Eliade Ekonomiki Byzanzio 24grammata.com

72
Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιο «Οικονομικές κρίσεις, κοινωνικές δυσπραγίες και δημοσιονομικές δυσκολίες στο Βυζαντινό Κράτος» Αμαλία Κ. Ηλιάδη, φιλόλογος-ιστορικός(Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Βυζαντινής Ιστορίας από το Α.Π.Θ.) Βιογραφικό σημείωμα: Αμαλία Κ. Ηλιάδη, φιλόλογος-ιστορικός, Δ/ντρια 3 ου Γυμνασίου Τρικάλων Δ/νση Κατοικίας: Μιχ. Πιτσάκου 21, Τ.Κ. 42.100 Τρίκαλα Τηλ.-Fax κατοικίας:2431071402 E-mail: [email protected] Site: http://users.tri.sch.gr/ailiadi http://www.matia.gr/iliadi http://blog s.sch.gr/ailiadi Η Αμαλία Κ. Ηλιάδη γεννήθηκε στα Τρίκαλα Θεσσαλίας. Μετά την περάτωση της Μέσης Εκπαίδευσης εισήχθη, ύστερα από Πανελλαδικές εξετάσεις, ένατη κατά σειρά επιτυχίας και με υποτροφία, στο Τμήμα Ιστορίας -Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ. 1 www.24grammata.com

Transcript of Eliade Ekonomiki Byzanzio 24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιο«Οικονομικές κρίσεις, κοινωνικές δυσπραγίες και δημοσιονομικές

δυσκολίες στο Βυζαντινό Κράτος»

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, φιλόλογος-ιστορικός(Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Βυζαντινής Ιστορίας από το Α.Π.Θ.)

Βιογραφικό σημείωμα:

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, φιλόλογος-ιστορικός, Δ/ντρια 3ου Γυμνασίου Τρικάλων

Δ/νση Κατοικίας: Μιχ. Πιτσάκου 21, Τ.Κ. 42.100 Τρίκαλα

Τηλ.-Fax κατοικίας:2431071402

E-mail: [email protected]

Site: http://users.tri.sch.gr/ailiadi

http://www.matia.gr/iliadi

http://blog s.sch.gr/ailiadi

Η Αμαλία Κ. Ηλιάδη γεννήθηκε στα Τρίκαλα Θεσσαλίας. Μετά την περάτωση της Μέσης Εκπαίδευσης εισήχθη, ύστερα από Πανελλαδικές εξετάσεις, ένατη κατά σειρά επιτυχίας και με υποτροφία, στο Τμήμα Ιστορίας -Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ.

1

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο ΒυζάντιοΟλοκλήρωσε τις προπτυχιακές της σπουδές το 1989, παίρνοντας το πτυχίο της με ειδίκευση στην Ιστορία και με βαθμό 8,34 (Λίαν Καλώς). Το ίδιο έτος εισήχθη στον Διετή Κύκλο Μεταπτυχιακών Σπουδών του Τμήματος Ιστορίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠ.Θ. και πήρε Δίπλωμα Μεταπτυχιακών Σπουδών με ειδίκευση στη Βυζαντινή Ιστορία (Βυζαντινολογία) το 1992, οπότε και ολοκλήρωσε με βαθμό «άριστα» (9,8δ.) τον κύκλο των σπουδών της. Διδάσκει ως φιλόλογος στη Μέση/Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση από το 1992, διορίστηκε ως μόνιμη φιλόλογος με τον πρώτο διαγωνισμό του Α.Σ.Ε.Π. του 1998, στον οποίο και κατέκτησε την πρώτη θέση πανελλαδικώς. Είναι κάτοχος του Κρατικού Πιστοποιητικού Γλωσσομάθειας στις ακόλουθες ξένες γλώσσες: Αγγλικά ΚΠΓ Γ1 (πολύ καλή γνώση), Γαλλικά ΚΠΓ Β2 (καλή γνώση), Γερμανικά ΚΠΓ Β2 (καλή γνώση).

Παράλληλα ασχολείται εντατικά με τη συγγραφή, τη ζωγραφική και την ποίηση. Ως μορφές έκφρασης και μηχανισμοί εξισορροπητικοί και εκτονωτικοί του πολύπτυχου ψυχισμού της, αποτελούν συναισθηματικές δικλείδες ασφαλείας μα και απαραίτητο συμπλήρωμα της ψυχοπνευματικής της «ενότητας». Το αγαπημένο της υλικό ζωγραφικής είναι η τέμπερα και η υδατογραφία και τα αγαπημένα της θέματα, τα τοπία και οι νεκρές φύσεις. Η ζωγραφική της τείνει να συγκεράσει το συγκεκριμένο με το αφηρημένο. Όσο για την ποίησή της, γράφοντας νιώθει πως «απλώνει την ψυχή της στον ήλιο να στεγνώσει απ’ τ’ ανεμόβροχα του χειμώνα».

Συγγραφική Δραστηριότητα:

1. Ο Κλήρος στο Μακεδονικό Αγώνα. Η συμβολή του στην οργάνωση και στην αντίσταση του Ελληνισμού. Πρότυπες Θεσσαλικές Εκδόσεις, Τρίκαλα, Αθήνα, 2003. ISBN 960-7146-83-2.

2. Πολιτική θεωρία και ιδεολογία των Βυζαντινών στην εποχή του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου. Πρότυπες Θεσσαλικές Εκδόσεις. Τρίκαλα, Αθήνα, 2003. ISBN 960-7146-85-9.

3. Τα Πανεπιστήμια στο Μεσαίωνα. Το Πανεπιστήμιο του Παρισιού (12ος-15ος αι.). Ιστορία, ρόλος στις πνευματικές εξελίξεις, προεκτάσεις. Πρότυπες Θεσσαλικές Εκδόσεις. Τρίκαλα, Αθήνα, 2003. ISBN 960-7146-84-0.

4. Εσωτερικός Μονόλογος (ποιήματα 1997-1999). Πρότυπες Θεσσαλικές Εκδόσεις. Τρίκαλα, Αθήνα, 2003. ISBN 960-7146-82-4.

2

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιο5. Παιδαγωγική. Το Σχολείο εργασίας: φιλοσοφία, στόχοι, και επιδράσεις. Αυτοέκδοση. Τρίκαλα, 2003. ISBN 960-92360-0-6.

6. Εγκατάσταση και Παρουσία Σλάβων στη Βυζαντινή Μ. Ασία απ’ τον 7ο ως τον 10ο αιώνα. Αυτοέκδοση. Τρίκαλα, 2003. ISBN 960-92360-2-2.

7. Τα «Θαύματα» του Αγίου Δημητρίου ως ιστορικές πηγές. Επιδρομές και Σλαβικές εποικίσεις εντεύθεν του Δουνάβεως. Αυτοέκδοση. Τρίκαλα, 2003. ISBN 960-92360-3-0.

8. Εικονομαχία και Αντιμοναχική στροφή (Κων/νος Ε΄). Αυτοέκδοση. Τρίκαλα, 2003. ISBN 960-92360-1-4.

9. Σημειώσεις και παρατηρήσεις στην ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας απ’ τον 11ο ως τον 15ο αι. Τα αγιολογικά κείμενα της περιόδου. (Συμβολή στη μελέτη των βίων των αγίων ως ιστορικών πηγών). Αυτοέκδοση. Τρίκαλα 2006. ISBN 960-92360-6-5. (Σελ. 361).

Βιβλιοκριτική από το λογοτεχνικό περιοδικό «Νέα Αριάδνη», Κοινός Λόγος, Τριμηνιαία Έκδοση της «Πολιτιστικής Συνεργασίας», Περίοδος Β’ , χρόνος 14ος, Τεύχος 61, Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2009. Σελ. 12-13 της φιλολόγου-συγγραφέως και κριτικού λογοτεχνίας Καίτης Λειβαδά: Λογοτεχνία και Ιστορία, Οι Βίοι των Βυζαντινών Αγίων ως ιστορικές μαρτυρίες, Αμαλία Κ. Ηλιάδη: Η εκπαιδευτικός, η ιστορικός, η ποιήτρια, η ζωγράφος, η μελετήτρια του Βυζαντίου: «… Αξιοθαύμαστη για το πληθωρικό ταλέντο της σε τόσους πολλούς τομείς. Η «Πολιτιστική Συνεργασία» έχει αντλήσει πολλές πληροφορίες για τα ιστορικά άρθρα της «Νέας Αριάδνης» από τις πρωτότυπες μελέτες της Αμαλίας Κ Ηλιάδη. …Στο βιβλίο αυτό περιγράφεται μέσα από τους βίους ανδρών και γυναικών και με τρόπο τεκμηριωμένο, επιστημονικό, αλλά επίσης απλό και γλαφυρό, η περιρρέουσα κοινωνική ατμόσφαιρα σε σχέση με το μοναχικό βίο και τη στάση των Αυτοκρατόρων, τα γεγονότα, το κλίμα και οι αιτίες της παρακμής που οδήγησαν μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους (1204) στην οριστική πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και την Άλωση του 1453 από τους Τούρκους. (Οι ομοιότητες με τη σημερινή ελληνική κοινωνία είναι… ανατριχιαστικές και πιστοποιούν ότι οδηγούμαστε στην Τρίτη και οριστική Άλωση από τη Δύση σε συνεργασία με την Τουρκία, αν δεν .. ξυπνήσουμε από το λήθαργο της ευζωίας οι μεν, της εξαθλίωσης οι δε, κάτι που όλη η Υφήλιος αντιλαμβάνεται εκτός από τους Έλληνες).

3

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιο10. Οι Βίοι των Αγίων της Βυζαντινής περιόδου ως ιστορικές πηγές. (Σημειώσεις και παρατηρήσεις για τα Βυζαντινά αγιολογικά κείμενα της Μέσης περιόδου: 7ος-10ος αιώνας). Αυτοέκδοση. Τρίκαλα 2006. ISBN 960-92360-5-7. (Σελ. 468).

11. Νεότερες απόψεις για την εσωτερική ιστορία του Βυζαντίου κατά τον 7ο αιώνα. Αυτοέκδοση. Τρίκαλα 2006. ISBN 960-92360-4-9. (Σελ. 268).

12. Η φωνή της σιωπής (ποιήματα). Αυτοέκδοση. Τρίκαλα, Νοέμβριος 2006. ISBN 960-88210-4-5. (Σελ. 206).

Επιστολές και βιβλιοκριτικά σημειώματα, που εμπεριέχουν επαινετικά σχόλια και κρίσεις για τη συγγραφική της δραστηριότητα, έλαβε από πολλούς ειδικούς, μελετητές βυζαντινολόγους και εκπροσώπους - υπευθύνους πανεπιστημιακών ιδρυμάτων και επιστημονικών - μορφωτικών φορέων ανά τον κόσμο, κυρίως βέβαια από την Ευρώπη, την Αμερική (Η.Π.Α., Καναδά) και Αυστραλία.Αρκετά αντίτυπα βιβλίων της έχει χαρίσει σε δημόσιες και ιδιωτικές βιβλιοθήκες της Ελλάδας και του εξωτερικού, με αποτέλεσμα τον εμπλουτισμό των συλλογών τους και την άμεση προσπέλαση του περιεχομένου τους απ’ την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα, αλλά και απ’ το ευρύτερο φιλομαθές αναγνωστικό κοινό.

Διατηρεί σχέσεις συνεργασίας με δημόσια & ιδιωτικά Μουσεία & Συλλογές της χώρας και του εξωτερικού στα οποία έχει προσφέρει ως δωρεά ορισμένα ζωγραφικά της έργα (σχέδια, τέμπερες, ακουαρέλλες).

Έχει αρκετές συμμετοχές ως σύνεδρος σε πανελλήνια και διεθνή συνέδρια και ημερίδες με εισηγήσεις- ανακοινώσεις σε θέματα παιδείας-εκπαίδευσης, πολιτισμού, σχολικών βιβλιοθηκών, ιστορίας.

(π.χ.www.inpatras.com/.../periexomena.php - www . etpe . gr / extras / download . php ? type = proceed & id =1380 e-diktyo.eu/uploads/pdf/Programma_Syros_09.pdf www . kethi . gr / attachments /147_7_ FILO _ DIADIKTYO . pdf users . auth . gr /~ marrep / ERGASIES / DIPLOMATIKES / kale . pdf dspace.lib.uom.gr/bitstream/2159/14240/1/PolymerakiFotiniMsc2011.pdf

www.kessaris.edu.gr/images/stories/.../B/B.../Istoria_Bgymnasio.pdf

lyk-peir-anavr.att.sch.gr/CommonMaterial/Pierce_26_2_2011.pdf κ.ά)

4

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο ΒυζάντιοΆρθρα της στον τοπικό τύπο της πόλης των Τρικάλων έχουν δημοσιευτεί, κατά καιρούς, με θέματα ιστορικά, ψυχολογικά, εικαστικά, ιστορίας της τέχνης καθώς και σχετικά με ζητήματα που αφορούν τις γυναικείες σπουδές. Στις περισσότερες των περιπτώσεων η αρθρογραφία της έχει, άμεση ή έμμεση σχέση, με τα καινοτόμα εκπαιδευτικά προγράμματα στα οποία εμπλέκεται (el.science.wikia.com/.../Ηλιάδη_Αμαλία www.edugate.gr/.../ekpaideytika-programmata-sti-sxoliki-bibliothiki-toy-2oy-epal-trikalon - tuxlibrary.blogspot.com/2011/04/2.html - e-psychology.gr/.../239-----art-therapy - www.alfavita.gr/.../art10_1_09_822.php - κ.ά.) καθώς και με θέματα παιδείας-εκπαίδευσης, πολιτισμού, σχολικών βιβλιοθηκών, ιστορίας, τέχνης, ψυχολογίας και, εν γένει, κοινωνικού προβληματισμού. Επίσης, μελέτες, ποιήματα και ηλεκτρονικά της βιβλία (e-books) έχουν δημοσιευτεί σε διάφορα περιοδικά πολιτισμού και έντυπα για τα γράμματα και τις τέχνες καθώς και εφημερίδες (Νέα Σκέψη, Αντιπαραθέσεις Σκέψης Λόγου και Τέχνης, Νέα Αριάδνη, Οικουμενικός Ελληνισμός, Το Άωτον… του πολιτισμού και της Τέχνης, Νουμάς, Πνευματική Ζωή, Τρικαλινά Νέα, Διάλογος, Πρωινός Λόγος κ.ά.), όπως επίσης και στα ηλεκτρονικά περιοδικά του Διαδικτύου: www.24grammata.com, www.archive.gr, www.pneuma.gr, www.ekataios.gr, www.e-telescope.gr, www.femnetsalonica.gr, http://www.openbook.gr/κ.ά.

Το Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης (Ρέθυμνο), και συγκεκριμένα η διδάσκουσα καθηγήτρια κ. Αλεξάνδρα Ζερβουδάκη στο μάθημά της «Ιστορικότητα και μύθος: το ιστορικό υπόστρωμα της βυζαντινής αγιολογίας» συμπεριέλαβε το βιβλίο της «Οι Βίοι των Αγίων της Βυζαντινής περιόδου ως ιστορικές πηγές. (Σημειώσεις και παρατηρήσεις για τα Βυζαντινά αγιολογικά κείμενα της Μέσης περιόδου: 7ος -10ος αιώνας). Τρίκαλα 2006. ISBN 960-92360-5-7» στην προτεινόμενη βιβλιογραφία για το Εαρινό Εξάμηνο, 3ου – 4ου έτους Σπουδών, 2007-2008. Το παραπάνω μάθημα που είναι σεμιναριακού τύπου και ανωτέρου επιπέδου με κωδικό ΒΥΦΦ 318, ανήκει στον Τομέα Βυζαντινής Φιλολογίας και Λογοτεχνίας.

Υπήρξε επιστημονική σύμβουλος-συγγραφέας συνεργαζόμενη με ομάδα διαφόρων επιστημόνων στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου από τη National Geographic Society, 2009 – 2010, Ειδικές Εκδόσεις Α.Ε. 4π, και συγκεκριμένα στους τόμους 14,15,16,17,18 που αφορούν το Βυζάντιο και τη Νεότερη Ελλάδα.

5

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο ΒυζάντιοΑπό τις 24-6-2003 είναι ενταγμένη στο Μητρώο Αξιολογητών του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου για τα Δημοτικά, Νηπιαγωγεία και τη Β’ βάθμια Εκπαίδευση με αριθμό μητρώου - πρωτοκόλλου: 6297/20-6-03 και αύξοντα αριθμό: 117. Επίσης παρέχει εκπαιδευτικό υλικό στην Ηλεκτρονική Εκπαιδευτική Πύλη του ΥΠΕΠΘ, στην κατηγορία γραπτών ιστορικών πηγών: www.e-yliko.gr (Το Βυζαντινό ένδυμα, Εξερευνώντας το Μιστρά, Η φορητή, αγιογραφική εικόνα στο Βυζάντιο κ.α.)

Είναι πιστοποιημένη επιμορφώτρια ενηλίκων από το ΕΚΕΠΙΣ και συμμετείχε ως επιμορφώτρια-εκπαιδεύτρια σε σεμινάρια θεωρητικής/κοινωνικής επιμόρφωσης και επαγγελματικής κατάρτισης από δημόσια και ιδιωτικά ΚΕΚ, καθώς και στην εισαγωγική επιμόρφωση εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης του ΠΕΚ Λάρισας.

Πρόσφατα έχει ενταχθεί στους Οριστικούς Πίνακες Κατάταξης υποψηφίων Επιμορφωτών Β, στους οριστικούς πίνακες κατάταξης υποψηφίων επιμορφωτών-σχεδιαστών υλικού πολιτιστικών προγραμμάτων και δράσεων και συμμετέχει με τεκμηριωμένες προτάσεις -διδακτικές παρεμβάσεις στο «Μείζον Πρόγραμμα Επιμόρφωσης Εκπαιδευτικών» - Καλές Διδακτικές Πρακτικές και στο Πρόγραμμα «Αριστεία και Καινοτομία στην Εκπαίδευση» του Υπουργείου Παιδείας.

Οι ενασχολήσεις και τα γενικότερα ενδιαφέροντά της κινούνται στο χώρο της παιδείας, της εκπαίδευσης μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή, της δια βίου μάθησης, της ιστορίας, της ποίησης, της τέχνης και της εκμάθησης ξένων γλωσσών. Η γνώση της, της Ιταλικής, κυμαίνεται σε σχετικά καλό επίπεδο, χωρίς σχετικό αποδεικτικό - πιστοποιητικό.

Οικονομική κρίση στο Βυζάντιο

H εποχή από το 610 ως τα τέλη του 9ου αιώνα για πολλά χρόνια χαρακτηριζόταν από τους βυζαντινολόγους ως "Σκοτεινοί Χρόνοι του Βυζαντίου". Aφενός γιατί είναι μια περίοδος για την οποία απουσιάζουν σχεδόν ολοκληρωτικά οι γραπτές πηγές και αφετέρου γιατί η απουσία αυτή δίνει μια εντύπωση κρίσης, παρακμής και κατάρρευσης του

6

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοβυζαντινού κράτους. Η σταδιακή αποκάλυψη αρχαιολογικών μαρτυριών και η μελέτη των ελάχιστων πηγών έχουν δείξει μέχρι τώρα ότι πράγματι η περίοδος από τα μέσα του 6ου αιώνα ως τις αρχές του 7ου χαρακτηρίζεται από συνθήκες ανατροπής της κατάστασης που υπήρχε στο Βυζάντιο τους προηγούμενους αιώνες (4ο-6ο) και διαμόρφωσης μιας καινούργιας που ολοκληρώθηκε τον 9ο και 10ο αιώνα. Τα χαρακτηριστικά της περιόδου αυτής δε δείχνουν απαραίτητα μια εποχή παρακμής, αλλά μια κρίση που κατέληξε σε διαφορετικού τύπου οργάνωση του χώρου, των πρώτων υλών, των ανθρώπων και της παραγωγής στο βυζαντινό κράτος, έτσι ώστε οι κάτοικοί του να μπορέσουν να επιβιώσουν και να ικανοποιήσουν τις νέες ανάγκες που εμφανίστηκαν.

Ο 7ος αιώνας, με την αναμφισβήτητα μεγάλη οικονομική κρίση, είχε ως κύρια χαρακτηριστικά την αγροτοποίηση της οικονομίας, την απλοποίηση των σχέσεων παραγωγής και το μετασχηματισμό σε μεγάλο βαθμό της νομισματικής οικονομίας σε ανταλλακτική. Στη διάρκεια του 8ου αιώνα άρχισε, προς απόσβεση των μεγάλων απωλειών της αυτοκρατορίας, η διαδικασία της οικονομικής ανάκαμψης, ανάπτυξης και αναδιοργάνωσης των τομέων της οικονομίας που είχαν ατονήσει (αστική οικονομία). Ο 9ος υπήρξε αιώνας σχετικής ειρήνης και γαλήνης κατά τον οποίο συνεχίστηκε η διαδικασία οικονομικής ανάπτυξης που ολοκληρώθηκε το 10ο αιώνα, ενώ η νομισματική οικονομία επικράτησε και πάλι. Το χρονικό διάστημα μεταξύ των μέσων περίπου του 7ου αιώνα και των μέσων του 9ου ήταν περίοδος μεγάλων εδαφικών απωλειών για το βυζαντινό κράτος, το οποίο, ωστόσο, κατάφερε σταδιακά να σταθεροποιήσει τα σύνορά του και να αναδομήσει τη διοίκησή του. Στις αρχές του 7ου αιώνα οι Πέρσες κατέλαβαν για σύντομο χρονικό διάστημα τις περιοχές της Συρίας, της Παλαιστίνης και της Αιγύπτου. Μια δεκαετία αργότερα, οι 'Aραβες εμφανίστηκαν ως κυρίαρχη δύναμη στην Εγγύς Ανατολή και μέχρι τον 8ο αιώνα είχαν κατακτήσει και αποσπάσει οριστικά από το Βυζάντιο όλες τις ανατολικές και νότιες επαρχίες του, δηλαδή όλη την έκταση από τη Συρία μέχρι την Ισπανία. Οι Βυζαντινοί, ωστόσο, ως τον 9ο αιώνα είχαν κατορθώσει να διατηρήσουν τη Μικρά Ασία. Οι βόρειες περιοχές του Βυζαντίου γνώρισαν τον 7ο αιώνα την απειλή των Βουλγάρων που ζούσαν στα νότια του Δούναβη, αλλά οι Βυζαντινοί κατάφεραν να αντιμετωπίσουν τις επιθέσεις τους και να κρατήσουν τη Θράκη. Τέλος, το Βυζάντιο έχασε τις δυτικές του επαρχίες στην Ιταλία από την προέλαση των Λομβαρδών (που κατέλαβαν τη Ραβέννα το 751) και των Φράγκων, οι οποίοι τελικά σχημάτισαν μια νέα "δυτική αυτοκρατορία" στην Ιταλία καλύπτοντας

7

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοπολιτικά τη Δυτική Χριστιανική Εκκλησία. Έτσι το Βυζάντιο κατέληξε να περιλαμβάνει τις περιοχές της Βαλκανικής χερσονήσου (Ελλάδα, Αλβανία και Θράκη) οι οποίες δεν κατοικούνταν από τους Σλάβους και αυτές της χερσονήσου της Ανατολίας (Μικράς Ασίας).

Η απώλεια της Συρίας, της Αιγύπτου και της υπόλοιπης βόρειας Αφρικής σήμαινε για το Βυζάντιο απώλεια όχι μόνο εκτεταμένων αλλά και των πλουσιότερων και σημαντικότερων οικονομικά περιοχών του. Εκεί συγκεντρώνονταν η μεγάλη ιδιοκτησία και η αγροτική παραγωγή, καθώς και μεγάλα αστικά κέντρα που είχαν έντονη και αξιόλογη οικονομική δραστηριότητα την προηγούμενη περίοδο, όπως η Αντιόχεια και η Αλεξάνδρεια. Η απώλεια αυτή σήμαινε, επίσης, την κατάργηση της ακλόνητης ως τώρα βυζαντινής ηγεμονίας και του οικονομικού ελέγχου σε όλη την έκταση τηςανατολικής Μεσογείου. Yπό βυζαντινή κατοχή παρέμειναν οι εύφορεςκαι αυτάρκεις περιοχές της Ανατολίας που, όπως μαθαίνουμε από πηγές,είχαν τη δυνατότητα να προμηθεύουν την αυτοκρατορία με αγροτικά προϊόντα: κρασί, σιτάρι, κριθάρι, ζώα και δέρματα. Kαι εκεί, ωστόσο, ύπαιθρος και αστικά κέντρα είχαν στην αρχή της περιόδου λεηλατηθεί και υποστεί καταστροφές κατ' επανάληψη, με συνέπεια να χρειαστούν ένα διάστημα αναδιοργάνωσης και ανάκαμψης. Η Βαλκανική -όπου όμως σε μεγάλο ποσοστό είχαν διεισδύσει και κατοικούσαν σλαβικές φυλές τον 6ο και 7ο αιώνα, οπότε δεν ήταν όλη στη διάθεση των Βυζαντινών- η Μακεδονία, η Θράκη και η Θεσσαλία ήταν επίσης περιοχές αυτάρκεις, με άφθονες καλλιέργειες (κυρίως σιταριού). Η ορεινή Πελοπόννησος, που παρήγε μόνο λίγο λάδι και μέλι, ήταν από τις πιο φτωχές περιοχές, όπως επίσης και τα νησιά, από τα οποία μόνον η Λήμνος και η Κρήτη ήταν τόποι παραγωγής κρασιού. Τέλος, η Δαλματία και η Κύπρος προμήθευαν ξυλεία.

Την εποχή αυτή, το βυζαντινό κράτος αντιμετώπιζε τεράστια οικονομικά προβλήματα, με δεδομένη τη μεγάλη έκταση των εδαφικών απωλειών, τις αυξημένες αμυντικές ανάγκες, τις καταστροφές και τις εσωτερικές αναστατώσεις. Ως συνέπεια αυτών, η μείωση και αποδιοργάνωση του πληθυσμού και η κατάρρευση της διάρθρωσης της οικονομίας της Πρωτοβυζαντινής περιόδου επιδείνωναν τηνκατάσταση. Το κράτος, προκειμένου να επιλύσει τα προβλήματά του, ευνόησε έναν απλούστερο και αυτόνομο τρόπο αγροτικής παραγωγής, η οποία ήταν ανέκαθεν η βάση της βυζαντινής οικονομίας.Επιπλέον, οργάνωσε τον τομέα της δημοσιονομίας με διαφορετικό τρόπο,στον οποίο οδήγησε η ανάγκη για έσοδα που θα επέτρεπαν τη συντήρησητου κρατικού

8

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιομηχανισμού και τη διατήρηση της αυτοκρατορίας με αμυντικές εκστρατείες.

"Αν, την ώρα που ένας άνθρωπος προσπαθεί να κλέψει ένα βόδι από ένα κοπάδι, το κοπάδι τραπεί σε φυγή και κατασπαραχτεί από κάποιο άγριο θηρίο, τότε ο άνθρωπος αυτός να τυφλωθεί. Αν ένας άνθρωπος βρεθεί σε ένα χωράφι να κλέβει καλαμπόκι, την πρώτη φορά να μαστιγωθεί εκατό φορές και να αποζημιώσει τον ιδιοκτήτη, τη δεύτερη φορά να πληρώσει διπλή τη ζημιά για την κλοπή του και, αν κλέψει και τρίτη, να τυφλωθεί. Αν κλέψει κρασί τη νύχτα, να υποστεί την ίδια τιμωρία όπως για το καλαμπόκι. Αν κλέψει τη σοδειά κάποιου άλλου, να του δώσει τη διπλή ποσότητα απ' αυτή που έκλεψε. Αν κάποιος βρει ένα βόδι στο δάσος, το σκοτώσει και πάρει το κουφάρι του, να του κόψουν το χέρι. Αν ένας δούλος, προσπαθώντας να κλέψει τη νύχτα, διώξει τα πρόβατα μακριά από το κοπάδι και χαθούν ή κατασπαραχτούν από άγρια θηρία, να κρεμαστεί ως δολοφόνος".

Τα αποσπάσματα αυτά από το "Γεωργικό Νόμο" δείχνουν πόσο πολύτιμα ήταν τα ζώα και η σοδειά για τους αγρότες της περιόδου. H απώλεια έστω και λίγων από αυτά σήμαινε γι' αυτούς αδυναμία πληρωμής των φόρων και ακολούθως οικονομική καταστροφή. Για το κράτος τα έσοδα από την αγροτική παραγωγή ήταν αυτή την περίοδο η μόνη (όσο το δυνατόν σταθερή) βάση της οικονομίας.

Οι πηγές μάς επιτρέπουν να θεωρήσουμε ότι οι φυσικές καταστροφές αλλά και οι εχθρικές επιδρομές και δηώσεις των προηγούμενων αιώνων δεν κατέστρεψαν μόνιμα τη βυζαντινή αγροτική γη. Ωστόσο, μεγάλες εκτάσεις πιθανότατα έμεναν γεωργικά και κτηνοτροφικά αναξιοποίητες για κάποια χρονικά διαστήματα, όταν οι αγρότες εγκατέλειπαν τις περιοχές που δέχονταν επιθέσεις ή πέθαιναν από τις επιδρομές, τους σεισμούς και τις άλλες φυσικές καταστροφές και τους αλλεπάλληλους λοιμούς, που κράτησαν ως τα μέσα του επόμενου αιώνα. Τη γη της αυτοκρατορίας κατείχαν και εκμεταλλεύονταν μικροί και μεσαίοι κυρίως ιδιοκτήτες, και κάποιοι μεγαλοκτηματίες, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονταν το κράτος και η Εκκλησία. Αυτοί οι ιδιοκτήτες γης, πέρα από το να παράγουν τα απαραίτητα για την επιβίωση των ίδιων, των οικογενειών και των περιοχών τους, συντηρούσαν, μέσω της φορολογίας,

9

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοκαι τις αμυντικές ανάγκες της αυτοκρατορίας.

