ELAICH - Educational linkage approach in cultural...

Πρόγραμμα Αναπτυξιακής Συνεργασίας μεταξύ Ελλάδας και Σερβίαςγια την ανάδειξη κοινής πολιτιστικής κληρονομιάς μέσω μελέτης Ιερών Μονών του 13-14ου αιώνα

Τεκμηρίωση και χαρακτηρισμός ιστορικών κονιαμάτων και επιχρισμάτων Μονών του

14ου αιώνα της Σερβίας - Αναλογίες και διαφοροποιήσεις των ιδιοτήτων τους με

αυτών του Ελλαδικού χώρου της ίδιας περιόδου -

ELAICH - Educational linkage approach in cultural heritageEuromed Heritage 4. Programme funded by the European Union

EUROMED ELAICH DISSEMINATION EVENT, Athens, February 23 & 24, 2010

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟΣΧΟΛΗ ΧΗΜΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

Nenad Vesic, Υπ. Δρ. ΕΜΠ Χρίστος Κυριάκου χημ. μηχ., μεταπτυχιακός φοιτητής ΕΜΠ Αστέριος Μπακόλας, Δρ. ΕΜΠΑντωνία Μοροπούλου, Καθ. ΕΜΠ

ELAICHEducational linkage approach in cultural heritage



ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗΣΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ-ΣΕΡΒΙΑΣ

Στα πλαίσια αυτής της συνεργασίας πραγματοποιείται σύγκριση μνημείων από δυο διαφορετικές σχολές – ομάδες από την Σερβία:12ος -13ος αιώνας σχολή Ράσκα (κοιλάδα ποταμού Ίμπαρ)14ος -15ος αιώνας σχολή Μοράβας (κοιλάδα ποταμού Μοράβα)

με αντίστοιχα μνημεία του Ελλαδικού χώρου

Εξέταση και τεκμηρίωση τοιχογραφιών του 14ου αιώνα των Σερβικών μνημείων και των Ελληνικών αντίστοιχα βασίζεται σε προϋπάρχουσα εμπειρία και έρευνα

τшυ ΕΜΠ.

Για τα μνημεία της Σερβίας – δείγματα και στοιχεία από την έρευνα στα πλαίσια εκπόνησης της Διδακτορικής Διατριβής του Υπ. Δρ. ΕΜΠ κου Nenad Vesic. Για τα μνημεία της Ελλάδας – προϋπάρχουσα και μακροχρόνια έρευνα του Εργαστηρίου Επιστήμης και Τεχνικής των Υλικών.




ΣΚΟΠΟΣ

Αρχικός σκοπός της έρευνας είναι ο χαρακτηρισμός -ανάλυση και αποτίμηση ιστορικών κονιαμάτων και γενικώς βυζαντινών νωπογραφιών προκειμένου να καταλήξουμε σε συμπεράσματα για τυχόν υπάρχουσες τεχνολογικές ομοιότητες.

Συγκεκριμένα, η έρευνα επικεντρώνεται στην εύρεση ομοιοτήτων και συγγενικών προβλημάτων των Σερβικών

και Ελληνικών μνημείων.




ΠΡΟΙΠΑΡΧΟΥΣΑ ΕΡΕΥΝΑ του Ε.Μ.Π.-Στοιχεία της Διδακτορικής Διατριβής του κου Vesic τα οποία επικεντρώνεται στην εξέταση τοιχογραφιών του 14ου αιώνα των ζωγράφων Μιχαήλ και Ευτύχιου Αστραπά.

Τα μνημεία που έχουν επιλεχθεί για το ευρύτερο πρόγραμμα συνεργασίας Ελλάδας και Σερβίας είναι άμεσα προγενέστερα και

μεταγενέστερα αυτών.

Συνεπώς μπορούν να αποτελέσουν σύνδεσμο μεταξύ των δυο ομάδων

Σύγκριση με τα Ελληνικά μνημεία




Δυο μνημεία που προηγουμένως μελετήθηκαν και έχουν έμμεσα σχέση με τα μνημεία της σχολής Ράσκα είναι:

• Το παρεκκλήσιο των Αγίων Ιωακείμ και Άννης στην Μονή Στουντένιτσα • Καθολικό της Ιεράς Μονής Ζίτσας (2η φάση των τοιχογραφιών)

Το Ελληνικό μνημείο που μελετήθηκε και σχετίζεται με τα μνημεία της Σερβίας:

• Καθολικό της Ιεράς Μονής Ολυμπιώτισσας Ελασσόνας

Ενδεικτικα μνημεία της Σερβίας και της Ελλάδας




Ιερά Μονή Στουντένιτσα

Ιερά Μονή Ζίτσα




Ιερά Μονή Στουντένιτσα

Ιστορικά στοιχεία:

Η Μονή Στουντένιτσα ανεγέρθηκε από τον ιδρυτή του μεσαιωνικούΣερβικού κράτους, Στέφανο Νέμανια το 1186 ως μαυσωλείο του.

