι κεφαλές - οθωμανοί ήταν αποφασισμένοι για μάχη μέχρις εσχάτων. Οι απλοί Τούρκοι ήθελαν να φύγουν. Οι Αλβανοί μισθοφόροι έβλεπαν μια καλή ευκαιρία και πλιάτσικο. Βοήθεια δεν ερχόταν.

Έξω από τα τείχη συνεχώς ερχόντουσαν χριστιανοί ελπίζοντας να βάλουν χέρι στα πλούτη της πόλης. Ο συνωστισμός προκάλεσε πείνα και αγριότητα. Όσοι θα έβαζαν χέρι στα λεφτά της Τριπολιτσάς θα διεκδικούσαν και την εξουσία. Οι φτωχοί έλπιζαν να βγουν από τη μιζέρια τους. Όλοι ήθελαν τα λεφτά.

Οι αρχηγοί ήθελαν να μοιραστούν τα λάφυρα έτσι ώστε να μείνουν χρήματα και για τον Αγώνα. Τα συμφέροντα όμως ήταν πιο δυνατά. Ο λαός και οι οπλαρχηγοί φοβόντουσαν ότι οι προύχοντες χριστιανοί θα τα έκαναν πλακάκια με τους προύχοντες οθωμανούς και τα λεφτά θα τα μοιράζονταν μεταξύ τους. Επικρατούσε χάβρα για δυο εβδομάδες.

Στις 23 Σεπτεμβρίου αποφασίστηκε να βγουν οι Αλβανοί από την πόλη και να πάνε στην Ήπειρο. Οι Τούρκοι μαζεύτηκαν στο Σαράι για να αποτρέψουν αυτήν την κίνηση. Τα τείχη έμειναν αφύλακτα. Η έφοδος έγινε από μόνη της.

Έγινε της πουτάνας. Οι πολιορκημένοι σφάζονταν ανελέητα. Τα πάντα αρπάζονταν ή καταστρέφονταν. Χάθηκαν 20 με 25000 ψυχές. Γλύτωσαν μόνοοι Αλβανοί και το χαρέμι με την παρέμβαση του Κολοκοτρώνη. Το θανατικό έφερε επιδημία που σκότωσε κι άλλους.

Οι σημαντικοί επένδυσαν τα κέρδη τους σε στρατό. Οι φτωχοί αντάλλαξαν τα λάφυρα με ελάχιστα νομίσματα. Οι μόνοι κερδισμένοι ήταν οι έμποροι και οι ναυτικοί που αγόραζαν κοψοχρονιά.

Η Διακήρυξη της Ελληνικής Ανεξαρτησίας

Η άλωση της Τριπολιτσάς πιστοποίησε την έκταση και την αποφασιστικότητα της Επανάστασης. Η ανάγκη πολιτικής και διοικητικής οργάνωσης ήρθε πάλι στο προσκήνιο.

Η πιο σημαντική ομάδα ήταν οι προεστοί της Πελοποννήσου. Είχαν εμπειρία

Page 151: Elp 11 Perilipsi

στη διοίκηση και ήθελαν να συνεχίσουν. Όμως

Ισχυρή ήταν και η ομάδα των καπεταναίων που κρατούσαν το βάρος του αγώνα.

Δημογέροντες των νησιών, εκπρόσωποι της Δυτικής και Χέρσου Ελλάδας ήταν οι υπόλοιποι. Κανείς όμως δεν είχε πρότερη εμπειρία καθώς το γραπτό δίκαιο δεν υπήρχε στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Όμως, το νέο κράτος έπρεπε να κτιστεί με βάση τα ευρωπαϊκά πρότυπα αν ήθελε να έχει συνέχεια και να αναγνωριστεί από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις.

Δυο νέες ομάδες αναδείχθηκαν με ρίζες στη φαναριώτικη αριστοκρατία.

Δημήτριος Υψηλάντης από τη μια, Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος από την άλλη. Και οι δυο συγκέντρωναν φιλέλληνες και είχαν ευρωπαϊκή συγκρότηση και συμπεριφορά.

Ο Υψηλάντης εκπροσωπούσε την Αρχή της Φιλικής Εταιρείας, όλοι όμως γνώριζαν πως η Αρχή αυτή δεν είχε βάση. Η Ιερά Συμμαχία είχε ταυτίσει την Εταιρεία με τους Ιταλούς καρμπονάρους κι αυτό δεν ήταν καλό. Πάντως μάζεψε γύρω του και οπλαρχηγούς.

Ο Μαυροκορδάτος εδραίωσε την επιρροή του στη δυτική Στερεά και δημιούργησε έναν Οργανισμό, ένα συνταγματικό κείμενο που θεσμοθετούσε τη νέα εξουσία. Στην ανατολική Στερεά θεσμοθέτησε ο Νέγρης σε μια χαώδηαπομίμηση των αρχαίων θεσμών που τους είχε ακουστά μόνον. Έτσι ενισχύθηκε ο Μαυροκορδάτος.

Στις 20 Δεκεμβρίου του 1821 άρχισε τις εργασίες της Εθνική Συνέλευση της Επιδαύρου. Οι αντιπρόσωποι είχαν εκλεγεί με αδιαφανείς διαδικασίες κανείς όμως δεν αντέδρασε γιατί έπρεπε να ανακηρυχθεί επιτέλους το ελεύθερο κράτος. Πρόεδρος ορίστηκε ο Μαυροκορδάτος ενώ ο Υψηλάντης βρισκόταν τσαντισμένος στην Κόρινθο.

Ο Μαυροκορδάτος στηρίχθηκε στους προύχοντες του Μοριά, στο παπαδαριό,στους νησιώτες και στους εκπροσώπους της Στερεάς. Ο Οργανικός Νόμος, οσυνταγματικός χάρτης βασίστηκε στον Οργανισμό του Μαυροκορδάτου. Προέκυψε ένα προσωρινό καθεστώς που θα υποδεχόταν το μονάρχη που θα υπέδειχνε η Δύση. Τα σύμβολα και οι αναφορές στη Φιλική εξοβελίστηκαν στο πυρ το εξώτερο. Το γαλάζιο και το λευκό έγιναν τα σύμβολα της χώρας.

Στις 15 Ιανουαρίου 1822 με το τέλος της Συνέλευσης, είχε γεννηθεί το ελληνικό κράτος.

Ο Πόλεμος της Ανεξαρτησίας (1822 – 1825)

Page 152: Elp 11 Perilipsi

Οι οθωμανικές εκστρατείες

Η ελληνική ανεξαρτησία έπρεπε να αποδειχθεί στα πεδία των μαχών. Ο Σουλτάνος Μαχμούτ Β’ ενισχυμένος από την Ιερά Συμμαχία δε θα επέκυπτε αμαχητί. Ήθελε να δώσει στην αυτοκρατορία το παλιό της μεγαλείο αλλά ατύχησε. Τα εσωτερικά προβλήματα μετέβαλαν την ελληνική επανάσταση σεμακροχρόνιο πόλεμο φθοράς.

Στις αρχές του 1822 τελείωσε ο πόλεμος Αλή Πασά – Πύλης αλλά η περιοχή είχε εξαντληθεί. Τα γενιτσαρικά σώματα βρίσκονταν σε ρήξη με το σουλτάνο. Η βασική φροντίδα ήταν ο ανεφοδιασμός των παραλιακών κάστρων, καθήκον που ανατέθηκε στο στόλο.

Τα προβλήματα στην ξηρά ήταν μεγαλύτερα. Η Πύλη δεν είχε τακτικά στρατεύματα στην Πελοπόννησο κι έπρεπε να στρατεύσει ατάκτους ή να κινητοποιήσει μπέηδες και πασάδες κυρίως της Αλβανίας. Οι άτακτοι έπρεπενα πεισθούν για τα λάφυρα που θα έπαιρναν και οι πασάδες να λάβουν ανταλλάγματα εξουσίας. Κατόπιν έπρεπε να αντιμετωπισθεί η δύσκολη μορφολογία του εδάφους, περάσματα και διάσελα. Χρειαζόντουσαν φρουρές για να κρατήσουν αυτές τις θέσεις, πράγμα που σήμαινε αποδυνάμωση του στρατού. Όλα αυτά χρειάζονταν χρόνο που δεν υπήρχε. Τέλος, έπρεπε να προλάβουν και το χειμώνα.

Οι εκστρατείες των ετών 1822 – 1823

Την άνοιξη του 1822 η Πύλη προσπάθησε να συγκροτήσει στρατό για να κατευθυνθεί στο Μοριά. Όμως, ο Μαυροκορδάτος δεν έκατσε με σταυρωμέναχέρια. Στήριξε τους Σουλιώτες, χρησιμοποίησε τις πιο ‘ευρωπαϊκές’ δυνάμεις, το σώμα των φιλελλήνων και τους νησιώτες που πολεμούσαν ευρωπαϊκά. Είχε τρεις στόχους:

Να προχωρήσει στην Ήπειρο

Να επιδείξει και να στηρίξει την κρατική υπόσταση που εκπροσωπούσε

Να ενισχύσει την εξουσία του.

Η εκστρατεία του συνάντησε προβλήματα. Οι αρματολοί της Στερεάς δεν είχαν καμιά διάθεση να βάλουν στο κεφάλι τους το Μαυροκορδάτο. Είχαν ωφεληθεί από τον αγώνα του Αλή Πασά και κυριαρχούσαν στα Ιωάννινα. Ο Μαυροκορδάτος δε μπορούσε να τους φέρει βόλτα.

Στο αντίπαλο στρατόπεδο εμφανίστηκε ο άξιος Κιουταχής. Τον Ιούλιο του 1822 βρέθηκε στην Άρτα και είδε τις αδυναμίες των Ελλήνων. Συγκρούστηκεμαζί τους και ξετίναξε το στρατό του Μαυροκορδάτου. Οι αρματολοί

Page 153: Elp 11 Perilipsi

κατηγορήθηκαν πως δε βοήθησαν καθόλου.

Η Ήπειρος δεν ενώθηκε με το επαναστατημένο έθνος. Ο Μαυροκορδάτος και η εξουσία του έχασαν το όποιο κύρος τους. Ο Άρειος Πάγος, η πολιτική διοίκηση της Εθνοσυνέλευσης της Επιδαύρου βρέθηκε σε ρήξη με τους οπλαρχηγούς και κυρίως τον Οδυσσέα Ανδρούτσο. Οι πολεμιστές δεν καταλάβαιναν σε τι χρησίμευε μια διοίκηση που δε μπορούσε να στηρίξει το στρατό. Ανέλαβαν οι ίδιοι τη φορολογία και άλλες εξουσίες. Αρωγός βρέθηκε ο Δημήτριος Υψηλάντης που ξεδίπλωσε εκ νέου τη σημαία της Φιλικής Εταιρείας. Ο Άρειος Πάγος διώχτηκε και οι κυβερνητικοί απεσταλμένοι δολοφονήθηκαν.

Οι Τούρκοι που βρίσκονταν οχυρωμένοι στην Ακρόπολη της Αθήνας παραδόθηκαν. Η στρατιά του Δράμαλη έφτασε στην Κόρινθο, την κατέλαβε κι αποφάσισε να πάει στο Άργος και στο Ναύπλιο να σώσει τους εκεί έγκλειστους. Στην αργολική πεδιάδα τα βρήκε σκούρα. Οι Έλληνες τα είχαν κάψει όλα, δεν υπήρχε φαγητό και νερό. Αποφάσισε να γυρίσει πίσω αλλά σταΔερβενάκια οι Έλληνες τον σακάτεψαν. Τα λάφυρα που συγκέντρωσαν ξεπέρασαν κάθε προσδοκία. Με την παράδοση του Ναυπλίου το 1822 έκλεισε θετικά για την Επανάσταση αν και η Ευρώπη έλαμπε δια της απουσίας της.

Η Πύλη οργάνωσε αντεπίθεση. Ο Μαχμούτ προσπάθησε αλλά ο ναύσταθμος και οι αποθήκες της Πόλης πυρπολήθηκαν μάλλον από γενίτσαρους. Όλα καταστράφηκαν. Η Ευρώπη άρχισε να αντιλαμβάνεται τα προβλήματα των Οθωμανών.

Ο Κιουταχής ανέλαβε να καθυποτάξει τη Θεσσαλία. Ο Ομέρ Βρυώνης έκανε μια τρύπα στο νερό στη δυτική Στερεά, πέρα από τον ηρωικό θάνατο του Μάρκου Μπότσαρη. Ο Μπότσαρης με 350 Σουλιώτες αιφνιδίασε τους Τούρκους αλλά σκοτώθηκε. Η επιβλητική κηδεία του στο Μεσολόγγι ήταν η αρχή του θρύλου του που εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη.

Πολιτικά και στρατιωτικά αδιέξοδα.

Το 1823 έγινε Εθνοσυνέλευση στο Άστρος που το μόνο που κατάφερε ήταν ναεκδώσει νέο θεσμικό χάρτη, το Νόμο της Επιδαύρου. Στο νέο Εκτελεστικό διορίστηκε πρόεδρος ο Πετρόμπεης. Συμμετείχε και ο Κολοκοτρώνης ενώ ο Υψηλάντης εξοβελίστηκε πάλι. Γραμματέας ορίστηκε ο Μαυροκορδάτος με το τραυματισμένο κύρος. Το Εκτελεστικό ακύρωνε το Βουλευτικό δημιουργώντας νέες εντάσεις.

Ήταν προφανές πως υπήρχε πρόβλημα διοίκησης. Αυθαιρεσία και ανοργανωσιά παντού. Τα δεδομένα άλλαξαν με την αύξηση των φιλελλήνων, την άφιξη του Λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι και η παρέμβαση του Μεχμέτ

Page 154: Elp 11 Perilipsi

Αλή της Αιγύπτου στα ελληνικά πράγματα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 – ΦΙΛΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ. Η ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΣΕ ΥΠΟΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

Ο Φιλελληνισμός

Ευρωπαϊκές διαθεσιμότητες Οι ρίζες του Φιλελληνισμού

Οι καιροί είχαν αλλάξει. Ούτε η Ιερά Συμμαχία ούτε οι δυναστείες μπορούσαννα κάνουν κάτι για αυτό. Οι νέες αναζητήσεις εφορμούνταν από τη Γαλλική επανάσταση, η ιδέα του έθνους, ο πατριωτισμός και παρανομαστής τους ο ρομαντισμός.

Εμφανίστηκε ένα νέο είδος ανθρώπου: ο ξεριζωμένος, ο πρόσφυγας, ο περιπλανώμενος, ο τυχοδιώκτης που έψαχνε να βρει ταυτότητα. Είχε ιδέες και οράματα και ανάγκη να βρει το υπερβατικό, να γίνει κάτι τελειότερο απόαυτό που ήταν. Και να βιοπορίσει επίσης.

Λόγω των ανακατατάξεων, 200.000 Γάλλοι εγκατέλειψαν τη χώρα τους, κυρίως στρατιωτικοί. Στην εξορία τους συναντήθηκαν με αντίστοιχους Γερμανούς, Ιταλούς, Πολωνούς. Βάλτε και εκείνους που ελκύονταν από τους άγνωστους κόσμους κι έτοιμος ο αχταρμάς. Οι τελευταίοι πίστευαν πως η γνωριμία με διαφορετικούς πολιτισμούς από το Δυτικό θα τους άνοιγε το δρόμο προς την ολοκλήρωση.

Η Ανατολή, τα Βαλκάνια, ο οθωμανικός χώρος με τα μυστικά του ασκούσαν μεγάλη γοητεία.

Το 1809 έκανε το ταξίδι του στην Ανατολή ο Λόρδος Βύρων που γοητεύτηκε από τα πάντα. Η συνάντηση με τις αρχαιότητες, με τις αποδείξεις ενός ιδανικού κόσμου, λειτούργησε καταλυτικά.

Ο Μεγάλος Τούρκος: ο Μεγάλος Ασθενής

Η Ανατολή είχε ένα μείον, το δυνάστη της. Η κυριαρχία ενός βάρβαρου μονάρχη ενοχλούσε και τις φιλελεύθερες αντιλήψεις των Ευρωπαίων και την αισθητική τους. Οι σουλτάνοι δεν αγαπούσαν τα γράμματα ή τις τέχνες, δε μπορούσαν να επιβάλλουν ευνομία ούτε φρόντιζαν για τους υπηκόους τους. Ήταν και αλλόθρησκοι.

Όλα αυτά καλά, αλλά σε διπλωματικό επίπεδο όλες οι χώρες ήθελαν ένα κομμάτι. Όποιος κέρδιζε το σουλτάνο θα ανέτρεπε τις ισορροπίες σε Μεσόγειο και Ευρώπη. Όλο αυτό το μπέρδεμα ονομάστηκε Ανατολικό Ζήτημα

Page 155: Elp 11 Perilipsi

και κυριάρχησε πολλά χρόνια.

Οι βασικοί ανταγωνιστές ήταν η Αυστρία που ήθελε πρόσβαση στα Βαλκάνια,η Ρωσία που ήθελε πρόσβαση στις θάλασσες και η Αγγλία που ήθελε να περιορίσει τους άλλους δυο.

Φιλέλληνες: το πρώτο κύμα

Με την έναρξη της Επανάστασης άρχισε να έρχεται πλήθος Ευρωπαίων εθελοντών για βοήθεια. Στη συνάντηση φιλελλήνων – Ελλήνων σημαντικό ρόλο έπαιξε η Ιταλία. Εκεί έκαναν τις διακοπές τους πολλοί επιφανείς Άγγλοιρομαντικοί, και τυχοδιώκτες. Εκεί είχαν καταφύγει και Φαναριώτες, θύματα του σουλτάνου ή των μεταξύ τους συγκρούσεων.

Οι ρομαντικοί ενδιαφερόντουσαν πολύ για την Ελλάδα. Οι περιηγητές των προηγούμενων ετών την είχαν περιγράψει ως μαγευτικό τόπο, γεμάτο με ίχνη της Αρχαιότητας. Ο Λόρδος Βύρων έλεγε παντού πως μόνον εδώ ήταν ευτυχισμένος. Ακόμη και η προβληματική συμπεριφορά των Ελλήνων αποδόθηκε στα δεινά της σκλαβιάς.

Ο φιλελληνισμός εκδηλώθηκε μέσα κι έξω από τη χώρα. Σε πολλές πρωτεύουσες δημιουργήθηκαν φιλελληνικές επιτροπές που στήριζαν τον Αγώνα, μάζευαν κι έστελναν εφόδια και εθελοντές. Ιδιαίτερη βοήθεια ήρθε και από τις ΗΠΑ.

Όλες αυτές οι επιτροπές είχαν σημαντική συνεισφορά.

- Διέδωσαν μια εξιδανικευμένη εικόνα της Επανάστασης που ανάγκασαντις κυβερνήσεις να πάρουν σωτήριες πρωτοβουλίες

- Γεγονότα όπως η σφαγή της Χίου ή η έξοδος του Μεσολογγίου διαδόθηκαν και τονίστηκαν δημιουργώντας συγκίνηση στον πολιτισμένο κόσμο.

Τα δάνεια και οι οικονομικές διασυνδέσεις

Το νέο κράτος χρειαζόταν φυσικά λεφτά. Η αναζήτηση δανείου ήταν μια από τις πρώτες φροντίδες των φιλελληνικών κομιτάτων και των ηγετών της Επανάστασης. Στην αρχή που το μέλλον φαινόταν δυσοίωνο τα πράγματα ήταν δύσκολα. Οι ελπίδες περιορίστηκαν στο ισχυρό οικονομικά Λονδίνο. Το Φεβρουάριο του 1824 έπεσε το πρώτο ρευστό, 800.000 λίρες αν και οι όροι του δανείου ήταν γάμησέ τα. Ήταν όμως μια πρώτη αναγνώριση της ελληνικής κυβέρνησης, δημιουργούσε ισχυρά συμφέροντα υπέρ της Επανάστασης, έδωσε στο φιλελληνισμό υλική βάση κι επέτρεπε στην

Page 156: Elp 11 Perilipsi

ελληνική κυβέρνηση να ασκήσει πολιτική. Το κακό είναι πως το δάνειο αντί να φέρει ενότητα δημιούργησε έριδες καθώς όλοι ήθελαν το μερίδιό τους.

Το πέρασμα του Λόρδου Μπάυρον από την Ελλάδα

Ο Μπάυρον είχε πρωτοέρθει το 1809. Στις αρχές του 1823 η φιλελληνική επιτροπή του Λονδίνου του ζήτησε να την εκπροσωπήσει στην Ελλάδα. Ο Μπάυρον εγκαταστάθηκε με την ακολουθία του στην Κεφαλονιά τον Ιούλιο του 1823. Η εγκατάστασή του θεωρήθηκε μέγα γεγονός κι όλοι έσπευσαν να τον διπλαρώσουν. Δημιουργήθηκε χάος κι ο Μπάυρον πήγε στο Μεσολόγγι όπου βρισκόταν ο Μαυροκορδάτος. Έφτασε εκεί τα Χριστούγεννα του 1823.

Τα σχέδιά του ήταν πολύ φιλόδοξα αλλά καθόλου πραγματοποιήσιμα και πολύδαπανηρά. Καθώς όμως τον εκτιμούσαν όλοι, θα μπορούσε να αναλάβει τη διαχείριση του αγγλικού δανείου. Αρρώστησε όμως και πέθανε στις 7 Απριλίου του 1824. Δε μπόρεσε να προλάβει τις διαμάχες, πρόσθεσε όμως έναν ακόμη θρύλο στην Επανάσταση.

Από το Φιλελληνισμό στη Διπλωματία

Η στάση των Μεγάλων Δυνάμεων

Επισήμως κανείς ευρωπαίος δε συντάχθηκε υπέρ. Η Ιερή Συμμαχία θεώρησε την Επανάσταση ανατρεπτική. Υπήρχαν όμως διαφορές. Η Ρωσία είχε προσπαθήσει στο παρελθόν να θεωρηθεί φυσικός προστάτης των χριστιανών. Δε μπορούσε να παρακολουθεί αμέτοχη τις σφαγές τους. Οι διπλωματικές σχέσεις όμως με την Πύλη είχαν διακοπεί.

Η Αγγλία αποστασιοποιήθηκε από την Ιερά Συμμαχία μέσω του υπουργού Εξωτερικών Κάνιγκ. Δεν εμπόδισε το δάνειο, ούτε τη δραστηριότητα του Μπάυρον.

Η Γαλλία ήταν πιο σύνθετη: για τους δημοκράτες και τους φιλελεύθερους η υποστήριξη στην Επανάσταση εξέφραζε τις αντιρρήσεις στο δικό τους καθεστώς. Η αναταραχή ευνοούσε τον Κάρολο Ι για αποκατάσταση του γαλλικού κύρους.

Η Αυστρία παρέμενε σταθερά εχθρική. Ο Μέττερνιχ επικαλούνταν συνέχεια της αρχές της Ιεράς Συμμαχίας για να εμποδίσει την υποστήριξη στην Επανάσταση. Η πολιτική αυτή όμως εξασθενούσε καθώς η Υψηλή Πύλη δε μπορούσε να πνίξει την Επανάσταση.

Page 157: Elp 11 Perilipsi

Η αναγνώριση του ελληνικού προβλήματος

Τα πρώτα χρόνια η Ευρώπη σφύριζε αδιάφορα. Οι Έλληνες απεσταλμένοι δε γίνονταν δεκτοί στα συνέδρια και τις συσκέψεις.

Οι πρώτες διπλωματικές σχέσεις ξεκίνησαν το 1824. Η Αγγλία άλλαξε πρώτητη στάση της με το δάνειο που έδωσε, φυσικά για το δικό της συμφέρον.

Για να προλάβει, η Ρωσία πρότεινε διακανονισμό του ελληνικού ζητήματος με τη δημιουργία τριών ηγεμονιών. Οι μόνοι που το δέχτηκαν ήταν οι Φαναριώτες. Οι υπόλοιποι Έλληνες ήθελαν ανεξαρτησία, τέλος.

Η επέμβαση των Αιγύπτιων άλλαξε το σκηνικό. Η Επανάσταση κινδύνευε να χαθεί. Οι Έλληνες απευθύνθηκαν στις ξένες δυνάμεις που βρήκαν ευκαιρία να ανακατευτούν στα εσωτερικά μας. Δημιουργήθηκαν το αγγλικό, το γαλλικό και το ρωσικό κόμμα. Εντάθηκαν οι συζητήσεις για την εκλογή ηγεμόνα. Η ανάδειξη στο θρόνο κάποιου ευρωπαίου γαλαζοαίματου θα ήταν η τελική αναγνώριση του κράτους τους. Το 1825 το ελληνικό ζήτημα απασχολούσε έντονα την Ευρώπη.

Οι διπλωματικοί σταθμοί προς την ανεξαρτησία

Πράξη υποταγής: συντάχθηκε το 1825 από Πελοποννήσιους και ζητούσε από την Αγγλία να πάρει υπό την προστασία της την Ελλάδα. Ο Κάνιγκ πέταξε από τη χαρά του. Το νέο δάνειο των 2.000.000 λιρών ενίσχυσε τις αγγλικές θέσεις και προκάλεσε πλήθος τυχοδιωκτών στην Ελλάδα για να την υπηρετήσουν με το αζημίωτο. Δυο βρετανοί επαγγελματίες στρατιωτικοί ο Τσωρτς και ο Κόχραν ανέλαβαν εργολαβικά την τύχη της Επανάστασης. Παρήγγειλαν υλικό, αλλά το αποτέλεσμα δεν τους δικαίωσε.

Διπλωματική λύση: η Επανάσταση δε νικούσε, η Πύλη δεν επικρατούσε. Έπρεπε να επέλθει μια ισορροπία.

Πρωτόκολλο της Πετρούπολης: η Αγγλία διπλάρωσε τη Ρωσία. Στις 4 Απριλίου 1826 αναγνωρίστηκε η ανάγκη ύπαρξης ελληνικού κράτους. Η Ελλάδα θα ήταν αυτόνομη αλλά και φόρου υποτελής στο σουλτάνο. Οι μουσουλμάνοι θα εγκατέλειπαν την επικράτεια. Η Πύλη θα σταματούσε να εξοντώνει χριστιανούς. Ήταν το πρώτο βήμα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΣΤΟ ΝΑΥΑΡΙΝΟ (1825 – 1827)

Η ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΕΜΠΛΟΚΗ

Page 158: Elp 11 Perilipsi

Η Άφιξη του Ιμπραήμ Πασά

Η εμπλοκή των Αιγυπτίων στην Επανάσταση ήταν θέμα χρόνου. Όταν αυτό συνέβη οι Έλληνες με έκπληξη ανακάλυψαν πως αντίθετα από τους Οθωμανούς, οι Αιγύπτιοι ταξίδευαν και πολεμούσαν και το χειμώνα. Το Φεβρουάριο του 1825 τα πρώτα στρατεύματα υπό τον Ιμπραήμ αποβιβάστηκαν στη Μεθώνη. Σε ένα μήνα ήταν έτοιμοι.

Η ελληνική κυβέρνηση συγκέντρωσε 7000 άνδρες υπό το Μαυροκορδάτο και τον πλοίαρχο Σκούρτη. Η πρώτη σύγκρουση έληξε με ήττα δική μας. Στο νησί της Σφακτηρίας σφαγιάστηκαν 500 περίπου Έλληνες και Φιλέλληνες.

Το Μάιο παρά τις επιτυχίες του Μιαούλη και του στόλου το Νιόκαστρο και τοΝαυαρίνο συνθηκολόγησαν. Ο Παπαφλέσσας οχυρώθηκε με 3000 στο Μανιάκι. Οι Αιγύπτιοι σκότωσαν 1000 και τον Παπαφλέσσα. Ο Ιμπραήμ σκόρπισε το στρατό του Κολοκοτρώνη και σταμάτησε στους Μύλους του Ναυπλίου όπου βρήκε απέναντί του τον Υψηλάντη και άλλους αγωνιστές.

Οι Έλληνες δε μπορούσαν να νικήσουν τον Ιμπραήμ. Η κυβέρνηση πλήρωνε το λάθος της να μην οργανώσει δυτικού τύπου στρατό. Ούτε όμως οι Αιγύπτιοι μπορούσαν να καταστείλουν την Επανάσταση. Οι πόροι τους ήταν περιορισμένοι. Πάλι αδιέξοδο.

Πολιορκία και Άλωση του Μεσολογγίου

Το Μεσολόγγι ήταν το προπύργιο της δυτικής Στερεάς Ελλάδας κι έφραζε τους δρόμους που οδηγούσαν στο Μοριά. Με την Πάτρα στα χέρια των Τούρκων, το Μεσολόγγι ήταν μια πύλη προς την Ανατολή. Πέρα από αυτό, εδώ βρισκόταν ο τάφος του Μάρκου Μπότσαρη, ενώ εδώ είχε ζήσει και πεθάνει ο Μπάυρον.

Η πόλη οχυρώθηκε και οργανώθηκε η άμυνά της. Τείχος, προμαχώνες, πυροβολεία και τάφρος δυσκόλευαν τον εχθρό. Στρατολογήθηκαν περίπου 5000 και οι περισσότεροι άμαχοι απομακρύνθηκαν. Το κλειδί όμως ήταν ο Πατραϊκός κόλπος και η λιμνοθάλασσα.

Ενάντια στην πόλη κινήθηκε ο Κιουταχής. Τοποθέτησε δυνάμεις στο δρόμο προς την Άρτα για να προφυλάξει τον ανεφοδιασμό του. Τον Απρίλιο ξεκίνησε την πολιορκία με 6000 στρατό και πυροβολικό. Προκάλεσε ασφυξία στην πόλη με πολιορκητικά έργα και όλο πιο κοντινά χαρακώματα. Όμως η τακτική αυτή δε βοηθούσε στη συνοχή του στρατοπέδου του. Οι άτακτοι δενείχαν υπομονή και διάθεση για τέτοιου είδους αγώνα που δεν έδειχνε άμεσο πλιάτσικο. Στο αντίπαλο στρατόπεδο, ο Κοκκίνης απαντούσε με συχνές εξόδους και κανονιοβολισμούς.

Page 159: Elp 11 Perilipsi

Η πολιορκία κράτησε όλο το καλοκαίρι του 1825. Ο Κιουταχής φοβόταν την έλευση του χειμώνα, ήξερε πως δε θα μπορούσε να κρατήσει το στρατό του. Οι στόλοι εφοδίαζαν πότε τους μεν, πότε τους δε. Το Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο ο Κιουταχής εξαπέλυε απελπισμένες επιθέσεις. Η αποτυχία του οδήγησε πολλούς από το στρατό του να φύγουν. Οι βροχές χαλούσαν τα χωματουργικά του έργα. Οι οπλαρχηγοί της Ρούμελης μπορούσαν να τον χτυπήσουν ανά πάσα ώρα και στιγμή. Όμως η φαγωμάρα τους βοήθησε τελικά τον Κιουταχή.

Η πτώση του Μεσολογγίου

Ο Καπουδάν πασάς με το στόλο του κατάφερε και ανεφοδίασε τον Κιουταχή το Νοέμβριο του 1825. Εκτός από τα εφόδια, εγκαταστάθηκε στην Πάτρα αποκαθιστώντας την επικοινωνία του Κιουταχή με τις δυνάμεις του Μοριά. Οι τελευταίοι μάζεψαν εφόδια και με επικεφαλής τον Ιμπραήμ ενίσχυσε τον Κιουταχή. Ο ελληνικός στόλος γύρισε στα νησιά του.

Η πολιορκία έγινε υπερβολικά ασφυκτική. Ο Μιαούλης κατάφερε και πέρασε εφόδια στην πόλη αρκετά για να την κρατήσουν δυο μήνες. Δε μπόρεσε όμωςνα αντιμετωπίσει το στόλο.

Οι πολιορκητές κατασκεύασαν στολίσκο που μπορούσε να πλέει στη ρηχή λιμνοθάλασσα. Ο βομβαρδισμός έγινε μεθοδικότερος καταστρέφοντας σπίτια και αποθήκες. Στις 31 Μαρτίου η κατάσταση έγινε απελπιστική, όταν ο Μιαούλης δε μπόρεσε να σπάσει τον αποκλεισμό.

Οι Μεσολογγίτες αρνούνταν κάθε πρόταση για συμβιβασμό. Μια επιτυχία τους στις 25 Μαρτίου τους έδωσε θάρρος κι αποφάσισαν έξοδο. Τη νύχτα της 10ης προς 11ης Απριλίου το τόλμησαν.

Δέκα χιλιάδες άνθρωποι, πολεμιστές και άμαχοι όρμησαν στα χαρακώματα και στα στρατόπεδα του εχθρού. Η βοήθεια που περίμεναν δεν ήρθε ποτέ. Οι περισσότεροι χάθηκαν. Μόνο δυο χιλιάδες ένοπλοι κατάφεραν και έφτασαν ρετάλια στην Άμφισσα. Οι άλλοι γύρισαν πίσω, ανατινάχθηκαν και κάηκαν για να μην πέσουν στα χέρια του εχθρού. Το πείσμα της αντίστασης είχε γίνει υπέρτατη θυσία.

Ο απόηχος της εξόδου του Μεσολογγίου στην Ευρώπη.

Για πολλούς η απελπισμένη αντίσταση της πόλης ταυτιζόταν με τον υπέρτατο αγώνα της ελευθερίας έναντι της τυραννίας, του πολιτισμού ενάντια στη βαρβαρότητα. Η πείνα και οι στερήσεις δημιούργησαν έναν εφιάλτη για τους πολιορκημένους, δεν έκαμψαν όμως την αποφασιστικότητά τους. Η είδηση της εξόδου έγινε γνωστή με περιγραφές που υπερέβαιναν το ανθρώπινο μέτρο και δημιούργησαν ένα θρύλο αντάξιο της Τιτανομαχίας. Η

Page 160: Elp 11 Perilipsi

Ευρώπη συγκινήθηκε πολύ, η Ελλάδα δεν ήταν πλέον μόνη κι απομονωμένη. Όσο ο πόλεμος γύριζε εναντίον της, τόσο η υπόθεση της ελευθερίας της γινόταν ισχυρή για τους φιλέλληνες και τους ηγεμόνες τους.

Για πρώτη φορά η τέχνη ήταν κατώτερη της πραγματικότητας. Πολλοί καλλιτέχνες προσπάθησαν να αποδώσουν το τι έγινε χωρίς να το καταφέρουν. Ο θρύλος μιλούσε για κάτι ανείπωτο, για πράξεις πέρα από τη φαντασία.

Για το ελληνικό κράτος, η διαφύλαξη της μνήμης της Εξόδου προκάλεσε τη δημιουργία ιερών που δεν έχουν σχέση με το θείο αλλά με τους εθνικούς ήρωες. Στον περίβολο της πόλης φτιάχτηκε ένας ιερό άλσος, ο ‘Κήπος των Ηρώων’. Εκεί τοποθετήθηκαν σε τύμβο τα οστά των πεσόντων, πρακτική τηςΑρχαιότητας που παρέπεμπε στο Λεωνίδα.

Ο Κήπος των πεσόντων, το κενοτάφιο του Ιερού Λόχου στο Δραγατσάνι της Ρουμανίας, το κενοτάφιο προς τιμή των Φιλελλήνων στο Πεδίο του Άρεως ήταν τα μοναδικά εθνικά μνημεία, τόπος περισυλλογής και λατρείας των Ηρώων του Έθνους, ιερά που νομιμοποιούσαν το προσπέρασμα των χριστιανικών πρακτικών του θανάτου.

Η πολιορκία της Ακρόπολης της Αθήνας

Μετά το Μεσολόγγι ο Ιμπραήμ επέστρεψε στην Πελοπόννησο κι απλώθηκε. Ενώ μπορούσε να κερδίσει οποιαδήποτε μάχη εκ παρατάξεως, δε μπορούσε να καταλάβει τις δυσπρόσιτες περιοχές, τη Μάνη και το Ναύπλιο, ούτε να νικήσει τον Κολοκοτρώνη και τους οπλαρχηγούς. Προσπάθησε να πετύχει την υποταγή των χωρικών με όπλο την πείνα και τη λεηλασία, αλλά δεν τα κατάφερε, καθώς ο Κολοκοτρώνης πήρε σκληρά μέτρα εναντίον των προσκυνημένων. Στο τέλος του χρόνου, ο στρατός του Ιμπραήμ είχε γίνει ρετάλι από τις κακουχίες.

Στα βόρεια, ο Κιουταχής υπέταξε τους αρματολούς της δυτικής Στερεάς και ξεκίνησε να υποτάξει και τους υπόλοιπους. Η εξάντληση των αντιπάλων του ήταν τόσο μεγάλη που σε χρόνο μηδέν έφτασε στην Αθήνα. Τον Αύγουστο του 1826 άρχισε η πολιορκία της Ακρόπολης. Ο Μακρυγιάννης που κατέγραψε το χρονικό, κλείστηκε εκεί μαζί με μερικούς Αθηναίους οπλαρχηγούς και μερικές εκατοντάδες άνδρες. Το κύριο όπλο ήταν τα ‘λαγούμια’, στοές στα βάθη των εχθρικών οχυρώσεων τις οποίες ανατίναζαν.

Οι απόπειρες του Καραϊσκάκη και του φιλέλληνα Φαβιέρου να λύσουν την πολιορκία απέτυχαν. Ο χειμώνας πλησίαζε. Όμως, ο Φαβιέρος κατάφερε να περάσει και να ανεφοδιάσει το φρούριο ενώ ο Καραϊσκάκης τσάκισε ένα

Page 161: Elp 11 Perilipsi

αλβανικό σώμα στην Αράχωβα. Δόθηκε έτσι η πίστωση χρόνου για την αντεπίθεση του 1827, που στηρίχθηκε στα τελευταία διαθέσιμα των δανείωνκαι στην αθρόα προσέλευση φιλελλήνων.