Τον 8ο αιώνα, η διαδικασία της δημογραφικής και αγροτικής ανάκαμψης, που ολοκληρώθηκε τον επόμενο αιώνα, φαίνεται πως είχε ήδη αρχίσει να εξελίσσεται. Tο τέλος των λοιμών, σχεδόν σε όλη την αυτοκρατορία γύρω στα μέσα του αιώνα, και μια γενική βελτίωση των κλιματολογικών συνθηκών ευνόησαν την αύξηση του πληθυσμού και την εξάπλωση της αγροτικής τους δραστηριότητας στις γαίες που μέχρι τώρα ήταν εγκαταλειμμένες ή ανεπαρκώς αξιοποιημένες.

O 9ος αιώνας χαρακτηρίστηκε από τη σημαντική αύξηση του πληθυσμού της αυτοκρατορίας και, συνεπώς, των εργατικών χεριών. Μια πρώτη αιτία για την αύξηση του πληθυσμού ήταν η σχετική ειρήνευση στο χώρο. 'Aλλη αιτία στάθηκε η μετανάστευση στο χώρο του Βυζαντίου κατοίκων πρώην βυζαντινών τόπων κατακτημένων από ξένους λαούς (π.χ. Αρμένιους, Βουλγάρους). Μια τελευταία αιτία ήταν και ο εκβυζαντινισμός και η απορρόφηση ξένου πληθυσμού περιοχών που τέθηκαν υπό βυζαντινό έλεγχο από το Νικηφόρο Α' και το Θεόφιλο (Σλάβοι, Λατίνοι, Ιλλυριοί και Γότθοι που ζούσαν στην Ελλάδα, τη Δαλματία, την Κριμαία και την Αλβανία). Ο μεγάλος αυτός πληθυσμός είχε πλέον άφθονο χώρο προς εξάπλωση και γη προς εκμετάλλευση, χωρίς τον κίνδυνο των τόσο συχνών τα προηγούμενα χρόνια επιδρομών και φυσικών καταστροφών. Αυτό έδωσε ώθηση στην ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας, η οποία ήταν ο ασφαλής και σίγουρος τρόπος για την απόκτηση νέου και σταθερού πλούτου, όπως φάνηκε και στους αιώνες που ακολούθησαν.

Η Μεσοβυζαντινή περίοδος παρουσιάζει ιδιαιτερότητες ως προς τη διανομή της γης, καθώς το γαιοκτητικό καθεστώς διέφερε από αυτό της Πρωτοβυζαντινής αλλά και των επόμενων αιώνων. Στο μεγαλύτερο μέρος της περιόδου (7ο και 8ο αιώνα και ως τα μέσα του 9ου) κυριάρχησε η ιδιοκτησία και εκμετάλλευση γαιών μικρής και μεσαίας έκτασης που συνυπήρχε με τη χρήση των περιορισμένων αριθμητικά μεγάλων κτημάτων. Τα μεγάλα αυτά κτήματα άρχισαν να κυριαρχούν από τον 9ο αιώνα, γιατί εξυπηρετούσαν καλύτερα τις νέες ανάγκες και προοπτικές οργάνωσης της αγροτικής παραγωγής, και εξελίχθηκαν τους επόμενους αιώνες στο κύριο χαρακτηριστικό της αγροτικής οικονομίας.

Στον τομέα της οργάνωσης της αγροτικής παραγωγής, που ήταν και η 10

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοβάση της βυζαντινής οικονομίας, φαίνεται πως τον 7ο και 8ο αιώνα επικράτησε η τάση απλοποίησης και κρατικού συγκεντρωτισμού όπως και στους άλλους τομείς της οικονομίας. Eκτός από τα αρχαιολογικά δεδομένα, πληροφορίες μας δίνει και μια από τις ελάχιστες πηγές της εποχής, ο "Γεωργικός Νόμος". Ως προς την οργάνωση του χώρου του βυζαντινού κράτους, η πηγή αυτή υποδεικνύει ως κυρίαρχο χαρακτηριστικό αυτής της εποχής την ύπαρξη χωριών, των οποίων τα γειτονικά χωράφια και λιβάδια τα μοιράζονταν ανεξάρτητοι, ελεύθεροι αγρότες. Αυτοί ήταν μικροϊδιοκτήτες-καλλιεργητές που δεν υπόκειντο στον έλεγχο κάποιου γαιοκτήμονα, δούλευαν για λογαριασμό τους, πλήρωναν φόρους απευθείας στο κράτος και μπορούσαν να εγκαταλείψουν τη γη τους ανά πάσα στιγμή. Κάποιοι αγρότες συγκέντρωναν ιδιοκτησία όχι υπερβολικά μεγάλη αλλά ούτε μικρή (μεσαία ιδιοκτησία) με την αγορά και εκμετάλλευση γης που είχε εγκαταλειφθεί από τους καλλιεργητές της.

Τα στρατιωτικά κτήματα Στη μικρή και μεσαία ιδιοκτησία εντάσσεται και μια ειδική κατηγορία αγροτικών γαιών: τα στρατιωτικά κτήματα, οι στρατείες. Αυτά ήταν καλλιεργήσιμη γη που αναγκαζόταν να προσφέρει το κράτος στους στρατιώτες, σε εποχές έλλειψης χρημάτων, ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες τους. Οι καλλιεργητές αυτών των γαιών είχαν στη συνέχεια υποχρέωση να προσφέρουν στρατιωτικής φύσης υπηρεσίες, κάθε φορά που το κράτος τις χρειαζόταν: είτε με προσωπική ένοπλη υπηρεσία είτε με καταβολή χρηματικού ποσού ικανού να εξοπλίσει και να συντηρήσει έναν στρατιώτη. Τα στρατιωτικά κτήματα φαίνεται ότι άρχισαν να σχηματίζονται από το τέλος του 7ου αιώνα, παρόλο που στις πηγές μαρτυρούνται μόνο το 10ο, και σχετίζονται, αν και δε συνδέονται απαραίτητα, με το θεσμό των θεμάτων.

Ως τα μέσα του 9ου αιώνα η εικόνα παρέμεινε η ίδια, με τους ελεύθερους μικρούς και μεσαίους ιδιοκτήτες-καλλιεργητές και τους στρατιώτες-γεωργούς να αποτελούν τον πυρήνα της αγροτικής εκμετάλλευσης της γης στη βυζαντινή αυτοκρατορία. Από τα μέσα, όμως, του 9ου αιώνα η ισορροπία αυτή διαταρασσόταν ολοένα και περισσότερο ώσπου κατέληξε, το 10ο αιώνα, στην επικράτηση της μεγάλης ιδιοκτησίας (κυρίως ιδιωτικής και εκκλησιαστικής) στην κατοχή της γης.

Ο "Γεωργικός Νόμος" αναφέρει την ύπαρξη και μικρού αριθμού

11

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιομισθωμένων εργατών δίπλα στους ελεύθερους γεωργούς, που αναλάμβαναν αγροτικές και κτηνοτροφικές εργασίες, καθώς επίσης και δούλων. Αυτό υποδεικνύει πως υπήρχαν και αγρότες αρκετά πλούσιοι ώστε να μπορούν να αγοράσουν δούλους και να πληρώσουν εργάτες. O πλούτος τους προερχόταν από τη συγκέντρωση γης. Οι μεγαλοκτηματίες της εποχής ήταν ιδιώτες, η Εκκλησία και το ίδιο το κράτος.

Ιδιωτικά κτήματα Στο "Γεωργικό Νόμο", αναφέρεται η ύπαρξη μεγάλης ιδιοκτησίας (δηλαδή μεγάλων εκτάσεων γης που ανήκαν σε έναν γαιοκτήμονα), αν και φαίνεται πως ήταν περιορισμένες αυτές οι περιπτώσεις σε σχέση με αυτές της μικρής και μεσαίας ιδιοκτησίας. Η μείωση της μεγάλης ιδιοκτησίας οφείλεται στις αλλαγές στη διοίκηση των πόλεων (κατάργηση των δημοτικών συμβουλίων και διοίκηση απευθείας από κρατικούς αξιωματούχους διορισμένους στην Πρωτεύουσα), που είχαν ως αποτέλεσμα να μετατοπιστεί το μεγάλο ενδιαφέρον από την επένδυση σε γη σε άλλες οικονομικές δραστηριότητες στην Κωνσταντινούπολη. Έτσι, σιγά σιγά χάθηκε η σταθερή τάξη των μεγάλων, αριστοκρατών γαιοκτημόνων των πόλεων της προηγούμενης περιόδου. Ωστόσο, η επένδυση σε γη, παρά τις επιδρομές και τους εξωτερικούς κινδύνους, αποτελούσε μια από τις ασφαλέστερες οικονομικά επενδύσεις, τουλάχιστον για μια γενιά, και έτσι μεγάλα κτήματα εξακολούθησαν να υπάρχουν. Ενδεικτικό είναι το παράδειγμα του γαιοκτήμονα Φιλάρετου στο θέμα Αρμενιακών στα τέλη του 8ου αιώνα, του οποίου η περιουσία ανερχόταν σε 48 μεγάλα αρδευόμενα αγροκτήματα μεγάλης αξίας και εκατό ζευγάρια βόδια, τα οποία προϋπέθεταν 15.000 ως 20.000 μοδίους γης. Τα κτήματά του φιλοξενούσαν επίσης εξακόσια βόδια, οκτακόσια ογδόντα άλογα, μελίσσια και δώδεκα χιλιάδες πρόβατα.

Κράτος, Εκκλησία και αστικές γαίες Δίπλα στα μικρά και μεγάλα ιδιωτικά κτήματα αναπτύσσονταν και μεγάλα κτήματα που ανήκαν στο κράτος και την Εκκλησία. Σε κρατική ιδιοκτησία κατέληγαν οι γαίες που εγκαταλείπονταν από μικροϊδιοκτήτες. Η Εκκλησία άρχισε να αποκτά επίσης σημαντική εκμεταλλεύσιμη γη από δωρεές ευσεβών πιστών ή του κράτους. Μια από τις σημαντικές αλλαγές σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο είναι η εξαφάνιση των αστικών γαιών, αυτών δηλαδή που ανήκαν συλλογικά στις πόλεις και αξιοποιούνταν από αυτές με σκοπό την αύξηση των εσόδων του κοινού ταμείου. Με την αλλαγή του οικονομικού και διοικητικού ρόλου των πόλεων αλλά και με τις δημογραφικές αλλαγές (συρρίκνωση του πληθυσμού), οι γαίες αυτές δεν είχαν πια μεγάλη σημασία για τα έσοδα των πόλεων. Απλούστερη και χρησιμότερη ήταν η

12

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοκαλλιέργειά τους από ελεύθερους μικροκαλλιεργητές.

Το κτηματολόγιο της εποχής ήταν ο κώδιξ ή τα χαρτία του γενικού και περιλάμβανε αναλυτική καταγραφή των γαιών κάθε περιοχής και τη φορολογική της υποχρέωση. 'Aρχιζε με καταγραφή των γαιών κάθε φορολογούμενου, του χωριού του, του ονόματός του και του ποσού του φόρου που έπρεπε να πληρώσει. Στη συνέχεια, αναγράφονταν τα ιδιόστατα, δηλαδή οι γαίες που δεν ανήκαν στο χωριό, τα κλάσματα, οι χέρσες γαίες που είχαν περιέλθει στο δημόσιο, και τα ανέκδοτα, οι γαίες που καταγράφονταν για πρώτη φορά στο κτηματολόγιο. Το σύνολο των ψηφίων, δηλαδή των φορολογικών ποσών μιας περιοχής, αποτελούσε το ακρόστιχό της, δηλαδή τη φορολογική της υποχρέωση προς το κράτος. Το κτηματολόγιο αυτό ωστόσο -ίσως λόγω της ταραγμένης ζωής και των μεταβολών στην κυριότητα της γης- δεν είχε αποφασιστικό αποδεικτικό χαρακτήρα αυτή την εποχή, σπανιότατα δηλαδή χρησιμοποιούνταν ως αποδεικτικό στοιχείο σε περιπτώσεις αντιδικίας και δεν του αποδιδόταν ιδιαίτερη σημασία.

Οι πόλεις, λόγω των δυσχερών οικονομικών συνθηκών, ολοένα και περισσότερο αδυνατούσαν να συντηρήσουν τον εαυτό τους, πόσο μάλλον να αναλάβουν τη διοίκηση των κρατικών εσόδων, όπως έκαναν την Πρωτοβυζαντινή περίοδο. Αυτή η απώλεια της αστικής οικονομικής ανεξαρτησίας οδήγησε στην αντικατάσταση των δημοτικών συμβουλίων από υπαλλήλους που ουσιαστικά ήταν μέλη της τεράστιας κρατικής γραφειοκρατίας και, επομένως, στον απευθείας κρατικό έλεγχο πάνω στη φορολόγηση των κατοίκων σε όλους τους τομείς της οικονομίας με έναν τρόπο συγκεντρωτικό. Απόδειξη γι' αυτό αποτελεί το φαινόμενο της ξαφνικής εμφάνισης τον 7ο και 8ο αιώνα μικρών σφραγίδων από μόλυβδο (μολυβδόβουλλων), οι οποίες χρησιμοποιούνταν από τους κομμερκιάριους. Αυτοί ήταν κρατικοί αξιωματούχοι υπεύθυνοι για την προμήθεια και τη διανομή των βιοτεχνικών αγαθών, τη ρύθμιση του εμπορίου και τη συλλογή των έμμεσων φόρων στο βυζαντινό κράτος, λειτουργίες που πραγματοποιούνταν στις κρατικές αποθήκες κάθε επαρχίας. Οι σφραγίδες χρησιμοποιούνταν απ' αυτούς πρώτον για να σφραγίσουν δέματα εμπορευμάτων που είχαν ζυγιστεί και κοστολογηθεί, έτσι ώστε να μην ανοίγουν, και δεύτερον για να εγγυηθούν, με την υπογραφή που είχαν ως επιγραφή, τη γνησιότητά τους και τον έλεγχο του

13

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοαυτοκράτορα. Με τον κρατικό αυτό παρεμβατισμό, ο οικονομικός ρόλος των πόλεων υποβαθμίστηκε ακόμη περισσότερο και η αστική οικονομία έχασε οριστικά τη σημαντική θέση που είχε κατά τον 5ο και 6ο αιώνα.

Μετά τον 8ο αιώνα, ωστόσο, και κυρίως τον 9ο, όταν η ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας επέφερε μεγαλύτερη ευημερία, η αστική οικονομία σημείωσε μεγάλη πρόοδο, τόσο στον τομέα της βιοτεχνίας όσο και στο εμπόριο. Οι σφραγίδες των κρατικών αυτών αξιωματούχων που ήλεγχαν το εμπόριο και τη βιοτεχνία εξαφανίστηκαν από το τέλος του 8ου και τον 9ο αιώνα, πράγμα που δείχνει ότι ο κρατικός έλεγχος δεν ήταν πια απαραίτητος για τη ρύθμιση των αστικών οικονομικών δραστηριοτήτων, οι οποίες πια είχαν ξαναπάρει το δρόμο τους μέσα στη γενική ανάκαμψη της οικονομίας.

Όσον αφορά το εμπόριο οι 7ος και 8ος αιώνας χαρακτηρίζονται από την έλλειψη εκτεταμένων εμπορικών δραστηριοτήτων και την ενθάρρυνση στοιχειωδών και απλών τρόπων οικονομικής συντήρησης, όπως η αγροτική εκμετάλλευση της γης. Αιτίες γι' αυτό στάθηκαν η οικονομική και δημογραφική κρίση και το γεγονός ότι οι εχθρικές επιδρομές και οι καταστροφές έκαναν το οδικό δίκτυο του κράτους δύσχρηστο και την επικοινωνία μεταξύ των περιοχών επισφαλή. Αυτό αποθάρρυνε τους Βυζαντινούς απ' το να αναλαμβάνουν τη μεταφορά φθηνών προϊόντων που δεν θα απέφεραν μεγάλα κέρδη. Από τον 9ο αιώνα, η αγροτική οικονομία άρχισε να ανακάμπτει, η βιοτεχνία να αναπτύσσεται ταχέως και το βυζαντινό εμπόριο, εσωτερικό και εξωτερικό, να ανθεί.

Βιοτεχνική δραστηριότητα, αν και μειωμένη, εξακολούθησε να υπάρχει στο Βυζάντιο αυτή την εποχή, αλλά δε γνώρισε τη μεγάλη ανάπτυξη που χαρακτήρισε τους αμέσως επόμενους αιώνες. Τα βιοτεχνικά εργαστήρια αναπτύχθηκαν προς το τέλος αυτής της περιόδου και συγκεντρώθηκαν κυρίως στην Κωνσταντινούπολη και στις ελάχιστες μεγάλες πόλεις που επιβίωσαν. Συντεχνίες βιοτεχνών, οι οποίες επιβλέπονταν από το κράτος, παρήγαν τα χρειώδη για την αυτοκρατορική αυλή και το στρατό, υφάσματα λινά και μεταξωτά, δερμάτινα είδη, κεριά, αρώματα, σαπούνι, αντικείμενα από πολύτιμα μέταλλα και σμάλτο. Τα μεταλλικά εργαλεία και αντικείμενα από μόλυβδο, χαλκό και σίδηρο κατασκευάζονταν πιθανόν εκτός των συντεχνιών.

Από τις λίγες γραπτές πηγές που διαθέτουμε, αντιλαμβανόμαστε ότι

14

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοκατά τον 7ο και 8ο αιώνα το εσωτερικό βυζαντινό εμπόριο ήταν περιορισμένο σε σχέση με αυτό της προηγούμενης περιόδου, εξαιτίας των συνθηκών που επικρατούσαν. Τα αρχαιολογικά δεδομένα επιβεβαιώνουν αυτή την εικόνα: η εύρεση ελάχιστων βυζαντινών χάλκινων νομισμάτων, που χρονολογούνται μεταξύ του 640 και του τέλους του 7ου αιώνα, υποδηλώνει ότι η κοπή και κυκλοφορία τους αυτή την εποχή ήταν μειωμένη. Δεδομένου, λοιπόν, ότι τα νομίσματα αυτά χρησίμευαν περισσότερο για καθημερινές, μικρές εμπορικές συναλλαγές, η έλλειψή τους υποδεικνύει ότι το εσωτερικό εμπόριο είτε είχε σταματήσει είτε γινόταν σε μικρότερη κλίμακα και όχι με χρήματα. Η πρώτη εκδοχή δεν είναι ρεαλιστική, εφόσον δεν ήταν όλες οι περιοχές και όλοι οι κάτοικοι του κράτους απόλυτα αυτάρκεις και κάποια μορφή ανταλλαγής προϊόντων θα έπρεπε να υπάρχει. Η ύπαρξη μαγαζιών και αγορών, τόσο στις συρρικνωμένες πόλεις αυτής της εποχής όσο και στην Κωνσταντινούπολη, και η διατήρηση κάποιων εμπορείων της προηγούμενης περιόδου αποδεικνύουν ότι η δεύτερη εκδοχή είναι η πιθανότερη.

Από την εποχή του αυτοκράτορα Θεόφιλου, τον 9ο αιώνα, η εικόνα άλλαξε: χρυσά και χάλκινα νομίσματα βρίσκονται σε αφθονία και σε όλες τις περιοχές, και είναι εμφανές ότι το εσωτερικό εμπόριο, η μεταφορά δηλαδή φθηνών προϊόντων σε μικρές αποστάσεις και μέσα στα γεωγραφικά όρια της αυτοκρατορίας, άνθησε. H επαρχία προμήθευε τις πόλεις (κυρίως την πρωτεύουσα) με είδη διατροφής, και οι επαρχιώτες που γίνονταν πιο ευκατάστατοι από πριν μπορούσαν να προμηθευτούν καλύτερα ρούχα ή άλλα απαραίτητα είδη. 'Aρχισε σιγά σιγά και η εμπορική κυκλοφορία πολυτελών ειδών βιοτεχνίας, που κυριάρχησε την επόμενη περίοδο.

Kατά τον 7ο αιώνα, η χειροτέρευση των δρόμων και η ανασφάλεια που χαρακτήριζε τις θάλασσες αποθάρρυνε τους εμπόρους και τους πλοιοκτήτες από το να αναλαμβάνουν εμπορικές αποστολές. Ωστόσο, κάποια από τα εμπορεία της προηγούμενης περιόδου διατηρήθηκαν, προφανώς διεξάγοντας μια υποτυπώδη δραστηριότητα μέχρι που γνώρισαν, από τα τέλη του 8ου αιώνα και κατά τη διάρκεια του 9ου, μια νέα περίοδο ανάπτυξης και ακμής. Τέτοια εμπορεία, εκτός από την Κωνσταντινούπολη, ήταν και η Θεσσαλονίκη, η Έφεσος, η Σμύρνη, η Αττάλεια και η Τραπεζούντα. Η αύξηση, σε σχέση με πριν, της βιοτεχνικής δραστηριότητας ενθάρρυνε τους πλοιοκτήτες και προμηθεύοντάς τους με προϊόντα προς πώληση, έδωσε σταθερότητα στη

15

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοδουλειά τους. Εξάλλου, αξιοποιήθηκε το οδικό δίκτυο, που είχε επισκευαστεί για στρατιωτικούς και ταχυδρομικούς λόγους, και το οποίο συνέδεε την Κωνσταντινούπολη με την Ανατολία (τη Νίκαια, το Αμόριο, την 'Aγκυρα, την Αττάλεια, την Τραπεζούντα) και το αραβικό χαλιφάτο. Έτσι, τα προϊόντα των συντεχνιών άρχισαν να κυκλοφορούν, βρίσκοντας και νέες αγορές στο Βορρά (στους Χαζάρους, στους Ρως και στους Βουλγάρους), και το βυζαντινό εμπόριο να εξαπλώνεται. Το γεγονός ότι ο θαλάσσιος κίνδυνος των αράβων πειρατών δεν εμπόδισε τους βυζαντινούς να ρισκάρουν τη διεξαγωγή εμπορίου, δείχνει ότι το εμπόριο είχε αρχίσει να γίνεται πολύ προσοδοφόρα οικονομική δραστηριότητα.

Στην περίοδο 610-867 το βυζαντινό κράτος οργάνωσε τη δημοσιονομική του πολιτική με τρόπο που διευκόλυνε τον έλεγχο στους διάφορους τομείς της οικονομίας, ώστε να είναι αποδοτικοί, και εξασφάλιζε τα έσοδα που του επέτρεπαν να επιβιώσει. Οργάνωσε την οικονομική διοίκηση του κράτους σε ένα σχήμα πιο συγκεντρωτικό. Kαθόρισε την κοπή και κυκλοφορία των νομισμάτων στο μέτρο που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες σε χρήμα. Tέλος, φορολόγησε τους υπηκόους του με το σύστημα που θεώρησε πιο δίκαιο και πιο αποτελεσματικό, ώστε να εξασφαλίσει τη συντήρηση της κρατικής μηχανής, του στρατού και της αυτοκρατορικής αυλής.

H κρίση του τέλους του 7ου αιώνα στο Βυζάντιο και ο ρόλος, σ’ αυτή, των καθεστωτικών παραγόντων: στρατού, δήμων, συγκλήτου Συσχετισμός δυνάμεων. Παρατηρήσεις, υποθέσεις, ερωτήματα

Aμαλία Κ. Ηλιάδη ιστορικός-βυζαντινολόγος (ΜΑ Βυζαντινής Ιστορίας)

Ο Βυζαντινός αυτοκράτωρ που σηματοδοτεί με τη βασιλεία του το τέλος του 7ου και τις αρχές του 8ου αιώνα είναι ο Ιουστινιανός Β΄ ο επονομαζόμενος Ρινότμητος. Ο προηγούμενος αιώνας (7ος) σημαδεύτηκε απ’ την ηγεμονική μορφή του Ηρακλείου και ο επόμενος(8ος) αρχίζει με την έκπτωση, ρινοκοπία και γλωσσοκοπία του Ιουστινιανού του Β΄, απέναντι στον οποίο στάθηκαν ιδιαίτερα επιθετικοί οι μεγαλογαιοκτήμονες-αριστοκράτες. Οι αυτοκράτορες που προηγήθηκαν του Ιουστινιανού του Β΄, Λεόντιος(695-698) και Αψίμαρος-Τιβέριος(698-705) υπήρξαν σχετικά ανίσχυρες προσωπικότητες στο να επιβάλλουν τις προσωπικές τους απόψεις για τον τρόπο διοίκησης του κράτους και

16

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοάσκησης της εξουσίας.

Οι παράγοντες που οδήγησαν στην πρώτη ανατροπή του Ιουστινιανού του Β΄(695) υπήρξαν οι δήμοι, που εκπροσωπούσαν το λαό της πρωτεύουσας, ο Πατριάρχης που, ως κεφαλή της εκκλησίας στην περίπτωση αυτή συσπείρωσε τους μοναχούς, και ο στρατός με επικεφαλής τους στρατηγούς των θεμάτων που πολλοί απ’ αυτούς ανήκαν, κατά πάσα πιθανότητα στην τάξη των μεγαλογαιοκτημόνων. Ως κεντρικό σημείο συγκέντρωσης των επαναστατών επιλέχτηκε η Αγία Σοφία, εξυπηρετώντας, ενδεχομένως, τους λειτουργικούς και συμβολικούς σκοπούς της επανάστασης. Απ’ την επαναστατική αυτή πρωτοβουλία λείπουν οι πολιτικοί, οι στρατιωτικοί αξιωματούχοι και οι συγκλητικοί αριστοκράτες της πρωτεύουσας, πράγμα που αφήνει να διαφανεί η σιωπηλή υποστήριξή τους στον Ιουστινιανό Β΄.

Η επακόλουθη άνοδος στην εξουσία των στρατιωτικών αρχηγών των επαρχιών-θεμάτων παίρνει σάρκα και οστά με την ανάρρηση στο θρόνο του Βυζαντίου του Λεοντίου(695-698), στρατηγού του θέματος των Ανατολικών. Τον Λεόντιο, στη σύντομη βασιλεία του, συνοδεύει μια έλλειψη κύρους που οφείλεται, κατά την άποψή μου, στην άνοδό του στο θρόνο με επανάσταση. Εξάλλου, αυτή την εποχή, ο διαμορφωμένος ήδη θεσμός της συμβασιλείας συντελούσε στην πολιτική σταθερότητα και ενίοτε στη διασφάλιση της κληρονομικής διαδοχής στο θρόνο του Βυζαντίου. Έτσι, η αποστασία του στρατηγού-διοικητού της Λαζικής(όπου ήταν εξόριστος ο Ιουστινιανός Β΄), οι επιδρομές των Αράβων και η συνακόλουθη αποτυχία του βυζαντινού στρατού να τις αποκρούσει πυροδοτούν νέα επανάσταση του στόλου, αυτή τη φορά, ο οποίος ανακηρύσσει αυτοκράτορα στη θέση του έκπτωτου Λεοντίου τον δρουγγάριο του δρούγγου των Κιβυρραιωτών Αψίμαρο που μετονομάστηκε τότε σε Τιβέριο. Προς το παρόν είναι φανερός, μέσα από τον περίπλοκο συσχετισμό δυνάμεων που κατευθύνουν τα πράγματα σε επανάσταση, ένας υφέρπων ανταγωνισμός του στρατού ξηράς και του στόλου(στρατού θαλάσσης) για το ποιος θα κατορθώσει να ελέγξει την εξουσία.

Την «στάση» ακολουθεί το ξέσπασμα βουβωνικής πανώλης με την γνωστή τυπολογία που χαρακτηρίζει τέτοιου είδους λοιμούς (χαρακτηριστικά συμπτώματα, φάσεις ασθένειας, μαζικοί θάνατοι). Η

17

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοδύσκολη αυτή κατάσταση, μεθερμηνευόμενη ως θεοσημία-κακός οιωνός απ’ τους θρησκόληπτους κι απαίδευτους ανθρώπους της εποχής, επέτεινε την ένταση, η οποία κατέληξε στην ρινοκοπία και φυλάκιση του Λεοντίου καθώς και σε διώξεις των συνεργατών και οπαδών του. Ο Ιουστινιανός ο Β΄, ως νόμιμος εκπρόσωπος της Ηρακλειανής Δυναστείας, θα ανέμενε κανείς να γίνει ασμένως δεκτός απ’ τους κατοίκους της Κωνσταντινούπολης που δεινοπαθούσαν τα τελευταία χρόνια από σφοδρές αναστατώσεις, όμως αντίθετα οι κάτοικοι και βέβαια οι επικεφαλής τους: σύγκλητος, δήμοι, στρατός, εκκλησία δεν δέχτηκαν να παραδώσουν την πόλη στον έκπτωτο και ήδη ρινότμητο Ιουστινιανό.