Είναι μοναστηριακό συγκρότημα με το καθολικό αφιερωμένο στηΘεοτόκο. Αυτός ο ναός αποτελεί το αρχιτεκτονικό πρότυπο τηςΣχολής Ράσκα και ευρύτερο πρότυπο των βασιλικών μαυσωλείων.

Στις αρχές του 14ου αιώνα (1313-1314) ο βασιλιάς Μιλούτιν έκτισε τοπαρεκκλήσιο αφιερωμένο στους Αγίους Ιωακείμ και Άννης. Οιτοιχογραφίες αυτού του παρεκκλησίου, έργο των Μιχαήλ καιΕυτύχιου Αστραπά θεωρούνται αποκορύφωμα της Παλαιολόγιαςζωγραφικής.

Η μονή κατά τη μακραίωνη ιστορία της πλήγηκε από σεισμό καιλεηλατήθηκε πολλές φορές από ξένους κατακτητές όπως και άλλεςΜονές της περιοχής.




Ιερά Μονή Στουντένιτσα –πανοραμική άποψη




Ιερά Μονή Στουντένιτσα –πανοραμική άποψη διακρίνονται

Καθολικό της Μονής

-Εκκλησία της Παναγίας

- μαυσωλείο του Στεφάνου Νέμανια

-12ος αιώνας

Παρεκκλήσιο

των Αγ. Ιωακείμ και Άννης

- «Εκκλησία του Κράλλη» 14ος

αιώνας



ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟΣΧΟΛΗ ΧΗΜΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Στουντένιτσα –

Μοναστηριακό σύμπλεγμα




Στουντένιτσα –άποψη και τοιχογραφίες καθολικού




Στουντένιτσα –τοιχογραφίες καθολικού




Στουντένιτσα –τοιχογραφίες παρεκκλησίου




Ιερά Μονή Ζίτσα

Ιστορικά στοιχεία:

Ο Ναός στη Ζίτσα Σερβίας ανεγέρθηκε στις αρχές του 13ου

αιώνα από το βασιλιά Στέφανο το Πρωτόστεπτο με σκοπό ναγίνει ο τόπος στέψης των βασιλέων και η Αρχιεπισκοπική έδρατης Σερβίας. Ο ναός είναι αφιερωμένος στην Ανάληψη τουΚυρίου.

Κατά τα οχτακόσια χρόνια ιστορίας της η μονή κάηκε,λεηλατήθηκε, βομβαρδίστηκε και εγκαταλείφθηκε πολλέςφορές. Το αρχικό οικοδόμημα του 13ου αιώνα υπέστη μεγάληκαταστροφή και αποκαταστάθηκε κατά το 14ο αιώνα σε μεγάλοβαθμό με καινούργια νωπογραφική διακόσμηση.




Ιερά Μονή Ζίτσα – γενική άποψη καθολικού




Ιερά Μονή Ζίτσα – τοιχογραφίες καθολικού 13ος αιώνας




Ιερά Μονή Ζίτσα – τοιχογραφίες καθολικού 14ος αιώνας




Μνημεία της Ελλάδας - συσχετισμοί

Καθολικό της Ιεράς Μονής Ολυμπιώτισσας Ελασσόνας




Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Η επιλογή μεθόδων για την εξέταση των κονιαμάτων καθορίσθηκε από την προϋπάρχουσα τεχνογνωσία του εργαστηρίου Επιστήμης και Τεχνικής των Υλικών του Ε.Μ.Π.

Η μεθοδολογία είναι αποτέλεσμα μακροχρόνιου ερευνητικού έργου της καθ. Α. Μοροπούλου το οποίο αριθμεί πολλές δημοσιεύσεις και με μεγάλη απήχηση.