Η καταστροφή στο Φάληρο και η άλωση της Ακρόπολης

Ο Καραϊσκάκης και ο Γκόρντον βρίσκονταν καθηλωμένοι στην Καστέλα. Οι Τσωρτς και Γκόρντον μαζί με τον καινούριο ελληνικό στόλο οργάνωσαν εκστρατεία για να λύσουν την πολιορκία της Ακρόπολης.

Τον Απρίλιο μαζεύτηκαν 18.000 αγωνιστές. Ήταν το μεγαλύτερο σώμα που δημιουργήθηκε με καλό πυροβολικό, εφοδιασμό και πειθαρχία. Στη θάλασσα κυριαρχούσε ο ελληνικός στόλος.

Ο Κιουταχής κατάφερε να μαζέψει 30000 στην Αττική. Πολλοί στρατιώτες όμως φύλαγαν τους πυλώνες ανεφοδιασμού στην Πάρνηθα, τη Βοιωτία και τον Ωρωπό. Άλλοι βρίσκονταν σε χαρακώματα και πυροβολεία γύρω από την Ακρόπολη. Εκεί όμως οι Έλληνες είχαν αριθμητική και υλική υπεροχή. Η δυσκολία βρισκόταν στο συντονισμό όλων αυτών των δυνάμεων.

Οι επιχειρήσεις άρχισαν στα μέσα του μήνα. Αρχιστράτηγος ορίστηκε ο Καραϊσκάκης. Και πάλι όμως η διχόνοια έκανε την εμφάνισή της. Όταν συνθηκολόγησαν οι Αλβανοί στον Πειραιά, οι Έλληνες στρατιώτες σκότωσαντους περισσότερους για να πάρουν λάφυρα, ενάντια στις συμφωνίες που είχαν γίνει. Πολλοί φιλέλληνες ψυχράθηκαν και αποχώρησαν, μαζί τους και ο Γκόρντον. Η κατάσταση επέβαλε την επίσπευση των επιχειρήσεων. Στις 22 Απριλίου όμως, ο Καραϊσκάκης προσπαθώντας να επιβάλει πειθαρχία σε ένα στράτευμα απείθαρχο, τραυματίστηκα θανάσιμα και την επόμενη πέθανε.

Ο θάνατός του συγκλόνισε το σύμπαν. Για τους χωρικούς σήμαινε τιμωρία από το θεό. Το ηθικό κατέρρεε και οι αρχηγοί αποφάσισαν να δράσουν αμέσως. Το αποτέλεσμα ήταν χάβρα. Δεν υπήρχε κανένας συντονισμός.

Ο Κιουταχής άρπαξε την ευκαιρία, συγκέντρωσε τις δυνάμεις του και κατευθύνθηκε στον Ανάλατο. Το ιππικό του σκόρπισε τους Έλληνες κι έγινε σφαγή.

Το μεγαλύτερο μέρος των ελληνικών δυνάμεων διαλύθηκε, διατηρήθηκε όμως ο στόλος και στρατός στην Ύδρα, την Κόρινθο και την Τροιζήνα. Στο τέλος Μαΐου οι υπερασπιστές της Ακρόπολης συνθηκολόγησαν και οι στρατιωτικές επιχειρήσεις έγιναν επιδρομές.

ΤΟ ΝΑΥΑΡΙΝΟ

Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις σε αδιέξοδο

Page 162: Elp 11 Perilipsi

Τα πράγματα είχαν οδηγηθεί σε αδιέξοδο. Η Αίγυπτος και η Οθωμανική αυτοκρατορία δεν μπορούσαν και δεν ήθελαν να επενδύσουν περισσότερα σε μια υπόθεση που συγκέντρωσε το ενδιαφέρον των Μεγάλων Δυνάμεων και θαλυνόταν κατά πως το ήθελαν αυτές. Έτσι περίμεναν όλοι τις εξελίξεις.

Η Ναυμαχία του Ναυαρίνου

Συνθήκη του Λονδίνου: Στις 24 Ιουνίου του 1827 οι Μεγάλες Δυνάμεις επιβεβαίωσαν την πρόθεσή τους να ασχοληθούν με το Ανατολικό ζήτημα. Θέλησαν να επιβάλλουν ανακωχή αλλά ούτε οι Έλληνες ούτε οι Οθωμανοί το δέχτηκαν.

Το τέλος του καλοκαιριού βρήκε τη ναυτική παρουσία των Συμμάχων με τον Άγγλο Κόδριγκτον και το Γάλλο Δεριγνύ έφτασε στην εμπόλεμη ζώνη. Οι Ρώσοι ετοιμάζονταν κι αυτοί να αριβάρουν με το ναύαρχο Χέυδεν.

Το ελληνικό ναυτικό υπό τον Κόχραν σημείωνε επιτυχίες στον Κορινθιακό κόλπο. Ο στρατός που διοικούσε ο Τσωρτς στη Στερεά αναθάρρησε. Οι οθωμανοί και οι Αιγύπτιοι βρέθηκαν σε δύσκολη θέση: δε μπορούσαν να παρακολουθούν αμέτοχοι, δεν ήθελαν όμως να μπουν στο ρουθούνι των Μεγάλων Δυνάμεων.

Η προσπάθεια διατήρησης μιας ισορροπίας απέτυχε. Στις 8 Οκτωβρίου 1827 ο συμμαχικός στόλος εισέπλευσε στον Κόλπο του Ναυαρίνου, τη βάση του Ιμπραήμ.

Η καχυποψία μεταξύ των αντιπάλων προκάλεσε τη σύγκρουση. Ο σουλτάνος και ο Ιμπραήμ ηττήθηκαν τελείως. Οι Έλληνες πανηγύρισαν.

Από το Ναυαρίνο στον Καποδίστρια

Για ένα μεγάλο διάστημα μετά το Ναυαρίνο ο Αγώνας συνεχίστηκε. Οι Δυνάμεις και κυρίως η Αγγλία θεώρησαν πως οι ναύαρχοι ξεπέρασαν τις οδηγίες και δημιούργησαν επιπλοκές. Την ίδια στιγμή, οι Τούρκοι δεν ήταν διατεθειμένοι να καταθέσουν τα όπλα. Συνεχίστηκαν οι επιχειρήσεις και οι διπλωματικές διαβουλεύσεις.

Οι επαναστατικές δυνάμεις δεν κατάφεραν να εκμεταλλευθούν την ευκαιρία κι αρχίσαν οι ήττες. Η θετική εξέλιξη του Ναυαρίνου είναι πως ο Καποδίστριας ήρθε συντομότερα. Πλέον ήταν σαφές για αυτόν ότι οι στρατιωτικοί αντίπαλοι της Επανάστασης είχαν ηττηθεί και πως οι Δυνάμειςείχαν εμπλακεί τόσο πολύ που δεν τους έμενε άλλος δρόμος από το να συνεχίσουν. Η αδιαλλαξία της Πύλης διέκοψε τις διπλωματικές σχέσεις με

Page 163: Elp 11 Perilipsi

τις Δυνάμεις και κήρυξε Τζιχάντ, ιερό πόλεμο κατά της Ευρώπης.

Ο Καποδίστριας σκηνοθέτησε πολύ πονηρά την άφιξή του, καθώς δεν είχε ούτε περγαμηνές, ούτε χρήματα. Παρουσιάστηκε στις 7 Ιανουαρίου 1828 στοΝαύπλιο περιστοιχισμένος από συμμαχικά πλοία, δήθεν ως απεσταλμένος τηςΕυρώπης. Το τέχνασμα πέτυχε. Με την άφιξή του τερματίστηκαν οι εμφύλιες συρράξεις του Ναυπλίου. Στις 12 Ιανουαρίου επανέλαβε το τέχνασμα στην πρωτεύουσα, την Αίγινα όπου ανέλαβε τη δημιουργία και τη διαχείριση του ελεύθερου ελληνικού κράτους.

Ο αγώνας είχε ολοκληρωθεί.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ ΣΤΟ ΒΕΝΙΖΕΛΟ – ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η Αποτυχία της Απολυταρχίας 1827 – 1843

Ο Καποδίστριας προσπάθησε να κυβερνήσει απολυταρχικά. Σαρώνοντας τον κυκεώνα των αλληλοσυγκρουόμενων τοπικών συμφερόντων θέλησε να φτιάξει ένα σύγχρονο κράτος. Ήθελε να μεταβιβάσει την ισχύ από τους προύχοντες στον κρατικό μηχανισμό και τους φτωχούς. Επιδίωκε να προστατεύσει το λαό από κοινωνικούς και πολιτικούς μετασχηματισμούς πουθα λειτουργούσαν εις βάρος του. Οι ικανότητες, η ευφυΐα και η πυγμή του δεν ήταν αρκετά. Τον δολοφόνησαν.

Ακολούθησε μια περίοδος γεμάτη έριδες που έληξε όταν ανέβηκε στο θρόνο ο ανήλικος Όθωνας της Βαυαρίας, φυτευτός από τις Δυνάμεις. Επικεφαλείς της κρατικής ιεραρχίας τέθηκαν Βαυαροί με σημαντικότερο τον Άρμανσμπεργκ. Και οι άλλοι όμως ήταν λαμπρά μυαλά και πολλοί από αυτούς, φιλελεύθεροι. Είχαν όμως να αντιμετωπίσουν τις τοπικές έριδες και έτσι δεν τα κατάφεραν καλύτερα από τον Καποδίστρια. Για να τα δούμε αναλυτικά.

Η σύντομη κυριαρχία του Καποδίστρια 1828 – 1831

Με πρωτοβουλία του Κολοκοτρώνη και το αποτέλεσμα της Γ’ Εθνοσυνέλευσης, ο Καποδίστριας ανακηρύχθηκε Κυβερνήτης. Όταν ανέλαβε, η χώρα ήταν κατεστραμμένη κι η Επανάσταση κινδύνευε. Μετά από άκαρπη περιοδεία στις Μεγάλες Δυνάμεις, έφτασε στο Ναύπλιο στις 8 Ιανουαρίου 1828. Πρώτος στόχος του, να ενισχύσει την κεντρική εξουσία και να γίνει αποδεκτός από τις φατρίες. Συγκέντρωσε στα χέρια του την εκτελεστική καινομοθετική εξουσία και αντικατέστησε την Εθνοσυνέλευση με το Πανελλήνιο

Page 164: Elp 11 Perilipsi

Συμβούλιο. Διόρισε ισχυρούς εκπροσώπους των εξεγερμένων περιοχών προκειμένου να κρατήσει ισορροπία. Η επιτυχία του ήταν προσωρινή.

Κατόπιν προχώρησε σε διοικητική διαίρεση της χώρας και διόρισε επιτρόπους (διοικητές) στα τμήματα (νομούς), αναγνωρίζοντας και την εξουσία των δημογερόντων. Έφερε πολλούς Επτανήσιους λόγω της εμπειρίας τους στη σύγχρονη διοίκηση και τους ανέθεσε σημαντικά πόστα, δυσαρεστώντας τους προύχοντες. Παρά τις δυσκολίες ανασύνταξε το στρατό και το στόλο, ζήτησε τη βοήθεια των Δυνάμεων και δέχτηκε την αποβίβαση ενός Γαλλικού σώματος.

Κατά τη διάρκεια του Ρωσοτουρκικού πολέμου το 1828 προσπάθησε να ανακαταλάβει τη Στερεά. Μέχρι το τέλος του 1829 οι περισσότερες περιοχέςπου ανέφερε το Πρωτόκολλο του Λονδίνου πέρασαν στην Ελλάδα. Το Σεπτέμβρη του 1829 οι Έλληνες κέρδισαν την τελευταία μεγάλη μάχη στην Πέτρα της Βοιωτίας.

Τέλος, ο Καποδίστριας κατέστειλε την πειρατεία στη θάλασσα και τη ληστεία στη στεριά.

Όλα αυτά του έδωσαν τη δυνατότητα να πιέσει τις Δυνάμεις να βελτιώσουν τους όρους αναγνώρισης του ελληνικού κράτους. Σημαντικό ρόλο έπαιξε η νίκη της Ρωσίας επί των Τούρκων. Με τη Συνθήκη της Αδριανούπολης στις 14 Σεπτεμβρίου του 1829 κατοχυρώθηκε η παραχώρηση της Στερεάς και τηςΕύβοιας στην Ελλάδα. Το Πρωτόκολλο του Λονδίνου της 3ης Φεβρουαρίου αναγνώρισε πλήρη ανεξαρτησία στην Ελλάδα, περιορίζοντας όμως την έκτασή της. Η Συνθήκη της 7ης Μαΐου 1832 μεταξύ Βαυαρίας και Μεγάλων Δυνάμεων ήταν ακόμη πιο ευνοϊκή αλλά ο Καποδίστριας ήταν ήδη νεκρός.

Οι δυσαρέσκειες εναντίον του είχαν ξεκινήσει το 1828 με επίκεντρο το συγκεντρωτισμό του από τους Μανιάτες πρόκριτους. Η σύγκρουσή του με τοΠανελλήνιο Συμβούλιο δημιούργησε νέους εχθρούς. Το Συμβούλιο ήθελε να αφαιρέσει το δικαίωμα ψήφου στις εθνικές εκλογές από τους ακτήμονες και τους ετερόχθονες. Το Μάιο και τον Ιούνιο του 1829 έγιναν εκλογές σε διάφορες περιοχές και τον Ιούλιο συνήλθε στο Άργος η Δ’ Εθνική Εθνοσυνέλευση που θέσπισε πολλές μεταρρυθμίσεις που είχε επεξεργαστεί νωρίτερα ο Καποδίστριας. Ιδρύθηκε η γνωμοδοτική Γερουσία, τα πρώτα έξι υπουργεία, οργανώθηκαν η διοίκηση και η δικαιοσύνη και τέθηκαν οι βάσεις του εκπαιδευτικού συστήματος.

Αν και οι αποφάσεις της Εθνοσυνέλευσης ‘δικαίωναν’ τον Κυβερνήτη, ο αυταρχισμός του μεγάλωσε τη δυσαρέσκεια εναντίον του. Οι πρόκριτοι ανησυχούσαν από τις προετοιμασίες για διανομή των εθνικών γαιών στους ακτήμονες, μια διανομή που ο Καποδίστριας θεωρούσε ιδανικό μέσο για να μετατρέψει τη χώρα σε κοινωνικά σταθερή πολιτεία μικροϊδιοκτητών. Ταυτόχρονα βέβαια, θα ενίσχυε και τη δική του εξουσία.

Page 165: Elp 11 Perilipsi

Όταν ο Λεοπόλδος της Σαξονίας παραιτήθηκε από το θρόνο, ο Καποδίστριας θεωρήθηκε ακόμη πιο επικίνδυνος.

Η Ύδρα τέθηκε επικεφαλής της αντιπολίτευσης δίπλα στους Μανιάτες που δεν ανέχονταν να πληρώνουν φόρους και στασίασαν. Ο Κυβερνήτης κατέστειλε τη στάση με δυσκολία και φυλάκισε τους ηγέτες της, τους Μαυρομιχαλαίους. Ακολούθησε το κίνημα του Τσάμη Καρατάσου στην ανατολική Στερεά, το οποίο καταστάλθηκε αλλά με βαρύ κόστος.

Ο Καποδίστριας μάταια προσπάθησε να αντιμετωπίσει την κατάσταση αυταρχικά. Οι διώξεις, η κατάργηση της ελευθεροτυπίας και η λογοκρισία της αλληλογραφίας δε βοήθησαν. Οι εξεγέρσεις έδιναν κι έπαιρναν. Πριν προλάβει να εξομαλύνει τα πράγματα με την Ε’ Εθνοσυνέλευση, δολοφονήθηκε από δυο μέλη των Μαυρομιχαλαίων έξω από τον Άγιο Σπυρίδωνα στο Ναύπλιο. Ήταν 27 Σεπτεμβρίου 1831. Ακολούθησε το χάος μέχρι που ήρθε ο Όθωνας.

Η Οθωνική Αντιβασιλεία και η απόλυτη μοναρχία 1833 – 1843

Το κράτος που ανέλαβε ο Όθωνας είχε πλέον σαφή όρια και γνωστό καθεστώς, ήταν Βασίλειο. Ο ηγεμόνας του ήταν ευρωπαίος και καθώς δεν είχε ανάμιξη στις τοπικές έριδες υπήρχε η ελπίδα να εξασφαλίσει ενότητα και ευταξία.

Η άφιξη του Όθωνα και η βαυαροκρατία

Ο Όθωνας αφίχθη στο Ναύπλιο στις 25 Ιανουαρίου 1833. Καθώς ήταν ανήλικος, έφερε μαζί του τρεις Βαυαρούς να κυβερνούν στο όνομά του. Τους διορισμούς αποφάσιζε ο μπαμπάς του Όθωνα, Λουδοβίκος της Βαυαρίας.

Πρώτη αντιβασιλεία: αρχηγός ορίστηκε ο κόμης Αρμανσμπεργκ, ικανός και φιλελεύθερος. Ανέλαβε τα οικονομικά. Τα νομικά ανέλαβε ο Λουδοβίκος Μάουερ, μεγάλος νομομαθής. Ο στρατός ανατέθηκε στο φιλέλληνα Έυντεκ που συμμετείχε στην Επανάσταση και είχε και διπλωματικές ικανότητες. Τον κρατικό μηχανισμό ανέλαβε ο αδέκαστος Καρλ φον Άμπελ. Όλους αυτούς ακολούθησε ένα πλήθος βαυαρών που ήθελαν να καταλάβουν καίριες θέσεις.

Βασική προτεραιότητα ήταν η εμπέδωση κλίματος τάξης και ασφάλειας. Η ανάθεση όμως των κυριότερων αξιωμάτων σε βαυαρούς αποξένωσε τους Έλληνες κοτσαμπάσηδες που ματαίως έλπιζαν να κυριαρχήσουν. Το μεγάλο σκάνδαλο συνέβη στο στρατό, όπου οι Έλληνες οπλαρχηγοί αρνήθηκαν να συνυπάρξουν με τους 5000 τακτικούς Βαυαρούς, καθώς η πειθαρχία τους ήταν τελείως ξένη.

Page 166: Elp 11 Perilipsi

Ένα σφάλμα της πρώτης αντιβασιλείας ήταν πως προσπαθώντας να πετύχει εθνική ενότητα προσέγγισε τους αντίπαλους του Καποδίστρια κι αποξένωσε τους οπαδούς του. Στηρίχθηκε στο Αγγλικό Κόμμα, παραδίνοντας σχεδόν ολόκληρο το Υπουργικό Συμβούλιο, προσεταιρίστηκε τον Κωλέττη και το Γαλλικό κόμμα, εξοστρακίζοντας τελείως τους Ναπαίους. Φυλάκισε τους καποδιστριακούς στρατιωτικούς ηγέτες, και τον Κολοκοτρώνη επίσης, τον οποίον καταδίκασε σε θάνατο. Ο λαϊκός αναβρασμός και ο Όθωνας αποσόβησαν την εκτέλεση.

Η Πρώτη Αντιβασιλεία θέλοντας να εδραιώσει την εξουσία της έφερε πλήθη βαυαρών στον κρατικό μηχανισμό, ευνόησε τα ασθενέστερα κόμματα και έπληξε το ισχυρό Ρωσικό. Χρησιμοποιούσε τους διορισμούς και τις κρατικές εύνοιες για να διασπά και να υποτάσσει. Απαλλάχθηκε από πολιτικούς όπως οΜαυροκορδάτος και ο Σπυρίδων Τρικούπης, στέλνοντάς τους ως πρεσβευτές στο εξωτερικό.

Οι αντιδράσεις δεν άργησαν κι εμφανίστηκαν προβλήματα. Η Μάνη εξεγέρθηκε όταν προσπάθησαν να την υποτάξουν. Τον Ιούλιο του 1834 ο Μάουερ και ο Άμπελ έφυγαν κακήν κακώς για τη Βαυαρία αφήνοντας μόνο τον Άρμανσμπεργκ, στη Δεύτερη Αντιβασιλεία. Ο τελευταίος συγκρούστηκε με τον ισχυρό Κωλέττη. Η εξέγερση της Μεσσηνίας κατεστάλη και οι Ναπαίοι υπέστησαν διωγμούς. Όλα αυτά έφεραν σημαντικές εσωτερικές εντάσεις.

Τα πολιτικά κόμματα

Τα πολιτικά κόμματα είχαν τις ρίζες τους στις αρχές οργάνωσης της Φιλικής Εταιρείας καθώς και στις κοινωνικές και ιδεολογικές αντιθέσεις πουκορυφώθηκαν κατά την Επανάσταση. Διαμορφώθηκαν την περίοδο των Εθνικών Συνελεύσεων και κατάφεραν να επιβιώσουν.

Δεν είχαν καμιά σχέση με τα σημερινά κόμματα. Δεν είχαν καταστατικό, ούτε επίσημα γραφεία ούτε εγγεγραμμένα μέλη. Εν μέρει αποτελούσαν συνέχεια των συγγενικών δικτύων, οικονομικής αλληλεξάρτησης ή τοπικών συμφερόντων, διευρύνοντας, εξειδικεύοντας ή μετασχηματίζοντας αυτά τα δίκτυα.

Όσοι ανήκαν σε ένα κόμμα συνδέονταν και με συγγένεια, όχι μόνο εξ αίματοςή εξ αγχιστείας αλλά και κουμπαριάς. Άλλωστε πολλές οικογένειες αποτελούσαν φατρίες. Επίσης, τα μέλη ενός κόμματος μπορούσαν να έχουν διαφορετική κοινωνική θέση, αλλά θεωρούσαν πως είχαν κοινά οικονομικά ή τοπικά συμφέροντα. Τέτοια δίκτυα μπορούσαν να συνεργάζονται ανάλογα με τις ανάγκες της στιγμής. Ξέρετε τώρα πως λειτουργούν τα ρουσφέτια. Σε άλλα συγκρούονταν. Οι μεταβολές τους επηρέαζαν την πολιτική ζωή. Οι

Page 167: Elp 11 Perilipsi

κομματικές ηγεσίες άλλωστε είχαν άμεση ή έμμεση επικοινωνία με την πολιτική ηγεσία και τις ξένες πρεσβείες. Δεν είναι τυχαίο που τα άτυπα ονόματα των κομμάτων ήταν Αγγλικό, Γαλλικό και Ρωσικό, δηλώνοντας τον προσανατολισμό τους.

Τα παραπάνω αποδεικνύουν πως η απολυταρχία ήταν μάλλον θεωρητική παρά πρακτική καθώς η κυβέρνηση δε μπορούσε να λειτουργήσει χωρίς να συναλλάσσεται με τα διάφορα αυτόνομα κέντρα εξουσίας.

Η Απόλυτη μοναρχία

Παρά την ανάληψη καθηκόντων από τον Όθωνα, οι εντάσεις δεν έλειψαν. Όθων και Άρμανσμπεργκ τα πήγαιναν σαν το σκύλο με τη γάτα. Η βαυαρική και αυστριακή διπλωματία τσακωνόταν με την αγγλική. Ήταν μια ωραία ατμόσφαιρα.

Ο Άρμανσμπεργκ ξεφορτώθηκε τον Κωλέττη στέλνοντάς τον πρεσβευτή στο Παρίσι. Υποστήριξε τη βρετανική πολιτική και προσπάθησε να διασπάσει τα κόμματα. Προκάλεσε έτσι τη δυσμένεια των υπόλοιπων Δυνάμεων και των προεστών. Η ισχύς του κορυφώθηκε όταν κατέστειλε την εξέγερση της Ακαρνανίας κι ανέλαβε τα καθήκοντα του Όθωνα που πήγε να παντρευτεί την Αμαλία. Η άνοδός του πάντως έθρεψε και την αντιπολιτευόμενη κίνηση των συνταγματικών. Όταν ο Όθωνας επέστρεψε, τον απέλυσε, όπως απολύθηκε κι ο διάδοχος του Άρμανσμπεργκ, Ιγνάτιος φον Ρούντχαρντ. Η εξουσία πήγε στο τριμελές Ανακτοβούλιο που αποτελούνταν αποκλειστικά από Βαυαρούς, εξαρτημένους από τον Όθωνα.

Ο Όθωνας έδειξε πως ήθελε να κυβερνήσει στιβαρά το βασίλειό του. Ταξίδεψε στην επαρχία προσπαθώντας να αποκαταστήσει την επαφή του με το λαό. Θέλησε να δημιουργήσει όπως και ο Καποδίστριας ένα λαό μικροϊδιοκτητών. Ήταν ουδέτερος απέναντι στους κομματικούς τσακωμούς κι επέτρεψε στους Ναπαίους να ανακάμψουν. Οι Ναπαίοι όμως πήραν πάλι τα κάτω τους, όταν απέτυχε η συνωμοσία της μυστική Φιλορθόδοξου Εταιρείας που πρόβαλλε αλυτρωτικούς στόχους, στρεφόταν κατά του θρόνου, της Εκκλησίας και των ετερόχθονων.

Το Ρωσικό κόμμα έφαγε νέα ήττα όταν σύνηψε συνθήκη με τους Τούρκους. Όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία συγκρούστηκε με την Αίγυπτο, η Ελλάδα άρχισε να ονειρεύεται την απόκτηση της Κρήτης. Ο Όθωνας τα βρήκε σκούρα.

Τον Ιούνιο του 1841 ανέλαβε πρωθυπουργός ο Μαυροκορδάτος με στόχο να μειώσει τη βαυαρική επιρροή και να ενισχύσει τους κρατικούς θεσμούς. Ο Όθωνας όμως τον ανάγκασε να παραιτηθεί και στη θέση του διόρισε το

Page 168: Elp 11 Perilipsi

Δημήτρη Χρηστίδη, τον οποίον υποστήριζε το Γαλλικό κόμμα. Το Ρωσικό και το Αγγλικό εμπλουστίστηκαν με δυσαρεστημένους Γαλλικούς. Οι εντάσεις πλήθυναν όταν οι Δυνάμεις επέβαλλαν δρακόντειους όρους για να δώσουν δάνειο στη χώρα.

Την 3η Σεπτεμβρίου, τα τρία κόμματα και οι στρατιωτικοί με κίνημα επέβαλαν στον Όθωνα την παραχώρηση συντάγματος. Σχηματίστηκε κυβέρνηση με ίση εκπροσώπηση των κομμάτων που προκήρυξε αμέσως εκλογές για την ανάδειξη εθνοσυνέλευσης με τη συμμετοχή αντιπροσώπων των υπόδουλων επαρχιών. Η Εθνοσυνέλευση, το Μάιο του 1844 ψήφισε σύνταγμα με την αρωγή των τριών κομμάτων και των ηγετών τους, Μαυροκορδάτος, Κωλέττης, Ανδρέας Μεταξάς.

Το Σύνταγμα του 1844 με επιρροές από το γαλλικό του 1830 αναγνώριζε εξουσίες στο Στέμμα αλλά προστάτευε βασικές πολιτικές ελευθερίες. Κατοχύρωσε τη θέση των ετερόχθονων.

Η εφαρμογή του σήμανε μια νέα εποχή, αυτήν της συνταγματικής μοναρχίας.Ο μονάρχης κυβερνούσε βάσει του συντάγματος.

Απολογισμός της απολυταρχικής περιόδου

Ο Καποδίστριας προσπάθησε να στερεώσει την κρατική εξουσία επιβάλλοντας ένα συγκεντρωτικό σύστημα. Η Αντιβασιλεία προσπάθησε να το συνεχίσει συνδυάζοντάς το με στοιχεία των αυτοδιοικούμενων κοινοτήτων. Διαίρεσε το κράτος σε δέκα νομαρχίες, που χωρίζονταν σε 47 επαρχίες η κάθε μια. Οι κατακερματισμένες τοπικές εξουσίες παραδόθηκαν σε αξιωματούχους με περιορισμένες αρμοδιότητες για να διευκολύνεται ο κεντρικός έλεγχος. Έτσι δεν αναπτύχθηκε αποτελεσματική και αμερόληπτη διοίκηση. Η κρατική εξουσία απέκτησε σταθερή έδρα όταν μεταφέρθηκε οριστικά στην Αθήνα, το Δεκέμβρη του 1834.

Η μάστιγα του συγκεντρωτισμού

Η απολυταρχία δεν ευνόησε την ανάπτυξη της κοινωνίας. Ο δημοκρατισμός και ο φιλελευθερισμός που επικρατούσαν στην Επανάσταση καταπνίχτηκαν τόσο από τον Καποδίστρια, όσο και από την Αντιβασιλεία.

Βασικό επίτευγμα της Αντιβασιλείας ήταν η δημιουργία τακτικού στρατού και η διάλυση των ατάκτων που ζούσαν εις βάρους του κράτους και των χωρικών. Και αυτό όμως δημιούργησε εντάσεις. Η δυσαρέσκεια εκτονώθηκε εν μέρει, με την πρόσληψη αρκετών ενόπλων στη χωροφυλακή.

Page 169: Elp 11 Perilipsi

Επίσης, η Αντιβασιλεία δημιούργησε και εκκλησιαστικό θέμα. Ανακήρυξε την Εκκλησία της Ελλάδος σε αυτοκέφαλη και την έβαλε στην εξουσία του κοσμικού κράτους. Το αυτοκέφαλο αφορούσε αποκλειστικά τα οργανωτικά και όχι τα δογματικά ζητήματα. Στο δόγμα υπερείχε το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Ο βασιλιάς ενέκρινε τα μέλη της Ιεράς Συνόδου και το κράτος παρενέβαινε στα εσωτερικά της Εκκλησίας. Η ενέργεια αυτή, που προκάλεσεσοβαρή ρήξη με το Πατριαρχείο, αποσκοπούσε στη μείωση της ρωσικής επιρροής και στη χειραφέτηση του εγχώριου κλήρου από το αντιδιαφωτιστικό πνεύμα του Φαναρίου.

Όμως, πλήττοντας τον οικουμενικό θεσμό του Πατριαρχείου βοήθησε στην ανάπτυξη αντίπαλων εθνικισμών στα Βαλκάνια. Η κατάργηση πάρα πολλών μονών και η ιδιοποίηση της περιουσίας τους από το Δημόσιο, εκκοσμίκευσαν το ελληνικό κράτος.

Η ίδρυση του Πανεπιστημίου Αθηνών, του πρώτου στα Βαλκάνια και σε όλη την Ανατολή το 1837, δημιούργησε αντίπαλο δέος στην Κωνσταντινούπολη και μια εστία για την ανάπτυξη και τη διάδοση της εθνικής ιδεολογίας.

Άλλο επίτευγμα, ήταν η ύφεση των παθών μεταξύ των μερίδων που συγκρούονταν αδιάκοπα τον καιρό του Αγώνα. Τα κόμματα σταμάτησαν να θέλουν να εμπλακούν σε πόλεμο. Μαζί με τους διανοούμενους άρχισαν να επεξεργάζονται ιδεολογικές απόψεις. Ο πληθυσμός άρχισε να συνηθίζει την ύπαρξη νόμου και να αντιλαμβάνεται την αξία του. Άρχισαν να δημιουργούνται οι βάσεις για τους θεσμούς μιας κοινωνίας των πολιτών, σύλλογοι, εφημερίδες και περιοδικά, εμπορικές και άλλες εταιρείες.

Όλα τα κόμματα συμφωνούσαν στο στόχο του αλυτρωτισμού, σε ένα νέο βασίλειο που θα έπρεπε να απελευθερώσει όλους τους Έλληνες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, είτε διαμελίζοντάς την, είτε τοποθετώντας ορθόδοξο μονάρχη αντί του Σουλτάνου. Τάσσονταν υπέρ της ανεξαρτησίας και της ενότητας του κράτους, περιορίζοντας το βασιλικό αυταρχισμό. Υποστήριζαν τα συμφέροντα όσων είχαν συμμετάσχει στον Αγώνα έναντι των βαυαρών. Συμφώνησαν στην εδραίωση μιας εθνικής αυτοκέφαλης Εκκλησίας αλλά και αυτόνομης από το ελληνικό κράτος.

Όλα αυτά προετοίμασαν τις φιλελεύθερες εξάρσεις που έδιωξαν τελικά τον Όθωνα.

ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΜΟΝΑΡΧΙΑ 1843 – 1864

Όταν ενηλικιώθηκε ο Όθωνας κυβέρνησε απολυταρχικά, αλλά το κίνημα της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 τον υποχρέωσε να δεχτεί Σύνταγμα. Η επιρροή των Βαυαρών περιορίστηκα και τα κόμματα αναπτύχθηκαν.

Ο Όθωνας αντιμετώπιζε τρία μέτωπα, το Αγγλικό κόμμα και το

Page 170: Elp 11 Perilipsi

Μαυροκορδάτο, το Γαλλικό κόμμα και τον Κωλέττη, και το Ρωσικό κόμμα με τους Καποδιστριακούς και τους Κολοκοτρωναίους. Σημαντικές ήταν και οι πρεσβείες των Δυνάμεων.

Την περίοδο αυτή εγκαταλείφθηκε το όραμα του αποτελεσματικού και αμερόληπτου κράτους, ενώ εδραιώθηκε συγκεντρωτικός διοικητικός μηχανισμός. Δεν έγιναν αξιόλογες κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, ενώ ενισχύθηκαν οι προεστοί και οι οπλαρχηγοί. Επικράτησε ο αλυτρωτισμός, η επιθετική εκδοχή της εθνικής ιδεολογίας επηρεάζοντας το κράτος μέχρι το 1922. Ο αλυτρωτισμός δυσκόλεψε την εσωτερική ανασυγκρότηση και συνέβαλλε στην πολιτική στασιμότητα και την κοινωνική καθυστέρηση. Η αδυναμία του συστήματος οδήγησε στην ανατροπή του και στην εκθρόνιση του Όθωνα.

Η Οθωνική περίοδος 1844 – 1862

Στις 18 Μαρτίου 1844 ο Όθωνας ορκίστηκε να ασκεί τα καθήκοντά του βάσει του Συντάγματος. Οι προύχοντες οικειοποιήθηκαν τις εξουσίες των βαυαρών. Με τη γενική ανδρική ψηφοφορία τέθηκαν οι βάσεις για να βελτιωθεί η θέση των λαϊκών στρωμάτων αν και δεν άλλαξε τίποτα σημαντικό. Το κράτος καθιερώθηκε ως εξουσιαστικός μηχανισμός για την προώθηση των συμφερόντων εκείνων που κυβερνούσαν.

Παρόλα αυτά, αναβαθμίστηκαν τα κόμματα κι εμφανίστηκαν εκ νέου οι εντάσεις τους. Όταν ο μετριοπαθής Μαυροκορδάτος προκήρυξε εκλογές, το Γαλλικό και το Ρωσικό κόμμα συνεργάστηκαν για να τον ρίξουν – με τη βοήθεια του Όθωνα. Όλοι χρησιμοποίησαν βία και νοθεία και ο πρώτος εκλεγμένος πρωθυπουργός ανακηρύχθηκε ο Κωλέττης.

Ο Κωλέττης στήριξε την εξουσία του στους άρχοντες της επαρχίας και τουςοπλαρχηγούς. Εξασφάλισε σταθερότητα αλλά με βαρύ τίμημα: καμία κοινωνική μεταρρύθμιση, πλήρης ανοχή στις αυθαιρεσίες και τα εγκλήματα των τοπικά ισχυρών, παγείωση του πελατειακού συστήματος καμία υποδομή,εδραίωση της οπισθοδρομικότητας και της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας, διορισμούς με το καντάρι και γενικά, τα τρία – και παραπάνω – κακά της μοίρας του. Εκείνο που κατάφερε ήταν να υπονομεύσει τον κοινοβουλευτισμόκαι το κράτος.

Εναντίον του Κωλέττη συσπειρώθηκαν το Ρωσικό, το Αγγλικό κόμμα και η Βρετανία. Η εξάρτηση της χώρας από τα δανεικά της Ευρώπης δημιουργούσε προβλήματα. Οι αποστασίες και οι στάσεις των οπλαρχηγών δυσκόλευαν τον Κωλέττη. Ο Όθωνας προσέβαλλε έναν τούρκο αξιωματούχο και η Πύλη απείλησε την Ελλάδα με εμπάργκο. Ο Κωλέττης κέρδισε τις εκλογές που προκήρυξε, αλλά λίγο μετά πέθανε και η κομματική συμμαχία

Page 171: Elp 11 Perilipsi

διαλύθηκε.

Ο Όθωνας διόρισε πρωθυπουργό τον Κίτσο Τζαβέλα που υποχωρώντας έλυσε το θέμα με την Τουρκία.

Όμως εσωτερικά αναζωπυρώθηκε η ληστεία και έγιναν πολλά κινήματα αλυτρωτικού και αντιδυναστικού περιεχομένου. Ο Τζαβέλας αντικαταστάθηκε από την κυβέρνηση Κουντουριώτη που παραχώρησε τη θέση της στην κυβέρνηση Κανάρη. Στη χώρα άρχισαν να φτάνουν πρόσφυγες της Πολωνίας, της Ουγγαρίας, της Ιταλίας και των Επτανήσων.

Ο Όθωνας στράφηκε στη ρωσική πολιτική κι η Αγγλία ανέλαβε δράση. Ο βρετανικός στόλος απέκλεισε τα ελληνικά λιμάνια για μήνες. Η κυβέρνηση Κριεζή τα πήγε καλά, εδραιώθηκε και προσπάθησε να ανασυγκροτήσει τη χώρα.

Η Ρωσία ξεκίνησε πόλεμο με την Τουρκία δημιουργώντας νέες ελπίδες για τηΜεγάλη Ιδέα. Ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος το 1853 προκάλεσε εξεγέρσεις στηνΉπειρο, τη Θεσσαλία και τη Μακεδονία. Ένοπλοι, όπλα και πολεμοφόδια περνούσαν σωρηδόν τα ελληνοτουρκικά σύνορα κι ετοιμαζόταν να τους ακολουθήσει και ο Όθωνας.

