Editorjal ta’ Marcello Ghirlando ofm Il-Papa Pellegrin fl-Art...

Il-Papa Pellegrinfl-Art Imqaddsa

Editorjal ta’ Marcello Ghirlando ofm

Il-Papa Pellegrinfl-Art Imqaddsa

L-ART IMQADDSA Marzu-April 2000 417

Jiena u n˙ejji dan l-editorjal kont ¥adni kif rajt l-a˙barijietli ppreΩentaw il-©rajja storika taΩ-Ωjara tal-Qdusija Tie¥ul-Papa Ìwanni Pawlu II fil-Monasteru ta' Santa Katerina,ta˙t l-g˙olja tas-Sinaj. Ìrajja sinjifikattiva ˙afna. Il-Paparied jer©a' lura lejn il-postijiet tat-tifkiriet bibliçi, preçiΩa-ment it-tifkira ta’ l-¥oti tal-kmandamenti lill-poplu ta' Allapermezz ta' Mosè.L-Áolja Sinaj hija ¥olja verament su©©estiva. BiΩ-Ωjaratie¥u l-Papa ried jer©a' je˙odna lejn l-¥eruq bibliçita¥na. Vja©© lejn il-passat li mistiedna nilq¥u fil-preΩentta' ˙ajjitna. Kemm attwali kienu u jibq¥u l-kmandamentita' Alla, dan is-sinjal konkret li jorbotna mad-Divin, dan il-pro©ett ta' Alla li jrid iwassalna ¥all-˙elsien s˙i˙, b˙almakien wassal lil Poplu l-Ma¥Ωul fil-˙ru© tie¥u mill-E©ittu.Sakemm taslilkom din il-˙ar©a tar-rivista, il-Papa ikun wasalbiex imur l-Art Imqaddsa. Ser ikun it-tieni Papa fl-istorja lijer©a' lura lejn l-Art ta' Ìesù, wara Ω-Ωjara li kien ¥amel il-Qdusija Tie¥u l-Papa Pawlu VI f'Jannar ta’ l-1964. Anke Ìwanni Pawlu II sejjer l-Art Imqaddsa b˙ala pelle-grin. Ser jer©a' lura biex jikkontempla u jiggusta dik l-art li¥adha tixhed sallum ¥all-preΩenza tal-Mulej Ìesù fost-na. Sejjer lura biex jid˙ol fl-ambjent s˙i˙ ta' l-Iben ta' Allama¥mul bniedem. Sejjer lura fl-art li tixhed sallum li "Allahekk ˙abb lid-dinja li fil-milja taΩ-Ωminijiet ba¥at lil Ibnufid-dinja biex isalvaha".F'din is-sena tal-Ìublew, iΩ-Ωjara tal-Papa fl-Art Imqaddsatie˙u sens aktar profond. F'din is-sena ta' grazzja l-Papaqed jurina kemm huwa importanti li ndawwru kontinwa-ment ˙arsitna lejn l-Art tal-Bibbja u lejn l-istess Kelma ta'Alla. Nisrani huwa dak li kontinwament i˙alli ru˙u jis-sawwar, jinta©ar u jinta¥©en mill-Kelma ˙ajja uset¥ana ta' Alla. Kelma li ssejja˙, kelma li tfejjaq, kelma lite˙les u li tqaddes. Kelma li ssawret kollha kemm hi f'dik l-art imbierka li l-Qdusija tie¥u l-Papa ser iΩur, bil-waqfiettie¥u f'Ìerusalem Betle˙em u NaΩaret.Nie˙u l-okkaΩjoni biex ner©a' nrodd ˙ajr lill-Helpersta¥na li ˙adu ˙sieb ji©bru l-abbonamenti ¥al din is-sena 2000. Kull abbonament huwa mportanti biex inkununist¥u nkomplu nseddqu din il-preΩentazzjoni l-©didatar-rivista ta¥na.

Infakkru 'il dawk li ¥adhom ma ©eddewx l-abbonamentta¥hom ¥al din is-sena 2000 biex i©edduh mill-aktar fispossibli. Din hija l-a˙˙ar ˙ar©a li ser tintba¥at lil dawk li ma©eddewx l-abbonament ta¥hom. Grazzi.

Editorjal ..................417Xi ˙jiel ....................418L-ilma......................419Abraham..................423Rakkonti tal-bidu .....433Salmi .......................438Il-Kelma t’Alla..........439Il-qarrejja jistaqsu ....447

Rivista Biblika li to˙ro© kull xahrejnmill-Kummissarjat ta' L-Art Imqaddsa

tal-Provinçja Fran©iskana Maltija

Imwaqqfa fl-1955

Computer Setting:Ìwann Abela ofm

Serje ÌdidaVol 22 Nru 116

Marzu - April 2000

IÛ-ÛJARA TAL-PAPAFL-ART IMQADDSA

IÛ-ÛJARA TAL-PAPAFL-ART IMQADDSA

ÌETSEMANI:MISRUQAIÇ-ÇRIEV

ÌETSEMANI:MISRUQAIÇ-ÇRIEV

418 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2000

• Fil-lejl ta’ bejn id-9 u l-10 ta’ Frar, 2000, f’xi ˙in bejn nofs-illejl u l-4.30 am xi ˙allelin serqu Ω-Ωew©t içriev tal-bronΩ likienu fuq it-timpanu tal-faççata tal-BaΩilka tal-Ìetsemanii˙arsu lejn is-Salib. Dawn iç-çriev kienu saru mill-artist taljanDuilio Gambellotti meta nbniet il-knisja (©iet ikkonsagrata fl-1924). Min seraq dawn iç-çriev kellu jitla’ fuq il-Knisja jewjuΩa mezzi mekkaniçi fis-sikta tal-lejl u b’sa˙˙a qaççat dawnl-istatwi tal-bronΩ minn posthom ming˙ajr ˙add ma indunaavolja l-faççata hija mixg˙ula, fil-qrib hemm l-g˙assa tal-pulizija. Lanqas il-kelb ta’ l-g˙assa ma neba˙! Malli l-patrijietindunaw bis-serqa çemplu lill-pulizija lhudija li mawe©buhomx g˙ax ma jitkellmux bil-lhudi! Nhar it-22 ta’ Fraril-©urnal G˙arbi "Al Quds" ˙abbar li dawn iç-çriev misruqainstabu wara interessament dirett tal-President Yasser Arafatu l-pulizija sigrieta Palestinjana. Skond dan ir-rapport instabuwkoll dawk li serqu ç-çriev u li din is-serqa saret b’kummis-sjoni g˙al xi ˙add barrani li nqeda bil-mafja lokali biex iwet-taq dan il-©est. Skond is-segretarju tal-Kustodja dawn iç-çrievissa ©ew rritornati lill-Kustodja imma jinsabu fi stat tal-biki bil-qrun majestuΩu u r-ri©lejn imfarrkin u jrid jg˙addi Ω-Ωmienqabel ma jer©g˙u jie˙du posthom fuq il-quççata tal-BaΩilkatal-Ìetsemani faççata tal-˙itan ta’ Ìerusalem.

14.03.2000

20.02.2000jikteb Ìwann Abela

Il-pellegrina©© tal-Papa Ìwanni Pawlu II fl-ArtImqaddsa, waqt li qed niktbu, jinsab fix-xefaq, jonqosbiss fti jiem. Meta taqraw dawn il-pa©ni jkun di©àg˙adda g˙all-”istorja”. It-t˙ejjijiet b˙alissa jinsabu fl-aqwa tag˙hom.Forsi ftit minna jirrealizzaw kemm iΩ-Ωjara tal-Papa fl-Art Imqaddsa fissret ta˙bit, trattativi,ftehim... wara l-faççata taΩ-Ωjara hemm dinja s˙i˙amo˙bija.... Hsibna li din l-okkaΩjoni storika nfakkruhab’˙ar©a speçjali tar-rivista tag˙na (li jmiss) fejn inwas-slulkom informazzjoni, dokumenti, ritratti ta’ din iΩ-Ωjara storika li g˙aliha P. Ìwann Abela ©ie mqabbadmill-Kustodja ta’ l-Art Imqaddsa biex jikkordina l-infor-mazzjoni g˙al fuq l-Internet b˙ala servizz g˙all-insarali juΩaw dan il-mezz u nformazzjoni g˙all-©urnalisti.

Il-Bibbja f’idejna Xi ˙jiel

• Ftehim bejn is-Santa Sede u l-Awtorità PalestinjanaNhar il-15 ta’ Frar li g˙adda is-Santa Sede u l-Awtorità Palestinjana ffirmaw ftehim li fih il-par-tijiet intrabtu li jirrispettaw u jippromwovu d-djalogu u l-paçi fir-re©jun. Huwa dokumentimportanti g˙aliex fih ji©u m˙arsa d-drittijiet tal-Knisja u l-Insara li jinsabu f’dawn it-territorji ujipproponi mill-©did li tinstab soluzzjoni ©usta g˙al Ìerusalem. Dan il-ftehim qajjem reazzjoninegattiva f’sezzjoni tal-istampa lhudija g˙aliex rawh b˙ala rikonoxximent ta’ Stat Palestinjan.

L-ewwel ideja ta' l-ilmafil-Bibbja nsibuha fil-Ktiebtal-Ìenesi. B˙all-Assiri u l-BabiloniΩi, l-awtur sagru ta'dan il-ktieb tkellem ukollmill-ilmijiet il-kbar tal-bidu.Áall-Bibbja, Alla huwa l-Óallieq li huwa Sid il-˙olqien tie¥u. Fil-bidu l-ispirtu tie¥u jittajjar fuq l-ilmijiet u jo˙oloq l-art biexjifred l-ilmijiet ta' fuq minndawk t'isfel. Permezz ta' l-ilmijiet Alla jo˙loq l-ambjentvitali ¥all-˙lejjaq tie¥u;bl-ilmijiet Alla jo˙oloqambjent li ja¥ti l-˙ajja lill-˙lejjaq tie¥u u jo˙loqmezz biex isaffihom ujo˙loqhom kontinwamentmill-©did. Kellhomimba¥ad ikunu l-profeti lijitkellmu mill-ilmijiet eskato-lo©içi, u raw fihom is-sim-bolu ta' ener©ija kapaçi lito˙loq ˙olqien ©did. Ìesùkellu jitkellem minn ilma ˙ajli jnixxi minn qalb il-bnie-dem. L-ilma tal-Ma¥mudija kellu jkun is-sagament tat-twelid mill-©did. Imma naraw ftit fil-qosor x't¥id il-Bibbja fuq l-ilma, wie˙ed mis-simobli l-kbar tal-Bibbja.

Alla, Sid l-ilmijiet

Ìenesi 1,7 j¥idilna li"Alla ¥amel il-medda ufired l-ilma ta' ta˙t il-medda mill-ilma ta' fuq il-medda. U hekk sar". Huwa¥alhekk li Salm 148,4 jista'jkanta: "Fa˙˙ruh, smewwietl-aktar ¥olja, u intomilmijiet ta' fuq is-smewwiet".L-ilmijiet ta' fuq, li huma x-xita u n-nida, huma ta' ©id

¥all-art u kellhom isiru s-sinjal tal-fekondità spiritwa-li kif ukoll sinjal tal-Kelmata' Alla li tinΩel mis-sema uta¥ti l-˙ajja.

Áalhekk fil-kosmolo©ija biblika nitkell-mu minn "bibien is-sema",bibien li minnhom t¥addix-xita u n-nida. Ìenesi7,11-12 juΩa dan it-tip ta'kosmolo©ija: "F'dan il-juminfaq¥u l-¥ejun tal-qie¥il-kbir u nfet˙u bwieb is-smewwiet. U baq¥et nieΩ-la x-xita fuq l-art ¥alerb¥in jum u erb¥in lejl".Anke l-¥ejjun u x-xmajjarji©u "mill-¥ejun tal-qie¥",l-abiss, li ji©i kkunsidratkemm b˙ala riserva ta'fekondità kif ukoll b˙alaqawwa ta' kaos.Dewteronomju 8,7 hekkjitkellem mill-qie¥:"Áaliex, il-Mulej Allatie¥ek, se jda˙˙lek f'arttajba, art ta' widien ta' ilma,ta' ¥ejun u gliegel, lijferr¥u fil-witat u l-mun-

tanji". Fl-allegorja taç-çedrutal-Libanu, f'EΩekjel 31,4, il-profeta hekk jikteb: "L-ilmakabbru u rawwmuh l-ilmijiet tal-qie¥, li ©rew fl-im©ieri ta¥hom fejn kienmiΩru¥, u medd is-swieqitie¥u lejn is-si©ar kollhatar-raba'".

Jekk fiç-çiviltajiet antiki l-ilma spiss kien ji©i meqjusb˙ala alla min˙abba l-qawwa tie¥u, fil-Bibbja, l-ideja li Alla huwa Sid l-ilmijiet hija çara. Ix-xita ssirsinjal tar-rieda u tal-barkatie¥u; in-nixfa tista' tkunmanifestazzjoni tar-rabbjatie¥u. F'Ìob 5,9-10 umba¥ad f'12,15 insibu:"Hu ja¥mel ˙wejje© kbar lima nifhmuhomx,¥e©ubijiet li majin¥addux. Hu ja¥ti x-xitalill-art, u jib¥at l-ilma fuqwiçç ir-raba". "Hu jΩomm l-ilmijiet u taqa' n-nixfa; hujer˙ihom, u jifq¥u l-art".Salm 104,13-14 hekki¥anni: "Inti ssaqqi l-mun-


Kitba ta’ Marcello Ghirlando ofm

Simboli Bibliçi - L-Ilma

L-ilma ta’ Banias f’ri©lejn il-Óermon, wie˙edmill-g˙ejun li minnu titwieled ix-Xmara Ìordan.

Il-Bibbja f’idejna

tanji mill-im˙aΩen ¥oljatie¥ek, u tixba' l-art bil-frott ta' ¥emilek. Inti tnib-bet il-˙dura ¥all-bhejjem,u l-˙xejjex li bihom jinqedal-bniedem, biex jo˙ro© il-˙obΩ mill-art". Alla huwadak li ja˙kem fuq l-ilmijietta' l-abiss, l-ilmijiet li jinΩlumill-muntanji u l-ilmijiet lijinΩlu b˙ala xita. L-istessSalm 104,5-12 j¥anni: "Intwaqqaft l-art fuq is-sisienta¥ha, b'mod li qatt matit˙arrek; bl-ib˙ra, b˙alb'libsa, inti ksejtha; u l-ilmijiet waqfu fuq qçaçet l-¥oljiet. Malli inti ççan-farhom ja˙arbu; mallijrieg˙ed le˙nek, jitkexkxu.Ma' l-¥oljiet jo¥lew, fil-widien jinΩlu; posthom, liinti tajthom, jie˙du. MajaqbΩux it-tarf li int ˙aΩΩiΩ-tilhom, biex qatt aktar majer©¥u j¥attu l-art. L-¥ejun tift˙ilhom ¥al ©ol-widien, u huma ji©ru qalb l-¥oljiet. Jisqu l-bhejjem kol-lha tar-raba', u l-˙mirselva©©i jaqt¥u l-¥atxta¥hom". Jekk Alla huwaSid l-ilmijiet huwa wkoll Sidl-¥elieqi u l-art. Áandu s-set¥a jifta˙ jew ja¥laq il-bibien tas-sema. Huwa Sidl-abissi, dawk l-abbissi li l-bniedem m’¥andux il-˙ilajkejjel (Ìob 38, 16).

Alla huwa Sid l-ilmijiet,ilmijiet kbar li spiss il-bnie-dem minnhom kien jibΩa'.Din l-ideja ta' biΩa' nsibuhafis-Salm 107,23-27: "Dawkli jba˙˙ru fuq l-i©fna, li jin-negozjaw fuq l-ib˙ra blatarf, raw l-opri tal-Mulej u l-¥e©ubijiet tie¥u f'qie¥ il-ba˙ar. Hu ordna u qajjemriefnu, li qanqal imwie© il-ba˙ar. Áolew sas-smewwiet u niΩlu sa qie¥il-ba˙ar; qalbhom bdiettferfer bil-biΩa'. Bdew jit-bandlu u jixxenglu b˙al

nies fis-sakra, u s-sen¥ata¥hom xejn ma swi-tilhom". Il-ba˙ar kienmeqjus b˙ala l-¥amaratal-mostri tal-ba˙ar, lihuma wkoll huma mistied-na jfa˙˙ru lil Mulej (Salm104,25-26; 148,7). Il-biΩa'mill-ilmijiet kellha ssir ukollsimbolu tal-biΩa' mill-¥edewwa (Isaija 8,7-8;Ìeremija 46, 7-8; Salm124, 4-5).

L-Ilma, Simbolutal-Barka u s-Sa˙ta

L-ilma fil-Bibbja huwawkoll sinjal tal-barka u tas-sa˙ta. Per eΩempju Salm65,10-14 j¥anni d-don ta'l-ilma ©ej minn Alla: "IntiΩΩur l-art u ssaqqiha, uta¥niha bil-©id tie¥ek. Il-wied ta' Alla mimli bl-ilma;il-qam˙ ta¥hom ˙ejjej-tilhom. Hekk int t˙ejjiha:issaqqi r-raddiet u twitti t-tub ta¥ha, bl-irxiex trat-tabha u tberkilha Ω-Ωrie-ra¥. Fawwart is-sena bitjubitek, triqatek bil-©id joq-tru. Joqtru bin-nida l-mer¥at tad-deΩert, u bil-fer˙ jit˙aΩΩmu l-¥oljiet. Il-mer¥at jimtlew bl-imrie˙el, il-widien jinksewbil-qam˙; j¥ajjtu lkoll uj¥annu bil-fer˙!"

Ix-xita, barka materjali,f'Isaija 55,10-11 issir is-sim-bolu tal-Kelma ta' Alla:"B˙alma x-xita s-sil© jinΩlumis-smewwiet, u majer©¥ux lura mnejn ©ewbla ma jsaqqu l-art, immaj©e¥luha tnissel u tnibbet,u ta¥ti Ω-Ωerrie¥a 'l minjiΩra' u l-˙obΩ 'l min jiekol,hekk ji©ri minn kelmti: hijato˙ro© minn fommi, u mater©ax lura vojta, immata¥mel dak li jo¥©ob lili,u ttemm dak li nkun

b¥attha ta¥mel". Ìesùnnifsu, f'Mattew 5,45,ja¥mel riferenza ¥ad-don ta' l-ilma b˙ala sinjalta' barka: "Áax hu jtella' x-xemx tie¥u sew fuq il-˙Ωiena u sew fuq it-tajbin, ujniΩΩel ix-xita sew fuq minhu tajjeb u sew fuq minm'huwiex".

Hu ¥alhekk li t-Testment il-Qadim jorbot id-don ta' l-ilma ma’ l-ubbidjenza lejn il-li©i; in-nixfa ssir sinjal ta' infedeltà:"Jekk timxu skond il-li©ijiettie¥i u t˙arsu l-kmanda-menti tie¥i u ta¥mluhom,na¥tikom ix-xita f'waqthau l-art trodd l-uçu˙ta¥ha…Jekk b'danakolluma tisim¥uxminni…na¥mel is-smewwiet b˙all-˙adid, uartek b˙all-bronΩ. Sa˙˙tektisfa' fix-xejn, u artek matroddx l-uçuhta¥ha…(Levitiku 26,3-4.18-20). Áalhekk in-nixfata' Ωmien il-profeta Elija hijainterpretata b˙ala s-sinjalta' l-infedeltà tal-poplu. Elijawkoll irid juri li Alla huwa l-uniku Sid ta' l-elementi, Sidl-alla pagan Ba'al, alla tax-xita.