Επιπλέον η έρευνα βασίζεται στις ακόλουθες διπλωματικές και μεταπτυχιακές εργασίες:

Μεταπτυχιακές εργασίες: General Characterization of the Historical Mortars (Veneered) used on Fresco Paintings by Michael and Eutychios Astrapas and their Artistic Circle – Nenad Vesic 2001 (υπό την επίβλεψη της Καθ. Α. Μοροπούλου). Υλικά και επεμβάσεις συντήρησης για την αποκατάσταση της εκκλησιαστικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Εφαρμογή στη Παναγία του Βράχου – Πολυφέγγους Κορινθίας - Σοφία Μούσχουρα 2003 (υπό τηνεπίβλεψη της Καθ. Α. Μοροπούλου). Χαρακτηρισμός χρωστικών των τοιχογραφιών Μοναστηριών της Σερβίας και του Κοσόβου - Ιωάννα Τσαμασφύρου 2006 (υπό την επίβλεψη της Καθ. Α. Μοροπούλου). Χαρακτηρισμός των υλικών και διάγνωση της φθοράς τους σε υποστρώματα νωπογραφιών σε βαλκανικά βυζαντινά μνημεία - Νταβίντοβιτς Ιβάνα 2009 (υπό την επίβλεψη της Καθ. Α. Μοροπούλου).Διπλωματικές εργασίες: Χαρακτηρισμός ιστορικών υποστρωμάτων τοιχογραφιών της μονής Μπάνιτσκα (Banjska) - Μήτσιου Σωτηρία 2007 (υπό την επίβλεψη της Καθ. Α. Μοροπούλου). Χαρακτηρισμός υποστρωμάτων τοιχογραφιών της Μονής Ολυμπιώτισσας Ελασσόνας - Νάντια Καβάσμι 2008 (υπό την επίβλεψη της Καθ. Α. Μοροπούλου). Χαρακτηρισμός Ιστορικών Κονιαμάτων του 14ου αιώνα του Καθολικού Μονής Ζίτσας της Σερβίας - Χρίστος Κυριάκου 2009 (υπό την επίβλεψη της Καθ. Α. Μοροπούλου). Χαρακτηρισμός ιστορικών κονιαμάτων (υποστρωμάτων τοιχογραφιών) του παρεκκλησιού Ιωακείμ και Άννης (Εκκλησία του Κράλη) της Μονής Studenica - Βασίλειος Θεοχάρης 2010 (υπό την επίβλεψη της Καθ. Α. Μοροπούλου).




Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΠΟΥ ΠΑΡΕΧΟΥΝ

ΟΠΤΙΚΗ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ Πετρογραφική μελέτη ορυκτών φάσεων

ΠΕΡΙΘΛΑΣΗ ΑΚΤΙΝΩΝ Χ (XRD) Ταυτοποίηση κρυσταλλικών ενώσεων

ΚΟΚΚΟΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ Κοκκοδιαβάθμιση Αδρανών, Αναλογία Συνδετικής Ύλης/Αδρανών

ΑΣΒΕΣΤΙΜΕΤΡΙΑ (CALCIMETRY) Ταυτοποίηση και περιεχόμενο ποσοστό ανθρακικών ενώσεων

ΘΕΡΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ (DTA/TG)Ποιοτική και Ποσοτική Ανάλυση, Αερική ή Υδραυλική

Φύση του Κονιάματος, Φύση Αδρανών, Κονίας, Προσδιορισμός Προσθέτων

FT-IR ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ Ποιοτικός προσδιορισμός οργανικών/ανόργανων χημικών ενώσεων

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΣΑΡΩΣΗΣ(SEM/EDX)

Στοιχειακή ανάλυση μικροδομής (EDX)

ΠΟΡΟΣΙΜΕΤΡΙΑ ΥΔΡΑΡΓΥΡΟΥ Ταυτοποιεί τα χαρακτηριστικά και παραμέτρους μικροδομής

ΑΓΩΓΙΜΕΤΡΙΑ Προσδιορισμός ολικών διαλυτών αλάτωνΠοιοτικός προσδιορισμός ανιόντων με spot test

ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΟΠΤΙΚΩΝ ΙΝΩΝ (FOM) Μορφολογική εξέταση




ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ

– ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΦΘΟΡΑ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ -

Στουντένιτσα – εξωτερικό παρεκκλησίουΑνερχόμενη υγρασία

Ελαττωματική στέγαση






Ζίτσα – εξωτερικό ναούΑνερχόμενη υγρασία -βροχή

Κρυσταλλοποίηση αλάτων






Ολυμπιώτισσα– εξωτερικό ναούΑνερχόμενη υγρασία - βροχή

Κρυσταλλοποίηση αλάτων –αποσάθρωση τοιχοποιίας


Επέμβαση με τσιμέντο






Ολυμπιώτισσα– εξωτερικό ναούΑνερχόμενη υγρασία


Επέμβαση με τσιμέντο






Στουντένιτσα – εσωτερικό παρεκκλησίουΑνερχόμενη υγρασία






Στουντένιτσα – εσωτερικό παρεκκλησίουΚρυσταλλοποίηση αλάτων – φθορά και αποσάθρωση λόγω διαρροής από στέγαση