Πόλεμος της Κριμαίας: την άνοιξη του 1854 οι Δυνάμεις συμμάχησαν με τους Τούρκους ενάντια στον Τσάρο. Κέρδισαν. Το Μάιο Γάλλοι και Άγγλοι κατέλαβαν τον Πειραιά κι επέβαλλαν την αντιρωσική και αντιπαθητική κυβέρνηση Μαυροκορδάτου. Το ελληνικό κράτος αναγκάστηκε να φέρει πίσωτις επαναστατικές ομάδες από τη Θεσσαλία. Κάποιες από αυτές άρχισαν να ρημάζουν τη Ρούμελη δημιουργώντας μεγαλύτερο χάος. Η ξένη κατοχή επεκτάθηκε στα Πατήσια και την Πεντέλη και κράτησε μέχρι το 1857. Εν τω μεταξύ η Αθήνα έχασε το ένα δέκατο του πληθυσμού της από επιδημία πανώλης που μετέφεραν τα ξένα στρατεύματα. Η οικονομία της χώρας βρισκόταν υπό διεθνή επιτροπή που φρόντιζε για την εξυπηρέτηση του κρατικού χρέους και τη βελτίωση των δημόσιων οικονομικών.

Η πτώση του Όθωνα και η Μεσοβασιλεία 1862 – 1864

Η δημοτικότητα του Όθωνα υπονομευόταν από την έλλειψη διαδόχου και τηνυποτιθέμενη συμπάθειά του στην Αυστρία. Η δυσφορία της πρωτεύουσας εκδηλώθηκε με επεισόδια που προκάλεσαν την άνοδο της κυβέρνησης Μιαούλη το Μάη του 1859. Οι κρίσεις συνεχίστηκαν και ο αυταρχισμός της εξουσίας όξυνε τα πνεύματα. Ο θρόνος έκανε τη βλακεία να διώξει τους αντικαθεστωτικούς αξιωματικούς, στρέφοντας το στρατό εναντίον του.

Όλη η χώρα βρέθηκε σε αναβρασμό. Η ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον Κανάρη φάνηκε να εξομαλύνει λίγο τα πράγματα αλλά ο Όθωνας τη ματαίωσε ανοίγοντας το δρόμο για τη Στάση του Ναυπλίου όπου

Page 172: Elp 11 Perilipsi

πρωτοστάτησαν αξιωματικοί. Ο κυβερνητικός στρατός έδωσε μάχη στην Κόρινθο, οι εξεγερμένοι αποσύρθηκαν στο Ναύπλιο κι έληξε με πολλούς νεκρούς τον Απρίλιο. Η εξουσία όμως είχε γίνει αντιπαθητική κι αδύναμη. Οι εξεγέρσεις συνεχίστηκαν σε όλη τη χώρα.

Για να αποσπάσει το μυαλό του λαού από αυτά, ο Όθωνας ξεκίνησε νέες περιπέτειες με αλυτρωτικό περιεχόμενο. Οι Βρετανοί ματαίωσαν τα βλακώδη σχέδιά του.

Στις 4 Οκτωβρίου εξεγέρθηκε στην Αιτωλοακαρνανία ο στρατηγός Θ. Γρίβαςκαι τον ακολούθησαν διάφορες πόλεις. Στις 10 Οκτωβρίου, στην Αθήνα, επικράτησε ο σύμμαχός του Επαμεινώνδας Δεληγιώργης. Οι εξεγερμένοι κήρυξαν έκπτωτο τον Όθωνα κι έδωσαν την εξουσία σε προσωρινή κυβέρνηση για επιλογή νέου ηγεμόνα και την επεξεργασία ενός δημοκρατικού συντάγματος. Ο Όθωνας και η Αμαλία που περιόδευαν στην επαρχία σοφά πράττοντας, επέστρεψαν στο Μόναχο.

Στις 10 Δεκεμβρίου 1862 συνήλθε η Β’ Εθνική Συνέλευση. Μετά από μέρες, εκλέχτηκε βασιλιάς ο Γεώργιος Γλύξμπουργκ, της βασιλικής οικογένειας τηςΔανίας. Ορκίστηκε στις 19 Οκτωβρίου 1863. Το Μάιο του 1864 παραχωρήθηκε στην Ελλάδα η Ιόνιος Πολιτεία κι οι Επτανήσιοι συμμετείχαν στη συζήτηση για το νέο σύνταγμα.

Το ‘Πρότυπον Βασίλειον’ του Γεωργίου Α 1864-1909

Η Επανάσταση του 1862 άνοιξε νέους δρόμους. Το Σύνταγμα του 1864 καθιέρωσε τη βασιλευομένη δημοκρατία, με το θρόνο πιο περιορισμένο. Ο Γεώργιος Α’ αποδέχτηκε τις αρχές του κοινοβουλευτισμού. Τα κόμματα άρχισαν να αποκτούν σαφή μορφή στο Κοινοβούλιο. Αναδείχτηκαν ηγέτες όπως ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος και ο Επαμεινώνδας Δεληγιώργης , ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης και ο Χαρίλαος Τρικούπης. Το πολιτικό σύστημα έτεινε προς το δικομματισμό σύμφωνα με το βρετανικό πρότυπο.

Οι κοινωνικές δυνάμεις ευνοούσαν τα αστικά μεσοστρώματα. Οι αποκτηθείσες εκτάσεις των Ιονίων, της Θεσσαλίας και της Άρτας έκαναν το ελληνικό κράτος υπολογίσιμο παράγοντα. Η κυβέρνηση Κουμουνδούρου εγκαινίασε τη διανομή γαιών, κάνοντας το πρώτο βήμα προς την κοινωνική ισότητα. Η γεωργία ανθούσε χάρη στη σταφίδα αν και τα στάρια έμειναν ανεκμετάλλευτα. Η εμπορική ναυτιλία άρχισε να αναπτύσσεται και η οικονομική ανάπτυξη ήταν γεγονός, έστω κι αν η Ελλάδα βρισκόταν σε μεγάλη απόσταση από τις βιομηχανικές χώρες. Η ελίτ ένιωθε αισιοδοξία και αυτοπεποίθηση ενώ οι φτωχοί μετανάστευαν μαζικά. Όμως:

Η αλυτρωτική ιδεολογία οδηγούσε την εξωτερική πολιτική σε συνεχείς

Page 173: Elp 11 Perilipsi

κρίσεις. Η χώρα πτώχευσε επί Τρικούπη και ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 επί Δηλιγιάννη την παρέδωσε στις Δυνάμεις. Η αδυναμία των Ελλήνων πολιτικών να αντιμετωπίσουν τα χρόνια προβλήματα οδήγησε στη στρατιωτική επέμβαση του 1909, που σταμάτησε τη μέχρι τότε κοινοβουλευτική ομαλότητα.

Η Εδραίωση του Κοινοβουλευτισμού

Το Σύνταγμα του 1864 ψηφίστηκε τον Οκτώβριο. Ήταν φιλελεύθερο και προοδευτικό για τα δεδομένα της εποχής. Καθιέρωνε τη σχεδόν καθολική ανδρική ψηφοφορία, αναγνώριζε περιορισμένα δικαιώματα στο θρόνο και παρείχε εγγυήσεις για τις πολιτικές ελευθερίες.

Ακολούθησαν εκλογές, αλλά η πολιτική αστάθεια παρατάθηκε. Το 1866 σχηματίστηκε η κυβέρνηση Κουμουνδούρου με στόχο την ανάπτυξη των μικροϊδιοκτητών. Προωθήθηκε έτσι η διανομή γαιών.

Η Κρητική Επανάσταση το 1866 προκάλεσε νέο αναβρασμό κι έστρεψε την προσοχή στο Ανατολικό ζήτημα. Ο Κουμουνδούρος ξόδεψε πολλά λεφτά για εξοπλισμούς και υπέγραψε συνθήκη με τη Σερβία εναντίον των Οθωμανών. Το Δεκέμβριο του 1867 ο Γεώργιος τον ανάγκασε να παραιτηθεί. Πολιτική αστάθεια, συνεχείς και νόθες εκλογές και βασιλικές παρεμβάσεις είναι στην ημερήσια διάταξη. Κουμουνδούρος, Δεληγιώργης και Βούλγαρης εναλλάσσονται στην πρωθυπουργία. Η υπόληψη της χώρας πήγε στον πάτο όταν μια ομάδα ληστών που συνεργάζονταν με πολιτικούς κατέσφαξε επιφανείς Ευρωπαίους ομήρους στο Δήλεσι.

Ο νεαρός Χαρίλαος Τρικούπης εξεγέρθηκε στη γενική διάλυση, γράφοντας τοάρθρο ‘Τις Πταίει’ για το οποίο φυλακίστηκε. Στο άρθρο έριχνε το φταίξιμο στις αυθαίρετες βασιλικές παρεμβάσεις και ζήτησε να κατοχυρωθεί η αρχή της δεδηλωμένης, δηλαδή η κυβέρνηση να ανατίθεται στο κόμμα που αποδεδειγμένα πλειοψηφούσε. Πρότεινε μεταρρυθμίσεις για την ανόρθωση των οικονομικών και την πάταξη της διαφθοράς.

Ο Γεώργιος για να τον ενσωματώσει στο σύστημα του ανέθεσε κυβέρνηση μεσκοπό τη διοργάνωση αδιάβλητων εκλογών. Ο Τρικούπης ορίστηκε πρωθυπουργός τον Απρίλιο του 1875. Εφαρμόζοντας την αρχή της δεδηλωμένης παραιτήθηκε, καθώς υποστηριζόταν από λίγους βουλευτές. Ακολούθησαν οι κυβερνήσεις Κουμουνδούρου και Δεληγιώργη που προκάλεσαν εντάσεις.

Το Μάιο του 1877 σχηματίστηκε η οικουμενική κυβέρνηση Κανάρη που παραχώρησε ψήφο σε όλους τους ενήλικους άνδρες για να περιορίσει την εκλογική βία και νοθεία. Όταν ο Κανάρης πέθανε, τον διαδέχτηκε ο Κουμουνδρούρος. Ήταν η εποχή των Ρωσοτουρκικών πολέμων.

Page 174: Elp 11 Perilipsi

Η χώρα έπαθε εθνικιστικό πυρετό. Σχηματίστηκαν εταιρείες για την ενίσχυση των αλύτρωτων και ξανάρχισαν οι εξοπλισμοί. Το 1878 που Ρώσοι και Τούρκοι υπέγραψαν ανακωχή ο ελληνικός στρατός εισέβαλλε από μόνος του στη Θεσσαλία. Γύρισαν πίσω με παρέμβαση των Δυνάμεων. Κρήτη, Ήπειρος και Θεσσαλία εξεγέρθηκαν εκ νέου.

Στο Συνέδριο του Βερολίνου τον Ιούλιο του 1878 οι Δυνάμεις υποσχέθηκαν στην Ελλάδα τη Θεσσαλία και μέρος της Ηπείρου. Τα νέα ελληνοτουρκικά σύνορα ορίστηκαν το Μάιο του 1881 στη Διάσκεψη της Κωνσταντινούπολης. Η Θεσσαλία και η Άρτα έγιναν ελληνικές.

Η Εποχή του δικομματισμού

Τον Ιανουάριο του 1883 μετά από εκλογές σχηματίστηκε η κυβέρνηση Τρικούπη. Ο Τρικούπης, κλασικός φιλελεύθερος προσπάθησε να φέρει τα ευρωπαϊκά πρότυπα κι ενίσχυσε το δικομματισμό που είχε τις ρίζες του στη Βρετανία. Αναδιοργάνωσε το στρατό, δημιούργησε οικονομική υποδομή, ανέπτυξε τους σιδηροδρόμους και βελτίωσε τις δημόσιες υπηρεσίες. Το τίμημα για όλα αυτά ήταν η βαριά φορολογία που κόστισε την επανεκλογή του. Έχασε τον Απρίλιο του 1885.

Η Κυβέρνηση Δηλιγιάννη που τον διαδέχτηκε βελτίωσε τη θέση του λαού, τα τσούγκρισε όμως με τις Δυνάμεις λόγω του τυχοδιωκτισμού της στην εξωτερική πολιτική.

Τον Ιανουάριο του 1887 ο Τρικούπης ανεβαίνει ξανά στην εξουσία. Κυβέρνησε συντηρητικά αλλά οικονομικά σωστά μέχρι τον Οκτώβριο του 1890. Τον διαδέχτηκε ξανά ο Δηλιγιάννης που αποδείχτηκε λίγος μπροστά στις περιστάσεις. Το 1892 ο Τρικούπης ξανάρχεται στην εξουσία και το Δεκέμβριο του 1893 αναγκάστηκε να κηρύξει τη χώρα σε πτώχευση. Το κράτος έπαψε να εξοφλεί τα χρέη του και η αξιοπιστία του εξαφανίστηκε. Το 1895 ο Τρικούπης παραιτήθηκε και το κόμμα του έπιασε πάτο.

Ο Δηλιγιάννης έβαλε στο περιθώριο τις εκκρεμότητες με τους ξένους πιστωτές και επηρεασμένος από τον αλυτρωτισμό παρασύρθηκε. Η Εθνική Εταιρεία, μια μυστική παρακρατική οργάνωση με προσβάσεις στα ανώτατα κλιμάκια είχε εξελιχθεί σε κράτος εν κράτη και χειραγωγούσε την κοινή γνώμη της πρωτεύουσας. Με αφορμή την ένταση στην Κρήτη και παρά την αντίθεση των Δυνάμεων, η Ελλάδα σα μαλάκας έστειλε στρατιωτικό άγημα για να την καταλάβει. Κινητοποίησε στρατό στα ελληνοτουρκικά σύνορα και εξαπέλυσε άτακτους στη Μακεδονία.

Τον Απρίλιο του 1897 η Τουρκία κήρυξε πόλεμο. Ο ελληνικός στρατός υποχώρησε άτακτα και οι Τούρκοι έφτασαν στη Λαμία. Ο πόλεμος έληξε με

Page 175: Elp 11 Perilipsi

παρέμβαση του Τσάρου αλλά ο Δηλιγιάννης έπεσε κι ανέλαβε η Κυβέρνηση Ράλλη. Παραχωρήθηκαν παραμεθόριες περιοχές και η Ελλάδα πλήρωσε πολεμικές αποζημιώσεις στην Τουρκία. Η Ελλάδα βρέθηκε στο έλεος των Δυνάμεων. Πάντως, η αναταραχή της Κρήτης είχε αποτέλεσμα την αναγνώρισή της σε αυτόνομο καθεστώς υπό τον πρίγκιπα Γεώργιο.

Η Ελλάδα ήταν πλέον μόνο τυπικά ανεξάρτητη χώρα. Στην Αθήνα εγκαταστάθηκε ο Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος που επόπτευε τα δημόσια οικονομικά, διαχειριζόταν τα κρατικά έσοδα και ρύθμιζε την αποπληρωμή των χρεών.

Από το 1898 μέχρι το 1909 πήραν την εξουσία έντεκα κυβερνήσεις. Δηλιγιάννης, Ράλλης, Θεοτόκης και Ζα:ΐμης. Ανασυντάχθηκε ο στρατός και σταθεροποιήθηκε η οικονομία αλλά τα κοινωνικά προβλήματα παρέμειναν άλυτα. Οι προτεραιότητες του κράτους ήταν στρεβλές και δεν υπήρχαν οι αναγκαίες δυνάμεις που θα επέβαλαν την αλλαγή. Δεν υπήρχε ουσιαστική ανάπτυξη.

Το 1909 η οικονομία περνούσε νέα κρίση. Η αδράνεια των πολιτικών και το Κίνημα των Νεότουρκων έδειξε στους αντικαθεστωτικούς στρατιωτικούς πως θα μπορούσαν να επιβληθούν. Τον Αύγουστο του 1909 οι αξιωματικοί οργάνωσαν το Κίνημα στο Γουδί.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 – ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΤΟ 19Ο ΑΙΩΝΑ

Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Το παγκόσμιο σύστημα

Στη νεότερη εποχή όλες οι οικονομίες αλληλοεξαρτώνται. Συναποτελούν ένασύστημα που κινείται με τους δικούς του ρυθμούς. Όπως γράφει ο Γιώργος Δερτιλής, ‘μέσα από άπειρες σχέσεις και ανταλλαγές, το παγκόσμιο οικονομικό και πολιτικό σύστημα ενσωματώνει τις επιμέρους χώρες που το αποτελούν. Οι σχέσεις και οι ανταλλαγές αυτές αλλάζουν διαρκώς αλλάζοντας με τη σειρά τους το σύστημα και τα μέσα του. Οι μεταβολές τουσυστήματος επηρεάζονται από τις μεταβολές των χωρών που το συναποτελούν και με τη σειρά του τις επηρεάζει. Το σύστημα δεν εμπεριέχει απλώς τα μέλη του, σε κάθε ιστορική στιγμή τα ενσωματώνει με διαφορετικό τρόπο. Η σχέση του συνόλου με τα υποσύνολα έχει τα χαρακτηριστικά και τη δυναμική της, με αέναη τάση προς τη μεταβολή. Η ιστορία μιας κοινωνίας έχει να κάνει με τον τρόπο και την εξέλιξη της διάρθρωσής της προς το παγκόσμιο σύστημα. Στο παγκόσμιο σύστημα η οικονομική και πολιτική ανισότητα είναι το μοναδικό μόνιμο στοιχείο.

Ωστόσο, ο τρόπος ενσωμάτωσης στο παγκόσμιο σύστημα δεν επηρέασε μόνο την πορεία της ελληνικής οικονομίας. Οι εξελίξεις του συστήματος

Page 176: Elp 11 Perilipsi

καθόριζαν ανάλογα τη γεωπολιτική αξία του ελληνικού χώρου. Στην αρχή της περιόδου που εξετάζουμε η σημασία αυτού του χώρου αναβαθμίστηκε εξαιτίας του ανταγωνισμού Βρετανίας, Γαλλίας και Ρωσίας για τη διαδοχή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Αυτό καθόρισε και τη στάση τους στην Επανάσταση. Η εξάρτηση του ελληνικού βασιλείου από τις Δυνάμεις, ήταν από την αρχή δεδομένη και σχετικά ισόρροπη. Λειτουργούσε άλλοτε υπέρ άλλοτε κατά. Δεν είχε άμεσα οικονομικά αίτια αλλά είχε σαφείς πολιτικές επιπτώσεις. Τις πρώτες δεκαετίες μετά την Επανάσταση οι Δυνάμεις δεν ενδιαφέρονταν τόσο για τη φτωχή Ελλάδα αλλά περισσότερο για τις προοπτικές του να διαδεχτεί κάποια στιγμή την Οθωμανική αυτοκρατορία.

Τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια, μια χαμένη ευκαιρία

Τις δεκαετίες 1820 και 1830 η Ελλάδα απέτυχε να δημιουργήσει τις κατάλληλες υποδομές για να προβάλει πειστικά τις αξιώσεις της. Η Βρετανία βρέθηκε υπέρ των Τούρκων, οι σλάβικοι εθνικισμοί κέρδισαν έδαφος, ακόμα και η Οθωμανική αυτοκρατορία έδειξε ότι μπορούσε να εξευρωπαϊστεί. Η Ελλάδα υποβαθμίστηκε χωρίς να ωφεληθεί από τις ευνοϊκές περιστάσεις.

Βέβαια, η οικονομική και βιομηχανική της ανάπτυξη είχε τεράστια εμπόδια. Δυσχερείς και ακριβές συγκοινωνίες κι επικοινωνίες, μικρές και διάσπαρτες παραγωγικές εκτάσεις, αραιός πληθυσμός. Υπήρχαν όμως τα γόνιμα εδάφη, οορυκτός πλούτος, υγιείς πληθυσμοί, ανήσυχο σύστημα ιδεών και αξιών, ναυτική παράδοση με έμπειρο υλικό, επιχειρηματική εμπειρία και τεράστιο κεφάλαιο από την ομογένεια. Οι καταστροφές του Αγώνα και η πολιτική τάξηδεν επέτρεψαν να αξιοποιηθούν αυτά τα πλεονεκτήματα. Η Ελλάδα δε μπόρεσε να συμμετάσχει στη δεύτερη φάση της Βιομηχανικής Επανάστασης. Οι άλλες χώρες ανάπτυξαν τη βαριά βιομηχανία τους, εμφάνισαν νέους κλάδους κι εξάπλωσαν τις μεταφορές τους. Η Ελλάδα έμεινε στην απέξω.

Η πρωτογενής παραγωγή απέτυχε να οργανωθεί καπιταλιστικά και να γίνει ανταγωνιστική. Ο ορυκτός πλούτος έμεινε αναξιοποίητος και απουσίαζαν τα καύσιμα και οι υποδομές για την εκμετάλλευσή του. Ακόμη και η εντυπωσιακή ελληνική ναυτιλία έμεινε τεχνολογικά καθυστερημένη. Όταν άρχισε να αναπτύσσεται, δε συμπαρέσυρε την υπόλοιπη οικονομία αλλά συντέλεσε στη διοχέτευση κεφαλαίου εκτός χώρας.

Οικονομικοί μηχανισμοί στην Ελλάδα του 19ου αι

Καθυστέρηση βέβαια δε σημαίνει στασιμότητα. Μετά την Επανάσταση η παραγωγή πολλαπλασιάζεται, το εμπόριο επεκτείνεται, τα εμπορικά και χρηματιστηριακά δίκτυα απλώνονται παντού, οι πόλεις και η πρωτεύουσα ακμάζουν, ο δημόσιος τομέας γιγαντώνεται αυξάνονται οι βιοτεχνίες και

Page 177: Elp 11 Perilipsi

δημιουργούνται οι πρώτες βιομηχανίες. Όλα αυτά χαρακτηρίζονται από εκχρηματισμό της οικονομίας και έντονες καπιταλιστικές σχέσεις. Όμως ο βιομηχανικός καπιταλισμός δεν κυριαρχεί στο κοινωνικό και οικονομικό σύστημα κι αυτό έχει επιπτώσεις στον τρόπο που ενσωματώνεται η χώρα στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα. Πολύ σύστημα έχει πέσει. Η ουσία είναι πως η νέα ελληνική οικονομία δεν είναι ούτε βιομηχανική ούτε ανταγωνιστική.

Στην Ελλάδα της εποχής, η εργασία και το κεφάλαιο δε μένουν στη χώρα αλλά πάνε αλλού. Ο πληθυσμός μεταναστεύει και το πλεονάζον κεφάλαιο επενδυόταν οπουδήποτε αλλού εκτός από την οικονομική υποδομή και τη μεταποίηση. Ενώ οι Έλληνες έφευγαν, έρχονταν για εργασία εργάτες από τα Βαλκάνια, τη Μικρά Ασία, την Αίγυπτο και την Ιταλία.

Η συγκρότηση του αστικού χώρου

Δεν υπήρχαν πόλεις στην Ελλάδα. Ακόμα και η Αθήνα ήταν μια κωμόπολη. Σιγά σιγά όμως, άρχισε η μετακίνηση του αγροτικού πληθυσμού στα αστικά κέντρα. Υπάρχει μια αξιόλογη μεταβολή.

Τα αστικά κέντρα είχαν κεντρικό και διττό ρόλο στην εξέλιξη της Ελλάδας. Διατηρούσαν ορισμένους παραδοσιακούς, οικονομικούς και κοινωνικούς ρόλους, όπως αυτός του διακομιστικού, εμπορικού και διοικητικού κέντρου. Υπήρξαν επίσης κέντρα τοπικών εξειδικευμένων βιοτεχνιών όπως η σαπωνοποιΐα, η βυρσοδεψία και άλλες.

Από την άλλη πλευρά, εκεί έφταναν πρώτα τα νέα: νέες ιδέες, τεχνικές, οικονομικές δραστηριότητες και άνθρωποι. Η νεωτερικότητα αποτυπώθηκε στη δομή και την υποδομή των αστικών κέντρων. Ήταν από τα πρώτα που αναπτύχθηκαν σύμφωνα με τις πολεοδομικές αρχές του Διαφωτισμού. Είχαν πολεοδομικό σχέδιο και κυρίως μετά την επιδημία πανώλης του 1850 προσαρμόστηκαν κατά πολύ στις σύγχρονες αντιλήψεις υγιεινής και ευταξίας. Εμπλουτίστηκαν με συστήματα ύδρευσης και αποχέτευσης, συγκοινωνιών και φωτισμού, χώρων αναψυχής και θεσμούς κοινωνικής πρόνοιας, όπως νοσοκομεία, ορφανοτροφεία κ.α.).

Το Εμπόριο και το χρηματοπιστωτικό σύστημα

Το εξωτερικό εμπόριο της Ελλάδος το 19ο αι.

Τα μέσα του 19ου αι ήταν περίοδος μεγάλης άνθησης για το εμπόριο της ανατολικής Μεσογείου. Η ανάπτυξη της ατμοπλοΐας μείωσε πολύ τις δυσκολίες και το χρόνο της συγκοινωνίας μεταξύ ανατολικής και δυτικής

Page 178: Elp 11 Perilipsi

Ευρώπης ενώ η εξάπλωση των τηλεγραφικών δικτύων ενοποίησε τον ευρωπαϊκό χώρο. Τέλος η κυβέρνηση καθιέρωσε την πλήρη ελευθερία του εμπορίου το 1835.

Το ελληνικό εμπόριο αναπτύχθηκε γοργά αν και το εξωτερικό εμπόριο παρέμεινε παθητικό. Οι εισαγωγές της Ελλάδας ήταν πάντοτε περισσότερες από τις εξαγωγές της. Είχαμε δυο περιόδους μεγάλων εξαγωγών , το ίδιο όμως συμβαίνει και με τις εισαγωγές.

Οι εξαγωγές βιομηχανικών προϊόντων αφορούσαν αποκλειστικά τα κατεργασμένα δέρματα. Οι πρώτες ύλες ήταν αγροτικής προέλευσης, δηλαδή βαμβάκι. Μετά το 1870 εξάγεται μόλυβδος από το Λαύριο και θείο από τη Μήλο.

Ο κύριος όγκος εξαγωγών αφορούσε τη σταφίδα. Οι εξαγωγές κυρίως προς τη Βρετανία έχουν αύξηση κατά 7% ετησίως. Η καλλιέργειά της γίνεται σχεδόν μονοκαλλιέργεια στη βόρεια Πελοπόννησο. Όταν κορέστηκε η διεθνής αγορά κι εμφανίστηκε ανταγωνισμός, μας πήρε η μπάλα.

Στις εισαγωγές του 19ου αι. κυριαρχεί το στάρι τα νήματα και τα υφάσματα.

Το χρηματοπιστωτικό σύστημα

Κορμός του χρηματοπιστωτικού συστήματος υπήρξε η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος που ιδρύθηκε το 1841. Φυσικά υπήρξαν αντιδράσεις.

Οι μικρογεωργοί αντιμετώπιζαν πρόβλημα ρευστότητας κατά την τουρκοκρατία, δίνοντας την ευκαιρία στους προύχοντες να κάνουν καριέρα στην τοκογλυφία, με επιτόκιο μεταξύ 15 και 45%. Όπως καταλαβαίνετε, οι προύχοντες δεν ήθελαν να δημιουργηθούν νόμιμοι τοκογλύφοι γιατί θα τους έκαναν αντίπραξη. Το ίδιο συνέβη και μετά την Επανάσταση. Οι μεγαλέμποροι δε βοήθησαν καθόλου στην ίδρυση της Τράπεζας. Τα απαιτούμενα κεφάλαια προέρχονταν από το εξωτερικό με κύριο χρηματοδότη τον ιδρυτή της Εϋνάρδο.

Η Εθνική Τράπεζα άρχισε από το 1842 να πολεμά τη στενότητα χρήματος. Εξέδωσε χαρτονόμισμα αυξάνοντας την κυκλοφορία του ρευστού. Παρείχε χαμηλότοκα δάνεια στους μικρεμπόρους (οι αγρότες δεν είχαν πρόσβαση ή εγγυήσεις). Τέλος άρχισε να δανείζει στο ίδιο το κράτος. Επεκτάθηκε στην Ερμούπολη και στην Πάτρα, χρειάστηκε όμως να πολεμήσει σκληρά τα τοπικά συμφέροντα. Στο τέλος συμβιβάστηκε με τους τοκογλύφους.

Λίγο πριν το κίνημα της 3ης Σεπτεμβρίου η Εθνική Τράπεζα άρχισε να δανείζει σε οποιονδήποτε είχε οικονομική φερεγγυότητα. Δηλαδή έδινε χρήματα στους τοκογλύφους που δάνειζαν με μεγαλύτερο τόκο. Η Τράπεζα

Page 179: Elp 11 Perilipsi

θεωρούσε ότι έτσι θα κυκλοφορούσε περισσότερο χρήμα και θα αύξανε τα κέρδη της.

Όμως, ο συνασπισμός Τράπεζας – Τοκογλύφων απέκλεισε το ενδεχόμενο φτηνού δανεισμού κι οι παραγωγοί πήραν τα αρχίδια τους για άλλη μια φορά.

Αυτή η συμμαχία είχε βαριές οικονομικές συνέπειες, καθώς η Εθνική δεν είχεανταγωνισμό στην ιδιωτική δανειοδότηση κι έχανε ότι ήθελε.

ΟΙ ΤΟΜΕΙΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

Η ναυτιλία και οι μεταφορές

Το κράτος ενήργησε στο τσακ μπαμ για την ανάπτυξη της εμπορικής ναυτιλίας τη δεκαετία του 1830. Ναυτική πρωτεύουσα ήταν η Ερμούπολη, και ισχυρά κέντρα οι Σπέτσες, το Γαλαξίδι και η Ύδρα.

Το 1849 προκλήθηκε μια προσωρινή κρίση. Η ελληνική ναυτιλία που επιμένει στα ιστιοφόρα παραμερίζεται από τα ευρωπαϊκά ατμόπλοια. Η χρήση της στην Ελλάδα άρχισε ουσιαστικά το 1880. Επίσης, δεν υπήρχαν δρόμοι και λιμάνια. Αν και μέχρι το 1859 η Αθήνα συνδέθηκε τηλεγραφικά με τις πρωτεύουσες όλων των νομών, οι δρόμοι της Ελλάδας δεν ξεπερνούσαν τα 150 χιλιόμετρα. Το 1880 φτάσαμε στα 1300 χιλιόμετρα. Επί Τρικούπη αρχίζεινα κατασκευάζεται το σιδηροδρομικό δίκτυο και ολοκληρώνεται το 1909 καλύπτοντας 1600 χιλιόμετρα.

Γεωργία και αγρότες

Η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων μέχρι και το 1909 ήταν αγρότες. Η νομική τους σχέση με τη γη που καλλιεργούσαν υπήρξε ακανθώδες θέμα για πολύ καιρό. Το ίδιο ακανθώδες ήταν και η τεχνική μορφή της καλλιέργειας, αν δηλαδή θα στηριζόταν σε μεγάλες και οργανωμένες μονάδες ή σε μικρές οικογενειακές.

Νομικές και τεχνικές συνθήκες καλλιέργειας

Η φυγή ή η εξόντωση των μουσουλμάνων έφερε αρκετές αλλαγές.

Η γη τους πέρασε στο κράτος, με εξαίρεση την ανατολική Στερεά και την Εύβοια, που δόθηκε σε χριστιανούς ομογενείς. Έτσι δημιουργήθηκαν οι εθνικές γαίες και οι πρώτες μεγάλες ιδιοκτησίες.

Σημαντικός αριθμός χριστιανών κατέβηκε από τα βουνά και κατέλαβε τις

Page 180: Elp 11 Perilipsi

εύφορες καλλιέργειες των μουσουλμάνων.

Την οθωνική περίοδο έχουμε τέσσερις κατηγορίες κτημάτων:

-Την εκκλησιαστική περιουσία (25%)

-Τις εθνικές γαίες (36 – 65%)

-Τα τσιφλίκια (5Confused

-Τις μικροϊδιοκτησίες (το υπόλοιπο)

Ανάλογα με τη θέση τους οι καλλιεργητές χωρίζονταν σε τρεις κατηγορίες:

-Μικροϊδιοκτήτες = καλλιεργούσαν τη γη που τους ανήκε. Ήταν κύριοι όλης της παραγωγής τους εκτός από το 10% που παρέδιδαν στο κράτος (δεκάτη).

-Μισθωτές των εθνικών γαιών = έδιναν στο κράτος το ¼ της παραγωγής συν τη δεκάτη

-Μορτίτες = καλλιεργούσαν γη της Εκκλησίας ή άλλων ιδιωτών. Σύμφωνα μετους όρους της μορτής κρατούσαν το ένα τρίτο της σοδειάς αν ο ιδιοκτήτηςτους παραχωρούσε το σπόρο και τα ζώα, αλλιώς το μισό της παραγωγής αν οι σπόροι και τα ζώα ήταν δικά τους.

Όλοι οι παραγωγοί χρησιμοποιούσαν πρωτόγονες τεχνικές και υποτυπώδη εξοπλισμό. Χρειαζόταν αγώνας για να βγει ένα κιλό ψωμί ή να μεγαλώσει ένακοτόπουλο. Μετά την αφαίρεση των σπόρων και του προϊόντος, το πλεόνασμα ήταν ελάχιστο. Η επένδυση για την καλυτέρευση της παραγωγής ήταν εξαιρετικά δύσκολη έως αδύνατη.

Τα δημητριακά κάλυπταν τα περισσότερα από τα καλλιεργήσιμα στρέμματα. Υπήρχαν επίσης ελαιώνες, αμπέλια και άλλα.

Η σταφιδοπαραγωγή και η άνοδος της μικρής ιδιοκτησίας στην Πελοπόννησο.

Επί Γεωργίου Α’ σταρ ήταν η αμπελουργία. Η σταφίδα μας όμως άρεσε στουςΆγγλους που ευημερούσαν και την αγόραζαν σε όλο και μεγαλύτερες ποσότητες, σχεδόν αποκλειστικά από την Ελλάδα. Μαζικές εξαγωγές είχαμε και στην Αυστρία και τη Γαλλία.

Καθώς η διάθεση της σταφίδας ήταν εξασφαλισμένη, η καλλιέργεια άρχισε να εξαπλώνεται με την ενθάρρυνση του κράτους που είχε έτσι ευχαριστημένους υπηκόους και αυξημένα έσοδα.

Σύντομα όμως αποδείχθηκε πως μεγάλο μέρος των σταφιδοπαραγωγών

Page 181: Elp 11 Perilipsi

περιοχών παρέμενε αναξιοποίητο. Τα αμπέλια απαιτούσαν εντατική εργασία και μαζικές επενδύσεις καθώς χρειάζονται πέντε με εφτά χρόνια για να αρχίσουν να αποδίδουν τα φυτά. Οι καλλιεργητές δεν είχαν καμία διάθεση ναεπενδύσουν σε μια ξένη γη.

Πρώτη αγροτική μεταρρύθμιση: τα παραπάνω δημιούργησαν ισχυρές πιέσεις για τη διανομή γαιών. Με νόμο του Κουμουνδούρου το 1871 οι εθνικές γαίες παραχωρήθηκαν με λογικό ποσό στους καλλιεργητές. Μέχρι τις παραμονές των Βαλκανικών Πολέμων είχε δημιουργηθεί ένα εκτεταμένο και συντηρητικό στρώμα εύπορων μικροϊδιοκτητών. Οι ανάγκες χεριών ήταν τέτοιες που έρχονταν εποχικοί μετανάστες για να δουλέψουν.

Φυσικά δεν άργησε η αντίστροφη μέτρηση. Άρχισε ο ανταγωνισμός από άλλες χώρες ενώ η Γαλλία έκανε δική της παραγωγή και σταμάτησε να εισάγει. Από το 1893 μέχρι τους Βαλκανικούς πολέμους η παραγωγή περιορίστηκε. Μέχρι τότε όμως οι σταφιδοπαραγωγοί είχαν αποκτήσει πολιτική δύναμη κι ανάγκαζαν το κράτος να λαμβάνει δαπανηρά προστατευτικά μέτρα υπέρ τους.

Η Μεγάλη ιδιοκτησία στη Θεσσαλία

Στη Θεσσαλία τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Από την τουρκοκρατία και μέχρι το 19ο αι. οι ισχυροί οικειοποιούνταν τη γη με νόμιμες και παράνομες βίαιες μεθόδους. Σχηματίστηκαν έτσι μεγάλες ιδιοκτησίες, τα τσιφλίκια. Οι ακτήμονες μάταια έλπισαν πως θα βελτιωθεί η θέση τους όταν η Θεσσαλία ενσωματώθηκε στο ελληνικό κράτος. Το κράτος αναγνώρισε τα δικαιώματα των τσιφλικάδων.

Οι κολίγοι ήταν περίπου 11000 οικογένειες. Προσθέτουμε κι άλλες 7000 ακτημόνων. Οι τσιφλικάδες ήταν περίπου 600, ζούσαν στην πρωτεύουσα ή στο εξωτερικό και δεν είχαν καμιά σκασίλα για τη βελτίωση της παραγωγής.Καθώς ήταν πλούσιοι ομογενείς είχαν και πολιτική εξουσία. Με τη βοήθεια του κράτους έδιωξαν τους κολίγους από τα τσιφλίκια τους για να τα κάνουν βοσκότοπους που ήταν πιο αποδοτικό.

Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να οργανωθούν οι κολίγοι και να απαιτήσουν τα δικαιώματά τους. Χωρίς κομματικές αποχρώσεις, προκάλεσαν το 1910 την εξέγερση στο Κιλελέρ. Τέλος υποχρέωσαν την κυβέρνηση να διανείμει μεγάλα κτήματα με τη Δεύτερη αγροτική μεταρρύθμιση, που ολοκληρώθηκε το Μεσοπόλεμο.