L-ilma ¥andu valursimboliku qawwi meta ni©ubiex nitkellmu mill-ilmijietta' l-eΩodu u tal-˙elsien.Mosè, kif juri ismu, huwadak li ©ie salvat mill-ilmijiet(EΩodu 2,1-10). Il-Mulej lijifta˙ il-ba˙ar quddiem il-poplu tie¥u mmexxi minnMosè, juri li huwa mhuxbiss Sid l-ilmijiet, immawkoll li huwa dak li kapaçijwelled il-poplu tie¥u, kifnaqraw f'EΩodu14, 21-22:"Mosè medd idu fuq il-ba˙ar, u l-Mulej re©©a' lural-ba˙ar b'ri˙ qawwi mil-lvant matul il-lejl kollu; il-ba˙ar ixxotta u l-ilmijiet



inferqu. U mba¥ad uliedIΩrael da˙lu fin-niexef f'nofsil-ba˙ar; l-ilmijiet kienu¥alihom qishom ˙itan fuqil-lemin u fuq ix-xellug". Fid-dawl ta' din il-©rajja u s-simboliΩmu ta¥ha, l-ewwel insara raw f'din il-qasma mill-ilma s-sinjal tal-˙elsien mo¥ti mill-Ma¥mudija, kif naqrawf'1Kor 10,1-2: "Áax marridkomx ma tkunux tafu,˙uti: missirijietna lkoll kienuta˙t is-s˙aba, lkoll qasmu l-ba˙ar. Ilkoll kienum¥ammda f'Mosè fis-s˙aba u fil-ba˙ar".

Fid-deΩert il-poplu jitlobl-ilma; Alla ja¥ti d-don ta'l-ilma ˙elu, anke jekk danid-don kellu jsir sinjal ta' l-isfiduçja tal-poplu fiH.EΩodu15, 22-25 jirakkonta:"Mba¥ad Mosè mexxa lilIsrael minn Ba˙ar il-Qasab,u ˙ar©u lejn id-deΩert ta'Sur…waslu f'Mara u maset¥ux jixorbu l-ilma minnMara ¥ax kien morr.Áalhekk semmewha'Mara’. U l-poplu bedajgemgem ¥al Mosè uj¥id: 'X'se nixorbu?' UMosè sejja˙ lill-Mulej; u l-Mulej urieh biçça ¥uda uxe˙itha fl-ilma, u l-ilma sar˙elu". Pawlu jara fil-blata liminnha ˙are© l-ilma fid-deΩert simbolu ta' Kristu,¥ajn ta' ilma ˙aj f'1Kor10,3-5.

Hawnhekk ta' minjikkunsidra wkoll kif l-ilma,f'Ωona karatterizzata mid-deΩert, isir punt kruçjali fejnil-bnedmin ikollhom ta'bilfors jiltaq¥u, kemmmin˙abba il-bΩonn li huma¥andhom ¥all-ilma, kifukoll min˙abba l-bhejjemta¥hom.

L-¥ejun u l-bjar fil-Bibbja isiru postijiet ta'laq¥a bejn Alla u l-bnie-

dem u bejn il-bnedmininfushom. Huwa qrib bir li l-an©lu ta' Alla i˙abbar lilÓagar dak li kellu i¥addiminn ¥aliha (Ìenesi 16,7-14), u hu lejn bir li ti©immexxija meta telqet fid-deΩert ma' binha (21,14-19). Il-patt bejn Abraham uAbimelek issir qrib il-Bir ta'Birsaba (21,25-31); huwaqrib bir li qaddej ta'Abraham isib lil Rebekka,dik li kellha tkun il-mara ta'IΩakk (24,1-27); huwa qribbir li Ìakobb jiltaqa' ma’Rakel (29,1-6; u hu qribSikem li Ìakobb jixtri artfejn hemm bir kbir (33, 19),l-istess bir, li skond it-tra-dizzjoni, mie¥u Ìesù jilta-qa' mas-Samaritana (Ìw4,1-26), u lilha iwie¥dhailma ˙aj li jaqta' l-¥atx.

F'dan il kuntest hijatin¥ata importanza lill-¥ajn naturali, l-¥ajn ta'ilma ˙aj u frisk, aktar milli l-bir jew il-©iebjun. Áalhekkper eΩempju Ìeremija 2,13ja¥ti valur simboliku lil dinid-differenza: "Áax tnejnhuma d-dnubiet tal-poplutie¥i: telqu lili, l-¥ajn ta'ilma ©ieri, biex ˙affru bjar¥alihom, bjar miksura lima jΩommux ilma".

L-Ilma li jnaddafu jwelled mill-©did

Il-˙asil permezz ta' l-ilma kemm-il darba fil-Bibbja jie˙u sens spiritwali.Per eΩempju, b˙ala rit ta'akkoljenza, kien hemm it-tradizzjoni li dawk li ji©ujΩuru lil xi ˙add,jin˙aslulhom saqajhom(Ìenesi 18,4). Hawnhekknist¥u niftakru f'Ìesù lija˙sel ri©lejn l-appostli fl-a˙˙a çena (Ìw 13,14) uja¥ti sens aktar profond lil

din it-tradizzjoni.Il-˙asil bl-ilma fil-Bibbja

jie˙u wkoll sens ta' ˙asilspiritwali. Kemm riti ta'˙asil ritwali kellhom il-Lhud!BiΩΩejjed niftakru fil-˙asilritwali tal-Qassis il-Kbir fil-Jum ta' l-Espjazzjoni, kifippreΩentat f'Levitiku 16,22-24: "Aron imba¥ad jid˙olfit-tinda tal-laq¥a u jne˙˙iminn fuqu l-ilbies ta' l-¥aΩel li kien liebes metada˙al fis-santwarju uj˙allihom hemm. Jin˙aselbl-ilma fil-post imqaddes ujilbes ˙wej©u, mba¥adjo˙ro© u joffri s-sagrifiççjutal-˙ruq tie¥, u s-sagri-fiççju tal-˙ruq tal-poplu, uja¥mel l-espjazzjoni¥alih stess u ¥al poplu".

Sabi˙ jekk wie˙ed jaqral-istorja ta' Na¥man is-Sirjan li ji©i mistieden jobdilill-kelma tal-profeta EliΩewu jinΩel jin˙asel fil-Ìordan(2 Slaten 5).

Hu Alla li kapaçi ja˙sellil poplu tie¥u mill-haΩen umid-dnub, kif jistqarr Isaijaf'1, 18-19: "Ejjew, mela,nirra©unaw flimkien, j¥idil-Mulej; mqar jekk dnu-bietkom ikunu ˙omor b˙all-iskarlatt, isiru bojod b˙as-sil©; mqar jekk ikunu ˙omorb˙all-kremΩi, isiru bojodb˙as-suf". Il-bniedemmhuwex kapaçi ja˙sel liluinnifsu mid-dnub: "Ladarbatqisni ˙ati, g˙aliex noq¥odnit˙abat ¥al xejn? Mqarjekk nin˙asel bis-soder, unnaddaf idejja bil-lissija, fil-˙ama ter©a' t¥addasni, u˙wej©i stess jitqaΩΩuni"(Ìob 9, 29-31). Salm 51,4.9¥alhekk j¥anni: "A˙silniminn dnubieti…a˙silni unkun aktar abjad mis-sil©".

Il-˙asil bl-ilma kellu jsirsinjal tat-tindif u t-ti©dids˙i˙ tal-poplu, kif naqrawf'EΩekjel 36,25-26: "U nroxx




fuqkom ilma safi, u tissaf-few mit-tin©is kolluta¥kom; mill-idolita¥kom insaffikom. Una¥tikom qalb ©dida, uru˙ ©dida nqie¥ed fikom;u nne˙˙i minn ©isimkom il-qalb tal-©ebel u na¥tikomqalb tal-la˙am flokha".

Fil-Ìdid Testment huwaÌesù li joffri l-ilma tat-ti©did, l-ilma ˙aj li jaqta' l-¥atx ta' kull bniedem. Lis-Samaritana j¥idilha:"Kieku kont taf id-don ta'Alla u min hu dak liqie¥ed j¥idlek, 'A¥tininixrob', kieku int kont titlo-bu, u hu kien ja¥tik ilma˙aj….Min jixrob mill-ilma lina¥tih jien isir fih ¥ajn ta'ilma li jwassal sal-˙ajja ta'dejjem" (Ìw 4,10.14). U huproprju mit-tempju tal-©isem ta' Ìesù (2,19-21) lijo˙rog id-demm u l-ilma(19,34). Min jemmen fih, isirhu stess xmara minn dan l-ilma ˙aj: "Min jie˙du l-¥atx, ji©i ¥andi u jixrob.Kif t¥id l-Iskrittura, minjemmen fija, minnu jo˙or©uxmajjar ta' ilma ˙aj. Danqalu ¥all-ispirtu li kellhomjirçievu dawk li jemmnu fih(Ìw 7,37-39).

L-a˙har kelman¥iduha fuq il-ma¥mudija ta' Ìwanni udik ta' Ìesù. Ìwanni kien

'j¥ammed' jew 'ja˙sel' in-nies fil-Ìordan b˙ala sinjalta' konverΩjoni. L-ilmahawnhekk isir sinjal ta' l-indiema li trid ta˙sel il-bnie-dem minn dnubietu:"F'dawk il-jiem deherÌwanni l-Battista, jip-priedka fid-deΩert tal-Lhudija u j¥id: 'Indmu,¥ax is-saltna tas-smewwiet waslet'. U kienettmur ¥andu Ìerusalem ul-Lhudija kollha u l-in˙awikollha ta' madwar il-Ìor-dan, u kien jit¥ammduminnu fix-xmaa Ìordanhuma u jistqarru dnu-biethom" (Mt 3,1-2.5-6).

L-istess Ìwanni jaçcettali j¥ammed lil Ìesù; fihja¥raf il-Messija, dak likien ser j¥ammed bl-Ispirtu s-Santu u n-nar:"Jien, n¥id ¥alija,n¥ammidkom bl-ilma¥all-indiema; imma min©ej warajja hu aqwa minni,u jien ma jist˙oqqlix in©orril-qorq tie¥u. Huj¥ammidkom bl-Ispirtu s-Santu u n-nar" (3,11).

Ìesù, bil-ma¥mudijatie¥u, jinΩel fil-qie¥ ta' l-abiss, sinjal tal-mewt. Fin-nar, Ìesù j¥addi mit-tba-tija li twassal ¥all-fidwa.Dan ja¥mlu bil-qawwa ta'l-Ispirtu: il-Feddej ja¥ti l-grazzja lill-bniedem biex

jitwieled "mil-¥oli, mill-©did", kif insibu f'Ìwanni3,3.5-8: "Tassew tassewn¥idlek (Ìesù lilNikodemu) li jekk wie˙edma jitwelidx mill-©did, majistax jara s-saltna ta'Alla….Jekk wie˙ed majitwelidx mill-ilma u l-Ispirtu,ma jistax jid˙ol fis-Saltna ta'Alla. Dak li jitwieled mill-©isem hu ©isem; u dak lijitwieled mill-Ispirtu hu spir-tu. La tist¥a©ibx jekk jiena¥edtlek li je˙ti©ilkomtitwieldu mill-©did. Ir-ri˙ fejnirid jonfo˙; tisma' ˙ossu,imma ma tafx mnejn hu ©ejjew fejn hu sejjer. Hekk ji©riminn kull min jitwieled mill-Ispirtu".

Din il-˙ajja ©dida per-mezz tal-˙asil sagramentali- il-Ma¥mudija - ta¥melli issa l-ilma jsir sinjal tad-don mhux biss ta' ˙ajja©dida, imma wkoll, ta' l-istess Spirtu, il-Mulej lija¥ti l-˙ajja: "IΩda metafe©get it-tjieba ta' Alla,Salvatur ta¥na, u l-im˙abba tie¥u ¥all-bnedmin, hu salvana bil-˙asil ta' twelid ©did u t-ti©did ta' l-Ispirtu s-Santu,mhux min˙abba l-opratajba li stajna ¥amilnaa˙na, iΩda min˙abba l-˙niena tie¥u" (Titu 3,4-5).



DAÓLA

L-istorja tal-Patrijarkafil-ktieb tal-Äenesi

L-istorja tal-patrijarkaAbraham tinsab fil-ktiebtal-Äenesi u tie˙umadawar l-erbatax-il kapi-tlu, mill-vers 27 tal-kap 11,u tibqa’ tissemma wkollbosta drabi fit-Testment il-Qadim, u fil-Ädid ukoll.

Hawn m'a˙niex sejrinnid˙lu fi kwistjonijiet ta' kri-tika letterarja li, gåalkemmsiewja, ma jagåtux çertez-za u jieådu ñmien twil biexikunu mfissra; insem-muhom biss meta huneçessarju. Se nieådu t-Textus receptus, kif qegå-din jagåmlu åafna studjuñimoderni, speçjalmentProtestanti Amerikani. Danifisser li nieådu l-istorja ta'Abraham kif tinsab fil-Äenesi milqugå båala ispi-rat mill-Knisja. Nagåtuimportanza kbira lill-mes-saääi ta' natura tejoloäikali tiñvoläi l-istorja ta' dan il-persunaää kbir.

X'äara qabelis-sejåa ta' Abram

L-opinjoni komuni uprobabbli hi li Abrahamgåex fis-seklu dsataxqabel Kristu. Dan ifisser ligåex miljuni kbar ta' sninwara l-åolqien tad-dinja ueluf ta' snin wara l-åolqiental-bniedem u d-dnub ta' l-ewwel Äenituri tagåna.

Il-ktieb tal-Äenesi jibda

bl-istorja tal-åolqien biexjagåti tweäiba gåall-misto-qsijiet li äejjin:

Mnejn äej il-bniedem?Iwieäeb li äej minn Alla.

Gåalfejn äie maåluq?Biex iqim il-Åallieq u jaq-sam miegåu l-hena =storja ta' l-Gåeden.

Gåaliex daåal in-niketfid-dinja? Minåabba tad-dnub.

X'äara wara l-ewweldnub? It-tkeççija mill-Gåeden, l-istejjer ta' Kajin uAbel, tad-dilluvju u tat-Torrita' Babel, u fl-aååarnett is-sejåa ta' Abraham, bnie-dem umli li laqa' s-sejåa ta'Alla li ma kienx jaf bih u

b'ubbidjenza lejh åalla kol-lox biex jimxi warajh.

Ma' dan il-bniedemtagålaq il-preistorja tas-salvazzjoni (l-istorja tad-dinja fl-istat tad-dnub) u tif-taå l-istorja tas-salvazzjoni(il-mixja lejn Kristu s-salva-tur).

L-Isem tal-Patrijarka

Il-Äenesi tagåti ñewäismijiet lill-patrijarka:Abram u Abraham. L-ewwel wieåed (Abram) jin-sab fil-bidu ta' l-istorjatiegåu sal kap 17,4. It-tieniisem "Abraham" jibda mill-kap 17,4 u jibqa' sejjer sa

Biex nifhmu a˙jar il-Kelma ta’ Alla

F’Ur tal-Kaldin, fil-MeΩopotamja, Abrahamg˙adda l-˙ajja tieg˙u sal-jum tas-sej˙a

biex telaq lejn l-“Art tal-Weg˙da”

Kitba ta’ Guido Schembri ofm

Abraham:Missier dawk li jemmnu


l-aååar tar-rakkont. Il-bidlata' l-isem saret minn Alla utfisser li dan il-bniedem sarproprjetà ta' Alla.

L-isem Abram hu aktarxforma mqassra ta' Abiram(Ab rom) u probabilmentifisser missieri jkunimfaååar. Il-biblisti ma jaq-blux dwar in-nisel ta' l-isemAbraham. Il-Äenesi jagåtihtifsir tejoloäiku u jnisslu mil-Lhudi ab ramon goyim,missier ta' åafna änus.Imma din l-etimoloäija hipopolari u mhux xjentifika,u hi mibnija fuq kif tinste-ma' l-kelma(Volksetimologie). Iñdakemm storikament kif ukolltejoloäikament, Abrahamhu l-missier spiritwali ta'åafna änus gåax minnuäejna aåna l-Insara.

Hawn, se nuñaw l-isemAbram sakemm naslugåat-tibdil ta’ ismu fil-formaAbraham.

Min kien Abram

Abram kien l-iben ta'Teraå u mnissel minn Sempermezz ta' tmien patrijarkili jaslu sa ñmien id-dilluvju(Arpaxad (Qenan), Selah,Eber, Peleg, Rew, Seruk,Naåor u Teraå). Dawn l-ismijiet jinsabu mniññlinukoll fid-dokumentikunejformi u juru l-fatt liAbram kien imnissel mill-Mesopotamja. Abram, ibenTeraå, kellu åuh jismuNaåor u åuh ieåor jismuÅaran. Åaran kien missierLot u gåalhekk Lot kien in-neputi ta' Abram. "Åaranmiet qabel Teraå missieru,f’art twelidu, f’Ur tal-Kaldin.Abram u Naåor iññewäu;mart Abram kien jisimhaSaraj; u mart Naåor Milkabint Åaran, missier Milka uGiska. Saraj kienet sterili, u

ma kellhiex tfal." (Äen 11,28-30)

Mart Abram, Saraj, Allabidel isimha f'Sara. Iñ-ñewäforom ta' l-isem gåandhomnisel wieåed, u jfissruprinçipessa. L-isem hu ta'nisel assiro-babiloniz, sar-ratu, il-laqam ta' Ningal(=il-priçipessa l-kbira) li kie-net alla falz u mart Nannar(alla tal-qamar), missierXamax (ix-xemx) u Ixtar(Venere).

Abram twieled fil-beltta' Ur tal-Kaldin, fil-Mesopotamja t'isfel.Sebgåin sena ilu, SirLeonard Wolley gåamelskavi arkeologiçi f'Tell el-Mugeir u Tell el-Obeid, fejnkien hemm Ur tal-qedem uikkonferma dak li hemm fil-Äenesi dwar il-familja ta'Abram. Is-sejbiet arkeolo-giçi jmexxuna sar-raba' mil-lenju qabel Kristu, jiäifierisa qabel iñ-ñmien li fihgåex Abram. Ifehmunawkoll li l-ambjent li fihgåexet il-familja ta' Abramkien idolatriku, kif juri l-Äenesi.

Ur kienet belt importantiåafna f'dak iñ-ñmien ugåamlet ñmien båala t-tienibelt tal-Mesopotamja t'isfel.Imma kien hemm gwererbejnha u l-ibliet tal-qrib.Kien hemm ukoll gåarar ta'xmajjar. Gåalhekk Teraåqabad il-familja tiegåu uemigra lejn it-tramuntana ubeda jgåammar f'Åaran.Hemm kiber Abram.

L-EWWEL STADJU TA’L-ISTORJA TA' ABRAM

Is-Sejåa f'Åaran(Äen 12,1-4a)

Il-familja ta' Abramsabet ruåha f'Åaran

madwar is-sena 1940 qKmeta kien hemm taåwidpolitiku mal-waqgåa tat-tielet dinastijja ta' Ur. Skondl-istorja kif inhi rakkontatafil-Äenesi, Teraå wettaq il-pjan ta' Alla forsi mingåajrma kien jaf. Gåax hemmAlla sejjaå lil Abram (Äen15,7; 11,31). Teraå mietf'gåomor twil (skond il-Äenesi ta' 205 snin; Äen1,32) f'Ur.