Η δεύτερη και τελειωτική ανατροπή του Ιουστινιανού Β΄, το 711, μετά από στάση, αυτή τη φορά, του στρατού και του στόλου, οδήγησε στη μη κανονική ανάρρηση στο θρόνο του Βαρδάνη, στρατηγού Αρμενικής καταγωγής, ο οποίος, αφού ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας, μετονομάστηκε σε Φιλιππικό. Ο ρόλος της μετονομασίας, όπως και προηγουμένως στην περίπτωση του Αψιμάρου-Τιβερίου, είναι καθοριστικός απ’ την άποψη του τυπικού και ουσιαστικού εξελληνισμού των «βαρβάρων» στρατιωτικών-στρατηγών που κατορθώνουν να αναρρηθούν στο θρόνο μιας πολυεθνικής αυτοκρατορίας, η οποία προχωρά αργά αλλά σταθερά προς τον εξελληνισμό της. Επιπλέον, ο εκρωμαισμός-εξελληνισμός ονομάτων και ηθών συμβάλλει τα μέγιστα στη σύνδεση του χρονικού παρόντος της με το ένδοξο αυτοκρατορικό παρελθόν και στην εμπέδωση της ιδεολογικής συνέχειας του κράτους. Οι μετονομασίες νέων αυτοκρατόρων, επίσης, απηχούν τα πολιτικά τους πρότυπα: λειτουργούν ως μέσο πολιτικής προπαγάνδας και επηρεασμού της κοινής γνώμης, αφού υποτίθεται πως μαζί με το όνομα μεταβιβάζονται και οι ικανότητες του εκλιπόντος αυτοκράτορος.

Λίγο μετά την ανάρρησή του στο θρόνο, ο Φιλιππικός-Βαρδάνης σκοτώνει τον Ιουστινιανό Β΄ και το μικρό γιο του Τιβέριο που είχε στεφθεί, πιθανώς, συναυτοκράτορας απ’ τον πατέρα του και άρα είχε νόμιμα δικαιώματα στο θρόνο, τα οποία μεγαλώνοντας ήταν αναμενόμενο να διεκδικήσει. Γι’ αυτό το λόγο, άλλωστε εξουδετερώνεται κι αυτός μαζί με τον πατέρα του. Μ’ αυτό τον άδοξο τρόπο τελειώνει η δυναστεία του Ηρακλείου.

Όμως κι ο Φιλιππικός-Βαρδάνης δε στέκει για πολύ ήσυχος στο θρόνο 18

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοτου. Η συνομωσία που ξεσπά εναντίον του, οργανωμένη και υποκινημένη από μερίδα των πολιτικών αρχόντων και του στρατού, κατορθώνει να τον εκθρονίσει βίαια. Οι πατρίκιοι της Βυζαντινής Συγκλήτου και το Οψίκιον (αυτοκρατορική φρουρά) σε συνεργασία με το δήμο των πρασίνων δρουν ως καθεστωτικοί παράγοντες ρυθμιστικοί της ανώτατης εξουσίας και συμβάλλουν τα μέγιστα στην επικράτηση των πολιτικών αρχόντων που στο πρόσωπο του πρωτοασηκρήτου Αρτεμίου-Αναστασίου(κι εδώ έχουμε περίπτωση μετονομασίας) βρίσκουν τον ιδανικό ηθελημένο του Θεού(αυτοκράτορα) Ο Αρτέμιος-Αναστάσιος Β΄(713-715) ως πολιτικός αξιωματούχος έρχεται σε αντίθεση με τους στρατιωτικούς αξιωματούχους των επαρχιών, αν και αποδείχτηκε αρκετά ικανός κυβερνήτης, και στα πολιτικά και στα στρατιωτικά ζητήματα. Ωστόσο, η στάση των στρατιωτών του Οψικίου είναι, γι’ άλλη μια φορά γεγονός. Ο ρόλος των προσώπων και των προσωποπαγών πολιτικών συσχετισμών στην εξέλιξη και τροπή των γεγονότων υπήρξε καταλυτικός: ο Αρτέμιος-Αναστάσιος αποκηρύσσεται και ακολουθεί η ανακήρυξη σε αυτοκράτορα του Θεοδόσιου(οικονομικού υπαλλήλου), παρά τη θέλησή του, απ’ τους στρατιώτες του Οψικίου, που φανερά μόνο αυτοί είχαν επαναστατήσει εναντίον του Αρτεμίου-Αναστασίου. Των καταιγιστικών γεγονότων έπεται ένας πραγματικός εμφύλιος πόλεμος: το Οψίκιο με τους Γοτθογραικούς του(Οστρογότθοι που απ’ τον 4ο αιώνα είχαν εγκατασταθεί εκεί) πολιορκεί κυριολεκτικά την Κωνσταντινούπολη. Κι εδώ τίθεται το κρίσιμο, όμως αναπάντητο απ’ τις πηγές μας, ερώτημα: όσοι απ’ τους αξιωματούχους και τους καθεστωτικούς παράγοντες παρέμεναν κλεισμένοι στα τείχη της Πόλης, δήμοι, σύγκλητος, στρατιωτικοί αξιωματούχοι υπήρξαν πιστοί αυτή τη δύσκολη στιγμή στον Αρτέμιο-Αναστάσιο ή λειτούργησαν ως έρμαια της σύμπτωσης και της τύχης που άγονται και φέρονται απ’ τον ισχυρό της ημέρας, δηλαδή το Οψίκιον;

Στην περίοδο της βασιλείας του επόμενου αυτοκράτορα, του Θεοδοσίου Γ΄(715-717) σημειώθηκαν πολλές εξεγέρσεις και εμφύλιες διαμάχες. Ο διχασμός των στρατιωτικών δυνάμεων υπό τη μορφή των θεμάτων ήταν πια αδιαμφισβήτητο γεγονός: Α) Ο στρατηγός του θέματος των Ανατολικών Λέων επαναστατεί κατά του νέου αυτοκράτορα σε συνεργασία με τον στρατηγό του θέματος των Αρμενιακών Αρτάβασδο. Β) Ο αυτοκρατορικός στρατός-δυνάμεις της πρωτεύουσας(Οψίκιον) τους αντιμάχεται σθεναρά. Σ’ αυτή τη διαμάχη ο Πατριάρχης και οι Συγκλητικοί μεσολαβούν υπέρ του στρατηγού των Ανατολικών Λέοντος Γ΄, του ιδρυτού της περίφημης δυναστείας των Ισαύρων. Καταλύτης των εξελίξεων υπήρξε, χωρίς αμφιβολία, ο αραβικός κίνδυνος που έχει αρχίσει

19

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοήδη να γίνεται ο πιο υπολογίσιμος παράγοντας στην εξωτερική πολιτική του Βυζαντίου. Μέσα από τις εξελίξεις αυτές ο Λέων Γ΄ ο Ίσαυρος, συνεργαζόμενος στενά με τους εκπροσώπους του θεματικού στρατού και της αριστοκρατίας των επαρχιών και, παράλληλα, χειριζόμενος διπλωματικά τους Άραβες, κατορθώνει να εκτοπίσει τους εκπροσώπους του στρατού της παλιάς ανακτορικής φρουράς(obsequium), παραμένοντας αδιαφιλονίκητος κυρίαρχος για μακρύ χρονικό διάστημα.

Τα ερωτήματα, που γεννώνται στο μελετητή απ’ την παραπάνω αναδρομή στα σημαντικότερα σημεία-σταθμούς της κρίσης που έπληξε το Βυζαντινό κράτος στα τέλη του 7ου και στις αρχές του 8ου αιώνα, είναι αρκετά και σημαντικά:

1.Ποιοί λόγοι συνηγορούν, ειδικά αυτή την περίοδο, στην εκδήλωση αλλεπάλληλων «στάσεων», σφοδρότατων ανταγωνισμών για την εξουσία, συνεχών αλληλοδιαδοχών αυτοκρατόρων, κι όλα αυτά να παρουσιάζονται μέσα σ’ ένα χρονικό διάστημα σχετικά μικρό; (695-717: 22 χρόνια).

2. Μήπως η αυξανόμενη σημασία και ενδυνάμωση του στρατού μέσω του θεματικού συστήματος συντέλεσε σε πολύ μεγάλο βαθμό στην ανάδειξη, ως δύναμης πολιτικής και άρα ρυθμιστικής της εξουσίας, των μεγαλογαιοκτημόνων αλλά και μικρών ιδιοκτητών γης των Θεμάτων;

3. Η ανάμειξη των εκκλησιαστικών παραγόντων στην πολιτική και στρατιωτική κρίση έπαιξε κι αυτή τον όχι ευκαταφρόνητο ρόλο της;

4. Οι δήμοι, εκπροσωπώντας το λαό-πλήθος, είναι ενεργοί πολιτικά και παρόντες κοινωνικά, παρ’ όλο που η μείωση της πολιτικής τους σημασίας με το τέλος του 7ου αιώνα έχει επισημανθεί απ’ τους ερευνητές;

5. Η Σύγκλητος, ως αριστοκρατία των πολιτικών αξιωματούχων, παίζοντας πρωτεύοντα ρόλο στις δυναστικές έριδες και έχοντας κυρίαρχες αρμοδιότητες στην εκλογή του αυτοκράτορα και στην άσκηση της αντιβασιλείας, μήπως αυτή την ταραγμένη περίοδο υποσκελίζεται απ’ τις ισχυρές πρωτοβουλίες και παρεμβάσεις του στρατού;

20

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο ΒυζάντιοΌ,τι και να συνέβη από τα παραπάνω ή κι όλα μαζί, που είναι και το πιθανότερο, το πρακτικό, χειροπιαστό αποτέλεσμα της κρίσης του τέλους του 7ου και των αρχών του 8ου αιώνα υπήρξε η νίκη του Θεματικού στρατού έναντι των άλλων, παραδοσιακών καθεστωτικών παραγόντων, μέσα στο σκληρό σκηνικό του συσχετισμού δυνάμεων εξουσίας για τον έλεγχο του βυζαντινού θρόνου.

Μετά από πέντε σφετεριστές του (695-717: Λεόντιος, Αψίμαρος-Τιβέριος, Φιλιππικός-Βαρδάνης, Αρτέμιος-Αναστάσιος Β΄, Θεοδόσιος Γ΄ ) επικρατεί, επιτέλους στο Βυζάντιο η πολυπόθητη ηρεμία.

Aλλά ας ακολουθήσουμε τα γεγονότα στις λεπτομέρειες και στις λεπτές τους αποχρώσεις, προσπαθώντας ταυτόχρονα να αποκρυπτογραφήσουμε το κρυμμένο τους νόημα, σύμφωνα με τις μαρτυρίες ιστορικών και χρονογράφων.

Είναι γεγονός πως στην τελική ανατροπή του Ιουστινιανού Β΄ συνέβαλαν οι Βένετοι και οι Χερσωνίτες της Κριμαίας οι οποίοι αρχικά τον είχαν βοηθήσει να πάρει το θρόνο, πράγμα που καταδεικνύει ότι η νομιμοφροσύνη των θεματικών στρατών στο πρόσωπο ενός αυτοκράτορα δεν είναι δεδομένη: π.χ. οι Οψίκιοι που είχαν βοηθήσει τον Αναστάσιο Β΄ να ανατρέψει τον Φιλιππικό Βαρδάνη (713), πρωτοστάτησαν στην ανατροπή και του Αναστασίου Β΄. Αργότερα, όταν οι Ανατολικοί και οι Αρμενιακοί στράφηκαν κατά του Οψικίου συνέβαλαν στην άνοδο του Λέοντος Γ΄ στο θρόνο.

Η γεωγραφική έκταση του Βυζαντινού κράτους στα τέλη του 7ου και στις αρχές του 8ου αιώνα περιλαμβάνει το μεγαλύτερο τμήμα της Μ. Ασίας, τη Θράκη, τη Μακεδονία, τη Θεσσαλία, τη Στερεά Ελλάδα, την Πελοπόννησο(εκτός απ’ τις ορεινές Σκλαβηνίες), τα Αιγαιοπελαγίτικα νησιά, τη Σικελία και τμήμα της Ιταλίας. Ένα κράτος που στο εσωτερικό του συμβαίνουν αξιόλογες κοινωνικοοικονομικές μεταβολές, καθώς η μείωση της σημασίας της Συγκλήτου, που ήταν και ο κύριος μεγαλοϊδιοκτήτης γης της Πρωτοβυζαντινής περιόδου, συνδυάζεται με μια έντονη κρίση της μεγάλης γαιοκτησίας στα τέλη του 7ου αιώνα. Η

21

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοανατροπή του Ιουστινιανού Β΄ από τη σύγκλητο και τον Πατριάρχη, που συμμάχησε μαζί της, εξαιτίας της σκληρής φορολογικής του πολιτικής προς τη μεγάλη ιδιοκτησία, στα παραπάνω συμφραζόμενα υπαγορεύτηκε νομοτελειακά, σύμφωνα με τη μαρξιστική αντίληψη της Βυζαντινής Ιστορίας, η οποία εκπροσωπείται από το Levtcenko. Προς ενδυνάμωση αυτής της οπτικής συνηγορούν τα ίδια τα γεγονότα: το 698 και 715 ο στρατός των επαρχιών(ο γνωστός πια ως θεματικός στρατός) εισβάλλει με τη βία στην πρωτεύουσα και λεηλατεί τα παλάτια των πλουσίων συγκλητικών, πράγμα που παραπέμπει και στην υποφώσκουσα αντίθεση κέντρου-περιφέρειας(επαρχιών), που διατρέχει όλους τους αιώνες της βυζαντινής ιστορίας. Απ’ την άλλη μεριά, πρέπει να επισημανθεί πως ο αυτοκράτωρ της Μέσης Βυζαντινής περιόδου δε στηρίζει τόσο την πολιτική του δύναμη στη Σύγκλητο, στην αριστοκρατία ή στους δήμους, αλλά στο στρατό: αυτό ακριβώς το μεταβατικό χαρακτηριστικό γνώρισμα, που παρατηρείται στο μεταίχμιο του 7ου-8ου αιώνα, επιφέρει και τη δυναστική μεταβολή, με το τέλος της δυναστείας του Ηρακλείου και την αρχή της δυναστείας των Ισαύρων. Ιδωμένη ως συνάρτηση της πολιτικής υποστήριξης του στρατού η καινούρια εποχή που ανατέλλει για το Βυζάντιο είναι γεμάτη από πολεμικά κατορθώματα σ’ όλα τα μέτωπα.

Ως αρνητικά επακόλουθα της πολιτικής αναταραχής της μεταβατικής αυτής περιόδου κρίσης, καταγράφονται απ’ το Νικηφόρο Πατριάρχη η παραμέληση της παιδείας, η πολιτική και κοινωνική αστάθεια, η υποχώρηση του ενδιαφέροντος για την πολιτεία και την Πόλη, η διάβρωση του στρατεύματος. Ωστόσο, οι περισσότεροι χρονογράφοι αφιερώνουν λίγες σελίδες του έργου τους στα στρατιωτικά και διεθνή γεγονότα της εποχής αυτής. Για το λόγο αυτό οι γνώσεις μας παρουσιάζονται πενιχρές και αδύνατες. Στην περίπτωση, πάντως, του Τιβερίου Β΄ Αψιμάρου και της διαμάχης του με το Λεόντιο, Πράσινοι και Βένετοι αντίστοιχα αντιμάχονται για την εξουσία, ενώ παράλληλα τα επίσημα νομίσματα του κράτους, ως μέσα προβολής, εμπέδωσης της πολιτικής ιδεολογίας, προπαγάνδας πολιτικών και θρησκευτικών αντιλήψεων και προσέγγισης της κοινής γνώμης, απεικονίζουν τους νόμιμους εκπροσώπους της Ηρακλειανής δυναστείας Ιουστινιανό Β΄ και Τιβέριο(το γιο του).- Πρβλ. επίσης τα χρυσά νομίσματα του Φιλιππικού-Βαρδάνη και του Αψιμάρου-Τιβέριου. Κατά τη δεύτερη ανατροπή του Ιουστινιανού Β΄ , τον αντίπαλό του Βαρδάνη-Φιλιππικό υποστηρίζει το εκστρατευτικό σώμα(στρατός και στόλος) της Κριμαίας και ο λαός της Κωνσταντινούπολης, ενώ τον Ιουστινιανό Β΄ υποστηρίζουν τα θέματα Θρακησίων και Οψικίου και 3000 Βούλγαροι σύμμαχοί του. Όσο για την περίπτωση του Αρτεμίου-

22

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο ΒυζάντιοΑναστασίου Β΄, η ανάρρησή του στο θρόνο πιθανολογεί για την ύπαρξη συνεκτικού πυρήνα και διασυνδέσεων ανάμεσα στη Σύγκλητο και το Δήμο των Πρασίνων, η οποία ματαίωσε τα σχέδια των συνομωτών του θέματος Οψικίου(Βούραφος, Μυάκιος).

Είναι, πάντως, αλήθεια πως η παραπάνω διαγραφείσα κατάσταση κρίσης και αναστάτωσης στα τέλη του 7ου και στις αρχές του 8ου βυζαντινού αιώνα φέρνει, συνειρμικά, στο νου του μελετητή την άλλη μεγάλη περίοδο κρίσης της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας τον 3ο αι. μ.Χ., τότε που οι λεγεώνες ανακήρυσσαν ταυτόχρονα και σε διαφορετικά γεωγραφικά σημεία της αυτοκρατορίας αυτοκράτορες, ελέγχοντας απόλυτα το θρόνο και τον κάτοχό του. Αυτή η εύλογη, κατά τη γνώμη μου, αντιπαραβολή μπορεί να οδηγήσει στη διαμόρφωση μιας τυπολογίας των στρατιωτικών «στάσεων»(επαναστάσεων), εάν επισημανθούν τα κύρια, γενικά, κοινά χαρακτηριστικά τους.

Σύμφωνα με τον P. Yannopoulos, La societe profane..., οι στρατιωτικοί υπάλληλοι του βυζαντινού κράτους ανήκουν στα μεσαία στρώματα, ενώ οι στρατιωτικοί ανώτατοι αξιωματούχοι στα ανώτερα στρώματα-κύκλους. Αυτή η λεπτή, σχετικά, διαφοροποίηση στην κοινωνική διαστρωμάτωση μέσα στην ίδια κοινωνική κατηγορία φανερώνει μια προχωρημένη-εξελιγμένη, απ’ την άποψη της συγκρότησής της, κοινωνία.

Απ’ την άλλη, όμως, μεριά, δεν μας σώζονται αυτοκρατορικά έγγραφα των «σφετεριστών» του θρόνου αυτής της ταραγμένης περιόδου. (Βλ. Gerhard Rosch, Όνομα βασιλείας...). Για το λόγο αυτό, θα’ πρεπε να συνεξεταστούν νομίσματα και σφραγίδες του 7ου και 8ου αιώνα προκειμένου να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα για το ιδεολογικό τους στίγμα και τη διπλωματική τους δράση. Βέβαια, οι ιστορικές πηγές της εποχής ή όσες είναι μεν μεταγενέστερες αλλά αναφέρονται σ’ αυτή, μας δίνουν κάποιες αποσπασματικές αλλά ταυτόχρονα πολύτιμες πληροφορίες: Ο Λεόντιος ο Πατρίκιος (695-698) «αναγορεύεται νυκτός υπό του δήμου των Βένετων βασιλεύς» μας πληροφορεί ο Γεώργιος Αμαρτωλός, αναφερόμενος έμμεσα στον ανταγωνισμό των δυο μεγάλων αντίπαλων δήμων της Πόλης για τον έλεγχο της εξουσίας. Εξάλλου, η ιδέα της παρακμής των δήμων ως πολιτικών παραγόντων, από την εποχή του Ηρακλείου και μετά, οφείλεται και στην έλλειψη μαρτυριών.(Βλ. Alan Cameron, Circus Factions…). Αυτό που βάσιμα γνωρίζουμε από

23

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοπροηγούμενες εποχές, είναι ότι οι δήμοι της πρωτεύουσας ενώνονται πολιτικά μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις εξωτερικών κινδύνων ή και πιεστικών εσωτερικών δυσκολιών.(Βλ. Cront Ch. Les demes…).

Σε μια προσπάθεια ερμηνείας του πολύπλοκου συσχετισμού των καθεστωτικών παραγόντων του βυζαντινού κράτους κατά τη διάρκεια αυτής της ταραγμένης περιόδου(7ος-8ος αι.) και παράλληλα της βαθμιαίας μεταλλαγής τους σε σχέση με την πρώιμη βυζαντινή περίοδο, πρέπει να κατατεθούν ορισμένες παρατηρήσεις-επισημάνσεις, που θα μπορούσαν, ενδεχομένως να λειτουργήσουν κι ως υποθέσεις εργασίας. Στα τέλη του 7ου αιώνα η έννοια του λογίου-μορφωμένου ανθρώπου έχει πια συγχωνευτεί με την ιδέα του «λαϊκού» χριστιανού, εννοώντας μ’ αυτό την ύπαρξη ενός “λαϊκού” χριστιανισμού με ευρεία βάση και κοινή θρησκευτική κουλτούρα, η οποία δε διαχωρίζει στεγανά τις κοινωνικές τάξεις και συνδέεται με το στρατό παντοιοτρόπως, κυρίως στην Ιταλία αλλά και αλλού.( Cambridge Med. Hist.). Από την άλλη μεριά, είναι γεγονός η παρακμή της παλιάς συγκλητικής αριστοκρατίας της Πρωτεύουσας που παλιότερα είχε εξαφανιστεί απ’ τις επαρχίες γιατί ακριβώς είχε μεταναστεύσει εκεί. (Βλ. Τηλ. Λουγγή, Δοκίμιο για την κοινωνική εξέλιξη..., σελ. 145-147, Σύμμεικτα 6, Αθήνα 1985). Γι’ αυτή την εξέλιξη είναι σημαντικό όσο και πολυτάραχο το έτος-σταθμός 695: αρχίζει η προώθηση νέων θεσμών απέναντι σε παλιούς, εγκαταλείπεται σταδιακά η παλαιά διοικητική οργάνωση του Διοκλητιανού και του Κωνσταντίνου και εισάγεται, με βραδείς ρυθμούς στην πράξη, ο θεματικός θεσμός, πράγμα που αποτελεί ένα ενδιαφέρον θέμα προς διερεύνηση. Η πάλη ανάμεσα στο στρατό και στη σύγκλητο που ιχνηλατείται απ’ το 602(βασιλεία Φωκά: Tinnefeld, Kategorien der Kaiserkritik, σελ. 51), αν και ο ρόλος της Συγκλήτου είναι ιδιαίτερα σημαντικός σ’ όλο τον 7ο αιώνα, καταλήγει σε τελειωτική νίκη του στρατού στις αρχές του 8ου αιώνα. Η αμοιβαία διερεύνηση της πορείας της Συγκλήτου και της παράλληλης επιρροής του στρατού στην πολιτική ζωή της αυτοκρατορίας και του αυτοκρατορικού θεσμού αποτελεί αναγκαιότητα, εφόσον υπάρχουν ενδείξεις και στοιχεία που καταδεικνύουν σύγκλιση αριστοκρατών-συγκλητικών και ανωτάτων στρατιωτικών, σύνδεση στρατού και συγκλήτου και όχι κατ’ ανάγκη πάλη τους, γιατί οι συγκλητικοί, προκειμένου να αντιμετωπίσουν τη δυσπραγία και τον παραγκωνισμό τους, στρέφονται στην ανάληψη στρατιωτικών αξιωμάτων, προσαρμοζόμενοι έτσι στα δεδομένα της καινούριας εποχής. Ο Georg Ostrogorsky ονομάζει τα χρόνια αυτά «χρόνια του χάους: Thronwirren», μιας και από το 695(επικράτηση του πραξικοπήματος του Λεοντίου)

24

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοαρχίζει μια διάσπαση στους κόλπους του βυζαντινού στρατεύματος που αναστατώνει τους επιμέρους τομείς του: στρατό, στόλο, θέματα. Η εξέταση των τίτλων και των αξιωμάτων που κατέχουν οι ανερχόμενοι «σφετεριστές» στο θρόνο(πρωτοασηκρήτης, λογοθέτης του γενικού κ.λ.π) και η ενδεχόμενη σχέση τους, σε ορισμένες περιπτώσεις, τουλάχιστον, με το στρατό, μας παραπέμπει σε παλιότερες εποχές της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, όπου δεν υφίστατο στεγανός διαχωρισμός ανάμεσα στην πολιτική και στα στρατιωτικά πράγματα: εξάλλου, η εξάσκηση της πολιτικής, σ’ όλες τις πολυεθνικές αυτοκρατορίες, δεν υπήρξε άμοιρη στρατιωτικής εμπειρίας. Η τεκμηρίωση μιας τέτοιας υπόθεσης εργασίας, βέβαια, απαιτεί τεράστια έρευνα, συγχρονική και διαχρονική. Πάντως, η διάσπαση του στρατεύματος σε στρατό ξηράς και στόλο που αντιμάχονται μεταξύ τους το 717, με επακόλουθο την ανάληψη της αυτοκρατορικής εξουσίας απ’ τον Λέοντα Γ΄ τον Ίσαυρο, με καθαρά στρατιωτικό τρόπο, φανερώνει, για το συγκεκριμένο, τουλάχιστον, χρονικό διάστημα, πολυπλοκότητα και πολυσυλλεκτικότητα στο συσχετισμό δυνάμεων, ακόμη και μέσα στα όρια του ίδιου καθεστωτικού παράγοντα(στρατού). Όσο για τον κλήρο, ως άτυπο καθεστωτικό παράγοντα του βυζαντινού κράτους, αυτή την εποχή αποτελεί το καταφύγιο της αριστοκρατίας.

Οι γενικότερες αλλαγές στη δομή της κοινωνίας, στα σύνορα, στη διοίκηση, στην ιδεολογία του 7ου αιώνα είναι ιδιαίτερα σημαντικές για την κατανόηση του φαινομένου της κρίσης που μας απασχολεί: Κατά τη διάρκεια του 7ου αι. οι περισσότερες βυζαντινές πόλεις παρακμάζουν. Η κάθετη κινητικότητα της βυζαντινής κοινωνίας, που πιστοποιείται στο τέλος του 7ου και στις αρχές του 8ου αι., αρχίζει να υποχωρεί από τον 9ο αι. και εξής, οπότε η κοινωνία, κατά τον Α. Kazhdan, αριστοκρατικοποιείται, υπό την έννοια της σύνδεσης του θεματικού στρατού, της συγκλητικής αριστοκρατίας και του κλήρου σε μια ενιαία Μεσοβυζαντινή αριστοκρατία. Ήδη απ’ τον 7ο αι. εμφανίζονται οι απαρχές του Ναυτικού θέματος των Καραβησιάνων, καθώς ο «στρατηγός των Καράβων ή των Καραβησιάνων» ή «δρουγγάριος του στόλου των Κιβυρραιωτών» συναντάται στις πηγές. Βέβαια, αυτό δε σημαίνει ότι ήδη την εποχή αυτή υπάρχει και το αντίστοιχο θέμα ως διοικητική μονάδα.( Βλ. Αhrweiler, Byzance et la mer, E.Αντωνιάδη-Μπιμπικού, Εtudes d’ Histoire maritime, σελ. 78 κ.ε, Paris 1966). Όσον αφορά τα νομίσματα, απ’ το 680 παύει η κοπή ελαφρότερου βάρους χρυσών νομισμάτων, γεγονός το οποίο, σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, δεν είναι απόλυτα ακριβές.

25

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο ΒυζάντιοΟ χρονογράφος Λέων ο Γραμματικός στη σ.196 δίνοντάς μας «ειδήσεις» για την εκθρόνιση του Ιουστινιανού Β΄ απ’ τον Φιλιππικό Βαρδάνη, μας πληροφορεί για το ότι ο τελευταίος εκθρόνισε τον πατριάρχη Κύρο και στη θέση του τοποθέτησε τον Ιωάννη, διάκονο και χαρτοφύλακα του Οικονομείου, ο οποίος έσπευσε να τον στέψει αυτοκράτορα.(Χρονικό Cumont, λα΄, Θεοφάνης, σ.381). Οι νέοι αυτοκράτορες και δη οι «σφετεριστές» φροντίζουν να έχουν με το μέρος τους τον Πατριάρχη και τους ανώτατους κληρικούς γενικά. Με τον τρόπο αυτό, η συμπόρευση Εκκλησίας-στρατού αλλά και Εκκλησίας-Συγκλήτου, κατά περιστάσεις, δείχνει πως αυτή παραμένει ο ενοποιητικός-σταθεροποιητικός παράγοντας που βγαίνει όχι μόνο αλώβητος αλλά και ενδυναμωμένος απ’ την κρίση.

Οι κύριες πηγές μας γι’ αυτή την περίοδο, Θεοφάνης και Νικηφόρος Πατριάρχης, μα και οι δευτερεύουσες: Λέων ο Γραμματικός(αρχές 11ου αι.), Συμεών ο Λογοθέτης(10ος αι.), Γεώργιος Κεδρηνός(τέλη 11ου ή αρχές 12ου αι.), Ιωάννης Ζωναράς(β΄ μισό 12ου αι.), Κωνσταντίνος Μανασσής(α΄ μισό 12ου αι.), Μιχαήλ Γλυκάς (α΄ μισό 12ου αι.), Ιωήλ (13ος αι.), Σύνοψις Σάθα(τέλη 13ου αι.), Βίοι Αγίων σε σχέση με τους δήμους δείχνουν πως οι Πράσινοι ήταν πολυπληθέστεροι των Βένετων, τουλάχιστον οι εγγεγραμμένοι στους καταλόγους «δημόται». Όμως, όσο περισσότερο η οργάνωση των δήμων ελέγχεται απ’ τους στρατιωτικούς που τοποθετούνται απ’ τον αυτοκράτορα, επικεφαλής τους, για την αποτελεσματικότερη άμυνα της Πόλεως, τόσο περισσότερο αυξάνει η στρατιωτική τους σημασία και μειώνεται η πολιτική. Οι αρμενικές πηγές για την ιστορία του 7ου βυζαντινού αιώνα διασώζουν σποραδικές πληροφορίες πολιτικού χαρακτήρα για τη δράση των δήμων. (Πρβλ. G. Garitte, “Narratio de rebus Armeniae”, Ιστορία της Αρμενικής Εκκλησίας και των σχέσεών της με τη βυζαντινή απ’ το 325 μέχρι το 700). Επίσης, το Λειμωνάριο του Ιωάννη Μόσχου (συλλογή βίων μοναχών), οι δημώδεις βιογραφίες αγίων του Λεοντίου, επισκόπου Νεαπόλεως Κύπρου και η Σύνοψις Σάθα(σύγγραμμα του 13ου αιώνα), περιέχουν κάποια διαφωτιστικά στοιχεία για τη δραστηριότητα και το χαρακτήρα των δήμων αυτή την περίοδο. Ιδιαίτερα όμως λεπτομερές και πλούσιο σε πληροφορίες και υλικό είναι το «Περί βασιλείου τάξεως» του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου, στο κεφάλαιο ΙΙ 54(σ. 792-798) με τον τίτλο «Έκθεσις πρωτοκκλησιών πατριαρχών τε και μητροπολιτών» που ανάγεται στον Ζ΄ αιώνα και αντανακλά την κατάσταση στη διοικητική οργάνωση της εκκλησίας και της πολιτείας, ως εκκλησιαστικό τακτικό, κατά τη δυναστεία του Ηρακλείου.