Η Βιομηχανία

Page 182: Elp 11 Perilipsi

Εμφανίζεται στις αρχές του 1870 αλλά απογειώνεται μετά το 1890. Οι λόγοι της καθυστέρησης ήταν :

- Αρχικά συγκεντρώθηκε σε μη κερδοφόρους τομείς, όπως η σαπωνοποιΐα, η κατεργασία σιτηρών, δερμάτων και βαμβακιού.

-Δε μπορούσε να γίνει διεθνώς ανταγωνιστική.

-Η εσωτερική ζήτηση ήταν μηδαμινή, δεν υπήρχαν λεφτά

-Η φορολογία ήταν επαχθής και αντιπαραγωγική. Οι φόροι δεν πήγαιναν στηνανάπτυξη αλλά στους εξοπλισμούς που υπέτασσε η Μεγάλη Ιδέα.

-Δεν υπήρχε δασμολογική προστασία

-Τομείς όπως η σιδηρουργία και η χημική βιομηχανία ήταν ανύπαρκτοι. Χρειάζονταν επενδύσεις και υποδομές που δεν υπήρχαν.

Πρώτο κύμα εκβιομηχάνισης: γύρω στο 1870 και αφορούσε την παραγωγή τροφίμων και βαμβακερών νημάτων και υφασμάτων. Μέσα σε 10 χρόνια τα τριάντα εργοστάσια τετραπλασιάστηκαν. Αξιοποιήθηκαν κυρίως εγχώρια κεφάλαια και δευτερευόντως ομογενειακά ή ξένα. Το εργατικό δυναμικό ήταν συχνά ξένης ή προσφυγικής προέλευσης ενώ όσοι έρχονταν από τα νησιά ή τις επαρχίες έψαχναν για ευκαιριακή απασχόληση. Σημαντικό ρόλο στην ελληνική βιομηχανία έπαιξαν οι γυναίκες καθώς πληρώνονταν λιγότεροαπό τους άνδρες και είχαν μικρή κινητικότητα.

Από το 1870 έως το 1890 οι διεθνείς συνθήκες δεν ήταν ευνοϊκές για τη βιομηχανική ανάπτυξη. Η Ευρώπη βρισκόταν σε οικονομική ύφεση που έπληξεκαι την Ελλάδα, αρχικά τη γεωργία. Ανέτρεψε το σχέδιο του Τρικούπη για δημιουργία παραγωγικής υποδομής. Οι επενδύσεις με δανεικά κεφάλαια οδήγησαν σε πτώχευση το 1893. Άλλωστε και η κρίση με την Τουρκία είχε σημαντικό αντίκτυπο στις οικονομικές συναλλαγές των δυο κρατών.

Η ανάκαμψη ήρθε στο τέλος του 19ου αι. Η εξυγίανση του νομισματικού συστήματος, η υποτίμηση της δραχμής και η ανάγκη των φτωχότερων να βρουν πρόσθετα εισοδήματα, οδήγησε στην απασχόληση σε βιοτεχνίες ή οικοτεχνίες. Πλεκτήρια, ραφεία και βαμβακουργίες κι ερισιτεχνίες (κατεργασία μεταξιού) εμφανίστηκαν στην Αθήνα, την Πάτρα, την Ερμούπολη και το Βόλο. Το πλεόνασμα της σταφίδας έγινε οινοπνευματοποιΐα κι εμφανίστηκε το κονιάκ που αγάπησε όλη η Ανατολή.

Την ίδια εποχή εμφανίστηκαν νέοι, σύγχρονοι βιομηχανικοί τομείς με μεγάλες μονάδες που δε χρειάζονταν πολλά εργατικά χέρια. Τα ορυχεία, οι σιδηρόδρομοι και τα ατμόπλοια εξυπηρετούνταν από τα μηχανουργεία του Πειραιά, της Σύρου και του Βόλου. Εμφανίστηκαν εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρισμού, που έγινε η κινητήρια δύναμη της βιομηχανίας. Από τις αρχές

Page 183: Elp 11 Perilipsi

του 20ου αι. αναπτύσσεται η οικοδομή, εμφανίζεται το τσιμέντο. Ιδρύθηκε εργοστάσιο λιπασμάτων που βοήθησε την αύξηση της αγροτικής παραγωγής.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9

Η ΥΠΟΧΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ

Φιλελευθερισμός, δημοκρατισμός, εθνικισμός

Η Ελληνική Επανάσταση διαπνεόταν κυρίως από το Διαφωτισμό. Οι ιδέες τουΔιαφωτισμού και ο φιλελευθερισμός αποτυπώθηκαν στα πρώτα καταστατικά κείμενα της Α’ & Β’ Εθνοσυνέλευσης.

Η Γ’ Εθνοσυνέλευση όμως, κάλεσε τον Καποδίστρια ως κυβερνήτη, καθιέρωσε ένα καθεστώς συνταγματικό αλλά προσωποπαγές, όχι δημοκρατικό. Η Δ’ Εθνοσυνέλευση παραχώρησε στον Καποδίστρια απεριόριστες εξουσίες. Η Ε’ Εθνοσυνέλευση καθιέρωσε τη μοναρχία. Η δημοκρατική διάσταση του Διαφωτισμού ατόνησε και σε αντιστάθμισμα προβλήθηκε η εθνικιστική.

Μετά τον Αγώνα, το νέο κράτος συγκροτήθηκε με τις ορθολογικές αρχές τουΔιαφωτισμού. Είχε οργανωμένους και σύγχρονους διοικητικούς και δικαστικούς θεσμούς ανοίγοντας νέα πεδία προσδοκίας και έκφρασης. Ο έντυπος πολιτικός λόγος άνθησε. Οι πρωταγωνιστές της Επανάστασης εξέφραζαν το δημοκρατικό εθνικισμό.

Δημοκρατικός εθνικισμός: τον προπαγάνδιζε ο Κοραής ήταν διττός. Ο δημοκρατισμός που επαγγέλλονταν Έλληνες της Διασποράς, κληρικοί και λόγιοι είχε μικρή απήχηση καθώς απειλούσε τα προνόμια των ισχυρών. Οι εκπρόσωποί τους τάχθηκαν υπέρ κάποιας μορφής φωτισμένης απολυταρχίας,είτε μεταβολής της δημοκρατίας έτσι ώστε να ταιριάζει με τα συμφέροντά τους. Οι ισχυροί έδωσαν στα κόμματα τη μορφή πελατειακών δικτύων και στο κράτος τα χαρακτηριστικά ενός εξουσιαστικού μηχανισμού.

Ο εθνικισμός ήταν πιο εύκολος να χρησιμοποιηθεί από τους προύχοντες και τους οπλαρχηγούς. Εμπεδώθηκε και εξαπλώθηκε πρώτα στους μορφωμένους και στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα και κατόπιν στο λαό. Ο μύθος του ενιαίου εθνικού σώματος για το οποίο θα συνεργάζονταν όλοι ήταν πιο ευπρόσδεκτος από το δημοκρατισμό.

Επειδή οι Έλληνες ήταν σπαρμένη σε όλη την Ανατολή, ο εθνικισμός τους δεν είχε σαφές περιεχόμενο. Δεν υπήρχε ακόμη συγκεκριμένο κράτος απέναντι στο οποίο να τρέφει αισθήματα νομιμοφροσύνης ο ελληνικός πληθυσμός και να θέλει να υπερασπιστεί τα σύνορά του. Αντίθετα, ο

Page 184: Elp 11 Perilipsi

ελληνικός εθνικισμός δημιούργησε το ελληνικό κράτος εναντίον της πολυεθνοτικής αυτοκρατορίας όσο και των τοπικιστικών πατριωτισμών. Υπήρξε μια συμβιβαστική και πρόσκαιρη λύση μεταξύ των φιλοδοξιών και των ικανοτήτων του. Ο ελληνικός εθνικισμός ήταν ένα ιδεολογικό σχέδιο ριζικής ανάπλασης μιας μεγάλης περιοχής διευκόλυνε τη διατύπωση και την επιβολή της Μεγάλης Ιδέας.

Η κατίσχυση του Πατερναλισμού

Όταν έφτασε ο Όθωνας το κράτος πρόβαλε τις αξίες του πατερναλισμού αν και διατήρησε και προσπάθησε να εδραιώσει τους θεσμούς του κράτους δικαίου. Ο πατερναλισμός σήμαινε πως ο βασιλιάς και οι σύμβουλοί του ήτανοι καλοπροαίρετοι ηγεμόνες του ανήλικου λαού. Γνώριζαν καλύτερα το συμφέρον του και δρούσαν σύμφωνα με αυτό. Ο λαός έπρεπε να υπακούει και όχι να κρίνει και κυρίως, να μην αντιδρά. Ο φιλελευθερισμός ηττήθηκε προς χάριν της ελέω Θεού μοναρχίας.

Για να είμαστε δίκαιοι, η Αντιβασιλεία και ο Όθωνας λειτούργησαν πολλές φορές προς όφελος των ταπεινότερων και εις βάρος των προνομιούχων. Ο συνολικός απολογισμός πάντως ήταν μεικτός. Δεν πραγματοποιήθηκε η διανομή των εθνικών γαιών.

Θεσμικά, η νίκη του φιλελευθερισμού ήταν η οριστική καθιέρωση του κοσμικού κράτους με τη δημιουργία της αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Ελλάδας. Η ίδρυση του Πανεπιστημίου Αθηνών συνέβαλλε στην αναβίωση των φιλελεύθερων και δημοκρατικών ιδεών. Πιο άμεσα ευνόησε τον αλυτρωτικό εθνικισμό που ταίριαζε με το απολυταρχικό πολίτευμα.

Το γεγονός παραμένει πως υπήρξε συστηματικός εξοβελισμός των φιλελεύθερων προσωπικοτήτων και κάποιες φορές η φυσική τους εξόντωση. Έτσι σκοτώθηκε ο Θεόφιλος Καΐρης. Συνέπεια αυτού, ήταν η εδραίωση ενός αυταρχικού έως μισαλλόδοξου συντηρητισμού στο σκληρό πυρήνα της εξουσίας.

Κοινωνία και εκπαιδευτικό σύστημα

Από το 19ο αι. η Ελλάδα απέκτησε ένα πολύ εκτεταμένο πρωτοβάθμιο εκπαιδευτικό σύστημα που έφτανε μέχρι το τελευταίο χωριό. Η φοίτηση στο δημοτικό ήταν σχεδόν δωρεάν και υποχρεωτική, πράγμα πρωτοποριακό για την εποχή. Σχεδόν όλοι μπορούσαν να στείλουν τα αγόρια τους σχολείο. Ο εγγραματισμός αναπτύχθηκε τρέχοντας.

Στη μέση και ανώτερη εκπαίδευση τα ποσοστά φοίτησης ήταν από τα

Page 185: Elp 11 Perilipsi

ανώτερα σε όλη την Ευρώπη. Το κακό είναι πως το εκπαιδευτικό σύστημα ήταν προσανατολισμένο στη θεωρία και την προετοιμασία κρατικών λειτουργών και όχι στην ανάπτυξη δεξιοτήτων. Χρησιμοποιούσε την καθαρεύουσα και βασικός στόχος του ήταν η ανάπτυξη της εθνικής ιδεολογίας.

Η μεγάλη επιτυχία του συστήματος είναι ότι συντέλεσε στην ομογενοποίηση των πληθυσμών.

ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΑΛΥΤΡΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΖΗΛΩΤΙΣΜΟΣ

Η Ανεξιθρησκία και ο φιλελευθερισμός αμφισβητούνται

Η επιτυχία του Αγώνα σήμαινε πως οι Έλληνες απέκτησαν το δικό τους κράτος. Όσοι ανήκαν στο Ρουμ έπαψαν να βρίσκονται στο έλεος του Σουλτάνου και να είναι υποδεέστεροι των μουσουλμάνων. Μέχρι τότε, πολλοίεπικαλούνταν την ανεξιθρησκία για να προασπίσουν την Ορθοδοξία έναντι του Ισλάμ. Στο νέο κράτος όμως, η θρησκευτική ελευθερία δεν ταυτιζόταν με το συμφέρον της Ορθοδοξίας.. Το παπαδαριό φοβήθηκε πως θα άνοιγε ο δρόμος για την εξάπλωση του προτεσταντισμού και του καθολικισμού. Σύμμαχους βρήκε σε μια ισχυρή μερίδα ορθοδόξων που συνδεόταν με την απολυταρχική Ρωσία.

Πυρήνας αυτής της μερίδας ήταν η μυστική Φιλορθόδοξη Εταιρεία. Οι στόχοι της ευνοούσαν τη Ρωσία, περιλάμβαναν τον αλυτρωτισμό και την κατάργηση του Αυτοκέφαλου της Ελληνικής Εκκλησίας. Ο Όθωνας την ευνόησε μέχρι που συνειδητοποίησε πως ήταν απειλή για το θρόνο του. Παρόλα αυτά, δεν αποξένωσε τους ρωσόφιλους. Άλλωστε η στελέχωση και η πολιτική του κράτους γινόταν όλο και πιο συντηρητική. Η εκκοσμίκευση του κράτους συμβάδιζε με την υποχώρηση του φιλελευθερισμού. Αναπτύχθηκε ζηλωτιστικό, φονταμενταλιστικό πνεύμα μεταξύ του λαού το οποίο κορυφώθηκε τη δεκαετία του 1850. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ο θάνατος του διαφωτιστή Θεόφιλου Καΐρη στη φυλακή, ο αφορισμός του Ανδρέα Λασκαράτου, η εξάπλωση χιλιαστικών προφητειών.

Υπήρχε όμως μια έννοια που συνέδεε την επιθυμία πολιτικής ενοποίησης του ελληνικού έθνους με το αίτημα να παταχθούν οι ‘ετερόδοξοι’. Μια έννοια πουσυνέδεε τις αρχές της μοναρχίας, το συγκεντρωτικό κράτος, τον αντικοινοβουλευτισμό, την αδιάσπαστη Ορθοδοξία, τους αντιδιαφωτιστές, όλα αυτά τα σχετικά τέλος πάντων. Μιλάμε για την έννοια της ενότητας πουέγινε κυρίαρχο σύνθημα της εποχής.

Εκείνο που η εξουσία ονόμαζε ενότητα, για αρκετούς πολίτες ήταν μισαλλοδοξία και απαίτηση υποταγής. Για τους φιλελεύθερους ήταν η

Page 186: Elp 11 Perilipsi

αναίρεση της δημοκρατίας. Ο φιλελευθερισμός αντιπροτείνει την πολλαπλότητα και ζητά να συνδιαλεχθούν όλες οι απόψεις έτσι ώστε το κυρίαρχο πολιτικό σώμα να μπορεί να επιλέξει την καλύτερη. Ο φιλελευθερισμός καταργεί τη μονολιθικότητα της εξουσίας και ενθαρρύνει τα κόμματα ως φορείς διαφορετικών απόψεων.

Οι Έλληνες φιλελεύθεροι ηττήθηκαν κατά κράτος όταν η εθνική ενότητα έγινε πρωταρχική κοινωνική αξία. Διάφοροι φιλόσοφοι όπως ο Γεώργιος Κοζάκης Τυπάλδος και ο Μάρκος Ρενιέρης την προπαγάνδιζαν ασταμάτητα. Ιστορικοί όπως ο Παπαρρηγόπουλος και ο Ζαμπέλιος της έδωσαν χρονικό βάθος, τη φόρτισαν συναισθηματικά και ηθικά.

Οι συντηρητικοί επικράτησαν πλήρως. Φτάνοντας στα άκρα, οι οπαδοί της απολυταρχίας έκοψαν και τις γέφυρες προς τη Δύση που επιθυμούσε ο δημοκρατικός εθνικισμός του Κοραή. Οι δημοκρατικοί, ορθολογιστές αρχαίοισυγγραφείς, κατάντησαν ‘πρόδρομοι του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού’.

Οι ιδεολόγοι του εθνικισμού παραμέρισαν την κριτική σκέψη για την ελληνοκεντρική συναισθηματολογία χωρίς να καταλάβουν το κακό που έκαναν, καθώς απομάκρυναν τον ελληνισμό από Ανατολή και Δύση και αφήνοντάς τον, τελικά, χωρίς συμμάχους.

Η αμφισημία της Μεγάλης Ιδέας

Η εθνική ενότητα μεταφράστηκε πολιτικά ως Μεγάλη Ιδέα. Η κλασική διατύπωση δόθηκε το 1844 από τον Κωλέττη ο οποίος ανέθεσε στο ελληνικό βασίλειο να ΄φωτίσει’ την Ανατολή ενώνοντας την ‘ελληνική φυλή’. Αυτό θα γινόταν εις βάρος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας την οποία θεωρούσαν πιαδεσποτική, βάρβαρη και εκφυλισμένη.

Ο αρχικός σκοπός της Μεγάλης Ιδέας ήταν να αναδειχθεί το σύνολο του Ελληνισμού ως καταλύτης εκπολιτισμού της Ανατολής. Η θεωρούμενη ως δεδομένη πνευματική υπεροχή του συνδεόταν αόριστα με το εθνικό πρόγραμμα πολιτικής κυριαρχίας στην Ανατολή. Ένα πρόγραμμα ασαφές και ομιχλώδες. Από την εποχή του Κωλέττη μέχρι αυτήν του Βενιζέλου η ΜεγάληΙδέα καθόριζε την εξωτερική πολιτική και τις προτεραιότητες της Ελλάδας χωρίς ποτέ να αποσαφηνιστεί. Ήταν μακρόβια αλλά πολύ λίγο αποτελεσματική. Κατά καιρούς μεταβάλλονταν, με λίγα λόγια, ήταν όσα παίρνει ο άνεμος. Ας δούμε το πλαίσιό της.

Αποτύπωνε μια ευρεία κοινωνική και οικονομική τάξη εξέλιξης, δηλαδή την ενσωμάτωση της Ανατολής στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα. Ο ελληνισμός αξιοποίησε την επιθυμία των Δυτικών να επεκταθούν στην Ανατολή και χρησιμοποιήθηκε από αυτούς για την επίτευξη αυτού του

Page 187: Elp 11 Perilipsi

στόχου.

Οι Έλληνες έλπιζαν ότι όσο ενισχυόταν το εθνικό κράτος τόσο θα μπορούσε να επιβάλλει στη διεθνή αγορά τα συμφέροντά του.

Η Μεγάλη Ιδέα ευνοήθηκε από το γεγονός πως η πύλη απομάκρυνε το Σουλτάνο Αβδούλ Χαμίτ από το συνταγματισμό κι ο ισλαμικός χαρακτήρας του οθωμανικού κράτους ενισχύθηκε.

Στο εσωτερικό της Ελλάδας ο εθνικισμός διευκόλυνε τις συνδιαλλαγές μεταξύ των τάξεων προς όφελος όμως των αστών. Η κάθε τάξη άλλαζε το νόημά του κατά πως τη συνέφερε. Για την Αυλή, το Στέμμα, την άρχουσα πολιτική και οικονομική ελίτ η Μεγάλη Ιδέα νομιμοποιούσε την ύπαρξή τους.

Για τον κρατικό μηχανισμό ο αλυτρωτισμός έγινε πάλι παράγοντας νομιμοποίησης. Έδινε αίγλη στην υπερφορολόγηση και στην έλλειψη δικαιοσύνης. Προστάτευε το κράτος από τα αιτήματα ισονομίας και κράτουςδικαίου. Η συνέπεια ήταν να δυσκολέψει την προσαρμογή της κρατικής λειτουργίας σε οργανωμένη και αποτελεσματική διοίκηση, κάτι που γινόταν στις δυτικές χώρες.

Στους αστούς και στους αγρότες, η Μεγάλη Ιδέα πρόσφερε έναν παρηγορητικό μύθο που τους βοηθούσε να ξεφύγουν από τη σκληρή πραγματικότητα και να ελπίζουν σε μεγαλεία. Η ταξική τους άνοδος θα γινόταν πιο εύκολη αν τα πλούτη των Ελλήνων της Ανατολής περνούσαν απότα χέρια των Τούρκων στα δικά τους. Η πλέμπα έτρεφε προσδοκίες για ανάσταση του Βυζαντίου.

Οι σοσιαλιστές χτυπούσαν τα καμπανάκια υπενθυμίζοντας πως η πολυέξοδη πολιτική του στρατού και του στόλου προκαλούσε μετανάστευση και άλλα δεινά, αλλά δεν τους άκουγε κανείς.

Αμφίβολο παραμένει αν εκείνοι που στήριζαν θεωρητικά τον αλυτρωτισμό θαμπορούσαν να κάνουν και τις αντίστοιχες θυσίες. Οι πόλεμοι του 1897 και του 1912-13 συνάντησαν έντονες αντιδράσεις των στρατεύσιμων που εκδηλώνονταν με μετανάστευση, λιποταξία, συστηματικό αυτοτραυματισμό και φυσικά, με ρουσφέτια.

Δε γνωρίζουμε πως αντιμετώπιζαν οι γυναίκες τη Μεγάλη Ιδέα. Ειδικά εκείνες των λαϊκών στρωμάτων σπάνια εκφράζονταν δημόσια. Θεωρείται όμως η σιωπή τους ως αποδοχή.

Υπήρχαν και τοπικές διαφορές. Αλλιώς βίωναν τη Μεγάλη Ιδέα οι ευρωπαϊκέςκαι ασιατικές οθωμανικές επαρχίες, αλλιώς οι χώρες της βόρειας Αφρικής κιαλλιώς οι μετανάστες στην Αμερική.

Page 188: Elp 11 Perilipsi

Η Επίδραση του Μαρξισμού

Η περιορισμένη απήχηση του φιλελευθερισμού στα μέσα του 19ου αι. εμπόδισε και τη διάδοση του σοσιαλισμού που εξαπλωνόταν στην Ευρώπη.

Σε άλλες κοινωνίες, ακόμη κι αν δεν υπήρχαν φιλελεύθερες αστικές δομές ούτε εργατικό σοσιαλιστικό κίνημα οι διανοούμενοι έγιναν μαρξιστές θεωρώντας τον όχημα εκσυγχρονισμού και κοινωνικής κριτικής. Στην Ελλάδα δεν υπήρχαν τέτοια πράγματα. Η εργατική τάξη ήταν ολιγάριθμη, ανομοιογενής και διασπασμένη. Οι μάζες ενσωματώθηκαν στο σύστημα μέσωτου ρουσφετιού, δεν οργανώθηκαν αυτόνομα.

Στην ύπαιθρο υπήρχε κοινωνική κινητικότητα. Οι πελατειακές δομές, η μετανάστευση, η ληστεία και τα θρησκευτικά κινήματα εκτόνωναν τις δυσαρέσκειες.

Η σχετική πολιτική ελευθερία που υπήρχε μετά το 1843 επέτρεψε στους διανοούμενους να αποκτήσουν πρόσβαση στην εξουσία εμποδίζοντας έτσι τηδημιουργία μιας μάζας νεαρών που θα στρέφονταν σε ριζοσπαστικά δόγματα. Μετά το 1862 ο κοινοβουλευτισμός φαινόταν τόσο πρόσφορος σε μεταρρυθμίσεις ώστε οι διανοούμενοι δεν ασχολήθηκαν με κοινωνικά επαναστατικές θεωρίες. Ο φόβος του σοσιαλισμού δεν είχε εγχώριες βάσεις, ήταν εισαγόμενος. Ο Διαφωτισμός είχε μείνει μισός στην Ελλάδα, οι φιλοσοφικές αναζητήσεις δεν αφορούσαν τόσο το νόημα της κοινωνικής ζωής όσο τη μεταφυσική. Πάντως, ο κύριος λόγος για τον οποίον η ελληνική διανόηση δεν ελκυόταν από το σοσιαλισμό είναι επειδή ο σοσιαλισμός ήταν κριτικός απέναντι στον εθνικισμό.

Ο ευρωπαϊκός σοσιαλισμός θεωρούσε αντίπαλό του την απολυταρχική Ρωσία , την οποία ο ελληνικός εθνικισμός συμπαθούσε καθότι μοιράζονταν τον ίδιο εχθρό, τους Τούρκους. Οι Ευρωπαίοι σοσιαλιστές συνήθως υπερασπίζονταν την ενότητα του σουλτανικού κράτους διότι –σωστά – προέβλεπαν καταστροφικούς πολέμους με το διαμελισμό του. Άλλος ένας λόγος αποξένωσης ήταν το κοινωνικά συντηρητικό περιεχόμενο του ελληνικού εθνικισμού.

Το περιεχόμενο αυτό ήταν αποτέλεσμα της ελληνικής κρατικής ηγεσίας. Οι διανοούμενοι μετά το Γαλλογερμανικό Πόλεμο του 1871 αναφέρονταν στην πνευματική ζωή της Γερμανίας από την οποία δανείζονταν την τεχνολογία της εθνικής κατήχησης. Ο ελληνικός εθνικισμός ήθελε να αντικαταστήσει την τουρκική κυριαρχία με την ελληνική. Θεωρούσε την Ελλάδα προέκταση της Δύσης στην Ανατολή κι αντιμετώπιζε υπεροπτικά τα άλλα έθνη. Μύλος, έτσι;

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 – Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΘΝΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ Η ΕΘΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ

Page 189: Elp 11 Perilipsi

Το Ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο ανάπτυξης της Εθνικής Ιστοριογραφίας

Ο προσδιορισμός της νεοελληνικής εθνικής τατότητας: η αρχαιοελληνική καταγωγή

Η σύγχρονη ελληνική ιστοριογραφία γεννήθηκε και αναπτύχθηκε μαζί με το νέο ελληνικό εθνικό κράτος. Η νεοελληνική εθνική ταυτότητα προσδιορίζεται μέσω της αναζήτησης και της κατάδειξης της ιδιαιτερότητας και της μοναδικότητας του ελληνικού έθνους.

Σύμφωνα με τις αρχές της εθνικής ιδεολογίας ο προσδιορισμός της έννοιας του έθνους και της εθνικής ταυτότητας απαιτεί την κατάδειξη της συνέχειας ενός έθνους. Τα χαρακτηριστικά του υποτίθεται πως μεταβιβάζονται αναλλοίωτα από γενιά σε γενιά, το καθιστούν ένα και μοναδικό, ενιαίο και διαχρονικό. Σύμφωνα με αυτό, η ύπαρξη, το παρόν και το μέλλον ενός έθνους γίνονται αντιληπτά στο βαθμό που αποδεικνύεται η συνεχής ιστορική παρουσία του, το παρελθόν του. Πρωταρχικό για την εθνική ιδεολογία ήταν το ζήτημα της Αρχαιότητας του έθνους.

Ας δούμε την ιστορία του εθνικού ιδεολογικού φαινομένου μέσα από τη διαδικασία διαμόρφωσης του νέου ελληνισμού τόσο κατά την τουρκοκρατία όσο και κατά τη δημιουργία του νέου κράτους.

Το περιβάλλον όπου γεννήθηκε η νεοελληνική ιστορική επιστήμη ήταν διαμορφωμένο πολύ πριν την Επανάσταση, από τις ιδεολογικές επινοήσεις περί της Αρχαιότητας και του ελληνικού έθνους. Τις επινοήσεις αυτές, είχαν επεξεργαστεί οι κύκλοι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Στο περιβάλλον αυτό ανακαλύφθηκαν και αναδείχθηκαν οι ιδέες και οι αξίες της κλασικής αρχαιότητας ενώ καλλιεργήθηκε και η νεοελληνική ιστορική συνείδηση και ταυτότητα: οι Έλληνες και ο πολιτισμός τους έγιναν το σημείο αναφοράς στην προσπάθεια των Διαφωτιστών να αποκαταστήσουν τους βαθμούς συνέχειας με τους ένδοξους αρχαίους προγόνους. Αυτή η συστηματική καλλιέργεια της ιστορικότητας του ελληνισμού ενέπνευσε την Επανάσταση και νομιμοποίησε το αίτημα της ελληνικής εθνικής κυριαρχίας.

Η απαίτηση των Ελλήνων για εθνική ανεξαρτησία νομιμοποιήθηκε και βρήκε συμπαράσταση από την Ευρώπη καθώς το 19ο αι. κυριαρχούσε στο δυτικό κόσμο η αρχή των εθνικοτήτων δηλαδή, το κάθε άτομο ανήκει σε ένα έθνος. Το κάθε έθνος έχει δικαίωμα στην πολιτική του αυτοδιάθεση. Αυτά όμως έπρεπε να τεκμηριωθούν κιόλας, δε μπορεί ο καθένας να λέει ότι θέλει.

Την εποχή εκείνη το δίπολο εθνική ιδιαιτερότητα – πολιτική αυτοδιάθεση θεωρούνταν αυτονόητο αν υπήρχε η τεκμηρίωση. Οι κατακτημένοι της Οθωμανικής αυτοκρατορίας διεκδίκησαν την ελευθερία τους,

Page 190: Elp 11 Perilipsi

αυτοπροσδιοριζόμενοι ως Έλληνες, απευθείας απόγονοι και αποκλειστικοί κληρονόμοι της ένδοξης Αρχαιότητας. Δεσμοί μεταξύ τους ήταν η κοινή γλώσσα και η κοινή καταγωγή.

Η σύνδεση των Νεοελλήνων με την ελληνική κλασική αρχαιότητα τους έφερεμε το μέρος της Δύσης, απεγκλωβίζοντάς τους από την Ανατολή. Από τότε και μετά, Ελλάδα και Δύση ταυτίστηκαν.

Η ιδεολογία της αρχαιοελληνικής καταγωγής μας έφτασε μέχρι τα χρόνια του Αγώνα και μετά καταξιώθηκε στις συνειδήσεις εξευγενίζοντας τις θέσεις και τους πολιτικούς στόχους της Επανάστασης.

Αυτή η ιστορική συνέχεια άφηνε απέξω έναν σημαντικό παράγοντα: το Βυζάντιο. Η βυζαντινή χιλιετία ήταν πλήρως απαξιωμένη γιατί θεωρούνταν σκοταδιστική, θεοκρατική και δεσποτική. Οποιαδήποτε αναφορά στο βυζαντινό παρελθόν θα υπονόμευε την προνομιακή θέση των κληρονόμων της αρχαιότητας. Όμως, οι απαιτήσεις αλλάζουν ανάλογα με την ιστορική συγκυρία.

Η προσπάθεια για κατάκτηση εθνικής αυτονομίας δε σήμαινε για τους ανθρώπους της εποχής πως αυτό το νέο μόρφωμα πέτυχε όλους του τους στόχους. Πολλά θέματα παρέμεναν ανοιχτά. Πρώτα από όλα, η διασφάλιση της ύπαρξης και της εσωτερικής συνοχής απαιτούσε να δυναμώσουν οι συμβολικοί δεσμοί μεταξύ των μελών του, να αντιληφθούν δηλαδή πως ήταν ‘εθνικό σώμα’. Για να γίνει αυτό έπρεπε να απαντηθούν τα ερωτήματα ‘ποιοι είμαστε’, ‘που πάμε’ και ‘τι θα φορέσω αύριο’. Όπως καταλαβαίνετε, οι απόψεις διέφεραν κατά πολύ. Υπήρχαν πολλές τοπικές ιδιομορφίες, πολλές διαφορετικές παραδόσεις.

Υπήρχε η τάση εκείνων που ακολουθούσαν την παράδοση του Διαφωτισμού: δυτικότροποι λόγιοι που θαύμαζαν τους αρχαίους, έλκονταν από τους Ευρωπαίους και περιφρονούσαν την Ανατολή. Στον αντίποδα υπήρχαν λόγιοι και δημόσια πρόσωπα, υπερ – θρησκευτικοί που καλλιεργούσαν την αντίδραση σε ο,τιδήποτε δυτικότροπο καθώς θεωρούσαν πως όλα αυτά υπονόμευαν την Ορθοδοξία, την ανατολική παράδοση του ελληνισμού και γκρέμιζαν τα θεμέλια της κοινωνίας. Ουάου!

Ιάκωβος Φίλιππος Φαλλμεράυερ: Περί της καταγωγής των Νεοελλήνων (ή αλλιώς, είδα φως και μπήκα)

Ο αναγεννημένος ελληνισμός παρουσιάζει να έλκει την καταγωγή του από την κλασική αρχαιότητα. Αυτή την ιδέα είχαν και οι φιλέλληνες. Γενικώς οι Ευρωπαίοι περίμεναν από τους νεοέλληνες να σταθούν αντάξιοι των αρχαίωνπρογόνων, περίμεναν αγέρωχους κούρους και κόρες που να απαγγέλουν Όμηρο όπου βρεθούν κι όπου σταθούν. Φυσικά απογοητεύτηκαν οικτρά. Οι νεοέλληνες ήταν εξαθλιωμένοι και εθισμένοι στα ‘βάρβαρα’ ήθη της

Page 191: Elp 11 Perilipsi

Ανατολής. Καθώς λοιπόν η εικόνα τους δεν ταίριαζε, άρχισε να αμφισβητείται και η καταγωγή τους.

Ιάκωβος Φίλιππος Φαλλμεράυερ: Βαυαρός ιστορικός που αμφισβήτησε ευθέως την αρχαιοελληνική καταγωγή των νεοελλήνων. Υποστήριξε πως ο αρχαίος ελληνικός κόσμος και πολιτισμός είχε πεθάνει προ πολλού, λόγω τηςεγκατάστασης στις ελληνικές περιοχές σλάβων και αλβανών από όπου κατάγονται οι νεοέλληνες. Η φυλετική αυτή επιμειξία νόθευσε και τελικά εξαφάνισε την αρχαιοελληνική φυλή και τον πολιτισμό της. Άρα, - σύμφωνα με το επιχείρημα του ανόθευτου – οι νεοέλληνες δεν είναι γνήσιοι απόγονοι των αρχαίων.

Οι απόψεις του Ζακ Φιλίπ προκάλεσαν μεγάλη κρίση στη σχέση που είχαν φτιάξει οι Νεοέλληνες με τον εαυτό, το παρελθόν και την ιστορία τους. Η αμφισβήτηση της αρχαιοελληνικής καταγωγής τους επαναπροσδιόριζε την εθνική τους ταυτότητα. (Τόσο ηλίθιοι, είπε ο άλλος μια μαλακία κι αμέσως να την ασπαστούμε εμείς). Αυτή η αναστάτωση οδήγησε στην επαναπραγμάτευση και τον επαναπροσδιορισμό της ιδιαιτερότητας και μοναδικότητας του ελληνικού έθνους.

Για να καταρριφθεί η θεωρία του μαλάκα, το ζήτημα της καταγωγής τίθεται πάλι στο επίκεντρο. Το θέμα τίθεται με πολιτισμικούς όρους: ο ελληνισμός επιβιώνει ιστορικά άρα είναι διαχρονικός, ενιαίος και μοναδικός. Σε όλη την ιστορική του πορεία παρουσιάζεται να έχει μεγάλες αφομοιωτικές δυνατότητες ως πολιτισμός. Με αυτήν την κεντρική ιδέα επιχειρήθηκε η αποκατάσταση της ελληνικής ιστορικής συνέχειας, η ενότητα του ελληνικούέθνους μέσα στους αιώνες.

Η Ιδεολογική στροφή: προς την ‘ανακάλυψη’ του Βυζαντίου

Για να ερευνηθούν, να καταγραφούν και να αποδειχθούν όλα αυτά, έπρεπε να οργανωθεί και να αναπτυχθεί η ιστορική, φιλολογική, αρχαιολογική και λαογραφική επιστήμη. Άμεση προτεραιότητα ήταν πλέον να αποδειχθεί η ιστορική συνέχεια, να ειδωθεί η βυζαντινή χιλιετία κάτω από νέο πρίσμα, να ενταχθεί στην ελληνική κληρονομιά.

Είχαμε και δεύτερο ζήτημα. Τα σύνορα του νέου ελληνικού κράτους ήταν πολύ περιορισμένα, άφηναν εκτός επικράτειας ένα μεγάλο αριθμό ελληνόφωνων ορθόδοξων που θεωρούσαν τους εαυτούς τους Έλληνες. Πρόκειται για τους ‘αλύτρωτους αδελφούς’ που ζούσαν σκορπισμένοι ή οργανωμένοι στην οθωμανική αυτοκρατορία. Τι θα γινόταν με αυτούς?

Το ‘αλυτρωτικό ζήτημα’ ήταν : ποια είναι η σχέση ανάμεσα στο υπάρχον εθνικό κράτος και το έθνος στο βαθμό που έχουν διαφορετικά σύνορα; Εφόσον ένα μεγάλο κομμάτι του ελληνισμού δεν είχε αποκτήσει την ελευθερία του, η ανεξαρτησία της Ελλάδας ήταν μισή. Τέθηκε θέμα εθνικής

Page 192: Elp 11 Perilipsi

ολοκλήρωσης, δηλαδή τον επαναπροσδιορισμό και τη στροφή των ελληνικώνεθνικών οραμάτων και στόχων, με σημείο εκκίνησης το εθνικό κέντρο.

Κι εδώ μπαίνει το απαξιωμένο Βυζάντιο, που κλήθηκε να λειτουργήσει ως συνδετικός κρίκος. Το αυτοκρατορικό πρότυπο θα λειτουργήσει από κει και μέχρι το 1922 ως βασικό σημείο αναφοράς της Μεγάλης Ιδέας.