Alla ta ordni lil Abram uqallu: "Qum u itlaq minnartek, minn art twelidek, uminn dar missierek, lejn artli jien nurik. U jiennag˙mlek Äens kbir,imbierkek u nkabbarlekismek, u int tkun barka.Jiena nbierek lil minibierkek, u nisået lil minjisåtek. U jitbierku bik it-tri-bujiet kollha ta' l-art". (Äen12,1-3)

Kif gåedna qabel, l-istorja ta' Abram kif inhi fil-Äenesi fiha åafna mes-saääi tejologiçi u nistg˙umalajr ninnutawhom metanqisu l-enfasi li din l-istorjatåaddan fiåa. Dwar ir-rakkont tas-sejåa, il-mes-saääi tejologiçi humadawn:

1. Ubbidjenza assolutatal-patrijarka lis-sejåa li Allagåamillu.

2. Fidi inkundizzjonatafil-kelma (rieda) ta' Allaminkejja li qabel ma kienxjaf bih.

3. Telqa fl-onnnipotenzata' Alla minkejja li kien jafx'diffikultajiet kbar u sagri-fiççji li din is-sejåa kellhaääib magåha.

4. Is-sejåa ta' Alla, barrali titlob ubbidjenza u sagri-fiççji, twiegåed ukoll barkau premju.

5. Il-premju li Allawiegåed lil Abram kien sejitwettqu fil-futur. Fil-fatt,



seåå mal-miäja ta' Äesùmeta n-nazzjonijiet kollhata' l-art daålu fil-Knisja.Gåalhekk Abram gåaddafl-istorja båala mudell gåaldawk kollha li jemmnu ujridu jiksbu l-glorja tas-sema. Fl-Ittra lil-Lhud 11, 8-10 naqraw: "Kienet il-fidi liäagålet lil Abram jobdi s-sejåa ta’ Alla, meta danqallu biex imur f’art li kiense jagåtih b’wirt; u telaq blama kien jaf fejn kien sejjer.Kienet il-fidi li äagålitujgåammar fl-art imwegåda,qisu barrani f’art barranija,u jgåix taåt it-tined flimkienma’ Iñakk u Äakobb, likienu werrieta miegåu ta’ l-istess wegåda. Gåax hukien iåares ‘il quddiem, lejnil-belt mibnija fis-sod, li l-imgåallem u l-bennejtagåha huwa Alla".

Dan ©ara probabilmentmadwar is-sena 1850. Jekkinqisu li l-Lhud daålu fl-Eäittu fl-1700 qK. meta l-Hyksos kienu qed jaåkmu l-Eäittu, u mmorru lura erba'©enerazzjonijiet (minn uliedÌakobb sa Abram) naslu(ma' R. DeVaux) gåal din il-konkluzjoni.

Abram lejn l-art ta'Kangåan (Äen 12, 4b-9)

Skond il-Äenesi, Abramkellu 75 sena meta åallaÅaran. Flimkien ma' martuSaraj, l-iben ta' åuh Lot u n-nies li kellhom, Abramäibed lejn l-art ta' Kangåan.Biex jasal f'Kangåan kellujiäbed lejn nofsinhar u jimximadwar il-åames mitt mil.Gåadda mis-Sirja u l-Libanuta’ llum u wasal f'Sikem,sal-balluta ta' Morija, fejnkienu jgåixu l-Kangåanin,nies pagani li kellhomreliäjon immorali, immakellhom kultura superjuri

gåal dik tal-Lhud tañ-ñmi-nijiet bikrin, li kienu nomadi.Il-Kangåanin kellhom çiviltàurbana u agrikola, aktarmilli pastorizja, waqt li l-bedwini, kif kien Abram,kienu aktar rgåajja millibdiewa.

F'Sikem kien hemm postsagru ådejn il-balluta ta'Morija; hemm ñmien wara,Abram difen l-idoli u l-amu-leti tal-familja (Äen 35,4).Hemm Alla kellmu u gåa-millu wegåda li baqgåetfamuña: "Jiena nagåti din l-art lin-nisel tiegåek". Ma'din il-wegåda l-Iñraelinjorbtu l-padronanzatagåhom fuq il-Palestina. Bigratitudini lejn Alla, Abramwaqqaf altar.

Abram telaq minn Sikemu waqqaf l-gåarix tiegåulejn il-muntanja fuq in-naåatal-lvant ta' Betel, post ieåorsagru mhux 'il bogåod minnSikem. Hemm ukoll gåamelaltal lill-Mulej. Imbagåadbaqa' miexi lejn nofsinhar,lejn in-Negeb. Issa waqaff'Gaña li dak iñ-ñmien kienettaåt il-åakma tal-Fargåunta' l-Eäittu.

L-enfasi tejoloäika ta'dan ir-rakkont tinsab hawn:

Mixja twila gåal gåonqit-triq wara Alla.

Gratitudini tal-bniedemtajjeb lejn Alla.

Alla jippremja, bla fsied,lil min jimxi warajh b'wegå-diet li bosta drabi jseååu fil-futur.

Abram fl-Eäittu(Äen 12,10-20)

Fi ñmien il-patrijarki, il-Palestina kienet bosta drabitgåaddi minn perijodi ta'g˙aks minåabba n-nuqqasta' ilma. Ir-rifuäju ta'kulåadd kien l-Eäittu. L-ilmatax-xmara Nil kien jissup-

plixxi gåan-nuqqas ta'qamå ta' l-artijiet fil-qrib.Abram u Lot, flimkien man-nisa u s-servi tagåhomgåamlu båal ma kien isir fiñmienhom: niΩlu l-Eäittubiex isibu x'jieklu. Immaanqas ma kienet åaäa façlititma’ lin-nies kollhatagåhom. Gåalhekk Abramåaddem rasu u nqeda bis-sbuåija ta' martu.

Fl-intimità tal-gåarix,Abram ftiehem ma' Sarajbiex tgåid li kienet oåtu. Fil-fatt kienet, mhux mill-istessomm imma mill-istess mis-sier. Dak iñ-ñmien wieåedkien jista' jiññewweä b'danil-mod. Xi studjuñi jgåidu liAbram ftiehem hekk ma'martu, u martu aççettat,gåax beña' li joqtluhminåabba li Saraj kienetsabiåa. Il-Äenesi jgåid li dakiñ-ñmien kellha 65 sena.Biex ifissru din id-diffikultà,xi studjuñi jgåidu li d-datikronologiçi tar-rakkontisaçerdotali mhumiex eñatti.Ñgur la ma nafux il-valursåiå tas-simboliñmu ta'dawn ir-rakkonti.

Skond ir-rakkont, äarakif ippjana Abram, u Sarajäiet meåuda fil-åarem tal-Fargåun. Alla wera lill-Fargåun li ma kellux jieåub'martu, jew konkubina,mara ta' åaddieåor. Äieikkastigat; imma ma nafuxin-natura tal-kastig x'kienet.Nafu li reääa’ lil Saraj luragåand ñewäha b'gåotjiet ubil-kmand li Abram jitlaqmill-Eäittu.

Wieåed gåandu jifhem lif'dak iñ-ñmien il-äidba makinitx magåduda båaladnub, gåallinqas meta tkunfil-bñonn. U l-åajja tar-raäelkienet titqies båala superjurigåall-unur tal-mara. In-nar-ratur jidher li jrid jagåfas fuqis-sbuåija ta' Saraj u l-kobor

Biex nifhmu a˙jar il-Kelma ta’ AllaBiex nifhmu a˙jar il-Kelma ta’ Alla


tal-provvidenza ta' Alla.Hawn ukoll wieåed

gåandu jåares aktar lejn il-messaääi tar-rakkont millilejn ir-rakkont fih innifsu. Il-punti ta' enfasi tejoloäikahuma:

1. Il-bniedem, qaddis utajjeb kemm ikun, jibqa'bniedem. Abram kelluwkoll in-nuqqasijiet tiegåuu åaddem rasu umana-ment gåall-interessimaterjali. Veru li ñ-ñminijietkienu oåra, imma jibqa' li l-ärajja u l-kliem li l-Fargåunqal lil Abram meta keççiehmill-Eäittu juru li li dan il-qaddis kien naqas.

2. Il-provvidenza ta' Allahija kbira. L-awtur sagrujagåfas li Alla dejjem waqafma' Abram u åelsu mill-perikli.

Meta Abram re©a' luramill-Eäittu, mimli rigali ta'deheb, fidda u mrie˙el,mar jgåammar f'Betel, fejnkien waqqaf l-altal qabel.Miegåu kellu lil Lot u n-niestiegåu li magåhom kienre©a' ingåaqad fin-Negeb.Issa qamet tilwima bejn is-servi tiegåu u ta' Lot; äarahekk gåax il-post ma kelluxmezzi biññejjed biex jitma' ujisqi l-imrieåel tat-tnejn. Ir-raba ma kienx fertilibiññejjed u l-bjar kienu ftit.Gåalhekk Abram ippropo-na lil Lot li jinfirdu gåall-äidta' kulåadd u åalla lil Lotjagåzel hu il-post fejn imurjgåammar.

Lot åares lejn il-wiedfertili tal-Äordan u, bla maqies l-fama tan-nies krimi-nali u korrotti li kienu jgåixuhemm, gåañel dawk l-oqsma jåaddru u fertili.Abram åa l-bqija ta' l-art,art niexfa b'tama kbiraf'Alla. L-art li åa Lot kienetfejn kien hemm Sodoma uGomorra, art li äiet meqru-

da minåabba d-dnubiettan-nies tagåha.

Issa Alla re©a' kellem lilAbram u wegådu dik l-artb'kemm twassal l-gåajn liluu lin-nisel tiegåu."Imbagåad Abram refa' l-gåarix tiegåu u mar jgåam-mar ådejn il-balluta ta'Mamri, li hemm ådejnÓebron, u bena hemm altallill-Mulej". Il-messaää dot-trinali tar-rakkont jagåfasfuq li aåjar tåalli lil Allajagåñel Hu gåalik u tittamafih. Min jagåmel båal Lot, uiåares lejn il-äid materjalibiss, jibdielu.

Abram je˙les lil Lotfl-invaΩjoni tas-slaten

tal-lvant

Il-kap14 tal-Äenesi jir-rakkonta l-inkursjoni tas-slaten tal-lvant fil-wied tal-Baåar il-Mejjet li kien mimlibi bjar tal-qatran. Huma usejrin lura rebbieåa, is-sla-ten tal-lvant åadumagåhom il-äid ta'Sodoma u Gomorra u wkolldak li kellu Lot. Lot kienjgåammar f'dawk l-inåawiu tilef kull ma kellu. Xi w˙udiddubitaw mill-istoriçità ta'dan ir-rakkont u jilmåu fih

messaää ieåor tal-pro-tezzjoni ta' Alla u ta' alluñjo-ni gåal Äerusalemm li kie-net se ssir il-kapitali tal-poplu ta' Alla. Imma l-ele-menti tar-rakkont ixaqilbugåall-istoriçità tal-ärajjietirrakkontati.

L-istudjuñi jfittxu jidenti-fikaw is-slaten li jissem-mew fir-rakkont u åafnaminnhom jqiegådu l-ärajjafiñ-ñmien li l-qawwa taç-çiviltà urbana tat-Transäordanja kienet meq-ruda, sewwa sew gåall-åabta ta' nofs is-seklu dsa-tax qK.

Meta Abram sema'b'dak li äralu Lot, telaq min-nufiå gåal wara s-slaten lisemmejna. Åa miegåu 318ruå u l-gåajnuna ta' Mamril-Amurri u åut dan, Eskol uGåaner, li kellhom patt ma'Abram. Äera gåalwarajhom sa Åoba 'l fuqminn Damasku. Irnexxielujieåu lura l-äid kollu li åadu,u ˙eles ukoll lil Lot u n-niesu l-äid tiegåu. L-istudjuñijfittxu jispjegaw kif b'dawkil-ftit nies Abram irnexielujirbaå dawk is-slaten. Jista'jkun li numru mogåti mill-Äenesi hu simboliku, u jista'jkun ukoll li Abram attakkan-nies li kienu qed iäorru l-äid waqt li l-qawwa ta' l-eñerçtu tas-slaten kien äamexa 'l quddiem.

Ner©gåu nirrepetu lidak li jgåodd l-aktar hu l-messaää li jrid jagåti n-narratur. Il-messaää ewlie-ni hu l-protezzjoni ta' Allagåall-qaddej fidil tiegåuAbram u t-tjubija ta' dan ir-raäel.

Melkisedek ibiereklil Abram (Äen 14,17-24)

Wara t-taqtiegåa ta'Abram man-nies ta'


Kedorlagåomer u s-slaten likienu miegåu, Abram re©a'lura lejn artu. Imma s-sul-tan ta' Sodoma mar jiltaqa'miegåu fil-wied ta' Sawi,fiç-Çedron. Miegåu kienhemm Melkisedek li kiensultan ta' Salem (Äerusa-lemm) u qassis ta' El-Gåeljon (Alla l-gholi). Xistudjuñi jfissru l-kliem ta'Salem båala sultan åabib.Melkisedek kellu åobΩ unbid, li aktar åadhommiegåu biex jitma' n-niestiegåu milli kienu offertiqabel b'sagrifiççji ta' raddil-åajr. Åareä dak li kellu ubierku, u qal lil Abram:"Imbierek Abram ninn El-Gåeljon, li gåamel is-semau l-art. U mbierek El-Gåeljon li reåa f'idejk l-gåe-dewwa tiegåek". Abramlaqa' l-barka ta' Melkisedeku tah l-gåexu li åaqqubåala qassis (10 fil-mija ta'dak li kellu). Imbagåad is-sultan ta' Sodoma talab lilAbram n-nies tiegåu liAbram kien åeles minnidejn s-slaten tal-lvant.Abram mhux biss tah in-nies imma magåhom tahukoll il-äid kollu li kienmisruq lilu mis-slaten,barra minn dak li kien jap-partieni lil dawk li tawh l-gåajnuna.

Melkisedek gåadda fil-Bibbja båala persunaääkbir u äie mogåti lilu tifsirtejoloäiku profond. Billi l-Äenesi tippreΩentahmingåajr arblu tar-razza, il-figura tiegåu saret qishaeterna, jew kwaΩi divina.Billi bierek lil Abram, ir-rastal-poplu magåñul ta' Alla,gåadda båala persuna l-aktar prominenti fl-ekono-mija tat-Testment il-Qadim.Billi äie ippreΩentat båalasaçerdot, gåadda båala r-ras tas-saçerdozju ta' l-

ordni saçerdotali, ukoll dakmessjaniku (ara Salm110,4; Lhud 5,6.10.19). Il-Volgata Latina tilmaå fil-åobñ u l-inbid li bierekofferta sagrifikali.

San Klement ta'Lixandra jara fl-istess åobñu nbid figura tas-sagrifiççjuewkaristiku.

San Çiprijan kien l-ewwel wieåed li qies l-offeta tiegåu båala figuratal-quddiesa. L-awtursagru jgåaqqad l-isem ta'l-alla ta' Melkisedek,Gåeljon, ma' dak ta' Allaveru, El.

IT-TIENI STADJUTAL-ÅAJJA TA' ABRAMWegådiet u Pattta' Alla ma' Abram

Il-Wegåda ta' Alla(Äen 15,1-7)

Issa Alla jer©a' jtenni l-wegåda li kien gåamel lill-qaddej fidil tiegåu: dik ta'art u nisel. F'din is-silta l-kri-tiçi jilmåu t-tradizzjoniJaåwista magåquda ma'dik Elohista. Il-wegådiet ta'Alla, ta' art u nisel, kienujidhru impossibbli li jitwett-

qu billi issa Abram kienxjieå , f'art barranija uesposta gåal inkursjonijietta' slaten gåedewwa, uf'post b'åafna tribujietqawwija u li ma jaqbluxbejniethom. Imma Alla riedjuri u jikkonferma l-pro-tezzjoni tiegåu. Ir-rakkontfih ñewä xeni, l-ewwelwaåda magåmula f'viñjoni,it-tieni f'patt li Alla gåamelma' Abram.

Il-Konfermatal-Wegåda f'Viñjoni

Fil-viñjoni Alla qal lilAbram: "La tibñax, Abram!Jiena tarka gåalik: ålasekikun kbir åafna". Abramissa wera d-diffikultà kbiragåat-twettieq tal-wegåda.Xi ålas seta' jkollu (ta' niselu art) jekk xjieå u kiengåadu bla tfal? Il-werriettiegåu ma kienx ibnu immaEligåezer ta' Damasku, il-qaddej tieg˙u. Imma Allaqallu li l-werriet se jkunibnu naturali, mhuxEligåezer. Alla åareä lilAbram barra t-tinda uwrieh il-kwiekeb tas-sema,u qallu li daqshekk se jkunkotran in-nisel tiegåu. Is-silta tagålaq bi kliem solen-ni: "U hu [Abram] emmenlill-Mulej, u dan gåaddhulub'äustizzja. U qallu: ‘Jiena l-Mulej li åriätek minn Ur tal-Kasdin, biex nagåtik din l-art b'wirt".

F'din is-silta gåandnanosservaw dawn il-punti:

a) Il-viñjoni u l-kontenuttag˙ha fihom il-mudell tas-sej˙iet mag˙mlin lill-profeti:is-sejåa minn Alla u wegå-da; l-imsejjaå juri d-diffikul-tajiet tiegåu;

b) il-wegåda tal-pro-tezjoni minn Alla;

ç) il-bniedem jaççetta s-sejåa.



L-istess mudell ta’sejåiet oåra minn Alla insi-buh fl-annunçjazzjoni tal-Madonna.

Hawn insibu dan it-tagålim ukoll:

Il-©ustizzja tinbena fuqil-fidi u, kif jikteb San Pawl,il-äustifikazzjoni tiddependimill-fidi u mhux mill-oprital-liäi (Rumani 4,3; Galatin3,6). San Äakbu jgåid ukollli l-fidi ta' Abram saret per-fetta bl-gåemil meta obdalil Alla u kien se joffrilu lill-istess ibnu (Äakbu 2,21-23).

L-eñempju ta' Abrambaqa' åaj fil-åajja tal-popluta' Alla: meta Matatija kienqed imut, fakkar lil uliedufil-fidi qawwija ta' Abram.

Il-Konferma tal-Wegådafil-Patt (Äen 15,8-20)

Wara l-viñjoni tal-bidutibda xena oåra marbutama' ta' l-ewwel. Wara l-wegåda li gåamillu Alla,Abram talab sinjal biexikun jaf kif sejjer jiret dik l-art imwegåda lilu. Allaqallu biex iåejji gåas-sagri-fiççju gåoäla ta' 3 snin,mogåña ta' 3 snin, muntunta' 3 snin, gamiema uåamiema. Abram qasammin-nofs l-annimali (mhuxl-gåasafar) u qiegåed partiquddiem l-oåra. Iñ-ñewäparti ta' l-annimali maqsu-ma min-nofs jirrappreñen-taw lil Abram u lil Alla; dankien rit orjentali ta' pattbejn tnejn fl-ambjentAmorrit u Åittita, imsejjaåkarat berit (qsim tal-patt). L-gåasafar ifissru l-fekonditàu gåalhekk ma äewx maq-suma min-nofs: jigifieriAbram kien se jkollu t-tfal.