26

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο ΒυζάντιοΑναμφισβήτητο γεγονός είναι το ότι η στρατιωτική οργάνωση της αυτοκρατορίας επηρεάζει την οικονομική κατάσταση και την οικονομική ζωή κατά τις διάφορες περιόδους. Έτσι η θεματική οργάνωση, επιφέροντας κατακερματισμό της μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας με τα στρατιωτόπια, ενδυνάμωσε παράλληλα τη μικρή ιδιοκτησία.(7ος-8ος αι.). Αντίθετα, σε μεταγενέστερες εποχές(12ος-13ος αι.), η συγκέντρωση της έγγειας ιδιοκτησίας σε χέρια λίγων και η άνοδος των μεγαλογαιοκτημόνων στην εξουσία εξυπηρετήθηκε απ’ το θεσμό της πρόνοιας. Η άνοδος της δύναμης του στρατού με την εισαγωγή και καθιέρωση του θεματικού συστήματος και η διεκδίκηση πρόσβασής του στην εξουσία μειώνει, ή, τουλάχιστον, συντελεί στον περιορισμό των «αστικών» ελευθεριών, πράγμα που εκφράζεται στη σχετική παρακμή των δήμων ως καθεστωτικών παραγόντων κατά τη διάρκεια του 8ου και 9ου αιώνα. Τον 7ο και 8ο αι. τα πλούτη του κράτους, δημόσια και ιδιωτικά, έχουν ελαττωθεί. Γι’ αυτό μας πληροφορεί έμμεσα και ο βίος του χρονογράφου Θεοφάνη του Ομολογητή, ο πατέρας του οποίου είχε διακριθεί ως στρατηγός των νησιών του Αιγαίου που αυτή την περίοδο πλήττονταν σφοδρά από Αραβικές επιδρομές.(Βίος Θεοφάνους, έκδ. Loparev, στη V.V., Τόμος 17, 22). Οι σχέσεις συγκλήτου-δήμων και η πολιτική τους σύνδεση είναι γεγονός που πιστοποιείται από πολλές πηγές της εποχής.(Βλ. Μισίου Διον., Δήμοι και δημοκρατία στο Βυζάντιο, και Αικ. Χριστοφιλοπούλου, «Η Σύγκλητος εις το Βυζαντινόν κράτος», 1949). Τα αξιώματα που ανήκουν στο συγκλητικό κλάδο: πατρίκιος, μάγιστρος, δομέστικος των σχολών εμπλέκονται πολλές φορές σε εξεγέρσεις των δήμων της Πόλης. Όταν η εξέγερση ενός δήμου περιορίζεται σε επίπεδο βάσης(«δημοτική επανάσταση, ταραχή, αταξία, μάχη», όπως την αποκαλούν οι πηγές) και δεν επεκτείνεται στη Σύγκλητο, τότε είναι συνώνυμη της τυραννίας.(Βλ. Δ. Μισίου, Η Διαθήκη του Ηρακλείου, σ.177 κ.ε.). Ο Θεοφάνης ο ομολογητής στη σελ.375, εξάλλου, διαχωρίζει τον πολιτικό απ’ τον στρατιωτικό «κατάλογο» των δήμων, εντάσσοντας, στον πρώτο, τους συγκλητικούς που ως πολιτικοί αξιωματούχοι ήταν μέλη του ανώτερου τμήματος των δήμων και, στον δεύτερο, τους στρατιωτικούς-συγκλητικούς που ήταν εγγεγραμμένοι ως απλά μέλη των δήμων. Η παραπάνω πληροφορία του Θεοφάνη αναφέρεται στην περίοδο του Ιουστινιανού Β΄ , τον οποίο οι πηγές δεν αποκαλούν τύραννο, παρ’ όλη τη βία που μετέρχεται. Την απορία αυτή έχει διατυπώσει η Αικ. Χριστοφιλοπούλου στο «Ένδειξις, ΕΕΒΣ 35/1966, σ.61, σημ.1. Και ο Τηλέμαχος Λουγγής δίνει την απάντηση: ίσως γιατί ο Ιουστινιανός Β΄ δεν ελέγχει πια το οργανωμένο στράτευμα κατά τη β΄ περίοδο της βασιλείας

27

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοτου. Οι δήμοι, μέσω της συγκλήτου, τουλάχιστον, μέχρι και τις αρχές του 9ου αι., μπορούν να ρυθμίζουν τη διαδοχή στον αυτοκρατορικό θρόνο. Εξαίρεση αποτελεί η ταραγμένη περίοδος που εξετάζεται σ’ αυτό το άρθρο(695-717), λόγω ιδιόρρυθμων συγκυριών, εξωτερικών δυσκολιών και μεταβατικής ιστορικής φάσης απ’ τον 7ο στον 8ο αι.).

Ο Ιουστινιανός Β΄ ο Ρινότμητος, μετά την εκκλησιαστική στέψη του Λεοντίου απ’ τον πατριάρχη Καλλίνικο τύφλωσε τον « παράτυπο» πατριάρχη. Η ενέργειά του αυτή καταδεικνύει πως η εκκλησιαστική στέψη, ήδη αυτή την περίοδο, είχε αποκτήσει καθιερωτική δυνατότητα του νέου αυτοκράτορα και, άρα, χροιά καθεστωτικού παράγοντα. Οπωσδήποτε, μετά την λεπτομερειακή εξέταση των γεγονότων που προηγήθηκε, φτάνει κανείς στην ακόλουθη υπόθεση προς διερεύνηση: Η συμβολή των γνωστών καθεστωτικών παραγόντων της βυζαντινής αυτοκρατορίας(συγκλήτου, δήμων, στρατού) στην άνοδο ή στην καθαίρεση ενός αυτοκράτορα από το θρόνο είναι στεγανά διαχωρισμένη, ανάλογα με τα στενά συμφέροντα του καθενός απ’ αυτούς; Δηλαδή στην πολιτική τους δράση υπάρχει διαχωριστική γραμμή ή αυτή είναι, σε κάθε περίπτωση, το αποτέλεσμα ενός συσχετισμού, μιας διαπλοκής προσώπων και οικονομικοκοινωνικών δυνάμεων που αλληλεπικαλύπτονται στην πολιτειακή και πολιτική τους δραστηριότητα; Όπως, εξάλλου, διαπιστώθηκε απ’ τη μελέτη των πηγών, αυτός ο συσχετισμός δυνάμεων δεν παρατηρείται μόνο σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο αλλά και σε επίπεδο θεσμών και προσώπων: π.χ. το ανώτερο, αρχηγικό τμήμα των δήμων ανήκε ταυτόχρονα και στη σύγκλητο. Συγκλητικοί-αριστοκράτες αξιωματούχοι, πολιτικοί και στρατιωτικοί, είναι μέλη των δήμων και ταυτόχρονα ηγούνται του στρατού, απλοί στρατιώτες είναι μέλη του κατώτερου στρώματος-τμήματος της οργανώσεως των Δήμων της πρωτεύουσας μα και των επαρχιακών πόλεων.

Eνδεικτική βιβλιογραφία:

1. Θεοφάνης ο Ομολογητής 368-372 και ο Συνεχιστής του, έκδοση Βόννης , Νικηφόρος Πατριάρχης 39-40, έκδοση Βόννης.

2. J.B.Bury, A History of the Later Roman Empire II, 354.

28

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιο3. A.P.Rudakov, Outlines in Byzantine Culture, based on data from Greek hagiography, 65.

4. L.Brehier, La transformation de l’empire byzantine sons les Hιraclides (Journal de Savants, N.S. XV, 1917), 402.

5. Ανώνυμος διασκευή Γεωργίου Μοναχού, Εν Theophanes Continuatus, Joannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus, CB Bonnae 1838, σ. 763-810.

6. Βάρ Εβραίος

7. Βίοι Αγίων: Ευθυμίου, Ηλία του νέου, Θεοδώρου Στουδίτου, Ιγνατίου, Μαρτίνου Νικηφόρου, Νίκωνος, αγ. Παύλου του νέου, Σάββα του νέου, Φιλαρέτου.

8. Πασχάλιον Χρονικό

9. F.Dolger, Regesten der Kaiserurkunden. I) Teil: 565-1025.

10. V.Grumel, Les Regestes des Actes du Patriarchat de Constantinople.

11. Ιωάννη Νικίου, Παγκόσμιον Χρονικόν.

12. Mansi XII 192-3 , 196-7.

13. Liber pontificalis I. 391-392.

14. Brooks E.W., The Successors of Heraclius to 717. The Cambridge 29

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο ΒυζάντιοMédiéval History τ. IV. Cambridge 1923, σ. 391-417.

15. Cheira M.A., La lutte entre Arabes et Byzantins, la conquete et l’ organization des frontieres aux VIIe et VIIIe siecles Alexandrie 1947.

16. Dreten, J.L.Van, Geschichte der Patriarchen von Sergios I bis Johannes VI (610-715). Amsterdam 1972.

17. Kitzinger E., The Cult of Images in the Age before Iconoclasm. Dumbarton Oaks Papers 8 (1954), σ. 83-150.

18. Nau, F., Les Arabes chretiens de Mesopotamie et de Syrie. Paris 1933.

19. Ostrogorsky G., The Byzantine Empire in the World of the Seventh Century, Dumbarton Oaks Papers 13 (1959) σ. 1-21.

20. Μηλιόπουλος Ιωάννης, Εξακρίβωσις Βυζαντινών τοποθεσιών, Ελ. Φιλολογ. Σύλλογος Κων/πόλεως 31 (1909).

21. Παπαδόπουλος Ιωάννης Β., Αι Βλαχέρναι, Κων/πολις 1920.

22. Dagron Gilbert, Constantinople Imaginaire, Les Patria, Paris 1984.

23. Ebersolt Jean, Constantinople byzantine et les voyagers du Levant, Paris 1918.

24. Janin R., Constantinople byzantine, Paris 1964.

25. Janin R., La geographie ecclesiastique de l’empire byzantine…, III Les eglises et les monasteres, Paris 1969.

30

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιο26. Mathews Thomas F., the Byzantine Churches of Istanbul. The Pennsylvania state university Press, 1976.

27. Talbot Rice David, Constantinople, edition Albin Michel ( Byzance-Istanbul), Paris 1965.

28. Proodfoot As., The Sources of Theophanes for the Heraclian Dynasty, Byzantion 44(1974) p.367-439.

Κοινωνικές ανισότητες, αποκλεισμός, κοινωνικές ταραχές και Κοινωνική πρόνοια-Φιλανθρωπία στη Βυζαντινή Πολιτεία: η πραγματικότητα και το ιδανικό ενός αλλοτινού κόσμου

Το νομικά καθορισμένο σύστημα της κοινωνικής διαστρωμάτωσης στη βυζαντινή κοινωνία στα κατώτερα οικονομικά στρώματα του πληθυσμού ήταν αδύνατο να ξεπεραστεί. Η κοινωνική κινητικότητα στις κατώτερες τάξεις ήταν ουσιαστικά ανύπαρκτη. Για το μεγάλο πλήθος των φτωχών αστών, αγροτών και δούλων, η δυνατότητα να ξεφύγουν από τις συνθήκες που τους επιβάλλονταν ήταν ελάχιστη, αν όχι ανύπαρκτη, αποκλείοντάς τους έτσι τόσο από μια διέξοδο αναζήτησης ανόδου και ευμάρειας, όσο και από τη συμμετοχή στην καθεστηκυία τάξη και τη δυνατότητα μεταβολής της κοινωνικής δομής.

Δημιουργούνταν έτσι κοινωνικές ομάδες που υπέφεραν από τις ανισότητες της κοινωνικής κατανομής χωρίς να μπορούν να μεταβάλουν τη θέση τους. Περιοριζόμαστε εδώ στις πιο προφανείς κοινωνικές ανισότητες που είχαν να κάνουν με την οικονομική κατάσταση των Βυζαντινών, χωρίς να επεκταθούμε σε άλλες που είχαν να κάνουν με τη θρησκεία, την «εθνικότητα» ή το φύλο. Κι αυτό γιατί, παρόλο που κανείς διαβάζοντας τις πηγές μπορεί εύκολα να υποθέσει ότι παγανιστές, Εβραίοι, μοναχοί, ερημίτες και γυναίκες ήταν στο στόχαστρο του κοινωνικού αποκλεισμού, ο τρόπος που γινόταν καθώς και τα όριά του είναι δύσκολο να προσδιοριστούν ακριβώς.

31

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο ΒυζάντιοΑυτό που είναι σίγουρο, ωστόσο, είναι ότι η αντίδραση των ομάδων που υφίσταντο τις οικονομικές και κοινωνικές πιέσεις της καθεστηκυίας τάξης εξαντλείτο με τη συμμετοχή τους στις όχι σπάνιες εσωτερικές ταραχές και εξεγέρσεις. Σ’ αυτές συνεργούσαν ποικίλοι παράγοντες, εθνικές, πολιτικές ή θρησκευτικές αντιθέσεις, των οποίων το ειδικό βάρος είναι δύσκολο να μετρηθεί μα ακρίβεια και να διαχωριστεί από τα οικονομικά ή κοινωνικά κίνητρα. Οι περιπτώσεις λαϊκών ταραχών ή εξεγέρσεων στα διάφορα κέντρα της αυτοκρατορίας στην Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο υπερβαίνουν τις ενενήντα. Οι περισσότερες, αν όχι όλες, είχαν αυτό το σύνθετο χαρακτήρα. Αναφέρουμε χαρακτηριστικά κάποιες, όπως ήταν οι ταραχές στην Καισάρεια γύρω στο 370-3, στην Αντιόχεια το 387 ή οι διάφορες εξεγέρσεις και στάσεις όπου πρωτοστατούσαν οι δήμοι των ιπποδρόμων των διαφόρων πόλεων με πιο γνωστό παράδειγμα τη Στάση του Νίκα.

Όπως υποδεικνύουν τα δεδομένα που έχουμε, η κοινωνική πρόνοια στο πρώιμο Βυζάντιο ήταν, σε σχέση με τον προηγούμενο ελληνορωμαϊκό πολιτισμό, πιο εκτεταμένη, αλλά και διαφορετική ως προς την έννοια και την οργάνωση. Γινόταν όχι μόνο ιδιωτικά αλλά και σε οργανωμένα ιδρύματα και περιλάμβανε την έννοια της φιλανθρωπίας όχι μόνο προς ισότιμους συμπολίτες που βρίσκονταν σε ανάγκη, αλλά επίσης προς τις κατώτερες , μη προνομιούχες κοινωνικές ομάδες, ανεξαρτήτως φύλου, φυλής ή «εθνικότητας», αφού όλοι οι άνθρωποι θεωρούνταν «αδελφοί». Η αρχή αυτής της φιλοσοφίας βρίσκεται όχι μόνο στη χριστιανική διδασκαλία, αλλά και στη φιλανθρωπική και ανθρωπιστική δράση των ανθρώπων της Εκκλησίας των πρώτων χριστιανικών αιώνων.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Ο Πατριάρχης της Κωνσταντινουπόλεως όχι μόνο μοίρασε όλη την προσωπική του περιουσία στους φτωχούς της Αντιόχειας, αλλά και κήρυσσε παντού το ενδιαφέρον για τους «αδελφούς φτωχούς» με αποτέλεσμα μια σχετική εξισορρόπηση στην κοινωνική θέση φτωχών, δούλων και άλλων μη προνομιούχων πολιτών, που του απέδωσε το γνωστό χαρακτηρισμό, από το μελετητή J.B. Bury, του «σχεδόν σοσιαλιστή»!

Την Εκκλησία ακολουθούσε στη φιλανθρωπική της δράση και το Κράτος. Όλοι σχεδόν οι αυτοκράτορες και οι αυτοκράτειρες της Πρώιμης Βυζαντινής Περιόδου έλαβαν μέτρα-προσωπικά και νομοθετικά-και, σε συνεργασία με πλούσιους πολίτες-ευεργέτες, έφτιαξαν συγκεκριμένη υλική υποδομή για την εφαρμογή ενός προγράμματος ευρείας κοινωνικής πρόνοιας. Η υποδομή αυτή περιλάμβανε ένα φάσμα φιλανθρωπικών

32

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοιδρυμάτων εκ των οποίων αρκετά μας είναι σήμερα γνωστά από τις πηγές. Νοσοκομεία είχαν ιδρυθεί στην Καισάρεια, στην Κωνσταντινούπολη, στην Ιερουσαλήμ, την Έδεσσα της Συρίας, την Άμιδα και αλλού. Ξενώνες(άσυλα) υπήρχαν στην Έφεσο, στη Σκυθόπολη, την Ιεριχώ, την Ιερουσαλήμ, την Κωνσταντινούπολη, όπως επίσης και Γηροκομεία στην πρωτεύουσα και την Παλαιστίνη. Άλλα φιλανθρωπικά ιδρύματα, διάσπαρτα σε πολλές πόλεις της αυτοκρατορίας, ήταν βρεφοκομεία, ορφανοτροφεία, πτωχεία (πτωχοκομεία), αναμορφωτήρια για εκδιδόμενες γυναίκες, ξενοταφεία (χώροι στα νεκροταφεία για την ταφή απόρων), τυφλοκομεία και άλλα.

Τα κοινωνικά φύλα και οι ρόλοι τους.

Η βυζαντινή κοινωνία ήταν μια πατριαρχική κοινωνία και μάλιστα αρκετά συντηρητική ώστε να έχει θεσμοθετήσει συγκεκριμένους ρόλους για τους άνδρες και τις γυναίκες (και για το «τρίτο κοινωνικό φύλο», τους ευνούχους) τόσο στην ιδιωτική όσο και στη δημόσια ζωή. Οι θεσμοί αυτοί ήταν δεσμευτικοί, όχι όμως με απόλυτο τρόπο, αφού πολλές φορές η πραγματικότητα που μας παραδίδουν τα κείμενα είναι κάπως διαφορετική. Η πατριαρχία ήταν στην πράξη λιγότερο ασφυκτική μέσα από την υπαρκτή διέξοδο της βυζαντινής γυναίκας να μην αφοσιωθεί σε μια οικογένεια και ένα σύζυγο αλλά να ζήσει σ’ ένα γυναικείο μοναστήρι αφιερώνοντας τη ζωή της στο Θεό. Ο αποκλεισμός των γυναικών από τη δημόσια ζωή μπορούσε να σπάσει σε κάποιες περιπτώσεις όπου αυτές ήταν αναγκασμένες από τα πράγματα να ενισχύσουν οικονομικά τα σπίτια τους, είτε στις αγροτικές κοινότητες, είτε στις πόλεις, ασκώντας ένα βιοποριστικό επάγγελμα. Και βέβαια δεν ήταν λίγες οι ξεχωριστές προσωπικότητες βυζαντινών γυναικών που έπαιζαν καθοριστικό ρόλο στην πολιτική και κοινωνική ζωή της δικής τους εποχής αλλά και στο μέλλον του Βυζαντίου, είτε ήταν απλές γυναίκες του λαού, όπως η αυτοκράτειρα Θεοδώρα, είτε ήταν εξέχουσες εκπρόσωποι της αυτοκρατορικής αυλής ή της αριστοκρατίας, όπως η αυτοκράτειρα Ελένη, η Ιουλιανή Ανικία, η Γάλλα Πλακιδία και άλλες. Όμως και οι ευνούχοι, ως ξεχωριστή κοινωνική κατηγορία, είχαν ένα υπαρκτό και σημαντικό ρόλο.

Δημόσιοι ρόλοι.

Στη δημόσια ζωή του πρώιμου βυζαντινού κράτους κυριαρχούσε η ανδρική παρουσία και δραστηριότητα τόσο θεσμικά όσο και στην πράξη. Στο βασικότερο εφόδιο των παιδιών για το μέλλον τους, τη μόρφωση, είχαν δικαίωμα μόνο τα αγόρια. Αν και αγόρια και κορίτσια μάθαιναν τα

33

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοπρώτα γράμματα από τη μητέρα τους, στο σπίτι, μετά μόνο τα αγόρια μπορούσαν να φοιτήσουν στα σχολεία, με σπανιότατες εξαιρέσεις στον κανόνα αυτό, Άνδρες είναι αυτοί που παραδίδονται ως πρωταγωνιστές σε όλες τις πλευρές της δημόσιας ζωής (οικονομική, πολιτική, θρησκευτική, στρατιωτική, πνευματική) μέσα από πηγές γραμμένες και πάλι μόνο από άνδρες. Εξάλλου, από νωρίς οι Πατέρες της Εκκλησίας είχαν περιγράψει με τα μελανότερα χρώματα τη γυναικεία φύση και την επικίνδυνη επιρροή της στους άντρες, και πρόβαλλαν ως ιδανικό της σωστής κόρης και συζύγου την πλήρη υποταγή στον πατέρα και το σύζυγο. Η πολιτεία είχε θεσμοθετήσει τον αποκλεισμό της γυναίκας από κάθε δημόσια δραστηριότητα. Έπρεπε να ζει περιορισμένη και απομονωμένη στο σπίτι μακριά από τα μάτια των ανδρών, να ασχολείται με το νοικοκυριό και την ανατροφή των παιδιών έχοντας συνείδηση της κατωτερότητας του φύλου της.

Στην πράξη όμως, η θέση της γυναίκας ήταν διαφορετική, χωρίς βέβαια να είναι ποτέ ισότιμη με του άνδρα. Πολλές γυναίκες βγήκαν στη δημόσια ζωή και σταδιοδρόμησαν επαγγελματικά. Σε κείμενα του 4ου αιώνα και μεταγενέστερα παραδίδονται μαρτυρίες για γυναίκες που πέρα από την κατασκευή των βυζαντινών υφασμάτων (που θεωρούνταν οικιακή εργασία) ασκούσαν για βιοπορισμό το επάγγελμα της ιατρού, της ιατρομαίας, της μαίας, της καλλιγράφισσας ή και της ναυκλήρισσας. Τις μεγαλύτερες δυνατότητες συμμετοχής στην οικονομική στην οικονομική ζωή είχαν οι χήρες που, αν δεν ξαναπαντρεύονταν, διατηρούσαν το δικαίωμα της κυριότητας και διαχείρισης της οικογενειακής περιουσίας. Πολλές γυναίκες αριστοκρατικής καταγωγής επιδίδονταν επίσης σε έργα ευποιίας, όπως η ίδρυση γηροκομείων, οι δωρεές για την ανέγερση ναών και η εθελοντική εργασία στα νοσοκομεία της εποχής. Και βέβαια δεν πρέπει να ξεχάσουμε τις ξεχωριστές προσωπικότητες γυναικών που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του βυζαντινού κράτους όπως η αυτοκράτειρα Ελένη και Θεοδώρα.

Η βυζαντινή κοινωνία μας επιφυλάσσει μια ακόμη κατηγορία του ανδρικού φύλου που όμως είχε κάποια διαφορετικά χαρακτηριστικά από τους άλλους: ήταν οι ευνούχοι. Η ύπαρξη ευνούχων δεν ήταν άγνωστη στην αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη, αλλά την πρώιμη Βυζαντινή περίοδο γνώρισαν σαφώς σημαντική αύξηση καθώς φαίνεται ότι έγιναν ζωτικό στοιχείο της αυτοκρατορικής αυλής από τη βασιλεία του Διοκλητιανού και μετά. Οι αυτοκράτορες τους προσλάμβαναν ως προσωπικό των ανακτόρων γιατί δεν μπορούσαν να διεκδικήσουν το θρόνο ούτε απειλούσαν τη γνησιότητα των τέκνων της αυτοκρατορικής αυλής.

34

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο ΒυζάντιοΕπιπλέον όμως, οι ευνούχοι βοηθούσαν ιδιαίτερα τον αυτοκράτορα στα καθήκοντά του εφόσον ήταν προσωπικοί του βοηθοί και το άμεσο περιβάλλον του. Η εγγύτητα και η οικειότητά τους προς τον αυτοκράτορα και τις γυναίκες της Αυλής, τις οποίες υπηρετούσαν και πρόσεχαν, τους έδωσαν σημαντικό ρόλο στην πρώιμη βυζαντινή κοινωνία μέσω της επιρροής που ασκούσαν. Ωστόσο, σε πολλά κείμενα διακρίνουμε μια γενική αντιπάθεια του βυζαντινού λαού προς τους ευνούχους.

Ιδιωτικοί ρόλοι- Η οικογένεια.

Η ηλικία γάμου για τους Βυζαντινούς ήταν τα 15 με 25 περίπου χρόνια για τα αγόρια και τα 13 έως 16 για τα κορίτσια. Στην όλη διαδικασία του γάμου αποφασιστικό ρόλο έπαιζε η συναίνεση των δύο συζύγων και απαιτούνταν η προσωπική υπευθυνότητα του καθενός. Ωστόσο, ο γάμος δεν αποκτούσε πλήρη υπόσταση και ισχύ πριν αποδειχθεί η δυνατότητα της νύφης να συμπληρώσει τον αναπαραγωγικό σκοπό της οικογένειας, πριν γεννήσει δηλαδή ένα παιδί. Την τελευταία αυτή ρύθμιση υπαγόρευε το παλιό ρωμαϊκό δίκαιο. Και οι δύο σύζυγοι είχαν το δικαίωμα να ζητήσουν διαζύγιο. Οι γυναίκες σε περίπτωση μοιχείας ή παρανομίας ή διάπραξης ενέργειας που στρεφόταν εναντίον της ενώ οι άνδρες μπορούσαν να ασκήσουν το ίδιο δικαίωμα και σε ενδεχόμενη περίπτωση ανυπακοής ή ανάρμοστης συμπεριφοράς της συζύγου.

Μέσα στην οικογένεια, το βασικό κύτταρο της βυζαντινής κοινωνίας, οι σύζυγοι, σύμφωνα με τη χριστιανική διδασκαλία όφειλαν να επιδεικνύουν αρετή και πίστη. Ιδιαίτερα οι γυναίκες είχαν ως αποκλειστικό σκοπό στη ζωή το γάμο και την τεκνοποιία ενώ η θέση τους μέσα σ’ αυτόν ήταν παραδοσιακά κατώτερη από του άνδρα. Οικονομική βάση της νέας οικογένειας ήταν η προίκα της γυναίκας.

Όσο για τα παιδιά, τα αγόρια ήταν πιο καλοδεχούμενα γενικά από τα κορίτσια αφού τα τελευταία σήμαιναν για τους γονείς τη μελλοντική υποχρέωση προικοδότησης που ήταν ιδιαίτερα βαριά για οικογένειες με χαμηλό εισόδημα και μικρή ή ανύπαρκτη περιουσία. Ωστόσο, δεν μπορούμε να πούμε ότι τα κορίτσια αντιμετωπίζονταν αρνητικά αφού συμμετείχαν στις διάφορες οικογενειακές υποχρεώσεις εξισορροπώντας έτσι τα αρνητικά επακόλουθα της γέννησής τους. Στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα του πληθυσμού, οι προοπτικές που ανοίγονταν για ένα παιδί μέχρι τα χρόνια του Ιουστινιανού ήταν η πλήρης άρνηση και εγκατάλειψη από τους γονείς, η εκμετάλλευση (πρακτική εκμετάλλευση ή ακόμη και πώληση), και ο γάμος σε κάποια ηλικία ή η καταφυγή σε μοναστήρι.

35

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο ΒυζάντιοΗ περίπτωση ενός αγίου: Νικόλαος ο εν Βουνένοις.