Στουντένιτσα – εσωτερικό παρεκκλησίουΌριο ανερχόμενης υγρασίας

Αποσάθρωση τοιχογραφίας






Ζίτσα – εσωτερικό ναούΑποσάθρωση τοιχογραφίας






Ζίτσα – εσωτερικό ναούΑποσάθρωση τοιχογραφίας

Όριο ανερχόμενης υγρασίας, επικάθιση αιθάλης και βιοδιάβρωση






Ολυμπιώτισσα– εσωτερικό ναού

φθορά και αποσάθρωση λόγω διαρροής από στέγαση

Αποσάθρωση τοιχογραφίας





– ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΦΘΟΡΑ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ -Ολυμπιώτισσα– εσωτερικό ναού

Μη συμβατές επεμβάσεις στο μνημείο:

-Στερέωση καλωδίων επάνω στην τοιχογραφία με σιλικόνη-Σώματα θέρμανσης επάνω στην τοιχογραφία-Σωλήνες θέρμανσης επάνω στην τοιχογραφία






Ολυμπιώτισσα– εσωτερικό ναούΑποσάθρωση τοιχογραφίας -όριο ανερχόμενης υγρασίας

Χρήση τσιμέντου




ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΟΠΤΙΚΩΝ ΙΝΩΝ (FOM)

Στουντένιτσα Ζίτσα ΟλυμπιώτισσαΠαρουσία αχύρου - Αποτυπώματα αχύρου

x50

x120

x50

x50

x120





Στουντένιτσα Ζίτσα ΟλυμπιώτισσαΜικρορωγμές - Κρυσταλλοποίηση αλάτων

x50

x120

x120

x120

x50





Στουντένιτσα Ζίτσα ΟλυμπιώτισσαΧρωστικές

x50

x120

x120

x120

x120

x50

x120




ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑX-Ray Diffraction (XRD)

Σε όλα τα ιστορικά δείγματα εντοπίζεται ασβεστίτης και χαλαζίας. Επομένως, διαβεβαιώνεται η ασβεστιτική φύση της κονίας. Η παρουσία του χαλαζία στα περισσότερα δείγματα οφείλεται στην αδρανή (άμμο).Σε μερικά δείγματα εντοπίζονται ίχνη άλλων ορυκτών (π.χ. μοσχοβίτης, αλβίτης).

ΣτουντένιτσαΖίτσα




ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑMercury Intrusion Porosimetry

Τα δείγματα παρουσιάζουν μεγάλο ολικό πορώδες, πράγμα το οποίο μαρτυρεί τη φθορά που έχουν υποστεί τα κονιάματα.

Ολυμπιώτισσα–αντιπροσωπευτικό

διάγραμμα




ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑFT-IR Spectroscopy

•Επιβεβαιώνεται η ασβεστιτική φύση της κονίας .•Χαλαζίας και αργιλοπυριτικές ενώσεις που οφείλονται στα αδρανή. •Παρουσία οργανικών ενώσεων που οφείλεται στο άχυρο•Παρουσία αλάτων – παράγοντες φθοράς

Στουντένιτσα –αντιπροσωπευτικό

διάγραμμα




ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑThermal Analyses (DTA/TG)

•Επιβεβαιώνεται η ασβεστιτική φύση των ιστορικών κονιαμάτων.•Εν μέρη τα ποσοστά του ανθρακικού ασβεστίου οφείλονται στα αδρανή τα οποίαεπίσης είναι ασβεστοπυριτικά.•Εντοπίζονται μεταγενέστερες επεμβάσεις (όπου υπάρχουν) με χρήση τσιμέντου καιγύψου.•Παρατηρούνται διαφοροποιήσεις οι οποίες οφείλονται στη χρήση τοπικών υλικών.

Ζίτσα –αντιπροσωπευτικό διάγραμμα




Συνδυάζοντας όλες τις μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν, μπορούμενα συμπεράνουμε τα εξής:

Η τεχνολογία εκτέλεσης των υποστρωμάτων σε όλαεξεταζόμενα μνημεία αποτελείται από δύο στρώσης: Μια στρώση, οπλισμένο με άχυρα, με λεπτόκοκκα αδρανήκαι κονία. Στο πάνω μέρος υπάρχει ένα λεπτότερο στρώμα πάνω στοοποίο εκτελείται η νωπογραφ ία, επίσης με άχυρο στα πλιστα.