Ix-xena issa ääib gåa-safar tal-priña neñlin fuq l-iäsma maqtula gåas-sagri-

fiççju, imma Abramkeççihom. Din il-ärajja ta’ l-gåasafar tal-priña äietimfissra dlonk wara minnAlla stess fir-raqda profon-da li kellu Abram: in-niseltiegåu jaqa' skjav f'art bar-ranija gåal 400 sena, immar-raba' ©enerazzjoni tirritor-na fil-Palestina wara li l-åañen ta' l-Amurrin jkunlaåaq l-eqqel tiegåu.

Fir-rit orjentali tal-patt,iñ-ñewä kontraenti kienujgåaddu min-nofs ta' l-annimali maqsuma: dakkien il-äurament tal-patt.Fil-viñjoni, Abram ra n-nargåaddej min-nofs. In-narkien il-figura ta' Alla.Abram ma gåaddiex min-nofs; dan ifisser li l-wegådakienet gejja minn Alla bissbåala premju gåall-fidi ufedeltà ta' Abram.

It-Twelid ta' Ismagåel(Äen 16,1-16)

Meta Saraj daåletsewwa fiñ-ñmien u ma tatxulied lil Abram gåax kienetsterili, imxiet skond il-liäitañ-ñmien, kif nafu mil-Kodiçi ta' Åammurabi u l-kitba ta' Nuñi. Kellmet lilñewäha u talbitu li jkollux'jaqsam mas-sefturatagåha, Åagar, biex ikollutfal minnha. Abram laqa' t-talba ta' martu, u din tqa-let. Imma, meta Saraj sarettaf, bdiet tgåir gåal Åagaru taåqarha. Meta mafelåitx aktar, Åagar åarbetb'qalbha maqsuma. Issadehrilha Alla taåt orma ta'bniedem u, wara li wegådal-gåajnuna, ikkmandhatmur lura gåand sidtha.Qalilha li binha se jkun mis-sier ta' poplu kbir, ikunribelli (båal åmar selvaää)u jkun kontra kulåadd ukulåadd kontra tiegåu.

Bin Åagar twieled uAbram kien kuntent u sem-mieh Ismagåel. Abramkellu 86 sena. Kien kuntentgåax åaseb li dan l-ibenkien l-iben tal-wegåda.Imma ma kienx. L-iben tal-wegåda äie tlettax-il senawara.

IT-TIELET STADJUTAL-ÅAJJA TA' ABRAM

Il-Patt taç-çirkonçiΩjoni(Äen 17)

Mela tlettax-il senawara t-twelid ta' Ismagåel,Alla deher lil Abram uqallu: "Ara, il-Patt tiegåimieg˙ek: Inti tkun missierta' åafna änus. U ma tis-sejjaåx aktar Abram, immaAbraham ikun ismek, gåaxmissier åafna änus nagå-mel minnek. U jiena nkat-trek fuq li nkattrek, u nagå-mel minnek änus såaå, uslaten joåoräu minnek. Ujiena nagåmel il-Patt bejniu bejnek, bejni u bejn in-nisel tiegåek warajk."

Alla kompla jgåidlu li s-sinjal tal-Patt kellu jkun iç-çirkonçiΩjoni ta' l-iräiel kol-lha. Wara dan il-kliem, Allabidel l-isem tal-mara ta'Abraham minn Saraj gåalSara (=prinçipessa) u qal lilAbraham li hi sejra tkunomm ta' åafna popli.Abraham daåak u staqsaf'qalbu kif jista’ jkun li t-tnejn ikollhom iben fixjuåithom. Abraham issainxteået wiççu fl-art u talablil Alla biex jieåu åsiebIsmagåel; ried jara jekk l-iben ta' Sara huwiex sejjerikun l-iben tas-servatag˙ha, Åagar. Imma Allaqallu le, it-tifel se jkun l-iben naturali tag˙ha. Qalluli gåandu jissemma Iñakk(=daåka). Rigward



Ismagåel, qallu li anke hujkun imbierek u missier ta'Äens kbir, imma ma jkunxiben il-wegåda. Meta Allatemm jitkellem u telaqminn quddiem Abraham,Abraham gåamel iç-çirkonçizjoni lin-nies kollhali kellu.

Iç-çirkonçiΩjoni kienetteñisti qabel ma Allatalabha minn Abrahambåala sinjal tal-Patt. Kienetissir meta ñ-ñagåzugå isiradult båala sinjal tribali. L-uäigå li ñ-ñagåΩugå kieniäarrab kien ifisser li 'l qud-diem hu jkun jiflaå isofrigåat-tribù u gåall-familjatiegåu.

Matul iñ-ñmien tat-Testment il-Qadim, il-Lhudmhux dejjem ipprattikawiç-çirkonçiΩjoni. Meta SanPawl gåammed åafnapagani fil-bidu tat-Testmentil-Ìdid, ma obbligahomxgåaç-çirkonçiΩjoni billihuma, il-pagani, ma kinitxtogåäobhom. Kif gåallemPawlu, iç-çirkonçiΩjoni litiswa mhijiex dik tal-äisemimma dik tar-ruå. Fir-reliäjon Nisranija, il-magå-mudija åadet il-post taç-çirkonçiΩjoni lhudija.

Id-Dehra ta' l-Anälilil Abraham (Äen 18)

Alla, akkumpanjat minnñewä anäli, deher lilAbraham ådejn il-ballut ta'Mamri kif dan kien fil-biebtal-gåarix fl-aqwa tas-såana tal-jum. Abraham,skond kif titlob l-ospitalitàorjentali, laqa' lil dawk it-tlieta, åaslilhom saqajhomu äibilhom jieklu. L-gåemiltiegåu juri gåal darb'oåra l-©enerozità u t-tjubija ta'dan ir-raäel qaddis.

Issa t-tlett iräiel staqsewgåal Sara li kienet qed tis-

semma’ minn bieb l-gåarixu bassrulu li wara senakien se jkollha iben. Sarasemg˙et u daåket gåaxkienet mdaååla fiñ-ñmien.Imma l-Mulej qal lilAbraham li gåalih mhemmxejn li ma jistax isir.Imbagåad tnejn mit-tlietaqamu biex imorru lejnSodoma, Abraham qab-badhom it-triq gåal hemm.Imma l-Mulej baqa' wieqafquddiem Abraham u tarra-flu dak li kellu jiäri lilSodoma u Gomorra. Is-Santi Padri jilmåu fit-tlettiräiel li dehru u kellmu liAbraham figura tat-TrinitàMqaddsa.

Abraham talab lill-Mulejbiex jaåfer lil dawk in-nies likienu se jinqerdu. Immadawk in-nies kienu wisqåñiena u Alla ma riedx jaå-frilhom. Gåal darb'oåratidher il-qalb qaddisa uåanina ta' Abraham, il-mudell ta' "dawk kollha lijemmnu". U l-interçessjonitiegåu salvat lil Lot mil-qerda.

Tradizzjoni antika åafnatgåid li l-post fejn Alla bas-sar il-qerda ta' Sodoma huKefer Barikah , ftit kilometri'l bogåod minn Óebron. Il-

kap 19 tal-Äenesi jirrakon-ta l-konversazzjoni taz-ñewä anäli ma' Lot u kifdan salva mill-qerda. L-istess kapitlu jkompli bil-qerda ta' Sodoma uGomorra, u mbagåad"Abraham qam filgåodukmieni u r˙ielha lejn il-postfejn kien qagåad quddiemil-Mulej. U åares lejnSodoma u Gomorra, u fuql-art kollha ta'madwarhom, u ra li kientiela' duååan mill-art, båalduååan ta' forn. Meta Allaqered l-ibliet tal-wita, Allaftakar f'Abraham u åareä lilLot minn nofs il-qerda,meta qered l-ibliet, li fihomkien jgåammar Lot".

Punt tejologiku ieåortar-rakkont hu s-siwi ta' l-interçessjoni ta' l-erwieåqaddisa.

Abraham fl-Eäittu (Äen 20)

It-tradizzjoni Elohista tir-rakkonta fatt li jixbah lil dakta' meta l-Fargåun åa lilSara fil-åarem tiegåu gåaxåaseb li kienet oåtAbraham. Wara li Abrahamäie mibgåut lura f’artu mill-Fargåun b’åafna g˙otjiet,telaq lejn Kangåan, immambagåad niñel fin-Negeb ubeda jgåammar bejnKades u Sur, u baqa' båalfrustier f'Äerar. Is-sultan ta'dawk l-inåawi, Abimelek,sema' li Sara kienet oåtAbraham u åadha fil-åarem tiegåu. Imma Allagåarrfu f'åolma li hi kienetmartu u qallu li jekk majibgåathiex lura gåandñewäha, ikun ikkastigat.Qallu wkoll li ma åalliehxjersaq lejha gåax kien jaf likull ma gåamel gåamlub'qalb safja.

Fl-argument li Abimelek



Bir f’Birsaba

kellu ma' Abraham,Abraham qallu l-verità kol-lha: li Sara kienet tabilåaqqoåtu mill-missier immamhux mill-omm. Qallu likien gåamel hekk gåaxbeña' li jeådulu lill-martu ujoqtlu lilu. Abimelek mhuxbiss åenn gåalih u tah lill-martu lura imma wkollåafna rigali mag˙ha.

Ir-rakkont, li jidher båalakopja tar-rakkont tal-Fargåun, jisåaq fuq il-kruhata' l-adulterju li sa mill-qedem kien magådudbåala åata'ah gedolah(dnub kbir). Mid-dokumentiprofani pagani ta' l-Eäittu (3kuntratti tas-sena 850 qK)u ta' Ugarit (li jitkellmu fuqid-dnub kbir li gåamlet ir-reäina tal-post) nafu wkollli l-adulterju kien meqjusbåala dnub ikraå ferm.

Abraham talab lil Alla lijåenn gåal Abimelek ujfejjaq lilu u jagåti ulied lilmartu u l-qaddejja nisatiegåu. Ir-rigali li Abimelekta lil Abraham u l-fejqan liAbimelek qala' mingåandAlla permezz ta' Abrahamifissru li l-img˙oddi ntesa uli nibtet il-åbiberija bejn it-tnejn. Fil-kapitlu ta' wara,wara r-rakkont tat-twelid

ta' Iñakk, titkompla r-relazzjoni bejn Abimelek uAbraham. Kellhom tilwimabejniethom minåabba li l-qaddejja tas-sultan åadu l-bir ta' Abraham. It-tnejnwegådu l-åbiberija lil xulxinu gåamlu ç-çerimonja tal-åbiberija msejåa mil-Lhuded, bl-Aramajk sahed, likienet tikkonsisti fi qtil ta'annimali, ikel sagru gåaxoffert lill allat jew lil Allaveru, rigali u litanija ta' saå-tiet gåal seba' darbiet fuqmin jikser il-patt tal-åbibe-rija. Båala xhud tal-pattkien il-kap ta' l-armata,Pikol. Skond ir-rakkontbibliku, il-patt äie mwaqqaffuq il-hesed, imåabba reçi-proka ta' gåajnuna bejn it-tnejn, u r-raåamin, senti-menti ta' maåfra gåan-nuqqasijiet tat-tnejn. Il-posttal-äurament tal-åbiberijaäie msejjaå, skond it-tra-dizzjoni Elohista, Be'er Saba(il-bir tal-äurament), waqt lil-Jaåwista (Äen 26,33)jsejjaålu Be'er Seba (il-birtas-sebgåa: tas-seba'nagåäiet li äew offertibåala sagrifiççju tal-äura-ment). Hemm "Abrahamåawwel tamarisk u sejjaåisem il-Mulej El-Gåolam,"Alla gåal dejjem". L-isemEl-Gåolam jixbaå lill-isemta' alla Kangåanew El 'olam(=alla tal-fond) gåax kienhemm fl-inåawi åafnaminjieri.

It-Twelid ta' Iñakk(Äen 21,1-21)

Meta Abraham kellumitt sena u Sara disgåin, l-iben tal-wegåda twieled kifkien wiegåed il-Mulej.Inåaten minn missieru waratmient ijiem u ssemmaIñakk gåax il-missier, l-ommu kulåadd daåak b'dik il-

ärajja. Il-messaää tar-rakkont hu l-onnipotenzata' Alla u l-mod misterjuñ libih Hu jwettaq il-pjanijiettiegåu. Kif l-imwieled l-ewwel tat-Testment il-Qadim, Iñakk, twieledb'mod mirakoluñ (fix-xju˙ijatal-©enituri), l-imwieled l-ewwel tat-Testment il-Ädid(Äesù) twieled b'mod iktarmirakoluñ (minn veräni).Persunaääi oåra kbar, båalSamwel u Sansun, humawkoll twieldu b'mod mira-koluñ (minn omm sterili).

Il-feråa li åa Abrahambit-twelid ta' Iñakk kienetkbira imma äiet waramdallma mill-gåira tan-nisa, Sara u Åagar. Biexjikkuntenta lil martu, kellujibgåat 'l barra lil Åagar ubinha. Imma Alla sema' l-krib ta' Åagar u wegåda l-åarsien tiegåu lilha u lilbinha (aqra Äen 21,8ss.)

IR-RABA' STADJU TAL-ÅAJJA TA' ABRAHAM

Is-Sagrifiççju ta' Iñakk(Äen 22,1-24)

L-istudjuñi jqisu båala l-isbaå silta tat-tradizzjoniElohista minsuäa b'elemen-ti tat-tradizzjoni Jaåwista l-prova li Alla gåamel lill-qaddej fidil tiegåu,Abraham. Fil-åajja twilatiegåu, Abraham gåaddaminn åafna tigrib, immaissa fi xjuåitu wasal gåall-aååar prova li kienet l-iktarwaåda iebsa.

L-iktar åaäa gåañiña likellu Abraham kien ibnuIñakk, ibnu naturali u uniku,u gåalhekk l-iktar maåbub.U Alla äarrbu proprju f’dan.F'åolma, jew aåjar f'viñjo-nijiet, Alla talab lill-qaddejtiegåu biex imur fl-art ta'Morija u jieåu miegåu lil



Birsaba: ˙aΩna ta’ l-ilma

ibnu åalli hemm joffriehb'sagrifiççju fuq waådamill-gåoljiet li kien se jurih.

Wara pellegrinaää ta'tlett ijiem Abraham u ibnuwaslu fiñ-ñona sagra tal-Balluta ta' Moreh, ådejnSikem fejn il-pellegrinikienu jagåtu qima lid-divi-nità tagåhom. Il-Kronista (2Kron 3,1) mat-tradizzjoniLhudija u Nisranija, jidenti-fika dal-post ma' waådamill-gåoljiet ta' Äerusa-lemm. Iñakk kien qed iäorrfuq spallejh il-åatab gåas-sagrifiççju, imma l-vittmama kinitx hemm gåas-sagrifiççju. In-narratur jgåidli s-sagrifiççju kellu jkun"sagrifiççju tal-åruq", sagri-fiççju speçjali magåñulminn Alla.

Åaäa naturali, Iñakkstaqsa lil missieru fejn hu l-åaruf gåas-sagrifiççju, uAbraham wieäbu b'qalbumaqsuma li Alla kien se jip-provdi l-vittma. Sadattant,Abraham rabat lil ibnuJehid (l-uni©enitu u l-gåaΩiΩ), qiegådu fuq il-åatab biex imut u joffrieh lilAlla. Imma l-anälu ta' Allañammu, u minflok Iñakk äiesagrifikat muntun li deherfil-post dak il-åin. Is-sagri-fiççju sar spiritwalment, bl-ubbidjenza såiåa u erojkatal-missier u ta’ l-iben,gåax kif tgåid l-Ittra lil-Lhud(1,17-19) Abraham emmenli Alla jipprovdi gåas-sagri-fiççju speçjali u gåandu s-setgåa li jqajjem saåansitral-vittma mill-mewt.

In-narratur jagåmelenfasi indiretta li l-poplu ta'Alla tat-Testment il-Qadimtnissel minn att ta'ubbidjenza erojka tal-mis-sier tiegåu Abraham uimwieled l-ewwel Iñakk. Il-ärajja ta' dan ir-rakkont hijaprofetika. Äesù hu l-imwie-

led l-ewwel tat-Testment il-Qadim u l-"l-Iben Gåañiñ"tal-Missier. Hu wkoll äarrfuq spallejh l-injam tas-salib b'pellegrinaää iebesgåal fuq il-Kalvarju fejningåata båala sagrifiççjuspeçjali biex ikun l-imwie-led l-ewwel tat-Testment il-Ädid. Kif jgåid S. Pawl, Allama åalliex lil Iñakk imut[gåax kien gåadu iñ-ñmiental-wegåda], imma lill-Ibentiegåu stess ma åafirhiex.Äesù sar il-veru åaruf.

Wara dan l-att ta' fidi uubbidjenza erojka, Alla kel-lem lil Abraham, rega'bierku, u tenna l-wegådata' nisel kbir u li fih se jit-bierku l-änus kollha ta' l-art. Hu f'Äesù li fih seåå it-twettieq ta' din il-wegåda.Imbagåad Abraham mal-qaddejja tiegåu u ibnumarru lura lejn Birsaba. Ir-rakkont jagålaq b'infor-mazzjoni li jagåti dwar it-12ulied ta' Naåor, åuAbraham, li kienu t-12-irras ta' l-Amurrin.

Il-Mewt u d-Difnata' Sara

Wara s-sagrifiççju ta'Iñakk, il-åajja tal-patrijarkatnaqqas l-importanzatagåha. Fiha rakkonti dwaril-familja. L-ewwel rakkonthu dwar il-mewt ta' Sara ux-xiri ta’ l-gåar ta' Makfelafil-gåalqa li kellu Gåefron il-Åitti. Gåefron ma riedx flusimma Abraham tah l-mittxekel tal-fidda li kienåaqqu. Id-djalogu twil lihemm bejn Abraham uGåefron ifisser il-kuntrattbejn it-tnejn skond dak likienet titlob il-liäi Åittita,skond studjuñi oårajn il-liäineo-babiloniña (G.M.Tucker). Abraham beka lilmartu u difinha fil-gåar ta'

Makfela biswit Mamri, li hiÅebron, fl-art ta' Kangåan.Dak il-post sar l-art gåad-difna tal-familja ta'Abraham. Il-post illum jin-sab f'idejn il-Musulmani.

Abraham jaåsebbiex iñewweä

lil ibnu (Äen kap 14)

Gåall-Orjentali n-niselhu åaäa sagra; gåalhekkAbraham åaseb li jñewweälil ibnu qabel mewtu. Sejjaålil Eligåeñer l-ixje˙ qaddej ul-aktar wie˙ed li kien jaf-dah biex imur fil-Mesopotamja, art twelidu,u jsib mara gåal ibnu. Mariedx li Iñakk jiññewweäwaåda minn Kangåan.Qabel ma kellem lilEligåeñer, äiegålu jie˙uäurament li jagåmel kif riedhu billi jqieg˙ed idejh taåtkoxxtu. Dan kien ifisseräurament, u l-koxxa tfisserl-istess åajja tal-bniedem,gåax is-sess hu åaäasagra gåas-Semiti.