Ο Άγιος μάρτυς Νικόλαος, καταγόμενος από την Ανατολή, έζησε περί τα τέλη του 9ου και τις αρχές του 10ου μ. Χ. αιώνος. Διακρινόμενος παιδιόθεν για την μεγάλη ευσέβειά του, κατετάγη στον στρατό και, λόγω της σπουδαίας φήμης για την ανδρεία του, σύντομα διορίστηκε από τον αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ΄ τον Σοφό (886-912) διοικητής αποσπάσματος χιλίων ανδρών, που απεστάλη στη Θεσσαλία για την φρούρηση της Λάρισας. Τον Απρίλιο του 901, οι Άραβες, οι οποίοι τρομοκρατούσαν την εποχή εκείνη τις παράκτιες επαρχίες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, κατέλαβαν την πόλη της Δημητριάδος (του σημερινού Βόλου) και προχώρησαν προς το εσωτερικό της Θεσσαλίας, εν μέσω λεηλασιών και αφανισμού του χριστιανικού στοιχείου της επαρχίας. Ο Νικόλαος, αντιλαμβανόμενος ότι δεν ήταν σε θέση να αντισταθεί, αφενός έδωσε εντολή να εκκενωθεί η πόλη της Λάρισας, αφετέρου κατέφυγε, με την συνοδεία μερικών ανδρών, σε σκήτη ασκητών, που εγκαταβίωσαν στα όρη κοντά στον Τύρναβο (16 χλμ. Β.Δ της Λάρισας), ανακαλύπτοντας εκεί, δια της προσευχής και της νηστείας, την πραγματική ειρήνη. Μάλιστα, κατά την διάρκεια νυκτερινής προσευχής του Νικολάου και των συνασκητών του, εμφανίσθηκε άγγελος, ο οποίος τους ανήγγειλε ότι έπρεπε να ετοιμασθούν για να λάβουν σύντομα τον στέφανο του μαρτυρίου.

Λίγες ημέρες αργότερα, οι επιδρομείς επιτέθηκαν στην ορεινή σκήτη. Οι χριστιανοί στρατιώτες, εμψυχωμένοι από τα φλογερά λόγια του Νικολάου και την αγάπη τους για τον Θεό, αρχικά επικράτησαν στη μάχη με τους επιδρομείς, ωστόσο, στη συνέχεια, περικυκλώθηκαν. Αφού υπεβλήθησαν σε φρικτά βασανιστήρια, για να απαρνηθούν την πίστη τους, χωρίς αποτέλεσμα, ωστόσο, για τους βασανιστές τους, εν τέλει υπέκυψαν στα μαρτύριά τους, λαμβάνοντας έτσι τον στέφανο του μαρτυρίου. Ήσαν δε άνδρες δεκατρείς (Αρδόμιος ή Αρμόδιος, Γρηγόριος, Ιωάννης, Δημήτριος, Μιχαήλ, Ακίνδυνος, Θεόδωρος, Παγκράτιος, Παύλος, Χριστόφορος, Παντολέων, Ευόδιος και Αιμιλιανός) και γυναίκες δύο (Ειρήνη και Πελαγία).

Ο μόνος που κατόρθωσε να διαφύγει ήταν ο άγιος Νικόλαος, ο οποίος κατέφυγε στο φαράγγι Βούνεση, πλησίον της πόλεως της Καρδίτσας, όπου, ζώντας για μικρό χρονικό διάστημα σε σπήλαιο στα ριζά μιας μεγάλης βελανιδιάς και νικώντας τα πάθη και τις επιθέσεις των δαιμόνων, διέλαμψε ενώπιον του Θεού και των αγγέλων του, με την λαμπρότητα των αρετών του. Εκεί ανακαλύφθηκε, εν τέλει, και συνελήφθη από τους βαρβάρους, οι οποίοι δεν είχαν παύσει να τον αναζητούν. Παρά τα

36

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοβασανιστήρια, στα οποία υπεβλήθη για να απαρνηθεί την πίστη του στον Θεό, ο Νικόλαος αποκρίθηκε ότι θα παρέμενε πιστός μέχρι τελευταίας αναπνοής, με αποτέλεσμα να δεχθεί χλεύη και λοιδορίες από τους βαρβάρους, οι οποίοι στο τέλος τον διεπέρασαν με την ίδια τη λόγχη του.

Το σκήνωμα του Αγίου παρέμεινε για πάνω από 80 έτη κρυμμένο στην κουφάλα της βελανιδιάς, θαυματουργικά άθικτο από τη φθορά και τα αγρίμια και ανακαλύφθηκε, τελικά, περί το 985, κατόπιν οράματος, από τον πάσχοντα από ανίατη λέπρα δούκα της Θεσσαλονίκης, Ευφημιανό.

Κατά το Συναξαριστή του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου και τους επιμέρους βίους των αγίων του Συμεών του Μεταφραστή, ολόκληρη η κοινωνική κλίμακα αγιοποιείται εκπροσωπούμενη από εξαιρετικές περιπτώσεις ανθρώπων-αγίων: Πατριάρχες, αρχιερείς, ιερείς, διάκονοι, μοναχοί, παρθένοι μοναχοί, βασιλείς, αυτοκράτειρες, βασιλομήτορες, αρχόντισσες, φτωχοί άνθρωποι του λαού, όλοι, ανεξάρτητα απ’ την κοινωνική τους θέση έχουν τη δυνατότητα να αγιοποιηθούν, ανάλογα με το ύψος της αρετής στο οποίο έχουν φτάσει. Επίσης την ίδια δυνατότητα αγιοποίησης, σε σχέση με τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα έχουν, άνδρες και γυναίκες, των κατωτέρων λαϊκών τάξεων: γαιοκτήμονες, γεωργοί, τσαγκάρηδες, σκυτοτόμοι, όλοι, παντρεμένοι και ανύμφευτοι, σύμφωνα με τον ιερό Χρυσόστομο, μπορούν να μετέχουν της αγιότητας: «Δυνατόν και σφόδρα δυνατόν, και γυναίκας έχοντας την αρετήν μετιέναι, εάν θέλωμεν. Πώς; Εάν έχοντες γυναίκα ως μη έχοντες ώμεν. Εάν μη χαίρωμεν επί κτήσεσιν. εάν τω κόσμω χρώμεθα, ως μη καταχρώμενοι. Οι δε τινες ενεποδίσθησαν από γάμου ιδέτωσαν, ότι ουχ ο γάμος εμπόδιον, αλλ’ η προαίρεσις η κακώς χρησαμένη τω γάμω. Επεί ουδέ ο οίνος ποιεί την μέθην, αλλ’ η κακή προαίρεσις, και το πέραν του μέτρου χρήσθαι. Μετά συμμετρίας τω γαμώ χρώ, και πρώτος εν τη βασιλεία έση, και πάντων απολαύσεις των αγαθών».

Με τον τρόπο αυτό, οι ποικίλες κοινωνικές ανισότητες, ο αποκλεισμός, οι κοινωνικές ταραχές και η δυνατότητα της Κοινωνικής πρόνοιας-Φιλανθρωπίας στη Βυζαντινή Πολιτεία να άρει τα ανθρώπινα, κοινωνικά δεινά προσβλέπουν στο ιδανικό ενός κόσμου που περνά μέσα από την έννοια της αγιότητας και διαχέεται αενάως στο υλικό και πνευματικό πεδίο της ανθρώπινης ύπαρξης.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Charanis, P. The monastic properties and the State in the byzantine empire, Dumbarton Oaks Papers, 4, 1948.

37

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο ΒυζάντιοConstantelos, D.J. Byzantine philanthropy and social welfare. New Brunswick, New Jersey: University Press, 1968.

Διαμαντοπούλου, Α. «Η τρίτη Οικουμενική Σύνοδος εν Εφέσω», Θεολογία, 1931, 1932 και 1933.

Διαμαντοπούλου, Α. «Η τετάρτη Οικουμενική Σύνοδος εν Χαλκηδόνι», Θεολογία, 1936, 1937 και 1938.

Diehl, C. “Byzantine Civization”, The Cambridge Medieval History, IV, 1923, pp.745-777.

Διομήδου, Α. Ν. Βυζαντιναί μελέται. Τόμοι Α΄-Β΄, Αθήναι: Παπαζήσης, 1942-1946 (Β΄έκδοση τόμ. Α, 1951).

Διομήδου, Α. Ν. «Η εξέλιξις της φορολογίας της γης εις το Βυζάντιον», Επετηρίς της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τόμ. 19, 1949.

Dowey, G. Justinian and the imperial office. Cincinnati, University of Cincinnati Press, 1968.

Dvornik, F. Early Christian and byzantine political philosophy. Origins and background. Washington: 1966 (δύο τόμοι).

Ζακυθηνού, Δ. Α. Βυζάντιον: Κράτος και κοινωνία. (Ιστορική επισκόπησις). Αθήναι: Ίκαρος, 1951.

Δημητρίου Σοφιανού, Ο άγιος Νικόλαος ο εν Βουναίνη. Βίος και πολιτεία. Κριτική έκδοση, παρατηρήσεις. Εκδόσεις Ακρίτας.

Head, Thomas. Hagiography and the Cult of Saints. The Diocese of Orleans, 800-1200. Cambridge: Cambridge University Press, 1990.

Μελέτες για την Ιστορία του Βυζαντίου της Αμαλίας Κ. Ηλιάδη, φιλολόγου-ιστορικού, βυζαντινολόγου:

Οι Βίοι των Αγίων της Βυζαντινής περιόδου ως ιστορικές πηγές. (Σημειώσεις και παρατηρήσεις για τα Βυζαντινά αγιολογικά κείμενα της Μέσης περιόδου: 7ος -10ος αιώνας). Αυτοέκδοση. Τρίκαλα 2006. ISBN 960-92360-5-7. (σελ. 468)

38

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο ΒυζάντιοΣημειώσεις και παρατηρήσεις στην ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας απ’ τον 11ο ως τον 15ο αι. Τα αγιολογικά κείμενα της περιόδου. (Συμβολή στη μελέτη των βίων των αγίων ως ιστορικών πηγών). Αυτοέκδοση. Τρίκαλα 2006. ISBN 960-92360-6-5. (Σελ. 361).

*Αμαλία Κ. Ηλιάδη, φιλόλογος-ιστορικός (Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Βυζαντινής Ιστορίας απ’ το Α.Π.Θ.)

«Σύνοψη οικονομικής ιστορίας της Βυζαντινής αυτοκρατορίας»

Περιεχόμενα:

Τα δημοσιονομικά πλαίσια

Τα κύρια στοιχεία της κρίσεως

Η άμεση φορολογία

Η έμμεση φορολογία

Διάφορα τέλη – δικαιώματα

Η αναδιοργάνωση τους κράτους από τους Κομνηνούς

Οι σκοτεινοί χρόνοι του Βυζαντίου Α) Τα στρατιωτικά κτήματα Β) Τα ιδιωτικά κτήματα Γ) Εκκλησία, κράτος και αστικές γαίες

1) Τα δημοσιονομικά πλαίσια

Τα μέτρα του Διοκλητιανού και στη συνέχεια του Μεγάλου Κωνσταντίνου για τη θεραπεία της οικονομικής κρίσεως του 3ου αι., είχαν δημοσιονομικό κυρίως χαρακτήρα: πρόκειται για νομισματικές και φορολογικές ιδιαίτερα μεταρρυθμίσεις. Το περιεχόμενο και οι μηχανισμοί του φορολογικού συστήματος και οι συνέπειες τους στις δομές όλων των τομέων της οικονομίας ήταν τέτοιες, ώστε ανοίγουν μια νέα ιστορική περίοδο, κατά την οποία ο κρατικός παρεμβατισμός αποτελεί έναν από τους κυριότερους παράγοντες της οικονομικής εξέλιξης της αυτοκρατορίας.

Το φορολογικό σύστημα του Διοκλητιανού έχει χωρίς αμφιβολία τις ρίζες

39

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοτου στη γενική κρίση και ιδιαίτερα στη δημοσιονομική αναρχία του 3ου αι. Πρόκειται για μια περίοδο κατά την οποία τα έξοδα του κράτους αυξάνονται συνεχώς, ενώ τα έσοδα του ελαττώνονται. Πράγματι, με την ίδρυση πολλών διοικητικών περιφερειακών μονάδων (επαρχίες, διοικήσεις) και τον πολύπλοκο χαρακτήρα των υπηρεσιών της κεντρικής διοικήσεως και της αυτοκρατορικής αυλής, οι απαραίτητες στρατιές των υπάλληλων γίνονται πολυπληθέστερες. Η άμυνα της αυτοκρατορίας, που απειλείται από παντού από τις βαρβαρικές επιδρομές, επιβάλλει την τεράστια αύξηση του στρατού, στηρίζεται όλο και περισσότερο στο μισθοφορικό σύστημα (υπολογίζεται ότι ο αριθμός διπλασιάζεται σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο ). Τα οχυρωματικά έργα πολλαπλασιάζονται επίσης. Η διπλωματία της αυτοκρατορίας απέναντι στους απειλητικούς γείτονες στηρίζεται συχνά στην καταβολή μεγάλων χρηματικών ποσών με τη μορφή δώρων ή περιοδικών παροχών. Αντίθετα, η γενική κρίση, με την ελάττωση του πληθυσμού, κυρίως της υπαίθρου, την πτώση της παραγωγής , τον καλπάζοντα πληθωρισμό και τον εξευτελισμό του νομίσματος, τείνει να εξαφανίσει τα έσοδα του κράτους. Σ’ αυτή την κατάσταση αποσκοπεί να αντιδράσει η δημοσιονομική πολιτική του Διοκλητιανού.

2) Τα κύρια στοιχεία της κρίσεως

Με ελάχιστες εξαιρέσεις, η περίοδος, η οποία ακολουθεί τον θάνατο του Ιουστινιανού Α΄ (565) και ως την άνοδο του Λέοντος Γ΄ (717), χαρακτηρίζεται από την πολιτική αστάθεια και ανώμαλη ταραγμένη πολιτική ζωή. Χωρίς αμφιβολία , η πολιτική κατάσταση της αυτοκρατορίας καθρεφτίζει μια έντονη κοινωνική ανισορροπία. Στη διάρκεια ενάμιση αιώνα δεκαπέντε αυτοκράτορες εναλλάσσονται στον θρόνο. Από αυτούς, μόνο οι πέντε ανεβαίνουν στον θρόνο μετά από τον φυσικό θάνατο του προηγούμενου αυτοκράτορα. Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις, η αυτοκρατορική αλλαγή ήταν αποτέλεσμα στρατιωτικών κινημάτων. Από τους δέκα αυτοκράτορες, οι έξι εκτελέστηκαν ή δολοφονήθηκαν.

Στις πολιτικές αυτές αναστατώσεις ο ρόλος του στρατού ήταν πρωταρχικός. Αλλά δίπλα στον στρατό, η συμμετοχή του πολιτικού στοιχείου και του λαού, οργανωμένου σε δήμους στα μεγάλα αστικά κέντρα‐Κωνσταντινούπολη , Αλεξάνδρεια, Αντιόχεια, Θεσσαλονίκη κλπ. – δεν ήταν ασήμαντη. Στις πολιτικές αυτές ταραχές είναι δυνατό να διακριθεί η συνεργασία πολλών και διαφορετικών αντιθέσεων, οι οποίες δίνουν στους αγώνες αυτούς πολλαπλό νόημα: η πάλη ανάμεσα στην κεντρική εξουσία και στους εκπροσώπους των μεγάλων γαιοκτημόνων, οι οποίοι ήδη από την προηγούμενη περίοδο αποτελούν την κυρίαρχη τάξη

40

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοτης αυτοκρατορίας , οξύνεται ύστερα από το θάνατο του Ιουστινιανού. Η πολιτική ισορροπία, που είχε επιβληθεί χάρη στα δραστήρια μέτρα των αυτοκρατόρων του 5ου και 6ου αι. και ιδιαίτερα του Ιουστινιανού εναντίον των <<δυνατών>>, διαταράσσεται. Η τάξη των γαιοκτημόνων, η οποία έχει καταλάβει τα ανώτερα πολιτικά και στρατιωτικά αξιώματα , επιχειρεί να πάρει στα χέρια της όλο τον έλεγχο του κράτους και της κεντρικής εξουσίας, προβάλλοντας τον έναν ή τον άλλο αξιωματούχο ως αυτοκράτορα, χρησιμοποιώντας τον στρατό και τη σύγκλητο, η οποία ξαναβρίσκει τον παλαιό της πολιτικό ρόλο. Είναι βέβαια μάταιο να αναζητηθεί στη δραστηριότητα των διαφόρων ομάδων που συμμετείχαν στους πολιτικούς αγώνες, περιεχόμενο προσδιορισμένο από λόγους καθαρά κοινωνικούς ή πολιτικούς και ακόμη λιγότερο πολιτικό και κοινωνικό πρόγραμμα. Ωστόσο, διακρίνεται με αρκετή σαφήνεια η θρησκευτική αντίθεση ανάμεσα στις μονοφυσιτικές συμπάθειες των ομάδων οι οποίες εκπροσωπούν τις περιφερειακές ανατολικές επαρχίες ( Συρία , Παλαιστίνη, Αίγυπτο, Αρμενία, Ιβηρία ) και στην ορθοδοξία των εκπροσώπων των κεντρικών και δυτικών μικρασιατικών και ευρωπαϊκών περιοχών. Οι θρησκευτικές αυτές αντιθέσεις οξύνονται ακόμη περισσότερο γιατί εκφράζουν, σε μεγάλο βαθμό, τις <<εθνικές >> αντιθέσεις των μη επαρκώς εξελληνισμένων περιφερειακών εθνοτήτων, που αντιδρούν στην ένταξη τους στην όλο και περισσότερο εξελληνισμένη αυτοκρατορία. Δε λείπουν ωστόσο και οι κοινωνικές αντιθέσεις οι οποίες διαφαίνονται σε ορισμένα στρατιωτικά κινήματα, όπως στην περίπτωση της στρατιωτικής επαναστάσεως του Φωκά εναντίον του Μαυρίκιου : τα κατώτερα, μεσαία στελέχη του στρατού υποστήριξαν τον Φωκά , αντίθετα από τους ανώτερους και ανώτατους αξιωματούχους. Κοινωνικές αντιθέσεις αξεδιάλυτα αναμεμειγμένες με τη θρησκευτική ιδεολογία προσδιορίζουν, ως ένα σημείο, τη στάση των δήμων στις πολιτικές αυτές διαμάχες. Οι δήμοι δεν έπαιρναν πολιτικές πρωτοβουλίες, αλλά η επέμβαση τους βάρυνε σε πολλές περιπτώσεις στην επιτυχία των σκοπών της μιας ή της άλλης μερίδας. Τα λαϊκά κινήματα στο Βυζαντινό κράτος δεν παίρνουν ποτέ αυτόνομο χαρακτήρα. Είναι κινήματα διαμαρτυρίας εναντίον των πιέσεων , οικονομικών και πολιτικών, και καταχρήσεων των αρχών, οι οποίες υποστηρίζουν τα συμφέροντα της μιας ή της άλλης μερίδας της άρχουσας τάξεως. Τα λαϊκά κινήματα δεν είχαν συγκεκριμένους και σταθερούς πολιτικούς και κοινωνικούς στόχους. Εμφανίζονται ως βοηθητικές δυνάμεις, υποστηρίζοντας τον έναν ή τον άλλον αυτοκράτορα με την ελπίδα κάποιας κοινωνικής δικαιοσύνης. Έτσι π.χ. μπορεί να εξηγηθεί η στάση του δήμου των Πρασίνων, που απογοητευμένοι από την πολιτική του Φωκά στρέφονται προς τον Ηράκλειο , του οποίου υποστηρίζουν ως το τέλος τις προσπάθειες για κάποια εξισορρόπηση της πολιτικής και κοινωνικής ζωής. Η εσωτερική

41

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοπολιτική και κοινωνική ανισορροπία φθάνει πολλές φορές στην πλήρη αναρχία και διευκολύνει τις επιτυχίες των εξωτερικών εχθρών, οι οποίοι επιτίθενται από παντού και συμβάλλουν με τη σειρά τους στην εσωτερική αποδιάρθρωση.

3) Η άμεση φορολογία Αννώνα : Τα βασικά έσοδα τους κράτους στηρίζονται στους εγγείους φόρους, εφόσον η γη ήταν η πρωταρχική πηγή του πλούτου. Ο κύριος έγγειος φόρος ήταν η αννώνα που έχει την αρχή της στις έκτακτες εισφορές σε είδος , που επέβαλλε το κράτος για τις ανάγκες του και που από τον 3ο αι. γίνονται όλο και συχνότερες, ώσπου παίρνουν τη μορφή τακτικού έγγειου φόρου από το Διοκλητιανό. Η αννώνα βαραίνει τους πληθυσμούς που ζουν από την καλλιέργεια της γης και συνίσταται στην παραχώρηση στο κράτος υπό μορφή φόρου ενός μέρους εγγείων προσόδων για τη συντήρηση του στρατού, των υπαλλήλων, τον ανεφοδιασμό των πόλεων σε είδη πρώτης ανάγκης.

Άλλες αννωνικές εισφορές : Ένα είδος αννώνης είναι επίσης και η υποχρέωση εισφοράς ειδών στρατιωτικής ενδυμασίας και γενικότερα εξαρτύσεως, στην οποία υπόκεινται όλοι οι φορολογούμενοι, ανάλογα με την περιουσία τους.

Άλλες τέτοιου είδους υποχρεωτικές και τακτικές εισφορές ήταν η υποχρέωση παροχής στο κράτος αλόγων για τις ανάγκες του στρατού, και η παροχή στρατιωτών (τιρώνων) ή ανάλογου χρηματικού ποσού για την επιστράτευση και συντήρηση τους.

Ο κεφαλικός φόρος : Παράλληλα με τους φόρους αυτούς που βαραίνουν τα περιουσιακά στοιχεία των φορολογούμενων, υπήρχε ο κεφαλικός φόρος που βαρύνει το πρόσωπο του φορολογούμενου και φαίνεται ότι επιβαλλόταν τουλάχιστον σε ορισμένες περιοχές όχι μόνο στους αγροτικούς πληθυσμούς, αλλά και στους πληθυσμούς των πόλεων. Το πρόβλημα όμως του κεφαλικού αυτού φόρου, η έκταση, τοπική και χρονική , και ο τρόπος της εφαρμογής του δεν έχουν ακόμη πλήρως διαλευκανθεί.

4) Η έμμεση φορολογία

Η έμμεση φορολογία αφορά κυρίως την κυκλοφορία αγαθών, τους φόρους επιτηδεύματος και τους φόρους κύκλου εργασιών. Ο κύριος φόρος στη μεσοβυζαντινή περίοδο είναι το <<κομμέρκιον>> που έχει αντικαταστήσει την παλαιά octava. Το ακριβές περιεχόμενο του <<κομμερκίου>> δεν φαίνεται καθαρά από τις πηγές. Οι πηγές δεν διευκρινίζουν αν πρόκειται για τελωνιακό δασμό ή φόρο επιτηδεύματος, ο όποιος βαρύνει γενικά τις

42

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοεμπορικές συναλλαγές . Ωστόσο, φαίνεται ότι είναι όρος που χρησιμοποιείται και στις δυο περιπτώσεις και σημαίνει , ανάλογα με την περίπτωση , άλλοτε τον φόρο κυκλοφορίας των εμπορευμάτων (τελωνίων), άλλοτε τον φόρο επιτηδεύματος επί των εμπορικών επιχειρήσεων, και, κατά τρόπο γενικό , τους δασμούς ή τα τέλη που βαρύνουν τα εμπορεύματα.

Πλάι στο <<κομμέρκιον>> , οι πηγές αναφέρουν συχνά τη <<δεκάτη>>. Συνήθως , ο όρος χρησιμοποιείται για να δηλώσει τον φόρο επί της κυκλοφορίας των αγαθών . Δηλαδή , πρόκειται για ένα <<κομμέρκιον>> με την έννοια του τελωνιακού δασμού, με διατίμηση καθορισμένη στο 10% επί της αξίας των εμπορευμάτων . Συχνά , η <<δεκάτη>> καταβάλλεται σε είδος . Εκτός από το <<κομμέρκιον>> αναφέρονται επίσης τα διάφορα διαπύλια (διαβατικά), τα οποία βαρύνουν την εσωτερική κυκλοφορία προσώπων και εμπορευμάτων , καθώς και οι δασμοί που βαρύνουν τα μέσα μεταφοράς , ιδιαίτερα τα πλοία.

5) Διάφορα τέλη – δικαιώματα

Στους αμέσους και έμμεσους τακτικούς φόρους πρέπει να προστεθούν οι διάφορες <<συνήθειες>>, δηλαδή η αμοιβή, την οποία παίρνουν οι υπάλληλοι για την διεκπεραίωση των πολιτών . Συχνά τα δικαιώματα αυτά εισπράττονται προς όφελος του κρατικού ταμείου και μπορούν να καταταχθούν στις επόμενες κατηγορίες .

1.Οι <<συνήθειες >> , οι οποίες δίνονται , από τους αξιωματούχους και τους τιτλούχους, στο προσωπικό των ανακτόρων ,την ημέρα της ονομασίας τους

2. Διάφορα δικαστικά δικαιώματα και τέλη , τα οποία καταβάλλονται στους δικαστές , στους δικαστικούς υπάλληλους και στους βοηθούς τους. Ο Λέων Γ΄ (717‐741) και ο Βασίλειος Α΄ (867‐886) κατάργησαν τα δικαιώματα των δικαστών , θεσπίζοντας τη δωρεάν απονομή δικαιοσύνης και αποδοχές για τους δικαστικούς από το δημόσιο ταμείο (σιτηρέσια) . Ο Λέων ΣΤ΄ επαναφέρει τα δικαιώματα των δικαστών , τα οποία ρυθμίζονται από τις δυο νεαρές τους Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου μεταξύ του 945 και του 954.

3.Τα δικαιώματα, τα οποία εισπράττονται από τους φορολογικούς υπαλλήλους. Το <<χαρτιατικόν>>, στην αρχή, εισπράττεται από τους φορολογικούς υπαλλήλους, οι οποίοι είναι επιφορτισμένοι με τη αναθεώρηση των κτηματολογίων και τις φορολογίας. Το ύψος του <<χαρτιατικού >> ορίζεται από τον Νικηφόρο Α΄(802‐810 ) σε δυο κεράτια (1/12 νομίσματος) σε κάθε νόμισμα φόρου ή 8,33 % του

43

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοσυνολικού φόρου. Οι εισφορά αυτή , σύμφωνα με τους διακανονισμούς του Βασιλείου Α΄ και του Κωνσταντίνου Ζ΄ του Προφυρογεννήτου εισπράττεται από το ιδιαίτερο ταμείο του αυτοκράτορος. Έχουν ήδη αναφερθεί οι <<συνήθειες>> και το <<ελλατικόν>> , που είχαν ενσωματωθεί στον βασικό φόρο, και πρέπει να προστεθούν το <<κομοδρομικόν>> το όποιο εισπράττεται από τους συλλογείς των φόρων των επαρχιών, το <<αεροκρατικόν>>, το οποίο καταβάλλεται στον εισπράκτορα του <<αερικού >>, και πιθανόν το <<οικομόδιον>>, το <<οικολόγιον>>, το <<καπνολόγιον>>, το <<βιολόγιον>> κλπ. Εξάλλου οι τελωνιακοί υπάλληλοι εισπράττουν και αυτοί διάφορα δικαιώματα. Μεταξύ των διαφόρων ποινικών προστίμων , τα οποία παίρνουν χαρακτήρα άλλοτε τακτικής και άλλοτε έκτακτης φορολογίας ,ατομικής ή συλλογικής, εξακολουθεί να αναφέρεται το <<αερικόν>> και προστίθενται το <<φονικόν>>, η παρθενοφρουρία , η <<εύρεση θησαυρού >> που εμφανίζονται πιο συχνά στις πηγές των επόμενων αιώνων.

6) Οι σκοτεινοί χρόνοι του Βυζαντίου H εποχή από το 610 ως τα τέλη του 9ου αιώνα για πολλά χρόνια χαρακτηριζόταν από τους βυζαντινολόγους ως "Σκοτεινοί Χρόνοι του Βυζαντίου". Αφενός, γιατί είναι μια περίοδος για την οποία απουσιάζουν σχεδόν ολοκληρωτικά οι γραπτές πηγές και αφετέρου γιατί η απουσία αυτή δίνει μια εντύπωση κρίσης, παρακμής και κατάρρευσης του βυζαντινού κράτους. Η σταδιακή αποκάλυψη αρχαιολογικών μαρτυριών και η μελέτη των ελάχιστων πηγών έχουν δείξει μέχρι τώρα ότι πράγματι η περίοδος από τα μέσα του 6ου αιώνα ως τις αρχές του 7ου χαρακτηρίζεται από συνθήκες ανατροπής της κατάστασης που υπήρχε στο Βυζάντιο τους προηγούμενους αιώνες (4ο ‐ 6ο αιώνα) και διαμόρφωσης μιας καινούργιας που ολοκληρώθηκε τον 9ο και 10ο αιώνα. Τα χαρακτηριστικά της περιόδου αυτής δε δείχνουν απαραίτητα μια εποχή παρακμής, αλλά μια κρίση που κατέληξε σε διαφορετικού τύπου οργάνωση του χώρου, των πρώτων υλών, των ανθρώπων και της παραγωγής στο βυζαντινό κράτος, έτσι ώστε οι κάτοικοί του να μπορέσουν να επιβιώσουν και να ικανοποιήσουν τις νέες ανάγκες που εμφανίστηκαν.