Έτσι κι αλλιώς, και μόνο η ύπαρξη ενός νέου κράτους στα βαλκάνια δημιουργούσε μια νέα γεωπολιτική πραγματικότητα. Το 19ο αι. στα Βαλκάνια η ιδεολογική ένταξη των χριστιανών στην κοινότητα του έθνους πήρε τα πάνω της σε σχέση με την παραδοσιακή ιδεολογική ένταξη στην κοινότητα των πιστών. Τα νεοσύστατα βαλκανικά εθνικά κράτη διαμορφώνουν την εδαφική τους επικράτεια και τη διεκδικούν στα εδάφη τηςετοιμοθάνατης οθωμανικής αυτοκρατορίας. Κάθε ένα από αυτά προβάλει τη συνέχεια και τα ιστορικά του δικαιώματα. Και φυσικά, σφάζονται μεταξύ τους για αυτά.

Ο Ρομαντικός Ιστορισμός

Ο Ρομαντισμός αναπτύχθηκε σε κλίμα άνθισης των εθνικών ιδεών, της δημιουργίας των εθνικών κρατών και συνέβαλε καθοριστικά στα ενδιαφέροντα και τους προσανατολισμούς της ελληνικής ιστοριογραφίας.

Ρομαντικός ιστορισμός: το κυρίαρχο ιστοριογραφικό υπόδειγμα του 19ου αι. στην Ευρώπη. Σύμφωνα με αυτόν:

Α) μόνο αν μελετήσουμε το παρελθόν μπορούμε να κατανοήσουμε το παρόν και να προσανατολιστούμε προς το μέλλον ( κι εγώ αυτό πιστεύω ).

Β) τα φαινόμενα του παρελθόντος αποκτούν νόημα και ερμηνεύονται μέσω της αποκλειστικής αναφοράς τους στο έθνος. Πρέπει να ανάγονται στην ιστορία του έθνους, το οποίο έθνος νοείται ως σταθερά της ανθρώπινης κοινότητας και ιστορίας, μια φυσική, διαχρονική αρχή οργάνωσης των κοινωνιών. Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή, το πραγματικό νόημα, η ουσία και η αλήθεια ενός έθνους βρίσκονται στην ιστορία του.

Την ίδια εποχή, η Ευρώπη επηρεασμένη από τις ρομαντικές ιστορικές θεωρήσεις, όπως η λατρεία του παρελθόντος και της αυθεντικότητας, ανακαλύπτει εκ νέου το Μεσαίωνα. Ο Μεσαίωνας αυτός έχει εξιλεωθεί απέναντι στο Διαφωτισμό κι έτσι από εκεί που έχουμε την πλήρη απαξίωσή του, περνάμε στην εξιδανίκευση. Το ενδιαφέρον για το Μεσαίωνα ήταν συνάρτηση της πεποίθησης ότι τα εθνικά ιδανικά άνθησαν τότε, άρα τα χρόνια του δεν ήταν σκοτεινά, αλλά φωτεινά. Αντιλαμβάνεστε πως γυρίζει κανείς τα πράγματα όπως θέλει.

Page 193: Elp 11 Perilipsi

Η αναζήτηση της ιστορίας του έθνους στρέφεται προς το Μεσαίωνα για να ανακαλυφθεί η ουσία της ύπαρξής του, μια ουσία που θεωρείται πως ενσαρκώνεται στην ψυχή του λαού κι εκδηλώνεται στο λαϊκό / αγροτικό πολιτισμό, στη γλώσσα, τα ήθη και τα έθιμά του. Μέσα στις λαϊκές θρησκευτικές και καλλιτεχνικές παραδόσεις ζει και αναπτύσσεται μια εθνικήψυχή, ένα εθνικός πολιτισμός που συνιστά το πνεύμα του έθνους, ανόθευτος από εξωτερικές επιδράσεις.

Έτσι, το ιστοριογραφικό ενδιαφέρον στρέφεται προς την ανακάλυψη αυτής της καθαρής, αυθεντικής, αναλλοίωτης και ανεπηρέαστης ψυχής του λαού, όπου συμπυκνώνεται η ουσία του έθνους.

Σε αυτήν τη θεωρία, οι έννοιες του λαού και του έθνους ταυτίζονται. Τα στοιχεία που διαφοροποιούν το ένα έθνος από τα άλλα έρχονται στο φως μέσα από την αναζήτηση και την κατάδειξη των εκδηλώσεων του παραδοσιακού λαϊκού πολιτισμού. Έννοιες όπως ‘έθνος’, ‘εθνικός πολιτισμός’αποδίδονται ως ‘εθνική ψυχή’ και ‘εθνικό πνεύμα’, αποκτώντας έτσι οντολογικό περιεχόμενο. Προβάλλονται ως υπερ – ιστορικές οντότητες που αποτελούν την ουσία και το νόημα του κόσμου και της ιστορίας.

Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος και η ένταξη του Βυζαντίου στην Ελληνική Ιστορία

Η αντίληψη του Ζαμπέλιου για το Βυζάντιο

Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος γεννήθηκε στη Λευκάδα και ήταν αστός. Σπούδασε νομικά στην Ιόνιο Ακαδημία και μετά στην Πίζα. Εκεί συντάχθηκε με τα νέα ρεύματα, κυρίως εκείνο του Ρομαντισμού. Τα σημαντικότερα έργα του:

- Άσματα Δημοτικά της Ελλάδος, εκδοθέντα μετά μελέτης ιστορικής περί Μεσαιωνικού Ελληνισμού : συλλογή δημοτικών τραγουδιών με ενδιαφέρουσα εισαγωγή. Μέσα από την παρουσίαση των δημοτικών τραγουδιών αναδεικνύεται μια πλούσια ποιητική παράδοση που ξεκινά με τηνΆλωση. Ο συγγραφέας προσπαθεί να τεκμηριώσει την ύπαρξη – εκείνα τα χρόνια – ενός γνήσιου ελληνικού εθνικού πολιτισμού που εκφράζει το πνεύμα του ελληνικού έθνους. Πιστεύει πως το γεγονός πως δημιουργούνταν δημοτικά τραγούδια (άρα ποίηση) εκείνη την εποχή, δείχνει πως οι Έλληνες μπορεί να υποδουλώθηκαν αλλά δεν αφανίστηκαν. Αντίθετα, το πνεύμα και η ψυχή τους κατάφεραν να επιβιώσουν εκδηλώνοντας τους πόθους για ελευθερία μέσα από τη λαϊκή ποιητική δημιουργία. Το ενδιαφέρον του Ζαμπέλιου για τη λαϊκή ποίηση προέρχεται από την πίστη του ότι η ποίηση αυτή εκφράζει μια ενιαία, ελληνική εθνική παράδοση που κρατάει από την Αρχαιότητα. Οι ρίζες της νεότερης λαϊκής δημιουργίας βρίσκονται στις αρχαίες ελληνικές παραδόσεις που έφτασαν ανόθευτες στους Νεοέλληνες μέσω του Βυζαντίου. Άρα, το Βυζάντιο έχει συμβάλει στη διατήρηση της πολιτισμικής κληρονομιάς

Page 194: Elp 11 Perilipsi

- Βυζαντιναί Μελέται. Περί πηγών Νεοελληνικής Εθνότητος. Από Η’ άχριΙ εκατονταετηρίδος : συστηματική μελέτη και παρουσίαση της βυζ. Ιστορίας προκειμένου αυτή να ενταχθεί σε μια αδιάσπαστη ιστορική συνέχεια. Το Βυζάντιο ‘εξελληνίζεται’ για να αποτελέσει το συνδετικό κρίκο μεταξύ αρχαιότητας και σύγχρονης εποχής. Για να τεκμηριώσει αυτήν την άποψη, αναφέρει τρεις θεμελιώδεις αρχές οργάνωσης της Αυτοκρατορίας: α) η αρχήτης Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και πολιτικής ενότητας β) η αρχή της Οικουμενικής Συνόδου ή της θρησκευτικής ενότητας και γ) η αρχή της αττικής παιδείας ή της εθνικής ενότητας.

Οι τρεις αυτές αρχές, ο Αττικισμός, ο Ρωμαϊσμός και ο Χριστιανισμός συνιστούν τις μεγάλες ιστορικές παραδόσεις, το πνεύμα του ελληνισμού. Καιοι τρεις δημιουργούν τον Ελληνικό Μεσαίωνα, το Βυζαντινό πολιτισμό. Το Βυζάντιο παίρνει στοιχεία από την αρχαία, τη ρωμαϊκή και τη χριστιανική παράδοση. Αξιοποιεί την ιδέα της αυτοκρατορίας (πολιτική ενότητα) την κλασσική παιδεία και γλώσσα (ιστορική/εθνική ενότητα) και της ορθοδοξίας (θρησκευτική ενότητα) για να οικοδομήσει και να διασφαλίσει την ενότητα του ελληνισμού.

Σύμφωνα με το Ζαμπέλιο:

Ο Ρωμαϊσμός ευεργετεί το έθνος διότι όλη η Ελλάδα βρίσκεται υπό τη σκέπη του. Την προηγούμενη αναρχία έχουν διαδεχθεί οι νόμοι ενώ εξελληνίστηκαν οι μη Έλληνες.

Ο Αττικισμός ευεργετεί το έθνος διότι διέσωσε την πολιτιστική παράδοση, την αγάπη για την εγκύκλιο παιδεία και διατήρησε την ελληνική γλώσσα/

Ο Χριστιανισμός ευεργετεί το έθνος διότι ένωσε την αυτοκρατορία στο όνομα μιας αδιαχώριστης Τριθεΐας και έσφιξε τους δεσμούς μεταξύ αρχαιότητας και ρωμαϊκών χρόνων.

Οι τρεις αυτές αρχές με τις οποίες οικοδομήθηκε το Βυζάντιο αποδεικνύουν την ελληνικότητά του και το εντάσσουν στην ελληνική ιστορία ως συνεκτικόκρίκο.

Ο Ζαμπέλιος υποστηρίζει ότι για να επιτευχθεί η μετάβαση από τον ‘Ελληνικό Μεσαίωνα’ στο νεότερο ελληνισμό οι τρεις αρχές δεν αρκούν. Χρειάζεται μια τέταρτη αρχή που θα αναλάβει το ρόλο του ιστορικού πρωταγωνιστή. Ο Λαός. Τον αναφέρει ως πηγή γένεσης της Νεοελληνικής Εθνότητας. Είναι το νέο ιστορικό υποκείμενο όπου ενσαρκώνονται η ψυχή και το πνεύμα του ελληνισμού κατά το Μεσαίωνα και τους νεότερους χρόνους. Αντλεί στοιχεία από τις τρεις ιστορικές παραδόσεις διαφοροποιείται όμως από αυτές και τις υπερβαίνει, φτιάχνοντας μια καινούρια ιστορική σύνθεση. Αναγορεύεται από ‘χύδην όχλος’ σε ενεργό ιστορικό υποκείμενο που αναλαμβάνει να καθοδηγήσει το γένος προς το

Page 195: Elp 11 Perilipsi

μέλλον.

Η αντίληψη του Ζαμπέλιου για την Ιστορία

Ο Σπύρος έχει μια φιλοσοφία, μια συνολική αντίληψη για τις αρχές οργάνωσης του κόσμου και δημιουργία της ιστορίας, μια ιστοριονομία όπως τη λέει για να μας εντυπωσιάσει. Υπάρχει μια παγκόσμια νομοτέλεια που οργανώνει την τάξη του κόσμου, δημιουργεί, κινεί και κατευθύνει την ανθρώπινη ιστορία προς ένα τέλος, δίνοντάς της νόημα και σκοπό. Άρα, η ανθρώπινη ιστορία υπακούει σε έναν παγκόσμιο νόμο και εξελίσσεται βάσει σχεδίου.

Ο Ζαμπέλιος εμπνέεται από τη Θεία Πρόνοια και την πρόοδο και τις θεωρεί αρχές που διέπουν και κατευθυνθούν το ιστορικό γίγνεσθαι. Την ιδέα της συνεχούς προόδου της ιστορίας τη δανείζεται από το Διαφωτισμό.

Βέβαια, και η ιδέα της Πρόνοιας έχει ρίζες στο Διαφωτισμό και τη θεολογικήπαράδοση. Δεν παραπέμπει όμως στη θεία αποκάλυψη αλλά στην πίστη περί της ύπαρξης μιας θεότητας που βρίσκεται στα ανθρώπινα πράγματα. Η βούληση του θείου, η παρέμβαση της θείας πρόνοιας στην ιστορία, εκφράζεται μέσα από την πορεία και τη δράση του εγκόσμιου ιστορικού υποκειμένου, του λαού – έθνους που έχει τη θέση του εντολοδόχου. Ανατρίχιασα.

Σε αυτό το πλαίσιο, οι ιστορικές πραγματικότητες και αλλαγές υπακούουν σενόμους. Η ιστορία εξελίσσεται με τρόπο ‘ιστοριονομικώς’ προσδιορισμένο, κάνοντας πράξη τα σχέδια της πρόνοιας. Για να καταλάβουμε την οργάνωσητου κόσμου και τη δημιουργία της ιστορίας πρέπει να μάθουμε πως λειτουργούν αυτοί οι νόμοι.

Η πρόνοια εκδηλώνει την παρουσία της με το να ενσαρκώνεται στο πνεύμα και στην ψυχή των λαών και να τους καθοδηγεί. Εδώ αναδεικνύονται οι έννοιες του ιστορικού προορισμού και της ιστορικής αποστολή, που εξηγούν και ερμηνεύουν το ιστορικό γίγνεσθαι.

Βάσει αυτού, ο Ζαμπέλιος προσπαθεί να αποδείξει τη διαχρονική και ενιαία ύπαρξη του ελληνισμού. Το ‘ελληνικό πνεύμα’ καθοδηγούμενο από την Πρόνοια πραγματώνεται μέσα από διάφορα ιστορικά στάδια από την Αρχαιότητα μέχρι τους νεότερους χρόνους αλλάζοντας μορφή κάθε φορά, πάντα σύμφωνα με τις επιταγές της Πρόνοιας. Ιστορικές πραγματικότητες όπως η αρχαιότητα, η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, το Βυζάντιο, η οθωμανική κατάκτηση ήταν ιστορικές εξελίξεις, αναπόφευκτες, για να επιτευχθεί ο ιστορικός προορισμός. Ας δούμε παραδείγματα μπας και βγάλουμε άκρη:

- Κλασική Αρχαιότητα: το πρώτο ιστορικό στάδιο. Το αρχαίο ελληνικό

Page 196: Elp 11 Perilipsi

πνεύμα μέσω γλώσσας και παιδείας προσφέρει τα μέγιστα στην ανθρωπότητα. Στην αρχαία ελληνική γράφτηκαν τα πρώτα δοκίμια του Ευρωπαϊκού πολιτισμού. Αυτός είναι ο σκοπός του και από τη στιγμή που επιτελείται περνάμε στη Μακεδονική κυριαρχία. Στόχος της είναι η διάδοση του ελληνικού πολιτισμού στου διαόλου τη μάνα. Επιτυγχάνεται και αυτός.

- Ρωμαϊκοί χρόνοι: ο ελληνικός πολιτισμός κυριαρχεί. Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία εξελληνίζεται και μετά διασπάται για να εκχριστιανιστεί. Δημιουργείται ο ελληνοχριστιανικός πολιτισμός.

- Βυζάντιο: ακμάζει, παρακμάζει και εξαφανίζεται αφού έχει επιτύχει τοστόχο του που δεν είναι άλλος από την εμπέδωση του ελληνοχριστιανικού πνεύματος στην Ανατολή.

- Οθωμανική αυτοκρατορία: συμβαίνει για να αποφευχθεί η φράγκικη κατάκτηση και η εκκλησιαστική ένωση που θα ήταν ολέθρια για την ορθοδοξία. Διασφαλίζεται η πίστη και η συνέχεια του έθνους ενώ διαμορφώνονται οι προϋποθέσεις της Παλιγγενεσίας.

- Ελληνική εθνική ανεξαρτησία: γίνεται αποκατάσταση της χαμένης ενότητας του ελληνισμού στο χώρο που δικαιωματικά του ανήκει, δηλαδή στην παλαιά βυζαντινή αυτοκρατορία. Η απόκτηση της ανεξαρτησίας είναι ένας σταθμός πριν την επίτευξη του ύστατου στόχου που είναι να αποκτήσει ο ελληνισμός την ‘πεφωτισμένη συναίσθησιν του προορισμού του’, που είναι η μετάδοση του ευρωπαϊκού πολιτισμού στην Ανατολή.

Σύμφωνα με το Ζαμπέλιο, η ιστορία προνοεί για την τύχη του ελληνισμού. Όλα του τα στάδια κρίνονται αναγκαία έως σωτήρια για την επιβίωσή του.

Ας μην ξεχνάμε πως ο καιρός του Ζαμπέλιου είναι ταραγμένος. Το νέο κράτος περνάει κρίσεις. Η παράδοση του Διαφωτισμού ήταν ακόμη ζωντανή, όπως και η προσκόλληση στην αρχαιότητα. Το Βυζάντιο περιφρονούνταν. Ανακινείται το ζήτημα του προσδιορισμού της νεοελληνικής ταυτότητας με αφορμή τις παπάτζες του Φαλλμεράυερ. Υπάρχει έξαρση στο θρησκευτικό φρόνημα και η θρησκευτικότητα εκδηλώνεται συχνά με φανατισμό ως αντίδραση στην ‘απειλή’ των δυτικών προτύπων. Η σχέση της ελληνικής Εκκλησίας και του Πατριαρχείου αποκαθίστανται. Το έδαφος για τη Μεγάλη Ιδέα έχει καλλιεργηθεί.

Διαπιστώνουμε ότι ο Ζαμπέλιος εκφράζει τα αιτήματα και τις ανάγκες της εποχής του. Υπάρχει ανάγκη αναδιαμόρφωσης και επαναπροσανατολισμού της νεοελληνικής εθνικής ταυτότητας και εμπνέει ένα συλλογικό όραμα: τηναναβάθμιση του Βυζαντίου και την ένταξή του στην ελληνική ιστορία η οποία θα ταιριάξει με την ιδέα του εκπολιτιστικού ρόλου που θέλει να παίξει η Ελλάδα στην Ανατολή.

Page 197: Elp 11 Perilipsi

Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος: Το τρίσημο σχήμα της Ελληνικής Εθνικής Ιστοριογραφίας

Προσωπική διαδρομή, ιστοριογραφική και πολιτική δραστηριότητα.

Ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη από εύπορη οικογένεια, μετά πήγε στην Οδησσό και κατέληξε στην Αθήνα. Εργάστηκε στο Υπ. Δικαιοσύνης, μετά ως καθηγητής σε Γυμνάσιο κι ύστερα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών όπου δίδαξε ιστορία. Υπήρξε δημοσιογράφος κι έγραψε τ’ άντερά του.

Δεν ήταν απομονωμένος και χαμένος στο νεφελώδη κόσμο του διαλογισμού. Με τις μελέτες του, τη διδασκαλία και τη συμμετοχή του στα κοινά, διεκδικούσε κοινωνικό και πολιτικό ρόλο. Με το έργο και τη δράση του πρωτοστάτησε στην ανάπτυξη των εθνικών ιδεών και τη διάδοση των ‘εθνικών δικαίων’ όπως τα αντιλαμβανόταν ο ίδιος. Ήταν στρατευμένος στην εθνική υπόθεση και τη Μεγάλη Ιδέα κι αφιέρωσε τη ζωή του στην επεξεργασία και διατύπωση μιας εθνικής ιστορικής θεωρίας. Στο έργο του το ιστοριογραφικό ζητούμενο συνάδει με το εθνικό ποθούμενο.

Το Ελληνικό Έθνος και η ιστορία του στο έργο του Παπαρρηγόπουλου

Ο Παπαρρηγόπουλος έκανε την πρώτη σοβαρή προσπάθεια να αντιτεθεί στη μαλακία του Φαλλμεράυερ. Το Περί της εποικήσεως σλαβικών τινών φυλών εις Πελοπόννησο, με συστημικό τρόπο, ιστορικά επιχειρήματα και παράθεση στοιχείων, επιχειρεί να καταρρίψει τη θεωρία του Φαλλμεράυερ.

Δεν αμφισβητεί την εγκατάσταση Σλάβων στην Πελοπόννησο. Υποστηρίζει όμως πως με το χρόνο όλοι αυτοί αφομοιώθηκαν πολιτιστικά, εξελληνίστηκαν. Επικαλείται ιστορικά τεκμήρια και βαδίζει στα θετικιστικά πρότυπα της εποχής, την ακρίβεια και την αντικειμενικότητα.

Ιστορία του ελληνικού έθνους: σε αυτό το μνημειώδες έργο ανασυνθέτει συνολικά το παρελθόν και το ερμηνεύει με τρόπο που στοιχειοθετεί την ύπαρξη τρισχιλιετούς, ενιαίας και αδιάσπαστης ελληνικής εθνικής ιστορίας. Για αυτό θεωρείται ο ‘εθνικός ιστοριογράφος’.

Ήθελε να αφηγηθεί την ιστορία του ελληνικού έθνους το οποίο παρουσιάζεται ως μορφή κοινωνικής συνύπαρξης και συλλογικής ταυτότητας. Η κοινή ταυτότητα συνίσταται στην κοινή καταγωγή, γλώσσα και θρησκεία. Το έθνος δεν εμφανίζεται υπό συγκεκριμένες συνθήκες αλλά συνιστά μια υπαρκτή πραγματικότητα, έναν ζωντανό οργανισμό που έχει τη βούληση και την ικανότητα να αυτενεργεί και να αυτοπραγματώνεται.

Page 198: Elp 11 Perilipsi

Δεν ήταν ο πρώτος που σκέφτηκε κάτι τέτοιο, προηγήθηκε ο Ζαμπέλιος. Ο Παπαρρηγόπουλος όμως οραματίστηκε μια ολοκληρωμένη εθνική ιστορία καιτην έγραψε χρησιμοποιώντας το σχήμα αρχαίος ελληνισμός à μεσαιωνικός ελληνισμός à νέος ελληνισμός. Αξιοποίησε το πραγματολογικό υλικό και την κληρονομημένη γνώση, εξερεύνησε νέα ιστορικά τεκμήρια, επεξεργάστηκε έννοιες και φιλοσοφικά σχήματα για να φτιάξει ένα ιστορικό αφήγημα που έγινε σημείο αναφοράς.

Επίσης, διέκρινε στο έργο του Ζαμπέλιου για το Βυζάντιο ένα ωραίο πεδίο ιστορικής έρευνας το οποίο αξιοποίησε και προχώρησε. Η ‘νεκρή ζώνη’, το Βυζάντιο ήταν το αδύνατο σημείο αλλά με την ένταξή του στην ελληνική ιστορία αποκαταστάθηκε η ενότητα.

Στην ιστορική πορεία που περιγράφει ο Παπαρρηγόπουλος πρωταγωνιστής είναι ο ελληνισμός που αναλαμβάνει κάθε φορά και μια σημαντική ιστορική αποστολή. Μπορεί να αλλάζει πρόσωπα, δεν παύει όμως να είναι ένας, ενιαίος και διαχρονικός. Το ελληνικό έθνος υπάρχει εκ φύσεως άρα πρέπει νακαταδειχθεί ο τρόπος που ενεργεί.

Οι ιστορικές φάσεις παρουσιάζονται νομοτελειακά διαγεγραμμένες. Οι λέξεις κλειδιά είναι Θεία Πρόνοια, ιστορική αποστολή, ιστορικός προορισμός, ιστορική εντολή και πάνω σε αυτές οργανώνεται η αφηγηματικήπλοκή. Στην αρχαιότητα ο στόχος του ελληνισμού ήταν να διαδώσει τα φώτατου πολιτισμού. Στους μέσους χρόνους, να θέσει τα θεμέλια της χριστιανικής ηθικής. Στη σύγχρονη εποχή να εκπολιτίσει τη βάρβαρη Ανατολή.

Η αναφορά στην Πρόνοια, στη βούληση μεταφυσικών δυνάμεων, δεν αρκεί νακαταδείξει τη διαχρονική συνέχεια και ενότητα του ελληνισμού. Για να καταστεί έγκυρος ο λόγος περί έθνους πρέπει να πείθει για την ορθότητα των ισχυρισμών του, να υπάρχουν λογικές αιτιολογήσεις. Τα κριτήρια εγκυρότητας είναι εγκόσμια, εμπειρικά και επιστημονικά.

Το εγχείρημα κατάδειξης και αποκατάστασης της ιστορικής συνέχειας εγγράφεται στο παρόν και προσανατολίζεται στο μέλλον. Ο στόχος του Παπαρρηγόπουλου δεν είναι το παρελθόν αλλά η συγκρότηση ενός προτάγματος που θα θεμελιώνεται στο παρελθόν, θα αναφέρεται στο παρόν και θα προσανατολίζεται στο μέλλον.

Η Ιστορία του Ελληνικού Έθνους προσφέρει γνώσεις, τεκμηριωμένες εξηγήσεις και αναλύσεις για το παρελθόν ενώ παρακινεί σε δράση και οραματίζεται ένα μέλλον όπου θα έχει επιτευχθεί ο στόχος. Για να γίνει αυτό, πρέπει να δράσουν οι άνθρωποι. Το Εθνικό σώμα είναι ενεργό ιστορικό υποκείμενο που καθορίζει τη μοίρα του, σύμφωνα με τις επιταγές της Πρόνοιας.

Page 199: Elp 11 Perilipsi

Η ύπαρξη, η συνέχεια και η ενότητα του ελληνισμού ορίζεται με πολιτισμικά κριτήρια. Γλώσσα (η αρχαιοελληνική κληρονομιά) και θρησκεία (νεοελληνική εθνική ταυτότητα). Αυτά τα ενωτικά πολιτισμικά στοιχεία δημιουργούν την ανθρώπινη συλλογικότητα και αποδίδονται ως εθνικά χαρακτηριστικά. Στη διαφορετικότητα των ατόμων δίνεται εθνική υπόσταση και χαρακτήρας, πιστοποιείται η εθνική ταυτότητα.

Στο ιστορικό αυτό έργο, όλα τα στοιχεία του παρελθόντος φορτίζονται με εθνικό περιεχόμενο, συντάσσονται σε ιστορικό αφηγηματικό συνεχές που αποδεικνύει τη διαχρονική και ενιαία ύπαρξη του ελληνικού έθνους. Οι νεοέλληνες παρουσιάζονται απόγονοι των Βυζαντινών που ήταν απόγονοι των αρχαίων.

Το έργο δεν αναγνωρίστηκε αμέσως, αργότερα όμως επιβλήθηκε ως ο κυρίαρχος τρόπος σύλληψης και αναπαράστασης της σχέσης της νεοελληνικής κοινωνίας με το παρελθόν και την ιστορία της. Η ιδέα της ιστορικής συνέχειας λειτουργεί ενοποιητικά και συμβάλλει στην εμπέδωση της κοινωνικής συνοχής και της συλλογικής ταυτότητας. Η ιστορία των νεοελλήνων παρουσιάζεται ‘τρισχιλιετής’ ενιαία και αδιάλειπτη, όπως και τουποκείμενο – φορέας, το έθνος.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 – Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ (1909 – 1922)

Η Άνοδος του Βενιζελισμού και των μεσαίων τάξεων

Οι εθνικές αποτυχίες, η ήττα του 1897, η κακή διαχείριση, η υπερ φορολόγηση των ασθενέστερων, η κρίση στο εμπόριο, η ανέχεια δημιούργησαν την ανάγκη για πολιτικές μεταρρυθμίσεις. Υπήρχε δυσαρέσκεια κατά της Αυλής και των πολιτικών γενικά ενώ υπήρχαν και ανησυχίες για νέο ελληνοτουρκικό πόλεμο, μετά την απόφαση της Κρήτης ναενωθεί με την Ελλάδα.

Από το τέλος του 19ου αι. έγιναν σημαντικές αλλαγές στην ελληνική οικονομία. Η αστική τάξη περνά το στάδιο του εμπορίου. Δημιουργείται βιομηχανία, η ναυτιλία και οι τράπεζες αναπτύσσονται. Οι αστοί μπαίνουν στον καπιταλισμό.

Η Ελλάδα είναι δέκατη ναυτική δύναμη στον κόσμο. Υπάρχει σημαντική αύξηση του αστικού πληθυσμού. Αυξάνονται οι βιομηχανικοί εργάτες. Ενισχύεται η μεσαία τάξη.

Στρατιωτικός Σύνδεσμος: ιδρύθηκε το Μάιο του 1909 από νέους αξιωματικούς που φοβόντουσαν επέλαση των νεότουρκων. Με την απειλή όπλων ζήτησε την αναδιοργάνωση του στρατεύματος, την απομάκρυνση τωνπριγκίπων από τη στρατιωτική διοίκηση και την εξυγίανση της πολιτικής

Page 200: Elp 11 Perilipsi

ζωής. Διοργανώθηκε μια τεράστια συγκέντρωση στο Πεδίον του Άρεως όπουπρωτοστάτησαν οι εμπορικές και επαγγελματικές ενώσεις. Απαίτησαν την άμεση υλοποίηση οικονομικών και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, την ποινικοποίηση της τοκογλυφίας και τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας καιδιαβίωσης των εργατών.

Τον Αύγουστο του 1909 ο Σύνδεσμος έκανε το πραξικόπημα που έμεινε γνωστό ως ‘κίνημα του 1909’ και υποχρέωσε το βασιλιά να καλέσει στην Ελλάδα τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Όταν εκείνος ήρθε, άνοιξε νέο κεφάλαιο στην ελληνική ιστορία.

Το ‘κίνημα του 1909’ δεν είχε σαφείς ιδεολογικές αρχές, ήταν περισσότερο ηέκφραση της πολιτικής δυσαρέσκειας. Υποστηρίχθηκε όμως από τη μεσαία τάξη που υπέφερε οικονομικά.

Τον Αύγουστο του 1910 ο Δραγούμης έκανε εκλογές. Αν και οι ‘παλαιοί’ εξακολούθησαν να έχουν την πλειοψηφία, εμφανίστηκε και νέο αίμα. Ο βασιλιάς ανέθεσε τη σύνθεση κυβέρνησης στο Βενιζέλο που ορκίστηκε στις 6Οκτωβρίου με νέους και άφθαρτους πολιτικούς. Καθώς ήταν μειοψηφία, συνάντησε εμπόδια. Έκανε νέες εκλογές όπου θριάμβευσε.

Ο Βενιζέλος επιχείρησε να συγκροτήσει το κράτος σύμφωνα με τα πρότυπα της φιλελεύθερης Δύσης. Επέβαλε Αναθεωρητική Συνέλευση που επεξεργάστηκε το νέο Σύνταγμα του 1911, θέτοντας τις βάσεις για ένα κράτος δικαίου. Εξασφάλισε τις ατομικές ελευθερίες, την ελευθερία του τύπου, το δικαίωμα της ιδιοκτησίας και καθιέρωνε τη δωρεάν υποχρεωτική εκπαίδευση. Ίδρυσε τεχνικά σχολεία στις αγροτικές περιοχές. Επιχείρησε τηναναδιοργάνωση του στρατεύματος, της δικαιοσύνης και της δημόσιας διοίκησης, καθιερώνοντας τη μονιμότητα και το αμετάθετο των δημοσίων υπαλλήλων.

Κοινωνικά, θέσπισε μια πρωτοποριακή εργατική νομοθεσία. Απαγορεύτηκε η συμμετοχή των εργοδοτών στις εργατικές ενώσεις, αναγνωρίζονταν τα συνδικάτα της Αθήνας και του Πειραιά και δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για ισχυρό συνδικαλιστικό κίνημα. Ο Βενιζέλος μερίμνησε για την εξυγίανση του φορολογικού συστήματος, και τη δανειοδότηση των αγροτικών συνεταιρισμών από την Εθνική Τράπεζα.

Προσπαθώντας να εκσυγχρονίσει την πολιτική ζωή, ίδρυσε το Κόμμα Φιλελευθέρων, ένα κόμμα αρχών που δε θα στηριζόταν σε πολιτικές προσωπικότητες αλλά σε ιδεολογικές αρχές. Το Κόμμα δεν κατάφερε να εκφράσει όλα αυτά, κέρδισε όμως τις εκλογές του Μαρτίου το 1912 και κυριάρχησε σε όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου.

Page 201: Elp 11 Perilipsi

Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912 – 1913

Η επικράτηση των Νεότουρκων το 1908 και η πολιτική τους προκάλεσε αντιδράσεις. Οι Νεότουρκοι ήθελαν να εξισλαμίσουν όλους τους πληθυσμούς,όπως της Μακεδονίας και της Θράκης. Έκλεισαν τα σχολεία κι άρχισαν τις διώξεις. Ο Βενιζέλος προτίμησε αρχικά την αποφυγή κάθε έντασης, άλλωστεείχε και τους Κρήτες που πίεζαν για ένωση. Το κλίμα εντάθηκε περισσότερο με τον ιταλοτουρκικό πόλεμο για τη Λιβύη και τα Δωδεκάνησα.

Καθοριστική ήταν η στροφή της Αγγλίας ως προς το Ανατολικό Ζήτημα και συμβάδιζε πλέον με την ελληνική άποψη. Για να εμποδίσουν τη Γερμανία να βάλει πόδι στην Ασία, η Ρωσία, η Γαλλία και η Αγγλία κατέληξαν σε γενική συμφωνία (Entente) υπολογίζοντας και τα βαλκανικά κράτη ως συμμάχους. Την ίδια ώρα η Οθωμανική αυτοκρατορία βαρέθηκε να παρακαλάει τη Γερμανία για προσέγγιση και προτίμησε να πάει για χαμάμ.

Οι βαλκανικές χώρες συμμάχησαν μεταξύ τους και τελικά, τον Ιούνιο του 1912 οριστικοποιήθηκε το βαλκανικό μέτωπο κατά των Οθωμανών.

Α’ Βαλκανικός πόλεμος: η οθωμανική αυτοκρατορία αρνήθηκε να υιοθετήσει τις μεταρρυθμίσεις που θα διασφάλιζαν την πολιτική αυτονομία των εθνοτήτων της. Τον Οκτώβριο του 1912 η αυτοκρατορία κήρυξε τον πόλεμο εναντίον Σερβίας και Βουλγαρίας. Η Ελλάδα μπήκε επίσης στον πόλεμο – είχεήδη δεχτεί τους βουλευτές της αυτόνομης Κρήτης. Οι Τούρκοι τον ήπιανε. Ο ελληνικός στρατός μπήκε στη Θεσσαλονίκη και τα Ιωάννινα και ο ελληνικός στόλος απελευθέρωσε Χίο, Μυτιλήνη και Σάμο. Βούλγαροι και Σέρβοι ελευθέρωσαν πολλά μέρη της Μακεδονίας και της Θράκης, μπήκαν στα Σκόπια, το Μοναστήρι και την Αδριανούπολη. Ο πόλεμος τελείωσε με τη Συνθήκη του Λονδίνου το Μάρτη του 1913. Τα οθωμανικά σύνορα μεταφέρθηκαν στον Έβρο και αναγνωρίστηκε η επικυριαρχία της Κρήτης απότην Ελλάδα.

Β’ Βαλκανικός Πόλεμος : οι σύμμαχοι διαφώνησαν σχετικά με τη διανομή Μακεδονίας και Θράκης. Η Βουλγαρία επιτέθηκε στη Σερβία και στην Ελλάδα. Η Ρουμανία και η Οθωμανική αυτοκρατορία επιτέθηκαν στη Βουλγαρία. Ο πόλεμος τελείωσε με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου τον Ιούλιο του 1913. Η Ελλάδα πήρε την Κρήτη και την Καβάλα και τα βόρεια σύνορά της ορίζονταν από τη γραμμή βόρεια της Κορυτσάς, από τα νότια της Στρώμνιτσας έως τις εκβολές του Νέστου.

Ο Α’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

Page 202: Elp 11 Perilipsi

Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος (ΑΠΠ για συντομία από δω και μπρος) : οι Βαλκανικοίπόλεμοι άνοιξαν το δρόμο για τον ΑΠΠ. Από τις αρχές του αιώνα η Ευρώπη είχε διαιρεθεί στην Entente και τις κεντρικές δυνάμεις. Και τα δυο μέρη προσπαθούσαν να προσεταιριστούν τις υπόλοιπες χώρες. Στην Ελλάδα και ταδύο στρατόπεδα ήταν ισχυρά (αλίμονο!). Οι Κεντρικές Δυνάμεις υποστηρίζονταν από το παλαιό κατεστημένο και το βασιλιά. Η Entente είχε το Βενιζέλο. Όταν ξέσπασε ο πόλεμος η Ελλάδα έμεινε ουδέτερη. Ο βασιλιάς υποστήριζε την ουδετερότητα ενώ ο Βενιζέλος θεωρούσε απαραίτητη την εμπλοκή υπό την Entente. Η διαμάχη εντάθηκε όταν ο Βενιζέλος παραιτήθηκε και κέρδισε πανηγυρικά τις επόμενες εκλογές. Οι θέσεις του επιδοκιμάζονταν από το λαό.

Τον Οκτώβρη του 1915 ο Βενιζέλος υποχρεώθηκε εκ νέου σε παραίτηση επειδή είχε δεχθεί να αποβιβασθεί στρατός της Entente στη Θεσσαλονίκη, μεσκοπό να βοηθήσει τη Σερβία. Οι βενιζελικοί βουλευτές απείχαν από τις εκλογές σε ένδειξη διαμαρτυρίας και στην εξουσία ήρθαν φιλογερμανικά κόμματα που ξεκίνησαν διαπραγματεύσεις μαζί της. Οι βενιζελικοί σχημάτισαν στρατιωτική ένωση, κήρυξαν επανάσταση και δημιούργησαν προσωρινή κυβέρνηση. Ο Εθνικός Διχασμός έφτασε στο αποκορύφωμά του.