Eligåñer wasal fil-belt ta'Naåor, serraå l-iämla ådejnl-gåajn fejn imorru jimlew l-ilma x-xebbiet gåall-åabtata' filgåaxija. Talab lil Allajgåinu u l-ewwel xebba li



Birsaba: ˙itan tal-belt

tatu l-ilma mill-äarratagåha kienet Rebekka,veräni bint Betwel li kien it-tifel ta' Naåor (åuAbraham) u ta' Milka. Melahi kienet kuäina ta' Iñakkmin-naåa tal-missier.

Meta x-xebba sqiet lilu,lill-qaddejja u ‘l-iämla,Eligåñer taha åolqa tad-deheb tiñen nofs xekel uñewä brazzuletti jiñnugåaxar xwiekel deheb.Imbagåad, meta x-xebbaqaltlu min kienet, talabhajgåaddi l-lejl gåand mis-sierha. Mar åuha Laban udaåålu d-dar u tkellmudwar iñ-ñwieä tagåha ma'Iñakk. Ix-xebba marretf'Kangåan ma' Eligåñer uññewäet lil Iñakk. Aqra l-kapitlu 24 kollu.

Il-Mewt ta' Abraham(Äen 25,1-11)

Fil-bidu tal-kapitlu 25tal-Äenesi nsibu ñ-ñwieä ta'Abraham ma' Qetura(=inçens) li tatu sitt itfal lisaru rjus ta' sitt tribujiet(wara ngåaddu tnax il-tribù). Dan ir-rakkont hubarra minn loku u aktarx ligåandu jitqiegåed waraÄenesi 24,36. Ir-rakkontgåandu l-gåan li jäib in-nisel ta' konfederazzjoni ta'tribujiet li kienu marbutinma' waåda jisimha Qeturali kienet msieåba man-niselta' Abraham. Il-Qeturinkienu nies tad-deñertjgåammru bejn il-Mekka ux-xmara Ewfrat.

In-narratur Saçerdotalijgåid li Abraham miet ta'175 sena. Qabel ma mietåalla äidu kollu lil Iñakk. Lill-ulied tal-konkubini tiegåutahom xi rigali ubagåathom lura lejn il-lvant, 'il bog˙od minn ibnu.Ma jingåad xejn dwar

Ismagåel. Hu probabbliåafna li åallielu xi äid,imma ismu tåalla barramin-narratur. Iñakk uIsmagåel difnu lil mis-sierhom fil-gåar ta'Makfela ma' martu Sara.Hekk gåalqet il-åajja tal-"missier dawk kollha lijemmnu".

Abraham fit-tejoloäija,fil-Äudajiñmu

u fil-Kristjaniñmu

Il-figura ta' Abrahamhija ta' importanza kbirakemm äudajka kif ukoll kri-stjana. Diäà rajna kif il-per-suna tiegåu äiet ippreñen-tata min-narratur tal-Äene-si (Jaåwista, Elohista uSaçerdotali). Il-ktieb ta' BinSirak jippreñenta lilAbraham båala mudell ta'fidi, ubbidjenza u fedeltàlejn Alla, u jqis li Allaippremjah minåabba l-opritiegåu (Sirak 44,19-21). L-istess åaäa jñomm S.Ìakbu (2,21-23) u l-ktiebapokrifu tal-Ìublej (24,11).

San Pawlu jimxi minntriq oåra. Fil-Galatin (3,6ss.u 4,21-31) u fir-Rumani(kap. 4) Pawlu jifli dak lihemm fil-Äenesi dwar

Abraham: il-äustifikazzjoni,il-barka li tah Alla u l-wegåda li gåamillu dwarnisel kbir äej minnu. Dwaril-äustifikazzjoni jgåid li äieääustifikat mhux mill-opritiegåu imma mill-fidi. Dwaril-barka jgåallem li äietmogåtija mhux biss liluimma lill-änus kollha fih.Dwar in-nisel jgåid li l-Äenesi uña l-kelma fis-sin-gular, mela n-nisel huwawieåed, Kristu li minnuåareä Iñrael il-Ädid, l-Insara.

Pawlu jfisser allegorika-ment l-figura ta' Ismagåelbin Åagar, l-iskjava ta'Abraham, u Iñakk bin Sara,il-padruna. It-tnejn kienuulied Abraham imma Iñakkkien l-iben tal-wegåda.Pawlu jgåid li l-Lhud humawlied Åagar gåax humakienu l-iskjavi tal-Liäi. Uliedil-hielsa, Sara, huma l-Insara gåax huma wlied il-wegåda u liberi, gåax il-gustifikazzjoni tagåhomhija l-fidi fi Kristu.

Abraham hu wkoll ta’importanza fl-Islam li l-ubbidjenza tiegåu lejn Allatagåti tifsir lill-stess isemIslam u lit-tejoloäija isla-mika.

X'gåandna nimitawf'Abraham

Fil-åajja tagåna ta'kuljum, wara li smajna xijgåid il-ktieb tal-Äenesi fuqAbraham, tkun åaäasiewja li nimitaw f’dan il-bniedem qaddis dawn il-virtujiet kbar tiegåu:

a)Kien bniedem liimmatura bil-mod fil-per-fezzjoni li kiseb.

b) Kien bniedem ta' fidikbira, fidil lejn Alla, ©ene-ruz, sod fit-tama u li sofraåafna tiärib.



Tel Dan: ˙itan tal-belt


Il-mara ta’ Lot tinbidelfi plier tal-mel˙(Ìen 19,15-26)

Biex ifissru din il-ärajjastramba l-istudjuñi tawopinjonijiet diversi liminnhom gåañilna dawn:

L-ewwel opinjoni: Il-mara ta’ Lot ma obdietxdak li ntqal lil Lot. Biex tif-tiehem din l-opinjoni jeå-tieä li jinqara l-kuntest mill-vers 15 tal-kapitlu 19:"Malli beda jisbaå, l-anälibdew jgåaäälu lil Lot: Qum,aqbad lil martek u ñ-ñewätibniet tiegåek, li hawnmiegåek, li ma tinqeridx fil-kastig tal-belt. U beda jit-nikker, imma l-iräiel qab-duh minn idu, lilu, lil martuu ñ-ñewät ibniet tiegåu,minåabba l-åniena tal-Mulej gåalih; u åaräuh uwassluh ‘il barra mill-belt.U malli åaräuhom ‘il barraqalulhom: Aårab gåaxhemm åajtek fin-nofs. Latåarisx warajk, u anqas tie-qaf imkien f’dawn l-inåawi.Aårab lejn l-gåoljiet li matinqeridx." Skond din l-opinjoni, il-mara ta’ Lot maobdietx dan il-kliem gåaqli,åarset lura, tnikkret mir-buåa mill-kurñità u mill-åsieb ta’ dak kollu li åallietwarajha. Äralha li mietet unksiet bil-melå kif jiäriludak kollu li jinstab ådejn il-Baåar il-Mejjet (E. Gabiatiin La Sacra Bibbia, A.T., VolI, pag. 66).

It-tieni opinjoni:Skond l-eΩeäeti antiki, fil-kataklisma li saret, l-ilmatal-Baåar il-Mejjet li fihkwantità kbira ta’ melå,laåaqha meta åarset lura

u nksiet bil-melå, tant liwara tat id-dehra ta’ pliertal-melå.

It-tielet opinjoni tgåidli l-immaäinazzjoni popola-ri bidlet xi plier tal-melå linstab ådejn il-Baåar il-Mejjet, fejn kienu dawk il-bliet li nqerdu, mal-marata’ Lot li åarset lura u maobdietx il-kliem li ngåata lilLot (P.Lagrange, LaMéthode Historique, paä.202).

Ir-raba’ opinjoni:B.Vawter jaåseb li huwaelement leääendarjuf’rakkont li l-awtur sagrunqeda bih mingåajr maikkumenta fuqu (A PathThrough Genesis, paä.157).

Huma ftit dawk l-istudjuñi li jieådu l-kliemtal-Äenesi kif inhu u jfis-sruh b’miraklu.

It-twelid mirakoluñta’ Iñakk (Äen 21,1-8)

Billi Abraham kienimwiegåed minn Alla lipoplu kbir kien se jitnisselminnu, hu baqa’ jistenna lijkollu iben biex il-wegådatkun imwettqa. Biex iseåådan, fittex diversi modiimma xjaå mingåajr makiseb dak li ried. Gåalhekkadotta l-qaddej fidil tiegåuEligåeñer båala iben (Äen15). Imbagåad kellu lilIsmagåel båala iben natu-rali mill-iskjava Åagar (Äen16), imma anqas dan makien l-iben tal-wegåda. L-iben tal-wegåda kellu jkunl-iben tal-fidi u gåalhekkjitwieled b’mod mirakoluñminn martu sterili, gåax

dan kellu jkun l-imwieled l-ewwel tat-Testment il-Qadim, figura ta’ Äesù, l-imwieled l-ewwel tat-Testment il-Ädid, li kellujitwieled b’miraklu minnxebba veräni. Dan kellujseåå biex tidher il-qawwata’ Alla li jista’ kollox u biexikun magåruf li s-sal-vazzjoni hi opra ta’ Alla umhux tal-bnedmin.

Illum hemm åafna lijfittxu jfissru t-twelidmirakoluñ ta’ Iñakk: ifittxudan gåaliex il-ktieb tal-Äenesi jgåid li kemm il-missier kif ukoll l-ommkienu xjuå sewwa (Äen18,11). Qabel ma twieledIñakk u l-wegåda wasletbiex isseåå, l-awtur sagrujgåid li "inxteået gåal wiççufl-art u daåak, u qal f’qal-bu: "Huwa wieåed ta’ mittsena jitweldulu t-tfal? USara mara ta’ disgåin senatista’ tiled?" (Äen 17,17).Hu minnu li dak li ntqal lilAbraham "Hemm xi åaäaiebsa gåall-Mulej?" (Äen18,14). Iñda hu veru wkoll li

Kitba ta’ Guido Schembri ofm

Xi rakkonti tal-bidu


Shivtafin-Negev


l-gåomor ta’ Abraham uSara jidher eñaäerat.

Xi biblisti fittxew jagåtutifsir metaforiku lil dan it-twelid u jgåidu li l-awtursagru ried jagåti biss enfasitejoloäika lill-istess twelidbiex juri li l-imwieled l-ewwel tat-Testment il-Qadim hu åolqien ta’ Alla.Din hi opinjoni li tidhersabiåa, imma hi ñbaljatagåax ma titkellimx fuq l-importanza mirakoluña tal-ärajja; il-miraklu f’din il-ärajja huwa ta’ importanzakbira fl-istorja tas-sal-vazzjoni. Min iñomm din l-opinjoni jidåol f’diffikultà

kbira meta jitratta dwar il-veräinità tal-Madonnagåax l-umanità ta’ Äesùäejja minn Alla wkoll. L-Iskrittura titkellem diversidrabi fuq twelid mirakoluñbåal dak Samwel, tal-Battista u speçjalment dakta’ Äesù.

Mela l-miraklu gåandubilfors jidåol f’din il-ärajja,jiäifieri fit-twelid ta’ Iñakkminn äenituri mdaåålin fiñ-ñmien. Iñda dan ma jfissirxli wieåed iñomm bilfors in-numru eñatt li hemm fil-Äenesi dwar l-età ta’Abraham (mitt sena) u ta’Sara (disgåin sena). L-awtur

sagru mhux bilfors riedjagåtina numri preçiñirigward l-gåomor tal-äeni-turi ta’ Iñakk; imma ñgurried jagåtina x’nifhmu unemmnu li Alla jista’ kollox:li jista’ jagåmel li bniedemjitwieled minn äenituri xjuå.Ried ifiehemna wkoll li s-salvazzjoni hi opra ta’ Allabiss u li l-äenituri ta’ l-imwieled l-ewwel tat-Testment il-Qadim kienustrument f’idejh. Din l-opratas-salvazzjoni ta’ l-uma-nità inåadmet u tinåademmisterjoñament, bis-sabaru bil-miraklu. Mela biex maniñbaljawx, hu biññejjed linaççettaw il-miraklu f’din il-ärajja.

Il-biblisti fittxew kemm-ildarba jagåtu tifsir lin-numrieñaäerati li spiss hemm fil-Bibbja u jsibu l-kriterji ta’ l-artifiçjalità fil-kompoñizzjonital-listi äenealoäiçi (arblitar-razza), imma s’issagåad ma rnexxilhomx.

Ir-riflessjoni spiritwali litinbena fuq din il-ärajja hi liaåna wkoll jeåtieä li jkollnafidi kbira f’Alla li tixbaå lildik ta’ missierna Abrahambiex naslu nsalvaw ruåna;gåax Alla jaådem finamisterjoñament, pazjente-ment u xi drabi mirakoloña-ment.

Ir-rivelazzjoni ta’ l-IsemImqaddes ta’ Alla

(EΩ 3,13-14)

Fuq l-isem imqaddes ta’Alla, YHWH inkiteb åafna ugåadu jinkiteb minåabbad-diffikultajiet kbar li jduruma’ l-istess isem. Id-diffikul-tajiet huma:

Kif gåandu jinqara l-isem, Jahweh, Jehova jewÄeåova?

Il-patrijarki (Abraham,Iñakk u Äakobb) kienu jafu

Fdalijiet tal-˙itan tal-belt ta’ Dan ta’Ωmien il-Kang˙anin (2000 qK) u l-patrijarki.

Fir-ritratt tidher il-˙nejja mibnija fuq il-bieb tal-beltu t-tara© li jwassal g˙alih. Mibnija bit-tub tal-˙amrija

u t-tiben fit-tramuntana tal-Art Imqaddsa.



lil Alla b’dan l-isem, jew le?Gåaliex fil-Äenesi u fit-

Testment il-Qadim kollu Allajissejjaå b’diversi ismijiet?

Nibdew biex imwieäbugåall-ewwel mistoqsija.Naqbel mal-biblistaProtestant R.K.Harrison li t-tetragrammaton YHWH manafux kif kienet eñattamentil-pronunzja oriäinalitag˙ha (Introduction to theOld Testament, EerdmansMichigan 1985, p.580). L-istess gåaref jgåid ukoll li l-pronunzja "Jeåova" hijaibrida (konsonanti ta’ YHWHbil-vokali ta’ Adonaj) u li l-awturi moderni jippreferujaqraw "Jahweh". Il-pro-nunzja Äeåova äejja mill-mod li l-Ingliñi jaqrawJehovah. Il-pronunzja"Jahweh", li jippreferu l-Kattoliçi u åafna mill-Protestanti ta’ llum, äejjamill-qedem, kif nafu minnSan Klement ta’ Lixandra(Stromata V,6,34) uTeodoretu (Quaestiones inExodum, I, 133); (araA.Deissmann, Bibelstudien,1895, p.11). Il-pronunzja"Jehovah" hija relativamentreçenti. Fid-dizzjunarjuLhudi-Ingliñ tal-Geseniustaåt l-isem JHWH naqraw:"The pronunciation Jehovahwas unknown until 1520,when it was introduced byGalatinus, but it was conte-sted by Le Mercier, J.Drusius, and L. Capellus, asagainst grammatical andhistorical propriety."

Rigward it-tieni mistoq-sija, id-diffikultà tinstab fil-fatt li t-test ta’ l-Eñodu 6,3donnu ma jaqbilx mal-Äenesi 15,2.70. Fl-Eñodu6,2ss. naqraw: "U reäa’ kel-lem lil Mosè u qallu: JienaJahweh. Jien dehert lilAbraham, lil Iñakk u lilÄakobb båala El-Xaddaj.

Imma ismi Jahweh magåarraftulhomx. Jiena gåa-milt ukoll il-Patt tiegåimagåhom, li nagåtihom l-art ta’ Kangåan, l-art fejnkienu jiääerrew fiha båalabaranin…". Imma fil-ktiebtal-Äenesi naqraw: "UAbram qallu: Sidi Mulej (fil-Lhudi "Adonaj Jahweh"),x’se tagåtini, gåax se nibqa’bla tfal…". Dan it-test jitkel-lem dwar il-Patt li Alla gåa-mel ma Abram li jagåtih artu nisel. Meta wieåed jiflitajjeb l-Eñodu u l-Äenesi jin-tebaå li hemm qisha kon-tradizzjoni bejniethom gåaxfil-Äenesi Abram sejjaå lilAlla "Adonaj Jahweh", waqtli l-Eñodu jgåid li l-isem"Jahweh" kien rivelat lilMosè, åafna wara l-mewtta Abraham u l-Patrijarki.

Fuq din il-kontradizzjoniapparenti nkiteb åafna mill-biblisti. Iñda jidher li mahemm l-ebda kontradizzjo-ni. Il-problema jåollha t-testLhudi fl-Eñodu 3,13. MetaMosè kien mibgåut minnAlla biex ikellem lil uliedIsrael fuq il-åelsientagåhom mill-jasar ta’ l-Eäittu, staqsa lil Alla u qallu:"jekk jistaqsuni "mahxemò", (x’inhu ismu), jienaxi ngåidillhom? U Alla wieä-bu: Jahweh" u kompla jfis-sirlu li kien se jasal iñ-ñmienli jeåles lil ulied Israel mill-jasar kif kien wiegåed lill-patrijarki.

Hawn jeåtieä li wieåedjirrifletti tajjeb. L-oriäinalLhudi ma juñax il-pronom"mi" (li jintuña gåal persuna,bil-Malti"min") imma "mah"(x’inhu" li jintuña gåal dak litagåmel il-persuna). Fikliem qasir, skond it-testLhudi, Mosè staqsa lil Allax’se jgåid lil ulied Iñraelmhux dwar l-isem fih innif-su, imma dwar li dak l-isem

(li gåal-Lhud ifisser il-persu-na li ääib l-isem) se jagå-mel. Alla wieäeb lil Mosè uqallu: Jien Jahweh u sejjerneåles il-poplu kif kontwiegåedt lill-missirijiet.

Issa wieåed jistaqsi: Xijfisser l-isem Jahweh (fil-Lhudi hemm "Jahweh"mhux "Jaåweh)? Hawnukoll niltaqgåu ma’ dif-fikultà oåra. Il-biblisti jagåtubosta tifsir. Il-Bibbja ta’ l-Gåaqda u l-Bibbja Saydonjittraduçu l-Lhudi "Ehje axerehje" "Jien li Jien". Imma xijfisser "Jien li Jien"? U hawnmin jifhem åaäa u minjifhem oåra. Ñgur li l-gåerqtal-kelma hu "hjh" = jgåix,ikun åaj. Gåalhekk hemmmin ifisser "Jien dak li jgåixu jagåti l-åajja"; din l-


L-artal tas-Sagrifiççju lifuqu kienu ji©u offruti l-bhejjem. Fuq: artal misjubf’Birsaba. Isfel: fdalijiet ta’l-artal majestuΩ mibnif’Dan biex jikkompeti ma’dak ta’ Ìerusalem.


opinjoni hi ta’ åafnastudjuñi moderni. Oårajnjifhmu "Jien dak li ma jitbid-dilx". Fost il-åafna opinjo-nijiet li ngåataw naqbelma’ dik ta’ De Oel: "Jiendak li jagåti l-åelsien jew l-gåajxien"; naqbel ma’ din l-opinjoni gåax taqbel åafnamal-kuntest u tfisser il-per-sonalità redentriçi ta’ Alla.

Båala konkluñjoni ngåi-du li Alla rrivela lil Mosè il-persuna redentriçi tiegåujew dak li se jwettaq fil-åel-sien tal-poplu tiegåu blama jeskludi li Abraham u l-patrijarki kienu jafu b’ismu.