Τα αδρανή των υποστρωμάτων αποτελούνται απόασβεστολιθικά πετρώματα (ασβεστίτης) με την μικρήπαρουσία άλλων πετρωμάτων, όπως χαλαζίας, μοσχοβίτης καιαλβίτης, ανάλογα με την γεωγραφ ική ζώνη προέλευσης τηςάμμου.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ




Σε όλα τα δείγματα υπάρχει μεγάλη ποσότητα κονίαςασβεστιτικής φύσεως.

Υπάρχουν εμφανής αναλογίες ως προς τη σύνθεση και τηντεχνολογία εκτέλεσης των υποστρωμάτων, με μικρέςδιαφοροποιήσεις, που οφείλονται, όπως είναι αναμενόμενο,στις διαφορετικές πρώτες ύλες που ήταν διαθέσιμες σε κάθεπεριοχή.

Όλα τα υλικά παρουσιάζουν υψηλό βαθμό φθοράς – πράγμααπολύτως φυσιολογικό γνωρίζοντας την ιστορία των μνημείων.

Επιπλέων, σε έλλειψη τακτικής συντήρησης οφείλεται καιεπιδεινωμένη παρούσα κατάστασή τους.




ΣΥΝΕΠΩΣ

Κρίνεται απαραίτητη, για την καλύτερη διατήρησητων μνημείων, η δημιουργία μιας βάσης δεδομένωνόσο αφορά το χαρακτηρισμό των ιστορικών υλικών,την ιστορία προγενέστερων επεμβάσεωνσυντήρησης, ιστορικών και δεδομένων σχετικά μετην ιστορία της τέχνης, σε εθνικό αλλά και σε έναευρύτερο, Βαλκανικό η ακόμη Ευρωπαϊκό επίπεδο.




ΑΝΑΦΟΡΕΣ1. Farmer, V. C., «The Infrared Spectra of Minerals», Mineralogical Society, London (1974)2. «Ιερά Μονή Αναλήψεως Του Σωτήρος Ζίτσα Σερβίας», εκδ. Ι. Μ. Ζίτσα, Kraljevo (2000)3. Mora, P., Mora, L., Philippot, P., «Conservation of wall painting», Rome (1983)4. Moropoulou, A., Biskontin, G., Theoulakis, P., Zendri, Ε., Bakolas, A., Βisbikou, Κ., Theodoraki, Α., “Study ofmortars in the Medieval City of Rhοdes”, in Proc. Int. Congress on the Conservation of Stone and OtherMaterials, Unesco-Rilem, Paris (1993) 394-4017.5. Moropoulou, A., Bakolas, Α., Bisbikou, Κ., “Characterization of ancient, byzantine and later historic mortarsby thermal analysis and X-ray difraction techniques”. Thermochimica Acta 269/270 (1995) 779-7956. Μοροπούλου, Α., Μπακόλας, Α., Μούνδουλας, Π., “Συμβατά κονιάματα αποκατάστασης ιστορικών μνημείων.Οι δυνατότητες και οι περιορισμοί του σκυροδέματος”, 13ο Συνέδριο Σκυροδέματος, (Ρέθυμνο, 25-17Οκτωβρίου 1999)7. Μoropoulou, A., Bakolas, A., Bisbikou, K., “Investigation of the technology of historic mortars”. J. CulturalHeritage, 1 (2000) 45-588. Moropoulou, Α., Athanasiadou, A., Bakolas, A., Moundoulas, P., “Design and in situ applications of repairmortars for the works of: Restoration and strengthening of the Marko’s water mill in Veria”, in PACT 59 (2000)163-1769. Moropoulou, A., Bakolas, Α., Moundoulas, P., Michailidis, P., “Evaluation of compatibility between repairmortars and building materials in historic sructures by the control of the microstructure of cement-basedsystems”. Concrete Science and Engineering Vol. 2, (December 2000) 191-19510. Moropoulou, A., Polikreti, K., Bakolas, A., Michailidis, “Correlation of physico-chemical and mechanicalproperties of historical mortars and classification by multivariate statistics”. Cement and Concrete Research, 33[6] (2003) 891-898




ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ

ELAICH - Educational linkage approach in cultural...

Documents

Transcript of ELAICH - Educational linkage approach in cultural...