Η Entente εξόπλισε τους βενιζελικούς και περιόρισε τους βασιλόφρονες. Το 1917 παραιτήθηκε ο βασιλιάς Κωνσταντίνος και αντικαταστάθηκε από το γιό του Αλέξανδρο. Ο Βενιζέλος με τη βοήθεια των συμμάχων πήρε την εξουσία και η χώρα μπήκε στον πόλεμο ως σύμμαχος της Entente. Ο πόλεμοςέληξε το Νοέμβρη του 1918 και επισημοποιήθηκε με τη Συνθήκη των Σεβρών: η Ελλάδα πήρε τη δυτική και ανατολική Θράκη, την Ίμβρο, την Τένεδο, επικυρώθηκε η κυριαρχία της στα νησιά του Αιγαίου ενώ η Σμύρνη κιένα μεγάλο τμήμα της ενδοχώρας υπάχθηκαν σε ελληνική διοίκηση με την προοπτική να προσαρτηθούν στην Ελλάδα μετά από δημοψήφισμα σε ένα βάθος χρόνου πέντε ετών.

Ο Εθνικός Διχασμός ήταν το αποτέλεσμα της σύγκρουσης δυο εθνικών στρατηγικών. Η όξυνση αυτής της σύγκρουσης στηρίχθηκε στις μάζες που υποστήριξαν με σθένος και τις δυο παρατάξεις.

Η μοναρχική στρατηγική υποστηρίχθηκε από τη Νότια Ελλάδα που είχε ταλαιπωρηθεί από τους πολέμους και εναντιωνόταν πλέον στη Μεγάλη Ιδέα.

Η βενιζελική παράταξη υποστήριζε τη Μεγάλη Ιδέα και βρήκε συμμάχους στηβόρεια Ελλάδα.

Η διαμάχη Βενιζέλου – Κωνσταντίνου πήρε τη μορφή ‘εθνικού σχίσματος’ με οδυνηρές επιπτώσεις. Τρομοκρατία, κοινωνικές αντιθέσεις, πολιτικές αντιπαραθέσεις ήταν το καθημερινό μενού. Η επιλογή ανάμεσα στη δημοκρατία και τη μοναρχία επισκίασε όλα τα άλλα προβλήματα.

Page 203: Elp 11 Perilipsi

Σε εκκρεμότητα παρέμειναν τα ζητήματα Ελλάδας – Οθωμανών. Οι Τούρκοι απέρριπταν τη Συνθήκη των Σεβρών και η ελληνική διοίκηση τα είχε βρει μπαστούνια στη Σμύρνη. Οι εκλογές του 1920 κυριαρχούνταν από την εξωτερική πολιτική. Οι βενιζελικοί επιθυμούσαν την αποστολή στρατευμάτων στη Σμύρνη με στόχο τη Μεγάλη Ελλάδα των δύο ηπείρων καιτων πέντε θαλασσών. Οι φιλομοναρχικοί ήθελαν μια Ελλάδα μικρή αλλά έντιμη, χωρίς εμπλοκή σε εχθροπραξίες.

Οι εκλογές έδειξαν πως οι αστοί και οι εργάτες υποστήριζαν το Βενιζέλο, όχιόμως οι αγρότες. Έχασε τις εκλογές και οι βασιλόφρονες αποκατέστησαν τον Κωνσταντίνο (ο Αλέξανδρος πέθανε) που είχε φύγει λόγω της διαμάχης με το Βενιζέλο.

Παρά τις προεκλογικές της δεσμεύσεις η νέα κυβέρνηση συνέχισε τον πόλεμο χωρίς την Entente διότι η Entente με το πρόσχημα της επαναφοράς του γερμανόφιλου βασιλιά εγκατέλειψε την Ελλάδα και διέκοψε τη χορήγηση δανείων που είχε υποσχεθεί. Έτσι οι εξ αρχής δύσκολες επιχειρήσεις έγιναν τυχοδιωκτική περιπέτεια. Ο ελληνικός στρατός επεκτάθηκε εκτός Σμύρνης και τελικά ηττήθηκε στη μάχη του Σαγγάριου, τον Αύγουστο του 1922. Άρχισε να υποχωρεί, να διασπάται και τελικά να τρέπεται σε φυγή. Ο τουρκικός στρατός πήρε την εκδίκησή του με βιαιοπραγίες εναντίον των Ελλήνων. Στις 9 Σεπτεμβρίου 1922 μπήκε στη Σμύρνη και την έκαψε.

Ο ελληνοτουρκικός πόλεμος τελείωσε με την ανακωχή που υπογράφτηκε σταΜουδανιά στις 11 Οκτωβρίου και αργότερα με τη

Συνθήκη της Λωζάννης στις 24 Ιουλίου του 1923. Η Ελλάδα βρισκόταν οριστικά εκτός Μ. Ασίας, ο Έβρος θα αποτελούσε πλέον το σύνορο των δυο χωρών, τα Δωδεκάνησα παρέμεναν στους Ιταλούς (προσαρτήθηκαν στην Ελλάδα το 1947), η Ίμβρος και η Τένεδος δόθηκαν στην Τουρκία, με ένα καθεστώς ειδικής τοπικής αυτοδιοίκησης. Η Ελλάδα υποχρεώθηκε σε πλήρη αποστρατικοποίηση στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου. Το κυριότερο ήταν η ανταλλαγή πληθυσμών, που υποχρέωνε 1,3 εκατομμύρια Έλληνες της Μ. Ασίας να μεταναστεύσουν στην Ελλάδα.

Οι συνέπειες της Μικρασιατικής Καταστροφής ήταν δραματικές. Εκδηλώθηκε επανάσταση υπό το συνταγματάρχη Πλαστήρα και σχηματίστηκε νέα κυβέρνηση υπό τον Σωτ. Κροκιδά. Ο Κωνσταντίνος θεωρήθηκε υπεύθυνος της καταστροφής, υποχρεώθηκε σε παραίτηση και αντικαταστάθηκε από το γιό του Γεώργιο Β’. Εγκατέλειψε την Ελλάδα και πέθανε στο Παλέρμο.

Οι βενιζελικοί έβαλαν μπουγάδα στο στράτευμα και έστειλαν στο στρατοδικείο 8 κατηγορούμενους ως υπεύθυνους για τη Μικρασιατική καταστροφή, με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας. Στις 15 Νοεμβρίου 1922 καταδικάστηκαν σε θάνατο έξι. Ανάμεσά τους ήταν ο πρώην

Page 204: Elp 11 Perilipsi

πρωθυπουργός Δ. Γούναρης και ο αρχηγός του στρατού Γ. Χατζηανέστης. Παρά τις πιέσεις ξένων κυβερνήσεων για το αντίθετο, οι ποινή εκτελέστηκε κανονικά.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 – Η ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ (1922 – 1936)

Η Β΄ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Μετά την Καταστροφή ο Βενιζέλος έχασε την αίγλη του. Ιδρύθηκαν νέα κόμματα από προσωπικότητες του βενιζελικού χώρου. Σημαντικότερο ήταν ηΔημοκρατική Ένωση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου. Ο Παπαναστασίου εγκατέλειψε σταδιακά τις σοσιαλιστικές ιδέες του με στόχο μια πιο μετριοπαθή πολιτική και την κατάργηση της μοναρχίας.

Στις εκλογές της 16ης Δεκεμβρίου 1923 νίκησαν οι βενιζελικοί. Ο βασιλιάς εγκατέλειψε τη χώρα και ο ναύαρχος Κουντουριώτης ανέλαβε την αντιβασιλεία. Ο Παπαναστασίου σχημάτισε κυβέρνηση και στη 25 Μαρτίου 1924 η Βουλή κήρυξε τη Δημοκρατία. Πρόεδρος της Δημοκρατίας αναδείχθηκε ο Κουντουριώτης και με δημοψήφισμα, το νέο πολίτευμα εγκρίθηκε από το 69,95% των ψηφοφόρων.

Β’ Ελληνική Δημοκρατία: δεν κράτησε πολύ και αναδείχθηκε υπό δυσμενείς συνθήκες. Υπήρχε πολιτική, οικονομική και κοινωνική κρίση. Πολιτικά η χώρα υπέφερε από τον Εθνικό Διχασμό. Οικονομικά, υπήρχαν τεράστια δημοσιονομικά προβλήματα, δανεισμοί από το εξωτερικό, στενά συναλλαγματικά διαθέσιμα. Επιβλήθηκε καθεστώς έκτακτης ανάγκης, ο πληθωρισμός ανέβηκε όπως και η ανεργία. Η κοινωνική κρίση, εκτός των άλλων οφειλόταν και στη Μικρασιατική καταστροφή και τις συνέπειές της. Υπήρχε ανάγκη αποκατάστασης και ενσωμάτωσης των προσφύγων. Ο αστικός πληθυσμός αυξήθηκε και στη Μακεδονία επήλθαν εθνολογικές μεταβολές.

Η κρίση αυτή διήρκεσε όλη τη μεσοπολεμική περίοδο και αποτυπώθηκε στο σχίσμα βενιζελισμού με το Κόμμα Φιλελευθέρων και αντί βενιζελισμού με το Λαϊκό Κόμμα. Οι βενιζελικοί κυριάρχησαν περισσότερα χρόνια στην εξουσία. Η διαμάχη αυτή απορρόφησε όλες τις αντιθέσεις και τελικά οι δυο παρατάξεις λειτούργησαν ως διαταξικές συμμαχίες. Ο βενιζελισμός συνέχισετο έργο της εθνικής ολοκλήρωσης και του αστικού εκσυγχρονισμού. Συσπείρωσε την αστική τάξη, τους περισσότερους πρόσφυγες, τους μικροϊδιοκτήτες αγρότες και ένα μέρος των μεσαίων στρωμάτων. Ο αντιβενιζελισμός στηρίχθηκε στους παλαιούς ιδιοκτήτες γης, τους εισοδηματίες, κάποια μονοπώλια και μερίδα αστών και αγροτών που έβλεπαντα συμφέροντά τους να πλήττονται.

Πολιτικά κόμματα: όλα εκτός του ΚΚΕ είχαν πελατειακές σχέσεις με τους ψηφοφόρους τους. Άλλωστε αυτό συνέβαινε από την ίδρυσή τους. Το 19ο αι

Page 205: Elp 11 Perilipsi

εμφανίστηκαν αρκετά κόμματα με δομή πυραμίδας: στη βάση τους ήταν οι ψηφοφόροι – κυρίως αγρότες – και στην κορυφή ο πολιτικός ηγέτης, ενώ ενδιάμεσα οι μεσάζοντες και τα κομματόσκυλα. Εξαρτιόνταν από τη συγκυρία, τη χρονική περίοδο αλλά και τη γεωγραφική περιοχή.

Υπάρχουν όμως και θετικά στοιχεία στη Β’ Ελληνική Δημοκρατία: υπήρξε πενταετής πολιτική σταθερότητα, επιτυχής αποκατάσταση των προσφύγων, έγιναν μεγάλα εγγειοβελτιωτικά και δημόσια έργα που στήριξαν την αγροτική μεταρρύθμιση και οργανώθηκε αξιόλογο εκπαιδευτικό σύστημα. Στην αποκατάσταση των προσφύγων συνέβαλαν η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ), η αμερικάνικη βοήθεια και η θετική τους αντιμετώπιση από τον ντόπιο πληθυσμό. Οι εργάτες πρόσφυγες ήταν φθηνότεροι, οι έμποροι πρόσφυγες πουλούσαν φθηνότερα. Οι επιθέσεις εναντίον τους ήταν μεμονωμένες.

Νέο Σύνταγμα: προετοιμάστηκε από την ‘Οικουμενική Κυβέρνηση’ και δημοσιεύθηκε στις 3 Ιουνίου 1927. Δε θεωρείται πρωτότυπο αλλά ήταν άρτιοκαι προοδευτικότερο από τα προηγούμενα. Η πρόταση νόμων ανήκε στην Κυβέρνηση, στη Βουλή και στη Γερουσία (με ισχυρότερη τη Βουλή). Η Βουλή εκλεγόταν με άμεση και καθολική ψηφοφορία για 4 χρόνια ενώ ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας εκλεγόταν για πέντε χρόνια από τη Βουλή και τη Γερουσία.Απλούστευε τις διαδικασίες αναθεώρησής του και καθιέρωσε το Συμβούλιο της Επικρατείας.

Υπήρχε άμεση ανάμειξη του στρατού στην πολιτική ζωή. Η αλληλεξάρτησή του με τους πολιτικούς και οι αρκετές απόπειρες πραξικοπημάτων υπονόμευσαν την εύθραυστη πολιτική σταθερότητα. Αποκορύφωμα ήταν η δικτατορία του Πάγκαλου και του Μεταξά.

Βέβαια, και οι δυο επικράτησαν με την ανοχή των βουλευτικών δυνάμεων καιτην υποστήριξη των μεσαίων στρωμάτων που έλπιζαν σε περιορισμό της κομουνιστικής επιρροής και προστασία της μικρής ιδιοκτησίας. Η μεταξική δικτατορία είχε τις ρίζες της σε γενικότερη κρίση που εκφράστηκε με το Κίνημα του 1935 και την παλινόρθωση της μοναρχίας, το τελευταίο στάδιο της κρίσης.

Η Β’ Ελληνική Δημοκρατία κλονίστηκε ιδιαίτερα από το στρατιωτικό κίνημα της 1ης Μαρτίου 1935. Η βενιζελική παράταξη προσπάθησε να επανέλθει στην εξουσία. Εκδηλώθηκε με την κατάληψη μεγάλου μέρους του στόλου. Στο τέλος όμως κατέρρευσε λόγω βασικών αδυναμιών. Δεν είχε ιδεολογικό αντίκρισμα, ούτε κοινωνικό έρεισμα. Λίγο αργότερα η Κυβέρνηση απέταξε από το στρατό περίπου 1800 βενιζελικούς. Η κρίση όμως συνεχίστηκε γιατί ουπουργός Ι. Μεταξάς παραιτήθηκε, ζητώντας τη θανατική καταδίκη των κινηματιών.

Στις 9 Ιουνίου 1935 έγιναν οι εκλογές νοθείας, μέσα σε κλίμα τρομοκρατίας.

Page 206: Elp 11 Perilipsi

Κέρδισε το Λαϊκό Κόμμα, συνασπισμός Τσαλδάρη και Κονδύλη με συντριπτικήπλειοψηφία (287 έδρες από τις 300). Τον Οκτώβριο του 1935 ο Κονδύλης έκανε κίνημα και κατέλαβε την εξουσία, κατάργησε την αβασίλευτη δημοκρατία και επανέφερε το Σύνταγμα του 1911. Η ενέργεια αυτή επικυρώθηκε με νέο νοθευμένο δημοψήφισμα. Η βασιλεία κέρδισε το 97,88% και άνοιξε το δρόμο για την επιστροφή του βασιλιά (πολλά χρόνια αργότερα αυτό έγινε ταινία με τον Βίγκο Μόρτενσεν (αχ βαχ) στο ρόλο του βασιλιά).

Στις 26 Ιανουαρίου του 1936 είχαμε πάλι εκλογές όπου ισοψήφισαν βενιζελικοί και αντιβενιζελικοί. Όταν πέθανε ο πρωθυπουργός Κ. Δεμερτζής τη θέση του πήρε ο αντιπρόεδρος Ι. Μεταξάς. Την 4η Αυγούστου σε έκτακτο Υπουργικό Συμβούλιο, ο Μεταξάς ανακοίνωσε την άρση άρθρων του Συντάγματος, τη διάλυση της Βουλής με τη σύμφωνη γνώμη του βασιλιά. Με το πρόσχημα της απειλής του κομουνιστικού κινδύνου, κηρύχθηκε η δικτατορία.

ΤΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ

Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι την κυρίαρχη θέση στην παραγωγή την είχε ο πρωτογενής τομέας. Η συντριπτική πλειοψηφία ζούσε στο ύπαιθροκαι οι περισσότεροι ασχολούνταν με τη γεωργία. Όμως οι γεωργικές δομές παρέμεναν στάσιμες. Τα γεωργικά προϊόντα αντιπροσώπευαν το 70% της ελληνικής παραγωγής, οι τεχνικές όμως είχαν μείνει στη βυζαντινή εποχή. Το 1/3 των αναγκών της χώρα σε είδη διατροφής ερχόταν από το εξωτερικό.

Η αναλογία της καλλιεργήσιμης γης σε σχέση με την έκταση της χώρας ήταν μικρή. Το ίδιο συνέβαινε και με την ιδιοκτησία. Στην Πελοπόννησο υπήρχαν μικρές ιδιοκτησίες οικογενειακής μορφής. Έτσι δεν υπήρχε διαθέσιμο κεφάλαιο για εκσυγχρονισμό. Εκτός αυτού, οι αγρότες παρήγαγαν κυρίως σταφίδα και άλλα εμπορεύσιμα προϊόντα. Στη Θεσσαλία και στη Μακεδονά που η γη ήταν εύφορη, υπήρχαν μεγάλες γαιοκτησίες που καλλιεργούσαν φτωχοί κολίγοι. Οι γαιοκτήμονες τους άφηναν ψίχουλα. Οι γαιοκτησίες αυτές, αντιπροσώπευαν το 35% του συνόλου της καλλιεργήσιμης γης.

Η επιδείνωση των αγροτικών προβλημάτων και τα νέα δεδομένα του 20ου αι.όπως και η πτώση του εξωτερικού εμπορίου είχε ως αποτέλεσμα τον αποκλεισμό της Ελλάδας από τις δυνάμεις της Entente κατά τον ΑΠΠ. Έτσι, το 1917 εξαγγέλθηκε η Αγροτική Μεταρρύθμιση.

Θα γινόταν αναγκαστική απαλλοτρίωση των κτημάτων που ξεπερνούσαν τα 1000 στρέμματα τα οποία, μαζί με τα κτήματα του Δημοσίου, θα δίνονταν σεκολίγους και αγρότες – εργάτες. Οι διαδικασίες επιταχύνθηκαν μετά το 1922και την έλευση των προσφύγων καθώς η ανάγκη για επαγγελματική και

Page 207: Elp 11 Perilipsi

κοινωνική αποκατάσταση έγινε επιτακτική.

Την ίδια περίοδο έγιναν ανάλογες μεταρρυθμίσεις σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Η Ελλάδα όμως είχε τη μεγαλύτερη. Έτσι αποκαταστάθηκαν πολλοί γηγενείς και μικρασιάτες.

Η αγροτική μεταρρύθμιση έφερε σημαντικά αποτελέσματα.

-Αυξήθηκε ο συνολικός ενεργός πληθυσμός και οι απασχολούμενοι στον αγροτικό τομέα. Μεγάλο ποσοστό ήταν οι ατομικά εργαζόμενοι αγρότες και οι οικογένειές τους. Υπάρχει υπερπροσφορά αγροτικών χεριών. Όσοι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στις βόρειες επαρχίες, βοήθησαν την ομογενοποίηση του εκεί πληθυσμού. Αυξήθηκαν επίσης οι εργαζόμενες γυναίκες καθώς οι άντρες άρχισαν να ασχολούνται με τη βιομηχανία.

-Αυξήθηκαν οι καλλιεργούμενες εκτάσεις. Στη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη η αύξηση άγγιξε το 100%. Η αύξηση των εκτάσεων μαζί με την εκχέρσωση άγονων και εγκαταλελειμμένων εδαφών μαζί με την εντατικοποίηση και αύξηση της παραγωγής αύξησαν το αγροτικό εισόδημα που συμμετείχε περισσότερο στο εθνικό εισόδημα. Ανάλογα εξελίχθηκε η κτηνοτροφία. Αντιλαμβάνεστε ότι παρά την εκβιομηχάνιση, η ελληνική οικονομία διατήρησε το γεωργικό της χαρακτήρα.

-δημιουργήθηκε η αγροτική μικροϊδιοκτησία. Το 65% των αγροτών – αρχηγοίοικογενείας έγιναν μικροϊδιοκτήτες. Έτσι περιορίστηκε η μεγάλη ιδιοκτησία,μειώθηκε δραστικά και η μεσαία. Ελέγχθηκε ο ριζοσπαστισμός των αγροτών και ματαιώθηκε η ανάπτυξη ισχυρού αγροτικού κινήματος. Η Ελλάδα ήταν η μόνη χώρα που δεν είχε τέτοιο.

Η μακρόσυρτη διάρκεια διανομής της γης οδήγησε τους αγρότες σε εξάρτηση από το κράτος. Το κράτος έδρασε με τρόπο που να καλύπτει τις αντιθέσεις. Οι αγρότες μπήκαν στη διαμάχη βενιζελισμού – αντιβενιζελισμούκαι τέλος ελέγχονταν από τα κόμματα.

Το πνεύμα της μικροϊδιοκτησίας και της εξατομίκευσης των προβλημάτων επέδρασε τόσο στον αγρότη που το κουβάλησε μαζί του κι όταν μετανάστευσε στις πόλεις. Δεν αναζητούσε εργασία στις βιομηχανίες αλλά ακόμη κι όταν το έκανε, δεν ήταν για πολύ. Θέλοντας να ανέβει κοινωνικά δημιουργούσε τη δική του επιχείρηση.

-Ενισχύθηκε ο ρόλος του κράτους και η παρέμβασή του στον αγροτικό τομέαήταν άμεση. Διευρύνθηκε στο τέλος του ’20 λόγω της οικονομικής κρίσης. Άλλωστε, οι διεθνείς οικονομικές συναλλαγές είχαν συρρικνωθεί. Οι ελληνικές εξαγωγές έπεσαν και τα αγροτικά εισοδήματα μειώθηκαν. Τα προβλήματα ήταν εντονότερα στη βόρεια Ελλάδα καθώς η καλλιεργήσιμη γηδεν επαρκούσε, τα προϊόντα είχαν υποτιμηθεί και οι φυσικές καταστροφές

Page 208: Elp 11 Perilipsi

είχαν τσακίσει την παραγωγή. Οι αγρότες ήταν φτωχοί και είχαν χρέη. Την μερική κάλυψη ανέλαβαν τα εμβάσματα των μεταναστών.

Το κράτος προσπάθησε να ενισχύσει το αγροτικό εισόδημα με εισαγωγικούς δασμούς στο σιτάρι ή τιμές ασφαλείας στα αγροτικά προϊόντα. Καθοδήγησε τη διανομή γης και αναμείχθηκε στην αγροτική παραγωγή. Ίδρυσε ειδικούς οργανισμούς που στόχευαν στη βελτίωση της παραγωγής και την αύξησή της. Οι οργανισμοί αυτοί ονομάστηκαν αυτόνομοι κι ήταν σχετικά ανεξάρτητοι. Ιδρύθηκε επίσης η Αγροτική Τράπεζα Ελλάδος και προώθησε την ίδρυση αγροτικών συνεταιρισμών για να ελέγχει τις αγροτικές πιστώσεις. Από τις αρχές του 1930 έλαβε μέτρα υπέρ της αναστολής εκτέλεσης απαιτήσεων κατά των αγροτών με αποκορύφωμα το νομοθέτημα 677/14-05-1937 ‘περί ρυθμίσεως χρεών’ της Κυβέρνησης Μεταξά.

Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΤΑ ΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ

Μέχρι το τέλος του ΑΠΠ οι δομές της ελληνικής οικονομίας δε συντελούσαν στην ανάπτυξή της. Η εσωτερική αγορά ήταν περιορισμένη ενώ οι επενδύσεις στο εμπόριο απέδιδαν περισσότερο από τις βιομηχανικές. Το εμπόριο συγκέντρωσε το κύριο πιστοδοτικό ενδιαφέρον. Η ελληνική βιομηχανία ήταν αναγκασμένη να αυτοχρηματοδοτείται επωφελούμενη τα κέρδη του πολέμου ή να αναζητεί κεφάλαια στο εξωτερικό. Άλλωστε τότε ήταν ασήμαντη και το τεχνολογικό της επίπεδο ήταν χαμηλό. Η συντριπτική πλειοψηφία των επιχειρήσεων απασχολούσαν λιγότερο από πέντε άτομα και ειδικεύονταν σε προϊόντα άμεσης κατανάλωσης.

Η ελάττωση του εξωτερικού εμπορίου αύξησε τη ζήτηση βιομηχανικών προϊόντων και δημιούργησε προϋποθέσεις ανάπτυξής της, ειδικά μετά το 1922. Η διεύρυνση της εσωτερικής αγοράς σε συνδυασμό με τους πρόσφυγεςκαι τους παλαιούς πολεμιστές που μετά από δέκα χρόνια πολέμου βρέθηκαν αποκομμένοι από τις παλαιές εργασίες τους, μαζί με τους αποκλεισμένους από την αγροτική μεταρρύθμιση, εξασφάλισαν φθηνή εργατική δύναμη. Η εκβιομηχάνιση προχωρούσε γρήγορα.

Βασικός προσανατολισμός της ήταν η κάλυψη των εγχώριων αναγκών. Παράτη διεθνή οικονομική ύφεση, η νομισματική σταθεροποίηση του 1928 τόνωσετην αγορά και δημιούργησε ευνοϊκό πεδίο για επενδύσεις. Η βιομηχανία δεν είχε πια έλλειμμα κεφαλαίων καθώς έμπαιναν και χορηγίες ξένων στο βιομηχανικό κορβανά. Εξακολουθούσε όμως να υπάρχει έλλειψη τεχνικής κατάρτισης του προσωπικού και έλλειψη εγχώριων πηγών ενέργειας.

Σημαντικό ήταν το γεγονός ότι από το 1923 μέχρι περίπου το 1932 υπήρξε τεράστια διακίνηση εγχώριου και κυρίως ξένου κεφαλαίου που εισρέει στη χώρα. Το μεγαλύτερο μέρος των ξένων κεφαλαίων ήταν κρατικά δάνεια, ενώτα υπόλοιπα ήταν ιδιωτικές επενδύσεις σε δημόσια και ιδιωτικά έργα. Υπάρχει επίσης μεγάλη κινητικότητα στο τραπεζικό κεφάλαιο. Σε αυτό

Page 209: Elp 11 Perilipsi

συνέτεινε η μεταρρύθμιση του νόμου για τις ανώνυμες εταιρείες, που επέτρεπε τη χρηματοδότηση και τη συμμετοχή των τραπεζικών ιδρυμάτων στην ίδρυση βιομηχανικών επιχειρήσεων. Μέσα σε 10 χρόνια ιδρύθηκαν 40 τράπεζες που με πρωτοπόρο την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος συνέβαλαν στη δημιουργία βιομηχανικού κεφαλαίου.

Από τις αρχές του ’30 επεκτάθηκε ο προστατευτισμός της οικονομίας και η κρατική παρέμβαση. Η Κυβέρνηση Βενιζέλου πήρε νομοθετικά μέτρα που καθόρισαν την οικονομική πολιτική για τις επόμενες δεκαετίες. Η κρατική συνδρομή προς τη βιομηχανία ήταν τεράστια, οι πιστωτικές διευκολύνσεις σκανδαλώδεις, οι δασμοί αδιάκριτοι και η φορολογία έδινε έμφαση στην έμμεση φορολόγηση. Μόνο κώλο δεν έστηνε η κυβέρνηση.

Ο κρατικός προστατευτισμός πότισε τον ‘ευκαιριακό’ χαρακτήρα της ελληνικής βιομηχανικής ανάπτυξης κατά το Μεσοπόλεμο, μια ανάπτυξη που εξαρτήθηκε από τις τράπεζες και τις κρατικές ρυθμίσεις. Η μείωση των ημερομισθίων, η διόγκωση του δημοσιονομικού τομέα, η επιβολή φόρων και η αύξηση του εξωτερικού χρέους ολοκλήρωναν την οικονομική πολιτική της περιόδου. Πάντως σε γενικές γραμμές, η βιομηχανία παρέμεινε τρίτη και καταϊδρωμένη μετά τον πρωτογενή ή τον τριτογενή τομέα.

Η ΑΣΤΙΚΗ ΤΑΞΗ ΚΑΙ ΤΑ ΜΕΣΑΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΣΤΡΩΜΑΤΑ

Οι δομές της ελληνικής οικονομίας, ο εμπορομεσιτικός της χαρακτήρας και η συμμετοχή των ηγετικών κοινωνικών στρωμάτων στην πολιτική εξουσία, συντέλεσαν στη δημιουργία μιας ηγετικής κοινωνικής τάξης με ασαφείς πολιτικούς, ιδεολογικούς και κοινωνικούς προσανατολισμούς. Με κύρια πηγή το εμπόριο και τη ναυτιλία, η ελληνική αστική τάξη αναπτύχθηκε εκτός ελληνικών ορίων και είχε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ο διαμετακομιστικός της χαρακτήρας, η ανισορροπία στις εσωτερικές της δομές, οι μεγάλοι κεφαλαιούχοι στο εξωτερικό, οι μικροί και μεσαίοι στο εσωτερικό, είναι κάποια από αυτά. Ήταν άμεσα εξαρτημένη από τα δυτικά οικονομικά κέντρα κι απέκτησε δυτικό προσανατολισμό. Τα κατώτερα στρώματα όπως και το κόμμα του Βενιζέλου υποστήριζαν αυτόν τον προσανατολισμό.

Εκτός των εθνικών συνόρων η αστική τάξη περιορίστηκε στην εποπτεία της κρατικής εξουσίας την οποία διαχειρίζονταν τα μεσαία κοινωνικά στρώματα. Ως αποτέλεσμα, το 19ο αι. αναπτύχθηκε ένας υπερτροφικός κρατικός μηχανισμός, αυτός της δημοσιοϋπαλληλίας και των πολιτευτών, χώροι που αναπαρήγαγαν τα μεσαία στρώματα.

Από τα τέλη του 19ου αι. η εξέχουσα θέση της δημόσιας διοίκησης υποχωρεί σταδιακά και ανέρχονται το εμπόριο, η τραπεζική πίστη, οι συγκοινωνίες καιτα ελεύθερα επαγγέλματα. Ακολουθεί η διαρκώς αυξανόμενη αστικοποίηση

Page 210: Elp 11 Perilipsi

ενώ δεν υπάρχει βιομηχανικό προλεταριάτο. Μέχρι το 1922 τα πολυπληθέστερα στρώματα των αστικών κέντρων συγκροτούνται γύρω από συμπαγείς μικροαστικές ομάδες που δραστηριοποιούνται στην κυκλοφορία κεφαλαίου και εμπορεύματος. Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι. η Ελλάδα παρουσιάζει το μεγαλύτερο ποσοστό εξαστισμού, μεγαλύτερη διαφοροποίηση στη δομή της απασχόλησης και πιο ανεπτυγμένη μεσαία τάξηαπό όλα τα βαλκανικά κράτη. Ταυτόχρονα, η μετανάστευση προς τις ΗΠΑ μειώνει την κοινωνική εξαθλίωση.

Η κυριαρχία των μέσο – αστών στην Ελλάδα του μεσοπολέμου εμπεδώνεται μέσω των παραδοσιακών εμπόρων ή των παραδοσιακών μικροαστικών στρωμάτων. Ο κοινωνικός αυτός χώρος, περιλαμβάνει τους μικροϊδιοκτήτες του αστικού τομέα που ασχολούνται με τη μεταποίηση ή τη διακίνηση αγαθών καθώς και με την παροχή υπηρεσιών. Το 1930, τα δυο τρίτα των καταστημάτων είναι εμπορικά και τα μισά από αυτά πουλάνε τρόφιμα. Το 67% των βιομηχανικών καταστημάτων είναι μαγαζιά παραγωγής καταναλωτικών αγαθών όπως τρόφιμα και είδη καθημερινής χρήσης.

Ανάμεσα στις σχετικές αναλύσεις, υποστηρίχθηκε πως ο φασισμός, ως μαζικό κίνημα, εξέφρασε την εξέγερση των ‘μεσαίων τάξεων’ και – στις χώρες που επιβλήθηκε – οικοδομήθηκε πάνω σε αυτές.

Στην Ελλάδα του μεσοπολέμου, ο συντηρητισμός εκφράζεται μέσω της μοναρχίας που συσπειρώνει γύρω της γαιοκτήμονες, επιχειρηματίες, βιοτέχνες, ελεύθερους επαγγελματίες και αγρότες της ‘Παλαιάς Ελλάδας’.

Αντίθετα, ο βενιζελισμός προσπάθησε να εγκαθιδρύσει μια νέα ηγεμονία, αυτήν της μεταπρατικής αστικής τάξης. Στηρίχθηκε στους μικροαστούς, στους εργάτες και στους αγρότες, στους εμπόρους, στους πρόσφυγες και σε ελάχιστους βιομήχανους.

Η ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΤΑΞΗ

Μετά τον ΑΠΠ, οι Κεντρικές Δυνάμεις ηττήθηκαν, επικράτησε η Οκτωβριανή Επανάσταση κι αναδείχθηκαν νέα προβλήματα. Υπήρχαν φήμες για επανάσταση στη Γερμανία, γίνονταν διαπραγματεύσεις για την ειρήνη, ιδρύθηκε η Κοινωνία των Εθνών, προέκυψε η ανάγκη ανασυγκρότησης της Σοσιαλιστικής Διεθνούς. Όλα αυτά συνέβαλαν στην ίδρυση της Γενικής Συνομοσπονδίας Εργατών Ελλάδος και του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κινήματος Ελλάδος το 1918. Πάντως, μέχρι το 1940 το ελληνικό εργατικό και συνδικαλιστικό κίνημα βρήκε τέτοια εμπόδια που δεν τα κατάφερε να αναπτυχθεί παραπάνω. Παρά το κύμα της εκβιομηχάνισης μετά το 1922 οι μισθωτοί ήταν εξαιρετικά λίγοι.

Στην αρχή της πορείας της ΓΣΕΕ το χαρακτηριστικό του συνδικαλιστικού κινήματος ήταν η επέκταση σε νέους κλάδους, η αριθμητική του ανάπτυξη

Page 211: Elp 11 Perilipsi

και η αδύναμη οργανωτική μορφή του. Η ΓΣΕΕ δεν ήταν αποτέλεσμα ανάπτυξης της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας συνδικαλιστικής οργάνωσης, έτσι επηρεαζόταν περισσότερο από τις αναταράξεις στην κορυφή της.

Το περιορισμένο μέγεθος του προλεταριάτου σχετίζεται με τη χαμηλή συμμετοχή στα κοινά. Υπήρχε σημαντική απόκλιση εγγεγραμμένων και ενεργών μελών στα συνδικάτα. Η παρουσία τους καταγράφεται μόνο στις γενικές συνελεύσεις. Το ίδιο συνέβαινε και στα κομουνιστικά συνδικάτα. Αποτέλεσμα ήταν η αδυναμία της εργατικής τάξης να προβάλει τη δύναμή της. Την περίοδο αυτή, η εργατική νομοθεσία είναι από τις πλέον σύγχρονες στην Ευρώπη, αποτέλεσμα κρατικών πρωτοβουλιών και παρεμβάσεων του Διεθνούς Γραφείου Εργασίας. Υιοθετήθηκε η κοινωνική ασφάλιση και η εφαρμογή της εργατικής νομοθεσίας, ελάχιστοι όμως κλάδοι έκαναν χρήση. Οι κλάδοι αυτοί ανήκαν σε μεγάλες κρατικές επιχειρήσεις με ισχυρό συνδικαλισμό. Η πλειονότητα όμως των εργατών ήταν μοιρασμένη σε μικρέςεπιχειρήσεις, με αβέβαιο και ρευστό επάγγελμα και αδύναμο συνδικαλισμό. Έτσι, έπαιρναν συνήθως καταλαβαίνετε τι.

Ένας άλλος λόγος για την έλλειψη ισχυρού ελληνικού εργατικού κινήματος, είναι το γεγονός ότι υπήρχε μεγάλη χρονική καθυστέρηση σε σύγκριση με τιςυπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες (κάτι που δεν έχει αλλάξει μέχρι σήμερα). Επίσης, δεν υπήρχε παράδοση εργατικού κινήματος και συλλογικών διαδικασιών. Προσθέστε τις διαφορετικές οικονομικές δομές, τα φαινόμενα μικροϊδιοκτησίας και εξατομίκευσης της εργασίας κι έτοιμη η σούπα.

Στην Ευρώπη, μετά τον ΑΠΠ, επικράτησε η εντατικοποίηση της εργασίας, η μαζική παραγωγή που οδήγησαν στην οργάνωση των εργατών κατά κλάδουςκαι εργοστάσια, καθώς και στην ριζοσπαστικοποίηση των ανειδίκευτων και ημιειδικευμένων. Λόγω του πληθωρισμού και της ανεργίας το ευρωπαϊκό εργατικό κίνημα ήταν πιο δραστήριο, έκανε απεργίες και καταλήψεις, με οδηγό μια ηγεσία που βασιζόταν στη γραφειοκρατία. Στην Ελλάδα δεν υπήρξε τέτοιο πράγμα ούτε είχαμε στρώμα ημιειδικευμένων εργατών. Πέρα από προβλήματα όπως η χαμηλή κοινωνική διαστρωμάτωση των εργατών, ο έντονος επηρεασμός της από τους εργοδότες, ο υποτυπώδης συνδικαλισμός και η έλλειψη ‘εργατικής αριστοκρατίας’ η ίδια η εργατική τάξη δεν είχε πείρα στους ταξικούς αγώνες και το ενδιαφέρον της ήταν στραμμένο στη βελτίωση της διαβίωσής της.

Οι Έλληνες σοσιαλιστές, επηρεασμένοι από τη Σοσιαλιστική Εργατική Διεθνή, επιχείρησαν στις αρχές του ’30 να εισάγουν ένα σοσιαλισμό προσαρμοσμένο στην ελληνική ιδιαιτερότητα. Ίδρυσαν το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδος το 1931 και μέσα από αυτό, προσπάθησαν να φέρουν μια θεωρία συνεργασίας μεταξύ εργατών και αστών. Δεν είχαν όμως πρόσβαση στο εργατικό κίνημα και η έλλειψη συγκεκριμένης θεωρίας για τα ελληνικά

Page 212: Elp 11 Perilipsi

δεδομένα τους οδήγησε στην αποτυχία.