Din ir-rivelazzjoni lilMosè hi l-bañi tat-tejoloäijaLhudija u turi l-intervent ta’Alla fil-åajja nazzjonali tal-poplu magåñul tiegåu.

Il-Lhud fissru l-kmandmogåti minn Alla li ma jis-semmiex ismu (EΩodu 20,7u Dewteronomju 5,110), lima jippronunzjaw qatt l-isem JHWH u li fejn jinsabudawn l-erba’ konsonanti,imsejåin tetragrammaton,jitqiegådu taåthom il-vokalita’ l-isem Adonaj.

Dwar it-tielet mistoqsijafuq l-ismijiet diversi ta’ Alla(Adonaj El-Xaddaj), eçç.)f’dan il-kañ hu biññejjed lingåidu li huma biss aääet-tivi li ma jbiddlux l-essenzatal-personalità divina.

Il-Festa ta’ l-G˙idEñ 12,1-20

Ir-rakkont tal-festa ta’ l-Gåid jinsab bejn l-aåbartal-mewt ta’ l-imweldin l-ewwel ta’ l-Eäizzjani u l-mewt stess tagåhom. l-iskop tar-rakkont hu ta’natura lituräika imma jirri-fletti l-istoriçità ta’ dak lijingåad. Hu veru li r-rakkont hu komplessåafna, l-iktar gåax fih iåad-

dan ñewä festi separati: diktal-Pesaå (l-Gåid) u dik tal-Mazzot (tal-åobñ-aññmu).Imma kull diffikultà tgåibmeta wieåed jifhem lidawn iΩ-ñewä festi kienufesti antiki ferm u indipen-denti, u mbagåad äewmarbutin flimkien f’festawaåda b’tonalità lituräikabiex ifakkru l-åelsien tal-Lhud mill-jasar ta’ l-Eäittu.

Il-Pesaå (l-Gåid) fil-bidukienet festa tar-ragåajja ukienet tiäi ççelebrata qabelma r-ragåajja jaqilgåu t-tined tagåhom fil-bidu tar-rebbiegåa biex imorruf’imkejjen oåra. Din il-festaantika ferm il-Lhud kienudi©a’ jafu biha qabel ma l-patrijarki daålu fl-Eäittu. Iç-çelebrazzjoni kienet tikkon-sisti filli jixwu åaruf u jiekluhbil-åobñ aññmu u åxejjexmgåollija, fil-qamar kwintata’ l-ewwel xahar tar-reb-biegåa. Il-missier tal-familja kien jagåmilha ta’saçerdot u kien iraxxax id-demm tal-åaruf fuq kullwaqqafa tat-tinda biexjitåabbeb ma’ l-alla li kieniqim.

Il-festa ta’ l-aññmi kienetfesta tal-bdiewa li kienujgåammru f’imkejjen fissi.Kienet festa li taåbat ma’ta’ qabilha, fil-qamar kwin-ta ta’ l-ewwel xahar ukoll.Kienet tikkonsisti fl-offertatañ-ñbul tax-xgåir lid-divi-nità u fl-ikel tal-åobñmingåajr åmira qabel jin-qata’ l-qamå. L-antiki kienumbagåad jiççelebraw festaoåra meta joffru l-ewwelåsad tal-qamå, seba’äimgåat wara l-festa ta’ l-aññmi; dil-festa kienujsejåulha l-festa tal-frottbikri jew tal-äimgåat liwara åadet l-isem Grieg ta’Pentekoste.

Wara åafna snin, l-

Gåebrej laqgåu dawn iñ-ñewä festi u gåaqqduhomflimkien waqt li bidlu xi ele-menti tagåhom gåall-iskoplituräiku.

Il-festa ta’ l-Gåid (Pesaå- Aññmi) tiäi ççelebrata fix-xahar msejjaå Abib, kelmata' nisel Kangåani li jfissersbula gåax hekk kien jis-sejjaå qabel l-eñilju. Immambagåad wara l-eñilju åal-isem ta' Nisan mill-Akkadiku Nisanu. Båax-xhur l-oåra, Nisan kienjibda mal-qamar ädid ujaåbat ma' Marzu-Apriltagåna. Miegåu kienettibda sena ädida gåax fiñ-ñmien li fih kiteb l-awtursagru, l-Gåebrej kienujimxu mad-drawwaBabiloniña li tibda s-senaädida mar-rebbiegåa.Qabel din id-drawwaBabiloniña, is-sena kienettibda fil-åarifa.

L-annimal tas-sagri-fiççju kellu jittieåed mill-meråla (12,3), raäel ta'sena li seta' jkun åaruf jewgidi (ara v.5). Imma t-tra-dizzjoni Lhudija tardiva kie-net titlob li jkun åaruf. Kullfamilja kellha tissagrifika l-åaruf tagåha, jiäifieri åarufkull familja.

Meta l-familja ma tkunxkotrana, kellha tistieden il-äirien (v.4). Skond l-istorikuLhudi Äuñeppi Flavju(Gwerra Lhudija, VI. 9,3),familja "standard" kienettitqies b'gåaxar membri.Imma n-numru idejali kienta' tnax. Meta ñewä familjikienu jieklu fl-istess dar ufl-istess kamra, kienu mitlu-ba li jieklu fuq ñewäimwejjed differenti, u dawkta’ fuq mejda ma jåarsuxlejn dawk ta’ fuq il-mejda l-oåra.

Il-åaruf kellu jkunmingåajr tebgåa, jew bla



difett, mhux marid u xieraqli jkun offert lil Alla. Kellujkun raäel, gåax l-antikikienu jemmnu li l-qawwatan-natura tinsab fir-raäel.Li jkun ta' sena jfisser,skond tradizzjoni, li jkunimwieled fl-istess sena lifiha jkun maqtul; skond tra-dizzjoni oåra, li jkun gåalaqsena. Skond il-vers 6 tal-kapilu tnax, l-annimal kellujinqatel mill-äemgåa kollhata' Israel, imma din il-pre-skrizzjoni kienet tiswa bissmeta l-årief kienu jinqatlufit-tempju ta' Äerusalemm.U kien jinqatel "bejn inñulix-xemx u d-dlam" skond it-traduzzjoni tal-BibbjaMaltija ta’ l-Gåaqda Biblika;imma din hi traduzzjoniinçerta li taqbel mat-tra-dizzjoni tas-Samaritani,tas-Sadduçej u tal-Kerajiti.L-oriäinal Lhudi kien imfis-ser mill-Lhud Ortodossi"qabel inñul ix-xemx" u mill-Mixna "kull åin wara nof-sinhar" (Pexanim 5,3).

Fil-vers 7, il-kapitlu tnaxjobbliga li d-demm tal-vitt-ma jkun imraxxax fuq il-änub u l-blata tal-bibientad-djar fejn jiäi mikul; danl-obbligu kien jgåodd metal-årief ma kinux jinqatlu fit-tempju ta’ Äerusalemm.Din id-drawwa li jiroxxu d-demm tal-vittma aktarxkienet äejja minn drawwapagana; il-pagani kienujroxxu d-demm tal-vittmafuq il-bibien ta' djarhombiex id-divinità tkun åaninamagåhom u l-ispirti åñienajitwarrbu minn djarhom.Kien ifisser ukoll li d-demmimxerred kellu l-qawwa lijgåaqqad il-membri tad-dar f'patt ta' måabba u ta'aåwa. Imma gåandna nifh-mu li r-rit tal-Gåid Lhudi äiemogåti tifsir ädid gåaxgåal-Lhud ifisser il-åelsien

mill-jasar.Il-vrus 8-9 jitolbu li l-

åaruf ikun mixwi; dan l-obbligu kien jgåodd metakiteb l-awtur sagru; immajiddubitaw jekk kienxhemm xi ñmien meta l-åaruf seta' jittiekel mg˙olli(ara Dewt 16,7; 1 Sam2,13). Il-Mixna kienet tip-projbixxi l-uñu tal-metall fit-tisjir ta' l-annimal u tippre-feri l-åatab ta' l-eåtrog (il-frotta sagra lhudija) gåan-nar tat-tisjir (Pexanim 7,1).

Il-åobñ añzzmu kienifakkar li meta l-missirijietåaräu mill-jasar ta' l-Eäittuma kellhomx åmira biexjgåollu l-gåaäna. Kellhomåobñ bla togåma. Gåalhekkkienu jiekluh mal-maror,åxejjex morri: åass, indivja,çikwejra, karroti u menta(Pexanim 2,6). Dan kien ifis-ser l-imrar li l-Lhud äarrbufil-jasar. Kull åobñ bil-åmirakellu jitneååa minn kull darqabel nofsinhar. Hawn, l-Eñodu ma jsemmix il-˙aroxet, taålita ta' lewñ,äewñ, frott, eçç. mal-åall.

Il-vers 11 irid li l-ikla ssirbil-qadd imåaññem, bil-qorq fir-riäel, bil-åatar fl-idejn u bil-gåaääla; gåaxhekk il-missirijiet kienu˙aräu mill-jasar.

L-aååar kliem tal-vers11 huma "Pesaå hu laYHWH" (fil-Bibbji Maltin "hil-mogådija tal-Mulej"); dinit-traduzzjoni Maltija hiskond it-tifsir tradizzjonali upopolari. Imma t-tifsir tal-kelma Pesaå mhuwiex çert;hemm min jittraduçi "din hid-daqqa tal-Mulej [lill-Eäizzjani]" gåax il-klemaPesaå jeåduha mill-Eäizzjan antik.

Il-Pesaå (li åafna jaq-rawh Pesak jew Pasak)kien gåall-Gåebrej is-sinjaltal-Patt ta' Alla mal-poplu;

is-sinjal tal-qerda tal-gåe-dewwa li jassruhom ugåalhekk is-sinjal tas-sal-vazzjoni tagåhom. Id-demm tal-åaruf kellu gåalIsrael valur sagramentali uta' salvazzjoni. Gåal Israel l-Gåid kien Zakkaron "Sinjalta' Tifkira", tifkira ta' åelsienli gåandha tibqa' gåaldejjem. Kien ukoll Åag,festa kbira li titlob pellegri-naää gåal post sagru. Fil-fatt, l-Gåid kien wieåedmit-tliet festi tal-pellegri-naää li kull Lhudi kienmitlub jagåti qima lill-Mulejfit-Tempju ta' Äerusalemm.

Gåal-Lhud, l-Gåid hutifkira dejjiema li hi wkollmarbuta mal-Patt il-Qadimli Alla gåamel mal-poplu:gåajnuna ta' Alla lill-popluu wegåda ta' åarsien tal-Liäi ta’ Alla min-naåa tal-poplu.

Gåalina Nsara, Israel il-Ädid, l-Gåid gåandu tifsiriktar profond. L-Gåid veruhu dak li l-Pesaå Lhudi kienixebbaå u jbassar: l-åelsienmill-jasar tad-dnub imwet-taq bid-demm ta' Kristu, il-Åaruf bla tebgåa li, issagri-fikat fuq il-Kalvarju, salva l-bnedmin kollha mill-jasartad-dimonju.

Fil-vrus 15-20 tal-kapitlu12, l-Eñodu jiddeskrivi il-festa ta' l-Aññmi li kienettibda fil-lejla ta’ l-Gåid, fl-14ta' Abib, dlonk wara ç-çele-brazzjoni tal-Gåid u kienetiddum sebat ijiem. Waqt lil-Gåid kienet il-festa tal-familja, dik ta' l-Aññmi kie-net iktar festa soçjali.Kellha sagrifiççji speçjali lidwarhom jitkellem il-ktiebtan-Numri (28,17-25) u l-Levitiku (23,5-8). Billi din il-festa kienet tibda bil-lejl ta'l-14 Abib, wara l-ikla tal-Gåid, l-ewwel jum ta' festakien il-15 Abib.



Ag˙mel ˙aqq mieg˙i int, Mulej!Bla ˙tija l-im©iba tieg˙i,s˙i˙a fil-Mulej it-tama tieg˙i.Ìarrabni, Mulej, g˙arbilni,iflili mo˙˙i u qalbi.Tjubitek quddiem g˙ajnejja,mxejt skond is-sewwa tieg˙ek.Ma qg˙adtx man-nies giddieba,ma sse˙ibtx ma' nies qarrieqa.Nobg˙od il-©emg˙a tal-˙Ωiena,ma nag˙milhiex mal-midinbin.

Na˙sel fis-safa jdejja,u ndur madwar l-artal tieg˙ek, Mulej,biex ng˙annilek ir-radd ta' ˙ajr,u nxandar g˙e©ubijietek kollha.Mulej, n˙obb id-dar ta' l-g˙amara tieg˙ek,il-post fejn jg˙ammar seb˙ek.

Tg˙oddnix man-nies midinba,anqas ma' min ixerred id-dmija;dawk li g˙andhom f'idejhom il-˙aΩen,u f'leminthom rigali qarrieqa.IΩda jien nimxi bla ˙tija;e˙lisni int, u ˙enn g˙alija.Jien b'ri©li wieqaf fil-wita';fil-©emg˙at, Mulej, lilek inbierek.

Permezz ta' din it-talba, is-salmista li qed i˙ejji ru˙u biexjid˙ol fit-Tempju, jag˙meldikjarazzjoni ta' innoçenza:jitlob il-Mulej issaffih biexikun jista' jag˙mel esperjenzata' l-im˙abba ta' Alla, tal-verità u tal-©ustizzja tieg˙u.B'hekk ikun jista' jid˙ol fid-dar ta' Alla, fil-presenzatieg˙U. Is-salmista ja˙sel idejhfis-safa, ji©ifieri jimpenja ru˙uli jfittex lill-Mulej b'qalbu kol-lha u j˙ares il-kmandamentitieg˙u, anke quddiem l-isfidatal-˙aΩen u tat-ti©rib.

SALM 26

Talba g˙all-Innoçenti

Is-Salmi


Il-Kelma t’AllaG˙alina llum

Il-Ódud ta’ l-G˙idIl-litur©ija tal-Kelma u t-tifsir tag˙hajikteb P. Marcello Ghirlando ofm

Il-Kelma t’AllaG˙alina llum


Qari I: A˙na kilna u xrobnamie¥u wara li qam mill-imwiet (Atti 10, 34a,37-43).

Din is-silta tippreΩentalna il-Kerygma ta' l-G˙id, ji©ifieriil-qalba tat-t˙abbira tal-fidinisranija. U dan ja¥tuh l-appostli b˙ala xhieda ta' l-esperjenza ta¥hom mal-Mulej. Pietru jitkellem minndak kollu li Ìesù ¥amel u¥allem, mill-ma¥mudijata' Ìwanni sat-tlu¥ tie¥ufis-sema. Jixhed ¥al minhu verament il-Mulej Ìesù.Din ix-xhieda ssir t˙abbirata' fidwa, t˙abbira tal-Van©elu, il-bxara t-tajba.L-appostli jxandru lil Kristub˙ala l-im˙allef tal-˙ajjin utal-mejtin. Kull min jemmenfih ikollu l-ma˙fra tad-dnu-biet. Fl-istess ˙in Ìesù ji©imxandar b˙ala Feddej, "dakli ¥adda ja¥mel il-©id ujfejjaq 'il dawk kollha li kienuma˙kuma mix-xitan, ¥axAlla kien mie¥u." ÌesùKristu, l-Imsallab u l-Irxuxtat,isir it-t˙abbira ˙ajja ta' l-appostli li ¥exu mie¥u, lijixhdu ¥all-passjoni u l-qawmien minn bejn l-imwiet u li jixhdu wkoll¥all-preΩenza tie¥u ˙ajjafost il-bnedmin. Hu l-bxarat-tajba tas-sliem li l-Knisjatwassal illum lil kul˙add,¥ax "dan hu l-jum lig˙amel il-Mulej; ˙a nifir˙u unithennew fih. Hallelujah"(Salm Responsorjali).

Qari II: Fittxu l-˙wejje© tas-sema, fejn qie¥ed Kristu(Kol 3,1-4).

ISan Pawl jitkellem fit-tul fl-Ittra lill-Kolossin dwar l-opra

salvifika ta' Kristu. Iwie©ebukoll ¥all-mistoqsija ta'x'inhuma mba¥ad l-kon-segwenzi u l-esi©enzi ¥all-˙ajja nisranija. Dak li jkunmiet ma’ Kristu ja˙dem biexjikseb bis-s˙i˙ il-˙ajja ©didamo¥tija lilu permezz tal-Ma¥mudija, sagrament lij¥aqqad bis-s˙i˙ in-nisranimal-misteru ta' Kristu.Áalhekk in-nisrani huwamsejja˙ ifittex il-valuri tal-Van©elu, il-valuri dejjiema lija¥tu sens lil ˙ajtu. Fl-ispir-tu tal-Ma¥mudija huwakontinwament imsejja˙ imut¥ad-dnub u jqum ¥all-˙ajja ©dida fi Kristu Ìesù.

Van©elu: Kristu kellu jqummill-imwiet (Ìw 20, 1-9).

Din is-silta tindika l-atte©©jament ta' nuqqas ta'twemmin tad-dixxiplidakinhar tal-qawmien minnbejn l-imwiet tal-MulejÌesù. Turi kif Pietru u Ìwan-ni waslu ¥all-fidi fil-MulejIrxoxt. Niftakru hawnhekkkemm kienet importanti l-fidi ta' Pietru fit-tradizzjoninisranija primittiva.Tissemma Marjam ta'Magdala: l-esperjenzata¥ha b'xi mod ti©bor fihal-esperjenza ta' kull minnjemmen. Áandna it-ta˙wid©ewwieni quddiem ir-rejaltàtal-mewt ta' Ìesù, ta˙wid lijinbidel f'sorpriΩa quddieml-ewwel d-dehra tal-qabarvojt - "Qal¥u l-Mulej mill-qabar, u ma nafux fejnqe¥duh," - u mba¥adquddiem il-preΩenza u l-laq¥a mal-Mulej Irxoxt. Is-sinjali tal-Qawmien - "u ra l-faxex ta’ l-¥aΩel mix˙utin,

L-G˙id il-Kbir

Qam mill-Mewt!!

Madwar is-Sinagoga

Wie˙ed miç-çentri fil-˙ajjata’ Ìesù fuq l-G˙adira kie-net is-sinagoga ta’Kafarnahum im˙allsa minnÇenturjun ruman li lilumbag˙ad Ìesù fejjaqlu ‘lbintu.

Ìesù madwar l-G˙adira

Gesù telaq minn NaΩaret uniΩel jg˙ix f’Kafarnahumfuq ix-xatt ta’ l-G˙adira tal-Galilija. Kien hawn u fl-ib-liet ta’ l-in˙awi li Ìesù bedaj˙abbar il-Bxara t-Tajba.Wa˙da minn dawn kienetKorazin li flimkien ma’Betsajda u Kafarnahum ©ewikkundannati mill-Img˙allem g˙aliex malaqg˙ux l-A˙bar it-Tajba.

Il-Kelma t’Alla g˙alina llum


It-Tieni Óadd tal-G˙id

Fidi rebbie˙aQari I: Qalb wa˙da u ru˙wa˙da (Atti 4, 32-35).