Ο 7ος αιώνας, με την αναμφισβήτητα μεγάλη οικονομική κρίση, είχε ως κύρια χαρακτηριστικά την αγροτοποίηση της οικονομίας, την απλοποίηση των σχέσεων παραγωγής και το μετασχηματισμό σε μεγάλο βαθμό της νομισματικής οικονομίας σε ανταλλακτική. Στη διάρκεια του 8ου αιώνα άρχισε, προς απόσβεση των μεγάλων απωλειών της αυτοκρατορίας, η διαδικασία της οικονομικής ανάκαμψης, ανάπτυξης και αναδιοργάνωσης των τομέων της οικονομίας που είχαν ατονήσει (αστική οικονομία). Ο 9ος

υπήρξε αιώνας σχετικής ειρήνης και γαλήνης κατά τον οποίο συνεχίστηκε η διαδικασία οικονομικής ανάπτυξης που ολοκληρώθηκε το 10ο αιώνα,

44

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοενώ η νομισματική οικονομία επικράτησε και πάλι. Το χρονικό διάστημα μεταξύ των μέσων περίπου του 7ου αιώνα και των μέσων του 9ου ήταν περίοδος μεγάλων εδαφικών απωλειών για το βυζαντινό κράτος, το οποίο, ωστόσο, κατάφερε σταδιακά να σταθεροποιήσει τα σύνορά του και να αναδομήσει τη διοίκησή του. Στις αρχές του 7ου αιώνα οι Πέρσες κατέλαβαν για σύντομο χρονικό διάστημα τις περιοχές της Συρίας, της Παλαιστίνης και της Αιγύπτου. Μια δεκαετία αργότερα, οι 'Άραβες εμφανίστηκαν ως κυρίαρχη δύναμη στην Εγγύς Ανατολή και μέχρι τον 8ο αιώνα είχαν κατακτήσει και αποσπάσει οριστικά από το Βυζάντιο όλες τις ανατολικές και νότιες επαρχίες του, δηλαδή όλη την έκταση από τη Συρία μέχρι την Ισπανία. Οι Βυζαντινοί, ωστόσο, ως τον 9ο αιώνα είχαν κατορθώσει να διατηρήσουν τη Μικρά Ασία. Οι βόρειες περιοχές του Βυζαντίου γνώρισαν τον 7ο αιώνα την απειλή των Βουλγάρων που ζούσαν στα νότια του Δούναβη, αλλά οι Βυζαντινοί κατάφεραν να αντιμετωπίσουν τις επιθέσεις τους και να κρατήσουν τη Θράκη. Τέλος, το Βυζάντιο έχασε τις δυτικές του επαρχίες στην Ιταλία από την προέλαση των Λομβαρδών (που κατέλαβαν τη Ραβέννα το 751) και των Φράγκων, οι οποίοι τελικά σχημάτισαν μια νέα "δυτική αυτοκρατορία" στην Ιταλία καλύπτοντας πολιτικά τη Δυτική Χριστιανική Εκκλησία. Έτσι το Βυζάντιο κατέληξε να περιλαμβάνει τις περιοχές της Βαλκανικής χερσονήσου (Ελλάδα, Αλβανία και Θράκη) οι οποίες δεν κατοικούνταν από τους Σλάβους και αυτές της χερσονήσου της Ανατολίας (Μικράς Ασίας).

Η απώλεια της Συρίας, της Αιγύπτου και της υπόλοιπης βόρειας Αφρικής σήμαινε για το Βυζάντιο απώλεια όχι μόνο εκτεταμένων αλλά και των πλουσιότερων και σημαντικότερων οικονομικά περιοχών του. Εκεί συγκεντρώνονταν η μεγάλη ιδιοκτησία και η αγροτική παραγωγή, καθώς και μεγάλα αστικά κέντρα που είχαν έντονη και αξιόλογη οικονομική δραστηριότητα την προηγούμενη περίοδο, όπως η Αντιόχεια και η Αλεξάνδρεια. Η απώλεια αυτή σήμαινε, επίσης, την κατάργηση της ακλόνητης ως τώρα βυζαντινής ηγεμονίας και του οικονομικού ελέγχου σε όλη την έκταση της ανατολικής Μεσογείου.

O 9ος αιώνας χαρακτηρίστηκε από τη σημαντική αύξηση του πληθυσμού της αυτοκρατορίας και, συνεπώς, των εργατικών χεριών. Μια πρώτη αιτία για την αύξηση του πληθυσμού ήταν η σχετική ειρήνευση στο χώρο. 'Άλλη αιτία στάθηκε η μετανάστευση στο χώρο του Βυζαντίου κατοίκων πρώην βυζαντινών τόπων κατακτημένων από ξένους λαούς (π.χ. Αρμένιους, Βουλγάρους και Χυρραμίτες). Μια τελευταία αιτία ήταν και ο εκβυζαντινισμός και η απορρόφηση ξένου πληθυσμού περιοχών που τέθηκαν υπό βυζαντινό έλεγχο από το Νικηφόρο Α' και το Θεόφιλο

45

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιο(Σλάβοι, Λατίνοι, Ιλλυριοί και Γότθοι που ζούσαν στην Ελλάδα, τη Δαλματία, την Κριμαία και την Αλβανία). Ο μεγάλος αυτός πληθυσμός είχε πλέον άφθονο χώρο προς εξάπλωση και γη προς εκμετάλλευση, χωρίς τον κίνδυνο των τόσο συχνών, τα προηγούμενα χρόνια, επιδρομών και φυσικών καταστροφών. Αυτό έδωσε ώθηση στην ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας, η οποία ήταν ο ασφαλής και σίγουρος τρόπος για την απόκτηση νέου και σταθερού πλούτου, όπως φάνηκε και στους αιώνες που ακολούθησαν.

Η Μεσοβυζαντινή περίοδος παρουσιάζει ιδιαιτερότητες ως προς τη διανομή της γης, καθώς το γαιοκτητικό καθεστώς διέφερε από αυτό της Πρωτοβυζαντινής αλλά και των επόμενων αιώνων. Στο μεγαλύτερο μέρος της περιόδου (7ο και 8ο αιώνα και ως τα μέσα του 9ου) κυριάρχησε η ιδιοκτησία και εκμετάλλευση γαιών μικρής και μεσαίας έκτασης που συνυπήρχε με τη χρήση των περιορισμένων αριθμητικά μεγάλων κτημάτων. Τα μεγάλα αυτά κτήματα άρχισαν να κυριαρχούν από τον 9ο αιώνα, γιατί εξυπηρετούσαν καλύτερα τις νέες ανάγκες και προοπτικές οργάνωσης της αγροτικής παραγωγής, και εξελίχθηκαν τους επόμενους αιώνες στο κύριο χαρακτηριστικό της αγροτικής οικονομίας.

Στον τομέα της οργάνωσης της αγροτικής παραγωγής, που ήταν και η βάση της βυζαντινής οικονομίας, φαίνεται πως τον 7ο και 8ο αιώνα επικράτησε η τάση απλοποίησης και κρατικού συγκεντρωτισμού όπως και στους άλλους τομείς της οικονομίας. Εκτός από τα αρχαιολογικά δεδομένα, πληροφορίες μας δίνει και μια από τις ελάχιστες πηγές της εποχής, ο "Γεωργικός Νόμος". Ως προς την οργάνωση του χώρου του βυζαντινού κράτους, η πηγή αυτή υποδεικνύει ως κυρίαρχο χαρακτηριστικό αυτής της εποχής την ύπαρξη χωριών, των οποίων τα γειτονικά χωράφια και λιβάδια τα μοιράζονταν ανεξάρτητοι, ελεύθεροι αγρότες. Αυτοί ήταν μικροϊδιοκτήτες‐καλλιεργητές που δεν υπόκειντο στον έλεγχο κάποιου γαιοκτήμονα, δούλευαν για λογαριασμό τους, πλήρωναν φόρους απευθείας στο κράτος και μπορούσαν να εγκαταλείψουν τη γη τους ανά πάσα στιγμή. Κάποιοι αγρότες συγκέντρωναν ιδιοκτησία όχι υπερβολικά μεγάλη αλλά ούτε μικρή (μεσαία ιδιοκτησία) με την αγορά και εκμετάλλευση γης που είχε εγκαταλειφθεί από τους καλλιεργητές της.

Τον 8ο αιώνα, η διαδικασία της δημογραφικής και αγροτικής ανάκαμψης, που ολοκληρώθηκε τον επόμενο αιώνα, φαίνεται πως είχε ήδη αρχίσει να εξελίσσεται. Tο τέλος των λοιμών, σχεδόν σε όλη την αυτοκρατορία γύρω στα μέσα του αιώνα, και μια γενική βελτίωση των κλιματολογικών συνθηκών ευνόησαν την αύξηση του πληθυσμού και την εξάπλωση της

46

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοαγροτικής τους δραστηριότητας στις γαίες που μέχρι τώρα ήταν εγκαταλειμμένες ή ανεπαρκώς αξιοποιημένες.Ως τα μέσα του 9ου αιώνα η εικόνα παρέμεινε η ίδια, με τους ελεύθερους μικρούς και μεσαίους ιδιοκτήτες‐καλλιεργητές και τους στρατιώτες‐γεωργούς να αποτελούν τον πυρήνα της αγροτικής εκμετάλλευσης της γης στη βυζαντινή αυτοκρατορία. Από τα μέσα, όμως, του 9ου αιώνα η ισορροπία αυτή διαταρασσόταν ολοένα και περισσότερο ώσπου κατέληξε, το 10ο αιώνα, στην επικράτηση της μεγάλης ιδιοκτησίας (κυρίως ιδιωτικής και εκκλησιαστικής) στην κατοχή της γης.

Τα στρατιωτικά κτήματα

Στη μικρή και μεσαία ιδιοκτησία εντάσσεται και μια ειδική κατηγορία αγροτικών γαιών: τα στρατιωτικά κτήματα, οι στρατείες. Αυτά ήταν καλλιεργήσιμη γη που αναγκαζόταν να προσφέρει το κράτος στους στρατιώτες, σε εποχές έλλειψης χρημάτων, ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες τους. Οι καλλιεργητές αυτών των γαιών είχαν στη συνέχεια υποχρέωση να προσφέρουν στρατιωτικής φύσης υπηρεσίες, κάθε φορά που το κράτος τις χρειαζόταν: είτε με προσωπική ένοπλη υπηρεσία είτε με καταβολή χρηματικού ποσού ικανού να εξοπλίσει και να συντηρήσει έναν στρατιώτη. Τα στρατιωτικά κτήματα φαίνεται ότι άρχισαν να σχηματίζονται από το τέλος του 7ου αιώνα, παρόλο που στις πηγές μαρτυρούνται μόνο το 10ο, και σχετίζονται, αν και δε συνδέονται απαραίτητα, με το θεσμό των θεμάτων.

Ο "Γεωργικός Νόμος" αναφέρει την ύπαρξη και μικρού αριθμού μισθωμένων εργατών δίπλα στους ελεύθερους γεωργούς, που αναλάμβαναν αγροτικές και κτηνοτροφικές εργασίες, καθώς επίσης και δούλων. Αυτό υποδεικνύει πως υπήρχαν και αγρότες αρκετά πλούσιοι ώστε να μπορούν να αγοράσουν δούλους και να πληρώσουν εργάτες. O πλούτος τους προερχόταν από τη συγκέντρωση γης. Οι μεγαλοκτηματίες της εποχής ήταν ιδιώτες, η Εκκλησία και το ίδιο το κράτος.

Τα ιδιωτικά κτήματα

Στο "Γεωργικό Νόμο", αναφέρεται η ύπαρξη μεγάλης ιδιοκτησίας (δηλαδή μεγάλων εκτάσεων γης που ανήκαν σε έναν γαιοκτήμονα), αν και φαίνεται πως ήταν περιορισμένες αυτές οι περιπτώσεις σε σχέση με αυτές της μικρής και μεσαίας ιδιοκτησίας. Η μείωση της μεγάλης ιδιοκτησίας οφείλεται στις αλλαγές στη διοίκηση των πόλεων (κατάργηση των δημοτικών συμβουλίων και διοίκηση απευθείας από κρατικούς αξιωματούχους διορισμένους στην Πρωτεύουσα), που είχαν ως

47

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοαποτέλεσμα να μετατοπιστεί το μεγάλο ενδιαφέρον από την επένδυση σε γη σε άλλες οικονομικές δραστηριότητες στην Κωνσταντινούπολη. Έτσι, σιγά σιγά χάθηκε η σταθερή τάξη των μεγάλων, αριστοκρατών γαιοκτημόνων των πόλεων της προηγούμενης περιόδου. Ωστόσο, η επένδυση σε γη, παρά τις επιδρομές και τους εξωτερικούς κινδύνους, αποτελούσε μια από τις ασφαλέστερες οικονομικά επενδύσεις, τουλάχιστον για μια γενιά, και έτσι μεγάλα κτήματα εξακολούθησαν να υπάρχουν. Ενδεικτικό είναι το παράδειγμα του γαιοκτήμονα Φιλάρετου στο θέμα Αρμενιακών στα τέλη του 8ου αιώνα, του οποίου η περιουσία ανερχόταν σε 48 μεγάλα αρδευόμενα αγροκτήματα μεγάλης αξίας και εκατό ζευγάρια βόδια, τα οποία προϋπέθεταν 15.000 ως 20.000 μοδίους γης. Τα κτήματά του φιλοξενούσαν επίσης εξακόσια βόδια, οκτακόσια ογδόντα άλογα, μελίσσια και δώδεκα χιλιάδες πρόβατα.

Εκκλησία, κράτος και αστικές γαίες

Δίπλα στα μικρά και μεγάλα ιδιωτικά κτήματα αναπτύσσονταν και μεγάλα κτήματα που ανήκαν στο κράτος και την Εκκλησία. Σε κρατική ιδιοκτησία κατέληγαν οι γαίες που εγκαταλείπονταν από μικροϊδιοκτήτες. Η Εκκλησία άρχισε να αποκτά επίσης σημαντική εκμεταλλεύσιμη γη από δωρεές ευσεβών πιστών ή του κράτους. Μια από τις σημαντικές αλλαγές σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο είναι η εξαφάνιση των αστικών γαιών, αυτών δηλαδή που ανήκαν συλλογικά στις πόλεις και αξιοποιούνταν από αυτές με σκοπό την αύξηση των εσόδων του κοινού ταμείου. Με την αλλαγή του οικονομικού και διοικητικού ρόλου των πόλεων αλλά και με τις δημογραφικές αλλαγές (συρρίκνωση του πληθυσμού), οι γαίες αυτές δεν είχαν πια μεγάλη σημασία για τα έσοδα των πόλεων. Απλούστερη και χρησιμότερη ήταν η καλλιέργειά τους από ελεύθερους μικροκαλλιεργητές. Το κτηματολόγιο της εποχής ήταν ο κώδιξ ή τα χαρτία του γενικού και περιλάμβανε αναλυτική καταγραφή των γαιών κάθε περιοχής και της φορολογικής της υποχρέωσης. 'Aρχιζε με καταγραφή των γαιών κάθε φορολογούμενου, του χωριού του, του ονόματός του και του ποσού του φόρου που έπρεπε να πληρώσει. Στη συνέχεια, αναγράφονταν τα ιδιόστατα, δηλαδή οι γαίες που δεν ανήκαν στο χωριό, τα κλάσματα, οι χέρσες γαίες που είχαν περιέλθει στο δημόσιο, και τα ανέκδοτα, οι γαίες που καταγράφονταν για πρώτη φορά στο κτηματολόγιο. Το σύνολο των ψηφίων, δηλαδή των φορολογικών ποσών μιας περιοχής, αποτελούσε το ακρόστιχό της, δηλαδή τη φορολογική της υποχρέωση προς το κράτος. Το κτηματολόγιο αυτό ωστόσο ‐ίσως λόγω της ταραγμένης ζωής και των μεταβολών στην κυριότητα της γης‐ δεν είχε αποφασιστικό αποδεικτικό χαρακτήρα αυτή την εποχή, σπανιότατα δηλαδή χρησιμοποιούνταν ως αποδεικτικό στοιχείο σε περιπτώσεις αντιδικίας και δεν του αποδιδόταν

48

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοιδιαίτερη σημασία.

Μετά τον 8ο αιώνα, ωστόσο, και κυρίως τον 9ο, όταν η ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας επέφερε μεγαλύτερη ευημερία, η αστική οικονομία σημείωσε μεγάλη πρόοδο, τόσο στον τομέα της βιοτεχνίας όσο και στο εμπόριο. Οι σφραγίδες των κρατικών αυτών αξιωματούχων που ήλεγχαν το εμπόριο και τη βιοτεχνία εξαφανίστηκαν από το τέλος του 8ου και τον 9ο αιώνα, πράγμα που δείχνει ότι ο κρατικός έλεγχος δεν ήταν πια απαραίτητος για τη ρύθμιση των αστικών οικονομικών δραστηριοτήτων, οι οποίες πια είχαν ξαναπάρει το δρόμο τους μέσα στη γενική ανάκαμψη της οικονομίας. Όσον αφορά το εμπόριο οι 7ος και 8ος αιώνας χαρακτηρίζονται από την έλλειψη εκτεταμένων εμπορικών δραστηριοτήτων και την ενθάρρυνση στοιχειωδών και απλών τρόπων οικονομικής συντήρησης, όπως η αγροτική εκμετάλλευση της γης. Αιτίες γι' αυτό στάθηκαν η οικονομική και δημογραφική κρίση και το γεγονός ότι οι εχθρικές επιδρομές και οι καταστροφές έκαναν το οδικό δίκτυο του κράτους δύσχρηστο και την επικοινωνία μεταξύ των περιοχών επισφαλή. Αυτό αποθάρρυνε τους Βυζαντινούς απ' το να αναλαμβάνουν τη μεταφορά φθηνών προϊόντων που δεν θα απέφεραν μεγάλα κέρδη. Από τον 9ο αιώνα, η αγροτική οικονομία άρχισε να ανακάμπτει, η βιοτεχνία να αναπτύσσεται ταχέως και το βυζαντινό εμπόριο, εσωτερικό και εξωτερικό, να ανθεί. Βιοτεχνική δραστηριότητα, αν και μειωμένη, εξακολούθησε να υπάρχει στο Βυζάντιο αυτή την εποχή, αλλά δε γνώρισε τη μεγάλη ανάπτυξη που χαρακτήρισε τους αμέσως επόμενους αιώνες. Τα βιοτεχνικά εργαστήρια αναπτύχθηκαν προς το τέλος αυτής της περιόδου και συγκεντρώθηκαν κυρίως στην Κωνσταντινούπολη και στις ελάχιστες μεγάλες πόλεις που επιβίωσαν. Συντεχνίες βιοτεχνών, οι οποίες επιβλέπονταν από το κράτος, παρήγαν τα χρειώδη για την αυτοκρατορική αυλή και το στρατό, υφάσματα λινά και μεταξωτά, δερμάτινα είδη, κεριά, αρώματα, σαπούνι, αντικείμενα από πολύτιμα μέταλλα και σμάλτο. Τα μεταλλικά εργαλεία και αντικείμενα από μόλυβδο, χαλκό και σίδηρο κατασκευάζονταν πιθανόν εκτός των συντεχνιών.

Από τις λίγες γραπτές πηγές που διαθέτουμε, αντιλαμβανόμαστε ότι κατά τον 7ο και 8ο αιώνα το εσωτερικό βυζαντινό εμπόριο ήταν περιορισμένο σε σχέση με αυτό της προηγούμενης περιόδου, εξαιτίας των συνθηκών που επικρατούσαν. Τα αρχαιολογικά δεδομένα επιβεβαιώνουν αυτή την εικόνα: η εύρεση ελάχιστων βυζαντινών χάλκινων νομισμάτων, που χρονολογούνται μεταξύ του 640 και του τέλους του 7ου αιώνα, υποδηλώνει ότι η κοπή και κυκλοφορία τους αυτή την εποχή ήταν μειωμένη. Δεδομένου, λοιπόν, ότι τα νομίσματα αυτά χρησίμευαν

49

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοπερισσότερο για καθημερινές, μικρές εμπορικές συναλλαγές, η έλλειψή τους υποδεικνύει ότι το εσωτερικό εμπόριο είτε είχε σταματήσει είτε γινόταν σε μικρότερη κλίμακα και όχι με χρήματα.

7) Η αναδιοργάνωση τους κράτους από τους Κομνηνούς

Η αναδιοργάνωση τους κράτους από τους Κομνηνούς συνεχίζεται και συμπληρώνει το έργο που είχαν αρχίσει οι προηγούμενοι αυτοκράτορες και ιδιαίτερα ο Κωνσταντίνος ο Μονομάχος . Κεντρική γραμμή της πολιτικής των Κομνηνών ήταν η δημιουργία μιας ισχυρής συγκεντρωτικής εξουσίας. Η ουσιαστική διαφορά από την πολιτική των προκατόχων τους συνίσταται στο ότι οι Κομνηνοί, εγκαταλείποντας κάθε απόπειρα διευρύνσεως της κοινωνικής βάσεως της εξουσίας, στηρίχθηκαν αποκλειστικά στη γαιοκτητική αριστοκρατία. Πράγματι, η άνοδος των Κομνηνών στην εξουσία εκφράζει ένα είδος συμβιβασμού ανάμεσα στη στρατιωτική και στην πολιτική μερίδα της αριστοκρατίας της γης υπό την ηγεσία των στρατιωτικών.

Μια από τις χαρακτηριστικότερες μεταρρυθμίσεις του Αλεξίου Κομνηνού στην κρατική μηχανή ήταν η δημιουργία κα απονομή νέων αυλικών τίτλων. Άλλωστε, η απονομή τίτλων συνεχίζει την παράδοση της προηγούμενης εποχής αλλά σε καινούριες κοινωνικές βάσεις. Πράγματι, η παραχώρηση τίτλων κατά την προηγούμενη περίοδο κατέληξε στην πλήρη υποτίμηση τους. Οι τίτλοι του <<πατρικίου>>, του <<πρωτοσπαθαρίου>>, του <<σπαθαροκανδιδάτου>> , του <<προέδρου>> κλπ., που απομένουν τον 10ο αι. σε ολιγάριθμους ανώτατους λειτουργούς, τον 11ο αι. παραχωρούνται πλέον ή πωλούνται στο μεγάλο πλήθος. Έτσι έχασαν την αξία τους και εξαφανίζονται στον 11ο/12ο αι. Πρόθεση του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού ήταν η δημιουργία ισχυρής δυναστείας. Δημιούργησε νέους ανώτατους τίτλους, που παραχώρησε στα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας, τα οποία και τοποθέτησε στις ανώτατες θέσεις της κρατικής μηχανής. Για τον αδελφό του Ισαάκιο δημιούργησε το νέο τίτλο του <<σεβαστοκράτορος>>, που παίρνει στην ιεραρχία των τίτλων την πρώτη θέση υποσκελίζοντας τον τίτλο του <<καίσαρος>>. Έτσι μπορεί να δώσει τον τίτλο αυτό στον Νικηφόρο Μελισσηνό, ο όποιος τον είχε βοηθήσει στην κατάληψη της αρχής. Νέοι τίτλοι επίσης δημιουργούνται με βάση τα επίθετα που απονέμονταν άλλοτε στους αυτοκράτορες ή στους νεώτερους βλαστούς της αυτοκρατορικής οικογένειας, όπως: <<σεβαστός>>, <<πρωτοσέβαστος>>, <<πανυπερσέβαστος>>, <<σεβαστουπέρτατος>>, <<πανσεβασοϋπερτατος>>, <<πρωτοπανσεβαστοϋπέρτατος>>, <<εντιμοϋπέρτατος>>, <<πρωτοπανεντιμοϋπέρτατος>>, <<νοβελίσσιμος>>, <<πρωτονοβελίσσιμος>>.

50

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο ΒυζάντιοΒιβλιογραφία :

1. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τ. Ζ’

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τ. Η’

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τ. Θ’

Η βυζαντινή κοινωνική διαστρωμάτωση ΕισαγωγήΗ Βυζαντινή Αυτοκρατορία (330-1453) υπήρξε μία από τις πλέον μακραίωνες κρατικές δομές στην μέχρι τώρα ανθρώπινη καταγεγραμμένη ιστορία επιβιώνοντας χάρη στον πολιτισμό που είχε αναπτύξει. Στο μεγαλύτερο μέρος της διαδρομής του το Βυζάντιο στηρίχθηκε σε ένα συγκεντρωτικό σύστημα εξουσίας στο οποίο ο αυτοκράτορας είχε τον πλήρη έλεγχο. Ήταν ένα σύστημα πανίσχυρης πολιτικής διακυβέρνησης το οποίο μέχρι και τις αρχές του 11ου αιώνα ενεργούσε σε έναν «ενοποιημένο πολιτισμικά χώρο, με δημογραφική επάρκεια, ανεπτυγμένη οικονομία, υψηλού βαθμού κοινωνική και πολιτική οργάνωση και πολλούς εγγράμματους ανθρώπους ».Η βυζαντινή αυτοκρατορία διακρίνεται από τους ιστορικούς τους Βυζαντίου σε τρεις περιόδους: Την Πρώιμη που άρχεται το 330 με την μεταφορά της πρωτεύουσας από την Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη από τον Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο (324-337 ) έως και το 610 όπου με την ανάληψη της ηγεσίας από τον Ηράκλειο (610-641) επέρχεται η αναδιάρθρωση της αυτοκρατορίας. Την μέση περίοδο από το 610 έως και μέχρι το 1071 με σημείο αναφοράς την ήττα στο Ματζικέρτ και την ουσιαστική καταστροφή της αυτοκρατορίας. Τέλος, την ύστερη περίοδο (1071-1453) όπου και επέρχεται η εξαφάνιση της ως κρατική δομή με την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς Τούρκους.Στη συνέχεια, θα επιδιωχθεί να αποτυπωθεί η κοινωνική δομή της αυτοκρατορίας όπως αυτή διαμορφώθηκε κατά την πρώιμη και την μέση περίοδο. Η κοινωνική δομή θα διαγραφεί σε τρία διακριτά μέρη. Στο πρώτο μέρος θα παρουσιαστεί ο ρόλος του αυτοκράτορα διαχρονικά, δεδομένης της κυρίαρχης θέσης του. Στα δύο επόμενα μέρη θα γίνει η παρουσίαση της κοινωνικής διαστρωμάτωσης στις δύο διακριτές

51

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοπεριόδους.