Το ΚΚΕ συνδέθηκε περισσότερο με το εργατικό κίνημα. Έσπασε όμως τα μούτρα του στην αστική καταγωγή της συντριπτικής πλειοψηφίας των προσφύγων ενώ υπέπεσε στο σφάλμα να υποστηρίξει το 1924 τη δημιουργία ανεξάρτητου βαλκανικού κράτους στο οποίο θα συμμετείχαν η Μακεδονία και η Θράκη. Αυτό στοίχισε την πρόσβαση του κόμματος στις λαϊκές τάξεις ιδιαίτερα των βόρειων περιοχών και το χαρακτηρισμό του ‘εθνικού μειοδότη’.

Εκτός από τους σοσιαλιστές και τους κομουνιστές, αναπτύχθηκε μια ιδιαίτερη κατηγορία συνδικαλιστών ηγετών που με το δόγμα ‘μακράν της πολιτικής’ και την πρόφαση πως αγωνίζονται αποκλειστικά για τα ‘εργατικά συμφέροντα’ εμφανίζονται ανεξάρτητοι από τα πολιτικά κόμματα. Μιλάμε κυρίως για τις παρατάξεις των Δ. Στρατή και Γ. Καλομοίρη που εκπροσώπησαν την αδέσμευτη και ανεξάρτητη άσκηση του συνδικαλισμού. Στη βιβλιογραφία είναι περισσότερο γνωστοί ως ‘ρεφορμιστές εργατικοί ηγέτες’ δηλαδή ηγέτες που ήρθαν σε συνδιαλλαγή με τα κόμματα και το κράτος, ενώ μερικοί εξέφραζαν την κυβερνητική πολιτική.

ΟΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΟΜΙΛΟΥ

Οι εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις των αρχών του 20ου αι. σχετίζονται άμεσαμε τη γλώσσα και γενικότερα ζητήματα σχετικά με τον προσανατολισμό της χώρας. Το δίλημμα Ανατολή ή Δύση έκανε τους Έλληνες να μαλλιοτραβηχτούν για δεκαετίες κι εκφράστηκε και μέσα από το γλωσσικό ζήτημα. Ο δημοτικισμός συσπείρωσε πολλούς διανοούμενους που του έδωσαντη μέγιστη σημασία, θεωρώντας την πνευματική ανύψωση του λαού προϋπόθεση για πρόοδο, οικονομική ανάπτυξη, κοινωνική δικαιοσύνη και εθνική ενότητα. Στις αρχές του 20ου αι. το δημοτικιστικό ζήτημα συνδέθηκεκαι με άλλα ρεύματα όπως ο φιλελευθερισμός, ο σοσιαλισμός και η Μεγάλη Ιδέα.

1913: η πρώτη εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Η καθαρεύουσα κατοχυρώνεται ως επίσημη γλώσσα. Καθιερώνεται η υποχρεωτική εκπαίδευση των πολιτών, η στροφή προς τις θετικές επιστήμες, η θεσμοθέτηση επαγγελματικής εκπαίδευσης, η μόρφωση των γυναικών. Στόχος είναι η γενικότερη προσαρμογή του εκπαιδευτικού συστήματος στις ανάγκες της χώρας.

1917: προωθείται η αποκέντρωση και η βελτίωση της διοίκησης των σχολείων. Παίρνονται μέτρα για την καλύτερη μόρφωση, τη μετεκπαίδευση και τη βελτίωση της οικονομικής κατάστασης των δασκάλων. Καθιερώνεται η δημοτική γλώσσα στο δημοτικό και καταργείται σε αυτό η διδασκαλία τωναρχαίων ελληνικών. Η υλοποίηση της μεταρρύθμισης ανατέθηκε στον Εκπαιδευτικό Όμιλο, ενώ γραμματέας στο Υπ. Παιδείας ανέλαβε ο Δ. Γληνός.

Page 213: Elp 11 Perilipsi

Με την κυβερνητική αλλαγή όμως που ακολούθησε, η μεταρρύθμιση ανακόπηκε (σώώώώπαα…)

Εκπαιδευτικός όμιλος: ιδρύθηκε το 1910, μετά το Κίνημα στο Γουδί από δημοτικιστές. Σκοπός ήταν η παροχή βοήθειας προς το κράτος για τη σταδιακή αναμόρφωση της εκπαίδευσης. Αρχικά δεν είχε συγκεκριμένη ιδεολογία και συγκέντρωσε πολλούς υποστηρικτές, επηρεασμένους από το Κοινωνικό Ζήτημα του Γ. Σκληρού. Μετά το 1914 έγινε πιο δημοκρατικό και όλα τα μέλη του είχαν δικαίωμα ψήφου για τη Διοικητική Επιτροπή που είχε τριετή θητεία. Άνθισε μέχρι το 1916. Ετοίμαζε παιδικά και σχολικά βιβλία και εξέδιδε γλωσσικές μελέτες. Μετά όμως, η Οκτωβριανή Επανάσταση, η Μικρασιατική Καταστροφή και κυρίως ο εθνικός διχασμός τον έριξαν σε προσωρινή αδράνεια. Τότε άλλωστε διαχωρίζονται οι φιλελεύθεροι και οι σοσιαλιστές διανοούμενοι.

Η γλωσσική διαμάχη μεταφέρθηκε στο ΣΕΚΕ το 1918 γιατί το κόμμα θέλησε να πάρει θέση. Οι απόψεις ήταν πολλές και φυσικά αντίθετες. Ανακάτεψαν και ιδεολογικά στοιχεία μέσα κι έγινε της τρελής.

Ο Εκπαιδευτικός Όμιλος ενεργοποιήθηκε ξανά όταν τελείωσε η δικτατορία του Παγκάλου το 1926. Τον επόμενο χρόνο ο Δ. Γληνός εξέδωσε το περιοδικόΑναγέννηση για να προωθήσει μια δημοκρατική εκπαιδευτική πολιτική. Φιλελεύθεροι και σοσιαλιστές όμως δε μπορούσαν να συνυπάρξουν και διαλύθηκαν. Ο Όμιλος υποστήριζε ανοικτά πλέον το σοσιαλιστικό δημοτικισμό. Και πάλι εμφανίστηκαν διαφωνίες, οι σοσιαλιστές αποχώρησαν κι ο Όμιλος διαλύθηκε.

Μεταρρύθμιση της Κυβέρνησης Βενιζέλου: θεωρείται σταθμός διότι καθόρισε τον τρόπο λειτουργίας του σχολείου μέχρι το 1964. Καθιερώθηκαν τα μεικτά δημοτικά σχολεία, η εξάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση και η λειτουργία των νυχτερινών δημοτικών σχολείων. Στόχευαν στην καλύτερη επαγγελματική αποκατάσταση και την αποσυμφόρηση των γυμνασίων. Ιδρύθηκαν κατώτερες επαγγελματικές σχολές στις οποίες μπορούσαν να φοιτήσουν απόφοιτοι του Δημοτικού.

Γενιά του ’30: Λογοτέχνες, κριτικοί και διανοούμενοι όπως οι Σεφέρης, Ελύτης, Θεοτοκάς, κ.α. Είχαν αστική καταγωγή, ευρωπαϊκή παιδεία, τέκνα του δημοτικισμού, είχαν ρίζες στον Παλαμά, απέρριπταν τον λογιωτατισμό του Καβάφη και τον πεσιμισμό του Καρυωτάκη. Επηρεασμένοι από τον ιδεαλισμό χρησιμοποίησαν την ελληνικότητα για να διαφοροποιηθούν και από το δημοτικισμό και από το μαρξισμό. Είχαν έντονη αυτοσυνείδηση αλλά και φιλοδοξία και προσπάθησαν να πάνε ένα βήμα παραπέρα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 – ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ – ΚΑΤΟΧΗ – ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ – ΕΜΦΥΛΙΟΣ (1936 – 1952)

Page 214: Elp 11 Perilipsi

Η ΜΕΤΑΞΙΚΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ (1936 – 1940)

Με νόμους και διατάγματα, η δικτατορία του Μεταξά, γνωστή και ως ‘καθεστώς της 4ης Αυγούστου’ κατήργησε βασικά άρθρα του Συντάγματος όπως οι ατομικές ελευθερίες και τα συλλογικά δικαιώματα. Ο Μεταξάς, είτε επειδή πίστευε πως ένας έπρεπε να κυβερνάει το καράβι, είτε επειδή δεν είχεεμπιστοσύνη στους συνεργάτες του ανέλαβε τα Υπουργεία Εξωτερικών, Εσωτερικών, Στρατιωτικών, Ναυτικών, Αεροπορίας, Παιδείας και Θρησκευμάτων. Προτεραιότητα ήταν η καταπολέμηση του κομουνισμού. Ο στόχος ανατέθηκε στο υφυπουργείο Ασφαλείας, ενώ δημιουργήθηκε γύρω του ένας πολύπλοκος μηχανισμός προπαγάνδας. Απαγορεύτηκαν οι ανοιχτές συναθροίσεις, η σύσταση σωματείων και ενώσεων, όπως και η διάδοση του κομουνισμού μέσω του προφορικού ή γραπτού λόγου. Επιβλήθηκε λογοκρισία στον τύπο και κάθε δυσμενής κριτική στην κυβέρνηση. Τα κενά της λογοκρισίας καλύπτονταν με διαφημίσεις. Απαγορεύτηκε επίσης η δημοσίευση ειδήσεων για τα κόμματα, τους πολιτικούς, την οικονομική κατάσταση, τις εργατικές και επαγγελματικές ενώσεις.

Στην αρχή δικτάτορας και βασιλιάς είχαν τακιμιάσει και συνδέθηκαν στενά. Ο Γεώργιος ενδιαφερόταν να εξασφαλίσει τον εαυτό του και να ισχυροποιήσει τη μοναρχία. Η δικτατορία και ο στρατός, όπως και ισχυροί ξένοι παράγοντες και ιδιαίτερα η Βρετανία τον βοήθησαν σε αυτό. Η αγγλικήεπιρροή αυξήθηκε κι επηρέασε το Μεταξά που, παρά τους οικονομικούς δεσμούς που ανέπτυξε με τη Γερμανία, άρχισε να υποστηρίζει τις βρετανικέςθέσεις.

Η μοναδική διαφωνία του Μεταξά και του Γεώργιου ήταν στη χρονική διάρκεια της δικτατορίας. Ο βασιλιάς τη θεωρούσε αναγκαία αλλά προσωρινή και ήθελε να επαναφέρει τη δημοκρατία. Ο Μεταξάς πίστευε πως ο κοινοβουλευτισμός χρεοκόπησε και θεωρούσε τη δικτατορία ιδεώδες πολίτευμα.

Η οικονομική πολιτική της δικτατορίας είχε άξονα τη ‘γεωργικοποίηση’ της χώρας. Το αποκορύφωμα της φιλοαγροτικής πολιτικής ήταν το νομοθέτημα 677 του 1937 περί ρυθμίσεως χρεών. Οι αγρότες απαλλάσσονταν από όλα τους τα χρέη. Ο Μεταξάς που ανακηρύχθηκε ‘πρώτος αγρότης της χώρας’ για το 1937 υποστήριζε πως ο αγρότης όχι μόνο βγάζει το ψωμί του αλλά παράγει το μεγαλύτερο μέρος του πλούτου που τρέφει το έθνος.

Θέλοντας να περιορίσει την αστυφιλία, προέτρεπε τους αγρότες να μείνουν εκεί που βρίσκονταν με το επιχείρημα πως η μετακίνησή τους στην πόλη θα τους μετέτρεπε σε δούλους.

Το καθεστώς μείωσε τα επιτόκια τα Αγροτικής Τράπεζας Ελλάδος,

Page 215: Elp 11 Perilipsi

κατάργησε το παρακράτημα και ενίσχυσε την παραγωγή του σταριού και τηςσταφίδας.

Όλα τα παραπάνω είχαν στόχο τη στήριξη της τιμής των γεωργικών προϊόντων, την προώθηση της εντατικής καλλιέργειας και την ενίσχυση της μικρής αγροτικής ιδιοκτησίας. Για τα προϊόντα εσωτερικής κατανάλωσης, η πολιτική του κράτους απέβλεπε στην επίτευξη αυτάρκειας, στην εξασφάλισηικανοποιητικών εισοδημάτων για τους παραγωγούς και στην εξοικονόμηση συναλλάγματος από τον περιορισμό των εισαγωγών.

Παρόμοια πολιτική υιοθετήθηκε κι από άλλες χώρες. Λίγο πριν το ΒΠΠ υπήρχαν υψηλά επίπεδα επάρκειας σε βασικά είδη διατροφής όπως το στάρι, τα όσπρια και τα λαχανικά. Υπήρχε όμως ένα μειονέκτημα: η γεωργία προσανατολίστηκε προς αντιοικονομικές καλλιέργειες όπως τα εξαγώγιμα αγροτικά προϊόντα.

Η ίδια πολιτική ασκήθηκε και στη βιομηχανία. Υποστηρίχθηκαν τα εγχώρια βιομηχανικά προϊόντα προκειμένου να μειωθούν οι εισαγωγές. Απαγορεύτηκεη εισαγωγή προϊόντων που φτιάχνονταν στην Ελλάδα ενώ το κράτος έκανε τις προμήθειές του από αυτά. Η βιομηχανία ανέκαμψε, όχι όμως τόσο όσο η γεωργία.

Στα εργατικά τώρα: απαγορεύτηκε η απεργία και καθιερώθηκε η υποχρεωτική διαιτησία και οι συλλογικές συμβάσεις εργασίας που συνάπτονταν από τα πιο αντιπροσωπευτικά συνδικάτα. Η ΓΣΕΕ εκπροσωπούσε το σύνολο των μισθωτών της χώρας, μετονομάσθηκε σε Εθνική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος με πρόεδρο τον Υπουργό Εργασίας. Για να αποκτήσει εργατική υποστήριξη η δικτατορία εμπλούτισε τους στόχους της Εργατικής Εστίας, εφάρμοσε τις κοινωνικές ασφαλίσεις (το ΙΚΑ άρχισε να λειτουργεί το 1937), θέσπισε νομοθεσία για παροχή επιδόματος ανεργίας, ίδρυσε κρατικά γραφεία εύρεσης εργασίας και γενικότερα έδωσε την εντύπωση ότι μέσα από το εργατικό δίκαιο θα έλυνε τα προβλήματα τωνεργαζομένων. Προσπάθησε να εκφράσει αντιπλουτοκρατικών και κορπορατικών στόχων (κορπορατικός= αντίληψη που ευνοεί τη δημιουργία επαγγελματικών ενώσεων συντεχνιακού τύπου που θα εκπροσωπούνται στα όργανα της εξουσίας). Στο πλαίσιο της δικτατορίας, κορπορατισμός είναι η ιεραρχημένη υπαγωγή των επαγγελματικών συμφερόντων στο κράτος, έτσι ώστε τα συνδικάτα να γίνονται κρατικές οργανώσεις.

Σημαντικός στόχος του Μεταξά ήταν η δημιουργία ενός ‘εθνικού’ κράτους και ενός Γ’ Ελληνικού Πολιτισμού όπως ο αρχαίος και ο βυζαντινός. Η ιδέα αυτή στηριζόταν στην υπεράσπιση του ελληνισμού και συνδεόταν με τους απελευθερωτικούς αγώνες όπως ο Μακεδονικός και με τον Ελληνισμό της Διασποράς. Από τις αρχές του ’30 παρατηρείται αυξημένη προβολή εθνικοσοσιαλιστικών και φασιστικών απόψεων. Αρκετοί διανοούμενοι

Page 216: Elp 11 Perilipsi

θεώρησαν θετικά τα επιτεύγματα της φασιστικής Ιταλίας και της Γερμανίας αργότερα. Η οικονομική και κοινωνική κρίση μαζί με την επιθυμία καταπολέμησης του κομουνισμού έπαιξαν φυσικά το ρόλο τους. Στον Τύπο και τα επιστημονικά έντυπα της περιόδου εμφανίζονται πολλά δημοσιεύματα όπου κομουνισμός, φασισμός ή εθνικοσοσιαλισμός εμφανίζονται ως εναλλακτικές λύσεις στην κρίση του καπιταλισμού, του κοινοβουλευτισμού και του φιλελευθερισμού.

Το 1938 ο Μεταξάς τα τσουγκρίζει με το Παλάτι. Ο δικτάτορας τοποθέτησε σε καίριες θέσεις δικούς του ανθρώπους και ο βασιλιάς τσαντίστηκε. Το φθινόπωρο ο Μεταξάς ακύρωσε την εκλογή του Δαμασκηνού ως Αρχιεπισκόπου και τη θέση του πήρε ο Χρύσανθος, πρόσωπο δικής του επιλογής. Λίγο αργότερα με τον αναγκαστικό νόμο «περί Εθνικής και Ηθικής Αγωγής της Νεολαίας» όλες οι νεανικές οργανώσεις μπήκαν κάτω από την ομπρέλα της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας που αποκτούσε δομή παραστρατιωτικής οργάνωσης κατά τα φασιστικά πρότυπα. Η συμμετοχή των νέων από 8 έως 20 ετών ήταν υποχρεωτική.

Η ενέργεια αυτή προκάλεσε πολλές αντιδράσεις από το Παλάτι, αλλά δεν άλλαξε τίποτα. Το Παλάτι ταυτίστηκε με τη φασιστική νεολαία. Μετά το 1938 ο Μεταξάς ήταν ο απόλυτος κυβερνήτης, κι ο βασιλιάς περιορίστηκε στα στρατιωτικά και εξωτερικά θέματα.

Το μεταξικό καθεστώς διέφερε από το αντίστοιχο ιταλικό και γερμανικό.

Α) δεν ήταν στρατιωτική δικτατορία. Ο στρατός περιορίστηκε στην απλή στήριξη του καθεστώτος.

Β) δεν επιβλήθηκε από ισχυρό και μαζικό κόμμα ούτε επιχείρησε να δημιουργήσει κάτι ανάλογο.

Γ) δεν καλλιέργησε επεκτατικές τάσεις

Το ‘Νέο Κράτος’ ήταν ένα αστυνομικό καθεστώς με φασιστικές επιρροές που όμως δε μετέβαλλε τις κρατικές δομές. Οικοδομήθηκε από έμπιστους του Μεταξά σε καίριες θέσεις, από την αστυνομία και τις παρακολουθήσεις πολιτών, από συλλήψεις και εκτοπίσεις. Η αρνητική στάση του λαού εκδηλώθηκε σταδιακά, οδηγώντας τη δικτατορία σε σκλήρυνση και απομόνωση.

Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΟ Β’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ (1940 – 1944)

Όταν ξέσπασε ο ΒΠΠ η Ελλάδα τάχθηκε στο πλευρό των Συμμάχων και ιδιαίτερα της Βρετανίας, που είχε υποσχεθεί βοήθεια σε περίπτωση επίθεσης.Με τη Συνθήκη του Montreux είχε σταθεροποιήσει τις σχέσεις σας με την

Page 217: Elp 11 Perilipsi

Τουρκία, απειλούνταν όμως από Ιταλούς και Βούλγαρους. Ο Μεταξάς έκανε επανειλημμένες προσπάθειες να αποφύγει τον πόλεμο όμως στις 28 Οκτωβρίου απέρριψε με τελεσίγραφο την απαίτηση της Ιταλίας να περάσει ο στρατός της από τα ελληνικά εδάφη. Ο ενθουσιασμός του στρατού και τα ιδιόμορφα βουνά της Ηπείρου βοήθησαν σε νίκες επί των Ιταλών και αντεπίθεση. Μέχρι την άνοιξη του 1941 οι 16 ελληνικές μεραρχίες είχαν ακινητοποιήσει στην Αλβανία πολύ περισσότερες ιταλικές, προσβάλλοντας το γόητρο του Μουσολίνι και ενθαρρύνοντας κι άλλους λαούς να αντεπιτεθούν.

Η ελληνική αντίσταση κάμφθηκε από τα χιτλερικά στρατεύματα και η Ελλάδα συνθηκολόγησε στις 24 Απριλίου του 1941. Τρεις μέρες αργότερα η Βέρμαχτ μπήκε στην Αθήνα κι ένα μήνα αργότερα τσάκισε η αντίσταση και της Κρήτης. Ο βασιλιάς και τα λίγα βρετανικά και νεοζηλανδικά στρατεύματα εγκατέλειψαν τη χώρα. Ο Μεταξάς είχε πεθάνει λίγες εβδομάδες νωρίτερα.

Με τη γερμανική κατοχή, η χώρα μοιράστηκε σε ζώνες γερμανικής, ιταλικής και βουλγαρικής διοίκησης. Όλοι οι πόροι τέθηκαν στη διάθεση των κατακτητών. Υποσιτισμός, εκτελέσεις και συνολική εξαθλίωση βρίσκονταν στην ημερήσια διάταξη. Η χώρα κατέβαλε τεράστια ποσά ως έξοδα κατοχής,η εθνική οικονομία και το νόμισμα κατέρρευσαν. Οι κατοχικές δυνάμεις κυκλοφόρησαν ιδιαίτερο χαρτονόμισμα που εξέδιδαν απεριόριστα.

Το χειμώνα του 1941 – 1942 περίπου 300.000 άτομα πέθαναν από την πείνα. Αυτό μαζί με τη γενική εξαθλίωση του πληθυσμού, δυνάμωσε την επιθυμία για αντίσταση. Η οργάνωσή της ξεκίνησε από τις πρώτες μέρες της εισβολής και απέκτησε μαζικές διαστάσεις. Στις 28 Σεπτεμβρίου 1941 ιδρύθηκε το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) από κομουνιστές, αριστερούς και ανεξάρτητους. Ο τότε φυλακισμένος γραμματέας του ΚΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης χαρακτήρισε την αντίσταση ως ‘εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα’ και σε συνδυασμό με την υποστήριξη που είχε δώσει το κόμμα στον Μεταξά, αποκατέστησαν το ΚΚΕ στη συνείδηση των πολιτών ως πατριωτικό κόμμα. Στη διάρκεια της Κατοχής, εκμεταλλευόμενο την πειθαρχία και την πείρα του στην παράνομη δράση καθοδήγησε τα στελέχη του να ηγηθούν τηςαντίστασης. Το ΕΑΜ συγκρότησε τον Εθνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό (ΕΛΑΣ) που ξεκίνησε σε ύπαιθρο και πόλεις την αντίσταση, κι εξελίχθηκε σε ένα από τα σημαντικότερα της Ευρώπης. Στις απελευθερωμένες, κυρίως ορεινές περιοχές εγκατέστησε ένα δημοκρατικό σύστημα δικαιοσύνης και αυτοδιοίκησης, στηριζόμενο σε εκλογές και προχώρησε σε κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Λίγο πριν την αποχώρηση των στρατευμάτων κατοχής αριθμούσε 1,5 εκατομμύριο μέλη, έλεγχε τα δυο τρίτα του εδάφους κι ήταν ημοναδική οργανωμένη στρατιωτική και πολιτική δύναμη της χώρας.

Το ΕΑΜ στηρίχθηκε στην αυτοοργάνωση των πολιτών, άλλωστε οι πολιτικές

Page 218: Elp 11 Perilipsi

δυνάμεις είχαν καταρρεύσει το 1936. Οι πολιτικοί ηγέτες προσχώρησαν στη βασιλική κυβέρνηση του Καΐρου, τελείως αποκομμένη από τη χώρα. Σε αυτήντη στάση υποστηρίζεται πως βρίσκεται η ρίζα της διάσπασης της εθνικής ενότητας. Σε όλες τις υπόλοιπες χώρες οι πολιτικοί επέλεξαν άλλους τρόπους δράσης και κέρδισαν.

Σε αντιστάθμισμα της υπεροχής του ΚΚΕ στο ΕΑΜ δημιουργήθηκαν κι άλλες οργανώσεις. Η Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση (ΕΚΚΑ) με βάση τον Παρνασσό και ο Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος (ΕΔΕΣ) με έδρα την Ήπειρο.

Οι οργανώσεις αυτές ήταν αρχικά δημοκρατικές σύντομα όμως στράφηκαν προς τους Βρετανούς και το βασιλιά, θέτοντας την επάνοδό του ως βασικό στόχο.

Το ζήτημα του καθεστώτος κατέστησε παντελώς αδύνατη τη συνεργασία μεταξύ των αντιστασιακών οργανώσεων και τις οδήγησε τελικά σε σύγκρουση. Στο τέλος του 1943 και κατά τη διάρκεια του 1944 οι συμπλοκέςτους κατέληξαν σε εξουδετέρωση της ΕΚΚΑ από τον ΕΛΑΣ και τον περιορισμό του ΕΔΕΣ.

Έχοντας πλέον τον έλεγχο, το ΕΑΜ εγκατέστησε προσωρινή κυβέρνηση στις 10 Μαρτίου 1944 με πρόεδρο τον Αλ. Σβώλο. Η Προσωρινή Επιτροπή της Εθνικής Απελευθέρωσης είχε στόχο την καθοδήγηση του απελευθερωτικού αγώνα, η διοίκηση των ελεύθερων περιοχών και η εξασφάλιση της λαϊκής κυριαρχίας. Στις 27 Απριλίου ο Γ. Παπανδρέου ανέλαβε την προεδρία της εξόριστης κυβέρνησης και ξεκίνησε διαπραγματεύσεις για το σχηματισμό κυβέρνησης συνασπισμού.

Τον Οκτώβριο του 1944 οι Γερμανοί ξεκουμπίστηκαν και στις 18 του μήνα η Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας του Παπανδρέου έφτασε στον Πειραιά μαζί με Βρετανούς αξιωματούχους. Βρετανοί είχαν ήδη εγκατασταθεί, μετά το μοίρασμα των Βαλκανίων από Τσώρτσιλ και Στάλιν. Απαίτησαν τον πλήρη αφοπλισμό του αντάρτικου στρατού. Οι υπουργοί του ΕΑΜ παραιτήθηκαν σε ένδειξη διαμαρτυρίας, μη αποδεχόμενοι τη διάλυση του ΕΛΑΣ. Το εαμικό συλλαλητήριο της 3ης Δεκεμβρίου κατέληξε σε 23 νεκρούς και 140 τραυματίες, ενώ υπήρξε η αρχή συμπλοκών του ΕΛΑΣ με τους Άγγλους και τις ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις, τα γνωστά σε όλους ‘Δεκεμβριανά’. Οιμάχες κράτησαν περισσότερο από μήνα και τερματίσθηκαν με τη Συμφωνία της Βάρκιζας, στις 12 Φεβρουαρίου του 1945. Η συμφωνία υπογράφτηκε απότο ΕΑΜ, τους Βρετανούς και την Κυβέρνηση Πλαστήρα. Προέβλεπε την αμνηστία του ΕΛΑΣ, την άμεση διεξαγωγή εκλογών και τον εκδημοκρατισμό του στρατού και των σωμάτων ασφαλείας. Σε αντάλλαγμα θα διαλύονταν όλες οι ανταρτικές οργανώσεις και ο ΕΛΑΣ θα παρέδιδε τα όπλα εντός δυο εβδομάδων. Η Βρετανία έδινε εγγύηση κι έθεσε προσωρινό τέλος στους

Page 219: Elp 11 Perilipsi

εμφύλιους σπαραγμού.

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (1946-1949)

Μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας έγινε της πουτάνας, ιδιαίτερα στην επαρχία. Άτακτες ομάδες φανατικών βασιλοφρόνων τρομοκρατούσαν με την ανοχή, την ενθάρρυνση ή τη συμμετοχή της Χωροφυλακής και της Εθνοφυλακής. Κύριος στόχος ήταν το ΕΑΜ αργότερα προστέθηκαν οι δημοκρατικοί πολίτες. Οι βουλευτικές εκλογές και το δημοψήφισμα του 1946θεωρούνται προπομποί του Εμφυλίου. Έγιναν στις 31 Μαρτίου με το σύστηματης απλής αναλογικής και την αποχή των περισσότερων δημοκρατικών κομμάτων. Η αποχή, η τρομοκρατία και η νοθεία έδωσαν το 65% στη βασιλόφρονα Δεξιά και 67% των εδρών. Η Δεξιά προετοίμασε το δημοψήφισμα επιστροφής του βασιλιά, το οποίο έγινε το Σεπτέμβρη κι έδωσεστη μοναρχία το 68%.

Από τα μέσα του 1946 οι μάχες κυβερνητικών – αριστερών ανταρτών εντάθηκαν. Οι παλαιοί του ΕΑΜ δημιούργησαν το Δημοκρατικό Στρατό κι αργότερα την ‘Προσωρινή Κυβέρνηση της Ελεύθερης Ελλάδας’. Ο εμφύλιος ξανάρχισε σε όλες τις περιοχές εκτός εκείνων που έλεγχε η κυβέρνηση. Το Δεκέμβριο του 1947 η ψήφιση του αναγκαστικού νόμου 509 έθετε εκτός νόμου το ΚΚΕ και τους συμπαθούντες του.

Και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες ξέσπασε εμφύλιος κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Ο ελληνικός όμως ήταν από τους αγριότερους και τουςμεγαλύτερους. Την άνοιξη του 1949 ο στρατός ξεκίνησε εκκαθάριση στην Πελοπόννησο, τη Στερεά και τη βόρεια Ελλάδα. Τον Αύγουστο απώθησε τους κομουνιστές στο Γράμμο και το Βίτσι. Στις 16 Οκτωβρίου το ΚΚΕ εξέδωσε απόφαση για την κατάπαυση του πυρός.

Φυσικά ανακατεύθηκαν και ξένοι. Η βρετανική κυβέρνηση είχε ενιαία πολιτική για την Ελλάδα. Τόσο η Κυβέρνηση Συνασπισμού του Τσώρτσιλ όσο και η Εργατική που ακολούθησε

Α) στόχευαν στην επαναφορά της μοναρχίας που εξασφάλιζε την επιρροή τους

Β) επεδίωκαν να σταθεροποιήσουν πολιτικά τους αντι ΕΑΜίτες ακόμα κι αν αυτό σήμαινε πως θα συμμετείχαν στην κυβέρνηση και σοσιαλιστές, αν διαχώριζαν τη θέση τους με το ΚΚΕ

Γ) επιθυμούσαν τη συγκρότηση ενός στοιχειωδώς αξιόπιστου κρατικού μηχανισμού

Δ) θεωρούσαν απαραίτητη την εκπαίδευση και τον εξοπλισμό του στρατού

Page 220: Elp 11 Perilipsi

που θα έπρεπε να είναι ‘αντικομουνιστής’ και να εγγυάται τις προηγούμενες αλλαγές.

Το Φεβρουάριου του 1947 οι Βρετανοί εγκατέλειψαν την κηδεμονία της Ελλάδας και οι ΗΠΑ με τη διακήρυξη Τρούμαν έγιναν οι νέοι κηδεμόνες μας. Η αμερικανική βοήθεια συντέλεσε αποφασιστικά στην ήττα της εξέγερσης και στον τερματισμό των επιχειρήσεων. Οι ΗΠΑ δεν δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για τον Εμφύλιο, όταν όμως βεβαιώθηκαν πως δεν υπήρχε σοβιετικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα επιδίωξαν τη στρατιωτική λύση χωρίς να ενδιαφερθούν για συμβιβασμό.

Η δεκαετία του 40 ολοκλήρωσε την ελληνική μεσοπολεμική περίοδο. Η ελληνική οικονομία και κοινωνία μεταβλήθηκαν σημαντικά. Η αστική τάξη προσπάθησε να διατυπώσει ένα εθνικό πρόγραμμα αυτόνομης εγχώριας ανάπτυξης. Μετά το ΒΠΠ οι παραγωγικές δυνάμεις της χώρας καταστράφηκαν, οι δομές επίσης. Η αστική τάξη εγκατέλειψε τον ηγετικό της ρόλο κι έδωσε την ευκαιρία να αναδειχθούν οι κερδοσκόποι και οι μαυραγορίτες του ΒΠΠ. Το φριχτό χειμώνα 41 – 42 λόγω της πείνας, χάθηκαν και κερδήθηκαν ολόκληρες περιουσίες στη μαύρη αγορά.

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΤΕΜΦΥΛΙΟΠΟΛΕΜΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ (1949-1952)

Μετά τον Εμφύλιο είχαμε διώξεις και εξοντώσεις πολιτών. Όσοι αντιτίθονταν στην άρχουσα τάξη καταδικάστηκαν στη σιωπή. Κάθε διαφωνίααπαγορεύθηκε. Κύριος στόχος ήταν οι κομουνιστές. Ο αντικομουνισμός συνοδευόταν από το πισωγύρισμα στις ‘ελληνοχριστιανικές’ παραδόσεις. Υπήρξε όμως και ταχύτατη μετάβαση σε ένα πλουραλιστικό πολιτικό σύστημα. Το Φεβρουάριο του 1950 καταργήθηκε ο στρατιωτικός νόμος και στις επόμενες εκλογές επικράτησαν κόμματα επιεική προς τους ηττημένους του Εμφυλίου. Στις βουλευτικές εκλογές της επόμενης χρονιάς έλαβε μέρος και η Ελληνική Δημοκρατική Αριστερά, μετεξέλιξη του ΕΑΜ.

Στις εκλογές αυτές φάνηκε η φθορά των παραδοσιακών κομμάτων. Το ΚόμμαΦιλελευθέρων και το Λαϊκό Κόμμα καταποντίστηκαν. Από το Μάρτιο του ’50 έως τον Ιούλιο του 1951 η κυβερνητική κρίση φαινόταν στις συνεχείς κομματικές μεταβολές και συμμαχίες. Ο στρατηγός Πλαστήρας έμεινε στην εξουσία πέντε μήνες. Την ίδια περίοδο ιδρύθηκε από το στρατάρχη Παπάγο οΕλληνικός Συναγερμός. Σε αυτό προσχώρησαν και κεντρώοι.

Η αστάθεια οδήγησε σε νέες εκλογές το Σεπτέμβρη του 1951 με ισοδυναμία των δυο κύριων παρατάξεων. Ο Ελληνικός Συναγερμός κατόρθωσε να συσπειρώσει την εκλογική βάση της Δεξιάς τσακίζοντας το Λαϊκό Κόμμα. Η κεντρώα κυβέρνηση που δημιουργήθηκε δεν είχε απόλυτη πλειοψηφία και υπέκυψε στις πιέσεις Παπάγου για νέες εκλογές το Νοέμβριο του 1952.

Page 221: Elp 11 Perilipsi

Στο τέλος του 1951 η Βουλή ψήφισε νέο Σύνταγμα που άρχισε να εφαρμόζεται τον Ιανουάριο του 1952.

Σύνταγμα του 1952: καθιέρωνε τη λαϊκή κυριαρχία και το κοινοβουλευτικό σύστημα, όριζε πως η εκτελεστική εξουσία ανήκε στο βασιλιά που μπορούσε να διορίζει και να ανακαλεί υπουργούς. Από κει και πέρα το Παλάτι είχε άμεση παρέμβαση στις πολιτικές εξελίξεις με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την επιβολή του Κ. Καραμανλή στην ηγεσία της Δεξιάς μετά το θάνατο του Παπάγου. Το Σύνταγμα περιόριζε το συνδικαλιστικό δικαίωμα καιτην ελεύθερη έκφραση, την ελευθερία του Τύπου και απαγόρευε την απεργία στους δημόσιους υπάλληλους. Κυρίως όμως, εξέφραζε σαφές ιδεολογικό στίγμα. Ο στόχος της εκπαίδευσης ήταν μεταξύ άλλων η ανάπτυξη της ‘εθνικής συνειδήσεως’ των νέων, πάνω στη βάση του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού. Επίσης, όσες ιδεολογίες αποσκοπούσαν στη ‘δια βιαίων μέσων ανατροπή του υφισταμένου πολιτειακού ή κοινωνικού καθεστώτος’ ήταν αντίθετες προς την ιδιότητα του δημόσιου υπάλληλου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14 – Η ΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ (1952 – 1974)

Η ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΑΠΟ ΤΑ ΚΟΜΜΑΤΑ ΤΗΣ ΔΕΞΙΑΣ

Για τρίτη φορά μέσα σε δυο χρόνια έγιναν εκλογές στις 16 Νοεμβρίου 1952. Κυρίαρχος αναδείχθηκε ο Ελληνικός Συναγερμός με 49,2%. Ο Αλ. Παπάγος πήρε όλους τους αγρότες και με το πλειοψηφικό εκλογικό σύστημα (την εφαρμογή του οποίου είχαν απαιτήσει οι ΗΠΑ) εξασφάλισε το 82,3% των εδρών. Μετά το θάνατό του, το κόμμα μετονομάστηκε σε Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση (ΕΡΕ). Με διάφορους τρόπους, η δεξιά έμεινε στην κυβέρνηση μέχρι το 1963. Εκμεταλλεύτηκε:

Α) την κόπωση του λαού από τους συνεχείς πολέμους

Β) το κλίμα τρομοκρατίας που δημιούργησε με τις διώξεις, τις παρακολουθήσεις και εκτοπίσεις πολιτών, με αντάλλαγμα δηλώσεις νομιμοφροσύνης προς το καθεστώς

Γ) την ψυχολογική και σωματική βία στους ανθρώπους της υπαίθρου ειδικά σε προεκλογικές περιόδους

Δ) τα εκλογικά συστήματα με τη χαμηλή εκπροσώπηση των μεγάλων αστικών κέντρων

Ε) τη νοθεία στις εκλογές

Στ) την ανυπαρξία οποιασδήποτε άλλης εφικτής πολιτικής λύσης.

Page 222: Elp 11 Perilipsi

Η Δεξιά στηρίχθηκε και σε εξωκοινοβουλευτικές δυνάμεις, μερικές από τις οποίες έγιναν πιο ισχυρές από την ίδια.