Din is-silta tippreΩentalna it-tieni hekk imsejja˙ som-marju ta' l-Atti ta' l-Appostli.San Luqa qed jiddeskrivi it-twelid tal-komunità nisra-nija pri-mittiva, komunità liti©i ppreΩenttata b˙alaeΩempju u mudell tal-komunitajiet insara kollhatal-futur. Hemm tlett karatteristiçiimportanti: l-¥aqdaprofonda ta' l-ispirtu litesprimi ru˙ha anke fl-¥aqda tal-©id materjali -"kienu qalb wa˙da u ru˙wa˙da" - il-qawwa tal-qawmien tal-Mulej mill-imwiet li hija l-baΩi tal-˙ajja©dida tal-komunità nisra-nija u li ta¥ha l-appostlikienu xhud privile©©jati –"b'qawwa kbira l-appostlikien ja¥tu xhieda tal-qaw-mien tal-Mulej Ìesù" - ir-rispett u s-simpatija li l-ewwel insara irnexxielhomji©bdu – "u kul˙add kieni©ibhom ˙afna" -. Il-fidif'Ìesù ssir il-¥ajn ta’ l-¥aqda fraterna. In-nisranihuwa msejja˙ ikun dispon-nibbli fl-¥ajnuna mo¥tijalil ˙addie˙or.

Qari II: Kull min hu mwie-led minn Alla jirba˙ id-dinja(1 Ìw 5,1-6).

F'din l-Ittra San Ìwannjitkellem dwar l-¥aqda tal-bniedem ma’ Alla. Il-fidi u l-im˙abba huma l-mezziprinçipali biex wie˙ed j¥ixverament din l-¥aqda. Il-vera ¥aqda nisranija hija l-¥aqda ta' l-im˙abba ma’Alla li tidher fl-im˙abba lejnl-a˙wa. "Minn dan nafu lin˙obbu lil ulied Alla, metan˙obbu 'l Alla u na¥mlu l-kmandamenti tie¥u". L-im˙abba lejn l-a˙wa hija l-uniku kriterju possibli biexwie˙ed j¥ix f'¥aqda ta'm˙abba ma’ Alla. Hi¥aqda li titwieled mill-fidif'Ìesù storiku u mill-¥aqda mie¥u permezztal-Ma¥mudija u l-Ewkaristija: "Dan huwa dakli ©ie bl-ilma u d-demm,Ìesù Kristu; mhux bl-ilmabiss, iΩda bl-ilma u d-demm". Din il-fidi, ir-reb˙afuq id-dinja, ta¥milnawlied Alla u tqanqalnasabiex bil-qalb u l-fer˙ nos-servaw tassew il-kmanda-ment tie¥u. "U l-Ispirtu huli jixhed, ¥ax l-Ispirtu hu s-sewwa".


u l-maktur madwar rasu;dan ma kienx mal-faxex,imma mgeΩwer u mix˙ut¥alih" - jo˙olqu domandikbar, domandi li jsibutwe©iba fid-dehra tal-MulejIrxoxt, "dakinhar fil¥axija ta'l-ewwel jum". "Sa dak in-nhar kienu ¥adhom mafehmux l-Iskrittura li kienett¥id li kellu jqum mill-imwiet". B'dan il-kumment

qasir ta' l-evan©elista,Ìwanni irid iwassal il-qarrejlejn l-Iskrittura, dik li hija l-garanzija tal-verità. Il-qabarvojt, is-sinjal li kellu jiftiehemfid-dawl tad-dehra ta' l-Irxoxt lid-dixxipli dakinharfil¥axija, it-tnejn kellhomji©u mdawwla mill-Kelma ta'Alla. Hi din il-Kelma li kellhatirrivela r-rejaltà tal-qawmiental-Mulej Ìesù mill-imwiet.

Fil-Belt Tieg˙u

Kien fi kmajriet b˙al dawnta’ hawn fuq li Ìesù kienjg˙addi l-jiem tieg˙uf’Kafarnahum. U kien qalbdan il-©ebel ta’ baΩalt iswedli kien jitkellem ras imb’rasmad-dixxipli tieg˙u jipprovajfehemhom mhux biss l-Iskrittura imma wkoll dwarmin kien hu u g˙alfejn kienmibg˙ut u dak li kellujg˙addi minnu l-Messijamitluq f’idejn il-bnedmin.Imma baqg˙u ma fehmuhx!

...kienu jitg˙ammdu...

Il-mag˙mudija saret il-muf-tie˙ g˙all-˙ajja tal-komunitànisranija tal-bidu (kif fil-fattbaqg˙et matul is-sekli kol-lha). Mhux aktar il-mag˙mudija g˙all-ma˙frakif kien jag˙mel Ìwanni l-Battista, imma mag˙mudijafl-Ispirtu u “mer˙ba” fost il-komunità ta’ dawk li jemm-nu f’Ìesù. Ritratt: ˙awt tal-mag˙mudija tal-komunitàta’ lhud-insara (III-IV seklu)f’NaΩaret.


Van©elu: Tmint ijiem wara,©ie Ìesù (Ìw 20,19-31).

San Ìwann irid jippreΩental-qawmien tal-Mulej b˙alafatt storiku, fatt li influwenzabil-kbir il-komunità nisranijaprimittiva, fatt li kellu jmexxif'mixja ta' fidi id-dixxipli kol-lha ta' Ìesù, li matul iΩ-Ωmi-nijiet ma kienx ser ikollhomix-xorti jaraw b'¥ajnejhomlil Ìesù. Hija x-xhieda ta' l-Iskrittura u x-xhieda ta'dawk li raw u messew b'i-dejhom li ssir il-baΩi tal-fidita' dawk li kellhom jemmnu.Ìesù Irxoxt jirritorna fostdawk li kienu tie¥u, "tmintijiem wara", dejjem fil-©urnata tal-Óadd, il-Jumtal-Mulej. Ikisser il-biΩa' ta' l-appostli u wara li jimlielhomqalbhom bil-fer˙, jafdalhomil-missjoni tie¥u u l-aççet-tazzjoni fil-fidi tar-realtà tal-

qawmien minn bejn l-imwiet. Fil-fatt, il-qawwa liÌesù kiseb bil-qawmienminn bejn l-imwiet ti©ihawnhekk m¥oddija lill-appostli. Jonfo˙ fuqhom l-Ispirtu s-Santu, il-prinçipjutal-˙ajja tal-Knisja;jo˙loqhom mill-©did uj¥addilhom l-awtorità kon-tra l-mewt u d-dnub bil-qawwa tal-ma˙fra tad-dnu-biet. B'din is-silta evan©elikaSan Ìwann juri wkoll kif il-fidi hija riskju: ma tfissirx liwie˙ed jista' jara u jmissimma hija aççettazzjoni ta'bxara li ti©i m˙abbra:"Óenjin dawk li ma rawx uemmnu". It-twe©iba ta'Tumas, "Mulej tie¥i u Allatie¥i", hija fil-fatt it-twe©ibaawtentika ta' min jemmeng˙aliex min jemmen jist-qarrha minn¥ajr ˙tie©a ta'provi u dehriet.

It-Tielet Óadd tal-G˙id

Il-Ma˙fra tag˙naQari I: Intom qtiltu lil Sid il-˙ajja, imma Alla qajmumill-imwiet (Atti 3,13-15.17-19).Din is-silta tippreΩentalna¥al darb'o˙ra il-Kerygma,il-qalba tat-t˙abbira nisra-nija, wara l-fejqan tal-ma¥tub fil-bieb tat-Tempjuta' Ìerusalem. Ìesù, il-Qaddis u u l-Ìust ta' Alla,skond il-profeti, ©ie miç˙udu maqtul mill-poplu tie¥u,imma Alla qajmu mill-imwiet. Kull minn jindem ujer©a' lura minn dnubietu,jaqla' l-ma˙fra minn¥andAlla. Din is-silta tfakkarna liÌesù huwa ˙aj u jibqa'ja˙dem fost il-bnedmin. Il-Missier qajmu mill-imwiet ugglorifikah permezz tal-passjoni, il-mewt u l-qaw-

mien tie¥u, skond l-Iskrittura. Áal dan kollujixhdu l-appostli huma ujsej˙u lill-bnedmin ¥all-konverΩjoni. Din hija t-t˙abbira li ssir lil dawk kol-lha li jisim¥uha, t˙abbira litrid ti©i aççettata bil-fidi.

Qari II: Kristu ˙allas ¥ad-dnubiet ta¥na u tad-dinjakollha (1 Ìw 2, 1-5a).

F'din is-sitla San Ìwannj¥idilna li nist¥u nippar-teçipaw fil-fidwa universalili se˙˙et permezz ta' ÌesùKrisu jekk na¥arfu lil Alla.Nist¥u na¥arfu lil Allajekk nosservaw il-kmanda-menti tie¥u, li ta¥hom l-im˙abba hija l-qofol. Jekkin˙obbu lil Alla u lill-proxx-


Ówat tal-Mag˙mudija

Il-mod kif nitg˙ammdu ung˙ammdu llum huwa dif-ferenti minn dak li kien isirfl-img˙oddi. Ir-rit tal-mag˙mudija g˙adda minntibdil kontinwu. Is-sejbietarkejolo©içi fl-Art Imqaddsajikkonfermaw dan l-iΩvilupplitur©iku fi ˙dan il-Knisja.Ta’ min jinnota li dawn il-˙wat tal-Mag˙mudija kienujinbnew ’l barra mill-knisja:kienu jid˙lu fil-knisja wara lijitg˙ammdu.

Óawt tal-Mag˙mudija formata’ salib bit-tur©ien jinΩlu fih.

Óawt çkejkeng˙all-mag˙mudija tat-trabi

Óawt-salib imma ta’ formatonda fuq barra


mu nirçievu l-ma˙fra tad-dnubiet u l-fidwa. Ìesu ji©ippreΩentat b˙ala l-avukatta¥na, l-¥ajnuna u dak liji˙ol ¥alina quddiem il-Missier. Dan jista' ja¥mlu¥ax huwa l-vittma ta'espjazzjoni ¥al kul˙add.Dan jitlob mill-bniedem l-indiema u l-konverΩjoni.

Van©elu: Il-Messija kellujbati u jqum mill-imwiet fit-tielet jum (Lq 24,35-48).

Ìesù qam tassew mill-imwiet u deher anke fiΩika-ment lill-appostli. B'hekkse˙˙ dak li kien t˙abbar mill-Iskrittura. Id-dixxipli, li humax-xhieda diretti ta' dawn il-©rajjiet ta' l-¥a©eb, kellhomi˙abbru lill-bnedmin kollha l-konverΩjoni u l-ma˙fra tad-dnubiet, ibda minn Ìerusa-lem. Quddiem id-dehra ta'Ìesù id-dixxipli jit˙awwdu:"Huma twerwru bil-biΩa',¥ax ˙asbu li qe¥din jarawxi fantaΩma". Imma l-Mulejja¥tihom il-provi: "Áaliext˙awwadtu? Áaliex dan it-t˙assib kollu f'qalbkom?

Araw idejja u ri©lejja. Jienahu! Missuni…Áandkom xi˙a©a ta' l-ikel hawn? U res-squlu quddiemu biçça ˙utamixwija. Óadha u kielhaquddiemhom". Ìesùmba¥ad jitkellem mill-©rajjiet tal-passjoni, il-mewtu l-qawmien tie¥u fid-dawlta' l-aspett salvifikuta¥hom. Jurihom b˙alatwettiq ta' l-Iskrittura:"Je˙tie© ise˙˙ kull ma nkitebfuqi fil-Li©i ta' Mosè, fil-Profeti u s-Salmi". Dawn il-©rajjiet kellhom isiru l-o©getttal-Bxara t-Tajba li kellhatixxandar biex min jemmenjirçievi fl-isem ta' Ìesù d-dontal-konverΩjoni u tal-ma˙fratad-dnubiet. "Hekk kien mik-tub, li l-Messija jbati u jqummill-imwiet fit-tielet jum, u lilill-©nus kollha, ibda minÌerusalem, tixxandar f'ismul-indiema ¥all-ma˙fra tad-dnubiet. Intom xhud ta' dan".U dan kellu jse˙˙ bix-xhiedata' l-appostli li lilhom il-Mulejfet˙ilhom mo˙˙hom biexjifhmu l-Iskrittura.


Ìerusalem, belt il-misteri

Belt çkejkna. Imkenna waral-G˙olja taΩ-Ûebbu© umag˙luqa mill-Wieden ta’Kidron u tal-Ìe˙enna.F’nofsha l-imkien qaddisfejn se˙˙ il-misteru tal-preΩenza ta’ Alla fit-Tempju.F’Ìesù din l-istess preΩenzag˙addiet ˙ajja fit-toroqtag˙ha u g˙alkemm “nieshama laqg˙uhx” xorta fit-toroq tag˙ha dehret r-reb˙ata’ Ìesù fil-qawmien: il-˙ajjafuq il-mewt!

Ir-Raba’ Óadd tal-G˙id

Kristu mag˙naQari I: M'hemmx salvazzjoni˙lief fl-Isem ta' Ìesù (Atti4,8-12).

Din is-silta tippreΩentalna¥al darb'o˙ra il-Kerygma,il-qalba tat-t˙abbira nisra-nija, wara l-fejqan tal-ma¥tub fil-bieb tat-Tempjuta' Ìerusalem. Id-diskorshuwa parti minn dak liPietru ja¥mel, "mimli bl-Ispirtu s-Santu", quddiem is-Sanhedrin. Ìesù huwa ˙aj.Alla qajmu minn bejn l-imwiet: "Hu fl-isem ta' Ìesù

Kristu ta' NaΩaret, dak liintom sallabtuh u li Allaqajmu mill-imwiet, bih dar-ra©el hu hawn quddiemkomqawwi u s˙i˙". Hu bisshuwa l-uniku Feddej. Din il-verità ti©i kkonfermata minnsilta profetika fejn Ìesùhuwa ippreΩentat b˙ala l-©ebla tax-xewka, dik l-istess©ebla li ©iet imwarrba mill-bennejja. Din il-verità titlobb’qawwa deçiΩjoni fil-bnie-dem: "F'˙add aktar m'hemmsalvazzjoni, ¥ax ta˙t is-sema m'hemmx isem ie˙or

Ir-rag˙aj

Dehra li qajl qajl qed tg˙ib:xbieha ˙ajja tal-im˙abba u l-g˙oΩΩa li Ìesù g˙andu lejndawk li huma tieg˙u!


mo¥ti lill-bnedmin li biha˙na ¥andna nkunu salvi".

Qari II: Áad naraw 'l Allakif inhu (1 Ìw 3,1-2).

F'din is-sitla San Ìwannj¥idilna li n-nisrani huwaf'¥aqda mal-Missier u ma'l-Iben. Dan ¥aliex, bit-twe-lid ©did mill-ilma u l-Ispirtu,a˙na mhux biss nist¥u nis-sej˙u wlied Alla, imma tas-sew a˙na. Din hija rejaltà©dida u ta' l-¥a©eb li minma ja¥rafx 'l Alla ma jistaxjifhimha. Hi rejaltà li tift˙ilnal-orizzonti ¥at-tama ta' dakli ¥ad inkunu: "Madankollunafu li, meta hu jidher, a˙nankunu b˙alu, ¥ax narawhkif inhu".

Van©elu: Ir-ra¥aj it-tajjebja¥ti ˙ajtu ¥an-n¥a©tie¥u (Ìw 10,11-18).

Dan id-diskors ta' Ìesùhuwa ambjentat fil-FestaLhudija tat-Tined (Sukkot).Matulha l-Lhud kienu jfakkrukif Alla, b˙ar-ra¥aj it-tajjeb,kien mexxa l-poplu fid-deΩertlejn l-art imwie¥da, mixja limatulha ˙a ˙sieb jipprov-dilhom l-ilma u l-manna, il-˙obΩ li niΩel mis-sema. Irriduniftakru wkoll li l-Lhud kienudi©a' qat¥uha li joqtlu lilÌesù u kienu qe¥din jipper-

segwitaw lil dawk li emmnu,b˙all-¥ama mit-twelid, billijkeççuhom mis-sinagogi.Quddiem il-kapijiet tal-LhudÌesù jistqarr li huwa "il-bieb",ji©ifieri l-uniku mezz ta'fidwa. Huwa r-Ra¥aj it-Tajjeb u din is-silta tispjegag˙aliex.Ìesù huwa r-Ra¥aj it-tajjeb¥ax hu ja¥ti ˙ajtu biexiwettaq ir-rieda ta' Missieru lipermezz tie¥u kellu jwettaqil-fidwa: "Jiena na¥ti ˙ajti,biex ner©a' ne˙odha. Maje˙odhieli ˙add, imma jienastess na¥tiha minn rajja.Áandi s-set¥a li na¥tiha,u ¥andi s-set¥a li ner©a'ne˙odha. Dan hu l-kmand li˙adt minn¥and Missieri".Huwa r-Ra¥aj it-tajjeb ¥ax

©ie ji©bor l-ulied ta' Allamxerrda: "U jkun hemmmer˙la wa˙da u ra¥ajwie˙ed". Huwa r-Ra¥aj it-tajjeb ¥ax ja¥raf in-n¥a©tie¥u li jisim¥u le˙nu.F'dan il-¥arfien hemm¥aqda intima, hemm l-im˙abba li titwieled fil-fidi uti©i murija fl-ubbidjenza lejnil-Mulej Ìesù, kif hu nnifsuobda lil Missieru: "Jiena r-ra¥aj it-tajjeb; jiena na¥rafin-n¥a© tie¥i, u n-n¥a©tie¥i ja¥arfu lili, b˙alma l-Missier ja¥raf lili u jienana¥raf il-Missier; u ¥an-n¥a© tie¥i na¥ti ˙ajti".

Qari I: Qalilhom kif Sawl ralill-Mulej fit-triq (Atti 9,26-31).

Din is-silta tippreΩentalna r-ritorn ta' Pawlu f'Ìerusalemwara l-esperjenza tie¥u fit-triq ta' Damasku. Biexida˙˙al lil Pawlu fl-ambjent

tal-komunità nisranija, "¥axkienu mbeΩΩ¥a minu, ¥axma emmnux li hu kien tas-sew dixxiplu", jid˙ol Bar-naba li jiddefendi lil Pawlub˙ala dixxiplu tal-Mulej.Barnaba jirreferi kif Pawlukien ra lill-Mulej fit-triq u

Il-Óames Óadd tal-G˙id

Sehem ma’ Kristu


Irg˙u l-mer˙la

L-Evan©elisti juΩaw il-figuratar-rag˙aj bl-istess qawwa likienu juΩawha l-Profeti fiΩmien l-Antik Testmentimma to˙ro© ukoll differen-za qawwija g˙aliex Ìesùjie˙u fuqu dan it-titlu biexifiehem kemm tassew hikbira l-im˙abba li twasslujag˙ti ˙ajtu g˙all-mer˙la!

sem¥u jkellmu. Ifakkarhomli kien tkellem b'˙ila kbira fl-isem ta' Ìesù. U wara liPawlu qa¥ad ma¥hom,tkellem b'˙ila kbira f'isem il-Mulej, tant li min˙abba l-persekuzzjoni tal-LhudGriegi, kellu jintba¥at Çe-sarija u Tarsu biex ma ji©ixmaqtul. San Luqa ja¥tinawkoll sommarju qasir fuq il-progress tal-Knisja: "U l-Knisja kienet fis-sliem fil-Lhudija u l-Galilija u s-Sa-marija kollha, u kienetdejjem tissa˙˙a˙. Kienettimxi fil-biΩa' tal-Mulej u kie-net toktor dejjem bl-¥ajnu-na ta' l-Ispirtu s-Santu.

Qari II: Dan hu l-kmanda-ment tie¥u, li nemmnu un˙obbu (1 Ìw 3,18-24).