Ο Αυτοκράτορας διαχρονικά Ο βυζαντινός αυτοκράτορας αποτελούσε το κεντρικό σημείο της αυτοκρατορίας. Ήταν ο εκλεκτός του λαού, ο αρχηγός του στρατού και «θεωρούνταν παντοδύναμος, ένας ιεράρχης που η εξουσία του εκπορευόταν από τον Θεό ». Η εκλογή του δεν πραγματοποιούταν σύμφωνα με μία νομοκατεστημένη διαδικασία αλλά με βάση τον συσχετισμό δυνάμεων την συγκεκριμένη χρονική στιγμή των τριών φορέων εκλογής: της Συγκλήτου, του στρατού και του λαού. Αρκετές φορές ένα από τα τρία προαναφερθέντα εκλογικά σώματα επέβαλε τον αυτοκράτορα της επιλογής του μετά την εθιμοτυπική θρησκευτική στέψη από τον πατριάρχη, ο αυτοκράτορας ήταν πανίσχυρος και μπορούσε να εκθρονισθεί είτε με δολοφονία είτε με εξέγερση . Παρά το γεγονός ότι επιδιώχθηκε να διαμορφωθεί μία εθιμική τάξη κληρονομικής διαδοχής με ύπαρξη δυναστειών να διαδέχονται η μία την άλλη στον θρόνο, ουδέποτε μορφοποιήθηκε σε κάποιο νομικό κείμενο κάτι τέτοιο.Στην πρώιμη περίοδο ο αυτοκράτορας κυβερνά μαζί με την σύγκλητο στα πρότυπα της αποκεντρωμένης διοίκησης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ωστόσο από την διακυβέρνηση του αυτοκράτορα Ιουστινιανού (527-565) και ύστερα ο ρόλος της Συγκλήτου περιορίζεται και ο αυτοκράτορας σταδιακά ενέτασσε υπό την ευθύνη του το σύνολο της διοίκησης. Στα χρόνια που ακολούθησαν η διακυβέρνηση έγινε απολυταρχική «καταργώντας συμβούλια και θεσμούς αυτοδιοίκησης των πόλεων που ίσχυαν από αιώνες» και ενισχύοντας την θέση του αυτοκράτορα απέναντι τόσο στην σύγκλητο όσο και στην γαιοκτητική αριστοκρατία διαμορφώνοντας μία αυστηρή ιεραρχία κρατικής διοίκησης.Πρώιμη βυζαντινή περίοδος (330 – 610)Στο Πρώιμο Βυζάντιο «ο αυτοκράτορας βρισκόταν επικεφαλής μίας κοινωνίας που θεωρητικά στηριζόταν στην ιδέα της τάξης » διαμορφώνοντας μία αυστηρή διαστρωμάτωση κατά την οποία τα κοινωνικά στρώματα καθορίζονται από νόμους και διατάξεις, ήταν τρόπο τινά νομοκατεστημένα γεγονός που όμως δεν απέτρεπε την κοινωνική κινητικότητα. Στην συνέχεια θα παρουσιαστούν τα βασικά κοινωνικά στρώματα της περιόδου αυτής ενταγμένα σε τρεις βασικές διαβαθμίσεις

52

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοπρος διευκόλυνση της ανάλυσης τους: την αριστοκρατία, τα μεσαία στρώματα και τα κατώτερα.ΑριστοκρατίαΜέλη της αριστοκρατίας θεωρούνταν τα μέλη της Συγκλήτου, οι μεγάλοι γαιοκτήμονες και οι βουλευτές των επαρχιακών βουλευτηρίων. Βασικά προνόμια της αριστοκρατίας ήταν οι φοροαπαλλαγές, η πρόσβαση στην λήψη αποφάσεων, η ιδιαίτερη μεταχείριση από την δικαστική εξουσία.Η Σύγκλητος ως σώμα αποτελούσε κληρονομιά από την ρωμαϊκή αυτοκρατορία και μεταφέρθηκε στο σύνολο της από τον Κωνσταντίνο στην Κωνσταντινούπολη. Τα μέλη της αποτελούσαν την ανώτατη κοινωνική ομάδα της αυτοκρατορίας και πολλοί αυτοκράτορες υπήρξαν μέλη της. Η Σύγκλητος πάντοτε αποτελούσε ένα «αγκάθι» στην προσπάθεια ελέγχου της εξουσίας από τους αυτοκράτορες και επιδιώχθηκε η αποδυνάμωση της με διάφορους τρόπους, παρόλα αυτά κατά την πρώιμη περίοδο συνέχιζε να έχει ένα σημαντικό θεσμικό ρόλο τόσο στην διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας όσο και στην εκλογή του αυτοκράτορα.Προκειμένου να γίνει κάποιος μέλος της Συγκλήτου θα έπρεπε να διαθέτει βασικά στοιχεία όπως αριστοκρατική καταγωγή, μόνιμη διαμονή στην πρωτεύουσα και κατοχή περιουσίας. Οι συγκλητικοί χωρίζονταν σε τρεις κατηγορίες. Τους «λαμπρότατους» και τους «περίβλεπτους» που κατοικούσαν στην περιφέρεια και τους «ιλλούστριους» που κατοικούσαν στην Κων/πολη και οι οποίοι είχαν δικαίωμα στις εργασίες της συγκλήτου και στην διακυβέρνηση του κράτους.Την επόμενη τάξη στην κοινωνική διαστρωμάτωση της ανώτερης κοινωνίας αποτελούσαν τα μέλη των επαρχιακών βουλευτηρίων. Τα βουλευτήρια αποτελούσαν τους φορείς διοίκησης των αστικών κέντρων και για να γίνει κάποιος βουλευτής ή δεκουρίωνας (curiae = βουλαί) θα έπρεπε να ήταν κάτοχος μίας ακίνητης περιουσίας. Ωστόσο μπορούσαν να γίνουν μέλη των βουλευτηρίων διανοούμενοι, ελεύθεροι επαγγελματίες, έμποροι, εκπρόσωποι της Εκκλησίας. Η υπηρεσία στα συμβούλια των πόλεων για τους βουλευτές ήταν υποχρεωτική και κληρονομική. Ήταν συλλογικά υπεύθυνοι να εξασφαλίζουν τακτικές και έκτακτες αστικές υπηρεσίες για την εύρυθμη λειτουργία της βυζαντινής πόλης.Ένα μεγάλο μέρος των εξόδων για τις παραπάνω δραστηριότητες καταβαλλόταν από τα εισοδήματα των βουλευτών. Βέβαια αυτοί εκμεταλλεύονταν κάθε νομικό παράθυρο για να αποφύγουν τα

53

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοαξιοσέβαστα μεν αλλά εξαιρετικά κοστοβόρα αξιώματα με το να γίνουν δημόσιοι υπάλληλοι, συγκλητικοί της Κωνσταντινούπολης, δημόσιοι καθηγητές ή κληρικοί. Συνέπεια των παραπάνω απαιτήσεων ήταν να διαλυθεί σταδιακά η βουλευτική τάξη διότι τα φτωχότερα μέλη εξαφανίστηκαν και τα ισχυρότερα έγιναν πιο ισχυρά με αποτέλεσμα να ασκούν επιρροή στο παλάτι και να επιτυγχάνουν απαλλαγή από τα αστικά τους καθήκοντα.Στην κεντρική διοίκηση ο πλούτος που είχε σωρευθεί την πρώιμη περίοδο ευνοούσε την συντήρηση μίας διογκωμένης γραφειοκρατίας στα πλαίσια ενός καλά οργανωμένου διοικητικού μηχανισμού. Τα μορφωμένα ανώτερα στρώματα επάνδρωσαν τις οικονομικές και νομικές υπηρεσίες του κράτους κάνοντας την παιδεία και τα γράμματα συμπλήρωμα της πολιτικής και απολαμβάνοντας προνόμια όπως φοροαπαλλαγές .Με τις αλλαγές του Ιουστινιανού μεταβλήθηκε και ο τρόπος με τον οποίο γινόταν η συλλογή των φόρων: επανδρώνοντας τον κρατικό μηχανισμό με ικανό στελεχειακό δυναμικό, ελέγχοντας κεντρικά την συλλογή των φόρων με αποτέλεσμα να αποδυναμωθεί η εξουσία των ανατολικό-ρωμαϊκών ανώτερων στρωμάτων τα οποία μέχρι και τότε έλεγχαν την φορολογία και άρα είχαν ένα βασικό λόγο να ασκούν εξουσία. «Αποτέλεσμα του αυξανομένου επαγγελματισμού κατά τον 6ο αιώνα ήταν να εξαφανιστούν οι παλαιές δομές της επαρχιακής ζωής. Το πανάρχαιο δικαίωμα των ελληνικών πόλεων να επιβάλουν φόρους στην περιοχή τους χάθηκε. Στερημένες από τις παλαιές εστίες αφοσίωσης, οι πόλεις της ανατολικής αυτοκρατορίας έπεσαν στα χέρια των επισκόπων και των μεγάλων γαιοκτημόνων ».Στην επαρχιακή διοίκηση η στρατιωτική και πολιτική εξουσία ήταν γενικά χωρισμένες. Η στρατιωτική ιεραρχία ασχολούνταν με το στρατό και η πολιτική ιεραρχία με την απονομή δικαιοσύνης, τα οικονομικά και την διεκπεραίωση διαφόρων υπηρεσιών.Στην ανώτερη δημόσια διοίκηση εμπλέκονταν και οι επίσκοποι των επαρχιών οι οποίοι με την σταδιακή παρακμή των βουλευτηρίων πέρα από τις εκκλησιασικές εξουσίες και την φιλανθρωπία άρχισαν να ασκούν και πολιτική εξουσία. Ανέλαβαν ποικίλες έξω-θρησκευτικές δραστηριότητες σχετικές με την εύρυθμη λειτουργία της πόλης. Παράλληλα οι επισκοπές είχαν δική τους ιεραρχική δομή ενώ σε μεγάλες επαρχιακές πόλεις είχαν και μια εκτεταμένη γραφειοκρατική δομή που περιλάμβανε υπάλληλους

54

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοδιαφόρων ειδικοτήτων. Οι επίσκοποι συνήθως προέρχονταν από την αριστοκρατία και αρκετοί από αυτούς διέθεταν πρότερη διοικητική πείρα και εμπειρία , γεγονός που ήταν εμφανές όταν λαϊκοί ελάμβαναν την επισκοπική εξουσία χωρίς προηγούμενη εκκλησιαστική πορεία. Μεσαία αστικά στρώματαΣτα μεσαία αστικά στρώματα η διαβάθμιση είναι ευρεία και περιλαμβάνονταν ποικίλες επαγγελματικές κατηγορίες όπως επιχειρηματίες, βιοτέχνες, μεγαλέμποροι, ελεύθεροι επαγγελματίες, τραπεζίτες, πλοιοκτήτες, τεχνίτες, έμποροι, προμηθευτές πρώτων υλών, κατώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι.Οι τεχνίτες ήταν οργανωμένοι σε συστήματα (συντεχνίες) των οποίων τους προϊσταμένους εξέλεγε ο έπαρχος της πόλης και η είσοδος των μελών ρυθμίζονταν με συγκεκριμένα και αυστηρά κριτήρια. Εν γένει, οι επαγγελματίες και οι τεχνίτες δεν κέρδιζαν αρκετά χρήματα και μεταξύ των αστικών επαγγελμάτων δεν είναι σαφές από τις πηγές ποια ήταν προσοδοφόρα και ποια όχι, δεδομένης της ανυπαρξίας μίας αξιολογικής κλίμακας.Ωστόσο σε μία κεντρικά ελεγχόμενη οικονομία όπου ο μεγαλύτερος επιχειρηματίας – εργοδότης είναι το κράτος, η επιχειρηματική δραστηριότητα και η δυνατότητα απόκτησης πλούτου από τους υπηκόους της αυτοκρατορίας ήταν περιορισμένη. Παρόλα αυτά, το επάγγελμα του εμπόρου ήταν ικανό να οδηγήσει στην απόκτηση κάποιας έστω και μικρής περιουσίας, αν και οι Βυζαντινοί δεν το θεωρούσαν και τόσο σημαντική δραστηριότητα, κυρίως λόγω της μικρής αγοραστικής δύναμης των πολιτών, της σχετικής αυτάρκειας σε είδη πρώτης ανάγκης, των κινδύνων των μεγάλων ταξιδιών και των υψηλών επιτοκίων των εμπορικών δανείων. Κατώτερα αστικά στρώματα - ΌχλοςΣτα κατώτερα αστικά περιλαμβάνονταν οι φτωχοί επαγγελματίες: χειρώνακτες, πραματευτές, λιανοπωλητές, ημι-ειδικευμένοι εργάτες των οποίων οι αμοιβές ήταν εξαιρετικά χαμηλές λόγω της μεγάλης προσφοράς εργασίας. Επίσης περιλαμβάνονται οι άνθρωποι του θεάματος (αρματοδρόμοι, μουσικοί, ηθοποιοί, ταχυδακτυλουργοί), οι υποτακτικοί και οι υπηρέτες. Τέλος περιλαμβάνονται και οι μη παραγωγικοί πολίτες όπως γέροντες, ανάπηροι, τρελοί, οι άποροι.Δεδομένου του υψηλού κόστους απόκτησης βιοτεχνικών αγαθών, οι

55

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοταπεινοί εργαζόμενοι σκληρά μόλις που εξασφάλιζαν την διατροφή τους και αυτό στις περιπτώσεις που δεν υπήρχαν προβλήματα στην τροφοδοσία των πόλεων. Όσον αφορά τους μη παραγωγικούς πολίτε αυτοί σε πολλές πόλεις επιβίωναν χάρη στο φιλανθρωπικό έργο της Εκκλησίας.Κατώτερα αγροτικά στρώματαΣτην πρώιμη βυζαντινή αυτοκρατορία η γεωργική παραγωγή αποτελούσε μία από τις σημαντικές οικονομικές δραστηριότητες και βασική πηγή φορολογίας. Η συντριπτική πλειοψηφία του κόσμου που ασχολείτο με την γη εντάσσεται στην αγροτική τάξη η οποία διαβαθμίζεται σε διάφορα στρώματα. Υπάρχουν οι μικρό-μεσαίοι ελεύθεροι ιδιοκτήτες γης συγκροτημένοι σε αυτόνομες κοινότητες, οι ελεύθεροι μισθωτοί αγρότες και οι κολονοί οι οποίοι είναι έμμισθοι αλλά δεμένοι με την γη που καλλιεργούν.Εξαρτημένοι Αγρότες (Κολονοί) και ΔούλοιΟι τελευταίοι παρουσιάζουν κοινά στοιχεία με τους δουλοπάροικους της δυτικής φεουδαρχίας. Οι κολονοί επιτελούσαν εξαρτημένη αγροτική εργασία στις μεσαίες και μεγάλες γαιοκτησίες. Νομικά ο κολονός θεωρούνταν ελεύθερος εργάτης γης, στην πράξη όμως ήταν δεμένος με τον αγρό που καλλιεργούσε. Η θέση τους ήταν κληρονομική και ο γαιοκτήτης πέρα από το ενοίκιο που εισέπραττε για την χρήση της είχε και δικαιώματα επί της ζωής του κολονού. Επιπλέον οι κολονοί υφίσταντο και την κρατική φορολογία που μπορούσε να αφαιρέσει ως και το ένα τρίτο της σοδειάς τους.Οι δούλοι στην μεγαλύτερη πλειοψηφία τους απασχολούνταν σε οικιακές εργασίες και οι περισσότεροι διέμεναν στις πόλεις. Είναι ασαφές το τι ποσοστό του συνολικού πληθυσμού της αυτοκρατορίας αποτελούσαν, αλλά είναι ωστόσο σαφές ότι νομικά υφίσταντο ως ένα αντικείμενο, χωρίς δικαιώματα και υπόκεινται στην αναξιοπρεπή κατάσταση της αγοροπωλησίας. Αν και νομικά για την πολιτεία υπήρχε διάκριση μεταξύ κολονού και δούλου, στην ουσία η μοίρα και τον δύο αυτών τάξεων ήταν παρόμοια.Μέση βυζαντινή περίοδος (610-1071)Την μέση βυζαντινή περίοδο πραγματοποιείται η διοικητική μεταρρύθμιση του Ηρακλείου (610-641) με συνακόλουθη την πλήρη στρατικοποίηση της αυτοκρατορίας. Οι μεγάλες υπηρεσίες και οι στρατιωτικές διοικήσεις της πρώιμης περιόδου καταργήθηκαν, η αυτοκρατορία χωρίστηκε σε θέματα

56

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοκαι κάθε θέμα ανατέθηκε σε ένα στρατηγό με στρατιωτικές και πολιτικές αρμοδιότητες ενώ ταυτόχρονα τα καινούρια θέματα επανδρώθηκαν με αναγκαστικές μετακινήσεις πληθυσμών.Η μεταρρύθμιση κρίθηκε αναγκαία λόγω της πίεσης που ασκούσαν εχθρικοί λαοί και λειτούργησε αρκετά επιτυχημένα την περίοδο κρίσης (8ο- 9ο αιώνα) όπου και οι λεηλασίες των πειρατών, οι επιδρομές βαρβαρικών φυλών, οι επιδημίες και λιμοί επιδρούν στην οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα της αυτοκρατορίας.Οι αλλαγές της περιόδου αυτής ήταν σημαντικές. Περιορίστηκε η σημασία των βουλευτηρίων, μειώθηκε η γη και η δύναμη των γαιοκτημόνων, ενισχύθηκε ο ρόλος των στρατιωτικών διοικητών, αυξήθηκαν τα μικρά και μεσαία κτήματα και διαμορφώθηκε μία νέα τάξη, αυτή του στρατιώτη – καλλιεργητή.ΑριστοκρατίαΗ μεταρρύθμιση του Ηρακλείου προκάλεσε ανακατατάξεις στην αριστοκρατική τάξη με νέους τίτλους να δημιουργούνται και άλλους να καταργούνται. Τα βουλευτήρια παύουν να υπάρχουν ενώ η σύγκλητος αποδυναμώνεται και αποτελεί διακοσμητικό στοιχείο. Την περίοδο αυτή μέλη της αριστοκρατίας είναι «οι μάγιστροι και πατρίκιοι, οι κάτοχοι πολιτικών στρατιωτικών τίτλων, τα μέλη της συγκλήτου, οι επαρχιακοί διοικητές, οι επίσκοποι, οι ηγούμενοι των μοναστηριών. » Την μέση περίοδο η μεγάλη γαιοκτησία πέρασε μία κρίση με την διοικητική μεταρρύθμιση του Ηρακλείου. Το μέτρο του στρατιώτη – καλλιεργητή μείωσε τις μεγάλες γαιοκτησίες κατά τον 7ο αιώνα. Ωστόσο ο 8ος και ο 9ος ευνόησαν την ενδυνάμωση της μεγάλης ιδιοκτησίας λόγω των επιδρομών, των πολέμων και των ασθενειών που εξανάγκασαν τους ανεξάρτητους μικρο-ιδιοκτήτες να πουλήσουν την γη τους σε εξευτελιστικές τιμές με αποτέλεσμα την αύξηση ξανά της δύναμης των μεγαλογαιοκτημόνων. Με την ανάληψη της ηγεσίας από την μακεδονική δυναστεία τον 10ο αιώνα επιχειρήθηκε να περιοριστεί το φαινόμενο της εξαγοράς των μικρών ιδιοκτησιών με μία σειρά νομοθετημάτων αλλά η απόπειρα αυτή δεν είχε επιτυχία.Με την μεταρρύθμιση των χρόνων του Ηρακλείου, οι στρατιωτικοί διοικητές απέκτησαν και πολιτική ισχύ αναβαθμιζόμενοι σε διοικητές των επαρχιών. Συνήθως οι στρατιωτικοί διοικητές προέρχονταν από την κοινωνική ομάδα των γαιοκτημόνων και η ένταξη τους στην στρατιωτική

57

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοδομή προϋπέθετε μόνιμη διαμονή στην επαρχία εγκατάσταση τους.Οι επίσκοποι στους μέσους χρόνους έχασαν την ισχύ των προκατόχων τους και υποβαθμίστηκαν σε σχέση με τον τοπικό διοικητή. Μειώθηκε ο μισθός τους και αναγκάστηκαν να πειθαρχήσουν σε ένα σύνολο κανόνων συμπεριφοράς σύμφωνα με την σύνοδο του 869. Η κατάσταση οδήγησε αρκετούς ιεράρχες να εγκαταλείψουν την εκκλησία είτε προς όφελος της λαϊκής ζωής είτε προς όφελος της μοναστικής ζωής η οποία απολάμβανε περισσότερου πλουτισμού την συγκεκριμένη περίοδο.Μεσαία στρώματαΤα μεσαία στρώματα επλήγησαν αυτή την περίοδο ίσως περισσότερο από κάθε άλλο στρώμα. Η μεταρρύθμιση μετατρέποντας την αυτοκρατορία σε ένα στρατιωτικό - αγροτικό κράτος που εξυπηρετούσε τις ανάγκες προστασίας του, έπληξε την εμπορική και επαγγελματική δραστηριότητα, που έτσι και αλλιώς δεν ήταν ιδιαίτερη αναπτυγμένη λόγω της επιμονής των Βυζαντινών στο χερσαίο και όχι στο θαλάσσιο εμπόριο. Το εμπόριο μειώθηκε ακόμα περισσότερο τους σκοτεινούς αιώνες (7ος και 8ος) λόγω των δυσμενών συνθηκών.Ωστόσο από τον 10ο αιώνα και με την σταδιακή βελτίωση της οικονομίας, η τάξη των εμπόρων και των επαγγελματιών «ξέφυγε από τα περιοριστικά όρια των προηγούμενων κανονισμών » και ανέλαβε ακόμα και πολιτικό ρόλο ενθρονίζοντας ακόμα και αυτοκράτορα. Ωστόσο και παρά της ευνοϊκές συνθήκες που αναπτύχθηκαν από τον 10ο αιώνα η κυβέρνηση έδειχνε αδιάφορη να ενισχύσει το εμπόριο μακρινών αποστάσεων. Αποθάρρυνε τους εμπόρους να ταξιδεύουν στο εξωτερικό και απαγόρευε την εξαγωγή χρυσού, παραχωρώντας τον έλεγχο του εξωτερικού εμπορίου της αυτοκρατορίας στους ξένους . Κατά συνέπεια οι βυζαντινοί έμποροι περιορίζονταν σε μία μικρή αγορά και αδυνατούσαν να πλουτίσουν. Την αδυναμία αυτή της βυζαντινής διοίκησης την εκμεταλλεύτηκαν οι ξένοι μέσω της παραχώρησης εμπορικών προνομίων και υποκατέστησαν τους βυζαντινούς εμπόρους.Αναφορικά με τους τεχνίτες αξίζει να αναφερθεί ότι με την ανάκαμψη της οικονομίας στα τέλη του 9ου αιώνα, η πολιτεία διαμορφώνει ένα πλαίσιο λειτουργίας και αυστηρού ελέγχου των συντεχνιών με σκοπό τον περιορισμό της δραστηριότητας τους. Κάθε επάγγελμα ήταν αυστηρά περιορισμένο στην ειδικότητα του, και τα έσοδα έπρεπε να δηλώνονται στον έπαρχο της πόλης. Σε αντίθετη περίπτωση κινδύνευαν με αυστηρά

58

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοπρόστιμα. Σκοπός ήταν να αποθαρρυνθεί η εκτεταμένη εμπορική πρωτοβουλία και ο πλουτισμός και να παραμείνει η οποιαδήποτε εμπορική ή βιοτεχνική δραστηριότητα κάτω από τον ασφυκτικό έλεγχο του κράτους.Κατώτερα στρώματαΤα κατώτερα αστικά στρώματα κατά τη μέση περίοδο δεν είχαν διαφορετικά χαρακτηριστικά από αυτά που είχαν προαναφερθεί στην πρώιμη περίοδο. Οι δύσκολοι και σκοτεινοί αιώνες (7-8ος) με τους λιμούς, τους πολέμους , τις επιδρομές επέδρασαν δραστικά στην αστική ζωή, οι πληθυσμοί μειώθηκαν, οι πόλεις περιτειχίστηκαν, οι οικονομικές δραστηριότητες περιορίστηκαν. Χειρώνακτες, λιανοπωλητές, μίμοι και ταχυδακτυλουργοί, χορεύτριες και άποροι συνέχιζαν να διαβιούν σε δυσκολότερες συνθήκες και αποτέλεσαν τα κύρια θύματα των κακουχιών της περιόδου αυτής.Κάπως διαφορετική είναι η εικόνα στην επαρχία όπου τη μέση περίοδο η γεωργία αποτέλεσε την κύρια πηγή πλούτου για την αυτοκρατορία, λόγω της παρακμής της αστικής και εμπορικής δραστηριότητας. Σημαντικό ρόλο στην οικονομία επιτελεί η διαμόρφωση των μικρών ιδιοκτησιών ως αποτέλεσμα της κατάτμησης της μεγάλης γαιοκτησίας προκειμένου να παραχωρηθούν γαίες στους στρατιώτες – καλλιεργητές με αντάλλαγμα την κληρονομική στρατιωτική υπηρεσία. Παράλληλα οι στρατιώτες – καλλιεργητές συγκρότησαν ελεύθερες κοινότητες μεσαίων και μικρών ιδιοκτητών .Οι δύσκολες περίοδοι του 7ου και 8ου αιώνα σε συνδυασμό με την υψηλή φορολογία επέδρασαν δραματικά στις κοινότητες των στρατιωτών- καλλιεργητών εξαναγκάζοντας τους σε πώληση των γαιών που τους είχαν παραχωρηθεί στους μεγάλους γαιοκτήμονες. Σταδιακά και βαίνοντας προς το τέλος της μέσης περιόδου, οι Μακεδόνες αυτοκράτορες προσπάθησαν να προστατέψουν την μικρή ιδιοκτησία με στόχο να διατηρηθεί η κοινωνική τάξη του στρατιώτη – γεωργού, διότι σε αντίθετη περίπτωση κινδύνευε να αποδεκατιστεί ο στρατός, αλλά δεν κατάφεραν και πολλά πράγματα, οι γαιοκτήμονες συνέχισαν να ενισχύονται.Τέλος η κοινωνική τάξη των κολονών την περίοδο αυτή μετασχηματίζεται. Αποκαλούνται πάροικοι και βελτιώνεται κάπως η θέση τους με το δικαίωμα να δικαιοπρατούν και να κάνουν ελεύθερους γάμους ενώ με την εισαγωγή της πρόνοιας μεταβάλλεται και η σχέση υποτέλειας όπου πλέον ο δεσμός με την γη αντικαθίσταται από τον δεσμό με τον αφέντη.

59

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο ΒυζάντιοΕπίλογοςΗ κοινωνική διαστρωμάτωση στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία μεταβάλλεται ανάλογα την περίοδο. Την πρώιμη περίοδο η κοινωνική διαστρωμάτωση είναι αρκετά όμοια με αυτήν που επικρατούσε στην ρωμαϊκή αυτοκρατορία με κάποιες αλλαγές όπως αποδυνάμωση της Συγκλήτου, ενίσχυση του ρόλου του αυτοκράτορα, ενίσχυση των επισκόπων.Η μέση περίοδος είναι μία περίοδος διοικητικών αλλαγών. Η διοικητική μεταρρύθμιση των θεμάτων είχε σαν συνέπεια την κατάργηση των βουλευτηρίων, την πλήρη αποδυνάμωση της Συγκλήτου, την ενίσχυση της στρατιωτικής αριστοκρατίας, την κατάτμηση των μεγάλων γαιοκτησιών, την ενίσχυση των μικρών και μεσαίων ιδιοκτησιών, την δημιουργία της τάξης του στρατιώτη καλλιεργητή.Σε σχέση με την πρώιμη περίοδο, η μέση περίοδος χαρακτηρίζεται από τη συρρίκνωση της αστικής δραστηριότητας, την μείωση της εμπορικής και βιοτεχνικής δραστηριότητας, τις πολλές εσωτερικές και εξωτερικές συγκρούσεις, τις επιδρομές και τις ασθένειες. Εν γένει το βιοτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο της αυτοκρατορίας συρρικνώθηκε. Η αυτοκρατορία δέχθηκε πλήθος επιθέσεων από γειτονικούς λαούς που εποφθαλμιούσαν τα πλούτη της και μέχρι και τον 11ο αιώνα η διατήρηση μίας σημαντικής επικράτειας οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στο στρατιωτικό σύστημα διακυβέρνησης που διαμορφώθηκε με τον θεσμό των θεμάτων. Αυτό δεν απέτρεψε την σταδιακή συρρίκνωση της πολιτικής δομής της αυτοκρατορίας στα τέλη της μέσης περιόδου και στις αρχές της ύστερης περιόδου. Η αυτοκρατορία κατέρρευσε εσωτερικά από την πολιτισμική και οικονομική καθυστέρηση, την ανικανότητα των κυβερνώντων να διαχειριστούν την εξουσία επαρκώς, την διαφθορά σε όλους τους τομείς κοινωνικής και οικονομικής δραστηριότητας, τους θρησκευτικούς διχασμούς αλλά και την απόσταση (κοινωνική, πολιτισμική και οικονομική) μεταξύ του κέντρου της αυτοκρατορίας και των ακριτικών περιοχών.

ΒιβλιογραφίαΑθανασόπουλος Κ., Βυζαντινός και Δυτικός Κόσμος, Τόμος Α’, Βυζαντινός και Δυτικός Κόσμος: Συγκλίσεις και Αποκλίσεις, Εκδόσεις

60

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο ΒυζάντιοΕΑΠ, Πάτρα 2000.Ράπτης Κ., Γενική Ιστορία της Ευρώπης, Τόμος Α’, Γενική Ιστορία της Ευρώπης από τον 6ο έως και τον 18ο αιώνα, Εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα 1999.Mango C., Βυζάντιο – Η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, μτφρ. Τσουγκαράκης Δ., Εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα 1988.Brown P., Ο Κόσμος της ύστερης αρχαιότητας 150-750 μ.Χ., μτφρ. Σταμπόγλη Ε., Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1998.Nicholas D., Η εξέλιξη του μεσαιωνικού κόσμου – Κοινωνία, Διακυβέρνηση και Σκέψη στην Ευρώπη 312-1500, μτφρ. Τζιαντζή Μ., Εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα 2004.

(Παράρτημα για τη νεότερη οικονομική ιστορία)

Ο Χαρίλαος Τρικούπης υπήρξε μέγιστο φωτεινό μετέωρο στον πολιτικό ουρανό της Ελλάδος. Από το θάνατό του έως σήμερα, κανείς έλληνας πολιτικός δε στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων με το σθένος, τη γενναιότητα, την αυταπάρνηση και την παντελή έλλειψη λαικισμού που χαρακτήριζαν τον Τρικούπη. Αυτές εξάλλου οι ποιότητες τον συνόδευαν έως την ύστατη στιγμή της πολιτικής του σταδιοδρομίας.

Οι τελευταίες ημέρες του Χαρίλαου Τρικούπη

“Αποχώρησα από την πολιτική...Και αποχωρώ και από την πατρίδα μου...

Δεν θα επανέλθω πλέον ποτέ...”

Προφητικά τα λόγια του μεγάλου πολιτικού. Δεν επανήλθε στην πατρίδα του. Δεν επανήλθε ποτέ. Άφησε την τελευταία του πνοή, ένα απόγιομα του Μάρτη του 1896 στα ξένα.

Ο Χαρίλαος Τρικούπης ήταν οπωσδήποτε ο μεγαλύτερος πολιτικός της νεώτερης Ελλάδας. Ήταν ο πολιτικός ο οποίος με τις ηθικές του αρχές – πρωτόγνωρες γιά κείνον τον καιρό – και τις πολιτικές του ικανότητες σημάδεψε την εποχή του. Κύρια χαρακτηριστικά του ήσαν, η ειλικρίνεια, η ευθύτητα και η πολιτική αρετή. Παράλληλα ήταν και ο πολιτικός που παρεξηγήθηκε τόσο πολύ από τον λαό της χώρας του. Ήταν ο πολιτικός

61

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοπου μπορεί να πει κανείς ότι εξαναγκάσθηκε σε αυτοεξορία.

Ο Χαρ. Τρικούπης γεννήθηκε στο Ναύπλιο το 1832 και απέθανε στις Κάννες της Γαλλίας την 30η Μαρτίου του 1896

Σπούδασε νομικά στην Αθήνα και στη συνέχεια στο Παρίσι και πρωτοδιορίστηκε Γραμματέας στην ελληνική Πρεσβεία στο Λονδίνο, όπου υπηρετούσε σαν Επιτετραμμένος ο πατέρας του, Σπυρ. Τρικούπης.

Το 1862 ο πατέρας του παραιτείται και την θέση του Επιτετραμένου και αναλαμβάνει ο Χαρίλαος.

Από την θέση αυτή έπαιξε σημαντικό ρόλο στην Ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα και κατάφερε να παρακαμφθούν σοβαρές δυσχέρειες που είχαν παρουσιαστεί.

Παραιτείται από την θέση του Επιτετραμμένου το 1865 και ασχολείται πλέον με την πολιτική.

Το 1866 αναλαμβάνει το Υπουργείο των Εξωτερικών στην κυβέρνηση Κουμουνδούρου.

Αναγνωρίζεται, το 1872, σαν αρχηγός του κόμματος που είχε ιδρύσει μαζί με τους Κ. Λομβάρδο, Αθ.Πετμεζά, Κ.Σαραβά και άλλους, παρ΄ότι ήταν νεώτερος όλων.