Α) Χωροφυλακή: είχε δικαίωμα να προβαίνει σε αυθαίρετες συλλήψεις και επιβολής προστίμων σε όποιον γούσταρε

Β) Παραστρατιωτικές οργανώσεις: σώματα πολιτοφυλακής, Τάγματα Εθνικής Ασφάλειας που τρομοκρατούσαν πολίτες, έκαιγαν σπίτια και κατέστρεφαν περιουσίες

Γ) Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών : με ανθρώπους της CIA

Δ) διάφοροι κύκλοι πολιτικών, κρατικών υπαλλήλων και αστών

Ε) ο Στρατός: ήταν ανεξάρτητος από την πολιτική εξουσία και δρούσε μόνοςτου

Η δομή των πολιτικών κομμάτων στην τότε Ελλάδα εξακολουθούσε να διακατέχεται από το πελατειακό σύστημα. Η πολιτική δεν προερχόταν από τα εκλεγμένα μέλη του κόμματος αλλά από την ηγεσία του, τους συμβούλουςτης και την κοινοβουλευτική ομάδα. Σημαντικοί ήταν και διάφοροι τοπικοί παράγοντες που είχαν το ρόλο του μεσάζοντα μεταξύ πολιτών και κομμάτων.

Δεν υπήρξαν μαζικά κόμματα και σημαντικός ως προς αυτό ήταν ο ρόλος της εξουσίας και του κράτους. Δεν υπήρχε ανάπτυξη της κοινωνικής συναίνεσης καθώς η κοινωνία ήταν διχασμένη από τον Εμφύλιο. Ο διαχωρισμός των πολιτών σε εθνικόφρονες και μη, επέτρεψε στο κράτος να αποκλείσει μεγάλο μέρος του πληθυσμού από την ενεργό συμμετοχή στην πολιτική δράση. Άλλωστε όλα τα κόμματα θεωρούνταν φορείς διάσπασης του έθνους.

Η ΑΝΟΔΟΣ ΚΑΙ Η ΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΚΕΝΤΡΟΥ

Καταγγέλλοντας τις ανισότητες και εκμεταλλευόμενη τη διάσπαση των κεντρόων, η ΕΔΑ αυξάνει σταδιακά τη δύναμή της, μετά το 1951. Στις εκλογές του 1958 φτάνει το 25% των ψήφων. Οι κεντρώες δυνάμεις χάνουν και αναδιοργανώνονται. Το Σεπτέμβρη του 1971 ιδρύεται η Ένωση Κέντρου, με παλαιούς φιλελεύθερους, πρώην δεξιούς και παλαιά μέλη του ΕΑΜ. Η Ένωση Κέντρου απέκτησε ερείσματα σε αγρότες, εργάτες, μικροαστούς, επιχειρηματίες αλλά και σε παρασιτικά κοινωνικά στρώματα που είχαν αναπτυχθεί. Στις εκλογές του 1961 παίρνει το 33,5% των ψήφων και αναδεικνύεται σε σημαντικό, μη δεξιό πόλο εξουσίας.

Η Ένωση Κέντρου κηρύσσει τον ‘Ανένδοτο Αγώνα’ το 1961. Καταγγέλλει τα

Page 223: Elp 11 Perilipsi

σκάνδαλα και τη διαφθορά της ΕΡΕ, ζητά δημοκρατία στην κοινωνική και πολιτική ζωή και υπόσχεται αύξηση στις επιδοτήσεις των αγροτικών προϊόντων και των συντάξεων, καθιέρωση της ελεύθερης ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και εκπαιδευτική μεταρρύθμιση.

Με τη δολοφονία του βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη, το Μάιο του 1963, η λαϊκή δυσαρέσκεια κορυφώνεται. Η δολοφονία ανέδειξε τη δύναμη του παρακράτους, καθώς η κυβέρνηση Καραμανλή είχε μαύρα μεσάνυχτα. Τοκλίμα αποδοκιμασίας και ανυποληψίας για τη Δεξιά, ανάγκασε το Παλάτι να προκηρύξει τις εκλογές της 3ης Νοεμβρίου. Η Ένωση Κέντρου αναδείχθηκε πρώτο κόμμα, κανείς όμως δε συγκέντρωσε πλειοψηφία, ο Γ. Παπανδρέου αρνήθηκε κυβέρνηση συνασπισμού κι οι εκλογές επαναλήφθηκαν στις 16 Φεβρουαρίου του επόμενου έτους. Με τη βοήθεια της υπαίθρου η Ένωση Κέντρου εξασφάλισε την απόλυτη πλειοψηφία. 52,72% των ψήφων και 171 έδρες.

Η κυβέρνηση Παπανδρέου έκανε πολλές μεταβολές.

Α) οικονομική πολιτική: αύξησε τη ζήτηση, την εγχώρια κατανάλωση και τηνεγχώρια βιομηχανική παραγωγή. Η οικονομία βελτιώθηκε και για πρώτη φορά η βιομηχανία απέκτησε μεγαλύτερη αξία από τη γεωργία

Β) έκανε ανακατανομή του εθνικού εισοδήματος. Αύξησε τα αγροτικά και εργατικά εισοδήματα

Γ) μείωσε τα προνόμια των ξένων κεφαλαίων

Δ) επιδίωξε κοινωνικό εκδημοκρατισμό, προστασία της ατομικής ελευθερίας και του δικαιώματος έκφρασης. Μείωσε τα έκτακτα μέτρα και διέλυσε κάποιες εξτρεμιστικές δεξιές οργανώσεις.

Ε) στόχευσε στην απελευθέρωση των εργατικών συνδικάτων από τον κρατικό έλεγχο κι επέβαλλε την ελεύθερη λειτουργία του συνδικαλιστικού κινήματος όταν καθιέρωσε την αναλογική εκπροσώπηση των εργατών και τροποποίησε τη δομή της ΓΣΕΕ

ΣΤ) προώθησε την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση που ήταν από τα σημαντικότερα βήματα για τον εκσυγχρονισμό της δημόσιας εκπαίδευσης.

Τα προβλήματα όμως εμφανίστηκαν και διογκώθηκαν.

Α) Η έλλειψη κυβερνητικής συνοχής και η δημιουργία εσωκομματικής αντιπολίτευσης από τον Ανδρέα Παπανδρέου που πίεζε για μεγαλύτερες μεταρρυθμίσεις

Β) ο συντηρητισμός πολλών στελεχών του

Γ) ο υπερσκελισμός της κυβέρνησης από εξωκοινοβουλευτικές δυνάμεις που

Page 224: Elp 11 Perilipsi

είχαν καίριες θέσεις στο Στρατό και τη Χωροφυλακή

Δ) τα εξωτερικά θέματα, κυρίως το ζήτημα των Ελλήνων που ζούσαν στην Αλβανία

Ε) η υπόθεση της Κύπρου

Η Κύπρος, αποικία της Μεγάλης Βρετανίας από το 1925 είχε στην πλειοψηφία της ελληνικό πληθυσμό που πάντα ήθελε την ένωση με την Ελλάδα, και τουρκική μειονότητα. Το 1950 με δημοψήφισμα, το 96% των Ελληνοκυπρίων και το 79% του συνολικού πληθυσμού τάχθηκε υπέρ της ένωσης. Για να επιταχύνει τα πράγματα, η ΕΟΚΑ εξαπέλυσε ένοπλο αγώνα το1955 οδηγώντας Ελλάδα και Τουρκία στα όρια του πολέμου. Με της συμφωνίες της Ζυρίχης και του Λονδίνου μεταξύ Τουρκίας, Ελλάδας και Μεγάλης Βρετανίας η κρίση τερματίστηκε και στις 16 Αυγούστου 1960 το νησί ανακηρύχθηκε ανεξάρτητη δημοκρατία.

Το Σύνταγμα της Κύπρου όμως, επέβαλε ουσιαστικά τη συγκυβέρνηση ελληνικής και τουρκικής μειονότητας, έτσι η εφαρμογή του ήταν αποδείχθηκε ανέφικτη. Όταν ο πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας Αρχιεπίσκοπος Μακάριος προσπάθησε να αναθεωρήσει το Σύνταγμα το 1963 έγινε της τρελής. Βίαιες συγκρούσεις μεταξύ Κυπρίων και Τούρκων ξεκίνησαν κι η ένταση αυξήθηκε. Η Ένωση Κέντρου συμφώνησε με το Μακάριο να μη γίνει καμιά διαπραγμάτευση με την Τουρκία κι απαίτησε λύσημέσω του ΟΗΕ και του ΝΑΤΟ. Το ΝΑΤΟ πρότεινε να εγκατασταθούν δυνάμεις του στο νησί κάνοντάς το νατοϊκή βάση.

Το κυπριακό συνέβαλε σημαντικά στην πτώση της Ένωσης Κέντρου και την κήρυξη της δικτατορίας αργότερα. Ο Στέφανος Στεφανόπουλος, διάδοχος του Παπανδρέου, συμφώνησε σε μυστικές συνομιλίες με την Τουρκία, όμως η νίκη της Ένωσης στις επόμενες εκλογές δεν εξυπηρετούσε τα συμφέροντα του ΝΑΤΟ. Η επίθεση κατά της κυβέρνησης Παπανδρέου εκδηλώθηκε το 1965, όταν εκείνος προσπάθησε να ξεκαθαρίσει το στρατό από συνωμότες που είχαν διατηρήσει τις θέσεις τους. Αποκαλύφθηκε μια δήθεν συνομωσία από τον ΑΣΠΙΔΑ, στρατιωτική οργάνωση που μέλος της φαινόταν ο Ανδρέας Παπανδρέου. Ο βασιλιάς αρνήθηκε να υπογράψει για την απομάκρυνση του υπουργού Αμύνης Π. Γαρουφαλιά και του αρχηγού ΓΕΣ (που ήταν φιλοβασιλικοί) κι ο Γεώργιος Παπανδρέου παραιτήθηκε. Η απομάκρυνσή του ήταν η αρχή για να παρέμβει ο βασιλιάς στα πολιτικά. Προκειμένου να μην κερδίσει η Ένωση Κέντρου τις επόμενες εκλογές, προωθήθηκε από το Παλάτιη αποστασία ορισμένων βουλευτών της Ένωσης. Μετά από πολλές διαπραγματεύσεις ο Στ. Στεφανόπουλος σχημάτισε κυβέρνηση μικρής πλειοψηφίας με την ψήφο εμπιστοσύνης της ΕΡΕ.

Γύρω από το Γ. Παπανδρέου συγκροτήθηκε τεράστιο λαϊκό κίνημα με τη συμμετοχή της ΕΔΑ που εναντιώθηκε στο Παλάτι και ανέδειξε τον

Page 225: Elp 11 Perilipsi

Παπανδρέου σε λαϊκό ήρωα. Το Δεκέμβρη του 1966 η ΕΡΕ και η Ένωση Κέντρου ήρθαν σε συμβιβασμό και σχηματίστηκε ‘υπηρεσιακή’ κυβέρνηση. Σύντομα όμως ο Παπανδρέου απέσυρε τη στήριξή του κι η κυβέρνηση παραιτήθηκε. Ο βασιλιάς ανέθεσε το σχηματισμό νέας κυβέρνησης στον αρχηγό της ΕΡΕ Παν. Κανελλόπουλο που δεν κατάφερε να πάρει πλειοψηφία. Η Βουλή διαλύθηκε και στις 21 Απριλίου 1967 ο στρατός εκδήλωσε πραξικόπημα και κηρύχθηκε η ΄δικτατορία των συνταγματαρχών’ στο όνομα του βασιλιά.

Η ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑΡΧΩΝ (1967 – 1974)

Το νέο καθεστώς αναγνώριζε πηγή εξουσίας το Στρατό. Εκδόθηκε βασιλικό διάταγμα με το οποίο αναστέλλονταν οι βασικές συνταγματικές ελευθερίες. Ιδρύθηκαν έκτακτα στρατοδικεία διαλύθηκαν τα πολιτικά κόμματα, καταργήθηκε το δικαίωμα στην απεργία και επανήρθε ο νόμος ‘περί καταστάσεως πολιορκίας’. Αν και εκ των υστέρων αποδείχθηκε πως ο βασιλιάς Κωνσταντίνος δεν είχε ανάμειξη στο πραξικόπημα, συνεργάστηκε με τους δικτάτορες. Διόρισε τη νέα κυβέρνηση και υπέγραψε όλα τα διατάγματα και τους αναγκαστικούς νόμους. Οργάνωσε μάλιστα κι ο ίδιος ένα πραξικόπημα που απέτυχε, οδηγώντας τον στην εγκατάλειψη της χώρας.Η μοναρχία εξακολούθησε να υφίσταται και τη βασιλική εξουσία ασκούσε ‘εν ονόματί του’ ο στρατηγός Ζωιτάκης, ως αντιβασιλεύς. Επικεφαλής της κυβέρνησης διορίστηκε ο Γ. Παπαδόπουλος, ηγέτης των συνωμοτών, που συγκέντρωσε όλες τις εξουσίες.

Για να διασκεδάσει τις πρώτες εντυπώσεις, από τις 15 Νοεμβρίου του 1968 ηκυβέρνηση έθεσε σε ισχύ (μετά από δημοψήφισμα νοθείας και βίας) νέο σύνταγμα με το οποίο αναστέλλονταν όλες οι συνταγματικές ελευθερίες και οι διατάξεις που αφορούσαν την ελεύθερη αντιπροσώπευση με καθολική ψηφοφορία. Η ‘Εθνική Επαναστατική Κυβέρνηση’ μπορούσε να τις εφαρμόσει όποτε ήθελε, να ρυθμίσει την άρση της κατάστασης πολιορκίας και να επαναφέρει το βασιλιά.

Με τη βία και την καταστολή, η δικτατορία κυβέρνησε τη χώρα αυθαίρετα και ανεξέλεγκτα, χωρίς να έχει υποστήριξη από το Παλάτι ή τον πολιτικό κόσμο.

Για να μείνει στην εξουσία, και με την αφορμή που είχε δώσει ο Κωνσταντίνος με το πραξικόπημά του, τον Ιούνιο του 1973 η δικτατορία κατήργησε τη μοναρχία και υιοθέτησε την Προεδρική Κοινοβουλευτική Δημοκρατία, με προσωρινό πρόεδρο τον Παπαδόπουλο που ήταν και πρωθυπουργός. Για να δώσουν δημοκρατικό χαρακτήρα οι δικτάτορες διοργάνωσαν τον Ιούλιο του 1973 δημοψήφισμα όπου πήραν το 72,2% των ψηφοφόρων. Κάτι λέγαμε για βία και νοθεία αν θυμάστε. Η κατάσταση

Page 226: Elp 11 Perilipsi

πολιορκίας τερματίστηκε, δόθηκε αμνηστία σε πολιτικούς κρατούμενους, αναγνωρίσθηκαν τυπικά οι ατομικές και συλλογικές ελευθερίες και διορίσθηκε κυβέρνηση υπό τον Σπύρο Μαρκεζίνη χωρίς τη συμμετοχή στρατιωτικών. Ο Μαρκεζίνης προκήρυξε εκλογές. Όμως, με αφορμή την εξέγερση του Πολυτεχνείου στις 17 Νοέμβρη του 1973 κηρύχτηκε πάλι στρατιωτικός νόμος. Μια βδομάδα αργότερα ο ταξίαρχος Δ. Ιωαννίδης έκανεδικό του πραξικόπημα κι ανέτρεψε τον Παπαδόπουλο. Η νέα δικτατορία συγκέντρωσε τη συντακτική και τη νομοθετική εξουσία. Διοργάνωσε πραξικόπημα κατά της κυβέρνησης της Κυπριακής Δημοκρατίας και η εισβολή του τουρκικού στρατού στο νησί την ανέτρεψε τον Ιούλιο του 1974. Η εξουσία παραχωρήθηκε στους πολιτικούς.

Οι υπαίτιοι της δικτατορίας της 21ης Απριλίου δικαιολογήθηκαν λέγοντας πως έπρεπε να εξυγιανθούν οι πολιτικοί και κοινωνικοί θεσμοί και να αποτραπεί ο κομουνιστικός κίνδυνος. Ο πραγματικός λόγος ήταν οι εκκαθαρίσεις που θα γινόντουσαν στο στράτευμα αν νικούσε η Ένωση Κέντρου καθώς και τα λίγα λεφτά που έπαιρναν οι στρατιωτικοί.

Την αποτυχία του βασιλικού πραξικοπήματος και η φυγή του βασιλιά στη Ρώμη ακολούθησε σωρεία αποστρατεύσεων όσον ήταν φιλικά προσκείμενοι στο βασιλιά. Το διάστημα 1967 – 1969 αποστρατεύθηκε υποχρεωτικά το 1/6 των Ελλήνων αξιωματικών. Δημόσιοι υπάλληλο, εκπαιδευτικοί, δικαστές εκκαθαρίσθηκαν υποχρεωτικά. Πολλοί απειλήθηκαν με απόλυση αν δεν έδειχναν πίστη και υπακοή στο καθεστώς. Μετά τις εκκαθαρίσεις οργανώθηκε ένα αστυνομικό κράτος που μαζί με τη στρατιωτική αστυνομία άρχισε τους εκβιασμούς, τις συλλήψεις και τις εκτοπίσεις των αντιφρονούντων. Βοήθησε και το γεγονός πως η διεθνείς αντιδράσεις ήταν περιορισμένες. Όταν κάποιες χώρες όπως η Νορβηγία, η Δανία και η Ολλανδία ανακίνησαν το θέμα, οι ΗΠΑ άσκησαν τέτοια επιρροή ώστε η Ελλάδα να μην πιεσθεί από το ΝΑΤΟ. Όλες οι καταγγελίες για τα έκτροπα της δικτατορίας έπεσαν στο κενό.

Η δικτατορία γύρισε τη χώρα πολλά χρόνια πίσω. Πέρα από την κατάργηση των ατομικών ελευθεριών όσα είχαν κάνει οι προηγούμενες κυβερνήσεις ακυρώθηκαν ή σταμάτησαν.

Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση της Ένωσης Κέντρου καταργήθηκε. Η εισαγωγή φοιτητών στα πανεπιστήμια εξαρτήθηκε από τα πολιτικά φρονήματα. Μέσω των ΜΜΕ γινόταν συστηματική προπαγάνδα υπέρ του καθεστώτος. Οι δικτάτορες προσπάθησαν να προβάλλουν μια φιλολαϊκή εικόνα, υπερτονίζοντας την ταπεινή τους καταγωγή. Κατά μεγάλο μέρος στηρίχθηκαν στον ‘ελληνοχριστιανικό πολιτισμό’, τακτική που είχε ακολουθήσει και ο Μεταξάς.

Οι ΗΠΑ στήριξαν πολύ το καθεστώς, δεν υπάρχουν όμως αποδείξεις πως

Page 227: Elp 11 Perilipsi

αναμείχθηκαν στο πραξικόπημα του 1967.

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ (1952 – 1974)

Η μεταπολεμική ανασυγκρότηση στηρίχθηκε εν πολλοίς στο ξένο κεφάλαιο, κυρίως το αμερικανικό. Οι διευκολύνσεις στα ξένα κεφάλαια που συνοδεύτηκαν από οικονομικές και πολιτικές δεσμεύσεις για τη χώρα ξεκίνησαν το 1953 με την παραχώρηση υπερβολικών φορολογικών προνομίων, ενώ υποτιμήθηκε η δραχμή. Κατά την καραμανλική περίοδο η ανασυγκρότηση προχώρησε γρήγορα με δημόσια έργα και βελτίωση του οδικού δικτύου.

Παρά την εύνοια του κράτους προς τη βιομηχανία και τη σημαντική της πρόοδο οι ιδιώτες ήταν απρόθυμοι να κάνουν επενδύσεις. Οι αιτίες ήταν :

Α) οι επιχειρήσεις του δευτερογενούς τομέα ήταν μικρές, οικογενειακές, περιορισμένου κεφαλαίου, προσανατολισμένες στην παραγωγή καταναλωτικών αγαθών.

Β) η εγχώρια αγορά ήταν περιορισμένη

Γ) την περίοδο αυτή και ιδιαίτερα μετά το ’60 αναπτύχθηκαν δραστηριότητες όπως το εμπόριο, η οικοδομή, που αποδείχτηκαν πιο επικερδείς. Οι φτωχοί αστοί και οι αγρότες συντηρούσαν την εγχώρια αγοράτης βιομηχανίας που δεν εξήγαγε τίποτα.

Μετά το ΒΠΠ η συνολική απασχόληση στο δευτερογενή τομέα αυξήθηκε σημαντικά. Η μεταποίηση απασχολεί τα 2/3 του εργατικού δυναμικού. Η απασχόληση στις οικοδομές τετραπλασιάζεται.

Σημαντική θέση στις εξαγωγές έχει η κλωστοϋφαντουργία κι ακολουθεί το τσιμέντο, τα μεταλλεύματα, η αλουμίνα, τα χημικά και τα φαρμακευτικά.

Πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη μας το γεγονός πως μεγάλο μέρος του πληθυσμού είχε και δεύτερη απασχόληση στον τουρισμό ή στις οικοδομές.

Στις αρχές του ’70 η γεωργία παραμένει ο σημαντικότερος κλάδος της οικονομίας. Οι μικροϊδιοκτήτες αγρότες είχαν πολλά προβλήματα. Ο κλήρος ήταν μικρός, οι καλλιεργούμενες εκτάσεις ήταν κατακερματισμένες, υπήρχε υπερπληθυσμός στην ύπαιθρο, έλλειψη λιπασμάτων και γεωργικών μηχανημάτων. Υπήρχε χαμηλή παραγωγικότητα, υποαπασχόληση και μονοκαλλιέργεια. Παρά τις προσπάθειες για βελτίωση τα μέτρα είχαν μέτριααποτελέσματα. Οι αγρότες προσέφυγαν στις τράπεζες κι εξαρτήθηκαν από τους εμπόρους. Το συνεταιριστικό κίνημα ενισχύθηκε σταδιακά μετά το ’50 βρισκόταν όμως υπό κρατικό έλεγχο.

Page 228: Elp 11 Perilipsi

Σημαντική άνοδο γνώρισε και ο τριτογενής τομέας, ο πιο επικερδής.

Α) υπερδιογκώθηκε ο κρατικός τομέας. Μεγάλο μέρος του πληθυσμού απασχολούνταν εκεί και οι περισσότερες υπηρεσίες του ήταν στα αστικά κέντρα.

Β) η τεράστια αστικοποίηση που έφτασε σε μεγάλα ύψη.

Σημαντική ήταν και η μετανάστευση. Τα εμβάσματα των μεταναστών ήταν σημαντικός παράγοντας επιβίωσης, εκτόνωναν τις αντιδράσεις εναντίον τηςανεργίας. Η εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση ήταν ο κύριο αποτέλεσμα της εισοδηματικής ανισότητας. Ειδικά στην ύπαιθρο, τα πράγματα – οικονομικά- ήταν άστα να πάνε.

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ (1952 – 1974)

Η πολιτική του Καραμανλή είχε οδηγήσει σε οικονομική σταθερότητα. Σε συνδυασμό με τον αναπτυσσόμενο τουρισμό απέδωσε σημαντικά οφέλη και αύξηση του βιοτικού επιπέδου, αν και η οικονομική ανισότητα μεγάλωνε. Παρά την πολιτική και κυβερνητική κρίση του 60 και του 70 το βιοτικό επίπεδο παρουσίαζε σταθερή άνοδο και η κατανάλωση ιδιαίτερα στην Αθήνα,εξερράγη.

Νέα κοινωνικά στρώματα αναδείχθηκαν. Οι μικρέμποροι, οι μεσάζοντες και οι ανειδίκευτοι εργάτες. Δημιουργήθηκε μια νέα μεσαία τάξη, από τεχνικούς,ανώτερους υπαλλήλους, ελεύθερους επαγγελματίες, διανοούμενοι και νεόπλουτοι. Η μη απορρόφηση εργατικού δυναμικού από τη βιομηχανία οδήγησε σε παρασιτικές δραστηριότητες. Μικρεμπόριο, προσωπικές υπηρεσίες, μεσολάβηση, χειροτεχνία κ.α.

Η Αθήνα απορρόφησε το 62,7% της συνολικής αύξησης του πληθυσμού. Δεν έγινε όμως βιομηχανική πόλη, το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της απορροφήθηκε στον τομέα των υπηρεσιών.

Όμως, η βιομηχανία δεν προωθούσε την ανάπτυξη και οι υπηρεσίες δεν έλυναν τα προβλήματα. Έλλειψη πλήρους απασχόλησης, ανεργία και φτώχεια. Οι ακριβείς διαστάσεις αυτών των προβλημάτων είναι άγνωστες ξέρουμε όμως πως η ανεργία αυξανόταν.

Υπήρχε επίσης αδυναμία επίτευξης ίσης κατανομής του εθνικού εισοδήματος. Τα ημερομίσθια παρέμεναν χαμηλά και η φορολογία ήταν κυρίως έμμεση. Οι αυξήσεις των εργατών αυξήθηκαν μετά το 1974 αλλά ακόμη και σήμερα δίνουμε τους μικρότερους μισθούς.

Δεν υπήρχε κράτος πρόνοιας, τουλάχιστον μέχρι τη δεκαετία του ’80. Οι

Page 229: Elp 11 Perilipsi

κοινωνικές δαπάνες ήταν εξαιρετικά χαμηλές σε σύγκριση με τα άλλα ευρωπαϊκά κράτη. Αποτέλεσμα είναι να υστερούμε σε θέματα υγείας, κοινωνικής πρόνοιας, ασφάλεια και σύνταξη. Τη στέγαση την ανέλαβε σχεδόν εξ ολοκλήρου η ιδιωτική πρωτοβουλία.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15 Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΡΑΤΟΣ (1974 - )

Η ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ (1974 – 1981)

Μετά την πτώση της δικτατορίας ήρθε εν μέσω μεγάλου ενθουσιασμού ο Κωνσταντίνος Καραμανλής στις 24 Ιουλίου 1974. Η προσωρινή του κυβέρνηση διαπραγματεύτηκε με την Τουρκία σχετικά με το Κυπριακό με καλά αποτελέσματα.

Η αδυναμία των ΗΠΑ να πιέσουν τους δικτάτορες και να προλάβουν την κρίση με την Τουρκία δημιούργησε έντονα αντι-αμερικανικό κλίμα. Για να το εκτονώσει, ο Καραμανλής έθεσε το θέμα των αμερικανικών βάσεων στην Ελλάδα και απέσυρε τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις από τη στρατιωτική διοίκηση του ΝΑΤΟ. Υπήρχαν όμως προβλήματα:

Α) ενώ η πιθανότητα ένοπλης σύγκρουσης με την Τουρκία ήταν μεγάλη, έπρεπε να ξεκαθαρίσει το στράτευμα από τα φιλοδικτατορικά στοιχεία

Β) έπρεπε να απονεμηθεί δικαιοσύνη κατά των πραξικοπηματιών

Γ) έπρεπε να αποκατασταθούν όσους είχαν διωχθεί από τη χούντα

Δ) έπρεπε να μειωθεί ο πληθωρισμός

Στις 17 Νοεμβρίου 1974 έγιναν δημοκρατικές εκλογές με τη συμμετοχή του ΚΚΕ και του ΚΚΕ Εσωτερικού που συνεργάστηκαν – και τα δυο, κρατηθείτε – με την ΕΔΑ. Στις ίδιες εκλογές συμμετείχε το ΠΑΣΟΚ υπό τον Ανδρέα Παπανδρέου, η Ένωση Κέντρου ‘Νέες Δυνάμεις’ υπό το Γ. Μαύρο και η Νέα Δημοκρατία που ίδρυσε ο Καραμανλής. Με το 54% των ψήφων επικράτησε η ΝΔ παίρνοντας 219 από τις 300 έδρες. Το σύνθημα ‘Καραμανλής ή τανκς’ δούλεψε καλά.

Στις 8 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους έγινε δημοψήφισμα που έκλεισε το θέμα ‘μοναρχία’. Ακολούθησε η δίκη των πρωταιτίων του πραξικοπήματος και η καταδίκη των Παπαδόπουλου, Μακαρέζου, Παττακού και Ιωαννίδη. Οι ποινές,με πρωτοβουλία του Καραμανλή, έγιναν από θανατικές σε ισόβια.

Στα τέλη Δεκεμβρίου ο Καραμανλής κατέθεσε σχέδιο συντάγματος που εγκρίθηκε λίγο αργότερα και ισχύει έως σήμερα. Ενισχύθηκε η εκτελεστική έναντι της νομοθετικής εξουσίας, έδινε μεγάλη προστασία στην κοινοβουλευτική κυβέρνηση και σημαντικά προνόμια στον Πρόεδρο της

Page 230: Elp 11 Perilipsi

Δημοκρατίας. Το πολίτευμα της χώρας ήταν πια η προεδρευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία με θεμέλιο τη λαϊκή κυριαρχία. Με την ψήφισή του καθιερώθηκε η Γ’ Ελληνική Δημοκρατία.

Αφού τελείωσαν αυτά, παρέμειναν τα προβλήματα: ενεργειακή κρίση, ανεργία, υψηλός πληθωρισμός, εξοπλισμοί. Η Νέα Δημοκρατία κρατικοποίησετρεις τράπεζες και επαναδιαπραγματεύτηκε δυσμενείς συμβάσεις που είχαν υπογράψει οι δικτάτορες.

Σημαντικά ήταν τα θέματα με την Τουρκία:

Α) το κυπριακό ζήτημα. Η πρόοδος ήταν μικρή. Η Τουρκία ήθελε μια διζωνικήομοσπονδία με αδύναμη κυβέρνηση. Η Ελλάδα ήθελε μια ομοσπονδία με πολλά καντόνια και ισχυρή κυβέρνηση. Το Φεβρουάριο του 1975 ανακηρύχθηκε το τουρκοκυπριακό ομοσπονδιακό κράτος που αναγνωρίστηκεμόνο από την Τουρκία. Όλες οι χώρες αναγνώριζαν το Μακάριο ως αρχηγό του κυπριακού κράτους.

Β) τα όρια της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου

Γ) το θέμα των οχυρώσεων των νησιών που βρίσκονταν κοντά στην Τουρκία, η οποία υποστήριζε πως γίνονταν κατά παράβαση της Συνθήκης της Λωζάννης και του Παρισιού

Δ) το θέμα της εναέριας κυκλοφορίας στο Αιγαίο

Ε) τη μεταχείριση της ελληνικής μειονότητας στην Κωνσταντινούπολη και της τουρκικής στη δυτική Θράκη

Ο Καραμανλής βελτίωσε τις ελληνικές σχέσεις με τις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες και ενέταξε την Ελλάδα στην ΕΟΚ, προκειμένου να μειωθεί ο κίνδυνοςνέου πραξικοπήματος και να περιορισθούν οι τουρκικές βλέψεις. Η είσοδός μας στην ΕΟΚ έγινε την 1η Ιανουαρίου 1981.

Η Νέα Δημοκρατία ξαναβγήκε, ο ήλιος του ΠΑΣΟΚ όμως άρχισε να ανατέλλει. Το Μάιο του 1979 ο Καραμανλής έγινε Πρόεδρος της Δημοκρατίας κι άφησε στο πόδι του το Γ. Ράλλη. Όμως, το σύνθημα της ‘αλλαγής’ του Ανδρέα Παπανδρέου του έδωσαν την απόλυτη πλειοψηφία στιςεκλογές του 1981.

Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1981 –

Το ΠΑΣΟΚ αναγνώρισε την Εθνική Αντίσταση, επέτρεψε στους πολιτικούς πρόσφυγες να επιστρέψουν, κατάργησε τον επίσημο εορτασμό της συντριβήςτων κομουνιστών στον Εμφύλιο, κατάργησε και τυπικά τη λογοκρισία, εισήγαγε τον πολιτικό γάμο, το συναινετικό διαζύγιο, κατήργησε το θεσμό

Page 231: Elp 11 Perilipsi

της προίκας, εκσυγχρόνισε το οικογενειακό δίκαιο, καθιέρωσε το μονοτονικό, ‘εκδημοκράτισε’ τα πανεπιστήμια και κατήργησε τις υπερβολικές εξουσίες των καθηγητών. Έβαλε τις βάσεις για εθνικό σύστημα υγείας, επιχείρησε τη διοικητική αποκέντρωση αναβαθμίζοντας την Τοπική Αυτοδιοίκηση.

Οικονομικά, κρατικοποίησε τις ‘προβληματικές’ επιχειρήσεις, καθιέρωσε τηνΑυτόματη Τιμαριθμική Αναπροσαρμογή σε μισθούς και ημερομίσθια. Επέκτεινε την κοινωνική ασφάλιση, αύξησε τις συντάξεις, καθιέρωσε τις συλλογικές συμβάσεις εργασίας και κατήργησε αντιεργατικούς νόμους.

Εξωτερικά θέλησε να δώσει έναν πολυδιάστατο χαρακτήρα, ενώ παραχώρησε διπλωματικό καθεστώς στην PLO Αθήνας.

Καραμανλής και Παπανδρέου συνυπήρξαν σχετικά ήπια. Το Μάρτιο του 1985 προέκυψε νέο πολιτικό θέμα με αφορμή την Προεδρία της Δημοκρατίας. Αν και είχε αφήσει να εννοηθεί πως θα στήριζε την επανεκλογή Καραμανλή, ο Παπανδρέου πρότεινε το Χρ. Σαρτζετάκη κι αποφάσισε να αναθεωρήσει το Σύνταγμα για να μειώσει τα προεδρικά προνόμια. Ο Σαρτζετάκης εκλέχθηκε οριακά. Η Βουλή ενέκρινε τις συνταγματικές τροποποιήσεις και με πρόσχηματην κρίση στην Κύπρο προκήρυξε εκλογές. Το ΠΑΣΟΚ έλαβε 46% και 161 έδρες. Όμως η πόλωση ήταν απίστευτη, τα δυο με γάλα κόμματα συγκέντρωσαν το 87% των συνολικών ψήφων.

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ (Κλάφτα Χαράλαμπε)

Το ΠΑΣΟΚ επικράτησε στις δεκαετίες ’80 και ’90 κυρίως επειδή κατάφερε να συγκεντρώσει τα χαμηλά και μεσαία κοινωνικά στρώματα. Η μεσαία τάξη γενικά έχει φράγκα που προέρχονται από καλοπληρωμένες θέσεις εργασίας, κοινωνικές παροχές και υψηλή συλλογική κατανάλωση.

Στην Ελλάδα υπάρχει μια εύπορη μεσαία τάξη, που μπορεί να μην αμείβεται τόσο καλά αλλά διαθέτει αγαθά όπως ακίνητα. Βρίσκεται στο κέντρο του πολιτικού φάσματος και αμφιταλαντεύεται. Το ΠΑΣΟΚ μείωσε την έμφαση στο σοσιαλισμό και έλαβε υπόψη τις οικονομικές και κοινωνικές δομές της χώρας (αυτοαπασχολούμενοι και μισθωτοί).

Μετά την ένταξή της στην ΕΟΚ, η Ελλάδα βίωσε διαρθρωτικές οικονομικές

Page 232: Elp 11 Perilipsi

αλλαγές και κοινωνικές ανακατατάξεις. Η άνοδος του τριτογενούς τομέα συνοδεύτηκε από τη μείωση του ρυθμού ανάπτυξης, την παγκόσμια οικονομική κρίση, τη διεθνοποίηση της οικονομίας, την όξυνση του επαγγελματικού ανταγωνισμού, και τις τεχνολογικές βελτιώσεις. Όλα αυτά μετέβαλλαν την εργασία. Οι θέσεις μειώθηκαν, η ανεργία αυξήθηκε.

Η οικονομική ύφεση βιώθηκε έντονα στην Ελλάδα τη δεκαετία του 80 και οφείλεται στην επιδείνωση του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, την αύξηση του εξωτερικού ελλείμματος, στον πληθωρισμό και την κάμψη των παραγωγικών επενδύσεων.

Σημαντικές είναι και οι αλλαγές στις δομές παραγωγής:

Α) στον πρωτογενή τομέα μειώθηκαν οι απασχολούμενοι κι εκείνοι που έμεναν έπρεπε να ειδικευτούν

Β) ο τριτογενής τομέας ανέβηκε και αυξήθηκε η προσφορά εργασίας. Υπάρχει όμως η προϋπόθεση της αυξημένης παραγωγικότητας.

Γ) υπάρχει αύξηση της συμμετοχής των γυναικών στην αγορά εργασίας. Η γυναικεία απασχόληση δεν είναι πια ευκαιριακή (μέχρι να παντρευτούν και νακάνουν παιδιά) και υπάρχουν και μεγαλύτερες γυναίκες που ξεκινούν εργασία.

Δ) αυξάνονται οι ευέλικτες μορφές απασχόλησης και ιδιαίτερα της μερικής και της ευκαιριακής.

Κοινωνικές ανακατατάξεις που βγαίνουν από τα παραπάνω:

- Αλλάζουν οι δομές της οικογένειας και γίνεται πυρηνική

- Η δημογραφική γήρανση και η υπογεννητικότητα οδηγούν σε γήρανση του εργατικού δυναμικού, αυξημένη ανεργία και ανασφάλεια, που οδηγούν σεκοινωνικό αποκλεισμό. Η έννοια αυτή, αν και αμφισβητούμενη υποδηλώνει μορφές αποστέρησης με πολυδιάστατο χαρακτήρα. Ο όρος ‘αποκλεισμός’ σχετίζεται με ηθελημένους και μη περιορισμούς σε κοινωνικά αγαθά, θίγει τα φτωχά εισοδήματα που αποτελούν μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Αποτελεί πολύ σημαντικό πρόβλημα για την Ελλάδα.