Hawn San Ìwann juri t-triq liminnha rridu n¥addu biexnin¥aqdu mal-Mulej. L-im˙abba trid tkun konkreta:"Uliedi, ma n˙obbux bil-kliem u t-tpaçpiç, imma bl-¥emil u tassew." L-im˙abbatrid tkun fil-verità, im˙abba lititwieled mill-fidi f'Ìesù,im˙abba li tfisser li wie˙edi˙obb b˙alma ˙abb hu. Hijam˙abba li ti©i m¥ixha fid-dawl tas-salib. Hi im˙abba lititlob il-˙ar-sien tal-kmanda-menti. Fil-fatt huwa l-Ispirtu lijrendi kapaçi l-bniedem lij˙ares il-kmandamenti:"B'hekk nafu li j¥ammarfina; bl-Ispirtu li hu tana."

Van©elu: Jiena d-dielja uintom il-frieg˙i (Ìw 15,1-8)

F'din is-silta tal-Van©eluÌesù jinsisti fuq l-¥aqdamie¥u: "Ibq¥u fija, u jienanibqa' fikom." Is-sinjal ta' dinl-¥aqda hija l-frott, il-˙arsien tal-kmandamenti ul-im˙abba ta' l-a˙wa. Dan il-messa©© Ìesù jwasslu bit-tixbiha tad-dielja. Hu d-dielja u d-dixxipli tie¥uhuma l-frie¥i, marbutinmie¥u bil-fidi li tipproduçi l-frott ta' l-im˙abba. Kullfer¥a, kull dixxiplu, ¥andusehem mill-˙ajja tad-dielja,ta' Kristu, li ¥andu sehemmill-˙ajja ta' Alla. Din l-¥aqda titlob li wie˙ed jitla-qqam fil-Kelma ta' Ìesù.Minnha jislet il-qawwa ujkun jista' ja¥mel il-frott,skond ir-rieda ta' Alla: "Minjibqa' fija u jiena fih, danja¥mel ˙afna frott; ¥axmin¥ajri ma tist¥uta¥mlu xejn". Id-dixxiplu ta'Ìesù, li jid˙ol f'intimità mal-Mulej, ¥andu fiduçja li jitlobdejjem skond l-istess riedata' Ìesù u ¥alhekk ji©idejjem mismu¥. Il-frott ta'l-im˙abba hija s-seb˙ lijin¥ata lill-Missier bil-qawwa ta' Ìesù. "Jekktibq¥u fija u kliemi jibqa'fikom, itolbu kull ma tridu, udan ikun mo¥ti lilkom.B'dan jissebba˙ Missieri, lita¥mlu ˙afna frott u jekktkunu dixxipli tie¥i".


Il-Ìebla quddiem il-Qabar

Ìesù midfun u “©eblakbira” tpo©©iet quddiem id-da˙la biex tag˙laq il-Qabar!Il-©ebla li n-nisa, nhar l-ewwel jum tal-©img˙a,filg˙odu kmieni, kienu qedjiddiskutu biex jaraw kif sejag˙mlu ˙a jne˙˙uha immakif waslu sabuha mne˙˙ija.Il-©ebla li ma©enba kienhemm l-g˙ases u li kienetukoll xhud tal-”Qawmien”.L-insara tal-bidu g˙oΩΩewdin it-tifkira tal-©ebla fid-da˙la tal-qabar u wara l-binitat-tempju majestuΩ mill-Imperatur Kostantinu fir-IVseklu, din il-©ebla xhud tal-Qawmien kienet meqjumama©enb il-qabar u miksijab’©awhar u ˙a©ar prezzjuΩ.IΩ-Ωmien gerbeb u l-vanda-liΩmu li ©arrab dan il-postqaddis minn id il-mislem fis-sena 1009 ˙alla biss laqxaminn din il-©ebla li kienettag˙laq il-Qabar. Illummiqjuma f’kaxxa tal-ir˙amu ˙©ie© fil-kamra ta’ barratal-Qabar.


Is-Sitt Óadd tal-G˙id

Kristu u a˙naQari I: Id-don ta' l-Ispirtu s-Santu ssawwab fuq il-paga-ni wkoll (Atti 10,25-26.34-35.44-48).

Din is-silta tippreΩentalna lilPietru li jid˙ol fid-dar taç-çen-

turjun Kornelju. Nist¥un¥idu li ¥andna hawnhekkl-ewwel pass "uffiççjali" tal-Knisja lejn il-pagani: "Issaqie¥ed nifhem kemm huveru li Alla ma j˙arisx lejn l-uçu˙, imma jilqa' 'l min



Qabar vojt

Qabar! Tifkira tal-mewt,simbolu tad-dlam, çertezzatat-tmiem. Imma Dan il-Qabar isir tifkira tal-Óajja,simbolu tad-dawl, çertezzata’ ˙ajja o˙ra sabi˙a blatmiem! Qabar im˙affer fil-blat! Ma©enb dan il-qabartist˙ajlek tisma l-eku “lilmin qeg˙din tfittxu?”Tilma˙ lampieri, ir˙ammikul biΩ-Ωmien u mirfudbit-travi tal-˙adid ta˙t kop-pla imdawla - Qabar“miΩerja” jekk imqabbelmal-glorja u l-qawwa ta’ Allali dehru hawnhekk!

¥andu l-biΩa' tie¥u uja¥mel is-sewwa, ikunminn liema ©ens ikun". Pietrujxandar il-Kerygma tal-fidinisranija; ixandar li f'Ìesùhemm il-konverΩjoni u l-ma˙fra tad-dnubiet. Din is-silta turina kif waqt il-laq¥ata' Pietru ma’ Kornelju u l-familja tie¥u jinΩel id-donta' l-Ispirtu s-Santu. Din l-effuΩjoni ta' l-Ispirtu tissejja˙il-Pentekoste tal-pagani,effuΩjoni li twassal ¥all-ma¥mudija: "Jista' xi ˙addjiç˙ad l-ilma tal-ma¥mudijalil dawn in-nies, li ˙adu l-Ispirtu s-Santu b˙alma˙adnieh a˙na wkoll? Uordna li jit¥ammdu fl-isemta' Kristu".

Qari I: Alla hu m˙abba (1Ìw 4,7-10).

San Ìwann iwassalna¥all-¥ajn ta' l-im˙abba lihuwa Alla li ba¥at lil Ibnul-wa˙dieni fid-dinja: "Uhawn qie¥da l-im˙abba:mhux ¥ax ˙abbejna 'l Alla,imma ¥ax ˙abbna hu uba¥at lil Ibnu b˙al tpattija¥al dnubietna". Il-kmanda-ment ta' l-im˙abba lejn l-o˙rajn huwa twe©iba ¥all-im˙abba li Alla ¥andu¥alina. Jekk Alla huwam˙abba ifisser li l-mezzbiex naslu ¥alih hija l-is-tess im˙abba.

Van©elu: Óadd ma ¥andum˙abba akbar minn din: liwie˙ed ja¥ti ˙ajtu ¥al˙biebu (Ìw 15,9-17)

F'din is-silta tal-Van©elu,wara li juΩa t-tixbiha tad-dielja, Ìesù jitkellem mill-kmandament ta' l-im˙abbali huwa possibli n˙arsuhjekk nibq¥u fl-im˙abbatie¥u. Hija l-im˙abbasagrifikali, b˙al tie¥u, lita¥mel il-frott. Hija l-im˙abba b˙al tie¥u lita¥milna ˙bieb tie¥u.Huwa l-Missier li jo˙loqdan l-hekk imsejja˙ movi-ment ta' m˙abba; jib¥atlil Ibnu. L-Iben iwassal danil-kurrent ta' m˙abba lill-bnedmin, bnedmin lij˙obbu lilu fl-im˙abba ta'xulxin b'im˙abba li per-mezz ta' Kristu ter©a' tasallejn il-Missier. Dan il-kur-rent ta' m˙abba u din it-twe©iba ta' ubbidjenza lejnil-Mulej li tiggarrantixxi danil-kurrent huma n-nuklejutal-fidi nisranija u tad-dixxepolat: "Mhux intom¥aΩiltuni, iΩda jien¥aΩiltkom, u ˙tartkombiex tmorru ta¥mlu l-frottu l-frott ta¥kom jibqa',˙alli kull ma titolbu lill-Missier f'ismi, huwaja¥tihulkom. Dan hu lijiena qie¥ed nikkman-dakom: li t˙obbu lil xulxin".

WIRJA DWARIl-KUSTODJAWIRJA DWARIl-KUSTODJA

Il-Ìublew tas-Sena 2000sewa wkoll biex il-KustodjaFran©iskana ta’ l-ArtImqaddsa torganizza wirjadwar il-wirt Nisrani fl-Art ta’Ìesù. Din il-wirja fet˙et f’”Palazzo Reale” f’Milan ta˙til-patroçinju tal-komun ta’din il-Belt u se tibqa’ miftu˙asax-xahar ta’ Mejju. Fiha l-kuratur, Michele Piccirilloofm, ˙a ˙sieb jippreΩenta l-iΩvilupp u l-˙idma tal-Kustodja flimkien mar-rabtali dejjem kien hemm mal-insara minn madwar id-dinja. G˙al din il-wirjatpo©©ew o©©etti li qatt makienu ˙ar©u mill-ArtImqaddsa b˙alma huma l-kapitelli kruçjati tal-baΩilkata’ NaΩaret u sett qniepenmedjevali tal-knisja ta’Betle˙em. Hemm ukollo©©etti prezzjuΩi li ing˙atawlis-santwarji matul il-meddatas-snin kif ukoll mudelli tal-Knisja tal-Qabar ta’ Kristu(seklu XVI/XVII) ma˙dumabl-injam intersjat bil-madre-perla li tnejn minnhomhuma tal-Kummissarjat ta’Malta u ie˙or tas-sorijiet ta’Sant’Ursula tal-Belt.


X'sar mill-Arka tal-Pattli kien bena Mosè?

Fit-Testment il-Qadiminsibu daqs mitejn riferenzali jsiru ¥all-Arka tal-Patt.Tissemma l-ewwel darba fil-Ktieb tan-Numri 10, 35-36,f'silta li tissejjah 'L-G˙anja ta'l-Arka'.

L-Arka tal-Patt titqiesb˙ala sinjal tal-preΩenza ta'Alla fost il-poplu tie¥u.Takkumpanja l-Lhud fid-d˙ulta¥hom fl-Art Imwie¥dammexxija minn ÌoΩwè (ÌoΩ3-4) u ter©a' tissemma fitmiem il-perijodu ta' l-Im˙allfin. Kienet tqie¥detfis-Santwarju ta' Silo, ta˙t il-˙arsien ta' Áeli u l-familjatie¥u u mba¥ad Samwel.Áal ftit taΩ-Ωmien l-Arkanqabdet mill-Filistin ubaq¥et ¥andhomsakemm ba¥tuha lura fid-dar ta' Áabinadab.Hemmhekk baq¥et¥oxrin sena sakemm is-Sultan David tella¥haÌerusalem (2 Sam 5-6). Kienis-Sultan Salamun li da˙hall-Arka fit-Tempju l-©did li hukien bena f'Ìerusalem (1Slat 8)

L-Arka ma tissemmiexaktar fil-Kotba Storiçi tat-Testment il-Qadim. Jista'jkun li Sisak ne˙˙ieha mit-Tempju (1 Slat 14,26),Manasseh seta' biddilhabix-xbiha ta' Astarte (2Kronaki 33,7) u Ìosija seta'irrestawraha (2 Kronaki35,3). X’aktarx li l-Arka ©ietmeqruda jew misruqa waqtl-invaΩjoni ta'

Nabukodonosor fis-sena586 qabel Kristu.

Il-profeta Ìeremija (3,16-17) bi kliemu jista' jalludi li l-Arka ¥adha teΩisti: "Metaintom toktru u tnisslu fuq l-art f'dawk il-jiem, oraklu tal-Mulej, ˙add ma jitkellemaktar fuq l-arka tal-patt tal-Mulej, ma ja˙sibx aktarfuqha, u ma jiftakarx fiha,ma jibkuhiex, u maja¥mlux o˙ra…".

Il-le©©enda li nsibu f'2Makkabin 2,4-6 hija marbu-ta ma' dan is-silta ta' Ìere-mija. Il-profeta ji©i ppreΩen-tat li ˙eba l-arka sakemmma jasalx il-jum tal-fidwa:"Barra dan, kien hemm mik-tub f'dan id-dokument li l-profeta, mqanqal minn rive-lazzjoni, ordna li t-tinda u l-arka jmorru warajh, u li hu˙are© ¥al fuq l-¥olja, fejnkien tela' Mosè biex jara l-wirt ta' Alla. Malli wasalhemm fuq, Ìeremija sabdar ¥amla ta' ¥ar, u fiha˙eba t-tinda, l-arka u l-artalta' l-inçens u ¥alaq id-da˙la. Xi w˙ud minn dawk likienu mie¥u ppruvaw jim-markaw it-triq iΩda maset¥ux isibuha. Malli sarjaf, Ìeremija çanfarhom uqalilhom: 'Il-post ma jkun jafbih ˙add sa ma Alla ji©boril-poplu tie¥u u j˙enn¥alih'". Forsi kien proprjumin˙abba dan li l-Lhudkienu jemmnu li qabel il-wasla tal-Messija kellu ji©iÌeremija biex jurihom fejnkienet l-Arka tal-Patt. Xi niesfil-fatt kien wkoll ˙asbu liÌesù kien Ìeremija.

Biex nifhmu a˙jar il-Kelma ta’ AllaIl-Mistoqsija o˙t il-g˙erfTrid tkun taf?

Il-qarrejja jistaqsu


Áaliex illum j¥idu lil-Ittra lil Lhudmhijiex ta' San Pawl?

Fl-ewwel erba' sekli ta' l-istorja tal-Knisja, fil-Knisjatal-Lvant, l-Ittra lil Lhud kienettitqies b˙ala miktuba minSan Pawl. Din it-tradizzjonikienet madankollu tara d-differenzi li jiddistingwu dinl-itra mill-ittri l-o˙ra ta' SanPawl. Klement minn Lixandrakien i¥id li din l-ittra kienettraduzzjoni ¥all-grieg ta'ittra li Pawlu kien kiteb bl-ebrajk. Ori©ene kien isostni lil-˙sieb ta' din l-itrra kienpawlin imma kien iΩomm li©iet miktuba minn xi dixxipluta' San Pawl.

Fil-Knisja tal-Punent kienhemm ˙sibijiet o˙ra fuq dinl-ittra. Kienu bosta dawk liddubitaw li kienet ta' SanPawl u b'hekk in˙olqu dubjiwkoll fuq kemm din l-ittrakienet ispirata. San Ìirolmukien jaf li r-Rumani ma kie-nux jaççettaw din l-ittrab˙ala Pawlina; hu u SantuWistin ippreferew jilq¥u t-tradizzjoni tal-Knisja tal-Lvant. Fil-lista uffiçjali (il-Kanone) tal-Kotba tal-ÌdidTestment din l-ittra tqie¥detta˙t dawk ta' Pawlu u t-tra-dizzjoni tal-Knisja maΩ-Ωmien Ωammet dak li kieni¥id Klement minnLixandra. Luteru ma Ωammx

lil Pawlu b˙ala l-awtur ta'din l-ittra u ra fiha test kom-post minn diversi awturi. L-istess ideja, bejn wie˙ed uie˙or, Ωamm Kalvinu. Il-ma©isteru kattoliku, speçjal-ment wara l-Konçilju ta'Trentu, Ωamm it-tradizzjoni lil-ittra hija Pawlina u l-Kummissjoni Biblika, fil-bidutas-seklu l-ie˙or, ipprojbietlill-kattoliçi li jiç˙du l-ori©nipawlina ta' din l-ittra, ankejekk din ammettiet redazzjo-ni li set¥et ma kenitx paw-lina. Illum, l-istudjueΩe©etiku, jurina li l-istil ta' l-ittra, u xi idejat tejolo©içi,mhumiex pawlini. Ma¥andhom x'jaqsmu xejnma' l-istil u t-teolo©ija ta' l-ittri pawlini l-o˙ra. Minkitibha kien istruwit ˙afna -l-istil ta' l-Ittra lil Lhud huwaverament raffinat! Hemmmin j¥id li set¥et kienet ta'Barnaba jew Apollo, it-tnejndixxipli ta' Pawlu. Diffiçlit¥id. Çert li kien bnidem likien mid˙la sew tal-Litur©ijatat-Tempju. Il-kitba tie¥u, litippreΩenta lil Kristu, is-Saçerdot il-Kbir li joffri lilunnifsu b˙ala sagrifiççju¥all-fidwa tal-bnedmin, hijakitba verament profondaf'dak li ¥andu x'jaqsammal-Kristolo©ja, mad-duttri-na tal-medjazzjoni ta' Kristuu l-konsegwenzi prattiçi fil-˙ajja nisranija.

Il-Mistoqsija o˙t il-g˙erf

X'ried i¥id Ìesùmeta qal li inbid ©did

jitqie¥ed f'dammi©©ani ©odda?

Dan il-kliem insibuh fil-Van©elu ta' San Mark 2,22:"U ˙add ma jqie¥ed l-inbidil-©did f'dami©©ani qodmatal-©ild, ¥ax inkella l-inbidjifqa' d-dami©©ani, u jintilfukemm l-inbid u kemm id-dami©©ani. IΩda nbid ©didf'dami©©ani ©odda". Ftitqabel Ìesù kien wie©eb¥all-mistoqsija li l-Lhud¥amlulu 'il ¥aliex id-dixxi-pli tie¥u ma kenuxqe¥din isumu. Ìesù kienwie©eb li d-dixxipli tie¥uma kellhomx bΩonn isumu¥ax hu, il-¥arus messja-niku, kien f'nofshom. Ìesùjuri li l-preΩenza tie¥u©abet Ωmien ©did. Ûmien lijitlob bidla tal-mo˙˙ u tal-qalb. Hu ¥alhekk li Ìesùi¥id li dan iΩ-Ωmien il-©didjitlob qalb u mo˙˙ ©odda,konverΩjoni fis-sens bibliku.JuΩa x-xbiha ta' l-inbid u d-dami©©ani. Inbid ©did majitqie¥edx f'dami©©aniqodma tal-©ild; il-©ild ikunsar iebes u ma jkunx jifla˙¥all-fermentazzjoni, façil-ment jinfaqa'. U b'hekkwie˙ed jitlef kemm id-dami©©ana u kemm l-inbid.Áalhekk inbid ©did f'da-mi©©ani ©odda!

Mag˙sar ta’ l-inbid ta’ Ωmien il-BiΩantini. Dan il-mag˙sar kien mag˙mul minn disa’ btie˙içkejknin imdawra ma’ bit˙a kbira (kollha b’art tal-muΩajk). Fil-btie˙i Ω-Ωg˙ar kien jintefa’ l-g˙eneb li ji©i mis˙uq bir-ri©lejn u l-meraq kien jo˙rog fil-˙wat li jfawru fil-bit˙a tan-nofs limbag˙ad kien jin©abar f’˙awt kbir. Dan il-mag˙sar jinsab f’Umm el-Rasas (Ìordanja).

Editorjal ta’ Marcello Ghirlando ofm Il-Papa Pellegrin fl-Art...

Documents

Transcript of Editorjal ta’ Marcello Ghirlando ofm Il-Papa Pellegrin fl-Art...