Από τη θέση αυτή, του αρχηγού κόμματος, το 1874 αρθρογραφεί στην εφημερίδα «Καιροί» σχολιάζοντας την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα και μέσα από τα άρθρα του ρίχνει ευθύνες στο παλάτι για την πολιτική αστάθεια της εποχής.

Το 1875 αναλαμβάνει τον σχηματισμό κυβέρνησης η οποία γιά πρώτη φορά στην κοινοβουλευτική ιστορία της Ελλάδας διενεργεί ελεύθερες εκλογές. Στις εκλογές αυτές το κόμμα του κερδίζει μόνο 25 έδρες και ο Τρικούπης παραιτείται. Όμως ηθικά είχε κερδίσει και είχε καταφέρει να θεμελιώσει στην Ελλάδα την κοινοβουλευτική αρετή.

Στην Οικουμενική κυβέρνηση, που σχηματίζει το 1877 ο Κανάρης

62

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοαναλαμβάνει το Υπουργείο Εξωτερικών και μάλιστα σε μιά δύσκολη περίοδο λόγω του Ρωσσοτουρκικού πολέμου.

Στις εκλογές που ακολουθούν ο Χαρ. Τρικούπης γίνεται πρωθυπουργός με συνεργάτες του, τους Δ. Πάλλη, Κ. Λομβάρδο, Π. Καλλιγά, Αθ.Πετμεζά, Δ. Γρίβα.

Η εποχή της διακυβέρνησης της Ελλάδας από τον Χαρ. Τρικούπη υπήρξε από τις λαμπρότερες πολιτικές περιόδους της χώρας. Αναδιοργώνωσε τον στρατό και τον στόλο, ανέπτυξε την οικονομία, αυξήθηκαν τα δημόσια έσοδα. Την περίοδο αυτή ναυπηγούνται τρία θωρηκτά, αγοράζεται στρατωτικός εξοπλισμός, κατασκευάζονται νέοι δρόμοι σε όλη τη χώρα και γενικά έπνευσε ανακαινιστικό πνεύμα. Σε μιά σειρά τριάντα περίπου χρόνων, με σκληρούς αγώνες, πρωταγωνίστησε στο πολιτικό προσκήνιο της Ελλάδας και διακρίθηκε γιά τις επιτυχίες του στην οργάνωση του κράτους και την προώθηση των μεταρυθμίσεων, που εδημιούργησαν μιάν Ελλάδα υπολογίσιμη.

Τα μέτρα όμως αυτά απαιτούσαν κάποιες θυσίες στις οποίες ο ελληνικός λαός δεν ήταν συνηθισμένος. Έτσι στις εκλογές του 1885 το κόμμα του ηττάται. Η κυβέρνηση, που ανέδειξαν οι εκλογές είχε βραχύτατο βίο και ο Τρικούπης καλείται και σχηματίζει κυβέρνηση, η οποία με την σθεναρή στάση της απένατι στις Μεγάλες Δυνάμεις αυξάνει το γόητρό του και στις εκλογές του 1886 κατήγαγε θρίαμβο. Όμως και πάλι τα μέτρα της κυβέρνησής του προκάλεσαν λαϊκή αντίδραση και χάνει τις εκλογές του 1889. Ακολουθεί μιά ακόμη εκλογική επιτυχία του τον Μάϊο του 1892 αλλά το φθινόπωρο του ιδίου έτους η κυβέρνησή του παραιτείται. Στις εκλογές που θα ακολουθήσουν ο Τρικούπης δεν θα εκλεγεί ούτε βουλευτής.

Ο Χαρίλαος Τρικούπης δεν έχασε γιατί δεν ήταν ένας ικανός πολιτικός. Νικήθηκε από την δημαγωγία των αντιπάλων του. Όμως το πλέον σκληρό χτύπημα το πήρε από την καταψήφιση στην ιδιαιτέρα του πατρίδα, όπου οι κάλπεις δεν τον ανέδειξαν ούτε βουλευτή. Και αναφώνησε την ιστορική εκείνη φράση.

“Ανθ΄ημών Γουλιμής”63

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο ΒυζάντιοΑπόφασή του να εγκαταλείψει την πολιτική αλλά μαζί να εγκαταλείψει και την Ελλάδα. Μιά Ελλάδα που πλέον έχει εισέλθει σε πολιτικό χάος.

Φεύγοντας ο Χαρίλαος Τρικούπης αφήνει πίσω του μιάν Ελλάδα να παλαίει μέσα σ΄ένα πέλαγος πολιτκής ακολασίας. Μέσα από αυτήν την πολιτική ακολασία θα ξεπηδήσουν οι αρρωστημένες δυνάμεις, που μετά από δύο χρόνια θα οδηγήσουν τη χώρα στον εξευτελιστικό πόλεμο του 1897.

Αξίζει εδώ να σημειωθούν δυό φράσεις του Τρικούπη λίγες μέρες πριν φύγει από την Ελλάδα.

Στην αδελφή του Σοφία είπε. “Η μεγαλύτερή μου πίκρα είναι ότι εμπιστεύτηκα ανθρώπους οι οποίοι δεν ήσαν άξιοι εμπιστοσύνης”.

Κανείς ποτέ δεν έμαθε ποιούς εννοούσε ο μεγάλος αυτός πολιτικός. Και σε κάποιον πολιτικό του φίλο, ο οποίος σχεδόν παραβίασε την είσοδο του σπιτιού του γιά να τον συναντήσει, είπε. “Αποχώρησα από την πολιτική και αποχωρώ και από την πατρίδα μου. Συνταξιούχος πιά με μόνη σύνταξή μου τις αναμνήσεις μου. Δεν θα επανέλθω πλέον ποτέ.”

Φεύγει και με την αναχώρησή του αρχίζει γιά τον Χαρίλαο Τρικούπη, στα ξένα, μιά ζωή πόνου και μοναξιάς. Το οδοιπορικό της αυτοεξορίας του αρχίζει από τα μικρά χωριά της Νότιας Ιταλίας.

Συντροφιά του η μοναξιά και ο σκληρός πόνος των αναμνήσεων. Αποφεύγει τις μεγάλες πόλεις. Επιθυμία του να παραμείνει άγνωστος και ξένος μεταξύ ξένων.

Φτάνει στη Γένουα στις 28 Φεβρουαρίου του 1896. Εκεί όμως τον αναγνωρίζουν και δέχεται τις ενοχλητικές επισκέψεις του Έλληνα Προξένου, των Ιταλικών Αρχών αλλά αρκετών Ελλήνων της παροικίας. Όμως όλα αυτά τον ενοχλούν αφάνταστα. Σε γράμμα του στην αδελφή του Σοφία, γράφει:

“....Με ενοχλούν αυτές οι επισκέψεις....Θα αναζητήσω την ηρεμία μου και πάλι στα μικρά χωριά..”

64

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο ΒυζάντιοΣτις 10 Μαρτίου θα εγκαταλέιψει τη Γένουα. Προορισμός του αυτή τη φορά η κωμόπολις του Νέρβι. Ένα μικρό γραφικό χωριό με μόνο οκτακοσίους κατοίκους, εκείνη την εποχή. Διαμένει σ΄ένα φτωχικό ξενοδοχείο, που όμως το αισθάνεται σαν “....άσυλο γαλήνης..”όπως χαρακτηριστικά γράφει στην αδελφή του. Στο μικρό αυτό χωριό αφιερώνει το χρόνο του σε μακρυνούς περιπάτους και στη συγγραφή των απομνημονευμάτων του τα οποία όμως ποτέ κανείς δεν θα διαβάσει αφού με εντολή του θα καταστραφούν τρεις ημέρες πριν από τον θάνατό του.

Εκεί, στο μικρό αυτό χωριό, ο Τρικούπης θα υποστεί και την πρώτη βλάβη της υγείας του. Μιά προσβολή γρίππης θα τον καθηλώσει γιά μέρες στο κρεββάτι.

Στο μικρό χωριό Νέρβι, θα δεχτεί την επίσκεψη του ζεύγους Τρασύτεμπεργκ, με τους οποίους από χρόνια συνδεόταν με μιά μεγάλη φιλία. Η φιλία αυτή θα γίνει ακόμη πιό θερμή όταν ο βαρώνος Τρασύτεμπεργκ θα υπηρετήσει στην Αθήνα ως επιτετραμένος του αυτοκράτορα Φραγκίσκου Ιωσήφ της Αυστρίας. Ιδιαίτερα μεγάλη ήταν η εκτίμηση του Τρικούπη προς τη βαρώνη αλλά και η βαρώνη ανταπέδιδε τη φιλία της με την ίδια θέρμη και εκτίμηση.

Συνοδευόμενος από το ζεύγος των φίλων του, ο Τρικούπης εγκαταλείπει το Νέρβι στις 22 Μαρτίου με προορισμό τις Κάννες. Προτιμήθηκε η πόλη αυτή με υπόδειξη της βαρώνης γιά το εύκρατο κλίμα της αλλά και γιά την δυνατότητα ικανοποιητικής ιατρικής περίθαλψης. Καταλύει στο ξενοδοχείο Gray et Albion και την επομένη προσβάλεται από οξεία αρθρητική εκδήλωση. Παραμένει στο κρεββάτι του από το οποίο δεν θα σηκωθεί ποτέ πιά. Κατεχόμενος από έντονη δυσπιστία προς τα ατελή μέσα της επιστήμης εκείνης της εποχής, όσον αφορά την διάγνωση αλλά και την θεραπεία, ο Τρικούπης αρνείτο επειμόνως κάθε ιατρική επίσκεψη. Όμως μετά από πολλές πιέσεις της βαρώνης Τρασύτεμπεργκ δέχτηκε να εξεταστεί από τον ιατρόν Φραγκ, παθολόγο, ο οποίος εθεωρείτο ως ο καλύτερος των συγχρόνων παθολόγων. Ο Φραγκ εκφράζεται με αισιοδοξία στον Τρικούπη όμως στην βαρώνη δηλώνει εμπιστευτικά ότι η αρθριτική προσβολή εμφανίζει ύποπτες εκδηλώσεις και δεν απέκλεισε τα απροσδόκητα.

65

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο ΒυζάντιοΤο πρωί της 24ης Μαρτίου ο Τρικούπης ξυπνάει με οιδήματα στα κάτω άκρα. Γι΄αυτή την κατάσταση της υγείας του όχι μόνο δεν λέει τίποτε σε κανέναν αλλά με κόπο σηκώνεται από το κρεββάτι του και μόνος του συντάσσει ένα τηλεγράφημα προς την αδελφή του Σοφία την οποία παρακαλεί να έλθει πλησίον του με τον ανηψιό τους Κωνσταντίνο Τρικούπη, το συντομώτερον.

Στις παρατηρήσεις της βαρώνης Τρασύτεμπεργκ θα απαντήσει προφητικά.

-Αισθάνομαι καλώς. Αισθάνομαι ότι εισήλθον εις εν ταξείδιον το οποίον ούτε η κόπωσις ούτε η ανάπαυσης θα δυνηθούν να μεταβάλουν.

Ο Χαρίλαος Τρικούπης είχε προαισθανθεί τον θάνατό του. Κι΄έμοιαζε να είναι βέβαιος γι΄αυτό. Απόδειξη τούτου είναι ότι την ίδια αυτή ημέρα δίνει εντολή στην βαρώνη να καταστρέψει το αρχείο του. Έτσι χάθηκαν πολύτιμα στοιχεία από την ζωή του και την πολιτική δράση του.

Τις ημέρες που ακολουθούν εκείνο που φαίνεται να βασανίζει τον Χαρ. Τρικούπη είναι η άφιξη της αδελφής του. Την περιμένει. Νομίζει κανείς ότι κρατιέται ακόμη στη ζωή μόνο περιμένοντας τον ερχομό της αδελφής του. Διαρκώς ερωτά τους γύρω του.

-Γιατί η Σοφία δεν ήλθε; Μήπως γνωρίζετε πότε θα έλθει;

Τελικά η Σοφία με τον ανηψιό του Κωνσταντίνο θα φτάσουν στις Κάννες το μεσημέρι της 28ης Μαρτίου.

Την επομένη 29η Μαρτίου ο Χαρ. Τρικούπης δεν διατυπώνει καμμιά αντίρρηση στην σύγκλιση ιατρικού συμβουλίου. Όμως τα αποτελέσματα είναι αποκαρδιωτικά. Το οίδημα ανεβαίνει προς την καρδιά κι΄ο θάνατος είναι αναπόφευκτος. Η κατάσταση του ασθενούς επιδεινώνεται ώρα με την ώρα.

Το πρωί της 30ης Μαρτίου μόλις καταφέρνει να ψελλίσει στην αδελφή του.

-Αισθάνομαι ότι αποθνήσκω. Αποθνήσκω εις ξένης γην. Και σε λίγο συμπληρώνει την τελευταία του επιθυμία.Επιθυμώ να ταφώ εις την γην της πατρίδος μου. Εις την γην των Αθηνών. Θέλησίς μου είναι να μην

66

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοαποδοθούν τιμαί. Δεν επιθυμώ λόγους.

Στις 6.05 το απόγευμα της 30ης Μαρτίου του 1896 ο μεγάλος πολιτικός της Ελλάδας, ο οραματιστής, ο αναμορφωτής του ελληνικού πολιτικού βίου, ο άνθρωπος που άφησε την σφραγίδα του στον ελληνικό πολιτικό χώρο, αφήνει στις Κάννες την τελευταία του πνοή.

Από αυτή τη στιγμή θα αρχίσει η οδύσσεια του νεκρού Τρικούπη. Μιά οδύσσεια με την οποία η πατρίδα του θέλησε να τον πληρώσει.

Ο Φίλωνας, Έλληνας πρόξενος στην Μασσαλία, ο οποίος βρισκόταν τις Κάννες παρακολουθώντας τις εξελίξεις την υγείας του Ελληνα πολιτικού, τηλεγραφεί στην Αθήνα τον θάνατό του. Ο Έλληνας πρωθυπουργός Θεοδ. Δεληγιάννης βρίσκεται στην χοροεσπερίδα του Αυστριακού προξένου όταν λαβαίνει το τηλεγράφημα. Η Αθήνα αλλά και όλη η Ελλάδα βρίσκεται στο παραλήρημα της προετοιμασίας των Ολυμπιακών Αγώνων οι οποίοι θα αρχίσουν σε λίγες μέρες. Έτσι ο Δεληγιάννης θεωρεί σωστό να μην ανακοινώσει τίποτε αμέσως αλλά την επομένη 31η Μαρτίου, θα δώσει στο δημοσιογραφικό όργανο του κόμματός του, την ΠΡΩΙΑ, λίγες λέξεις.

“Απεβίωσεν εν Κάνναις Γαλλίας ο πρώην πρωθυπουργός της Ελλάδος Χαρ. Τρικούπης.”

Μετά απ΄αυτό, το πένθος γιά τον αναμορφωτή της Ελλάδας ήταν ανύπαρκτο. Ο νεκρός του Χαρ. Τρικούπη ταριχευμένος, παραμένει στις Κάννες περιμένοντας την πατρίδα του να τον παραλάβει. Όμως η πατρίδα δεν δείχνει καμμιά προθυμία.

Στην Αθήνα τα στελέχη του κόμματός του συστήνουν μιά Επιτροπή στην οποία αναθέτουν να ασχοληθεί με την μεταφορά του νεκρού στην Αθήνα. Η Επιτροπή ζητά από την κυβέρνηση του Δεληγιάννη την αποστολή ενός πολεμικού σκάφους γιά την μεταφορά του νεκρού. Η κυβέρνηση αρνείται πεισματικά με την δικαιολογία ότι τα έξοδα είναι υπερβολικά. Δέχεται μόνο να αναλάβει τα έξοδα γιά να μεταφερθεί ο νεκρός με το πλοίο της γραμμής. Σ΄αυτόν τον νεκρό πρωθυπουργό που έβγαλε από την αφάνεια το πολεμικό ναυτικό και το αναμόρφωσε η πατρίδα αρνείται να του

67

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοπαραχωρήσει ένα πλοίο γιά να επιστρέψει νεκρός και να ταφεί στα χώματά της.

Ο νεκρός του Τρικούπη μεταφέρεται από τις Κάννες στην Μασσαλία με μιά θαλαμηγό που προσέφερε κάποιος Γάλλος ονόματι Ροβιλί. Από εκεί με το πλοίο της γραμμής ο νεκρός Τρικούπης θα επιστρέψει στην πατρίδα του.

Εν τω μεταξύ στην Αθήνα από την 6η Απριλίου του 1896 έχουν αρχίσει οι πρώτοι Ολυμπιακοί Αγώνες. Έτσι όταν στις 8 Απριλίου ο νεκρός Τρικούπης φτάνει στην Ελλάδα κανείς δεν δίνει σημασία σε μιά άμαξα που από τον Πειραιά ανεβαίνει προς την Αθήνα φορτωμένη με ένα φέρετρο.

Η σωρός του Έλληνα πολιτικού μεταφέρεται και τοποθετείται στο ιστορικό οίκημα των Τρικούπηδων, στην οδό Ακαδημίας. Η ταφή του θα γίνει το απόγευμα της 11ης Απριλίου, χωρίς να ακουστεί κανένας επικήδειος. Η επιθυμία του έγινε σεβαστή.

Με τον θάνατο του Τρικούπη κλείνει ένα σημαντικό κεφάλαιο της ελληνικής πολιτικής ιστορίας. Το πέρασμά του από τον πολιτικό στίβο πρόσφερε αξίες οι οποίες δεν εκτιμήθηκαν ποτέ, δεν αξιοποιήθηκαν ποτέ.

Η Βουλή των Ελλήνων από τότε μέχρι σήμερα πορεύεται συνεχώς πάνω στα ίδια δεδομένα. Άνθρωποι άσχετοι όλοι αυτοί που καταπιάνονται με την πολιτική στην Ελλάδα πιστεύουν την χώρα σαν ιδιοκτησία τους και τον λαό της σαν σκλάβους. Κάποιες αναλαμπές με την εμφάνιση του Ελευθ. Βενιζέλου μπορεί να πει κανείς ότι μάλλον έπεσαν στο κενό. Αλλά και κάποιες περιστασιακές δικτατορίες όχι μόνο δεν κατάφεραν να διαμορφώσουν μιάν άξια πολιτική ζωή αλλά μάλλον χειροτέρεψαν όλα όσα βρήκαν. Έτσι μπορεί να πει κανείς ότι από τον Τρικούπη μέχρι τον σημερινό πρωθυπουργό τίποτα δεν έχει αλλάξει μέσα στη Βουλή των Ελλήνων. Μάλλον όλα έγιναν χειρότερα.

Γράφει ο Διονύσης Ε. Κονταρίνης Νέα Υόρκη Δεκέμβριος 2008

68

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο ΒυζάντιοΗ άνοδος του φασισμού και του ναζισμού στην Ευρώπη κατά το Μεσοπόλεμο

24grammata.com/ιστορίαγράφει η Αμαλία Κ. Ηλιάδη

Τα κοινωνικά προβλήματα και οι οικονομικές κρίσεις που δημιουργήθηκαν μετά τον A’ παγκόσμιο πόλεμο, αλλά και η εφαρμογή των αμφισβητούμενων συνθηκών ειρήνης, έφεραν τα κράτη στα όριά τους και προλείαναν το έδαφος για την επικράτηση των ολοκληρωτικών καθεστώτων. Οι οπαδοί τους προέρχονταν κυρίως από τις τάξεις των ανέργων και των βετεράνων στρατιωτών. Οι μάζες αμφισβητούσαν αυτούς που τους έσυραν στον πόλεμο και αδυνατούσαν να τους βγάλουν από τις οικονομικές κρίσεις, ενώ ταυτόχρονα αναζητούσαν κυβερνήσεις που θα μπορούσαν να εγγυηθούν την ασφάλεια και την πρόοδό τους.Οι επαναστάσεις και οι απεργίες κατέληξαν να είναι ενδημικά φαινόμενα των ευρωπαϊκών χωρών, ενώ τα φιλελεύθερα καθεστώτα και οι θεσμοί της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας αμφισβητήθηκαν. Ενισχύθηκαν τα μειοψηφικά κόμματα, ενώ νέα έκαναν της εμφάνισή τους. Οι ιδεολογίες του σοσιαλισμού, του εθνικισμού, του μιλιταρισμού, η πειθώ των ηγετών – Μουσολίνι, Χίτλερ, Λένιν – σε συνδυασμό με τα αντιπολεμικά ή φιλοπόλεμα συναισθήματα, καθώς και η μεγάλη οικονομική κρίση, οδήγησαν στον ολοκληρωτισμό του κομμουνισμού, του φασισμού και του ναζισμού.Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος διαμόρφωσε ένα νέο πρότυπο βίας, που χαρακτήρισε τον 20ο αιώνα και έσπειρε διχόνοιες και μίση, απ’ όπου ξεπήδησαν νέες και μεγαλύτερες συγκρούσεις στο μέλλον. Επιπλέον, διέλυσε το δυτικό πολιτισμό του 19ου αιώνα που ήταν καπιταλιστικός, φιλελεύθερος, αστικός και ένδοξος, καθώς και την πεποίθηση που είχε η Ευρώπη, ότι ήταν το κέντρο του κόσμου. Τα νέα δεδομένα, όπως διαμορφώθηκαν, την οδήγησαν να χάσει αργότερα και την ανεξαρτησία της, καθώς υπό την κηδεμονία των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης. Ένας δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος ήταν προ των πυλών.Την 1η Σεπτεμβρίου 1939, μετά την γερμανική επίθεση κατά της Πολωνίας, θα ξεσπάσει ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Ο Χίτλερ, ο οποίος

69

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοστηρίζεται στον δυναμισμό της οικονομίας και του στρατού της Γερμανίας, καθίσταται ο αρχηγός του συνασπισμού των δικτατόρων της Ιταλίας, της Σλοβακίας, της Ουγγαρίας, της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας.Ο Μεσοπόλεμος θα φέρει την κρίση – οικονομική, κοινωνική, πολιτική , ηθική. Οι φασισμοί θα είναι η ακραία κατάληξη της βίαιης σκλήρυνσης της πολιτικής ζωής. «Μέσα στο πλαίσιο εμφυλίων πολέμων και εργατικών εξεγέρσεων, οι οποίες συγκλονίζουν μεγάλο μέρος της ηπείρου μεταξύ 1918 και 1923 – από τη Ρωσία μέχρι τη Γερμανία, από την Ουγγαρία μέχρι την Ιταλία – ο φασισμός θα προσλάβει τη μορφή τυπικά αντεπαναστατικού, αντιδημοκρατικού και αντεργατικού φαινομένου. Υπό την οπτική αυτή, είναι ο κληρονόμος της αντεπανάστασης, η οποία συνόδευσε τον «μακρό» 19ο αιώνα, από την αντιγαλλική συμμαχία του 1793 μέχρι τις σφαγές του Ιουνίου του 1848 και την Κομμούνα».Η διαφορά έγκειται στο ότι οι φασισμοί, που δεν κοιτάζουν προς το παρελθόν, επιβάλλουν ηγέτες οι οποίοι δεν προέρχονται από παλιές ελίτ αλλά από «κοινωνικά απόβλητα ενός ξεχαρβαλωμένου κόσμου. Είναι εθνικιστές δημαγωγοί οι οποίοι απαρνήθηκαν την αριστερά, όπως ο Μουσολίνι, ή πληβείοι όπως ο Χίτλερ, οι οποίοι ανακάλυψαν το ταλέντο τους ως ‘καθοδηγητές του πλήθους’, μέσα στην ατμόσφαιρα της γερμανικής ήττας».Η προπαγάνδα, μέσο με το οποίο οι φασισμοί έπεισαν και κινητοποίησαν λαούς έδειξε τη σημασία της ήδη από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σαν μέσο ‘διαφώτισης’ της κοινής γνώμης, αλλά και αλλοίωσης των γεγονότων.Για τους ναζί πάντως «η άμεση προπαγάνδα, είτε ομιλούσα είτε τυπωμένη, ήταν μονάχα η μια πλευρά μιας ευρύτερης επίθεσης στο μυαλό και τις αισθήσεις για να δημιουργηθεί η καινούργια ψυχολογία και τέλος ο ‘καινούργιος άνθρωπος’». Ο show man Μουσολίνι έδειξε τον δρόμο στον Χίτλερ. Δημόσιες τελετές και οπτικά τεχνάσματα κάθε είδους, τέχνη και μαζική κουλτούρα, αρχιτεκτονική, ‘μεγάλες πολιτιστικές καινοτομίες’ και νέες τεχνολογικές κατακτήσεις, τύπος, ραδιόφωνο, λογοτεχνία, μουσική, θέατρο, κινηματογράφος, χειραγωγούν λαούς, συγκαλύπτουν, πείθουν.«Οι άνθρωποι κατά κανόνα έκαναν χώρο ανάμεσα στον ηγέτη και στον κομματικό μηχανισμό. Ο ηγέτης παρείχε έμπνευση και σιγουριά……Οι μαζικές συγκεντρώσεις, οι παρελάσεις και οι πορείες προσέφεραν στον κόσμο μια τελετουργία και εξέπεμπαν ένα αίσθημα δύναμης που υπογράμμιζε την ανημποριά του ατόμου».Τα περισσότερα ιστορικά ντοκιμαντέρ που γυρίζονται σήμερα για την εποχή του φασισμού και του ναζισμού είναι θεματικού τύπου, δηλαδή αναπτύσσουν κινηματογραφικά ένα θέμα. Για παράδειγμα, η γερμανική

70

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοσειρά “Hitler” 2002, εξετάζει σε 6 επεισόδια και μέσα από επίκαιρα και μαρτυρίες ανθρώπων τον Αδόλφο Χίτλερ ως προπαγανδιστή, εραστή, δικτάτορα κλπ. Τα ντοκιμαντέρ με θέματα από την ευρωπαϊκή Ιστορία, όπως η σειρά “Weapons of War” 1998, που πραγματεύεται τα οπλικά συστήματα Γερμανών και Συμμάχων κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στην Ευρώπη, καθώς και τα ντοκιμαντέρ όπως η σειρά “The World at War” 1973, που περιγράφει τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο σε παγκόσμια κλίμακα, αποτελούν σημαντικές πηγές πληροφοριών για τον ιστορικό-ερευνητή αυτής της εποχής καθώς και εξαιρετικά ερεθίσματα περαιτέρω έρευνας και αναζήτησης για τον φοιτητή της Ιστορίας.Πρέπει εδώ βέβαια να σημειώσουμε πως πολλάκις ο κινηματογράφος έχει χρησιμοποιηθεί για προπαγανδιστικούς σκοπούς. Πριν αλλά και κατά τη διάρκεια του Β΄ παγκοσμίου πολέμου, οι Ναζί γύρισαν πληθώρα ταινιών μικρού και μεγάλου μήκους χρησιμοποιώντας τον κινηματογράφο ως κύριο προπαγανδιστικό όπλο. Η γνωστότερη είναι η ταινία «Olympia» της Leni Riefenstahl, που γυρίστηκε με αφορμή του Ολυμπιακούς αγώνες του 1936 στο Βερολίνο, η τριλογία της σταλινικής περιόδου για τον Μαξίμ, των Κόζιντσφ και Τράουμπεργκ αλλά και διάφορα φιλμ που έχουν γυριστεί από τον αμερικανικό στρατό κατά τη διάρκεια πολέμων στον 20ο αιώνα. Οι ταινίες αυτές μπορούν να προβληθούν σε φοιτητές της Ιστορίας, οι οποίοι θα εξετάσουν τις διάφορες μεθόδους προπαγάνδας δια του κινηματογράφου.Ένας κύριος λόγος, λοιπόν, για τον οποίο ο καθηγητής/ καθηγήτρια της Ιστορίας πρέπει να χρησιμοποιήσει ιστορικά ντοκιμαντέρ ή ταινίες στο μάθημα του είναι ακριβώς για να εκπαιδεύσει τους μαθητές/φοιτητές του στο πώς να παρακολουθούν τις κινούμενες εικόνες με κριτικό μάτι. Ο εκπαιδευόμενος παρακολουθεί επί καθημερινής βάσεως ειδήσεις, ντοκιμαντέρ και ταινίες στην τηλεόρασή του, χωρίς συνήθως να αναρωτιέται για την αξιοπιστία τους. Αυτό ακριβώς πρέπει να αλλάξει ο καθηγητής/ καθηγήτρια της Ιστορίας. Να διδάξει, δηλαδή, πώς πρέπει να παρακολουθεί ο σημερινός θεατής τα τηλεοπτικά ρεπορτάζ, τα ιστορικά ντοκιμαντέρ ή τις ταινίες με ιστορικά θέματα, τι πρέπει να προσέχει κατά την προβολή τους και πώς πρέπει να σκέφτεται όση ώρα παρακολουθεί αντί να είναι ένας απλός παθητικός θεατής.

(info: 1) Jeffrey Herf, Αντιδραστικός μοντερνισμός. Τεχνολογία, κουλτούρα και πολιτική στη Βαϊμάρη και το Γ΄ Ράϊχ, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1996.2) Α. Γκλυκσμάν, Φασισμοί: Παλιός και νέος, Στοχαστής, Αθήνα χ.χ.3) Στέφανος Ροζάνης, Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και το τέλος του

71

www.24grammata.com

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Οικονομικές κρίσεις στο Βυζάντιοπαραδοσιακού ουμανισμού, Παπαζήσης, Αθήνα χ.χ.4) Κώστας Παπαϊωάννου, Η γένεση του ολοκληρωτισμού, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 1991.5) Λιονέλ Ρισάρ, Ναζισμός και κουλτούρα, Αστέρι, Αθήνα 1980.6) Σάλινς Μάρσαλ, Χρήσεις και καταχρήσεις της Βιολογίας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997).

72

www.24grammata.com